Skip to main content

Full text of "Geschichte des Grossherzoglichen Gymnasiums zu Darmstadt [microform]"

See other formats


GESCHICHTE DES 
GROSSHERZOGLICH 
EN GYMNASIUMS 
ZU DARMSTADT 

Wilhelm Uhrig 



Iii 

Digitized by Google 



HARVARD COLLEGE 
LIBRARY 




fiROM THB IWD OrVBN 

FRBDBKIC HILBOBN HALL 




by Google 



I 



I 

I 



I 



Digitized by Google 



Digitized by Google 



^frcjfsU'ffl nacf^ öflmn Jr~4 Tlisscu uuii Jni'lyuincjcn, 




Digitized by Google 



9arm|la)t. 



9cn 

Dr. -gPi^Cm "gt^rifl, 

9i»f(f[pr am <8qiiinaf ium jn lürmfiait. 



fe.-«»^ <«S)xa»«3^«!^^'<(S>Tö-'=^ 

dm ®e(bftDcr(a9 bt» ^iftorif(^cn :ürrcin9 für bo« @ro|l)eTjogt!)uin {Kffcn. 
(^n Somnuffuin bn ^fbucbbanblune o<m Alined^Sfier.) 
1879. 



Digitized by Google 



• £iu>.- na-\S ,4 . . 5 T=^ 



rard Ooilocp Libracy 
fkpt. a, 



\ . Digitized by Google 

Jcf-D iyiiii^ilj; .■•Lii-s.c ; iL-, Ii...-. 



^ubtötg IV. 

g>ro6^cr$og von S^cffex^ un6 ^ci "gibcin 

im trlrabrnfn l^nnft niü» ^ffdrlifrfr itt |iiftorir:|fn SSifffnfclrafttn 

bnirniEl 

bUfr (ErinnerungBblätttr an Me Ikrbitnßr ;:$etncr rrlen(i)tet(n Al)nrn 

nm Ub ^öiiüimtitn in l^effen 

in tiiOui (\phtiln 

Digitized by Google 



Vv, 



Digitized by 



— ' "»* 



Googl^ 



0cf^N|te bei 0i|iiiiuifhiiii9 |u SkncmfUbt ift iwcf<|id«ieii SXabs 

©eflciiftonb bcr »tnenfü^afHit^en Dorilettung geiuiun. Ter crftc 5?crfud) lourbe bur^ bea 
9Jcctor Storffiaiiien (jcmot^t mit ber ^Ui{)anbluiii] : llln.-^tris Pnedugo^'ü nurnistadini 
hiatoria succmcta. Purticula prima (Cfterprogramm 1709), \vdd]t jcCind) nur vUngabcn 
über bic ü)rüubuiig unb bic traurigen Reiten bid 1646 etttt)ält. Out ^)a^re 1809 erfc^ien 
ein ' St^ulprogcomm bei ^Rctox S^mntetntaitit: <Befi^i(^ bei Otofl^eiqogt^eit 
<hpi ii af i imt8> erjteS ®tfiif, bem 1815 ein ^eitcd ©tüd folgte. 9(u(^ Bimniermann ift 
faiim fibtT bic ?tntän(]c f)iiiaii?<ietomnien, fo baß 'Tirector Tiftlicti riii inTfjattnitlmrtniq 
unbcboutcs 5clb uor lirf) dattc, a(e er fid) cntiditofi, ,^ur (^oicr in'v ■iüOiäljrtgcu >)ubildiiiiiö 
bic „&e\ö^id}tt be» (^i^mnajiumd S)armftabt, 1829." DcrojjciUlic^cn, einr 'üi.xhea, bie 
»cgfft bee flSütme, mit ber fie gefclri^n ift, nit^t minbcr, ali loegen il|rer getoiffen^afteit 
Xulffi^mnfl unb ber nxi^r^ft Sbenoaftigenben pQe beS Stoffel |o|et Sob berbient, bat 
% benn auc^ »on ben ^C^Bfnoffcn in reichem S7?a§e p %^ gODorben iji. ttem il( 
e* tro^beni ittitcrttclimt', ein ncuc^ 'i^crf Cfrinnernn?^ au ba8 250 jährige ^ubifäum 
unferet Knftalt bcr Dcffentlic^fcit übergeben, jo ^aben mic^ hierbei folgenbe Seweggrünbe 
geleitet. Ißon ber SHlt^e^'ft^n (Sefc^ic^te finb nur nod) je^r toenige i&iemphut oorl^ben, 
fb bs^ ctnw Oll einen Sieberobbrud nnb eine ^t^rtfcf^nng l^fitte gebd^ werben ttnncn. Ql 
ergab ober aui einer Sinfic^tna^me in bie Hcten iti @rogl|crjog(i(^eti ^ni^ unb Staats« 
nrdiip^, bcren ^^i'inihiinii mir ^llr^■{] bic l'iberntität bc? 0 r o fUl t'r , f 'dl Staate* 
miiiiftov tu m iieftaltot mar unb burd) bu^ flrofH' JrinmMirtffcit unb ;]uiuirfouiiU('nlieit bei 
©roB^cr^üfllidjen ^aui- unb 3taat*ord)iDarö Dr. Jreil^err 5d)eu{ ju idjiueiueberg 
ttefent(i(^ crlrii^tert »urbe, bag ein rettet €toff no4 ber ^ebung ^anre, ba Ditt^ nur 
tttfafige bnn^ Me bantaCigen Seomten ci^i^, Me Originalacten aber ntcbt benn^t |otte. 
SBSeiterfiin lonnten anäf in ber SBe^anblung beS Stoffe* anberc 0eftrf)t^t3unfte ^eroortreten. 
@tatt ber iwi^ugiweife biograp^if^n Stnloge ber Xlitt^'ji^en &^i^U, bie ilberbie« bort^ 



bio S^iWioiirimdif eine übcmöf^igc 'Jlu-jbftinnitg erhalten l)Qttc, fonntc mit 'SJcglaffimg ber 
cWmi- niiioiiiiisjcu iicbenSläufe ber ^Hertoreii iinb l'ehre r, jotuie bor aiiöfiiJ)did)en ^ciirtbciliing 
i^cer v^djulidjcifteu , dtaum gewonnen luecben für bic intercjjanten £c^r))läne unb bic 
Ste^e bc9 QittecvU^, Aber €<^ttl jud^t tt. bgL, oiu^ ter nenmit 3ctt eine Sec&IfiMuno 
gdoffi^ toecben, bie fonft mit dtücffidit auf ben Umfang ber $(r6eü idi^ ftattf|aft gerorfen 
wäre. Sclbftterftänblic^ t)abc idi Xi(ttiri)'ci Okid}iditc flcifjifl bcmitit unb bin il)m in 
iöejug auf ba* !öiograpl)iid)e tni aiiefcntlidjen gefolgt, luobiird) mir .ümmeiiitngcn auf 
@triebet'0 ^effifc^e Öelcljrtengeft^it^te, Bcviba i |)ff)iidieo Sc^riftftellerleEicon je. et= 
l^axt MtbeK finb. 3m tUbngen ^abe ic^, wo cS nvt u^ciib möglich tvar, bie ^^^ecfonen 
i^ttft fdm blfeii, imb fdbft bei ben V^^eit ntl Utigenit ®i|n^fUiffen tntn^ 
bc^aUung bejeidinenber Wöttet unb Senbungen, nne auif bec fii|)Don{enben Origiitat* 
Ocfidograpbtc bie einer jebcn ^cit cigent^iimlid)e fvarbe ^u beiool^ren gefud)t. 

Cb id) ba« ri(^tige ÜJiaß getroffen i)abt, bies mu6 ic^ ber ©ntfc^cibung ber ]i,al)U 
reic^n frfi^eren (Schüler bed (Bljninofittmd fiberlaffm, in becen ^änbe biefe CIctne ^Sc^rift 
ConuiieR nritk ftut (ßnet nH^te ic^ nribif^en, bo| fie ben fiefecn denfoi>id 9'raAe 
oeranlaHen möge, wie mir bie "äiMt felbfl burd] baS nie Derfiegenbe dntereffe an bem Stoffe 
eine Ducdc br§ mhxen 'iPorfliiiigeiis c\me\m ift, unb bie Sage bei tetfloffenen bmgen 
SEBintecd mie im «^luge an mir ^at oorübeieiien laffnt. 



Dlgltlzed by Google 



11 bif 5Kcil)e bcr flclchricu iflnfialicn, bic ftd; bic •.'Uifuobc flC)t(Ut ^abrn, oorjug^roeiic auf bcm 
9obrn bt« floffiftlitn f(ltmf)uni« eine aOgcmciiic ^llbuiui ^co (Reifte« }u onmittedi unb baburc^ ^uflleu^ 
bie !ßoTberettuii0 für ein i^ad^ftubium auf ber UniDcrfttdt \ü ^tbtn, tritt ba? (^^^mnaftum ;u Tarmftabt 
erft »erljaitttipraa^ifl fpat unb unter Sugerft ungünftifltn ^crljältnifftii ein. ^Üefc^eiben (öfet e« ben ^üorranfl. 
|cnen uralten i^flcijttätten ber ^iffenfif)aft, bie ;u 3t. (fallen, d^eidjenau, i^ulba, Sei|enburg i. S., Qomi) tc 
is bcc ®tüle fUfterlu^ct Sinfonifdt bot ^naUa, ibp(er Jöilbuiig bcroa^rten, ber in bcm fle»a(tfamen 
tlBifiut} bcr ^clfcirif«^r9iirif4<n Ciiftitr biR4 ^ ^ou^' ^i"^ ^ ungebanbigtcn germanifi^cn ^olfffroft 
nCvfl^Cil )n fein f(^cn, mic bcu lu-uninbertietDcrtlien 3(tibpfuntien ber ^umaniften im 3f>t«ltcr bcr dtenatifance, 
bic bcr erftorrten gönn wicber neue« hieben cioAoffcn unb nitbt nur bcn 3n^a(t bc« Oaffifc^cn ^ütattfm» 
ScgcnfibcT bcm tbcKoflifcfitn !$onniifliiiiiit ber fttitmR €(^e(oftif orni 9lctKai juc (Mtung brai^tcn, fotibam 

OUtf) bic rciiiipllc ?.nm n.idialmucn, bic uiio >ic r.'ircii'rliaftürfictt '^l'etfe btT Mtjlifnr tCf Sttm^KBll f«|l 
cbenmälig aU DoUcnbctc '^c^öpjungcn ber Uun)t er{(^cuten Uiifcn. 

3wn §MMH<n flMc war dtaficn*) bemfni, bic •fHtiiff(f($cii SUbmifltilvffc bcw Vbcxbimbc ]> 
lldfitferti unb in 3lMfffn)d)ntt iinb .Qiintt ^tir Hcinif bcf Cutcn iinb S<t8ncn au0}ufrreuen, unb 5D?änner 
ivk £(UUe, 4üocacdo unb 'Petrarca waren e», bie ni<^t nur eine gauj Otalien gcincinfainc 9iatioiut^ nnb 

tfbblM^Mri^ — — fiiMlaMi *• --- ^mtA m AEImm Mm hl» Jliit lil ■■■ uftjf ■Hilf ■!■ ' -- 

wfvtftf^roqc mnnuKxn, ipnim swf nw ccnft^nicn von tw wk vt^ni^ciicn vcr anwuimcn cuemuu 

wiebrr anfatfitcn, ober at? (Jr^iclicr, ivic (^unrino unb 'Jittorino non 5t(trc nn bif Stelle be# fdjolaftifi^ien 
Srtoium« unb CuabriDium? eiue Derniinftigc ^^mnoftif legten, iljre ^bglinflc im JKeiten, J)iinflcn, 3e(^ten, 
Sogcnfi^iegen, St^miinmen ic. übten unb bun^ 9lbiHlrtunA oor neit^Iii^eni V'eben6genu| jn bewahren 
fut^en, itiDbci bic (\(mi{\( ^^lii^bilbiin^i nd; auf bie 3prad)en, bic l^ogif, MtUtpi^lffÜ, äRat^cantU^ fDhlfil 
ctftTcdte, unb aud; iiialcn unb lanjcii uidjt »ernoi^laffigt würben. 

^JlKit einem Walt erftanben groge ^^Uo(ogen, t^eile nai^ 3toIien übergef!ebe(te (Sxit^ai, ivte 
Snnncl IS^rt^fotora«, (^entiftu« $(et^o, ^effarion Don Xra))c$unt unb (Sj»eorg Don Zxapesut, t^ril« (hoßcncr, 
brie SRnpiiu* i!tcinu«, f^an} <^^Ue^^u«, l^oggiu«, leaurtntiu« ^Ua, «nge(u« f oftHmitt«, t)kit« bon 
SRinabeia, bie burd) ba« 8tubium be« '^(ato iid) für bo« Schöne begeiftert fiiljlten uiib bic l)äj;[ic^e, 
flCi|ifpft 8«inii bcr an«9earteten <Sd)o[a\t\t berSrnpften ; ba« ^Stubiuro bte iiriftoteU« in Original ergab 
bie l u c tBüfliM ge ^C^oi^e, bat biefer getoaltige (^eift gar nt^t bem angebti^ien HrtftotfM ber &^U!ftBtx, 
bem ?lu«gang«punft uiib bcr Ci^rnnblage eine» iubnntcnlü»cii totiniatiiJmue, fllcid)«. Cicero »irb Üßitftcr 
bce (ateiaifi^cn @dl« unb mit ftouncnfiocrt^cr SetDanbt^, DteUcti^t allju fclaDtf4>, luu^gca^mt 

3tt 9taflai ^ttw bic irofm bcntf^cn QA^ctai unb 8(|r«r 9titMf WgAat», 9a0tn, 
StegiomontomK^, Crra^mu^ oon iRotterbam unb Ditlc anbete M( neue Hafftft^e 9t(bung, in^ctn Fic offen 
bcbuuiteit, ba| it^r ^icl fei, bie (üvMfm unb iKömer flriiABi| ju ocrfte^cn unb in naifij(^-4ateini|4ier 
C ft iy Wi von 4M9flt IM WKnfHWV Ott W||CHf9>|nN |K IU W W . W MB . WtOS^ßum ^ l ^ll ini lU 



*) KaitmcT, Oef4. btr <t>A»<HI<>8i( 1 . 3» fl. 



1 



t 



<Saptbu» (unter btfftn 9iKtorat bie ®(^uU }u e^lUttfltabt in Oaffct 1517 nii^t »cniger aU 900 ^äßn 
jä^(te) (lele^rt; auc^ ba« f>ebräifi^c trat bnY«^ 9teu<^hi fn Ue 9Mtc tor tln9crfitat«ftttblcn ein. Wtt 
grofitn ^tnnu§ l'ut^tr ouf bo« Stt)ul= iinb iJriicfiutiiiSiocfcn acfiatu, iit affbefonnt, unb wtU^t ii^ciininbtrunfl 
Wlbimt rin ^ätaüttf ba« ou0 cinn oanicn ^Kci^c eon au«oci(i4inctcn Männern icntn pn«oeptor GermMiae 
• ^«xMMntttt Wi, tat SRciaiu^t^on, «rit 14 9tt^ Oflmdmnwf , tat 17. Stüftt flRimlflfr inA 

?e^r«r on b« lübinger Uniwtfitilt, in ftintm 21. 9a^rf bfrill>mt q(* Sofaffer btt rrften grtecfitft^en 
®4^ul0ramstattt, brr fi(^ bie Aot fo treffUt^e lateinift^c ^ramsuittl anfing. Wafc^ fotflcn nun bic 
#rfinbuiiflCT ta MMiMt f ll ^ e i CMMoi» »b Mt M tMfnw^taiM ju ttflnitR« intcr kdl avf gid«i4%M 
9Iot^ bmifentii auegejfttftnfttn t'cbrern Sobanu« $>efFu« unb doat^im Gomtrariu«, bie b\« nad) flörntfim, 
Ungarn unb ^ioten ^in berühmte (^otbberger <BtSfuU unter üklentin Xrogenborf, bie dlfclber <B<t)ult unter 
iDIi(|ac( 9teanb«r, bic ffugfimr^cr @<^ule unter $teronl|imi0 tBotf, bie ©tragburger €<^u(e unter do^amiM 
Sturm, bif notfi tjtute oieffae^ bie o(tt "^oxm bfiiiafircnbcn tü4tic(tn SBürttfnibrrgifcfitn Vntfiii nnb .">^toftcr' 
f4)uUit, enMi(i) ali Oppofttion gegen bic au^jdjlicBlici) proteftanttfc^e j^ilbung btcicv :>lnftalteu m mit 
ttfi^(fter 9erei^nun0 ber iBcrt)ältnirie Qcgninbeten unb mr geiDanbtcn 8(^rcrn geleiteten Ocfuttenft^uten. 

Hudf in btn @auen be« alten S^attenlanbe« Daren faft gldt^jetttg mit ber (Sinfü^rung hti 
Cb^ftentl)umd burc^ ben if. ^^Sonifactu« bie e^märbigen fl(ofterf(^u(en ju 3u(ba unb $er0f e(b entftanben, 
jene burc^ @turmiu« in ben etftca do^rje^nten nac^ (irrii^tung be» Slofter« ju S^Iba (744) gegrünbct 
unb bun^ O^otianu« 9RattKit< (t 856) |u Her mtlft gibm|^ bicf« in »Mt SuUu« (1786) 
geftifteten ftlofter burt^ fMl ben trogen ht» 9Ä«n gerufen, Mbe Mttlr^afte CKfhttfUttCR fn VHHwbnr 
fßaCbttüftc bc^ ^'udfonta ^ilVilbc^ unb in ber uul)cimli[^en SRai^bor^diaft tcv (icibnifrfjcu i.-Jji'ciiüiimmc. 
dB bem bon |>rabanu« eingcrii^tctcn @ai]>toriuiu co|>irtat 12 ber im Schreiben erfai^renften unb gcübteften 
jRSnde foxttta^Tcnb (wnbfdMftat» inib fo ber CHlle einer ^aSbMt Mofietietfe ^aben nt4 jumI TÜnift, 
Diclleii^t ou* bcv ijrinneruug ifjrcr (icibnif(^tn iCcrgangtnfieit, jene« ^itbcbratitcficb iiicbcrflcftfirieben, ba* 
JU ben »erttfOoUften Steften unfercr ^elbenfage, {clbft in feiner Dcrftttmnielten Uebcrlicferung, gehört 

9n ber dgarifhlcn tb^te^iliäk tmicAta m tiefe b^teiAe SUmier m» gciftfiilnn nnb 
nettlii^cm Stanb i^re Sifbung, bit ffintgwtg« au^ft^dc^Uch ben ^roccftn ber flirrfic biciitc, bn, mie 
U ein <34^reiben Sari« be« @rogen ocrorbnet, näi^ft ber tKegel eine« orbentlic^en ^anbeU unb h(^tiger 
IIAnng ber 9?cfigion, aw| auf (Srforf^uni bet fBfffenf^nft eifriger ttntcrci^t McMbct iMibc« 
foüte Icbtt furj nadf btr aKitte be? 1! v>of(rf)unbert# in bem Äfofter 5u .^erSfetb rintr ber t)ertior* 
ragcnbficn eV>ctiljid)t«fd)reiber bc» iUiuttlaltero, idambert non 4af fcnburg, unb 1499 würbe 
U(rt(^ bon Hutten ber $Hofleifi^N(( iu Qulba fibergeben, bie er 5 9a^e befinde, um bann bie 
Unit^etfität ;u OUn |K bejic^en, tn tt wgcn bet in ber Steide jn 8uUm enwiie n e n Senntniffc Xnf* 
fe^en erregte. 

Stut^ ju Sri|(ar unb HmSneburci tur.rru viii^ner unb .*^lo)tcr(({;u(en entftanben, fpSter In 
jlaffel neben ber gewö^nlii^en ^^oi^ialf^ule auä) eine ftäbtifc^c ®(|>hU erridjtet norben, bie MB 
^ansidfanem beforgt tourbe. Stw^ben SolTcl buri^ f)etnrii^ I., ben 6o^n ber {>crjogin ®o|>^ic boB 
Trabant, ben ©toramtiotcr bc4 (cjfifi^en Sürfteni^aufe«, ;itr ^efibenj erhoben toorben mar (1277), be* 
gönn bie aUerbing* bun^ innen Unni^ oft unterbrochene 2^tig(eU unb treue Bürforge ber Sanbgrafen 
)ur ^ebung ber SMffcnf^aft nnb beftlntcrrii^t«, bun^ ^ermann ben #e(e^rten, ber in ^ori« nnb ^ag 
ftubivtc unb 3i.Mlt)ctm ben 3>?itttcreu, ber Dorjügtic^e C?eifte«flabf» unb eine uusuiviSlntlivIv i^'ilbung befaß, 
am nirffamften buntt l<ub»ig L, ber im 3a^ 1454 bie ^iexon^miauer ober ©ogei^enn (wegen il^rct 
SsivfbebeAnig, 9efi<(, fo benannt}, einen tn* ben 9ticbc(fanbcn fhonmenben Oiben berief, ber fii^ on4« 
f^ficfiß^ bem Untcrricfitc geroibmet ^atte unb ben ^umaniften ben ®(g balintc. 

S)a( iKefonuationdjcttalter foOtc für J£>e|fen aui^ eine Umgeftaltung bed St^ulnxfend bringen, 
werbe fo ftnff«! «nf ben brci M«l|anbcnen ei|ulim eine ciniige fSdlnfc «ncii^ nnb iMn W(iw ^ 
®ro&mütbigcn botirt, jebotfi bem ©ürgermtifter unb SJatf) ba? 'ßrSfentationSrci^t für bic „Goffetfrfie '5d)ütt, 
@tab{4iul, lotetnif^e ^d^ült unb iJäbagogeum" benannte unb nur erweiterte, nit^t neue tAnftolt bclaffeiu 




8 



tiaii* niQuAtrin i^ri!)titfn unb ^rioUegifn ju eorfi^offen »ufite, toafirfi^einlit^ bontal^i iibcrlafftn iforbtn, 
aU bi( ^rod;ia[f(^en, »ie aiu^ aiibcrwärte, in golgt ftttbtifi^tr ^avUliflungcn an (^ebäuliif^citcn unb 
4MbMMflen «Omaf^ßc^ ®ttMfi|aIm gtuiorbea tMRtn. 

,1m 3nfirr finttt ^anbgraf i'hilttjp, bfr, al« Stfi^" nttn" fifffifcJ)fii i'anbf, untrr btn writ» 
tM(en Aiufteii ins lüitfonöt bte frii^ertn ^criD^tljumö (^raiiftti tiädiii bcii 'i^iQlirtrafcn am iH^cin ben erftoi 
9tan(t ciiiua:;:]!, noSf Um 'Sßm%ctn%t feiner @tanbe«gtnoffra ben wicbcr ciivarf^tcn ^ifTcnfi^oftai (ine 
fiPQiijfiättt ju UKorburq gtfltünbtt unb bie neue flnftatt, bte eine fefie äöurg bf# ^Protcftanri^mu? mrhtn 
\tüU, mit eingeiogtnen Äloftergiitom rctt^ botirt, out^ für bie Slnfang« UniDerjaljtubium obtr -,'ifubciiiie 
b(nannte Sd)dpfunfl im Oo^re 1541 oon Rorl V., bic taiferüd^t sötfJärigung rrlanfl; iwll feit aRoyintilion* 
3<ittn bit VctiridfUtiftiiiii) ber UnioeifUtttai burc^ bie dürften aU eine Hxt Mn cmmtot ft«if(Cf4«tal 
tt%fn ht» Ut^cwl^t b<r päpft(i(^(n dntcrcffen begünftigt nurbe.**) 

Hl» 'i^ovidinlc nwt glei^^eitifl ba« 3)?arbuTger @t)mnaftum errif^tet unb te (ngc '-Berbinbung mit 
b(r Uni8(tftt&t gtbriu^t norbcn. Durc^ ba« (e^te 2:eftament be« Sanbarafcn, udüfft iu4 im Satire 1536 
im ftMttyfti n lxn W( aWttljeitung gemaifjf batfe, bog er fein gan^e« ^irftent^ mit «Ifen 3ubcl)örunq«i 
feiiKitt iJn'i.K'.'ovciu'ii, Vn:;biAva! -i'ilficlm, ncrnindicn uiih aUe \\a\1\,-,cWvi:a(n 'Söljnt huxd) ein ©tringce an 
Hianb unb l'cuten o^ne i'anbe^jürftlit^c ^o^eit ab^ufinbcn btabfic^tige, murbc bic bcbuuite X^eifung in 
4 Q^cnt^fimcr mm unolett^ (8ifff( «ntor f((n( 4 fiRI^( finvMl, mm fccmn knM^ b«« iaIMgc Hbfiatot 
jWtier Don ben öier S^riibmi bic nnd)ma(# ron bni fiauptftäbtfn licnnnntni .^lauptdnicn .^rffcn Äüffel 
unb DKffen>=£iannftabt übrig blieben; jwifi^en biefen würbe juerft noi^ bem Üobe be« tinbertofcn '^^ittpii IL 
U( (|(bH||cf«l((n( «UbOK 0nff4# ta^töufraAoflm ndift 1D(|Mi^(n (1588), knm tAtt (1006) wh^ 
bem tobe be« fionbgrnfen Cubwin IV. ;n 5D?nrbitr(i bn^ fog. Cberfflrftentftum (Cber^effcn) \ü gleichen 
Zueilen gct^dft. (»ierbun^ tam ilKarburg mit ber Uniocrfttät unb bem ^Qmnafiunt an toibgraf SKorf) 
tmi fltfK k(v VU ffnfireflile M 8a«b8raM eubnrig wn Donnftobt ouf X^eilna^ «n Ut fftMfiil|liilini 
bet Unioerfitat, bie fheit? an« bem Teftamente 'ffiiftpp? bf? @roßm(itl)igen , tl)ril« au« brr (ettroilftgen 
^üerorbnung ii^ubnigd von Ü){arburg Ijcrgelcitct roavcn, ^uvücfwie«. 'JDJorij, ein etfriger Sln^änger ber 
caloinifi^en l'e^re, oertrieb 4 ftreng (utf^erif^e Z^eotogen au« 3Rarburg, obivobt nod) bem Zcfionuitfe 
*?iibii>>!>^ ij^fibcl)a(tung ber iHcligton«iibung md\ bem firctici litthmfrfien Vflirbciiriftc ibfv iiniifSnbcrten 
?tiiiicltiiri^nrf)cn l5onfeffion) bei 'Strafe ber tintcrbung geboten loar. Sit fanbcti l'lurnaliiiic bei Viibrcig V. 
oon Tannftabt, ber, um ben reinen (ut^erifi^en stauben ju ff^ugcn unb in Reffen aufrecfit ]u ttffaUtn, 
im da^re KKtT) in feiner oM ber äKarburger ^rbfc^aft erttorbenen feftcn @tabt ®ie|en ein Oymnsdnm 
niiutre errtd)tetc, ba« in bfti Oyrnnasinm academicnm, tffnt^Ußät rint UnitwrfiMt, bi( (alb )tt gtofier 
^tüt^e gelangte unb in einem 3a^ unb brei iDtonaten gegen 300 Stubenten infcribirte, autfi fdjon 1007 
te« (aifetliiiie ^rioitegiitm n^idt, unb in ba< Paeda^ogeam triUngne, in quo tenoioi«! ad aodiesdaa 
pnUieM MbolaH praepararentar, ^erfief. t^te (Brftnbtmg ber neuen ^^fc^ule Der^inbcetc ben Scmbgroftn 
$ub»ig feine^roCiU^, Ici bem J)tcirfii?tiofrat() feine ;Hccf)f^anft)rüdic an 3)?orburg mit gröfjter Sonffquen^ 511 
ocrfofgcn, bl« i^m fein unbebingte« ^cfMlobcn an bem ^abeburgift^en Satfcr|^ufe an«^ bei beginn be« 
30 jafprigen ftrfegel, «1« teit^ 8o^n ber Zttne, ;nn8if||t nsi^ bem 6tuT)e ber Unten, Me gunje SRWbnrgHi^ 
CvM'dinft neben anberweitigem bctTäd)f(id)em Vänbcrerwerb eintrug (1624), luorauf bie UniDerfitat ju (9ie§ni 
lti2ö »ieber mit ber SDiorburger bereinigt »urbe; ou4 bae tioebogog würbe 1626 onf gehoben. X)(t 
tt(|l|i^AQfi^( 9iM( bnul^ 9ti(buvg mkbnr sn ^iffdiaftiffd/ unb bs man iMgnt bfv QemtfhQiB 
einer geineinfamen UnioerfitSt nirfjt einigen fonntc, fo rief (Veoni II ppu Neffen 'tiorniftobt bleUirilWf|Hlt 
unb ba« ^aebagogiunt ju biegen wieber in'« ^eben (1650) unter gleiif^cn Statuten, wie fie vtm 1607— 168& 
bcflmbdi ^ n ltfB . 



•) ntbn. 9t\ipä(U »er ß«»nf<4eii «ctetrMifttiilc lu CaRtL i. im, tH-^ 
**) 9ifi|b(4i bet <ftt beM lf<t(w ^abigo^iiMM pi fliitngt IO8B1 ft§, 9. 




4 



4 



fiOeia Vtt bcbcntenbc ^vUMd^ an ifaab unb «Sfaifünftcn, »td^n be« a wfc g w fc » Subnig V., 

belli d'ftrfiKtt, biirtfi bif (fpSttr Qfftrbinfle »itbfr i^rfAmSIertf) ÜWotburiKr Grbftfiaft jngrfatftn war, fonbem 
nod) mctjv (ein v£ifcr für ba« t)ö^tre Sd^uLtDcien, in bem er bic )icf)ei-]ie i^flonjftätte für btn reinen 
Ui^txii^m ®taubcn fa^, oeranfagten it)n, aud) in fetner Sleftbenj r a r m ft a b t eine p^ere to'f Mtn 
jK xafoi, k|ii|inigiMieljc bic alte ®tK6tf4«(( bofcOft jk (inen f«tbfl||i>gi«« ju 



ra* ^oebagoniitni ;u rarmftnbt tft nii* ber nlten 2tnbff(^ute Ijert^prae. 
jonflen,*) ifi wie btcfe eine loiibtef ijn'tlidie Stiftung unb Ijat ieber^eit (aitbee« 
fltf)lidjeni ^atronat unterftanben. 

3öonn bie Stabtfc^nle geftrünbet roorbeit tft, tä§t fid) nii^t nie^r ermitteln. '}{a(^bem ftfjon im 
Ooljre 1330 @rof 31}ill)elm I. oon fla^eneUenbogen oou »aifer l'ubioia bem ^atjer für Xarmftobt «töbt» 
reifte erlangt ^atte unb a(lmäl)li(^ bic alte Surg in ein freiließ not^ bcfi|clbcn(i umgeUHinbelt, 
bie ®tabt fdbft aber mit SRoacrn unb X^ttrmen we^r^aft ecntadit worben war, erfcf^eint I)armftabt au4 
ci» Pfarrei (bie au« einer oftcil ^rabitton iiervoroeeangene 'Jiodiridit, baf; bic ftirt^e ;u 'Tarmftabt eine 
Stßole tion $^effunflcn ACifcfctt fei, lä^t fid) nii^t nac^weifen), unb (ur) cor bem 3lu«fterben ber Slawen« 
(Ocittiosit^en @cfc^e(^te« n^ob fu^ eine anfe^nlii^e nenc ftixi^c in einfallen oot^ifi^en 9»taim flc^ottcn, 
beren ntfpriinsitiifie (9eftatt freilit^ no(^ bem VLaüaa berfefben fomn nefir ju tifemen VfL 

Tie ?5ivdu-, mit 7 Olltnrcii ^^'rivt itnb Unfrcr liebe« 9t<M gtt»eit)t, limr ein fo.v .V^alliinfr ur.t» roirften 
an ii|r mehrere Klcriler, Don bencn ber flUarift M €t 9bntin«aitate ^ugleic^ bcn Sienft in ber @t. 
WUxUbMapfXU onf bem ^jkvsoäflbcct t»((fa|. OH» Bi*#( rttH^ltm Mc nlebetcn CciflQ^at, «Mlfefalt 
mit ifintn rote an anbcm Orten bie Safrtftane ober ©igrifte, ben notf)iDcnbi(icn Untcrridit tm rn'cn unb 
©«^reiben, lehrten au4 vo^i ba« Xribiun^ (9nunmatU, Sl^etoii^ ^iolettif) für bitjenigen, bie fic^ ^ö^cren 



■ter erffe .f^inwei* «uf bie G^iften^ einer Staute finbet fidi in einer int Ärt^to ?w Tormftabt 
aufbeoM^ten Urfunbe oom 3al)re 1402,**) in meU^et al» SKitgUeb be« <i»eri4)t« ber 14 St^Iffm 
3tt|aB«<« ber 64utmeinftev etfi|ciat. Dm ta w ifk Onflct ttt «h 3ali(|inibat Mae 9I«|« 

Wifung über bie Si^ule Dor^anben. 

Tie l?*roff(^aft fla^eneUenbogen roar 1479 nad) bcni lobe be* legten (VSrafen IJ^ili^p in ben 
Sefi^ feine« ^(^»iegerfo^n«, be< SanÄflrafen ^einri^i III. oon {»effcn fibergegangen unb tljeilte nunmehr 
bie Sdjicffalc ber ^effifc^en l'anbe, bie unter ^ilt)etm II. Dcreinigt auf beffen @obn "{^^ilipp ben 
©roBmüt^igen oererbt tpurben. 9Bie biefer i^rft bie ^b^erc I9tlbnng befttrberte, ift fd^on erwähnt toorben; 
aber aui^ für ben niebercn Unterrit^t trug er lebfjafte Sorge.***) ,dm 30. {)aut)tftü<f ber Dornberger 
®^nobe (ni^t fouo|( einer ftird^n', aU einer Sanb«>SerfamniIiui(| eifotu^tetcr anänncr unb anbrer 
beret^tigter ^efTen mtter Jim ^rfib be« ganbgrafen, beffen Soifa^ teteitf M 9ltä)t, {ird)lid)er Jfnari^ie 
ju ftcueni, acübr i, lurldic im Oafjre 1526 für alle ^effifc^eu l'anbe bie (^runbCoje i^er fpäteren (Sultur» 
»er^ftUnqfc geaorben ift", miib twsorbnet, ba| in öden Stflbun, Steden unb DBrfan Ibitbenfi^uUn feien. 
In bencn bic QbnMntnrtenniBilfc mit bcnt Gi^Rlben jeb^rt nMifecu foden ; unb Mens in HniQcn Dbrftru 
aUe Gfcuuutarfiuutniffe ntdit fSnnen oorgctragen »erben, fo feilen «enigften« bie t'rebiiifr cl^cv itnc ®e» 
hülfen bic ftnabcn Sefen unb ®<|t(iben testen. On ben ®tabt> unb 8anb(^ulen foUen bie ^c^üler Klbenb« 



•) ln(| boe eDccm in t«nWR ift *ii)tt onbnt «Ii Mc iflt ClMi^ilt, btnn Mmut M MÜ MC bic 
Itdonaaiira bbuuCrrid^, mb bie IBM cen btn ^eeiftgm OM nb ttU|fte nrtt iloittfcbteit «n Mc SMbt fiMft 

Danr, ^fl|4c Urluuütn IV., 16S. 
•HM) •if«4ic bM mmm» •puäfma |i IMki, f«T. 



Digitized by Google 



5 



«ab 9Rov|cM Mc («trinif«! IfHdai mb m ia 0one« ft^ort aUmSI^ «»f Wtfc 8Mfe cinlllai. 

9(itcf) 'I'fabrfienfi^utfii feien ^ii fvrirtffn, fctnfit firbilbfte, gffffeft unb fromnif {^nttfii^immrr (dorfac fMuturaf 
et piae foeminae) DOTftel)cii lüUen, uiit M( x'ltifaugegrünb( bcr Üiclioion, beüt^kicljen l'cjcn, 'Jtüi)(ii unb 
onbcrt neiblit^c Hrbciten jur bermdtinftigcn ^äu«Ii(^cn :i0cftünmung ju letjren. Kui^ bie SWlb«!^«! foOen 
in ber t)ei(igtn St^rift geUbt werben unb einen 'i^fatnieu atmriitf(|oftIii^ unb dnt Mn i^ien fb üiaßtl 
Ux ^ibü, jtboi^ in ber ^aube^fprac^ (vulgariter) tefen. 

9M bicfen 0nmbft((cn ift jebenfaU« aui^ bit {DonnlUlbtcr etftbtfil(«(e bel^anbelt nraiboi; ft 
1111!^ jcbof^ angenommen »erben, baf; fif nii> fiiier !)9t)ercn ?fnff p.Ia bie tiemöfindtfirn ?rf)u(en gtftanbtn, 
bafi bic Vel)rer Itieologen flenjc|eu*i unb n'.inScücu« beu lüieiiiijcl^cn l<oruiiterrid)t fiir bie (M^ninafien 
tvtiftiU f)aben. 9(t« im datjr ir)67 farntitii^: rJic'ibenj hti l'anbgrafen @eorg I. würbe, fc^eute ber 
fonft fo fparfame ^ür\i feint Soften, um bic ^tabtfc^ule in guten 8tanb ju bringen, roie bie« 1578 bcc 
@4u(mciftcr SJolfgang ^tU tu einer 0tttc um ^da^t rü^nicub unb bonfbar anerfennt: 

„SMe cmftfiil (E. 0. O. bicfc gsnlc tm fU^ bicfer ®tabtfi^«(cn mit bef^rdbonfl unb 
guter nntfrtialtniin bfi« Hypodida*p«li unb hcfürbcrung bc< nim^ßätai unb not^VCUbigen ©djntbnufö, mit 
fpcijuna unb licUcibuui) ber armen i£d^uler angenommen, ift fflr ougcti unb om tag.* 9ie)crifit: ^ir 
(<^cord Vanbgraf oon Reffen zc. 'Jiat^bem lotr b<m jefjigen B«otoii iu bcr €<^ttlenn )u 2)annbftatt 
iii'ciffiirtuao Sti\tn ou« gnaben bemiUtgt, baö i^me jn fetner b«6em unbertiattunge jortitb* tJon unfemt 
wcgetin ciciicben werben follenn — 2ü ÜJiltr. lorn« — ti Hafter fioHj, ein fubtr bir, unb 7 fl. I^au^jin«, 
Cto ift bcmn(ui) uuicv bcocßt^ in gnabcnn, ba« unfer ftetaer alll^ie ^u :rarmbftott, i^me bem K«ctori 
«gcceetc 20 ^(tr. Stm, infa Obcrferfter 6 fitaftem brtn^olt, unfer fiutcafflciftcr ein fuber biet nub 
mfcr Cotnmcrfi^rciber bolrie 7 ff. ^u4jin< iftrOd^ »»b fo fange cniuflcr Qolffgangu« Beetor i« 
bcr ed/dnm oO^ie fein »irbt, geben unb entirii^ten foOe. 



U66 bittet ber Staplan Xnaftofiu« 9ieu| jn X)amiftabt um einen ®t^u(bitnft für feinen 
Ctvln« K^lnfbtgfT Wrf^ uttb ^ert, ivlcMNif mir nii^ untcinufl^ bof unfcre fi^ut oOl^ie }tt ^BmbfMt 

Wtdf \\\x 3f'' "i'itt ^fiirllen, jcbod) weit oitberc bei (5. i^. C^. bor ber jeit, ba M. TiMncfetnian:; Ff(ti]er 
Imm rct^t falt morbtn, bt«n»(gcn angefüllt, tfab ic^ bai fc^am^fitliu aixdf obgelcgt unb ni4>t unbetlajfcn 
nhmni, bei (E. 9< fVt ncfaicn (HtWcu ABMtMtam, floni mCbttt^cni^l^ni m intaimdtrm, nrit 
bemiitiger bitte, (5. 5- ^- wellen benfcfbigen rt>baa mapi« secnndis !in obpcmeltem fc^nfbienft gneb{g(iii)en 
beforbeni, ban er ^at bor einem jar magtftrirt, unb fein fundament in actibns Logicia, in ber ¥t|Uofop^i 
nanb ffwStm bermaltR gelegt bot tiu^ Wtfde, er werbe ju biefem bienft gemtgfam qu*li6cirt, unb 
^ireifle nndi nicfjt, (5^ werbe ber |>err f^nporintendens feine? teiU mit if)m wobf aufrieben fein, Sintemot 
er aud) ein guter Muiicu». (yr fönte bei mir ben tifd) Ijoben, weither fonften biejer ^tit bei ben iöurgern 
f^erfl^ }*i befommen, aud^ bie babitation, weil hai ®(^ul^au6 etwa» infieirt, ba man fonften einen 
peregrino ein ftmi mit bt« Saften« befc^ncrung bingen ober befteUen müfite. looftt wo( gerne in 
stndils iveiter proeediren, @o Will mir« aber ju \d)ton werben, weil ic^ fonften not^ einen ,)um atodio 
Iiatte, unb bann btr Steinen noc^ me^r ^abe, bie au6f gerne Ober mu^t (wofern fte (eben b(cibcn) etwa« 
bmen »otten. 9ä) berfe^e nid) ju (K. 8. (0^ ^ tpexbcn, ein ^M^onftcnbigcr Sfirft, ade circnautMitiM 
0ncbig({4|en crwiegen, unb mHitc 14it mtb fnttneirimi fn biefem fall ffaibt (aben uimb fbiben (afTcit 

Darauf fi^reibt ber '^anbgraf föeorg, dd. ^c^tenbergf ben 26. Kug. 1585 an ben Gupcrtntenbenten, 
er f)abe bie Stelle f^on feine« fiofptcbigcr« IBetter, 6uftu« %i}enbaf)o(t, »erfproc^en, VK^^aß» er «olfo mic 
man ju fagen pfltgctt mit Ciner f4»cfter }neen Sk^wager nit matten rönne. SMr ^aben aber l|ierbcneben ^\ 
ba^in geboi^ biclpefS M. ^acf gerne Don ber @d!|ul wef^re, bag man benfcfbigen abnn beg Saplann« 
fitbtt pg Säcttut b« er bsr^in qmaficirt unb fi^ bcr (Snbc« bcffcr •(« uff f^ulbicnlt ju betragen »er« 'j 



Signatam Tiarnibftobt o^nte .^leiHgen ^ßfingftage Annn Dnmini l.'>78. 




6 



indntte Dorn Sa|>Iattn bafcOft Uftttlt fftttt. ft5nnte a(fo tc§ C«|An# ißUßt ^icrbur^ iWR St^ndbimft 

ju rnrnibftnbt ocrljolftn Wfrbfti." Ttm (Sapian ?Rfiin at>fr antirorttt er, rr ijobt bif StfUe bem 3Jetter 
feine« ;po||)rcbiacr« 3ol)annre (Sn«pinu«, Ouftii« '-LL^cnbcr^olt uon Jpoiiibtrg jugcfagt, „btr bann g(ei(^fal< 
M iq* unnf von bem ^ix^Qeberenen Sttrften, unfern freunbüc^enn Ucbenn ^ctternn, $enin Ifanritio, 
(anb^raoenn jue $>effenn, bat ivir bennfe(6en in iinfemi Ortt iamH jue einem ®d)\uü Cicnnft ))roQocirm 
motttenn, oerftiiriebenn »orbm: ben nir bann audf barouff Dertrdften taffenn, loofemn (< b<r |itft ^a(ba 
;u X)ambftabtt »iberumb gtitt toiirbe, unnb bie <Bd)utü roiberumb angeriifett toerbenn fönte, ba| er all« 
btni jic fofa^cm Dbmfk tanmenn fotte." fei ani^ Mxnfl^ be« lSap(an0 ®o^n )u beftedcn, .kic 
ttcUt nirr @obnn in in ^ueQ ju IDarwbftabtt 9mm 9nfleinA onff bit auff ejlii^e nenifl 3ar jhMrt 
unnb fornibcv '^inciucl feiner condiscipuli no(^ teütfi barin »orljannbenn Jtinn rocrbnni, bat; iol(^« b«t 
@(^uell mc^r ^ut moi^tuna ott jn flcbc^om gercii^enn mbi^tte, miiftett alfo iaiibm biHmi \mt eui> 
diflcipnli oM bcc CSi^df twn X^onnbfhibtt nOoMitna« abgef<^afftt ftiont, gebuCtt ^okm. 
1). D. Crani(^ftfiun am 20"" Sept. 1585. 

^er Kaplan iWeufe bCTiil)ifttc fid) aber (eincJwefl«, fonbern ritfttetc obennaU eine Singabe on ben 
tmbgTaf cn : .ä. g. &. fc^rifftlid) Antwort ^ab ic^ gcitrig« tage« empfangen unb mtefen, bin auifi bamit 
itarfhl {Uflirteit, IBCil t» la nid^t anbcr« fein inill. fBfgen bcr condiMipnli toeig \<tf m\d) meine« 
tri(« nif^t jn oitfinnen, bcnn nix ^«bcn geftcrn über »icr ober fflnf nit^t ge^^t, bic gc 
fungen, nnb inebrertt)cilc frtKtbcn, unb ^aben fo eine jemerli^e @d|ul, ba| ic» 
forgen, fic »erbe in etlii^en ;laren {u irem tiorigen ^^cfcn nic^t loiber fommen, unb f^at olfo unfer i^tger 
€(|«(Mriftcr, M. ^atf, niifet« jU tlivm, Witt flcfn^ioeigm, ba| man wa nM| jinr ]cbt mit {neien, bic 
n^Pt gi(ttfl<n, befabcn foftt. Unb oift^ mtlRff »ttfi^RIcT nodf foftnt »orHoAben fein, fo 
fb boc^ b« ftoiiic iiii-:IH ofwcKu. .>^iini "Jliibtrn, bap mein Sofin u;lv ct(irf) nH-:;ii;i 3nr 311 ^JJJarpurgf 
ftftc eomplirt tjaben, >£age hierauf, bag mir bie ^itt jc^r itmi morbcn, ban er in bic \t<^ Oar ba> 
Icnpm {ngebrod^t (So boi^ ^ Inbrr, bcr bi« Paatotui fein fotf, fiMtm iricr dnv tafeÖft flCMtfcn). 
004 (f. 9. @. JuHti) Wuntlerholt per^ciffen, mfi^irn fie it|m meinet^atben n)ot)i (ciften, gi(t fein *Prot)4et 
IWNifW bcnn ba^eimcn unb bei ben feinen, fagt ber |)ert S^riftu« Matth. 13. 2!2eiu ®o^n ^ot feine 
vftnm «X neo «wiili« patriM jam •ffcrbm »tlf««, «Nif «tat Mne giftgcn^ Mfimfl Mt* 
|«Acn, fo mug er not warten, donot- mdior asplrct aura. 

1686 eriUecn :|Jiit|ennci|ici, diatt^ unb 'IMcrer p Xaruiftabt in einer (Singabc an ben SanbgrafeR, 
in ©etreff bcr fHogef^rfft be« M. (loRnb t>n(f. 3(fiutmeifter aa^ier, ha% M* PMi öfter« Her» nnb fa 
lanfl ficft unftr aiuicbcuUn erftvciftn tbut, iiicmau^ bvciidilirfi iicuitficn, ba« mau bic fdiutnieifter ollbier 
3a^r« «u« ber gemein unbt in fern nottucfttig be^otjung bcrfi^afft ^aben folte, fonbcru ^obcn ftif», fic 
fcl^ gleii^ (cMg aber icivcttt, nrit bcwleirigai fo Wc 6$i^lilcr9nngen te^Itt^ zugetragen ober }ugefttrt, 
bet|o(ffen, ober aber uff i(]veii (Sofien nerfchin'fcii iiuificu". Sie luitten fid) itbi\ii nlHMeii, il)m buri^ ben 
0i)rfter |>o(j int stüalb geben ju laffen, badfelbe möge er auf feine ftofteu ma^en unb (leimfa^rcn iaffes. 
.UiA »I bftm giinw M winw r hnät fein Cdiiftfai Vfou bem Cli^tmciflfr fogoi tifica, er »6ft fein 
3nn(ien ober ^oimberfler ',u benjmigen 5l)nr(eutficn, fo finbtr in bie Srfnit nedcn fetten, umbbrr ft^irfen 
unb oerfuc^civ ob fie üpat uff bi|mal fein gemad^t l^ol^ au« bem matt l)eim|l)üren »ottcn, fo ift foldye« 
onk^ mrt gutem nUai nk si^ «ni ^fli^t ftcf^C^cn." 

l.'isT bcdagt fii^ ber ^(^utmeifter duftu« SBenber^olt bei bem Vanbgrafen, boR ^»<i:v,;cntici«"ier 
nnb iStabtrat^ tnn bc« $flrftl. 4)efc|(e«, bem ®i^uImciflcT fein ^o(j ^eimjufa^ren «btefem bcoeli^ feinb 
no4 Mnig uflc^Annmen nffb msn bei i^nen fe^T ocnig cf^ittcn tomi.* t)icfc berb^ten bagcgcn, bof ben 
2cf)iilmtiftern gtei* ben i^eiftfidien ?»crrn „fteheiibc ober litgenbe unfnidttbarc 33äunie im ?l\i(b -jU ii'rcnn' 
^ol} angcuriefen wiirben, unb fic btcfe auf i^re Koften anfreiten unb ^cintftt^ren taffen mußten. Sie 
ttnntni ilcr M^cnigta Whcgcr, fo i^ SiiÄet |nc C^nl ge^ Itttni, Uttmcifc u« f|at M i | |w t i|t H» 
o^ngqiMiffft/ M VKtbc feiner mltf^cileniQtl fed^ i|mn nkfi|lngcn.* 



Digitized by Google 



T 



1591 bitten r»iiüii? 5i*fnbtrl)o(t unb 'THii^titt ttlUtx , S(^ulmtffter aüfiicr, irtiittt it)rtr 
Vidfritigcn laborcs et luuleiiiiu um (in aiigmoutuui et snbaidiiini QU9 i&r. S- ®< DoDutiuu, barin b(K^ 

ito flvttcr Qomtl), ka fie mm ctne gutte 3ett in pulvere soholaatioo att^icr radlrt «ah 1|«m ttNlttt, 

fpi'iff blirtft ("i^ottcx'« flnab iinmer muecitidi tiörfiftfii ultipc* ol)ne rulini 511 mclbcti nbqfttiartft, flrofft unruf) 
unb flcfot)r bti luldicr uicnöt uiicriOiiciier finbrr audgtftanbcn, öfif^'i^'Ö'" bcr iiro'|cn beim mtifien t^ufftn 
MliHMncnbcn uiibattlbarteit aud) nit^t fo balt antnrc promutione« }u rrwanci! Iiiiticn. 

®(^on 1588 ^attrn bic nSmli^lcn ludireetore« ober ladimoderatores ben «uptriiUcnbcntcn bicnft' 
(ii^ cr{ud)t unb gepttttn, i^nen bei ntigfte gtlegtnfiett ju anbern bienfien ju »er^dftn, fmtemo^ fit wegen 
langioienger t^eurung unb tägltt^ nac^fenbrr i^rer ^auß^altung notturfft fit^ mit folt^em aaUrio ^infürtter 
nid)t mit e^ren entl^alten fönnten, au^ bei biefer Sc^uel leine gelegenleit f<i, »U mtot ®tobtt imb 
X^Brffer ^(^utbiener hätten, ba^in fit. mitt cl)rcn \ti mclben, eine fu^f Atz beffoi rttmil ftftle«, »M 
weniger jitlicn unb ntljren fSnntcn lnl^ bcpiorflcn alle* umb ben täglichen (Pfenning buppet bejo^Icn rnüfettn. 
Scr (SuperintcnbeiU ^tte itfutn biefe« prmecinä obgefidlagcn, mit oomK«buii0, ba| ®. g. ®. i^nen 
gittbiglid^ injungirel «ib IcODlifen, bal wm Mc prteeeptorw ftfr^er, »cd^c bie IngeiiU pneroram, aui^ 
anberc fdjufcn nnb (irrfjtn iifbräu({)c na tU^ erfanbt nnb trfatircii, ntdjt fo balbt tron^fcrivcti foütc, in 
gnebigCT unb octtertii^er «sorge unb 4ktnM|tiing, ba« btc ingeuia buri^ bic Oietfc(tt0tn perautatioue« 
^Me«ptanuB unb anbtt ntiuii iatfodMiioBM leetkninn dMnhbt irab «RfHhtt wncbm. 

Ter 2tc i tattt?TScf ptor ^(^(crff wollte Dom Stabtrattj eine frcir Sobming erjwtngen, 
mü biefer }urü(fwei|i, ba e» ntcuial^ l)crfomniciil getocfen, bem ^wel^ten l'ra«ceptor freie ^^nung ]u 
f^affm; ber Vtatff fei infrifb««, wenn er mir 
|ll)flW 9iot!)bnrft in 9^an nnb i^erbefferung erbnttcn fönne. 

iCagegen envirbt ber 'StablprSceptor V i n b c n 1 a u b 1C92 eine $Jerfügung : Tcncn ^UiirjrrnKiiicm 
GtttttWatl» oO^ier »ixb f^iermit befohlen, bog fte {14 mit bem Praeceptore an (|iefiger Stattfcl^u^ 
Hnbenlnnb, nifnrn feine« bi»f|er erf^tenencn .t)au« ^infet«, ber (\tbiil)r obfinben Mlb Ht^\ttM ÜOt 
tücbtigc '•h.kilinunti {(Raffen ober anberweitigcr ^^erorbnung gcroärtttti fein follcn. 

Unter ben CtaMMuKe^rem \u Qntt be« 16. 3a^r^unbert« erfi^eint u. «. ein S^rift»ff«C 
9feilftidcr, btx .nmnnefir inn bie 33 dal)r long bie Oungenn 3)?ett)Iein unb ttO^e Bdnc dmifloni 
mü ft^ben unb (efen unterrichtet, unb wegen be« bawfetligen ^ufe0, xotUt)t% vom Qcgcn bcfi Kegcn 
unb bigweiUen unftetten !fi>ctt(r§ balbcn pflegt fi^aben }u nemnien, an ben l^'anbgrofen bic flebücbftr 
fittc richtet, &n tbauffent ^Hatteun, bie ^clfft aul gnabcn, bic onbic (^tlfft iimb ein ^atiüöf geU but^f 
Äd. Sttrftf. @n. j^mltx folflcnn sn ((iff«" " 

tiiii aiibfif» £ifi;;l::'.ciiicr i:; ranr.ftabt, Jlnbrco« ^ermann, bittet „bcinuat^ burd) ben mitten 
®dgcn bcB Mmäc^tigen trotte« eine gute unb DoUfonmc mofiung ju (tl^offen, et aud) bi| ba^ero lein 
fn^ nM(if(|Mcin, »fe «i4 fm^n <in flor gering nbulnn mm C 9. <te ^Si^fitdä «ber 

|Mr4 wie anib anbern isilrftt. Tienern frei) pad'iren ;n (äffen. Iitsite nels al Omb «fitonB Maiinin 
pnenlia iudwiueutar fuudoDdia, qaoad viv&m, memiu«ro.' 

6t«blf(|a(c mr eine 9r<if ^ufc, »ba ber Ch^afmclftcr ia aafUiilaai M Miaitt iwa 
ben bfirgern nickte befommt." Slucfi in bcn €t«btvet|av«|ea aw 1N8— 1Ö66 bnaat MaettMiile 
für 'Sd^uten uub >&4iulmcifler oor. 

üon ben frembea CS^Mcni bedaagtcn bit @tabtfi(nteci{ter ic eiacn fBogcn Oran^li ^Ufdiät. 
laniber befrf)H)ert fid) ber Diaronu» Kolener ju ^fnngfiabt, „bo i(^ felbft nvof? nmnael boftjet^ bofben 
t^abc, unb berotDcgcn mit meineui armen wcibe unb fietnen finbern bei mebrertcil in rtncr falten [luben 
mii^ erbaltcn niui (Dann mein »ermögen ftretft fii^ nii^t fMKit, ba« i^ bie nottasf^ t>%* Hu* 
taaffm) id) gefd^weige, ba| td» mein Mowenm (wie bann wo( notturfftig unb billig »ere) tmcrmen mo<^. 

Um (inbt be« IG. öat^r^unbcrt« au bi« jur (ärünbung be« ^bagogium« 1629 festen ««itert 
Wiu^rii^tcn fibcr bic etobtf^ab. Oic bicfc ®<^le ber neu erri^rteten ^B^n anftatt einoerleibt würbe, 
Wirb »citcr aatca onticfi^ Mrbcn. Va Mcfcr euUt nwg aar Umettt awrbca, ba| btc (SiaUafu 




8 



hn @tabtfd(iile , über bi« btr giirft unbebiiiflt bt«pontrcii fonntc, in crftcv vinie ^nr Tfifimd bcr S3t^ 
Whrfniffc b(« iSäbagoaium« ^(rangc^ogcn mürben. 3n bcn '-Bor^lättett bei cviniiuiiiou, bic [ur bic iStn« 
lil^bni bC« tc(^nt bcficltt 10«; Vrilb bot iSf|rlt(^e erforbcrnig 3U 847 f1. tu (»elb oni^cfdilrnjcn : „baoon 
afigejogen, wa« bie praeceptores ber ©tabtfi^uic ^abcn, nfintli^p 220 fL bUibcn 
627 fl.," bettn Detfung anbcmSm gcfui^t tocrben mufte. 

Leiter ^ctgt c«; ,1Dtr je^ige Rector btr @tabtfi^u(c fönnte Mnftig ju ctncm Conreetoi« gt« 
bnuu^ acibcn, bcc iciige Oigaiiifl ober bti bcr qoarta «lasM btribtn. XKt ittigc secundn« praeceptor 
W. 9114 fct uHblmlnralfcn ttnb wflrbe ficf) au^ertjafb bcrCKiAt Mn fctam (BUcnt \^xoalid) begeben; 
man tiiK^u it)ii mit einem .'öofbiertftAeit ober foii|t iäf)r(ic^cr prOTilion Ue lvaii|C jctt Aber Occfc^CI^ 
bon et all ein emeritu» nu^t »o^( gdnjtic^ ju oerftoBen {«.' 

1688 tteroibntt ber Sanbgraf, bofi no^ bm oljtiflngft erfo(gt«i Z»b< btf gcnKfcmn Prieeoptin« 
M. Iliiirii ns RuthiuH, bet SuvcrintcnbtiU Tobia« i?(auftrariu9 unb bie ^efinttore« ^ne «nbre "Pcrfon 
enoä^Un {oUen, bie fo quatifidtt fei, bag fte fünftig an bem neu ongcorbnctcn ®l)iimofinn jum aller« 
»enisflcii bk 4. Cttclle •eifdim ttmie. Iw^ on b(e t^eofogifiilc SolttMt in Ohntarg crg«|t eeftl|( 
In bkfint CHnnc. 

tSk Stabtfdiule war fortan nad) ber !Hbfid(|t be« (Stifter« bie untere (klaffe M {^rftli^Kn 
Vocbogott. .CSie 0114 <n bon ncnccbnatcn Psedagogio jnccfl gc^tn, VnH>4 «Ngm ni^t 1** 

mitifnmftt ?Rniime<» mit i1>rfm nbfonberli(^ conflitiiirtni prar'c<M't<irr Paedaj^opioo M. Matern in 
bie Jtirdjljofeictjule jurürfücrleat werben, inbem bem ^tcclor be» t'übcifloga bic Onfpection ber Scfiule Der» 
blieb. On berfetben imtrb« ba« ^ateinifi^e bcgomien mit $)rau^ung eine« einzigen endft€, xotldit* entbitft 
1) CelUrii vocabnUrinm, 2) Cellarü grammatiea (aut Weither bie (laiiptrraeln nuflttnibif) n^tcfnt, bo« 
übrige nur aufgcidtlagen merbc), 3) collminia Langiana (nebft bcr explicatiou unb analysi föiiiite li'ctbci 
bcc tbfong ;u fleinen eonpMittmeii, mctefie viva voce uor ^ii conftniiren, gemacht werben)." 

^bcr Zrtnnnog bcr ©tabtfe^ute uoii bem Paedagoginm ((^rieb ber ®uperintenbciit 
Tobias Planatrarina:' .'Cm^atben boben Sn). t^rftt. &>n. ftirftltdi unb moblfletban, bap fte bie @tatt« 
fibul, in rotUfja über lOCHnabcu thcH^ tcutfcfi, tlicil* latciuifc^ lernen unb etKidic in linfruü latinÄ legendi, 
soribendl, deolinandi aoteatiam non JohaoBo Matern i^tcn prooceptore fogcn, Dou bem paadagogio 
tvUbu obgcfonbcct bobcn.* 

tic fpäferru Jcfiuffate bcr ätabtft^ule gef)i5reu eiiientlic^ nic^t in bcn firei« unfcrcr Uiitcrnidjuiii^ : 
ba aber ba0 :{}crl^ntB biefcr «Sd^ulc ju bct ®tobt, beut giirflU^icn Patron uub brm t^^mnaiium burc^ 
ffNcbcigole bcr boxwif tqfiffi^ «NliMUMIn VcünffMe jtoidi^ Ktr e«|idit Mtbot, «n4 bof (ocoU 
.ititcref^c iicbfifircnbc 9ern(fmH|iiii| bibin^ trtoftcR Um, fb loffcn ortr bk tofa^tlgflat bcr iioi| ww» 
^anbenen 'Jioti^en folgen. 

1646 Mmiaant teibgraf ®<*rg IL nHlflOig, bot bie CKobtMOft Mn beten Praeceptoro nidK 
jnr (?*cb(itir bepbn(f>tef nicrbe, ba§ hcrfctbc öftere ncrrctfe üttncKcn !5— 4 tl^ocficti o»#blcibc. 2r folle 
Mnftig bic v^ut^cnb f'^'Bti) untcnncifen , unb tvcnn er oerreijen muffe, bei föntmtlic^en iiupectoribna um 
Ci&ndmil no<^(u(ben. 

1648 bcritfjtct Supcrintenbcnt G^rcbcr, baj? Adamus FabriliiH ciewe§niCT jteutfdjcr @4ul= 
meifter alllgier mit ^Jorwenbung, bug er leine llntcrtjaltung Ivette, »on il)m {ctbcr aug ber fdjulc gcblie< 
Icn ttnb nacber Stlefelbt gebogen, bi«Al«# itttb ber fcbule 3errüttung unb abnaug niäd^tig oerurfaifict 
Ob nun aui^ ber Orgonift bot fcfarigc gern gct^on, fo ift er bot^ Aber ba« ^albe 3at)r franl geucfcn 
unb onfet^e fedig geftorbcn. Ob aa^ na/ä) einem anbern ®(bu(mcifter uttterfcbieben maljl umbbbrung ge« 
t^on, fo tann bod^ feiner bar^ugcbradit tverben, ba§ er bcn bicnft annebne, »eilen feine lcben«mtttel Dorban* 
bcn fein, unb usib 25 fl. n>ie aut^ 6 SRottcr Aorn unb gcrftcn (fo fein ja^r geliefert nerbcn) niemonb 
bicncn loia. VI< gelanget an (E». 9- ®. mein nntertbäniii bcgcbrcn guäbigcn befrtjl ergeben jn (offen, 
ba§ ein nabmbnfftiii xaUrium DOU 50 ober G() ober 10 fl. me^r ober auc^ wcniflcr gcniadjt, unb ein 
tüchtiger fi^utmeiftcr, bcr Lotiao, Oraeca, Pootiea unb auc^ fündamonto mosiea« »icffc, Docirt unb gC* 




9 



galten nerbe, nnfm mric(|o ein fo(4i iflnflcrer Stadioiiu oon Francofart une »ccommentirt »orbcn, Oofftm 
@nxi {rilbebtant genanbt, fo aadf Wofcni gebai^trr maafen i^m gc!)u(ffen loiirbc, [ott^en bienft an^unt^men 
Mificn« wert, oni^ (S. 8. &. nit Dorgcfc^riebni) auB bcn@fnta^( unb anbcrn {oftcitotfilUcn bie gcbac^tcn 
S5 fL. o^nt bcfc^tpcrung fdUgcr laftcn an bie f|Mcificictc 60, 60, ober 70 p. }ti ergeben. 9» ift ^icbMav 
nit gebitlbet, bag bie Hnbor In kn piivatfi^itlcn inforairt tsorben, ba fic in ftinc fing«, bett* ober on4 
|)rcbigftunbt wie and» dednetioiieB b(C (eitlen, »ie in brr ftattfcfiul foldjt tl)un müffen, gc^en, tmb tvtite« 
Mt iorgn tsn ilncn finbcrn einem be« 3oiir9 8 Hopiü. ben privat praeceptoribu» gebtn, fo löimteti fit 
bcfio Mfytt einen ^aibca t|alcx ober fL. in bie gemeine ftattf^ul, bo fu ebCK bM atu^ nw^ me^ (crncii, 
ni|f eine jrit geben. ' 

!Cer obengenannte tentfc^e Stfiudtitificr Fabritius war nur tuvif 3''' i" Dienften gtwfftn unb 
legen bat Intrag bct ®ii)>erintcnbeuten (ärebn angeftelit »otben, ber Doi i^m oM «tunbbariii^ einen 
▼■gantm nnk fob|an btibf^ui gcfcfl, bit ntvgnM (iMbcn flhnK", gcMinil ^nttt. Qnfriftt fil m 
üieftn ortljen ein ft^nelmeiftfr, ®tattf(^ber, 9?otariu«, lÜhtftrrft^rcibcr oittprffn, fian^t btm bt^^ero ote(= 
fältig in Stapln gefto<^cnen ftünfteln unb mal^Icn bergeftaU nadf, bag et bie ;)ugcnb barüber oerfaiunc. 

berfettigct brieffe unb feft fb in tufiffT 1lM|cn «Mflittnint dfillcn ^MiARtin lllMiM|ilaniii 

®o((^ Wrifften finb bmtia^fn gemotzt, bn? f? pagqnlllen unb famose scripta miSflen genanb trrrbtn, 
oon nd^ien ju granffurt, wk i'ornttjnu Uut rtfcinrct, gor übel gcrtbet Wirb.") i\tnitr fc»)c ee mit ber 
CStottfi^uI atfo bewanb, bag bie nieifien fnaben barinnen 8ateintfif| (eftn unb fi^eiben, deellniron unb 
eonjogireD, |a folriel erlernen mflffen, ba6 fie jum PMdagogio btti^, tSnne abn er Fabritint nii|t 
ein %i>ort Meinif(^', faum fo irict bofi er eine ^tilfi in Stttcinif^ct Sprad» oorrect abft^eiben ümt tc., 
fei (Mi) fein Musü^us, unb fönne fit^ nnmBglii^ mit bem gar geringen salario betragen, i^m aM^ ba|f(ni|c 
bei ben ic|igen \ttft bb|en unb foft je länger je ärger werbenben ^/üun tääft gcicti^ werben. 

1704 ttigt Conredsr Pnnlini, bag bie @d|it(er, fobolb fle nnr oaff ber CStabtfi^ute in bof 
13acba9ogium fiintiitgiKf t ti , unb bie (Mranimafif nod) n\d)t einmal von außen rertit betradjtet tjobtn, 
glei«^ ad ConoUnm, exoerpta Ovidii «t Horatü gefä^tet Werben, ba bo<4 alle biefe anfit^mng i^ncn fo 
iMirfs Mi||Qi fl^nfM nfk Wenn cfncni Wnbcn cinni ^rfcgil wib dntM (a^QBpfigen einen ^rfffsttiMcmui 
tem in bie ^anb geben wollte. 

1706 wiU ber iKot^ bae O^ttrtc^en bei ber alten ®tatt«®<4ut, worinncn ber ältere i'raoeoi^ 
nlil)(it güM^nt anb bni OMi^cn gfMffcn, bni P w aoop i ot ShAirfMb*) n^^ n wi MMb bcw 0(IAki 
gdot; ?. offtrirt ben gleitfjtn gin». 

1710 loetgcrt ftd) ^^urgcrmeifier unb Stobtrott) ,ein gcnugjam salarium fitr einen bcQ ber tägKi^ 
onwac^fcnben dugenb unumbgängtidi |tt befteflea fd^bai britten ProM^torem an ber 6tatt*^nl p 
f(4tt)>fen, bo e« notorift^ fei, ba^ bie Praeceptorea nic^t au« ber Vfirgermeifterci ;u 
befolben feien; bie UJorfo^ren be« dürften hätten «eine fre^e ®(^u^l gnäbigfi ge« 
ftiftet, berfelben aud) bie barjn gcinittnictcn Intrnilen bc« 3a|cnb )nn IScfleii »1«* 
•bbrilt^ig reiben laffen." 

NB. t Itfafter ^dU ^otte dn PmeMplor auf b«n €KiAttMilb. 

I)arauf t)in rcurbcn bem jRatl) ^tDangSmaSrcgetn angebro^t. 

1710 erfc^^eint al« Obferoaq, ba| bem ®tatt>@<^ut>Praeeeptotibus Don einem )tnabe% ber 
ber d|n( in bo* ffftrfÄ. P!Mdäg<o«twn oerfe^t würbe, '/i 9)tl>(r. ma Utat ^er gereidiec wonbo. 

ITH würbe geflagt, ba§ in ber Stabtf(^ute bie (ateintf^a CSl|flirc in btt ftnnliUBWtit deoU» 
nationom et conjsgationnm nii^t genugfam nntcrrii^tct Würben. 

1718 gdM nolor et pneMptotes HL Pneaag^ DnnHt. liNt 90000»% «1 aaf b«« «nbtflW» 
Sfagn bcnr fnMMftocnm tdiolna ogpUHUM^ MM bnm fi^cift ciac lOiMfMüibige anoMapbaorin «>■ 



")«« CMMMnOilfR «iUMBCbMiii* »b «cinU|«i«ni fab oi» ben forbageghlnni fonlM nnb 
«grieal* t^m weMm UaUilibcitain in riwe ftairfc nSnyUßit, 




10 



pnoitu petiiiftntiH lingnae MihliMafll et Mumh InMdM^ wit 9txtA IS/m bm PMiagogk» 
f^rfMKtn Subordination. 

1720 bcr ktMOge Stadion» Urin pr & Cttcffc «n her CKoMfi^ Mdct mk M« 

®u)>rmtmbrTit (^rbdnrb, in ©(gettioart be« iHteften 6tilfet|lfBmr0, Rectoris unb ätttftm INbpgcnnetfin'» 
inftaUixt. ^ui et^ematiecn dnfkattinng bc« 2. etabt>P?»e«eptoris ift bcr O tttymit l to ni<(tt 
uiiiuui nnsni» \«nnmi w^nMinnOT./ 

1720 ift bei b« Cerrbiguna br? Jilftftfn ©tattprÄcrptor* l'inbcnlaub baf fanu PÄedaRog'itin) 
mit jui Vcicbe fitgongen; rt ctfltnfl bamol« bit '■2}«ti)rbnung , bor. bat i^abagogima nur mit Dem crftcu, 
■ii|t tber mit brm 2. unb 3. @tatt()räce^tor jur M^t ge^en foUtc.*) 

1721 boben bie dtat^^^nm bcnen Statt^äceptonbu« bcn Vorgang beim ^. Hbcnbmo^t nti^t Dvc 
IMtCti looUcn, fit^ btjie^enbt auf bcn Dotigtn '^räce^Jtor Vinbenlaub, fo bcncn iRat^S^cnm bit rcc^ ^nb 
{«(offen. Wii^t« beftotscniflcT ift 1 721 bt« filtciften ®tatt>Praeceptoria (Sngaue Xoi^ttr i>on bem ^emi 
CitttiprintcnbenlMi ttktt U* 9tatl)«i|cmt fBkaä Zadfttt bci| ba (Smifixnatioii «olloeiit Mmbcii. 

1749 bit wtit kffcit tSvtWbmt bct 0d^(t btr CFttbtff^oib brf {^ttin fHntrltt ht b€9 
PlirlfC'-:" ftfiitni'^''> ^'f^' ,^i'iiii:i.(ci! fecr 'PrtOQtfdiultn uiicifuttiit. 

1823 tcff^intn no4i Jöei'oibungcn an 2 ©tabtft^uUe^rci mit je dO 5< im ^ubflct M «M^mnafiunl. 
lUbtt^ttlK amibMi bmuM Me l^icfiocii Ctabtf4nIb«fo(bnngtn, fie fjUi^ m cigaiiia^e Cti|c bcc 
@tabtgemrinbe fmb, grSgcrcn 7^riI«, tncnn man ba« St^tgdb abjie^t, au« @tiutl* «üb flli|lfi4ni 9Mbf 
btftntttn.**)" («tn4t bc« itir<i;cn> unb e<^utrot^« an ba« aRintftcriu».) 

ttai bn CH||ffCfclui SctniftlUtM bliftc uobl jMdfrillM ^nMiBcbni: 

^') Tif Stabtf^nle wor eine ?anbf«fiirftflt^e GHftung unb au#f<f)(it^tiifi Don btn i^iirftfii botirt 
(bie gchngiugigc, toibcrwUliQ gegebene ^oi^beret^gung fUtt ftutm in« @ewii^t ; iSruc^bejolbung ^atte bic 
Ctabt gleid^aa« nii^t )u mvHim, ba fk w»Sf b«r fcfUnng bei tHigcmtlltert mb Mn* b«»' 
Mti|ni einnahmen befag). 

2) Die Si^utt toar eine iVreifcbuIe; ein i8<^u(gc(b Riurbe nii^t entridttet. 

8) SSit tfieb aud) nac^ ber Xrcnnung t»on bcm ^bagogittm nidft« beftoneniger in einer gclpiffai 
Setbinbung mit btmfcibcn; bem erften ^raceptor würben bic (Bftn dnc* ar|m« bc« ^bagog« cr> 
MicfaL IMc (Bmvtifiuig b«# picitcn 9r8cetrtoT« fanb o^ne »U i BUimt bd g lmiti ltert ftatt. etOfl 
für einen notljnienbiq aovcrbcncn brittctt i^räicutoT inetgeTt ftt^ ber 9)a% bb lUttd p bcf^^N»» ¥^ 
a(fo au4i fi(^nU(^ kinc (iiniohpfung out bie (Ämeunung bc«fetbcn. 

W8 JQcÜsig ber CMubt |n bn Seßci bcC ^tßuu/ßtuM ccftbcint mn^ in VKiutti- ^clt eint mibe« 
btiitenbe Bvmmt, bCKn Urfpninn mo^l ouf Reineren, ^ier unb ba gemachten 2Jer»if(tgungen beruht, iric 
|. lä2U pL ber eefolbutig bc« $rortctor« ®attoritt« 3 iHaftcr |)oti oon bn «Stabt, octonf^higt |u 29 fi. 

4fic» aiMii tH i, SbA Milbe iii bes "BflhitiM ttx jUinutt mb AMb 90 flL mm ber Ctobt oiwIim. 



n. A rf u h mii ^ Im Wüteüiiiitti. 

?anbgraf ihibwig V. ^tte in fetacni Xlfbunente, batirt 5u iHt^tenberg oin 6. Ort. 1625, irotgenbc« 
bcftiiuM: .iu Sombflatt foU Unfee Ce|it ber Ma^gt ganbc« »cgcitt (me fem «Dir <• bc) Unfcmi 



* ? i ^;r iPcerbigung b« 1. etaM|pif((|Mi(ce wnilcat, wit M ecHtttaNg t«t fntaMlibHr. bM C4aligfMitia 

gdäuKt ^iliatiitd ttt 9atnnafiumt). 

«B FrMccp;. r a„ bct •MMMhI |«tlc IIW 

an fftis TiO fl. . « » 

Jtorn 10 ä« ■ ■* 

Vtr^t 3 """" S4"(S''b nU|t«. 

Dce daMf^ÜMINc, brr färm pnUt fingt, wir» t>en btm Fiico ^(« gfirfli. fMkogtgH IlftM; t« ttlftll« 
»M^ innal ninfle in ta» «m|« bc« tmtitmfi |(|ltt( tot urt «4 M<b ii><|t 9(|*nt 



Digitized by Google 



11 



8«beit ntdif fc(bft t^un) eine feint trivial fdtucl*^ bit htm lüictla^roffio ju SDJarpurgt oHtrbinge äfjiid^ 
unb glti^i i(9c, anotbntn, bamit bic jtnaben, n>cnn fie ju Carmbiuüt bun^ btt elwMa tonuncn, mit 
4nb «nb ml in S te lH ugl pabUoM toattonw ^rcn fbnnen. Coti^t trivial fi^ncl }tt ^DwcnbliBtt ^ 

aidfi nnr tifferici nngcorbnet, fonbem aadf fort unb fort, ftttf, feft uiib nüttfrlirfi bariibfr atfo iufinrtfii 
»rrbttt, bojittt and) übcU^e unb anbete ^omc^mc Scut^ i^rc ftinb» ba^in ji^icfni, uub bcr karger 

3ur Äu«fiit)ninn biffc« ^ane0 l)atte bcr Smibgrof eint Sommiffion tmannt, bie ifjrc Horfcfilägc 
in einem (^utadfttn UiUcrbvcitete, tocU^e« Dom 9. Btbr. It32ti barirt unb Don ben ^ät^cn bc« i^ür|ten, 
hm 9nfn inlmdM IBotf [oon Xobenwart^j**), bem SSicefanjlcr Oo^ann gaber, btm @u)>nint«Ri> 
bcntOI datont Victor, bcu 9?(itt)nt Cto^ann "^biti^P ^Icinf (fimibt unb ^tbom ^cutf) unt(r;cidintt ift. 

' QbK Ut 8tnliii|)er ^aii^ i^ü^c •Bäivk founte bic <£ommif)'ioH nu^ befüttoocten, ba man (onft 
■ic ta flUnntoq iMt mtcvf^Mcw «oipor» aber i» vcniiflai 8 pcMMptoiw n^ff«, Mf^ct 
btr Ijobcn Unfoftcn ^albcv unräfbücfi fei, rt gctiügt, totnn man tintriel lectione« unb anthorp-i truffirtf, 
auä) bie {tubiienben finabtn fo tocit al« ju ^iarburg bringen lönnte, ofrfi^on in nnmero prAcueptorum, 
iUämlSm» «iMdun fotäfttn ia aabtm folilcn «oddental 1$unften eine« Keinen Unterft^icb« ni^t 
gni|M tDfirbc. 3nqn»rtaobeT infim« cUaae mflgten bic ftinber mit al|)^abetiren, f^Uabiren, 
bfo^ fi^eibco, becliniren unb coniugiicn augcfü^ret, aut^ lum tcutfc^en catechitmo unb gebet^ atlgemai^ 
«ogm^Mt tWCbOL 3n terti« cUase fBnnten fie ;u ben (etc^tefien (ShromauttUtfrqittln ati4 ]■» 
noMMlatar, veraicalis CatoBis, ft^t^en colloqnii« unb bctsUit^cn gocingm SSüdfon ongctoiefen, mit 
tlfll^an ®<^reibcn gefibet, woju ber praeceptor hajna clu§ia eine feine ^ttnbft^ft ^abcn mäffe, übet* 
bieg aUgemä(^(t<^ )u einem Snfang M Argumentfc^reiben«, nie ingleii^cu iwn (Singen infmmicft ipcrbca. 
du bcs ^ctcn ober seemd» eUaie Otiuttc man euetior» graamatieea iiab i^otazw« praecept% 
ai4 aifiofB «oüoqnia, Ott Halvld Ober cnbctrr, bef^eii^en efatcn duileini «nthorea gebrau(^en, intb 
Hmtai Uc ftnoben jn ril^gem (ateimf(^en argunu-ntfiiircibdi, tc(<,^lcid)cn -^n ben principüH graecia unb 
poaMO% put mtacblano Theodoiiai (fintcmal in beu beiben aabem olamibos nnr Lntheri eatechiamua 
bodtt Mttbc), mtSf pm SotrinKbcn per sotaa Ungnae et sonm, tmäf nrit fonbcrts gleit pr fHflWMÜ* 
mufil angewe^net »erbni. bcr obcrften ober prima classe miifjte bit Tialeftif, SJ^ttorif, poesi», 
otu^ alle foU^c ^ii(^ci nnb praeeepto, mic biefclbc jtt SKatburg im paedagogio in secnnda et prim« 
y fa j t i w yi^^ iHHthrt imeeiM <(fc|t mb bk dHgcib ttt^ks fb wtit frtriK^t ttnbciv bai ftt |i SRn* 
htrg Dom paedagogio (iberhret «Ä ai pabUiM Uetfona fo bdk mit 9ta|ai adsupn «baqiie traaa* 
greaaione abmittitt tDCcbc. 

m Qi|Mr fbOM bcMtt waibai fiaf Vnfmo, btna (incr fei BMtor, bia «nbfa Vnf» Oa» 

rectnr, unter ben übrigen breien mü§te einer mnsicua, ber anbre vicemtuiens unb ber brttte Orf^anial 
mit {ein, unb xo&xt auf fohlen goll bemicnigen fo bic Orgel neben bem ®(^u(bienft oerfe^en über bic 
vlkt i M^ Ci^utbcftatbrng 90 ®ulben »on »egcn bcr orgell p geben, bem ordinario miaioo 26 fl. anb 

bem viceninsico 12 fl. 5U Derorbnen. ftJo* benn bie onlinari ij^cfolbungen anbelangen tfiut, müBten bit- 
felben an bicfem teuren Ort unb ba teinc spes ftd) iDcitcr ju e;erctren unb ad altiora }u fominen 



■) ZMitt^ mtl in iftttT 3^1 wät Vatbaftfima otcx «^auufiBB fV»iit|ai rBcfn ftia, {pütt (mfUb aHa 
bomHtc anr nlibiR Collen, Me ni^t w w it t t H fc r pn IbdMiiUitaIhMnn a wktt i Wm , ttoa Ue ttanm ^ccba- 
gtgium nnk Oqiisaftam brtrilft, ft^rinra tir gttc^ni SSx^ulra ia C^tnatea. Reffen, k.. bie onC brrltifoC' 

maiien ^rroorgingea. «il ^xbogosuun bn eaangelil^'ttafiifi^ 4lr)ir|Baga)»etf beiti^act Iß loben. »Ibm* Me 
«•nmnniDra f «on eom 15. 3«4^ini»(it an gicnc |ibc |MMifi|c IHMiaf^Nlc tR «in •»a i ia> w aiiiaartillea «tM. 

>. JKarb. Opmn. p«({. 14). 

*•) Itffer amRfifidinftc fflann flammt aue iir.;in .iltcit <.^cUii;iitf, iai rintn mit ödücti utiC 0*rilbf:i pctfffeflitll 
^e^ am rrdjtoii i^crcaiifrT (trprnübrc itm faifiitn-mtiningifl^en ^tl\t !0«M|aBf(n ttfi ol« franttnftcinift^c« , feit ISäU 
aif Ijrniubrtrgifctiov^ VoI)mi bc'c^ii. im <ibrriiarb flBdf MK SotcaMItb nM*te IMT Ott IMlIkl CtMC CMHrtillaR |BC 
Wblidlimg «on Oebiti^cn be« VAtkagagiani«. 




It 



für^anbm, otfo afttinn ffin, bomit ftjiinlicfif qiidifictrtf '??frfonfTt flCIOt ft u d MwWl p ioringai, 
fiilber in ae^önacm «^leiB o^nc ^crbruß babei ju erl^altcn jeUn. 

t)ct mt 97. 9Hfl 1696 (tfMBtc tct QuibfNifni MCj50Rtc imr für fuijc ^ßik ikt Vniffl^ 

rung feint« fio(fiIicr,igtn *ytaiui< : btiin [d\on am 1. 3anuar in27 eriif^ ftin ^^(tfotflfr ^onbgraf Qeoxg Q. 
fol0cnb( ^ftünmung, tvLtdf xotUn ba« iiacbogogiiun jii Darmflobt ine \itbax gnufcn loib f^jUU^ M( 

unb btrfii i'frn^nftiitm bur* fiitfti Coffertor onflepTbntt würben. 'Co« (Sbict, bffffn ©ngangemorte ol« 
^cnxi« cinrr wa^i^aft lanbeöt>äteiii(^en ©oige für bae geifttgc :So^ bei Untnt^an«n, »o^i Dcrbtcncu, 

..'i'on •'''ottee Ci^naben, ®tr @forfl, V'aub^iraff ju ^tfftn jc. tl>un funb f)icniiit, lun Unirt 
(Sxbtn, unb nac^fommcabe ^Sa^Ua ju {)cfftn, Sfcnbli4) bctcnncnbc, bcuunc^ utUanb bct ^o^iflcborcnc t^ürft 
(kn 9>k»{8, Cmibgnff p Reffen tc Unfer In 9*tt tii|fiibar, cmMucr, ^ntiHMic^ ^ccr «nb 
SSatttr, unb Quf bero l)ofite tniftf« unb tfjtJjre« gebott, naä) frintr »atterlidjen (inobfn töb(i(^rm ?)tntTitt 
wir felbft in S|)rift(iibctn Stfcr btbti^tigtii^ ju gcnätd gqogcn, nxl^ict gcftalt bcc oOiiKi^tigc (Sütigc 
(Bott Uii§ in b<ii 91ifllli|cn Qtnb wA tMilMt flcft^ct mit (Mlb wk tariw pfnifectll Atct wtit 
bfr rtintn »ötjrfn unb otltin 2tüs\ mntfifiihfn fcfir iiitb brm fitilttien irprt (''pttf« gnebiglic^ begäbet ht» 
für feiner C^öttlidjen alltriadx rotr billtcfi lob unb bancf ia^^ttt, borbep aud) vcrntitielft ©öttlic^er Der(ei^ita| 
bie itit Unfer« (ebene beftenbigltct) ]xi oerljarren entfc^toffen finb, unb Une baneben nii^tf ^^erce ondcgct 
ban bog ^ir foldje (2bnfilicf)e lebr fomot)! beQ Unfern Une »on (9on oertte^enen (anben unb (euten er< 
galten unb fort)}f[aneen at^ aud) auff Unfre po8terit«et unb nat^ommen transmittircn unb bringen mögen, 
unb eben }ur cr^oltung nnb fort|)fIant)itng rtintr unb gefunber #öttftd^ Uiß aw^ jax befSrberung ber 
ffiXüimtu Justii unb ®ottfc({gm ncfen« unb nonbctt ne(f)ft mtüxdfa begnabignag nit^t nfl|ti4cce« 
fititSglii^eTct nnb notbivenbigerei af« tvofi(beftc(tte Schufen anjuorbnen nnb jn 
faifciten, in tBÜdftn otg in (Sötte* be« 5>. (Jeific^ -ffiriiicn forootit ^u flirt^en unb fc^ulen, qI§ am^ 
p bM iDittßi^ itgia«nt nnb guter pollioey bie gemüt^er ber jugcnb gcbilbet unb infonnirct unb ^ieo 
nt4fl, «Km ntt^rert« Iftrr (crpTompt, tüii^gc nnb qmüMlelrte pa^mtn (rafn^ogcn Mb mfemi^tct 
werben: tiafs wir berofialbtn (^ott bem admcdittiicii ;u flirfii (ob unb prdp auf treul)er,tger ?anbefflrft= 
»ffwtton unb liebe gegen unfre tonbc unb Leute unb auc^ brr lieben po8t«ritMt ju jcitU4«m unb 
fwifcit 0(b(l|(it Mb iMfful^ fobnt tbifcni ^tdfitM/^ut fiMiuiKn ^ccni SoUciii SBiibjnif Subiiis p 
Reffen «. ju Söbnfidirr rr vrrentz (S()rerbietung unb nacfifolnunn dn ftine« wotjf befteftee P«edagoginm 
aütfitx in Unfere rendenzftatt Xlarrnftott anjuorbnen Mai Dorgenomnten aad) ju befio befferer unb not^> 

wuMtK HHb<(l|<iauii| htm b«p bfjlcOtcr praeooftonn 400fL gdk tiM llilfm {flrfHiiben Went* 

fainmrr nnfbig depntiret rnib rrblit^ nerwilliiit b^^fn, wftdje (ifferunq au6 unfrer ^örfti. ;>?fntfammer 

ol)nfel)ibüili(^ geliefert »erben foU, bi* wir ober unfrt nai^fommen ein mt^reree unb lein 

wenigeree auewerfen »erben; bog nun biefer emfter beftbl »id unb nrinng taR tvtr oa^ McMlPr 
Mc biefen brief frönfen woHen, Wottee ©eri^t ^rtmgebcn loffeit." 

£ie in bem (ibicte angewiefcne @ununc von jä^riii^ 400 fl. bcdtc nur einen X^cil ber fttr ba4 
fidotogfaiM MtlMMflat tte^ilm; b«f ^MnnitnfMrbcrHlf ms 1006 fL <m 94h, llOtMtntbn, 

37 üWaftft (Wrrftf, woju noi) ©renn^olj unb eerfdjiebtne unbcbeutenbe Soften famen. ^\n]n Ratten »er* 
f(^iebene geiftlicl^e i'anbfaftcn unb @(^u(Taften beijutragcn, aud) erft^eint ein iä^rlic^er Seitrag ber €tabt Don 
44 p. 90 «Ib. in Sied^nung, über beffen Sntftc^ung urfunblii^e Belege fehlen. 6in bem FMdafOginm non bcm 
?onbgroffn gefcfttnftte Rapitot oon 1000 iWtblr. „wtlrfit SHop^oel Worbetf jur Slabenau »egen feinee öer» 
übten dSfceffe« \ü wofjtoerwirfter Straf gefegt finb" ifi na^ einer 9Jottj bte erften Stectore oerbaut »or« 
ben, gab alfo feinen »eiteren (Ertrag, ebenfo fehlen in ber Stei^nnng bie überwiefenen S^n\tn einee Don 
SRotburg jnxii(ff«ttaiben Kapitale. Da§ ber (^efammtaufwanb, ben bie (Syrünbung btf ^bagogiunte nnb 
b«e €S<^lgebiubc Mrorfoi^en, für iene3eit betröi^tlii^ genug gencfen, gc^t ane folgenban Xcttnft&fe ^ctwc: 




18 



1629 fyMtn fiA SüTgerrariftrr unb 5Ratf) ju Sronftnbtrg wegen eine« ^abtn au« birfcr Stabt 
Mnotnbct, bomit b<if(ü» aU mluniia», aifo ftti, in toi ueiu Ö^^nmafütin ZMmtftabt aufscnonmtn 
Mck. fkr ftMfeflNf f^Ogt tM 8. ünK 168» Mt «Hf to w f «ff »tc 10,000 Slt|(r. 
berürtem gymn«gio jjeorbnct, unb tbm jur 3**' "''ftt jujiunutben fei, nocfi mebrere alnmnoa fretj 
nntet^atten ju (äffen, «bei biefen bojcn (äufften, ba faft aUt unf^ gcföll« uinb btc ^dfitc gcfi^mäi^t fcinb, 
»far kamMl fmun »nr ia^<frift unfre UBlraralti« Marfarg vit XlBBsklMBkcvt» 
tonfcnb ®u(brn niebtr bottrt boben*. 

Die ctfu @otgc tBOT nun hit 0cf(^^ng eine« ®i|Hli|(Mh(bci. 



Tnxdt 9?efcri|jt ooin 3. r>ami.n hV21 befiehlt ber Vanbgraf feinem Sefntr, öaumcifter iinb 5öau- 
fc^reibn, ba| fit fombt unb fonbetd ernfud Utiit^ botan fein unb befotbem, ba| mit bem ooi^obcnbcn 
KMcn d^uttoii fMfiig nf(fni|ni, sfnc mkctltif ftilgcfn^NB w(b bccftftt fd|fimil0 wigitnit Mibe. 
TU Sloften bt« SJaue« an boortm ®elb hjarcn annefrfifog« ]K 3078 fl. 18 alb., no]u noä) Biete 3loturaI= 
Ucfentngen tarnen, beten QMttmÜt fic^ ber ^crci^nunK entik^t. S^x Stuf bringung btefer für bie ba< 
niflgc 3cit liiim«tM> UMäfi&äfe» evxmt ntmAWt ber Sonbgvof, ,ba| ttOt unb febe unfre Untn» 
tränen biefe« unfre» ortf) ^^nnbf bfr Otifniraffijaft fia^eneKenboaen in Stabtcn unb iifm ?onbe, *JKonn 
uor 'iSflam, feine«, e« fe^e aud) mer t« idöUc, Ijicrinnen au«flef(^loffen, unb mer 'i^feib unb ®efd)irr ^ält, 
(Sin @uiben, bie aber feine $ferb ^Iten, einen falben @n(ben, Ö^ott )u $ob unb fxti^, unb biefent vor« 
nehmen ^erl jur |)attbteiftung gutntUig beifteuern foDen." iMi @cf>aube nurbe im fiibtii^en X^eil ber 
@tobt, bii^t an ber Stabtnuiuer neben bem ^effunger X^or an einem ruhigen Ort „wo i'e^rer unb 
Semenbe nic^t geärgert unb geftört werben (Snnten", in Dicrftbcftgem mafftoem 9ru(^fteinbou, aufgeffl^ ' 
I>ic »«cbfcite Jim da 3:^uxn|, bcx b<n Xrcp)>enbau ent^äU anb mit bem ffiifttii^ ttaMwa mjita ift; 
cnf feincM IjNMIcn ZMfe «mt Me 8k(uIg(o<te aufgehängt. fM ttngc bc« ÖcUiAef btfrBgt 86', Me 
«reite 42*, bic :J>ölic 80', bit $i5t)e be« Ibunne« 112'. Der ^Uj^eninliatt ber ^ebrjimmer na* btr 
{fiUSM lünri^tung 1^, 87^ 1023, 818, 710 0%. SD«« anttxftc etocfwerf umfaßte ein £oig(ma4 
dae flnSe ©i^nfftube 80 ^ 87' t^., ciae Cttnic uab fittanncr ,Mt tfnta pmeceptorem ; ber )tt<ite Clwt 
biefetben 5Räiimlirf)ftiten, ber hritte ■Stocf eine grojit etiibt 31'/» 511 ."U"!, bic in bem fiion ol« ©ibUot^ 
bqci^uet ift, fowie eine Si^ftukc 31 '/i jn 25', ber oiettc 'Stad ein groBe« ^tgenuu^, 2 @tuben ank 
4 AmaaKva, t^ac j'^tW't 9^ tSt^funfut tc^tanaL f^u^ bcv DfcfantiM mb 1666 lallca btt titdw 
unb ber britte 'Präceptor t^ofinungen im ^ouptgebäube, bem Conrertor unb einem "Praceotor waren im 
(Eingang be« ^o^ti gcwiffe, abfonberiidy bo^ erbaute ^jofamenter al« £5o|)nung angewtejen. 2 prseeeptorea 
foQtcn 20 fl. für i^rc Bilnaag la ber CfMbt tOfätaa, .Mfl Ite ah)! «Kr Im Paadagogl* tmaa |aai 
IMlaen baben*.*) 

I^a« neue (^ebäube be« iJaebagogtum« (im :i}oß«munbe Pi6 ober Piü genannt) war neben bem 
fftrftlii^en 9tefibenjf(|i(i)ffe fowo^ buri^ feine maffiue «auart, »ie at/^ bttrcb irtnc b(M Iftnw' 
nsRibftc «auvcrt ber baarntt ao4 Seinen, unf(^5n unb »iidcfig gebauten ®tabt, unb man manbtt oaf 
baffHbc ben |)ora}lf(^ Ser« an: Ep. I., 2, 10. UndatHrque domns, longos qoae proipieit agro«. 
3n ber I^ot, bie weite JRunbfid)!, bie man oon ben oberen ©torfiücrfctt aui md) ben walbigen ^öben 
bc« Obcnttolb« anb ba jB<rgftra|e, oie a«^ bem ferneren Sauuu« unb ber »eitea M^ciaebene arit ben 
fCBNdttfca ^tatesn bei Doaantbctgcf na weftiii^en ^riiontc gcaai unb We erft in aafcrc« 3t^T^* 



*) neMfea« wvti ft^on 1668 flbn eoafditgttit U* ^Mtagegtum« gtHagl ni6 etat iimiiltMi {ur gtajUtMlt 
■nb Hb^tUfe btx 6i^n oigtertnrt, unk 1661 brat gOrfHii^ Vannteißer 3a|b Wi|b ^ M WW MtC 100^ bcWiair 
Mc |o4nU|(ie npMiniBt in FM^ogocie itiml unb tlnlciaac {b ncnH la li^n. 



HL 3&(ttt ^ 9(Uba0#giiiintf. 




14 



bcrtf hmii neue, «ttcn Seiten ^in cntftonbtnc 6tabtt^tt(e btfc^ranft worbcn if(, mu^tc bcn 'Jlatuv^ 
fcrnnb mit (Sntjfidhn ctfäUen. tAt 8«rbmmQ<n btr ®(funb^eU«tc^rc un|m 3tit muB man freiließ nü^t 
at< iWaBftab an(efitn, btnn biefc mürbe fiib (benforocntg mit bcm immittetbar im Siiboften oiifto§enbnt 
gcicb^, iml mit bm ftinicnben 'Sumpf b«« StAbtombcn« abfinbcn Unnen, bcfftn trübe Stutzen nic^t 
ftftm in Wc IMIrr be« faebogoginnt« cfaÄnu^ai, imb bcffen fi^wor^e Xblagnungcn noc^ in unfren lagen 
M kcr Sunbamentirung uon 9Jeu6auttn iricber oufgcbtcft werben finb. 

!}{a4bcm ber in etUM 2 Oa^cen ooUenbei unb ba« ^c^eKoUegiu» canftitttirt vm, (onntc 

lafleten (im 3al)r 1622 reor nidjt niR bot floi^e ?anb oon bcm C^roftn oon HJansfelb <iu«fleplilnbert unb 
Mns&ftct, fonbern aui^ bie Stabt !CHmn|bibt füurf gebronbfc^a^t woiben), mit bet fiibffnunfl bct @<4uU 
Mii|C|AM9CB Mnbcn. 

tJie mriften Srfittittrictffttni finttr bie ^tnifiinfl eine* 9Itctor0 für bie neue Änftatt gtniadjt, unb 
ee beburfte (ängerer l^crl)aitb(uiii)cn iiitt bcm iHector be« 'JKarburget ©^mnafium« M. lonfor unb bcm 
D. 3uftu0 ^(uerborn, bio M. ^alc^afar jtlincf erf u0, primkrius pneoeptor in paedagogio ju Sßarburg 
bem bringltd)en *) Slnfinncn bea iritrften cntfpra«^ unb ben 1'oftcn onno^m. fo ber Canbgraf »o^t toiffe, 
bag bcrfetbe lieber am ^^lebigtamt aH an ber Schulen ju bleuen geneigt [ei, \o foüe St., Denn er bie SteUe 
ein da^r ober bret ocrfefien, eine ber beftcn f farrftellen im l'anbc d^olten ; ou4 fotle t^m ju tSomftabt 
in ber ffliftlit^en ^offofieUe unb in ber Stabttiri^e (SeCegenf^eit gegeben nerben, fii^ im ^^rebigni ju flkn. 
«Unb ttcnn aui^ biefc Toe«tion nii^t aderbing« feinem @inn gleici^ wär, l)ätt er boc^ ju bcbcidlm bcn 
9Spnit ber ^ciUnen «Sk^fft nio, domine, n<n eaw penn hMiinm iptfw Tfaun, non «■■• ptact mor> 
talM lifradi «t mm ÜraMo gitMun." 

V» 8c|ffV Mnbm bcnfctt ber (Sonnctsv M. ^inru^ Q}«rmbtct «nb bie Caffctoi H. {>einrid| 
OI(t, M. vtafob fBalt^tv, M. Oo^aan SRotern. 

2(m @MBl«ige nai^ Oftem, am 12. MfieS, «cfplcte ,itt 8ätfni4|cn »efibemf^Ivflt bic fcioti^c 
Crüffnung uiA Cintoeil^ung be« "J^acbogogium«. Um i»^ bcr'Xm^ncIt ju fibcrficfcm, uHc ein «tCM^cto 
SSrft bic SAnit (tirtc, laffen wir eincttSbbVMtf bcT tanbfi|rififl4M itt bc« ttn^ uifbctM^rtn effkidtat 
0<f(trfibunfl ber geieiUi^leit folgen. 

Martio (0 anno 1629 rrdffitrt morlMi. 

Aaao diriati 1689 «n Sratof Qiuimodogaiitt, frttl) ^<^n fei^« «wb fiben o^r, feinb jn 
DMmflntt; im 9llifl0l|cn Ci^Ccff in cintn 9aMK^ beifdll)^ (ttM b<r ntttn BBi^in OnM4> nimnc^ cbct bo§ 

fflrfttl(^e t)orgema4 genant, in ber mitte feine fcüt bobenb, perfünlii^ etft^enen, bie rurtfilciitfttige ^nx^« 
geborene Surften onb ^erm, ;£>crr iHtoti onb ^ax 3 o n n e gcbrSbere, ^kuibgrafen ju trafen 
jß ft (| Hnfrt o te ii y fib|^ ^icfnl^sbi imb ffibbu, oben im iguumi^, bcibc ntbiniinmibw ^e^nb, Mfb boa 

bie I^urt^feütfttige ^O^nbome J^iirftin onb fra», fra» Sophia Eli-omtrH, iitbome au§ C^urfürftfij^em ®tamm|, 
{>er8ogin )u Sod^, dtldj, i<^leDe onb «erg, oermäbitc l'anbgräfin }n j^teffen, Dnb ftunben femer tan 
9tmatf auf boc^gcbaditcr becber f^hrften rci^ter feiten, bie ffitm cr^rbotc tbcfb|< mb gcUbrtc iOßt», 

benontli«^ Suno Ouirin 8diue oon t|o(^^aufen Vice-@tattba(tcr, fambt ^ofriditer, ,^^ofmarf(flafI, neliaiiner 
9t^t »nb ambtman }U 9tüfjcl«l)cim : 1>. Anthonina i£l^oif, (^antiat, ge^imcr SK^at Dnb jlnibtutan 0|« 



*) Viub in4 btt anHA^mt M ffttctoiatt mugtr X. ^ux UcWrna^mc br« Vinte« qeM^1iii;t werhrii. „Seil min bie 
Seit ber 09tni beiMcilet, unb un« beftmibMidi »ortommt, b«| Im bti niifm f«|i {»(üntnatlii^fn 9(||cimMn Siatbutg 
Iri mmanb ber Unfriaen anftenelbd, nud> b<i> dat . ((in Snt gif^iitlcR*, fi ftfc^ m bcc SiMl M4 mifi|l> 
btr wi Cfkeni jitt lUbenm^t tt« SicnPt« )u fitacn. 




lag, QnbfMt mib ^tMltctai: StXißm Snkurig WUBf jn IbifiM^ PnMMent wib 9^at: D. di4o«iM 

nh» get)fitner tRfiat onk ?iM Cm|lBr; ©eorg ©«rn^orb »on ?>min9«fiaufffn, erbfilcfimmtlftor, 9l^at, 
M|teommiwariu^ Obnfni^cifter fei^ ImMwaii }u ftelftcrbac^ : ^olf ilbolf)!) von liavbtn, ^ofi^at: 
3»t«ni tMtnm^ »on 49»rt, genant om €>d^, ^^at: Ooljann I^^Uip« Sleinf4initt t>>f(W: !>• 
Eialtg Fabritiug ^ofrf)at: ?Wbfri(^ yift fltliaimtr ^Rfint Ptib öattüüfvmtincv: 9?nberf)alb b«r 9t^te an 
einem fonberbaren bo{)(irlfenftcr ftunbcn Ootiann Vubiuid i?on 3ccbad) tyvaivcii ^immrr^ofmtiftcr: ^»{t 
(E^tltopt) oon ffianeen^ein Kittmcifttr : ('«oginon &aü von QaUcnflein tRtttntttfttr: Oo^oim Saaid CtnM» 
von ®eln^oufen, Slittmctftnr : giiben^ M(f)e(m oon &'6v>i, genant »on @c^Ii|, ^ubtman: 9ea(^im von 
4)ricfe Qamni(T)unfer: ^n« %}ilt(e(m oon 'Jlünd^cnrob ©taOineifter : ^enrid) X)iterii^ oon (Srünrob 
diginneiftnr: 3o^ann |>tnri4 oon (Sorben ^of3unfer: 3o^ann (Sart Si^ent )u (Sd^meintbtrg k. 

Viif ber Sütfttn feiten fttinkcti, bie fraio ^ofnciftcm »üb ctfii^e VbcQi^c dmt^MWai; 3» tkum 
brfoi(b«nt ^of)pclfenfteT auf bcn VMfi fe^enb, loarcn ^xrt ToUm Ptonatrarini 8«|MiiKtNMleBa; B. ToMas 
^.^■1lsrinKi^^•' ?>ofprfbifltr; brcl) i'aib.Medici 1). Flöffcr, D. Spina, D. Iittcrtd): 3rt bem übrh;?» tifiirif obtr 
biat be» (^ema4«, in feiner orbnnng ftunbcn bic DiMoni, SocretMü, Begiatratore«, ber tmiMUHla, 
«k|ua^, 9t^ot«)>crfo4tttn jn tmitUtt, hoMtitfowei «ObUm aaliii: 3i|m ober saISi tak« n« 
brr ®(f)u(: ctti[f)c stndiüKi non ffiMtNo^; btfa oKfii |)unbcn bn acm Baetor, Onmelor Mb bw^ 
CoUogae am neuen J^aedagogio {U IDatmftatt 

OotMif ging eine t|tr «uf, MNtfbc t^ltt eine Wkt fwMfl^Cf ««HflHte^ Mbn» Mudoo, 

fingcnb fchr nnbScfitif^, mit firoffer anmittf) onb treflii^fr flrftnft, Wni, veni, von! *anctc i^piritii% Mb 
olfo bijtii gcjang bi^ gar enb, ba« ti bcm ganzen «ndit^irlu büi ^er^ }ur anbai^t boobgtc. 

