M. Fabi Quintiliani institutionis oratoriae libri duodecim

r stitutionis
Bistoriae [le]i
e [V [eTo[-Ted [11

E] /V, M JJ UNA, A NSi
(| — 2438 Dunawr RvE.,

DxwuolxY C mls
P:e757W.

" - i
LA H t^ 3 "us "4 & NA S.
Vi leud. j« EET i Plat,
( ovo, (OS £^ 6 420r a 9 roba uns, 7 -
puse EM. )

L3 un € Deuucn l'AoeutA (Qua X. jJ $*)

55,6 User 63^*, .
Ov cos, Do rrveo

Bif)uo0nrkmn
Michael H. Jameson

Edward Clark Crossett Professor of Humanistic Studies, Stanford University, 1977-1990

. M. FABI QUINTILIA NI

INSTITUTIONIS -ORATORIAE

LIBRI DUODECIM.

EDIDIT

FERDINANDUS MEISTER.

VOL. I.
LIBER I—VI.

LIPSIAE | PRAGAE
SUMPTUS FECIT G. FREYTAG '"SUMPTUS FECIT F. TEMPSKY
MDCCCLXXXVI.

Vindabonae, Carolus Fromme, tvj" graph. «

pot is fermen

^

et r. aulae

Aue

PRAEFATIO.

Omnium codicum institutionis oratoriae Quintiliani, qui collati
sunt, duos esse optimos Carolus Halmius rectissime intellexit
et firmissimis argumentis comprobavit, scilicet Ambrosianum
primum (A) E 153 s. XI. et Bernensem (Bn) num. 351 s. X. Sed
Ambrosianus quoque, quamvis optimas praebeat lectiones, cum
aliis vitiis plurimis inquinatus est, tum librariorum ineuria multa
vocabula in eo interciderunt. hae lacunae plurimae Bernensi bene
explentur, simul eo multa illius vitia emendantur. Ita alter alteruin
supplet, ut in quibusdam partibus (initium — V,14,22, VIII,3,64—
VIII,6,17, VIIL6,67—1X,2,3) ad textum constituendum praeter hos
alio libro vix opus esse videatur. Neque tamen eadem per totum opus
in utroque apparet diligentia: primi libri accuratius, reliqui neglegen-
tius sunt seripti. Ambrosianus desinit a lib. IX, 4, 135 et sub finein
tantum paucas paragraphos a lib. XII, 11,22 exhibet. At Bernensis
aliis locis etiam maiores laeunas habet: est enim eorum librorum,
in quibus haee desunt: Epistula ad "Tryphonem, Prooemium,
libri I. eapitis I. 8 1—6 (in Bernensi deest totum cap. I. et
cap. II.8 1—5 media), V,14,12 Aic potest — VIII,3,64 quaedam etiam,
V111,6,17 ductae ut —VITI,6,67 haec decens veri, T&,3,2 orationis schema
— 2X,1,107 nihil ille, XL,1,71 pertinaciorem — XL,2,33 est voce,
XII,10,43 movere in usque ad finem. Easdem lacunas habent
Ambrosianus ll. F. 111 sup. s. X. et Bambergensis (Bg) M.
14 s. X., cuius collationem ab Ant. Linsmayero a. 1852 factai
Bonnellus mihi moriens hereditate reliquit, quam hie illie

gqe———M

VI PRAEFATIO.

secutus sum (utrumque e Bernensi descriptum esse veri simillimum
est): praeter eos Parisinus Nostradamensis (N) Bibl. Nat. Fonds
latin. 18527, olim Fonds Notre-Dame 181 (de quo cf. Émile
Chatelain et Jules le Coultre, Quintilien inst. or. Collation
d'un manuseript du X* siéele Paris 1875): is ineipit a capite
secundo libri primi (item qui modo memorabuntur duo Vossiani
et Parisinus num. 7219), porro codex loannensis Cantabrigiensis,
in quo etiam eomplura capita primi et quinti libri desiderantur,
duo Leidenses Vossiani (Voss.) num. 80 s. XIV. et 77 s. XIL, tres
Parisini (Par.) num. 7719, 7720, 7721.

Iam vero eum in reliquis ut videtur omnibus codicibus
librarii nullo indicio laeunarum id, quod in suo quisque exemplari
reperiebant, describerent, in Bambergensi eae, quas supra eom-
memoravimus, lacunae pergamenis ex alieno codice insertis ex-
pletae sunt: hie liber, quem Halmius littera G significavit (littera
b idem significavit lectiones diserepantes, quae in vetustiore parte
huius libri superscriptae sunt), etsi magnopere differt a Bg, tamen
tam prope aecedit ad Ambrosianum, ut ex eo non raro lectio
illius manu seeunda correcta et erasa cognosci atque restitui
possit. Recte igitur feeisse Halmium eensebimus, qui hune potis-
simum librum in eis partibus, quae desunt aut in Bernensi
(V,14,22— VIIT, 3,64, VIIL6,17— VIII,6,67, IX,3,2—1X,4,135, XII,
11,22. -X11,11,31), aut in Bernensi et Ambrosiano (IX,4,135 —X,1,107,
X1,1,71—X1,2,33, X11,10,43—X11,11,22) secutus sit. Idem nos quoque
fecimus, ita tamen, ut id tantum, quod ad textum constituendum
necessarium esse videretur, e codicibus afferremus, manifestos
autem eodieum errores silentio praeteriremus. qua in re quam
diffieilis esset electio saepe experti sumus.

Reliqui libri manu seripti, ut Turicensis (T), quem ante
viginti annos contuli, Florentinus, Guelferbytanus (Guelf.), Gothanus
(Goth.), Monacensis (M), Lassbergianus (L) nune Friburgensis,
Argentoratensis (S) rell. et aetate et dignitate longe inferio-
res sunt.

Praeterea praesidia quaedam critica commemoranda sunt,
quibus etiam Halmius usus est, nempe ars rhetorica Iulii Vietoris;

PRAEFATIO. VII

quam primus ÁÀ. Mai a. 1823 edidit, postea Halmius Rhetores
Latini minores p. 371 sqq. a. 1863, tum excerpta rhetorica,
quae e eodice Parisino num. 7530 Ecksteinus in Anecdotis
Parisinis p. 20 sqq., Halmius l. l. p. 585—589 edidit, denique
excerpta Cassiodorii (exc. Cass), ab eodem l. l. p. 493—504
vulgata. Nam eum in his multa ex antiquo Quintiliani codice
descripta sint, haec in usum nostrum convertere lieebit, dummodo
meminerimus non quidquid in his praestare videatur continuo
praeferendum, sed eum libris Quintiliani destituti sumus, ad ea
confugiendum esse.

Quamquam autem tot tamque egregii codices suppeditant,
tamen ad restituendum textum non suffieiebant: permulti loci
coniecturis sanati sunt, multi etiam nunc post optima studia
virorum doctorum sospitatorem expectant. Cum admodum magnus
numerus esset editionum, non raro factum est, ut, quod quis vir
doetus olim suspicatus esset et adnotasset, aut omnino non
enotesceret aut in oblivionem veniret, saepe etiam accidit, ut
eadem coniectura repeteretur et renovaretur. Equidem non
medioerem industriam in ea re me collocavisse confiteor, ut suum
euique tribuerem vel restituerem, tamen id quod volui me non
utique conseeutum esse ipse non ignoro, quippe qui videam me
lib. I],14,2 Spaldingio tribuisse, quod iam in editione Gryphiana
reperio.*)

Ea, quae auctoritate codicum sive Quintiliani sive Ciceronis
aliorumque non nituntur, litteris inclinatis exprimenda curavi (in
primis quidem libris omnes fere coniecturas ita significavi), in
adnotatione critica primum cuiusque conieeturae auctorem nomi-
navi eiusque nomini uneis inclusum eodicem adposui, cuius testimonio,
id quod plus quam centies factum est, coniectura confirmata est.