Sotgenb« ifi ^erfflt, in bie mitte be« ^mad)* getretten, D. SimoB Leixringins ^ofprebiger, foQlc 
im nafjmtn 3cm Ohriali fottr brr anfang bifrd mcnfee gemacht merben, onb f^ac^ barauf ein hir)c« ^cx|* 
rii^renbc« gebetlcin ju bifeui locrd accommodirt : Xratte barüber miber an feinen ort. X>i}\tm nad) rainRe 
^^gcbac^ter ^txx ^anbgraf @eorg ;u Reffen, 'Seiner g: @n: (San^larn D. Anthonio StUolfen, ba* er 
reben foltc, onb war männiglii^ im &tmadf ffltH ftiO imb f^s attent, onb lagen auf einet UM bic 
le^ea novi P&edagojpi Darmatsdini, Onb bon ber HIV angenommenen @<^tt(offleirer rdiglon rerers. 
Jtl^o finge on ber (SaiHiUr, mit fauter ftimmc nac^fotflctiben inbott* ju reben: dt ^e ber burt^teüc^tige 
^octHlcbonu Qttrft onb ^fttt, ^tn (gcoig, Sonbiraf ju J£>enen, (Sraf ju (Solcmtabogcn, X)ie(, 3iegen^ 
tob Wbb«, fetn gnlbiflcr Pcfk wtb {>m, bcfe^l «t^aSt, an bifc« wt tmb p flctnuoertiger ftunb, Me 
fürftlicfte I)iffiac ncroe fdnil ju erBfnen onb einzuführen, onb boSelbe ^mor umb bcf ncrfictienbctt Sontärt^ 
Iti^ (i^otte^binft« nritfcO;, |n mäqßi^tt ^('^(i'in'Ufifl^ fonbctbar »citleiiftig »ortgefiräng, iebo«^ 
■ICC ant ym^ch ^ifCH mw fuiu^f», iMUff ww vontv ^nnmni lycvR msouifiiff wwwn m tyc* 
erbitMg fetten, oui^ t^riftiitfir naigung onb bc«)iirbc trügen, Seiner Mrigm fttiglril kl|1M«bigai «Ci^M 
fegen, }u bem neven @<i)ul»e|en erbitten onb erlangen }u Riffen. 

£« fdK «Mm nun pavMH bcm OKoerglniiii^ ntb onfii^baTCH, rab oacbi md^' 

beffen rf)üt frtir nninberbarlti^, onb ber oQ(4 |rrrtfcfi binnu^filbre, onouf^Brlidien X)ant onb prei« )u fagen, 
bo« berfelbe muten onber bctritblid)en oerfolgniigen oitb fd)ioercit Iriegen, fromme 9{cgenten ermetfe, meldte 
Sl)riftlid^en ®d)ulen Urberge onbit^ten, bifdbe mit lieb onb luft erbawen, obn^jcfd^eiDt einiger onfofitcii 
teiiblid^ begaben, o^ngcfpart einiger embfigfeit onb mü^ mit ^eitfamen ge[ö4}en oerfaffen, mit ®ott^ 
fftn^gen, biic^tigen onb gefc^iiften Ieätl)en oerforgen, am^ fürftlid), fteif onb emfllid) barttber |u galten 
ciitfc^offen fel)en; mU)t @5ttfi4ie groffe gntt^at oon bcncn an oUerbeften onb grflnb(i(^ften ertant werbe, 
Welibcn entweber i^rc iimocgi^abtc @4ulai gar gcfpbrrt, ober cmif bie finber oor ben liebrei^n^ 
fajfcn onb forgfaltigcii 9Mtf imb Shtttcmogcn «»eggrriffen, Mb ta oerfflbrifibe irrige @4ufen, wät 
groffrm Ijer^elaib ber eitern, geftbcft fetjen. Ijabc man und) nrfadi, bei biffcm i^iv. bauIntnÜLi ,u i^c 
bcndoi ber Wim: fia^: ^M: »nfere« aUergnAbitfttn ^(bftca Obrr^utbt«, »tU^ onficn bo^^Utbli^cn 



Olm ftwbHlipi% M f^Qttfa gctdcti mb fi|B| g^dtov M wUHt wu Vk, m CciMt f: 




16 



ongefrfinft oebQlxn, fonbcrn tat auäf nebm anorbnuiifl oirier onbcm, d^ott mo^tgtfätligcr nQtili^ct Mk 
^filfomfr Tinflf, bfr hifi'j« gdjulbalp bti tnntrtii^em friben otifleföngcn, bei tnncrUt^m »ohtftaiib ge» 
mittttt, bei itinc(lid;eut ^tcmltd)ctu l^intoiiuncn ;u enb gebracht, onb btt gtgenmerttge ftbUd^t ta(\ bifftr 
Mtodnetton in rn^ tmb cttttglic^em aufwefcn triebt roorbcn \tt)t. 

9loi^ »eitct ^ab< man anlaff, in fdfulbigei obsenraots p erinnern, bct ^o(^fttigen in &9tt 
Tn^enbtn Wä^ttn ju ^t^ea, tttUfyt bicfen, juDor faft gering genxfenen ort Darmftott otfo gelieret onb 
^o^er^oben, ba« ba ]ubort)in fein fürfttitt^e« Sd)(oif, fonberii ein einiger fteincnwr enger ftocf: ba }uoor 
feine snutterfirc^, fonbem ein mtäfM geringe« fiUal: ba gimt fein Paedagoginm fonbem eine gcncinc 
Mitfi^e Alphabet Dnb ft^rtibfc^uf aß^te gewefen, 9hmme^ mm einer »ttrdnii^m f|oi^anfe^(ii(en rariflenta, 
oon einer i^anytn »o^tanflcorbiietcii fürftlic^cn 5Hcciirunfli^fiubc, Don einer niolitbcfteüten ^errüi^en Snperin- 
teadeutx onb bojuflc^liioem Syuodklrt^at: oon einem feinen P««d«gogio, barau« Mnftig gelierte iunge 
(■ffffcn, (btC M(b omM^ Mf priTilof^rtc litfft CM^Htcn mit (icflb^fw m^ivcrtw wiinlfcn fSmini, jß 
rühmen fe^e. ißnber fotcficn IiPcfjlöMiitcn iHcgcnten önb JWrflen, flcbiirr fein ncrinftrr ef)renbanf, bem 
McUanb bim^eftc^en ^pc^geborneti dürften onb {>emt, {)crm LaUwigeo bem gttrcwen, l<anbgrafen ju 
yCIfCiV iwiciw geve^encu fcnevifcn, i|om|ui|iuii^ fcifncD|irn nvriicn onv onuMvomir, initiinuiiH^CB 
g(ortt>iirbifltn onbenfcn?, bcffen ,?>pcf)fflfiic : Per nnb in ihrtm tobfiett, nacfi bem nnmiitigeii Cfrempet 

be<8 Üben IDauibd, bctnjcni^en, bcr itad; it^rü ben üucl v;anb<ffur|ilicf)cr regirung ererben onb befi^en folte, 
oiel gctoattige b^rn onb trcflii^c erinnerungtn, onb borunttr infonber^eit bife nac^geiaffen, ba« neniiic^ 
anf)ie )u ttarmftatt eine feint tririalf^nl, Mt bem PMdisoglo ft äRattntcg ^nüif» mb fl|(ci(| {Ot, f»it» 
angeorbnet noerbcn. 

9Men>o^( ban onfer ie^tregirenber gnäbiger t^ürft onb ^err, ^anbgraf ®torg |u C>effen, no^ htU» 
aOaficbfMi Vetren Sotto« frflijeitigem ttbtftt^ abgang, eine mü^famc snb blutfamere Slegicmng mge* 
treitttt, in fe cfnc dob0;eitnng flbrr bie anbete, ^rtcr nnb ^äftiger altt mibcrit^tete mb bi regt* 

mentefacficn ungeübte teüt^e n)ot)( glauben obei- v einiatt)en fönten ttcüfig eingefallen, £o l)etten bod) Seine 
8: <8n:C(iott e^itn, bero fedigem (iebften |>errn onb ^tter onber bn erben/ ju fteänbfdi|nit(^ 
ttcMcr obedJente, ban Suib bnb g«n|cr KwIbaTfc^aft (um btfftcR, vnb bcMmb ftandsen eftrrn, wSj^ 
gern frciüb onb troft an if)ren finbern erfcdcn nniltci!, \ur foni'crbarcn wohrgemainten liilf imb i-rlcicfitrrung, 
Mc bcfteilung bereit, jum ^ifigen ®4ulme(cn gei)örigcr Dorberaitungcn, eine i^rer crftcn iHtgtrung<{orgen 
fcbi faffni, Mb bendlfli CMw 9' 4his In t^nii Reifen bem gdrigfn 90tt, ba# bm^ k^fl'iB lltaidlft^ 
ptf onb beft^ü^ung (beren fotc^e« alM, aOctnig, mit aüerbemütigftem Danf juiuftjreibtn), e^ fo njeit 
gelangt, ba« ftracM hierauf morgenben tag« in ^iefiget netoer ftirftii^er iS<4u(, offentlid) <9otte«fur(^t, 
cKknIiit Mb gnt« Milkc geidirt tmb getarnt uerben fiitaii, CMne fs: @n: a^ctm \iSi^ nM^mo^, 
!'or fittfn irpffen fracn f"i^ottc«<, pi(cn onbern irrbift^en Micifitten meit oor,u;iben, gcftatt mit btrgfeidSien 
|d)ul|iiftuiigcn aud) etwa »ornetjme l^^riftlic^e Hatfer, Könige, i<ottntaten, «^^ur: onb anbcre i^ürften fe^r 
f U P wn gt, Dnb befohlen ^tttci^ bUfdli l^nir nflw Wt Mb MiU«fpU|Mt nM^ n^flUnn gcoin ofe* 
fipnicn gtei^jufc^a^cn. 

Darmit ban nun bie newe t^ge nrit feiner orbnung angefangen t)nb einem ieben Ic^reu' 
ben 01^ temenben, nw« fein ambt frin foftc, geoffenbaret werbe, ®o bitten e« .^bre ?i : C^n : in cttit^e 
gemiffe, auf ber tafel (igenbe lege« bringen, nnb fgl^c bem nembtfteiten Rectori, Gonrectori onb ttbrign 
praeceptnribDs ;ur bun^Tcfung bt^dnbigen (äffen, (SB'bon if^rr iebrr, ben gegenwärtigen legibn«, a(fo ffsn 
Sie iti:[f burefüll, aurfi feinem babel) ligenbem r.'lifiionrevers, mit beifianb Ö^otte* be*^ licilu)cii eiVifte«, 
mu^ DcrmÖgUt^ften träften nat^jnfommcn, bicfclbe ga ^ben, Dnb nii^t bormiber {u t^un, no^ banon ju 
imUIck, «cnnrist Ift, 9» f«Ile ^M|gebc^ ^erm QnÄgnf (Beatgcn« 9: 0n; er Me l^eMMreM ccftattm. 

hierauf feinb bcr nerot Reetor, Conrector onb bie übrige praoci ptores jugetretten onb ^aben 
i<anbgraf (Georgen« «$: Qin: bie ^tnbtrcwc abgelegt, Xuf weU^c« bcr äanblar fema aifo fortgerebct; <i« 
wBibM MN Mj^ww |Ntti|tM iuAtt^Ultn ^^CMMM« bfc pcMMflnü^ ttR bA0jcni|f^ fb n B b fwIt In 
ben Uigftini ctiinux^ ww j M B fft cniii|Mi^ f fluf^ ni^t in iMttifMi|fl|iMr flDsbeni |n fßlft gnfffmi. 



Digitized by Goo<; 



17 



^oi^cn Mb xtdft txemen flet«, burc^ i^r ambt, fo an (Sott(4 bc« ^eiltacn t^eifte«, bce obrifttn (e^vcrt ftatt; 
Srine J^: (^n: ifjntn fticmit einräumten: burdj tljrf aljbf »nb pfliäftt, in bentn Sit it^o (^oft mih bero 
l)od)löb(td)tn yünbi>fiirtt(id)fn Cbriflleit, tljrc Setltn unb leibtr i^fanbwei« tinflcfe^jt; burd» Den pnau« 
f|»rtd)lid)tu nu^tn, ber bo firt^tn onb St^ulen onb flcniainfr ^'o(tcct) 511 gutem, burt^ i^rtn flei« beforbrrt 
iDrrbe: Zatif bit tinauefprct^lic^c glori imb ^(ttlidjfett, fo itincn betfwcge» bei ban (üirig aller fdtiftc 
bCMifttbc. ^il ban Stint (i^n: Don btn nrwbtfteUttn pratMuptoribuM, Don bcm elften bi< auf bea 
Ickten fo grojit trtiD pnb befliffenbtit crforbmrtcn, Unb aber ftdi oitt füll iutra^cn fönten, in wthbcn btm 
B«etori onb fdncn lugcorbiutca Gollogu, o^a |)$l)crc ^ilf bnb ^onbbil^tung, fottintommca omiäDlüt »«^ 
tcftt^Ini oft^oc^cbat^ €<{n 9: 9b: bcco QMft: mb tBiS(M)tn WHHen Mb fHniern, fbnbnfb^ oter 

benicniiU'ii, notlditn fo(rf|Cv<, uiit fie felbft wobt Wüptcn, albercit in npcdo iiijimt:i:et ict), tai> inn'tatt ynb 
i>oniBC|}(n @tincv g: <än: Sic ftcif onb priffig auf ba« l^iefige ^ulDtjcn ft^tn, allen Dcrocbnnnfleiv 
«Mui imb »ic fi4 Uffdle migcn vM^, |(M9(| tmegiKn, h f«[|en b«tbi ber Beetor bi^ bic fllifsc 
Collaboratoroa CbTtflftitltt^fr t)ü(f btbBrftn, bciiftlbtn willfübrffl gtbör (leben, 511 ftatttn fommtn onb Sie 
nit^t ftötfen laffcn, onb bie, deiner @n: fonft an i^nen bcn Herren 9i^ätcn bdanbte ni^mlit^e dex- 
tarillt, nridaMt tMb TtgOute ow^ Uff« fdl« ticMfli^ ttf« fattdi. 

Tie iniKib, fo dllhie ;iir 5(f)ii( aefien U'oÜe, irerbt Win önfrem horfiObtirfien l'anb^fiirften o8tttr= 
lid) eriluttrt, ben all]cl}cnben i^ott xtdjt oox äugen .ju haben, aKe opcras mit bem üben gebebt anju^ 
fingen, }u intergtingniren ttnb |u mbwMraii, bcn proeceptoribas bic arbeiten burcf| gebotfam, efirerbitung, 
bMdiNtrfeit, ffei« onb aufmerfnnci ',n nrltirfifern, pnb baburcf) Me flencbifle reirfie oufegieffung bt« ^eiligen (Weifte? 
tai^tinMi^e ^tr^en, btfio ftartcr \ii cnuerben. ^tt nnn onjer ivitifi onb J^etr, Seiner 1$: (9n: tragcnbt« 
i|o^ Sanbfilrftrtc^e« ambt, burc^ aufrii^tung bicftger St^ut onb fonft in oOcn onbcm occuKionen fiinoabr gc« 
trenlii^ in ai^t nc^mc, ülfo tttlttn Seiner 8: <9n: onbergcbcnc ba^in jn trotzten, ba« @ic ber ft^ul ju 
gttdli«^ CTjii^: onb qnalificintng ibrer (tnber rtäft onb banfbatfid) gcbraui^ten; Tion »Aäft eitern i^r 
lillbcr banibcr oerfnunucn, bie flinbigttn onb miBbo"bcIten ^wttjfad); 

VkSi^ aber bic ftinbcrjui^t ein runter Smft fci), oos bcnen fpnt^c (Sott, aU nie in fetncv 
fMibcrboTcn ort oon fiTbrallain, Qfe fnim flha|ani bcrbcrgcn m$ Ulf tfßt? tan mtt«, er vM» 
feinen finbcvn lic'clilfii. feinem baufe iia«^ i^m, ba0 @ie be« ^tnm loege bn^tm, niib tfiun, roa* rtrfit 
onb gut tft, auf ba« bct tommen laffc tDa< er oer^iffen (^tt. £er $ierr oom Gimmel »olte fcgnen 
bief^ fäfvl, bM tmftnf tnib^n libra 9onbfffrflni ovrgcfe^ct •eopw Wbff emti^t bHb tttutglt nnbi^ 
onb bie nacfifßmntütuic ron oitlen harau^ rrfo!nten, bapferen onb fle(äl)rten niännern rtibnitn onb preifai 
mögtcn. Seine Mmd^t »oUe auif mt erhalten ben getrcwcn rocrt^cn ootter bi]f ce ^atterlanb«, ju ge* 
imwcn mci^ gnwHf cifuiuni^ oicini wp unigni ori^tcii mn ngcn, im wunti v: vh* iis^ imcr 
beftfiertn ein ©ottfeeficiC'* , C^pftfibenbe«, (5*ottefnrd)tiqc<? , riijifnbfiafte* , ftrrfien onb ft^iifen, ^^ud)t onb 
erbarfcit bäßenbe«, bem frommen einen fd)U^, bem böfen eine flbfdjeu' mib forrditbringtnbf«, ljo<bö"'1c<» 
^Dcrftanbige«, fanfted, ftiUe», rubige«, oon fritb onb mob(fabrt, oon fegen onb ttberflu§ triefenbee regl» 
ment, onb ba« Seine i^: (Wn: «n il)ro felbft, on 3brer berfeliebflen C6emabtin, an ibren ^erm ?)riibent, 
{>erm Ottern, onb gan|;em l)0(^fiirft(t(^em oraltcm {|au^ onb an aOent bem, fo berfetben Sbriftfürfttit^ 
fromme« onb rcblii^e« bcr^ dosiderire, viel gcoffc ^ndifc^e benebe^ung reitbticf) feben, onb bie g(ü<ti 
fectigfeit adet Vfttt Mwc^rit*" Serettcn^ m nit übertreffen, icb«i| we^ ocrgldt|ä(^ amk^ 
Mi) wir, faadit aVen fanM^em b« 9nM, bie 9nib<fttrftlid)c bobc tre» wib norforg, mit »cCdler 9el«e 
^: (i'n: ol« mie eine feile mamtr roiber ben riff oidct, fonft beforgenben onfiail*, in bod)(öblid)cr (^ott 
{ecUgtcU onaiif^ilii^ ftc^c, in gc^orfamer übe unb TwwriUtoB edennen oub in not^fäUen (:tDcl4c ber 
gliigt wdStt Oatt naäf long oer^ttte :) mit rcbQi|cm tmotn IHnft onb Bnfpnmg, o^eftw^rt btatf Mlb 
girtt, bnbertbdnig rerbicneit mögtcn. 

j0cf4Uc«li<4 n>cU bifc @(|til«il^ung, mit fonbcrbarcr pieUt gefi^e^ foU^ S« mcrbc fii^ o^nc 
BMiM ict onbfinb crinmi ber tnff^oi ^HM, mm kcr gxsffc «unt DkvM, bic «cf^cnf 
Sm gcU» bei Xfwycf* }uf«Mnttt nAia^ aufgqcllft^ Mk M fl^ bi^nki^ bi« <# cb ^cirfUlf« 



s 




I 



18 



TOtrcf lieben f8nne, tat er fi(^ batftbtr hod) erfrcwt, »nb nidjt geiuufft Wae er ;u geniigfamtr bf,eiigmt^ 
fciiut crnjirfuitbciua, innnüi^ ficnb t^un foUc, cnblii^ abct tMt» in übcraug anbäc^tigc gtioaUige S)axA-- 
lopnq gcgni von cusvinfai lancM. vcncn mumqu gunumic wn wuxvcn qif^ct mto cnupnn^ 

CWobet s^Tstn Herr Gott IfliaA^ unters Vatter» ewiglich! Dir gehüert die Mnjestfit und gcwallj 
benBgkeyt, sieg aod Diuiic, dn «Dm was im Himmel und auf erden ist, daa ist dein. Dein itX dM 
Beleh, ud dn blit «MHMt Mmt «Um nm «iMntsi. Dcb tat BatdiaiUi od ehn iBr dir, Da 

herrtk-hext (Iber iiI1e<i: in deinor hand .stehet M, Jeder mann gros nnd stsrafc so iMtffttflf, Noa iwer 
Gott, wir dancken dir, und rUbiuen den naluMB deiner licrrligkeyt 

Inf M Cm#M tccnUgi* wkc, IM ^ Beelor, IL Baiaanr KfiMkuflu^ in kteUMcv 
Intill rcapondirt mit nai^fotflcnbtn »orten: 

lUiutriatiDM «e OeUiwime Priseepa, Domine ac Patrone cliMunntisaime. 

Tamtu eet innirlninte OeUtodiiita Test»« Splendor, Tantar^ue praeteres loci hnjus ae eaelm 
bonOfatiMimi dignitas et ainplitndo, nt effari quicquam, qnod nun abaolutlAHimum est, nnnMirlli|M nU 
parftetniB MÜal sit » Terecuudia, decenti modestia, remmtine ae»tiroatiooe «UeniMimL 

Bt tarnen pneeeu haec panegyria, supertonmi ToliiBtas, meiqM oflUt latto aUd InpefMtt, 
«t quo mod« dicta saiit| paaeit peneqow, qood Cwiaai |n«MiH pede oifailaa, qua tecl eporten 
Jan eat «etenanm. 

Poatqggm enlm InteOeiliiHtt vbentaam fllad bemidviB , q«od De« Ter Opi Has. nort 

PaedagOgei plaotatiuni' »c riindätinnc in nos, totamque patriani clemcutiftitime eoutulit, idqne remm 
Uc momeutia probe expenaia, acouiatA mentU eontenplatioae intuemnr, aestimo« piam eiae ac aeqaam, 
■ante aa voee gralMna id afoeaeer« ae eelebran.' 

Qnin hör. ipso tibi, o actorne Dm*, pr<i tant« tauuiue amplo beneficio gratias agimus, quaa 
aMM noetra eoneipere ae lin^ efferre poteat: Tu primns os et supremu« Sebolaram teadator, qoiqne 
maetriarin»nim ae OeMeaiaonin aeatroma eordilme opoa hoc ad mnnem poateritatem laadabne ia* 
Rtillaifti: Agnow^inins lino, Dens Pater, Fili et S]iirilii'< '^.•inntc rf H;rsi<i-«innis drvoti, numiiuim dc- 
potitori memoriam benignitatis tarn paternae, in re adeo neccssaria in hoc mundi lauguescentis senio, 
qw» paMia Selielae füm CitaU qaopiaa iafortani«, ah» alte hoaUa hamaal g e a eria v er ea U ai m i la- 

flUaata eMitnrb.'intnr et evertniitiir. 

Et porro logamua, Alme Dens, ardenti Spirita, nt qnA miaerieordiA Paedagogeum hoe Dobia 
eeaoeariati, eddea et ex aHo beaedieaa, Id eeaaervea, ae eeaini qaaarla machinaWoaea petead aaaa 

taearis a« defcnsum eas: ctiam patrinm nostram mellitiiwimam, averso qno afflipitur malo, dntA dcsiiprr 
paoe deaideratiaaimA, pristino nitori restituas: Fiat hoc! 0 Dens Pater, 0 Fili Je«u Gbriate, 0 äpi- 
Tllaa flaaelet Flaftt 

Jnbet iam remm »erie-s ac ordn ad IlluKtriiiHinios ac relsifwiinn-< Prini-ip*»-» ac Homino», 
Dominum Lndovicum (: excellentisaimae ao beatiaaimae memoriae :) Patrem, et Dominum Oeorgium 
tUaa, Faadatoree ae Nntritios moalieeatliiiaoe me devoWi, iUanuaqoe IllaaMariauraa OebttadtaBa 
animoä ad gloriam Dei illu^trandam, remqiie üterarlam, Bccleaiae reiqpW pabttcia Mtliait aaseMaiiam 
promovendam tarn propensoa, gratA ment« humiliter depraedicare. 

I^pddaa variMtaia tox eat OreeHa apad Ba^iÜMBt btaiiaa «aaa eaaa abalaa laadari: 

Bpeataalqaa vM gsaivia la dandi^ beneficüs, rebonquc salntarlbuR auaclpiendis non proprium laudiK 
fraelaa, >ed gieriaa Dei et aalntem generis bumani: ad qnornm ntramqne ornandnm, illustrandnm 
Jafaadnm ac proaunraadaa ae praaapioae aatoa^ leeaqae aaUlailori eeartUatea eaae^ eaaiao alM per> 

Alt et permagni iutereat Eccleaiae ae Beipublicae debit4 instique taudis ac praeoonii parte 
aea dafraadail eoa, qal pro Javaatatb aalata ae aaehuaaati» aaidaa ataleiaat, et ettaaaaa etaat 



Digitized by Google 



19 



Fidelia, ^ CSBCUentissimae ac Ix^ü-i-iim;»*' rf-cnrdationis :) Priiir-cjH, qiiml frloriamur, nationp Hassiifi, 
sed virtstef aBimi magsitudiuc, ac couiitautiA iieron, C'ivkque oiuuiiuu uatiuuum celebratiasimua, pater, 
tarn Tiveret, p«tilM «ioptetfniB«i htjßu nae TigOaatiM peipatoM taaqiM «liniM Ipnm fraetam 
aue ferret! 

Sed quin fructun uberiur, quam Caeiuui! diuturnior qaaai aatflialfau! cmiuentior quaiu 
DMaituI daleior quam ipM Chriatns Jmos! C^jos aapeetn, eam hiedlAlU aabnl tnüSm», aaiai illiai 

flOnatisBimi vis best» d»' car'l<"»fi ipcriila linrii;in« liai'C doriiifffät. 

Eirtqae vis lllc iiii'ereiula iienuuui, quauduquiiiem injuria vnt, dutcn aiiiui tarn egregii, aiipr:u|U« 
aortU hnmaaaa fiatigian piatetta, hamaiiitatia ac aapientiae remigio ereoti, breriMÜnA t«mpori8 labentig 
«rarA, nmm pagcllae an^piiitia co<<rcere vella, qww vel OcttoatlMMa t«1 Oioaro copioiiaiinia dioeado 
Tix, ac ue vix quidem exae«iuare poiüiet. 

Vaatnw CUaltadlai, Prinoepi ilfautaiaaiaM^ Domine ac Patrone clementintme, gistlaa agtew 
immortaleit, pro mnnificentia lata aaipliflsima, et p-atitadinis nosirae hane arrham in animig nostris 
ragpeudimoa, Verbia qiUdem breribna, sed qnae spirittiB effnndit ferventiMimua: AccamiUet IKimiuu« 
mpu OeUtadlaara veatraa anuian bonitatem »aam! 

Et vovemnti ego tneiqn« praesentes Oollegae ita ardeutio«, quud Illastrissima Vestra Celsitndo 
DOS in Illnatri lioc Faedagogio primos docere, meqne ilUns rectnrae praeestie clementisaime volnit: 
bapatM femado oneri, 8«kl qnod ape fMi dlTiid anxilü in oos recepirnns. 

Mittere de nobiH plura, qnan promittere est aninins: Nunc IlluHtriasiniae Celmtudini« vejitrae 
eogitanti (: quod curae snmmaeqne flollioitndinia argnmentnni est cerüsstinnm :) de ächola nbi tragicae 
Bomani Imperii calamitates vix nnicum coD»iliaiii relinqaebant libernm, honk tide, per hunestam coa- 
atJastiae fiduciaiu afürmamua: iri per nog Velificatum gloriae Dol, Scholae bouori, juvontutlK htmo. 

Fieri enim uon debet, ut quoniaui oflicia haec ante nos nemlni contigemnt, eomm incuoabula 
labe a nobi.t conspergaotar, ae maoola imbiiantar qiae nUifiefet in «ffieHa iatfa p aapetn—i dadaaaila 
Taatiglnm et anoeeBaoribn« ezemplnm non boniun. 

Livini Dnuna magno animo dixit architecto, qni nitro pollieebatnr extrnere Dornum ab omni 
•ipeetn liberam, qvia ta, ti qaid in te artix e«t, ita cumpune, «t omea in eaai ocoloa flonUciaab 

No« idem sentimiis, Idqne nnice in votia adamabimna ac facto ipso concnpiseemns, qno amnaa 
boni in no«, noatnunqne Paedagoginm ocnloe eonvertant et qnidem convertant non sine Jneondo 
aabal affectu. 

Te itemm preeamnr, 0 Jesu Christ«, a qno solo in Holidnm erit, quicquid ant si quid in 
'dacodo proficiamns, infnnde ab aito, gapientiae tnae radium, iilostra meutes noatras, nt in hoc tuo 
Sanlnario unice tuam gioriam, Jnventntia commodnm et utilitatem expetamos et qnaeramns! Fiat! 

^ictflto ^bta (Mmn Soiibgrof (8eptgcn« S: <S)n: bero (Sott|Ior D. ®o(fen }u fii^ trcttoi 
InffCK, mit i^m I|ciinfl4 gmbct, vnb barauf befohlen, er Satter fo(te anttmitcn, borouf ber (San^ 
Mjfcfifftflrn infyäti repUeirt 

Inelytisaimo et praeeelaiBaimo Principi ac Domino, Domino Georgio, Landgravio Haasiae, 
Comiti Cattimeliboeensinm, Daeiorum, Zigenbaimcntiinm et Niddaoorum, Domino sno elomcntissimo, 
Jaenndam fuiiiso devotionem, qni a novo Oymnasii Rectore, sno et CoUc^;amm nomine, debitae Deo 
graliae actae siat: niliil eniaa eM aonatantet bonnm, niai a Oeo dignaaeatar eaie eoUaliai, «t invittn 
ad Aitnra, grataaler a D«o aoaeiirfeBlaa pmeaentfa. 

Non minns etiatu gratam ftiiaie optimo princi|>i, BNtnfi ad Denn precationem, de oijw 
cfBcaelA piiaaapa noa dabitet. Igiia enim o tai Bo n eai panÄetam aase, enjntt ut bic et caaaa «t Uagna 
«laant» «t aoailtnb nniftw «nn anÜMMa aaitaw aoamandari, quä pro bono pnUia* fnlat- 



Digitized by Google 

J 



90 



Porro pie feeiase Rectornni < t Collegaa, dum «eduUm et accaratMi legum et adhortatloovm 
piiiuüpaliiim obtemtionam poUieiti ■int C«rt« «iiiiii p«rvetM» et aagligeBt«8 Indi magictroi^ TMumuii 
n«D ia vmm aUtpiaiB «allMin, led la fimtet palOoM i^}l«ere; Bonn irero Hagistroa, mm vaai hraon, 

favnre t( pritnidtione di|;ni.<(äimoä, simile^ Moditis, cum sauent a vitiU aniiiii: Similef! par<Mi(ibur<, ciiin 
animos diacipulorum, in ipirita qjuM regenerent: umiles nugiutibus, prineipibiu et Begibna, onin in 
tUte iwMpiMH in ■pendli, {■▼«ntin adewiii« fttm toi» Baqmtdkt m nefiatn MiaqiM «onpOHt. 

Caeternm ra, quao pro rvhiii.<timi Prliicipig InudiitioiM dkia ml^ OallitlldiMilB lUIB Deo 
tribnerc, capiendo ut secnrita« omnia lAudia, «it in laude DeL 

Vota vearo wni Boetoria, ooi^nieti<me ▼otenun totioa andltorU repeteada «aae, euHiQe, 
in mnnibuK mit bellornm incendia re^tinguere, arcus confringere, hasta*« comminnere et enrrna beUicoa 
in cinerea redigore, iavocaudum, ut, cum temporiboa pacis ouiuia pulchcrriuie iaoiementnm aoeipiaiit, 
eolantar agii, TUMBt korti, paaeaitar laetae mgrt a a , aedlfeentar viUae, extniantar ofgU», teatmaatar 
collapH», orriPTitnr ei lui^rrjuifür ''xlnicta. rr<";fant "p'"^, vijfcant lege«, florcst Rnipiihlica»- di'iciplina, 
ferveat religio, valeat aequita^i, polti-ut liuiiiuuitaH, ('ai<-aiit art^^s opiticuiii, ubcrior sit <iuae8ituii paupuruui, 
aplandidior opulentia divitam, effloreacant honeatiaalmarnm diacipliDarnm studia, eradlatar joventus, 
tfMUiiiiUo fruantnr otio aencs, bonia auapicüa onbant virginea, Undentnr dmiU prole pawperae, floreaat 
bmii, «t hominea panciora peccata eommittant: Ipae Germaniae, patriae noatite dnleiMiinM, in aqnalore 
proh dolor jacentis, priatiuam paceni largiri, ac suis *nh hüs, tutum ßccleaiae et Seholia reeeptui 
eoModere, Imprimis vero Domino «t Principi noatro Colendiaaimo, vitae diataraitatem^ fortanae 
fk'reDtiam, coeptorum sapientiam, eoaallionm pradentlam, omnian boaonua flrmHatenif tottaa insuper 
princlpaliB familiac pcrpetuum florem concedere velit. Exclamandnm ease pro fclici et piA actus 
hi^oa cUnaulft, Benediotio et cUtitas^ et aapientia et gratiarnm actio, et virtns et honor, et fortitodo 
Deo Boetro ia aanpttema aeenla, Abmb. 

^kmtf würbe mibcr trtflirf) nmsicirt, onb ginflni onbcr mcfirrnbrr Miicic bir fiirftHt^e ^MfMUn 
mMnälfß^ otoSrt« jur S^loffttid), aUba eine ft^öne Muaie, alle« biefcm tocrd aocomodirl^ aiM| 
wm Sttperiatendeatea (wtm Plauatiario^ eine |cnfii|e VnUg «rt ^ «fl<n 9iKißA Daaklii wn kcr 
9^ Nebaeadaema geVdtcn, Mb Mibctunb jn citb, Kit «nblbltigfni gilc^, UA mf^O^cr Maate 
b«f<|Cofrcn mtbeiL 

Wo4 »or bcr ^rebtQt, ;mifi^eii bcn ^nabflt^cn au< bcm filcfUk|cB Deigcnait in bie €p#B|flh4, 

^bcn bfr Conflar I>. ^^olf iMib Rrnpsident SJarfpfltfi, bfr iifW angrnotnmmc Rtx t tciu. ("«inrectorem 
tmb Prat'ceptore* in bic geljetmc ^Hljatftub crforbert, »nb bcn al)b auf bie lege«, »nb btii auf ihren re- 
HgiOB rerera »fircflicli ablegen laffen. 

SDHttaQ« ^aben O^re g: ®n: bero (Steift: »nb racltlii^e df^äte jnr tafel bellten: folgcnben 
aRontoj« tft ba« Paedagoginm mit gtoffer mo^t angangen, ®ott nerte^^ botju feinen reii^ fegen. 

T. Leg«§ et Statuts Fieda«^ogU llaTiiigtiMlliiL 

Dei Gratia Qeorgiufl HuaiM Laudgravius Gomee CaUimelibcci, DedM, Sgenbeinn« et 

Niddae etc. 

QuandoquideiB Principis orScium e^t, satutaribiis r-t n rtis ioatitotU providcn-, Linn iir q iid populo 
deait, tarn imprimia ut Seholae, tanqaam ofHciaae pietati«, religionia, doetrinae, vlrtutis et boDorum morum 
eonatituaator, ex qnibua prodire poaaint, qni pietatem et Joatitiam aliqnando in aooletate hnmana «4jutum eant: 
Hoo taatan iaelTtiaaima« Priooepa, Domiana Ludoviooa Junior Haaaiae Landgraviua, parena noater boDoratiuiagua, 
OMMIM MaMWiM, fio et Cbriatiano aelo ooanaotaai aomaiaa eoram oirea Scbotaa aperiendas et conaervaodas 
fo Ifu MBpor deiBoaatiavil» nMIgeaUai «Um es aMaa» pateiaae ipaiaa elaiBeatiae «lofio, nbi de Faedageglo 
aüipo Ia bao «be laiUlaieiu pHllwliai di^anit, Ymtm «t aoa q^dem VaüWb iMhUalM lalidtadiaa» 
aoatna ad AeadeaüM aoelne Marpatgaaito at anana SahahvaB eoomoda pcoaMvaada «ataadima. aoa aoa 



Digitized by Google 



21 



auxilianto IMTcf. upt. M.i\. ^'r:ttiii Iii iptiut SoUlt hOBOreui, et l<I urM iii;i<:<; SulutilVri cunserv Ktioi.t'u: 

et propH^ticHiMB, ut et ^tudiuiiAe juvencatis temporartem et nctorukuj saluleiu paeduicogium in bac Urb« nuiitra 
Dannstat» (imdavimtis et inftütuinius, in quo doeeantur omol«, qu«e ad pietatem rirtutem, artes, liogtiaa et boooa 
aorea amnt Deeeaauria. — Quoniaiii autem Dobia is ueaoriaB raTocuuia, nullam Kempablioui, nuUnm CoUegtin 
•hie firmo aanetarui lagSB praealdio din eontiitwe poM: L*|W •* itotuu (iuftedM% vribu boc noitraii Pae- 
dH«cUut «wSoeMM «tEaipabUeM «MtiMufni, wnttni vtkmmm, oomniH iwiMVHWMBt« hampifiiilM 
«tifU at mI%I JoHlnMi lilmuatm ao atrio «BalNa aa riagaHa, Im ait atit w, paMeapteribaa at dlaa^alh^ 
Vuramoffleto inhiaaa atatnHaiMaiibaatar, —nilaKi^ ummmt», fldaUlarat laUgkiae ahaat w atat mftoUut. 
Aateraoa Dei Flliu, Daatlaoa aoatar Jaaaa ChHahia Seiolaa kato adaH Splrta «w aaaato. aaaian gobanat al 
oonfirtoet. itupudiat ijuac oucittint sunt, atqiie doccntibu« sc diacentibo« grattam largiatur, ot onme Stadium, 
ounia op«r« £oeleaiao ipaiua aliqaaado pro&ona, Keipublicae aalutaria, et maltia ad pietatem, ernditiooea, digni- 

Tttnln« F. Brevem totlua Vttadagogii deHncationcm aotnpleotens. 
Cum nnireraa in hoc nostn) i'aedagoffio boulnuiii cousuciitiii iili|iie oofflmunit.«» in iluu ^cnora alt 
d:stiriLta et ilivisH, qiionim in uno l'raocvptoreti et luspcctores, ijui diu i :nlo et (fubtrii itulu iiuiumruiii cur.im 
aguDt: In altere vero discipuli continentur, qui disceudo et obtemperaudi» »uum aliis prubare dcbeul ufticium: 
De alngulomm oOeiia, eaia, oparia at laboribus aeorMm dicemua. Ac primnin qaidem lege« feremua, quaa tarn 
FnaeaptoNa ipal at Iiapaatoiaa, tsmm diieaotw obaerrara dilJgtotar debeat: Poataa atiaia «oMMnam Miidionua 
laÜewHB atqM doabrioaa apod eqjaavia aaMta pnwaa annaadaa brarltar ooaaliaMDaa. 

Titnlaa II. De Bectorla et Praeoeptorum Claasioorum officiia eommuallMMb 
Ca» ia aoboUa prima aio ri aatii r pn»pa(faiaa, qnibM vioa« DtMiai dainde oongaritnr, qßmm «ant al aacU- 
gjtariapclialtaBBiapaläUiaaBawaa a a rt aa aat afaaaiuil^ al atatilaa — aaa<^ «at hbwMaaa fcelBati Clawwtwal 
aarie Maadaa—^ ut Beetor at ftaaaaptotaa a— !■ adacaadli hfaaa pahritifcaa Hin, daitaaWalia». pwieallaBi a< in- 
daairiaiipraaateDt,ct^iuratieiiaB]taoathoailBlbaa ladbare BOB «tnbaaaaat; bob taata» ■aaroraa pwiiaif OBla fl« 
Tinae : Qai beoe adminiatraverint, gfkdom boanm aiU aoqnlrent, aed ctiatn solllcile perpendente« maledietloBeai, ^Baa 
manet frauduleater opus facientea in rbtea Domini. — Et cum doeendi gratia maxime in hia functionibu Teraentur: 
)d A^'Aut Ut in ipsla iK^irarULU paoetiaprac»cutL'> I Ulli) .ireiiiit, ueque ultra tcuipuit ubaiDbuleDl,veldiscipuIos ante teinpiis 
«liniitlÄiit; proviJfnti:s. ne <|uid vcl daiuui atuiiiis jrn riiriim e\ ee»äj»tioDe et iiiaiia festinatione accednt, vel e\ liceotia 
pratttT »enuuiu et buiinuj piuietur. — In oiijuibim cliissiliiH ;iiil-_'i)uau) auspiceutur iuas Schuirs, liicijiiit iiiitium 
a preeibii.i i.iils. a lectiout: bibiica et Kxitiuine I lievlugico: quibus praemiaais, omnia didaacalioe, alacriter, comiter, 
tiileliter sine confutione, aine obaciiritHte , ^ine »omnoletitia, aine aeerbiiate, sineqoe iavidia apad pueroa aggre- 
diantar, feiiciterque abaolvaat — In ducendo indnatrie •eÜgaat praMMpta neeeüaria, im adaiodam aaeaanris 
piaatannlttaat, idque pro captu diaeipulomn oi^oaqne «daaria, ae bob Baaaaaarüi ingaBiB tarkartar. Pnaaipla 

ritaitt flt BMdti^B^lBft J||^IDUb yS^ffOHHB MMMfc C^MtW* ^lAWBO li^lON flA bCBSWlMAlR BBOB ^ttlfllpfllOB flO^iylBltaB* 

tw, at lalaa amataa afgs Ipaaa aaaa fMali ■! ab iadaai ndaaaatar poltaa» «aaa metnaator, wMa aa Uaatta 

eobortiHonlbaa potina. quam veilwrtbaa ad aauiadaa diadpIlBaa eoadem tayttaat et impellant: naa taaaa Tittt» 

•oruudcm indulgeant, »ed tanquani in tilio» pro jinccati, ac delicti ratione animartvertant. — Coroque puerorran 
alii diictrinnc, alii disciplinae plus vel minu» rapac<'.'< et amantra aint: et aiii tiinldi et l'orinidoloai : alii audaeea 
et ferucei«: :Uij in^'i'tiio remisso, alii cxcitato: alii pror.iua iuutiles et vel eruditiooi« vel diaoiplioae deqteratao: 
prudcnttT in^'enia <1isri>rnaDt , et in tanta iiii,'prii<iruni varietate concilianda aurig'am, equos diaaimilea regeoteni, 
iuiituDtur. tle<jt.i:u. iticideut, currigaut. et i{tiiu.nitii Iii :! puci hi, <'urruui anjualiter jiroinoveant Diacipnlia snia Don 
verbia tantum and re ipaa, hoc cat vitae «aoctitate aiot hortatorea et authurea pietatia: Ideo noo aiat voluptatibna 
dediti, aed lobrtt ac temperantea: ament oom aaimanuD, tuai eoipoiria aaatMataai et aarlo dataaMotiu' oinnem 
vüaa ioipBrltataa. — OaiBibna aaübaa pobUoit aa anini derotiona, raroreatia, nodeatia, gravMMa at atteatione 
iatanial, «t priMai pfaaaaatiaa Dai at Aafatoraa: alteraa nae ipaonun eoneeieotiae: et tarthOB tarn diaalp«- 
laauaH taa «ivlua «attoBaBi habeaal^ laaioiaa aombiatioBla dMaa«: Qal aeandaHaavarit aana «k irialaila iitia 
aapadlt li, ut nwla aalaaria aaapaBflalar da «oBo ejas, at ia profhaiaai OMiia ptojksiatnr. — Hata» latar ipaea 
vigaat baBaroleatia, conaeatieoa anlmoa, atudia nmtna: Ita erit benedlalio DoMbd latgior, diaeipalonni obadiaaMa 
■i^t at labor omnia, per aa aatia awlettna, rnnlto ipaia erit tolefabiHor. XtaalfM at virtotaai o■aiaal^ Ita «b- 

Tttalaa III. De ofBolo BaotoHa. 
Baolor aathoritatem iBam, doetriaa, taaparaatia, dUigaatia, bmaaBltata at g rail t a ta taaatar, qatboa 
«■adbaa aaüagla aala pcaalaBiat, aaailaaqiia ftatmo, aaadMo athBBaaa aaiBataaaM. — Tatan FMdagogiui, 



I 



Digitized by Google i 



I 



Mqw «taHH «MM, qauUiiD ad dtoeipUun «t dotaodl tadoa«m, ut et p m i n M oQ H Clmlin «Itiaat, pne- 
tjfßu tibi eomseiidstas bab«at; eunctaqne Banrns Ilde et dfll^otlt Ttgute giAenst. — Von mli taatnmiiiodo 

lectioDibnn asuiduo interait, Bed et pro rci nec4^«sIta(e Collc^&rum »iiorutu lectionc« nonnunquam invieiit. utqM 
qiiotidianaa op<;ra.i acholasticM diligcotcr faciaot, prociiret: niliili.|ue proponi et explicxri, nisi rliscipulis iilile ease 
videatur. conccdat. — Qukü in Paedagogium reeipit, eoram Domina in Caulogiiin rt rii,.(i;i^'i,|;ii liliruDi asscrlbat, 
eundemqae librnm dili^enter anservet. — Pro babiu probatione, cooptatione iti uuuierum (ti.tcipiiluruui et pro 
inacriptiüDC a Bingulis ccrLuiu pecuniae partem, quam Jnspectores determiuabuut, aucipint: liabtta (amen ratiune 
paaperum. — Exacue diacipllDae atadioiisaima» «it, Deque enioi ficri pote»t quin illa, taii(|uaiu Magiatra virtatia 
«t fomite ac nutrlmento boBM indolis, aablata, etian opdnw qwl pueri cornimpautur, animi JuventutU vitlli 
M vocUhu prftvte inMutor, et Iqgaai« liberalia, quai totpore qnodam obnta, ImgucMul — Proiad« tama 
«nmt, ■> «MUgiMniiM dtaeipalomdMMiwniB itet tenpaathrM etmodeftlM: «tu» Jtw Jin^iaa MTerltat 
te WMlulIrt— «1 kmita l m dmaMNb — UM IpM pfivsto couitlo tuMt, Mi hipeetewa «t flchoknfeM, 
on qoM tamolndn TMdnr, adUbwi IMiato OMrieonai gravloni at o« nuddo ■Mqw M^JoieU, om- 
nunicato oaiD Intpectoribna oossilio. rorrrpat SingnKa wenaibtta, tentaBen iDBtHvat, in qtio leetionea et exercitia, 
tarn publica, quam privata inapiciut, tt |irafectna diaeipuloiniD cognoscat. — I>oo quotannis Inatitnat paerornm 
examina, ([uibiiR cur.uu InHpi'ctoribua putTorum protVctus dilippritri i \]]lrirptitur. Pußros minus ml ^tiiilia aptoi, 
de quibus nuUa plann pptn «at tiraditionia Jiligontcr nutatoH in cx-Htiiinihus puhlicis Paedagof^ii InHprctorihna et 
oonaequenter parentibu» iiulir<'t, ut aliia honeftin vitüf ^^-uni rihuH ili ftincntur hitcrim in atudiin ]iiitati» et moruni 
honeatatil ipaos tideliter infurmari sinat. — Ne |)ueri tidui suau cununix^ii otinai div,it;«ntur, luaibua, tempus perdant, 
pericdlo aquae ae oommittant, vitiis aese dedaut, aut maloruin eonaortio sc loiaccant, aed, ut »edulo leetionea satt 
ediaeant, exercitta eonaeribant, latine in Ckaaibna ot «xtra caa loqoantar, et »pci parenttim aatiafaeJant, proonret — 
QvM onwU Reetor tibi eomoicodatiMiiua haWMli li se eacteria aala eoUegia praepoaitmn et veluti Ib apeealft 
ooUoMrtui oogit»tr*itt> t$t/to equidem CBUai4in nMaHn, li «tpcMeaptons Nllqii m BMubn miln ewporia mw 

Ik tonn «üm 




qnaoi 

I tm Ib iHÜMiOM, 

danenton dlaelpvUa ivta üllfMtar tnatillfit — h ulmlbM hob qaiaque «dUni, in tempore adaint, tH 
post preoea leetionenique BtbllesB de pfaeaecHa moroB diaelpalorani , aDt«qaaa doMra ineipiaut, interrogeat 

— Si IL', enerit, ijiiiHl frriuiore animadvertioi.L' dif,'tii;ni. id iu tetnpus reaervent, quo oniues Praeceptorea eoB 
kuttorc tTUnt cuiixrL^gati. — In ducendo, prauceiita vcrbi» claria i-t pi>r<picuia inculcent , et exviuplis Iritia et 
valgaribua ita illustrvut, ut divciiiuli auavi facilitate loctiüut» p' ixi|ji r- itc luudabLbtfi pn licere poMint. 
Tbeoriam umuuin ad praxin unice dirigaat, quae aaepiua, quasi praecipuus scupua uuu »it pruecepliLimjtu quarumvis, 
negligittir. [ioraa liberas privativ negütii» tribuaiit, et praeter baa a Scbola uunquam absitit, ni«i ^rii^i et 
houeata cauaa urgente. Meque tarnen propter hanc absint «ine conaenau Kectoria: Sed et hic uon »uifioit ad 
iKfiBaandam abaeotiaffl, ■MOolkgia aiuB eommendent interlm provinciam. — Ad nuptiaa aut couvivia aulemnia 
VMBtt diebiu Ulia, qaiboa operae Scholaitioae fleri aoleat, hob absint Rectal« ineeio oae abalnt onnes, aed alter 
Uttm intäm «onpleet. — Si taaen gmk «t koaeeta «aaM oamai abawe ec^al, dia laapora baae lal 
•iNlnti — la dtwiiiMaa Mnaada aoa eiblboaal at pl^piaoe Orbtliue, qal oealoo ^ 
Md abatiawiiit ab oawl aaafltia, modoaqoe tHbbiI obbm, Praecepiori 
Vt aaat, imprimia apvd teaelloa pneraloa, impulaioneB, truaionea, projectionea, VetbeiatloBea dorai, Cwrieia et 
— Nihil tribnant afTecdbn«, aed lerla ae paerilia errata vel objurgatlone vel Bunum exteaaaraio verbe- 
graviora auti Ki ihtiii-'iiiodi castigatione corrigaot et emendenc, quae uou tarn ad cruciatuni, quam ad 
e n adationem pueri dirvcta nit. — Delatinnibua aliorum nnn cito credant, »ed adl)ibitla tcdtibua et re priua prob« 
explorata, in delinquentoa animadvertant, nee c-uiiiu:)ni injuriniii faciant — In meodacea serio aoimadvertant, nev« 
nt hoe tarn tetrtnn Vitinm in mentea puerorum irrupat, patiantar. — In templa pneroa modeste per platea« de- 
daeaat, et ne qoid vel inter enndtun in pnblieo vel in teaplo eommittatnr, quöd ia raprelMBiloaeni inevrrat, 
pwaplalat — Baadern iaq^aotioiBeB in flweniB dedaattoalbav, et in reiiqnis OBnibas ad eiaaaea pertiDentibua 
•aHoalbai dll%«ater obaUf t aa t . — Cutor pnatar aaataaa opaias SebolaatioM onm«B Maaioae canun gerat: 
lUa alt at vwaanfM loa» «t taapata «maaatar, aabBlaatteeaqaa ad pi a aaapt a at pmia 4aa 



Digitized by Google 



I 



S8 



Kei »ofaolMtioAe lotereM, Don Untiim pracceptorcs idoncoa juvAntuti prai'fici, seil etiitui Inepcctorus 
ordtoari Ktgi enim a Rectore pendere deljcnt coteri Colleffat- mulu tarnen sunt, tjuae ln«pcctore« nun (antuni 
»cire, sei! tniiiw ^ri.ljcrnaro, moderari >\r pi-rli: rr'.' ih'il:-h ■ r-t V'olumua igitur et mandamns, ut Insnectores prae- 
ceptorlbu.'i aucluritHte et consilio in pnmigvt^ndia stuiiii.i puüritUc et tnenda diactplina aint praesto: et quid ab 
ipt^iü Schiilac niinigtris li it , üi-iIuId ubserveut. — Sjtt'pu itaque Paedaf^g'iuni frequentent, neo atadia et moTM 
pnerorum, quo« ipae Filiu« Uei ad se allicit, et proiiiiMione Rogni Caelonim ornat (quippe qiioram oattodiM 
{p*M destinavit aojfelo«) avereeotur. — Quin »aepe praeaentes aadiant, quid pueri proficiant, <!t ^uoiaodo aprae- 
ocptoribM «radfawtar. Si qni mm dant boMitiM, om kndaat et uniw «thmtatUiM ad mumImd I 
iMMdmt. (tiiorMB i(Mrtn et aalM mmm •ptHM^torllMS Monvl ndlul» pn «wl orlli te iub 
CMt •* wvariw «MtlgMi mndMt Biurialtai • pbtdflo ad tarn «aqaa pnwaia«: Bivtjulaflail par 
e l aai w ia^uMtio dJaaqa« odm atqrc aUer hoto laborf Mbaator, procorant — Pndanler ellam Ingeala la ei*' 
nthilbns fai»M ad mooitnm tarnen Rectoris et praeeeptorom ab Inspectorlbua dlaeerni debcnt. Multi enim'aaepint 
sine omni reapeotn et vel iovita, iit dicitur, Minerva atndiis manclpaotur, etUm non raru ea in;;eniii, qnae stndiis 
nasine idonea reperinntnr. ulii» noifotii» destinaiitnr, stupidlura Scholis deduUndn oonM-crHntur. i|u:i rr ('itioitur, 
irt illlc talentnm divinitus ctPUcesKiim ilrfudiatur, hic o<Ji,'i«r. > pustulctur. — Nun hoc volmuus. iiuasi non quo- 
nimvU inj5ei)i'Jiui!i j'ue.ri ail Scholas inMiiri debeant. Inio i.iiitii's i;\ ufipKi Um stupidus, i|\i»m in^feniosii« stbolHe 
tndi par eat, cum, ut pictatem et capita Uoctrinae verae recte addi»ciuit, tum, ut lodere, »cribere et tutmerare 
dOMantar. — Sed baec est aeatentia noatni, eoa, qai ex promiacno caeto pueraroni ad atodU prae caeterie da- 
pnhaadantar apti, atadiia qB04|Ba ooaaemndoa faUqnoa altta booestis Vitae generibna, qoibna aoaiiitaa honan 
mnn aa^tdt, «aaa Oao aaqaa (rata aoat, ad qnea aanaqaaiaqiie aoa fort iodol« et daatiaaadoa aiaa. — 
laapattona boiaa proaotioni« cpen tuiaat, iia qd per ano« aliqaot landaMUtar joniilalt pnalbanat: qao> 
twaqaa ia offido dnigeotia penpeeta Mt, aoa ad aaUor«* «ondMoaaa JtiTaat i 



TL S» auialallMa «t OamiuNk 

Iir> l"r qaelaaaiiB dao exaiuiuu iiiatitunt , ail ([uae adhibeantur l:ia{iee.lurci) et reli<;ui pr^iLLLpturcs. 
In exauiiuit)U8 hiaoe elatala posl claaaoui, a siipreuia ad infimam ugque prcH:edeudo, exauiinclur, ac priuiu quidem 
laetkmeii memoriae maudaudae reeitentur. ik-inile «utoruin juxta Uraoiiuaticain et Po^ticain subaeqaatur esami- 
■alieb Poat aiaaiea oainibtis Ha, qai argumenta et canuina sorUwat, Ganaaniaiui •criptum in latinum Latinoa» 
qaa üi aatwmaa Oiaauaai Tertendam, et Verauum materlA, qaaa onflla ta aahob io praeaentia praaaaptaiia 
«oapoaaa^ pfopeaatar. — BaM caafBotai, dasaa(aiqvad«a«t4^Ki(Bmate«tcaniiaftadi*eipnUaBaotorpoaeat» 
ak ItaapaatarilMia ak aa Tldcaat at JwUaaak, (ndaki — SOigaBlar aataai naarvat kaac aaripta, im aotaai st n 
ab In aaqiaait analae quid qaaalHwa iä a^ aB aialbM oM fwfc aaila t dlia^BM, aad allaa qiaaaii In loeam 
eonoeaadaa qafflbel ait, appareal — Ezantoaloraa later exantBaadam dealdM at aegURmitM gravltar objnrgent, 
oflicii «Iii ndaioDeant, et ut in puHtcrum dilifrctitiore« praeetent, severe liorteutur. Diligcnte» vero cullaudcnt, 
»pe «Itioris loci ad diligentiani njiijuiein excileiit. ulipie hoc in cursu stretmc currero perf^imt , ipsos uiuneaot — 
Si ipiid de.^ideratuiu fiiit in I'iMec.-ptoribu.s coruni vit», dili^futi» t't institiitiune privatum uioneaut, corrigaDt, et 
ad melius instrusnt, nui sint eedere parati. — Kinito examine fiat traiispositio pueroruni, qui profectug sni debi- 
tum exhibueic ipt'cimeii in claaHe» saperiore«, utque jacDiiilaui examinis menioriam relineant, 8tn(li<ii|u<> alacriori 
awa ia poaternm ad illud praepareot, praemiolii aliquibus ornentur. — In collocatiune discipuloiiim Kector Colle- 
ganua aaoraa Jadioia etiaai atteodat. Naaa tnaaferatar in Classen aliam, niai «il in ano pwiMtai «rdine, oe, 
dn fialil qaMritor, atadia Jacto r aai üMsare acceMe sit — Ateafaa^tfaBaaapoitooHo ca BoaampwwnyaBaator 
•k aaälari Pnaaaplona, adhibito «tiaoi, ai vidMtar, uno ax InpaataiibM Caaama iaatÜMok — FMMala pnM- 

gaada. — Qaa Ikato lagaa PaadagogB laoMafautiir per Nomadatoraii^ boe ^im> aain adawaaboalar oom pva»^ 
ceptorea, tum diMdpaU offieii quiaqne aoi. — Daiade Baator ax ilagdiai naxiina ex peregriaia, qnsent, qoaai 
qaiaque domum inhabitet? qao ntatur praeceptore? et ai forte fateltexNlt Rector, enm vivere io otio, faadan 

pravo sodalitio, mensa uti, ubi slnC pikruui svbi ii tut modetti, aut viverr in sufipoctin aodiboa, ut I 
mutet, ad meliorem frugem seae recipiat. onjue.'* etiani pravaa eonversationcB vitet, admoneat. 

Tttatna VIL De moriboa et offloUa DUatptUonun. 



QiBHaTia «an rabecaaodi awraa puerilee i» ba« iM^paai m eorruptioaa valda dUUßi» et aeraaiBoaa ait, 
ytti. et pabBa» at donia t laa anaapla maxlme paaria M ea ai» , at aag^iMto p M W l i i ^^ 



Digitized by Google 



24 



I. Clissis. Ih' picfstr-. moribus et nfficiis Si^hnliisticorum communibus. 
Primam umoium praucipicuus. ut pueri verA pietAtf colatit et timeant Deau, ab eoque quotidie aive a 
Bomoo sarfpiDt, sive cabltuin eant, domi vel forU ardentibns votig opem petant et extpecteot dlvinam, nt apiritn 
■DO «imIo nnivaiu ipsorum studia et actiones, tolom deniqne Vitae curriciilom r«ger« et gubeniare volit. Id!- 
ttan amiw wpieilll» et timor Domloi, ImpietAtem vero, VilM|n«bnltatem, nomisls dWini •busam, verbi divini 
•aaMaq^tm, Anta, n ia>8to M «nuüa waten «ob Dwalog» pafHuitU vftaot «t fkiglMBt: <)ii eontm fteeriat 
in hoM* ffo Mtalii nUoM wt ptoaitf gtaan grarltar mliHHiTatalir. — Et «hb imllt ih ia tote tH» adgto 
dMWA atfH omt pMiW^ qua tÜm modettts et veni animi reverentla, crga majores natu, cuJnRCDoqaa ocdtab 
•t dlgattafli: JoImoiu u naitdaBM, ut pueri in templia. Paedagogio, platcls, furo, domi, ubicunque oceatlo 
erit, inuiiitiu^. 'jubültute mit dignitate et auctoritato , \el ftlio<jui eruditiono et virlute pracstmitibus \iri8; Ifom 
huuestis iiiair;jtii> ul irtjiuibus: Item seuibiis honorem habcnut, nndniiono capitis, «ut si nli(iiift peculiuris pcrsonao 
di^Dilas fuerit i:ille\ii>rie implitis, nioilesLa liejcclinne oculorum. (■r-<.s:i;!n' <1l- via iiut lucu »uperioruuj. et id gcnus 
aliis verecunrliiiu ninilcstiaeipie ofriciia. — Qui vel publico vol privalu iillo in luco irrevereutcr piaetcrount personas 
hiinoratas, nec <iebitiiiii huriuren) ii^ieiii exhibcnt, virganini verberatii^üe eiwlilatem morum adigautur. In claaau 
et extra claa»em acholasticl vitent ooiBem conversatioorni in honeatoruni et lualorum: AmioitiaiD et pacem cum 
omoibtts oolaut: neque auos condiMipnIoa, ne qoidem laceMiti aut alieoa injuria aflecti laedaat, ■•d, ai qiuun 
if^utem Mt daaiDirai aooeperint, id praee«|>tons daferaot, tempor« noetono n domi oooti 
i)id TwMi ilt%nt 4«i p«|irii pmlintar,' «öi tta^^ 
haOMadm« (imvit«r «t atntn «anigwtu «t «MadMtwr. IbgM 
M^)«Ml» In nMstionnrat, hutioirfbni «t «maitntioaibw la «tm glsdnli ««• aolat Fugiaat itaqna MlolHllai 
DO (tri lijriwmo tempore glacien, aestivo aqua paeterfluentem. Xam, qui amat perionlum, la eo peribit, qui 
•aeoa feeerint, pro ratioa« graviter pnnlantnr. — Piscatione«, aucnpaUone« , lacnlatlones globorum plumbeorum, 
iastaaque piUmm, quae ex niw rontiduntur, et simili.i Schnlastici» iion ronveniuut. Quare lila proliibetuuü 
iiadenquc propt«r insi^fne pcriciilunj abstinerc umiics v<ilimius. — Sermo Sclinlasticornm in superioribus Cla»9ibiis 
latioua sit tum in l'aed.i;,-' ,l,m<i '|tium uxtra idem: Quam eniiii causam ense putüniii.s, '(uauiobrem Komani et Gracei 
Adolcscentes i|uam celerriuio, Uiccudi facuttatem aascquantur. Domi pro]»« in Innis ad matruD papUlaa lallare 
condoceficbant. creüecntibus rlribua corrigcbant: Vocabnia auggerebant doctiores. coaetanei oolMMnBl» — Qnl 
lennoM alio ntuatur, quam latino, qui impndiru : pro peccati genere ratione bona pniutnr. 

IL Clasaia. Dt offioiia et moriboa ia tsnplo. 

Jnbnmni «Ubb m praectpinoa, nt dJelnM Donrinidi at FMIi «wim tHipMlln In Pnadagoglo eoiw 
veniant, o qoo leeto eatalo^o tilni insto ordine et (ileotio praeenntn riiniiii|>l»lli flftoii. tanpfann peiaut, in 
plateia modeate et tran<|uille sv. gorant, modpatiani Ruam T)eo et borafufbns probaatea. — De loeo et lede pug- 

nare, cum »it turpisnimum, ncquaquam sssiu ant 1 min . ri H ». iIi s hi:m statim occupent in ü&que taciti man- 
oant. — Mttiorm, qui cancndo cantorem itivan: deiieiit, iirdine ad ]ii:l|iiriiin Stent, pieque et praescnti anliDO caoaiit 
inlnimc<|uu i bi rreut. aut reapcctcnt, scd vocu paritcr ut montibti:' I H p iHude» devote cantent, finitaque contione, 
•i in templo manscriot, cuncionantem niinistrum studiose auscultent. — Cum exeundi tetnpuR est, »ine atrepitn, 
ab« marmnre exeant, omnea impetnosoa motua vitantea, hominibnaquv virtutis apecimen exhibentes. — Cum a 
tonwria piatatt Mnuacere eandemqae qaaai cun lacte matcrno imbibcre multum alt, clementer volumu», ut finita 
Omtop » HMlrthw i, die »oli» poeri In achoiaia redacaatuT, et ibi brevi examiue instituto, intcrrogeutur, qnM 
qnitqw w «ndM» «onaionn ofaaaraTwit — A Juioriliui antan diaeipalit reoitatio dieti aUei|jua aeriptunM^ n 
j fn mU M t» aatatla pnitii «nnmantio parünn «onekniih • i 
tyito «ODcionis ezigMar. — Qnoniani autem nervaa pobliaa« 
vohnma, diaeipulos In Paadagoglo voatro, qui in religione <t Ue i 
reraraotcr et in anno quater uaurpare, quo aac nm aatt WO «t fldea omAnm» «t 4o«triM B?«aff*lii 4* CWttt 
beMfleila in cordiboa credentium obaignatar. 

IIT. Clatafa. De offltsH« et noritna In Paedagogio. 

FrL-i|U'jijt,ituri Paudaffufciiitu Rijuti »rem ilüua adiant, ab (-MHiue ut recipiantur, petant: huic lidcm daaft 
et aanete promittaut, ae umoe id praesiituruit, quod duceat plus, inudestoa et diligentca diactpulus. — lloris eoa- 
stitatii paedagogium intrent pexi et loti, vestitu et calccia mundis ac faoneate compoaitia, eui rei corrigendae 
praeo e ptorea inteuti esae debent. — Et cum pium maximcque necenaarinm ait, ut Scbolaatiei atudla a piis votia 
«tpraeibus auspicentur, in puncto teoporia omnea adaint, ne tardo adventn pietotis et stadioruni coDtemptaa 
I — Qni iapail, iUoti «t caetera lauanodi in aelioiani TMiaat, nM ad hott» «o wt i liit aa adaaat, pria» 
I al oltlnupitioae ooirigMdl, fina il na gUgm ykgßnm TW b a iHw » aol r «aB dl aut — KqnMaa 
I, qnl, nM wM panhtfan diiaipIlBaa Behoiaatieae «Mmfari paamt, T«aln Mar, al bm ia Ifto honM 




Digitized by Google 



86 

puriinn .idfurTint : .nii k-M' irliir:f nbliiorir.t , (irn riitione virgis verherentar. — Si tAtnen CIIOMID »bsenfiit- vfl 
«dventus tiirilii ris insiuin h;ilie;>ijt, ;i prui-c:fiit(ii itju.^ peüiiir aiit probabilem excamtioDem adferaut, cauna 

■inol indii ui^^, ili- l uius \ t'ri(;«i<- pr ieoi piur Iii^ri v -isi m clause» suo luco Uciti sedesDt, libros aperiant, 

ti qaae disceuda suui, rfli^Mtit. Siib lectiotiibu« nUeute aiuculceiit, linguas cobibeant, quae aiiDoUnda auot, 
dili(Miler aascribaDt. lurrrro;^ iti a praeceptoribas revereoter, modeste et imprimis dar« Toee napondMUit: aec 
•z Paedagogio ae oUm rabducant, neque aiae potMtate aibi iaota exeaat: Sopariom woa Untum aUena dielaU 
eu^MxBt» *t aivaM «s M gi|Mra coaaatu: «Nnltta praeleoca propiri» Maria «omponant, Phraaaa «t 
katioM boDonuD aatona — a gw i ^ aanolMt, liqoa laaan «taaafaiMnianim eoavarlnil, — (t^an^ägutK 
■uaanltiiir, qnl taelaa at tnOlmt na naa rapa>M> aw ad h an l , <|Bi htar i og aü napondaf» wn yu w ml , 4|bI 
aaatera ofSeia bonoram diseipalonmi Dagllgiiat, olBell admoneaatiir: bla tarva adntoaM, nae tantan obtaaqianM 
Tokotea pro rstioM aetatb at delicti at enati paalaotar: aad gravtaiaM po«M in Ua morbia arit Tiifan» 



IV. CtaKKi». r»e moribiis in platois, nt et funcrun! dpductionibuH. 
(hiitiibus iti riit'ila;?i>tji<i penirtis. i.'uiu ail Mim> ijuilibct aedes iliuiittc-tur, biiii a«H.'iiijiiuui (inliuciii clnsniuui 
et •CamiHirmu siin<i»T)t t-t (.'\uMiit: !:i pliitcis uinnis t,->'iii'ris clütuore:« , * itcirrratinnes , tmuulti;;itiiiuc-< wti'ut : per 
eoedem non lur.iitL'iit :<iit obvrrciit, »eil recta diituum pergant, nec in lucü publica hidu cjiUiia prubsbili diutiug, 
qnam pro eunOo, omiiuorciitur. Iielinqucnteü, » Cu!>Ujdibu8 et CorycaeU notati, cantigentiiT. — Qui prodcuot in 
Auma, in pJatcis abitincaut ab umni diaeamione, atrepita at garrit«, potiua in baec intuentea, quod omnes niur- 
taka tiarat, atque a Deo felicem niigratlonia boram ngaataa. — Qmuido tot» prodit frequentia Scbolaatica, poa- 
1, «Iii aaat uA priaii, val aelaeti ax tartia claaM, «anaat, taoaatibaa priorUnia, na ia taota wiltitadiiNk 
r toagan aartaa daeto, nalodlaa dlatmoHa fiat: Primrii antan at DewmfaiW tan» uqratar, low 
at wdtaa n», pnaeaplon tartio praceunte. 



V. Claaaia. Da tauibua at axaraitiia paeronim. 
Caan atiam rad«! velhit MNipDlonnD aatal aeifla atadita flitigati, quippe doraUle aeii aat, quMl aarat 

aiternü requic, lu»tis hooettos et liberales, ut laDt luana pUarum, curauuiD, trochoram globolorniD et ainiiliara 
coDcedimiis : turpeii autem et lucmsn», ut teascran, aleam, cbartaa serio prohibemna. Nemo diacipniorum in locia 
poblicis, nt foro, plattns, ( i mrtrrin. aed in loci» ad id destinatia et separatia: non cnm aetate imparibns et atii 
baod similibua, aed cnm aeiinnlibii-i et In eadcm vocatiitno Schnlaatica vernantibus Indat: Qni contra feciaw 
deprehenans fuit, pro delicti i[ualitati' jniiii uiii , — Iiis in septimana, <liel)iiK Mercurii et Satiirni hori.« so. piinierj- 
diaais abaquo lixb, null« ttidem deposita Indant pecuaia: Fronde etiam perieula viteot omnia, qnoram ia 



VI. Claaila. De daplioi Nota, ofliciia DecurioDiuo at Omjreaeoanm. 
Dt van haM aoaia ao naUna at aiaatina obaenraatur, NoU doplex eoaatitaatvr, Uaa, qua« i 
AMan, qaaa Bwü— g«lMCB«t amtaMB; II» «ata piMri «aatodta aiM Ipaia at pcaaoaptoraa < 
yn iiMliia iwataMu', an! üidaM poawM hMo^ aUqpM a WMNte poatoHla laJdiiiJiB 
dait Mrtia Deeariama liagall atagäuiBD daaariam: qnoraa «Oaiia «al kebdoBM 
torium; et Corycaei, a praeoeptoribn elam oooititBti: IIK «ataadvailaaie vlti» paarom, Botaado abaentea, 
aceusando pctulantca ofSdtim suum dtllgenter Eaclant: Hl rero ooadtiatnila pneromo elaai hiitrare, ipaonw 
malefacta notare, materna liD;rua lo(|uente4i ubaervare, et praecept iribu'^ indicari' tcoeantur: E >|tnirmn nameaa^ 
qni oegligeater ofSciiun snum facit, verbia et verberibaa eorrigator, ne paedagogii diaciplina oorrumpator. 

VIT. Claaili. Da oflicfo VoMoeiBtornL 

Nomencltttijrf lirttiTfin inpriiuis nb-ierveut, et ipsi io rebus PaedaeitKÜ (ibseiiUf-iteN lii-t. i lave« 
Paadagogii maoe « Kevture petaut, et forea tempore aeativo qainta, byberoo vero »exta hora resereot; Vesperi 
antem hybemo tempore bora aeptiffi«: aeetate vero bora octava occiadaDt, et elaves Semper Bectori tradanU — 
Oatalogm paaroraai babaaat, eomqaa JJomtaioia, feedaqn« diabva, antoqnam in tanphun eatu, k^gant, ae dili- 
gaalar afeaaalea, at aoo hi Maplaai TwIaalBi^ aolat at laaaribaal> — Aate rmUfogH imgialw • ta— tota 
qaavia oaatodiant, aava paiMltlaal, «tftMalnab fM«a> iMMa«^ taaania ete. ezoitlaalnraM ftamaat». — flaap a a 
•aoper in prompt« MMMrt, q^dbi« Paadagogii eoaalaTia acaaaalo tempor« dia aa. Maravil at SaMaOI par> 
gent — Hybemo teaipor« aädalo OalallMtorii ftmgaatar munere: VigUaater at itadloae obserrent ignaa, 
bypocaosta in tempore ealefiteiaat, modamque calefaeieodi , pro ratione Mgorls inteDsi snt remissi, pradeater 
•errent. — Hae sntit lot,'t-i et statuta, iu I'aedojcogio nosiru cum Jijcentibus, tum discetitibus prneacribera 
voinlania. Et cum ficri band poaait, ut mou» bumaiia omnea praevideat oaaua, lerio hortamur omne« ao siagokw, 

.«!> 



Digitized by Google 



1 



26 



et lionesutis norm» more* ipsoruiii pulelicrrimc con^ruant, Rt moilpathie decnn, in omnihin officii purdljuc. • liiccs- 
cit. cii^it»ntc« . »e non t>m hominiim oiiulos, ijusni Anpolnrum ptiam Pt ipiiiu» Uei uhiqne habere »pectatcir«« 
HiiÄriim uctii-iLUiu ut coiisilinruiii iiüiiiiiiiii Ri'sltvhiiius auti'ni iMihin et posteri» nostri« liberaiu pulcstAteiu statuta 
b«ec et leg«« i>ro arbitrio WMtro et voluntat« augendi, niinaendi, muUndi. proiit commoduni NobU Visum rnerit 
•t EoeleaiM IM «t MpibBet6 MbUre. — Pottqara de offlciia cum docentlom . tum dUcentino pi aeceyt» 
qiMduB d ■— B pMM ■! ofc—Tita fufik poMMipitaMii: Viiui ttü KoWi. d« atMliaram «tiaa fMiOM «t 
ordlM, h P wi^t o glo uattn ■ fc iit fia i , täUBun, ante Miut, qäkm hoe em «rit, «m« fnoMn Um» 
tat lUil, ut « »p t ä l M a dafcwt, ^itanqM eaom ad FMdafogiom oottm Htafw mm» eatsMonqn« 

o«pta v«l mMIi lUagitel aot dadmitari Hat: Bl oaa qniwiM ■int, quJbus potMmiua hvIgBtre diaeipnli 
PaedtgogH noatri debunt: Doetrio« »c. pietatls, llogna latioA, ktscca, Logle» et Rhetoriea : In proponendia hiace 
diligeos babMtnr Ingeniomm ratio et e« proponaotnr ■iafolia, qnae lingulorBm aetu et capto* oonplecti potest: 

TttalM Vin. De raticme promoTendl smidlft yro n ua. 

In bobIm iM i — B o uo et indlTidoM Ttinitatia, la qaa vivknn^ tsovaanr «t aamM, oamfai iaaeadi, dia- 
«aadlqiM bfeor toelpMar at iatalar. Wm (|ilar la daailbBa pabÜM ab aUqao paar» radtetar banadfatio 
Mia% v«l|»arl vespeHtna eaai ocatfoiie Dominica, Si^aibolo Apoateliep, «t aüfw ftttaw: ant oratio, si Tldeatw, 
aebotaali««: Ita pii pracecptoraa at discipuli gratiam Uai at SpliÜnn Saaataai ifM earto pntliccri possunt, et In' 
oamibas, qoae agnnt et mcditantnr, succuaaum habebunt felic«m sc erentam lalntarcm. — KlotD«Dtarii ac «ylla- 
bicantes, peractia precibus, manc ad acmihomlam discaot capita Oerroanicac CatochcM'nn: mm pniin m ncct-s- 
aarium rütpchpsin projimmrc hitiuiin; l'sittaci Carmen est, non hominis, soriiiu hitiuii» aut (ti;n'rii-<, 'i). i;u, <]ui 
loquitur, uon intelkictus ; bi-np appcliHt I iciim, rjui materna vocp appcllst Dcum — L tnuc eo facilim ( aSi olii^tuum 
addiccre qucjint, pracceptor puins aincnlt.intitiu.'i verb* iinius ati|ui> altpriiis periodi ex Catechesi tardr tt di^ 
tioete praekgat, quae verba aliquotie« prius au<1ila <'t recte intellecta, deiode pueri quoque voce aubacquaritur. — 
Poataa aoaa Uteraa et ayllabaa tractent com »cribetnii exereitio, quod inprimis poat meridiem urgeri dcbet. — 
Kt «an paarali, qni primain ad litteraa addiacendaa adhibentar, nihil qnioqnan proprio Marta acgiadi poaaiat, 
aad ab aHat— ■ n aa d naaBM tatf dapandaaM^ qaathBa Mia ima alqna atea« Utera antyllaba aoa modo inllbro 
et ubella, quem faüant; aed «tiaai nliqwi taboln, piMaaribatar, nd quua l^foaaa otttaa aanadant, aaaiqBa 
figuram aut «yllabaiB Angaattaa intnaiBlnr at elara, eaeterla anaeallaBtflma, proanntlani Bt, na labor Ua n aolo 
Praeceptore ait exercendiu , doetiorei discipuli ioferioribos interdum assideant : Nam hac ratione paar aaaa «b 
altero diacit, et auperiores in lia. <)uae iam ante didiscenint, cadum aacpiuti it<Tandii *:t audlcndo, reetiot oonlb- 
mantor. Com qooqne nd iuruiiditatem Tyrunculi h! sua natura maxime feriititiir. et ip^a litrriiruiu tr;i<l.itiii uon 
niai iucnnda enac dcbvnt, studiosr oinnind (.'H\('ndum v»t, nv in tcmpMtivi» l'urtc ariiamatinniliiH Mit i't:;ini plu^i-'' 
Hieras pHu» ihümp, (|U»m noüsi' iiirijilant. — Iii» itaipm multa indiilgenda sunt, qnap in aliis ihhi li rut tur; Kt 
valde inepti aunt, qni talva puerokM nunqaam oculoa a libro dimovere patiuotar, cum per so nihil tamim agere 
Bat affieere poaaiot, etiamai, non dieua, integrum diem, led moltot anooi ita llbrniu Inspiciant. — Legentaa 
praatar Gannaaiaani OateeUnHiai .aaaipeat GmunatiOBB ninoreai, eaiaa deoUnatioDea paalattai eia fainiliana 
MMpaMBi^j^BOB^ pandlgna aaapiaa U§m tabanata, aa^atfmaa adaaqna ^ Pa ailiM^ ^ 

ab iiiia «dgaatar. Qaatieiounqae vrKsaboliun aliquod decliuarunt, ruraos exigeadl aant eaaaa abaqne ordiae. Ib 
qnalibet deeHaatione tarn dio subalstere debent Tyrones, donec exaete omnium casnnm teralaatiooes enamerara 
et i|ucnlvis oblatum cxeinplum «d i i!< ;ii commodare qucant. — Vulgaris ill.i Li mpnrnüiH ratiu, Iti^iiu», Meliur, Op- 
timus, lUina, Melior, Optium etp. piiui niilliim nfuin halicat in praxi tl iu . cnt-itii iiii'!n<ir:nm turlicl. ouiltti debct. 
et »i <)uia umninu coniii[ii,-iTr vi^f plura variorum dut linationum Voeabuln. .nlii'i:ti > uuj cI suh^t,:uitiviiiu, quod 
poataa in praxi occurere tulct, coniungat: at, vir iurtia, bona mulier. — Ublato aiiquo vcrlHi cxiniuguodu, (tatim 
laqahatnr in perfeetam et sapinnm, et oateadator paeria in tabula, qoomodo ab bis trlboa omnia reliqua tompora 
i waa lii r. Ipsi etfaun pneri inter a« «oanaMti dabaat, at la nalao iDterrogeat e paiadigaMtie «oDiaKBtioBaB 
piaiatata tataen Pneeeptora, eoiaa piaae^pBaa aaaipar aaat partaa: Ubi aon rafart, etia—i paar • Sifo apaito 
napoadeat: IIa ania aibi loaahB «aaadaai «■nrian paiakft al aaalmbtt. — Ijao tl aacaB q aB «aaipaB alh|BBd 
«oniagaraat, aaapar «ia aaaa noaaMta: adUbUta atfaai nwawadiiilliaa ajatanoa regnUi. <- Ut paaela iMdta 
dicamna: fideli* praeoeptor omnia ad prazim MioaB dirigat: qnid enim javat macerari in ejusmodi rebua, quam 
nullum nann a«t fmctnm »entiaa ; qnod tanea in mnitia re\ ob inbabilitateai ad docendnm, vel nb jndidi at dia- 
eretionia defeotuni sanpiua dpaidpratur Qutiin primiin] puori dcciinandi et oonjugandi rationem didicerunt, 
pbraaaa latinae e Catecliiamo paero faciliore* in publica tabula pruponi dabaat, qaa» üli, praeeonte Praeceptore, 



Digitized by Google 



S7 



dM variatiuoM crgu, ad (icrmunica ia lutinuiu Beruiuueiu trHnsfcrentla, qu«e etiaiii e CntecliUiito detuiui debeot, 
traosiri potMt: übi puMi ncqiuqiuun tiU loUa relinquendi , aed praeceptor prius (ieriuanieaa phraaea eoaitrtuit, 
htinam ToralmiM iteplw» aubjiciat, fiMRl Tldeant, quomodo rem tggtedi dcbenot. — TUMlain sibi tolis umt 
NlinfModi, pnmepUwe vitb eUn vom mMttaata, «uUm coftigtot«, nt puarl andii«, «qw uümadvMtwe 
M «vandiMtat — Cin Um «nnltlit Murti ntfomn dMÜnntf at wjaf <i d tmam, «ttuB Mptrfotw, 
pnMoeptor streaae wiMt» MO «MidMi T«l pfMM» litwllte t, T«l M^UtiMm M nadMlns traeteL lade «ntai 
fleri potMt, ut aaepa mnltb «aob «smatutat putA b aonpOModto argumoHi, aeqoe temes qaioqiuun proflduL 
CkOM potiHim» eät, qaU nesciunt, coiaa decUnatioala ant conjn^atiunU lüt hoc vel illnd vocahulum. Ignorant, 
quomodo habeaot in Accnsativo et Ablativ» singuUri, vel (ienctivo pluralu declinationia potiaaimuiii t«rtiae, 
item quomodo verbui» iili((uod hiibeat i:i h '; vel illo nimin, tiuiimrt' et pcrson:!, imprimls quomodo verb» .-«iin 
forment perfecta. — loter alia ad »tjlum orHtionis fnrinuu'ium valde eti.itu prodest, si una eadeunnie scripli 
materia alio atque allu uiodo vertatur. — Imprimi« vtru disreiiti fructuusuiu p/it, s Ailuli scei.s. ttiiqiittiu epistu- 
lam Cic«ronis Uumknioe varbU, et deiude sepoaito libro, liermanicum victaaim io latinuui Sermonem tnnaftrat, 
et •uam eUbonHoMHi aoB Ofeeronia filo et stylo cooferat — In explieatioae aoriptorum Ciearanis bM obaar- 
varl TotauBM, um naaiaB aiH, ai laa diffioiliocaa, qwM in £piBloHa at ontkmflHia ^iuadaai oaaunn^ aoUaita 

at M il lf il a Ha lafara poaalnt, auflielaail aia hoc tempore acrmonia Inllitio at phraainm copia. — AtinMoflbw 
natlM «oodtcat, ti praeeeptor ipse Inenadaa effinget et di^ponat aaBAanHaa, qoaa poataa diacipaBi aob lattaa 

dedacendaa trad»t. It« enim i'a, tiuao in acriptoribua laüoia obaervanut, ad usum tranaferre poterunr, et in altis 
tractationibus »imilibu» deinde fient expeditiurea. — Quando AdolesccDn buc modo Oraroaiatico loqneudi et 
rili.-ndi rucultiitciii iiliquam consecntua est, fidtiu ['fhndhi ]jrii|iuiji dcbct. — Ad versaa m'jh i iin]]j...M-iidoa 
l yrmii in h.ic uitt» Puctica phraitefi, et interdum dimidim M.r^ua, praecijjuf ad imitationem Ovidii dictari ujjortol, 
ut roiiiu-t et taediosmn ei »it hoc principiam. — Similiter hic Dtlle est, ut aliqoud erudttum Carmen inqoa- 

leacaoque ptirasea, quas Adoleacens versibas ioelodere tentet, roaoWatur et praeter emaadMioBem verauom exbibi- 
torum, etiam Carmen illud enidite elaboratoB dUoenti ad CalanmiD dietetar. — Et hMt pfoba attandat dlUy ena 
et indnatriaa Fnaeairtof : CfenDao eaiB friiaipalilar ia dalei a( giata tarn varbaiaa fimiw iaataallaniii, phnMi 

«aidaai pilBriBU^ euaaldanra labaalar paar: Voa priaa aarfban vanaB eagatnr, quam exaaifla jbraaeaa al «0» 
paaMarfa WN i tiaal i B a dliHeaitt Et qata a e aleiaptofaa GraBaiiliaaa at Paatfeae aaope in laotleaa ant aaamtloBa 
allacam acrlptoram eaeeatiunt, Imping^unt et nimls quam turpiter in ipaa aec«Dtuum pronuneiatione hallocinantur : 
Idao serio volomiu et praecipimoa, ut diligtiDter assueftat pueritia ad Qrammaticam et Poeticam , emditaui Mn- 
giatram iuCelligendi ut rormandl aermunis. Qui.t vero et Graece declinaudi et conjugandi Ubor, tardioribua 
interdum nimia map:nuii ut difficilis ensv vidcliir: l'raeceptur auo» diiscipulos, inter dfclinÄriduni et coiijugauduui, 
in Tabula st'mpur ad termluatiunes atque ad furums rtspiciTe lu!" lU, ut itu littraruni ac diphthoiigcrum quoque 
diversitatem , quau sono haud raro eoinciduot , ko melius dlatinguere poaaint. Nam visu et auditu tiiiuil 
faeUiua ac jucundiua pueri in diacendo profteiunt. Kegulaa eoauBaBlaraa da aaaanta at AmMltaBa nanaBi fei 
declinationiboa aea pciaa maaioriter raeitad paatoiat fidalia aa prndaaa piaaaaptor qaam aaapa narilia^aa 
aaa ia libro daeiacwh at aiaavüa daaaaatnrit — In varWa boo atOiaalBoin aat, at qaaaUbat Ibma la- 
dieativl atatlB par onnea modoa diaatar. — Et qaemdmdaa In iatiaia: ite at in Oraeeia atotbu 
daaHaaliBBBm at aoqjogatiOBBa aaaia paarii noatlMt at Ia AaDfaiibna phnalbaa az Tarb» aliqao uito, 
qaaa paart Ia labaila aOqaa daaeribaat at ktiaa taddaab Sie niminim dod aiodo deelinationum et conjugatlunum 
fbnnH at oaaai meHos aibl Ima^nari poternnt, aed etiaoi aoeentiu rationem et Qra««aa loqucodi formolHs, cum 
Urthographica scriptura, br«\i touiporis spatio, luuge rectius observabuut. Autoria loco, adaloaccntulis Novuui 
'i"e»t»raeriluui iiiculcetur, idquu uuu tauluui propter seriUDuis facililateiti, sud etlniii til <;rmcus tfxtu» Nori lesta- 
lueiili pueria .i% :i:L-uiitu aotatc familiariur ft jucuiidior re<ldatur. Huit- »atis ^iturr piiitiH .«iljuiig-Hiitur l'oetae 
(iraeci ob iusij;nem uaum, qui ex Ha profluit. — Factum unim aaeplus est, ut ii, >|ui int<>j;ros et multoa autoraa 
leg endo pereorrarant, poalqnan ad poetaa ventum est, vix duo« veraua intelligere potuerint, propter DialtatonB 
at phraaaua varialataB. Qao ipao atiain fiet, nt iadlaatia ex bitaa auloribaa Tarbia at Aicwilla, qaaa bi aamwaa 
Müaa aagl qnaaat, paart aaaaaaaaat ad Oneaa aarniaa aa^panaada. — ff^adaiiaalli ta Itigi^ ffiBiiilith. aan» 

ataiaortlar radlM« aiaate aaUt, id qvad iaprinita fai pabtiala eaniidbna ab aaiatbaa paatalaana, eart» taam or- 

dba adbibito: Ita nt inferiorea nDda taataa Dialecticae reclteot praeeepta , medii praeeeptorom cxplicationem 
addiaeaot. Saperioraa vero Canonea et Elenehos .Sophlsticos adduut , uionatraote Insuper praecepture usum et 
Dialecticae et Khetoricac in itnt Tibn''. iiiiu maiore cum vtiluptjitL i ! iIii-i Lii- IIIh »ddisccre puiwit. — Atque baoc 
aittt Exercitia Faedagogii noatri Lturmatadini, quae ita atint comparata, ut iudou fellciter aiMoIntia, diaeipuii ad 
a a d i e a daa larH aaaa AnadaailiiaB Idaaal imadiata an hoa Faadagafio piadira poaaint: Caaqaa lori nna qnaat, 

4* 



Digitized by Google 



98 



Ut ainguli« olMsibos pe<;uliaris nunc nnnatituntur onlo, pruilt ules pr-ieteptorLS üi-iic t \ Iiis onlineni lectionum 
et Ezereitioniffl excerpeat, qiue ad MtoieiB, oaptam et numerum «noraai ducipalonim accomodent. — Preeamiir 
FOlHi DEJ jtOrON tPociawDBili— , mudStholMwwliM dwrt, wgrt, wTOt; m towwSMhnM 

■MMFMdafOfMDannltdiii proprls mm flDbMrlbare, at m^Jofto iMtMa%illI ■rotnilqit mnM vohilmL — 
Afltoi DarmaUti ipsa dediestionls die Tidelicet 12. Aprilk, qwt tni Ooaiiiiw OiMltwiiinwItl. Amo a dwtalo 
Bwi rtuic BAto, Milterfmo, MXMBtetimo, vli^imo dodo. 

Ooorgiiu Haanae Landgravius. 

AnUioDiiu WoUf, !>. Cancelliriaa. 



®df»tt in ^ibftr M ialfttt 1629 war eine jleii6eiung be» \£c^q>Uuu4 nütifii. X)cc @u))<xiil« 
tnlttt ToUm PbHHlrMiiit (Bttm) irMißH, 10. CteiMaAw 1039, .M| M ttwcbwwB M ftifkiilai 

Pafldagogii bei bif diaclpulos quartac classi« aiiifi bif tiin^^crc iinb (Knrtticrf Shtoben fifbcnfoff« bif btm 
^tinuiafutin übemicfcnen ^(^üln bei ®tabt{(^ule) AiphabeUrii, äjrllabisaate», Lcgentc^ etc. in ein 
tfoRtt^ }tt fUttti gcwbuct nwbm mb fb| Ucfcn CfiMnNt M ctannbcr ^«fem nflffeiL XticiBcit 

man at^er bffitnben, baß biefe conjunctio multorum divcria dHcentium bfn i'frttfnbnt (linbtrfirfi : bcnn 
bic Mnabcii qiiarUe classü tnüffen informirtt tDcrben in decliuatiooibn« , conjugationibuii , »yutaxi, aljo 
bA§ fit au4 Utntn ttüdft SiVörter in (ateinifi^tr ^pnäf tmgnt ]ttfoiinnra)ufe(|ni, mb «M bct Oe| 
ad tertiam classom fd)on bei ibncn bercitft, luftdif* nit nfl^üd) flef(^tt)en fnnn, wann jmetn pra«- 
ceptore», bic unter j<^ieblid)t lectii.>De8 b^bcn, in einem (^entac^ bei ci iianbcv lehren 
f»l(<iu (Sincr ^inbctt Im inbent in feinem ^ornet)men unb Die( mebr bei ber uiultitudine parvuloruü 
iMAapcnita, beroi fo gar ocnou tii^t gcficuest nxiben tann, wie widf ex boc fnodAmento nic^t juo 
bct anbcrn oberen Olaisinm in ein (Bema^ }ufotninen Tinnen geflierrt »erben. @9 
|i(fte H benn beneben bcm $errn Reotore bafür, t» me^re fei^r nu^» unb erbauti^, nenn bie iaferiom^ 
Ut Vit blU^abiren, fqaabi;iTen, (efen «ob bogW^cn initUs umbgc^, aitf bem (gentfu^, ba9 bie qw 
tntt in^ben f ollen, unb alfo flor auf fem Fkedigosio »iebentnfe in bie ®6u( uff bem ftir^bof/ bic 
^nebie« teer ftebt, gewiefen mürbe; bie Labores mit iljnen trüfle Johannes Maiim. pracciptor intiniu«, 
MfuiisU, wSättt uff ber ®i^ul toolint unb bei bem i'aodagogio wenig aufritzen lann, unb behielte ber 
Keeter Uc fnapaetioii bo fowo^ cX» bei bca Psedagoipo ' fjk flioifd|(Sge er^rften am nSnüi^cn Zage 
Ut Qau|niginig be« Var.t>A>''ti(n. 

ftwt Seit ^ue ber Unttrriibt gcwA^, al« bie $r|t, bie anbne ftncgtgeijel, in «stobt unb 
SoMib auMradl vnb ntgbtnbßi^ Scr^ccmgcB unb noncitfbfct 9ttA ^uiwiiicf. Oer ffft^cn (tounlfy 
bCC ntjog fitf) >eiii ?(nbti<f ber Stcrticnbcii unb ber nnftecfenbeii ?cud)t, gegen bie fein 'Slittd belfen 
Milte. Bo lö(te aui^ bae ^aebagogium im da^^re 1(>3Ü loiebcr auf, <Bdfüln unb i'ei)rei Derlie|en 
bo« Mn ber fkfr gm) b^onbeA inficirtc €M|rifg(II«be. 9m 90|re 1638 am 90. Octobrr fiitrb ber (Eon« 
lector M. Sormbi^er, fein ?iacftfcl;'',rr M. 9Öi<f batte fidi auf oorgegangenc cinqunrticrung, jebot^ mit 
bcwiStgung be« :£)errn rcetoris oon baimen gemad^t, war auä) üidfi wieber nad) Darniflabt getommen, 
fMbcm ts Ittfift gcPMAoL 2>cr Contor »a(tf|er flarb 1688. Cra« a0en biefen UngUttttfAUen, von 
benen ba« C'anb unb bo« itaebagogium fo bort befroffrn murbrn, Mteb im ^cqoi bc« tanbgntfn Mt 
^ebc unb Sorge fiir feine Si^Spfung wac^. 'Cooon jcugt folgciibcr Qxiai: 

Oeorg 0. &. @. Saabgwf ju Reffen k. an ben @u|>erintenbcsten .^u £>armftabt: ^ör^ 
biger unb .^oAgeläbrter, i'itber (iftrcner, ^iewoM bei unferem paftdag<ii,'io ;ii TarmbftQtt, bie offcnttidie 
conrocatioD ber jugenb [tc^ nodj uii^t ti)un läßt, ^ beforgen wir bod), wau mann mittler weilen aud; 
ihM( Mmh bmtiy OoaraetoK tn^lta, fMibcru foU^ bc^rihng V$ jk tcflscu fwfftni miHmrh wttttff 



Digitized by Google 



tM§ tt IHN^ iM^fCK ftiunuig Wnyra Uifflt, CN^cb 9HIMct it% BMtn cImii Orafwtoran bcfMIni 

tiSnntt, her fllri*, iti Unb mitt bcr roifbertröfming beß paedagogii, feine fidf roürcflid) otttrmrn iinb 
bc)>uncn t^otc. <ii ^att bcr alU Rector U. reporu» Supplicirt, bicfclbc coudition ju ontrauei^ 
«rir lolwf abir jn Mo^t vm"^ IMttc Ibif (Mfcfai, «Mm t^m^f^ ter fcM|, % »4 «tm «af 
ftnen einigen tofl auf? ?nnb knfbfn, Unftrn Rert<'r<'n M. Jttiticffrfn^ni qii cinrii roljnrti ort eutfi be« 
fi^aibcn, mit (all rpd^iein mir ol)ngcm icniaiibcn roicbrr feine »ffuctiun atyaogireu nttiben) na<^ 
mttaifft Tfh«n, atmb ni4 «tat Ifa^on bic jnm officio btti^tig umb gef«^ fc^, arit Sarbt^ Itttfmr 
BtUIntion pie »eriilfirfien rncftrt, W\r n^erbcn ininittclft allhie i^erfiigunfl tfiun, bn^ Dr. I^firerbom umb 
M. Zonfor uveutualiUT aud) auf ein taiuilitt) Suhjictum gcbenfcn, barmic, bo c$ cudj bvaußcn au gutem 
Qsrf^las miragcitc, bcff» Don i^eba erfet<ung bcfA^^e. £e()T ligt e« Unf on, bog ein ®ottc«fün^0rr, 
gefi^iifter, flei^ger fletrcucr, mit einem ta|>feien doao (K>ccndi begabter, au^i i''uft unb anmubt ;um Sd)ut 
1ot%m habcnbet, fobann friebtfeTtiger, ^rträglii^er SRonn (9nie erfetjen »erben. SBoUtt aud^ (äffen biqc 
9ität unnb alle« me ju forbntti^ Dibcnmfbringung hU paedagogii immer erfprieBen mag, IwttB^ w« 
Ucgav 9)iT ^<er(affen« Un« in gcnogcncn gnabcn. D. D. Domftott bcn 14. 9}oo. 1632. 

£>a Superintenbmt PUnatrariiu am 15. tRo». 16S2 on einem @d^(agfluffe onf bcr San^ 
ftorben war, fo berit^tet Ihibwig 3Botf ju (Sarfpad) hierauf am 22. -)ioiy, er felbft nebft bcin -tiofprebiger 
mit bcm Bector ^inleiful gcrilct, bcr bom gcmcfaut nct^ften üNontag« nüt (Kottc« fB^tn bie 
MkmtB «»tebnr onjufangen mtb b(( dknet dnfliorifoi (Utf bcm 9te^«tfi }« iicftcit. fMt bcr Vnfteaung 
ttMt (Eonrcctord t)abe ee nodi .oQbiewcifen ber fnaben incnit) fein mürben." 

16S3 Sflcfagt bcr Soiib^af d. d. !Dcc|bcti bcn 7. dantuit on bcn f viftbentcn jn 2)osnftobt: . 

9fflcr Wiid nnb Aber gctrdcr. fBir laben tln« M9 bdnctt bcn SM. DeoMnbr. n n ^ flBcwli^ cncB 
v^alir^ (l:itirl. rii id;icilni. a!Ie borin unbcvtlicnin rmi-flbcrr ''l'often ber flclnilir Portragen toffen, fogen 
juforierft btm Mmd^^tigcn (Sott sor btn wo^lftanb unjcra K«md«u unb ^anbe bcmflttgcn band unb 
fhtcn, er »effc bcr (cMgc« fmdpc ferner ftencm, onb «ffe» (n flMtcm ft(cb({i|cn ttcfcn crlaften. Sir 
ocviiflimni aut^ erfreuli(^, ba^ Unfer ^^iirftl. Pu.da^'Oj^'ium roteber oiifgeriditet worben, bormit ban alle 
f(^blu^e wibrigfeit ocr^tttct, unb bicBcr Unjerer 'BiSfuüm ^tlfü, {o Uni onligct, befto mc^i bcforbett 
»Rw, W9 icno wr in gwnmi p^tumr, mv h> wmsiw vcgui fttncf MfwcnfMicnt, jnr mkummm 
rnnrfctoraf Steff erft (iii? iietfift hfforitehenbe Oftern beforbert, unter befien «ber auf ein fold»« tongficfte« 
Sobjectttm DOH Unferem Kecture M. jtlinderfu^n reiflid) unb forgfaltiglii^ gebadit unb un<i Dorgef^fUigen 
tNlbc, tMß wum onf Icfntte Ofiern M. Wleoio nic^ aOcin nftjlid» anrrogiren, fonbcrn ow| onff ftajUg 
begebenbe fSKe, ;ur ('<.iircct<iriit 5te(le fügtitf) erheben fSnne. — "^aft bie mntbnjilliiir perlnffer unb ner- 
fcumcr Unfer« paedagogii betrift, bejel|ltu »iv in Wuabeu, bop bu nid» allein Unfercn Xarmfiattift^ien 
t^rcMgCCn UnfcmtlDCgClt onfOflCfk, bog fiC publice et privatim fold)c 3dniel< x<.rl>iianticn redarguiren, 
unb bie eitern unb berc finber ;um befferen f!ei?, nnb ibreu linbern iflbii feine roeidiling ^n fein, flebiir 
U4 anmahnen, tonbcni audt ben lottern beren wn bir pcrmelbeteu unb an bercr exorbitircnden Taeda- 
gof^ran mnb anmelben unb ein gefe^ brau« publietren loffcft, ba^ ner fein finb in Unfer Paedsgo- 
gtnm dnmo^I fd^tfen unb bcffcn iospeetion nnb Information nnbcrgcbcn »ill, fein finb alle lecttonea nnb 
elMMB paedagogü au«^altca (offen, ober t» fixadt an« bent paedagogio onbeiwcrt« ;u e^ifi«^ ^nb« 
nerfen ober anbem ^timngai t^nn foO, bann vir gar nid)t gemoint fe^n, be» tto} nai^)ugeben, wiSl$aL 
bic citcta, Don ncrjartrfte Hnbcr etwa foMr angcfr^n »erben, gegen Mc \dfid sab bertn praee«p> 
toTM teaatnloM fwndim ; »ere aut^ noib etnw« weHrrei }n beforberung ber filnl «Hb fngenb beftcnf 
an|Uorbnen, fo f^oft nrit $HfyA Unferer ^egicntnt^, aadi (1< i^nirtin Suporintondeuteu I). l'eifhring« unb 
Beetoris KllDclwiftuUi bu fofa^ int »crtf ju {c|icn. Unfern Reotorw KlinekerAuinm ooUcft Unfcrct 
gmb berfitlem, mtt mdbniig, tnir MtÜflcn Un« onf feine 9»tt mib 11«« »eri>|Hi|tetc dexteriUt fcftlgfi(|, 
bo^ er gröpere forgfalt ol« Dorl)in iemol« troiirn ircrbr, mie llnferm X'-annnatttfdicn |ni.'<la{fO(,'iii roieberum 
txtflidi auf bie bcfn ju ^(ffen, er »erbe bcffen oor (jtott ju leib unb 'Sccl fegen, oot Unf gnob, unb 
M «tcn ilMi^ Mt^cn ru^m ^bcn. 




30 



]tv.'3 am Ü'i Bcpt. bcricfitct ber Stipfrintenbrnt E). ^Simon l'eui^Sring: ba burdi bic infiMtton 
(^ft; Dor einem ;}a^rc bae ^^bagof^iiun einen garten Stoft erlitten, bic (ShOM^nKV bct ^tott olcr 
fliiilaitlctts cntmbcr oa« UoMtflnb «tat ttUMioriHicn tbcr 3N|M|riMBllt, ilmt P i w ijlhB H fecr CKn* 
bien IC. jur ^cföTbtnutg ber oon anbern Orten olffiitr fntbirenbnt Oitgenb (ofine »rfe^e bo« ■^cbodogium 
nti^t auftouunen tönne) loenig aud) woifi. 9« nii^t« t^un, ja »0^ bemfeliicn abgünftig feien; U aber 
cfauK (trihiM SRom M bicfen ((^toertn StafiM arib BcRiMni ker Milcwq fnfl mnOtß^ fUBe, (tai 
ftfnb >b annia pneritiao bri bcn Stiibii* ad Jnstam ernditioni« aetstcm iiroprüH rtiitnpfiliuH -,11 er^ie^ciy 
fs fei ee für not^mcnbtg btfunbeu tnorbcn, einen Xififi Don V2 '^crfoncn ju errichten, mtiä)tx nö^jcntibl 
■ii^ nubr a(« 12 «tbu« fttr eine VccfoB tufta kfeifc. Dicfm 9ocf4fog 8aK|mi«t Icr INhfi mA mift 
Uc WK^ erforberfic^cn SRttttl an. 

Xai l'f^rercoUcöium rourbc crgönjt bur^ M. <Sbtl (1*530), M. SltljUta, M. liiuMcr, mlä)tx le^» 
tere nii^t nur al« Praeceptor ( la^-iii mih fungiren, fonbem ,al6 (Santor ben Cantnm Mnsicutn, tgwttr 
lern «t Choralem ja ffi^en, aut^ auf ba mot^foU ad pa^itu, frabtilii^ ju Saften^ unb Xrauer^eit 
0bcr bei tcsrlbnuffen )n tretten Im 24. SRoi 1636 (bncb tt^eta, am 16. 3uni um ^Kcctor 

Mutetfui am (3. jUiguft iDiteler. 

M. Sbd blieb aUcin ttbrif nnb ^at, »ba bte üfeettoa f« fi«( bcn {Mf bc« Paedagogrioms 
dMgertffcn', ben Untcrri«^ vM bcn n«l| fibrig gebHcbttttn 9 ®#(mi fn brr Ct a b ffi tc ^ e, nadifjer Mi 
bie inffi-tion in btm ^off be« PMdago|^i nodjflclaffcn uitb bic air:;,^ ^'iifü ;iciii'ii1) roicbtr rtttciiiuu, roie« 
bcrumb am gend^nlu^cn ort in prima elaaae, im Eintet aber in feinem ^ofament gei^aUen". lii ^be 
«n ^ fl(fe|(t, au4 b^bc er fo »cnig oon feiner #cafiefotbntig unb mr ber fhrucbt erbatttn, ba^ er in 
C^nfben iictntljcii unb tbni ber lifi^ bei ftinem ^tlireoflcr uufiKfurtt trorbcn fei. 2tim V'iidi^citniit 'ci 
wm alte öTw^t unb ^miäfi auf bcm gelbe, mie anbere e^rli^e Vcute, i&uunerltc^ gcfommen, am^ ficben» 
Mtf Vft Mf 9^11, bit Ht in bic SRi^fe fcfi^iA, bwn^ bie tinitrifibni 0>lbntai l^iaiiwgstiunniKn mwv* 
ben, unb nicfit »rin förnlfin »^ucftt bti Üjr ;ii fiiibcn". sritt [latriinniiium l)abc tr in biefer Mutfauren 
^ unb b<m biel^er großen (Sienb (^horrorem mihi iucutit autegre«8oram recoidatio") jugebüfct. äx 
^ib( fi^ {■ bkfta QcoMftdMB ^pjtitui wA bei bcv HctbctUi^M firi(t6fi|^ fßnMMt nib QcipiinbcH, be> 
fmber* fei tr linrt ciebrtitft worbnt bnn^ bic Gtnquartientng „fo bitri^ bie i^ran;ofcn gtfdjfben, unter 
wUft» 6 Sicuter neben i^ren Oungen ben §ärftlid)en J^off unfere« Paedagogü am 4. Januar 163ö mit 
ciicm tauft in bttten Staif aaftcjünBbt, mit entblbfeten m^fcta ftiiuiii^Iniffcnf fhl fttai «fb »icbcr 
umbgrfffjen, unb cnbticf) bft tnir, mianrifftfifn icfi nocft nid)t otrl)ftiatt)ft trnr, iirib inirf) in feine liaiieho(= 
tung gcfcljet gcljabt, cigcnwilUgcitoetjc (inquaTticrt". X^en cl)renDeften , groijadjtbarcn , jitiot^lgcueigten 
^crm l'anbfd^reibcT bittet er, Scftftl ju ert^cUen, boß er etwa« an <Sdb mb gruc^t tx^aHt, ,finbe«a|C 
icfi mi(f) mir bcm truifenrn !öttkt nmmAi^ bc^rfffm lub ne^r mit tifuam nabt f««^ Ott fniibca 
meine mahlu'it l)tsUcn niup". 

'Jim 24 Jipnl 1)>34) Derorbnet Sanbgraf @eorg IL: -Jtadjbem nfe «cmcbmen, bag unfrc« pae- 
dagogti jn £sarmbftatt oerorbneter ptaaeeptor iL Ebel bei) biefen betrfibten, gefü^rlid^en Reiten in unber« 
li^tnim ber 3ii0cnb aOcin occupirt gctDcfm, ffift borbn? loobi gelitten unb oiei ou»geftanben bobe unb 
bflrowegen bUfig ift, baH er biefer fetner aniicftaiibenen mil^ unb gefaftr in tttoas cri^öulid^eit empfinben 
mbge, a(g ift unfer gncbiger befei^I, it% üß febii^tem M. Ebelio Aber feine ordinari befolbung aui beaen 
in unfrcr ^off^Sapeffen oU^ir gefamMctm VOmitn (tvop ber Srabflmf ben größten Xbtil in (bltm 
lil|lte<i;tnen iSI)rlid}cn ^Beitrage betfteucrte) noc^ 5U fl. obn faumblit^ liefern laffen foUet. 

iKoi^ be« (SoQegcn £e bu< lbifi«^t, ber fii^ aU Po«ta laureatoa Oaeaarens untet}cii^nete unb 1637 
rinfrat, tm feboil bie 9Mft dbcT« m flbRtricbcR; .bcrfetbe ^be feine eignen gelber, dbten, fBiefen 
unb %tdtx. jicbt bc« 3ai^ beinahe fo eitl tr brancfic , tiabc ^^eu unb 2trol) fiir fein iMeli, ;ifl)e ftd) 
oUc« (ücnuife feibft, SLxaut mb iftben, iSxbc«, ^infen uub 4üonen, tf&ttt feine ftu^ ». di^ ner mürbe 
UM UNff« tii«im} tkt INcr In fltflcr |dt ntb Sein bnicli, mx tiinll fltaR«? f<4 ^ ^ 
Taiitata% bcffcn Mc Poolw gChcNlfii'. Scr iribnfi^ 0«b«a IMl Ha|t in einen «Kttfi|ccliiai m bcn 




81 



frifttciUen M «d. ltal|i, taf ir|t Stiononb H kcr (i^ tanoN mumt, ti M« y r a nqHwi» M 

P»e<1apn?« barbffcn obfr ^unnfrftn. Sdbff baf SPrcnnbot, mcrbf iticfit flcticfcrt („tvo irf) anbtr« mit 
prrgangencn tointn nic^t gar fioft Uiben, ober fclbcr, iiitt '.iiad;t^ctl bcä ^lirftl. l'aedagugü. ju t)otm 
md bcn mciniflen in bcn Mft flc|en niU'), Sr wanf4t nt» fovicl ju er^en, baf er „b(ti luinter üitt 
]um ttifniflftfn einer rcAf wormtn ftiib fidi iii erfreuen hätte". ?l!irfi bittet er 5'tfdit jn cv;!;ei!cn, „bamit 
mir ein ÜiQlttr Äorn ober ttroaa, loie oud) ein Hülben ober eflidi an flclt \n abiiuttunfl meiner nun 2 vktire 
^rro gemachten 8cfiulb DenDillt{)t niiirbc*. Uebrioene berechnet 3)ebu« 1642 bie i^m gefdiulbtttn iRücf' 
ftänbt ouf 255'/. fl. @elb, 35 aWattcr ftorn, 4"/* Waltn @erftt; ßbel ^at rucfftönbifl: on Selb 632 fL 
24 alb. 2 pl. an fiorn 48 WaUtx, 2 [ömmtx, 1 ftotttpf, 2'lt 0cf(^ttb, an @crftr 16 Üßalter. (Srft xta^ 
snb mä), unb }n>oT nai^ ^crnbigung b(< ftri(0C«, bniitcn bic rfidftSnUgca 92«tliiralIicfirruniKn bci^utriebw 
Mcrbcn; ctKofo finb bk (ScfbforbntmftW Ux Sc|««r m» «IbiditHil mA »# mr in (üucn ^DcteSgf» 
obbe}ol)tt nptbrn. 

3o fouinicn in ben iHedjnunflen bf8 ßoßtctor« 3"^f""9"' 20 alb. an bi« 30 fl. im Sßa^c 
miun Dor; wn einer rtgtlmagigcn monatlii^cn ober oirrtc(ifi^rigai ^lung ift fclbft bi« in bic 3^(n 
b(C boriflCK ^tt^^ un bcrl« ^indn gor rAi/t bie {Rebe, ba au<^ bic Ctftftefatr toieifat^ auf bir '^ünftTid^Mt 
unb ben (\nten ©iflen bcr i'ünbfafien, bcr ^:n1i{. ;luiiif,niuiier :c. ongtwiefen roor. rfftne fir.bm n± in 
ben Steten iUagen Die bic foigenbe: ,bn neue ^lUcctor ftinunt feine« uitee«aMri* üeblein an unb \d)ülfi 
U( mnigttit bcrer iotrad«a Mr". 

flWon wirb (f unter ^ie^cn Umftanbtn ni(f)t perKiunber(i(^ ftnbcn, wenn Tebti J Iiifl n:n bie 
rdMtfU VforrfteUc }u 9iauu^cim bittet, ba et nnn feine ö 3a^ce (wie bittui^tü^) au»gc|tanbcn unb bic 
ffooft WtMt «n Pmangogio iM§cn SaMgMt bd M . CM nit^ «lltein troflcn Oiim „jMbim «m in Me 
anberflialb ja^t bei fdjfe^tfr Ci'cftittMKit flciocfen, ebne ^wM wegen feftfomer diact. bft man bei S^affer^ 
unb foucr Staut ^ott". Xaiunt bittet er inftünbig, bag et ,iui| ben 9lotl)> unb OainmetftoU 
wOv anfit miba^ mb baf aum 1|ai tat bon Scgfiser |fffc«. 

auf bem ?onbe fob e« fretfit^ ni<^t befftr nnf", benii ^l^4^] beftagm ftt^ bie Pfarrer, „bie, ba fit 
bei biefen elenben 3nten auf bem ^anb nii^t fii^cT bleiben tSnncn, in bcr itit(^ }u iCarmftabt auf ber 
Ovgcf i^ etottb ne^ett*, bag i^nen bief tMW bem Xcctsr WmduAwt wcbotm uotben fei. 

9{n(f)btni bn« '^Jectorat über 10 ^abre nnbefett (icMiebcn war, »urbe M. J^ofiann 'Canift Streu - 
tariu« (Jlüftncr cba Mijtncr), bia botiin l'eljrcr am ^'aebaciogium ^u iJJiarburg, oK^ iRector nodj Xann> 
ftabC bccnfen. Um bie tief gefundene Sinftatt nicber ju ^eben , rourbe ein ©diolardiat rinciefe^t, befte^cok 
an9 bem Oberomtmann, bem Supcrintenbenttn unb bem förfit JTfatli öberhart 'äl'olf non Xobennart, 
wctcbe nitbt nur bie änfteUung jniticr i'ebrer Dtrantapte, fonbtrn auc^ bie öfonomifditn l<erbältniffe regelte. 

1646 befanben fid) bie ^nan^en ber Slnitalt in iirögter ^enoirrung. Der tiollertor ber (Sintiinfte 
l^tte, iDcif er vor 10 dopten (utj m<^ bcr .biefet Ottcn entftanben geiocfcnen eMtwltdtm {»ungerfiwll 
vnb Oontagicm faft miber fein 9e(ieben }u bem (Soffertml} 9mpt gebogen umcben fei, ber ^ ober no4 
olle« simbfid) ranfm gewtfen" , aar feine fiblidje 3>erpflicbtnnfl auf feine gunttion geteiffet. Xiie #efäfft 
»ntbcn in«gefanimt bem Stector geUcfert unb brmfcCben bic Sn^t^cUung an bic pneeeptores fibcttaffoi. 
3)icfe ISintitfrtnna, bie auA unter SMnrerfn« gemefen fei, mHI t te nl a i iu f bcibc^iftcn nnb fübrt cS» Vh* 
tip on, „baf; cv >' o l i1i c r q c fn; 1; ci nem 3eb»ebem, nad^ befinbung be« in iiifurnsati.mo 
juveutatis an il^ncn Dcrfpitienbcn $(ci|cf, nnc^ »dTennnt begegnen, unbt na^bem 
et ft4 nrr^nfte, »ie( ober »enif geben tbnntc'. ^cfe originelle 9ertf|cUungMit ber fkfif* 
bunpen mollcn bie fiirftfidien ^Rättie nld)t gelten (offen, „ba e^ ^n befabren ftiinbe, ber SHector mürbe bieflt 
geftaU ba« fetmge oor doU wegnei)men, ben anbcm hingegen ba« nai^fe^en laffen, unb fii^ bann ju beffin 
btMmnmg Mb biife*, bdb |cmc« «nflellei Her feine Cidbgcit t^ifiDerat, bca herlto Ebali» «kr, 
wA er n{d)t ^vAmcU doclrr-t, entrocbrr gar ni(^t« ober ein febr wenige« jufteOen. 



fBkü me^T berec^igt »aren bic mögen bc« Mettor« Xtculotin«, ,bat e« bic taobcn fe^t Der« 
^isbfR Mb M« flcbt dn^rab irirf (bfcv jjß^ t^/ndtlfiH fcMbif/if wm fb fb fu db o|Bt mti^^iA 




8> 



in cinCM Qtmad) bct} cinanb figen itnb oHba inseparatim hifannirrt Würben; (ictCK fh| •tcV Mc 
flftfffll; of)nc b(t)orbnung cinM tertii praeceptorü in jUcQ ima^ mdjit Dcrti|(iUn''. 

taxau\ t)in »urbe ftbam (Eut^ «rt 164T jonTerffn* enuntitt, bcffni Ucbcrjng nur mit 
gro§cn ©(^»imgteitcn oor fid) fliiv,i, ^clm rr flani lu-i bcm Vanbiiroftn, bafi et loegen 3lu«fatftbtn« bnr 
grol)nful)ren 11 X«gc in ^ranffutt fyibt ftiUlicgtn miiifcn unb bittet um (Srfa(} bcr babun| eatftanbcvtii 
8u«Qaben, bie fii^ für i^n unb feine 9ttiniQe an 3*1^^^ ""^ ®i^Iofg^ onf 12 fl. 16 ilb. bfOffiB. 

!Mrru(oritt< ^ie(t t» nic^t langt in feinem mo^tflic^tn Dicnflc auf, fonbent na^m fi^on 1650 
eine Stelle aii 6p^oru6 be» ciKingttifc^en (Sollegiumf ju Hug^burg an, wm hw et im dalfct 1660 
um bie j^ejalitung feiner rttifftänbigen Sefolbung int Setrag Don 523 fl. bittet. 

e«in ^Jiai^folgtr mar M. |> einrieb ®4TBber an« 9ttfe(b, bi« babin dtcctmr in ^auterbat^. 
Cr fcttt bn* 2öerf feine« ^Jorflänqcr«, btc 9lnftnU wicbfr ^ii heben, mit (Srfolfl fort iinb wiirbe I)ierin 
Don bem x!anbgrafen fdbft Traftig unterftüt;t, nicldjer il)m IGäö jc^rieb: „er joUc mät)rciib ber abmfcn^eit 
b(4 9lrften goo} befonbers fletBige atdtung geben, ba§ baS mit fo oieier forg, foften unb mü^e roicberumb 
rcf-nurirre Pried-igo^inm al« ein Dome^nie» Mminu-inm, <tu» welchem ftr(^ unb fi^ule in bem (^itrften^ 
tl)uiu gutcet^eil» i^iemät^ft »ieberumb befteQet »erben mülten, je länget je nc^ in Slbt unb aufnähme 
fcton^t naW; er f«Oc tag unb no^t auf bcffcR «|fR«^ gcboitai, b«f nl^t faf^ ^««04 Ht^nob in 
«iat|e Derrin^enint» «efet-t werbe". 

Oin Jat)re ItMii ivurbe eine oommijfton ucrorbnct, um t^orjctjlä^c \u madjcii, .wie bae iiac^ ber 
aufgcflanbcncn langmierigen ftriegeunruiie wieberum }u guten Slufnabmen gelangte Pacdagog^iinn nii^t 
aHein in gutem Vtitr.<. cvlmlten nierbcn, fonbern nud) je lönger je nieljr ju fernerem erbaulichem 
tl)um unb Rior foiimicn mögt". Ccr l'anbgrai refolt>irt u. 8. „ß^Ieit^niie bei btn Dorigcn Rectoribn« 
pSH^ xäd^t wenig a(« fonften {}cbrliui||(i4 unb ^erfonimen geivefcn, »enn ber Rcctor Paedagogii eineit 
i^aben, ;uma^( in cla.-<sif)n.« »npcrioribug mit diuttjen abfttafen ju (offen nSt^ig befunben, ba| er benfelben 
in eine anbre clasi^etn ober in ba6 l'aedagogium minns bctne al|bann btcimtbcn Praeceptori ad caati- 
gandam iufcbidcn börffe": fo foll ti awS) bobei nac^matt gelofTen tocrben. Txxt) i'oll bcr Kp< tor bafür 
fotgcn, bai ^inbur^i bie &)aegen on iffttx 3nfonnati»« to i^ ^tunben ni^t gc^inbett »erbe^ an^ 
boronf feine 6tteitigfeiten entfte^en foOcn. 

gemer foUen bie 3nfpectore« ober G^oloti^cn bt« 'Paebagogii lambt unb fonber« ben (iltern, 
Mcfa^c ftinbet in b«« '^cbogogium ge^en ^aben, unb feine privat praeci^ptore^ tjotten, kfonberlid^ addier 
JU Zlonnftabt in (Ü&U jufprcdfen, bag ftc ibre ffinber \a betofclben felbft eignem Seften unb in 
bic ^rtDatftunbe fc^icfen mögen. 

Sobalb bie äRittel t» erlauben, (oQ btc bcr in bem Statute bc^iiinntai 4 ^nucqMnttn 
wiebcr ergfinjt nerben. Sei bem ftirt^bcfui^c foO ber 9ebrer, »el^er febetaaf bie aefliettimeB Ijabc, 
bic @4fller Dom ^bogogium au« unb jurfidfAi^rcn, btr ^Kector iebeuMttal ()intcn na<b geben. an aw 
bem Orten flUit^, foOen bie Srmeren &^ßUx ucrnnttclft bec (Santorc^ in bcr ®tabt tu bcn @tunbctt 
fo\^dftn bcn jmei fJrcbiflten ettoa« fanrairfn bftrfcu. 

1CM 8el|rcr foUen nidfi in bcn Stnnbcn, ba flc mbrc Leettones jn tractiren ijoben, ^er «nabcn 
(S^erdtien contgiren unb fofvrt uQ« cmioirt miebemm ^geben, fonbent, warn bic gefi^cicbcncn <tttf^ - 
citia corrigirt feien, i^nen bie viti« an« ben gcfc^riebenen (S^eTcititnbUt^em vin vom oubeutctt unb an* 
jeigen. 3n ber prima et secnnda clause fott no(^ «in anbrer lateinift^er Shitor tvaftirt »erben, unb \mx 
in 9>tea bcr Juatinu«, in @ccnnba bcr AeniUu Probn«. %uät foUen bie Pa«dag«)(ioi, um bic 
etuMf«^ nrit bec Seit ju einem iciwa nnb biffcren •cfong )u gcmb^ncq, m %bguäm0 ftaill% 
geführt unb jebcn 6oniftag bu«, «Mf bcN fo^Nkctt Srnrntag in bcr SM^ mu^irt tNiben foOe, re^K» 
ttrt »erben. 



9m do^te 1682 «rttHtn tMUt*, «urgermtiftcriinb 9tM| b(| Stciftatt ffittnbl imt 

bem Smbgeafcn bcn Xectn C^Tlbcr jnr ctftai ffonfkOe bafdlf^ .mnII bnfdbe ünf «»f|en feinar em- 




88 



dition unb tlrcmpUirifc^tn Icfatii« l)örf)tic(i v5nMliiiict nni- ron Unß »ufiici» ut cvaditct iriivt:, iiibcmc imm 
^ uit ^iftca unb (Soioiniftcii p t^un ^t, ba| n t^tenw^ft burd) (i^oUcß gnab ^icj^iscr kicc^e guu 
^cnftc wflvb ff{|lcR fBtnun*. 

S dn obfr litttct bfii ,v;;vfil (^'fb ;){ot^ ftint öntlaffunci ',11 btf(})lcuiiiiicn, „inbnn icf) bav< £d)ul^ 
tttftii (alt unb ubmiUfiig bin unb c« getn einen anbcrn fibctiaffen will; na löOat^r baiinnea labomct 
mib tei «Mflcftonbctt ^ot, wrt ii^ in (ntpe^iniiig nctec« d«eutirtMi MbrU, «i|<l|«w> tlolnticn mb 

3$erf(!^imt)funncn fotool ratione ofticii aU loci «ll|ffc(^ Hlffai^ f« WilbOT irfcBci^tf* bM8nfM(»aM|c 
(laben bicfc^ officium neUer bebicncn." 

iCic dillaffinifl ^sttc cbc? C^^ lrtu lBWlcn m OtfilQC, Mnfc tifl mi^cni ber OviuC 

nofftmafi^ an btn l'anbiirofen bie bringenbf ^ittc fleric^trt ^atte, @d)r»bfT „üumaljt Qm. ?fürfrt. Tuxtt)' 
lauä)t in bcro ^bcn iti&fyctt tK^f\txt Vcutt) (ä^onlob bic mänge ^aben, toir aber unb bie yiefige djriftltc^c 
(Semdnb in etmetttcm 9^fäha efai fn^fx&n^ 3"n'*fl'i"fl tvoflcn*, bic Diniiffioii JK Mifd^ai, wM Uc 
OitU tnMtd) t^fWfitirt imb rcfir'ßbrr mit einem nncrfrniifnbfn J"''!"''' fntlnffen. 

auf il)n fDlate UM'A AI. Jptinrid) iM)ajiaituij am Cucdbcnn, üorfj« «t^m am ^l)mna)tum 
|n 9ictm. Sr cenDattcte ba« iKcctorat ju ^annftabt nur bi« jum Mt^u 1661, m et ju« fmfCfFw 
bcr 0rie(4tf(^(n Spracljr, C9ef<^id|te uitb rici)ttunft an ber llniocrfität OAitgcn ernannt mürbe. 

3(n feine Stelle trat 1667 M. vlo^ann (l^eorg i^etri au« (irainfeib in Reffen, ber aber [d)on 
1970 an bie iStelle be« oerftorbenen Si^rbber a(« fSfarrer naä) ffioimt berufen mürbe. 

3ta^ bcffra Sbgangc fi^eint ti ferner gehalten }u ^obcn, einen tiit^tiflen Mtttox für eine Stelle 
]n |fad>en, Mc tri mlfiger Qelo^nung sjtbemSrtigfeiten aOer 9rt bot. 9)ian fanb ba^er ben flu«»efl, 
eine dnterini« Crbiiun^) ju erlaffen unb bie tHectorattfgefc^äftc jiuifciicn beni lionrcctor Seip unb bem 
Xertiu« (gorr ju t^dlcn!, »0« bcncn ber (cktm im da^re 1676 ^unt iKectorat {c(bft aufrttttte, juglct^ «h| 
}wn jfinflerrn etttbtpfamr IkfleOt «ratbe. 1680 lie« er fit^ feine« St^uinntit «lOlMbai mb m»bc 
CbcvL^'arvcv imb domiftonataffeffor. Qx bc^friinbclc bic nod) ie|t fe(flc|ci^ fqMntC (ri^fl^' SNttlMn* 
laffe für bte igtabtgeiftlii^tcit unb bic >it^ef be« i^aebagog«:. 

attartiii ÜRf^ncfi«, Ketttr in flBnnn«, er^tft na^ bcr Berfitnmg Mtfcr etabt 1689 btf 
XiMtotot JU Tannftabt (IfiSgi, ftarb aber n«^ »/* aabven 1G90. 

ilu(^ fein 'Jiad^foleet M. ti^rcgoriuf Daniel @ernanb au« A8u|ba4, feit 1681 ^e^cr am 
•l^nMfiini }» Wcttn mb 1801 jnn Kwtont mi| lDaxii|libt bcmfin;, Mcfcf tat nr bU 1886, 
in rce(d)cm 9t|R er «tt 9nfc|fw htt |ci(^i^ CS|R«|c mb Cttibt* inb OiR||mMfltr im4 Wcfcn 
juritcftc^rte. 

Oeorg SttatMo« Setfct nrt Sopfbiflcii trat 1606 in bolWKtvnt ri«, nm c« icbo4 fi^ 

1705 mit einer ^'farrflellc i« ncttanfrfien : feine ■ilMrffamfeit in Xarmftabt »ar fo roenii] berDorragoJb, 
mic bte feinet i^oirtänflcv. liinc flute ~i.'i'UTei ober aucb wo^l eine jJrofeffur in (äSiegen war bac ^itl, bot 
Mc metftcn iKectoren fo balb ale möiitic^ \\i errcii^en füllten. Ta% unter bicfen Umftanben unb bei bcr 
«Kgemcinen ga^nenflu(f)t ber ^el)rrr, bie eben fo ft^ntll bem mülifamen unb f(^tet{|t belofjnten ^(^ufomt 
Sebemo^l fagtrn unb in bie i^nen Dorju^emeifc uerljeiBcncn fetten i.*frünbcn bce l'anbe« einrücftcn, ein auf 
HHi^rrT Eingebung unb ^eruf^treue beru^enbed (Scbei^en ber 3d)ulc unmög(td) roar, bte« bebarf »o^( feiner 
adtttctt ^egrünbung ; au<^ in iDIarburg, beff en S^bulc ale 3)iufteranftalt für hai DcnnftäUcr f aebagoginm 
bei bcr (Srttnbung aufgeftettt aar, unb au« 8 (Slaffrn (einf^lieglit^ ber (ElenKlttnc^b) beflanb, ipetr 
in 4 (Generationen unter 90 »ct^felnben i'e^rem, au^er ben 9 ^^bagogtard^en, feiner im X:urd)fd}iiitt über 
5 Otiüftt (oon ben 4 an ben 4 oberen (Staffen jebe«nial }ugUtc4 ongeftelltcn Sc^mn) geblieben. Die 
dfidm vctbbeten tbeif« buri^ bte in gofge be« SOifi^rigen jMege« eingetretene Scranming be< gamm 
bciHi'rfini 'i'olfci', bic nur SBknigen bic ^^orbcrcttiiiu) \ü liölicvcii 3nibieu erlaubte, tljeil? burd) bie Unfätt 
ber cnoad^fenen ^iiler, bic im @ommer au« i^uft an ^enteuem*) mit in« gdb jogni, im hinter ober 



■) tt«, 0, 0.0. CM. 



6 




84 



nid)t roiebfr hai Ifrnten, maf fit ucißcfftn Ijatttn, bofür ab« bie $Rol)t|ftten mitliraditc;i, tit fir unter tcr 
onnilbtttcn ®olbatc«la geUnU l^otten. Xbcr au^ hit Vttjjst \M wenig KUyit^bt«. Um bit Stciu ha 

Tin[cfttf nttrfttn, bie in moncfter S3f}icf)itng oti bie Sliiflartung ber Sdiolaftif erinnerte. ®or ft^on bie 
ißorbilbung in bcn <Slabt> ob« bcn inuui häufiger auftaiu^cnbtn ^lioatf^fuUn (muntntli^i auf bcm 
wnvf/ Oft fcfv MniflHiflft^ |P wbm cnc gw ii wim vpcwtnnnit T"* v UMMtiani ni muh siuuh 
oni^ babnrcfi unmiSnttrfj flemn^t, baf fefte S?^eftimmintiien über (?rtt(nfTiinci bcr Sdiütet nndi crlniintfr iReifc 
gar ni^it qi|tirten, oielntebr alljupufig auf Jlnbrängen ber <<£Ucm unreife l'eutc entlafjeii ivuvbcn, ober 
fUf fcaift qtehtca, baf aber aaä) bie llniocifMten o^nc fBMfl onfmiiaMii, mt bie OmmotriTnlarion 
pertangte ?Iiicb ber Itibiflc Ä^anbertrieb bcr ftubirtnben ^uqenb, ben un# ber nlte iMattcr \o braftiftfi 
bffdncibi, ttattc nodj nid)t flouj aufgtljövt. ^llUrbiiigi? UHirtn bic Sdiaiucn Don Jöacdjanten mit iljreu 
'£d)ii|;en verfi^nunben, bic von 3d)ulc 34ule gewonbcrt, uitb nur gar l)äufig unter beut l^omKiiibe 
be« @tubirtn« i^r arbeit«{c^eue« l'ebcn burc^ i5|fent(tc^e 3i>o^(t^ätigIeit , ober im 'Jtot^faU bun^ iBettdtt 
itnb Stellen ber ^eben«mttte( gcfriftct, jc^t aber jogen untoiffenbe unb fauie $eute oon einen ®9mnof{um 
junt anbern, bie fie iraenbtvo eine leidste (^^cmtion fanben. ^attc bie Sai^e «»(^»ierigfeiten, fo Dcriiegen 
bie «nitalt toicbet, „imalitato ho»pit«% »ic U fo oft in ben ^Katrifelbfii^eni i|ci^. Z)U MuarotBiy 
k. ^. bie fidf e^ne Uifout «ib ttb^i^eb oiil bcr Vnfti^ entfernt Ratten, machen in btr ÜRatittd Saiw 
tAUnr ^aebagog» einen ;icm(id) hoben ^rocentfa^ au0, bei antirm hci\n ci^ vHlolixit, cvaait, al^glt «to. 

a^t Slagen über Unfä^igfcit obe( Sioi^iaffigicit bcr üt^xtt, über ^Üofiglcit unb Uanriffctf^ 
kr d|«er vi^erbolen fiät aüfcr Orten, in SttffcC mb Wto/brnq, wie in Coni^bt; nur einlebte Vn> 
fbAn fc^einen ficfi oon ben allgemein gerügten Uebelflänben frei aclniltcn !ii tiubcn, unter ibneti ba^i 
^NpHMfuun iu Obfictn, ia wcU^ jum grofett $<sbtug ba I)ormitäbtcr ^Kectoreu unb ^et^rei gar nKtnc^ 

tM tat OegBUviui 9iurU(k twnbcrtttt/ (nbcn cnif crgsnuaw 9bfß M bcm Cviiftfltibun 
fbi arit bem ^»tiinici? auf bic j(immertii^n 3uf*änbe be« 'jacbaLpaium« ber 9tcfibCN| »ert^elbigten. 

S)cr Sbgang be« liKector» IBcUer 1706 oetanlo^e »ieberum ein Ontmcgnam. 2>er (ionrector 
^aa4 a|Mt Mt dn^iDfiflgt ScnMEtmg bei Mectottti, bmi 3MiM ^nnttRl wmbcn bU Mti^tn 
l'ebrffunbcn ?!?ti(tr* ^ugetfteilt. Jicfe beibtn WSnner tonnten fli^ fe^fedjterbing* nidjt Perfrngtn, »oron 
iebenfall» ba« t)i6tge Xcm)irrantent %>anUnie, eine« geborenen Ungarn, bcn {)auptaiiEl|ctl batte, unb Der 
folgten fi(^ mit ben nriberwSrtigften 3anlereien unb Oniuricn, von bcnen bie Sluslaffungen f autini« u. H. 
bogenftarte $efte ffiUen. ^ät bie jBeurt^eilung ber ^eit unb mUidf )ur ^egrünbung bcr allgemeinen 
iUage „ba| grolc Unorbnung unb 3etrüttung, (owo^l in dnctrina, aU in diaciplin« eingeriffeu, fo baB 
bie Keiften &^Utx an« ber ®tabt unb oom l'onbe bie Slnftalt Dertiefien, nci^e« grofentliette Don bem 
^ber jtoifc^cn ben ge^rem, oomef)nIi(( ober Mn be< CoUegae tertii, Pnülni, iOc|fit miberftmdger 49c< 
jeigung unb eigenniOigem ^erfaf^ren, aiii| «Up bortem tnu3t«ment boer ftnoben ^errl^cen fottte' wMt/an 
ciaigr Vatjügc ou6 ben weitläufigen Jlrten audi no(^ beute mit Ontereffe getefen merben. 

(Muiimnänget ber Inftait ^atte ^(K b^icU^nct, ba| bic &SßUx |U f<^eU pr Dcnncintlii^ 
fltttbemifi^en Snib^t ju gelangen fu<^ten, fie nwfften f!(^ Mne 9(!^()ndit gcfdOen (offen, unb ,w«mi ein 
praeccptor ,}ur nötljigen unb oerbientcn 3'"tbfi9""ii bic .'>>nttb aufbebet, fangen fie an ettttücbcr }u 
brcuen fott|Hj)c(|cn, ober (anfen närOitt) »cg*. gerner fe^c nan bei ber ^immotiDn nu^i auf gio^ 
Cttartv bd MM «Ii «nf Me fcofbelis, nnb »nti^ „arfnn id Ittmi" fffm ni^M «tt b«8 cc nrit 
fciaCM ^ SMtatai im 3orn rci;; 

Oflifc mM tber bo# tkftawbcn be« Xcctor« fSeiUr gcOogt^ butc^ feine miiig ötiaamUu 
hk UMtm Coffe^e« in i^rer «xMhiutioB bei ben tUfiSttu $» fl^lUgCR. fBege« ber |n bcftig, fistng 
nnb bart fdicincnbcn t)i«cip(in be« $erm ^aulini, «b«t bb (htabcn überaus frf)eucn unb flieben", flnb 
«nut^rere, um beffen äof^ oom {Mlic ju »erffcn, bslM gCfaffen". äin anbier ÜIRangcl feien bic Intci» 
iiif^m WMf^iäai «if bot 8nbc i. 4). te 9m», »iHMblt Utiu, Chnew «t HeteiM |Mt flC' 
Waifflfn% bei PMinga«« artcMai atibai". 



Digitized by Google 

1 



36 



Sri riwr oahmi dcUgen^it träßt ^mi in «iner OHtfi^Tift mcgm ORf^rrot^entr trab ^äft tt» 
fotgtcr ^uliiaf, tan ftmbtnifni tmft Subnig oor, rr h.ibc ürf) ooTfltnommtn nad) gtfcivutcr "iCicbfr^ 
twift au» brat (Emfcr 4Mb bot Sl^uUnatKn „p«nm Utinitatem cinjubtcntn, b«inU btt f(^nU(< o^ac 
trUf, pwio oeolo, vnieaiim «t fiMicnd« tontai'. 

3n tintr Sfagtfdirift tjattc ^'nn* oon "^aufiitt'* ^horaftrr folflcnbt Srfitlbeninci gegeben: „ßr 
lA^ i^m ait|^ foflcn, ift t»uab(tti((>, unfrcunbtit^, i^att unb, »ic ce \il)tm, bett fc^ülcnt uncrträgli^f. 
(Die flMci^ni wSibci ^ffn ikhikh intoXiir xol mv9|^ujimui% bw 4lil(^ftc ftafnibocf mit rincni fDnt 
mm soiUli ni". dritte reiffcnftfinftttcfif ^'^tfi'Üit^'tiing Tonnte ^aai ni(^f oncirfifen, unb 'l'aittini \d){\nt bü* 
pte ^cttijniB bc« '£u{»rtiitcnb(ttt(n ^idcfclb, „bag er in LatiniUte, OratorüB unb anbcnt bcndt^tm 
CMMm f^lSn^ 4Mff(nfl(M|t tttit, bcn attltodun doeandi MVfll^* {(Wk bU f i Wtw U l trtbc 
frotei-tion brf f fibagcgiartfien :u QH4ai, Dr. WUA, «W^ Wibicilt jB ^lOL 11» fo lNlri0CV tuni» «V 
jcincT )f<ibeiiic^aft ^n^t\ anlegen. 

au8}ug au0 fanünVt «at^dbigusg jeflen bie Hagtiffe bc0 Hhw bei bcm Cim i WIm I iuh. (im) 
liegt am Inge, baf; roie alte ?(rbcitf) bti^ Ptan? loefltn feine? iniftffittffcftfn (Seije^i, unbraui^ 
baten Äter«, übler ('oticluite , i>öUere^, meldie it)m jicmlictj (einen ateipect niebergeriffcn, im ^üii^ ge» 
f<^el)cn tft, alfo ex his, sole meridiano cUrioribas, er aiiSft einer gnSbigflen remnneratioB, fnibcni 
cm)iftnbti(^er Strafe \td} uerbicnt gemocht t)at. Ueberbic« »ftre e« neit »eifer Don bein lUaaen, »ann 
CT in feiner IKe(^nung9c Stuben feinen gieig uumerirt ^8tte, Me profeetus multipUcirt, feine ldd)erli(f)e 
mib txfieiüäft eondnite fubtratjirt, unb per couitequens, bae unucrantwortlii^e &id)da auf eine« anbern 
feine ntfl^fam^ tOÜ/^ mb m Sticnumbm fii^ f^dtnenbe «rbcit^ bibibiret ^tte, unb (e^tlii^ bei} ili^ iitib 
oni^ itl) ber fielen 9agctfb bif %br Sebexen imb ®eegen )u »ddlren beftiffrn getoefen ndte.* Thomas 
HaaH fei „in xcholaHtica pruvincia fo Wenig nii|tii^, alc* ein ^^oif , bei alM benaget in eincv ^f^Uot^ 
Üaittctt, ober nrie eine 3iegc, bie ba mit gccfcn bie :Odume Derbotrcn möit'. DcrfeCbe ^«be f^taUiil 
mb umM^^afHg ^in unb b« in«t« ore gegen iffa (V.) gtflftert, m» er mgimlMO eontenta BbibMnt 
iinhc, tt>eil er ficf) iuf*»^nit f)abe wicber biefen Dfenfi^en feine lieber ]u .ttrinpiren unb btefelbe mit feinem 
Unfug itt bcfubcln, ber ja priviligio Mtaüa decrepitae in oidcm mit gro|er Ocbntt getragen »erben mdjf^ 
vutf bcM Offsurtcnt afnOM wmb, bie in bcff Oc{| fb cifDf|ini fUb^ am bin |mmM| mb mit Mff^n 

per (-«nniventiam nie^r, bann per remnri-itratinueni Imlecori nnjitfmgni ■(tbtB BhUK. «CMC Hcttt 
tt bei) mit: ooutoia meiu reoti Lepori« mendacia ridet." 

vCMnc 9cgicvbcn twMlRfN i^ Ü^B^ feinen Vec^oub, mb tToro nIMl aoolaalhny et fd^ft i^M 

nW fojoo^l am tflgtiificn 2^rob, fonbem am ©rob be« 'i?erftQ"be<! iinb fDaffer ber SBeisfieit, an feinen 
gan^n ©i^ä^ Chartcqucn ^at nur eine ®l)Uic gefehlt, scilicet saou». ^Ijt bleibt ti, m» \^on bec 
^e^be SollnfMis gcft)To4en: na» «t ▼«tu «omb ooI Mnmail ombiOo et BfmMa". ^mi |ole i^ «it 
9iQl4^eiten befubdt, „nit^t anber? alö roeini er a\i% ?(tf)en »Src, qnornm oalnmniari proprium est." 

9ta(( biefen unb nod; oiet fiärtercn :jlnllagcn, bie jeber einfe^en mflffe „cui anres non dedount 
in humumf* f(|iicft faufini mit ber ttwai mmn 6ntf(^ulbigung , er ^be pro dellMuioa« dmo nodo 
dumm (Minoiini enfgegengcfctJt unb moUe über alle« übrige fdjmeigen iiiib nicht ftagen. MHf!:ni <>nim antmi 
est, aliorum injuria)» iiou ferrc tantnui , sed et perferre, et viribu« guia uou »buti ad uocendom, sed 
«II od w defendendum. ^ aber ber S^ai eine ftflnbßi^e ]nm ^läm in fi(^ ^abe, fo Ahme er 
t» i^m »0^1 gönnen, rat^e i^m aber, ba§ et fein |>eit an (Imm anbern oetfu^c ,bnm an mir mit «Sm 
feinem apparat nirb er fi^Derlic^ m€ gewinnen.* 

indf in fpSteren Eingaben (1707) f(a|it faufini, bag ba* ^cbagogium im tirfften Verfaß fei; 
.ber alte M. Haasins fei moite et corpore gttnjUit^ impotent mb j> nii^td nie^r oermögenb al« UniMcb' 
mmg an^uftiften, ber Oantor Agrleotn fri ete Mofcr Hmlene, ber nlCmale firf) auf Atndia geleget, feine 
Itniberfität jemals gefefien, ben Comdium af9 tcrsiiwimuiu acriptorcm ni(^t verfiele, pro prae«eptoribns 
BuperioribM ob Ignonntiam in olaaaibos raperioribos nii^ bicatirtn bütfc ober fbnnc, (ein exereitiam 
rei^ jn orrigiKii MimBge (qua« omln mI« mmilBitiMft Hat). 




98 



Vonfinl Hoflt mtcr Xnbcnm, «btl Me 9ä0n }u fitnm poUten Mcn anocftt^rt witrbcn, uiib 

wonn finnr obtr her nnbcrr \n t'mm tiornfbmrn SRonne Oerit^irft tncrbfn folff, fo wiffc tr fnft nitfit, ob 
tr bai complimcut bei bcm Uop\ ober bei beii i$tt§tn greifen (olle, rotiert« fcined (Sraditcn£< bal)cr foiiimc. 
Mim Uc pnblka exerett!* ob« mIiis Mkialores, ftc feien xctu» oratorü ober cujuix^uDque demom 
koneitti gfneri« t>t Ohristianiuti nnn repaguatw glbijUil oiiMicbai, nwriB boi^ bic 3ii(|ieBb ciat jicuA» 
fid^e aufnntntci'unq iiberfommen formte". 

'äudf ber ftanjler d. ^ätulht erflärt ba« Pacdagoginm gan) In deeadene« gerat^en itnk 
rnitttTt" unb ein|>fiei){t c< brinsenb bcr Sorge be< inbcm er ein anonyme« Sittflefuc^ tÜUfCt 

X^armftäbter Bürger beilegt, bie fii^ xAdft lunttrn woden, totU ibre annen jtinbcr ist paetla^ogio «9 er» 
unb erftaunenb loüiben entflc(tcn miiffcii. .^l^cilcn jcbennod) ber 3uftonb unfrer unb onbrer leute 
siiibrr im oU^icfigm p«d«go na|r(H>iftig mit Um nic^t giutg beioctnct mctbca tann, fo nifTen »ir nebfit 
ntfcrm flc^entiti^cn mb armen IBcl«t4 |u 0«tt mifre ^uflnc^t iricimmb «nberft alt \ü Qxo. $)o(bfttrft(fa^e 

^art^lU^ V-i :iflimfn." fit Von l'euten, bie mmiimafUid: nfl■>l;:lt^ctI, i>crtiomincn l)ättcn, bie 
tSaibn dm weit ^er gar proben btr (ateinifc^cn unb grie(^if(^en fprai^ jeigen fiinnttn, fo l^ittcn 

flc i^rc dl PriM* vnb SombAa |l|nibtn ftbibct bun^ thttn (jcivlffni ®c(t^Tttii ^nflfcn (cffcn« vbd et bcmt 
por (^Drtf? aUwifTcnfjeit ouf feil gewifirn iirfagt, unb horfi cptUcfiirfl, haf^ cv rrftaunt, fo((^e ctenbc pr»- 
fectus bei leinem Qn&rtaner gifll^t {u ^aben." SBcnn fie e» Dorther aie je|t Dcrftaitben ^Attcn, fo Ratten 
fic Shtbflr ^^ikMNifc ober fimfl tM»-!«««« foffcn, iimifciWecbfe3fft|b^baitdbfffrt .«ib bs 
wir gemeint «eftabf, nuiniictirp nute friidite Pon ifintti nttffctt Mir nun mit allerbitterften ft^mer|.e« 

unb re^ter Werften« qu«l unb angft fe^en, baß uuffere mmt Ruber nfl fc^nblic^fte oerfäumbt unb umt 
nit^ oM (ta bittere^ unb tnenbci wu^cntat u^stt bct fwMbt übrig gcfatffcn totrbc. Kcbft Ucfm 
foKen nnfre fiiibtr t>on xhrtw pr.ipreptoren mores unb anftenbifle fluttf i'itffii (erneri, Mi tfrnrn fie intrigUB, 
fQl|cf)t)tit, \)ai, jaud unb iptit)rt)cit Derbrel)en, jo, werben, roei« @ott, ]u bnn icufcl iicfuhrt". 

^hutOai, bcr ntäf an^emeinen 93erf|>re((ungen, bie man ihm anfänglich gemalt ^atte, fita 
^eföTberung jum Stectorat für geivig bi<(t, unb bem aucfi ft^on bie C^icjiener t^eotogifc^e «^acuttSt genug» 
fame itudim unb (Sefc^idtif^feit fär ba« Subrectorat juerfannt ^attc, mürbe in feineu Hoffnungen auf bcn 
<bfDl0 feiner 9icfonn|Äftne (bie oie(e gan; gefunbe Hnfl^tcn entgolten) gunfoin getaufd|t nnb auf OefUil 
bi* Snigmfcn ernftlic^ oermalint, .ba| er »00 feinen bitbno cnoiefenen miberfpihifriicit/ jnriffl^Hgta 
unb ftaüffU^ 4Bic;eu{)unncn in Sorten infb fBrrdlm fit^ gätqlidl entölten, aitdt bfe ftnoben alle obnc 
Unttrfdiieb unb pasHi.in tvfuU(^ infonniren unb mt^r mit l'iebe unb Sanftmutfi, al^ tiavtcm tractHinont, 
prügeln unb ^mSfynoxtta onjitffi|rcn trotzte.* «I^e« ^ulini nKitiäuffigc ©t^ff »irb beutfelben jurttd« 
gegeben nnb ibm twor Qonffftvriitm eröffnet JMi t9 ibm gar ni^t jnfbmne mib gebfl^, boffcnige ja 
^wUoirr'u PtiT ;u viitifircn, trni? pon ftHtten bf« fiirftl. conüistorii »ot)ll1f^lU^|tliltl iH'rnrbnct worbcn."' 

Uebiigcne Nörten bic ^änlcreien fctnc«nwg< auf, fdbft nai^bcm bie i^tieitenbcn auf ba« i£onftfloriuni 
dtirt unb }vt Scr^Hlnuiig g^nrnngcn woiben, oni^ M cinec' inibcKK CMcgn^eit mit einee Oefbflnfc 
belegt roorben waren. Torauf bin würbe in bcm l^otum M Canjter«, bcm firfj ba« Sürftt. Gonfiftortum 
anfi^liclt, iibcr fkulini bad ^ortc Urti^cil gef&lU, ,ba§ tr impotentis uimi fei, qsod nee po«aet forro 
p«nai MO anpoilofen, ba§ er dn nmi|ige0 Qenaril n«b tanwr |C|anftt ^abcn ndffr, «■! dac« 

obsrnrnm et in scholi» inn.<iit»tiiiu Htylnra poetirtim führe unb feint irr^am Uttnitatem ^tb^ bcn Sunfecn 
dicta politica, moralia ot critica bictire, bie weit iibtr bcn captnis ber itnabcn feien." 

2)al Sonfiftorinn fdbfi ft^Ugt bem Sanbtirafcn oor, ben ^ulini etttwebcr j» caffiren, ober mM( 
4He|en unter hie ftrenge ^i^ft* i"* "^äbagogiarc^en *JJ?ai m »rrfeten, „ba biefer nD(^ bafl meifte Pnnvoir 
tbtr beffen Unttarifdien (Meift l^abe unb ibn burd) bcftünbige iKuffic^t oon allen Otjn fonft feljr angcweljnten 
^i|igfeiten abbalttn mbge", ben Sonrector ^aa« aber wegen baufälligen Hltcr* mit einem (S^nabenge^olte 
jn entfaffcn. 1708 genetjmigt ber $anbgraf ben jjorfi^tag be« (Sonfiftorium« unb <Be^. 9tai^e nnb bcftinunt, 
bot bem Vodinl ^ fi<i «u^ in einen ttrgertic^ ftnltrft anjii^ gefft^rtt* ttlrdt mit bcr €Mabtgdft' 
0i|ldt HngH o f fin, bti oonriltam nh a w ü vMb {tt feiner ^Mthnft im( dne |aO|ltrlg( 9i9nBing nf Me 



4. 



Digitized by Google 



87 



galtrioft )tt fltben fei, mA M (i* fefn 9(fl<f anbtrwSvW fiMQen nUkfle. INiflCffai Tcmonftrtrt ^anOnf 

in einer ftiiiiticficn 'iHttfrfjrift, er fei biird) offne* ^lirftlirfici« rccrct onm s|ir rii«'li.>riH promolioni« anfl«- 
ftelU, ^abe 7 gaujc Mt^tt Umg treu unb fleißig gcbtent unb bcn »erbric^u^cn ^uti'taub alfo ringtfi^iuft, 
(c§ tt 6 hmC frant sdc^cn "nb fai boi K|w^iflni toA fnifim in fisb^t valwliiftc QSt^nlbni wtfiVff, 
bnf* fr f{(^ n{d|t um ba« iöiettetl)tif ^erau«}uf)a(fftm iriffc fei 10 .1at)re nl? ein ^Vrcmbltnci im i*nnbe 
unb f^it Mut &(tU, bei btr ti fü^ 3 ober 4 Xagt aufljaUni fönne, au^i fein @eib, um in fein i^atcr« 
fank iMriU^tHWifm, ta^ORnt tW| aOe« ia uraüa H baS (CcnMWbcr ««n patri» «ratr» MmMin» tegOB, 
ober com le^ltimo cotitra patriaiii flrnten miifte ir. (5r bittet bnher mit bie t^acaiite *?fnrrftefff JU ®tiHf' 
ftabt. iRffcript: ,«oU eine aanjidljrigc )öffolbutic; aUMViratifii-ation crljnltcn." 'Jiuf roeitere« (SuwUdrtii 
fdiläiit ber )um SStdäft aufgeforberte Dr. äfhi ju @icnen vor, ibm eine 'l^farrfttKc {u geben, jcbw^ in 
bem ^IBeinlanb unb bo fein Scfcrbou bei ber ^forre fei, loeil er fd^wScblid), fein 3öifr trinfen unb bem 
^üuÄwefen mä)t Dorflel)en fönne. ^efotution: f. foU üon bem oU^ieftgen definitoriu cjraminirt merben, 
ob er ;u einer l'anbpfarre tQc^Hg fei unb if>m nad) beflanbenein (S^men bie ^farrfteUe \ü ^eiierftoM 
abcrttascn nxrben. !Dic 'Prüfung ma% gflnftig au^gefalUa fdn, bem 1708 |og er al« Pfarrer in SMtor« 
ftabt tht, )D0 er 1728 geftorbcn ift. @dn O^egner fwurt Imt f^on 1706 tnü loh abgegangen. 

Tlit bem iRectorate llr. 3ot)onn ${onrab SIrnotbt'« beginnt eine befTtrc für bie axg 
^eruntergefommeiu Knftolt, bie nwunt^t, mit einer einzigen %ianoSimt, Don ttt^tido^ i^cm Sntt tan|« 
«n0 genot^fenen SINhmcTn flcfcitct imnbc, fo boS bo< <9t)imuiünnt ^rmflabt talb eine e^rcmioVe Qtdfe 
unter bfii ..u-(cl)rten l^Jittctlrfnilcii rciuff^lonb« einnabm. ?(riiol>i < axb ^nirlndi an ber llJofcI IGöS) 
mt i^on nat|C}tt äO 3a()re alt unb ^atte bo« Kcctorat in {einer ^tcrftabt 23 Oa^rc ioog mit 
beftem CtfMiBe «citMlM, oll er feine 9enifung na4 tViraifNiM erlricn; jK beten tbmolMe üm m9f bc 
fonber« bie Ärieg«bef(^wtrbcn linroncn I;nbcn mögen, mit bcneu ber fpanifc^c Crbfotgefrieg gerabe batf 
linfe St^cinufer oorjugtotife ^ctinfudite. :)ia4|bem i^n ein gürfilic^r ;£)ofUHigen in SiüffeU^eim, »o er 
geffMbct «NT, nli^iaft m!b Oarnftebt gcbnM|t ^ttte, würbe er o« 96. Sinri 1706 bnr^ ben ttmgtt 
tJ. ©gröber feierfi«^ in fein Ämf finiKitieffn, roet^e« er mit Treue unb (?croiffen^aftigfeit unb gutem (tf 
folge bid jum 3a^re 1716 befteibete, um bann eine "^Jrofeffur ber l'ogit unb dßttop^ljfit, (päter btr 
ftgie jn Oiefien }u itbemebmen; bort ifk er in l^lftm Atter 1735 geftorbcn. 

X^ie Stufflobe ilmolbi'ff, ba? ftfinsfitf) in iVrFnt! iieratbfne "Poebaiionium wiebcr fierplldlfN^ MK 
nidft Uidft. ^for 3111cm t)ottc ber Diangcl an Vct)rcru Den ünigbraud) ^eroorgerujen, bap je 9 Otoffen i« 
einem @ema(^ jufammen unterrii^tet mürben, fo bag, toenn 2 9t\fttx W/rtm, ber brittc ru^te; crfl oon 
1717 an würbe angeorbnet, bo§ bie Staffen getrennt oon iliren i'efirent unterritfttet werben follten. Xiie 
etfte "f?rüfung, bie Strnotbi f<5on na«^ wenigen TOonotcii feiner SüJirffamfeit in Ö^egcnroort ber B^rtt be« 
8anbgrafen unb einer ^attlreic^en Serfammlung abtjielt, fiel, mie man e« Don einem erfahrenen i^rattifer 
nii^t anber« ennarten tonnte, gut wa; hoif fi^cint aRonc^e« nur aulerlit^ betrieben unb me(^nif(^ 
gelernt worben tu fein, wie «M einen Äefcri^rt bef 9nibgrofen an bie B praeceptore« be« Paedugogii 
«HR 3a^re 1711 beutlii^ ^eroorgc^t: 

9la(bbem in nnferem PMdngofio aU^icr ocrfi^icbene iinigbräuc^e gegen bie oon Unfctm glürftUcbeR 
Vorfahren gegebene Statuts nnb alte obaervaas eiitgcfi^ticfjen fet^n unb t)Drgeben foffen w. <tf0 befel^len 
tiJir, ba*": ?]}\- Ti bie cif)ii(er Weber pablioe noi^ privatim l auücv in interpreiatiun ber ituthorum) teutfc^ 
rebcn laffct unb ju bem Snbc bie notam U^puo tlgfit^ fi^arff eumiuiret, 2) in allen Staffen tig* 
f{4 nnb bcflflnbig e^ne Untetlafi in allen leetlonibna, fic mbgcn Harnten f^aben, 
wie fle WeCfen, certiren loffct, bcr.ieftntt, ban ofine ?!nfef)en ber ^erfon bie beften ingenia er^8f|et 
nnb ^cnocgiiDgtn, hingegen bie faulen unb liebcrlit^en emiebriget werben migen, 3) teincn diMüpnlam, 
ber bem VAn^ jmn txitn «M bcnen danbe« bleibet, t|ttc «onaeaa bc* MelMgKn prifntim aber 
publice bufbct, fonbern bierin ttor einen Wann ftebct, nidjt wrntiirr aud^ 4) bie unfleif!infn unb unge= 
^orfamcn mit bencn oerorbneten (Straffen unnac^löffig anfe^et, ö) bufclben, wann fie gleich gro| unb alt 
Wini^ wb bi^ i^nn SOct pu osMiytlon i|wl(lficint wlrav Miicx aolamon oBompttcm wflv* 



88 



Mgrt^ fMcni fk Mf km FMdagogto fortuci^ 6) Me fiaabm oon bcm ^efcn m» bot W^cm äb» 

unb $u au«wenbig(rrnung btr ml|aK«Ugcn Socken angetvt^ntt, 7) fiinfort bri <>x<>mpfinn au« btr ®tabt' 
f(^ul in bat Paedagogiun ni(^ WC 9a^, fonbtrn alM mit unb ntbft Unfern jpcf unb iStabfi^rebidcrn 
t^ttt, unb ttinm, in tri^t Me ctfotberUt^ profeetag bot, in ba« Paedagoginm traneferirtt, 8) mit bcnrn 
tint 3c{t l)n:o Qcf^aftenen Dinpntationibas et oraiinnenlia bantmb an duif fftätt, DttUn in b(n«n exarai- 
nibua wabTgmommcn »orbcn, bag bie ftnabtn laum ba« Latein t>on bcm, »a# ^nen Borntf^rieben mitb, 
berfte^tn, unb bie argament* bencn opponentes unb bic reopouKiioneM borauf bcnm respondentea ad 
«alamum bicttret »nbcii, toAd^t fu ^ernac^ sine jndicio et Mhadiü» bai)cx U{t», aa^ott tttflea bor aljliu 
wä «San fjftifi )V anoUren ift, baorit fle ju feiner ^ ai «UbotMiiii OhrlM et iBm «nttii»wlM 
tl^Hg fein mögen. 

1714 roirb Staat sefflj^rt, bo| bie Mtffen fo monflKMft flef>ei)t würben, bag iidf bie SHnber f^on 
m(i)nnat)((n barituun bie f(tt|e erfroren, unb ncgen äRangel be« ^i\fi in ber grölen Satte et(id)enta( 
Dor ber ^tit ^Stten mdf {wufe gdaffen tvtrben mttffcn. Tiit Urfai^en feien, bt| ade Oabr (ur Sommer« 
3cit ba« fc^önfte bttm {»•() in gro|cm Uebcrflug in be« SUctsi« ^a^^oltang tci^t mutbmiUis »trtlHni 
weibc, neg^atb melflcn« hn fBinter gar lein $ol) im $ofe DOt^tnbm fd, bbcr beti ,gra§fin)ne ^i]' onf 
bem ^albe gebrannt werben müffe. Ueberbicg würben aui) jur ^intert^rit in be« Slector« $au«ba(tung 
bcftlnbig oon bem (Haffen^oij jum nmtigften 4 gtalc ^vux gegolten, unb oerfi^icfe ber Xccttr «Uc da^ic, 
«Ktm <S(ofTenb0t) qeftt^ret werbe, fod^e« tBagen« mb fflofterweife actä) fcfaicm (Befolfen gobnfim^. 
Tic fl'^cllct[ feien io (icbfvtid) , ^uf; iif feinen Steifen ^oU Iiaiitn moltten, bidertirten fi<^ ober mittler- 
weiU mit aUertnuib ^uftbarfciten aU .iSauflen unb S|riclett, nie bettn ber eine, ^uncti« SRo^it, titc^Wt 
7 Mm McfHHt ^bcK fofte'. 

Sniotbi fdjricb in einem etwa« fc^werfdUigen unb nid)t tnimcr Temen Gattin eine groge Xn^offt 
wan @<^uif(^riftca äber faft alte pc^er bc« ^i^uIuiUcrrii^t«, bie X^eofogie, Sogif, 9Ketafi^9fi( anb dofli 
cfai0rf4fofTcn, beten SM anb dnlidtMngabe, urtt biet aui^ fär bie f|>atercn «Sd^uIfi^rifMi an blc^ 
CMBc ein fflr a((ema( bcmerft werben foU, bei X^ilt^et) einjifc|cit finb. *) 

X>cr 9{ai^f»(ger Smolbi'« im 9{ectoratc, M. do^ann griebrii^ äRitfclia« aue (Sbct«||ltai« 
^at fofl cfai fjoKe« 3abr^unbert lang feine 3:(ilti(|te{t ba ffnflalt gewibmct. 1708 ott Qomrcctor einge' 
fiilirt, n)UTbc er 1717 'Jicctor unb i)at fein Smt bi« }u feinem 1752 erfolgten Xobe beReibet. 9}2i(feliu« 
mar ein tüi^tigcr @ete^rtcr unb eifriger 8c^, ber fdoc geiftige Srifd^e Ua>%t StSfU cr^ea unb feine 
dualer für bie XBiffenfd^ften }u etttltnun tPufTr. Kt tüi^tiger Satefncr nnb tcnambttr 6t)jQfk if 
gitnftigte er bic Utbunflcn im lotttnifdjcn t)roIaifdien nnb poetifc^en St^le, wie er btna felbft lateintft^c 
(itebi^te Don gefiUiga ^irfung mii^eio« ju oerfertigeu wu|te. 3Ran rühmte feinen Id|afttn nnb (taten 
9w(«n0, fein fidioife« Utt^eif, fein fto^fnwffcn gcflcn bic €Si|S(ct, cnbO^ fctae anMgbi4fi4c «cinfl* 
treue, bie bnrd) bie faft nnrilanblitfic (5r;ai)(una ber 3dtaatt|f(tt befÜtigt wM, «bn^ fdnc (MIc|Ca im 
(Donjen nii^t mc^r aie 14 Sage lauA fiir it)n gearbeitet ^tten*. 

tbttfT 9H<Min« amrbc bie >^afit ber ^ebrer ftiftunfl«mfigig ergfin^t unb fttr bcn Unterri^t in bot 
oberen Staffen vToIiann .^üflenbuirfi alf 'l?rorcitiu tfu: rlicctor 5ur Seite gegeben. Cbroobl nun on» 
genommen UMtben tann, bal bei ber angeitrciigUn XiKitigIctt be« Kectot« unb b<« tüchtigen "i^rorectott, 
bMM« nM| mbete bnn^iott CoUegen ;ut @eite ffambcn, bie Seiftaaigen ber CS^Uer billigen Snforberungen 
cntfpradjtn, reit bit# ber -^nm SPtricfit anfiieforbcrte 'l'rcftfTpr -Jicubaurr )u 64cpen bejeugfe, fo hatte liftifetiu« 
fonwd^renb gegen bic 4Öe{(()werben ber Unioerfität |u oert^^eibigcn, bic im SUlgcmeinen ttber bie geringe 
MUbMNt ber neu 9nntMixkaQitca Ooftc nnb bettn UanrifTcn^ bcn tt^Mnofien jm 8aß fegte. Do* 



•i Jttncilbi ^atte bi( Cenoilliflui-Ai (iiui> ab^öu^l■Ilil■|}f^ »Igilli j-,(U'iliiic()t, iinli \n>a( nebfi bem InnigniHn« Trin- 
«ipalibn« (in auf l»en statam pMdagogicoai gcnt^tdcc emblen« unk d«irUe, um acta« •olMaioro« unb tMlimoni* 
fabltaii wie Me« tai nlttn g f i mi l i HwlrfMibw ttfU| fMi {n olaliprftni 



1 



Digitized by Google 



80 



1781 einm {i^rfcn j^cft^ nticS: 

.Da m4 bw 0eri4te bc« Mcdtrt 9H(Mfa|l fl4 «fati|t fum Viv|4c tu PMd««oflo mlcf • 

ftanbfn, fi(^ cigrnmäc^tigtr SDei^t 5« frintivcn uiib TtiKtt anjufianaen, unb nic^t «iebcrumb ;itm ]':w]a. 
gogio fommc» \tXfab, fo foQ ba| tilnftig btrgUtc^eu Dcmcffcncn $in{(|cn, bit nicf^ qrimtit unb beiiuoc^ 
ol^icr fitm tn^m, Uffc« fai Cn^l mb jimir «an hae «onminttoae Mttotttn «Nrboi, bof 9|iin 

J« 3f|m btfto griSpfm ?<rftf!ini|)ffiint3 bit Tc(^fn mifberuirb abi^tiiommrit mnbfii, ifMitii awf) crSI^HttMS* 
bcn, bag i'ic leine ^^ojfnung tjoben, ^iernäi^ft in Unicrii r'\iiT*ti. l'aiiben piomoDirtt tDcrben". 

Crßr 3nbrlfnrr. 

3u önbe be« Galjrc« 1728 reifsten Stector unb (Kollegen bc« ^ebflftog« tljrc „unDorgvciflic^jen 
(S^ebanftn icestn Dorfepenbrr Gelebriruns bcS JubiUei Paedagofpci 1729* ein, auf meiere Xnregung ^in 
bo« (Sonfiftortum an ben füiftltt^en (^e^nmoi 9ttttf fotgcnbe ^tfe^äge ma^ite: ba« 3utrUSuin \(tf fo fo« 
(enn att mBoIic^ ein,}uri(^ten, am 25. HpiM nori styli abp^olten, btn anbcrn Oftertafl aber von biet iSonbcI 
gebörig ,}u iutimiron, nnb Dominien qnui modo goiiiti in bcr .^^of unb Stabttirdjc eine auf ba« 
UUim cbigcrii^tctc ^rtbi^ bnttcit, fobonn nn ba)u abgefagtee ^ebtt^ osm gratiarnm «otione pro hM- 
tenm eemtmÜM beneflelii Dmr}iilcfen, fll(«bi<4 mudf bae ^ocbfürftficbe 9flinbt(i(be ^aug afftiier ntbft bflMM 
i^iirfUicben collefcüx ba;u ;u invitiren fct). Quoad i]»uin actum fo((c »omtittag« um s uiir, na^ibem 
bU fOmbtli^c $iirftUi^n (ioUtgua, ba« ministeriun ecoleaiMtioiim, bi( praeeeptorM imb lömbtUi^c Pa»> 
dtgogici ncbfl ctiiM 4 Depntiitn Mm ^cfigen (Stabtratb in bcr ^(tfiten g ta ib lBn^c ober 6«|ieriirtcii« 
btntiir 5ufommen gefommen, oon bo aui processionaliter in ba# P;uMLi^,">pnim nt-icngcn tperben, iiiii fpbntb 
man fii^ in bnr Qxm MtfammUt, bcr Xnfang mit einer Music gemalt, utib no^i ^rlefung eine« &t' 
ld|rt, Mn bcn Beotore «Hb Proreatore «fatimai |c|idtnt unb Hrtcbcr mit cbier Ifnile yy^affwi, fo* 
bnnt 9Jadimtttag« nm 2 llfir prsemissa >fiHira Don cinicjcn «liscipnIiR, ^bi^ften* fi bifl 7 fuT^;t orstiones unb 
Mn bcm conrector {)ofjmann bie le^te gehalten werben. Hui) foUten (^ebäditnig 'D^iinjen gefd^lagen »erben, 
BO 6UU cbm 9tlBUn 90%, bk unter bie praoMptore«, CMlegien unb ministeriam ftttlicUt, fob«Ml ««# 
200 ©fiicf ftfincTf etwn 5 ffreuner nn 3Bfrth. „llnb narfibriti brnrn bieftgen (Stnttobnem, burrf) initrnotion 
ibrtr Sinber, ein nidit g^ingtr 'Jin^cn unb ^'^tnuf; iuiuadjd, fü wäre ber @tobt'9iat^ ollljier bal)iu anju» 
MiScn, ba| Don megen gemeiner Stabt ,)u bcnen erforberlic^cn llalb|iai ein erSecflidie« beigetragen ncr<> 
ben mttffe." Xiefe i^orfcbUige »urben mit geringen ilbänberuugen Don bem ®e{|eimen 9{atf)c genebntigt, 
Don bem l^anbgrofen aber refcribirt .toai magen f)ö4lftbiefe(ben ba« Jnbilaeum aai befonberen Urfcu^n 
nii^ tior fu^ geben (offen »ottttn, fo fette tt babtX) fein !&erb(eiben« boben". ^ejeiibnenb fttr ben 
gefielt finb bie tiebifen ber ;u )nrSgenbm (hib«bnfln}ffi, mvftbac du Sotf^teg, wamäß^ oon bcm 
9firftßi^ aRftn^mcifter berrübrenb, oorQegt. ®o nritb anfcr bcn SUbnilfen bc« CMftcrf imb bcf rtgtc» 
renbcn ^anbgrafcu uorjefd^iagen 1) einf Fdutainc, um \mld)t Derfrf|icbfne iöäumlein Don unterf (^ebener 
(IMit tbeiU blähen, tj^ciU grätete trogen^ mit barttbcr fie^cnbcr Sonne, um ben iRonb: Irrigat, atigit 
onnea. 2) auf bct einen CMte cht iMitmr, bcr ein Ämnfiur anlegt mit ber nmfi^rifft: Posterftalt 
fluf ber anberen €ette eben biefe« ^aumftücf in ooUen S^'fid^ten mit bcti Sorten: Fructu-t iu tmip're 
laddit 3) ein {>au| auf einem ^Oerg, über »el^tm eine {Minb au^ einer WcUtt einen ^ilb i)aä, »eil 
et tinfl0 vm!^ Ihnf b%t, mit ber «M(i|(t|ft: im fnUns tllo. ti4 bcv «Acren CScit» ein tfbnr, «if 
bem eine i^dimmt in bie ^'6\)t lobert, in wcltfie oerft^iebene genii ©e^routb einftreuen, mit ber Umfrfirifft: 
Pieta» haec monera poaeit. iß«)) ber Utj/im deviw »irb mit ber erftcn ®eitc auf bie oefA^titbcn ttrieg«« 
Iln||iti In Mf^cn Ue «liM4ti«c.€;itnM«ib Otattci bie 9lc|Hii|e Met»«} f^M^ i» bni Pm- 

«lagogimB MX ber gantjUAen fSerroüftung rounberbar btfiütft bat- -1) auf ber einen Seite bie ^^niftbilber 
bcf CHiflert nnb be« regicrenben giirften, auf ber anberen Seite baö @ebäube be« Paodagogiamg, ober 
ein 8db nrit «Ueri^anb @e»ä(^fen nnb «ütmcn, oben ein Triangel i» ctacm IfOkB 9tuH nit 6tMl|fM 
«m wtb UV ober bo««ilb bcr CamK mit bcr Unbfi^iifft: OaditDMi inoromentam, «t «aUllBpliNa. 



Digitized by Google 



40 



lT."$y erbiete: ti\i) M. i>. CS. J^nutrbndi, ^n^<^)(er Soljn 0. % ^imtxhadtf, n»el)(anb flcwetenen 
€Sliiki^»farvlicrni alüjicr jii iavmi'tQbt, unter iJorlc^uiii; flmijtigft UniuetfitaWjeurtiüflt, am Ö^iunaiiuni ju 
fl^snnliabt unb für bic exemti bie aUgetnrhira IBiftnfi^aftrn U^rtn, in«befonbcre bic Sernunft<Uiinft, 
^auptgrunb>XBiff(nf<^aft , bie jtocl^erlci Sfrtcn M 'iliatüx='3itiitt , nämltd) be» finnlidien unb btd ijcrnünf^ 
tigcn ober geifMii^, bic ^aiipt- unb SInfangegrunbc bre StSmifd) ^ $üvAtrlid)rn , unb b<t) me^rerem jcit 
0ct»innft unb gcUgcn^eit noö) anbrc S]ßiffmfd)aften griinbtic^ Dorjutragen unb ju rrnärni, bittet aui|ini 
eine juläng(id)e iBefrtbung unb ba» '^räbicat eine« '^rofeffoK. Titx jum ^end)t aufgq'orberte iSupemten' 
bcnt ^anjerbicter trägt auf 'Ablehnung bicfer „gan( neuen Sebienung an" 1) ratiune ipHia« officii et 
praedieati, al0 tocd^ef btt fundation unb '^erfaffung Ui gUrftl. Pacdagugü rntticgcn ift, 2) ratione per- 
•OBM, oU wd^ tin iicfonb<re< «yttem« Philoiophiae ^tu ^aben angiebet, meiere« aber noi^ nie« 
mmb gcfc^, uni mm ha^m lAd^t ivilnt tnt, mtf m9 »or principü« baffetbe berufien mag, 3) rtttone 
discipnlornm, afö tpclcfic bei je^Mflcr Jjcrfaffunfl, bi; 2liiu1( , iHtditn- unb ®<^reibll?eifter beftcllct, uiib 
babcl) privatim ju ^aup i^rc leetioues lernen, rcpctircii, l^xcrciti« unb Chrien elaboriren mttffen, ju »eiteren 
pilTatCStntbCR Mat 3*^ flbiig ^aben, 4) nitton« diwipHnae, 6) ntioDa ■«oanltatia, emn «ntta praeter 
ncreagitatem non aint imiltipliciiiida, bann bic ^nticiib friedet im Paedagopio einen pnu/piiHtiun in 
sophicis, fo oiel i^nen nöt^ig ift, wer meitne progrensiu barinnen machen »iU, mug fol(^e0 bcx^ auf uui- 
T«nHMtMi Üfmif x*^ ifym bM, m» er «O^kr wn cincni P tofc w ow lißtä, «mri| 
6) rntiniif "iilnrli, tDorinnen fit^ norf) bie grülteftt -Si^roierigfeit jciget, maRen brrmablcn feinen fuudnm 
Dorjufc^lageu roeig. — Damit erfi^ciiit bie ©ac^c ald erlebigt, bm^ uurbc fpätcr (ioUaborator, bann 
Cmnctor tmb fiorb geifÜMfranf im $o«pita( t>ofbr{Nt 

1741 wirb ein Orrfdjärfter ©efeli! ertlicilt «nb ipegen hc{< nff^ufrfir in -l^trfaU geratbenen ■Sd)ul« 
Uicfene namenttii^ bie Untoerfttät angemieicn, oljne exemtiou 'Jiicmanb ju immatncuUren, ben SJjctropoU* 
tonen nnb iSaftoren aber befo^lett, Mc Bw bce UaiMiitlt fMumMbcn XI|<tl*|Cii M'Uf ju «jMunUiüttK 
anb bk ineapable }utfid;|unKifen. 

1742 Kogt ^mtetor geigf bei bem Canbgrafen über ben SKif brauet mit ben aUiufrü^jei» 
tigcn d^mtionen, beffen Urfadie na«^ feiner $(nfid|t im dntereffe ftcde; ber Rcctor ra*>d!ti;o(,'ii i^abt von 
iebcm ezimendo 1 ittt^. unb ber Rector mafniificna }u ^iclai pro hueriptione ein (ülck^e«. ^oUe 
ber Reetor in Darmfrabt fie nic^ ejHmiren, fo gingen fie fort nnb b«v Reelor fei mt fein etiara; ber 
Maguificus ju <li^ief;en (ei frol), iveun (Siner fomme, bamit er einen Z^dft bcfommc, lein (ün^iger oon 
ben oft 8«ni nnqualificirten i<cuttn ftt renittirt nwtbcn. ^ur Sbf^ er oot, ba^ ber iKector 
»erpfli^tct tttrbm fo((e, jebeftwil 6— Sno^m vor bem C(inmi Iber Mt jn Cntfoffenbcn }u beriditen, ober 
ba& eine iSonimiffion bei* (Sonfiftoriuni^ ein o'ianifit mit McfCR abi)alte» foKt. Ter ;um 4'criilit aufge» 
forberte ®u)]ertntenbent ^anjccbittcr finbct im jtUlgcmcitini bie Anträge $eig('e nü^lic^ unb fi^Uett 
fMgcBbcnnalcn: •Vetofoalt «Nbc ja WhiMai, bot fai ftarmftabt We Cfttm tn b«« Cd^ntoifen fü^ ni^t 
m{f(^<n, fonbern foirfieiJ bencn Praeoeptoribur* allein übertaffen tnifateti, bnnn fpirnit ba« ^lagCR UM^ 
^mi unb läget ein X^rängen über bie 'Soefen lauffen, ee mbgte gern au« aecuuda in priatan ober 
tertia in aeenKh») fo Mfeb »Ott bCRcn CCttni fogfd^ bmiif gebnmg«; (ff iri^t, fo «um 

ju einem praeceptorc privat<i, ober inenbet fidi mit brnitf!bcii norf) 3bftein ober lUinoien (bicfc ?lnftalten 
machten bem Darmftäbter ^aebagogiutu große (ioncurren^;. (^leit^e ^cnwnbniB ^at ee auc^ ratione 
dlaoipUnae, botm ttoan baff mutbtoiUige OHi^tcn ein mnig Mcen ober eine Of^*9(i0t einnelpnen muf, 
nnb fo(c^ benen (Sttem ftaget, fo nimmt mon e< ou« ber Schule unb fdiicfet e»'* nnber^roohin ac.* fk* 
f(blu§ be« @e^eimen ^attf»: foU öffentlich befannt gemacht merben, baß bie fic^ fclbft «f^itniienbea in 
ben Sutfttic^tn ^nben feine VnftcUnng ju erttaiten ^obcB, M» 8((fe|iiiitCB foOtt tdift oOcin Mn bem 
Stector, fonbern Mn bem Sc^reitoOegium mit Strenge oorgenommrn »erben. 

1742 bcKagen fii^ reetor et praeceptores clamiei bc« ^^acbagog« bei bem Sanbgrafen I) bie 
<E(teTn fd)icften i^re Sttnber ju frill) unb o^ne i^anbamcnt auf bie UniDerfitäten 2) e« hätten fit^ fo uielc 
pir|Ta(4nfomattoBeB in ber Stobt etngef^Q^Mi, bergeftoU ba| mattier atadionu theologiae 20—25 @4älcc 



Digitized by Google 



41 



jafoDMiiffle itae alU sapartoite iwpaalioM eine Ck^lc Bffte, CranriM IfOtt, ham fogn VtcMflcr 

Mwo^ntcn. ?futfi tithmc mant^tv iBattr einen $)au§ Praeoi pforem on; bnmif tl)m ab« bie ftopen ni{^t 
ndh^en \ä)V>ct fallen, fo gc^c er Don ^aa» ju ^au» unb wetbe gleic^fam ganje ©tragen an. X;ie|e 
Stüter feien f^tet^ »orkicttct; tsi|bcn iMQttit Irfc (Bttom, tocnn bie Itii^ fai bai PMdagoginm ge^ 
\dfiit Bürbtii, foltfic fpiiffirfi nd Pponmlam o>tr ad Primam flefettt ff{>f!! , uif^!ia(6 bie unteren Slaffen 
menifl «Inmni, bie oberen über fc^lci^tc uub an feine ri^ciplin gcroöljmc Äiljuler hätten. 4Btnn montier 
bbfer 9ub fii^ nit^t artige, fo xIXffn fo^ef jeberjeit oon ber fi^Cimnien Sinberjut^t ju ^ufe, unb nit^t 
Mn bct 9ia4Iäfftgfeit ber Sefirer lin ©trafen l^cr. 3) f(^idlen ntan^e Ottttn unter nit^tigen l^ornänben 
Üjve IKnber ouf anbere @4^n(en an§er bem Qaterlanbe, wobnrt^ bie Qanbcffi^nlcn nfc^ foirotil gcft^tnöt^t 
(mo§en innerbolb 34 3a^Tcn nur brci »on bier nat^ 3bftetn qev^anßen, unb, mo man ben Welcker ou«« 
nisont, finb bie anbem jvclp out unfrcr Z)i«ci))üit cattofftn) att bei) auftoftitioai nur bfaunitet merben. 
DtAmdf ^niftm fotc^e iHttrn «dTe gute Üteigung mil» flMt pm 9(rttt!ntb <n fffta fffnber ^nj^n weg* 
juretBen, .jugeirfmieiflcn , bop bo« im Sßatetfanb emorknc i^nnuvun uic>vii.'iitUppct uiib Isrcmtcu huw^c- 
geben uitb". X>a| ba« 3)annftftbter ^cbofloginm ni<^t oiel oon !ilu6Uinbem bcfu4|t »erbe, ^abc jeincn 
CIniiA tu kflr U^wiiii Qitciii4bt^ bCF fnfni 9Rfl^iiui( ^iip§cii Octt tat Ci^lMMic ((((r 
ben ni^t aUju raundii|tit tt»|mmiai ber 9(|m, tk tum ftt ilve'lbbw SanMie, «m| «M mtigit fir 
8Kinbe ¥la| ^tttten. 

de foitai McmM«« tat tNctw« fRMMinf tmntai t^cüi tan| We fUm %tt fOßtma 
aber ^'cf)nnetf)obe, ®(f)ui;n(f»t k , an bencn r« abrigen« jtt WmB^ vlfUß Ijfik, t|cDl b«H| SAÜmic« 

mit bem ^onrcctor M. Xöberlein nirltai:^ onbittert 

,X)a um biefe 3eit nrieber trieb WUMb»^ in bem P. eingeiiffen fdn^* befiel M (Eonflftoiiuat 
im Sluftrog br« $$ihrften ,bcn fämt(i(f)en prunccpiorihn« p^tUfftmä^^ unb pnncfatim fotbane i^ntn befanntc 
gelter oljne ben minbeften tKiirftjalt „jebcr (ur ftcb" jn berieten." darauf rrwicbrrt ber ^cctor Miokelitu 
in oUer ftflrje: ,(Er ^abe fi^on Diele iBorftfttfige $ur ^rrbefferung gemad|t, bie tljeil« (einen ingreas gC' 
funben, t^citt^ bi| fie MM Snifl^xium ipprobirt tDorben, nü^ ade o^ne großen 9tai^tbeil liSttcn bemerf« 
ftetiiflt «mA« nimtn. O fd OtHfl btt Sener gegoffen, mo ein (EoIIege gegen ben anbem publice (läge 
«nb errege mebrtre SBerbittertiitfl, ba fic olinebem 23erbrie6litf)reiten genug Don innen unb au§en Derft^Iutfen 
miiftten. «Sie feien aucir feine ^fmeifta, bie ben Untergebenen auf bem gulc nm^ge^en fdnnten, niK|| 
Don fo(^ Sefc^idfii^feit, bafi fie oui fcbem nmnrtigcn in^nio einen frommen, gelehrten unb gcfd^i<ftca 
3Wtnfd)cn bavftellcn rennten, fonftcn mürbe Tannftabt oiel ',u flcin (ein, Slüe iU logircu, bie auS ben 4 
ilBdtt^eUen lugefül^rt mürben", ^ter Ragt ber iKector, ba| bei ben orationiboa unb Mtibns oiatorüa 
mr^ bfic 6M9fe «nlltorw ja nMMeR feien, iwba»| baff W^fOfm ber Aiftaft 8efi|lbi||t »erbe. 

Ter ^?rorector Cntanuel i^eigf fjatte fd^on 1742 bem Sanbgrafen feine 53itte um 55erleifiung 
einer ^larrftclle mit ben (üngangeworten motiDirt: .^egt man fonften ®<butmcinnn unter bcni 'Jkmen 
bem ARbt^rer »orinfteOcn unb ibrc Scbcit ete Mutyftam ja acuaca, |a Ist aMB a otMMi e e Ocife ein 
betV'lirfif? 'JJiitleib mit foltben ÜKenft^en — fo nel)me id) ju Qto. ?)p(^fiirftli(ben T?urd|toucfit ineinf ^«flurftt, 
xocl<t)t mii) allein au» {otcbem Manyriu erlüfni fann." «»eine ^ittc roar bainal« nidjt txijdxi »orbcu, 
bcmi er berichtet 174^: „man mttffe ber Ougenb jum Menigften in ber tertia claaae bereite ben Snfot 
eiaer goieral Einleitung Don ber Historie unb Geographie beibringen, unb folltc man nur bie Charte Don 
SnretM mit i^en burcbgc^en. l£r iDÜnft^t auc^ Sommcrferien, meil u. :^1. ber l'anb J}2ann feinen Sotjn 
in $)au6gef(^äften bei ber ftreaijen Srbett ino^l bram^en ISnnte. Ii^a« bie geriigte fdf^lecbte 'X)t«dptin be> 
treffe, fo miffe er fclbft Oibantg ju fjalten unb unterftfl^e mit) not^ Kräften bie (SoUcgcn; m obcv 
(EiBcnfinn, bizarre« Siefen mit iM)ti%m ^oi^mntbe Derfnfipft fi(4 bei einem ^ef)rer finbe, ba Ulme Teilte 
Satoritiit, ii'rldie mit liebe oerbunben, mohl aber, luenn"« bofll fomnit, eine fiicditiidic ivurdjt ei-folgcn." 

j(n einer anbcsn €tcf(e Sagt IS. 3eigf 1746: .2)ic menigften oon ben ie<^iUcm fonnntn 
ad Haaadui, fonbem merben ja ptvtaNloaaa mb ^aluttäm myffliect, mlt^ bMMn fie cai ber 



ff 




49 



«luaateil , »tnn i^nen auf ber (E^astt k« fftd gejdgtt »irb, m aUemcU bic i^tottc ob« bie Slmtee }u 
8nib ftäft. 3n iL unb I. bcfiberirt ex eiiieii fi^öiun bcutlii^eii 9ttB oon ^cutigcc ^fftteung^flTt^. du 
bcr ®ro0rat>^te fomo^ at« ^iftorie fommt triete« oor jn reben »on 9oII»(t( ober SofHontn , »omr m 
bk dugenb ttittn Did befftren begriff machen iDiirbr, ivcnn fte rtncn d{t§ Dor 91iigen i)ättr, rooran bcr prae- 
oeptor i^nen bic eorne^ntftai @lii<le euer Stfnui} i^f* &«att, bonit f» nii^ bc^ ctua crbiubiiig einer 
Mtung bieftlbe anfe^en, wie Mc tbtff ein C^ennt^or, vfl in prorwiMo est*. 

TiiSbcrttin Hogt üb« bie fo gar iibctc i'tiieibmmfi brr 'i'cctioiun unb iinc bicftlbett tractirt 
»ttrbeit. ^abci feien I«an 6 (Si^iUn in bcr («klafft, bi< nut Don arammatiut UUn« einen ^egrilf l|Atten, 
tMlß Mm tftcV/ Mf fctri^ ^Mi^if^ bfffiubcit tbcv c0H|H0i(cn fbiHlw. 

DK ^uptgebrtdien ftfettnt eint bobentofe 9(o^f)eit unb 3"*'Joi''fl'f<' Sdnilft iimtfcn jtt 
ffiB, nk wenn nur ein seringer 1t)ci[ ber Xnriagen bc« Sonrcctor« X)öbcTlcin, bie bcrielbc in 
«fams 8 SsgcB Imgcn JBcrk|tc ^ufammengefielft ^t, nw^ Üi, fo ml mam Vßi fMUt flcbM, »cmi er 
fast, „einer, her im (5»efängnup bei ©affer unk ©rrt ffitt, ober ?ur i^ffentlicfien Ärbeit Derbaimnt fei, 
fü^re ein nod) mcit flliicfieligere Vcben, ai« er fcU^ gelobt.* ift unmöfllid) bic (5in5cll)citcn iiufju» 
ffl^cn, bie tt)tiU ben Unfug in ber ®(^u(e fctbft, in ber ftiri^c, auf ber Strafe unb in ben SSirt^ 
^aufem in übernu« brafiiftfjer SLkifc erörtern ; nti^t nur bie ötteten Si^üler Ijätten fid( in ben öffcntlit^en 
Sirtli^banfcrn bctruufcti unb 4, ö unb nad) me^r @u(ben fi^en laffen, au(^ fttnber con 11 unb 12 3a^ren 
^ttcn beimltd)c i^äufer gehabt, fi(^ Sffen jubcreiten (äffen unb in ^ein unb Sronnttoein betrunfen, 
ntäfnaU auf ben ®affcn gefdirtcen unb bie f<yblbfiiM'*> 9<Mft «»«flcftogen. lUtei biefc« unb nocfi mUft 
gt|e mit ®iffen nnb o^nc $(b()ü(fe non Seittn bei Dtectort «tb Fretters nmr fi(^, benen gegenflber 
Oonrector, Cantor, @pröd) iiiib Sc^reibmcifter, al* wcfi^c nur ber böfen ©üben Spott nnb ©(^aufpiet 
fcica, in foIi|er 0»|^eit nii^t einmal fauer fe^en bürften. SBa» bie i^ in einem Serü^te be« Stcctoi« 
mb ^wct»t< »mt Qtäftt 1744 imi^gefagten ®(f|tmpfnMer, nit bCRcn er bie IHnber ju belegen (»ffegc 
(Ockfen, Sanailltn, Xcufetsfinbcr, bu 'i'neb, ^3iiffel, ©eftte) fottne bie ©trafen, „fo gcn>öbnli^ mit jräuficn 
gcfi^e^en unb «ät unanftönbioen unb (i^eufiii^ett (üebeibcs begleitet feien, ndä^ fti^.bcffec bot einen 

^PCMRV, IW IMV cnNH piMMpWNB mWMI , f* MU* 9 Wf P(lgf||flH<nTCIv iOf VK Uft/UtfiKm ^wpWH * 

tf)aten unb Safter freilii^ eine gro^e ^Srtigfett nerbientcn; b(t MKtW |ldie Ue Cf^iifat IflKf (hi|e> 
fieif<|te ü£(ufel, ber ^ortctor fte caniiUlen genannt 

Wim wirb Pcb nii^t tmmbetn, bai H M fiilil|en 8erf»flMf|te f»|K |U gym m rit a i flc|e> bot 

Se|nx lom, bte »ie e? frfietnt o^ne crnfrii*e g^eftriifting fiiiigingcn. 

92o(^ bei l'cbjcitcn be« 9tector Ü^hdcUu« i)aitc man mit 'J^ücTfic^t auf bcffcn kälter unb Q^tbxtä)' 
(it^feit nai^ einen tfl^tigcn t>iai^fo(ger Umf(^u gehalten, unb e« war bie überaus giftAiilie ffla^I oilf 
M. Oo^ann Sßartin %L^en(! (ben älteren) gefallen, einen S<i;ulmann, bcr nit^t nur 10 Oa^re lang 
mit gfinftigftem Erfolge bie Slnftatt leitete, fonbrm auc^ bcrfclbcn in feinem iSot)ne 37{ artin {)elfrt(^ 
Oenct einen 9la(^fotger im l'ebrauit unb fpäter im 9iectorat erlogen Ijat, beffen Serbienfte aü !^e^rer 
unb &dtSftttx amt ^eute unnergeffen bei ber banfbaren ^ot^welt fortleben. Der altere fBencf war 1704 
p ^efftriifi, einem ^rfe bei dbftein, geboren, f^atte frfilijeitig ba« (S^mnaftum |u Obftein abfoloirt, weH 
er nudi bcin UTtt)eile be« 9tector0 bafelbft ti d ti^ ineiter lernen fönne, bann bie Uninetfitfit 3ena belogen 
unb boxt aui^ feine Stubien Mfieabä, bie er bann bur(^ Steifen unb ^elnnitf^aft mit b^cutenben 9f 
Uifttm )v cnMtKnt wA «tt ^taaUffcrt, fowie o»^ eine Bt^ttong al« Se^er «m ffranfr'fibm ®aifett|aitfc 
In 4^e, praftifc^ ju »crtiiertl)en \uäftt. 

'J{a4>bent er (Auflere 3cÜ al« Sonrector nnb ^mcctot in 3bftein gewirft ^ttc, würbe er 1146 
|m ^^Mcctomt !■ Dsuii^nbt bciiifcii Miib talb bniwf ^sfHiSi^dlR ub iuh^ flllAfis§ Xbbt 
im Äector ernannt. Seine ^PorrdjOgc über 5Rcorganifotion bei? Unterrii^t*, fowie Aber ?*cbun(i ber 
Ct^nijui^t ftnb unter ben betr. Ueberfc^rifteh au«ffi^r(t(^ abgc^anbcU; fie ent^en Diele noc^ je^t ber 
9eai^B wttrbige «cmerfungen. Qknfd gdm Me «if ben ffcbcod« at^ilanbriitni fl«gcn|Mnbe ein 
u^eviiifcv vHv occ MHMtigni jyH|iiwwn/ n mk |H9 ir wmBiiN§ wr ■ncn w^rii wn ocr iw|* 




43 



fUrung, btc auf 6n0(onb unb t^anfrtii^ einttfR|l(; 1» hm md)tnntn :Kationa(i«mu« bcr kwlfi^ ff 
UIlMtcn ®tlt eine bcqiitmf (Sittwirfctunfleftättt flffunbfti fiotttn, unfd)»fr «(fnnen lofftn. 

Saut t)at melc ludjhgc adjulcr ^erangcfailbct, untnr feinet Mt^iit entfolteten fitf» bie ©tfiroingen 
iener äRätmer, btc nid)t nur bem rannCtSbter (g^mnofiimt jnr Qf^tt gercit^cn, fonbern auc^ einen effraf 
vollen 9tang unter ben ftottND^CR lutfcrer ^(eratur be^it)rt(n; ii^ metne (Beotg S^tipoti^ Sichten» 
btrg, ben $^i)ft(er unb l^nmoriftcn, {)elfri(^ ^ettr ®tttrj, bat bctanittni Ctaotimmm, ffncn ber 
to efl U ^ fttn ^ofaiftm be« oorigen daf|r^unberte, glei<^ au«ge}d(^net burc^ geiftrtif^t« Urt^eil, nie bur^ 
fefatc, abgentnbett X}aTfteUung, Solana |>cinrii^ äRcrd, bcn drcunb unb aßcntor bc# ia%BMU^ 
9oetH ilRortin {»etfric^ Ktni, bcn 3Rci{lcc Im 8«^ bcr bcutfifm CifKeioIgefc^tc. 

I)ie oft übermäfeigen anftrengungtn , bencn fi(^ ber gtwiffen^ofte ©(^utntonn unterjog, um ba« 
(Bcbri^cn ber i^m anDertrauteu ünftolt intmct mc^ |a fbcbcnv ftt^itoi üj» dacm fifl|)citi0CB Xobc cnt» 
gegen. (Er ftorb am 19. X^ccember 1761. 

®dn 3lo(^tgtt, 3ocob e{)riftiQn 9ö alt ber au« S^^anffurt a geb. 1738, tr^ielt, crft 
24 ,>af)re alt, bne iWertornt be« (»iimnafium« }u tarmitabt. (5r fcficint ein heller Äopf, aber mit fraft» 
genialen 'JJeigunfltn begabt getoefen ju fein, ber nur furje 3eit bie ^o(^gcfpannten (irwartungen erfüllte, 
bie man Don if)m gehegt botte, unb für feine fa'W'U nur roenig bem 3bea( einer SScrbinbung oon $>er) 
unb ftopf, ^Scrftanb unb ®cffi^ cntfinro^cn p ^abcn, ba« er in feinte Untritt^rebc in bem öffentflt^n 
Se^rcr oerttrirftii^t fe^en wlff. ^Mfyon na^ »enigen 3of)ren roar feine ®Hffttng itnlialtbar; wibrige t)in9» 
Ser^ältniffe, fir(>nnid)fctt unb iWanj^el nn Avciaibcu , '.Uiifiaditii:-,'.^ , in bie er biirrfi feine anftößine 
8fkn0»<ifc geriet^, enblii^ Ucbcrbrug an feinem Slmte unb :^cma(^lä{|tgung feiner $flttl>ten brai^ten tt)n 
jn bem Qtnt^ifU^t, feine Stelle ^eiarRtl )n verfoffcn, gerabe oft bcr «anbgraf 1708 bcn 9efr^I ert^eift 
f)atte, -,auf vtnlaß eine« .icaiKlslcusi i) unb fe^r ftrafborcn i^orfadi? , ber fidi bnrcf) bie unter bem Titrl, 
bic iJebanten, bnijtti jum :iBor{(^cin gclommcne gebnnftc Fitee ereignet ijabe/ (für bereu ^ücrfaffcr :^aU^er 
gab) eine fhcnQC ttmcrfW^mg bcr on QH^uiMiflnni ctngcriffcMM 9Ri|Mbid(t nk ^dn^cn n|M|Mbn. 
9?a4beni ©a(tf)er ein abenteucrticfje^ Vebcn grfilt)rt, aiii) jcitroetfe unter Mc yrtlWifcii CBoibcr gcnitat 
»ar, {p4tcr in Spanbau aU Informator geUbt ^atte, ift er oerfc^oUcn. 

SMI^renb feincf McctnoM nur „buii^ feine Wfe VcbnuIcRtul^ Qinili^cit, mfreitnbf^aftfii^e^ viib 
Ijiyi.Ui* i'ctriigcn gegen feine Gr((c,un, burcft feine ^firfjtfinntgfeit unb iiberlianpt bezeigte fc^r fe^lec^te unb 
unonftänbige eondiUt«" bae '^oebagog in llägU4)<n ^tkrfaU gcrat^cn unb (jatte .bie elfemoligc auCnc^ntcnbc 
Wintm mb pSißalUlt Qrt^wn) ni^t bot »nr CinIciMiMm, frabcnt «mI imt WatSbAm" bodmit; 
um bie 'Änfinlt »ieber ?u beben, rcurbe nat^ öerf(f)tebenen fetifgeft^Iogenen 9?erfui^en jute^t brr "i'rofeffor 
unb iKeetor bc« Lyeeums ju Lüneburg, M. 3o^. ^ttx. Stocf^sufen, au« ®(abenba(^ gebürtig, gc 
Mmen, imI^ ilUft «Hein in bcn gddiitett @^ai^n, fonbern on^ in bem Snnibfift^en, dtalienif^ca 
unb Gni^lifffien befonber« titdittg war, unb bcmfcfben eine ^\iUia,( non KTi ff. iu ber feitt)erigen 5Rector«» 
bcfotbung ucrjproi^cn. gür bie ^ulagc |anb inbeffen tcut donb, \o ba^ ber i<SoUector Dom ^e^. 9iatt 
ongcnicfen »erben mfle, bfcfc etanme mf *h «(tticnMNife aiift i iw d i i ii«» nd> m CIMQftifcB 
M^oi)(en.*) 

@to<f^aufen, 172ö geboren, auf bem (ä^mnatiuut Jbficin unter bem älteren iiicnd oorgebilbct, 
|otte in Oiegcn unb denn fksbirt, bntn eint 3*** Inifl an ^ Unioeifitat $u SRarburg bocirt, in ^(m« 
^bt bie „teutfdK (BcfeUfe^aft* gegrönbet, nnb loar barauf Sonrector unb nacfimat« 9?ector be« 3o^anneum4 
)u Lüneburg gemorben. i;er ^unf4), feinem engeren :^3ateTlanb( }u bicncn, oeranlagte i^n, bie nit^t 
gcrabe glän)enben ^ebingungcn onjUK^nun, bie mon i^m in X)annfiabt bieten tonnte, unb auc^ auf ben 
Zitel unb dtang eine« a>inctK« |K HtM^ ^ « Viifinii« mit Wfldfii^t naf bic «cbcutimg ber Snftalt 



•) VUbttkmit «milm Mt ln|n« mtwUMUt in Kdfamttcs «nmnc* mM^m ml <• mmm 
ifl SK^VfCt OMitMfe vM|UMI§t 




44 



ttcrfmgtt, bell man flkr mtMi^ mtm wmmuM^ RmtjlMftigMtni «it kr gdR H ^ fcH vUHt 
tHflCfli^ »oUte. 

Ilinr 8 9a|(c «Mte Ctod^mfen m Dmi^IMcr CHiaMfiHM. 1769 Mwik er «tt Ctofiilwlal» 

Mtfe, 3uprriiitfnbfnt unb crfttr Stabtprebigrr nat^ f)anau beruftn, wo rr im C^a^rt 1784 geflorbfn tft. 
,)[ufTt(^tig unb ol)ne Qalfd» mar fttn Sinn, milb lutb freunbU^ fnn Ö^cinüt^; eine 'SxtU, wie fie reiner 
imb f4|u(bCofer bit iStbc nid^t ttägt. C><iiK (M^lfmMl Wtr, o^ne in irgtnb einem Budge ber SUffen* 
frfinftttt bur«^ crftaunlic^f Xiefe ^ewunberung }u erregen, borfi fiel mrfai'fenb, feine liternrifrfie Ibätigfeif 
unillüubüt^ , feine l'e^rroeife natiirU(^, flic^tnb, bitbenb unb \an\i ciipänncnb, feine «djuljudjt milbe, 
»ätcT(i(^ roamenb, auf Siit^rung unb 6i)Tgefüi)I bercdinet. Sein Sebett war ein 9(bgUinj innerer 9}uk 
unb ftlar^eit unb ein toHUiPiOi^, foft äa^gltk^ ||0Bi|fcB^oft(« (Btccbm, bno^ trau fHU<|tecfftU)iiifl 
nü(Ii(f| ju werben." 

9ttr ^tocf^anfcn mar leitet ein würbiger Sloi^folger gefunben. I^clfti^ Sctn^arb fBenct, 
bcr mtcftc do^onn Sßarrin Sewfl!, gci. tu SbfteiB 1739, am (Sifmnalftm iu 2)0Tmfiabt »orberettct, 
fftltt tat Oiefien nnb ®Bttingen fiubhrt diA mir fobann 1761 o(« (Solfaborator ju Darmftabt ongefteOt 

wmrben. 3^m mar e? corjugerocifc ju Dcrbnn!eu, bap in btr burt^ ißjatt^er«! UnrcAdnir;f;iiifritrn ftfirccr 
gef^abigtca flnfMlt bet @tnn (ttr 2ii|fenf(^ft unb ^i"^ flo»! <r(o(i^, unb bag bic oemac^ffigtcn 
Q$(|8(ct ber oScrcn Sftffen, bie er tet 9riMt>ntcrrli|t um fli( fammdte, bcm emften CtnUuw nfa^ 9ml) 
entfrcmbct njnrben. i)?flifiticin er vafifi bic unteren Stufen be« C'e^romte iiberftiecjen , unb jufltcicf) buri^ 
ben Unterricht, bcn er btn filrftlic^en jtinbem, nomentli^i aber bcm (£rb))rinien, bem ^(^begabten aai^ 
nudigcn g egWer y g« 8iib»l0 L crt|ciftc, feine cufii^mcnbe Oef^fß^iMt im Wp^aäft bctoicfcn ^otM^ 
würbe er 1768 jum ^orecforot, 1769 junt 9tectoraf be« ^ijmnofium* berufen unb burt^ 2?er(ei^ffl[|§ bei 
^räbicot« ^rofeHoi au«gc}ei(hiut. 1)a« ^Sertrauen feine« gttrften übertrug it^m 1775 bas ftmt bc# 
floriogra^j^en be« gürftl. ^aufe«, 1777 ba« bc« {»ofbiHiot^erar«; 1778 nmrbc er S)iMd»r b(f ®»mapum» 
mb Confiftorioirotf), 1801 Cberft^utratt) unb (Wef)eimer Gonfiftorialrotfi. 

Tiie Uerbienfte Söenda um ba« e^i)mna)ium ju I^armftobt fiiib fo grop unb monnigfattig, baß 
t» oU eine '^ftic^t ber ^ietSt etfc^eint, nic^t nur bie wii^tigen unb tief einfdjneibenben iOeränberungen 
bai|uftel(en, bie Don if|m auegegangen fmb, fonbem auc^ ein (S^arafterbilb be« IDJanue« ju geben, ber 
9crabe burd^ feine (Sigenart befähigt war, ber ganzen flnftolt jenen eigent^iimlit^en (^cift einjuf)au(i)en, 
iOK Mt^tung oorjubereiten, bie mit i^ren ^l^oTjügcn, wie mit i^ren €<$wä(^en bi« auf unfere 3(it fortlebt. 

Die gro^c geiftige ^emeounfl, bie betonntUi^ fjcflen bie äßttte be< oorigen Oa^rbunbert« entflanben 
tm, mtb brren f!o(gen tn Detrtft^itnb befraber« in ber jtpeHen ^<Hfte btefe« 3dtabf(^nitte« hervortreten, 
^atte aiicf) bai\ ür^icliiiiuit^UH-'cn in ^^.>'< ^'crfiifi iliicr OfcfoiinlitürtOuniien gebogen, unb fo waren bie 3been 
ftonffcau« burc^ ^ajcbow u. ät. freilii^ oielfai^ vergröbere unb i^re« |)oetif4^n {Muu^et beraubt, in bie 
fra jiff eingefttbrt irarbeii Ivetten «n| bie emfl^aftCR (Beider ber Station ber Brase „Mcti^ nefpmcR 
in ?et)rftoff nnb ÜBetf)Dbe, wie in bet eigentlichen Gr,icfinnii ber nottimnibig feien" ncitjer gefüllt. 

^aäi erfo^rene @4lulmttnneT Wie üitad tonnten fi^i beut gejunben jierne, ber in bcn mobern p^Uan» 
ifW)N|i9cn ¥9Cpncn ng, 111191 «crnpvpcNt t» gunniCM jcpmp pr gnnjien vvtfiaft MUiiincn in viiiiietv 
wo efl galt, btn biird) ^unbertfäfirige (Jrfatirnng erprobten ?e^rftoff burcf) einen neuen ju eri[e|jeB, Uc 
UKun au4l oielfat^ mangelhafte S^M^obe mit einer ^rjie^ung of)ne alle ilJjethobe ju uertaufchen. 

60 fi|rctibt fBend 1772 in feinen .Semetfnngcn au« ber Schuf- unb afabemifi^en Sicrfaffung 
ber Cnglänber": 5?eutrhinn* hoben ^bi^ofoph"»» bie nidjt Srfintmänner pnb, bicfen ^rojecten eine phiJo- 
fopljifche Lanier gegeben. Mtx Winh in ber iHatur ift überall Hiint; ber Unterfrfjteb ifl nur, woher er 
blöft. Xie aufgäbe war gar nicht, t)iel 9Ieue» eon SchulDerbeffentng )n foflcn, fonbem nur bie ©ett, 
bcfonber« bie höh« ©eO; bie fon^ eben nicht Schulprotccte tieft, onf ba«, wa« fic^ leicht fagen tä§t, unb 
auch oft genug gefagt Morben tft, aufmerffam ;u machen. I)a}u gehbrte ein ^KefoTtnation«geift wie Safebo» 
mit tttlcn feinen tjfcre^cfnjeii, ber ba« Dietföpfige Ungeheuer mit aller ber Suhnlieit oniiviff, toie Xhomafiu« 
bie ^(cn nom iOlocUbag tagte. ^a(eboio'4 Xrfinme fügten auf ben (^emtfi^cn ^ibf^nrui^ joiätf: 



,-»... 