Lectiones antiquissimarum editionum modo ex Spaldingii appa-
ratu critico mihi notae sunt, nempe eius, quam curavit lo. Ant. Cam-
panus Romae 1470 f. (ed. Camp.) apud Ulricum Han s. Gallum,
neque lo. Andreae editionem Romae 1470 f. (ed. Andr.) apud Conr.

*) Praeterea corrigendum est scribendumque p. 55, 11 saltationem, p. 99, 41
cet/., p. 144, 31 ed. Camp., p. 247, 16 vicibus,

VIII PRAEFATIO.

Sweynheim et Arnoldum Pannarz, nec eam, quam Omnibonus Leoni-
cenus curavit Venetiis 1471 f. apud Nicol. lensonium (ed. ens.), nec
denique eam, quae Tarvisii prodiit 1482 (ed. Tarvis.) per Dionys.
Bononiensem ac Peregrinum eius socerum vidi.

Praesto autem mihi erant hae editiones:

Venetiis 1493 (in titulo falso seriptam est MCCCCLXCIII)
f. per Bonetum Locatellum, eum annotationibus Raphaelis Regii.

Venetiis 1494 f. per Peregrinum de Pasqualibus cum
notis Laurentii Vallensis, Pomponii ae Sulpicii et Raphaelis
Regii.

1506 f. sine nota loei aut typographi.

Venetiis 1514 8 in aedibus Aldi et Andreae soceri (opera
Andreae Naugerii et Baptistae Rhamnusii.) (ed. A/d.)

Parisiis 1516 f. in aedibus Ascensianis, una cum annotatio-
nibus Raphaelis Regii, Georgii Merulae et Iodoei Badii Ascensii ...
per eundem Ascensium, qui ad codicem, quem Laurentius Val-
lensis et possedisse et emendasse magnis argumentis convincitur,
sexeentos locos restituit. (Badius)

Lipsiae 1518 4 ex offieina Iacobi Thanner (liber primus).

Parisiis 1519 f. in aedibus Iodoei Badii Ascensii.

Coloniae 1521 f. in aedibus Eucharii Cervieorni et Heronis
Fuehs.

Venetiis 1521 (in titulo 1522) 8 in aedibus Aldi et Andreae
soceri.

Coloniae 1527 f. Eucharius Cervieornus excudebat. (ed.
Colon. )

Coloniae 1528 8 Ioannes Soter excudebat.

Basileae 1529 f. ex aedibus loannis Bebelii (ed. loannes
Sichardus).

Coloniae Agrippinae 1533 8 in officina Gymnici.

Lugduni 1534 8 apud Seb. Gryphium.

Coloniae 1536 8 apud Ioannem Gymnicum.

Lugduni 1540 8 apud Seb. Gryphium.

Lugduni 1544 8 apud Seb. Gryphium. (ed. GrypA.)

Parisiis 1542 4 ex officina Rob. Stephani.

PRAEFATIO. IX

Basileae 1543 4 apud Robertum Winter. Opera et studio
Ioachimi Camerarii, Ioannis Sichardi aliorumque doctissimorum.
Quibus sparsim adiecimus Guilhelmi Philandri Castilionei easti-
gationes.

Coloniae Agrippinae 1555 8. Exeudebatur Gualthero Fabricio.

Basileae 1555 8 per Nieolaum Bryling. (sic)

Venetiis 1567 f. apud Hieronymum Seotum.

Basileae 1579 8 ex officina Brylingeriana.

Genevae 1591 8. Exeudebat Iacobus Stoer.

Londini 1641 8 apud R. Withakerum, eum notis Danielis
Parei.

Lugduni Batavorum et Roterodami 1658 8 ex officina
Hackiana. Cum Turnebi, Camerarii, Parei, Gronovii et aliorum
notis. (ed. Leid.)

Argentorati 1698 4 sumptibus Ioh. Reinholdi Dulsseckeri,
ex recensione Ulrici Obrechti. |

Londini 1716 8 per Edm. Gibson, iuxta editionem, quae ad
fidem trium codicum mser. et octo impressorum prodiit e theatro
Sheldoniano Oxonii 1693,

Lugduni Batavorum 1720 4 per Petrum Burmannum. (haec
editio et aliorum et Petri Francii multas exhibet coniecturas.)

Parisiis 1725 f. ed. Capperonnierius.

Gottingae 1738 4 a loa. Matthia Gesnero.

Lipsiae 1798—1816 Vol. I—IV. expl. Georg. Ludovicus
Spalding. Vol. V. supplementa annotationis et indieem con-
tinens curavit Car. Timotheus Zumptius Lipsiae 1829. Vol. VI.
lexicon et indices continens curavit Eduardus Bonnellus
Lipsiae 1834.

Lipsiae 1816—1821 curante Godofr. Aug. Bened. Wolffio.

Lipsiae 1830 ed. Aug. Gotth. Gernhard.

Lipsiae 1831 rec. Car. Timoth. Zumptius.

Lipsiae 1833 rec. Henr. Meyer. Vol. I.

Lipsiae 1854 rec. Eduardus Bonnell.

Lipsiae 1868. 1869 rec. Carolus Halm.

X PRAEFATIO.

Editionum libri decimi praeter reliquas usus sum ea,
quam S. Dosson Parisiis 1884 atque |l. A. Hild ibidem 1885
edidit.

Restat ut Mauricio Kiderlino gratias agam maximas, qui
recentissimas quaestiones suas Quintilianeas mihi transmisit
liberalissimeque ut in usum huius editionis converterem concessit,
nee minores Carolo Schenkl, qui in corrigendis plagulis opera
atque consilio fidelissime me adiuvit.

Scripsi Vratislaviae mense Maio a. 1886.

Ferdinandwus Meister.

ovcopop*r»
Fg NIA

"ng

ogra4ze

TABULA SIGLORUM.

codex Ambrosianus I s. XI.

manus secunda Ambrosiani.

codex Bernensis s. X.

codex Bambergensis s. X.

conspirantes lectiones Bernensis et Bambergensis.
manus secunda Bambergensis.

codicis Bambergensis eae partes, quae alia manu suppletae sunt:

Praef. p. VI.

imanus secunda codicis G.

codex Parisinus Nostradamensis s, X. vel XI.
codex Turicensis s, XI. vel XII.

codex Lassbergianus s, XV.

codex Monacensis s. XV.

codex Argentoratensis s. XV.

«rc, Cass, — excerpta Cassiodorii cf. Praef. p. VII.
edd. ve/f. — editiones, quae ante ed. Aldinam prodierunt.

cf,

Li

€

15

M. Fabius Quintilianus Tryphoni suo salutem. Effla-
gitasti eotidiano convicio ut libros, quos ad Marcellum
meum de institutione oratoria scripseram, jam emittere in-
ciperem: nam ipse eos nondum opinabar satis maturuisse,
quibus componendis, ut scis, paulo plus quam biennium tot
alioqui negotiis distrietus impendi: quod tempus non tam
stilo quam inquisitioni instituti operis prope infiniti et
legendis auctoribus, qui sunt innumerabiles, datum est.
usus deinde Horati consilio, qui in arte poetica suadet,
ne praecipitetur editio nonumque prematur in annum,
dabam iis otium, ut refrigerato inventionis amore diligentius
cae tamquam leetor perpenderem. sed si tanto opere
efülagitantur quam tu adfirmas, permittamus vela ventis et
oram solventibus bene precemur. multum autem in tua
quoque fide ac diligentia positum est, ut in manus hominum
quam emendatissimi veniant.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. I. 1

1

[n3

10

15

20

25

LIBER PRIMUS.