46 



»IBrauft mit faurtn Slftcill* Sofa^t ^rojMtcmncu^ twßen au« bctn StiintKgtwtbe pf))(^otogif(^cr SBt* 
metfunatn ben reinen ^ahtn ouffoffen, ber ba« goiqe fBftf btr (iqic^ung leittn foU. iJa fte^t bo« Äinb 
i^rcT (Sinbilbungfrafc, ba« f(^önt dbeal non diingltng, roic Sofrate« (Srajien mit aüm ben ^oIßomni(n> 
^es OKtflcrflflct, bic Me Statur on ^anfenbc oert^eitt, aber nie ober ^i^ft fdtcn in efatm »ereinigt, 
ciw »idicbaitnib« {rietogl^ti^c mit ivt Uatctf^rift: na» nie »ar unb uae nie fein wirb. — Stir ift 
imr Mr einen 6r}ic^ung«g(bmiett bonge, wenn er fs g«r ffnnreit^ unb neu ift; ii^ benh jwn »mn«, 
teidnmhl« m^ncn* wirb mel)r auf bem ffopfc be« ?luto;.?. aU^ Der 2aA}( rüf)rcn, unb feiten betrüge 
i^ ni4. Ci i|k no^ lange nii^t genug, mit einigen ftinbcm gcjfiicU ober il^rer fclbft ein ^albc« Xiuf^enb 
jn laben, nm QbnmHim^KPiecte anfh>e(fcn jn Sinnen. Cht ontiercr 90n nnfrcr (Sr)ie|ung«bi(|ter ift 
nit^t geringer: [le m\Un fllfirf) totale ^Heformen anfangen. ?fuff) inadjt mnn ben l'ärm grB^er ol8 n8ti)ifl 
ift, UK fu^ be« panifd^en ^rccten» feinem ^tt^il ju bcbienen. 4Bafdtoio »nfonuKtt in feinen 
ttfbnwftw ttffe CM^iAnlniicr, ^fdbilfluuMf Oncntoten, |8ft i^cn einen großen ^om^iIvgCC Mc 
bom über bie (an$;en '7?aftii , bk (T i|nen fr(brt (lemac^t. Qr ^anbrlt »ic ein 9(T!t , ber feint yni i d l lW 
fconf »ac^t, um fie cuiiren }u ttnuttt. ^ir glauben aber b»d), ba« ®emäU)c, ba« er an« bw C^nl» 
mcbnnngcn bei lA. da^^unbrrt« oufgctcfcn ^ben f^t, wirb wo^I Itnl |i Soge Mf Ue wcni(^ 
mir finigcTiiinfifn nrhlfiitocridj'ftrn (^<t)ntnnfien unb ni<^t ftumfffc adjutfbpft paffen, i^tfiter roerbtn immer, 
aud; bei ber beficn Criuricijtuug, bleiben; bae dilb einer ooUfomntcnen öffentlid^cn <irjic^ung ift ju componirt, 
«I« bot vidft ffitt nnb ba ^Mtpraptitiim oorlonunen follte, <&* ift immer gefdt)rli(^, Somrt^eUen, €itten 
unb (^eno^n^eiten gerabeiu entgegen }u arbeiten; bie Sunft ift, fii^ nat^ i^nen ;u ritzten unb ho(t) Hug ju fein. 
On ber ibealen %i3elt allgemeiner begriffe mag bicfe ^ilberftürmrrei angeben ; bie X^or^citen in concreto 
ftnb fi^wer )U ^nb^oben. Unfre ®(f)ulcn fönnen unb bürfen in ber gegentoärtigen Sage ber menf^Iii^en ftenal« 
nijfc sl^t nMgcfmmt werben, nnb bic $erbeffemngeit> ^ iwi^ ntt^ig unb mltgtit^ ftnb, bebürfen tefner großen 
mmtHmcn. Senn man nnr bentBraBcn berlBettbaf lurje, (eii^t begreifliche 9tege((^en 
einprebififii lönntc, bic Öffcntttrfie L^riicliunfl ol» einen (^ciunftanb ber oberften 
etaatffoigc aniufct)cn, nur bie beftcn Itöpfe jur ^ilbnng berOugenb an«inwa^len, 
fie JU einer fo f^weren nnb neifk fo nnbnnf baren Arbeit mit wlrbigcnOefo^nungen 
«nfjumuntcrn uiib bic ^Dnb« ^friufcfjicpcn, fo Würben bie f>oup t o c rii nb er un c) e n 
geft^e^en fein unb ba« llebrige beinahe oon feibft folgen. Sonn ^afebow biefed nii^t, 
fe werben fefaw 9nrft|agc jwir «in Ifqmnwi Megilttr fttr pi» daaideiin fcbi, ober in ber Iffiail^ai 
Grjiefiung feine Cpo^^e ma^en. J^nbeg ift e« in affem Sali für i^n <5^re genug, e« nur gewollt ju öoben, 
unb, ba« ganjc jtopitel non ^roiettmadyerti abgezogen, wie Diel :$erbicnft bleibt iijm nod) übrig. Seine 
Oebonfen ent^oltett eine SRcnge nfitfii^ ScnwÄmgen, VU ^btifin fe^r rüstig, aui^ )nm Tt^tÜ fe^ 
ttflßtaM finb. (5r (»at fie au« ber forms arfi^ fjfrniii*ia,cnonnnen, unb ber reblirfje 'l'ntcr, in fctbft bie 
Mrnftnftigc 'JJiuttcr roirb in 3"f"nf* iÖilbuuö bej ^erjen« unb @eifte8 i^rer (Vamilic einen ircfent» 

ünt^ett fjabeii 

9n4 in ber iSi^ulfciirift „^iac^rii^t »im ber gegenwärtigen Sinriditnng iti Sü^tlii^ faebogog« 
in ^ormftabt 1774' wiÖ i&t»<S „nic^t bie nnenb(i<|c 9Renge »on Sr)ie^ung«p(onen, an benen nnfer jcft* 
alter fo fruchtbar ift, oermebrrn; er will lieber ftatt froject 9(u«fü^rung liefern, aui^ wenn fie unSolK» 
bannen feL <Sr meint: .ttenn ein ®taat gnie l'etirer beftetit, fie würbig beloW nnb eben f« gut U» 
anbcm QSetten rafwmttrt, f* wirb o^c^ bie grB|tc Serbcfferung gemotzt fein, dhite fic^ iwibat 
>:ui; finr niittelnlBige iBjlaft nii|bic «a^cB/ ober iim| Mr bifte WB ri t ^t M g wirb Mcfcf 
wenig Ijclfcn." 

QciiH nun swl^ bic 0»iflt(i unb Vbncigung ttemft gcgcnflbcr ber totoftn Uniwanbrung ber 

Ctl|tt(en, roic fie pictfarfi ncrlangt würbe, au« bem ^orbergcf)cnben erfe^en werben fann, fo brängtc bit 
Ijfntflic^ üVleinung um fo eittf^tebener auf bie ^eitigung maueret äKftngel unb ^ebre^K«, bie aOer» 
Ungi <m Mrigflni 9nS j>r 8b|I fMinL dMli^iibM bciwICu bor w fecr Ci|ii|( ber C üanliMw t wrfhw n 
eimmlb0tt »»n aRbfrv «i bin CKooHMaicni Ue •cftWMfldMnUtdt mb bic tbc^ 



Digitized by Google 



46 



luib gefäUigt Sonn bfv ^icriditc iinb t'orträgc, btc er anbcmätt« grfunbeti fjattc. Ter Untcrrirfit in 
Ut teuif^cit &fai^ fei in te» 4ll}auuficn goiti iuU> gar au^gctaffoir >uü> ciat nan^ftc ^cit bcr totci» 
nlfi^CM M kctt fltdflfti in htann cUt^kmeiB bcr gticilifi^ni CHwu^ 0fW(biiict, {n tofb^cr Set* 
itnc{)(affifluii9 b<r ®runb fuc^cn fei, bufi bie i'orncftftcn iinb !RSt^t in ben Contgien bic ^tit uiclfÖItig 
bamii Dcrbctbcn nttlten, lun bic (intioütft gc{t|li4«i sücrorbnungai, diutadfttu nah atibret tiluf{ä|(e oon 
wpnicni |U nongni vm wtngfKm vttprnmw^ ]■ wttfm, wtfn m pn nuicni wcffcn nnpt cn 
ttnpidnm capiit , ober S(rme Don nit^ aufifroTbrntlttfi gianjrnbcn 92aturgabrn ;ur (Srßrcifung räuf t|c« 
tilgen {)anbio(rt0 fort> unb obgctpiefcn wtxbta; bic 'Si^oUin^cit unb bo« (Sonpftorium bcf ttnuRcitai fi^ P 
■cnii WH ka ClpmliMM k. 

3n rinent 1777 crfiattftcn wtitlüufiiitn SPfridüf finbft 'li^cnd rinr ^>au|»turfa(^e ber ®ebrc(^cn in 
bcr Sica&pfiftfcit bor Z)imtion imb bn tikiCläufiafcit unb Vangfamfcic bt» (ükf^AfMflangc«. ^aify bot 
Macrai tnrntif^ imb aMbcrni d^Mfcbitfi^hnigeti fei {ebe< ^auptg^nafitiiit kcr fiivtctim (liM Ciiu 
)igen äbrrtafftn, bicftm aber audi bic ootfc '■i^evalltmortul1(; aufgetragen ; an bctn X)annfiNlbtR Vti*agogtum 
fei ber 9tcctoT in allen Qcfcn unb änbcn fcibfi fuboUctn, tbnne ^Si^ften« uric jebcr mbcK Kogen unb 
fnHrftdWM. 9Mk tf mm ttit fllliiflCf wA fmicv In bw ViiUiTli^twiB einet Ocfreef ober Iber Jtttß 
tüc^Hgfeit unb 9(u*f(ftreifungeti eine« @cf(irtrr« (rfirtfffiffie ^(njeige matfien, fo fiabe ber patriotifc^r '^ttttt 
für feine %^o^tmcinung eine 'Art von ')$erfonal|)rocc6 auf fit^ unb muffe fic^ nod) am (Snbe gegen bie oft Mn 
mttc^en ^x^pxtdttai flcfi|fifeten Sngeftagten bert^eibigen ; unb bie« JIUc« mttffe in f^nn Mn nwitiaufigen 
f(^riftli(^fn ©eric^ten an ba* Gonfiftorium gefcbe^en, fo bo| fc^ticfetic^ ber 9^ecto^ biefen flanipf überbriiffig 
roerben müffe, baß er fitf) mit filugl)eit ja uxnben unb ju bre^cn fucfte, um ni(f)t überall ^(iiftoti erregen, 
md^renb er bo<$ mit Straft unb Stürbe unb unbeirrt bur(^ ^ebenräcffic^ten feinen ^eg ;um heften ber 
Mttitcat jn »eifolgen ^abe. @ei ober ber 9{ector feibft nii^t fflf feinen ^f)en taugti(b/ bann fSnne nitttt 
b«t Snfteft gn afa^t anbete ^e{fen, aU ba| man Mn cinan fflt baf genctaic 0c|lc fo mid^tigen Xntc 
|k fi|mtt <A nbgUl ("ifcnK. 

Äuf bie Ginjeffieffen ber pon if)m Dcrlangten 3?orf(f)(i5ge übergefieiib, oerfangt ?öencf erftfi^ bte 
4lbf(^affung be0 Scf)olarc^atd , bad ein jlnnepim ber @u{>cnntenbentur gercorbrn fei. £)ic Supetinten' 
benten feien abet |n oQen 3ci('" b>'< tf^nnuifiun gefommen , matten feine Smnlnit Mn ber 9» 
flolt, al9 bie fie ettoa bur<^ (^rfunbigungcn erlangt, unb ti fei nod) tange nit^t genug, »emi MMt {üMmHoi 
nie ein fjrember in bie änftalt ||ineinfet)c unb i)icr unb ba ettoae lobe ober tabele. 

fnu^ vie ^ffHicouveuie 9^** witia, luuQMn cinuui cm yciiet wttifun cngefuvtt nNitDcn, fsr 

unn3tf)ig; %t\)Uv eine« Se^rer« (ie§cn fitf) bcffer pri»atim rügen, eine Se^anbtung folc^er Tinge in ber 
lionfercnj erzeuge bto« 'ibijügtti^feiten unb (hbitterung, 'iöeftrafung oon 6(^iileninarten Ibnnten bie ^e^TCt, 
fcttn« OflOe aufgcnvnnncn, nntet ^ lattm»^ Cr fe^e niibt ein, m» bwibi^n Ibififl*; amiabi 

(itfic i^fffnttirfje Gonecntc nnbcr? beroirfen fotlten, aU baf? immer ber eine unb ber niibfrc nit bcn (Sefetjen 
corngiren fiSnnte unb aUco gcrabc nad) feinem fiopf ttioUte geformt ^abcn. d^iö würbe auCS) wiitlii^, fo 
lange e« an einem 0<tl)mnafio orbCMfl^ 4crgel]e — benn (läufige IXfibmrtimiCll »iilben cigniiDi( ttfi bim| 
fl^Ulbte iöerfaffungen nbtliid - on reeftem 2loff ba^u fel)len. 

Sin anbetet, gonj gciDö^nUx^et ^(jotmutf, bafe fo oiete ju ben ©tubien untud^tige ober mrifHHat 
vU^ gciwgfm bvrbewiMt 9nitf bfc UiiMtfitlt Wibflü^ ftl iM|f viiQin^ begtlnbct, bic SbfMfnng bei 

üni^brniicfte« (iege aber nicfjt immer in bet WMft bt« 9Jector#. SWani^e (5(tem fiättcn eine l-cfTere Weinung 
oon ben gätjigfeiten unb jtenntniffen i^tet Sinbet aU ber sKector, unb fc^idten bicjellicu pro lubitn auf 
Me Untoofitlt, ober foU^e 8utfi^ bitten Mtfit^, bog fie eine ultat 8eben«att, St^betei obet fo 
etniaS ergreifen wollten, nnb feien bemungeadjtet nac^ C^ie^en gegongett, »o mon fie ol)ne Unterfdiieb auf« 
genommen ^abe. )üon eben \o ^<1)Ummen «folgen fei ee, rocnu monc^ma( !^anbb{bicnten , befonbero '^rcbt> 
ger, um bie itoftcn bee gt)mnafiaftif(^en Unterricht« ju oermeiben, fic^ um 30 fl. ben erften bc« bcflHI 
Qonbibaten iM>*»» «nb bann no^ intern eignen 4Bcbttiitca i^tc ftiabct auf bic Wabcsic fi^idtcit. 




47 



wwwu vuuc fwnnif uiiui|iui0if nnw leuiuiini yvt uBv yw w B imwMi ]■ tnnwifni^ dr ■wf n 

btr ^wtiptfQtfie gntf^migt wnrbtn, nnb üb« brrtn Jht^att in btn ßapitefn iibtr ?ef)rpran unb Unttttic^, 
@<^uljU(4t u. refcrirt werbcit loirb. 3>ci ^erfaffcr bieftr no^i ^eute {c()c b€0(^ten«»crt^eit Arbeit tfÜU tt 
tndf für jmifmlfiifl, Aber Me SRotioe einigt ®cfid|t«tMidl< taqillftcn mb I« bcr SDIalrlM M 
9uba|ftflium« eiflntf)8nb{g einjujridincn. (SRatTifcl 1. 171 ) 

,(S« finb itoax bit ntutn Statuten be« %ux\a. "i^bagoge Dom Ja[)Te 1778 in öffcntUc^cm Ztuä 
(rf(^cnen unb bie (Sftm{)(ari(n berfcCben in flcnugfamer Hnja^I in ber ®(^(Mlflat|(f IdgcUgt woibCR: 
^atic aber bocb eine utnftanblit^ere '!Had)xid)t boDon jutn ZHenft bcr ^u^rommen nnb bcfonber« bcr 
Iflnftt^en X^irettoten be« Sütftl. IJäbagoa«, fo tiiel e^er in biefe 9Ratricul cinrflden noUen, nwil fitb natfir« 
ti^et Seife Don ben Setveggrünben man(f)er Sinri(^tung, fomie Dm iricbn folvo^l innerlichen al» du^r> 
litten UKfttabn, bic nii^t fiic ba« f uNUum gc^ttrUn, in bm tMcatm fdbp Mi» ttntaifi^ 

{(bni fltc. 

rif bti b<r Cll^ng be« ^JacboflOfl« i'trorbnttcn 2tiifutfi: l^af;tcn t^eil« auf bit iicufrcn ^ehtn 
gaiy unb gar ni(|t MM|r, t^citt »aren fic on^^ xuu!^ unb nacfi fo fe^r in jlbgrag udmaua, ba| ti eben 
fo Qnt HOT, iS$ ttttm ){c gm nid^t bo ^cvcfcs. 49cfMfbii4 iwnr b84 Vnfc^tn bct ttcdwi^ bcf fn Icncii 
^totuttn fo ratittäuftg btfriimnt wirb, fo gut mk bMIgmfgtfiDdrn: t« roar if)ra, anScc b«c ipriifimfl bfr 
nen antommcnben @<i^er, tttne Art MB X>icKtiMi BK|r ttbrtg geblieben, unb er w»tH fb^ glei«^ ben 
fibcigCK Sc^nm idbbi Mif friM 4Diffi ttotcff^rinft ft^cR/ IrtbMi fiflflv fclii Mm^, In ubcrcii ttiffcit M* 
fitntiontn onjufttWen, gotv} ou^tr Ucbunfl citfoninitn mar. Taf mar nun ftfitirfi ftint gutt Serfaffimg, 
»eil man baburi^ bie inneren 'JMüngcl nic^t gcnra^r werben lonnte, unb c{( uninbglt^ würbe, bae @an^ 
Im l|t|lriger Uebcreinfifanannig |tt ffOtttn: aber t$ mt Mam tt«ct»r, md) bei ben CoKeQcn, 
jujuimitfjfit , ftrfi burrf) fi'jifninärfitint S8erüf)runfl tintr fo btlitoten ©eite, tiner TOtn^^t con 3'fTbrie6fi<h« 
(eitrn uiuMuftGcn, unb iuglcK^ btn Slnfc^ttn »on ^trrfdffuc^t ober @totj ju gtbtn: er mugtc alfo lieber 
burd) lcni|)oriürtn, JHug^eit unb Siebe fobiet au«)uri(^ten fuc^en, at< in jener Sage mBglii^ mar. 3n 
bicfen Uffiftänben gef(^ t», bo| mk, tipu mein ^orniffen unb 3ttt()un, unterm 30. 9(pr. 1777 bun^ 
da Wcfcriirt be< ^äfiftM. lOalsterU, bei @e(egen()eU einer ftlage Aber Derobfaumtc Satiigrap^it ber 
^Sbatttlidf&Ux, in tNnftt)ung btr ^t^erfaffung be« ^bogog« fiber borgeftbriebene ^uncte 9irii)t abgefoT' 
feint mnk. ^ pamt itpi ab unb tie« ju meiner gereiften ISntfd^uIbigung gc(ct(ii|<Micb einfliegeni, bat 
bb MlMMflgCR CMatnttli bef Ü^naRunt« feit langer 3tit aufier ObftrtHin) gerowwen. Triefe« botte Me 
9bl|C, ba§ bie ölten Stafutni ficiliftcn Crtt« burdjgtftbtn .unb natiirlicficr il'eife ben ntucrrn ^dUn un^ 
«HWllffen bi^bcn »neben, mir aber ber gnibigftc Suftrog jur (äUncrfuufl neuer unb i»c(IniS|i0er 
d^ul^tfcl^ 0cfd|ft^ 6^e b^ niii^ bicfcr fi^ttictiDCR CMiunlfflM ■iitcrjog, erbst ic^ nir Mn thKBt 
prciel. MiiiiiS riü, ba« fii^ bUfc 0iUlic SBerbanblung allein «)orbcfiaItrn fintte, tint Doriflufige (5rffärung 
über gewiffe "^uncte, bic mdncm ttt^Hgot i» <8>nwb liegen müßten. X)iefe betrafen, au|cr bcm 
wrmw^ cnicv imQnfiiw§ rch «ninTKueiivni w y iiw, V" **r*|wiy>n *>» «miuhii vcv w^nuMfimv, vit 
not^mtnbifi, nad; brm Srifpitl btr bttitigtn fümtftmfttn, btfonber« ^reuffifcben Si^ulanftafttn, tintm tin 
jigen ^ianne ano^rtraut »erben mti|e, o^ne biefem wieber burct» eine )weite X^irectton bie glügel ju lä^mei^ 
bcr tMmfft bie @(bulaiifli(cgc«|ell«i im prflii Oonttotorio unmittelbar unb ptt^MU^ mtüften, unb ctoi 
babnnb ptb ""^ ftitttm Ämt bo« nötbige änftben ju geben in ?tanb ([tktjt feljn mflfie. 3tf) bnt»f btefen 
meinen ©triebt Dom 2(K Juli 1777 ben ®tf)ulacten beigelegt unb faun micb alfo ^ia barouf btjie^en. 
9204^ gnftbigfter @erodt)rung bieftr oorläuftgen ;8orfd)läge unternahm id) bic :?lrbeit mit berjenigen ®ewlf* 
fenboftlgfrit, bie bie iQtiditigrtit btr 8ac^e erforberte, unb mit bem feften iilMirfai, nicbt etwa einfeitig bo« 
9efre meine« Xmte«, fonbem lebtglic^ ba« 6efle be« @an}en für üugen jn tiobm, »eil nur rebti^e Un« 
9nit|c(B4fett ba6 fii^crfle SRittel fetjn tonnte, ben }u entmetfenben '^lan nicbt nur ben gegenwärtigen, 
frafecm ttoäf ben iufiaftlgai 8c^rcni amic^ntU^ j» auu^: ic^ glaube aucb obne Unbef(^cibcafecit fogfli 
fB Bnca, bat nix l^tefitiMiw Urngt Mlb ttM|ki|e Cf^nlcrfobmng, ba ic^, ba« einjigc OoMMtorat ml« 
fMNMKB, offe «ontec bü fKbatß^t tml^ wAva^ tOObtt, ai^t Mrig i> fUttm irtfeMwia. 



Digitized by Google 



48 



^ fanb »tbcr nöt^tg, no^ au(^ rat^fam unb t^un(i<^, rtna rinrr 9itumDbifd)cn f () t(a»ttv*1>t*« 
fn^t au gcfaUcn, ik tiMiltaÜiä)t (S\famfiaS(vm im (Bomcn ju D<s(affcn: t« mt floiu«;, fit 
mir Mtö^Itc^ft )u «cnMCRbwimint*. tAt Setfi^Uge flkntff ttmtcn ihM^ rinigm flnliibtrungcn genefjinigt, 
unb äugletc^ bcr littt eine? Äfctor^ niif "Kürfflt^it borauf, baf; in nictrii vanbftäbt^tn ein 'dUdox fi^c, 
in bcn eine« Director« lungeänbm, ba« ^bagotiari^ niu^ bcm üblebtn bt« «iqicriBtnibcntcn ijanj 
nfft^tcM. Ocntf fiOft Miikc jnnt Craflflwlilnl^ nrit dt^ mk QtiwMc mb bon 6|wcisfb(|Niil(* 
ment atttr '^äboi^oiiiafi'aiKn ernannt. Cr »ünfAt, „baft jum »obttn SlJoI)( bf« f obinjogium« bitfc 5tn= 
Ti<^tun0, bic allein beut £)irectoriuttt me|)r Süife^en unb ^ßiütht geben (önne al« oUe ®e|e(ie auf b<m 

m|pit(ittff4c flhgiWT IMiv Mc itM Mcft dfw wnMtartc C|k ctt bot vmI^ Ob^ bot BffwlQ^ai 
OÖk^iniB fat Vnfdjitftg brinscn*. 

Q« folgt eine merfwürbifle CKcUc, bie toir uueerffiTit ariHtrifm: «OkU bei bec Mnai (Hnrii^ung 
Iber bie bitiierige finja^t bcr X'chrtt nnunslngtic^ noc^ ein nencr nötf)i(i war, fo fam Änfanci« in 3Jor' 
f^lag, einen Ouriften baju tiKi^Iett, ber )ug(ei(^ bcnjenioen unter bcn (^Qmiiariaften, bie ber ^ed^e- 
geb^rfastfeit ju wibmen bälgten, tma ein 3o^r oot^n, e^e fie bie 91cabemie btjie^, innren :6or' 
bmitnag ci»c iuriftifc^e $ncl)(Io)>Sbte (efen ISnnte. £er Siorfc^iag »urbe jttat genehmigt, 
e< (ie|e fi(^ ober fein tüchtige« ®ubject ba$u finben, pma^t ba augerbem bei nfl^eret STBctening bcr 
^ertionen not[)roenbig nurbe, bag bicfer iicuaii;ufict(rnbe l'e^rer noc^ eine ÜRenge onbrer 6(af(enftunben 
unb ibet^u)»t {ooiek Arbeit att ein anbter i'c^rer übernehme, woiu fu^ ein ducift, um fu^ Don feinen 
Ctttbfcn ni^t |u Mcit p entfernen, lädft Mäfi, ober boi^ nnr «if wenige 3abre wetfi an bcii f^im «rihbe. 
SWan ging alfo roicbcr baiion ab, mit bem pio desideri«, baß ttroa fünftit] (imuadt, mcini Piili ein neuer 
^elbfonb baju jcigte, einem gef^idten Hboocat eine (jhu^dapäbiji^ ^ction bicfei ürt aufgetragen ucr» 
ben fBmtt*. 

I^er ^Hnng ber ^e^rer war bi^I)cr B'dKtn ^rocffclliaft unb unter bie ©eiftttcftfcit f)crabiieiDürbigt. 
(S< autbcn Don je^t ab bie beiben unlecften ^tt^rer bc« (i^ljmnafium«, bet Conreotor unb Sabcoaiector, 
«dt Im 9 an >»t tM flerw, bie S a t te ren «tfgamnna^ tMUb bcw SntMtMr .int BovUement gefejt*, mb 

bic tbrigen foflttn mit bcn fidberen nf'''"'rfK'i 'Jtcmffrn im 'tinna ticrliiil'nil'ntiiifii^^ fortflcbcn, 

,X)ie (ilaijcn natjmen in bcn älteren 3"'"» 'Ij«" Jitorgcublidjcu ättnjang um *.* ouf fiebcn U^r, 
wo aQe (Staffen in Prim« jufammen famen, ein ifieb fangen, nnb ein (Bebet, fomart einem (S<M>ituI tnf 
bcr iHibet oorlefen t)5rfen. *3iadt!|fr nnirbc biefc ^tit be« anfangfl nur im Sommer oorbefintten , ben 
'hinter aber ^alb ad)l Ut)r ba;u jc|i|K)iSi, loctl bic Euncfetljeit ber '■lUintcrmorgeu, in ber jid) bic 3(t)ulcr 
mit Stternen unb Satfeüi ^u beifcn fudttcn, oielerlei Unfug auf bei ®tsogc Sniofi gab. Sei ber jeli' 
(M ncnai (Siniicbtung würben enblicb bie ä^iorgenblicben allgemeinen fogenannten precea, oon benen bo<4 
im 9nrab wenig wabre Sfnbai^t ;u erweefen war, ganj abgcfc^afft, jeber ^dfüAn fogleid) in feine (Sbtffc 
(Milfen unb ber allflcnicitte 'änfann ber i'ectionen ba« gan^e M\)x burd) ouf l)olb adjt Uljr feftgefejt. 

Der £«nncr«tag ilKaigcn war nor^ wegen b«c %i^od)eiifir(^e, ju bercn Sefut^ung bie ®4d(cc 
mgeniefen waren, »im offen SecHonen frei. Da mt mm frei(id) be« ftir^geben« fttr l'el^rer mib Ä^tU 
<er i\i üiel, (nmalil ba ohndiiii unfve fon bcr ftauicl fo weit entfernten Hivit/enftiUe, »o bie wenigften 
Ci^uler ben ^irebigcr buii^au» Dcifte^en lönnen, einer wahren jün^nonbac^t nic^t wenig entgegcnftc^en. 
tM ftlMm «nnbc Mn ber < P o<oilhnHe befMt wib bobnn^ eine pte Vn|«l)I macr Sr^fffani' 
bot »erfc^afft. 

Serner würben bic beiben Ukombinationdfunbeu aufgehoben, worin ber Proreotor greitagd unb 
tStmubuM wn 9~10 IQv Mt ^ilmiiui Mb Ckcunbratt jm llntcni^ in bcr iBfflmmni 
nehmen tmigte. Triefe beiben Stunben renrcn von ieficr ein »abreJ «emlnarinm malnrTini gewefcn, tnbem 
bcr Mtiftvc bcit aUjugrofen ^ufen mtber itbtrfctjcn, nod) jo oerft^iebene (klaffen unter einerlei £i«ci{>lin 
briatni, nnb bo^cr, »cni er nii^ HU} bcftHbm Ibitorült fftltttt mM^ctfrl ttafag vk^lt flomt 
fMicnt fonntc. 




49 



0ri b€ti 4 3di^rn< unb 4 @(^Tetbftunbrn tnüf{m }ui (Sr^allung b<r IH0d|)(in orbciUli^e St^vcK 
;H«(gen fein, boimt fict) bic ^n<i)m- unb £d)T(ibUt(rar ((bi|)Q4 nü i^con Uirtmi^t bcf^üftlgiai fflniifH 
o^iu ftc^ um bic Ti^ipltn im (äcnngftrn ju bcfünuncrn. 

3n b(T franjSfif^cn (Sirnu^e fgOnfMtbcr Ul|ciigm^ fBr kct fn|« ^Mifte iilt|t |MMii|aib« 
^titabai (infttd 6 gegeben werben". 

9b bem @(^utprogrannn )u ^erbft 1778 .fta^ri^t Mn b«tt cmnntni Qttatntat kel |ilfigai' 
J^tirftlic^en ^acba^^oad utib bcr barau9 entftetjcnbtii il^crfaffuiit^ bck^iclbcn", \ifttibt SBencf : .9Rni ^ |K 
tUoi ^tn übtx ba» &äd itx äKmfi^cit, über bte ^^erbefjerung i^re« 3uftanbc« im (Einjditen, wA 
Mcr Srrtcffenmg ber 8liA«r ta •aqta, »M gefagt, nnb fo gemtl ouc^ oir( get^an, al« e« ju allen 3el> 
tcn tiioIiItl);iti,^,c 1>i)i(oi'optien, Patrioten unb aKenf^enfrciinbc acc|tbfii t)a: Ter Sorjug unfere« Oa^rljun« 
bm« ift oicUci4|t nur, ba^ c* bUfc ificrbeffming m^r in ber crften C^ueUe gefw^ anf ber cinm €«itc 
«C^ ta taf ttaMli!^ Wbtt, Mf tat «iik«nt M<|r ta bie ntcbriu«« CMtabc ^erabgcgmgni, mA m SMtt» 
gern unb ÜBauem unb il)rcm 3wf'0"t' "orf; cficr i crbcffcni ;u fiSttncn geglaubt Ijat, al? an bcn urrfeintrtcn 
Siaffen bei äKes{d)cn, bi« in^emctn neuer gormeu, wenn man nit^t Uofc ällafqiun barunter orrfte^cn 
Mio, ffcnAe m iMf^igflni ftak. Vtav |at feit nc^rcrai 9ii|nK Met CMMoi f> tcf^tMm, n* 
bo« Sr^it^ungflwefen ift fo ft^r OTobcforftc ncworbcn, bap C'C ncnnut^liift mieber eben fo wie itbc anbere 
ÜMobeniffenfi^aft Dorübcrge^cn »utbc, nenn u junt &iad aui)t oUjujelir Ontercffc ber iUicnftli^eit loftrc. 
SM^cHiclaiift kK9km babon ma% aMidf fmm imOnpflfm, va^bm H emaAfe bu W k O m »^ 
^ot, unb man Tann bafür immer wttber einem S^afcbpi» unb anbrrii mrnfd^enfreunbflt^en fUrifen woi^ 
@<4iDAd)en unb befonbcrd bte ftoljc ^jjerac^tung gegen allci» l^cigebrat^te uncber |u gut galten. Wk ba* 
4tate Kb^ ta etnerlei ®eftalt gebunbcn ift, fo Mibcti (Btfimuftam unb 9^i(>nl|ia|rir i^ren eignen fit^rrtn 
5Pt(it ge^en (Bnnen. (5# ift nit^t ^u leufinrn, iinh SPaffbom"!? a'omitrfe «aren t>on birftr 3eitc gewi§ 
geredet, ba§ unfre el)emaligen 3d)ulDcrfa)|ungcn l'atctnifd) waren, baß fic nur auf beu (i^ele^rten, unb 
unter biefen b<"M>tfä<^(i(f> auf ben X^esloigcn gcrf^M nrnren, bic fibrigen ®tänbe U» bitrgcrtit^n Mol 
ober, bcn beliebten tateinif^ien XmntaiM anigaiMinncti, jiemliti) teerer ^osb boom tasten. ^« jn «ci> 
bcffem mar nnn freilit^ nfitlic^ unb f(|r gut; aber furchte nur, bof bieffiqiici, vcun ftc nii^t mit 
gtSgeTeT Sorgfalt gebrau(||t mirb, am Snbc fd^AMic^er »erben möge al9 bic firanft^eit. SRon ^at ^ier unb 
fea bic ttiffntfi^«ftcii, oft twtcr ctan no^mfio^en ^Scgtcttunfl a%tnix fhrofefforcn »ic an» ctacr mscKi^tai 
ftnibctwii u d ft ing ta tüc iSdftAm ringefübrt, nnb ba« ta etaem Umfang, ber nat^totnbtg bte (Sttn^m 
ber Äfabcmien unb (^Dmnancn Dermiiitcn, unb bem jumicii ','liifilnflcv bit i^crtirtlfcttnlniffr , fo Uln man 
an4 bodcgcn |Rotcftirt, oerdt^id) ober läftig moc^n mug. Übt cinifltn Orten ift man wurtlit^ eifrig 
btM, bit ^tanHift^ Sohratt, OfutHw unb ^^fUHoit C^ftonc unb bot gtnjcn Sttit^t^uiR bct 9pft^ 
mental IMüifif iuni (5iiicntl)i;ni bcv st^ulen 5U madicti 'JSü-^n bicfcr ^Jfcnlivmiio' 'i' 2o(( er (^clt^rte bilben? 
er mirb fie e^cr frü^jeitig gcmö^nen, mit ben i&iifienfi^ajten ^u {pic4en, ai» emfUi(^« (S)ef(^ift barau« 
m^oi, m bec TIfln ^en {u Hrifni, «ib hm ta*« ^m» f^Mn p ff^nun. IM fkbt frriflil ftoi* 
mopoltttn, aber foltfte, bk dgeMtfl^ feinem gletf ber 5ä<t(f bnbeim finb. Tife folgen fitr bte ^Biffe» 
f4iafteu fomo^i, ale fttr bot Statt, merben fu^ ber Sjat^melt geigen, ober Dielmc^r ic^ meig, ba| fie ■ßtt» 
vUfÜigt ta iMii4en ^ttnbcts jfi^ni vMüdf bcntttta, uub bic jnVM CwlKfolNttiflni Mincm, bic fix 
lauter tran«cenbentater 3B<if|cit jv fiMnot «cflltCftca bei Mai« M» wOß tSM (tacc UxfM^ «» ftVU 
unbraud)barer merben. 

Uebrigend finb mit 9lfi<ffii^t auf bie bürgerlid^en €tänbe, bie nidjt ftubiren wollen, mehrere 9(taU 
ftnnbcn ba}u gefoinmen, bie aber, um beut sprat^unterric^t nii^ ju f^oben, in lauter augerorbentiii^e 
Dori^cr unbefef^e ®tunben Derlegt mürben, unb getpi§ bem fiinftigen ®ele^rten eben fo nüt^Iiif» fein werben, 
al« ben Htaftigcn Oftrger. Ueber^aupt wirb )u biefen unb anbem »iffenfc^ftlii^en l'ectionen an hm 
^ebagog gerobe nur f» 9i(( ^ bcnvcnbct, al« nBt^ig fi^ien, bem iungen Suftuger bie Suften ju f^flrfm, 
fttr fu^, ober auf ttitiwi|ltttcit barinn »citfr ju ge^cn". Ucbcrnft^cnb fi^Q nrar bie Wcaciri«» gcgm 




60 



SJortrort 511 btm i'ectioiicmjeririi^if : S^aftboni ju bcn iitucren 2(f)ulvcfpnncn bfti crften l'ärm f(^te^ 
bcdmntrtc OMit iUictaa Ulm iU tlten (S^nmftcR, bic nü^ ol« oUc ^{iroi^cn tricdm, dica oU mn 
wf Stt((iBif4 ' 9ric^f4 ttiib ^(Mlifi^ \Mt9 ^Mift 4Mtt (iiK# OtMfff Benthe, nsb bic ttrifCH fftllirtw 

"btt bürgtrtidifii i'tbcnts lucfit ci cn fo pictt 9iücffi<it pcrbiciitfii, alf bcr (¥tle^rtc. 9JQd)bmi moi aflMl|Q§ 
Don bicfcn bTOufcnbcn Utberttctbtingcn »iebcr nüi^cni »otbcn, onfäUt b«r gibfest X^cil, uk ffiHi^ßÜi^ 

ÄiiftQltrn Jitntntcr ',u ff^fn, argwoljiun jt^o, teenn fic auf Stftulftt aitt^ bfti nötbiflcn Jfcnluntmit^t 
gc^rig beba4^ fe^, iwr aUjuicii^t auf ^krftuutti« btr alten ©(»nu^cn itnb ^d^Dcrratt) an bor folibtn 
tkUMnML Cm ■aJliM tnmn* betll Ul «Hb Mnr tM kRe. mfic bkfliM CAttÜMfebe tatai 
tS , wif t(f) (Unitlif, ridjtin getroffen. Slud) für bifjfniaen, bic fi* bcm tii^mtlit^ nttfftrtfn Stnnbe nii^t 
gcmibnut t>aben uiib (eine ilfabcmie bcjicijen, ift ^üiKic^enb grjorgt loorbfu: unb toai t|t billiger? Sit 
naiven ouf allen (S^mnaficii v/Uift fcftca bcs grtfeni Z^ctf^ »enisften« in bCM l^efiflen fe(bft in htt 
oberen Gtaffc iii'?flci!icitt tiptf) beinahe bte .?>8(fte nit?: fie miiffcn <il(o aiirfi ba# terncn (Vtteflcn^•k 
^btn, ttai Italien ju it]Tcr funittgcn l'cbcneart bienen taiiii, ivanun lkIkii |ic jonfi in bic 'Schule ? 

IkMime mu% bcr 8eifaa, m«tt bie grblten ftenncv i>c3 cir|ie^unfl«n>efen< unfre StotntOl 
«ühnoMMMR, un« bic grSgte Sufmuntennig }u fo oiet forofättiscrer £<obad)tuns brrfe(ben fria*. 

!Den legten 9}e(^enf(^fteberti4t Uber ba« ^aebagofltiim Ie(tte ^trut im Oa^re 1799 in efaur 
Ck^ulfi^rift ob: .lieber bie Trennung be« gdc^ctcn Unterricht« auf 'Sihulen oon bem allgemeinnä^igen ; 
pngjiiMi eine 92a4n4t oon einigen $erbeffenta|m ill boi Se^ranftalten bc< gitrfcL yaebagogiume." Bie 
Ck^mierigfeit, in bcn (Mtinmarien nic^t nur ffir Me Dmfpcreitung {u ben geteuften CHnbien , fonbcrn mä) 
für bie i'orbercinina am: biiu^crlidien Vcbcn, bic i'o.i loniciiiiitreii A^anbitierfc ctnflcftfilpffen, ju forgen, 
^attc bcn oon f>c))ne in bcr «neuen isc^uloerfaffunt unb tec^ttlorbnunt für bie ietabtfi^ule ju @bt> 
ii^ni* bn^QcflibKlnt Vciftn^ ^cnotofnifni, bcn fog. gcCc^rtcv lliitcteld^ Mn bcn offgcwcinnäffigen goiij 
ju trennen. Q» fodte öon ^ritiuiiicni, SennibiKtcrii ;r. fcii;: ^Hcbe ineljr fein, jebe ?lrt üon i'ection eine 
bcfonbere jlKaffe ausmcc^rn, i^ren eignen i^urfu«, bicfes »icber feine Unterobt|)eUuagen unb Orbuungen 
^mii^ mW ft&wm vifMcr |fiiB cccnm ■noi icncn on^iiicBm mo vuNuinncn wiHiwwfCR wmnif fv 
bof? er in ber einen \?eftton in ber erften, in einer onbem in ber unterften Orbnung [itstn fönne. föencf 
finbet biefen ^rfc^g ni^t tnrattifi^, meint uiclmetir, bie ocrfi^icbctten Slaffen ber (S^^mnajien feien fc^on 
a» fi4 \Mtt ealtMkm, tem ober fei niil^t p bcftrcitcn, bat in bcn Sorbctc(t«ngftattcnl4t, bcr bitil 
ben ©^nafien Por^ug^roeife u'rt'tftttlt Ui, ein Stfittler, ber im Viifeinif*fti , bent 3Jc(ftnen »f. S9bi9f(it, 
^eig unb 8|iplication jcigc, aud) in ben übrigen feiner »itaffc anDcancjciieu Keimluiijcn ner^ltnigmägig 
fmctgc^en ebcs ba« gtl^Ienbc nat^jufiolen im ®tanbe fei. Ü3ei bcn beftet)cnben ftlaffenabt^eilungen feien 
ober «ui^ ban^ i^ttn feftgcfe^ten, für äffe gtcicti oerbinblitbcn @ang bie @tbit(cr genött)igt, bie gefefjUibt 
SIeife ber dabre ab)ul»artcn. XHe (i$ciflc«fäi)ig{eiten be« OugenboUer« eilten ji^neHer oorwärt« al« bie 
>3otibität in bcm Sugeren Oetxogcn, ober wa man gefegte« föefen nenne, ba« gutent^ctl« »ni bc« 
ffiat^ft^ bc« nt^tt» «tb bcr (fingeren Stfa^ntna ab^änee. «Bend ffilirt weitet fort: .34 fei^e 
»•va««, niib {4 barf «« »o^ ^eut ju Xagc oon jcbcm (9l)mnafiii» ootaa«fctcn, 
bag f)ebraifd)e unb ^riet^ifc^c l'ectionen, a(« foI«^e, bie au«f(h(iegti(h ;u bcn geletjr 
tcn €tubicB flc^brcn, in dlebenftunbcn g(|«(tCB vctbcn, unb unter ben BißUm nur bco« 
jcnigo, bic fl^ fc^tetnrt jnm t^fog^i^cn CKabiam criOhrcn, ongewiefen, Iftnftigc duriften hingegen, 
menigfteu« bie füliifliicn barunter, woljf ;u bot Csiei^ifi^en ouiacitiutitfrt, aber ttirtit büiu ae^iüiinflen 
ncsbcn. dn unfern ^ebagogium ift nur bo« fhrfe^if^c dUat XcftanicAt unb imx nur in ba obeiftcn 
«MfkobcrVcfaM, pchMf tabcrno^c, (Im «tIMMaa, nflb iMnr iil^t f oio^l^ w ^ir Mc CSfpra^c 
ju lernen, at? um junge erwa^fene f eute fTiil)5ettifl an eine ocmünftige (5rf!äntii3 bCT WM ju gcnB^nen. 
Den Ungriec^n roirb babei ber Zt(i in teutft^er @|irad^e oorgetefen. Via» ben latcfarifi^ @))ra<^uttta> 
li^t betrifft, fo va^ eoraufbemertt merbcn, ba| m4 bcr SosfInMtioR, oQ» ««| bcw 13. d«l|n, wM 
tmitßt fbtktaim U^oiiiai, Mc M jn DMbwdm, 9MHm «bcr fMfl ciiKc, mm l# f« fagnt bot 



Digitized by Google 



61 



unerfctrrtcn Sckcniait bcftfamit ^aftcii, im Um 4KpniMfiam «ttxtoi. Stn kcr 3*^ aa IM «ff» Mc 

Stubirenbtn btr 'sßerbtttbmifl mit btn ^JJi^tftubirtnben im ©on^tn oJtncbin fntfebißt, unb bic »rntgen 
übrigen, bie fi(^ btni ÜJUlitär, btr Si^reiberei, ob« fonft einem uiiflcUljrten Aötruft ntibmen, tönnett btm 
^NtBOiifl ber anbcrn in ben etflentlid) f)c(e()rten 6tubicn nic^t me^r im Skae ftt^ra, mUtn aud) fcbtn 
htcon aafgefc^offen fein. 9ci bem aUcn bleibt noc^ immer ber ^uämeg übrig, bog man einjeUie offen' 
bor bumme, «nabanberiic^ faule, ober «w^ @<^fller oon befferer ürt, bie fid^ nai^ i^rer (Sltem nnb eigner 
Hngobe ben gelehrten @tubten nic^t }u mibmen benfen, mot)! abn )u anberen Sorbereitung«gcf<^aften ^ät 
flMMawa nSittailr ber Utcinif^cn Scctionen entmcbcr gan) ober )«» £^etl entlebigl^ 
Mb Um MM| Icf i|Mii iMtMUlenwIfe M Qrrfe^imgcn unb {Me^nunsrn b«ff Sirtfinifctre iMft mtfft 
^nfcMof Miit. — — — S?Q^ bcT hcviifimlc ■^ncotui iu>ii lidi f;^! . fr feinem ißater feine Itt 
oon iSotie fit feine <Si}te^ung me^r ocrbanfe, aie ba| er i^n bie ^eal(4)uU in .^ciüii, hncim^ ttnr 
raf fttr^e Sf^, Ufatft» («ffen; bofi fn^ babinn^ eine 8Rtn«e Segriffe in i^m tatakMi, m We fh^, f» 
wie er älter »orben, 1ric^c^ atibere anflcrci!)t, iinb jcincr ^nfninflÖfToft einen StoS unb 9!ic^tnnfl gegeben, 
bic fftr fein fünftigc« |nrafti{c^ ^bcn »on grofen Qolgen narcn, ba« mbc^c uw^l, in glcii^ ^ge unb 
ttM^taktt^ tcf gSK vMm Ut fUfiL XUfit StaflflMit |Mtai 9Us Mt i^ici MiifHifii 
?ebfn«art rntfc^eiben, unb finb bodi mit ben (bewerben unb ^)anbt^ieruncien be« bürgerfij^en geben« fo 
menig befannt. ^ie mawf^er Kiinftler unb ^nbverfer mürbe in feinem ^aä) ein wahrer SIKeifter ge<^ 
Morben fein, IpAtte er ^ {n.fcilHy 9iigcnb bie nbt^igften ^orfenntniffe unb met^anifc^en Qacttbungai ja 
erwerben @e(egenbeit fiebnbt! Um bieten 'iJ?Qn(!etn, fcintt in cintm Wiimnafiuni fiifllirfi nefc^eben fann, 
ju begegnen, wirb oon nun an ein baju aufgelegter vcl^rcr bic jüngeren 3<f)ü[ei einige 3a^re cor ber 
Sonfirmation mit bea hrii^tigflai ttwcrten unb {Kuibt^ierungen be« bttrgeriii^en i'eben», nbc^entßi^ pMi 
®tunbcn burd^, befannt matten: H »erben au(^ nn^ unb nai^ bic erforberiti^en 3RobeUe nnb 9tiffe OU" 
gefc^afft werben. Der bi«i)ertge Unterricht im ^tUfntu ift um 2 ^nnben oerme^rt unb foU in biefen 
allein auf ben 69ebraui^ be« bflrgerßc^en Seben«, auf bie S'ühm'no oon SOtafi^inen, 3nf(TnflMaia^ 
SRcttMe« ». Shicfficbt geninnnKn »aben. XHe olliufertigen <$artifanen be« Wtert^um«, bif, »am fit bm 
tatiOd) ringefüt)rten Wealicctionen in S^nlen ^ören, fogleic^ ißerfäumnig ber olten @|mM^nt tutttcm, ftttben 
bei um itire iWecftnung nic^t; benn mir fjoben Ijier für ba« i'ateinifc^e robc^entlid) ipciuaften* neun Stunben 
mtifc, aU ^ttt fflt ein <8qntnartun Bbtl)ig finbet. 'Xxt ti^bttiager t^elftpUii fc(^ nämii«^ btei lateinif^c 
SCc^fo fcft ÜU WN^iatXBi^ p ad^ Cftn^cn, »ir ^egca ffoUn Um »icr, tcbc tdk^tMät t^eU« )u 
t^eil; )u neun Stunben." 

9ieua mir in bem Swct^crgc^cnbcu noni^ nitgct^ciU traben, m» rigentüi^ in ben Vbf^oitt 
flc^iit, bcrbrnt ta> ft^qiCni «ab ttirtcRi^t fttaMi, f» ^ an« Mc CrMtHns tMtü, fe«| Mtfe %^ 
\üqt anü '^.Viirf'vi 5 t^i^ fi |iifl cn einen wefentlit^en Beitrag ;ur (5fiiiriiftev{*tif biefe« ft | l tf M Mnm < liefern, 
baB fie ti)n in feinen SMQltai »ie in feinen ^nU^ta barftellen, unb baß a aU fciwr 3(tt aiK^ 
Uc Sntfnn§M iiilgiuiM^I, Wt MffcS nfi^UiiftiV^ift^ .^liMftcr' in CSiciuf^oflM^ in Ux ft^imn SbcwUnr 
mk iai (5r5tffiiin!ii<ivfffn (ftnraffrrifirr 

tittid mx na(^ bem Urtljeil feiner ^ettgenoffen ein bcbeutenber SNarat. Wi« er aU (!Acltt)rter 
geleiftet, mie er in feiner „^cffif«^ toibeigcfi^ii^c* ba^nbrei^enb aufgetreten unb |ug(ei(^ 3Ruftcr fir 
bie 2erritorialflefcf)ithte gemorben ift, bie? weiter auejnfiilircn fann iroM fiicr nitfit unfre aufgebe fein. 
Sagegen lDt)nt fid) wot^l ber ißcrfud), ein Ol]arafterbilb beijclben ^u geben, wo^u jcine ^ia^rfolgcr im 
X)ircctorium, Zimmermann unb !X>ilthe)) ba« SRaterial au0reid»enb geliefert baben. ,Skn(f »ar aon ber 
Stator rec^t baju auderfe^en, ber ^otfte^ einer onfe^nlii^ Se^ranftalt ju fet^ @ie ^tttc i|a arit 
«ffCR ben Sigenfdiaftm au«(i(Tttftet, bie ehtem f öftren ^Biamt nnentbe^rfit^ finb, vaA nar fcßcn in einest 
rinjigm geeint gefunbcn nievbcn. Tlit ungemeiner Sunft reufue er ba« Qian\t jufammen ;u polten, bie 
i^ tttttergcorbnetca iittptx für U» attgcateinc dnttrcfft ju cmdxmtn, aub ben 3ttagting fttr attcf, um« 



er i^ Mptt, nrit ^hriii^r anb ff n 1f iifhiftniif jn MAol CMn QKpnaaftum nar gbnlfani Ut SDIittiC' 
MnfL in MUon fcint InacMoAc m A a gO t n admmaiUlmi Mcfcfl 9aMiwt m Mcn. ÜMm iln frft 




ou<f(|(icBenb ju bcf(^ftig«t, bca S(or ht^tSbm jn fKförbcni, i^m dncn &ani nad) bcm anbflW |it lAn» 
tanltt er jeben gfinfttgtn ^tttptaitt, unb »uftc i^n icbclmol mit JKug^ )u bcnu^." 

fBciuf mt tein gelt^rtcr ^Uologe, cttUTte abn bie Vitra mit tidm (S<f(f»ma(f, unb bo er felift 
von i^ren @(^n^eiten burd^bningen toar, {o tcuBte er ani^ bei feinett ®(^tt(mi 49cgeifterung ju ertoetfen 
nab bun^ Odft unb 9K| friim Unterricht ianncr «qic^aib ju nuu^ ^ »ccfte er ba« aeft^i^ 
CNfR^ M bm €<hd(em, nab fcon^ fraft^ tmb iDirbeMBeii WMimS friRcr Qcberfetungen Mrftonb er 
ti, btm (^entu« bcr beutft^ Sprache gertt^t ju »erben, o^nt fi(^ öon btnt Original oUju »fit tut 
fernen, pr bie ri^ift^wifi^ :lB<bcutiing ber XUtn ^attc er »«nig ®inn. S$ir noKen M i^m nit^t »er* 
bw i H| > wum cv fi^tt «Sstdirif^ Vctfc ntai^en ivir friiK*/ wtü^n dAct fltscn Mt O(Q(lHbwi0/ tric 
(CtW bie nodifoiflenben 5?cmtrfmiflfn ^rottft cinftflcn, ,»et( fein $Römrr tciitfifit würbe iKtnacfit f)olifn, 
]HmI ivcnn für t^ bie teutfc^e fo tobt geioefen li>Are, u»ie bie fetnige für un«. ^ lateitti{(4en i^erfen jtoingt 
naf Mm «craf; »er I|b bip mSßtktt, faffe fi^ «ciilill«« iiU|t faiMtodi ttvtf^cr •d^rte»* 
r^uMif betreten, ober er mog fc^r unrömifrfi ?^unb unb ®ottet trogm. Ihtbeß fernen unfre Pente bie 
^rofobie im jtllgemetnen genommen, um ncnigften« an älnbem ^if^Httt Jtt fhiben, unb wenn beim bo^i 
luu^gco^t werben mu6, bie iRa^a^pnaig biefcr S^Ibenmage im lEeutft^ bcurt^cilen fönnm.* I>Ki|fi) 
be^aufitet, bog in t^olge biefe« iiniibertegten WladftUftat^ Mb Mk ti0tat lHt|e cilU Wfmn MB Um 
9i^^t^mu« eine« tateinifc^ett ^erje» gel)abt l)abe. 

t>a% ber griei^if^cn C)nMI^ in bem Pet|Tp(an ein fe^r bef^eibener fla^ angemie(en toar, ift 
f4«a oben ertD^nt rnntben ; bogegen gab iBeitcf au»er1efenen Sc^iUern 9fter9 unnttgcltlii^ ')Jrtoatuntcr> 
ti^t, (ttf Mt 9ßaS, bcn ©opbone« unb (Suripibe«, ober Xenop^on'« ISqropflbie, wA nmfte )ug(ei(b in 
^o^em @rabe ben ^rinatflcig bcr B^üUx. „Tic jungen Seute gingen in freien Stunben jufammen, unb 
taftn ®tü(fe au« einem gricc^ifc^en @(^iftfte(ler, ober iffren ^fvati, HfCta Birgit, ober abi^anbtungra M« 
fßtcto, womit fie im följmnoftum gerabe itii^t bcfd^Aftigt nNmn. IM Ucfeni Vribatffet^e feiner Sd^Her 
mef)r 9ieflc(mäi;iflfeit unb ibrcr lt)(5tig!rit bie ge^Brigc SRtdttunii \n (lebcii, tbat 'iiV-iiif alle? WPatiiiic trr 
imiiUerte fic auf; er {a^ genau auf ^M^Mration unb i^cpetition; er lic| fi«^ bie 3rti4)te ii^e« ^äuBli^K» 
8MMr üfn^bcct «i4 itleMfil^ nifmiMtnngeii imf^gm; er cn#i|( mb fb| t|iMi twqjl^ß^ 
er ticfra,i;te fie über ba« ®etefene unb untert)ielt ffa^, «1 (t 1|b gCÄ^ WUm/^ 6tinbe t^HU, gcm Wit 
t^nen über it^re i|fiu|üi^n (itertoifi^ Arbeiten.* 

vcnK tBKKagvDcmiingipig n> eigeiuiiiQe oMpuffCUfipaii, oie wemimie, pat wcMr mtuctipt 
)lt Biet in ben 3?orbergrunb geftcfft unb f((h baburc^ mancfie gerecfjte unb nnqerecfite "Borwftrfe juge^ogen. 
(Hn )9eurtl)etter fagt: „Send ift ein gefi^eibter IDIann, aber er folltc nid^t @d;ulmann fein; biefc« @e< 
fdfäft bei^anbett er ju noc^täffig unb ju Rein, unb betreibt bogegen @tubien, bie für feine Schüler m» 
brauchbar finh." Gin anbrer ^fleridit fagf tjon ihm: „X^ie benfenbftcn unb Por^ügIid)ften Sdjulmänner 
^ulbigten ben tit ben fiebcnjiger uub ad)[]iger ;kt)ren M t)origen Saeculum^ aufgefiellten CSr;ict)ung«- 
unb Unterrid)t«gmnbfd|«i. Der nomtaligc ^0<^ nrrbienfitJoUe T>irector be« ^gcn (Sttninafium« tonnte 
bcm Sinflug brr o(Igemciit licrbrtUctm neum 6rjiel|ung»<' unb Unterriif|t«t^orien nti^t entgetjen; unb 
mit Knfägtidter IDhitje tmb rafttofem 9(ei|e unterrid^ete er fhä) fetbft in ber Borft' unb ^aubwiTt^c^aft, 
in ber Xed|no(ogte unb H^emie, in ber Snnfigärtnerei unb ^antunft. 3a fefbft bie Sefeftigung^funft unb 
S^ftif ftubirte et unb trug bicfe QHffcnfi^aftcn feinen €k(ectanern in einem Umfange oor, al« foUte er 
aus ii)nen (ottttr Dmbon'« «tb VaptUmf* Mfben. tHi Mitben geftungen gewidmet, l^elblager abgrftccft, 
bie feinb(i(be Ärmee im Centrum ün;Uflt:iffcn, acuicufctt, iibcrf'.iiiiclt, unb btr iK''.1i!nnciu* J^einb, ben rcflcn 
fat bcn 9tipt)Ctt, Dcrfolgt u. f. u. 45on btcfen paebagogifc^n nBctimtngen ift man gotttob l in ntuexcn 

ÜKon wirb nodi tiinjufügen bürfen, bap 3?cncf eine onbere ?öiffenf(^aft, bie in mfcer g/A 
^cmanb mc^ bem (S^^mnafiaUintertii^t juuetfen würbe, in bo« Secci^ bcrfcibcn ju )ie|ttt tnU|t(t*s> 
Cl Ift U(i Ut anUprahem, flr Me bcr witrutc ttagong mit fcfami 9ienbc, bcm «k^ Sriliu 
iMbail ^byf Btr, legclflcrt ^ßtbt. Bin er c« «»4 Bi4t b«H|fc|CB Inm«^ b«| «riBbcfleRf ein t^nr 



Digitized by Google 



6S 



IV9l"*B(nnM ^VClfl ffl lUlt MB DOI ^ niCWW WI cm (NKfHV llWr MC VHCQCUfnM ICr Ko^l*» 

»ifftii(<f)oft fle()o(tfn nJiir^t, fe fiat rr t? bo(^ tcgflnfrifit, ba§ tntenttione Sc^üfcr btr Sfttrta, blt fitft bem 
@tubtuin bcr ^e<^te»i|jtnid){i(t toibmen geballten, (»riDatim bte Erträge Döpfner'« über OnftituHonen, 
jttMim «»1 ttbcr 9l«tam4|t ^itcn, Mc bicfer gei^Kiitc SRtnn tß f(t>üc Ct^inifl au« ma^cr 
?iift nm Untfrrirfitfn i>or rinrin Rtinfrt i'hibitpriuiit ui tinttrn pfifött. ,^5«« »or benn fttitid) fein 
tigcntlid)cr Hattjcbcmoviiaii ; bic iuiuua Vcutt nuii;teii ftd} aii^ jdnm (iompcnbium unb bem (Sommentar 
barübtr Dorbmtttn ; rr [teilte ilnicn bann bcn ganzen v^nt^alt bc« ^araQra|)l)rn not^ cininat in poputürfttr 
'IDeutnc^fctt bar, unb nun oing bcr Unterricht in &ofxati\d)t Untmebung über; er (»riifte jeben, ^a(f 
il)rcu Gegriffen auf, legte i^nrn Qa\ai vor, bic fte tt)eܫ auf ber Stelle, t^eiU ju ^nfe entft^eiben 
ntu§ten, fjörte i^re 3i>>t^f(( unb bo« Mt« auf eine fo (iebcvoOc, OcrtTaulic^t, cinlobcnbc Xrt, ba§ er bie 
Zxäi^tit felbft belebte unb unb ftc^ eben fo vicU Sftonb« onje«, ol« er 3"^^^ S< UNK ^« 

ciiK grolt Bteube, einen Oüngling )u fmb<n, bcr ticffprac^; er tf»at HiM fQr i^n; er fdtonte ivcbrr 
3fit nod) üDJü^e, foldir oiuiiliiiflc in ihren @ttibicn iiinncv fefter ju grünbtn unb fie bcfoubcvv in bcr 
ttd)ti.\^tn j^teratur, bun i^atctnrebca mtb bcr Stvmit bee j}ortrag< ju fiben. ^Dicfen ;{5orträgen tierbonh 
^tiffntt'€ bcrfi^mtcr Cewmenhnr fitor Mc O nif lÜu t te i m feto (fntftel|ttiifl. Utifrrm (S^mnafiinn toirb (>B|)fntr'f 
iMnbfnfcn auf immtr ucrftininAv^nicrtli unb iiiivci9(|0i| bbiben. (5v iroisiitc ifbcr',ri[ brn i^fciitlifficn 
^üfungen {owo^l ci» iHcbcöbungen bei, fo bc{4)mc(iü| tt Üßi om^ ^uotilrn fein motzte ; unb brr 'öcifaU 
ciiic4 fKtmwtf bcK MfjBffit^fT flcimcr bcc sttcn fhffifl^cK fllHcMlM Mik tar CU^nfjlifMni Mci^ni^ 
befannt war, iiiu^te für ?e^rer unb ©diilltr eben fo aufmuntentb a(« bcIof)iienb fein. unffr «^unbigfter 
£aiibc9fürft DDi einigen dat^ren jur 'Anlegung eine« fleinen p^Qfilalifc^n <Sabinet4 für ba« (^qmnafiusi 
dan MitBita^a^iflcii Sonb omvit«, fo lie^ fii^ t>5pfneT fein« 9IM^ ju gwft fetal, t» cbniilttii |it 
^elfni. ^iele ;u dn;((nen t^rrfii(f;rn ntWxh]: -li^rrf^ctige orrfotigl» «T nUtOCbor fdbft, Äct ttcnwlKtoll 
bic Ocforgung baoon." (^^cnc!, 4)iograpl)ic ^opfner'S.) 

Wim »M ta bcr Qc|<faifHgung biefcr bem OtymtMliitnt ft^cMor fern fiegcnbcn ec^rftofft gewiS 

bit 'iif.utiüti gegen bcn rein t^eologif(^en .»^ufdjnitt ju fuc^ien l)abcn, in bcti btcfr ?lnfloItcn bi« jur 3Kitte 
be« oorigen 3a\|r^unbcrt« ge^iUlt »oren. £)ag bei bem (SumimtiUirtn mit anbem Stoffen unb Üttet^obcn 
Mi^ MM^et 9HBtii|f {efK^c^cR ift, wtt vdh^ Uc# tn§Mn? 9e flliiif|ii|ct Me j'^r fe dflCHUtltcv 

ber Wann, bcr in ifjr eine fifbciitrnbc S?ir!famTcif auffjuiiben berufen ift, befto ftSfirr treiben bie 9tafen 
au« bn gäl^renbcn 'J^^affc auf, unb fo l)at ^cncf neben rei4|li4i<m i<ob aiuh ben Xabei mitnehmen müffen, 
bt| er bcr (Pcifiß4f(tt frinbfdig enitgegcNtrcte mb «Uten Qbifbif «uf ba9 Ck^ulncfoi p c«t|it|en 

trocfite, in man ticit brt# >\rcii]ctftcrci iK"!itint, toai in ben aufgcflSrten ÄBpfcn bf? foq. ti!ii!pfpi>hifdifii 
Zeitalter« uicUcict;t beut po|itiocn l'e^rbegntf nu^t entfpra«^, babci aber eine loal^ic oon ^cud^clei fi^cic 

Ji'tiufc bfbcutetibc ^crfi5nli(^feit toirftt iini>onircn& nacf) allen Seiten ^in. T}ai unbcbingte 
K^eitrauen feiner dürften, bcnen er mit unonbrü(^li(^er £rcuc juget^n UMt, gab eine @teUung, toic 
fk »enigcii e^MbRlmicm Z|cif gciMtbcn ift. Cto Mr fortlf^ Mc Mimt M <W |Mm i fhwit t|M 
ollcin iibcriaffcn nnb feiner biSljrm i>nffan', untergeben. S-hirbfn, ?lfnttcT unb Ci*c!inttf ftrömtcn if)m }U, 
unb CT war im (Staube, eine« bcr erficn unb gldujenbften ^ufer ju matten, tooju iljn feine greube an 
bcr •tfemgMt, fein flM| mb fcfac mOainif^e 8c|oin0 flnq IcfMkctf tcf^iigtcK. 

'Seilte l^;äti.^!c^t war cvfiaunlid^. ?luf:cv üiiiciii Zdiiitaiiitf unb bcr l'citna| btt ^rioatflubicu 
{einer Schüler oetmaLtetc unb orbnetc er bie ^ofbibliot^cf, oermc^rte er mit perfSnffalai Oiifeni bie bt« 
bfl^in fc^ tttfen^sftc C^ Ml Mtto^ct, Mnr er etat vicflcfi|8fHDtcf 8M(|i^b bei CiuMWIuiinMi, inib nw^te 
enblid) bie >^cit iiicfit mir }u jo^treidicit Sdjulfe^riften, ionbcru aud) }ur Äbfaffung feiner ^cffifc^en ?anbc« 
gef^jid^e ju ftnben, bic un» eine«li^eile burd^ bie (S^citnblic^bii feiner Stubien )0cDunbemng abnöt^igt, 
mbcnt^dtt icfnbcM fai bM MilMc^iltaifi^M 0bfi^nitten ftiM Sdfijfcc itl cImb IcfffH^fli bnc^ flfai|cit 
mb mmUtfle« 9fii| b«t IMc mmci^Mtcn CMOfta bcn a«|lni fdaer ^dt pOMift 



54 



X>a« 9et^ttnik tkt^€ lu frintn (SoDe^tn »or auf flcocnfeitiflc« Vertrauen begrittibet. fiMc er 
hrtd) ©tfälfiflfrft imb 8Ttunb(t(^(eit bif ©iinWt btr ?«f)icr bcfrifbiiif» fiirfitf, fo wu§tt tr in bcr 
Ctiüt unb o^ne äußere« Slufft^nt auf 'il^ängel unb Qi^cbrcc^cn htn^utucifcit unb in ÜthnoÜn Strt unb 
mit 9tjugttat)m( auf bie in bie ^nht btt gAnjcn Se^reTcoUtgium« mie kf W i nrftll gdl|tr C|R bcc 
Hiipalt aud) ben Stbetftrcbenbcn unb i^Sfftgnt jur eifrigen l^flic^teTfüKung ot^nregcn. 

®egen feine Sd^ttter ocrfutir er oft mit einer geniffen T^erb^ett, fa^ aber out^ Sber bie lHu«brfli|e 
{■gcnUit^er Jhraft (ei(f»t hinweg, fo (ange fie ffir Unarten gef)alten nerben tonnten. Su4 f)ter merben 
Wir mffi, bic 92o(^wirfung KraffMu'f itnb 9of^iP'« jm erfcnnen ^abm, Me um bie ^erantMU^aAt 
dagcnb mh bem doi^e btr WM Iltenmii^ciibeR CsMKtilcn) unb fogcnamrtm dttt )u Reifen, ein mtflr» 
fll^cO/ tt»fnn autft rauljt« unb riicffirfitsiofc* 93trf|attfn für i'ehxer unb 3*iilcv etttvifofjlfii l^atttn. 

Unter SJentf'« 9tectorat er^ob fic^ bie Snftalt ju too^toerbienta :)ÖUitt)e, unb mie fein Xnbenfra 
in bcn ^crjrn feiner jaMreii^ ^«^Mer Umlftt nmrbe, fo ift ain^ fein 9Ub kitrc^ bie f^ietät berfeiben mrt 
überliefert roorbrii. l'iBatn Tonttnenbc fftftf)lftfitfr in beu 3''^^'' tic« SWanne?, roie fie burtfi ben OTtiftt 
bc4 ^tlb^auer« getreu niebergegeben ftnb, bcn gewaltigen ^eift «^nen, ber jwar Ungft |ur ewigen 9)u^ 
cui||(||iiii||ni ifif per wer m mr «ununni vn jUMJHpmVfc» vpiyuuwiiiiiRw unviiyanym^ iviiicsi i 

Der 9{a4lfotger ffientf'if, ^iiMinnti (ietTg 3''"'"'^'"*'""*' '^"rbr an HI. 3ammr 17!>4 ju 
X)armftabt geboren, unter 21 (i^ej^iwiftem kcv jMgfie ■So\)ix be« peiiiiit^en ^cric^tefenetärs Oo^ann 
C|it|llMi 3* CMm vicfiNif^RCf^cnbcn flMhQw wcAc diif km ^iffiini (Hpwnfhni jMiwifl tat ffcctvc 
Oimtf ber i>fln(iere. ?Bie fc^r er bem Wjjmnafiiim 5!)re mocfitt, befoflt ein 1772 aulgc^lllc« ^Utfri$ 
tttmPtf, ba£ it)n et in^enii felicitate et accnrata in literlH diligentia cnjuscnnqne generi« pnemÜB 
atqno incitamentiR digniim nennt. (Sx war Sbiturient, a(« er ben 'üatn tierlor, ber i(|n mittelfM 
^uriicffiefi. iDiiI ;nici Xluileru iti ber Tnfrftc befurfite er bie ^oc^frfiutc (^iefien unb ftubirte bort ffinf 
3abre, inbem tr burd) i^leiß unb Xaltnt, oljuc Unttrftiitung oon Dobeim, fid) feinen Untcr^att crroarb. 
X)>oHo ^f i^m ^uerft. 3» ~ tuabe ber ®tioin unb Drang unferer ®eniet>eriobe — 

ftanb in ber bortigeu @egeitb ber aitmobifd^e @efd)ma(f an fabricirter (äe(egen^eit«|wefie no(^ in iBliit^e. 
3- entfpracf) ber ^efteüung eine« $o(^;eit«gebi(^te« fo gefd^tcft, baß er aufer bcni fofortigen ioffn Don 
10 Dutaten fi(^ grofen dü\ifxu^t9 erfreute, ia me^rmat« "Hadft» tum ^ni^brucfer au4 bem <B^ft 
gefc^recft roarb, um äber nub SbUf^ ju bi^ttn, wo« b«r SInbccc ^ßiU fit 3(tU in (Bcgcnumxt M 
fortrinßenben Poeten fe^te. CiR m^tH (HnAmmten gcwmm <r tlU |^a«Ke|tcr. €Mlie CKnbini nmfhfiltn 
iSiculonif, l'tiilolonic mib i'üb.Kionif. lliat^bem er a\i< iSaiiMbn: in bir l'ütfrftabt ^urücfgeftbrt mor, erjo« 
er meftrerc ttinbcr im |>aufc ber ^au ;£>ofrat^ fUtttit^, fclion ic^ ben cntf(f|icb«nen Seruf jum '^bagogen 
boRfMAcMb. Daneben fnebigte er f^Saf^9, euät ^iet}« MitrcffH^ beoulogt. Wäft weniger ergriff i|R 
ber fuflenblitf) iin.?eftitmc i'Iiiffrfjnujnfl unferer fc^öncn Literatur, i'or 'Hilm ft^eincn fii) fttmiftürf nnb 
Sefßng fetner \<i(bc unb feiner Jf)ilbung eingeprägt ju ^abcn. HÜiit nur, bap fein profai{d)er i^tü eine 
fhnfe ^BnwlifHiig bc« Seffbigfi^ wxtM^, er f^wlimte nw( bi« iu'» flitcr fOr bic •gtttfl^ fäßW 
(Snti(io ®a(otti. Seiner ftitibefriebctm, bcfrfiauttdjen -ifatitr fam aiicft bie itrt ber ^ainbiJubner ftjmpatfitft^ 
entgegen. <ix lieferte ja^lreii^c (^ebidjtc in bic :8ürger'i4)en unb ^.UoB'f^en 3Rufen°X(mamu4c, bcren 
beril^mte ^^Mgcicr et pn^MMf Hmtn (ernte. 9h4 founneftc er s^aHxtMt ®ebii^tc mhi 3citgenoffca 
in 2 iPänben unter bem litcf .,'i'nbfmcrnm für Ticftferfreiinbe". trft 1^20 perSffentlidjfc er feine (^cbirfife. 
Die «animluiu) cnil)aU mandjce luivtlirt) fdjöite itiirf; aber uiöm fiel)t itjr launi oou ferne au, 'meld) 
^t^oetifc^c -Jiatur ber Urf^eber nrar, oon bem man, mie oon U}, fagen fann, bag er bie 3(u«äbung ber 
ftt|en ftunft feinem ^nite jum Opfer brachte. On jener gemiittiwai'men 3nt fanb fein für bie i^eunbfi^aft 
gcft^offcue« ^tti, fein iOebürfniö nai^ @eifte«leben , fein gcf eilige« ^JtatureO in bem bo^i fe^r fleinen 
fimmipiabt crwtaf^c Sia^nnifl, buc^ ducn 8ieuabe>Sicto, bem cc fift »ieiiig do^ic finiii ungetM» 



*) Die Vii>aca))t)ic .Siiiuncnnann« Bntanit idi htx &ÜU Um» iaUl», M J^rtn '^lof. Dr. (fTi(iri<^3imm<T« 
■•■tt Iß 9tmi$M. 



Digitized by Googl 



3. mor ein SRcnfi^ oon ^rr jaxtcftc« QwipfBllflfhffttt flv »fanfttn Xage" eint« 'glü(ni(^en SamiOM* 
Uen« unb b«^ bun^ ti^fitt;tt)fMit fjf^lMIA 0^ turit (eine 1TS2 erfolgte S^enaft^bng 

Mit C^rnriettc, neb. Slein, efaitm fHv/lttt flVcr WCiUi^Ctt ^gcitben, erlangte er bicfen Segen, ber die Wm 
i^iii luid). (»i licbtt fie bi« über ben lob l)iniiu? mit einer rounberfdjöaen Jiiniiitcit ii;;b Xreuc. ®(ei(^faU« 
17ä2 murbc er am ^irfigcn ^pmnafiinn aU Subcoiixcctor anflcftcUt, »orauf er iimüäf ((^nclt jum 
fomtotat ouffUtg, rnbflc^ 18(3 iuh| Qcwf« VUfkn |nm 9t<ttor (fpSter i)ic| «r 2)irfct0r) nit b<K 
C^atactrT ctnc^ frofcffcrt^ ernannt marb. Ter Vnnbiiraf tonnte fd^meritc^ eiltr beffere S$a^( ttcffCB. 
3- (du nun ganj {ciiuui Amte unb fi^ii^U fi(^ biui^ einen unfid^tboicn ^vbttttäit wt bem luMaglfl^o 
Cbcr t(imnt)l«(iA<ii Sfem b«r fBcfr. On bm ^a>^ ttfttxwAm ht9 q Kp w M ifhii i tf ^ «nttr fdnen VMgen bU 
Vnnctor- nnb Subrcftor=9yof)nunfien unb jroci ("i^ärtf^cn, burrf; ba? fcfirocre Xbor unb bie birfe atakt» 
MMUtr in einer Stt ^uigjricben gcfic^^rt, oerUbtc er nun aU S<4ul< unb i$amUicn«!I3aln eine faft oiottl» 
(ii]ibcrt|l^ri§c te ^V^csw Ctitr Mfl^ Mn ctacn fHcttcn tNttjMt^ ytcHf^ flcf^i^ lu iDcrtw 
unbicnt. 1*517 erfolgte feine (Frtitnnuiiii '^um (Jpfiorti* ober f^SbaflOi^iarrficn , 1?'?4 ',nm 3JIitgtitbt brr 
f ubatiiiu uommiffion für bie '^romuj 2tarfcnliurg. 1823 ^atte ibm btc pl}iloiopt)ifii)c Cviu'ultüt (^Ue|en 
honoris graiit. bk Sjlictorivärbe juerlannt. Srft am 4. October 1826 Derfe^te i^n ein [aubeit^(rr(U|Ci 
JDetret in ben immer nodi niefit nad)gcfu(^ffn ^Hulicftnnb. (Sx beqncnitf fiel; leid)? hinein, lebte in ^eitaer 
3urii(fQejogent)eit biilnn, allgemein l)od) gefc^ätjt, von {einer oamilic (tt^ -i$atriar4), ja faft aü ^eiliger 
gci^oltcn, mit bem roonnigen (^efübl eined oon Segen burt^brungenen, sab q»«eie ««torniUtis geführten 
Geben«. 3n ben oerflärten bannen äugen unb beut i^olbfcligcn Üä4»t{n, ba« feine ilpptn umfi^ioebte, bft 
bcT jßctrad^ter ungefaßt ba«, na« ber fi^öne #rti< tvcnigt Oa^re »or^tr in Snicfbtii auf bie ^c^tfcitCK 
feine* Gegeben« mit i^m ungen)&bi>l><^<i>> Selbftgefii^I audgefproe^n ^atte: „0(^ füt)le eine ganjc Seit 
in «KiMcm 9ufen, au« »c((^cr i^i nie au« einem 3auberqueÜ im fieben^igften ^ea^ift^tc no<^ ingcnblii^c 
ftcsft, n»(^ jugcnbiit^c Iteitcrfeit ff^Bpfe". 9{ocfi battc bie 3eit nie^t« oon ber Vnnnt^ trab SMfil|Mt 
biefe« SlienidKu auc^ im ?lcii»;ricn mcggeroifdit. 2einf:tt jintiun i>rcunbc, bem ^ofprebiger ÄB^Ut in 
^etn, f(^rieb er: .Üiie war it^ ^citctti unb flunttri)a|tcr al« jetjt. 2)abei tft fcUtft jene (itbtii^e unb 
ec^Acttbe SBebmut^ benlbor, bie miif» oft Oon Irgenb ebmn fStctne Im imm^. Ocrifl^f 9u feine» 
Onnerften uerlinrfdjte in nir bie *ii.-mtbc, bie it|m ber 1814 evfoliite Tob ber ®ottin gefc^fagen \^aiU, unb 
fo bebt bcnn biejelbe ^^uuitl) in einem ^rief an ben cnoä^uten greunb: ,®ic finb ein ^oi^bcgiü(ftcr 
CNrttc O ®ett, »er bM letjtece xm itnb vk^ ne^r i^ toie »ci§ er oai bcften ben ^bmuü ]h wfirUgen, 
ber tid) bem inunberfeligen SRanne, ber e? notft ift, mit jebem aJ?orgtn Mauer nnb (ieblit^ier auftbut". 
3. ftnrb am 10. 2)cjcmbct 1829, nai^bem it)m unUingft fein oUcr grcunb unb "^rorector (Smft i'ubuig 
6oTtOTi«l iw ttkt borwigegwifleu mh». 0alb boninf Mrlflieaia^te fda Ciolit Cmfl bM 4W4(cte: 
ado^nn (McoTi^ .■^iiniiiennaii tind) feiiicni ?fbcn unb JlMrfen. Sflimftobt 1829". 

SNan »eiB, micutel gcrabe beim Vct^rcr bie l^erjbnlb^t bebeutet. 3- bcfiätigt buvd> bic )cimge 
bie ^^iia^i^, bcf fof^ Se^ct bie reinflen, tiefften, nac^boüigften, ben ganzen 3Renf(^en beftimmenben 
ffiirhtngen er-,eu!ien, roetc^e ftrenge 2ittUtf)f eit , ?(bf( ber 2eett unb reiben ^iebegeboft mit in'« Hmt 
bringen, (ir mar mit oielen guten ®übcn auegefiuttct, unb (ie uerfeömoljen ju einer feltenen Harmonie, 
|ur maBooKtn SKenft^lit^tcit, }ut |)nmonitcit im beften iBeftanbc be« fBotte«, )u einem jlttlit^en SunfttoerL 
3bm ftanb (Betoaubt^eit unb ^eUigfeit bc« £ienlen«, tebenbigc ^^ntafie, »iffenf(^aft(i(i»er Sorf^afinn tu 
@ebote. Qr Ifittt einen feinen 9Kt flber^upt Biel ®eift, unb gutlierjigen $umor Bei ber poetifd^en ffber. 
3^ jicrten bie @ra}ien ber (Sefelligfeit, bie 3einbett be« i8enel)men?, ber ou«gebitbetfte für ba« 
Docona. (Sr bc^eitft^ bie üRutterfprac^e in iKebe unb Se^rift mit ^eic^tigfeit unb blieb im netten, 
(cb^lfltn Snfbnnf ber 9hrtnr treu, bem gefucbtcn f at^o« fremb. O^ne ^^ilofop^ ju fein erhielt er fii^ 
in einer ibealiftifc^en $}ettanic^auuntj, bic oon (einer ftblicfitcn dteiigiofitSt i^re Heiligung empfing, babei 
ein jortc«, 001 bem Unreinen, am^ »enn er nur bo«on ^brtc, in $etn juritdfttcncnbei eenforinm, ein 
Mf te*l nur AM^twbcfwigcnc« 9^ U «14t «uMU^aAa mOOnAt, mb ciac bmttnirtMW 



Digitized by Google 



56 



V9a^r(ii^! t« pait auf i^n, mi ber Vk»r of Wakefield Don m auiiM' i^t: aome men gaze with 
admirttion •! the eolomn of a tulip, or the wing« of a bntterfly, w I was by natnre an admirer of 
htfff itttmm hea. fOaniM entfprang bie grrnjrnfoff @f(bft(ofigTeit iMk Cctbftticilrugining b«fl Blamwf» 
aalb Jirat nid)t ftoifd) tiiItlpift^^c, ionbcrn frtiibifl, alf in ifiiicr l'ebcn^tufl fortwebcnbe. Opffr für ?Inbtrc 
jß Muten tmi i^m )iuft, unb aa» er aU ^pü^t crianntc, baffir iibcma^ er aiu^ an fii$ briidmbc 
0(f(l|wc(bni flfi fonf((4 30^. 0tl flUct Orii^^njfiiMt tnio er tat ber 9mft ftoifni CMCfcR, MüNnbef* 
baren fittlic^fn (Srnft, (ficfjf aufi-uidcnbe ©cutifternng für ba« (Vnipc unb f^'utr, I'ct bcv fati^tnt 'Ifiilbc in 
9ctt(t^etlun0 Slnberer bic «intfc^Ubtn^eU U9 nurottfi^en Urt^eil«, bei bem oi't^etift^en gciuflctüt)! bie 
fipcnuTnvt iBififHi^r MT «Hcn ycmgcH. VT nBr nfnopng um M^i^sfiig i^nc wiinu nun onui|ci , er 
wor ein ijon; cfirticficr TOann. Wniit imni fftiie ftrcnf^ftc ®enHffenf(afti9feit btivnnbfrte, fo mu^ft man 
bie ^(K^beonobctc ^Jiatur, bie ba« äiet^te au» innerer 'J2ot^nenbigfeit t^ot, in'« ^erj {(^Ue^en. 3n biefem 
CXmm wM <# fcbtf k4 cIm fc^MlIc SnihiMu bcv fturißt V^ß eine SNsdfcdc gnuunit ^tt. Uafblf' 
Ii(^er ©anbff unb 9?iif ftaiibeti baniit im (Jinftaniv (5in fo(<^er homo omnibn» fero nitmprix a1inr>!nliH 
crmetfte überall l'iebe, ^"tr"""'/ t^erelining, liljrcrbtetung — ^ietflt im »oöen Sinne bc* iüortt«. Zcx 
herein fo ^ecifh^ Cigcnfc^ften fain bem gekramt, bem er ^ iiinfltb, kn Staat«-- unb jlirc^enbienfte, 
bem 5?otf unb 8anb ju GSute. X^it golbene ?5eruf?trcuf nöftiicitt ihn ',ur genoucfttn SBtnu^ung brr ^c\t 
unb lieg t^m ncnig ÜRuge )um @d)nftfte((ern. '&^c)t)ol)l unermüblid) im ^ortlenun, ficebte er ntd^t uaii) 
cigcntflc^er ®etet>rfainfeit, fonbern orbnete and) feine iStubien bem sdiulbebürfnig unter. 91« 9tcttinr 
nnterric^ete er faft anefc^licßli^ in ben oberen Klaffen, unb jwar in ftaffift^en iSc^iftfteUem, aiter 9tterotur 
nnb Sl{tertf|um«funbe, in Ütetigion, im £ieutfd)en. I^arauf befi^rflnfte fi(^ auäf fein @tubium. Unb nur 
mi bilben unb Derebeln tonnte, intereffirte il)n n)at)r[|aft. ($t fuc^te, xoai ba« SUtert^um betrifft, weniger 
ba« (iraiiunattf<^ (unb bic| ju ncnig), oU ben @eift ber atten ^(t auf unb »nxbc tri^t m&U, in 
Si^uIattRi nttb ^rogramnttn Mc Kngenben ber Flaffift^en 9üm, jumeift brr Wtmn }n »crMitUgm» 
fiiebtinge loaren i^m .'^^otiier, *f?tutarc^, !^oxa\ (beffen geiftrcidje ;tntfrt.irctaticn ilim nodigcriilimt tM), 
%tmi, Cicero, Vhoiu« unb SEacitu«. Da« ©rtei^if^e fe(te er al« 'Jiertor in ciiu gebü^renber« &UBit 
ri^r all M» Wt^gc gewcfen »or, bm^ blieb fein SMffen unb Reiften Sirrin oegen M QBtciirif<^ |itritf. 

Äflem aber (nn 'Ii"t beim pljitologifdjen Untenirfit bie fitttidie eiiiiuirliin.i nuf bie Sdjüter im Sinn. 
Cr mtr Sßcnfe^enbilbucr unb Sedforger. «Sein pfibogogifi^e« ^rinji)) c^aralterifirt ber ^^n Smft 
«Qii: {ttgcMbat^ Sraft i> Wim mb p MOcn fir bk mficn dbeni mb Uc «latcnflfn 0ttcr 
ber 2l?cnfrf)licit, für fBa^r^eit unb SJiffcnfc^aft, für >Rcrf)t unb 'Pfliifit, für ?fe(iflion unb tugenb, ba« mar 
iSfm Aufgabe ber ®^täf, nnb aller Unteni4)t an \i6) nid^t \om^l ^md ale oteUne^r ^JJUttel jur l^5fung 
iowt mecm ftiftiKbc*. Ucbetfc^ f|l |ebnl^ tbi (MuffttiunR, bag eifrige eivrkit S^mmmtm**, hk 
iBoterlanb«liebt ns f-cfebcn, IDOOon bie um Cftent 1S1 1 ^iftinttmc '•T?cbt iibrr bie '?'Qtfr(anb«Iiebf bK 
(Sviiu^m unb äiöinev ein iittxüditi ^tuinii oblegt. t^attrlaiibelicbc unb ungetjeud^elte l)cr;inntge d^rgeben^ 
gegen frimn ttjcuem gfirften, ben gic^attsigeu Submig X. (I.) f4iroebten i^m bann au(^ bei feinen 9emfc 
wie ©teme oor. Unb on fid) fc^on war er ber reb[id)fte, ficrilidiüf tutienbfreunb, ber fi^i unter feinen 
»gdiebteti Jünglingen" feiig füllte. (Sr wor gauj ^e^rer unb woUtc nid;to itnbcre« bebeuten. <Sx trai^tete 
ttadj bem @utm um be« ®uten iviOett g(cU| bCM ^^enf Wßf^^m»9, WM MMf^eM bei teflMf** (8ept> 
adv. Tb. 693 ft) ber «ote rO^t: 

ov yäq SmuTv ttf/ums, etJiX'flvat SÜMf 

ßtti^ftcev aXoxa dta <f^fii xoQTlovfltnc» 
1^: iif xfih'i'r rilfiffnUfi ßov).ft'iifna. 
|)6rcn wir ein paar Stimmen iiud^ Ulicubcv Sd)ü(cT. I^cr l)cid))vürbigc l^erfaffer ber ^armftäbter 
Erinnerungen in ber 3eitf<^rift .bie Oti^e' (1853 '31t. 58) bcmcrft: .<So lange mein l)«! Wltlf i|t 
H in MMf^rcr ^ietSt bem nun I}ingcgangenen Director bc{i (^tjutnafium« '^rofeffor 3i>ninennann ergeben. 
VMfi ifot brr Viop^ct Doniei dttd^t, mm er fogt: .Die treuen 2t\)xtt Uud)tea »ic be« ^innncU 0(on], 
nnb inic bie CMeme inuner nnb cin^fii^''. Mbibffal« tttU^onttit, ein geUntcctcv (Befi|ini( nnb 



Digitized by Google 



67 



Mm<>c WMSHtn. fcfaus Untmii|t )» dncm ctfalgrcUlai b«« yt^cr«, fein (S^rocttt, frine IRUbc, feine 
ttflllM, feil (Halblt ouf feinr S^flttr, fnr; ff in ^viniff 'ÄVfrn ftrfit mir olf ftn ^Kiiflrrbilb por brr 

9ec(e. Ottiflu^ bcT ^üUx, brr burct) btt 'Ä^ujien bcr untcvcn iUaiftn btr Cafe btc oberen 

gdaiigt mx, in weisen bat (ebenbige SBaffer ha SHffenfi^tft auf bcm )Sonu eine« geborenen Se^mf 
fimtbcUe, ber belebtnb unb ermuntcrnb ?u ben ^bf)tn be<f roaf)rt)(ift Wüten iinb &d)Bticn 5U erbeben 
n>u|tc. 3Rit frcunblid^er ll)ei(no^me tuaubtc er \iä) allen jeincn Scljülerii ^ii, uttb loo er ein lalent 
Mtftoni^cn, eine ftraft fi^i regen fa^, ba nm^e er CiebeMO }n »eden unb ;u ermuntern unb ben fi^ 

9crfu4f)cnben Süflcfn ©(^nntngfraft ju oetlei^en." <Sr wat .ein »oijtoerftänbiger treuer (Särtner, 

vef^er mit nw^er Siebe, ber mfl^itigficn aUer ftrfifte, (eine fflanjen »artete, pflegte unb begol, ooffit 
i^n ^unberte nix^ im @rabe fcgnen." 3n ^miefoi^cm Sinne competent ift eine (Märung, bie ber 
Derbiente JicfMr bü ^i^eni ®^iümt\tai Ober B. abgiebt: .. Sdion bie äugere iSrf^einano bcRcOai 
nmr ^er^gewinneiA. ^e Mr ficteVoffer Qhfhttiing ^eugcnbcn fdiöncn frifi^cn ^ü^t feine« 9nt(i^ miter 
beul toeipcn iKi'dffitcltcn Kopfliaare, &ie Ji.Mirbc, bic cv in ö'aii,; ftleibung bcreaSirtc, iiiucbttn niif bie 
G^ttkr einen c^rfuri^tgcbtetcnbcn i^nbnuf, bei bann bei ber jd^öncn jDictton unb Betonung in jeincn 
UiiUkU^I vnb befonber« feinen ipei^ctwOen ®t^nb(bcn tan^ ben Cmflt mb Me OHihu feiner QoiUlgc 
oon erflrciftnbcr bnucnibcr 'il'iTf-.;ua ii'nr. >>n feinen Vebr'tiinbrn, roelf^t in 1'rima unb 3clfcta ollt 
l»oi}»g»nKi|c cti^iidfcn Unterrit^tegcgcni'iänbe in i^r ^ereid^ joucn^ loaltctc nid^t eine ouf baS ilhrfoflcn bc« 
otttttn CSfmH|iMMn« fi^aif flcri^iMe Ucfong, «ler b«l eifrige Oeadl^ vw, bot 9n^ 

unb (Vcift brr grlcftnfii 2tfiriftnrtfrr fo ju fagen in Soft unb ^9Iut be« irfirilcvi? libcrflehn ju laffen. — 
8bf ^öd^itee ^iel jeiue« ;ü<rufe (rf4|ien t» üfta, nädfit (?) ber :^erft(utbee)(^är(uug unb ^orbcrcitang ju 
Ißkut» etMm tfiRC anb fknft ^«Mltcrt i« Mften, »eiriflftail «Imk Unnb bo)« jn fogcn, 
»ofür feine f crfSnÜc^fctt ba? btftc i'orbilb war. Seine iian^c Vfltrloeifc baffe etroa* Wemiitberlitbenbe*, 
{(in Xon war milb unb danguoll, tonnte aber bei Unge^bttgCcitcn bei ;.^ugcnb momentan fet)r b^ftta 

werben. 9(fmib<«* »faAfom nraren bei ben b«nu(« ibfii^ Ijalbjäfirigen (llaffencenfuren bc« X)ircctor< 

lobenbe ober ftrafenbc '?lii?fpriitf)c, »eil beibe unpcrfennbar au« bem lauterften ^erjen famen. Unb rote 
fe^r fein J^eruf, ^u Icbren unb bilben, feine 3<^d^'">)' '^^ uerebcln unb \ü fbrbern i^m ^cbciiebcburjniB 
unb l>eb(n«g(nu§ wor, bafiir fprit^t, ba§ er in ben [Serien einzelne .'iac^jUgler ja fil| ftefi^ieb unb fit 
tmxäf regelmäBtgen Untcrridit *iri;;.!nrliritcn bemüht War. 2oldic Ircfflitfdeit in feinem flanken Peben unb 
Streben fieberte i^m bie allgemeine vtcbc unb l<erei)rung {einer »c^üler, unb bcr banfbaren @e{innitn0 
aller, b«nn tnir ge&rtf fiiib, entfintc^ bcc bclmnte Sniiaf: Beaper hoaoe aoaeaqae taan 
l«n4e>qne maaebant'* 

0ei aUen Sectionen, bie er in bie ^anb no^m, loar 5Harl|cit, ^rflnbCid^eit feine Gat^c. '^o§ 
bie vectiire ber großen Stten für bie (STite^ang tflnftiger SStnbircaber (aber au^ nur für biefe; benn 
isiebtr unb wieber ermofintt er bie IHeltem, fflr anbrrc 9(mf^«p(ii( bepiauBte jhioben in bie Sürger^ 
flaute p fc^iefen') unentbeljrtid) fei, fam ibm gar nti^t in Srage. Cr anir bamrn nid)t ercfufiber ^b'tc^toge, 
mc rr tcini ^lr l\'atbematif qI^ (Mtininüfialfadi iicbiihrenb ft^ä^tc. (5r facfla^tt bcii iicbilbctcii lüann, 
neun er mit ben grin^ifi^en unb rdmi{4>(n SDiufcn nie nertraut geworben fei unb al{o bic g(t(lrei<4{te 
fUUiit bei Menf catbe|ie. Über er flab aa4 ber SRntterf'tnrai^ bie dlftt. {»erbfl 1806 (ber 9lb<tnbaab 
|fi^te luftifll) ruft er ben .Ibtturicnten jU: »Unfre Spradie — ift bo« ft^S^barfte fttcinob, bai uni 
iDcntf^ca gcUtebea ift. £>ie{i -J^ationaleigcnt^aat ntttffca unr in {einer Kaffifi^en iKctni)ett, »oiu e« \<cffing 
ttab anbcrt btutf^ 8NttMt ci^alca b^Hr iH ofAftca fM^fai/ faa^ fiab vir aai Cnbe wa^vCii^ 
feine Tfutff^en mef)r.* Änerfannt »or feine frurfftbare !Ü?etfiobf im Tcutftfini Stil — er na^m 
ben Aufta| be(onbei* »it^ttg uab war ein waderer ^Director — unb btc anrcgenben ^t^eUnngca au« 
bcr baltiflMMf^cn flllnalur. ^itr fbn'^tftc IIa frcift| bie ^lit, Cr badete aaw Wb(toii(call(b angefil^ 
mit Wfbrid) ber (»rofee. filopftocf <;n(t bem alten ^erm norfi für ben grö&tfn brutfc^en X)it^. ihn 
(&rt)abencn unb 3Kajeftfiti{i^en {teilte er ben i${eub0'O{fian auf &at linie mit jpomer unb ben liebriifi^eB 



8 




08 



unb 0. R(eift'# Didjttn »or t^m Kreuel. -- Sif frucfitbriiigtnb pabarit cv in tidi bcn fUjitologm 
uab Zoologen 1 X)en SldigiMKuntcttü^t gab et mi^t toctttnb, {oabeni aue cistai oaMi^ttg tß* 

IIIWWWB fXIjCR. oicnglpf Mw CT nun WlUllv lulfl. ST QCQVTIC jn DCn |IVIR0ICII iKuiiviulUflUI OtMl 
C^flflc^- &nt milbr i^rlaHn%fcit athmcn btnn aud; bie Don itim »nrfa^tcn „3cfii!!arbrtc für btc pbcm 
tUffta.' Viit brinaUt^ Ia«M fciiu 4)utc an bic acUrni, für bU religiäjc (itjic^ung fctncr >^fiU«(|C M 

Wh Vfm iB MRIUmOl! NM9 fcUtt •tCVtCIR VCR^nni, VW CT t^MR W {^lQ|l|lfOBMMUI IBUO jH M* 

btnftn aibt: jSic oft maAfn ;?It(ttm btt J'cgtbtnficitrn brr ©dt jum (^tgcnftonb bfr lliitrrrcbunq mit 
i^itn ^\)ata, wantm mäfi audf btn, btt fie jttU|t unb lenlt ? Sic oft {pret^en fic mü ii^ntn über t|}Te 
jBuiR|ii|f inuyunmc nn wkk vk vimMiiifinuit mc oipi ciiwucuiq |in: iwnw Mm 

mit Siefen, bic fftr feto ftiqc« Ue fir (bi <lil|tl ÜMgitt ttfUnnnt flMk, «ii|t fllcv We Uapnl» 

lü^tcit bt« ('Attftrt?'' 

Sil fcinrn ^ftc^ften Hntitgen ge^Srtr bcr Mr tcforinirtt, vm Omtf ttreiM ttn^eridltct« 

C-Miiiiit i'i :! iv>cttcK«bicnft. ©ri btn f(^ufeiibcii Innungen unftrir ^t\t iibrr biffr^ :^nflitiit f(^ctat c* 
ttii^t jU)C(ao« ^ jtin, nenn tfier eine %eu|crung ^immcntuum'« aitf bn Xebc über ^nd « ){kxMaifk 
«n kö« ^trmiuifinin (1803) ber Sergeffcii^eit entrffTm «M: bvr^ Mcfr CotMge feien M man^Ctt 
3fla|Itn.uii ■ii.Mrhniiirn lirni?riicbrad)t loorbtn, um btrtn irÜlcit ntlciii itiiint bn^ liirfiiu i'-^Dininfiuin eroifl 
■ttCEgcBlit^ unb i|eili0 {ein rnüffe; l^irtungen, »ofär )te, »enn t^r no^ ba» näiniii^c fei, jebcn 

3- »or ein treuer, fo«gptt%(X, »«isomer '^ter ber ganzen jtnftalt. Qx »crftanb bic vmx' 
Mißiit m^xift oof bie obfectittc SMIiiltett unb iOemunft mit ber ^Seat^tnna bce OnbütibiuOm i« 
»creiniaen, }. 9. aRoni^en auf bic gemific 9cni^ba^ }u leiten. (5r behielt auc^ au^er b(R 
ftunben bie ^i^Sttnge int {»erjen unb im Suge. 3n gerSufc^lofer Steife rettete cv inancficn 3diülci »ont 
ScxbcrtoL aus tricUn crjeg « Sttuob« ftv tauncc. 6ctnc 2>i«ci|)(in {tfitte fii^ auf bie ftiUe 'Jia(4t 
ber ffatH Pr bcn 9effer«ti nur ein Ue Hfe CMnt be« trttbcnbc« ÜRtgfaQcn cmpfinbfl^c 

©träfe; ftlbü bcn riitcditcvtti baimtc bie ö^rfurc^l. Ttr in bcn vclirfülcn, wa er eintrat, Iiertidttnbt 
S(ni)>e(fricbe war eine Z^ntertDeifung fär ben ttaerfi^6{)fli(^ett guten WSXtVi unb bie bilbcnbe SHot^t, bie 
fii^ foft 3cbem fttbfbor machen mufitc. t>\t ITuaettb be« 9Iei|c« Ate er In chictt gouj eMimntcn 9nlbe.^ 
Gr bereitete fit^ Quf jtbe \?ct)riiuiibc uor. 2oni:ncri:- '.nie ^IMutcrJ fap er, oft bereif« um -1 Ul)r "^m 
otittag«, ftanb^aft am i8(|preibti((f|, (ijercitia ober ^Auffät« ber "Primaner ftubirenb unb mit fäubcrli^cr 
Chlrift flitttt bei ibKnÄcr cmisbcib. IM fÄic ■rbciMumfrc wi^« mfl| tat «ilcr. 8iume Bd» 
Mtebett bie frima unb Selecto in (Sinem Solnl jnfMBmen. .t)crbft IRLV) f(^reibt ber gute SRanti, ofine 
ju {eufjen: feibft ^bc in ber erfteu fl(«ffc W dftngUngt untcrrit^^tet.* 3>ie Srequen^ ber combi<^ 
«bttn IHaffcn fätf M« Mcr 100 «■. 9» blefer9M|b0e wmOim tt fetucScctenen, »eraenbete Qem« 
tagftunbfn jum llnterridjt, infpicirte fteifiig bie ßoticgen, u. f. f. (59 fom fo weit, baf; er r»abre Idiiii .Vi, 
ja fogor 40 tnöi^entiic^e ge^rftunben ert^eilte, bag er au^erbem nödjcntlit^ ctnw 1(X) ;^lui^arbe^^uuacu unb 
eben f* trtde bttbriMe Cpncitk cacriglne^ unb ptx in ber m^e bc« rictcmkl^ 8ebcn«ia^e« l (Snbüc^ 
im 3abTr 1B2;$ mürbe bir Trennmici im\ 3etecta nib Vcium iu'i fßoS (|Cfc(|t mb ^iccbu»(, «He busit 
X^iU^eQ 0 Berufung ber ^^iclbelabene erleichtert. 

BUum er umtw nwr, fcbben er bo« Vettvrat flberumumen bfttte, ®et(c, ®c{ft unb Vnge bc« 

gymnaaiuiu illustre, aud) für erfprie6Iitf)e 5?ermittelunfl '»uiifc^en Scfiule unb ^u« ber ridjtijje ^ertrauenS^ 
mann, ficr {t^rieb »cnig lateinifd^, abn iai|ltei(^e beittf^c (idegen^eitefi^ftm, reii^ an |>ftbag»gi(4cr 
Qdllclt ^Dleft IcnOtle er «Miflent^«, un bot gbitürieiite u }u ibrtm $cU }u ratbcn ober um fUt 
mit ben üeltem feiner '®<})ii!er in ;^iifi(ung ]ii crfjaltcn, \u oerftanbigcn unb il|nen, tvai er Vttjfercn für 
biiaU4 cnu^tetc, mit lieben«tcurbigem (iifer auf bic @etU ju biubcn. — @(|^iegli(^ jci e« geftottct, 
<te ttit # hiibfiiiMlMU ili H Ikit bfll Snt bc6 ft^cot, Morit 3* ^ «Shltt bei bau XiutiaiUxitte btt 
t/tm fnf. Dr. 2)lft|(|* nlffncl^ ttagert« 8(|nni fmi fftmmm mMct olbnriin i« faffca: 



Digitized by Google 



N» 



.Qoni Wt wuüft «S§ DicTjtgttt^Tigt l<aitfbaf»n nttinc« Offtnttic^en ®<^Ifel«nl ttolCMe, atfb 

nun dlt Crfafiningen bieftr tanflen SäSirffamfcit suSammtnfoffen foß, fo mtitf i* bicp burd) nidjtf beffw 
ju t^ui^ «a \>avät ba< fnubi|}c .iBcfniiitnil, ba| ber ^tanb btt (ffcnttii^ai »^rer« bei allen .lOcjt^BKtbav 

VCHflKBaigUlUgCS Km aUII B|)|fTIH||al , BtUfC CT In (micai WC|mQC ^u, MNIHNf WHtT MIM 'SMQUMU 

btr bdofintnbi'tf, bcr (jtücftid)ftt ift. iVrtiUcfi, mn her feite 'DJtrtljlinn^ftnn bel)fTTf(^t, brr tmmrr mir fitfi 
l'tlbfl, luit feint 9{u^ unb ^c^aglicf^cit, nui bie ;ü<fiie6igung (einer e0oifü((^ iQittnfd^c unb l'icbUng«' 

M fUMtl ll in nUft fuT, 0 PCV DKOt MN9 BCfl MV VIMW fHQ (UM WCIUSfWII mCM VtXHft, Vi IPnlyCW 

bie Sefbftfuc^t btr menfcfilidjfn ■ilatvr fo flor feine ^Jabrunn finbct. Sei ein ^e^rer ber dngtnb fein 
niQ, ber batf nit^t me^r lit^ felbei ange^ihren; er bcgicbt fid) i}lctd)fam feine« itti^i auf ^ fcUi^; 
er ml fb| mit gait)er ®ccle wA mit oOct fciii(c ftraft ber hmgni 9DIM<^<iii9dt, iqcU|c er pk VOim 
bfOiiftTac^t ift, ;um l?i(iciitbiini bnljin urbni; cv niiif: ucr^idjtrn auf llttjäMiiir^. worin tnufenb flubtTf bie 
(^euüffc bc» l'cbcn« fucijen. M\ ber Iliat cm yaiijce Vt'bcii bicfem m fo Dicljac^ei' Jpinjtd^t mut)CDoUcn 
Berufe |u nribmen, \idi mit immer gteii^er ^eiterteit, mit temcr glei^im (Sifrr, in bicfem cinf(rmi0ai 
firtife )u beme^en, fic^ fo Dielen ^efc^loerben, Stnftrengungen unb Aufopferungen au^i bann nodi itittirr 
broffen unb frenbig }u unteriic^cu, »cnn Don ber unfunbigen ober übebDoUenben ober buit^ bo^ljaftc 
(Hnflüfterungen befangenen 'Hädi tAdft* gemürbigt «wAnnt wM, bqu f^ict munwto flnft bei 
(Sntjl^iuffee unb t)of)cr unbciwinglic^n '^luth. 

XBirb aber ba« öffenOi^e ^clp:amt mit eben biqem ^älutift, mit biefa ©clbftoerUlugtttuig, mit 
Mcfcr imcmlbfiilcit toltwiff »cnMfM, o batm nenne man mir b«i^ bot CHnlb, tar dne 0(l|cce Knie 

lBai)rtr ^reuben, geifriger ('tniiffc unb rtiner Sftbftbetohnuneim nuf',utiiciffn hat! Sirfi fÄcifitfi \\i erg(|ai 
im iKeic^e be« ^Sc^bnen unb ^a^rcn, jur ben großen (harten bcö vcbems au« garten iSe^ingen ItflfÜ|C 
9tAmme ^enuqnjie^en, Mc :8ttti»e unb bie Öffnung be« Qatfdm^e« ju pflegen unb jn n«riai, Mt 
?!cbf, bit ^cfituuii unb ranfbnrffit fo oieter eblcn ItJeufdifii ;u ncroinncii, im freunbli^ien ®eiftt«otrff^ 
mu arglojcn uub rcblii^cii jluuegcnoifcn für bie tjudjiicu unb l)cUi^)tcn jüigdegen^eiten ber iIUenf(^l)eit, 
fecr Staaten unb Samitien jn nrirlcn unb Saaten autfjuftreuen, beren jlemte be« Velber« a^nenber O^eift 
fogar über ben Sorfop^og ^inaud no^i fortreifen fte^t — nein, nein, biefen iiberf(^n)ängli4)en @cmi| 
gcm&^rt fein anberer Stanb, fein anbrrer i&eruf, fei er aui^ ber ausgejeiidnctfte, ba gUtmenblte." 

ttstcr BiMnerniRii'« Dirtetwat mttbai fofgeob« 9^fta tagcfMIt: ff. 9. Qflfwinn 

1808—1819, gTiebri«^ ^nbroic^ ali l'ctjrer ber OTat^ematif unb ^finfif 1806, 9ubnjtg ©(^leier^ 
ai«4tT in (|tci4^r (Sigcnfc^ft löUti— 1823, Stiebrii^ aenber 1807 aU teurer ber fnutj. @|na(^, 
Dr. entolg C^ftflkni Stanctiioiiii 1815, 9atl mOtOm 8ant 1816, Ctnft Wr 1818, Stnl 

fbillpo WiiMm Re{)(er 1819, Or. («rorn Vauttftfitäqer 1823. Unter brn ?MUm au« jener 3* 
mögen nur bie tilamen l'iebig unb (^^eroinu« genannt werben, wenn e« aud^ bcm (^qmnafium nil|t 
MxgBnnt mar, biefetben bur4 ben ganzen (Surfue )u fa^en, unb ba« ®cnie be« Cinen, ba« img(M|M(fa|e 
ZtSat be« 9inbent burc^ oerfc^lungene "iBccic ftd) ]u ben ftödtfien -Riefen empororbeiten uiuf;ff 

Auf Zimmermann folgte im Mectorat Dr. duliu» itarl grttbrii^ Tiilt^eq. (ä^eboren am 
19. 9II13 1707 ja «Rotb^en am {»arj mtb <n tcf^rfK» Ott^iftnfffai oufgemadrfen, nmSte er bnti^ 
angeftrengten gteip bic rcicfirii Waben, bie t^m Ö^ott Derlieficn, nutbav ;n ;tuid)tti, unb fd)on ben Sdjiiler 
bt« 9toxb^A»fer Ot^nmafutm« «icic^netc ein fein gcbUbetce O^r fär bic uf{a|iung ber r^^t^mifi^cn ^OfiU' 
^tit gif n^ffii^cv mfc iVnlfii^ci fibltcr, du fcttcuctf Zifcnt fit ben 801 Img mib Mt Sta^^Qbmig tetfdfecit 
in brr 'JDIutterfpradie au«." 3af)rf l^ln focfit er bei 5!BatcTfoo ot* f^rfiioKIisier mit, flubirte bann 
iu (Böttingen X^eologie unb ^^ilologie unb würbe nac^ abfoloirtem Unioerfitätdftubium \ittfctx an bem 
QBtttagcr Oljntmlinii anb ScnPI tm bet UnfiwfitttlMUbflct. 9m Sa^ie 18SI rnnbe «r oO ObtS' 
It^er an ba» Wnrtinfuni i^Tiiunfrftmciii berufen, roo rr nirfit nur nfo« ?efircr mit grogem (Erfolge 
»irfte, fonbern au(^ bur4) feinen iiiommcmai ju TacituH Uermauia bic äufmertfamfeit ber »iffenf4aftli4ien 
IBift oäf bnlte. 18SS «lifft er dm «if Iii fnfcjfw umI SCkmnfiBbt mb ahttc wi bo ot 

8» 



Digitized by Google 



eo 

{ttcrft ai9 (!ol[(nt iinb (^c^iitft bt» C^milMQm 3>"""^<"in' ftrtfte ni(f)C mrf)r ;ur ecmaitigung 
feiltet iü)ccmäBi0cn jlmtelaft ou^rm^tw, tam Mn 1826 m tS» SXnctor ber anfiaU in fcflcntitfa^ftn 
flMfc m ja fdwm fw da|K 1867 cifdgtai ZMc 

Sein Gintritt in ba? (^tjmnafiura }u !|>annftabt ftclltc an iljn mand)c \<^VBtx ;u Dcrnntetaikc 
SotbcnrnsoL Soffen toix üjxi f^ft rtbcn*): ,@4^on ^ottc brr Dcrctctgte Zimmermann jwci 3a^(^te 
Ibflnifil M bcr •Spifc bitfcr SsfisÜ geftonbcn, f(^n ^attt bit genalttgt ^anb brr i^cit fein ^upt fle> 
Mtii^t unb in ber SIJ?itte fetner Gotfegert ftiii Silberfjaar mit ber Wtorie eine« pabntioiiitdicn ^eroen um* 
^flllt, Ol« bic fuiflcnbc Ocfi^ftfMtaft ii^n baniirbtt bci^tc luib b<t aUfdtig «ngrcifenben Selbftti^tiglttt 
nnn|c MMtnkcn 9(fMii mftitic- Sfitttt Me fikttt bei Oatcn, Me er wit fninMcin SCnle ßeftrtnt, vir 
BOT feinen Mufltn Qufiici\iiniifii unb ^iir i^ciibfiiärnbtt für il)n geworben : aber wer moi^tt einen jurfmbcn 
$4ine(} brr S^t^muU) ilbrc bie aUntä^ligc SonbUtnfl bcr 3cU, ein bantcnbt« ^cn Mr ber ^^urunft 
jMj^ nMtSU^ ^ibw, ta 4>i §u( Odte jn tidcn- ntfb Me mlfli^ Ctt^ fcfaicf Sflirt pt wctbcii, mk 
ber Voune be« Sc^idfoW ein S^ember, ein Unbefonntcr auSerfe^en worb, brr mit brr (^iinu tioba (^öiintr 
gctDoffuet, buri^ ttint iBanbe t^eurer @(Wo^n^dtcn unb ^nyflii^tunaen mbunben, im Utb<mMBc bc» 
iMgeiAfi^cii QeuKifcrt bcn Gtra^Ienfnuij bei loo^lMibkiltB ffnfiet aiili|lni, obet flov, IM> nicbeccii 
flIMiKn geJritet, mit tin ftinbftliger TSmon bit «Ircift bt.? qcwoftntcn ?5Mrfen« jerrfltten fonnte? Unb 
Irie m^e tag ^ievju bie t^erjudjung, ba eine ^citgenüRe Uuibtlbung bee ^iefigcn Qj^mnaftum« ai» bringtnb 
Mt^Moibig erfannt würbe unb mn^ bitn| (ange ®e»oipii^t tfftaet flcaHubdlc Qmmoi in bem ^Dnnie 
ntntr '^Hcbürfniffe unb Ginritfininntn fpr btm »^trbredjtn ni(f)t iKf(f)iil't werben motzten' ■Jthtr btnnocfi 
^attc bttlb eine freubige Uebtrrajdiuiui bit buftcren öebnuftn Ptrbaunt, bie fei« ^tti eine ^cit lang um- 
fangen Ijielten. fBo^I gttbt ti 'Ii;en)d)en, bie tü webrr begreifen nod) banfen«wertl) finben, bag ein fotiM 
36er^ltniB rein fein fonnte oon btm Unratt) ber '^arteiung unb btm unruljigtn Irttbtn btr (?tffnu(^t, 
bei Oatrigue unb ber fic^ felbft oorbrängcnben %i}i(f;tigt^uerei ; aber tbtn boruni ift e« nur otv^iünnt, t« 
IffntB^ i>linf|RCi|cn mb Mclcni|n mtinet gcit^tcn 3>i(|Brcr, bie unferm |}er^ttnig na^e ftanben, aU 
^ragni an}iirttfen, wie ber DcMvigtc 3{"*»*mnaim in ben (e^cn darren feine« 9enif« feine miüd)m 
(wjfnungen unb S}iinf(^e grogentilettf erfüllt fa^ unb bonun non neuer f>ritn(eit bdebt iMb Brie b«m^ 
ftelemwOc dnflenbfrifdpc gcftflrft, einen neuen Bci^vn fräic« S^en« begann. Ja, ii^ barf c* BffatUi^ 
■nlAnred^cn, nett ef SRoii^ nii^ giottben ober ni<^ wiffen uoüte: mit gcwiffen^fter Zitne würbe« 
We 9emi]l)unaen M Vtxtimtm mttttftS^, vumäft btlhfenbe 8oft von feinen Si^ultem genommen, bie 
{(^wcren i?erpfli(^tunfltn tinte r^Himnafialbirector* ifjm erltidittrt, oftuc je über bic ®tfugniffe unb "^or» 
rn^tc bicfe« jUnt« im fiUincn ju mäfeln; alle« l'ob<n«wert^e gelobt, nitf^ alle« £abcln«nctti|C gctabeit; 
fein Qccnuit^9tto|>fcn in feinen 9T(nbenbed)er gemtfifet, fein oft bomiger Vfnb mit Qretiben jv ft^nrihfn 
unb )u einem iBfumenpfobe ju gcfiattcn gefudit Türdi midi roeniiiftcn« ^at fciti iVram feine fiditboren 
Sforcn auf bie fieunbtii^en ht* :l$crewtgten gcbriiift, feine ftiUc UnjHfhcbcnl)cit mit feinet ^e, 
fcin ^cinQi^cr Hcrgct an feinen ftvBftcn gejc^tt. iDo4 niitt nrir^ fvnbtrn i^ni ficbifrt bicfcf •Betbicnft; 
btnn fein mitbe« unb e^rwiirbige^ Vnfef^en, mit bem fein innere« 3Bcftii lihcrciiifiimintt. l)atttn tbm iiitin 
f>eii unb :ßertrauen genrannen. O, ni9(|tc Oebem, bet in glei^cm Amt uub ^eruf fte^t, ein äl)ultd)cd 
itM jn 10^ «Kfben, al^tc 9^er, ^fA^ bot S Pew ü lg t cn , bcn vcfncn ^cgcf einer fi^lnen Ccife 
unbeflerft erbalttn »on bem (?^iftlinnd)t bt«" -^itibe?, mbdjte »"Gebern eff, wie ifim, getiiigeit, burdi bae ^Pt 
»ufitfein treu erfülltet ^flii^t ftc^ bcn j^ricbcn bcr wccU fut ben !Hbeub br« lieben« ju fiebern unb ntutf 
fdnoB ^inf<|eiben all mo^^Stiget 9enini antcr bcn garen unb ^fmatat bcr Qei*^ |u tbroncn nb 
fid> in Sieler ^erjen ben Httar ber Tonnjorftif mit btm rtin flanimcnbtn Cpfcrfcutr btr ■^'crrlinni,^ ]ii 
ernteten! {>inge|ogen ift er nunmehr in jenco unbefanute ^'anb, be|)cu i3fortcn ben Vcbcnbcu ucr)d|loiicn 
fiab, olcc tiuSMMt ^WimVpt 6q|ciifivlnfi^ jia> (lM|ifni( «n bot ffori« bc« ^tann^ wnn« 



*) 9ilt|t«, Site |i|iflm im »| BUM | Umi V» «MmflcM «• t Oääkt VBSt 



i 



Digitized by Google 



61 



1W|(i: Elm, pia raim! nnb unter fcintm ^Hbt fte^c bir rtnfcfirift ; 

Moatrw ante ociüos taoqwun praosentU ima^ 

OtM, «p. T'nnt. 1, 9, 7." 

DiU^tl} Ijottt te« <i}Ui(f, flnfont« mit meift jungen unb tu^tttoen ^e^ifTäften wbcittn. iKo^bcm 
Ml k« Hiciai 8i|mii ^nmlir Cli«Tt*Tta« f^M 18i8, Ctatocctw Clt^ttf 18S7 In tat Ih i fi jlfiw » 

Dorfe^t iDorbrn warm, trafen u' ^fn fnlftfr fTirntintfn i'tfirtm titnju brr burtfi Cfann'< 'äSerrntttlnna 
berufene, in btr ptjilologtfc^tn 'iiklt huvi) bic ^üuegabe bee Liu^au rüt^mitd) bcfannte Dr. Xarl griebrit^ 
Sebcr, 1794 ^iieimar gdwcm, feit 1820 Sonrtctor {u 3ct(, feit 1826 ^ntfeffor in 3)>nnftabt, feriur 
1«27 Hr <SiirI L^vüft üi'aiintr, btr S^ofin bc« burt^ feint langjährige Itiätigtett ai« ?e^rer am rt^itmnnftum 
unb nad^uiaU al« ^faner ber ^Ü^ilitäTgemcinbe unb feit ItiUö ale l^iitglicb bc4 ftin^en« unb St^ultat^ 
It^MtMcntm 8cUM4 ftitoio Oogact; 1827 Dr. ^cinri^ dutial Crnft Vafacr. 

eint t^niifit br*> rifriafii .-^ufamtnenWiTfen? birfe? juiKtibücfjcn Ifoflraiiini? nar bit nmi) aufmörW 
tanlannte lölUlit bt» (^qmnaiium«, unb bic ja^lteid^en «Si^ulfi^riftcn, bie au« jener ^^eit Dorlicgni, jeigen 
(tai fs VM kcnt wiffcnfi^cfHUtcii Stfecn nnb kct |Nubtfl9si|i^(n 9<ff4id0i|iMt bct ft^Ki^ Mit ms ' 
ber "Nai^eiferung ber Srfiültr. Jöefonbtr» Ijnt bit 18;5i< trfdiifitent 9bf)anblung be« ®e(ectaner9 '^üt 
ärnfl {xrmann Siiener de legione Kumanorum vicesima secunda, 147 @., bun^ btc 6ritif gekO^mbt 
unb c^rcnbe Incttaunnig tcfnttai, »nb (icUl|te in ttk0!^, lateinifc^cr unb bcatfilcr dlNNHle io 
funbrn nidit rotniiKv bir (^rnmübttitit im ('^rbTaiicfir ber ftaffiftfitn 2pxa6ftn, wie ben burt^ bit S(f)u(e 
gcivcdteu unb gepflegten ac|tl)(ttjc^cn '^uin bei lugctibiid^cu f u^ter d. ^, ®. <B., (<9nftaD >^olban), 
SR. ». (Olaf MK l&ktiMmy, % 6. 

;\i:r lil'l'ci) fiatte man, irit für Ü^ind, rinr ?lii«nabinfttllunfi iiefcfjnfftn unb itim tiic^t nur bie 
Leitung bc« läQuinafium« anoertraut, fonbem il|n fi^on 182ö aU orbcntlu^et ÜMitglieb bet ^^otbagog« 
ivMMfim jngCfVgfii , cmna nvc* loos iqoi w* aKngnfo urd nffciuK in wifUHnipwiQi^ni in Mm ncn 
erridjttten Oberftnbitnrotti tint SteKiinn affiebtn , in btr nr ;ugleid) iBorgefeCter unb Untergebener in 
einer '^erfon »ox. £)ie Ueberiaftung mit i(uu«ge{d)äften oUci ^t, unter bet er aber nie bic St^c 
uiMn lun, nniit ivni mc aNnpr in mct inooncinKn winni^i^cifOMftm TUßnpm, wn flmtvt «mir 
finb nxdtt mehr au« feiner lieber heroorgeflanflen. I^oge9en oerfotgte er mit »einltAer (Semiffenftnftigfeit 
ni^t nur bie neuen ^rf<^inungen auf bem (SScbiete ber '^^ilologie, '$i)ilofopl)ie, ©cfd^ii^te unb Sunft, 
fonbem aui| Mc ttfoannte 1riik«80fl|(^ Sitnotnr, f» bnfi Ußi tMft (eid»t einer ber {o^tfofen 9tefarmi»or< 
f^gc entging, an btncn ntrabe feine ^tit [o friiAfbar sifrocffn \\\. Vtibtr ift nbtr aud) eben bitfe 
ftii^tuns feiner X^AtiaUU für i^n eine CutUe oon borgen unb ^ergcrlictitcittn geiDorbttt unb l)at itju 
nur bann Stu^e unb SBcrgcffen^eit finben (n|ftn, nenn er im (^eift mit feinen Stfiiilern in ben ftainen 
ber Älabemie umberntanbtln burftt, ober roenn er in ber örtlärung ftint« Vitblingfbtdjtcr« ,^ora) feinem ' 
Unmnt^ über bie isd^ioad^cn ber i)ienf(^l)cit, über bie %!aunen be« "fJublitunio .unb bie baiuuißfi^en 
fMMMn kct S/iiltfßKK^tH^ Snft nw^n lUDrtc. 

?on feinen paebogogifrfien Stubien jeugen bic ncut HiaturitäMcrbnung, bie l>nftrurtion für ben 
Unterrii^t am ^^mnaltum X)anttftobt, bic ^«rorbnung iiber bie fi^ftli(|)en ÜHaturitättarbettcn, bic 
e4ni8cfct|c tiic kvfi n nif Mig w i <» n n^mMniiai 1848—1860 ,3ßc 0lpanfhlb«fK«" fi>^ ffcnifUlc 
^Nfpertorien für alft bit i^ogen, bie in jener ^eit ber thtoretif^en llmtDfitjnngn Me (S^tifitr bewegten, 
unb nerbienen oui^ no4 Ijeute, nad^bem [täf bie ^ge^^cnbcn ^gcn gelegt, nNtm ber mannii^fai^cn 
fümgnn«, Mc |ic ftfl fifar «llc jMcigc M (Efiblinnflimfmf fldcn, 9c«|tnn| nnk W n wlH i HnBg . 

Sil h-ii practiidjen Jungen, bie an l^ilt^e^ l)erantrüten , gehiSrtc dot StUem bie Unjulönfllidiftit 
bc« igi^ulgcbdubet) für bie auf iui^qh 300 gcfticgcnc Sk^filcijoi^; iibcrbie« nar M fma« bun^ Rettung«* 
«HM nnb Im Ifftntti^cn «cfm«^ in ben flMcn Stuf kcr 9nlfm^ tßmm»; wm foab, bii btl 



DIgitized by Google 



69 



altt ^Acbagog nu^t tne^r ju btr neuen Stobt paffe, bcrcn dfjent(i(^e (ä^tbäube, (£an^d, X^e«ter, (Safino, 
iSoftmen u. f. ja bot fiu^Jscrfn (?) Ut I9«udim(t 9(|flitai, mk in MUlct aRtdcc Otct» 

debnftl« BMur bct iiMcne Ctfd| cloif» mnodflcitb, oft bM tBnf^Milte. SM um b(e SRIItc 

be« Boriqcn «lofjrfjunbfrt« ffiMit« tt>lfCll|4nM mnbc bcm (^^nitüinnntti iibermteffn, bo man für einen 
ätcubau bei bem äu^crft flmfaiKli CtaMtf^nM^ bie äShttel nü^t finben ju fünncn glaubte unb ber 
dobt iDfltinfMbt Mc fß/tt ifAnuKn Ihf^ bvri( lincit fit intt dnfM^ ^0 hUft^nStK, b<t 9tM(* vnb 

ber (^^cwerHdiufe qewibmffcn ?Jeubau \>a« (^tjuinafiiim änttriitb bCB C^ttrtt ffeffen. ^aft Hingt 
t« mit xlionie, tocun ^CiUtfjeQ*) fa^t: ,3n bem unteren Btodt bcr bdbcn ©eitenfittgel befinben fid) oier 
foft gltidl gnie 8c|r^iiiffl«r, jcbe« mit einem SUi^niii4o(t M« »iflcfB^ 900 3wor finb bie icibm 

Hinteren biefer J^imnur mit 'i'irfif tiirfif im llclienttav oenrlirn, bif rorbcren bem ftCrenbrn «^Vrcfuf* einer 
fe^i belebten v^trasc auoijcfc^t. rod) ift icncv Diangcl nur au trüben '^^interta^en uiii^ciimttHid); bie 
3 ««pW»Mg bunt ba< legten aber würbe bt«t»er fo oief ait mtgtii^ ^omöot>at^ifi^ benu^t , um ber S/ff* 
ftrenung enfgegenjutoirfen , bie abftraaionflfraft ber 3ufleTtb burd) Stblenfung ihrer Äufmerlfanifctf oon 
btm aUtä^i(^cn iU2arft> unb X^orlärm auf bie :j3ortrÖgc bcr ^eljrcr ju befto grögcrtr @tärte unb Sicher» 

3Bic onber? nrtheiite er im 3af)re 1849**); .Unftt rfte« i.'acbaiPilüt^nnt'C fintte jmerfmö&ig 
gefonttte, f|cUe, freunbiix^ oon ber Diorgtnfomie beltud^tete ui^ bun^ Bauart unb tage oon iebcm fidrenben 
0ulvf^ flcfonbfftc Sc^ijluuiicv, wt, tcH et bte CMIfliut dtiM mcifcii unb vw^fnoCfnibcii fjlifini bc* 

jroerfte, „v'clircr itnb Ptrnenbe nicftt geärgert unb gcft»rt »erben fonnten". Sber 3t(ter «nb 'Bafall fjattrn 
ba« Qjlebäube in eine 9(uine Denoanbeit, mcti^e jubent ntdjt met)r ben nötljigen 9ianm für Dermetjrtt 
« Ctcffm bartot. (Bne trilnbCi^c 9te|>aratttr bc* <Stbäube« mit ettDaiger SnftfliniB bce Dhrectwiofnw^ninig 
tvftrbe beibe^ geioafirt babrn, ahtx bn;!! niaren feine W\üel aufzutreiben, unb fo würbe eine 'i'erfeiiun^ 
bc« O^mmtfinm« in ba^^ bii''i)crigc üiiaifeutjaui^ angeorbnet. Um einen (geringen Sauf|>rei@ würbe iad altt 
IfuAtgtt ^ überlaffcn^ oab bicfc ocrmoi|te juflfeicfl bun^jufütjren, wa« bcm iStaate utmO^ 
gewefm war. Tu? atte faebogog würbe oerjüngt «nb erfjieCt Wc (Sinri(^tung, bie mon für ba«? (Vtfm^ 
nafittm oft unb iuiutcr erfolgio« projectirt botte, wä^renb biefe« nunmeiyr in einem il^ebäube iid) bcnnbet, 
»ed^e nai^ i'age, Bauart unb (Sinrid^tung gcrabe fo, wie t* ift, befi^affen fein mii^te, um bie ntiSglii^ 
grbgte ^»"^ibrigfeit ;u realiftren unb allen notbmenbigen <ünsii^nscn unfibeminbUc^e ^inbemiffe ent« 
gegen^uftetlen." fdi ^au))tmängef bejeidinet er: Sllle ^ut»t> ttnb ^}Icbenarten be« @tra^cnlärmen« in 
foÜ^cr SRannigfoltigfcit unb mit fofa^er ^rftigfeit oon brei Seiten ^er in ba« Vebrjimmer ^ineinbringenb, 
bat im Siommcr oft dn iifoaincp^finnenbe« ^crftänbniB be« Unterricht« unmögticti wirb, 2) mongelnbc« 
ISU^ im fBinttr in «faum noitUtSirtö ^lelegcnen i<arterre;immer, .'() igjagenftadung mit @<cncrie unb 9o1M> 
(iebcm, 4) teficrartige 3Jeriiefunn mit mäpigem l'irfit felbft oon ber Siibfeite t'SolpcteriniTuftatiou, lannen» 
(ifoftcn unb 9Mi(ffu|boben iegt bcfettigt), ö) Sommer^ci}ung burc^ glfl^tnbc Dai^icgebi, oft mit bcu 
tMbUftm oon Venebig verglirften, 6) gefängni^artige ^m)>f6dt cinei Überfflllten ^POTtcrrqimaifTl ndt 
Cfenraud) ftatt bc* Maiiiino, 7 ' *-i':h'nnrnctur jur (^r;auiuni^ falicr Aüfie unb (icif,tr Sßpfc im 3'Jintec, 
im Sommer gegcmibet eine ^eU getiinc^e, doh bn Somie grcQ bckm^tcte ga^obe ^ui Jüeförberuiig bcv 
Sugeufi^ioa^ttng tc. 

^enn nun aut^ alle biefe 3ßünge( im Saufe bcr ^ fä^lborcr heroorgetreten fein moi^cn, im !(n> 
fange würben fie wenig gefübtt, unb wie e« bcnn cntfdiieben weniger auf ba4 ^au« anfommt, in bem 
gcU^tt nirb, ate auf bie (S^efc^icfU^itcit unb ben (üfci ber barin wirfcnbcn Setter, fo n>irc man entfi^iebcn 
bm4ligl incfd^ btr Aifliift dnt (Mgmbc fn^Mcitflt «oimiajiifoflfa. 



*) ^ognunn kca a^ouaflitm« »ou 1832. 
<») B» «Mlahclnm 1 «CiL 



Digitized by Google 



6B 



Unb botf) f(f)itn c«, ot« 06 bltfe Hoffnungen iinb (JrnjnrtttBflfii nur }um geringen I^eite befriebigt 
ivciben {oUten, ja, bct aufmeitfiunc ^coio^ter lonute bcmcrfen, bafi ein £$urm m hm iDIarfe btr @4ule 
m|c, inb fo INT Iram ein 9i|c)i^ feit lUkmottte Z)irect9ttiiiii4 tanl Wt/t^ te^UKa, 

0(0 bieder für feine Änftalt fo fjotfi tic>ififtfTt( "Biaxin fi* bera ricfftcn ^fffimiSmu« über btn MK Hfm nox^ 
«uegefc^encn Verfall bnfelben eingab unb jogar bat ^nbe aller gtjmuaftalen ^Ubung mit tfafctt @4>mc(} 

^VSBSCulD TrTwiniTmTL 

Jcfiou im rtabvf 1833 tiQttc Tilthcl) o,cfla,i,:; „To« f)iffigc Wtimnafium tiat rtiri iftjtr baa 
@4)i(ffal gehabt, ignorm, oetfannt, ocrbüditigt, Dcrlä^tnrt, bcncibcl, tjtrabgtjc^t iu mttben, unb gctabc 
Mt{(iitgni Cijul4tiiii(|(ii n(b 8cifl8iiy(ii, Mft^ om nciftra 9H^t inib tliifv|ifc(uiioen freien n(b wu^ 
bfin Urthcit aller Satfiffiiiur oon fettner OTufterfinftivifeit njaren, fiiib oft uoriUviieiiitifc aU tabflnSrocrtb 
unb oerocrflit^ ^tngefttUt werben. Cer Beifall bc« unpait^cifc^m iHu»lanb<«, neU^er une auf etne 
gflbqnte nrifc Mpit cntf^lMit, ^ mit mfini y wflw w w a 8lci#iit nifg«9fct." 

^0 lagen nun bie Otfiake icner Grfc^cinimg, unb wo bie Berechtigung feiner Knfii^? 

ffitr glauben fic in jwei ^'itfttSinungen fuc^en 3U muffen, erftlic^ in ber fc^iefen Stellung, in 
Me bie Ot^mnoßcn but4 bie burfd^enfd^aftlit^e iüentgung gerat^en waren, bann aber in bcm Xuflommen ber 
9tn ber Bffentfii^ SHeinung l(bt)aft oerCangten unb non i^rcr ®unft getragenen 9ieal- unb pol^tet^«^ 
@4tt(en, bie iunS^ft «Nitigftcn» sU eine Otufpsfitivn gegen bie «ngcblii^ bm OAiirfml ni^t aüffiat^taiai 
<89mnaften aufgefaft tmirtcn. 

IBir bürfen bie ^cftrcbungen ber eurfc^enfc^aft auf ben bcntfl^ Unioerfitäten a(« bcfannt 
«>OTau<fetjen. 5iir bic 6^i)mnaütn »urbe biefe potitiftf) fittlidif i^fipenunci um beguUIen oerl)Jingnif;tioO, 
WtU fid) ber ^ufammcn^ong ber ftubcntifcf^en allgemeinen beutfdicn ^^urid^ettjct^aft mit ben gleiche ^wcde 
Mcftlgenben unb für jene oorbercitenben (Sqmnanaloerbtnbungen unfc^wer natffweifen lieg. ®o oerfielcK 
bean ou4 bie (^^mnafien, bic man fflr bie Brutftättrn ber gefürc^teten Demagogie ^ielt, bem Banne, 
ber noi^ ber Qnmrbnnfl ftotKbue'l burc^ bie Sar(«baber Bcfd^lüffe, unb fpäter in er^öbtem Tla^t nai) 
bem Stonlfttiter Httentat über Witt ouegefproc^en würbe, wo« aut^ nur in entfernter Sieife (). Sß. bun^ 
&agen Don Sarben u.) im jenen »erfe^m 9ntnbfil|en angefieitt jn fein fc^en. ®4on 1828 ^latte 
fDiltl^e^ eine Sc^nfirebc Aber bie gebeimen Sccbfnbungen gehalten unb mit ben ftbStfften 9tt«btfltfen biefe 
oerurtfieilt, im 3ot)re 1833 in ciiur anbcrn St^ulrebe bie jur UniBerfttüt abge^enben Oünglinge oor ben 
@trbmungcn ber (8egen»art gewarnt, .wo ein oon @ift unb ^ftiUU) crfttlUe« Ddiriian in ben ftbpfcn 
f^aft «ob bfc Hhbemie lur 9f(on}f(^u(e fflr (gefSngniS Üb Ctod^au« geuwibcn i^. 

.@o mand^er 3üng(ing würbe 00m @Qmnafium entlaffen, reii^ on^geftattet mit ftenntniffcB Mb 
^Joffnungen unb gefc^milrft mit ben Tiigenbcn reiner ©efittung. 'Hhtx fnnm fiatte er bie ?lfabemic betreten, 
fo roor ber äbef unb bie ^oljcit feine* ilkfene vernietet, bie «onne (eine« (Seifte« in unburdibringlif^en 
Sbr gefüllt, unb er felbft ;um unbegreiflie^en iRSt^fet gemarben. dn ber öben ^Ubnig be« ^tT\tni 
fl^fciKa bie befferen @efii^(e erftoiAen, unb ba Oiingling, ben man in ben ^gonnenfc^rin ber (Sbre unb 
bcf 9(&äti }u fahren bermeinte, unfite boQ» nai^^er fi^nuu^ten in ber finftem 'JVjoberluft be« bumfifigen 
SEerfer«, }u SNInbem unb 3Rbrbem unb ju bem Abfc^oini ber llnM^ gefeilt. Vat afabemifd)e i'cben, 
ba« {0aft in »ergnttglit^em Keije bcm boncabea 3iingQng entgegenimnigt^ ift }um fc^redboften @(bau{rfa| 
qewnben flu^wflrbiger, Vbf4eu unb (Entriftung erregenber (^iueifcenen, umfi^loffen oon ber ft^wfltcn 
■?(tmofi)fiärc töotii.tcr 2ticfUift. (Äleii^ al« l>ätte RlinftemiB unb ^Jerblenbung gefiegt über'bo« reine iHi^t, 
ift ber Xcmpel bei äMufen jui (ärubc be« Unffetl« ge»Mbat, cxffilU oon ben Xuigeburten ber «»(^uU 
wA U$ (Sfenb«. B»mr ber gebeinmÜDoUe ©«blrier, ber wie «in 9eii^mtu4 biefe« (Sbno« oon gä^renben 
unb foulenben 2tofSfn beberft, ift Don mir nid)t utliiftct roorbcn, uiiJ iili iH-rinaii barum nidjt ;u 
belehren über Urfpmng, Siatut unb äSeifmak be« llebeU; ober bag f» oort^onbcn ift, b«^ c« feine 

ncraMg^ MS miiv vncf VHfWJiv w ytifB i ^ wer vcvspieni 9^ 



Digitized by Google 



«4 



%n einer anbern Stellt finbtt Xiltljtt) fcic >Uar,c über bie ikrnad)Iä(ficiuiuj bev fl^mnaftift^ 
tl^miQtn unb bn föipctlu^ SftMbiUniitg ootttemattn gegiutifect, fügt ober ^iuju: .Die poltttfi^en iit> 
^(tniffe finb fortnd^räib mm bcr tht, bot We gil i u ic ru i i g CB Wc 9a^'f(^ Xurnfdjtife nidft tntfd)tDinbm 
lonn, unb flfWit njürbe ein i'orfdila^ \in ilMcbcrhcrUfdinui bcr qljmimftiithen Uebuiifleit, bie in potiiijdier 
{)iiifi4^ fo UM omufta fint), in (kb gtgenuiärtigcn ^titUiuiten ^öc^ften Orte« {o aufgcaonsus »etbciiy 
bfl( Mctn fli( 90Ut Mnft^ni fBnitc, irit cinfi^c ScnMifung ober Hpfm 6tlBfi(iM%ni uf^cfcilift 

anbnc galtst, »di^ bcn (S^miwficn, in<bcfoab<rc abtt bcm (Byn n o f in m ju £)ann)tabt 
«Hb fdnon Mtt f4«cn Cmum todMI», mt bcr tHfMiMng bot StMt mfb |b|(iai •cMdcft^Bl«. 



9ct bflF tto^ bcf Miifritni Qciift fir i^K SfalbR Mibcu Ut Bi ct|l t B dicni in nfto tbric 

bue pracrifi^ Stcftiltat, b. h. btn pecnniiSren i5rlrafl befTttbett in ?(tiMitafl bringen, unb bemj^einaB auc^ bie 
^nftaUcn mS^Ini, bic it)ncn bie (<^rieid)uitd i\)xt6 j^itlt« am id)nelHten unb beften in 'Jlu^üc^t ftcUen. 
99 finb aber bie SkdtfdfaOc be« Srfolfle« ganj unbercd^enbar, unb ba^ei fbnunt t« htm, bag bic 
dffenfttcfte ÜWetnnnci in Quf= unb nbfteiiic'ibff Vinic balb bicft •Widitutt^ al* unfefttbor ^unt l*rfoUi fiitirenb 
bcflünftigt, bie anbcie aber mit 'JDiiBsunft Dcrfolqt, balCi lutebcr mit bcbenllii^er JncDniequcn; in ferner 
urt^rilung anbre ^aBfiSbc anUgt ttnb ha« früher (^rpriefene oenoirft, bogegcn ba« vott^n 'l<«rad|tcte in 
ibte (Sunfi finftet. 5o Ijabtn namentlich bie feit (Srridjtun« be« ^o'l»"'"'* ^" erfreulidifter ^«tife auf* 
btü^cnbe C^nbuftrie unb ber \it ornnittelnbe |>anbe[ nic^t nur UnDerftänbige jum «turmlauf gegen bic 
ibcclle 9Ubung orranlagt, fonbem aud) nobtncfinntc unb hoc^gebtlbetc SKStmer bewogen, bem 9til|li4leiM> 
|>rin|i9 unb bem hüftlangen nai^ prattift^rn Spradi unb Sad)-5ienntniffen bie (Bpmafien }u opfern unb 
fic aui ibrer eigentlichen 8eben<tuft in bie brücfcnbe AtmofpbäTc ber tf)eoTctif(hen Xn^notogie p Dcrueifen. 
Bdfon 1833 betlagt fith DUt^cV b>t t>UT<^ 9<»M leutfdilanb, namentliih in ben SRbeintanben, äber- 
^nb nehmtn^t Xbnciinig g^cn bot gtCchrte Siffen übertjaupt, infofern biefe« feine unmittelbare flU' 
Dcnbung im proftif^o Vtben gefhrtte. 9n biefcr 3eit, mo bie (Matirunq ber anftdrten aOgemeiR fri tntb 
ein ®(hulplan ttoii bcm ouberu üerbränj<t mcrbc, roo bic ^•^lUirticibiiun über Sein unb 'JJtthtfeiu einc^ Unter^ 
xvtfi^sn^t» oft Don ber jufäUigen tgtitnmung eine« üinjtlncn abbängig fei, ber in feiner 3)ieinung 
ifUtnmi im bwnh pfSUige Skibmebmungen mb flRÜtheiInngen meniger fcrfonm btfttanM wnbe, f^ledie 
Id bei bU \\\v b&dificn rtaatÄbebörbc i'oriicbruniienen Ihriufrichcubeit mit bem ('>'ricd)ifd)cn ber (glaube 
|U Qnnbc ju liegen, bal biefcr Uaterniht ju gdc^rt betrieben »erbe, unb bag man jelbfi Ouriften unb 
9R(biclim {m VKttigcn SRnnttn pni nri^bBtfHgcn 8c(|Ulubiii§ ctuM (tiiQtiii ^^nfcfbcf mb jnt 9t* 
nSning ber quv^ bcm ("*riecftifdien flammenben (Vrembroi5rtcr unb siiinftouSbriicfe bringen fönne. i'lnbci-fritf 
(aber getoiB ni^t in biefcr ittuffaffung bee grie4hifih<n UiUerni^t«) loeUe man ptcuftfchc (jHnrithtungen 
sffl flRuftar cnfflfflctt. Wer gcbcQe «m cfanMl nMH WM anf 3)inRfltb(cr •nmb Btkm «nb 
Imle ftd) iiid)t ■JlfleO auc< i'rcnncn hierher »erpfHanKn. ?((It J^emiihungen ber ?(rt feien cfal^ciMMuNyf 
gegen bie ^Qbcr unb filterten cnblit^ nur p foUer (ngebung unb ftiUer iKefignation." 

B(<trfa|tinm Ifl v«^ dacr ttri^c mb dt^m lalcba rlAtallg gcMWbc«, unb e« finb bat 
CKpnuifien wieber rreit metir 'Siftiiler ^ugeftrömt, al4 fie flebroudjcn fSnncn, weit man eben micber einmal 
bcr nbcDulten (Umgebung folgte, eine (^^mnafialbilbung fei für ilUcd gut, aud) mcnn fie nur l)alb, b. h< 
dgcntflll gn iMft bitntflcfl^ fei, onbcrfciM aber aud^ bic mehrfo^cn unb onbouemben ®to(fungen 
t^anbel unb Jhibuftrie ein Bärtfornnteti in biefen ©erufejroetfleu äu^erft ^meifethaff machten unb mieber 
einen änbrang \u ben eigentlidjcu UniDcrfitateftubien neranlaBten. So battcn >ht))cnieure, ßifenbabn« 
unb SivinMnune^ter jeitwcife bie dldn^cnbfien (Stfolgc \ix oerjeiihnen; bie unmittelbare ^otge war ein fo((|cr 
3ubrang oon jungen l'euteti ;u biefen Stubien, ba§ bie beftetienben poll)teihnif(hen |)Khfihnlen balb äber« 
füUt ioaren, unb neue, um bcm Sebiufnil |u geuiigen, gcgrttnbct würben. %^ie wenige Don ben na4 
ZnfcHbm iltbHbM tiwgm SNbiMcni, «Mnwttr bWt awi gwtct CtgrtnBi unb ^fTturMigciibfr erffOoig»« 



Digitized by Google 



65 



fa^gfdt flnb, ^abcn M oetrflnntc MB c|ian)oI(er Htbcit unb ni^cm flefmbcn? Acin tBmkcc, 

ba§ hif Ci'rflennjoTt fi* trifbrv onbfrn Pothfr PfniadtlöiTi.itf" ibffifcn Veniffjlociflcn ^uncnbet, \At Mn 
«U(4 nutjt golbnr ^rrgc, bod) ctiic flciictirrtc cpficn; im £taat« unb ©emrinbtbirnft Drrfprtc^rn. 

tyct ®tTcit itoif^tn bei naffifdt^fleltljrtcn unb fog. realifitfr^en ^iBilbHiifl, rüstiger gefogt, bie 
Qlttflc, ob iriil^ Ott bU ©teile bcr einfeitig genwrbcncn p^ilotogifc^en Untcnric^t^art, bic im XBefentli^en 
nur cicetoniait{f4< Ocrtbfatnfeit erftrebte, alle mbm lemDürbigen @cgenftänbe aber ijintanfeljte, eine neiK 
ÜRet^ob« unb neue Stoffe }u fe^en feien , reicht ftbrigen« in bie ttftt bc4 17. Oa^^unberte ^uriM^ 
(4 |ot bie lettere fliip^t in 9iati(^ nnb (Somenine SBcttreter von ^b<t (»abogogift^er 9ebeutwi| 
flcfnAnt ^xt Sef^ebungen ^ Wanmcr (®cf4. b. fkebag. II. 9 ff.) ettoa folgenbermoBen 4iaratterifirti 
3nbe» fte, nie aucfi ttire '^^focf^folflcr, oor ÜUen \iodt, ^{ouffeau, ißafebow unb '^eftaloui, gegen bat 
f^ci^ Untcrrii^t«' unb (ST3ie^ung«»r{ni (wUBificteiv »oUten fie bur<^ eine ganj neue SRct^bc b<n 
flag Don tat efatfac^ften, fdStic^ten Cbncntm \M {fc^object« au« o^ne allen B^ang ptt MtfciActini 
S«iffcnfcf)aft auf etntni ebenfo (itböl)nten, al# fiir^cn unb (uftintn SLkflt fidicr \um ^Itl fütirtii. "j^ur i'er^ 
fianbcne» bürfe b<m (ücb&^tnil cingcfvidflt »erben, nur brr !(ksftanb fri in S(nf{>ru4^ nc^n, bc< 
iMfc vcvw^uuifiniu VIT inini wni|ow uiinuiin^* 

Statt (frenibt« in fidi aufjunchuirn, foüe bie Ougenb 9111c« felbft fl|iffai nnb rrrocrbtn unb ba- 
bnt(^ mu fi4 feibft onbonfen. Dur^i ftrcngM gcft^tcn an bcr äRct^*be mb mittelft brr barauf 

fif »leKcirfjt brou^barcT aif bif iitiafbniibfiifti ftüpfc. 'lie ®4filer noOten ISinige je na^ ben eigen 
l|toilii^ai 3ai|i0lcitai, 9nbeie nur nai^ ber gemeinjoai« äXct^obc bc^aabelt niffca. £>ic SKutterfpnu^c 
fN cnc avi|Hgiiiff vniK nn «nfipm npHni, mv wns ■«pi 9***'* icnNifni wivni ^wMHnnw 

wiH nur bie 5Wutterfpracf)e unb ba? Latein bi* jur mSglic^ifttn 5?olIfommfnt)fit erlernen iafftn). 9?ralia^ 
b. I). bie finnlii^e birecte ißetrai^tunfl bcr Tinge, nii^t bic burd) i^rjä^tungen unb Sefi^rrtbungcn 'Mnbertr 
Mntttdte, aüflai o» Ue CKcDt be« iIRif(^maf(fy0 t>on 'Aborten, '^^roftn, SenteiQe« nnlb SKeinungen treti% 
Mc man ou# Äutoren ;ufanimcngelcfen unb ber 3ugenb einfto)}fc. Ter ?(nfniia bn* ^Piffcn« fotlc Dom 
$tnnli(^en fein, ^nfcbauuuc) bic Ttmonftration erfe(en. Anfange übe mau alto btc 2innc, bann bftt 
0tebä(^tni§, tjitrauf ben Serftanb, ]ült^t bal Urt^eil. SRan lerne niäft Mo» Drrftet)cn, jotibctn ]ugM| 
ba0 ^rftanbene au«fDrec^en unb betjonbeln. ®pra(^en merben beffer buri^ ben usus, burc^ ^törcn, nrieber* 
^ttc« ^efen, Slbfdireiben, al« burd^ Siegeln gelernt : biefe ober fommen bem mm |u ^iilfc unb geben i^m 
Ck^^it. Die t^t^antoßc tMRmt fnttu^ roenig jur O^eltung nnb »ixb bun^ bie überoU in ben l>orber* 
tnnft «cftcUtcB SBci^aabdoiKratinm tßkiUt, bo« oa m in 9oefic, aRupt, nnb SKalcni 

tritt jürttf ober wüb bim^ bk ftorre gtct^be mit lieb' tnb frtublefer Aflltt M^btft. 

Urft um bie SWittc bee ooriflcn i^atjrliutibcrtiJ »oren bicfe Obcen 5U einer flrctfbaven Jonu ge^ 
bitten, nuiB ^attr ®4^u(en gegrünbet, bie Doriug«iDeife ben 3»e(ten M SürgcrftanbM biaua 

fottcn, tottT tün Uber S^tl unb fxitq^p lange ^tit fd^manfenb gebflcfecn. Dagegen »srni im^ tai 
^orgonii bcv i^vauioicn (^(^f(|)ulen für bic tetfiniid)cit ?,'id)<r cuiiwnbcn, für bic in ben bamQli.uu i^^l)ntna|iai 
eine Bcnügenbc )t^rbneituiig nii^ ctiongt »erbe fonnte, unb {0 mn|te ba« JiBcbttrfnil aw^ ben iRtaifi^nlai 
bfli ili^i|ni Ocf auiDcifcu, bcR ^ tbcnbflstis in Mc Kti^c bcr ^^cm ItntniU^llMifhilicB c6i' 
traten. SKdMHflf na^cn fic Don ben (!<^Qmnaucn nocfi ba» l'atcin unb vaaü nur Don aeft^ctiftfien ^il 
bung»eUm«lai cWinttinScn i> ben ^oi^men i^c« l'e^rplane« pa^te, alfo n«ntntli4i bic bcutft^c poetifc^ 

AlAiMAtM« «mI* * "* ■ # . - ^ -—Ja 4. Btiiif I a ■ III MmAm ttilHigiai llf lltll ■ kl« tfLaMM. 

W IH IIHC mn JftüUtt, Hllfl OpiK WlBipT aRI MM vtl^W^ßm Mf MfCR iminUipillQIpf, SIC MlfC fWHR* 

niffe bc« nu^bringenben fernen« mBgliiiift ]u bcfeiHgcn fud^en. 

dn bie ^ät be« inbuftrieUen unb mcrinttticn laffi^nmng» ber brcigiger Oa^e fällt nun ni^jt 
•Dein ba« lufbfi^ bcr wm ber (Bmifi bcr Sffcnifli^CB SRcbuns gctrtflcnca Stcdfc^en (»cffcn«, fnbcta 
and) bic (Jrriditunfl bcr hSficrcn (^crocrbcfrfiulc, au# bcr ftdj fpätrr bie ppftjfedmiftfir ^cftulr cntwirfclt bot. 
lila Eintrag be« itlbgeorbncten ber 2. »anuner ber i<anb)tänbc, Schmitt au« il^atn,^ toeU^er bie ittnorbnttng 
MH Cnllt(fwi|il* wb 8fl| Mtin i U ny<BfwimB tMi| fitt Mc ^f^ ^ffiir bcf ^i^Boi ScMAf^Hlc fß Xmpibt 



Digitized by Google 



66 



btr '9robin)iat'9tta(f(ffu((n im ®ro^«;ogt^uni Reffen oerlangte, fotoic bie ^ibrralitSt, mit brr mon bm 
neuen attftalten bie 8itbimfl«Brittcl »olie^, weti^e bot (Sf^nutofkn ms in fpätltc|Ki %)etf( bewilligt waren, 
»cranbigicn jenen bebaueili^cn Streit junüi^ft {»ifi^cn bcn ^itectsren ber betreffenben Darniftäbter l'e^r> 
cnftofttR, Cilt^e^ itnb ®(^a4t, bann aber auc^ bie dßeinungeäugrrungen anbercr berufener unb 
llabmtfciKr, cbim Sanqif, anf(|»einenb um $nnjt{>tctt, bei aber (ctber nü^ taa^ou« fotblitb burd^gefttbtt 
«nbcn ifi, fmbem tticfforf» in geretjte perfönlii^e 3noerHlK on«gearttt, iMbcr tat Streitenben mdt ber 

£ie Sf^rift DUt^'« ,Ucbct ba« :(^er^äUni6 ber iMeal' unb 0cmtibf<|atca ju bcn (S^lptnufUiv 
ItiilMifllllni nb jnnt CMnoMbicsft vnb fcfaie ^inctc 9efhi(tunfl tn bcn Iculfiten Gtantcn. ^DomfltiAt 1890* 

^tiiit un? ofinf alle Sdiminft ba« CUb bt« für ftin; SlMf'cnfdiaft, tnif fitr feine ?lmfalt bcaciucrtcii HJannc*, 
ben eine neue, bamoU naäf auf uafii^crer (i^runblagc bcrui^be, no(^ xit^t feitgcftccftcn fielen ntu^' 
Itiebcnbc Stic^tnng in bcp ^^Mbfldogtt Mit tiMW fit wtt iBMflt tifSMU^n ^hff{iutiMii4 cifillltc, ft b0§ 
er mit foft ininfhtürTliditr ffiantafic btt (VtimnaMcn eiaCT jrioprirrnbrn Ztfiroinbfurfit Mlfallcil flÜt unb 
bofiir eine Kumtet^obc anrät^, weUbe (ai't j^iimmcr oU bof Uebel crjd^cinen mHOfU. 

nnfbcn ID. im 9rta# Mc Xat^tonMaMt mb 9M|a|Mt ber UmI' nab « «wateW u lai für 
bie 9en)iniiung btr 5*ii(ffnntniffe unb Serttgfeiten ^gegeben hat, ipctdjt bif (Vftranbthrit im niünblic^en 
Mb Mciftli^cn @ebrau4i( ber äKuttecffiroi^e unb bie fienntniB ber oaterUtiibiidjcn l'iteratur, bie Uebung 
Im C« |il «b i iH Mib <M r ii i ^ b«r franiBflT^ Cpnu^e er}eugcn, unb i^ntn bann nmb bie Cmtopm 
fcf? Ihirfrritfjt« biirifi Kllt«, roa* für brn hüTflrrlidifn SPrbarf an 'Se^utffnntnifffti unb j^trtigffiten Dorau*- 
b({c^!t nirb, juticniirfm t^ot, brrurd|tct er, baß bei btm (^cgcin'ai; ber (V^timnafial unb iKcolbUbung in beut 
Aber bie ^ren^en it^rer (Stebiete, über bo< (Snb|i(( i^r Kcc^tt nnb ^tiui^niffe cntftanbeiKn Streit, ben 
(»Ijmnafien bit (^tfofir bf# Untfrticfifn? brolje, „nid)t oti« ÜJianflcl nn SBcrtli unb ;^iiff(liaf , fonbmt 
weil ba* !Ke(^t be« ötättertn unb bic bur^ ben 9ieii ber 3»tul)eit flfi'ttifltnc aJiadit bei :iVrl)oltnifft 
jebtn Sirttfl entf^eibe.* 3un<i(^ft flo^t er über bit Uebcigrilfe ber (*frocrb((fiuU, welche nit^t aufrieben mit 
ibrer £pt)äre a(« oberer (gurfue ber dieolf^ulc, aiub einen großen X^rit brr i^tubirmben unb fiinftigrn 
®taat«biener für fült in 8nf|»ru4 ne|mc unb Mnic1|M(ii( aOe ffinftigcn S^rftmänner, Sinan]beamte, i6ergc 
nnb (riittenbeanrte, StilitAr«, Ingenieure, Saumeifter, (Sameraßften, Vbormareuten, Xbirrfirjte unb (S^i* 
fwsm tn iift SÖciit jie^e. «Der nflt^fte Stritt »erbe fein, baf «üb bie ^bereitung }um «Stubium 
ber SRcbicin mit bcm nSmfl^en Wetbte auf bie «Siewerbft^Hlen abergeben »erbe, »ic bie iBorbilbung für 
bae comcraliftifite ^;iiL'tuni, ba fie ee junädift mit brin finnliib Q)al)mei|mbaren )u ttiun babe unb ntdit« 
Vnbctee oU ein fpcctcUcr ^mä% bet 92atttruif(en{4|aft fei, ber nur ba gebeiipcn ttnnc, »o er mit bem 
9annic ber ftilu iMiffenf^aft in vtgttHlfiber Sevtinbnng bfcibc. 6e fei fogot tudf neitcr ju ftln^tcii, 
bap audi bic ^uriften bem ®Qmnafium balb bru ^Kisrfcn tclirfn nnirben, Uffl ilivcn biiMitrificn »tubitn 
genoffcn in bic (Vewcrbfi^c noi^ufolgen, namentlich mit Miitf fii^t auf bie in (iraftifcbcn Veben befici|cnbe 
9cTnNMMf4eft nviffew bcM (n(l|llf4cn nnb MMeveQ^lfiben Slnbitun nnb nnf bcn Qtanf^ ber b^^ee 
ftrrbtnbrn (>*cifltr in btr für fic mbridtfifn Subärc für jebrn Sottet grrctfit ',n frin, um jr nnrfi Uniftänben 
ale Aboefaten unb ^it^a, ober in ben Derft^iebcnen ^am^en ba ^rwaltung, al» lec^ttunbige Mit» 
flffabnr einer Wnnm* el« tc^nif^en et^lrbe ober ber Iber «ffen flc|cnbcn ^l^fien etnoMbc^ibe ftOft 
bcrcinft eintreten |K Hnnen. ber ©ewerbfdjule fSnne ou4 ber fünftige SbDofat in ein paar lateinifdicn 
9icbenftunbcn fenbtSltcin lernen, ale er notbbttrftig brauibe; bafitr werbe i^ btefe ^Ubungean|taU bae 
{dnl^ei^ Mi nnn cinnof nel^mwiMg fci^ hm Mif bni l^l^eiiuiA ber 3eit C ^^^ei cifnbeiin|#» 
mSßig i^Pii fiinfrigtn Huviften iior-,niii<nieiff begehrt werbe, namlirfi einen i>p[lftfinbti^rn iSmt in ben ^iatur^ 
nif)en(ci)<iftcn wenigficn« einmal im Vcben burdjgtmadit ju t|ai>ni. ^IHirbcn bann noüf tuxitf (frric^tung 
von theotogifiben ©eminarien, naä) a){ufter ber SBitrttembeigif^cn aicberen tbeologifiben Scnrinarien aber 
Itnbli^ien CA^mnafien audi bie Ificplpiif" ^^f" (Vtimnnfinm ent^piun , »eicii tine fhrmiirM'ifn iStätten 
ber ^nrnanitöt entweber etitn jd^uid^enbcn älb^elfrung ober cont)ul|i»iid)cu Agonie entgcgcHgcfu^rt, bae 
refigilfe mb pVU^tm^ ibMcnt ber amiMli^en «übw«, bie 9mM$ bei flaf|ifi|en ntet|uM«, 



Digitized by Google 



67 



^cfie unb Smbfamfcit, t'iteratttr unb fiunft in btn ^intrrgninb gcbrängt bei bcncn, bie Sii|t nnb 9ttdft 
battbi)obcn, bic boe eol; bfr Crbe, bie Iräfttr btr böcftfitn 3beni, bu i<mimltfr unb l'flfcinr tn ttiidjtigftcn 
Sntacfftrt bcr iDirn((^l)(it uitb bct Staaten fein jolltcn. X:>ci ^1 bce i^t'i\Ui unb ^crjcne> mit b«r 
gtfamnttm Sülle frina @&ttt unb Dränungen, mit feiner unDetbrüt^iii^en Xrtuc bn iärfiimung, unb bcr 
^triotiemu«, mit feinn aaf ^runbfä^en bevubenben unb oon Icinon |iotttif4ai WaAt gcfiU^ten 
litüt, mit feinem cm* bem gc()rf4<>| Dergangcnrr 3(itnt enDotbenen 9tc<i|t4nn bon (akftnnungen unb 
Dja^mcn, mit Wim, Miin bic ^üorneU bic (STtjcbung be« !]}{enf(^m über bie niebcrc Sp^&re ber 
4Banoilfit gßlftUin tfobt, fei in bem (^emetiic aufgcg^oi, con ber Vaft ber materiellen 3ntereffcn erbriidt. 
.gawimU h oHt mb i^a^menftben fi^en te oKtn 9nibciR8lleaieii, um ba? ötfentlidje ^efte in allen leinen 
^ejie^ungen ',11 bcrathcn, ohne ^^^mrifrl I vamfib.nc lutb tütbtifle :iu>iitintrro, anc e? bereu lüngli tcr t>''ntn 
btuiD bei (Seuabfi^ulen in stoBct UKcnge gegeben ^at, ab« fdten oentibgeob, itber ben i)ie4am«nm« 
Z^tigfcit ^ins»«{Kftnl<n mit rit^flcm Xoft wtb «tttifH^cm ZnfffK in freierem U»f(^wung fO^cr 
unb groj^artigcr (Kombinationen, ofi id)on &cf;lialh bcr größten üHtBöriftE fähii;, meil tic, mit ixMclanb 
ju nbcn, ben Itelb MC ^Mumen nu^t jelicn, ba< :ii>a^Uais bcr Oblccte unb ^robuctc i^ier £t)ätiefcit 
jn bin slgnM&icii 0iflcn nliQt tfa^llfl wifjjHfftffw wnnl§iii.'' Ut 9^iiit MOt ten Scfb^cfi^ri 
ber 3eit noii) irreibtit unb (V^leidjbnt l)ulbigen unb ?t(le«, ma» bisher in il)r bocfj unb erbnicii ^ i i -'m-ticn, 
bcm (fobbobcn gUit^gcnuu^t in ben <Staub .unb ftoc^ ber gemeinen lüUtägltc^eit ^abjie^cn. nudi in 
bcr eiftü fotte bk Xriftsfntfie be« uato i^^iBe mit «tmiM^ «nb 6de( MMtenttct »oben, «tci 
ffeptifirt, ffoptifirt, nifcllirt, faneculottifirt, ber beftanbene H)ron unb Elitär umgeftürjt, ein neuer klonte 
geprebiflt, neuen @ö|}cn gc^ulbigt, ein neuer t^uUu« eingeführt, neuer @cctcnl)at erregt »erben. 6t 
nerbc nat^ 9Ncbii|('« fc«|i|q(iiiiis cbi wmi ttcfilb^t e«^n^ bM vimStaßat, rntteM, fcii^ tb» 
fUi^lii^, felbftflenügfam , boRäbrtin, onmapunfl'JDod, 5erft8rnn9?lufti(i, mit mobeni DanbOQ^I^, giftiger 
Ormie gegen alle (ielet^rfamfcit erfüllt, bie (fragen btr ^eit auejd^iictilid;) an |ic^ }u reipen brof^e. '.üknn 
wm befHiu;>tet toerbe, oUe« ba«, beffen ^erluft im ^oroue beflogt »erbe, oermbge aud) bie ^euerbf^ule 
5u flewäbren, fie ergebe ihre Jdinlcr ;n U)iffenf<i)aft(id)en i<rin}ipien , ma^K f«* einbeimijtb in her ^ficgion 
ber vlbecn unb v^bcale, bilbc itjicn ^^itiarfftnn burc^ Spratbftubien , ityren ®ef(^mu(( burd) viterutuv unb 
^oefte, fi^ilielc b«« ^iteinifi^e unb bic »lenntnif; be« fla))ifd)en Altert [)ume nid)t gänjli^i au«, pflege '^ocfb 
unb 'Jtt^t^ologie pr (Erjenottng fd^Sncr ftunftgcbilbc unb »erbe auc^ bie bidijer al« t^^gcgcttflanb 9tt' 
fdimäbtc reltgibfe (Sidtnr tfinftig^ ym 3Rittel|iunft itirer Ib^t^Sf^t ma(^en, fo nA^etc mm fii^ »icbcnui 
bcm, »00 gute Olpnimficn Uiig^ vUi\ttt bitten uiib bei zeitgemäßer görberung in noc^ VfMjmm tRa|t 
Iciftcn (bunten unb ufurpire unter falfdjeni •ifameit bov' ii^irfunflsgebiet ber älteren ?lnfialten. 

Weit naturgemäBCT jei e», bie ^''t)iuua|ien bem Jüeburfniffe ber 'J^cu^rit anjuvaiien, unb namentlid) 
«ul ben tfinftigrn ^IßebiriRcn^ tbuneraliften, gncflbnlnaeni nnb fknuuiftcni nii^ nur bie mat^eiMtff(|« 
lintur»iffenf(f)aftti(fic *^"*ninMa<ic ilirrr rtiihien \a gewflb«", fonhnn aiirtt ^^^mit bie anf ??etreibunfl her 
alten (Sprachen gcittaiibcic pl|ilülO))iirl; ilaiflictje ^ilbung fo »eit ju uerbiiibeti, aU ee oljne 4BeiiüTäit)tigung 
Vftt* fünftigm «eruf« unb nu^ bem -Sta^ bcr icbem 6in;eiitm bnOt^aun Knturoaben mbglid) fei. t»» 
©Ijmnofium fSnne nnb werbe ihnen biefc SlJbglicfjfcit gcmäbren, trenn ber mathemntifdje Unterridit, ber 
bisher bi« \\i ben fc^ioierirtcren i'roblemen ber SUgebra, ben (»Icidjungeu ber Ijbbcren (i^tabe, ber Slnalqfif 
bcr 9unftionen, ber ebenen unb fp^Srifi^en Trigonometrie unb ben Stcgclft^itten gcfi^rt, unb beffen tbcni' 
tinien aud^ in ^tBirflic^feit Den bcr iiberwicgenbcn i])2et)rjabl bcr <S(^ttler erreit^t norbcn fei (?), in feinem 
H^btrigen 8eftanbc t^crbleibe, ber naturmiffenfc^afttic^c unb 3ncbniunterri(^t angemcffen craettert, enbßd^ 
eine allgemeine jlr^öologie unb (9cf(^i(^te ba Munft bin$ugefiigt merbe; (entere fei non bem üBcrfaffer 
iftecf in (S^rnnafitiu Nigctrogcn Dorbcn unb ijfiht lOonfiuif^ j{)tlbt)ancrct unb ^ilbgicßerei, {»ermenfnnbl^ 
<9cnnn(nf)tnbc, W nmlt a mtl f, 9ta(ctct mit ben 9)ebenaitni bcr Xylographie, vit^ographie »nb ftupfer» 
ftcdierfiinit, l'ioiaif, .«lunftm^thologie, i^arbenlehre, 'Ärd^Mtfjii nb Sftcntlir, fMSegcOp^ (>icnBflNl|i( 
(SpiflraphU, ^nbf^riftenhinbc unb ^uifibruierlunft umfuft 

8* 



Digitized by Google 



4» 



Xm Uft «i «t«V nai^ Xitfidit ntdit bitft %üüc oon üRcaticn, bie eine Utberbürbung M 
•t|miwfla(>^^iilial k«nit für bcn e^jßUx abfpannunfl, (Srfc^Iaffium, IQ)ibermi(ltn, &ti usb ^B»ii^ 
tcrMritingt, \orA«m t» trlgt t«« ||tf»fogifd)e 3»anq«f9ftt« bfe {»auptft^ulb , unb mr blR4 
3RUb(nuig btffftbdi, b f). biir* ifltfrfiriinfunj bf^ Ipnidilidirn UntcrriditiS tönnc ttnc IStitlaftuug bcr 
®(^filnr unb bte fär bic Kcdun rrforbtrlic^ ^nt gcwooncn ombto. ^ biefcn ^tdt fottc j»« ba 
p^ilologtfdx SrW«* bim^ tSe fiflfftn goiq bnfiflk wie Mt^ McOcB, idtr nar in bet Stellte 
btrlatfiitif(!^tn8utortit für otlfÄttiilfr (itti<^)^^rTpftid)ttnbbtcibcn. Ter iirammatifd»' 
fnyti|itif4e XS)tiL M-^än\^, fonic tct Qeiammtc jtitc^ifi^c Sproi^uiUmu^t Unnc lünftigcn 
CiiucMlIfini f StiuiKlflfw tuHf bcn Hnftigni Stcbtcbicni MHif^cNf te bcn betten obewn 

Utafftn erlaffm wcrbttt, fobotb fit flfnüflcnbc Str''9'ftt 'i" "ä?frftättbiii§ b(« .^oitier erlangt ^flttcn, reocieflen 
btcfc in btn frei »erbenben @tiutben in äliat^niatif unb 9latuTtDi|fen(c^ftcn au^iebigcn Unictrit^t er< 

<9ttbunfl««ftff flon; irnb uni^ctfieiit iin(?thSrtfn, bfnrn Tlir unb Sinn aflein empfänglit^ fei fiir bafl grommatifd)- 
correcte funftcoUe (Meftige claiiijd^eT äur^tjtljmie unb fqmmctrifc^er »(^ön^cit be« oratorifd^en StiU. Ste« 
■m Mc «rie4i(4e €i|mu|e betreffe; f» fei e« }RKir wttnft^enAwrt^, bai nii^ btsfi Z^eoliKien, fonbcm Mi# 
3«riftett,2)?ebirinrr unb 3^niimeift«t au8 bem foftolif(^en Urquelt grifdiifdicr Siffenfcfinff imb 'fi.Vi^lifit f*?pftrn, 
allein bic ©(^Dicngtcitcu bcr :23orbUbung feien grofi, befonberi» für Sd^ülcr vom Vanbc, bic Vtbncigiiitv) bet 
Cttctn (ob nio^t bet Detftfinbigen?) gegen bie f^etbnn^ auferlegten Opfer oon i^eit unb Soften gegm 
biefctbf nocfi (iröper, unb fo roetbc ba Sfumengorten »on 5)ella« feiner fdjönftcn, nrifcficftcn ©lütficn ent« 
Qetbet unb )u einem ^üd)t* unb 9n>^nt>tot; ber 3ugenb, \u einem itird)l)of aller iliut abgcmenbetcn l'cbcn«= 
^Öffnungen umgeftaltet. SKan fönne ja im @pmnafialuntcrri(^t ootUuflg bie Watit jisifc^en bem (S^riei^ifc^en 
mb granjöfifdien, in ber 9}2aturität«|)Tfifung bie SaM )»tf(^en bem Uteinif^en nnb fTan}örif(f>(n Huffa)} in 
geeigneten ^Max geftatten. Durcl bic in obiger SBkife genährte 3f?ilberung be« p^ilologif^en 3ioang<° 
f))ftem< »erbe fflr cbiffifi^e 9UbKng in ber i^r t>erb(eibenben ®p^are nii^t nur nic^t« perloren, foiibem 
btbcntcnb genonnen. ÖAm t^iic WaMBaSpat »crbicibc ^nf- Btubium Oon Sicero'O muftergültiger 6ereb< 
fnoMt, Don ^orajen« nit ttid^ 9ebcnittel#4eit bnr(^n<Hv^t(r i3oefte, mr Znritu« ^iftorifc^ pfi^c^ofogifc^em, 
oße ©unber bc« menfdilidicn .>^fr-,cn* cntljaltcnben lictblirfc, mit ber boburtfi DcrmitteUcn ^enntniB be* 
<ia|p{(|en Wittüfum», mit ollen bur^ bic ülunft gemeinter unb gefeierter l'c^rer bao jugcnbiii^e 0cmit^ 
fo ni^tig onrcgcabeR dMbrflilnt, bb bitM( ftiww 9tM(* nnb Ocwcrtantciric^t crfett neibcn Ahmten, 
rabci fei quc^ bcn ('iMimnafioften , wtiäjt in ber bifll)cri9en IBcife bcn ftreng ptjtlolonifcficn ipifhiniaöRit.i 
ocrfolgtcn, bie iDii(gU((^cit gegeben, einen naturB)i{fenf4>aftli(^en (iutfu« bun^uma^cn, nnb jclbft oiüc 
XQcologen Wutven juf ownnv fctyncn, tn tenen ituro einen rar oie oeviige ^prapt «creqncicn vonnRcnrar 
ju SBirgttp <^lc(lrali[•i^? i-bcr '^tifrr , Obft= unb Si'cinban, SBienenjucht unb Scibcnbau ;ii erholten, rocnicjften« 
in fo mctt, ale t« erforberli^) fei, um fi^ mct^obif^ unb bibaltifc^ in biefcn gä^/ent orientircn ^ lernen. 

Oct ber nuleflitUmcn tMil|Ug|Mt bef nntnxMi(ffcnfl(oflH4cn dmcntcf fSr Mc mobetne fficftbUbing 
unb ber baju gc^Brigcn .^lanbtiflbiing ber neueren Sprotfien brauche man bem pliilotogifi^cn (3^t)mnnfia( 
prinji)) nii^t bcn gcrtngften ilbbruc^ p t^un, nenn man bcn einjährigen Vel)rcuTO bet obeiflcu (klaffe für 
Ue tlengennntcn Itettgoricn oon 6i|fllem auf Vfu 8ia|re onfbe^ne unb «inc* Icr bilCH Chine^ 
öorjugswcife einem naturwiffcnfttioftfirficn Pe^rcur« mit Cfiemic, ^^otanif unb Xedjnologie , fowle ben 
neueren ^Sprad^en juwcifc. :2Benn man nun frage, rocldjc con bcibcn Anftalten, ba« (Mi)mnaftum, obn bic 
®c»erbf(l)u(e, foKe bic 'jSorft^uIc ber Unioerfität )ur ^ilbung tttnftiger 6taat<biener fein, fo Rinne ba« 
O^mnafium bei einiger üJodjIjülfe bem Dorliegenben ©ebiirfnip cntfprccftcn; roa? bic (^cmcrbfcftutc feiften 
»erbe, tBnne erft bie 3"'"nf' (ei)ren. mit bem Aufgeben bce (ijkqmna|iume an ^pumaniiätebilbung 

oerloren ge^e, ba« oermöge bie Öewerbft^nle in feiner ffieife ju eifc|tl^ nbcc Mntt fte «« «Ifm^ \ß «flffe 
fi(( fdibft mc^r unb me^r jn einem (Butnajinm umgeftaltcn. 

Bmei grtrenntc Xnftaiftcn neben eimnbcr »et»irft t>., t^ »egen ber WiMaiilt, bie fU| ni^t 
MB inf bU MtaMfcUtauL fontani nnf Mm mb tMStt e il toftn Mirbe< utA vutn Nctcn bcv 



Digitized by Google 



09 



■ iiiHTi itti iflH Ü II ---^ * t. ^ »■ ■* ^ ■- ifl III iijfff Jii f ■ ^ -- ^k^M "* ^ * - 

HivptiiH iHiffCHii^ifiiB^cii inv w w tiyii i u m n yu ocn^fu/ uw vr wiMiwmiiii ^ßfuuUf mcn misicv w 

ohne PorltrT tincif',oi,itnt (Jrftinbiflunfl unb (Genehmigung mit offenen Slmtm VM-tcr Wewerbft^ule oufge« 
notnmenen, oft nur au« 'jaBbeijiiacn mit ber ftrcitgen ^tSft bti (S^mnaftioM tn^cttetenm <i)l)iiinafiaften 
Mc fil^niiii Cvmlfltivnni )■ ^ccclftii Mifrilni Mvlcbcn. SDfl^ct fcl ta, tw f4oR Mbc b^oftcR MfecB 

Cbianbcr beftftnben, eine i'crbinhiinci herftlben (iii;u[fTeben, unb bnnn fonne aud) bie (^ewerWAutc rinen 
CNtfprec^enben jlntt)cil an bcm iifcmtioii^rci^t unb ber für btn Uttiociiitätöbcfud) officteQ legitimircnben 
fRaturitatöpriifunfl ermatten. Dn (Kfcr fttr Me Cai^c be< Ot)iimafhaaf tmk Mc f^m otai «mcbeutete 
^tt^t, bofe boffelbf ber beii mnttrifffen Ontereffen zugeneigten ^fitf'rBnmng unterilegen »erbe, Berfül^rt X). 
fi^tBliit) P einem (tarfcn ■äit^iM unb einer übertriebenen, braitifiiicn Sd^ilbenmg brr morolift^cn ^ftinbe, 
feie er pnnifie^ät an» bem Uebernuiftcfa bcc ®<»erbf(f|ulbttbuiia n ofiir n>ir je^ Uc mm km SbafMafni 
tifUt Drbnung «»ermittelte löorbilbung \n berftebfn hätten) ticironoat^fen ritbt. 

9Urr bot iS^aroftct S>.'« gclannt, ma fit^ an bit bcn @i^ülem bM äKanne« no^l befanntc 
^mflMfitlt ciiimul, ntit bcr ftte M|afHT 9H|lt ivf itc Sm^oi btr OilfcRfi^Bft Mit ter j'^'iHtMffcii 

reogirte, »er fit^ bie immer getftreicfie, oft mit boroiftn StfjfoflwSrttm auegcftattete XJtoleftil be« öe^rer« 
DerBcgcnmärtigt, ber »irb in bct oon un« mi^glit^ft obiectiv referirten, in Siifiic^tit mit ungcmeffeiur 
CS^lif^ mk M Scmcibinig irni tlgeiitliii^en ^r^t^Ulflfütm trotbem in ^cn 9nAf fciai MOile 

Ginriditiitwen , unb fomit nuif) negen bie bamit üerfniirftcii i'crfonm auftretenben ®treitf(^rift weniger 
^ebcnllic^ci' ftnben, aii ber mit bicfen befonberen ^ert)ältui|jcu unbctanntc ^eurt^eiler, unb fo vor 
rincifcit« eine Dtrbaitnifima§ig (ei(^te Sfufgabe ffir bcn Vertreter ber Don r>iltt|eq befam|iflai Ked« «Mb 
®ewerbf(f)ulf, Cbcrftiibicnnuli Hr. sdiatht*), rtne ^iberlegung ber Singriffe Dilttje^'« ;u unternehmen, 
anbcrfeit? fotintcn jiä) abtx und) aui;crtialb ber Baiit unb ber $crfBn(iif)Ietten ftehenbe pfjitotogift^c 8a<4' 
nimcr, wk vi t in ^^kr, ftinefmeg« unbebingt auf bie Seite I)tlthel)'< fteUen, mußten oidne^ flf|ai 
bie von D. beantragte ficilung rotrfli^er ober eingebilbeter Si^äben energifcficn *froteft einlegen. 

tiJie X)Üt4ci) bic 'Jiothutnbtgfcit einer gxüBeren -Betonung ber ätealien }ugicbt (bie er freili4) nic^t 
bcfMbeiw enteil, fmibcni bcn Chpnmfiam ^liffn »tO) «tlUbrt fii4*^ Me Infgibc ber (Vlpinifiai 

für HU bebeutenb, al# baj? uuv.i iic ohne *Serfünbigung notfilöffig btt)anbeln, fie nic^t »ieCmebr fe^r f^od) 
aäfita (oUte. «ttM mahrhafter j^ccunb ber f(^9nen Literatur unb ^nft unb ab^olb allen (irfi^einungen 
Unm €klMi, Ue flkr bie •reiMCK bei e^nen, «Bahren mb (Ebleii tfima^ifmtlllm, bmnt el 
mir a(« ein befonbere« <?(ü(f oor, bat? wir ®(hulen befißcn, roorin man fortmflhrenb ',u ben SDhiftem be« 
griethifihtn unb rbmifchen Vlltcrtbumd hinführt. @o lange biee gejd^ieht, roerben ^ocfic unb ^erebfaadcit 
bec QMter unb fetbft bic bitbenben ftftnfte nie auf bie Iraner in Ungefthmacf unb Barbarei oerfiirilnL 
•Stet« wirb, mt ncit fit and) abirren oon bem ffiege be8 Xaft? unb IDia^e« unb floren Tenfen«, e* 
einzelnen auegcjcittjuctcü, an ben 2)?etftem>erfen be« 'äUterlhum« aufgenäbrten »(hrtftftellem unb ftünfttem 
gelingen, fte wieber juriicfiuUufen, fo ba§ an ba« (Sine gotbne Hilter ber t^teratur fich im Erlaufe ber 
^eit unter berfctben ')laüon wieber ein }wette« unb britte« anreihen fann. hierin glaub' i(h, tnit oiel 
iidf aud) fonft jur ^Berthetbigung unfrei auf SUtctthnnUftubien geftfi^^ten (äqmnafiatunterritht^ fagen Ul|t, 
liegt ihr hBihfter unb unbcfttitttnller 8kxt|. ttel^ «Mm mtn Vß |e botanen, iomtt bie p^iMoglf^ 
eObang aufgeben fotite." 

iHuf ber anbem Seite erfUrt 8. ben realen l9Ubnnge»cg für ni^t minber bcachtenencrth- 9tur 
tpmifle SMbeH wib düngUngc eigneten (it^ »iifQ4 m isncrai getfütcn Cecorbeitnng bcffai, ma» Me 

Sectfire ottttaffifrfifT ?l'crTf ifinrn barbiete. T^if ^(ibinffircn unb t^rfchlft^imten ber aWenfcbrn Perfangten 
Vcrfchiebeue ^ilbungoarteu, (önnten bequem neben einanbcr beliehen, gegci^eitig ^ur ilutfiheibung bee Un< 




70 



3n iOetrcff bcr Umarmt, bog b«T (pnomtifi^e Untmü^t in bcn aitm ^praüfcn ba6 bcfle 
fenuQc ISUbuimAnhtri fei unb bie rignttßc^ 9dfMglpinafii( geufl^rt, bcr Uotmi^K in 'ütttitn ^ 
tbcr me^ an ba« 8uge nnb an b«« Sebüc^ifi locnbe, gibt ®. ju, ba6 (ine in t^mr Gtnichir bcr 

unfrigcn burc^u« frtmbt @pra<^c, wie Gattin unb (V^ricc^tfc^ , fditoirriger ;u crlmira fd nnb bri jcbm 
€<i^ritt }ur ^ufftnbung btt Unterfi^itbt n&tffii^ na§ odesbing* ntU gtan^öfifc^ uni (Snglifc^ weit weniger 
bcr %Ciü fdn tünne, bebanptet ober, bag jene 9tfa0t8 nufft |tr Cr^oCung unb Sr^dtminfl, ^8ufta aui^ 
5ur i'angrwdlt bnr 3ugcnb («tthtr in brn (5?i)mnofien gehritben iwrbcii idcix. Tn nvciwc UntcrTicfit in 
äRat^mattf unb SRotnnviffenfc^aftcn, »ic er in 9iea(> unb tei^ni(i^en «dfuitn betrieben werbe, foUe tu 
genauer Xuffoffnng bc« Vninfi^aunriMti tefhl^en, in (WernitniS ber OrMb« unb Urfailcn, in brr KB» 
ftroction btr Vrl riiicr, iti ^imifiibunfi bc# S^cgriffcncn, rr!;c[ic ficf) olfo 5u rtner tiBfjcrtn pöbiigoflifcficii mib 
fdentififd|en .löebeutung, werbe breiter, tiefer unb unifa|'{enber unb fe(|e bel^olb bie gnftiflen RrAfte tn eine 
mu^oftigae ScUNging. Olt|e, 9tttuifiMcf<l<t n*^ fteitner M Hofjlfi^en mtert^nm«, fhibe eiaif» botfltcr 
fltbatfit, unb in ffinrr (£elbftbios\rapIiic bic ^nfidjl outfgtfprccftcn , „ci? riditr '2cl)obcn an, wenn man in 
ben (ä^nutaficn ben @{>rai^äbungen ^eit unb iKufnierffautfeit abbrei^c, um fie an {otciianntc diealitäten 
|n mnbcn, »d^e an^ }ei(lmitni afl feUbetni, ncmt |ic nii^ mtÜtoVI^ nnb Mfifünbig ilicifieftit 
Wiirbtn." rit "Prap* tcnicift iibtrbie*, bap au<^ ou^ oitfen 3?ca(anfta(tcn fitipiflt. tonifrfi bcti?eiibe, 
felbft mit ber geber nii^t gerabe r^etorifc^ gewanbte, wo^l aber bcn (^^egenftanb unb ben 
d^onln fi(|icf bstfidfcnbc Mfife ^(uwigbifcn. fBenu nun ben Hnf|nnii| bcr 9^|UHiii|icn nif tHUM^ 
©rnnittrfung bfT humanfrfn (Jr^iffninn bcr ÜJifnfrfidcif intnicr iricbfr in bcn *i'orbfriirnnb ftcKc unb bn« 
^d)eje, mi btii "Jitalfdiulcn anllcbc, ron X. al« O^csKufiU' liciridinct locrbc, lo ntuife man benu bodj 
bebenfen, ba| bie Benennung Ininianiur« i^ren atten ^^eqriij eintubü(;t ^abe, benn hat ^nnumcrc ber 
JÖilbung liege nidjt in bcn Stoffen, roornn bc« ÜDicnicf)cu O^rift unb i^^ciuiith entfaltet nnb ncrtbflt werben 
foÜe, fonbern in bcr iM, lulc man bic Stoffe beljanble, unb in tcr sicfammtcn *iriicliunji#u>cifc. Heine 
€(i)u(c l^abc bai$ ^X'ec^t, aUein bie f)uinanc ju fein, huniüuioni ';U Ictiren. i^reilit^ ^abe vor uicrtl)alb 
Oa^r^nnberten bie neue unb erweiterte iBe^anblung antifn ^Spracbcn uiib bie (Eröffnung bee C^eiftcö ber 
9ria^cn nnb Stbmer dn ge^altootfere«, dn fntt^tbrtngenberr« iSIement in bie latetnifc^en Sdjulen gebradit. 
fl3a9 ober bomal« bic ®tubicn ^u .f)umanioren crlioben, ba^ fte^c längft nidit me^ aOdn, ber antife 
oon Aenntniffen unb (Sebanfen fei ISnflft antfflcbtutct (!) nnb in ja^o(( ^iöfim 
flbecftcuangcn.*) 

tM fBincnfil«^, «Kit ttcr i|r» CSt^Muitm in ber 8tlcil|{fi^r0mif<^en (iuburjdt btnau«, it' 

bürften an üdi nirftt mehr, bnfi man ilircn antifcn ',1nfiin(^cn noi^fpilre; fic äii»:crtcn cin.ii Pinie bicie bie 
il)ncn iunciüotjncnbc Mrajt auj iljve -.Junger, inbcin i'ic Ben ijciniaen WdirfKistrcii^ crmeitcrttn unb aber bao 
@emeine, wie über UnwifTcnieit unb fMlb^eit erhöben. &Mc t)0(^ au<^ ba« «tubium ber Gilten ftet)e, f» 
fei ti bod) Boriünlirf) bie iiebleflcnc ^orni ihrer ts'ebanfen, bie il)nen biefen 'CJertt) crtl)dle nnb bic »ic ui 
ewigen 3Rufictn bc» o^cfdunacfce fiir bic 3i^(nb ftempele. ^(ber aud) bie U'iffcnfdjaften feien ^^Hlbncvitincn 
ber SRenft^^eit, foCgtit^ aut^ &tciijntge ber (wnumttflt fo gut al« bie Spxadftn, bie 3d)tüffcl frcmbrr 
SÜctaturen, tt fden. 6« fdnnten alfo bie fogenannlen realen, wie bie gt)mnaftd(eu Sebranflolten :ftn{f rui^ 
barauf machen, in dgentUc^ent, niäjt in berfömndii^cm ®innc, ^umaniftifd^e S(f|u(en ;u fein, ja fie folttM 
C0 beibe fein, "üluv foUe fdne bamit prunfcn, ald befi^ oOein ben äd)tcn ?King; ti |lc^ Mncr MB 
beiben wo^l an, oieimetir mtiffe fi(b bcr ncfite ')linc\ bnrcfi feine 7uiv>it<r>< beivätiren. 

Der 9iAn ^tn p^ilologiftl^cn Uuterrtd^t bee (jt^umafiumö auf bcr einen, ben naturwiffen.^ 
fit>fl(k|*n «M^ Sli\^ltnanittrAai/t onf ber onbent CMtc in rine fwtfatnfailM fmlMt ju tategoi nnb ben 



"I Sit infin<n ^lJfl^•^l^•ll: 11m-t ^tte iSv-iiiiiiit i^cr vriuioirfcluufl fre« nitBf(bii«(iett Weifte» iü» feine omnie 
Ulbuig iiii^tiAr macfi(n w\ü, ttt mug \tnc rortiiiift.iii^ .iniiLMhiiiti in iljreti ctn$fliien 'i>ti^<i(ii iirt'fcli;i tjcitH'u, ^l'r nuif; ^K 
fti|li|t %ibtit im <Siit)(liicii mib Altincn mit Inir4)gntuul|t Ifabrn, mul i» 6ii»kr fein, fU^ f(U)1i ein Uilteil ]fi bilbtn, 
Cnp |f|e cf 4« Mit k« SiHlni, wdilt Uc CiMMnt p ttm« tMiaKimi, latlf ft tit(ntini|rMk|t( tuMct lolcn. 




71 



flefominten l'auf berftlbm in ein» «ta^en, unftrtfydftm S|)f>&re tibtrwac^cn ju mmai, mit anbtrn Ontm 

bftbf 91nftoItfn tn (Sin C^fbäubt nntw ©nen iJireftor ;u »trlefltn, ^ti§t fo tttt a(« bfibt in itjrer ?tbfn»' 
t^ätinlcit t)emmen, jebc i^rtr iD?uMc(bcro({)unAen burd) eine entgrgengefc^tt in gictdicm $(U)K»b(tcf auf^tbtn 
nnb läbmcn ;u moUrn. Die '^raji» weniger da^re t)obe gejeigt, m» bie allgemeine tedjnifi^e SJoift^uIc 
((Bevcrbfd^uk) in ^rn^t gcnfi^ ^bc, bie 9tfax^/tm% einet Uebcr^cbonfl iiber bae ©^nnafiutn fei 
«nbegrftnbet, bcnn fie fei bcn otecrn ®l|mnafhi(f(offen d« comMnitt «nb af« obere ®mfc be6 9{ea(nnter> 
ric^t« ju betracfiten; c« ^abe rtcf) ^erau«geftellt , bag fie uoriiiiglid) tauglid) fei 1) ;ur '-Berbreitung loiffen« 
fi^ftlii^cr ftcnntniffe unb tec^nift^ f^ertigfeiteii in ber inbuftrieUen £)e(t, fonie {us (ünUUun'g in« ^ufiu|, 
2) isr SBoTbHbung für foldje SStCRctt l^nan^^ nnb tet^nifd^en 8«^, bentn fein nitll»erfitilt«befnd| Mt' 
aufzugeben broucfic, 'A) \ux ^kfüliiiiuiw »iir t>ic Uniucrfität fclbfl in ®e)Uß ouf tectiniftbe unb baf)in ein< 
f^Iogenb« %Mitt, olfp bcfonber« }u ^au>, gorft> unb (iameioiftubicn. Die SomeraUften bebtttftcn ollct» 
Vtagt einer 0il|ercn l^if^fc^'tingnifHfi^en Sk^Mbung. 9» wMm ffdf be^olb p» Wefcm CftnWn« 
nur fotcfte 3iiniitinge ber hBfieren (S^emerbfdjule eignen, bie früber ha» <Vt)mnafium bi* 511m ISiiitritt in 
bie Obcifiafie burt^emoi^t, ober (u^ «uf eine anbere ^tfe bie ^icrju erforbeditl^n jtenntai|fc er<^ 
iwitctt MMm. 

SBenn roir in Sorfte^enbem eine mBi\titfift objectioe Sfnaf^fe ber 2trcith-nnr gegeben unb un* 
juglei^ bemüht ^joben, bie X>i«atfrion o^ne jene ABitteileit nnb 0ercijt^eil barjuftellen, bie j^eunben 
CHMt ffMUfßn QMiKt VM vcfBicn Kwgcn nuBR/ per gmcn vo^c Mr vn^crai wiMpmi CDor int 

«Schoben ;ufügen fonnte, fo ftot un« bterbei bie ßrroägung geleitet, ba^ e« oudt lutitr iio£fi, rao ber Streit 
lumr nii^t mc^r auf ber ganzen )finie fortbauert, boc^ aber über bie @renje ber )üilbung«mttte( unb bie 
«mdMtsnnS ber fie Hetenbcn Xnflalim |nt gcfamivft toixb, wa dutcrffTc fein niB^I», Me VnflNic Mb 

ben ^Jerlauf be? ftompfe? ;ii tinfolaen itnh ',nnleirf) bem Urtljeil nnfercr 3fit ein nii^t oerattenbe^ ^atoM 
}u bieten. 3jJir laffen beiUialb noc^ emigc iknierfungen be« i^rof. äft*) !Ök|}laT folgen, ber in ni^t 
«inbcT pifonter Dovfic!iuiia^»eife cise«tt)eil« bie Diltf)e^'f(^tn ^orf^Oie cS» eine VerUugnung b« 
®ljiana»iQlprii^iof oerroirft, onbernt^eil« bie @<^a(^t'fcf)<n )!)ebau)>titngen namentfirfi in iSetreff b<« 
IScrt^e« unb Unniertl)e8 ber bem floffifc^en SIttertbura entnommenen Jöilbungeftotff einer fdjarfen kritif 
mla}iebt. 

Stecht fteUt %. ben in unfrer ijiät roobt allgemein anerfannten Sa% in ben :i$orbergrunb, 
bas ba0 (Sqmnafium birect mit bem ^a^ nnb fOnftigen ^enif mdf gar nit^td )u f(^affen bobe. (Ü ift 
fftr i^n vielmc^T bie iBorfcbnlc ]\tx &Mffenf(^aft felbft, bie aOgemtinc (^rnnbtiieorie ft^bnfter, befter äHtenfll« 
fi^Ctit, bie Ucbntg ber ftcicn, oon atten iKüdfic^ten enticbigtcn XUabrbeit, ber ^ugenbff^Onbeit, Mn bcnm 
onm ttii^t frage: tD^* vSffi ba«? wna bniudie \if bo«? fBer ^bbere« erftrebt, wer f!(f> berufen flCanbt, 
an ber Venfnng bct ®ef<f|irff bcv iOJenfrfibeit tbeiluincluiicii, fcr iiuif; bie c\ün\t I1(ciifd>engeidji(f)te in ftd) 
bnri^* unb mitctMt ^en, bamit er bie (^egenu»art an bem 2U2aBftabc meffe^ bcn er an ben f(^etnb(tr 
Mmirrcnben, in Otifd^dtll nwnigcn nnoergfinglicben 3bcen fiäf unterwtbnenben Crfd^einnnflen bc€ fnnncr 
nierfifelnbcn ?luf- unb -iiiicbni^nnvies ber 'JDJenfdjbeit gewonnen bat. 2o muf; er feine ^ugenb burd)leben, 
anfff^auenb }u bem )6ei{picl bed iuflenbfrif tieften 'HoUt» ber ^eit, be« griet^iji^en, ba«, bie frciefte Snt< 
wkMnit bcv I^MKIcn KntiuNtiiMiQ fcftattcnb, bk Mffcnbcffhti flRcufi^n off Onbivibucn Mftctf/ mi^nnb 
ba« 9tBmertbum buri^ 3"4' ^efbftbrfdjrSnfung ben %.ki,'t ;eigt, ben and) ber mobrme fiMoot ctai' 
{(plagen mui, toenn et ffot^t ^ieie encid^en, ober bie gewonnenen Siefuttate bei^aupten DtU. 

IHt «m) bcfoMbeicr CM^e ptfmXfltit «. srgcn Mc «c^tung CM^iltf, b«f , mtäftm ber 
«■Hfc S^at an Senntniffen unb (^ebanfen längft ou?gebcutet, ti ooriügli* bie gebiegene (?) gorm ber 
(kbnnfen fei, bie fie ju ewigen ^^uftcm be« ^efd^made« für bie ^iugenb ftempcle. £)ie ijomi ift oon 
bat CnIfhM) gor vUKt pt tommai; «er bcn Minen Oetenhn lim, gnq «mb Hnr, bcc ^ on^ Ue fdßm 

*) l>r Wvrtt ll(t, X>a* Q>^oa|ium unb bic ^Nealfi^ulc, ein Ontodftcn uaanMH biu4 ben Xiil^'€#i4tif4en 
«Mit ISM. 



Digitized by Google 



72 



8onn feiscr !UK|cTnii0. 3Rit f oetil unb 9^torif ift an unb für fid) nü^t« aitjufangtn, ba fie nur iHb' 
fbMMtlMmt «m ptciwai ftnnftwctfen ftnb; bie r^ottfi^t Stgut, bic ¥ciiote, i^c Sin^e unb ftfity, 
i|rai 8mi ttnn frtcr Ktt^anifc^ nai^a^men, ebntfo xoit ein geäbter fNMliiDfifir (tae tHft^e nit dMf 
0(tDiffen Xrcuc royircn famt: bit ridjtigt unb paffrnbc i^errtirnbiing btt JfunnmttUt , fo bofe 5orm Knk 
Ockmic ein« iinb tmb getitnot gm ni^it gebadet nerbtn Unncn, ift bie Ga(|c hti ftünfllrr«, fri <r 
SM^Icr olcr ttctawr, SMcr ober eHb^uer, bertn eigrat^ftmlii^cr ^fcffirfal Oker VM^O^ilKni i«be«iMl 
3|| kcr boburt^ iirrfört^ertcn 3bEC pa^t unb il]r allein bic (^^c^t(^Ullnfl ncrtcif)!. 

@iiib abtt unb ^astft nic^t Dott cinanbct trennen, fo tann au(^ oon einer ooUjtäubigcn 
SvtkcirtBi^ kcC tHI(tl^Bni4 Mc Stckc fdnp wtb wir Uc 9ow fk( kd |eb0R flttiifiMcrtt Iuumci ivlebcr 
neu atftoUft, fo (äffen fidi audi beni 3n^aU immer wicbct neue 'Seiten ber Sf^ctracfifung abgewinnen, fo 
ba| fi^u>eTli4) Oestanb \iäf oermeffen miti^te, }U be^iupten, er l^abe eine ORaterie enbgüttig abflef^^ffen 
bot MR^rabnmi CMt^ toUj^UMi nrtfldcirtft, fd^iocifit^ (oMitt Uc Ümmmh wM, tto Mi WM 
öoßftänbig crfi^öpft, fiomcr ol« tntbtfirtirfi unb antiqntrt bd Cdlt gelegt roerben wirb. Cbcnfomcniii ift 
bie @|)rai^e al« gomfai^e ben diealien gegenjtbcriu|teUen, kam C^mt^e ift ^eift unb ^adjt unb ba« 
dgaifle imeifte tt^'m kd Mniftnfliiai 9M<|("- ^Bk«" >^ C^i^ über^oui:>t Otift ift mib fomit 
btr roürbigftc (9egcnftanb für 'jJifnfdtrnbffcfiaftigung, fo gilt bie« oon ben alten sprnrtien nnb nnmentlicfi 
Don ber i^xitdfiidftn im DoUfommenftcn JJi'aaBc, ba fic bie DoUfommenften <^prad)cu bcc tC-cU fnib. ^cr 
Mnc fconbe &9tad)t oerfte^t, ber oerftebt (na^ &it^t) enu^ nitSfti oon feiner eignen. £<ie 2ßutterf|nr«4* 
Brirb o^ne ©frouf?tffin, mit Sltt)fmf)olen, C^efien unb Stefitn, geiibt. erft bnrA C^egenfa| unb i^ergleidjung 
Brfrb fie gefüllt unb erlannt. (Srft rotnn fic an ein allgcuicinciJ l^iop flttjotten wirb, ftcUtu fi^i it)re 
Sefonber^iten ^rrau«. Diefe« 3Hai ift bie alte Spra(^e in ibtcr Vauterfeit, 'Jiattirlid^feit, (Sinfai^^ 
unb ^oUfommen^eit, befonber« bie grie^ft^e, »eil fie bae ganje Xenftn, Scben unb Xreiben, bie erften 
lünftlerifc^en unb tDiffenfi^aftlic^en Stegungen eines pbantafiereid)en , poetifcf) angelegten SoDe« jum Hut« 
bru(fe bringt, unb in einer unb ber ntimli(^cn ^^c\: i creitd ooUftänbig unb bi« auf bie fcinften f))ntaftif(^n 
iB(iif|llliacii «uigckSbet uar, jiigfoii^ akcr au4i i^re ooUftinbige 9{atärli(^feit bet)a(ten ^tte. £)a btlbct 
noi^ bs« IBott Mc @aätt ab, k« brandet ber iDbltCK feinen Xropu«, feine 'ilUegoric ;u machen, ba ift 
allcv^ uiinüttclbare Knft^ttung, bcr dtealmert^ eblC< SBoTtef ift nod\ nic^t con beut OJominahtiertt) erbrüdt, 
bie ftrengcrc iSiffenfi^aft ^ mi^ nii^t bie 9ith<r )U gegriffen geftempelt, unb fo lotrb bcan aui^ bie 
«okeme €S|mMte «nk ftmift fort «lA fort kiR4 kie rnictfi^Spflit^e 3enpng«froft kcr mtttm «crffingt 
unb erwecft, rotnn fie burcfi ben Sivpfco ber Xbftrarrion ou«vKfrtu>3t unb *,ufammengebörrt ift, roenn burd) 
bic ^ unb (ikino^n^eit ber urfprunglti^c t>^9iif4e (Sk^alt bcr ^brtcr nii^t mUfc enpfiutben nnrb. 
Unk locnM Me Mokeviuii 0|nw|(k Vefo^r iMfcn, fo (fenoutfi^i ttegefnifigfeit p iMifMi^cni iwk tews 
(fifHgen lob ;u fterbcn, ben man gemobnt ift, t'ertbeibigfm bcr antifcn ^prarfirn ntc l'orrourf entgegen 
$ä l^idtcn, {o Dctben audf ^ict bic alten ®))nu^en, ganj befonbcr« bie griedjifi^e, bie au(^ in bie ®(^rift« 
fpmUt kic MgejlMnigcw ^liMMfa^Mt kcr SoQi^m^ Itacte tvlgl^ mf kk oc(fc|6iiigcwB Muuii||i1tl|M 
^abe fiiniTififfn, bic ret^t» unb tinf» oon ber (angrocifin iicrabcn S^auffee ber fteifcn 9?efle(mBtigfeit , be< 
{>eTfbmnUid)en unb itanonifdien abneic^enb, burc^ bte grünen Xb^ier, loUben ®(^lu(^ten unb nuifc^bea 
IB&tbcr ber Xnomatie, @^efi< unb (Snalfatgf ben fBonfcrtr fi^en, t9 uerbcn i^n bic(c brei dknien bcr 
griet^ifdien <Spra(4e leiten, bie fo bcftimmcnb für baö Otiiom getoorbcu finb, ba| man behaupten barf, tt 
erf(^eine bie fc^öue, leid>tc, naturlid)c, trcifinnig fiiljnc 'übtoeic^ung Dom 'Jtormalen faft häufiger als biefe« 
felbft unb fei fomit eben ba« 'Normale geworben. X;ie Sprai^en ber SUten, in benen ft^ tbr ganje« 
SL^cfen, bie huxdf natürli^e @rajte unb Ütunftgefübl befc^ränfte flraft auebrüdt, werben nie fterben. Diel» 
mebr auf bie mobemen, intfbefonbere bie griet^ifc^e auf bie ibr am näcbftcn oertoanbte beutf(^e, )u it)rem 
^eile einen ftiOen, aber fixeren unb ungeheuren (Stnflu§ Üben. UnwiUtiirlii^ wirft auf biefe ein bie 
fifi^eit unb ®ewatt icncr neben ber befonnenfien 3);a|igfeit, i^ Sei^tigfcit ber 43Ubung unb 'Steaung, 
kcr fblcitung unb ^nfonMcsfc^ung, i^r fi^einbaree {>{n«crfcn ke« «do^tcflen, Zicfftcn unb (Scniatften, 
HT ictfc vüufi iQicr jtam vunucui/ dk orgraxic^CB jccuntgewut 191t* lUuuciunieH ono vuuKugCfiigc 



Digitized by Google 



73 



ba» ^J}2atcrif(^e, ^cftimmtc unb 3DTiiiä(tinc it)rtr vuMiaUü^tn $(tona»mcn iinb lauto(ogicn, bic rafcix 
ftiiie unb @>cbrun8ml)eit ilirtr jogcimnuttn filli|if^ Ml f^lnc ^äaneUoftglint bcr ^Qprrbate, bic imnibUo^ 
tabctitdt ignia. etymologica, bic frut^toc 9Rttttff Wlßi^bt%t, Mr fc^ti^en XBiebcrf^oImiflen, 
bttft 3eufltn bf« rrinfttn, aller bfHamQtorifcf)en i'liflc ftinb(icf)cn iß?Qt)rt)tit«flcfti^le, bk ebcnfo frajipOHteii 
tU Iwqiiciii iuiammenfaffcnbcn unb rinjireifcnbcn gTominatiji^cn ^arabojcicn bcr ^otqrfi«, Ue floigc ffn» 
MB^ tnomafie, Mc tMh MmMglcit «ib kcr f^iimcMle Q«|f(I Beften, Ue »iddi nwnboiiuB 
(fifcn linttit brr OToboIitaWoet^aitnifff , bic gnqt toigreitfie güHe i^rcr (5tt)niofoi]ic , bic 3J?ufit bcr in 
natvatü^ Un)oittcU)azfeit jum Staunen bce ABctnu^tcr« bU in bo« SUinfu unb ^^rteftc cjacten UJictrt^ 
Wc «M^i^aft foflulbifdle 9nfk/ bcr fMgHile V^ranribcnfwu b<r ^eriobe wb Mc Conciflpit bcr II|Mb' 
fwg unb l>ct< C'Vfpräili^ - alle bicfc (Wfifttr unb üJJädjtc 5TOtn9cn bic btutf(f)c Ä),iracf)c mit fonfttr 
^CUNltt, anzueignen unb uad^jujtTcben, mas it)r 43cTtt>anbtte gebtieben ijt retten unb gdtenb 
in milini, mb M tat mß lfi t* '^, wbcni^cnbarcii Snabgicn }a oerfui^en, unb bcm iBcrIeben unb bcr 
ßintrocfnunn jcber ^rl, brr fpratfilidicti, reit bcr nttlii.i)cn mcfircn. Tai« ('»i^ronc, Xrcff(id)c mt> .f^cilfanie 
aber, roeldjc* an bcn Gilten, namciitlidj au ben (i^rici^cii, ;u niiimtn ift, ift bae trüftigftc llfomciu für bie 
^ö(^fte aKenf(^enbilbunfl, roeU^c auf frijdjer Vcbeucanfdjauuni;, 32L*iffenf(^aft unb Üunft, befonber« auf 
^ef^ic, i^^ercbtfamfctt , r>>^r4diid)tr unb iKcUgiouiJlc^rc bcrubt: iit finb feine j^ac^mifjfcnf^aftai, (cBbcs» Mc 
Sunbamcnte ber beftcn liuUur imö icber Sae^wiflcnfdjaft, bcr ©iffcnfdiaft felbft. 

;Sinb nun biefc ^ilbunfleftojfe , wie fie bo« (^tfunofbim barbtctct, einem 3cbcn, ber überbau)«! 
bcn ^St^ften Rieten ber 'Dtenfc^^tt nadiftrcbt, fpcctcU aber bcn ^6^mn JBtamtn bcf ®taatc4 aU Sot* 
fi^(e fär bie gai^ftubien unentbet^rüc^ , fo mtrb man fi^ »unbcrn mfifftn, bafi Mefe ^tubica für b<n 
Xtjeologen unb duriften not^nenbig, för ben SKebiciner, (Eameraliften , Sorftmann unb ^aumctfter ent^ 
bc^rtidi fein fottcn. föenn btcft uur fubatttme Üemtei in bicfcn B^^Km füllen unb ni^yt ftubircn 
iQolicn, ']o ift m4rM boicgcn cfniiuvcnbrn; trotten fie aber wu^ ^6^mn ^oftm, fo tfift fit^ Mn 4tennb 
abfci)cii , luannn fM^c SUbmcr eine fi|(c4tcre 9niicscitn| bn|H (abcn Mbf^, tS» Mc ttrigcn tB^crcN 
49<aaitcn. 