Prooemium.

Post impetratam studiis meis quietem, quae per viginti
annos erudiendis iuvenibus impenderam, eum a me quidam
familiariter postularent, ut aliquid de ratione dicendi com-
ponerem, diu sum equidem reluctatus, quod auctores utrius-
que linguae clarissimos non ignorabam multa quae ad hoc
opus pertinerent diligentissime scripta posteris reliquisse.
sed qua ego ex causa faciliorem mihi veniam meae depre-
cationis arbitrabar fore, hac accendebantur illi magis, quod
inter diversas opiniones priorum et quasdam etiam inter se
contrarias difficilis esset eleetio, ut mihi si non inveniendi
nova, at certe iudieandi de veteribus iniungere laborem

non iniuste viderentur. quamvis autem non tam me vinceret ;

praestandi quod exigebatur fiducia quam negandi verecun-
dia, latius se tamen aperiente materia plus quam impone-
batur oneris sponte suscepi, simul ut pleniore obsequio
demererer amantissimos mei, simul ne vulgarem viam in-

gressus alienis demum vestigiis insisterem. nam ceteri fere, .

qui artem orandi litteris tradiderunt, ita sunt exorsi, quasi
perfeetis omni alio genere doctrinae summam [in] eloquentia
manum imponerent, sive contemnentes tamquam parva quae
prius discimus studia, sive non ad suum pertinere officium
opinati, quando divisae professionum vices essent, seu, quod
proximum vero, nullam ingenii sperantes gratiam circa rés
etiamsi necessarias, procul tamen ab ostentatione positas,
ut operum fastigia spectantur, latent fundamenta. ego cum
existimem nihil arti oratoriae alienum, sine quo fieri non
21 iu inclusit Halm.
1*

MaEMMEMMLc m ————————— i — PÜ— — Hii —Á————
4 QUINTILIANI INST. OR.

posse oratorem fatendum est, nec ad ullius rei summam
nisi praecedentibus initiis perveniri, ad minora illa, sed
quae si neglegas, non sit maioribus locus, demittere me non
recusabo, nec aliter quam si mihi tradatur educandus orator,

6 studia eius formare ab infantia incipiam. quod opus, Mar- 5
celle Vitori, tibi dicamus: quem cum amicissimum nobis
tum eximio litterarum amore flagrantem non propter haec
modo, quamquam sunt magna, dignissimum hoe mutuae
inter nos earitatis pignore iudieabamus, sed quod erudiendo
Getae tuo, cuius prima aetas manifestum iam ingenii lumen 10
ostendit, non inutiles fore libri videbantur, quos ab ipsis
dicendi velut ineunabulis per omnes, quae modo aliquid
oratori futuro conferant artes ad summam eius operis per-

7 ducere destinabamus, atque eo magis, quod duo iam sub
nomine meo libri ferebantur artis rhetoricae, neque editi a 15
me neque in hoe comparati. namque alterum sermonem per
biduum habitum pueri, quibus id praestabatur, exceperant,
alterum pluribus sane diebus, quantum notando consequi
potuerant, interceptum boni iuvenes, sed nimium amantes

8 mei temerario editionis honore vulgaverant. quare in his 20
quoque libris erunt eadem aliqua, multa mutata, plurima
adiecta, omnia vero compositiora et quantum nos poterimus
elaborata.

9 Oratorem autem instituimus illum perfectum, qui esse
nisi vir bonus non potest, ideoque non dicendi modo ex- ?6
imiam in eo facultatem, sed omnes animi virtutes exigimus.

10 neque enim hoc ceoneesserim, rationem rectae honestaeque
vitae, ut quidam putaverunt, ad philosophos relegandam,
cum vir ille vere civilis et publicarum privatarumque rerum
administrationi accommodatus, qui regere consiliis urbes, 30
fundare legibus, emendare iudiciis possit, non alius sit pro-

11 fecto quam orator. quare, tametsi me fateor usurum qui-
busdam, quae philosophorum libris continentur, tamen ea
iure vereque contenderim esse operis nostri proprieque ad

1? artem oratoriam pertinere. an, si frequentissime de iustitia, 35
fortitudine, temperantia ceterisque similibus disserendum
est, adeo ut vix ulla possit eausa reperiri, in quam non
aliqua ex his incidat quaestio, eaque omnia inventione
atque eloeutione sunt explicanda, dubitabitur, ubieumque
vis ingenii et copia dieendi postulatur, ibi partes oratoris 40

Vitori Mommsen in. Herma XIII p. 428, uitors A.

wap

I. PROOEMIUM. 5—19. 9

esse praeeipuas? fueruntque haee, ut Cicero apertissime 13
colligit, quemadmodum iuncta natura, sie officio quoque
copulata, ut idem sapientes atque eloquentes haberentur.
scidit deinde se studium atque inertia factum est, ut artes
esse plures viderentur. nam ut primum lingua esse coepit
in quaestu institutumque eloquentiae bonis male uti, euram
morum qui diserti habebantur reliquerunt: ea vero destituta 14
infirmioribus ingeniis velut praedae fuit. inde quidam con-
tempto bene dicendi labore ad formandos animos statuen-
10 dasque vitae leges regressi partem quidem potiorem, si
dividi posset, retinuerunt, nomen tamen sibi insolentissimum
adrogaverunt, ut soli studiosi sapientiae vocarentur, quod
neque summi imperatores neque in consilis rerum maxi-
marum ae totius administratione rei publicae clarissime

15 versati sibi umquam vindicare sunt ausi: facere enim optima
quam promittere maluerunt. ac veterum quidem sapientiae 15
professorum multos et honesta praecepisse et, ut praece-
perint, etiam vixisse, facile eoncesserim: nostris vero tem-
poribus sub hoe nomine maxima in plerisque vitia latuerunt.

20 non enim virtute ac studiis, ut haberentur philosophi,
laborabant, sed vultum et tristitiam et dissentientem a
ceteris habitum pessimis moribus praetendebant. haec autem 16
quae velut propria philosophiae adseruntur, passim tracta- ,
mus omnes. quis enim non de iusto aequo ae bono, modo !

25 non et vir pessimus, loquitur? quis non etiam rusticorum (^
aliqua de eausis naturalibus quaerit? nam verborum pro- *
prietas ac differentia omnibus, qui sermonem curae habent,
debet esse communis. sed ea et sciet optime et eloquetur 17
orator: qui si fuisset aliquando perfeetus, non a philo-

30 sophorum scholis virtutis praecepta peterentur. nune necesse
est ad eos aliquando auctores reeurrere, qui desertam, ut
dixi, partem oratoriae artis meliorem praesertim occupave-
runt, et velut nostrum reposcere, non ut nos illorum utamur
inventis, sed ut illos alienis usos esse doceamus. sit igitur 18

35 orator vir talis, qualis vere sapiens appellari possit, nec

moribus modo perfectus (nam id mea quidem opinione,

quamquam sunt qui dissentiant, satis non est) sed etiam
scientia et omni facultate dicendi, qualis fortasse nemo

adhuc fuerit: sed non ideo minus nobis ad summa ten- 19

dendum est: quod fecerunt plerique veterum, qui etsi nondum

t

4C

1 de Orat. III. c. 15 sq.

20

24

26

6 QUINTILIANI INST. OR.

quemquam sapientem repertum putabant, praeceptà tamen
sapientiae tradiderunt. nam est certe aliquid consummata
eloquentia, neque ad eam pervenire natura humani ingenii
prohibet. quod si non contingat, altius tamen ibunt qui. ad
summa nitentur, quam qui praesumpta desperatione quo
velint evadendi protinus circa ima substiterint.