Imi ber fanftist durif^ lernt taCbcr bcMoO bof ^SAtd^dft, nxtf er d tttnfHf^in fonbctfl^ 

bei feinem ?lmte braudjt, nodi uicil nfi^i^f 3*'* ""t" (9c(eflentieit ift, ionbcrn ii:ti cliftt ciiu i'i'i)ttnianul= 
bilbung }u a^en, bie nomentli^^ auj bicjem Untcrrii^te b«rut|t. £iabci ijt ti uidfi »o^ begrcißic^, 
boi SÜI^ Mc cigenttit^ g^mmfialc !CMdyifin bnr^ Mr Anmliril ber 1atf{n{f<|cn QSmnii^ unb ein 
■I^CKt Singe{)en in bic ^Kömifdjc il'dt erzielen will, ba ce nu?gcmad)t fdirint, bap eine naturgeni(i§c 
onttte ISUbnsg ci(|cntfi4) mit bem &nt(S)i\<i)tu beginnt, unb baß fi^ bac vatciniji^t nur bur^i bie f{>fttesen 
CS^ffaffdc Mcfcr ei/mOtt tan 3u0cnMail«ri^ «««cbriiitt tat Ocm tbrr bi« ftitcin bcr tlnfHictt 
ilicbiiiitcr, ijaiticratiftcn, i^oi-fniiHniiner unb JBoumcifter nur in ber Vcrtürc brftcljcn folf, o^ne @rommatit 
uub «tiuibungen in ben ebnen Waffen, bann miirbe eine joUi^e l!cctüre bie erbärmlic^fte @tüot|ierei fein 
mb bcr bcn frei« boMnlfatcn, bcr im (Srrat^en be» Ctac« bcn fii^erflen OmfMt jeidtc. (Erfl bun| 
ba« ©(^reiben fominr bn# frcmbc 3i)iom inf Jf^ctniiRtfcin, n)8l)renb fcer '•/rfnibc fid) mef)r J>offio oerfjält. 
uNit^t um wtrflii^ Vateinifc^ {(^reiben ju Lernen werben foid^e Ucbungcn Doi^ciiämmcn, fonbem (cbiglic^ aU 
8aiimaicnt bei (Mcnutng bcr &frtaäft, wtM Me l^anptfai^ ift, ba^ man l^oteinifc^ benten (emt, b. ^ 
bo§ man ben einfetten Webonfen feftftetle unb nun mittelft be« 5U 65ebote ftel)enben tateinifc^ien i5ott«t^* 
au«brfi(fc^ ba fid; ein unflarer dliebante abfolut ni(^t lateinifd) wiebergeben läßt, nid^renb in $e}ug auf 
Mc But l aWt im fc^nfttidjen ^u^brncf naturgemö§ nur ein ben Umttünbcn angemeffener relatioer St» 
folg ju enooTten ift. £iie tateinifi^cn StiUlbnngen unb i^iuffä^e werben eben mu^ ben gä^igfetten, bcnt 
gfeig be« ^i^üter« >c. gerab« fo oerft^ieben fein, »ie bie beutf(^cn üuffä^, ffir mUft leitete nod| Dor 
ni(^t langer 3cit bie Uebung in ben alten ®)nra4en €toff unb gorm liefern mußte. £ic Aneignung be« 
Oa{fifit>antifen 9Ubung4ftoffe« burd) einen eng begrenzten (oteinifi^en Unterricht (»ie bic« ber l^c^r)>Uin 
bcr ttM(f4nIen I. O. bcabfie^tigt), mit Ku«f<^Iu| ber griet^ifi^en ©prat^e, ift une nii^t ic^t bcntbar, 
HbcnfnO* nnr bei gon| IcfMboi bcgnltcn etißktu «Hffa^ 

10 



Digitized by Google 



74 



^icbtn bcm Valfititdirribctt brännt ;'l mit älinticficn (^rünbcn aiui) auf l'atdnfprn^cn unb h\t 
Infmigung latciiii{(^cr ^kt\t. (Brict^ijdi ju jd^rtibcn Dcrbicut, mit fludna^mt bcftiniiitcr fUtm giom« 
ntUf^ <tftxdäta auf ®4)nltn, ni^t foiDO^ Mc ga«} milknibdlU^e @(^trigtÄ her Co^^ ■I' ^ 

UHutt ist 

Dof M einem «nlf^MciKB flUofoflO «rie 1^ Me mUmv dfimt^a Z^itt^ei^'f , .Ue tat 

CiMinuij'uim -,11 einem fSrmnt^en SünoIgamirtDfrf bcr 'SiFffufrfinft unb bcr WhcTen (Vciücrb«tl}ättfl(fit mai^ 
urolic*, bcfonbtr« md) hit faiiib»izt^fi(Kiftli4K ^orbctcitund b«i X^cotoflcu \(lfit^t »cgfonunt, iä|t (l^ 
budui f rtcnfo feiltet er ttcr We iMiiMliilIldjcB Sn^Aqc st9§cfer 9lpmB^fii Mt bcs flcliiRfii Vi^ifficB. 
.(Hott fffliit un« bif rtdntn (Vjjmnaficn. Oft tuirb f)futt in Hncnt 8cl!|tpa(aft mit forintl)if(^ni Säutfn 
nnb (^ngcnbcn &Sxtm ni^t fo sütei gdeifttt, al» e^eb<m in ctiur fticlaifitcu Stabtfc^ide mit einem Ktctoi, 
wnunivr nw «wuiwiHut. ^wipiigc ciRoiufunig ^ tch^c vjnmmiigai, «.iMRpfmi nv yw i n vn 
Bfffnttit^cn Triifimncn iinb 9?tbeoctfn, orgtln, S^mp^onirn fiiicicii, nnifictrtn, Conctrtf unb r^tjmnoriQfttn« 
^9^c geben finb getoiB xttfi. fi^inc, artige unb ium X^cil au(4 luftige iSai^en, aber in ^ejie^ung auf 
4MU^ nik (ddyi^ Blil^ iiI fcH cfiKE C^ift ^iUHnt nib frahcst Bibnf'4'''* ^Cb^ QiUciilcB|iT 
<9t)mnaftum brftanb \)\9 1«^7 an« bier (Bcf^ei, f6ä{ ^it/ttc* bOH^lAmiW; «■» «M in kr fWlCil 
SBelt j^mtrlid) ein «effcre« pnben." 

2)ae Sebüifnit va 9lealfi^ttlcn unb ®<»erbef4u(ai <■ flcMerbtitibenbcn (Skflcnben unb gi6§etai 
StSbten will juptbrn, bie SPrrtdjtiflUiifl ilircr ?(bituriciitfn ;um UniprrfitSr^fnibium ptf tr für Hn 
eben fo uuflusie*, qU abfntcutrlidjc* JÜegtfjrcn unb meint, je bcffer ein («^ntluil'unci^ieuiinip iinirc, ma« 
eine (f^enerbfdiulc aiieftedcn (iknnte, ein befto fci;(immcreT Uriadbrief würbe er für bae afabcmift^e @tiiMm 
fein. I)it ^Weroerbfc^ule wolle mitten hinein in bie ©iffenfi^oft oerfefcen unb überfpringe bie ^orbereitunfl; 
fie moUe ^ö^ere Beamte unb Liener ber $?iffenfd)aft er^ie^cn, otine bie allgemeine a^jenfctjengefinnung ;u 
Rdgtnt unb ja ftlV* U"^ oHgemeincn Sinn für ffiiffenfdjaft \ii bffnen unb )u üben. 

@o»«t bie ftreitenbcn '^taiiäim ! Siklt^c« diefuitat ^aben nun biefc mit ^Sittettett gcfü^en unb 
«et|tfa4 fcOft bie «St^onfen btr C4^(f(i#eit überfc^eitenben fiam)>fe ge^bt? 3""A4fl nfod|t ba« 
rea(ifttf(4e 4Jilbunfl«prin;tp einen materiellen 3ieg, unb Siealfc^ulen erfter unb )»eitrr Crbnung. fowie 
po(9te(^nif(^ ©lauten nurben gcgrünbet, nab »ic fii^ bit Ic^crm bie {^ttit^e Hnerfennung ol« fml» 
fcbuttn )U erringen untren, fo ertangttn Me Kcalfi^en erfter Olbnung ba« ^tiit ber (Sremtion, äffet' 
biiv;>? -lUm-diü für ba» '^?otl)te(f)nifum, bonn aber aud) filr bie on bcii Unitu'vfitöti'n unirftciini tfiiiuif(^en 
3&4|er. tixäj bcr ^ala^ juin Staat^bitnft, fclbft für bie ^d^eren Kategorien, n>urbt ben ©«^lilern unb 
Cti^ireHbeH Mcfer flhfMßtn, mit ehtigfii 8^4r8nfmtflcn, gtwAIrrt, (nMk^ fogor Mt Qortereltmig für 
Vcfircr ^^- Tiottifnintif l]n^ •?uuurn'iffenfd)aften, lomit ^rr nrurrcn Bfrnrlini fiu-iiltatitt btn >Kealfd)Uten 
juge»ie|en, (n>enn au4 bie diefuUatc in betreff bei» legieren gat^e« »on bem 43ertreter bc« prcu|tf(^cn 
4blllUiAiiiHi|Uiriiim0 nociMugC fic menlgct bcfibblgcnb etffiht wnben). «L'appMt Tltat m umii- 
geant"; bie meift burdi bie Stäbte mit btträtftKIrfjen rpfem (lenninbeten ober eruieiterfen 9?e(ilf(ftu(en, 
bcjit^HngniMifc bie ^ttone unb Directoren, traten in cnergif^e Sgitation für neue Jümditigungen ein, 
mw fv mm jcgi ein wencnf vmy «isrnmiucn in wi|pvw9 gcMMMni, pk «tDicin, mmp^i 
ticirlrtiifin bie aRehqoM ber Uninerfitattn fi* aMebnenb fcgm bie ®emül)un(ien berfelben otrljfilt, Don beu 
^tüergctjcuben fogar für bie 3uri«prubenj bie Stealf^ute «t« ^rfc^ule anempfohlen. £;amit ift bie 
Ctnüfngc ber bni|i|cr mb oierjigcr dabre in eine neue f^afe e ü igrt w t e B. Sie »cibc« M |e|t bie 
. Ulpamafien bögegen ?n nerfinften l)aben? Ttf i?V>oranin riffljet)'* »or ber C5nfi>Slferung unb bem enb« 
VtiSfin 9{uin berfelben (diu jct^t roeg; fein (^^luuaiuun t)at mcl^r um feine ä(iftcn) lämpfen, weit me^r 
ift hie lirifren? montier 9?ealf(^ulen erfter Drbnuug in 9rtgC gcfirfit, bcren Oberflaffen (wie j. ©. in 
fib(n) einer bebenriidjen ©t^winbfudit ;u ocrfalicn broben, wenn niAt neue )i)ere(^tigungen ibnen eine 
oerme^ ©t^ülerja^l jufä^en. Unb bot^ muf man mit ben gegebenen $crb&Uniffen rönnen. X)ie :Keal> 



Digitized by Google 



75 



jwrfyw Cbnntc bcfi^riultu, i^ncn mtntgmAf infndai nfa^ fci vnflcHk^cM WnQcit ihh( bb* 
wllffc^eti ^\tUn \\)xc watnt 'lUiinabe ucrfcimtn. 

jO<i 6cm Umfang ttx ictigen 4)ilbiuig muB man ntoilii^ uiUjtbuigt baiauf miUlfttn, hnc ifiti^ 
nSfi^c winafcllt ^Mftins fiiy flfdt, Mt fh^ ^I^ck Siif^itcn fc|^/ !■ tcfen- Onn sni( my ciHcn 

3al)röunbm btr auf antif ftüfuirfitr (^Miinb!agc biaUUfl^/ ^iftorif(^ unb acft^ttifcfi ©cbilbrtc oUrin Quf 
bcn ■Jlama tmtü (Stbilbttcn £ln{pru(^ inai^tc, uttt er Mm ^at^emattf uab dlotumiffenf^iaften 
vnfhnb nfb nii^M uci fidlen iDoOtc, fp i|l M(§ ^cit |b Zoflc, luM^bnn Mc (cmdhIcb Siffnifd|flflni 
nicfit nur in bcr proftifcljen "JeTOcnbuiifl , fonbtrn QU(ft in bfr tfiforcHfrfifii TarfttKung bni Stttrcn 
bun^eclcmentm DoUtontmcn tbtubüitig an btr >£eite ßcfteUt Ijabm, abjolut unmöglich. :>Ib^K)tt)en Don 
cinigtn tMnigen genlatat SRenfc^en, bei brnen ba< XBoBcs «ob niBcnnittcttr a^ncn ber iBatjr^ctt «M| 
mffir in ?lnf(^lQg fommt, o(« bo# fltridjinäpigc Grfmntn, wirb bif rurcfibringung \)H ticutifltn gonjrn 
Silbung«|ioffcd für eine '^<CT{on faiini möcilic^ fein, aljo am aUmtitniiiflcn auf Utttcrrid^teanftaltm, btc 
nü^t nur füT einen einzelnen ungetDö^tüic^ ^cffi^igten befttnunt finb, Derfuc^t mcrbcn biiifen. 3Ran nrirb 
•Ifo barauf oetiic^tcn miiffcn, Hütn %üt^ bieten, bitüne^r batauf }u achten ^abcn, ba§ in einer ^S^eren 
Scf^ranftalt je nac^ il^rrr :iBeftinunung eine ber beiben dii^ungen, aber mit DoUer (Sonfcquenj, burc^gefü^rt 
»irb, unb (iebcT bcn :Bonvurf bcr Qiafcitigleit ertragen, aU ben ber Oberfldi^it^eit, mic fie an< iebcr 
^trtpUtttrung bcr Iträfte ^erootyc^oi nwi &nm gcntffen ^fklxttam für bie pmnfltU 9Ubung taut 
mm ftfemO geben, unb t9 finb boiin bie ('■^ijmnaftcn ungemdn liM fiberater getoefen off bie 9fea(f4u(en, 
uiib jene legen ber ÜJJatbetuütif unb ben •.\'Qturtpitfenfc^often Diel me^r Sikrtb bei, räumen ihmw ireit 
me|)r (SinfiuB ein (}. 9. im 3)<aturttätee;amen) oU bitfe b<n OaPi^ ®|nra4en unb ben in bcr aniilen 
fMt flber^aniit tiegenbcv 9Hlbung«ftoffen. tBcim m* bier cmicbcrt Mcrben foUte, bo| bic nnUbcnicii 
Spvarfien, cinf(^|(icBlirfi tcr ^eutidicn, an bcr ^rcllf tcv aiitifcit \um i^cliu'c ^cr granimfitifdi^oiiiidtcii, 
foDtc bcr ibctiicn Vudbilbung int 45«rbcrgnmb erji^ienen unb bicfc «u afe^n im Stanbc feien, fp muffen 
Mb kit» atfi|icbcB kfheitcn, tMmOfe Mc Sitiinviffcnfi^aftcv nob povt ^re 0ntiiMaQe, «Mfk^ 
bie Seoboi^taiig ber 9?otuTgcgcnftänbc, mie fic hiudi bie ^Jaturbefdjreibung ocrmttteft retrb, al* ein oor 
ittglit^e« WOA jitr (Sntmidelung bc« £)cut))cmuigend oncrfcnnnv ba« bt« Xnabcn mit bcr in bcn Xiefen 
bcr Ciltiiiitiii^ MTfiiMbcii CiBfP^ttliwiANcl^Bbc wiUiwt woäjtf i^BCB ]B||Mi( ifecr bcR Otoff ccCifldn^ 
mit welchem bann bie '^i>))]it unb (Slicniic opcriTt, mä^renb bie ^3ficre üDJat^ematif, ä^ntie^ ben 2t>erutationen 
bcr "(^^ilofoptiie unb nur auf fcftercr @runblogc arbcitcnb, bcn Abfi^lus bc« tiikbäube« bUbet unb icnen 
aWcnff^ftcn aRofi nnb fkgrmm fett. 

^Pcgreiflirficr 3Peiic brincit bicfc 'Jlrt ber •yerffanbe«bitbnng gan-, anbere 9{efnltatc, oi6 bie ouf 
(i^runb ber abfiracten ^^cgnfic burd) bic ^^rauimati! bcr alten ^sproi^en genonnene (^efc^iiftitbfeit im 
Ccnfen, bie fi4 ganj befonbcr« babm^ M* ber crfteren 9Retbobc nitcrfilcibct, bog fie vielfad; auf ba« 
unmittelbare t^erftänbnife ber rcnfformen »crjirfitct, bie 9^efultatc norauJgrcift unb in bebuctioer ä(^lu§^ 
folgcrung bic ^Snncnbung allgemeiner friiuipic» »luf fpccicUc iaü: lebrenb erfl uon ber gercifteren 3ugmb 
bie Ai^egrünbung hti t>ort)er C^elenucn ermartet. äiu«f(^Itegli(^ Don ber finnlii^en ^eobacbtung au^ge^cnk 
tnirb bie noturwiffenfi^aftlii^c 3^cnnei)rc baa oon bcn binnen aU glei^i (Srtannte bnn^ v>nbuction einjdner 
SBa^rne^mungen \tt einem begriff Dereinigen, unb inbcm fie an einem neuen Onbioibunm bic befannten 
SDirrfmale be« ^Begriffe« finbet, il^m feinen unter benfelben antoeifen, mit anbcm Sorten bie erften 
logif^ctt lOfpcrattpncn Mfliie^en. @ic mirb aber nid^t« Don ^tentaaftefinitionen miffen moUen, p«( 
iMrigcr von negatiMn nnb r^etorif(^en 9egriff«beftimmungen, fottbcn in eng begrenzten I)entfomteii bnf 
roeife Hitid) bcr finnlidjcn Jiatur j« crfaffcn, "Ji\Uurerf(^einttngen unb 'JJaturproccffc mit möglidifter (3e« 
nauigicit barjuftcUcn, unb jieberjcit oom «iinjcUien unb ^onberen jum ^ttllgcmciacn übcrgc^b 92atnr> 
gcfc^ bffinncf ]u cntiDM^ ^tai. 3^ DoifitOungAveTfe nirb mögliibft tmqif mib bcftonnt fdn mri> 
jebe« rt)etortfd)en ^ninf fcimciben, ben fie ber 'Jlaturfdiilbcnmg, bcr für fic o,an] untorfcnt(id)en unb 
cntbc(frU(^ ')k>cftc bct ^Jinturbcf^reibunj}, ttbcdaffeu mag. X)a| fic babct au^i eine« cigentfittBilii^cn 
tt ig a Mi i flicbct aÜt an i nli c hmi InnAt. iwindTni l fl. Uc ChcnriUcn AcMc MMt flL n. SriMt^ fek 

10» 



Digitized by Google 



76 



errtflfn miiffttt, um ntrfit bic hnrporrontnbtn ?(utorcn &intnnb*, wie rarii'iii, .'i^iDtrti, Xe la ^tdft, 
SDit§ Hßoitinrou, X^nboll, 3o^toiu x., ju ncnnciv bu Dom natunpiffcnfd^ftli^tn ^toba^^tcn unb Xicntcn 

Mflcitkctct (Bdfe Uc ]|(|ittitt bei flmini QifffMi bcn gtlBiMii ^PdQbun fBlBil wlb bücnfliurt bn» 

ftattt gf5ftgt, ba^ otft« SB5ifF«n nur in ftfifn nnb nfliitmcin n'i^fiflfn SBfgrifffn brfttl)en fBnnf, 5u bfrm 9nf* 
jinbunj (I bic 3nbuction«mett)obe aufftctttc unb ^to bicjcr X^ätifllcit bcr ^Bcgrifftbilbutig ben dtaam 
SkfdMt ttflrfNa imb im @egcnfa| pt dflctttl^eK bit fii^ auf bic UnbcfHannHicit Mb Vn» 

toberfitfifrit bcr Öcjiriffc ftittu, bic tcfttn, itntpnnhcniarfn •?l(!iifmfinbf grifft bcr 3bffn ol* ba? »o!)r!)aft 
Cfiftirenbc, unb bit forlwo^tcnb iui (intjtcljcn unb i^crflcljcn begrilfcnc bcr iD^atcrir al« auf uii» 
fixerer Safi« bcr je mdf ber dRbhribitalttät bc» ^robad^tcr« Drrf(^tcbcncn Kuffoffuno beru^cnb U^MfUH, 
bcr GrffnntniR ber Sinncnnirit nur tint rittfciifjt 61? ;ur Sß?al)rftf|finli(^ffit fid) fttiacrnbc Si'finung 5«- 
trtannt unb einen minbcren ffiert^ beigelegt, alle einjefnen Obeen aber nur ot* oerftfiicbcnc (jmanottoncn 
ber cinjigen, ^8<^ften 3bc«, ntfmli«^ ber 3bcc bc« ©utcn unb bcr (^^ottljeit aufgefafit. ^ur STfernititil 
bicfcr 3bcc ^in^iiUttca unb ^ic(]u icar IHolcftit jit flbcn, burc^ mlibt bcr @cift befähigt toirb, ba« twn 
flnbern (Srbacbtc unb nm fdbft ISifatte fMift aa^abmcnb in eigcnt^ämlid^cr gorm }it re^obudrcn, 
bann aber burt^ 3b«M«ff«ci«tim 6Cli|Wlnbitc* mb StciKi |tt f^itfl^ »bb n^ff^Ut Hnftibe 
ber (gtpnnaftcn fein. 

^efc Snfgabe IqHiflnct t>. \m Qtn)((ncn mft bcn fBpttcn: .tHc fclbfiftänbtQc (Sntjiffcrung 
non ©inn, l'rrftanb unb 3bcfti au« ben ?Bortlaiitcii ahn ^prarficii, auo frcmben »(^riftiiigen, f(f)ttiitrigen 
(Eonflnictioncn, fcücnat Ocbeutmtftai, l^alben :i5ariantcn unb ttbbicbiaturcn, au< apfyorifitif^icii ünbcotungcn, 
nribgdwii unb (oiuyflcittni QHtaMliracii/ aii4 ocontetTtf4<n ffigwrcti ntb oTQcbnifdicii ^o^tln« 3^4' 
nunq,cn, C^ciiiätbcu unb pfafHfi^ gonscil, auv^ fliiiilioUftfjen Sprad) unb üMtberrdtlifcIn muft bcm (»^» 
aafui|Un aU ^Jia^ning feiner SMSnft <d4 Objcct feine« gaffungötricbcs jum ^ebürfnig unb junt frttt* 
b%(x 4Mpcff^rt(f QCMwibcii fehl. CMc bcr 9^41" ArnifMbunQ fc^nxitte Qi^ni sebnM^y tun in 
ttirftitfjfn flompfe bie leic^tereu bcftn icinnii^tcr ;n hnnMii-bfi! , fo mup ber ^tubirmbc bic f^WkvigflCK 
^uicn unb Sänge ber gciftigcn (^qmna)ht burd^gcmac^t ^abcn, um ftc^ mit ^etdjtigtctt in feimm Qbmntc 
jn bMMflM. Qt ml wSt chran Oortc efatni 0)|iiRiiQfi>lb<t|tub bf^^nir trtU^ ftbcrall QSpnHb' iMb 
®ai^c, Sonn unb $>n^alt, C^bce unb ^Pirflitfircit , (^rbanfen unb SmI bCMtf 3* Otjcugf" "nb brniifcn, ;u 
ttcrbtnbcn unb trennen, ju beurtijctUn unb Derbc|fcrn, )He4)t urib Qlimlt, CS^bn unb ^üiiiH) barin ju 
milnf^eibm, «u« ber frimiffe bie <StiaMftm, «M bm # qnba wi bIt AuOifc )« fiMfni, Me 8cr> 
Widfffnngen ',11 (öfcn, bic Dunfclbcitcn ju txfjtlUn »ei^, btr ifbt? (^cifnftanbe« inÄrf^Hp wirb, fobalb er 
boju bic uiJtlügen (Sac^Ienntniffc befiel, unb ber alle Sadifcnntniift fic^ ju öcrfi^öffcn oermag, btren er 
fir feine Srocrfc benBt^igt ift." 

3clb|tefrftänblt(^ gc^ircn nirfit alif tiefe (5i(^tn^c^oftcn jur aiic'Wtit^firtjfn Tonminc bc<« (V>i,.tiuifial' 
otritoiibce, unb ti wirb, um mit Sdiadit ju rcbcn, bic ftrengc ricciplin bee (Reifte« burrfi bic reine 
Sßat^emattt unb bie 9latnrtttffenf(^aften v^emanben ooUtommen befähigen, ju urt^cUcn unb ;u fciitiejjen, 
an« bem ®cgebcncn bie Inalirfe ju fc^affcn, üUerwideiungcn ju löfeti, DunWijeiten ju cr^cUcn, wie au^ 
nubebenOicb jugcgcbcn werben tonn, bag ni(^t jcber (ä^mnaiiaft oUe bie ^^tt erntet, bie am ^aume 
bct (Stftnntnifi ^itn, unb bic •dfMoiltmit BsOflliiMi ihnihwtf, bie i|m iri|Riib bei fragn 
«nfbAnifu« gebcmi Hieb. 

fBa« bie xteSt tNIbungerit^tung ni^t gibt, bo« ift bic ^fi^tgteit, ben unget^eurcn 3bcenf(^a( ber 
SBoifc^bcit. )i'>c ibn bcfonbcr« ba« ftaffifc^c S((tcrtl)um in betreff be« angemein :^;enfd)(i(^cn aufgc^Anft 
|«t, Vit i^eii^tigfeit ju ^nb^aben, auf gegebene 8&ilc an^nwcnbcn, bie gji^iglcit, bcn 9tcii^(|nin bcr 
9tnttnf|nNu^ ^cilk analog ben Qociuci bcr fbifflfi^anlttni Cproi^en, bftct« bnnb feinere SvlUfbnii§ 



Digitized by Google 



77 



©IrtCTöQbf be8 f^tnf;ifi1; »lan; Qbn)t^({|c^^ r.irafftcKtcn, jtnf '5?riifunc( tititrften ;u laffrn, bif un« fono|( 
Mc SCctfung bee antitcn begriffe« bur^f einen cntjprcd^eiiben mobcmen, aU au^ bic anai^ttfi^c Umge» 
^iiftiiag b(T mtttn 5N(t'bt cnnbQfli^. 

Ta? Ci^ljmnafiiini ift nfim(irf) bfm Sortlniitc nacf) riur IlcbimnvVinftnIt füt brii ü'ivfitt, tbatffl(f|fl(^ 
aba ein yfornffttl^w, nenn man bicfe« Üiort bee lAhftop^ancii {einer i(>bUti4)eu ^üebeutund cntfleibct, eine 
tit im Hl nUT |uT ocn wnrt/ jUNiimi o^"* "ue |miui|ivui nf njijivuu , nu^r wer yw» nc jno^ vm 
ÜJJcnfifKii brfrimmt, bir, roif (^iSttjt meint, iiiitrr *^itbiiiiii „(in ^auemittrl ]um '■li.'plittirfhibcn, SJeccptt fiir 
ben )iRei4itl)um unb |u jcber ürt Don (^Uictjeli^leit oerftet^cn*, ober bie in deijaiitem '&atonftU bie aui 
bflK CoiiMifiriiini0((|ticoii t^WNif^ ttdff^tit b<nt (taitncitbcR ^pKtficun wwfil^nu. ttran vwi Ittn^nMit 
btr llJcnfcft eine ÖJrammatif, b. b, bic ^fit(ofopl)tf brr Sptncfic, (rrncn m«p, wirb moM bie ooÖfinn-^ 
menftc, aueflebUbetfte unb mit ber größten (^niequcnj burc^(|ii^rte, bic jmedmäligfte fein. X)ie« ift aber 
Me ^Pmnmitif ber (atrinif^cn 6vm4(, Mc nar «I« SoOfffmulc <L mnm) UM Vft, ntt bcipmifie 
Totmrtfrficrin btr cietftifltn v^nterrfffn ahn noch Übt iinb bia por Siir^rm norf) nl9 unitirrtrllf ^prarfir 
ber tfötifdifd^aft ancrlannt n;av. ra<:i (>^t)mna|ium fattii aber auct) bic tiriccijij^e 8)>ra(^c nictjt ctttbcl)r(n, 
bie Stütze ber geiftigen Gntaitfttung eint« 'Stifts, ba# ben feinfttn @ef(bmoÄ irii|t wir in bei tBort« 
bilbung, fonbem outf) in btr uncnbtidien SlJanniflfaltiflfeit ber fijntnttifrfifn ißewtgung sejeigt unb barin 
Don feinem '^oUe ber alten, wie ber neuen ^elt eneiAt luoiben ifi. 'Mit folii^en Stoßen unb Sonnen 
]n arbeiten, ift eine geiftige Vuft, feine 3n'ang»arbeit. '&a6 babei Don befrat^cnbcn dbeen getoonnm 
wirb, bic beut Safpfi^ <ii>ebi(bcten ba« immer fii^ Dcrfinbembe Saltibcefop ber neuen fc^iSnrn i^orm cnt« 
ftcijcn taffcn, bof tnmnt in iweiter Sinie unb bei ber Dorangcf(^tttenen Ougcnb jur (Rettung, l^ie 
3bctn ber Wtcn fann man ilbrigen« }nr 9h)t^ aut^ au» Ueberfceungen unb 3>'f'uni"<nf'^uniK<i tanmi 
taacn, bic fOr bif g(i|tigc ®<^ulxng eben fo wi^ige gorm nimmermehr. Unb bamit mi(^ Mriv ibl 
fOr tÜttttui We flnftwbentnflm beret abfertigen, tDcId^e bem #^mnaftum ;umut^cn, ben €k^Mcttl tbit 
mbgß(f)fl große Summe oon proftifdien Mtniitniffen fiir bic ^wcdc hc* Stubiume ber ^JJebiciii unb ber 
Msmmbtcn 9IatUT»i{fcnfif)aft(n ein^uprögen, mcU ^er unb ba bie ^Jicigung hervortritt, bie Uniseifttätea 
wn bot Stitefcn In bftfni fBiffenft^often mbglie^ft jn entfoftcn unb biefe bc» ®i^naftum ju fibciwcifeii. 
SBilf bal #IJiiinn>'i;'iii iciitn- i!'fuimmunfl nidit »oOfomuien untreu nicrben, fo fann ti fiir biete Hcantniffe 
nur tnfMvÄ fwgen, aia babei feine eigcntliihcn 3ntcrcffcn nic^t leiben; um» man mclyr brautet, um ein 
Ctttcgiun Aber ^t^ccc fllnl ^cB i ntlf , ^fiyfif , Q^cnic ic. niU 9tu|iRi jb ^teCB, bs^far HMf Uc tt utow^ ilt 
forarn, bic [a aurf^ ffit Mc fb<lo(o(ten ^roirminarien f)at cn-itfiten miifTen, WlfilOfl ^ M(f( ktf 
nofium nit^t bie DoUfMnMge fptaihii^e stjorberettung ju geben oemag. 

tMnliiqrt ^ot b«f tlipnnajinn lUit bm gntä, cfaie witfßäß fn%t lliff« bd Olffhii ber 
3«genb beiiubrinncn, fpnbcrn ba(? SJSnncn, b. b. bic bnrrfi bai< S?ii7cn cnttricfettc !hah ni rcvmittetn. 
,92i(^t mi ba« töglii^e bürgerliche l'ebcn oon gertigtett unb ttuuft DcrUtngt, nit^t mit in bem (äefpräih 
ber <icfeOf^i^ >ib«T Ik bm Dcrttlpr ber gcmina* mA flfmjfntertbctt Ocft junt g or lt p imcH unb iwi 
fltficf(i(f)en (5rfo(vi fiifirt, fpnbcrn affcin bnSjtnige, mo* ben SKenftfien, ber e? c\an\ fciti ivil! . \n bem ^^e^ 
tougtfein feiner fclb|t unb feiner Gräfte bringt, bie iücftimmung, bie il)m al« einem Dcrnunjtigen unb 
ftttfi^cn fBefen Doriiegen mufi, mSgßcbfte Slarbeit unb Oibnung feiner 9pr|hUungen unb 0W|i4(ft unb 
SJeinfieit feiner (^cfiHifc, mit bciii "Perlongen, fic in ba? Vcbcn , ba<« hcit norbereiteten 'SRann ctwottet, 
einjutrogen, unb ben 'ii*ciiti bcffclben, möge ee eine vage bieten, wcldjc e<5 tuolle, buxdf ftc ju bejeicbnen, 
ba« ift tt, wo< bem ^Mrfcn unb Streben ber fßiittm <Si4uIbiQ»ung angcbirt' (Saumgarten'iSrufiu«). 
.35on bem, roo« tuir alt 3ringlinge gelernt fioben", fagt .^erber, „fommt unfere ft^önfte 53ilbung unb 
9rau(hbarfeit für un* felbft Ijcv, noch o^ne ju ängftlicf)e JHücfficht, roaei ber 5tQQt au6 un« mathm »oMe? 
9ft bas 'iDJcffer einmal genetzt, fo fann man aUerhonb bamit fchnribrn, unb nicht febc {)au*h(dtung tßü. 
m ein anbrc« &^tit, bae ^rob, ein anbre«, bae ^ieifth att«einanber,}u(egcn. €o ift c# onth mit ber 
C^Uft tmb ^eOtnr bc« Srrftanbe«. ®<hArfc unb |»o(irc ihn, n>oran unb wo}u bu »iOfi, genug, ba| 



Digitized by Google 



76 



or icf^lctl mb ptOti »obc, fdini^c f^i» a«| 9ci|CNK«|t mb m4 kdMf Ctanbc» Oe* 

Milfnif!. Tu ma'i^fi bciiicn fPtfeftfin •,urücf(tgfn ober bd bir beI)otten; bl« erfttn Weflfnftänbt unb Uebunfltn 
bd Srlrnncn« mdgen Dir unnxrt^ ober tpcrt^ bleiben, a'nug, tpcnn fU, toat fic bei bir auerii^tcn foUta^ 
ausgerichtet baben. i:ia« UeMge nnb M^m bev Strnd^ »erben bfar Nuftig Me WMfttt imb bk fiele 
■iDJciftfrin (?rfahriin(i ft^on felbff fagen. Od) bofte e* olfo für fttir !f)önd);, mcnn man btt jebcm 5cfiii( = 
budjc, bei emtm Älcfopu« mib i^bäbru«, bei ßorneliu* uiib Jlnafrcou tic orage auftelU: eui bono? 3" 
(einem anbern bono, al9 ba§ ber Stnaht teben unb fdiretben, feinen t^erftanb, feine 3uofl(' M"' 
gebtaui^en lerne; ober baü fein Wefcbmarf gereinigt, fein Urtljeil gcftfiärft unb er gewabr werbe, han in 
feiner Snift ein ^tr\ fcfjiage. iRacb^er mag er V'^et^rfa^ unb Sobei, is^cfdjif^te unb (.^ebit^t oergefjen, wann 
«ab »0 er toia, genug, er bat an i^nen unb mit t^nen, n»a« er foOte, Delemt!" 

Unb bann möd^te boö) nodf eine anbere Srage in (Srwfigung ju jic^en fein. Viegt benn nnbf' 
Mngt bcr 9ntnb ungenügenber l'eiftungen in trgenb einem ^acbe ber ®^nniafia(>%3iffenf(haftcn in bem 
ill^ßftm, b. 4. in ber unjureit^bcn ^tifL ber Ve^rftunben, bie bem betreffenben (^ac^e jugemiefen ift? 
SM Crfa^nfl bat ba« (SegentbeU gelehrt. £iie auc^ in ben «i^Uologifd^en t^tdfüim Vit Seiftangni 
ber efttjetnen @t)mnafien bei gleichem Sebrplane fe^r oerfdfieben finb, fo auc^ in ber Sbil^cnatft mb 
ben '?iaturiiuf|c!!irtiaftcn. Ter iSarbinal|n;ii't -.fi nbrr niidi !;i.v, )vit ii'jcr.ill, in ben .Mraftcn ju fut^en, 
benea bie Ijludfü^rung be« Sc^ultiUnc» aoocrtraut i)( unb in bem ^eiligen Ucifer, von bem jeber xt^ 
CHlMbiaDi bnr^Iflbt fein mug, nenn fctn Unienit^ «bcr^ftn)>t bie rechten ^rfl^te bringen folf. VSk 
lange ^er ift ci\ 'nn man tiefen ©iffenfdjaften bic i'.iria 2tt'Iiin,\ annncx\ bn§ fa(^mäBig gebilbete Vebrer 
nur au«na()m«n>etje oorfomen, Dicimedi Zulegen unb ^^ilolvgen mit oft jttetjcl^aftcm iSrfotgc [t^i in 
bOR frcmbirtigen 9aäft fe «ot «tt nBgOd^ joveiMliAcn niilteii. 9ft mff b«| cbi nOft Octnibcr 
%üU licfannt, bafe man an eine« O^nmafium ba« Spcbiirfniö enu'fi;nb, 2?otanif Uhren t.iffni unb in 
(Krmangclung eine« ^^nuuinc« gni) cinfo4> einen iiingeren ü^^ilologeu ber iHuftaU ucraulaßie, uat^txAgiii^ 
JBotanif pt cifcnieu mb bnf fmw oM ben Ofen ^i IIwmww ik Miffenf^eifHiiM 0wk m^ imvih ben C^ Wew 
ju oerobrcirficn. Ta^ ift nun (Wotttob, »enigften« in ?)effen, anber« geworben. SBir [if!<aiiptni, bog bie 
l^cffift^n @9mna|ien im «tanbe (inb, eine aH«rei4^enbe ^rbilbung (abgefe^en oon übertriebenen -^nfprüt^en) 
aUit «V ftxVtidttim, fUßibtm mb dniflcii, fmbeen mtdt für SRebiriner }n geben, nnb bog e« au^ 
nnfertti tiicfttisien firfifJen im ?iadn ber "TJaturbeft^reibunc^ rcdjt if o1)l iitlimn, brn 2inn fiir miffciifrfiaftfitfie 
^Betrachtung bcr 'Jtatur (unb mei)r will 3. 4. Duboiü-Keyinoud mdjl; wccfcu, wobei mn natürlich 
DmH4fc|cn, bag nur fo(i|c Sentc fUf ben ^^Raturaiffenfchaften, namentÖl lÄcr bcr SRebicin wibmen, tkUft 
ben b'*r mehr at« onber^wo unbebingt erforberlichen Seruf in ficfi tragen unb mit cffciKii 'Jduint unb 
mit mirttidjeni Jntercfic bic lirfcbcinungen ber iJiatur betrachten. ii$ir miffen weitert)iu aue ben Uvilicilca 
bcr an technifchcn ^^od^fdiulen wirfenben Sa<hm8nner, bag eine (eicht Ju iiberbriicfenbe l'iicfe ba« mathe* 
matifche ffiiffen unferer (atjninaftal Slbiturienten oon ben 8lnfong«*I;i«ciplinen jener gelehrten jlnftaiten 
trennt, bie eifahrungdmäBig oon faft fämmtliihen in bie '^olhtethnifen übergegangenen obfolvirten #h>n* 
Mfilfiat i« Wrl^ältnigmSgig lurjer 3ett auegef^Ut vurbc. 

9Inn »oUen aber faft ohne Ku^nahme bie mebirinifchen i^acultaten einerfeit« bie :23oTtheik ba 
Haffifihen ^rbUbung nicht iniffen, anberfeit« oeriangen fie grögere IBcriicffuhtigung ber ^J){atbrmadf mb 
bcr :1{aturwiffenfchaften, ^orbcrunt^en, bic wieberum nur berücffichtigt ncrben ti^inicn, wenn bie naififd^cn 
®bibi(i^ bcfonbCT« baei (äriechifchc, befchrfintt »aben. Soltte benn aber gor feine l'dfung ber »iber* 
finttoAen Sirtereffen möglich feht? Qlr woffcn ben 9ef«r mit ben johdofen l^fecten ber nobenen 
iSäbagogtf Dcrfchonen, bii' um ''nil:.fr bin\1i.irln-iib';* turauf ht»ou^(iefen, bau diic (^V.Uifliinr, bcc Untcvvid)t6 
in ben Oberflaffen je noch ben pchern ausführbar jei, eine Infu^, ber fich aud) I:iltheh juneigte, bic er aber 
innittifth nicht jnr Suffithntnfl bringen bnntc. fSirmSihten eine oabere 9öfung ber @trettfrage »erfuthen, inbem 
»ir ein Urfbcil eine* ün»flcieirf)nctcn "^.'obnfloncn, be« (Veb. Sthutrotf)«, I^ir. Dr. jSlorfintann ]u rre«ben 
Mrautfchicfen, »eiche« üiltheh im Jüfterprogramm 1849, «^r @9mnafuUrefontt 2. ^eft' abgebrucft \)aL 
»2>aflcgctt 1^ Mit Sho mib lil«|t jBimtcftfmi, bot te ÜlUm 0(cii|c< HPK lUen g«f«rbert »itb. 



Digitized by Google 



79 



S)cblir4 iDttb bn ftiaft, icc (Eigcntljäntlic^teit unb Xieft srifUgcr (SnttpidcCmi eht bebaurmeiPcrt^cT, oft nie 
oaljBgldt^nber (Eintrag gctl^UL ^abe rii nie oergefftn, »ic fd^on dot ad)t 3af)Trn einer ber erften VtHtttt 
im Suttii6mintfttrio inScrfin mir auf mein ^Befragen na^ bra erfa^runq^mätigen Grgebniffen 
ber ftrengen glei^maöigen Änforberungen, bie Dielen ^rüfitngfiftabtcn im biireaufratifi^ überoai^ten Stubien« 
»(fcn ^reugen« ^bnn||, ia» lunianinaibene ^tfcnntnil aatfyra^i: .mir ^abcn md) ollen 8t ii ^ |— ftw 
gcttnMi«^ g(fci»n(te, mit virfcm SKffm «utgrrttitete iunge OMimcr erhalten, aUt feflftin cntfoltcfc Xdnrtc, 

gtiiialf onbinibualitätcu, tfbriiofrifdir , nrniiitli v-a): tliatfniftiiic *l.'criBti[i£t(fettett inrnirr reciiiacv." Ticfci^ 
au« DictiS^rigen üifa^rungen (vorgegangene crnfte Aüeienntnig ^at ein gro|c4 (Stuiä)t, enthält eine tu« 
^aftfi^nwTt SRa^mlRg. 9ft hit SviWiuf tn ffa^ fi^on ntiflt lurfli^innfifcn , ba§ anf imfercn Orft^rtW' 
fefiulcn libcrtjaupt ;u ritt »itlfflTt unb bem SdlMiircbfii , 2cltiftch:brini,cn unb Srlbfterfc^iaffen nidif 
genug freier Spielraum gegeben nirb, fo nnrb nun ooUenb« bre ^eien if^eiocgung ber )){l)(^f4^ai Iträftc 
mit Viittmcv wA dctc im^ Mh|tMQ(it, Holliii Uc ffiriflgcii mib Steigungen bfingtii, tat^ Wt 
ftrengen 8nforbtriino,f n iilfidjrT Vctftunntn auf alfcn (^Vbictcn ber iiDrflrfrfirtfbcncn (V>jmnafial« 
jDi<<i|)Unen eine gefährliche ^t^ronle, eine oft bie reic^ften Befähigungen für immer jerftörenbe ^catnutug 
fMgcgmpHH. QWQ fr «hkv ■ni fini^cr «iN|iiciigiiii|| jn iicn^n «cifnwg p imiim i jiu, vtiuni mt tmipniB 
oft olff Snrrgif ber 'üteigung unb frrubigfn Strtbfraft, übrrfiaupt bo« (»epTäflt ber Tüifitigfeit, be« 
3>urfte» nod) Riffen, unb nimmt, o)ie fär niebere @ettü|fc, fo au^ für bie ^ik^ftcn, bie geiftigen, eine 
Mibcdii^ SBUfMUfäk m. fba biifcai Onmbc ^ Me gleite« Cafvibnniigai M «IIc« Ualcr* 
rt(ftt«(ifflfnFtänben fowolil für bit fflaffcnpfrfe jungen, ali für bit '•Bfoturitateprüf iinqf n 
oerwtrflii^. S^iqt ein v^itngling in einigen roefentltd|en (gebieten Xiic^tigfeit , ift fein Sinn unb 
Streben bei einigen in bie Ziefe gegangen, ^t er in iMt» ^i* ftraft einer l»|if4(ii «ab 
binicf f n X" f ü i nt m t b c 1 1 nnb Slarbcit im Xcnftn geroonnen, fo laffe man e« gefdief^rn, 
bat fr ''f'^ fi'if" ot^fr anbern ra«fiplin nic^t gUidjcii Umfang unb Stärle be« Riffen« erreit^c. 
In ihr nidjt ia« im Hllgemeinen fQr bie Stlaffen> unb UniDerfitSt^reife Dorgcftttttt ^iü bcrfl^re." IM 
finb flotbne ^^orte unb KcMcnm ^cute rm^ in ^^om 0(ak« ^Btaäftmq aU ja ler Bß^, M (b ge* 
f(^ritben nurben. 

"^Toftifd) gefa§t mitrben bcmnac^ bie t^orberungen in ben (Sebictcn ber altflafflft^ SAd^er an 
bie Sd;ii(er, meiere ^eroorrogenbc ober mcnigften« gute Seiftungcn in ÜNat^ematil unb 9{atur»ifTenf(^oftcn 
«nfiuweifen haben, \6fon bei ben fHaffenverfe^ungm, fe'bcnfatf« aber bei ben 9ßaturit9t«prüfungen ju et' 
mäfngen (ein, ( immer Dorau«gefet)t, bafi bie betr. ^duilcr ^Irif; unb Sifer aud) im fprai^iit^en Unterrit^e 
booiefen ^abcn) wie boin auc^ bie neueflc ^fungtorbuung bie 'IRat^aMitU befonbcr« bcgtnfidgt unb 
Com|>tnfotion mit geringeren Stiftungen fit ben dtni Spradien geftattrt. fBir mSc^en bot au<| 
für ben bcntf(^«tt Äuffoß unb bie @efd>ic(|te (rooriiiitcv ivir nllcrbiiuiv'« mehr a(« eingelernte Ihatfntht" 
unb Oai)rc0jablcn oerftefien) orrlangen, unb jugieii^ ben ^unft^ aat\ptt«!^ bOB ebenfogut »ie bie $rioat' 
ftabkn ber SRcfrrjabI ber Si^filer naturgemü auf 9egaifilnbe auf bcm tkbtete bc« Hoffift^en tBitcrt|m< 
getenft werben, ben für 2f?athemQtif , OJatunoiffcnfchaften unb bamit au* für bn^ 2rjbium ber aWebirin 
befähigten unb nirtUchc« 3ntere{fe jeigenben Schülern burch bie betreffcabcn Wfm ber 
ftifUtt Odtgcilcft nb flbdrituiig gcgcbm mtbe, cimitfMtt %e ftnmtniffe fn Mefm WlUkm p m» 
tiefen, onbcrnt^cHI bitfdICB ft Oiri \n emteltern un^ ;ii tH-r\'?ffft5nbigen, baB nidjt ;u »eit ge^enbc ffn» 
berungcn Ut Mulb ci pllw tefUtMgt merbcn rennen, man erlaffc ju bem (Snbe biefer fiatcgoxk «M 
Ck^lCcni «Oe wA (Äc )i|lbfoglf4|e ^MMtnMlf«, We it te Mcfoi SWfc ^ «» da «iNia «ixcitui 
finb, bogegen beförbere man ihre ^rioatftubten in jcber 'ilVife, fefbft im erforbcrlirfien gaüe burt^ (5tn 
ric^tung Don ^rioatlectionen, bie fehr rooht ben jüngeren Lehrern übertragen »erben fSnnten unb bereu 
geringe Soften ebenfogut oon bem jBubget ber Hnftott ju tragen wären, wie bki mit Stecht bri bcB 
3ti4enuntfrriftit gefc^ieht. 'ilMc <\t^n(]t , bie Tifffrcnscn finb nidjt afci^ ntn"!'! , bie fünffi^jen 
SKebiduer ic. auf bit iKealfc^ule i. Orbnuug ju ocrwetjen, anbetfeit« ift eci nic^t billig, bag bic aajiijc^en 
ocsDiai, PK o^m^iii innf Vtt ctiiftfAiit vcncnraiig uu« nmnn^ ifiifct wir wng > wnwiw i wiv* 



Digitized by Google 



80 



■ 

gefltnflSnbc, auf bo» btnfbart 3J?inimuni rebiicivi morbtii finb, eine fo flewti^dgf iSinhivc frlcibcn follttn, 
nsb te| iit (ülfaml^ta bcr 3ithinft, uni %äm gerecht ju »erben, <Sefa^i Uuitfcq, iMiananbcn me^r gere«^ 
!■ MfbflL 

ra? Obcaf, ba« un« füt ben f|6t)eren Utiterrii^t, forodt rr über bic t'" (Sltmentar?(^ute 
^inauAge^t, Doifii)lBebt, ift 1) eine ^tt^m ^ttcgctfi^uU, bU i^ie <£4|i(lei; Dom ü. bie 16. ob« 17. Oa^re 
Mit OTBHMiitfw flmntaWfN mk fiUftwattnbtt tüima i> bcr 9lMtciflmHfie. i> bcr fflnfiftntff anb km 

3lot«mifFfnf(ftoftfn , im •^fi*"«'" "nb rnbli* In einer frembrn Sprache ouenifttt, bic ie md} bem 
biirfnil in ^^orbbcutfi^nb uicUcid^t bie en0lif4>c, im @äben bie franiöfifd^e fein liimte. tiefer 
ttferbc mtcMatt Wc flcm^guiifl )nn dninicigcii dcnfl )ii|uftnei^ wtb bniM^ tie fc^t IdM^nbc 
9?frorbni!na, rocdfje 2 frrmbc Spradjen oerfongt, ab^uflnbem fein, 2) bic fRca(f*iitc 1. Crbiiuiv.^ nl'? 'Jor» 
bercttuuflüianftalt für ba^i i^olljtcdjiiitum, 3) taf (^^mnafium aU :i$orfd)ulc für bic Untoerfität. "iJolqtci^nifuin 
mb UniDcrfität fmb aber of)ne gro^e »c^wierigreiten über bie (Hreitjen i^er Xbitiflfdt flbtrtingelonimen, 
e« toirb alfo aud» mit bcn 4?orfacrcitunfl#anftQltcn im {"i'Qii;fii nnb (Vro^fii feine Sdifiäitbc (icben. Va^ 
@<^ü(er rine« ^pmnafiumii il)rc Stubicn auf einem f otiitcdjiutum jortfctcn, fommt Ijoiifia uor, feiten ift 
bet lungetcirrte SoH, unb ct^ würbe baroue refultiren, bag ei» fdjroieriflcr für dnen abfoitiirten dteatfr^üler 
fei, ber Unterric^t^art ber UniDcrfität fic^ au)uf(^(ie§en , at« für ein» (9l)wia{iafttn bie i^ai {tifiaim 
Acnntniffe unb t^rtigfeiten für ein te^inif^e» Stubium na(^}ubolen. 

3Ran fd aber nic^t }u ängftlii^ in bcr S3a^ ber Witttl )ur JtuCbilbung ber ^genb. lieber 
etoff, jebe ÜNetf)obc loirb in ber ^nh mUfAfft Wik fit i|rm «cruf begnflertcr tfebrcr (nit^t U^rtnbcc 
ZagUbner) gute WcfnUatr liefern, unb fo »itk (tu4 lebe 8ortcreihtng»anfta(t ffir ba« ^b^ere 8mif«fcb« 
entiDcbcr ganj ober »enigften« tbeilrocifc tcm ^\v<dt bcr oUgemdncn '-Borbitbung bienen fönnen. 
Krincxen £)rten »irb, ab^cfe^en oon bem f riDotitnt(rri((^ eine 9ital{4»uU aU tinjigt Vnflatt aiu^ bm 
Ittnf t i tt m Z^eologen unb duriften, dn (S^mnafiinn bem Zo^ntfer mb dRflaricitr ott Qoif^nlc Menen 
mflffen, unb bie ^i5l)crcn »t^ulfurfc bie ;ur aJiaturitiuS uidit fcltcu auf 2—3 3af)rc ^ufammcngcbrängt, 
»erben ban ftrcbfantn unb ni^pt unfäl)igen ;}üng[inge bic nötljigc (irgäniung, »cnn au4) mit ^»ierigfcit, 
in (riflcit wnnBgen. IBo man k(r So^ ^t, offo in gr8|eren ®t«btes, fca ufek mm fifuaß^ im Bsrifcf 
Irin, unb für bo? 3tubtum bcr Xbeologic, "Pbitotogie unb ^nrii^prubcnj ba# C*i)mnanuni, bagcgen für kic 
Qorbilbung jum löaa- unb üngcsicutfoi^, für bic prattifdpe (^^emie unb Sct^logic tc. bic Sicalfi^uU 
t ri Hfa i. Ok nuui kk llnlfi^sfe I. OikiuiiiB ra^ wik kcr Qctc^ligmg jnw 8PtoBri tit# c |MM tii fit 
SRcbidncr au#ftattcn wirb, »iffcn wir nid)t; cicl(dd)t müj?te erft bie (JrfobruniT ^ciflcn, ob bic nri^Bcrc 
aittngc Don ^rlenntniffen, bic ein ^calj(^itUr für ba« ©tubium biefcr tüii'jenidpajt auf bic UniDcrfität 
mitkiingai tant (ni^t n»l), da gailflfabcc Q>fi| für kk {kccOc 9l|«iMfH( k« gtü^rtm 9Kf<|Hlis fct; 
wir iirciffln feinen 'Jfiinenbtirf, bnf^ bic (^^tjninaficn norfi fürjerer ober längerer ^^cit M ßypcrinientiren* 
ben tuütxäjt ^citwcifc oerlorcncn ^^obcu luicbergeiotunen würben*), wobei gern jugegeben werben fann, 
ko8 bcfonbct« bcgskte edfäln o^ne Raffift^e Sorbilbntg du0ge}ei4incte SIerjte unb fctbft Sebrcr bcr aRckkte 
»erben fbnnen, wie fa aud) umgcfcl)« bic bertinrrancnbc S^cütobung au6 Srfiülcrn i;clcbrter Mnftalten por 
jüglii^ Slrd)itecten, Jncicuicurc unb Xec^nifer l)at t)crDDigcbca laffen. Sinb ja bod) fclbft in bem oai^c 
bcr 3uri4pnibcn) , boe mehr al« ein onkccc* ft>ra(^Iid><bialeftif(^4ogif(4er 3k)Tbitbung bebarf, in (Snglanb 
SRlnner Don ^crDonagenber Begabung au6 ber äbDofaten>'S(^reibftube bi« auf ben ii^oKfacf \>t6 9orbfanj(er< 
gelangt, unb .auglcid) Soxt^^m ber SS^iffenfi^ft, in Xmerifa üutobibatten ali Cberrit^ter unb %n»auc 



*) flltiiii(Uc C«ii))b«if<K VMt b« •lanwfhlHftuwi fcCbfl fic Mc gnlnilfcaftMi, bifmbni fic Mc gtebraMi 
pMMMcr 0nni4kaifeit bte Hl*«* RMfUmatai be» Svcimi |r; ibtnfo ber ^MAetenfaiillrr tttbeabo^ fit bir OMMtes 
tfiwe Stffoete. Vuct) bie Odellfdjoft fOr {itiRunbc in 8eTfin IcfOi^tel in ibrer aHtebcbcit (in Sintm M fitltli^ra C(n« 
bet unb rine Cpaltiing in bemfrlbrn, tornn tir rcaliliifc^e SoeWetitHn)) fltHatlet nftrbc, un^ tidli ttn iBneci« m^it für n* 

broitt, ^,t{; ^u' fKealfrtimr ^ur(t) ilite iii:iiirunMfiif4«ftli(^(n Stu^tnI bit bun^ bie ^umanifttfitif» 'Stubieii be« ®i$innafinin« 
nitugu «c^efc be* 0e«ftc« ecit^ii Uitiie. Sbcnfo MtbAlt ftd) bit URcbiltb' ^ beffifd>tn> p«fflmci1dKii< f<blefif<4«ii Venu 



Digitized by Google 



OL 



SMa Vfttt €Kftnbc< gcmorben. Tioxum gefiattc iMni m5|)Iül^n g i pi ifwm für bic viiSU^« Scflabunft, 
unb }it^r mtt b«t aRittcbnifeidfcU buic^ beftimmtc g n f wbcn ii iflm bic C^mitai, bU Sorbrlngoi fai Mc 
t^S^eicn Spf)SreTt be« 8mif<((bni0 »irftom ;u »eri^nbein im @taiibc jinb mb nmtwüi^ im Staattbioift 

Mt Concurrctt; mit bcm Xairnt utinibglicf} iimdun. 

$on bcr freien iSki^I in jOetirff ber (^qmnaficn, iRMlf^uUn Wtb fi^ntii^cT flnftoUtu unbcn 
o^nc^in X)icittrigen ®(brau4 mai^m, toeb^c auf ftaatlidtt CuoIificaHMi trinai %n\pndf cr^cf^en, dfo goiq 
btfonbetd Qnbuftriclle m\i> Hauflrutc. 'ii^itirrnb man nun biefc nuc^[f)licf,Itcf) bcr rtaliftift^ni 3cf)iilbilbung 
ptffitüttttm ttcrftti^t {ein mö<^U, {o ctgibt bic f ia{i« bic nic^^t untntecq'fante Stit^ciniutg, bai ein gto|cc 

bon bcn mit bcm SDJaturitats^eupini^ rintrtttnbtn i't^rttnjien ftnc fafi nur nominelle l'e^r,eit örr(an(jt, unb 
abjoloiitt Obcr>@ccttnbancr mit guten @(^uiicuaniffen bctcitmUlig onntmmt, inben fie gaabcju a> 
IBwH^ tef M( ttapnMfdt^ üte fic M bcn C^^nnM^fl^cB Iw bcv MtflcC ta DnftM^ fdirtc ta nflubttl'H 

nnb fc^riftlitficn 'Jlusbrurf ^eroortTttc, für fie non größerem ??crtfif ffi, a(? eine ^Ktnge coii t!)fi(? für 
if)re ^mtdt nic^C nöt^igen, t^til« Icidit nad}}ul)olcnbcn prattijc^en Htnntniffcn unb gertigfeitcn Teali|tifc^ 
gcbilbeter fuitger geute. (Ebenfo finb un« i(eu§eTunc|cn licTDorragenbtr Jtauficutc bcfannt ^meihm, Mc 
eine Set^tigung if)re« Stanbe? im 3taat«lebcn als i'rüfibnitfn unb SBHtgtieber Don ^anbet«fammtn^ 
aU IDUtglieber ber 1. ftanunei, nie dtcit^Otag«' unb l'anbtageabgcorbnctc ganj befonber» burd) eine oQgc* 
meint ^umaniflif«^ Sufbübunfl bcfSrbert fe^en moUen, bemgemäg bie Haffifi^cn ®tubicn auf ben @lpnnafiai 
bcflflnftigen unb )tig(ci4| bcr oft gcMni^tcn, nett »nfUmtci^ f^ci{i|>biaUlti{4Ka 0#HbM0 tHcstaumig 
}u X^eil »erben toffen. 

<S4flcfi({l4 mH^itt t* bodi no()( bie nämüc^e rljetortfd) btalcftifdic Sdiufung fein, bie e« ben 
^cnm ttoOcicii an ben 9l(o^4lulen (bie faft buri^nieg an (i^^mnaficn i^ic ^ortUbnig crimen ^sbcn) 
NU CM|ai^ on W« }n bcn ic(|<gen Sotfampfern ermSglic^t, nü^ not Mcr Mc üpftc Sterbe ^innM dNHi 

Dcrgeifticitcn llntaTirtit cctlictlcn, iciibcvii inidi fic ticfuhiiit \)at, tl)Te ^ ""^ ilV^fM** ^^f^ 

beim ^ublifum mit &t\(if\d unb ifcfolg barjuftellen unb ju Dcrt^igcn. 



©ir fe^en bie C^ronif bce (V^tjinnaftumC fort unb btrit^ten junädift über bie jeit 1832 einge» 
tcctenrn j^ctflnbcrungen im l'ebvercoUegium. 1832 nutben aU proDiforifif)e {)it(f«Ie^reT Dr. Si^riftian 
eogler (befinitio 1833) nnb f^rciprcbiger «uguft 9iobnage( (beftnitio 1836) angefteUt. Skgen 
foTtbauember ^flnflii^fcit trat ber :^ülfdlel)rer {)einri(^ 'Bd)m\% Cnac^male langiai^riger Sorfte^er einer 
tenommitten ^Prioatlebranftolt) jurücf. @eine Se^rftunben murbcii :lKi[)Deife Don dleaQe^rer Dr. Stülp 
{[pSttx IMnctor ber "Utah nnb b9f)eren ^ewabfc^ule) äbemonunen. iHcceffiftcn traten ein Dr. MajU 
mition t^ul)r (au«ge^ctd)neter 'j^fiifologe , fril^jetttg alC (S^^mnafiaUe^rer )U OoinM nerftorbrn) nab 
Dr. 3ot)aiin ÜJJütler (fpätcr i'rofeffor bcr "ffi^fif ju ^rtiburg i. iö.). turf^ ben lob oertor bie 
Inftott bcn (anaiä^rigcn Sekret b<s fronitiiti^ctt ^ftt^ gticbri^ ^cnbct (1833). 3n ben iRu^ 
ftnnb trat Costfctor Dr. 3^i"'"^''"iv- 1884 nuibc eine 9ciDibnnii0 bef Oteeflulbicui ot^C *), Mc 
fd)rtftli(^en JJrbcitcn, in^bcfonberc bit Ufatiirität^aTbcitrii Ictrcffrnb, fvlaffm, founr nitd) ein neuer StubiCB' 
phm für bie ^anbe^g^mnafien gene^migt^ bcr aber crft nadf |n»ci Oa^rcn jur ^tkrtiinbigung tomaun fnltt^ 
nai bic injmift^en gcnuu^en Srfa^nmgcn bcm|tt |« ttnacn. 1885 ft^ 9nf< Ocber cincM Mafc 
aä.» T:irector be? (^Qmnaffatme ju Stoffd. Dr. Sbuorb @eift (oortier @^mnaftalle^rer ;u (Siiegen) tiiurbc 
nac^ 2)armftabt oeifc|^ 1838 jum pt». iCircctor unb etften Se^rer bc< Ö^mnafuim« ju (iHc|en ernannt. 



lMiMCMl(ctt(llelcc1klb(irafaibc|C|4cMri||bncRdncncM eni^tH 
•MfbCR. dm Mmtor M«bt cmomt: bcr jK fari |tri i fw m Dr. SifaC (fibc; |b IHliliebcn! ta 1pi«feffw 
Dr. 6(4nitltcKii(T, bic Oi)iHna|lafbhtttsita ^nNffor Otorg Xtlitr )u Wain), ^eftffor Dr. ^IfltbcaRb pi 
9i4tm, fKwfeffn Dr. Siltbeii tu 2>ana1laM; feit UM uwc IRitgifick frcfeiffoc Dr. C4a4c. Mc|c( C(|Rt an 9^ 

It 



1836 niirbe t^t-icbnd) ^aa« (fett 1832 ou§erorb(ntfi4(r 9i|lit bir.ciltfifi^ unb itaticntfc^en Zpxadft) 
l<fiBiti» oU itffttt bet ^xmiHfili^a, taßß\äfm unb Uafltn^^ mirfttttt 1839 nnrbc ^ü(f«' 

Ulm 9ilß>l fta^f er (einfldntCB 1835) bcfinitin anflefttflt. 1848 Witrn Dr. 9nm) 9ciibcr (|)ätf«' 

te^r« fdt 1837), 1845 Dr. «bolf ^iiffctl imv. feit 184n unb -t^nnrid) SBaiiiier fprou. feit l.'^l) 
bcffantiv anflcftcttt. 1847 cif^ien ein ilu«{(^reib<ii bee ÜKiiiiftcrium» bc«. dnntru unb ber duftij, betr. 

ftattrn 1R48 u «iB( f Hrt n< | te l>lft|c| |mi «llanMU f*lt 1884 «te tkjMlywffMiwi; 09nMffa[l& 

tefom 1. ^eft. 

nahirfltmap aii(^ bif UntfrritftWfrogt in il)r ©rrtii^ ?ifl)«n, unb fo tourbrn nidjt nur ',flf)lloff ^orf(5((iiif 
)ur Reform auf bem (Gebiete ber @(^uU oerftff entließt, fonbcru aud) in ^erfammlungen ber ©i^uluuinner 
ttMM/t amtenuflcn in ber Se^re, irit te kctt Oa|Aftsiffen ber ^e^rcr in ^rfi^ flttnult. (Etaur in 
T^nrmftabt nbflfhoittncn *Sfrfainnilun(i ber l)fffif(ftfn (WtjmnafiaKthrcr »cil)ntf X^ilHjel) ]nar btt, odnt fidj 
jtbocti an ber I:i*niffion ju brt^eiligcn, btren SJtrtouf aUtrbiufl« feiner conferDatiuen (^eimnung wenig 
entfpredienb f(^tm. Xioge^en ^ot er mit ungemeiner @eniiffeiil)aftigfeit alle bie mSgUi^en unb unmfigfü^cn 
SteformplSne , bie er aM pacbagogift^en Triften, mic aue ber pcriobifc^en !^iteratur }ufammengcbfcn 
i^atte, regiftrirt, unb e« fbnnen feine 3 Programme .Ueber @))mnaf ialreform" nie ein iituAUf 
noUfidnbige« tRei»ertortunt fiir bie @d)uMiHteratur jener ^it ge(ten. ©egen ben Zobel ber Zoge«prcffc 
ß4 X)ttt^ in |«t<« ®rabe em|>ftnb(i(^. ,eu ^at in ben txrfloffenen 3a^ren, »tao^ in Ucfi» 
ffaäft mm ber Crafor nwnig genirt, boc^ mrilt nur ^eftbeft^rribungen, (SorrefponbenjorltM fiter eter» 
flätfilit^e 91euf;ciliittciten, püante Sperialifäten, fconbotifirte (fntficltungen, nidjtcfaflenbe Smoi^tfprüc^c ge« 
iicfd^ itnb nu^ je|t ^at fic int Drang ber |w(itif(^ (Scftattungoi neber 9taum, nix^ ^ nnb fläffmn, 
Mt vnnfitien C^tttt^ttufen ber {xrfbnliibeR Stiflhnnbwto unb Wt^tfertigung ob^urBuniCR. Siib<(, ftfbft 
berb unb inS Wut einfdnuibenb, ifl ctt^fbar, reo er ettnu^ bcv iVfünitia J^fifiiiie? trifft, nbcv brr iWinn, 
ber i^n au«(|>ri4^, nut| ben Wlatli kabvx, fU^ boju befcnncn unb \\s!^ pcifSniii^ ^u ftellen, wo man 
|M(f8nß4 fü^ bnifi ft w jn bcifUlnbiQcn 1^ cintBbcf. IDcm in ben feigen SciflcA btr HnoKipniiit wcfle* 
lagemben libeUiftifi^en SReudfctmörber unb feinem würbigen Äumpan, bem ÜKorbpropljefen unb l'iigenWö, 
ber in ber aitfgctrAbttn tkuwunbloi^c frifc^ 0lf(^t fangen möchte, gebührt nur bie :üerad)tung, bie t9 
Mif^nillt, |id| non fbU^cni QMfa^cr in Me 0^innfctt fvibem jn faffcn«'' 

©ie geringe praftifd)e i^erbeffeningen ben (Vtjmnafien on« ber ibealen Sr^ebung be« v^aljre« 1848 
ju X^eil gemorben ftnb, ift aUbefannt; bo4) ift gerabc bem (SAi^mnafium ju Darmftabt eine i^rrungcnfc^ 
gcbfiebctt, bie nii^ nur für feine eigne iSntmidelung bebeutfam war, fonbem ond| naö) äugen tfia 
bie (o^nenbften lirfofie ;it rer;eid)nen hntte Cr%^ iü bie» bie Organtfafion be? lunuinterritfit« burcfi 
ben 1848 quo ^iJafel nadj Tarnifiabt beruf cntn Jlltmeifter ber Xurntunft, ^iuguft Spiej?, einen ge= 
borenen {»effen, ben aba bie potttifc^en '^^rr^ältniffe lange ^th bem iBatertanbe fem gebalten Ratten. 
iSpie^ cTl)ie(t nid)t nur at« Sffeffor an brr 1849 neu errii^teten rbrrftubien»!rirertion bie OigonifatioR 
be« Xumunterrii^t« im ganzen (Bro^^erjogtfium, fenbcrn au6) fperiell bie Rettung beffetben am Darmftflbter 
O^nmtfinn, ber sKealfdiuIe unb älbt^eitnngen ber 9}oß6fc^u(e, fo ba§ er in bem neu erbauten ftabtif(^en 
Z»m|onfe cOm UOO ^dßUt unb «Si^iilerinnett in poffenben abtf»eilungen untcrriditete. & ift 
vUft ber iDTt, Über Me Spieg'fi^e SRetbobe, bie betannffl^ flon; befonberen auf bie pfibagogif(^ fo 
roit^rigen Crbnmuio unb ffreiübungen nerroenbet, \\[ rcfcrtmi , ci^ mag genügeu, '.ibcr bic luiocmftlinlicben 
(Sifolge JU btxitijttn, bie ®t>ic6 buic^ feine iCarmiiäbter £umf4ulc, unb bamit au^ buxä) feine (^ifm* 
nnfhiflctt c(){(& Xtarmfhibt »mbe ein fcntndtnndt für bnf ZxmMfen; Snmfe^ nnb VBbagogcn 
von naff unb fern befurfitcn bie -Spiefi'fifini (!ia'fc nbcr woljnfen q1# ^ü^iSjaun jum ;-^iiu';f bn rinnm 
Ünftructittt ben Uebungen bei. iSkaa barf niifyt oerfeuncn, ba^ au4 bic :8eceblung be« OugenbUbcn», 
fnaie Me CMMkn» bc« C^iMlhit d« wÜHdtft» Sfd b«« tW<T<|» Tmmla i M^ nwr; fviä^gt^ 
b«ii «M| bk getd Uf w in Mt iniMU^c 9^ bc« AMfim«, Me amg tmb Kt alt M f><t((l 



Digitized by Google 



88 



«Hb fUlft tat aibnftMMtai p 9«iaMii mftc. 8(tec aitiif 1^ d» 8m|lMb(ii t« f(i| Mmb 
ftemfr, bem tr bl« jum (flitni ?ftfitni;iu:(f <tetrfu btitb. 

1851 tourbc ^ofratt] Itieubor tUdix, v.'cl)vcr bcr $Tiii|cn l'ubmig unb ^(inrt(^ Don 
in bfl« Vet)rcTcolIcAium cinrangirt; 18Ö3 »urbt Dr. gerbinanb Snein« an bit ®telle 
in biefem 3at)rc flcftorbnirn @QmnafüUlc^m« Stobnagel ol9 jnmtcr KcfiflionKe^ec unb ^iponialial' 
i^Tcbit)CT angtftrUt. 1854 würbe ^ofniufübirtctor 9(. SRongotb )«m 9c^m bee @efimgei am 
nafiunt ernannt. 1856 traten Vxol iöaur unb ^xoi. Dr. ^iftor in ben aiul)eftonb. 3in gteii^en 
Ooi^e WttT Dr. <^atmer (feit 1847 ^ofjjictbijict) ffinjUi^ wU bem @4mnafiuni gefc^ieben. 92eu traten 
oM 8c^Tcr ein Dr. Sricbri^ 3i«in(riiii«it, W Mfin «n <i))mnafium )n Säbingen toirfmb, unb t>of' 
nÜt Z^eobor Seif er. 

Om Oa^rc 1857 f«ib bae reiche (»ftbagogifi^ Ix^irfen CiU^eQ « (einen !tfbf(^|. Skffon feit einem 
duliqt^nb ^atte ein fiftweR« afibmatifc^e« Sdbm, baS oft gefltirlii^c XnfaUc ^ctoorricf, feinen Sckutatni^ 
gebrodjtn, nidit aber feint Öebrtbätigffit tcfdiränft. Ti( Uiiifamfeit unb 'äb9cftf)(offfuI)eit, au^ ütntm 
C^aralter ^eroorging unb i^n ttb(ii)au))t nur fiu Wenige jugongtii^ mai^e, »urbe burd) nii)icnf(^aitli(^ 
8tfi^aftigungcn «Mgcfttttt nA mr banlp bat Ctlnfmitmi^C mtMlfa^cii, bcn er ohI M bot (»cMsaibat 
j^uflOcn feiner Shonffifit nidft untreu winbc. 

!Un 9. gtbruar »ar er burt^ einen heftigen Unfall genftt^igt gcttcfea, feine ^^rftunbc um 8 VÜff 
tMlpiff^cit; Mt<|bffli dx HchK Wffnwn eingetfetiu wn, IftUt tt oi wü i wlk l w W wy fitac €t hH ib i 
mu^geljolt. "iJon 9lfiinii auf bu* fiTflnfentap,tr neiücrfen, DtrMticb er am 17. i^cbr. IH.ö". 'Seine ®i^(er 
unb <£oUegcH Dr. S^r. So|ler unb Dr. A. Wagner ^aben i^m wornie Worte ber Xrauer unb be« Xante« 
muliciiifai; bconno fi^ ouf^OeMf tM* baBtSaM!« Wfa^*» W i»4 «"* bcr dtenemi n 
bM geliebten VcfiTfr (ifblicbcn ift. 

,^äl)rcnb eine« DoUen Üßenfc^enaUer« toirttr Z\Hi)cti ai» ÜKitgtieb einer Ijot^en S<^ttlbe^ötbe 
Mit unennflbliibeni $9ei§ unb gefi^fi^ »on ^orgefe^ten unb iSoUegen toegen feiner grünbiit^en unb vtettb' 
poffm 9trbritcn. &cn fo lange al« Dirigent einer b(üf)enben ®<^u(e, t^otbgeoi^ttt oon ben i^nt ttnttr> 
gebcnnt l'cl)rtrn, ein t^orbüb gemiffenfiofter '^fli«^erfüUttng unb SKufter bcr Irene gegen gürft mib 
Satcrlanb, ein too^lwoUenber i^eunb unb Seratbcc, Vtat onttfenntnb aUcS ®utc, in bot angctegen^citcu 
bet ©(büIcT beie^renb bunfi mäiü>tit^e aßitt^cilmig unb eine SReibe oon ®<briften, bic, iWlbbft nur ffit 
ben Sfacfel ber (SoUegen bcftimmt, aber »ertb an bie Oeffentlit^feit ju treten, bie b^b ate u bfUn 9ra|ea 
bcr ^««bogogif, Dibafti! unb ©(^utoerfaffung treffenb unb aUfciti^i btlfuducn. 

,^t^el) entfaltete eine gcifügc Ouiic^ung««, 9c(cbuug<> unb Xitebtraft, Me an »enigctt Orten 
tbref ®(eiiben finben wfacb. CMn geifircitber unb obgcnnbetcr, bunb gntadU^gcn fBib unb feine 9mile 
geroürjiter, ftet« fpannenber ©ortrag ber i^clt unb ftnnfifltftfiidjte, feine ^lufgabcn unb ii^curthfilun^icn 
)t9Üfii((ber tü^citcn, feine Secftmbcfffcbfirtc unb fein feine« (^efü^l aU Xuilqet bc« $0»^ ober iftriftO' 
ififfn>t$f feine blalcittfibe OHtbKtfaniMraft bei Qccro'c unb €ciuci'4 (^wl|(b" W beii, fcbw 9 ttMltß UßA 
bei ben gabrtrn unb i'iften be« Tulbere C'bl?fffiu\ ftiuc aJitiftcrftfinft im i'frbrutfcfien gried|if(^nr %*ocfte 
unb Uitcinif(^CT $vofa »erben allen feinen ^ölern fo uuBergepUc^ bleiben, bag ii^nen gerabc ba« bei 

^ ft^eint." 

tßer unter jDUtbe^'« Stti^rung gerungen ^ox, bie Sporen be« geifiigen dtittert^ume ju Dcrbtenen, 
bcr adib fbb IpMil gerae Mub bcr ^erfboIi^Mt be« 3Ranne« erinntm, unter beffen fibetnbar ftarrem 
aeu§errn ein ."fterj DofI 3)lilbe unb ffio{|l»ol(cn für feine ®(^üler 3)?n(f)tt frficn fcitt l?intTitt in 

bae t'ebrjimmer jeber Unai^tfamfeit , jeber '^lauberci ein (Snbe, fo wax and) fofort bae xc^\hc geiftige 
dtttereffe bei Stilen ervacbt, menn er ba« 8Sort ergriff unb in flic6enbem Vortrage, nxnn auc^ mit »enig 
metobtfd)(r Stimme, bir (trtfticien Sc^S^e freigebig auetbrilte, mit benra Xalent nnb g(ei6 ii)n fo rcid|| 
anigeftattet Ratten. £)te unterfe^te ^igur X:Utl)«l)'«, foft unaMlnberliib in ben langen blauen, iugcfn8)»ften 
tto« gilUi, bte elM ^ bm mf boi Mte filaittm «M^^ 

Ii» 



Digitized by Google 



84 



^«IllMtm, Me kcn cteol bnicii wxfttitm, t>a« W^IHiß ^^mofltmtx unk Me ml4ti|M li n w» 

braufti, imtfr bcnrn bo« ffore, j^riftrcitlje Ätiflc hcrporbürfte, Wttn fttfjt tiidit birft fcfjarf niiJcicpragte 
'^rf&iili4)lcit oor 3lugcn, wtr tjat mc^t btgtiftm au htm HJlntitt bt« ^fljrtre fltljQnatn, lucr nict)t nac^ 
«inMI VMtB M 9obe< geftrebt, mit betn er vitütidft ]u frtigebtB mar, tnSljrrnb er nur jögcrnb unb fldt 
furjen, melft unpccfiafii^ oniflckiridttB Cäfecu, bann ober «u^ mit fittOi^cr (iotiflftiiiis kcn ioMtatai 
Xabd auefprac^. 

Unb bD(^ möchte ein UntunMgee nU ben öffenttii^cn Xeugentngen tiift^e^'», au« fdam C4Mfr 
nfent mb en^i/tiftttt »icaci^t ein falf^c« 9ilb gcmteiai^ (in frinbfdie (Bcfinntcc dnt (Si^mmg 
cntlDafett, beten tieft Si^atten bt< (>id|t getoaltig «cttonMil Mhkctt Q< ftnb f^m oben bie bebenffidien 

®(^Rian(ungen geft^ilbtrt »orben, bit bei ifem faft bii< iBertSugnung be« p^ifologifdjeit C^runbprinup« 
gingen, nii^t mbibcr ^ i^n ein ^eftieben wu^ gtiftnu^cnt unb concifem Xufbmd »ictm ju einet 
Häufung omt ®(iyas»8itcnt gefil^Tt .unb bcn Qvnmif ein« Rcfi^rauttcB, tavwftn Cttiple« ni^t 
etfpart, wie benn auit) bie SRoffe be« poebagogift^en ©toff« pitlfac^ her georbueten unb überTii^ftic^en 
(CatfteQnng entbc^. 9Ue biefc iD^fingd traten ober beim tcbenbigcn Untcrrii^te in ben ^ntergrunb, unb 
fo bOcfcn ipir i^ni bo^ mctn^cf^^iribiRt 9t% {DOtn» bnt ^ ^ bcni Mb^uicr betr ^Iftottf^ "Mmellfipe n 
®i(biitin, 'sie bcm "Jlatiird! be* r^einfrfinfiftfffn Stnmme» ganj befonber« entfpricfit unb fiicr vm&i irhcr^cit 
fc^öne ittcfuUate etiielt \)at, eine SSJirtfamlcit aU l'e^rer unb Stjic^er entfaltete, bie i^m ein unoergängltt^e« 
flhibcnitn In ben ^nira feinet )>|fiRl4cc A^flftt fli|(ct> ttit 0(ntf'# unb j^RunciHuunt't 4M|l(n, fb 
irtA ttad) btc 9üfte IMIt^e^'0 einen ®(^mit(f unb eine ^itxit ber neuen 9ln(a bti (9t|mnQfium« bitbc«. 

SD3ir ^aben ber ^hrffamfeit ^t^e^'« einen 9taum geftattet, ber oieQeii^t Maaäim aUju gmf 
nf^ciMa Irteb; mit 9ted^t bürfte man »citer^ fmflcn, ob niil^ oa^ te tinjAwn ba< Qhfea ber 
mtnieorbnetrn Vchrcr cirtrr ci!V;^tf)cnbfn :89e(eui^tung TOfirbi<i trürf. 3« mi^füfirltilien Se^nbtung 
ber ©iltbe^'jdjtn aint*ful)viing t|at un« junät^ft ba« ben nod) l'ebenbtn nahe Litgcnbc größere 3ntereffe 
Betanla^, bann ober aaä) ber einem ®l)mnafiaUe()rer geuig oerjei^Iii^e ^unfdi, bie l^orjügc ber mif 
nii^t aüfeitig gtmiirbigten (S^mnariotbUbung onläßiidj be« I^iU(iel)'€<^a<^t'f(^en ißnnjiptenftreit« ausffl^ 
Ut^er ju ertlrtem. l!ie fBirffomfeit ber l'e^rer aber entjie^t fit^ me^r ober roeniger ber bffentli(^|ea 
Vewt^eilung, n>eU bie ganje ISerantwortltt^eit fiir bie :^or)äge nie für bie ^?5nge( einer Knftalt, 
nl0ni fit au4 noi^ fo fefir ^bienft ober 6^ulb ber eiaielnca Sekret fein, bem SDirector an^eimffiUt, 
trfe bewt «u4 bie ISigent^ttmQi^it bet t)tatct»i« unb bte ^Mit){)>i(ti, nai^ benen er ba« ^efte ber Sn' 
• jlolt |U magren bcftvcbt tft, berfelben if)r Gepräge perieifjen. 

(H »ärbe aber cta^ ft^toet fein, in ber 9eutt^eUung ber 9e^rer allen 9nforberungen nur einiger« 
malen jn genfigen. 9nv{B fbib bie Sefprer an ben ®^mnaften bur^fc^nittltrf) nic^t mit geringeren geifügen 
(Vaben at« anbcre StaafJbcanitcn au#gerüftet, fie ^aben ein fcfiroierige* "Stubium ju abiclnirti;, baim aber 
in weit ^ö^etem (Ühcabe M )Knben il)r ganje» letcben taug ben @tubicn obiuliegen, neil t|ict bie '^rajrie 
n^e fiMcHvW^teMbe mlRtaf^^lfHh^ tteitctMIbnim {mi| uniMlffi^ VM^renb aber inbcic 0luMb(unilc 
. in ber (5rffißiin<j iljrer ^fli^ten mit ber flutoritfit auftreten fiJnnfn, bir ihnen bae C^e^ctj frtaubt, unb bei 
ii ' ber eine itritit fd^mierig, nenn ni^ft unmöglich ift, n>ft^(nb bie i&eurt^eUung i^ret Setftungcn burc^ ü)re 

>> vw|C|e|tcii ji^ w der weKA oet oentniinpeK eM]iei|r, ifi net vtfrer imniiHV/ «iflinl» «Nifrcw fenct 

^. gUDM Qhffialleit ber ?*fo!'infitung oon ^Junberten Pon flitaben unb Oitnn(in(ltn niiJgefe^t, beren fdKJtfe«, 

Uf In'« IKdnIte geljeubett Urt^eil geuril manä)ta iiiaifit enttjfllt, ba« aber oft ben (Altern nur geftattet, 
ben eigentlii^en Ü^otbeftanb burd) eine gefSrbte Orillie }tt feben. Unb biefe Scripte au« ber ®i^u(e, mk 
" intereffant finb fie , »enn ber ©t^äler oon einer Stfiwad^e be« ?e^rer« berichtet , ober fetbft oon einer 

Xaftlorigteit (unb no foQten fot(^e md)t oorfommen?) mit J6ei)agen erjä^tt; mit neld^er (httritflung mirb 
bie angeblii^ uncerbient erhaltene Strafe oufgenomnca; «rie teilet laffen fid^ fonft tierftflnbige (£(tcm junt 
Xabei gegen ben it^xtt ^inreigen, ben ^e boi^ oor genau ermittdter ffia^^eit in @<^u( ]u nehmen l)ätten, 
»omit fie btncfneg« i^ nnbeftrittcne« 9Ie(^, auf ^Oefeitigung boi^oUbeacr 9Ri|ftanbe ^uuirfm, aufin' 

- - 

r 



Digitized by Google 



86 



■MT ifOKt Mfcim unontn Um mt d^ mM yw fcttuF ctont ]■ nuuttiii nm imrmuv bcb w|t yor 

fformfofc Untcrfiattiing liu fc^Spfen; )UT 3ßittt|e{(ung ON kfe ^onmac^cnb« ®4u(ittqrnb finb bcrartige 
ibm^t \Aimx\\&) geeignet, gottlob 1 gibt e9 auc^ noc^ (Eftern oenug, bie bcr <S(^ul( ei:i baufbarc« jln* 
btnlen betoa^ren unb «hit Miii| Mc C^Mi^en brr i'e^nr, fonbern aui^ i^tn Ificig, f)ingabc an ben 
möfifoollen öeruf onerfenntn, aiirf; wenn b«r (fttfotg nicbf immer in ri(^ticieiii 'iVrliSltnif? iu bcm Sollen 
gtftanben ^at. Unb cnbUc^, ma« nu^t fii^ fi^neUcr ab, a[i bie bebend- unb Vd^vfraft, bic (Energie unb 
bie ^eiftungen bet Sc^er? SEBte otete berfeiben finb in bem Witt geftorben, in bem aRflnntr anberer 
Seruftotten noc^ in iRitftigfeit fortairften, ober ^abcn ccfi^bpft ben iRu^eftanb auffu(^en miiffcn, nöbrcnb 
unter onbertn :Serbilttntf|en noc^ lange bem €>taott ^ten nütjiid) fein fbnnen ! *) ÜD^öge man baium 
OB^ bcR Sac]iiQen bcr einjclnen Se^er (unb toer »Are roof)( ganj o^ne Serbienfte) etwa» me^r Serüd« 
Ihtriinit \lfuSita, bann »erben nU^ bcbnion, Scbcn an ein» fo f^iBcm uab bn^ fo vMf«i^ 
iWl MuiUn Dcnif ||ef((;t ju ^afecn. 



IBir Msc" bnn ScHtritl ^t^cty'«, bcr in feiner (B«f#^e bc« (S^mnafinntf mit bcm ncchmt 

tti iitnticvtn SKcncf abgeft^toffen unb bic QMiffamfett 3'""""inatnr* nit^t me^r in ben 9ia!]utcii 

feine» UtHt» eiii0efü(t i|at, unb bccnbiocn hiermit ba< ^iftorifcf^^liitifct^c dicfcrot äbcc bic ®cf(^i4|tc bcr 
ttiftaft^ dttpiw^n Mib SDMnfliC, iifcr bic ^Scrf (ntti^IcUcn ^ Uc cnttDtbcr In ^ciMirafcribcr CM(ffnn( 
ober in bef(^eibener ffiirffamtcit berfrfficn ifirt fträfte gtroibmet baben. nodi ?tbenbcn ober trft fiirjfttfi 
^ftorbencn einet l^rtl^citung yn uutcrucrfe«, uärbc fu^ nii^t iitmcn, ba einerfeit« bic ^^i^sooffo 
M ^ tiflne« tbt|cK über bt« SMpdiftnle gdUbct ^en, unb Soi ari« %Mi ric^n^en 9lbfli)mH( 
finben witrbf, anbcrfeif? nbfv miffi hie innert öi^ff(f)icf)tc einer Slnftait unb i^r 2JeTl)<IIItni6 ju ber oberen 
Leitung bcrfelben felbitoeritäublid^ an bie(er Stelle einer ttritif nidjt unterzogen »erben tann. ^ir bc> 
fHl0M «n« bc^Mb, bie ^cifonatoeränberungcn ora bcm Xobe {DUt^cl)'« Ml onf bic neneftc Bcit |n 
regiftriren, inbtm tpiv t« tiiioii 2)?iffl(iebc bc« Ve^rrrfoKtgium? oom Habrc 192«) iibfrtaffcii, bei bem 
aOQiä^rigcn Jubiläum beö (ä^mnaftum« eiuweber bie j^cftiegung biejer X)arftellung ^u liejcrn, ober unfer 
■nnoiniunuKucl Ootl brni^ cbi nnci, ben bcninlMoini dnw b c kct |l|tetf4(n tti|fcnfi(npni cntfjM^tiibcl 
fH «fclcn. 

X)o0 Z)irertorium be9 ©^mnafium« Würbe nac^ DiUlje^'S 3(bleben )>roDiforif(^ bem '^rofeffor 
Dr. itart :S3}agner übertragen', bcr inbeffen fibon am 5. <D2ai 1858 a(0 orbentUd^c« 9}Htg(icb unb Sttt^ 
in bie ObetfUbiai'SDircction berufen »nrbe. «m 30. ®e))tembcr 1868 trat frsf. Dr. (E^ftian49ot(cr, 
ber Mn Oftrm an bic StHung ber Vnftalt (»roDiforifcb übernommen ^otte, in bie t)lrcctorifietfc ein, bic 
er bi« \m\\ 3afire 1870 ocrwaltet ^at. 3m M\)xt ISjB war na(^ langem 5'eibcn Oberftubien^äffeffor 
unb XunUcirrcr @)>ieg geftotbcn. dm gUii^cn da^re »urben ernannt jn befinitiDcn gc(prern Dr. @eorg 
Bimmcrmann (notier in Ovnnf), bann 1860 ^vtnUnm Dr. Suf ffS^fer. 1868 mui^cn C>ofratf) 
Dr. Vn ii t f f it ( ä .u^ ""^ ftüf. Dr. (Scciv( i m iii c r in ü n n ouf 9ladj^urficn in btn ;)iuficftaiib Dcv[c^;t, 
Dr. itb^ler jum i^rojeffor an bcm ^rebiflcrfewinar gricbbcrg ernannt üln be« Vc|}tcten ©teile trat 
ÜM^mMflcr Dr. 9ctb«fln Oatner. «n 18. Octebcr 1868 ftnft frof. 9nCf>« fta^fer 1864 ttnt 
Dr. Sribofin ® agner anf feinen SL'unfdj roieber in feine fTül)rrc Jtftfuna nt« erfter ?ebrtr brr tiSticren 
ftftbtifc^en ^äb(^enf(bu(c juräd. 811« tirfa^i für bic obgegangenen ^e^rer »urben juOficm 1Ö64 berufen; 
Dr. BMMm UIrfg (bnl(cr \ß VknM) mtb Dr. flMmb 8i|»« (m«^ JB Wclm). B«» t>r»lriforif(|cn 
?ebrtr »urbf frnnnnt Dr. Äari ©ogltr fbcflnitin 1867). 1867 tturbe '^rofeffor SHaiir wn bfii if))n 
bi«^er noc^ jugcroiefenen 2 »bc^entlii^en !t!el)rf(unben am (S^nmafiam entbunben. 18(>8 traten Dr. l'copolb 
Ctajen (bcfiniti» 180») mb ^elwrl^ e^*»» (bcfinM» 1870) )mirtfwff# «I* «<"• S» CHbe 



*) lOcrbind« »aUcn mir y»%Am, b«| bcr CtMt gnr (««c ynbiittiacit liiegabc na(|cn taan, oU »cm et 
wh«i4 nAnmfInt «|ccr |^ Mb «Ii mr ic|Mb mlgll^ bw4 fmIMnnii McMlt 



Digitized by Google 



1809 iDUTbe ^ofratl) $oa6 auf 'Hadfin^m in bm Stu^eftoib (VMkI 1830), «t fcbtt CMIe tnt 

Dr. Sil^edn .(^(innd^ffet (Borger ju Offenbac^). 

3u {»ctbft 1871 »inbc b<r nDiMü^c 9ieuban bejogcn, todi^er 8 l'efcfätc unb 1 ^cu^tnfaat entölt. 
1871 mnbe Dr. Snbtrig S^cftor (mv^ }u Sttfclb) jitm «rtcnlfi^cn, Dr. Ocorg fBtnbMu« jmn 

proeiforift^ftt ?<f)rer «nanttt, (bcfinitio 1872), bem ^ffforramtJfanbibatfn Dr. SqtI 2c(1 nn? Vff)rftfßc 5ur 
(fot^eUung oon dlcOgioitfiiiittrnc^ in t^tniü^ 8 ©tiinbcn, foioic bet fionfitntanbcnuntcrrii^ übcrtrogctt. 
187S Mtitai aKgcficfll Dr. ^mg» Bant («»^cr |a dmfeing), nqmibff 9r(efeT{<| (mk^ te|m 
an ber 5Reotf(^ule 5« tarmftobt), Pr. tfcrbinanb Senkcr (Müticr ju Sübtngtn). 1S74 »urbc ^ohati) 
Ztf, ^CiStt im oovttaftmbro tci^nif^en ^at^t im 0r. 9Rfadfl(iium bee dnncm, übttjcUung für 3(^uU 
wnyttyiH^mtu^ vm** <«m|vnc fu« ow 9^fm«jiiurc d^iivcfui ficfinw wh 011119 vunvimnn sm 
3. 3Iiiguft 1874 errietet worbnt unb am 7. S^cpfcinbcr in'« ?ebfn flftrcttn"), miniuit, Troffffor Dr. 9» 
^ u c i u 0 in brn !){u^cftanb oerfetit, ^farrotcar ^ u et) t) 0 ( b jum pioDiforifd^rn cd. tKcligiondleljrcr, Ur. Statt 
(9 ermann (Dörfer in Cffcnbm^) }um orbrnUtc^cn St^rn enmirnt 18176 trat nac^ Sbtcnifnna Dr. 9üdf 
^ofb'e '^Jfnmmt« (Snilbtbat f^nrt -Iv'nli al* orbcntlitf)« ?ffirtr btr tb. fHetigion unb M .^cbräift^cn 
ein, Dr. l'. Xcjtor rouvbt nie Vct)Vfv «11 bic ditrtlfd)u(« ju Äl^ct) ücricßt, Dr. ^einrit^ StöpUr (»or» 
%n ittfttt an bcr 9iea(f(^u(e ;u rannftabt) jum orbcutticfitn l^c^rrr am ©^mnoftum ernannt, v^m gleichen 
Oaiftt »nrbc bcr ffiMid^ 9teubau btjogen. Serfcite ent^db 8 St^rflU unb einen geräumigen, fcf)ön auS' 
gcfiotteten geftfaol. 1876 tturbe buM^ S>tcTCt 00m 3. Öoimar ber S^irechnr ^rofeffor Dr. (S^r. ^ogtec 
mit fflitfung Dom 1. Äpril 1876 an, in btn iHu^cftonb Derfe^t. I^ie großen ^Jerbienfte bitfe« au«ge« 
{ti^fliCten SRonnc« ber 'Jtac^melt )u fibcrlicfttn, mii| ciBcn Oiiütctcn ftbcittaffen bleiben; für unfere ^tit 
McR f!e mxfi in ben $er;en feiner jo^rrii^en ternftaten 9i^fi(er, bie bafiir «Sorge getragen baben, 
ba§ bic >>iüc\( t>ti »ercbrtcn S'c^rcr« in 3Karmor iibcvtraa,fn nucfi fDinmcnben &t\d)U<t)ttm ermatten mrrbrn. 
3ttr Ucbenw^mc be« T)irectorat0 mürbe Ofient 1876 berufen i^rof. Dr. Hnbrca« Sictbncr, geb. am 
16. WfiA 1889 )n f)of in Cberfronfen, oon fterlfl 1860—1873 ^fcffor om filofter Unfcr Sirtcti fftmm 
jtt 9)tagbcbuTg, non 1873—1876 Ttrcctor bc« ®l)mnaffaim« 311 Ö^iefeen. 3" ?'"''f' ^^"'^ würbe '^rofcffor 
Dr.8riebri43iii"K<i>"Ann a«f 9{ac(>ftt4^ni in bnt Sht^cftanb octfc|t, bic beibcn |J>K(f<lc^rcr Dr. (Suftob 
^i'vtoi^ Mnb9(lcb(b!^8t6bt? ((c^tcrcr 6(9 btf^ M^itt an bcrfltittfff^ric |i Doniftiibl), fcnicr Dr. (tnf 
OßltJQt b (sortier ]\i SPübingen) befinititi aiigeftcllf. 1877 wurbcti 'Prof. füjagner unb ^ofrat^ Dr. ®cn» 
bei auf 'Jia(^fu(^cn in bcn 9Ia^cfianb Derfc(t; bun^ ben Zob Dcrtor ba« Sipnnafium bcn (S^mnafialte^rer 
Dr. Ccvx (it. 9m.) ml bw Vnf(ff«r l>r« Vb4^f ^Iffttf (6. 9a$.). Ihm tnrtitt cht Dr. (Nntfor 
®oo(fe(b (Dörfer 511 ?5Je<}tor), Dr. ?ubwig ffiaftficr rptnfKr 9el)rer on bcr SReatftfmte ju Tormftabt), 
Dr. Otto 3»n"w«rmann, Subwig iWün^ (bieder i'cljrcv an ber 9iealfcf|ule Darmftabt), femer al« 
{>ft(f«(e^rer Dr. fKinrii^ @ erwarb anb Dr. Srtebrit^ ®(^8fer. (Sine 9ieibe uon TobcefSOcn flauem 
ge^rcr bc« ®l)mnafmm« fcfttoft bax^ :>nfir 1877 ab. 4. Cct. ftarb bcr "^rofeffor i. f. Dr. (Smft 
^iftor, am 2ö. Oct. btr früt)crc .^»^cictjcnlctjrcr ernft A'au(^, am lö. ^Joo. bcr iJrof. i. % St. iHour, am 
18. 9loD. ber l'rof. i. f. Dr. g. 8ucin«, am 29. X)ec. ber ©tjmnafiatbircctor i. % ^rof. Dr. (iffc. 
0o|ler. 1878 fdjieb Dr. @aa(felb burdi Uebema^mc einer Sc^rerftellc am (St^mnafium ju ^enjlau 
micber ou«. 3« Ofttnt troten al» orbenttid^e ge^rer ein: Dr. ^riebri«^ (Surfrfjmo un (Borger ju <»ie§en) 
unb Dr.®il^rim 5?c^mc^cr (Dorljcr l'cfjrcr ati ber 9tt(ä\äfuU ju Offenboe^). «t« «cceffiften unb ^ülf«» 
U^nivil(tcttu.t(.«a<B9mnafium Dr. l^an; ($)i|)ociIct f), Dr. Srttnmann (X)ireetor indieoatf), Dr. 
Otl^ner (S)h»(tiit in 6refc(b), Dr. Sti cgcr (Doctnt in «afe(, je^t friBatge(ef|rtcr in 'Carmftobt), Dr. 
Sdtdtx (Xircctor in ffiorm«), Dr. SörtK 1 l'rofrM'oi a:n l-olljtccbnifum in aWiint^en), Dr. 4Ba(fer 
(frofcffor in (Sifena(^), Dr. ®tat|( (®l)mnafiaUel)rer in «erUn}, @. @4mt| (dnftitut»Borfte^er ia 
4)emiiftabt), Dr. ® i^mibt ((K^mnafiafre^rcr in biegen, fett t f. p !Ciarmftabt), Dr. ?otb eif en (IJrofeffw 
in Ä'ifiii, Dr. ih'^Qti fTircctor in 'JtlJifdb":', Dr. ffiniircr (©^mnafialfcfircr in 2)?ainVl, l'r, ("'^uiiioin 
(©^mnafiaUe^rer in <äic|cn), Dr. tKilfctt (^lirector in tianbo«^), Dr. fBci«, Dr. hinter, Dr. '^abft 



Digitized by Google 



87 



(flmmtlii^ jRcallttjrtr in t^armftobO, Dr. t)«nntn(| (-JJriootfecwtllr bt« Saifrr« Don «rofilitn), Dr. S(. 
9vUf<^ unb Dr. i^ritfc^ (an bct aRufterf(f)u(c in i^antfurt), Ur. ®raun (@)t)mnufiaU(l}rcr in ^fe(). 

iDae VttjrercoUcoium btfte^t gegcnmänig au« bem I^iTtctor Dr. ^Hibnct, bcn orbrntlii^en 
8e^mn i<rof. Dr. Ul)rifl, '^rof. Dr. Cip«, Dr. Opwalb, Dr. «ogler, Dr. «Ifaifletljöfffr, «. ^rictefal, 
Dr. (Sonjen, ^. Sd)opp, Dr. SurfH^nuuin, Dr. 9cnbrr, Dr. fSinb^au», St. ^di, Dr. <BtipUt, Dr. Hermann, 
Dt. ©ott^er, Dr. {^orbai^, Dr. ^tffmttftt, Dr. 3t>nnimnann, 9. ÜRiintft, t^. $Rbbfr, brm pnx). 9t^xn 
Dr. @etl)arb, btm *?lcceififltn fwinebot^, bcn ^iilf>5fcl)rcvn Dr. Srfiiiftr, TlaUx J^rie, Xurninfpertor 
aSaii, 8icattc|)m ^fina, "Pfamr Dr. j^aplan ®4>äftr, ^iufifbictctor äliaagotb, Sr^Uett ^arrc«. 

t)er Curfn* ffl nnnijfl^g; orit Vsfna^e kcr 01kT>9Tima fbib ^fepntMSäKat, MK tewn 
bt( (iiir ^11 Citcni, ^ir r.niicrc ;u ^-^(rbft '.l^crfc^umo fc^niimmt, im (^^anjOI 17 SHoffdl mit gaUJ fttKUtcn 
Untcnii^t cindcrit^cct. i£inc l>or|d)ule i|t bi« jc|t nic^t Dor^anbcn. 

iCMc iSc^ttlnrjatK betrug )B Opcm 1878 661, an 16. Ingnll 1878 846, tacmtcr fMmgeßfi^ 
483, Satiiodren .">(;, 3mciitm 36; mlSDonafUbt mb Scifimtm 460, «nf Um Vbdgu 9a^ t »tl ilß » 
96, wi anbern Vünbecn 2U. 