Quo magis impetranda erit venia, si ne minora quidem
illaí verum operi quod instituimus necessaria praeteribo.
nam liber primus ea, quae sunt ante officium rhetoris,
continebit. secundo prima apud rhetorem elementa et quae
de ipsa rhetorices substantia quaeruntur traetabimus. quin-
que deinceps inventioni (nam huic et dispositio subiungitur),
quattuor elocutioni, in cuius partem memoria ae pronuntiatio
veniunt, dabuntur. unus accedet, in quo nobis orator ipse
informandus est, et qui mores eius, quae in suscipiendis,
discendis, agendis causis ratio, quod eléquentiae genus, quis
agendi debeat esse finis, quae post finem studia, quantum
nostra valebit infirmitas, disseremus. his omnibus admisce-
bitur, ut quisque locus postulabit, docendi ratio, quae non
eorum modo scientia, quibus solis quidam nomen artis
dederunt, studiosos instruat et, ut sie dixerim, ius ipsum
rhetorices interpretetur, sed alere facundiam, vires augere
eloquentiae possit. nam plerumque nudae illae artes nimiae
subtilitatis adfectatione airuit atque coneidunt quidquid
est im oratione generosius et omnem sucum ingenir bibunt
et ossa detegunt: quae ut esse et adstringi nervis suis
debent, sie eorpore operienda sunt. ideoque nos non parti-
eulam illam, sieuti plerique, sed quidquid utile ad insti-
tuendum oratorem putabamus, in hos duodeeim libros con-
tulimus breviter omnia demonstraturi. nam si, quantum de
quaque re diei potest, persequamur, finis operis non repe-
rietur. illad tamen in primis testandum .est, nihil praecepta
atque artes valere nisi adiuvante natura. «quapropter ei,
cui deerit ingenium, non magis haec seripta sint, quam de
agrorum cultu sterilibus terris. sunt et alia ingenita cuique
adiumenta, vox, latus patiens laboris, valetudo, constantia,
decor: quae si modiea obtigerunt, possunt ratione ampliari,
sed nonnumquam ita desunt, ut bona etiam ingenii studiique
corrumpant: sieut et haec ipsa sine doctore perito, studio
pertinaci, seribendi, legendi, dicendi multa et continua
exercitatione per se nihil prosunt.

15 et H. Meyer, nt libri (A u in ras.

10

95

30

35

40

160

15

30

L PROOEM, 20—27. 1, 1— 6. | 7

" Quem ad modum
prima elementa
tradenda sint.

I Igitur nato filio pater spem de illo primum quam
optimam capiat: ita diligentior a principiis fiet. falsa enim
est querela, paucissimis hominibus vim percipiendi quae
tradántur esse concessam, plerosque vero laborem ae tem-
pora tarditate ingenii perdere. nam contra plures reperias
et faeiles in excogitando et ad discendum promptos. quippe
id est homini naturale: ae sicut aves ad volatum, equi ad
cursum, ad saevitiam ferae gignuntur, ita nobis propria est
mentis agitatio atque.sollertia, unde origo animi caelestis
ereditur. hebetes vero et indociles non magis seeundum
naturam hominis eduntur quam prodigiosa corpora et mon-
stris insignia, sed hi pauci admodum fuerunt. argumentum,
quod in pueris elucet spes plurimorum, quae cum emoritur
aetate, manifestum est non naturam defecisse, sed curam.
praestat tamen ingenio alius alium. eoneedo, sed plus eff
ciet aut minus: nemo reperitur, qui sit studio nihil con-
secutus. hoc qui perviderit, protinus ut erit parens faetus,
aerem quam maxime curam spei futuri oratoris impendat.

Ante omnia ne sit vitiosus sermo nutricibus, quas, si
fieri posset, sapientes Chrysippus optavit, certe quantum
res pateretur, optimas eligi voluit. et morum quidem in
his haud dubie prior ratio est: recte tamen etiam loquantur.
has primum audiet puer, harum verba effingere imitando
conabitur. et natura tenacissimi sumus eorum, quae rudibus
animis pereepimus: ut sapor quo nova imbuas durat, nec
lanarum colores, quibus simplex ille eandor mutatus est,
elui possunt. et haec ipsa magis pertinaciter haerent, quae
deteriora sunt. nam bona facile mutantur in peius: quando
in bonum verteris vitia? non adsuescat ergo, nedum infans
quidem est, sermoni qui dediscendus sit.

In parentibus vero quam plurimum esse eruditionis
optaverim, nee de patribus tantum loquor: nam Graechorum
eloquentiae multum contulisse accepimus Corneliam matrem,
euius doctissimus sermo in posteros quoque est epistulis
traditus: et Laelia C. filia reddidisse in loquendo paternam
elegantiam | dieitur: et Hortensiae Q. filiae oratio apud
triumviros habita legitur non tantum in sexus honorem.

| marg. Quemadmodum p. e. tr. sunt A Bg — 28 quae T. 2. m.
que MS quo rell. — 29 quando cwm A Kiderlin in. Dlütter f. d. bayer.
Gymnasialschulwesen XXII p. 2, nam q. Bg. num q. S — 33 nec Spa/ding (A.

ce

DÀ
í

E

160

11

14

8 QUINTILIANI INST. OR.

nec tamen ii, quibus discere ipsis non contigit, minorem
curam docendi liberos habeant, sed sint propter hoc ipsum
ad cetera magis diligentes.

De pueris, inter quos educabitur ille huic spei desti-
natus, idem quod de nutrieibus dietum sit: de paedagogis
hoe amplius, ut aut sint eruditi plane, quam primam esse
curam velim, aut se non esse eruditos sciant. nihil est peius
lis, qui paulum aliquid ultra primas litteras progressi falsam
sibi scientiae persuasionem induerunt. nam et cedere prae-
eipiendi partibus indignantur et velut iure quodam pote-
statis, quo fere hoc hominum genus. intumescit, imperiosi
atque interim saevientes stultitiam suam perdocent. nec
minus error eorum nocet moribus: si quidem Leonides
Alexandri paedagogus, ut a Babylonio Diogsda traditur,
quibusdam eum vitiis imbuit, quae robustum quoque et iam
maximum regem ab illa institutione puerili sunt perseeuta.

Si eui multa videor exigere, cogitet oratorem institui,
rem arduam, etiam cum ei formando nihil defuerit, prae-
terea plura ac difficiliora superesse: nam et studio perpetuo
et praestantissimis praeceptoribus et plurimis disciplinis opus
est. quapropter praecipienda sunt optima: quae si quis
gravabitur, non rationi defuerit, sed homini. si tamen non
continget quales maxime velim nutrices, pueros, paedagogos
habere, at unus certe sit adsiduus loquendi non imperitus,
qui, si qua erunt ab his praesente alumno dieta vitiose,
corrigat protinus nec insidere illi sinat, dum tamen intel-
legatur id, quod prius dixi, bonum esse, hoc remedium.

sermone Graeco puerum incipere malo, quia
Latinum, qui pluribus in usu est, vel nobis nolentibus
perbibet, simul quia disciplinis quoque Graecis prius insti-
tuendus est, unde et nostrae fluxerunt. non tamen hoc adeo
superstitiose fieri velim, ut diu tantum Graece loquatur
aut discat, sieut plerisque moris est. h/ne enim aecidunt et
oris plurima vitia in peregrinum sonum corrupti et ser-

monis, eui eum Graecae figurae adsidua eonsuetudine hae- :

serunt, in diversa quoque loquendi ratione pertinacissime
durant. non longe itaque Latina subsequi debent et cito
pariter ire. ita fiet ut, eum aequali eura linguam utramque
tueri eoeperimus, neutra alteri offeiat.

6 plane Bg a, plene A! — 22 defuerit Bg, defuerint A — 33 hinc
Regius, hoc libri,

1ü

20

3U

-c——
ct

10

25

30

40

I. 1, 7—?1. 9

Quidam litteris instituendos, qui minores septem annis
essent, non putaverunt, quod illa primum aetas et intellectum
disciplinarum eapere et laborem pati posset. in qua sententia
Hesiodum esse plurimi tradunt, qui ante grammaticum
Aristophanen fuerunt. nam is primus $zo9:x«e, in quo libro
seriptum hoe invenitur, negavit esse huius poetae. sed alii
quoque auetores, inter quos Eratosthenes, idem praeceperunt,
melius autem qui nullum tempus vacare eura volunt, ut
Chrysippus. nam is, quamvis nutricibus triennium dederit,
tamen ab illis quoque iam formandam quam optimis institutis
mentem infantium iudicat. eur autem non pertineat ad litteras
aetas, quae ad mores iam pertinet? neque ignoro toto illo,
de quo loquor, tempore vix tantum effici, quantum conferre
unus postea possit annus: sed tamen mihi qui dissenserunt
videntur non tam discentibus in hac parte quam docentibus

epercisse. quid melius alioqui facient, ex quo loqui poterunt?
faciant enim aliquid necesse est) aut cur hoe quantulum-
cumque est usque ad septem annos lucrum fastidiamus?
nam certe quamlibet parvum sit, quod contulerit aetas prior,
maiora tamen aliqua discet puer ipso illo anno, quo minora
didicisset. hoc per singulos prorogatum in summam proficit,
et quantum in infantia praesumptum est temporis - adule-
scentiae adquiritur. idem etiam de sequentibus annis prae-
ceptum sit, ne quod cuique discendum est sero discere
incipiat. non ergo perdamus primum statim tempus, atque
eo minus, quod initia litterarum sola memoria constant, quae
non modo iam est in parvis, sed tum etiam tenacissima est,

Nec sum adeo aetatium imprudens, ut instandum protinus :

teneris acerbe putem exigendamque plane operam. nam id
in primis cavere oportebit, ne studia qui amare nondum
potest oderit et amaritudinem semel perceptam etiam ultra
rudes annos reformidet. lusus hic sit, et rogetur et laudetur
et numquam non fecisse se gaudeat, aliquando ipso nolente
doceatur alius, cui invideat, contendat interim et saepius
vincere se putet: praemiis etiam quae eapit illa aetas evocetur.

Parva docemus oratorem instituendum professi, sed est
sua etiam studiis infantia, et ut corporum mox fortissimorum
educatio a lacte cunisque initium ducit, ita futurus. eloquen-
tissimus edidit aliquando vagitum et loqui primum | incerta
voee temptavit et haesit cirea formas litterarum. nee si quid

31 fort. amaritudine s. percepta.

16

17

19

gem * Pty trmerma
J * " B * - " [1 . *
"

10... QINTILIANI INST. OR.

discere satis non est, ideo nec necesse est. quodsi nemo
reprehendit patrem, qui haee non neglegenda in suo filio
putet, eur improbetur, si quis ea, quae domi suae recte
faceret, in publicum promit? atdue eo magis, quod minora
etiam facilius minores percipiunt, et ut corpora ad quosdam
membrorum. flexus formari nisi tenera non possunt, sie
animos quoque ad pleraque duriores robur ipsum facit.
an. Philippus Macedonum rex Alexandro filio suo prima
litterarum elementa tradi ab Aristotele summo eius aetatis
philosopho voluisset, aut ille suscepisset hoc officium, si non
studiorum initia et.a perfectissimo quoque optime tractari
et pertinere.ad summam eredidisset? fingamus igitur Ale-

. xandrum dari nobis impositum gremio, dignum tanta cura

[2
c

infantem (quamquam suus cuique dignus est), pudeatne me
in ipsis statim elementis etiam brevia docendi monstrare
compendia? neque enim mihi illud saltem placet, quod fieri
in alerinis video, ut litterarum nomina et contextum prius
quam formas parvuli discant. obstat hoc agnitioni earum,
non intendentibus mox animum ad ipsos ductus, dum an-
tecedentem memoriam sequuntur. quae causa est praecipien-
tibus, ut etiam, eum 'satis adfixisse. eas pueris recto illo,
quo primum :seribi solent, eontextu videntur, retro agant
rürsus et varia permutatione turbent, donec litteras qui
instituuntur facie norint, non ordine. quapropter optime sicut
hominum pariter et habitus et nomina edocebuntur. sed quod
in litteris obest, in syllabis non nocebit. non excludo autem,
id quod est notum, irritandae ad discendum infantiae gratia
eburneas etiam litterarum formas in lusum offerre, et si
quid aliud, quo magis illa aetas gaudeat, inveniri potest,
quod tractare, intueri, nominare iucundum sit.

Cum vero iam ductus sequi coeperit, non inutile erit
eas tabellae quam optime insculpi, ut per illos velut suleos
dueatur stilus. nam neque errabit, quemadmodum in ceris
(eontinebitur enim utrimque marginibus neque extra prae-
seriptum egredi poterit), et celerius ae saepius sequendo
certa vestigia firmabit articulos neque egebit adiutorio manum
suim manu super imposita regentis. non est aliena res, quae
fere ab honestis neglegi solet, cura bene ae velociter scri-
bendi. nam eum sit in studiis praecipuum, quoque solo verus
ille profeetus et altis radieibus nixus paretur, scribere ipsum,
tardior stilus cogitationem moratur, rudis et confusus in-
telleetu caret: unde sequitur alter dietandi quae transferenda

5

10

90

25

35

c

10

30

-——————

I. 1, 22—37. 11

sunt labor. quare cum semper et ubique, tum praecipue in :

epistulis secretis et familiaribus deleetabit ne hoec quidem
neglectum reliquisse. :

Syllabis nullum eompendium est: perdiscendae omnes
nee, ut fit plerumque, difficillima quaeque earum differenda,
ut in nominibus scribendis deprehendantur. quin immo ne
primae quidem memoriae temere credendum: repetere et
diu ineuleare fuerit utilius, et in lectione quoque non pro-

perare ad continuandam eam vel accelerandam, nisi cum:

inoffensa atque indubitata litterarum inter se coniunctio
suppeditare sine ulla cogitandi saltem mora poterit. tunc
ipsis syllabis verba complecti et his sermonem conectere
ineipiat: ineredibile est, quantum morae lectioni festinatione
adieiatur. hine enim aceidit dubitatio, intermissio, repetitio
plus quam possunt audentibus, deinde eum errarunt, etiam

lis quae iam sciunt diffidentibus. certa sit ergo in primis :

leetio, deinde coniuncta, et diu lentior, donee exercitatione
contingat emendata velocitas. nam. prospieere in dextrum,
quod omnes praecipiunt, et providere non rationis modo,
sed usus quoque est: quoniam sequentia intuenti priora
dicenda sunt et, quod difficillimum est, dividenda intentio
animi, ut aliud voce, aliud oculis agatur. illud non paenitebit.
curasse, cum scribere nomina . puer, quemadmodum moris
est, coeperit, ne hane operam in vocabulis vulgaribus et
forte occurrentibus perdat. protinus enim potest interpreta-
tionem linguae secretioris, quas Graeci y4666«2 vocant, dum
aliud agitur, ediscere et inter prima elementa consequi rem
postea proprium tempus desideraturam. et quoniam circa
res adhuc tenues moramur, ii quoque versus, qui ad imita-
tionem scribendi proponentur, non otiosas velim sententias
habeant, sed honestum aliquid monentes. prosequitur haee
memoria in senectutem et impressa animo rudi usque ad
mortem in mores proficiet. etiam dieta clarorum virorum et
electos ex poetis maxime (namque eorum cognitio parvis gratior
est) locos ediscere inter hiruin lieet nam et maxime necessaria
est oratori, sicut suo loco dicam, memoria, et ea praecipue
firmatur atque alitur exercitatione, et in his, de quibus nunc
loquimur, aetatibus, quae nihildum ipsae generare ex se

queunt, prope sola est, quae iuvari eura docentium possit.

non alienum fuerit exigere ab his aetatibus, quo sit abso-

19 et proxima pr. Kiderlin — 33 mortem in add. Kiderlin.