^ «Nbürt bc« «tiOMlhnM 4t fi» 1810-83 mit il|ifb| 89,311 giwl fl«|ifitt, btm« cr> 
* trtgt bot mtflBb (84 iMp. 72 n.) i^ifii| 40,200 WM, 



YTTt JffrffttH uttb "gliHfrri^ti 

rit l otitt^rnfte nfantnt nadi bcr Jlnorbnung bei l.. -i s . t statuta (auf bif mir hiermit im 
ailacmeincn DniiKi(cn), b«r Wdii|i«Btiutterni^t ein. 92«^ bem ^ebet joUett bie (Slcncntaxfi^äUr eine 
CSImibc bcn bcntft^cn flntt^Untnf bmcn, inbcnt bft Sentit bff CSI||C Innfifinn Mb bculfl^ Mffltfl, Mt 
Srfiiitfr bicffibni nadifprci^en; bann ba? JBui^f'abirfn unb Sljllnbirfn betreiben, »obei bif geftfiirfteren Sdjiittr 
ben @(^aä4^eren bidtoeUcn ^e(fen. Die S>cc(inationen foUen aucb <m bcr Zalü bcmonftiirt uctben e. g. 
PrtaM dMlin*tlo 1nb«t tn NoBünttr» n, to OeoWro rt Ontfr» ne, In AcenMÜre la, YvttShm aal 
aimili» Nominattvo (im (Entwurf bcr Legos et xtHtnta). ^n brr (5afu«(rbr( foHnt fMAritb QemH|t 
Derben hoc modo: i^uid lignificat: i(^ liebe beinen trüber. SRein lljotci liebt bein Qnibcr. 9ldM 
IRntttr fUtt bchi 9mbir. du bnr fa(tfarif4ai #wumnfllfl feil bt* Sotn* bnbwN^ «bi|()Kitt «Nibcn, bai 
immer ein ?(bieftiPHm mit bem ©ubffnntitnim fleternf niirb. Tie (5ont«!iatipn<<(cIirf foll babnrrfj fleiibt 
»erben, baß fidj bit SüfiHn gtgenjeitig befragen, unb e8 foU nic^t* barauf anfommen, »tan bcr Schulet 
ou(^ aue bem offenen Sßndft anttoortet, »eil er fi<^ baburdi ba0 örtli<^ @ebä4itni§ ftStfen »erbe. 9io(^bem 
bann bie reflinatioufn nnb (Sonjiiciatienen eingeübt finb, foden leii^tcre (attiniftfie Säte on ber lofel 
angefdfrieben unb ubtrjct}!, bann jum Utberfc^en beutfctier Sä^t aui bem Üated)i«nui« übergegangen 
»erben, Ijieranf vm b« @t^t ju üben ein beftimmter @toff auf ocrfc^icbene Si^eife beljatibett werben. 
3ur Sefbrbming be« ®t^U foUcn bie ©(^ttler irgenb einen Siceronianifc^en Srtrf bcutf(^ iiberfcb<H, 
bann, nac^ ^egUgung be« Briefe«, itjre Ueberfe^ng »ieber in« ^atcinifi^t itbertragen unb bann biefe 
Srbeit mit bem Originol Dergleichen. i)it f<^crigerm ®a($en in bcn ^Briefen unb Sieben (Stcero'9 foUen 
MTcrft nur mbcnlci be^nbctt »crbcq, loA foO jwriU^ft dat Wni^ahmung unb ein ^Borttt^ »on 9Ub<n«« 
asten er}ie(t »nbcn. 8ti ber Cfatfibimg bcr ^rofobic fvflc« bem Vnfänger ;ur (Eompofitim mt 8crfen 
- ^^fen unb )u»eiicn ()a(be 9Jerfe, bcfonber* jur i)!a(^af)mung bc»^ Ciib bt::ivt unb bie beften lönipiclc 
^ bte V^fcn Hub bie Sampafition erlernt »erben, e^ nun jut ^Anfertigung Don ©ebi^tc« fibeige(|t 
9m CMci^t^en fatfcn bic 9nmM i(b«)(tt cift an bcr 5Caff( angrfc^eben unb gcltt »«bc« 
unb bic (Erlernung ber Siegeln erft anf Mc (Eiitübung huxd) ^eifpiele folgen. ^ Snt»urf ift ^icr 
nngefiigt: e. g. Mwau Itabei ia geuitiTO futituf^ non /lovffog, qnia «Itima est longa joxta regulam : Longa 
ante laagan mhi «inmailaeUtar ale. Sic iy /<«m» habet ia gwrftiTO plinli /mmumt, aed ä/i'a örAwr, 
qaia «x«ipitar « tngab. Brt «■!■ HMylaBm aanudaa daaMiattoal» «t hakot am» muniHti— te 



Digitized by Googl 



88 



iMÜnntionc: tvmavau vero % «j«m»r, xetiiftfa k ttfir^w^ habent 1b gntttro tmwmm v, 
ttn wp vui v. QDsmvia enim sint BarytonA leciuidae deelioationlB, qoU Umm ■uoiUaiiiB inam aon 
hatwnt in t«rtia, aed in qointa declination«, exdplsiitnr « ngoln. flifflilis caitela obMrvetiu in alüa. 
«ci km Qfrtm f«flm wit bcr Qw» bei 9iMmII» «h^ IcbcMMl Wc IM«m 9RiM 

WCtbcn c. ^. iiiilii-ativuH ]ir:ic'ii'in ut, «. Imperttivu» praexen». Optativns praesens eto. et «ic p«r 
omnia tempora, quae umnia quam dili^nUMime a I'racceptoriba» »nnt incuicanda. In perpetvo enim 
MüuaM «I M^fngMiA labon pMM tote grammatica lita eat. (CntMnf tar hg. «t atal) tlk| 

fottcn flcu'iffc befatinte 2Börter uiib 'Wfben^arttn toteinift^ unb grit^ifc^ »arürt »«btn e. if'mtu <t*', 
du nokjLaiaf fvniuf tw udtimföv ftov. Verbcro te, quia saep« verbera» fratrem meum. tvmia töv 
i M ifS» «D», Sn 4mA«( hwfm iStl^ ftoS. Tarbm frntnn tamn, qita nie b«ri 
banvit Bororcm moarn. Ha« et similoH pliran's piieri in tahella describniif <■* latim- n 'Idanf. SnflQtt 

dadSutot« {oU bcn ilimglinflcn ba» grictl^ifc^c Htüt Xeftamtttt HndCpiAgt »erben; ({wtcr joUcn aric^if^K 
t)mt(t fafdcn wA Wc e^ÜR fdMI m Mc ConqMfMoii uria^ i ^cc Safe pmUliut •Rbm. ffemn ftt 

btc DiQtfftif unb 9?^ftorif tingtübt rocrbrn, fo baji h\t unterm S<^üter nur bic blo&tn SRcgeCn ber Xiia» 
(eltif ^crfagcn, bic mittleren auc^ bie dSrftärung ber Sekret ^tnjulcnien, bie oberen bie Canonea et Ekencboe 
Sophiatieoa ffiuf^w, bcr 9i^m «bcr bcn Mmt^ htt tMMi »nb St^ctotif im bco Vntocm y^. 
SSfitctc fpccttflf ?(nflabfn über ?c^rbü(^«r K. finb in brn «fatitftn nidit fntbatttn, baqfom ^tigen btefe 
Don feiiieui pöbagogif^en Xacte in bet ^gaäSU^ Ue^ruutt)obe, bie nod) oon beut (^ei)t ber großen Bä)uU 
adboMt bd 1WifiMWi>iwi ff| fl(ttifri bimlMMH 1^ 

Uudf bie neue ^Jtrorbnung öon IfifiR gibt mt()r ?(nrorifunncn, reit ber Unterrtiftt genjifTenfiaft -,11 
^tn unb Don bem ^ector ju controtiren (et, ale etgentli4ie ^enberunara in bct äRct^bc bt« Unterrii^t«. 
,0(1I bic iwMeqite mb fMft tD«« fein gcRMitl Üb «MMetHee riM «bwiiltele tnctbcl ma/bm, 
tt ahtx an finfr tfirfitm (Jmmmutii-.-i mniififff, fo bnbr ber Wector bariiber fcitic !1f^^l"'^flI »nh gutai^en 
in ((^irifjtea umbildnbig unb aufefutirlid) banibcr \u erfiatten." „Isie (iftrcitia joUcn nit^t mel)r in ber 
CKnnbc, b« onberc leetiones ;u tractiren finb, corrigirct merben, fonbern ein debe9 ;u fetner ^eit gebii^rtic^ 
oerrirfitft rocrbcn iinb bnmitt bic (naben befto beutttcfier »erfte^tn unb (eben, aiirf; auf? tin aubermo^I fi(^) 
biBfaUß bcfio be||cr inadjt )u ncbmcn unb Dor }u [et)cn lernen, nenn bie gcfdiribcncn txcnitia corrigirt 
fblb, Helten bie vitia ou| ben gef(^ribenen exercitien bflc^em vivi voce angebeutet unb angc}eiget WOb«.* 
Qcciur foO n«^ ein Autor latiniu C3aiwicai> in prima et aeennda clasa« tractiret »erben, unb jnor in 
prima bei Joatinu«, in aeeosd« bct Aemilins Probna. 1668 »erben aU Prämien gegeben: 1) Voaaii 
partitiones oratetlaei ^ TiNMHmu poetiau, 8) Jutta», i) BUm Utsii, ö) LoglM BbaUi, C) Otnn» 
matioa Öraeoa. 

langer i^aufe finbet ftd) eine Angabe über ben l'ei^rplan erft unter bem Ütcctorat SHmolbi'e 
(1708—1717). XHefer miU .ba« Dorma^I« bem ^M^fficfttii^en Paedagogio be^gewo^nte unb o||taMil9 
j nfHaite tmummt» uiebcr ^ergeftellt unb bie freqnenee »ifbcc in onfna^me 0cbra4t ^aben, berowcge«, 
»elf et in fefnev trivial «Schule, fonbern ad ilUBtre Paedagogiam gnSbtgft bocict 
»orbcn, iDorin nii^t nnr rudimenta Orammaticac, fonbern aud), v{ atetatonm, bie principia snperiorvm 
d tod p Uaanm bedct nnb Mc diacipaU ad acadcmia.s praeparirt n>trb<« fvlBm. Otwotf tnm aaf«R|f 
In bcn «Kepatattenibne pri«»nnu c9 nBt^ig geroefcn fei, benen dtgclpnlis bic mt^cfte Mtt mtb Ibmiilie 
iillin|iifiidi, arguiiiciita a.ssnnicndi, probamli, i'minfcteiidi in bcn niunb \H legen, bft ^ bdbon i^r Sebtag 
ntt^t« ttlfixt, noc^ gefc^cn (»orin c« and;, »ie bie exfa^rung gebe, man^cm eandlilato aeademiei et 
eeeMaattd gradiia f<^ fner «cvbc), fo Ritten f!^ bic Ck^tr ff fingcr, {c bcffcr barin ju finbcn gciratt 
unb gute proft-ctus gemotzt. 3n bcn exereitiio oraturii-i pflege er, ba bie Schüler Weber principium, 
noc^ moduffl «laborandi im gcringfttn gehabt, per dinpositionea diotatam jUDOt materiam et formam 
«UMUtofui flMtotlanwm, ehilnnn «t «nttnMalann kfb ttalM, tilb btcinlM M |iab p tiibm, 
meUlit fit ticnn4 te Mbnma ft|ai nb «MteoHoii Meiiflw «Ölen. Cte ^ er We|tt «nNttln 



Digitized by Google 



ae 



«lüniU B«utm cinBeri(^tet, ba| fic aüt SDtoaat ba(b chriam, balh onrtfauiMjMn, balb grataUtionem, 
vel pro re et tempore dato aliam rem hUtorieam et moralem etoborino Ultk pro e«thed» NOlllnB 
müßten, tcie fic no(^ o^nlänsft ]mtt) urttiones Josepho I. imperitorl b. deAineto pftrentatoriM, UlltbcllHl 
2 oratioDea RuaMriu de eleetione fatnri Imprr:iti>ri^ nebi^t anbcrn i-hrii- -^x i atliedra perorirt ^AttM. 
tit aetns pancgryriei, bic er an bcn )$nTftlici)cn @cbint0v ^Jitunm«* unb ^cilagtrd i^efttn aufgcffl^, 
hätten aui) brn ^cifaU feine« $?anbc«ffirftm gefunbcn, ftetm eomieos, nrie fie frül)er gctjolten tDorbcit, 
QnjuftcUttt, ba\u moiifltlt cf an Jltit, ll^cltgfnt)cit unb Dorigfin apparatus" Vlrn^ilbi bittet bcn Vall^,^vaf^t, 
flC0cn bic ungteit^e l^eniur abgAnftigtr itatt }u fci^iiticn, unb feinem jtan^ unb SiSt^en {o oicl ^^it 
fB tdmbm, ba| |1e ben eianrinftuf Mn Snfotig fn9 ju (Enkr Mmiffim inA Wr MrrigfbQM 
fdbfl bcmcrfcn, bic flcifitflcrtu aufmuntern, bic nacftläfrtflcn bcffrafcn fBnntcu 

3u Snfanfl bc« 18. 3a^i^unbcrt< »ucben, um bcn tiefen Ütx\aü M (ä^mnofium» ju ^bcn, 
bon bnn Sotitcctpr M. {mm ^otfi^Utgc Itter bit Sc^re Dtüin^. 9r cfainn Script n bcn OttifH» 9f 
hriiiicvntli ipir^ bic ',"^Tnflc, ob bic ('■Vainmatif, nanicntficfi in I>atini«, (Iraeciit et Hebraicis ^u tractilts 
|ci, von bemjelbeu bejahet, ,ba bnjeniae, {o bie täianunatif «tanquiHa Utinitatia compeadiiua** nitfft gcfoffft 
•b n 0(Hi^ dfli!(c •■toiw bnM^cbfo siib vcifu^l, mu( in ttbes fii^ infit jcit fcfbct, f^n^pcc 
unb s<.l. . ri-tu-« bciKbcn »erbe, btrcn er bei gclcbrtcn Itutcn firf) ;u ft^ämcn ftättc* bcr .fecund» 
Unutc Curueliiu Nepoa mit großem !}tu(en getrieben toerben unb «d ^jus imitationem Weitii Xtuger 
(k«f4R<lfltr, ntilban bcrfiOc jn 6iibe gcbrai^, Hobneri (MMtani bk Wcw Blitoifo bcr flM|* 
rciic in (Europa, Style potinsimnin rornpünnc -n? Vntciii tmti bcncn Shtabcn iiberfc(jef unb bcrnat^ 
inculciret werben. t)en Tertiani« biencte {onbcrlic^ .Scibutdi ot'licina virtutuni, bic er in etlitljen ^unbert 
@((ulaTguinentlciii fe^r erbatdii| Mtfoft lobe. Denen SoevndaniB unb PrimanU würbe bie Sd^dft^itmt 
ber 4 ^aupt ll}onavd)icn, fo Tohini Fram k in mnlfaM qtjae«tione'< bcr Jiinliuflciib abflcfagt fiabc, übcrou* 
nä^jüd) fein. X;ie Adnitiores aber lönnten mcitcc Metho«lu WciKKiHna adcrljanb l'oriudos tt)cil« ]u tmt^ 
tteat, t^rtte mit ttcca (igncR Korten au«]ubrtt(fen, t^eile ;u connectircn modo per Ohtliun, modo per 
anteeciIciH rt roiisf'i|iir'riK. modo per Tlicsin r-t Ilypothesin, item burrfi alle »cribendi genera (oteinift^e 
epistolat jii clabcnrcii angcljoüen »erben, ^ctrcjicnb bic i'ofiif in Sccunda, (önutcn bic Icitbtcftcn partes 
«. g. «ecunda meiitiK <iperati<i de enandaliOM et t«rtia de «yllogiamo mit ben SecunJ un . . batnit fie 
aii^t mü§tg fS|cn unb ptauberten, inbem man mit ben Primanif« !)anbelte, getrieben werben. Sonbctlii^ 
aber fei ben ®d^ülern Graeci autoris loeo No\iini testameDtam jU ineulciren, idqae non tan tarn propter 
■ermoni» faoilitatem. ad etiam nt OraecuH textn« No\i Teatunoiti pueris ab inennte aetate familiarior 
et jncnadior reddatur. ■äudf ba« {)ebräif(^e fei einjufä^, unb jwar fo, ba$ bie Tortiaai H» i« bc» 
Sefcn Mm vorbo nps pakad }U unterweifen feien, bie Secondani in qoatnor saltem Geneeeoe aeeimta 
rflMbittoM Gruunatiea unb 6 anomalen 'l^crbcn, bic Primani aber baburcb fi^on capaiiU-r lln-v^fn, 
|ffa«Miito praoeeptore bie fontoa aller ^iftorif(4en iöüdftx jucrft unb ifenuut bcr ^almen «nb '^ropt^eten 
{B bfcn mb jimfi^cr 9Ra§cn Hteralitor jn nerftc^en. 

1746 Ragt Qonrector X^öbcrlcin über bie Ultn^t bcr ü^ebracgenftänbe. So würben in brr 
Seooda Mfh^cntlic^ 1) Di«tefiei inatitatione» Cateebeticae^ 2) ^nadem inatitatiOBea oratoriae, 3) £b«lü 
logiet, 4) CnrtisB, 6) OrUfaia, 6) ClMaaris €i^r(fften, 7) Oioetoili epistolM «d ISmlliarea, 8) Oorndtas 
Nepo.s, !h bic rt\ TiHilKL-ki, In) piyntaiis latinu, 1 1) jrr:iuuna(lo»grteca, 12) noviim t<-i(taineiitum grai-cuiu, 
13) bie theioata baraud, 14) bie puetica, 15) exercitia latiii% 16) «xercitia gnoen, 17) exercitia poetica, 
18) bk IWHfdt, 19) We geegnqiM«, aO) Toealnil» latln» m» OeOarii Toeabnttrio, 91) MU«to SqrboNB, 
92) Toeabnla -mi r.i flittS r;j<i>n-i Manual troftirt. 

Kector tocf Ijauf en (ITltö— 17ü9) refcrirt über feine i^ctirt^ätigfeit ijolgcnbe«: 3n ben Riffen« 
f4«ftca ffaib bit •nmbfllc b«r ^rlfllii^ciitltefigteii luOf meinem btrflier »cr fc tfigit« (Entnwrf nrit 
Ucb<rgci)unn t'cr nt(bct)r(i(ficn SubtilitStcn fccr 5tbii( Thcolciiic olfo oorflctracicn, bn^ meine ^ubiSrcr fomobl 
in bem bogmatijciieu aU moraUf4>en X^ciu eiueu DoUfianbigen unb beutlit^en 3ufo»)'>i(n^ng bcr Dor< 




90 



ba;« ^frf^netfn Iti«ci|>ünfn nodi bcm 5^;uiniciftcr J'nr*,un'>"'Kn im^ trftnrt luorbtn, befonbne Me 
(9ntnbb(|tnff< unb £<fiiiitioiun unb bu ipii^tiflfun baraud hergeleiteten i&ä(c. ^Oomncifter bic 
9l|9ft(/ htn «Miif ante freu CljeU ber.fil|1f»fo)i|ft ftt futgt Qnte, onfgdMffen |tt, fd trug 
ii^ fie in gmifTen befonbcrfii Stunbcn htn Victihabtrn btrftlbcn »or, mit ben notf)»fnbigflen Gjrpfrimcntrn 
unb «SxUutctungeit aiui bct ^Naturgelc^i^itc begleitet Die ^K^etorif ^abe t4 uu^ Um eingefüllten liouipenbio 
iMll !■ Cnbe gdiwlt, mm C^MqMCr ti^a, Wm Cqlli&mim, fltmStm, Bcbfi «. tdft fottNtfi^, 
boib in (ateinif^ier 'Spröde no4 aufeer bcn flfnnifinüdjftt Ikburtiien nuffarbeiten foffeti, auif| nod) bcfonbtre 
€tunben bei jöilbung bee Q^ef^mod« aue dicc^ciii foroo^l aU burc^ ^efanntfi^aft mit guten 0)2uftern 
gcttibnut nnb noi^ Snleitnng meine* {Mnbbui^« tn einer befonberen ^tunbc bie l9fli^Rftimtait 9tm ha 
bCpCR SBrrffn bc# (9ffc!)macf? iinb bcr fcfibntn ?üiffcnfd)afteii ]ü beförbcrn offiirfn 

On ber $oe{ie l^abc i4i mi^ me^r bantit bcf(^)£fttgen fömen, meinen ^u^öiem ba« ^ejentlidjfu 
bnfdBcn ju nfflirai mtb jcigcn, tvlc wm ^Mten iiif 9lhi(en (efen unb Bcrflcbni fofl, ntt i4 nri^ hti 
©tflrf« rühmen föniitf, inclc poetifc^e (Mtnit« trroccft unb iv:bi(^cr ^ii Ii.Uk-!;, fp icfir irfi niid; liffnrt>ifl hir,u 
oufgcmuntcrt unb jelbft lintmttrfe gegeben Ijabe. t^abc bie ileneiö bcd Virgile in ber poettjdjeu ^ection 
«timaC gm) bin^bfra. %taiu bk ftannlß^ Obn brt ^oni Hlpg bcm wnigni, Mc aum 1» 
rttfittcttn Scflutcn ni^t lbafc|m mii|. $inm4 HIca lair o«4 ^ ^^i"! 6iitlrai Mit 
cinauber burcitgelefen. 

So« 2) bfe G )) t a c n betrifft, fo finb in ber g r i e i f d) e n Sprad)e einige ^angeliften unb einige 
ber länflftcii aBoffPlifdicn 3'ricft im 9?. I. bur(fit',cciQH3fn roorben. Stuüerbtiii bobcn ivir ba* ($pitttttf<^e 
iMnbbu^i unb bae (äemö^lbe be« ftebe« gcicfen. (Slrici^ift^e Ku^arbeitungen ^abe i^ not feiten nu^es 
(äffen, unb Weben ober griet^fibe Scrfe niennid, »eil ii^ in biefem iwn ben rii^gen Itrtl^eUeii 
eine* ®f*tifv unb L?vncüi roüi.^ :ibfviciui[ Viu ber (q t c i ii i j di c ii 2p', i;;lu in ^cr iiurtiu«, GiceroV 
-Otti^ec Don ben ^flit^ten nebt't ben angeijängtcn &t\ft&äitn Don bcm 'Jllter unb ber (^euiibfi^aft, eben 
beffcllcn anicrfcfenc Mebcu uifb bie Oriefe bet {flngRcn ^pfiuht* bun^getefen nwrben. dnfonbcr^eit ^obc 
icb auf ben "fJorotleti^miiC ber ?(iitorfn fltifiifl cicffben unb flcitiflt, mit man bitfclbtn unter cinonber felbft 
beigteit^en \ofL Sn^a ben geU)ö|)nli(()eH smi (^ercitien in ber iüo^t ^aben bic Setectanei jur ä}er* 
■efmng bct %txtiflMt (beim dcgsut tviib ber Stl|C bflbui^ eben ufa^t) b<i*tcu(ge gleli^ (otetn gefi^ricleK, 
wa« i(^ für bie onbcrn ttntfrf) bictirte. 'i'crmclirund ^o\vo\){ ber ;)fcQl a(« "iVrlml (FrfenntniS unb 

jur ^In^ning fär ben Q!)t\ä)mai ^abe ic^ Xudjuge aui ben Autoren ju mad^en angerattfen unb be|»egen 
nttt bcm Scfcn buut Me Vufiiuifftnfcft snf Ue fi^bnfMt CStcOcn MfjSglfat gcCenft unb bcn iffgcncfam 
9tgdfi tbey ^mtrtglbanfen beftimnu, baruntrr Rc fiSnntcn au^iiff^ricbfn werben, aud) feltner iiprfommenbe 
fBMiy ober fBovt^gungen, obn Auöbrti(fc »du einer btfcnberen ^ucrAtc ; unb bieje «amnilungen würben 
IK bcflo mebrerer iBeqnemtii$tcit noi^ atpb<^ct>fd)er d}(ctl)obc mit ein l'ejcttbn ciiigeriil^let. @ut teutft^ 
Tcben unb [(^reiben ift aurfi bann nodf für. einen leutfrfjen eine i'flidit, wenn er ftfion Wriciliififi unb 
Vatcut genug oerftünbe. l^abt biefee Stiicf ber Uncerwclfung aber me^r praftijd), alü burc^ Diele 
Z^cwicn MK Kcgefn Qetcicbcii, bk ber toncribc jn tääjli niebcr MBgifK; »eni {|m boi ^taapA ik^ ^ 

ler ältere 2Bencf (ITfv? IT'H) finbct bie »oefentlidjen Grforbcrnifff einer ?d)ufe in bcn ?e^r< 
Ctfldeu (doModa), ber ^c^iort (Methode;, bei ^adfi (DiacipUn), mo^ er ol« Dierte« bie ^eben«'4rt ober 
IciMf^c g fHif fc g M H ber 9enwnb«ii iiifMA«|((t tiMm «t anMu) (di^iflltt. W« ba< iwn i e ^ fte ft^r* 
f&d bejeii^net er baö Cbriftentfium, in jnteiter l'inie erfdifincn bic rpradien unb ',niar ;iifrft bie 
2)eutf(^e, bie nun enblidj aud) uerbiene in bie^o^i ber £<^ul ^fpradjcn auigenouunen ju »erben, (emer 
U( «trtemetne ©prac^c ber @ete^rten, bie 8ateinif(be, bann bie ^ciOgen djmi^M (ttd^ bie 
^ebräift^e, S^albäifi^e unb ©riediifdje) unb cnbli* roe^ien ibrt^ nn;^enf1nnen nnb tintanten, inie 
aud) anberu Dietfac^ nü(}(i(^en @ebrau(^, bic (5t'an jü jt{ i^e. Xunn tomincu bic nü\}Lidicn .hftiientd^aitcn 
Ol«: bie (Sottetgela^^eit nnb bie Se(tn>ei«i)eit, nie fie in i^ren oie(fa(^cn Siten betraditet merben: bie 
SMatlciaati!, bic Mcbc* unb Xki^tfunfi, ^iflovic, Oco|ra|i|ic, iS^rpuptoBic, fietoibit. 



Digitized by Google 



91 



f^icikl, Me Stn^j^unft, ba« «rirff t^rribtn 

XMc ülNet^obc muffe grünblic^ unb beutUd), leicht unb angcnct)m, julängUc^ unb ooUftänbig 
fliN; kB bctttCi4iftcii iBe^riff bicfer StUtfc gebt ahtt bie p^Uofo|>{|if(4{ '-afiffettfi^oft.. &at arit 
foh^tn ©genfc^aftcn i'fvi'rlicne \'chr ?lrt finbr fiiii in bni 2rfuirtcn bcr 5Scl!H)ctieti tinroicfclf un& ifi'H« 
t^re Störte eiitwebcr in bt« -^prodjen, übet in bcn "Jital iLMnnijdiatten. Cer äpradjidiulrr miiB, na(^» 
btm er fii^ mit bcn aUgemeintn Kc0C(n unb (^rünben bei ^Sprac^e einisn 8nratt) Don Sorten t r u>c tbq i 
^Qt, einen Sc^riftfteUer felbfi unter guter Slnfäl^nuig Ufcn unb feine ®pro(^fLMffenf(l^aft fo barau« Dct» 
niet)ien, biß fein Sluebrud Dor einen genouen Vbbrutf bc< Urbilbe« geltcTt fan. 3n foti^er Slbfic^t mitfi 
er fein Dorfle(e(;te« 9J{ufter mdf bcr ^prcu^&^rc, ^Kcbc unb :Semunftftnnft (gnunmatlce , Rhetorice, 
logice) anfe^en. S.Me bem l'e^iUnfl ^icrbtm^ bie ^cbcutung unb bie ftroft ber ^orte, bercn rü^e 
gttgung, bie 3ierli(^feit, bie att, Me 4W(bcT, bie $)(iupt , Sieben' «nb 3mift^nf%, bie beveifenbe, er* 
Uiltcnibe unb erneitembe (Stfinbe, unb bie iSinbemfirter ber '^criabc, unb enblid) bcr ganzen iRcbc bcfanitt 
tecrben: SUfo fu4|t er Miäf oor()crgcgangener Hnbifd^er ^ac^atjmung , au(^ auf eine mümilfa^ Set bie 
ganee (^cftalt feine« Ibtvr«, febod) ohne müdfamen ®l)(bcn Bnang auejubrflifea. ^>ltrbnie Mttan fffn, 
nad) DovflänaiiKr jctfematitiiifv iHnlifVfitnn.v unb ^.u.lu' aiii-ichörtcr öffcntiic^er (Jrflürunü, riditiiK lieber 
itkuniten, udc^e bet lit^enfc^it bcr oprat^c, Dorau» unb in »d4>e nuut ttberfc(t, 0cniä| finb, jum 
fBMftn maäfia. fbMi ift ^tt einer fMebeT^nng, ml^e flcnt p»n ber fffi(|Hgen datofb 
mi^iKfclJt wirb. Sic brinsU't bicidlic hnrrf) eine in bic ;i<cTontitii1)aft jitinicr 2pracf)cii. ;>"t aber bie 
Ucberfe^uttg tti4|t bclfbeiic^ «prtu^ Arten gemä^; fo fönncn bie 'Jicbtn«>:Artcn bcr bisher noä) etn>a» un> 
betonnten 6)nni^ ^ßMM^ uib liillif in bcr mf bctsnrtcn wiebcr ragcncnbtt vciben. IM Qciitff^ 
(^aflicn be« l'etirrr«, «nb 3lntroorten bc« l*cf)r(tnni'' ift bie (cirfitcftc i'crbefferung Dor bcn Ueberfc^er, 
unb tann bcn auttoortcnbcn unb jui^örcnbcu, bcn oberen unb unteren, fc^r nii^lii^ itma^t »erben. Dun^ 
fif^ Ucbmifl «nb bei graben Znt< «ngefMIie flMcbccI^aäni cbqiAKr, «ab m^ eiaitcr jrit «rtfimt 
Ctücfc, wirb ber Stfiüfer fpicfenb nlb 0^ wSH^amt« au«toenbifltcrnen , einzelne nnb medrcvc *Pertoben, 
na4l feinem nun baoon tjabenben 9eflHff, fferfagen föunen. roetfet fid) bie UrtLjciUüiaft gegen ba« 
•M(|(nii Wdi^e« i^r fonft bie I9i(ber ber ^ai^cn aufbct^lt, bitnvieber ettantlid|. !Oer €4fllet MMnnt 
feine SDiobeHe in ben Sor', «lornorf! er i'eiiieii '?(i!cbviii,-f nun ohne ^xo^t ?rlinMtriiiffit bitben tonn. Mf- 
Borim judiciosa. ^ci einer jo bcnannicn LiTtiuuc cnrsorKi, meldte bei fdjou jicnUid^ geübten Btnii bat, 
i|k nii^t nbt^ifi alle biefe ®tü(fe }u beobat^ten. Si^ön abi^rfaj^te unb au»er(efcnc 'Stellen, inglcid^en bie 
eine önmutt)i(ic (Mci'cfiirfite, i'epfpiel, eine Stugbeite unb >£ittcn3ieqel, einen na(^brii(flicfieti Einfang, f^arf- 
finnigen ©djlup in fi(^ lioUeu, Sluffc^riften , iJiftic^a :c. Dcrbiencn auf gletdimiSüigc leidjte ü(rt belonbcr* 
bem @ebä(^tni« anbcfot)len )u merbcn. Tamit bie iSpra(^beI)anb(ung ber Ougenb ft^acfbaft merbe, fo 
^ot man fonwipt auf eine t^eoictifi^e aU practifi^e Sirt beiuubrinflen, ba§ mos ben ®4^itftfteUcr niitit 
nnr ber fBorte, fonbcni ourf» ber^t^ falber (efe (benn bie xn@äfiätn gdefencn ®i^ftftcaer loaren 
(eine blofe Sortfängcr , fonbtrn andi bie miftigfic unb flügftc ÄiJpfe ibrer &am fo f«^ übenben 

hrärb au4 ba« rcben, )umaii( ntu!^ ciniflcm ^ia\vul^ in 6r)e^tungcn, im 2)t<)nitiicn x. nt^t fi^U»^ foficn: 
bM^ fotr Me oOiiugroBc i^uri^t, Me Wrinigfeit Ht ®t"^a(^ )u pcrfe^, ibn vAifi WSht motten. 

ixHie bie SUiffenfdinftcn betrifft, welt^e VOi bie SBoljrbeiten ^n^ 2aiicii t'r'hft in einem ^ufammen- 
^ang mit i^ren ^encUiükrttnben oortragen, fo foO MB iebem ein beutU^n begriff gcgebcB »erben, 
«Bf bem fi^ ber Ocmi* fo Mef fester fhiben n«b ocrfte^en \A%t, beibe ober ncgen be9 (cb|oflcctii (Eia> 
brucfd laut unb bernebmlid) <\tUicn trrvben. 2lMc bie ju mäblcnben l'cl)rbi;dicv tiic 5ä^t tixrt^ unb rnnb 
borftclien müffcn, fo {oU am:^ bcr crlUtrcnbe DiMur« eine« Sc^er« hnf) unb bitobig gefaxt fein, iiktüi 

M^^^A ^ ^J^M Ih^ft^ tajdtf AiMA^M mSA^iM^^ Mi I Iii *- ■ ft flBft^^Aa f i litt ml tu ■ ■■ fc^^ AE^ft 

1HWU inio 9w< wn ociw/ vw finpu onv jut^igfit. unier orr cvii oer uwiu vciiicii man ocn Wf> 

2)110 frogen erbält bie "Jlnfincrffnmfcit, tnnntert anf unb beeifert bcn Jcfiiilcr -lUit: 'Tiaififinnrn. CJin frf)ein= 
loter fiinmurf, locU^cr juma^l einem jcbcn na(^bettlenbcn Don fclbft leitet cinf allen würbe, erläutert unb 
Icfcp^ bCM dkl, mb bicBt bcn fracMbn^ inbb et bc B fdbcB (cnitMiBitcB In^ jb cincnt ARccInNdy bfl| 



98 



« Me MKiftraflene tBot^ett ni)t gcfaft unb »erftanbcn ^abe. Ikr ^fta fam jRUciUit mir ben mMwm 

terniiniiui. trif man ^nat, a(? finc I1?atcrtt ium Ti^puttTcn ancifbrn. Die eigne ßrftnbunci roirb boi^ ber 
Jugciib iicci) jdjiDcljr: unb lucim man il)v fDld)( liinioürjjc an ^anb gibt, bic mirflid) »on gelehrten 
nUmern qtmadft woxben; fo xohh fit in ^tiita an d{(o(itötm gmö^nt; ober lernt auc^ gtuiffcr 9u 
Ufyctm Sdjwäc^e ftnncn. Sic Ijat babt^ bie Uebunfl, bo^ fic bcn CSinrourf in btr ötüalt tinrr SdiliiK 
9{cbe faffen Imit. '^iic^t gcbtnlcn, bag bi( «^crtigfcit ber «prad^e babuT<4 bcfi)rbcTt roirb. 'Jtad) ber 
ab^anbtung fmb bie Dorne^nfttn ®t(;c unb ®rünbe burd^ bic «Stimme bee Scbrcre, unb 3eiten ao^ 
ber (emenbcn, in ber Orbnung, wie ein jebcr aii< b<m anbcm flieget, }u nieber^olen. Qi bient Diel sm 
Srrftonb ber gc^Bttcn Säfec, »onn ber dngenb dne (Sinicttung in bic €<^idf«ilc ber fßijfenfi^aftcn nnb 
in bie @cfi^ii|t( ber 4EitnUi|Mt(n^ loic suSf bcn Mimi^nllni Cfi^ipcu^ mIc^ Mcfrfbc nObilRi^ (c* 
gebt» »ixb. 

Saf bie |krtl)(ilung be« $ef)rftoffe« betrifft, fo werben folgenbe fftocncn onfgeftrllt : Qnarts 
•Ifttai«. fißit Senu^ung ber au« ber 3tabtfd)u(c mittubraditen $ü(^er »erben bie Uebun$;cii im dec.liniren, 
«M^oglrtB, aemoriren, eomponiren tDcitcr fortgefefet, nie aiu^ im ®4inf (^reiben, tngUii^cn wirb bcn 
Si^ctn b(t< Stotfi^ noi^ b<r Ort^oiti&D^f vrtfeeffert unb vMft bM Stttinif^«. fftmer merbrn Ue 
Icitfitcftfu historiae, jumal »acrse noc^ btr roir'mliiit i Sem^olbt's frocfirt, audi fccr rdriulim Xopus neb|i 
bem i'cf"! bet grie<4if<^en @|nrai|fe unb bcm jlnfang be« CccOntren». Man lönntc aut^ ^icr bdf 
Cfnmofcin« fernen (iffen. Ott ben loteinifil^ ffntorm tKrttntf<|t mm ni«^ bie 4torte mu^ ber 
(lofge, fonbern nac^ ber Conftruction^orbnun»), a\« tuelrfie« andi in ben oberen (Staffen bcolHitfircn, ;umal 
nenn bet <S^9\«x ftu^ct, Qbcr e« nü^ trifft. CUsaic Tertia. XUc ^Uijiftone Otni^albt. 
OMMlint N«|KM ttilb filifer wA iflei« 4ttg«|Mb(lt. O »erben tent(<^ U(lcrfe|ni0ca veutäft, «l(c« 
tefen unb mit bem Vntdnifrfjen be« aiitnris uifn>nnifnjifl)<i(trn , autfi looM bo* leutfrfic gefragt nnb Don 
bcm @<^üler hai ^ateinijc^e geantwortet, überhaupt ganj bcfonbcr« auf bic oopia verborum gefe(|en. Die 
■nroMfai, «mfo ber lotclirf|ii|e Avtor foaM|( mU| bc« nnHOm, ott Pwlledn jMMKm wulflcn^ 
ivtrb, welche auii befonber? über bie regnlaü syntaxeofi gegetien werben, finb in biefcrCta^ f<^on etnat 
größer unb ^öi^cr al9 in ber Quarta. Siui^ {»flegen in biefer Cilaffe bie epistulae Cicormiif minores geiefen 
p werben. 9u ber lateinifi|en ^mPk briit bcc flnfuig jnm seandiren gemalt unb bie Dontebmfite« 
9Je(?e(n ber ^Profobte nu^rombia oelenrt; in pnil on einer (eidjten ßlegie be* Tinb au? ijladimonn'v' t'oettf 
gciibt. ,)ni v^ried)iid)cn ivirb bte (ipiflef Jbkaania aU je^r leidet ober bie orbciuiid)cn Sonntagv^eßaiuuiicn 
llin^egangen. Die Mrfonunenben fBftrter Werben bnnl^ Iftcre« ^mgen bctannt gemacht , um }u einiget 
oopls Tocabnlornm ;u gelangen. Ta9 cxprritinm dt^rlinandi wirb fortgefe(}t. 3n ben Konjugationen 
t^Ut man ju ben verbi« barytoai« auö) bic contracU, unb werben alle partes oratiunis analQfirt. Xie 
Terb« in fu unb anbere anomala werben bnn^ ouff4)Iagen bctnnnt gemacht. Ueber^aupt mai^ man in 
bicfcr (Slaffe no<4 tein ^onptweif au« biefer Sjmui^e, unb nerwenbct ba^er aud> nit^t foDiei 3ctt borauf, 
bot babnrd^ ber (Sultur ber (ateinifc^en ©prai^e im minbcften ctttiK entjogen werbe. Clasiiis Secnnda. 
92ebft bem ®pm(t)> unb ^agebui^ ber oorbergebenben Slaffen finb ani^ bie Sorte be« Beineren (Satet^itmue 
immer ju wicbcr|i>Utt. dn ber Zytologie ßnb fusje ^Definitionen jn Uxam, bic beweifenbcn &fxtulft 
utä) wof|I, »oi Wc leif^eren angebt, in fontOras gnedi ju (efen, bic tbeali fm, «^ne noi^ oM im 
©treitigfeiten unb fitmcrfn i^-racien ',u flebtnfcn, erflären unb praclice anjuwenbcu. 'JIuv^ '-^Urn^oCbfi 
Gammtuttg wirb ^icr ber brittc X^cU gdicfen, »cb^ bie SDigt^ologie u., o^ne wellige unfre «ntons 
nid^t »erftanbcn »erben, erfflrt. titt Oornelint ntcb ferner gebroni^t nnb bic gn Mttbcnben (Eftiritia, 
worin man bfllbici*5i^(i* ^^ie Sflntaj: jweimal prarti. i burcfinebmen fann, werben aud; mt){ ad iiuitatioD«m 
bie(e<i anotoria einberiefet, ba| fic ben ganzen lubitom oratiooia periodicae aaä) ben membria ber periodna 
Mib bcc fbt beff j^tf^i^MM ^ ^ ^^ i wfl ^ snfbiChlui. 9m 0nrti4f wtfi^er ^icr bnjn Ibmul, Mn§ bhm 
Cntfmn gcbn, unb ift ben fotqenbcn Xaii eine lleberfe|ung aufiuracifen. Tie Ourmina Ovidinn* 
nA mbcrc leleeu wabcn ^ier erflArt unb babei «Dcrworffenc )tkife jum refttituireu gegeben". 



Digitized by Google 



08 



-Man gibt jugftidi Jlnmrifung )U ber Ijeut }u loflc fo liclicblcn tciitfiluu X"id|t 
fünft dn tor äRatcnc, (o Don bcu St^er gtgcbcn lofacb, »nftctft man iUDcUen ben iKcim, ba| fic 
VBtßfbnStn wA tu 9lcbctiMxtni tMitbcn (rmii. 9Rmi tfat 0tl|iiwrt (SpIthstoB) obn eis 9^cfa^€(tfiAc# 
(Bjfiionymmu) !C. ou«, «nb biftirt ft\ tinrfi t'crfutfitcv ?(ucnrl)citiuti^ bcr rrfiüfcr, pfrbcfftrt. Julius 
0««i»r unb Cioeronis EpütoUe «1 diversos nxTbtn oUu^faUd jum erftcn in bicfcr ^jfc gcUftn. Unb 
bt mn mbft Oanmeifler'« 9»flff tßif^ Mc Mette in 9cciCmt |enuil|e!tonnncse Elamato 
Oratoria, unb bcfonbtra bic trojKn iiiib (i.^nriii ;iim erftcn ^itr trartirt, fo fnnn \\\ex \ufl(cic() bic 
^u^tpropoflitiou, wie aüdf bi( Uopi et figaroe I)eiau»a(fu4)t werben, @Tied)if(^en werben ncb)'t 
b«n etgtiiulMai Gnunautia«lin We vwfea ^ «lA Me fltcigc« menul» tatngc^on. Sie Cklttev 
(trntn buf Tocal iilaritiin Delii unb tmerbcn fid) boran« ou§er ber Lopfionf Xovi Tcsttincnti eine 
copUm TMnlmloraiu graeoorum. <&ic {(^reiben ((eine intäfi\dft fixeroitu ju Dltic^em ^mcct um jugkif^ ba« 
e^ln nnb Me 3n^nnmmfi(|ni( In Mfa Cifu^ {u Ilm. 9m 8ateimiT4eit nnk Ceutf 4** Qfftt 
mon einen »orflegtbenfn ?at' ;u cinrr t'ci"'obt mdf JJorfifirift ber in ^änben ^obtnbcn 9?ebffunft erweitern. 
X)a« J£>ebräii(4e roirb ^ier oon ben X^eo(o|}cn angefangen, wie auc^ bie ^iftorte unb (Seograp^ie, 
icne xMdf greller'«, biefe na^ |>filncv'« Inleitinm. ClaasU Prim». dn 8a«rii wirb nebft 
ber teitfften Süeiic aiidi (twaf fiärfcrf foTtiefftt, otinc ifbotfi bic r^ii^enb mit fdiWfrfti unb iinniitcn Streit 
fragen ju ucnvirrcii. -^oiibcrljcicUd) munrn il)r flirre unb bunbigc ikliniMoiR"- vcct^t bclannt gema(^t unb 
QOeigt werben, wie ber gan$e @Iaubenflartife( in allen feinen @ä^en barau« hergeleitet »crbtn Rinne, 
unb boß fie borin bie reit^fte üJiatfric -yum Üfcbcn finbe. Tic 5öcrnliotbt'i(^c Sammlung wirb niiftt orbentfi^ 
mel^r tractirt, f onbern bei ^ a n b ( u ii o bcr ^ i fi o r i c mit r c Q c r ' e grünerer ISinleitung nur conferirt. 
Oioeronis epistoia)- unb OurtiuB ge^en ^ier fort. ($6 fommen ba}tl bic or«tioneg C'iceronis 
nnb in poeticis VirgilinB. Sie J-kercitia (teilen iyicr öfter« imitattonw anetomm viriles Dor. 93er 
ein da^r ober bic nntcrfte Orbnung in Prima aufgehalten, ber füngt an Chrien )u mai^fn, bor^er aber nnr 
p«iMm nnb Sriefc unb übcrfeijt bic bictirtcn dispoaitionca }u ben Chrien unb »rationen in bat Sateinifc^ 
loeo esereitii. %tdf gc^et bic (Sieotcopf^ie, banintct nebft bcr politif^cn ouc^ bie nattciiatifi|e 
jn nerfteben, hier fort. 9n ber 2. Orbnung ber Prima ISnnm mt^ f^on extcmporalia mit ber cüflcn 
obcv oberen Crbnung gcfciirirbcit mcrbcn, benn bic unterftcn roitrbcn nur babmdi ]n -^tibt oerborbrn nnb 
jurüdge)c|t werben. bic untere ober britte Orbnung ein da^r bui^f in ben (£(ercitien nM| certire, 
tfl nrni 1|D^tn Orten befo^, nnb wfrb fe^r fftü^m befnnben. tAt Ifrafttf^en Vnlarbeftnngen 
in (ateiniid)fr unb teutfl^er Spvncftc miiffcn t)icr nacfi einer ni"Mcl'fiif;i '?(n(ritiniii '.Watcrie eigen fein, 
unb auch ^tbcn in gebunbener (si^retbart oerfertigt »erben, iim (^riechiftben werben it^ gr5|erc 
pansa gdcfini, wSf ttli^tlgctc XwHCiIUnteu, fb Ue 6igCHfi(|Aft bcr ©pnu^c niA ben €Shat bef Zc]tte9 
betreffen, gemacht. ?m ^ebrSifi^en wirb nebft einer genaueren Analy.'<f aud) ber intcrpri - oufge 
fchlagen, unb ein gan^e« ^üdf bWN|gdcfen, auch auf bie beweif enbcn ©priich« gcfehen. dn ber fl)H9' 
fof^ic wirb mit bcr gefoinnten Odiffr bie Jean»et1tcr*f(|e h«gik unb fai bcr pbfloaopbia 
(caafiM au0 beffelben Klcmeut. Phlloaopll. brfonber* bie Sittentelire trartirt unb nacf» tioraä:i.^i3cr 
taaouinttou ber £a( mit oerftfinbfii^ ^eifpielen erläutert unb jum (gebrauch im l'cben angewicfen. 
Dicfe )>^ibfi^hif4<" Vbhonblungen finb f Acfmol tnrj, nwü bcr mc^rjlcn SOcr ^irrju no<| ni^t fo »öOig 
icif jn bicfen Stubien, al# \\n (Jrternunn ber Sprocfiipifienftfiaft, welcher man bafter bic ^r\t nicht 
cnl^C^ mnf. On biefer tilaftc 1. fann bie nnterfie Crbnung ein xlulir buvdi in cxiTi-itio nod» certiren. 

On Clasgis primae ordinem pri ranm Werben »elect« iSchüler au0 ben oberen aufgenommen. 
iJiefe finb iitirfi bcm 3UifpifI ber heften Srfiulen in gewiffen Stunbcn mit ben anbcni fevlninbcn, in 
anbeni abticfonbcrt. viefe oberen bi^puttrcn in ber Theologie unb l'hil()»opjuc. ^ic Icfcn itjrc dicta 
ptobaatia in fontibn», fie ftetten Ificic SRebeübungcn an, unb )War orbentti^ alle 4 ^dftn. 

3m @rie(hifchen (ann man auf er ber beftänbigen l^ung bti 9ieuen Xeftamente» einen profan 
aaetorem mit ihnen (efen, »on welchen auch in ber ^weiten Orbnung fchon ber Anfang gemacht werben 
tan. Onjn 1^ |n nifno Plninreh, mi fi|k|iing bcr IHabct nnb Painepkntma Hm Unglonb' 



Digitized by Google 



04 



litftfti btfiebt tDorbrn, weif fic fuvl: unfe norf) am nfttn ohnt bepflcfitfitc ftfiäblidjf Ucbtrfe^ungfn ;u haben 
finb. !Oic t>cbctcr unter i^ocn lefea gon^e bibUji^c ^iu^ct buti^. ÜKan (ann babd auf bu bcmcijenbm 
^MilflDpicli^ lebe is kcv t^uXtim^nt St^iOtgifff MhAMmmoC CHe ftsetataircB 

ilbfr btcfffl unb btr 9?u|en baoon wirb biffcn primis an fonft ytfjwrrfit Steflett iv-fint Hub bitfe 
primi in ben Gpnu^cn, jumal aucd in bct latcinifc^ fcftcr gefegt {inb aU bic anbtin, jo wirb bcnjctbni 
mm bcr ««nie enrtvi fkllotephUe «MC oalpllia^cr unb ffrfhiMU^ te f Amt B*f>Mnadt««g 
erfläTt, buTtf) 5U madjtnbe iStntnitrff unb Slnnoorten a(!(* bcffflitjt unb bcr ??u{fn baoon in onbcrn ilMfftn» 
fi^afttn gqcigt. ^ieroon ift aui) ba« \o aninut^isc unb nü(lt(^e itudium matheseog 
«k^ «Mflenomntnt, tef»fnn c« bie AritbmefUk, Gtomtito wA TriganouMtTte Msilft, mtb «m| «m|( 
cfalim jnrofttfcfieTt S^ttl, ol« bic r>vparinilnf, (5bronc(Ptiic ober Gnomimik. 

2}ie Uebung in bcr 9icbc> uub £töputirUunft foU axutf noc^ unjrrc Oberen von btm anb«f> 
^ntffni unfcrff^cftflt« nttb tft Mmbttct tpofbcR, fenfi <nu^ int fiolbcn 9oltft tin flctvd omtorto-dlajnitntorlw 

minus Bolemnis fofft flebotttti Wfrbfn; twtldic bf»)bc llcbiiniicii audi aiiftfrbcm in bcr iSlaffe BftrrJ oor^u« 
nehmen. Dicfc leotionen finb mtift fo geicgt, bog icbt t»cnigften< j0cl> Xagc no(^> 
ctnaitbev «bgclicnbeft »irb, um ctitcn {tlvtcren <Sinbru<( bem Sebld^tni« }« i»«4<ti, 
n(? mann mclirfrf Xaße bor^roifdjcn mären. iPti biffcn biptier cr,äf)ltcn ^cbrftfltfen «ritt lun 
audi auf bic, fo niäfi au^ftubirtu, imwn mc^ ju fc^cn fu^cn. ^Ic^e fttnnten j. 4B. bie nct^OMMif^ 

«WnClSHQCit am BCfU^CH, VC^ fCDCMpCT QB^igini, INUHI flC ftfOn RM^ m^C uniCr Den iJDfttn m M* 

fSnbat: ®lti4»ie fic autft bic 5(firci& flunft, baö rKcrfincn nnb J^anftSfifdie ol)nc (5nt(?c(b, rote bic anbern 
«Kr, criemen fonncn. )öe^ fold^n aeorbuctcn (£inri(f)tuiig aller nöttiigen Setir €tU(f e nirb ftiu Dcrnünftigcr 
Sotet ben (Stoffen jn @<^tt(ben legen, wenn DitHeic^ feine« €o^e« ]tt flum))ffcr ^ßerftanb nii^t )u 
fein oudgefc^nffen worbew; noc^ jcmanb fein fortcilcnbe« 35er(anflcn not^ tjö^eren fl^ufcn mt* hr.v. i>or 
geben red^tfcrtigen bürffcn, ba^ i[)n bie (ilaffc iitd^t« weiter letzten fönne. Do(| werben uud) bie neue 
Ibiftalten niemonb }ur Ungcbiibr unb )u feinem 92a(^t^ci( jurütf^alten. 3Me gr|>rflflc ZlUQd^, nfe c< 
ju tttcn d^ltea ffot fein follcn, mirb einem 3eben fein 3(bfc^(ebe:<i<atent ertljciten. 

(Unter;.) 3o^. 'Matt, ^cmf, iKcctor, M. 3ot). äbam ^eq, ^rorettor, 
Dudd fSt0^ Conwctav, 0(wg d<tH €«itar. 

^ierju \ii\dt Wtnd erläuterunflcn ein, auff benen wir Bofflfbe« entnehmen: 
(ürftlii^ wiinfc^t er bie (^infü^rung mehrerer ife^rbtti^er, fo bic <Shrannnatit be« Cellaiiiu ftott 
bcr fci^tr ecbnxtt^tes «kttfaiif^cn GRMwr 9nmmatltt, wUcr Me OagnA na^ berftfbe» «bwars per 
obscnra faffcn foffc (nie ^ bÖS Confiftorium ausjbriicft)", ferner !8crn(io(bt'# ?amm(unfl (atcinift^cr ?tuf> 
fä^e. Um ben ä){i§broil^ oljlftellcn, bag bie 3ugcnb o^ne bie gebörige ^eife Derfctjt unb mit unreifen 
daljren unb Stubti« auf bic UnbetfitSten fortgeloffcn ncrbe, fc^lägt er bic (Errichtung einer Mwta. Bor. 
^lllf irfiukii, fo ritiinrti '•Tinfini fitfi ermorben, feien mit einer h^Ufxn prci^miirbigen 3(nfialt pcrfcficn, unb 
man vuliuie bic i'aubccfiiviitn nod) tu ibrer Äfi^e, Midft bcrjilcicljcu geitiftct. i)uxd) bic (>^runbunii bcr 
Selectol mürbe ber iJJormurf megfaUen, bog man t)ier nit^ti; mciter lernen fSnne. 31|re l'ectioiien f5nnten 
etwa in 7 Stunben loBcficntlid) obfonberfl^ tiactirt vnb fic anbei in oUcxIci Arten gxBficrcr 8afffl(e in 
einer guten ted^rcibart geübt werben. 

9n ber fa te rfliDcn Xm# »fttten Seieetui feinet Crm^tenl nii|M oor ben onbcrn &dßltxn 

befonber« f)obcn, man inBc^tc iftnen bann ctmn crtaiiticn mo((en, bQ§ fte außer ben Sdjulftunben mcljr mit 
Gtöden, bie anbeni aber in i^rcn ^{änldn gct)en föimten. Degen i^nen onjulidngen, hielte mau auf 
feine flMfe mt^fam nnb »flrbe Mcfe olineMn wn IHattt etM« freie ditgcab «Kin Baantita wo^en. 

Tin i^ovfitlärtc iBencf'« würben in bcr l^auutiüdjc gencbmtgt; weiterhin aber beftimmt, boB ber 
•odMMdu foglcitf» bie Unimfttftt bciicfK« niiiflc, ,ma§cn burd^au« nii^t me^r oerftattet nerben foU, ba| 
Me vuaA ein ^ ober floniee do^r mit bf« liegen i^ier ^crumge^cn unb ba«, hm« fic gclemet, iM 
bcam finufcn Süiigen irieber nergeffen {offen*. 



Oigitized by 



95 



„(gnblit^i fotlen bie ©i^iUer ntbft i^rem praeceptoie U$ a)?orflcii£* um bic bfftimmtt ^tit [idt mit 
Vint ClMaa, ju mifyt ein jcbcr i^tfiörrt, einfinbcn unb Mtfammetn, bajdbiun ein c&pot biblicom in bei 
Oitiwnfl U\m, »td^ef «ra htm |)rii< < ptore fOrtfid) ;u nflfiren, unb nmnt Mcfef gefi^^, foD eine 
JlAt btrtr nntcrtn (Sloffm mit tt)rrnt i'raeceptorc in CliuMe prima )ufammenfoinmen ttnb barinncn in 
«M ««et« ban Ocbet unb @({aiig bcinol^nen. £)onn auf biefe Sit fbiuitn alle Uaovbnmmcn wnnicbcfli, 
Mc MM v«nientM wn bm pracceptore eher icbcn OlaM b<|b (elfter (cmtifet niA bcHolibai ntW^enb 
bcftrafft irrrbrn. TcS 5)?a(^mttfa(i« ober foKcn in riiicr jcbni VUm bcfonbcr* nndj bcm cjcmöbutit^eti 
<ä>cbct, bie Pulter ütmäM, bic «Spnti^t ä«lomonis, bae :Üu(^ Je«iu äyraeli uub ba« ^uc^ bet l^^rit 
in bcr Oftommg Mr kr racteUoo ber Iwtiooem grfeft« trab twn bem pnaeeplon moniUf(|, fA«| nuQ 
bcm raptn brrrr ScbäfcT «fPbnt »ntai, »eilin Mt uMtgUitllkbfte« Sitten «nb 90flt4i4( Kcgnfa bi« 
rinnen ent^ten ftnb". 

VMt bcn Mn 8anbgraf Snbwifl R., d.d. fimtafcn), bcn 34. dnOn« 1778, crfafTcnen .(Sr* 

neuertfn ^tntufcii bt* i^ürftl. 'Pa f b ii n n n Xarmfiobt, 1778* folf btr Unterricht in 
4 $>au{)tclafjcn jeflcben, bie ©electen Orbnung aber nod; in mehreren Stunbcn Don ben unteren Orbnungcn 
btr «IcrtR doffe (tettnint fcht. SRorgnibl von fftü fitbt' bi« 3e^ t^r, imb bei Sla^nftltg* Mm 
(5in= bi* Txt\ Ufir f>fr orbtntttrfic unb atli^fmirtnc i5Uipen Untcrriiiit : br^ 'I''ioviinib# wn ^chen bi« 
äilf, unb be« 'Jiai^mtttai}« Don Drei bi« sUin, UJiitttooc^« unb Sonnabenbö 'Jkc^mittag aber Don (Sin 
bi« tua, 4dft on^ U* fSkt VOft »erbat bie «iBeewbeiim#e 8(crioncR crt|cift, bie mnr eiiqctee Vrien 
tion 'Sc^iilem tMk^ fiftm •eif^itbcncn atttr unb fiinftincn Seftimtnuttg brfuc^cn. 3o(Ucn firfi ;u bcm 
Unterricht be« ^bogot* \llU^ ntelben, bie ju ben Stubien nit^t betitmmt finb, alfo auch bcn gefammten 
Cbffentlntenidit mit bcr 1ltci|e bmismc^en iiii|t fMS^ tn^^, aber bM| te bcncn üfnw vltlß^ 
Äcnntüifff!! unterrichtet frt)n roolftcn, fo fofl ihnen ber rirertor alte Stoffen bunh bie ihnen onflemefene 
®tunbcn anivcifen, ihren ganjen (Surfu« regiitircn, unb fie unter feine befonberc Sluffuht nehmen. (£9 
foOrs olfo Ck^iUcr bicfer 9rt )u feiner ein,)e(nen {)an)>t4SIoffe gerechnet »erben, unb fbnnen, je nai^be« 
e# ihre ?^5hi{lfeiten unb ©eftimmunq forbcrn, in ber einen iStafTc in bicfer, in ber anbcrn (Jlnffc ober 
wieber in einer anbcrn l'ertion lluicivid)! öcnießen. ^ai Vehrgclb, ba* Vchrlinge biefer Hxt ju jahien 
haben, foO entroeber auf bem belieben ber Sltem beruhen, ober ber i:;irector fann ti nach bcm t^rhd(tnig 
be« Unterricht«, ben er bei jebem Sehrer geniest, bitligmä^tg beflimmen. Diefe 9(u«nahme tann jeboih 
eigentlich unb hauptfächlich nur auf bie alte Sitterotur qc^ogen werben.*) <S9 foK bei bem ^äbagog at« ein 
tmDrrSnbertiche« ®efet unb ot« bie erfte Wrunbloge feiner i'erfafiunrt anflcfclicn roerbcn, bap leine<roeg« borirni 
nur btofe fogcnamitc ^tubirtc unb :8rob<IMehrte, fonbem ebcuforoohl nii^lichc Bürger bnrch aOe «Stänbc be« 
biirgeilitben 9cben* erregen nwtbcn. 9el ollem bem niO mon burch biefe :l<erDrbnHng feine«»eg« einer jmar 
mVMWbifchcn, aber nidjt feiten oufl gcjienfeitige (frtrcmum getriebenen dteatitatefuchl patrodnirt, unb bic 
bem fudcnblit^en SUtcr angemclfeiie 8ecbal»ftentttnif[e im geriasftcn ^ntcrgcfctt bAbea; foQen mir 
Aber ben gelegen Otoffb bie übrigen dfinbe bef geneinen Sebent nitb^ (elben unb tSit ein minbcrer 9c* 
genftanb ber öffentlidicn Cv^ichunn anflcftht" »erben, fonbcrn iiidi;-r;;v i^•^c Vdinu'Srt, bic ein junger 
Mm\df ergreifen Knntc, ju ^Ubung be« t^erftanbe« unb ^rjenO, unb ju (Erlernung gcmcinnfl|ign ftcnnt» 
niffe, in bcm ftbogog bie nSthige Gelegenheit unb OwWttnng flnbcn. 9r bem ttefiglvnf nnterrii^t 
)o(I bic eigenttirfie fhftcmotifthe Xogmatif nid)t gelehrt werben, ntelmcf)r in unfi,iip,lirfirti , ichtrnunm Der« 
ftinblühen Siorten ohne oUe jtunftform eine tur}c bcutlü^c süorfteUung ber wefentlichften ^eUgione°4ikhC' 
ifctfCN fofulf gcmn^r nerven, xfn nntc^nng bcb fCBO^nnoycc mccmvnmv iPU vie oupceiie jvcnpgvitg 
gcbrandit werben, bnmit nicht anf ber einen Seite burcft flbertriebene« Kuewenbig fernen ber Jhinhott fo 
miihfam eingcpropfter Sprüche unb fy^xm fo oid leichter ungefiihU Dor bem {»cqen Dorttbngehc, auf ber 
m^bcm ditc ober bcr ntf ciwm f> mc i^ o iil f i^tB lfailciiii(t chI ^^c ii N IMd <nf Mc XeSiivMttflfitcftni 
felbfi jurScffoOc. ©ei dbmmg bcr 6|nn4cii fbO bcr flta(<no mk bcr ^Destfilcn 6|»r«4t 



•} mma Mt« Me fogenaartai Scntf^tn, Me «m bcr «e|c« M «nf Müc«'« JSettcn. 



Digitized by Google 



einer guten (SrammdHc flfMO^ nnb burdi alle Slaffen fortgcfe^t iDerbeii, botnit (Nfmb m4 C|a 
l^ic cipc äDlhittC(f)>v<"^t grammaticalifd» richtig rtben unb f4|icilwB Icmc, o(« cb» 

We ftbcr @prad)( eignen eti)motogif(^en I9egrtffe nnb ÄtrafhoWer (»ITcii brr dn^enb in bcr 

beuiftf)en Sprac^rt^rt btiiicbrarfit, fcinc^iveg« aber allein an bic lateinifcfic Spradie getieftet unb biefe bem 
Knf&nt» babwii^ fo viA tzocfner unb ni^t fcUcn ecfel^after gemalt merbcn, SLäa (otciniftlK« i£{crcitiam 
fofl Wt VMm %i^dftMm »erben, ohne bioi bcstfi^e b<i)uf(^reibcn «nb In ben Enrettlh pro lewo fvltal 
öif i^cljlcr in bcr bcntsfif:! Si'nirfic nirfii wtniget al« in ber tateinifc^en angefdjricbfn unb banacfi certtrt 
nxiben. Mit fteincrcn lituffäfteii in ber beutfi^en @pttLitt ntut f<i)on in bcr luttciftcn fiiaffe ber Knfong 
jons^ iDcibcn; niit ttfldfli^l mf Me fifl^jettig )u ftUnflm nnb ^nbiMiInt fl6cvQd|nibcH St^iHer fpO 
im Änfcrtiflcn von Cuitruiigat, SBritftn in .'önusfialtunge unb i^Qmi(iciianiKtf!.ltnbfifen (\eitbt werben. 
3n ber britten ^affe foUen biefe Uebungen fortgefe|t, in ber }»eUcn unb oberften (ilaffe ein {)auptt4fit 
b(9 Untttih^M wibcUf ra^ bit j[iiB0(B Scnlc nii^ M {^tnt rigiKB SsMibdhnQcn flennt tCcttra, fotfttni 
nurfi fTüfj^fitifl baron getobbnt werben, ba«, roaö fic cietefen unb Derfinnbcn, ;u c;fen>irfn ntib in einen 
lurjen, jufawmenl^nflcnbcn ^ttact ju bringen. Z^a« @efü^t be« Sejjöneu mug ntc^t fowol)! burd) mcit° 
OnllQf ccf^ctlff^ Rcg(&tf ttt bn^ (irtt StvftR q'W^ ivnkciij bc||iD ftfl bct ft^cnr itcbtn gNtai 
©tticfen ber bentfc^en 9itterotur •,«Wfi(fn ourii ein inittetmafiiqe* norttfen unb feinen Srfiiitern in btiben 
fowo^i bad ^erbienft, ali bie gef^lei burt^ eine furje Mritif füblbar ju madjen fud^en. Um bie Ougenb 
ftfilneitig an eine anftinbigc ^maätfflfjlnt unb gntm natflrßdien tiortrag jn gewBbnen, feOen bic 8e^er 
we^rmai« einen nin bcn anbtrn Sdiiifer iin# bem, road fie au« ber Wefrf)!rf»te obfv i-dcr (inen nnbcrn 
intcrcffanten (^egenitanb Die ibio<i)t \)i»b\ixstf ge^5rt, einen furjen miinblidl^en Vortrag tl)uu Ui||cn, auf ben 
fie fic^ ,u $aufe t)orbcMlM Ober bm fie f4<cif(Qi( rafflcf4t ^ nadl imlergtgnifwr Csmctnr nM' 
iwnbig flclmit haben. 

3m latcinitdjcn Untcrrid^t [oll in ber unterften iUaffc beftänbig eine gro|e Zofel ^änijen, 
an ber bie (Snbfl^ben unb Beugungen ber Dltnxi' unb 3eitwBrter in großen, aut^ in ber Seme lesbaren 
49w^t>bni mit Oelfaibe Dorgemalt futb. ©obatb ber Stnfängcr einige Uebung erlangt, mu^ man fogteii^ 
ebt td^tt ^enfnai bcr S^reftomatbie iväbien unb barin nii^t longforn geben. £)er l'ebrer erjdb^t 
»or^ ben {hi^alt b«4fclben, überfcijt e« barauf oon Si^ort ;u Sort, unb na^bem er e# noibnial« bentfi^ 
im 3ttfa«nimi^ailg Dorgtfadt, td^t er t» juerft bie ^i^igiuti, bann am^ einige Seriagcte wieberboten unb 
fragt borant Mc cin^etneti fBBrter, läBt au(^ 'Cenffpräc^e n. bergt. an«menbig (rmen. <Dic etQmologtf^en 
Uebungen follen feincv^irenc bei Icr gyplication jcbci? Uiteinifc^cn i'enfumsj on^utjrarfjt werben, ba beffen 
^cctün babun^ ctnig unterbroi^etv jerftiideU nnb ecfelijaft wirb, fonbem in befonberen ®tunben eini^eitUi^ 
bctcbbcn ivnbcn. 9n bcr grittr u iig bcr fateinifc^en i^efirbitc^er foU ber Sebrer miJgiii^ft rurforifd» f«it» 
ge^en, mcnn audj bcr 2il)it!cv in bcr (5tt)itui(o*)ic tu\i) oft (\enug fe^le; e? werben firfi bifif Avanimacifnlifiten 
<S(rmcnte unter ber |>anb Don felbft geben, wenn nur ber ®i^lcr einige Scttigfcit im Uefen erlangt ^at 
9^|l(ntHf(^ 0(trcibniig bcr @^ntajr nnb lotcbrifd^cn CjFccciHcn, in fofcm fIc Itcr €i^fl(cr fdHk sni» 
Otbcitni mufe, finb in btr nntcrncii Hlnffc nun; iicvln^tctr,, i:t bcr britScit SJfafff foHtn fie inr; fi:r;f ?iiKc 
(M|afttl|^ rigentti^e unb jufammen^ängenbe lateinii^e i^fercitien foUeu erft in ber jweiten Aiaffc anfangen, 
vmcfi M* vucuimrciKH» ira cm lorgiaingfr uni^npico unter mh unpigicmu inngcr ccmc fcwntpi 
werben, invkfcni fie ciflcnttidjcn Wclcbrtcn Jioffnung geben, ober nit^t. Äta Vcctfirc finb btftintmt 
au|er ben (S|r(flMlUlt|icn für IV. I^^bru«, für IIL <i\xtt9p. ben ObcrfUffen muB bei ben ittutoren 
Mmtmitß «Hein anf Wc C|mid|t, fmAcnt 1)uept^U(IMt biminf gcfcfjcn ttcrbcn, ak fb «w^ Uftm 9n|«tte 
nac^i ber 3ugenb nü^tijfi unb tnferffTnnt fein fönnen. So folfcn (Sflfar unb Curttu«, of« weittSuftnc ftric(\# • 
gefertigten eine« engen 3citvttum0 allein ben €electanern, äomeliue aber ben tSecunbanern Dorbcbolten 
fein, bie fie atrfortfd) (efen fbnncn. dn n. foUen aulcrbcm ^wntwnin« aRcla nnb duftin, fowie Ooib'f 
SWctamorpfiofcn, in 1. 2ucton, Snünft, (Siecro"? jj^rirfc, ^oxa\ nnb 'l-irni( (\d(kn mcrbfn. Tic rcbncrifcfifn 
unb p^üofopljifc^en i&(^rif(cn bee eiccro, ber jüngere iUtniuef, ^fiotue, Xacitu« unb x^uocual finb curjoriji^ 
«It bot CMccdmcnt wA ctaq^icn bcfmibci« Itf^lgliii ^ciMMni IcfnL foS {H gM^or «b 



Digitized by Google 



97 



w|v «Ii tin fn\a\id)tx unb c i n pottifc^tr Slutor geltfcn itnb für Mtfen nid^t dflt dn «nbcm anfl»» 
nomtnen »trben, ole in jenem ein anft^nli^lrt ^knfum, ba« für fid) tin (San^f? on^niadirn fann, 
ooUcnbet ift. löti bcr (Krtlärung utuB fid) bcr Se^rer ftinc^ncfle mit unnöttjigen i^tiratcoloc^icn auftioltcn ; 
fuTje )Bfinerhtngen über ba« Sifl(nti)üm(i(^e bicfe* ober ienc* Xuebnicte au« bcn XUert^ümtrn obrr OHf 
bera fittti^en e^orotter jenor Bf**"» »erben jur QMÄutening genfigtn. Um fo cifriflrr \udit btr Vcftrtr 
ben envac^fenen 3<^iilrr auf bie inneren 3<^9nt)eiten bc« OriginaU imb ben (^rift bce (^^an^cn aufmerfjam 
)u malten, ^ietju ftnb feineeneg« aeft^etifcfic Xetlamatioam ctforbctQdl; ber l^etjrer fu^e trielmc[)T feinen 
®(^aicr in cnc folt^e l'aae gegen bot ®i^iiftflcl(cr JK \t%ttt, bof icnc ®(^bn^eiten Don feibft fiit^lbar 
BKtben. 9x ficUe btBtoegen, iMnn bcr &iflke ebmof bo« ®ott)e iiberft^m, btn t)auptgebanfen ganj 
dnfiK^ ttnb rot), ober int ^all ti eine (S^efc^tc^te if!, bcn fuqen 3nf|oIt berfetben bar, unb jeige mm, nie 
bcr SititftfteUcr ba« alle« bc^nsbclt, mit ^tercffc Dcmidttt unb if)in bie innm (Stiit fetner eignen 
Ctorfe mfttMft. Die» foIT nto tnir jmwttcn gef^el^cn, um bem eignen @effi^( bt« iSi^iiler« me^ bie 
get)5niU 'J^idjtiinj ;u kleben, alet if)m bcftänbig corjugreifcn, luie man and) ben Sd)iiler tetnc^toeg« roä^rcnb 
bcr Ucbcrfe^ung unb (SrDAntng eine» lüuor« burd^ cttigc (iiorrecturcn unterbreiten foU. ®o of t eäi 
CililM »ber fonfi ein Mncf flmqe bcm 9etftanb wh| genufl rifflet ifl, fo trage ti bcr Wim »tt oflcr 
©tärfe, in ber ba« Original auf i^n wirft, btiitfd) vor. iHei ben U(berfe|ungcn, bie bir Jtfiittn, hcfo«» 
bcr« bic AUcrcn, ju {Mtufe auffe|en, muB bie (iorrectur fircng, unb tcinc«»eg« bomit |U{riebcn fein, wtm 
MV bcr Oiwt 0(tioffcit 

lie fflrtediifcfte Sprarfic ioU fiiiiftii^ nidit tntlir in brn OTbentlidjen fftaffenftnnben betrieben 
»erben, »obun^ S^tejenigen belfiftigt »erben, bic »ebcr (äc{d;ma(f no«^ 4E)enif bqju ^aben. ^ur jüefw^unfl 
Mcfer CtmbcN foVcH Itonr ci^ciitfl^ Mit Me pst X^cObflte BcfUnuuifit Mitanbei fein, t$ wccbcn ofet 
bie ?e^rer »on fetbft nidjt oergefftn, auc^ anbere oorjflgtti^ gute JWpfe ju birfer fiirtrcfftidien an flrofeen 
3Knftem fo rcit^cn Sprache aufjumuntem. 3n IV. unb UL 2 @t. @ranintatit unb (ärftänmg Icit^er 
euOt au« bc« 9tcucn Zcfhuncnt, in m. tn 2 CK. 8 o rtf e | i im tüfa CdUfanmn, fcmce fWB)i|«tiit wA 
cinietuf Iiiftorii'rfic ^tMt an# cineT ^StlTef^omotf)if. ?n I. unb SdMta 2 furforif^e CMnÄCR flr Vk 
^ro(an vlutovrn, jciiuol)! i iriitcr aU i^rofaiften (<Die Tutoren finb nfa|t ongtgcboi). 

I;te iM] i 1 0 f 0 p l) i e foQ nur in ber oberflen Slaffe gelehrt werben unb auf Soflit unb bic nbt^gflm 
S^ettriffe nn* bct i\'etapl)^|tf befc^ränft bleiben. Tie -ifaturlctirt uiih bn* -Vötliinftf aii^ ber '^'atur 
gej(^ici)tc ina(i)t mit ber |}t)ilofopbie einen viurfuf au«, btr wcnigjtene uUc jinci Jat)rc gecnbtgt rotrbtn 
foO. du ben unteren i^affen foUen }n>ar bei (S^elegcn^ vU/Bift ^qfUfbmtm Mc^ Ibt «ngclra^tf 
lein gcpiffcntli^er llnterrit^t borin ertl)eitt »erben. 

Die aRati)cmatit, at« ba« fidierftc ^JKittel, bie j(ufmrrffamfeü ;u üben unb bem :6erftanb 
Orbnung im Denfen natürlich ^u mad)tn, fod in bem '^aebagog fo vid forgfSttiger getrieben »erben, fc 
fimlii^er unb Atn babnn^ aw^ bem fräberen WXa fa|ß(^ ibre Sßalyr^eiten gemalt »erben fbnnen. 
9* bcn Obeiflaffen foU ou<^ ba« %ot^»enbigfte ber ange»onbten ÜJJat^ematff, befonberf otM^ Me S^enntni§ 
ber t)ornet)mfttn 5DJaf(f|inen geielirt unb im Sommer praftifdie Uebunnen in ber i^elbmepfunü atuuftclK 
»erben. 3» ^ fo nfitlii^en 3ei(^enunterri<$t fott SHcnumb acjnunacn, »oi|( ober follen fätjigc 
unb (embcgierigc iunge ^eutc ba^u aufgemuntert neebm. Sfanierftnnben IM bcr Kontor Md^mtlitb 
in tiier Stunhcn ben (Jliorifien, ber Hi'nfilii^ irfimnvi brn ihi'Mo.icn unb firmeren ®<^ii(fvii iincntiicltlid) 
crt^etlcn. 4ei ben Sc^rribftunben foU ^ur är^altung bcr JDiMiptin iebc«ma( ber ^orcttor an»c{enb fein. 

fXe OeograiJbie wA Oefi^ii^te ift veftcn ben Ci^nw^cn bcr ^n|>ttf)«{( be« »eölii^ ingenb« 
litfjen Unterridjte. 3n IV. fotlen (5T}ä^tun«iien, aurf) an? ber "JJaturgefi^iifitt unb ben ?lttert!iümcrn fleaebeu 
unb ttodfcrjä^lt, au4 vtofj/L ju |^e f^jrtftlii^ autgc)e|t unb bann Dorgeicfcn »erben, in bcr (Scogro))^ 
bk •Vgemrine Jhnte bcr «ricr SMtlcSc «ob Me «tn OentMiinb «efUbt werben. 9n m. temcn Me 
Sdjöter in bcr nttcn (^f?d)iditc foriel, ol« bei ber (JrffÖntng be« ffiutropin« unb bcn Ü'cntotbift^en 
^iftorif4)en ^-auunlungen in turnen (SrlUtrungen bcigcbrat^t »erben fann, aue ber ncucnn &t\(!^<iftt bic 
fiiu ytt e ie i c u^ ctea imt ben Scbtii bcr ttcfocmtiMi m; feer gw gm i HW e tlatccci^t te 17. wM nr 

IS 



Digitized by Google 



98 



«ttDeitm. vln U. wirb btc ottc Ocfi^t fwgfUHg ictrictai «Mb m> b« ncutrra bo« SUtt|i||le «M 
her bcutfc^en ftoifagcfili^t*/ nnl riniQcr «fftmiihift Uiitmii^t ht btr ffiappenfunbc gt(f|(t 
rSmif [^c jUtcrt^finicr tiRtai te Mef er , fomte fai bnr fri^enbnt iHaffe Dorfletragtn. I. »abcR 49(0« 
gro^f^it, (5*ffc^id)tc, il'appenfunbe unb JUtcvtliümer rocitläuniicr kliaitbelt, unb in her neueren (^eft^it^te 
«Sn bct &^iffiöitt oon Z)cut{<^((tiib tiu^ bU son bcn Dom^(teii eutopäti^cn jStaattn unb Don {>cff{ai, 
b*r Cftpi^nnttiiial bur^ furje Viiibdrcn eifetd)tert. 

Ter tttt^fte 8t^rp(an ift Don riltticli flcfcrtiät unb ]><'2~ unter bfin litct „3nfn:uaijn fiir bcn 
UaMrrii^t itn (Shol^ctitglüttn (H^rnnttfum Donnftabt", publtmu 2)tefc {(l)r io<rtt)DoUe unb foig^ 
fDÜoc Urtcit f^OcIt M 9ra}m ber (lattaflogtfi^tn Ki<|hrafl icarr jcit m, iMn>(b cfm ftnl^e 
berfttben an bicfcm Crtt ntcfit crforberlid) erfd)rtnt. 3m Oofirc 1^77 crfcfiicn citi tiener Vefirplaii 'iiv 
färnntfii^c ^cffifi^ (Sipmufien, bn im ^w^^anbd jn ^cn ift, unb auf bcn x)nure(ientcn hiermit ccr»icfcn 
Mebw folta. 

YIU. $4itliiu|t. 

?lud) in betreff bfr Bi)\il\üdit tiebcn bie T.o^c« ft Ststnt« fff)T beat^ten^rocrtlie 3?orf(ftrifttn, unb 
H ift bcn iL^CTOvbuuugen nicbt jujufc^rcibcn , wenn ipütcr ber 8tO(f mrf)r ai« nöttjig t)crrid)te unb 
bic ptagMi Orbilii ber @<^re(fcn ber aUnbingS jcitncife fe^r Dcrwitbcrtcn dugenb nurbcn. l^on Reineren 
^ulftrafen werben bein, bcc obgcfr^ Don bem Ucberfeien im Deutfi^ beutfcli fpridit, ©clbftrafcnr 
€Hrafarbrttcn unb plaf^ilM ad «nu jnbitttrt. gür grbbere !{$erget)en finb @to<tf(^ia0c angebro^t. 

^e @d)ii(er foUen angefe^ene ÜRönner unb t^xbaxt Brauen unb Snngfraum, ebenfo @ircife burt^ 
(SntbtSfung M Raupte», oonu^iiK %tntt burc^ ''(kTbeugung be« ütoden« unb SHcberfi^loflCB b<r tugen 
grüben ; ner baqe iicn febtt, foO mtt ttut^cnftrctt^n gcjüi^ttgt »erben. @ie fotten im fDhtter ben <St«(auf, 
im 2oinmer bat- i'aticu wegen ber bamit oerbunbcncn ®efat)r bei Strofe Dermeiben. 5if<^fQ"ö, 5Jogct 
ftciten, ®4|ic$tn mit ;6tcituflc(it nnb ^Skifcs mit ®<^neeballcn werben oU nnflqicmcnb Dcrbotcn. Sic 
CSi^lKcr mtStm mt nSoi Ooni' unb Scfttatcn fii^ im *9aebagogium Dcrfommefn nnb Don chun Schier 
gefütirt in bic jlirdit ge^en, na«^ geenbigtem (9otte<bienft murbrn 'ir tu bie 5dnilc uinUfjiefü^rt unb ^ier 
dncm Spanien über btt gcl^ihttc ^cbigt nttcnDOifai. Sic l'clircr ^aUen barauf ju Otiten, ba| bic ®(^iUer 
fCMfi^en nnb fftflmnit nnb nrit reinen IHeibcm nnb ^«l^cn irihdlH^ }ur &6fuU hanrn, Mc bage^en 
^aitbetnbcn iucvn mit ?inbrotinng unb labet, battn rttit -Wutbenftrcit^en ju beftrafcn. ?(nftänbige 5ptetf, 
»ic J^oUfpiel, ^cttlauf, iRcif' unb iai(fer>(Abi(fel)i{>icl »arcn geflottc^ $Bärfcl< unb Aartcnffici Dcrboten. 

i)ic fptddk ttaff^t flicr Mc fSdfi^ Mwbc flcf^it 1) Irni^ bie tM^äxßäf «mlfdnbcn Deontoaoo, 
bie über M iBetragen ibrer Decnria bcm ('cbrcr )u berichten ^ttcn, 2) burc^ bo« filr unfm 9C|fi||e 
HafaBbarc (ttbrigcn» am^ onbcnoirt« eingefügte) Onftitut brr Goryeaei ober @{rionc, bic ^cimfiil MB 
idfctt tnmut, fl4 Me OoftonAnieB ber ftnAcn MtcmpMM^ Mb Vfn aiHfFctiittai, befrabcM 
aber bie beutfcfi Sprerfienben, ^ii nctiren unb oniujeigen achnfttn nniren. Sif NamenclBtore«, om^ Pedelli 
genannt, würben Anfang« au« ber ^al)l ber ärmeren '^djulcr genommen nnb |nttcn ba« ^an« p Bffncn 
nnb ju fi^tiegen, bic ^immtx }u fegen, aU Oalefaetorw ba4 Seuer ju beforgen (baö trugen meifien« 
bie Si^äler Ijerouf), ba? 2D?obtliar ju beaufürtiriflcn u. bergt. (5ie wtif^dttn ^ufig ; fo l)ci§t tt in ber 
:j}^atrilc( 1663 assumptas est Ueckmaim, «ßugit 1664 i eodem miuo MlmiaBna est 0«rUcb, valedixit 
1666. ^n 1717 an bi« 1768 ccfd)eincn im !S<f}eii^ fiMlinMn, bom Me Donilic ÜMf am Wcbcc» 
ttnnlkttbt bi« jur 3Rttte be« gegenmartigen .labrt)unbert«.) 

Sie Xu«weifunfl würbe juweilen öffentlid» befaunt gematf)t , unb e» liegt in biefcr 9tfiilß»% 
ein umfangrtii^eS gcbrucfte« Hctenftüd nor, totld)t« )ur üRttt^ettung an frembe t^ebagogien beftinimt war unb 
mo^t ben 9le(cgation«*Sccrctctt «uf bcn Unioerfitäten nat^gca^ ift nnb bic Uebcrfi^rift fflbrt: IllastriA 
Paedagogü Hmm Domutadiai Beetor et Pnteoeptore» CMteri Bentoei Benevolo SaUitem et Proaperi- 
tatwH, ™— 'fi»« ffi f^ imH ntadigogid» mmn urtwa' 



Digitized by Google 



Cct 9Mc|irte i|i fh gnriffcr 9. 9- ^lITiMt cot Snote^ «. II, «ini BatriaalM imbUoM 

inscrtiifii-i et in ntimenim BeneficUrioruni f'linri Miisici rcccptn« est, nt ob inj^rias bellica«, qiiibn» 
P»trU ejoa prope auccambit (1711), Ötudiurum coüptoram carsnm ibi impeditum consoUretur, ittod) 
Mk InwM AadttM, «mUo bvM li iwimiih— Howii «t diMmHrttmai aoatans ivorarai, «boM- 

synanim heneflcium tarpttw tllM— honestornm riviiim credniitati, rommodato ▼ictnm .ntque ainictn, 
quibiui hnud iudigeb«t, petoido flt nihil solveiiüu, cunUiM^ipuluruiu , quo« in «via vitiorum sccum 
abripiU^ paeudM, libris et rapelleettU UOatm iaaidiM atnuit etdWp«vit et«., \pStet tarpiter aafagit 
atque pnblioa ad valns PMd«c«8U oltatiM, nt et «ledUeiibM et dindpliiae lagWaea Mliabaeiet, 

non rediit. 

(Sine an ber Zf)üTc bt« ^acbagoge anflcfi^tagate 4Bt«tiMi Intet foloenbtrtnalni : Johann Daniel 
Wolffiuü Crumbaeenxla: Ob eontnmactm et ex obatination« oetfdnuam «baentiMD k Uboribu et di>- 
ciplinft Scholasticft hiaee ad offldnm public^ reroeatni atqne at intra bidnam te ditat, nib poena 

relegationis publicae et exc1u!»i»nis nb umnibn« benefieiia peremptorli citatnr. P. P. DarniBtadii ad 
valvaa Paedagogii, die 24. Jan. 1711. !Hnm(rfun$| bee 9I(ctei«: Beverans intift Btatntam tempna iate 
WoUBas, delictnm depreeatns atque pogt castigationem pnbBeam in praegentta tottu idHriarttel eoetna 
a feUi]nia praecepforilnin fattam reccptu.» est in ordinem et nnmentm. 

DU im 3a^tc lti<>8 befohlene 2)c)>iiction icc ^ältt in btc üiri^c »urbt unter hm Kcctor 
Gtotf^aiifen .od rinc bon (^cfc^matf ber imunn S^tm triebt mtfft angemcfFcnc anb tctna^ ernlcbr^CNlbe 
(Scrcmonic mqc^UUt." C*m .tafirc ITStl tinirbc rr.iiiiit, taf; brr r^ottf«bienft „fo ttic bisher bt« Sintnr« 
9tf(^c^cn, alfo tünftig aud) bc« Sommei», 10{orgenb« Don 8 U^t an nnb fitta jebcAnal in (Scscnnwrt 
Vottftt Wim oitf eine juwtfmagige 8ft mit flmntfi^en eäflStm tot Vaebagoft tt|«fttii, ber 8efw^ 
b(4 '?}a(l)niittQii#30ttc?bitiific>* in ber Stabtfirt^c aber bcm rtgncn guten , burd; grljorigc ^Infmuntming 
emi«(ften Xiiebc bei '^iUer imb bei &n^t bei (SUtm übnlaffcn unb jcbe«niol bun^ einen Veljret 
icaaffii^ iMcfecii folfe*. 

Heber ba« Sctrogcn brr ®(^illfr wurbtn Ijäuftfi fifaqcn (out. Iß98 forberl l^ürfir (5pnnftorium 
ben Stector X. ^I)(ei auf, bafiir ju fotgen, ba| bic Faedagogici fii^ beffcr in ber Jttrc^e betragen foUten, 
ba fk fM^t amci« tan du» ntb ln^Betcn «cia 0i»|e«, vamhnXBU^ bnü^cbimbcr QNOitff fUMi^fm, 
fonbtrn Qurf) u'wiftn unter »J^rrnbon (SotteJbicnft ein grof^f« CSewAfcfi unb ®fmumtri unter firfi 
galten, baB bitjenigt, \o m\)t bei) i^nen fi^fen, jaft borüor ihnen iiittit« l)ören Wnnen, fonbcrn in ber 
defoUon »erfthret neTben*. 

1707 bfftogtn fic^ HaaN, Panlini unb Agricola über ben ftaftenpfrwnlter ?(nioIbi, „ber fie mit 
eiyrenrü^ttgen unb ^tviipticiH t(>riiiini.s in einer an ben (iollegen Agrieola oejdjriebencn fdjntfit) diarteqtiea 
osflegriffen I)abe, n^cit fein @ol)n au« einiger Rnbifi^er differenz ben ftflrteren gejogen ^abe. Ta9 Soa« 
fiftorium werbe felbft einfe^en, ba§ ein praeceptor publicuti Don benen actionibnei, tceld^e augei ber ClasB 
auff benen @affen jnifi^en ben Si^utem gefc^ä^en, trtnc anbre rationew 3u geben ^abe, ald bog er bic 
delinqneDtes, WO il)ui eine fttagc vorgebracht u>erbe, seenadam acta et probata obftrafe unb fie ju einer 
innen condaite auf bei 0a|fe ermahne. Quo facto ^b« «r fciacm Smte nnb statatis ei« gciäge f/tÜfaM 
nnb fei ni«^ kcrbmbeii oiif ben (Waffen ^erum ;u vagtrea wA Me 9uben nai^ ^nfe ju begleiten.* 

Tie Rtagen ?(rnotbi"i5 unb 'änberer über per^rf)iebcne SRitbräuc^e oeronlafeten übrigen« ba» Son« 
fi^wiani ^ ber fleuwgten ^norbnung, nad» bem Verlangen be« (Ssnrectoc {Mo« »ba« IBcKt ic^ |u unter« 
filmen anb bic SMbcn bocfltcr abjn^Bren", ba^ ber ^ofprebigei ttnbcMalb nb ber CStaM^arccc Oiuiu 
„in ftillc eine iimbtirfic an\a^l Paedagogicorum »crhbren foUten, nw« cor ©etjnafimcn ber .'P>err (Jonrccfor 
^ai einigen *S(^iUein gegeben, nie tx biefeUigen mit {nuk ancruflfeii nnb ®(^^en tractiret, rnol^in 
Mc CM^Mtr Bf^crf imb Mar]n iftifAtt beinfcn inb geben iNdflcn, sifbicf eanvUla ^c feit vUj^m exudM 
gemacht Wtten, mo^in unb wem fie ba? 9?vennl)o(^, bariiber fie l^re iSe^ber oerborbcn, fcfileppen unb 
tragen mä|tcn*. Z)a« ^erl^at fiel füi ben (^nrector iienili4i gitnftig au<; bie ®<^unpf»örtei rebuciiten 
M bicmf . MI bfififtf bn IcnOi .cIm Mmwar mrahm «t laarialiM. aUtt btflllilwiMl «kt 



100 



promeritse diftciplinae impatientUrimnm , fitttn ^hrin|nt geraten, unb bm Vigeliam cbicn KtUbOMni 
feC9 oecaaioD, bo ber Virgüiiu trortirt werben unb ber Ihtab fii^ nidit n>of)I conbuifirt" 

^a« ppcgc att4 bic itnaben bei ben ;£>aaren }n gntfcn unb ^abt aiu^ b<n ^oibi •gccofr^, 
tMÜ et iiii^ uibtift (dkmnncR ttiuM*. ^stitnisni fcl ^ctgcttoi^tt 0<vo^iit(il vnk foO ihm^ 

Änorbnung bttf iSoniifioriitm* aud; fertifTfiin in bcn ^rifmnbfn gtftattft fein , ^;l man c? btn ^fbfllcn 
oUrtii utt^t jiunut^cn löimt. X^eu pneceptohbas foUc geftattct (hu aeben 2 unentgeltlichen hori» pKbIlei« 
Mc biftlc flfi prhvtiKfMbHw ^tttcit fk^ tcfsiibcii (mwiif> ]■ faffm. 1714 Mnitact Cm* 
fiftoriuTO, brr Stector Arnold! follc flrtptg ouf bie ©ptettr unter ben Paedagopisfen tuquiriren unb mann 
fii^ einer ober ber anbre borinnen betreten laffc, benfelben nac^brücflii^ abftrafen. 1745 mirb grogc 
l^e llifTkaiOirtmfl«ll«M fMM|( kcc PrinaaM, mtätUt Mm Mn 11 M 13 StSfim t(fil|it. 

Tit Snfi4tai M Alteren Qcntf über €M^»^U^ ffaib mdi b(ute fcbr bcadini türi:li: iDtioi 
tarn ai4bann ctft au* einer Dorfommcnben töngi^iaig dntt C^itef auf bcn IVanod au ^uctit ji^icfc^, 
MNmn am bclvetfet, bas ioldje 1) bem i'c^rcr betsnnt, unb bo4 2) nid^t );ct)örig gea^nbct 
»erben. XHiicnittc [)aube{n ftiiaer, mcW bcm l'cbrcr Oiadiric^t Don einem jugenblidien ^crbredicn geben» 
Ott bicfcaiat, MU^t it^re IJKctnunt in einem unbänbtgen iRttifonncnient on ben unft^icfUe^ftcn Crtcn aul* 
foffen. €{e fogcn, fie »iccn pan Vnbrinflen ni<bt beftcfft. tkrabe, ofl ob fte mefn* (tebmgt nribren, ebne 
eine ri^tiflf 'Äbruht, blo6 ou« Irieb il^re« Ctlüfte^, öffentliche 9(nfioltfu ;n b{'Mii;;ii cii, nlf ;ur all(cnicisai 
unb be{onb<ren ^^cntnf ein SI3ort ju feinet ^it ju reben. 3BieUeici)t machen {ol^c iUiBägeT be« &ditS/> 
Ofbcnf att4 nnniianf We fhfc^b ber ^l^er bnr4 (BctinflfciHit^uns unb Setfleintiund bcrfelbca 
^erfonen unb äenittr bei ilirtn fiinbmi unfräftifi. ^nt man notljroenbig ;u einer tliätlic^cn i!^eftraffun0 
jn f^reitcn, fo taui ber ^lilcr burd; bienjamc :üor(uUuni)en Dor^r überfuhrt »erben, baB er bie SUnffe 
MiMcnt; t» fM^e Mcfe« eine nMlwenbiflc fSiX%t fefac« Vec^nftcni, «ib f» em^fhibCfa^ bie Straffe fdg«; 
eben fc felir ntüffc er min ba« i'erbrccfKn, aufl welchem btefe cntfpriiiflf, ffvcliidiciifn l5r in::n ^abei ou« 
bem ganzen 4)ejei0en be« ^e^rer« abnehmen fönncn, ba§ bcrfclbe nur ungern an biefe ^c^tigung ge^; 
(|(fii|l»ti(ic baut, bn| Cr fcbu bconmifec Kalkt m i^ncn tUtBIkbm wUt. CMi|rt td^ dncR «klt 
gan( füllt unb ftfjaamlofen (^emütt) un# nirftt ohne ,?iofniuin einer tieilfümen >)?ci!e unb ^^efferung taffen. 
dliemanb urt^eile oon ber «SdtulAöeftraffung au«> ber (ivjäljluuö bce ;bc!irafitcn ober anberer feine^gleii^en. 
9Ran fraget ba^ex »ett fieberer ben 3itd)tmetfter felbft, o^ne bog man tnjwifc^en bem jBeftroften iRccbi 
flibt, ober (\or bie Vfhrer burdi !!n;ie:!i!id)c^ Vo?iielien btt) ihm Dträditlid» mad)t. Ueber^aupt ifi tt ein 
fid)Ciee gorbcntngetmittel beq bcv ^^djuLjuc^t, wenn lilteni ^(itcn mit '»n l'el)rern »cgen it)rer iiin&er 
{Bo^Ifart entmebcc mtubHi^ ober fc^riftfi^ gleic^fam in gemeinfcbaftlii^e Serattifc^tagung treten. Zit Sekret 
^oben bie Scfiäter nur »enige Stunben unt ficd : unb ba plt brr gegennörtige gefd)ärfte S^lid be4 deifrcrt 
unb bie )turd)t ber 3t><^t mancbe« jurücf. 3m |>au|e Dcrrdt^ ber «So^n fein 9iatureU unb Stcignngnt 
f 0 oiel beutlii^er, je freier nnb ■ mq —m w cr CT bei bcMi |H nccfi^ gcM^ t|t an Mc et m MB 
Sinb^rit auf befunben ^at. 

lieber ba« SKorgengebet mai^t ber dtterc SBcntf in bem Programm: .2)ie (äeftoU einn 
e4«b IW Ci foO« M na V«? Mc «lUcc nitfl i|«w fctoytm, ic tmn 

Claffcn in einer Stube, oerfannnlet finbcn, bafelb^ cfo tHMifi^ee Sapitet, ober ein Stücf befffetben, in 
bor Otbnuug lefcn, unb ctflärcn anhören: IM^ bann bei) benen in primkCUu« onbunbenen 

Pitanon unb Bwuianwn ia bflt 0hcuab6|nM^, ai^ mtt iMcaifcia Seifen gcfi|{c^, unb fMid bie 
3ett *,utä^t, pfiilolpi^ifd; unh (ftfofoqifcfi erfäutrrt mirb, um midi bcn grSfeeren bie IIu«(egung0 ftunft in 
i])rcr 'ilnn)cubuug ^u jctgeu, infoubcrtjeit aber bie (i^ibauung barbeq }u beförbern. (Diefe« ift aucb ber 
.^umf ber mit foli^er biblifc^er l'ection oerbunbenen Siebcrbi^ng ber iwrigen Xag« ongebBrten ^ebigten, 
^u wetd)en bie Slafftn icbttfmabl oorbereitet unb unter ^luffirfif ^»eljrr orbentlidjer Vebrer bebufirt werben.) 
^^inn biefe« gejd^e^en, foU bie oreetnigte lälaife Ui. unb 1\ . jainmt i^rem l'e^rer mit ben oerbunbcnen 
Piiaaaeni a«b Benainaflia la GImw L jafnanNaMtov aak bniaa 1a «teer fftifii— lain bcai •cfmi 



Digitized by Google 



101 



«nb @ebet, unb ber Slbtefun« eine« furzen Stüde« bei <3ittenbit(f|eT ^eil. Si^rift be^wo^nen. 2)inaMf 
biefe Wct ift ber (^efanfl DoUftänbig : & 0tf(Mcn bo feine ^tbbrungen biixdf ba« »erfd^icbctte cintcetoi 
bcT SUif omtnenben : Q» ncibtn aUerie^ fonj) MTbnmenbe Snftö|e unb Uniicmli^ifeUc» Dtmiiciicii, mb 
feie Hsbac^t im ^öe^fe)^ itffttt nnter^altm. T^ie \p'at fommrnbe rönnen annebft oon bon %^fctt, 

btr nur 2 Staffen jufanmcn ifot, \o mi fettster bemerft unb ju gebütirenbcr Btxafft gejogra tvcrbot 
3u (o beffem ^anbbabung btr @<^ul^it(Iit foH au(^ jeben ^onnerftofl nadt bem 9anb0etto9 »ra 
9 — 10 Ubr, ba bie ai^iitcr o^ne{)in ftt^ fmb, bfiifellic:-. luiu bcii Praecepin-iliu. ii: bn ^v^llu:^, unb 
kc9 iSftvc aiUff ^j^t^tmaxt, eine vAmüi^ iKcbt jur jÖ<||eruni} ber Sitten gehalten mnben. Xiabtli tüttotta 
M( clM ^HnniMbt 9Ränge( beamfet onb 9bt0fm wAm, unb fo tf»al bon l)5t|ercn Oitcn Utf ber 
3ugtnb }u triniitni liefdiloffcn loiirbc, um fiirttidiftcii unb mit joDid mctivEvcn 9(nfe^en unb 9Jo(^brucf bc 
harnt gcnuM^t »erben, ^ier »erben anbcq anbercr gute Sitten 4)u(^r ange)n:it{cn unb crifiutert, bit 
iffnitlfa^ 49(ft<K juvctten «crfcftn, out^ ®(brau4 wn beiiii«rigen nfllfli^ in^ tntoi 8t«HU|i; m» ikUfU 
in tintm alle 4 'Bodttn unter bcm i'orfi| eine« .tjprfiniiirbigtn sd)otQrci)en, in Ocl|fc)|li ber gefammten 
^uKioUcgen gclKtttencn ^bL S^uK^onoent abgcrebet unb bef^loffeo, Pbtr hm»» m ta« gfirftl. Sod' 

mtaltaR (|CtMM|t IWikUL 

?htftn(ltnb fnrj inirb bie Srfiut^urfif in bcn „(Fnirutcn Statuten* be^onbett. „üRon glaubt 
b«n l'e|)rera bie nbt^igtn Siegeln ber Rlug^ett, iDjobciation, unb Däterlit^cn iiiebe ju i^ren Si^em ttiäft 
(i|k Mcfd^Rttw ]K ndfftaf fiHbciii cW BW ti t iricbne^ jusi Mnwi, ks§ ^ WcfeUcR Mn fAfi Mcfkc^t> 

«üb nad> i^rer beften (5infi4t outüben »erben. " 2inb ade flijtlt<6en (Jrmobnungen unb qenjöbnli^f 
Ctrafen erf(^S|i>ft, fo foU einem ^iütt, bei bem feine anbrc ^-)offnung unb (ein Wüti )ur ^efferung 
wnni#|Bfeicii ift, ber Stoff enunterrii^t anfgefitnbigt unb ben ültcm }ur neitexcn Serforgnng bcifelbcii 
fltlic^e ^T2a(f)ritfit uttb 'luitb crtticift irrrbfn. Tif (Jnrccrflrofe bleibt nur fetir Doriügtic^en Unarten bei 
Iteigtblid) DeTjud)t(u aiibcvwcitigcu ^iittclu Doibct)aUcu, unb foU fein l'etirer btcfclbe otjnc iI>or»iffen unb 
Vmlnigung be« 3>irettor« aitfjnlegcn befugt fein. 

9n ber neueren 3eit »urben me^rfa(^ S(^nlgcfe|c erfaffen, 3. ®. 1838, 1844 unb iftcr, VU nÜ 
geringen Säuberungen ben ^cute noc^ gdtenben Ageftimwungen entf|nct(^ 



Die t/HfOX M ^ebogogium« »orcn »ic bie )Ke(toren bi» in bte neuere ^it X^cologen*), unb 



*) Ben btt in<|ft(i(b(n 9«t%t ffit bit e«nt|anig bc« niia bil^criMai 9l«ib«n« «rngt btr 9t(Iigton«'3ttBK«, 
bcn SttctoT unb Stfirtr untfritidinen mnitfu. Der ffmr«, bfii CenrcctOT Oormbgtr on«ftfOtf, lautet fol«cnl>frmci|«: 
34 (Snbce'Untcrtilirii:hiMKr bcttnnf ^itmtit leiffentli^ ""I' rDolilbfbilirfitliA , 81» btr Xurci)l(fid|tig lni*q;lciciic ,'^üiit nnt 
Jjim, <>tTT (SJforR VaubRiaf iuc i'cfffn, «taf \d tiaCfndnboflfn, XifO, ^ifflciibaiit unb 'ilibba !c. -Mna flU(6ia«r gür^ unb 
^m, mir (iiutiiflf anbelltnng lljun laifeii, Sfine ÄßrfJl. (»ii. mid) \\m Scftufltuiif: jriiai inn XoTiiibfiatt gtntbtg 
«af- unb onjunt^mtn gcnrigti unb wiUig ftoen, f» ftrn @fin R. ©. i(t) »orliin, btv reUgion Ijaiba gniusfamb fltftttn mftrbt, 
t«mit fiä) bitftfbt itbi mit ttaftig mt btntii babet M«B«i''"> btf<bwcl|rnu6tR bt|ic bag humoHh unb gtnwIiTt mifftn 
■l^tia. SM bl bocnf ia nabm tuw g ui , ta nxI^K in f«l%ioHfMb(n mit bta Brabc tu uibcc« aU 

U UlM imn MOtai nb Maum, MiKttc bta t»i|n «ett Mif*««*". »<a«|c OMgMl HaridM uf 

«ilai,iiit|i|aii«CRiMclaibeM(g(Rnbndfl|M;a«bba^^ MWf nb <f|i moIm 

Iq^tB adtffnt, 9« aton nib ^ |i rt<tt«T gan^tttntiittiai« wfawt nUgtom, kb «f M rba<H i « nlH gMwbigM 
fDU^ nnb {KTTit, dl« in fonbtr^rit brftbtbtnt fltntbtgt btfragimg, b«Tib<ui< (ein btbrnftirn» fltbabt, ml4 !■ oAt^Ml 
nat mtint relif^ion fror. 8<stug( fyxtxnü^ biirrf) au«ftrtigung, anift in nnb mit haft birfer grgenmetttgfn fiferlft, Bit 
ruffiiiii; ber t)<i)lt()(n l)o<bgtbtiitiit4(t(it Mai^ciiti|)(ni, bri lurliifi mtintr fttltn fttligltit, an eine« <)rldMV[tn:i(:i i(ibli(|ai 
apb« fiait, ba» in meinem ttTlKU, in mtintn fiiiiuu, uiiD in mcintii c|fb«nfbfn, bic ungrenbcrlc Äun^lnu.iifdic lionfeffini, 
npif bitfrlbt in llnno 1580 lotvlanb fiaqftr Sarlc tr.n tiu-.iiLti lHiliirl'iui;f:n ii^'Däiliinu*, poii otlidicn [in..i<;Biir.-niieti Öliur- 
gtifka nb 6t<iibcii, unk beiuulttidb tf^fimi ^txu tfoobfraf !|SbtU{ipjtn bem cUeni bo4fe(>i«e>> abcTtci>tn nwibtn. 