30

31

34

35

36

91

12 QUINTILIANI INST. OR.

lutius os et expressior sermo, ut nomina quaedam versusque
adfeetatae difficultatis ex pluribus et asperrime coeuntibus
inter se syllabis catenatos et veluti confragosos quam cita-
tissime volvant: zcZtvoí Graece vocantur. res modica dictu,
qua tamen omissa multa linguae vitia, nisi primis eximuntur
annis, inemendabili in posterum pravitate durantur.

Utilius domi
an in scholis
erudiantur.

II. Sed nobis iam paulatim aceresceere puer et exire
de gremio et discere serio ineipiat. hoc igitur potissimum
loco tractanda quaestio est, utiliusne sit domi atque intra

rivatos parietes studentem. continere, an frequentiae scho-
fran et velut publieis praeceptoribus tradere. quod quidem
cum iis, a quibus elarissimarum civitatium mores sunt in-
stituti, tum eminentissimis auctoribus video placuisse. non
est tamen dissimulandum, esse nonnullos, qui ab hoe prope
publieo more privata quadam persuasione dissentiant. hi
duas praecipue rationes sequi videntur: unam, quod moribus
magis eonsulant fugiendo turbam hominum eiug aetatis,
quae sit ad vitia maxime prona, unde «causas turpium
faetorum saepe extitisse utinam falso iactaretur: alteram,
quod quisquis futurus est ille praeceptor, liberalius tempora
sua impensurus uni videtur quam s! eadem in plures par-
tiatur. prior eausa prorsus gravis: nam si studiis quidem
scholas prodesse, moribus autem nocere constaret, potior
mihi ratio vivendi honeste quam vel optime dicendi videretur.
sed mea quidem sententia iuncta ista atque indisereta sunt:
neque enim esse oratorem nisi bonum virum iudieo et fieri,
etiam si posset, nolo. de hac re igitur prius.

Corrumpi mores in seholis putant: nam et corrum-
puntur interim, sed domi quoque, et sunt multa eius rei
exempla, tam hercule laesae quain conservatae sanctissime
utrobique opinionis. natura cuiusque totum curaque distat.
da mentem ad peiora facilem, da neglegentiam formandi eusto-
diendique i in aetate prima pudoris, non minorem flagitiis ocea-
sionemsecreta praebuerint. nam et potest turpis esse domestieus
praeceptor, nee tutior inter servos malos quam ingenuos

T marg. Utilius — erudiantur A Bg, se/ an scolis A — 12 pulpitis
praeceptoris Scehoe!] iu Mvs. Rhen. XL. p. 3f. 28 posset JBadius,
potest libri. — 31 hercule laesae nos, laesae hercule L, hercule A Bg.

Ct

10

15

90

^

20

30

o

Z'

cod

La

160

9n

t2
S

I. 2, 1—12. 13

parum modestos conversatio est. at si bona ipsius indoles,
si non eaeca ae sopita parentium socordia est, et praeceptorem
eligere sanetissimum quemque, cuius rei praecipua pruden-
tibus eura est, et disciplinam, quae maxime severa fuerit,
licet, et nihilo minus amicum gravem virum aut fidelem
libertum lateri filii sui adiungere, cuius adsiduus comitatus
etiam illos meliores faciat, qui timebuntur.

Facile erat huius metus remedium. utinam liberorum
nostrorum mores non ipsi perderemus! infantiam statim
deliciis solvimus. mollis illa educatio, quam indulgentiam
vocamus, nervos omnes mentis et corporis frangit. quid non
adultus coneupiscet, qui in purpuris repit? nondum prima
verba exprimit, iam eoceum intellegit, iam conchylium poscit.
ante palatum eorum quam os instituimus. in lectieis crescunt:
si terram attigerunt, e manibus utrimque sustinentium pen-
dent. gaudemus, si quid lieentius dixerint: verba ne Ale-
xandrinis quidem permittenda deliciis risu et osculo excipimus.
nee mirum: nos docuimus, ex nobis audiunt, nostras amicas,
nostros eoneubinos vident, omne eonvivium obscenis cantieis
strepit, pudenda dictu spectantur. fit ex his consuetudo, inde
natura. discunt haec miseri, antequam sciant vitia esse: inde
soluti ac fluentes non aceipiunt ex scholis mala ista, sed in
scholas adferunt.

'Verum in studiis magis vacabit unus uni. ante omnia
nihil prohibet esse illum nescio quem unum etiam cum eo,
qui in scholis eruditur. sed etiamsi iungi utrumque non
posset, lumen tamen illud conventus honestissimi tenebris
ac solitudini praetulissem: nam optimus quisque praeceptor
frequentia gaudet ac maiore se theatro dignum putat. at
fere minores ex eonscientia suae infirmitatis haerere singulis
et officio fungi quodam modo paedagogorum non indignantur.
sed praestet alicui vel gratia vel pecunia vel amicitia, ut
doctissimum atque incomparabilem magistrum domi habeat:
num tamen ille totum in uno diem consumpturus est? aut
potest esse ulla tam perpetua discentis intentio, quae non
ut visus oculorum obtutu continuo fatigetur, eum praesertim
multo plus seereti temporis studia desiderent? neque enim
seribenti, ediseenti, cogitanti praeceptor adsistit: quorum
aliquid agentibus euiuseumque interventus impedimento est.

10 lectio quoque non omnis, nee semper praeeunte vel inter-

pretante eget: quando enim tot auctorum notitia contingeret?

1 timebuntur B, timebantur Ab.

-J

7:

—

0

11

13

14

16

17
18

19

20

21

14 QUINTILIANI INST. OR.

modicum ergo tempus est, quo in totum diem velut opus
ordinetur, ideoque per plures ire possunt etiam quae sin-
gulis tradenda sunt. pleraque vero hane condicionem habent,
ut eadem voce ad omnes simul perferantur. taceo de parti-
tionibus et declamationibus rhetorum: quibus certe quantus-
eumque adhibeatur numerus, tamen unusquisque totum feret.
non enim vox illa praeceptoris ut cena minus pluribus
sufficit, sed ut sol universis idem lucis calorisque largitur.
grammatieus quoque si de loquendi ratione disserat, si quae-
stiones explicet, historias exponat, poemata enarret, tot illa
discent quot audient. 'at enim emendationi praelectionique
numerus obstat. sit incommodum (nam ms d fere undique
placet?): mox illud comparabimus commodis.

'Nec ego tamen eo mitti puerum volo, ubi neglegatur.'
sed neque praeceptor bonus maiore se turba, quam ut susti-
nere eam possit, oneraverit, et in primis ea habenda cura
est, ut is omni modo fiat nobis Gamibazikar amieus, nec off-
eium in docendo spectet sed adfectum. ita numquam erimus
in turba. nec sane quisquam litteris saltem leviter imbutus
eum, in quo studium ingeniumque perspexerit, non in suam
quoque gloriam peeuliariter fovebit. sed ut fugiendae sint
magnae scholae (eui ne ipsi quidem rei adsentior, si ad ali-
quem merito concurritur) non tamen hoe eo valet, ut
fugiendae sint omnino scholae. aliud est enim vitare eas,
aliud eligere.

Et si refutavimus quae eontra dicuntur, iam expli-
cemus quid ipsi sequamur. ante omnia futurus orator, cui
in maxima celebritate et in media rei publicae luce viven-
dum est, adsueseat iam a tenero non reformidare homines
neque illa solitaria et velut umbratica vita pallescere. exci-
tanda mens et attollenda semper est, quae in eius modi
secretis aut languescit et quendam velut in opaco situm
ducit, aut contra tumescit inani persuasione: necesse est
enim nimium tribuat sibi qui se nemini comparat. deinde
cum proferenda sunt studia, ealigat in sole et omnia nova
offendit, ut qui solus didicerit quod inter multos faciendum
est. mitto amicitias, quae ad senectutem usque firmissime
durant religiosa quadam necessitudine imbutae: neque enim
est sanetius sacris isdem quam studiis initiari. sensum ipsum,
qui eommunis dicitur, ubi discet, cum se a congressu, qui
non hominibus solum, sed mutis quoque animalibus uaturslis
est, segregarit? adde quod domi ea sola discere potest, quae

10

40

10

15

20adhue teneris condiscipulorum quam praeceptoris iucundior.

360

35

40

L 2, 13—30. 15

ipsi praecipientur, in schola etiam quae aliis. audiet multa
cotidie probari, multa corrigi: jeodésit alicuius obiurgata
desidia, proderit laudata industria: exeitabitur laude aemu-
latio, turpe ducet cedere pari, pulchrum superasse maiores.
accendunt omnia haec animos, et licet ipsa vitium sit am-
bitio, frequenter tamen causa virtutum est. non inutilem
selo servatum esse a praeceptoribus meis morem, qui cum
pueros in classes distribuerant, ordinem dicendi secundum
vires ingenii dabant, et ita superiore loco quisque declama-
bat, ut praecedere profeetu videbatur. huius rei iudicia prae-
bebantur: ea nobis ingens palma, ducere vero classem multo
pulcherrimum. nec de hoe semel decretum erat: tricesimus
dies reddebat victo certaminis potestatem. ita nec superior
successu euram remittebat, et dolor victum ad depellendam
ignominiam concitabat. id nobis acriores ad studia dicendi
faces subdidisse quam exhortationem docentium, paeda-
gogorum eustodiam, vota parentium, quantum animi mei
coniectura colligere possum, contenderim. sed sicut firmiores
in litteris profectus alit aemulatio, ita incipientibus atque

hoc ipso, quod facilior imitatio est. vix enim se prima ele-
menta ad spem tollere effingendae, quam summam putant,
eloquentiae audebunt: proxima ampleetentur magis, ut vites
arboribus adplicitae inferiores prius adprehendendo ramos in
cacumina evadunt. quod adeo verum est, ut ipsius etiam
magistri, si tamen ambitiosis utilia praeferet, hoc opus sit,
eum adhue rudia traetabit ingenia, non statim onerare in-
firmitatem discentium, sed temperare vires suas et ad in-
telleetum audientis descendere. nam ut vascula oris angusti
superfusam umoris copiam respuunt, sensim autem influen-
tibus vel etiam instillatis complentur, sic animi puerorum
quantum excipere possint videndum est: nam maiora intel.
leetu velut parum apertos ad percipiendum animos non
subibunt. utile igitur habere, quos imitari primum, mox
vincere velit: ita paulatim et superiorum spes erit. his
adieio praeceptores ipsos non idem mentis ae spiritus in
dicendo posse concipere singulis tantum praesentibus, quod
illa celebritate audientium instinetos: maxima enim pars
eloquentiae constat animo. hunc adfiei, hune coneipere ima-
gines rerum et transformari quodam modo ad naturam eorum,

11 palma] palaestra Schoell.

23

24

25

28

29

30

16 QUINTILIANI INST. OR.

de quibus loquimur, necesse est. is porro quo generosior
celsiorque est, hoe maioribus velut organis commovetur,
ideoque et laude crescit et impetu augetur et aliquid
magnum agere gaudet. est quaedam tacita dedignatio, vim

dicendi tantis comparatam laboribus ad unum auditorem :

demittere: pudet supra modum sermonis attolli. et sane
concipiat quis mente vel declamantis habitum vel orantis
vocem, incessum, pronuntiationem, ilum denique animi et
corporis motum, sudorem, ut alia praeteream, et fatigationem
audiente uno, nonne quiddam pati furori simile videatur?
non esset in rebus humanis eloquentia, si tantum cum sin-
gulis loqueremur.

Qua ratione in

parvis ingenia

dinoscantur et

quae fractanda
sint.

III. Tradito sibi puero docendi peritus ingenium eius
in primis naturamque perspiciet. ingenii signuin in parvis
praecipuum memoria est: eius duplex virtus, faeile percipere
et fideliter continere. proximum imitatio: nam id quoque est
doeilis naturae, sie tamen, ut ea, quae discit, effingat, non
habitum forte et ingressum et si quid in peius notabile est.
non dabit mihi spem bonae indolis, qui hoec imitandi studio
petet, ut rideatur. nam probus quoque in primis erit ille
vere ingeniosus, alioqui non peius duxerim tardi esse ingenii
quam mali. probus autem ab illo segni et iacente plurimum
aberit. hic meus quae tradentur non diffieulter accipiet,
quaedam etiam interrogabit: sequetur tamen magis quam
praecurret. illud ingeniorum velut praecox genus non temere
umquam pervenit ad frugem. hi sunt, qui parva facile faciunt
et audacia provecti quidquid illud possunt statim ostendunt,
possunt autem id demum, quod in proximo est: verba con-
tinuant, haee vultu interrito, nulla tardati verecundia pro-
ferunt. non multum praestant, sed cito. non subest vera vis
nec penitus immissis radicibus nititur, ut quae summo solo
sparsa sunt semina celerius se effundunt, et imitatae spicas
herbulae inanibus aristis ante messem flavescunt. placent haec
annis comparata: deinde stat profectus, admiratio decrescit.

Haee cum animadverterit, perspieiat deinceps, quonam
modo tractandus sit discentis animus. sunt quidam, nisi

1 loquimur Zar. 2 «c£ 5, loquitur A B. — 13 sare. Qua r. in p.
(VARIIS B!) i. — sint AB — 32 nec profectus p. Kiderlin.

wt

10

15

r$
vt

30

35

— —RÓÓ

-

I. 2, 31. 3, 1—18. 17

institeris, remissi, quidam imperia indignantur: quosdam
continet metus, quosdam debilitat: alios continuatio extundit,
in aliis plus impetus faeit. mihi ille detur puer, quem laus
excitet, quem gloria iuvet, qui vietus fleat. hic erit alendus 7?
ambitu, hune mordebit obiurgatio, hunc honor excitabit, in
hoe desidiam numquam verebor.