«Ml bat IffAvH Mie Imiei^a «Ml ObMMik WiHMb«tiHb te mm Uai^ C4MlMbWlc mdlMd um UR 



IX. 4tfjm. 




102 



bic mcifint ^attni rin @<Mamt nur fo («nQc ongenommcn, bi< ftc cbtc ^mcittüt alan^tn tonnten .*) 
d^rc StangDcrfHUtniffc unttr btr @ciftlü^dt gatwn }u häufigen ®trdHgfrtten 'Mnla§,**) fo bag baiübcr 
Bttt)Tfad|t ^erorbmtngtn erloffnt würben. @e murbt 1736 in Sctrcff bt« iRan^e« ba l'ctjrer brfHmmt, 
,btt§ ein Reetor unb Prorector hti Paedagogii mit benen (ünfftig )u orbtnirenbrn 2. unb 3. StoM* 

fifaimii, aMmn biefe Itinc Definitont finb, im 9{ang unb Sergoiq ronliren fotlcii, unb 1778 in bc« 
«Cmauxten Ctotttten" ^cifit ti: tJorntt mr^flglif^c «Subiecte Tu^ ben ^c^rSemtcni bM ^ebago^« }u 
brihmni fo tiicC e^cr gcreijt, auf ber anbrni ?citr aber aiicf) brtti unjeittgen &$eg(2t(cn oon ben Bä^ui 
Vemtem in bo« VctMgtSnt aU eise oenntinte i(rt uon £tanb(«i£r^i4nig» fo Diel (eic^tcr begegnet »cibi; 
fo follett btr Conrectvr tak CWw i i r e ttWf om f){ef!gen l^baqoc), mit bot ^rebtgrm, bie 3nf|)ectont 
aMgcnommm, burrfiams; na^ bot Oalimi feco* r ic^^^c^ nniMirfn, tU Obern Pe1>rcr al c; , fo wie an '?temtem, 
ilf» aai^ an ttulercr (Uftt mb Oiibe mit ben übrigen geiftlit^en ^üebitnungni Ukil)ältni|niä|is foit^c^cn. 
904 ^ierbwnl ttif ade 3ctttn eäfidVUmttn, tmn fic mt^e 9af)re iirrem Xmt nrit rrtflid^fttm 
QÖfer fiirgeftanben, unb fi(^ btefer Vtben#31rf ferner ;u loibir.rn nirtit Vum liabtn, tnir^iinHcfi n'i'f ^'ffi^vbe 
nuiB jiigefU^, unb i^ntn bajn Sraft i^e« SUnt(4 ein eigne« liiorrct^t ert^eiu. 'ii (oU Ubrigend feine«' 
Wfß fb dn 9(f(() t^HWf bttf i^tt C^ntt^cii jh ti^fhiitcni bcf ytb^ yi t w||irfcflit fdni nb 
werben auf ^ir ^^iiritnft ou(^ we(t(idi ^tiibiertc von »orjUgflü^ni talfttai lMU|b<iMB4 flMflBCWnitCi^ W 
aui^ Don biefer @eitc bcm SBaletlanb niigli^i ju nrat^n. 

fitr ttiilncii|t bct X^MiigM wnr tii|nf|li4w ttc^ cbifcMf ; bcfnibcrt tretet htt Mt^cmtif^c 
Unterricht au« !Dlia|tf on geeigneten Pebrern bi*wei(cn ^au] nii?acfnf(fn ]u fein, benn 1753 wirb oer- 
orbnet, bag mit ItJMinnig ber nuitljcmatifc^n %i$iffenf(tK>ftcn binwieberum ber 9(nfang gemacht unb 
ber ^taMrector 9ttXi ^ierflv eine bcftobcrc acCoMns tion 30 fl. iäbvtii^ crbtlten foUe. 1799 wirb bor 
ftonmicrrntli SAmitt \\m Ccfirrr ber ÜSatbematif unb ^h\v\t ii; btr pl'trfttn Cloffe be« fcebogogium« 
mit 6 wikt)cntlu^cn l'cl^rftunben ernannt ; bie 2 tetunben, in tocli^cn ^ector ^Bieni bil^cr bie 'i)iatt)cmatif 



CatccIlUrniu Di). iori« LutlictL uiif 'rVti- fr11[fi)c iu«j)ffamfat, SJfgirrunij mrulanb Jirnn l,'a^^groffn ©cotgoii ^CL^ rliiri' 
uiib ^mn Viuitfliaf l'tioung» ttf illiigfrfii ^ÜjrijJlfcligen, in ^Sjrcr (*ottifrlic|fn Rörftl. &n. Citx ^atfdtajt m üirdKu 
iinc äiinilcii, iniith ^L•l ^Qrfilitben $if(|tf*fn aUgmfinrn »irdtcii agtiiilen behalten rootbcn, (rncn in <*ot)f» SSort ^ro- 
p^titditii iinD •Äpofioli[d|tn fdftiftfii afftrüiibt», in m\i)tx Confunsion i* burd) t\t flunCfn P»ottff, mit unfr1(^ro<HfBiiB 
6nr(rn, ffir bmt Kiditctflud 3rfu S^riftt nf^einrii unb 6fgl)aibcn SirArnidian jirtrn, banvitcr oud) nid)t« (*b(r 
«fleatfiib tt^ica, nttn «fen (((rtibtn, Sitlmc^r t>t( mir unbrrgtbtne iu folc^er (£i)Tißli(^cn religion, treftliiii hii> vni gmb« 
|((|ai, wie (iiMW •MMHMItfgtn ConiMlori eignet unb »0^1 (utjteta, lOe« angtitgenrn bS41iei> tltifc«, mlWRittlM 
Mb «roteifcR, Kciii laiit (tariin nk ui^ fMft i* oHiegenben f^MlMgM «(nUllo nb Id bcm »bge tee lw 
gluiltilibftaiiMiuM uciwluclll bce giuibt Vonm btpiiUg Mtttci mil. Ol tt nub fi4 mr; bot Icc ivigt 9Mk ni4 
aM gm^tCM UttlKil, olf« faOra liegt, bot i4 lbi>f% uibfn nuDnunc) würbf. morifir Seine Vlmai^t bmOrigfi 
grtettni fHn. unb miA bri mfiiirr riAtiqrn bdanbtnu«, b\% iit mein fctlti^ cnb btrrin ;u ftfirrfbrn unb |a f40l}tn grrnben 
(nbDf, iicKi '.riin nin,Tlfii r^,•v icijbrcit :r;ivfc, ^.^f; ;In^n• intiiu-:- qonottqfi; Aiivfifu .Vcrrn Vonbgrafrn (Uroigen* 
}U< $fff<ii (dtiUbfCii'Mi hll^.ll^.> hrrni vi-ii'.ct ll^,l^l^lI^s•l"I^•n Vlup^puriiildirn CoiiUbsi.u niiii; iurrc. Pbrr barnnbrr IrljTfn 
kbreibrn ober «bm II n;, ini; •i"M cnnc ,\iivfil. i'i'n, unb in ni.iniifl Dfvcfdboii ^i-vo rvLiiMlutfii (irbcn, ^^^■C|l^r^n^fn 
gttlktii ju ?i«ffen I«nnft4t>nf(l)tr ».'inj, oiti t< iitm rcenigftcn bcro nQ*9cfe^ien jclinmr;! rHhütro, irti e» idivifiUd) fo bot» 
Mitabigtn nnb jn trttnnfn geben, unb midi baran gnnfi, ungnnf), frrnntiliiiaft, feinbfdjaU, gab«, grjdirnt obrr einigen anbern 
MipMt ni|t irren toffcn, aDc* bem enb«, b«« <S«tlc« el|r btfarbcri, puriu* ratigiaiiU ge^«nb|obi, mffttriuii mb 
tndluai Ii nUgiMsfMbCB ibföoeibet, jumatl uub ber Ze^amcntlt^en Sctorbnung, bk Milaib Snbfnf 
m MN «c. bei ttagnt, bo<b[iili|fr. bfattntaRabW» <■ bm fnilttt Mc U ». «M « «* C^rin bcfognb, Mto 

migllpi^ VUlMtf ^MIfeSlltC(|4vl|lt Mite MifltlHMt^lHI ^EVS^HA^^CIK 9llfi(fl|llk 9c|i(C^Ctt Wik fl^CkfH l4 C^Hl^ 
QnaiautlogMlii b(tt t*. Afvilb Vm* IM. W. ÜMiileM CBn«l|K. 

•) 1680)pirf M. V. C*. Traut al» brtttet PrMecptOT angeftcOl, niitr: t[- ■i''C-\nc;.m;\. n. -nc : tir iritniingrt 
fCbdblit^, mo iii(tit im Uinc« Sebent, bod) ;uni nenigflcnti 10 3af)T lang m foldjfr Station b({tänbig Dcrl^atTtn |[>Uc. 

**) 'St'm ^(bftcrbrn fStltH^et Verloncn wirb Roctori imb docentibai Collegis ein ^or gcfd^ictt unb 10 fl., itiic c« 
ra^MTSB flcMc^cn; e« («t bawM Mt gekumittt OtifUi^Mt (tu XmtntMb mb fltanid btttimieii mf gef^tbcne« i«>i> 



Digitized by Google 



106 



•W|ftTa0Civ fodm juT ittOu ket gtiM^if^en ^rofan'Xutoitn nib jar tatrinifc^ cnxforifi^en ic^eübunt 
Mnocnket wcibcn. $oa 180a— 1806 wa Sricbri^ Suk» ig tdftec bot flRattanatS unb ^^qfil (f|>äter 
9Ie(^nn8<(oinBCT»!C)ttcctoT). CScin 9tai^eCgct lP«nr 1806—1823 Sabmig fS^tticrmad^tt (na^uuill 

W» a/fm St^m btr fnmjftfifi^en mb ito(t«i((^n @|nrai^ eif^^cint 1703 Franeiieai]f»j«i 
BouKBva, b<r brnn^ bcfoiibcr« (peevUari) Demt b<« Sanbgnifni «Ht 9tlim bcr fTan}Bftf(^tn, itdienifdlai 
unb fpanifdien Sprache einflcfiif)rt wirb, um ttlicftc Stunbtn in btr Sot^t bit fronjöfifdic unb itafitnifc^c 
eiftadf |u bocircn, naät furict jeit aber ^rintlü^ entfernte. 1719 »irb bcr ©jinu^nuificT Zipper 
cto S^RT ber fran^Sfif^en @pra<^ angejtelft nrit einer Öef(i(bnBt/ tiric fic b<r e^cmOgc @|mu(iitclflcr 
Antoine f'nlianl fltnofftn, iiömlitfi 50 aitlilr. aiu^ bm extraordiiiaireu Straff ftUlbcm, fobann an? I)icftger 
KnU^ere^ 6 Holter 6pm nnb 5 ättoUcr (itn\lt. 1724 bittet Alexudre Piffard, xvta^, natif da 
81 BoiMt du« 1e liMit DinpUntf, Aaat oltlig< de «1iw«1i«r m Aiil« powr Mwe <i« B«ligloB im 8r» 
(aubnig, ficfi iti Tarrnftobt aU <Spratf)mtifttr btr franiöfiictcn Spradic nicbcrjufaffen, ineMje? il)m audj 
.ba er lange ^(it auf ber Unioerfität :iöafel aU mmitre de langue geftonbcn*, fou>ic in Stnbctiai^t ,bc« 
€!)mnl|«ciflcrt di|qier( Mtnricr KutÜflii^ «üb baf bcfiacflni Mc prirat lalbmalloaM te bcr fhm» 
59fiif(flfn ®pra(^e nirfjt rooljt }u ^obtn jtrccffn", brtridigt wirb, jebO(^ o^ne Cefolbunn ober rpmntion bei 
Zipperi. 1725 fonunt ein ehemaliger (äamielitcimöni^ C'liarles de Bn^penal mi Loxemburg, ber lut^rriff^ 
Mebn tM, a«b cc^ gcgea bU Aifi^ bc« CmilWwfainK nnb i»ch«taai Matlc« (mcK nun nii^ »iffc, 
»it «Supcticain , btr VÜ^ ciantat Teutf* prrffrfic, ;u erhalten i'fi, „^ubtme autft bie Grfafirung noc^ 
ffirt}lii^ beq beut OosTerao Ttoukhod ge^ciget, boß bei) bcr))letd)cn änbjectis bit benelicia juioeiUn übel 
«agdift mtben") bie Srlonbnii bie franjtfif^c Spraye o(« ein orbortüi^ beficHter @trra<i(|mtiftcr boctren 
jH biirffti: and) eine ©efolbung oon 106 fl. au« btn ri#pe"fation«<®eIbem. lie abfid>t, t^n an bie 
(Stelle bc« Su>9"' «ber }imb(i(b unflet^g unb an bcijtn ^ronuntiution na<^ ocrfcbiebene« )u befiberiren 
fri*, tta Spra^neifter am Paedagoginm anjufteUen, fofll «ll^ }ur ^u^fil^ing. 

Der erfte Öm^Iebrer für einreiben unb 9tc(^e« »or 3. 3Ren})er, {^rftl. (Se^.'ftaajKifi, 
bcr fUf aber nte^r um bie i|$rot(ction feiner Qcmanbten, alc um feinen ^Dienft am ^ebagog betOmncct 
|a haben fc^tint. 1751 empfiehtt bcrfelbe in einer 9ittf4nft bem äanbgrafen att Cantor in (biegen feinen 
@(hn)tftcrfohn «enj. $o ff mann, bermatigrn ®dpalmeiftnr ja SnBbwf M 3cna, «»cblcc «titt mt 
fein ftubirt, unb nebft etntr faubertn ^aubfi^rift einen feinen aitb nrabenitCB Baaa, Tenor nah DIaeaat 
fiaget, fonbem andf ein bicbcuoriiicr Äcbuler bt« berühmten üBac^« }u ^eipiifl in ber 3nftrunieitta( 
ailafit anb foabntii^ ma« ba« Slaoicr betrifft, ftanf fein foU", cncmutU fär bic Snttorefteae in Doinftab^ 
ffc feCB er cht Eipectem Deeretam an«gebethen boben ivi0. — Den nlninilcn SRenjjer gibt bo« (Son* 
fifiarinin baJ^ 3'"fi'iif^, b'^f; cv pf lubitii. unb oiuu tflir feiten fomme, unter beni i'orivanb, bap er tvegcs 
fclncc Slrbeit auf ber ^oc^fürftL ditli. fianj^i nii^t ^it ba}u habe. Um e« in beffcre Orbnung ju bringca^ 
^icflr aioa ei fttr'i bc^, bn§ cnliacbci cfai anbccc an fcfiict fitOe onguiaaiaica lactbc^ obcr^ aiena cc baM 
bttilitn foürc, ihm aü^eit ein ?,<üul, fo offt er fomme, mii§te gereichet, cber oon ihm bem Rectori gegeben 
»erben, um nach proportioa feiner :iüerfittnnuig ober fiiMWbmi ihm oon feinem aalario, fo er baiwc 
(caicBcc, eiMM niiNiKfCB. wiBfnMuai fc^ ^ai a an a a u w t<9"mT ciajavunca^ mt vi9»w^niiae nacauM^ 
unb flfipißeT ol* bilbtro flcfdichen, \i\ h^ittcn, ober fit^ btr ßntioffunfl ju fleroflrtiflen, umfo mehr, att os 
einer foi<h<n €<hreibc unb tKechen^tunb ^ielc« gelegen fei, neUtn ÜJiele, fo ba« Paada^opom fraqaMitifea, 
fai CnuaascfaBQ bcr SRittCC iib^ ftabirai fltuaca aib fk^ Mit Wci|iicB viib Ch^rcücn ja ecal^wi 
fa^CII miiffen. 

Später roar ber Sc^rtibuuterricht für lange 3ahre in ben |)änbcn bee Kanjleiftactoilff do^aan 
3iw»er, bann bem ftanjleifecretair (ie|;t Sanjkirath L 9riebri<| SRilKer anacrtraat. 

1787 wirb Ctto Jrfifoffcr iuin Tan;meifter be« i?abafloainm<* hffttflt, „bfraffinlt baft ber^ 
felbc tuöfhentlid) 2 Sage, unb ^tiiar jcben Xag 2 Stunben in jcinem tigucn ^auß beiieu Sc^ulcm be« 



Digitized by Googl 



•»". 

ö f ■ 

y. ■'- 



»MI 1:') fireujcrn Don jebeni fdan ttntml^t betiutcnbcn ®d)ii((i cinftncU begnügen — t^icmS^ft 
aber ben Schalt btr 9t«t9x Vim^dim WUXb <ut« b<r ^bogogiolfafft, nai^ beffnt $)einfoU, }u bciic^m 
^obe." Motu bM 9{cctor 3. ^. ffiemf: ^Ditfet Zanjmdfter ^at ticrnad), tocU er fii^ ^ier nU^t nlfprcn 
iMmti; fcbic €tc((e oon fe(bft DerlafTen ; baut ba tc m att PMdagog Xaii;meiftar anfa^, fo mftltai i^ni 
mm, ttic er glaubte, bic ^t^e^rer auc^ ^c^rtinge fi^affcn, )do)u fi^ boi^ Bicuionb ivingen ViiL VUMßUlft 
biciun bcrgbii^cn lf»itre8 gar ^äuftg an @4u(cit )u nii^M anber«, oft bot l'rbrrm, befonbcrt bot 
«Mtvr, grofe 8afi ju mad)tn. 

X)cr Unterricht im grci^aiibici^^ncn mt (fingere ^eit in bcn |)dnben bc« <älall(ticbii(Ct«ll 
arib nan^afttn ftu^iferfte^er« ^ufecrt SRftffer; i^m foltttrn ^offutiferl^c^ ffntfl ftoni^ mib nn^ 
feicfnn (»ofTnpferfted^er Start ^Kiunfi 

jCo« tci^i^c ^cit^ntn »urbe geU|)rt oon (S^ei). Obnbouiat^ ^cri^, aadfiaali tum &ttt. Ober* 
bncrtl Stfider. 

Tic mcinctt Vclirtr Ratten itirc ©otinuiigitn tntnjcbrr int .?>QuptgeNh4* h€t 'i'acboqpfl#, ober 
in baranftolenbcn Jp(lu|em, manche mo^uten in ^tietl|( in bcr igtabt iitgl0U^ iäktfe gab bicfc« 
engt ^ufAUUMCiuMfBfn Mficccf uuniMB Oft mnutf fß vrch inu jjwnimai. 

1715 jonfcti fi(^ 9?ector ^rno(bt unb Gantor ^Igriirola »fgcn bcr ^tcmi^unfl bcö Xrorfcnboben«. 
Htnolbi: ,:^ürbc fii^ bcr (Kantor tlflricoU me^r um {ein Amt al» bcr grauen tüafc^efc^ft betünunnn, 
ft iriMc (t itb|t piMtorftna, bflf nra ^o^cf |^RKfil|Mft ScMcntni fem tBHf^fsbni, frinct ctM ^btnbCR 
JHnber gdilire «nb 55?inbc(niaf(f)f ftalbcn, Ptrfagen folftr". Stgricoto: »JDerÄKtor habe feiner, bt# 3(. ^^fran, 
ben ®<^ttiffe[ ^uni iöobcn Dcrioeigert, toorauf fic bte SiJäfd^e in ber 6rifle t^eil« in ber ^ot)ii)(ube, t^eiU 
In fMMM aiiMo anb o^cntbc^ttd^en ftammem getradncl. I^ie« gcrrii^e ober j» grtt^eftcm D«i|iMt 
flenoluiini, welcfie mit Wtfiftcr .t>anb bit bc^fnlfi^ criianpene qnäbiijfte 3?erorbnunc| unffrtrfirirlKn ;c " 

3u ben beitüubiijc» iÖcid^werbcn über bic ^aufälligrcit bee 64tbäube0 tarnen iwdj uubrc Hlagcu. 

1709 Ragt ber dtector Slrnolbi über bo« in ben Setter etngebrungcne SJaffer bc# ®tabtgr«bcnf, 
ber Santor Xgricola, ba| bie ^agerbaUen im ftcUcr beTmaSen »nfanit feien, MiMn borouf 
gebrad^t »erben fBnne unb bog i^m Diek4 Wer bei bcm 2 mal eingetretenen gn>fen fßaffet in'< SBaffet 
gdoxfen fei. <Sin anbermal tm niebct groM Shtfler im fteder, beffen Xaff^tpfung 7 fl. foftete. Um 
bie Oeconomie beffer bctnibfn {n Ahmen, fnwilicinn 9icctov nnb (SaOcgea un bic Scbaiumt m> Stn^ 
unb St^neinftSUen. 

1790 ivinbc bic im obcrftcn QttoADerte be« ^iaebagog« befinbli^e ©ubrertorattM^mng }u i'cbr' 
jünnt e tn eingerüstet unb b<m @ubiMtM Cartoiiu« eine 'flipSi/^ SIRictlp«entf(|<biflua8 ben 100 fL genfi^tt 

Wodb 188S IftUM VAuttutf ^ftvctüvt Mb dtbrcctor i|ce tto^nungcn t^ciii te 

Sd|u(gebäube, tbeiie in \\vti bajn fflSrigcn ^Snfcni. ghflf M rt h ti a ^ nur bec SDbector eine InH« 
»o^ng im 09»nafial(|ebjittbc. 

flUit bet doftnOoHon bcr Se^nv war eine ^tußil^ tnflf^iflflc Ocnrärt^ung vevbmbctt« bct 
."»rtftadation bc»? neuen i'rorecloT* ffitmf, bc»? k5(>nrcitori< ^euerbarft unb liollaboratpr^ iMctor 1746 MKbc 
na^ bem 4)crt4|t bc« t&oUcctor« £)än4 oerbrauc^t : ,4 ^iaa| ^ein finb oom ^of barju gcgebn MtbM^ 
16 SümI m« ber CoffccMrcli bQtlft <b«nn wcHcn Ue CtaÄt Mftt botjn l|at flCben »•ffm) bk Shui 
ii 22 alb. Xn WLdt iOrobt ift oer^ebrt inorbcn 1 fl. 15 alb. 'E^eiten aber boü »erorbnete Quantum fSr 
jugcgen UKireubte o^ngefei^r 36 ^crfoi^ne» ni(^t IjinUinglii^ gewefen, fo offerirten bic 3 neue PraeocflorM 
MB fUf fcOfl bcn Odn, WM wn| weiter fliec bo« quwtui <|l gc^o|ft woibcn, »•? M }■ t«ii|ldi. Wie 
«ml gegeben tft unb baben btefctben iticitrrc f 'Dfnaf: bfjafitt. 8umma ?9 Ü}faa^ für 30 ^erfonen. 

!Dae i}äbagog>(.^lö(flein rourbc geläutet bei j^uiitltc^en l'eit^en, bei jlbfteiben einci» l'raiM eptoriii 
Puedagopi, ing(ei(ben no jemanb im ^aebagog fHrbt 

ffio8bieWet)aU9Derbältninc betrifft, fo hatte ber 8efolbung«Dorf«btog wn Ui2<! bcitimmt: Ii bem 
inferiori ober quartae cUumii praeceptori e^e^alt an (Sc(b 100 fl., 10 äMtn Sdcu, 3 "üi. &tx\tt, 1 Oljm 
Oiifl^ 4 nofifKie Ck^wchK, freie fBt^mna, freie« ^uQ. S) bc« tarüM alMcii fnoMvIoii: n Mb 



Digitized by Google 



106 



130 fl., 15 iro. Sorn, 4 3K. »trftr, 1 Ohm 5öftn, 4 maftfrrit S((irotinc, Sotinung unb ^^otj. Vi bciii 
•MwidM «lawit praaMptoii: «n (i»cU) löU fL, 18 W. Sorn, 5 M. &{s\lt, V/t SSBcin, 5 ma[ttrcie 
dlBito» Si|Bni| Ci ^ i <|M>t »i* ^) prime diato pr a e M ipto»! «kr «omelori: « 
#db 110 fL, 30 a)J. Äorn, 5 aW. (?trfte, 5 niQftfrtit Stfjmtijit, 2 Cfint 'fDrin, 3l<pfinun,i fiDt; trtf 
ilot. ft) kern Bectori, fo B»t(|cn bct l{)icKtion un)> Onfpcctun ein Do^lqualifuimr, an{c^nli4>et ißlam 
fetal mUe k(t M fMQcn CMÜHttn MqMrilM mhM ^kilcr jk toMmt i|t: m «db 880 fL, 
24 ÜR. «cni, 0 «TT?, »frfft, « maftfrtit 'S<^»rine, 3 Ctim 5ä3rin, ^ofinunfl unb ^ofj uti aliis. ^ 
anbcm »ccidenuli« al| ^eü^> obec JScBTÖbnntgcibt, 9i(uja^i, privat, au4 $o(^citfu{>pen u. mSc^e bcr» 

gcringftf Scfiiitfr fbann baf; ('iOnt ii:ii-(iH>rn£,num niibrr^ nicftt al« belj anfe^nlidjcn fümefirnfn l'firfirn, mit 
.)u ID^arbui'i;) Acfc^cl)C" Pl'tcäct, mii ^uui ^cgrabiiujj gct)cc) gtmcinlic^ Oei^ienc würbe, (oUtc tünftialid) 
in ein gemeine iBüdtfen jufammtn gct^an, ber ©i^ffifftf Mn bem SnpMteteadenten Dcnoa^Tct, bic 9fi(^ft 
iäl)rli(^ aufflef(^lof[en, pon bem fo fid) barin befinbtt, \wtt) Tticil bem Rectori, bie übrige iJiertlicil aber 
bcn anbcm praeceptoribua tDcibcn, unb foUten bie anbem beffcn, bei ^um ^cgrfibnut fingt, (Stell in ber 
Cllnl ntctkcffcB jß Mctntni fi|nIMQ friv, 

tat \&t\rÜd}t erfotbemig ber «nfJoTt wirb angcf^fagen 847 fl. (^Vlb, «^T 5?. ftorn, 23 <K. 
€kl|lt, 8Vi Ot^m XBcin, maflftcic @i^loeiiu 24^ baoon abgcjOflcn, »a« bic praeceptoret ba Stabtfc^iUc 
IfltcR, wKiillli^ m4(v bcn fi tti i w flwi 890 fLf Mcttcv tSfi fL, bk t^citt ww kw (ii|HK^w floftai^ wilb 
ben ©ttpenbiötenfnftfn, tlicil* burd) bie j^infen eine? ppii OTarburfl JimltffQUenben Rapifof« jc. befd^offt 
Derben foUten, ^^ector filinderfud bereitet bie Sluegaben ^ö^cr, unb ^rk» an ®(ib um 188 fl. an 
Mnrn mn zo ük., an onfie um i* xk>^, fUt mx 9cc|t ]oue ocx vanoraiicn aufTDUiuien. im wcuett* 
Ältrfnt6 bftrnf bie Mnaieanten, 10 arme ©d^öter unb einen praeceptor, meiert um ®otte« SJiflen 
flfimctttiri unb bei ^ofe getleibet unb gefpeift mürben unb bie jufammcn iäbrltt^ 707 fl. fofteten, äin 
31. I)<cember 1626 ncift ber Sanbgraf, bamit man ben @(^utbtenem it)Te ftaUria ju befttmmten Cuar^ 
tolen unb fielen bcfto orbentlidicr unb beffer geben Wnne, ouf bie ftirftlic^e jRentfammer iä^r(i(^ 400 fl. 
(SIelb an, auf.btc fürftlid)e SiellnereQ tarmftabt 30 Wahn Stotn unb 30 MaUtt (ü^erfte, auf bat Borftomt 
40 Softer ^renn^oti unb 4 Sarren %a(^^oCb«l|lmie, aui^ mtüdf }u ooUtommner unb gan}cr 3)2aft)eit 
16, )ur i^alben ÜRaftjctt aber 8 &^wmt ben piMeeptorihns neben bm anbem eäfmiam, fo fic 
nuflfrci gcl^abt. XXn Sda alcr ^(ca 6. 8. 0b. abgef(^cn. 

de €l>^<il^ iniccn fb Wt bmMflic ^fXt suffltawHHil^ Icfonbcci mni nnt Ut fMcncirftaiflc 

ba;nrtd)ntf, bie 0m) bctrSd^tüc^ geroefen ^n fein fdjeincn 1658 »urbe beftimmt, baß Bon ben neu 
anfonuiicnbcn diseljNdis pro examinatiune et iuscriptione Don ben Dcnniigenbm 1 9iei4^«t^ater erhoben, 
»on ben vMft itfa^cn eine moderation gdmuU^ Itaqttai Ue «nmi fud^ iMfffarct . »erben foOen. 
gelb würbe nrfprfin(^fidi nirf)t erhoben, bod) fommen ntlvn htn horiip pnhlic:(f, bic irbrnfall« frei rraren, 
horac privatii-publicae, bic ot)ne 3""'ffl ''1^"' »ct)ülern bcfudjt warben unb für bie ei« didai-truni 
entri^tet würbe, enbti4 aber horac privatiH.sitna«> t>or, Mc unfern t)eutigen ^ritiatftuiibai eBtftnt4|(s. 
(EnbUd^ waren ^efi^enfe an ^Tteuja^r unb an ben *}2amen<tagen tibli^. Tae Tibactram würbe Don bot 
(Slaffenle^rrrn felbft erhoben, unb ti gab bie« öftcn» %tda% ju Streitigfeiten. So beflagt f!d| 1725 
ttcctor 3Ri(feliue, ba$ er bnn^ bie 1719 oorgegangene Xenbenmg fe^r großen Serluft getjabt, bat i^ni 
«tafl^ ba4 obUige X)ibactmm ex elane Monada unb anbere Kcdbentien, fo fi<^ ttber ÖO X^aler jS^rfid) 
bffanfen, Me |>Mfte bc« Äelfer« unb be« oberften ©torfwerf« entjogen worben, er olfo ni«^ im ©tonbe fri einen 
3cfiüttr bequem ;ii lo.iircn, ba borfi uir Jluinal)mc eine? Paedagogii gereiche, wenn ber greraben Rinber 
btt) bcn Praeoeptoribua rin füglit^eO iQuarticr l^abcn linnicn. SDa« didactrum bcr bciben unterfttn 
(Baffen ^«tten CNmroetor «ib Oaator, e^e Me Ceiwrinnig ber (Hoffen gef(^eben, )u g(ei(^en ^beileit 
flet^Ciftf ^ätcr C.iiirector bad didaetmm ex claase tertia ft(f| allein Dinbinrt, worüber Cantor wctKn ber 
Kctam 3iM)l ^tl^füUx ha Q,n«rte gef^ftbiot waU. !Dic ^^cr »axcn ober oidfat^ auf ba« didaotmm 



106 



«üb bir f liofltfhtnben onflcwiefcn, ba Uc flfftlbuntKn nidit piitirt(t<^ ciagiagen, vU bena ttector HiekeliM 
te do^R 1725 noi^ f0li^( «I« 1723 nnb 94 a» ci^attcn l)ot. 1738 a|4ft Oiator 3«tn "Kgcn \cbm 
9ciniiipuii|ca wn wt vnqii v ocr vwvuinfi vra vcucn m a wmin w w luf vw s po^cn niyic (uuuhu 

2 Girrtet 31<cin aiu^ bon Stat^ltcdtr :inb 15 alb. für ttd | to >, ncbft ttner 9lmuncratioii oon 15 fl. 
«1« b(T lKa(^iiiittaa«coaect(. 1706 ergebt eint füiftL iOawlMWfl» bc| bic OittlDtx bcr praeoeplons on 
^po^kapifaOB |B f)acn(Mt rin •mrftoMiiinMl, tifut kfMctt fa)i|aclrcB }■ odffni, a^attm ftflca. 

1752 bctrSgt bif «ffolbuns^ bt« Cantora 180 (f. <?»rib, 1<5 3)?. Rom, 9 OT. («crftc, 5Vt »tofttr J>o(\, 
fctit Ste^nung, Sintbeti om didactrum cirea 46 fi, bie Jlccibcnticn circa 90 fl., bic >Jtraja^T«' unb Ha* 
dttlrti gnlbwttttn «ireiter 10 ff. 1743 beridjtct bcr «t^. «iqWI n* WciliMr bc« g>H » tf lU Mi<MX* 
in Setreff einer 'fetition bc* %'rorcc-tcir irei^f, um .»^ulagc neu 15 fl mc.ifti rafninii brr f)tbrSif(^ftt 
^tunbc, bOB et fid) in btejcr '9ad)c {u berirtjten t)crn l^ättc bu^pcnnrt fcl)cu iiiö^;en, ttjeile »eil äupplicaat 
fehl ftlMgcT fei, t^eiU »eil bie jtaffe mit SffignatioiMi Oierwiefen fei, er f4(aae aber Mr, tk er ctM 
out «bäten 24 fl., melcbc burdj tbfttrbfn ber $>Quptmann (Suterin ju %rf|dtqen ffirjüi^ vscant »orben, 
confolirt tverbcn tonne". '^Hrb Dom @eb.^atb genebuiiDt. 1733 nfacb bem Cond. Theol. $ off mann, 
ba er neben feiner ongeneiymen conduit« unb guten itBfflii xwrenante dona didactica befiet, bie 2. GoIIa» 
borator«>®teae mit einen 9e^o(t tun 50 fl. ttbertsagcn, WSU^t auf be« Sm^brucfeT filuaene italcnber^ 
^rinilegium asugniret »erben. Tia ftdf foti^e« aber mir auf 20 fl. belaufe, bemnac^ bie Ubriflcn 30 fl. 
Iii dato feinen fnndnm ^aben, bat)cr fit orbenttic^ fSnnten mahlt werben, fo bittet i^m bitfe •'{() fl. 
«u« ber I^i«))enfation<Iaffc cci^oi ju (äffen. 1766 ift bic iK(ctDrat«'dc{oUiuii0 Don b«nt (MUttn WtOnäi 
«tgefd)(aflcn )u 683 fl., b«mnrt«r ^obnunci mit 75 ft. gered^net, an Sccibenticn: 9m bcr ciftal 
unb srocitcii lilaifc iimi; icbcr S^üUr iäitrlti-f) iahlcn 1 fl. 15 alb., atfo GO (Schüler 9i3fl., pro in^^i riptione 
bcr luuen 'Sdfaitx oon iebem 1 fL 15 alb., minbcfien« 3U fl., pro esemptione bcr abflcifcnbcn oon iebcn 
1 ff. 15 alb^ 18^14 wnHgftnil 16 ff., für Kcttia^cfdM/ l^»i< "»^ auf >>tn Stmncitttag ttnm jl^ül 
iviciii;iütn« gerei^nrt mntxa tif) fi., on 3ä^l9clb oon btn jäbrliift ciii)^thcnbcn (5^orgcD>em, fo fid(, roonn 
bcr ^01 in guten Stanb ifi, auf tiUÜ unb me^t (S^ulbcn bcUtufft, pro parte k 2'/* V* = lö fl. MB. i)a» 
^ficottUM* sn cii^tcrgcw, ft eui jcntgcr «iccrer wihiwIM W, mngt ji^xin^ ou — lU it., otcnini mg ocr 
Scctor nod) ?lb;u(^ bcr l'icfittr autfi bic Pedellin jä^rltrfi 5ablcn unb bleiben bicrnad) nod) ilbri)) :H> — 10 fl. ; 
von bicjem Ucberfc^uB joUe eigentli«^ bic Sibtiot^cl Dcrmc^rt »erben, jlu«^ Unne ber SKettor no<l) jäi^rlit^ 
6SL^»ala«faL llMfinb Wc9cfglbiaittaaai|(f4(t|(«(fud.bcr1ll^^ l)btrl>{re(t»Y76Sff., 
bornnter 170 fl. on T»ibactrum, »on jcbem Sitüter btr bcibcn oberfttn Cdiffcti fintbjRIirlirfi 1 f(. 12 fr., 
mit bem nienobl ganj uiUfiirlic^cn ^Ueujatir^gcfd^cnfc, augerbeni freie ^^o^nung unb Don bcm l^laffculjotj, 
IM4 fibrig bleibt, j« fcium Sranb, enbliib bon febem neu aufgenommenen S<^fl(cr 1 fl. .% fr. (Einfi^reib' 
gelb; 2) ber "^Srorcctor 711 fl., banintcr ITOfi an riboctrum unb '7?fujQbr«gc(b, unb freie ©obnung ; 
3) ber Subrector TOU fl., (lein ribactrum unb leine freie il?ot)nung); 4) ber ßonrcctor ö3<> fl., 
barunter Xccibentien auf bcn beibcn unteren liloffcn t l^ibactrum oon iebcn G^fllcr 1 fl.) unb Tlcajj«^ 
168 fl.; 5) bcr @ubcontc<tor 490 fl., barunter Scribentien roie ber ßonrector, feine freie ^o^nung; 
fi)(SoUaboratorttnb<Eantor 546fl. 1820 betrug bie Sefotbnng be« frorector ©artoriu« 1780 fi. 
44 Ir., barunter T)ibactmm nacb lOjSbrigcm Duri^fc^nitt 303 fl., (i^efi^enfe na(^ bemfetben !t;ur4f(^8bt 
370 |1. 40 fr., freie ffiobnung ju 200 fl. angefc^agen; 1826 wisb («i bt( fttlfioidntllg bc« XAwtbu 
S^mmxmam bejfcu 9efo(bung loeL SBo^nung auf 2758 fL liquibiit 

^ ftabflct bc* «^MMfbDB« MW 1818 iiigt oft WtmOm 10,908 ff. 81 Ar, «tt liilgtlc 

10,536 fl. 33 fr. 1824 reurbe ba« fa^rlidie V'clir,',elb üon 4 f[. 48 fr. auf 15 fL er^^t, fo ba§ minmebr 
bo« iä^rli^i bejahe '^ebeUcngelb fonric bie gemö^nlii^n dieuja^regeli^cnlc »cgfieUn. SpAtcr betrug e« 
S6|UUn08efL,MtiBbf« OMUHol 84^ Ib b« mtccdi INfm « VML 




Digitized by Google 



101 



licet*«««. 



M. Satt^af« flfilufCTfu« 1629— lti;i5. 

M. do^ann ^OaM fltculariii« läM. 

M. fKtoid» @(^bcr 1660-1668. 

IL fKintid) fl»afion 1(363 -lrt67. 

M. ®corg f ctri 1667— 167a 

M. iMßm Dtto 49inrr 1676—1680. 

aRattin aKidiaflic« ir,s9— 1(;9(). 

M. Orctinriue £ianicl (ämuinb lüUl— ItiUä 

ONng SRot^So« Stacr 1606— im 

Dr. dMlKMii ADonb StmlU 1100—1717. 



: M. Oo^onn ^tbtii) midtiiüi 1717—110B. 

M. mtata «Baut 17fiS— 1701. 

dtthb C^riftüin VMtffet 1709— 1708b 

M. M\ann efiriftopt) ©to(fl)Qufcn 1766—1700. 
I ^fruf» lörtv^ti Vkad 1760—1808. 
f Dr. 99lptinn 0(910 j^ünunKfUK 1600 IBWt 

Dr. Oultuf BrictttUI ftud XitttjC^ 18S0— 1867. 

Dr. liUniäan 4t)»|bx 1868—1876. 

Dr. «iteM« ttfÜMf 187«. 



M. ^(inrt(( Oacm^ 1630—1680. 

M. $ici!irii1i ii^iif lt;S'i (vidc p»g. 28X 

M. Oolob mit^a 1029-1633. 

M. dtt^oim flhtmi I6n vide pif. S8). 

M. .^nliaitn 3ofob Gbtt lfi;^(> -Iß«. 

M. Ooi^ann lU^lcta 1(>34— 1635. 

iL McC aOiflcr 1684-1686: 

»tt^etra Gaftririii« ia% - lfi41. 

M. d»^n Dcbu» lti37— 1646. 

^Pilcp Ocinri^ 1648'— 164BL 

«bam Cutfi 1047—1667. 

tioititl l'ei«rinfl 1W9— 16öl. 

do^ann ^einiU^ 8ci}) 1651—1602. 

3ol)Qnn $»cinri4 ÄunrffI 1662—1664. 

M. vloljann Otto @on 16»>t— lü7ü. 

M. 3ot)ann C^riftopl) ®tra<f U>70-167ab 

Sratq «oUcab gitfeitm« 1673—1680. 

M. «eoifl foul Hlprer 1676-1679. 

M. 3o^nn J£)dnrü^ ©ridrr 1679— ir»87. 

M. ^dwii^ (Seotg X)rattbt ItibO— ItiOa 

dt^öm Oeorg ^«^((^(rma^cr 1687. 

Vubwig {»einriß ^lofftr 1687—1606. 

3oi|aim (£(rnfti(« iMccl|alt 1603— 170a 

dt^din SMn^ofb 9c(0(n 1696. 

M. ^o\\ann Xf»omQ9 ^aaf 16W— 17L>8. 

ttonrab di^riftion Vfortn} «S^nuU 17U0— 1704. 

fBHIdni ghtrtfai Mci ITOO-lTOfiL 

«nbreo« ^^outini 1702-1708. 

doi^ann ftttt 1706. 

e^rifrian IgilMi 1706-171& 

Qnnq 91^0 ni8i, 8f|Rr b. 1ini«|. a. ild. 



M. %tvtMäi WtUUBa» 1708—1717. 

Oohütin ^agcnbiif(ft 1717—1737. 

3o^aim ftoimib ^n»i(""> 1717—1732. 

9tvcf ffßOfip B<4b 1718—1760: 

mmn .'^afob ^ilHftt 1710, k. fMllt.6^ 

Oot)ann ^ntin SRotfll 1720t 

dv^tin Ibm ^omM 1701— 17SS. 

dobaitn ^oai^iin mbü 1705— 173L 

Qmamü Scigl 17itl— 174& 

dDi»ai« 9*tnf(C 1780— 17S& 

^«inriA ^Inbrrn? ^Uflfr 1732. 

$)^oäintl) abam 1737-1747, franj. ^pradifflciftff. 

3o^onn IJ^ilMJp $)ofmonn 1733—1737. 

Oo^ann flbam X^öberUin 1738—1746. 

3o^im anbrto« iWtnätr 1738-1756. 

dottficb ^nxi(S) Wttam 1799-1742. 

SricbcU^ SoTl Seucrba^ 17^-1761, ba crflt 

!R{d^t=X^cotogc a(« orbmtL 8t^. 
dobann J)2artin Send 1746-1760. 
Ott^ann )Btttor 1746—1749. 
Öo^im *jSet(r ftdofe 1647, fnuq. @|mu(lc^ 

f}>ätcv i*rin;cncv5icl)cv. 
C^iifisi»^ ^toig i^ucibai^ 1748. 
S9^Mm t)mM ffrt^ 1761—1761. 
tfndtt«, franj. Spradjtcbrtr, 1752. 
flCqfmba «oleiicouit (b<«BL) 1762— 176Su 
H. 9*1«« »MB 9i0t 1768—1761. 
^ortmonn (I{)riftian f>abcrfWn 1751—1700. 
«Ibrcc^ Slb<U 1752—1761. 
do^om Boi^itrio« t«n| 1701—1706. 
9«|nm OmgtbMf 1761—1768. 



14* 



108 



^ttfrirf) iPfrnharb Sencf 1761—1769. 

1764— 1T7& 

Pr. i^-ricbriit ?Ittctuft SS^it^cte fBcaf 1766— 1768L 
dot^attn @imon (Sibmann 1767—1768. 
9»|nm •Mflcfe y m—wi 1768, Cotw nk 

GoIIaborator. 
e^riftion Sritbric^ ftleiu 1773—1782. 
d«Mni «otllob 8(or 1778-1784. 
Larg^, ße^ttr b franj. Spraifte, 1777. 
Wi^P ^ftfob Delarnchf l>e*gl.| 1777—1789. 
Ouftu« attin^arb Stiebrit^ iBotii«birter 1 778— 1 794. 
3obann Xobia« (S(fl)arbt (3d(^en(c4i.) 1778—1819. 
Oo^aiut ©eorg 3inrmraaonn 1782—1808. 
4Srnft Subiois @artoriu« 1783-1823. 
3o^nn e^iifHan StM/tt 1784-1796. 
(Beorg Xnbrea« grt^ 17)89—1796. 
OUnde Bnrtin, ?ei|Tetb.fntn}.€pr., 1789— IflOflL 
fttkMdt ^»ig Sogncr 1794—1802. 

Sitarii 8M»^b @(^fllfr 1796-1814 
Wam l^a^lK e^irikt (9i|m h. Wi^Ü^aum 

1799. 

doloMB {MM C»«ptf 179»-18S7. 

do^sira not Soagl^dn; ((3atitor) 1799— 180B. 

enbMic Mitl ttcicr 1802-1818. 

Itol|i| 6k(^ tB(f 6« BMNMUir, ftfm IwfniQ. 

CM«r 1802-1807. 
gcMci^ 9tMt esinoitn 1803—1819. 
8(bbci4 Misii (6t|m t. aiMtaik) 180S— 
Snbtois ^diltinmaiSftt düfcit b. ÜRM^anM mA 

1806-1828. 
9iiebii4 «cnber, edjrti b. fvrai. C^., 1807— 18S2. 
Dr. Subwig (E^riftian 3i'>tint'^inonn 1815— 188Bb 
Sarf mmm «aur 1816—1856. 
Crnft iMftor 1818-18S6. 

i^^ttitip «Ma^dm m^tcT 1819-1826. 

Dr. Snlhii griebfi^ ftotl ZtUt^e^ 1823—1826. 
Dr. ©corg Sautefc^Uger 1823—1863. 
Dr. An( 8ri(M4 Ocbcc 1896-1886i 



Dr. jtarl Srnft QogMt 1887—1858. 

Dr. ^arii^ ttn^l 9^1«« 1827—1866. 

Dr. tbwKb €M|t 1886—1888. 

Dr. CEt^riftian ^^ubni^t ^o^in 18S8— 1886. 

auguft. "Robnagd 1836-18ÖS. 

9kMtli| ^Mi 1806 ■- 1886. 

{hifiu« floljftr 1839—186.3. 

Dr. gwni »tnbcr 1843-1877. 

Dr. «bolf {)flffea 1845-1877. 

.?>ttiiri(f) ©Qfln« 1845-1877. 

Xtjcobor «tder 1851—1874. 

Dr. Scrb. Vuciufl 1868—1874. 

Dr. dritbrii^ ^niniieriiMim 1856—1876. 

Dr. <S(«rg ^immermanti 1858—1868. 

Dr. ßatl ftb^ter 1859—1863. 

Dr. SriboOn «Bagnn 1863—1864. 

Dr. «BB^ U^rtg 1864. 

Dr. »onrab »ip<! l.S(>4. 

Dr. ftart «oiUi 1867. 

Dr. eraiMlb Qviqcn 1869. 

^tinrit^ S(f)oop 1870. 

Dr. IBil^ctm «ingct^Sffci 187a 

Dr. dAlDig S:(rtoT 1871— 1871k 

Dr. @torfl iaMnb^ou« 1871. 

Dr. {>U90 @aur 1873—1877. 

M fe pHi bw 187& 

Dr. gttbtnanb 39tnbtr 1878. 

Dr. SM ttcmuinn 1874. 

ftnitt^ uro. 

Dr. ^ctantUI «l8|)(eT 1875 
Dr. tfnfta» 9o<1ku^ 1876. 
Dr. Sari 06»(t(b 1876. 

S^fbrit^ ««Bbtr 1876. 

ür. ©ünt^tr ©aalfelb 1877—1878. 

Dr. gübtlriil VStSt^ 1877. 

Dr. Otto g üimi tt iiM i in 1877. 

toburig 3Rttn(^ 1877. 

Dr. grifbti(^ Surf(^raatin 1878. 

Dr. ttillcbii Wc^n 1878. 



Digitized by Google 



100 



T<x oiettc Ütf^m ober Santor mt tion bcr (ärüiibung Ui ikebagog« an ein Ü^eologe, bem 
Me Sitl)etlun9 be« Unterricht« im l'atein im ffnfd)Iu^ an bie StabtfdfUle, fomic bic ^cttuns unb Cänäbung 
bc4 ftirc^engefong« übertragen aar. (Sbenfo ^atte berjelbc ben Stngc^or (anbRttdrtt Qurrenbe gciumnt) 
dtqttäben, nofttr er eenriffe &tbäfyctn bejog. 3m Vaufe bcr ^t\t fi^int bic imipfttQfl^ flcfS^ionf 
bca SBorbergrunb getreten }u fein, fo bog bei (Sricbigung bcr Santor^tflc im ^tfct 1718 b«r pm 9crid|t 
über Dcrfc^iebenc (Sanbibaten (.ein (Sanbibat ber Xlieologtc, ^. (S. i'ottennann aue ^nä^t^auicii in Xljüriiitu", 
afferirt fctnt SDicnftc, .sti^t jvcifclnb, (S». fMi^flicftii^t X>un^(aiu^ »aben noc^ Siero toeitbtiu^a 
Clemens, mir of« einem o^nebtn berfaffcnen nnb in ber 9tembbe fit^ auffbaltenben 

©apfen bicff f^PiiifiirKlirfic ("'>^;uit'f i:; iSoii'rvinnta i'l■l^l■^^ui^trl■ 2if',lc ttii; vn: all^cnl a:t^u■^ctlCll (üf'cu") 
aufflcfmbcrtc gürfUid^c ttdfeUmciftcr (^raupncr einen Dcniifcn i^ctri, ^rfU. Jbfteintf4)cn Sxuoti\ttn nnb 
<EMK(l[ifitii wurf^Utt. TM €Mlt er^Sß febo4 ber Santor 3a^n aitf Sratcrfioi^, iDci^ nein feiner 
nnfHattf^en Söitbiinfl audi Mc Ciinliftiratton al# i'rat-ccptor chu.Mi in bcr iitttcrftcn Stoffe beftfec ?tl* 
Qi^ntng er^ er bad obcrfte ätoduert bcd iMiuptgebäube«, momit er aber ni(^t aufrieben % «nw^renb 
fein Qtvfitti eine uiUeu cnf bcr Cibc tcpiibll^e meit couiuubcee Op^iuihs |h iw|cb (f^olt^ Ml|fe er 
fefbft aber t&f,[i&i über 75 Stuffen mübfcliti auf unb abfteigen nnb «iRbai fci CT MB oOCB CM|M 
^ auf eine gar em{)finblu^c &}ctfc täinb unb ^IBetter qcpoaiict*. 

lUbct bic Cinm^cu flnf bcn ftl^HH inffm^ mmM 11ntc(fi|(flfc Mi|dMnMi tt un , Mricb um 
Confifiorium »erorbnet, ba^ bor Contor '/s niiolttn, bif (Stiorificn V» unter fi* Dtrt^eilen foüttn. 

^J2p(^ ju Snbe i>ti porigen dat^r^unberte jang ber ikebagog>l^or in ben Straßen ber @tabt. 
I^ottcn bic 94iBkt m ^mftag 9Ia4ntittaf i|ic Ocfange dnflcttt, f» ginflca |lc unter Hntcitung bc« 
Cnntnr* ^ufrft in bfn S(^loß^of unb fan(?fn haffttft ba? (jinflcflbtf, Don bo joflen fie burdi bif '^trapfn 
btr Stobt, madjteu auf ben tJläfitn obtr üor btn ^QU)trti bcr angcfe^enften ©emobner ^(t unb ftimmtcn 
i^e @efänge an. £om $ofe ert)telten fit bafiir jätjrlid) 18 fl. unb am ^teuia^r^tage bom ^anbgrafen 
unb btn burc^ fie ongefunfltncn (Sinroobnem bcfonbcrc C^ffrfjenfe.*) ®ie fonqen audi bei ^cic^enbegäng« 
ntffrn, ^oi^jciten unb fonftigen änlöffen, mofür i^iien cbenfoUii bcfonbere ^Vergütungen ju murbeo. 
8ci angefe^enen Sei4ciilc|ta|niffc« n^jidim fii^ »ic «h| 4* 9utn, Xrmtcsflbcc. (Batt^cr, Onenu 
ftabt X. pw 80.) 

Ättf ben Sing^ot legte man früher einen befonberen Sert^ 

hWA. ^tai^bcm ber i'anbgraf fein üRi^aUen barfibcr au<gebrfi(ft, bafi ucgen ber iDHifil tcine 
genugfome anftaltcn nicht allein in fciiir uffnahmtn iicbraitt roorbtti, fonbem folc^e je länger, je mcljr in 
obgang flcratl)«», mac^t ber iRector M. H. l'haii anuH ilJorjcf)Ui^c )Ui iKbbülfe, unb foUen ftatt 3 fitnftig 
4 'J2u|trftunben gebalten ,,au<b btr Xurn >Diann fic^ mit feinem @eftnbe »bc^entli^ dlHMl beim «naettin 

■uioo in Pae(li«£;.'Kio cinfinbcn", baniit in her 5{ir(f)f ffint i^chtcr mcf)r oorfommrn. 

171ä Dcrorbnct bcr ^anbgraf, ba^ i&ttxiidf 6 tüchtige <£i^ülcr aut bcn Paedagogicia, »eld^e opu 
^hitt nnb bcr tRatnr mit gntot Ctinnncn begäbet nnb bcn Zoct bnbeif jn ob wff twn fBljiig fbA, unter 
boi Directoriuiii bc^ ('nrnmer-llnM Unbcf^el gegeben lurrbfn foflm, baniif burd) bitfflbfn in brr ^iirfti. 
$ofTa)>e{(e bcr $ieiDoI)uUc^e ChonI®efang in rechter Mensur unb Harmonie Ublicb gejuljret luerbcu (bnne. 
!Ccrfctbc fode ftrenge 3ucht ^Iten unb »eber unter bem (Sefong, n«<^ nMcr bcr ^priebigt »cinigei IM« 
butffeu, fre^ SDhit^wiUen, unniite« <'Atmäfc6 ober anbcrc Srfltrlttfic insolentien geftottm, bie UcbcrtreffT 
ober mit gqiemcnbcs disciplin fouio^l in ^rten aii auc^ moderablen ®<4tä0es finitia Mcria auf frifc^r 
Xl« alUnf^ Id «Mcmn lUMMa «»«» Me ttqdlic m bM H fwbijiH WM|ai*. 



*) We Stnnal)m(n bt« @iitg4oT«, kn tat U— H ^ctfmtit fecfUinb, tvann Bi^l ttnbrtiA<4tti4 Bat tMlitfra fU| ^ 
l1WMfmfLlftill.«||,U10anfao|UinianfaiO«.l»«.6M;inOMfMl«ltillw4|f. 



Digitized by Google 



110 



179.1 fd)rribt Tirrrtor Sßentf: Tin bishtrtge Sinfl(5!)or wor burrfi rnmirfifrlfi Umftanbf fcl)r 
^nabgcfoiniiun. %m mciftcn f^abtte i^m b<t mänbcrte ^etit htt jcitox. ^Olan aiifittt aiift nu^r auf 
Mefc OrmcHbe €tn|aimite^, Mr den «adt mt» hm 9fl(|M Im, «Ii fh M fliteni in ^anm tlag. 
Äuj^frhcni faf)en bic &tnn >t>ofi( ein, bafi i^re Sünbrr buri^ boe l»fftanbi(U (Jfior unb Mditnftnfltn an 
ta« |)cnutUaafcn geiod^iit, oon t)äu«li(^er ^tttfainfdt unb 3(ctt entfernt unb in ben «ilaiftiüctttonen auf 
mtnieM Mit tfjlKrt Mrbnt. ^rr IMBcnbc Sl^d) b<r (hiflcnb «nA biefen •dtaboi »4 nt^ 9ttri^. 
<St mribrtt fitfi bafitr ]aUi}t fein Stfiüttr mt^x \\xm (5hor, unb ^rcinflcu fonntf mnn bPd) nitmanb. rnrnuf 
^ottc man bialjer nur gtrourttt, um aud) Ijier bitfc ber >J)?oralität foroobi ali? btm Unttrnd»t jo mundjtr 
ittn^tr gnite in iridcr |)infi(^t nai^t^riligt flnftatt, gegen bie fii^ bie beften ^äbagogen («ngft erflirt ^attcui, 
bie aber bod) in iiirtr (SintTficitidileit bm| Iumt (Mge @4ii|iDC^ fnb, 00^ bcnt 9fif|rict anbcrtt 
®^naficn gan] ctnnct)(ii ^u iaffcn. 

Iiarouf ^in lourbe eine Sürftüc^e iJerorbnung ertaffen, wobur* ber Snigc^or ganj aufgeliobni 
•ab ber Untenrii^t bn fingen tünfttg allen Si^Olern hti '^afpqß Untcrf(^eb, «fiwid Ufta b«|B 
8ii^ ^bcn*, mb jtoar gon,} unentgcttlii^ erttjeUt »erben foHtc. 

1799 wirb ba« (Jontorat ganj oon bem oierten t^el)ramt getrennt unb ber ^yofmufifu« unb Stabt= 
nvmift Snifl^] }um (Sontor ernannt mü 75 fL an 0<lb, nfimlid) 18 fl. au« bcc gtifit. KnttO), 20 p. 
84 Cr. an« ber fifibagogiadofre, 11 fl. 6 fr. «r« ^«flgcy eürgermeiftere^ 96 fL Ml« bcr €flpuM> 
faffe: ferner aiu^ tcr eoUcaorrt ) Slaltcr Hm\ unb 4 gBattcC OofU!, OlA «B« blT ^nf 1^*0401 ^B*!' 
bnng 2Vi itlaftet ^alb iii(^en> unb ^alb ^üuc^ro^oij. 

Cytter tltnn^ bot <Bcf««gintmb^ bo bnt^wtc C)i|«# Itixt; wu^ fiint b«r !DtitfiOc(|Kcr 

XL ^ $4ito. 

tie 3d)üler waren in ber Siteren }uni groltn X^eite KufwArtige ; fo finb 1861 bi ber 
9Rotritc( unter 92 @(^ü[cm nur 43 an« 2)annftabt angefQ^rt, bagegen 10 au« liefen, mtffim fBc|te(c, 
V(«f«(b<r nnb fogar 3 ^olfteiner. Vu« t)armftabt fetbft erhielt bie inftalt )unädift Uc &Sffnt bcc 9t* 
«Btten, bann aber aud) iPitrncrefö^ne, bie jctod) geroöfinlid) nur bie tc^te ober im aiinfiiacu Jvailc ^ic 
Mdtltc Stoffe obfotoiiUn nnb Don ber flaffift^en ^tlbung feiten me^ aU einite ^iboerftanbene latetnift^c 
flWrtcr mb nfbcit«oiten wi t b rat^tt n , bie fit boim bei oOcn mbgß^en unb nnmBgfi^en ®c(egcnbHtni «It 
einem geioiffen "Sto^c niiinmciiticii i^Tciiten. 3" 'Anfang be« ;,caciiniärtigeu ^afirfjunbertö trieb ber ^DJangcI 
«n onbmDeitigcn ((beeren ®cf)ulen icimmtlii^c uo^obenbc «tinnw^ner baju, x\)tt Sö^ne bt« in bic Ober» 
(blfieR bcBi 9^niNAfhnn ju fltcifi^ii^ Mcni fit ttüi CftHbtmt bcNi|UQtltlCH> SHtft mr bcit btcUfi^is 
unb (iriediifrfien l'ertiüiicn befreiten fug. .ieutfi^en* waren eine roaljre ^lage fiir ba? (^rimnafiiim iMb 
finb cTft burtd bie li^rrii^tung ber )Kealid)utc auf einen paffenbcn .)BiIbun|}«wcg gcnicfen worben. 

jDfc dtcmrini nwT Chi^ bc« Mcctvr«/ btr libn bo« Se^wKsQcgfadn jit Miti^ liC^fii wsftt; cbir 
eigenffii^e Prüfung fanb nur au?nat)m«weife ftatt. Die STfagen Aber ungehörige (Sremtionen unb iinbe« 
fsgte XÜfna^ ni<^ gehörig vorbereiteter itutt auf ben Unioerfttäten jinh ein regelmäßiger ^toftcn in 
bm tfcinL 

*Kit I9e)ug !|irrauf »erorbnet KhO vnnbiirnf ^'ubwig VT., ba^ bic UnioerfitÖt ®ie§en (eine ®(6ti(rr 
«ut geringen i<anb> mib Xnoialfdiulcn au|uct)nun jotite, fie feien beun Don bem Docaoo ber p^Uofofi^ifc^n 
Smftit in d^egennart bc» 'i^dbagogiardtcn e;rantiniTt morben. 1786 foOen bie stodlori an« ber Obcv» 
nnb ^Hebngraffc^aft ^ta^encHnbogen , meiere feine Exemtioui<-<Bd)eine nom Paedagoginm )U ^rmftabt 
näiymen, fogtd(^ bem Cousistorinm angezeigt nierbeii, bamit fie ber Unibcrfität fogleic^ bemeTttit^ gemat^ 
ncrbcn fBnnten. föentf f^reibt hierüber: (Stjemal« war ber (9ebrou(^, bag ber Reotor in ber legten 
tBo4( ^ Q|amen bie oberften 6d)äler jeber klaffe, fobiel i^ xngeffi^r jur 'Promotion tn l^orfc^log 
fgauRtR iNiBtca, ein Bieraitiuu ft^reiben taffen; ncU^e« ober bir Kcctw SMt^ incrft in Abgang ^at 
Imunm Uffm. Scmdlflc bot rcnm Cuttiitni f|t bk CM|c vMcv ta 1^ Wt|Uiiifl n ifW iii ifii . 



Digitized by Google 



III 



T>ai UniDcrfitätS'^tnbiiun n>ar ttbrigen« iti^t dcbmnann gtftattet. vln ben „Srncucncn Statuten" 
^ct|t tt %. VI, 2: SürgcT«' unb ISaiimt SS^ne foUm nac^ ber wMaaUt (rganeraen gftrftl. Jütrotbaung 
f|iK (ra«bTfi«H{ifee 6i(ttubni| nü^t ftubiitn, unb bicfc foH il^ncn nü^ ertlidtt »ofecn, onter te gaO MC 
imtiditn Stfcr« unb ^^ä^iflMMk lDi«f( gw t it i uun ombc crfl ia bot |Mm|i|cr dB|mi ki tßtßUriMp» 
dt^tunbm« otifgelobcit. 

1784 mnke kcr «vpt {AmcftHfi^e @d|fif(r (mfscimiiiiKnt Vddel lowph, natioae Jotecm «t 

SM ®i^uletDei}ti(^ni| riitin au« bau 3at)rc 1651 ^cr: (S0 befugten bic lU, II 16, 
m 89» ITH IfovHBS, Biraitl9«91; («ü glttgmfliibt, C>1TWt<ltw> OtmwiithiH ge^to, ttm « H ' 

|cbi L SDv (^'ic^n-ii, :3iiii7ri»l)cim, 5t. C^oor, (Srfinbetfl, Mbbo, üRoflba*, ©trau, i^trftfnau, \'auffrtiQ(^, 
lÜKttaill, ^winsenbcre, ^Bidenba^i, Äöütften^eiiiv lKtt(fcl«|)etiii, @obbtUu, :Alefclb, &r<^ntenberg, ^u(b(u^, 
«tlNl^ («mamtMÖ). l«ltt 96, Bk. 8; 1«64 118, Bs. 7; 1666 117, El 18; 1668 86; 1700 88, 
Ex, 2: 1710 119, Bz. 7; 1720 III , Ex. 11 ; 1730 121 , Kx. 8: 17;!r, ir.0 fbi« bat)in btt Wt^fte 3of)0: 
1740 140, Ex. 8; 1744 96 (in golge bcr Cöbcrlnti'idien Strciiifltcitciij; 17Ö0 122, üx. 8; 1760 13C»; 
1770 121, Sei. 16; 1780 120, 8d. 12: 1789 196, Sei. 18; 180) 220, 8eL 4, Ex. 5; 1810 241, 
1.'!, Ex. 7: 1820 3Ö.3, Ex. 2(5: 1ft22 .Hü : ni bcr mcift combinirtm !^clcct.<i unb l'rima 9«: 1 «23 .328; 
lb26 191 , Ex. 22; 1831 295, nänilid) tn IV ;iy, ui lllb 40, in Illa i)<ü, in II ti2, in 1 öö, in ö«lecia »4, 
baruntcT 206 DamfMbter, 61 ^tartenburger, 14 CberbcfTtn, 11 dibtin^ffcn, 4 Suelänbnr; unb }war 
240 Söi^ne Don ®taat«bitncrn, ®cU^rten, @d(tli(^cn, %txfim unb iDHlitär«, 56 ®ö^e Don ftAbtif«^ 
kramten, ^Bürgern unb @r»erbtr(ibcnben ; 8 ^angelifdic, 250 Sut^cianer, lö SicformiTtc, 19 Sot^olifen, 
2 ÜJitnnonitcn, 1 dtraclit. :^om ©rirt^ifc^cn mrcn bieptnfirt 39, bon bcnen 15 bcm @tubtum ber ttä^' 
ti\itm inib ttoncMlivtffcnfi^aftfa, 94 ban äßUitibfttubt ob<t (incm Mtgolfa ^ ibtnitt fUt jn nibmcB 
«Aüäfim-, 1888 975; 1841 256, fn I 88; 1846 976, in I 86: 1850 261, fn I 28; 1866 in I 18, 
in II 38, in Ul 38, in IV 41, in V :54, in VI :]2, in VII 2.S = 224, banintcr au« Xarmflabt 117, 
ouc btm üMgra @t>tlenbiiift 37, au« Obni^effcn 3ö, au« ä^(tni)cncn 21, StueUnbcr 14; <Soaii()dif(^c 198, 
ihrt^oGtai 19, ainicfitnt 7; 1860 9B8; 1868 947, tUtnckMai 97; 1864 968, 8Ut«i(cHtai 99; 
IRGT, 2S(i, SlbiturifHten 24; 1867 289, «bituritnten 23; isr.s .122, «biturifuttn 23: 1869 376, Jlbt- 
turtcmcn 28; 1870 416, Abiturienten 28; 1871 436, Abiturienten 20; 1872 477, Abiturienten 29; 
Iir78404,nttinfaitni97; 1874667, (minticntai 99; 1876 m4,tMtiiT{eirtai89; 1876 668, «Mtattcntcii 
36; 1877 .'kw, ^Ibitnrinitcn 33 ; 1S78 ( 1.'). Jlug.j .54.", abituritntfn 24 (rc.,],. 2S: 1=;T<> '15. OJJärj^ .=S26. 

^on 287 in bcn 13 Sohren 1854 — 1867 in V Aufgenonunenen ^aben bae i0iaturttät»^(S{amen 
|imH|t 47 (16*/.); Mm 146 In 17 AifiannaMiMii 46 (81*/«); Mn 115 in m tti fg ci w iiiiiiaici i 87 
(327,); oon 157 in Uli 3!tif(jfnotnmtntn 6?) i 14' i. Die ftorfe Aufnahme tn IIb erffart fi* barauJ, 
ba| gut {ituirte (Sltem i^re ilinber bi< jur dionfirmatton in $rioat>3nflttiitcn untenrid^ten liegen, mä^renb 
M( imlticn Cbffn ht$ 4H|MiiiifisMi cIm §KiM6C 9(Mpun) ^otlnL Cfo iß^ßtt 1888 bnl 9l|Miio|{inR in 
«.■Irrtn 28, in 1 40, in Il.-i ^9, in III. 40, in Illn 29, in Illb 27, in IV nur 13 ijcfiiilfr. Tirf finf 
\i<ti it^t DoUftänbig geönbert, unb bic gro^c 'Jüicl)vjal)l bcr BdfAltt tritt in bic Sc^ta ober Cuinta ein. 

Sott bcr ttiferlii^cn ^eben^Art in Aoft unb ßtcibung unb anbcrcr ^ot)(an>^ 
ftlnbigfcit bcr scfiitftv, frfjrtibt btr ältere Sentf (1752): I. tie i^erföftiiiung betrtfftnb, fo 
barff ber ;)iuff, bafe bic Itjeurung in einigen Stiiden tpreti» rernm) be^ unftrer «tobt jiemlit^i ^oc^ ge» 
ftiCiifii, ntemanb obfi^recfen. (ftn bieftget ©^mnofioft fon, »o er fein mii^aXLii^U ftpftgelb bon 2 Bulben, 
ober 0 M:opffiü(f, ober l 9it^tr. ju bejahen im ®tanb ift, bor 4 Aopfftfltf, inglei^en dot 1 fl., om^ 
Doi 16 i&a^tn feine tjinlSngtii^e ^erfbftignng finben. & f)abm fi4 oni^ folc^e gemclbct, »eltfit fii^ bic 
ajJo^iljeit mit 5 ober 6 Slieujer btjablen taffen. ^oä) onbere nehmen 11—12 ©ulbcn oor Ouartier unb 
{)o(t» nnb bor bie Zubereitung ber (jE^BMartn, »eti^e fid) ber ffoftganges, wu^ bdiebifler Anorbnung ber 
COcn, MtMkir fmffen Uffet, ober tie Ofm Mm ^aufe jugebract^t raerbn. 9t9 ebgemdbten Itafl^iMMbcii 



Digitized by Google 



112 



eorger fttit, wddir !nciftcntf}ei(« feine ober k«| Wtt fUbU 0anUai |«lai: tai Mj/tt dn gtiM w ter 
um fo iDcnigci bci/üibctt unb {cftü^m uisb. 

IL Ohrsoi dntcit Mii w Mtrf wB f lgiBt tkft W h< |t H M SonSgcii, fo in Wt 9llv|k dm Qcf^fat* 

(tt^teit bcfi^en, ober fidf fot(^c nac^ f|ttr f)abcnbcT guter C^e(egcn()cit eTtDerbcn troricn, hü tcr Ohoiw 
Mntioiu, wUfa iiKganein itsif^cn 30 unb 40 fi. jtc^ct, eine bequeme JSelj^iUte jux a W HiHi ttito^U 
tMsg fdik 

III. (5? frbtct Qiirf) frommen unb ebrboren Sdjiilem nicht nn do^en unb flerinflen 2i}ot)tt!|äfern, 
mUqti bülii) Don :i^cTitänbigen aU ein Steegen Dor unfre tstabt anjefe^en mirb. (S0 ift auc^ mit @tunbcn< 
^rflni (taNtl {II vctbiencii. 

IV ',ln ber Stetbung borff man fidj utifrc ^tabt Por einen l'emenben nii^t iit pri5(fittf( unb 
fojtbar Dor)i(Ucu. ti^in jeber rt(^tec ft(^ md) |cuicu Uuifianben. (£Ucm t)abcn lid; au(^ ^ierinn uid^t« 
fsifi^n^ bon ben fiinbem iiberreben ;u (äffen Don ber 'iKot^wenbiglrit biefc« ober {niet CMifM. Ät 
fauberer, ob t|Ieid) nidit fpfilmrer ^ui,\ ;ieret, ^iimnl)( tcli bariiirommenber fluter SteUnna iiiib cinrr bi^f 
litten ärt ber iJerjon, uiet)r ale ein oeri'tljtticnöerifd) anncbvadjter Bifunid, ber einen Itot^mutljigcii li^cift 
MrliUct, ober bet Ungefd^dl^Mt bd Srrftanbe« unb l'dbe« }u einer j)ebe(funfl bienen foK. dnbeffen 
tft man einer Demflnftigcn, nnoffccHrten ^oprete nid|t entgegen; infofern fie ben S(tem jn (einer Se> 
ft^Dc^rung getei^et: nnb ein f^iöne« fiieib (endetet foioo^I unter bem Si^ülWUanttl bernor, al« ein 
fifg^t» burc^ benfelben bebecft »trb. 

V. ^ai an bie l'e^rer oor bie Unienvrifung bejablt mirb, betragt ^albja^rfi«^ 1 9tt^.: ba4 
twr Sic^t unb üufnartung ift gering. T'ie 'Jicujabr«< unb 9{a^nien0 log« (^efd^enfe befthmnt bot tlTt^ 
ber Sltem, nadi bcm 2j3obtftanb unb itjrem t'crmiüiicn. Tic fripat Srunbcn im Vateiniirficii, |Tranjöfifd)eniC. 
ctfotbem, UKina P4 ^"ige jufammea tffun, fo einen geringen iHufuanb, ale miui nui oeilangen tan. 

XII. fxatnitta. ^ctn«, 'JU^dlBinmm. 

On bcii «LcfM et ätatnU", fomie in ben .d^meuerten Statuten* finb nic^ nur ^albjA^ngc (Sfuriuä, 
fOnoem muf ttgciiuipgc ^upj^cigt pffcrniioye KeoenDtnigeii^ Ott fCMfRu^ wn xag nuy ran v|mucu 

gebüften nnirben, t)orgef(^rieben ; jeitroeifc würben oud) DicctlQ0|iige 9?ebeflbungen anncftedt. ^^n ben 
,<Siueuerten Statuten* mirb Don bein Vanbgrafen l'ubnig IX. tefo^fen 1) ba6 fünftig nid)t nur fäuuiUlidje 
aiitglicbcr M Sttrftl. (Sonfiftoriunt«, fouo^ (9eifi< d» Seitliche, bei bent Sjramen unb ber öffentlichen 
tt^cflbung zugegen fein foden, fonbrm baf; ;n beiben aud) Don ben übrigen ^ttrftt. (SoUegien fic^ jcbe^mal 
naiigftcn« (Sin U)2itg(icb, nac^ einer doii bem Tirector eine« fott^en (SoUegii ju befttmmenben Jlbmedjdlung, 
einpfinben ^abe, unb wirb, toa» inebcfonbere bie 9{ebeübung anbetrifft, t^nen jeberjeit auä) ein iD^itgli^ 
be« ^firftf. SRinifterii beiwohnen, »äufeerbem foll e« jebem anberen ^onoratiori, befonberö aber ben SBätem 
ber 3<^ulcr, freiftetjen, bie öffentlii^en (S^amina, alfo feine^weg« allein bie Actua Oratorioa, }u befud)en, 
unb wir jweifeln nii^t, ba§ i'atriotcn a für feine t^rer gerint))'ten i^flid^teu galten werben, bie 3ugenb 
be4 Staat« unb in i^ncn bie Hoffnung ber ^iac^wett burt^ i^ren 4BeifaU Mt^imtcm.'' — SXc CC' 
Wartung eine« ;|ah(reid|hm 9cfiu^ ber (E|ramina ging nii^t in (Srffidung, unb cf imnbc oft efne fBMi^ 
Sudna^me gcpricfcii, bajj (Sinjelhe, wie 5. 53. ber ®cf). Iribunalratb Döpfner redclnuii'i,^ bic (iiamiim 
Mn Unfoitg bi» iuu (ünbe befut^ten.*) Uebrigen« würbe ben SUuoefenbcn ein 3mbij3 gcrcidit. St^a 
1680 vnnbcii tws flSmftrfu« für 3'I}">nfl nadf) gebattettett Mbeit examinfbia 20 fl. oerlan^t ; .bie ftolt 
gibt aud) fo »iet unb fommen ic \m- \c\'. Iii o^c^■ 17 pcrfLUicii ti,i brr iirbi§ ift aud) nndi ben cx:»!!!- 
nibiu in ber ftottfc^ul gel^aUen unb Don (tatt unb f(^ui jur ()cl(f( bc^^lt worbcn; 5 fl. oor wein, ba 
MN fliffiMtM^^'"» ihA ii i l H Bg (in Iruntf ootgcfcyt tpfacb« 



*) Xu ^acNisog «S^ltdlein nurtif gtlfintet bei btc 9(RM(»nt bt« ^irn 9tl). Xat^ Pabtem (V), tmil n ein 



Digitized by Google 



IIS 



1711 würbe ftatt brr i'Htbfübiinci fint "8« ron v^ttortf(^em ©(^oufpifl aiif^itfitfirt. ^md i'or 
tämpfer traten auf; bcr eine rebcte de liugua eju^ue cnltur« per grammaticaui necesHaria, bcr anbtre 
«to VOM €!)iiaq*e Utteris, tjrlUbU et Mcentu ; i^ncn fotflttn 7 So^ortm für bie 7 9ttb(t^Uc, itbc bcfte^nib 
Qii# firtcm ,$iaitjitmann, 'Lieutenant, miftnciiträi^n-, :> i^elite« iinb 2 (;pima[fiii\ fo baf; bie gan^c ri^initation 
in öortu einer «c^iac^torbnunfl aujgciüljrt luiivbc. Hud] unter betii 'Jicctorat "Jiicfttiu9 ipuvbcii re^tl- 
mUHtit KdiMCtt obflc^oltcti, an btntn ficf) aber bae i^ublicum wenig btt^igt }u l)abcn fdieinL 

Die bon bem äUrrm 5i3«nd angefteüten Ijolbjä^riflcn iKebeacte unb biertetjäöriflen >Uebeöbungfn 
DCtbitnen t^eile wegen bcr bann abgt^anbeiten Stoffe, ttieU« wegen ber babri bct^eiligten S(t)ulrr grö§cT( 
Oca^ttnig. 1752. \*. (S. ®criba mm Dannftabt rebet in totetnifi^ 9)mt4< von bent wa» (eboiMg 
gnunntt »irb in bcr SrfSntU. (E. fi. 9ttn« unb 3. % i^immcvtllllllll, fuS^ ««• Darmftabt 3ciicr 
erj«^(et Ue 9oTtt)etlc, wet^c Me Weligion; btcfcr, welche bcr 9tflot aof bcm 1S52 gefc^loffcimt 
'Paffoutfcften i^ertrafl jietjet (?ot.)- ^elfrid) l^titv Stüxi} von ravmitabt gibt eine i'robe feiner 
b<utf4eD S>i4>tfiraft in »cfi^clbimg bc« e«cge» :ßcfiutu«. g.^'^reuf^en an« 9libba crfUcct bic^c 
bmt bot Sorurt^lltn na^ bcm Gfam bei (inlQiitamtifc^en ®ro§ Sont^ter« Buo tob TerolaiBto (^). 

?i. isPert^tlmonn »on ronnfmbt, jetgt jam Ci^lu« feine« «d)u(Vebcn« iciit bcu;titi üoctif^e« iöer^ 
miigcn bun^ Vb^nnbtuns b<« @a^: ^ic g^ rc cMrtiui g gcacn bie ^en ift bic *i\ftt ba Jugcab. I7ö8 
Ct|<|ciat bof ncrfüftrbigc X^can: d« vir! nnper tater me* et fa omni repibUea eraditonn edebentaii 
ad caatru Evaugelicurnni tran»itn duubiis dialoL'i- v( rtui facient J. P. Z i m in e r m an n, E. F. Chr. 
Stfirc, £. Wilckeus, J. 6. W. K»ys, DarmsUdini. £en ^luB milft Uelfr. Peti. Stttri 
DtroHl;., qal mprana v«r1m et no et dnoron eomtUteBnm B<niiiiie dietn«% OubIm tectonleo de 
aninia totam paychologiatn cumpIcxuK, qnid nn'i ingenii vire« valeant testjitnm darc statnit. 1753. 3" 

bei oiijufuUtn Dciotbnetcn oitrttliäiyrigtn bffenttit^en X)t0(iutir> unb iKebcUcbunfl labet 
pm erlkcKinit auf bot 28. dnmn chi 9. Wt. Vku± tAi SRnfk IbMbc Mibca fi»Mb mt 2 t^r 

nacfi ÜKittoge, unter OCI^ttHnnung ber ^nftmmentiften, biefc ^»anbtun;; erBfuen. 9?ad) einer furfegefogtcn 
tcutfi^cn 9tebe »on bcr Sbfic^t unb -JU^en fold^er anjufieücnbcn ^anblungcn, werben 
Oll« bcr fetccten (S(affc bei obem, buri^ ^mcftrffc no^cn uib beren Beantwortung, «w| I« %er 
ÜJiutter Spradje einen 3}erfu(^ t!)un: ©fribo, OJeni, ^'^mermann, iKauA, Wender, ^otfermonn, Stiir;, 
SlUilcfene, Rendel, Gulner, 5Ra»)?, ^reufi^en. Tie roidjtigften Sä^f b" bi#l)er erflärten iil>elt l'e^re 
(Ctmmoiogie) werben i()nen ben Stof borju geben. Mu« bem 9t e (fit ber i)2atur bie 2tffn von bcr 
3uredinung, welche ben ftärfften ßinflu« in bie 9{e<4t»ge(e^rfomfeit ^at unb beren 'Srrftanb ^uin (Srunb 
Uelsen mu«, wenn au(^ au« ber @otteege[el)rfamleit in Untetfu4|ung gebogen werben foU, nie 
bic 3ünbc bei crftcn 9tcitf(|en beffcn nct^ttnaicnbeai 9cf(|Ce4t ingercilRet 
Derben fSnnc. 

Sirr an« eben biefer Orbnung Actben fn bcr ^erebfamfcit Uebung« groben ablegen, nnb bi^ 
©elegenlieit biefe« 5"' ""^ ^latir 3i*ed)icle pon cinii^eu tUpfen Qigenfctiaf ten be« Hngcf« 
{Ai^fifc^en Könige Slifreb ^beln: ^amm in fran^iirifi^er Sprache con SUfreb« ftuger 
Cintficilung ber ^tit, Sttlnlt tta^it, oon beffen (Sint^eifung ber fSniglid^en iSinfiinfte ;um qeift- 
lidkii i"'kt'vüud); 'V 2tiir(j, teutfcfi, von ^.'(Ifreb« Serwenbuuki ber aiibcni ^lelftc mii boi luctrlicfiru 
nnb fiTieg«®taot. Rendel erflärt lateinift^ bie iüoct^ciU, ntU^ ber ®taat Don ben ftiinften jic^et. 
der iBfab bcm Knfong afinlii^ fd^n, bofl Seb be« fid^flcn m^mott bcfnngcn werben, ad 
beffen Q^ce biefe gon^e ^anblunfl unb ba« auflebetibe M\)x flcwibmet fe^n fotl. 

Mc ^o^e J0ef&ibeier unb geneigte greunbc bcr freien Sitnfte »erben ^icrbe^ 
■mcn^nig nw gc^orianni ecfu^i, nnfcni vcmn^migcn vuxvf ecro wrnc^nc uro gccfcie vcgcmom 
bot aM^igcn Ofan^ ju geben, unb unfre nodi bfi^^^e 'Dfufen auf^uniuntcm. 

Um 19. ^i wirb ju ber ^weiten oierteljä^rigen Tioputir« unb Siebe Uebung cingeUbcn. ^e^ 
biefer ^blrnq »cebai RiiMI>|ntbf Cd i cl M UT I|k IMftc i><li(Miim« unb 9eit|ciM|nig 
fk||ci fMMtm bRfa^; «|eltt 1a aiibmiAcs|aagaibcii neben» ipi» «w| «N^ldHcifcn 9cf)Kl^aL SÜc 

n 



114 



^o^mtn btr Uebunfl? bniirrigm (Spmnanaücn i 'plgrnbe: 5cribo, nc((^r fidj mit hm Ditrtcn 
««1 ber 49tf(^aff(ai>nt ia @iii0> unb filtngftiutft bcfjjncn^cn tnti; ftttulc ^beit iijre ^Ooit^ciU teutf«^, 
o(; B^nncrmaiiii ut e nn ib a nit bm {MnAot von {fjicm fcrnerni föai^et^ume nnb Miftiflcr 
©irfuiig; i^Jtnjfr, Vötttrmann, Stürf, Sttfciu*, ficndct, öulntv, irdcficr im« oon btn 
JBtti^Uibcn unb ^w^iü^cm btt aUcn 9ttmn- 9iad^cid)t nt^eiUt (UM.), ^tatii, '^rrufc^cn bqlnflct 
to« 9i>b ber tmSnlH fn cbmn fantaifi^ CcM^t. Si^tevtctg, 8<(ticT, Bagnrr, Rttlc 
Tic Sii^t bt« ate^t« bcr 'i?atiir noc^ btm bauntfiflnrifcfttn Vtfjrbtgrif, ooti bcr ^'^ r vt f rii n f t iinh 
bcm (2igcnt^ttin, mit aiu^ oon bn (Sint^eUnng bc«fc(b<n unb b<a Xrten, c« ju bc|}Tünb<n, Ibnncn 
bcm, bit ffa^ uilb onbre ta Untctfiulttng b«r fB«^ bur^ Cfanrtiffe ibm DwUcn, flatt eint* 9cttftkcitf 
bientn. ßbtn bicfc SE?tfftnf(l»oft be« 'JJotur SJe^t« fnnn q. (». auifj ferncTfiin btr ;'<nf)a(t utiffTfr öfftnt 
lit^n ®(4ul Untcutbundcn totrbtn. 34n firfSntni« i(t gninbUc^, nüjlit^ unb nit^t mentQCT anotut^io, aU 
ttbcnHOii iec|IMII4» ottt pe mit ntf »ixb, tmb eine fjoimin unfn« Mcn« algiit^ 9t«| 

t|iai S5otf(^ftni Oftfü^rtn mir mit onbnrn, na<5 bntfelbfn rooHcti »tr aittf) un? bcciecinct »ifftn. 

Xa« bcr <Slottc«QeIa^rt^eit »otlcB »ir, mtgen ber :jte|)nU(4fht, bic Sragc aufracsffcn: Ob 
i« ber fttr^e ««4 eise (^crtf^oft ffotf |abc? «m« f|if •cftff^ofHi^*" 9tt0t fM^cn, tmb «rtc 
fie OfrtDCiUtt tperbtn? Wir aiidi, ntcldif .Qcnn'stitften bic wahrt ,<?irc^ Don rincr faffrf)cn untnfcfifiben? 
Z)t( )6tfi^affail|cit unfern ^emü^ungen an fic^ betrai^tcc, ba« iDka«, vonnt fic^ eine ^«^ulc uiiffct, bic 
nfi^t Hüb bee CiAjmtf cMgcr Oertcreilum onf bot ^^ere Mtibcn bcr ttw u M b w ii iHi ^ tll %A bo b0O> 
lommenen unb brr Sat^t Srrftanbigtn ba« 3öoirt rtben. Ttr i'nrfucf) iibcricuqt rotniflfttn« bie fi^ flbenbe 
Don ber ®tärfc ober «s^lsäc^ i^re« (Reifte«, oon bcm gejaBten ober ntdjt begriffenen Vortrag, non bcr 
9cfi^i(f(ii^eit mit fdiM Mb flMÜ^u ttvctcii bfli fli^itc M Mlbte wil lj ii H ti l eii, ober imi best füfßnn 
gertigfeit. 

S>ic frBli^^mad^enbe Xonfun (t Dirb bcq bief er emft^aftcn ^anblung eine oergnügtc Sb* 
uHIßHmn 9^' v*i fb ncl^, ba fb^ «ifer Mcbc«, fiffaqcB mb 9ifMm mit bcr tttigm^bm fmlbe bei 
1 grircKcn 9anbed biOig ofrctntytt. 

' 1706. do^ann ^einrii^ Witxd unterfu^t in tcutf^er @|irai^, ob bie fiyilofop^n, uo^ 

lertnOiai« «n«f|nra4, ftiMfcnwtrfaK^ fcl|cn? Cie fibrigcs Mehner fhA Cfcrila, Scntf, <lrlf, 

Strrt«, it3r!rffr, Vinb, (S^riram, 3oft, 3icfn>o(f. Tic ^nljlrcitfir («egenwart imuHßitx unb 
gcnciitcr ®önner loirb, bei) bcm neuen SUtftrii^ unb jlufpu( unfrer ^rjtube, biefer {Mnbbng bot fi^nften 
4Kn) nnb bn« >c<^ Setot gebe«. 

3m nttmlii^en 3o^re werben folgcnbc Jäte ;m- v^röncviins Qnfv^c'uiit; 
1) (Ruit bcr iRatits entfernet oon allen Verträgen, mithin aui^ oon itauff unb iüertouff 
tfJnlnMln EalfmitVMffittoiiii) alte 0etrue tmb jurfli^idtcnbc arge 9f|t: cntgeBcn bcK DbflCRC« bM 
AlMlIon be)) (Sicero im .'^ ddii ben "^flidtten. 

3) Hex »0« na^ 8c{4i«||eaen itauff mb Scifouff ju (Srunb ae^t, fonunt feinem ^erm 
jn d^tbcn, ift mit gcM^fcr Ctiifi^fliAtiiii ju Mifi^ciL 
y 1756 i'.^fibftV 3 oll. .ötinr. iWcrif rcbct ooti bcm Vcrttcn in ^rr -irntiir ntt^ 2t!tfnlc!)rc 

r (tot) 9. a. <i^r. t^eld er »on ^jungftabt wirb, be^ einem »o^lgemai^cn o4)luB bee ^d^uUebcu«, eine 

IbuMt b tcutMur e|mi4* «ttNeR^ «ab bofee« bk 9ort|clfc, f» mit bcr «atarlc^rc »cf 
bnaben, uns aninreifcn 

^ 1750. (Bcerg S^riftop^ SÜcj^tcnbcrg uub (&arl AÜreiber bcfpres^en fi(^ ieutf(|| über bie 

V tiMgf : tn «M| da iongcr SMwr taMim? 

1760. (9eocg ((|vlft»tP|9i4teaictglMUtetoBtulbiltamfartto AJNdioOtaam 
emponet iOerm.). 

^ 1760. (äeorg (^t)rt|to)}l) Lichtenberg, qu&atuui verae sublimitati« cogDitiuui liuui«n«e 



Digitized by Google 



115 



1761. (Keoig (S^riftop^ Stt^tcnberg fteüt eine 33trfl(eid»ung bcr 9{9mer unb (ilri«|ai CS 
(teutf(^). 9. (S. C. ^ofmann unb 3. 6. untcmbra fiifi teutjc^ ilbtT bie Srogt: Ob mon bon 

einem Sotbatm ntei^r I)umm^ett ober SEBtffenfd^aft forbmt foUe? SKcufi^ rühmet bic triutn 

IfH/tuaht oanftniut^ btq bem SnfaU bei X^orbeit (franj.) 

1761 ^bft t)ei§t in bcm ^rogrannn: Pofttremiim dioentis locum owipat, qai per aliquot 
MDoa «laorU iDgesii indutria omarlt prlmvin, Georgins ChrUtoph. Liehtoaberg, qui oua 
allia VI boDae aotae eommiUtionibus diwennnu « PMdagOfai dlMlplils, de vwo IHlBlIl flt po«l 
conrtitawdo pretio agere decrevit caimine tentaoiflO. 

9tM^ im otpennärtigen Sa^^mbcrt tovtbm 1)«SSWl^<t> 9M«aft( cict)altm, fpltrr VHb Ml «uf 
mfrre ^eit nur ',11 ^zxbii. 

£)t( (Sinlo^UBS »ar meift tmn üum tJroflnumn »iffcn|(^|tlid>en ober pMbagogiji^ On^olU hf 
flfelM. 9m 188S— 1848, fowk mm l8iX>— 1864 fbtb tcia« ^coamame crfi^ieiinL lletar Me Mt 18N 
erfdjicncncn iSdjiitfdjriftcn I)at Tittljcl) üiisfiilirlidi 'jcrirfitct; naf bic fpätnen betrifft, fo liegt t? ntrfjt im 
^an bicfcT üDoxficUimg, über bic tstffenft^ftlu^cn Stiftungen bei leie^er im liinicüun ju reftrircn; t* 

j^iie Stiftui^fn für bae i^cbagogtum finb nidfi bebentenb. :Hm in bei erften ^eit mar ein 
ÜMii^eT (üfer oorbanbcn, unb fo fmben fiä) i'cflate oon ÖOO fl. für bie Unterhaltung eine« armen Shiaben, 
6ma( 100 fl., 30 p., 950 fl., barunter 100 fL »on bem Äector SHinderfu«, in ben «cten oerjeic^net. 
9ui4 HKiren bei bcr Stiftung bn Xnftalt ji^rfiii^ 10 fl. }u ben praemiolui georbnet morbcn; nad| ber 
dnfecffitftlic^en X:edaratioa oon 1658 foHen oQe ^alb Öa^r etnmnn jtse^ 9{eicO»thalcr, bi» ftcb anbrc Wtittü 
(tjcigm, an« bem ^fftingclfftiflcin itammta, bofttr ocrmenbet »erben. 1668 (^t 3iprc gürflL tfuxdfim^ 
praemia unter bie fieifigcn ober omten Shniöi au<}utf^ien &td)« t^ulbai ctriOcfem tslen; btfMK tmtfb«« 
angefc^afft unb oert^eUt bic int t'e^rptan bereit« ertoä^nten Süf^er, ferner mürbe @ut ißapier 4 alb. 
bo« ^114 unter etlii^e tertianos unb qnarUooa ocxt^citt. ^püttt »urbc bei bca ocftictcncn ^S&^cqnccifat 
Don ber Snf^affung Don Süt^ern Sbftanb genommen »nb cn« bem ^SmienfoiA (SMb nttget^tüt, mibd et 
freilief) einem i*rimancr oft nur 3ö fir. n;nui, „roobur»"^ e? ciibtid) gefe^elicn, ba§ fi(^ bie grofen 6<^Uai, 
juma^i »enn ee an|}cf^)encr Scute Sd^uc |}c»efcn, bcifclbcn beinahe gcfc^ämt unb fic al« eine fttt MB 
Wüu^m ongcfeben*. Doranf ffin wtnbe dn B>>f4>8 Mb 2 fl. (ctDUfigt, um »enigftcn« 2 ^hrfmottent ein 
fenwillbarci^ 'JMicfi i^l'^n \u Irmten, in mMn« bann ein bcfonbcrcr ncbrucfter Xitel, ber ba9 9u4 «tt 
Of(o|Bans bce öiciBc« bcjeid^nete, Dorgc^eftet mürbe. 1679 ftifttt üoctor ItaUluuiar Menier, gcttcfCBlK 
Aiperiateiideiu, Oftcri|«||mM||cr tnb Seltotuehft 90 ff. bm MB bm (btttge efaM« »«hbcb mk frMinuB 
PacdaK'iigico* ein SPncf) ;n s\chat unb iibrtflift fg^ef Cofiital bem Gollcctor OTiifler. „raoon ^ot nun 
mtUäi auff Oftcrmcl ein Kector Faedugugü &tm (Mbcn peuioD ju forbern unb bo« ^u(^ mi) feiner 
«CltatBit «a«|BiMfoi'- 1886 M 9m «ilfelfc.TBic^cv, flnic^cr Mediew «nb ic|igfr jcit Ar- 
chiater om ^^iirflf. ?)off rtllhif, auff Borigc intention, ncmlit^ jütirlti^ einem fleiftgcn armen raedagogico 
ein $U(^ (ober anbre dioit)mcnbigteit) bafür ju erfauffen, im ^nbftExauiiue, inan(;ig tl^aUr ober brei^ 
gflfben lq|b^ WNBit bcr Colleetor g«r id^a ju t^itn fyihta foll.' ^efe ©tiftung beftanb noi^ 1802; 
MNtf bBHUtf \}f9Xec geworben ifl, fonntc nidjt ermittelt irerbcn. ,9(f# 1719 ;^lir, .P>p(l)«ün'tt. Tnrdfi. unfcrm 
gnflbigften <Stb|Kinien ber erfte i^rtn) gebo^reu luurbc , unb barauf »or bic |et)r (djmat^c rurd^l. ^au 
aRutter, mic in oUen Si^cn, dfo aw^ im Paedagogio publice gebeten morben, baben d^ro rurcblauc^tt 
breiffii r^Viftrn bem PapdairnuHo nerclirt, mopon bie Pension auf ben ®eburt«tog be* bqagten '^rinjen 
ben arutcu i'aedagogici^ ^i^uc^nn (oUen gegeben nerben." £iie ^älfte bicfc« (Sopitol« ging bei einem 
CmcBrt Mdnav mb bcr Baban ^lilflc fbib bk ^iafai bil 1TÖ8 MBlft tmlfB. Cine iBcttirc ManiStt 



Digitized by Google 



116 



finbct ild) nidß bor. Reine Don bieftn Ctffüimwi ifl ffift micMg. Btt ttW^iH ffaib fic arit anbem 
UiUerru^t6'3oRM »ctriirigt Botbcn. 

Sur SniMKbmid tnmntn gegenwAttig no4 Me <Eitrfigmfft folgtnbcc e^ftitatffhi^tim: 
I i tiu^ :^ u bi 1 it III »\ Stiocnbium »urbe au« «nlafe bt« 200iä^ri9tn 3ubiIäumo (Vpm« • 
xofbine burc^ Beiträge oon i^c^tm unb c^tmaUflcn @<^ii(cni gcftifttt unb bttti^ So^rttaianfaimniuiig 
bca Qetrag «•» atg^^r lOOO mii^t. XXc 3i>fcB umAcb «Ii Wfaiim dm kbfirftigcti unb 
»ürbi^^cn ^HHtta bfi 0|rmiMfiKM* für Me S/mtt kcff UaiMi^tiliflttUimi biwd| Mt ft^ i c r wif t t a y 
junfannt. 

2) 9v^Tfi^ Stiftung McfHgt ficf SO f[. il^ifl4c ,9^11 cbwi Mit bon ftnifnumn %täft 

ju ivranffurt a. iU?. feftamcntarififi Dcnnarfittn Gapitote, unb mirb in bcr Ti^cift für ^wafc bcf llittcnrid(t« 
iui(bar gemiulit, bat aUiii>rli(ti oon bot orbciUUii^eit ^e^rcm imb bnn J^däfaAt^xtt ^icUauf gaben für 
Mc 6^ Wff hts Obit'^ilM gtlkfll MXbcn Wb bk citil|iilcii 3^'' wtct Mt tPitiMcIgcr |d ^jbÜ^n 
Z^dCtn Mrt^ettt werben. 

3) 2)a« !X)ilt|)ei)«@ti))enbium, binc^ ©ammluugcii bcr St^iilcr I)Uti)c9'« unb bun^ f|)jitm 
«Mtilge MK «bbweitntcit giMIbct, |at «in M« 1000 IL. mb «i wcbm b<ffcR dtafm «OViW 
an dnrn 9(Mtiirienten tt« (^limnarittm? ;ii Xteaftafet, M^CC ßl^ ci»*» MbtuSiSim 9tMm MÜMK^ 
bur^i ^ci4iluB ber ^e^rerconferciij acgeben. 

4) X;«« ^intMctaiann'fcbe Ihrlnfann, bun^ecUc8acfril|cccre#flbrSiaiiiicniMnni'4 bcgilnbct; 
bit ctum 'Z^i fl b(tra(icnbcn 3'"^'" Kapital? non 500 p. werben iur 'Xniffioffiüi^'s ppii iPiirfjrrn für 
auögcjcidjnetc Cbers-i^rimaner Dernenbet. 3'i'l)"if' tfurbe al« '^rämianb ein 3d)uler oon jcincn üommU 
ÜtoDC» gent^Ü. 

Tic 3infen eine« von beni prrftprbrncn Stabtpfarrer unb "PoAogtglk^ ft^cil PfmwItfW 
AKtrttaUt Don 21Ö fl. ncrbcn al<> .Suft^uB jU'» i^räntienfonb oerioenbet. 

XIV. rffim itl iff. ftnuntftwwfit. 

TAt WUMfd U» 9l|iniMfin«f mt aiifliiflli^ unr gering bottit nnb ift ccff bnril bc» {tt^ccm 

töend beni Scbürfni^ entfprecficnb Dinw|ltunb ertoeitcrt werben. Tiird) feine ^tcllnnct a\? .^Spfbibliptl)efar 
mx er in ben iStanb gefegt, bem 9\pmi|hiin £>oubtettcn ju^uwetjen, unb buri^ antiquarifd)e äntäufe, bic 
er oft bin^ fkncfage on4 lignm fDtfttffn bMeif|icOlgte, bofdlcn Icbcnlnfbai mb wtOfnUm ^imutit 
)U Berfdjoffen. Sie'btfltt geßentofirtifl nntieffibr 9— 10,000 «änbe. ^nbfd^ftOI Wlb dncwnbdR fiRb 
nii^t uor^anben; für ^Jicu-9(nf(t|affunAcn werben jätirüd) tiOü Ü}{. oerwenbet. 

^ecKKtorlBcncf jnu. nuu^te nad) feiner eignen 9(uf)ci(^nun0 „ben 9(nfong oor 3Kati)ematifi^e 
Onftrumente vor ba« ffll)mnnf!um beforgt ju fein unb ert)ielt 17<'9 auf i^cfchl bc« T^iirftl. Gonfiftorii au« 
ben I'aedagogial ©elbem 35 fl. jur ^Infdtaffung eine* A«trolabii, bu* eben luotilt'eil ;u lioben »or; »iber 
Scrmutben cr^onbclte er t« Dor 30 fl., unb (icB »on bem UeberfdjuB, .}u bem nodi 1 fi. .30 fr. au« ber 
(SoHectorei oerfc^rieben werben, ein t^optct'l'incaf anfertigen. Sr fetbft tiat nod) 10 mit &\<n befc^tugne 
!D2eß'^tangcn unb 2 SD{c§>9tut^en um 4 fl. btrfertigen laffcn unb nebft einer MenguU Practoriana f^m* 
juget^an. Ü(uf biefe Vxt fUk a(fo bic nBtf)igften (Sieometrifd^en 3nftrumente ^ufammen*. 1774 eTt)ieIt ^tnd 
ein Sngfift^c« leteCcop Ml Mgcfflbr !'/■ au« bcr ^crlaffcnf^aft bc« i^grafcn. 1776 »itrben 
ttricbtr ßO 9tt^(r. betDiOigt mlb bttflr u. V. ein meffingene« Mlerowoplnm Angllcam compadtsni, cfal 
garben O^la«, ein Keiner Ouobrant jnm 6Mobu«, ein breifot^cr Magnet £tQ!)t, eine Reinere unb eine gr5§nrc 
(Hcctriftrmofdiine, ein :earometer nacfi de Lue SDIanin atvotbcn,, 1790 ein 0atft(. ®ef4cnl Mn 12 (SmflK 
jnr Änfdfoffung einer l'uftpumpe gecieben. 

Tic Vclivmittel fitr ben p ti !) i i t n 1 i ( rfi c u Unterrii^t finb fortwÄfarenb rrrtän;! unb ucvniclul worbtn 
unb umfaffen gegenwärtig {ämmtlid^c itl(){>arate, bie für einen ou«giebigen 3(^uluntenu^t in bcr ^^^fif 
«cfoTbcr(i(^ fmb. SUKt bem CaMact 1^ dn «m|i^itbe«traaf4 eingrtiibtctR &5rfaa( Dcrbmboi. 



Digitized by Google 



117 



3u bcn 3wc(ffn bc« natur^tft ori f cfi cn Untrrri^tf Mc»t dnc €MMnlbW( Ml •fgcnfUbibw 
au« ben (Gebieten bor Zoologie, ^otanif unb iü^iiicralügie. 

8w| fit b« Bei^cnuvtctfi^t i|t eine (cMl^^c 3«^ Mn «iNMaMifdV OI«Mbiv Vm* 
Isf (h X. toc^flsbcn. 



XT. ^cponttc 0fi|Uii9c 9»ittiM«fta||;e. 

3m .^al)rt 1683 würbe bun^ itn bomaligtn 3?fctor unb StobtpftttterlL 9,0. o r r bic 5Viinbimg 
einer a^itttDenfa)7e für bte ©tabtgciftfU^ttit unb bie Se^rer be« ^ebagog« ftcnnlinfit. ülnfang« wai bic 
HHtoTttberjofit auf 12 befi^rlnft, f^lltcr mitbt Me ecrcc^gung färnrntlic^m Mit fec« Cnffwige brtnmttn 
©tabtgeifrtidicii, bcn >>fprcbiiicni unb bcn orbcntticficn l'ctircni bcS (Vijtnnanum« JB i)«nnitobt jucrfonnt. 
dm Oanjot finb in bae Statutenbud^ 143 ^glicbec etatctioflen, gtgemsättit füb SB aUitglicbcr bor« 
ImbM. Z)M CiBtriMg((b tm anfantißi^ onf 10 fL «Mtiht, imnAe IITO 16 11, 17M «if 90 fL, 
1886 «f 160 flv 1873 auf -;oo l^'arf cxhm- 

9oB 1688- I8B4 würbe M Oa^re«beitrag 4 fl., oon ba bi« 1873 6 fL, son ba an 18 ^DUat 
R^tcK. IM nftc llilrtia^ lOfCiitc« 1688 oatdigt »acbc, Icftmi mf 60 fL, 1788 tm U» fßmO^m 
auf 10,987 fl. angeroadiftn, 18S9 ouf 33,085 fl., 1P77 bftmn c*« 77,7fj7 ÜRarf. Än ©(^«nfungen unb 
Segatcn marcn bi« 1750 2,389 fl. jugefloffcn, {eitbcni nur no4) 4UU fl- Vit bebeutcnbc t^mne^rung bee 
ftqritatt vVffit ba|«r, Mi md^ ntr «Nnige Sitttpcn Mc^oak« Mwcen unb geringe f cnllpiien tMht^aSft 
würben, bnf; ferner bic ©ntritt^ciclbn- jum Kapital gcfditogen unb alljährii^ ein btflimmtcr ^?cfrog, jefef 
360 fOiaxt, beut Uapilal jugejd)lagen rocrben mujjte. 4)ie lü92 erhielt jcbe ^ittwe latjrlid^ 18 fl., 1756 
40 IL, 1808 80 fl, 1830 200 fl, 1860-1875 360-400 fL, 1877 681 STOart 

ler ^auptgninb ber günftiflcn i'acic bc? 3nftitut<i ift ober barin 5n fncfitn, bnp ben ^UMttwen 
feine beftimmte ^enfion oerfprod)cn ift, fonbcrn bag ber ermittelte Ueberfdiuv; be« üor^trgtljenben 3ol)re« 
im folgenben 3a^re, nat^ Slbpg bc< ftatutenntäfiig neu anjutegenbcn Slapital«, ju gtci^cn X^eilcn »erttirtlt 
■irb. Uebcr 400 fl. foOte ctn< Sittwe nii^ er^tn; ie^t ift ber «IRcqfimatbetrog auf 700 üRarf 

tcjUstmt. OegcniDäitig ne^en 6 IBittHcn an ber Oo^^at bc< dnftitut« jC^eit unb erhalten aufbeut 
au« ber 'Staat«bi(ner»QtoiKilAlffc bU gefcUlii^e ^cnfion con je 686 SDIarf. Hudi bie ^interloffenen 
Äinbcr eine» SDHtg(ieb<< ^«An Ül )um 21. SebenAjaipcc eine SS^donpcnfitii jk beaof^mu^en. <Snb(i4 
gewSbrt bie fep. gcifilii^e fBttlMiAiffe ben ^>iitter(ailciMii ctoc« wtHwt ci mi JDHtgQebc« dn ftfnt 
bem «bteben kffcOcB «Hpiilinilcl «cfrilnitotO'/ «nIi^ mlfbttM 10 fL Utut, jf|t oaf USOaRnC 
fcftgcfdt ift 



Oigitized by Google 



Googl 



Digitized by Google 



'Hüs book Bhould bo returnod to 
tbo Hbrary on or bofore iho lut date 
statnped below. 

A fliie of Are oents a doy is Incurred 
by^j^talning it beyond the «pecifled 

Ploaae return promptly. 



i- 




Diq 



Google