Danda est tamen omnibus aliqua remissio, non solum, s
quia nulla res est, quae perferre possit continuum laborem,
atque ea quoque, quae sensu et anima carent, ut servare

10 vim suam possint, velut quiete alterna retenduntur, sed

quod studium discendi voluntate, quae cogi non potest,
constat. itaque et virium plus adferunt ad discendum reno- 9
vati ae recentes et acriorem animum, qui fere necessitatibus ;
repugnat. nee me offenderit lusus in pueris (est et hoc $0

15 signum alacritatis), neque illum tristem semperque demissum

sperare possim erectae cirea studia mentis fore, eum in hoc ,
quoque maxime naturali aetatibus illis impetu iaceat. modus
tamen sit remissionibus, ne aut odium studiorum faciant
negatae aut otii consuetudinem nimiae. sunt etiam nonnulli
20 acuendis puerorum ingeniis non inutiles lusus, ewm positis
invieem cuiusque generis quaestiuneulis aemulantur. mores 12
: quoque se inter ludendum simplicius detegunt, modo nulla
videntur aetas tam infirma, quae non protinus quid rectum
pravumque sit diseat. tum vel maxime mens est formanda,
cum simulandi nescia est et praecipientibus facillime cedit:
frangas enim eitius quam corrigas quae in pravum induruerunt.
protinus ergo, ne quid cupide, ne quid improbe, ne quid 13
impotenter faciat, monendus est puer, habendumque in. animo
semper illud Vergilianum:
30 adeo in teneris eonsuescere multum est.
Caedi vero diseentes, quamlibet et receptum sit et 14
Chrysippus non improbet, minime velim, primum quia de-
forme atque servile est et certe, quod convenit, si aetatem "
mutes, iniuria; deinde quod, si eui tam est mens inliberalis,
35 ut obiurgatione non eorrigatur, is etiam ad plagas ut pessima
quaeque mancipia durabitur: postremo quod ne opus erit
quidem hae eastigatione, si adsiduus studiorum exactor ad-
stiterit. nune fere neglegentia paedagogorum sie emendari 1

ZÉ'

v2
LÍ

tn

29 Georg. 2, 272

* omnibus om. A! — 21 mens est add. Kider!lin — 34 iniuria edd.
iniuriae A B.
QUIX TIL. ed, MEISTER. Vol. t. 2

Eie -—- , .——
i *
uen. E

16

17

18

18 /—— QUINTILIANI INST. OR.

videtur, ut pueri non facere quae recta sunt cogantur, sed
eur non fecerint puniantur. denique cum parvulum ver-
beribus coegeris, quid iuveni facias, eui nec adhiberi potest
hie metus et maiora discenda sunt? adde quod multa vapu-
lantibus dictu deformia et mox verecundiae futura saepe
dolore vel metu acciderunt, qui pudor frangit animum et
abiecit atque ipsius lucis fugam et taedium dietat. iam si
minor in eligendis eustodum vel praeceptorum moribus fuit
eura, pudet dicere, in quae probra nefandi homines isto
caedendi iure abutantur, quam det aliis quoque nonnumquam
occasionem hie miserorum metus. non morabor in parte hac:
nimium est quod intellegitur. quare hoe dixisse satis est:
in aetatem infirmam et iniuriae obnoxiam nemini debet
nimium licere. nune quibus instituendus sit artibus qui sic
formabitur, ut fieri possit orator, et quae in quaque aetate
inchoanda, dicere ingrediar.

De grammatica.

IV. Primus in eo, qui scribendi legendique adeptus
erit faeultatem, grammatici est locus. nee refert de Graeco
an de Latino loquar, quamquam Graecum esse priorem
placet: utrique eadem via est. haec igitur professio, cum
brevissime in duas partes dividatur, recte loquendi scientiam
et poetarum enarrationem, plus habet in recessu quain
fronte promittit. nam et seribendi ratio coniuncta cum lo-
quendi est, et enarrationem praecedit emendata lectio, et
mixtum his omnibus iudicium est: quo quidem ita severe
sunt usi veteres grammatici, ut non versus modo censoria
quadam virgula notare et libros, qui falso viderentur inscripti,
tamquam subditos submovere familia permiserint sibi, sed
auctores alios in ordinem redegerint, alios omnino exemerint
numero. nec poetas legisse satis est: excutiendum omne
seriptorum genus non propter historias modo, sed verba,
quae frequenter ius ab auctoribus sumunt. tum neque citra
musicen grammatice potest esse perfecta, cum ei de metris
rhythmisque dicendum sit: nec si rationem siderum ignoret,
poetas intellegat, qui, ut alia omittam, totiens ortu occasu-
que signorum in declarandis temporibus utuntur: nec ignara

24 loquendi Madvig ín Advers. crit, in script. latinos Havniae 1812
p. 535, loquendo libri — 33 quae om. A!, sed quod v. fr. suspicatur Faber
Krit. Beitr. zu Quint. Progr. Aschaffenburg 1815 p. 7.

Cam 0o ——— ^l. 1— ur

10

20

30

10

15

30

I. 3, 16—18. 4, 1—10. 19

doy ansa eum "propter plurimos in omnibus fere carmi-
nibus loeos ex intima naturalium quaestionum subtilitate
repetitos, tum vel propter Empedoclea in Graecis, Varronem
ac Lucretium in Latinis, qui praecepta sapientiae versibus
tradiderunt. eloquentia quoque non medioeri est opus, ut
de unaquaque earum, quas demonstravimus, rerum dicat
proprie et eopiose. quo minus sunt ferendi, qui hanc artem
ut tenuem atque ieiunam cavillantur: quae nisi oratoris
futuri fundamenta fideliter iecerit, quidquid superstruxeris,
corruet: necessaria pueris, iucunda senibus, duleis secretorum
comes, et quae vel sola in omni studiorum genere plus
habeat operis quam ostentationis.

Ne quis igitur tamquam parva fastidiat grammatices
elementa, non quia magnae sit operae, consonantes a voca-
libus discernere ipsasque eas in semivocalium numerum muta-
rumque partiri, sed quia interiora velut sacri huius adeun-
tibus apparebit multa rerum subtilitas, quae non. modo
acuere ingenia puerilia, sed exercere altissimam quoque
eruditionem ac scientiam possit. an cuiuslibet auris est exi-
gere litterarum sonos? non hercule magis quam nervorum:
at grammatiei saltem omnes in hane descendent rerum
tenuitatem, desintne aliquae nobis necessariae litterae, non
eum Graeca scribimus (tum enim ab isdem duas mutuamur),
sed proprie in Latinis, ut in his 'servus' et *vulgus' Aeolicum
digammon desideratur, et medius est quidam wu et i litterae
sonus: non enim [sie] foptumum' dicimus aut *foptimum', et 7n
'here' neque e plane neque i auditur: an rursus aliae
redundent (praeter illam adspirationis notam, quae si neces-
saria est, etiam contrariam sibi poscit), «t k, quae et ipsa
quorundam nominum nota est, et q, cuius similis effectus
speeiesque, nisi quod paulum a nostris obliquatur, coppa
apud Graeeos nunc tantum in numero manet, et nostrarum
ultima, qua tam carere potuimus, quam psi non quaerimus,
atque etiam in ipsis vocalibus grammatiei est videre, an
aliquas pro consonantibus usus acceperit, quia 'iam' sieut

9 iecerit M, iecit rel. — 11 in ad4. W'asseus (in indice ad Sal.
lustium) — 91 at M, aut AB —— descendant Kiderlin —- 96 sic inclusit
Kiderlin, idem: optumum d. aut optimum, optumum d. ut (aut 1 2) opti-
mum A, optumum d. ut opimum B — in add, Philander — 28 notam add,
Gibson ex libris, ut videtur. — 929 ut Capperonnuier, et libri — 3Y coppa
Boherius et Gallaeus, enppa Lhri — 33 psi P^ Pithoeus, $8 libri — 35 iam...
tuos A'itech! in Mus, lhen. XXI p, 599, iam sicut tam ser, et quos ut eos AB

o*

-—
LI

c

10

20 QUINTILIANI INST. OR.

'etam' seribitur et 'vos' ut '(wos'. at quae ut vocales iun-
guntur aut unam longam faeiunt, ut veteres scripserunt, qui
veminatione earum velut apice utebantur, aut duas, nisi
quis putat etiam ex tribus vocalibus syllabam fieri, si non
11 aliquae officio consonantium fungantur. quaeret hoc etiam, 5
quo modo duabus demum vocalibus in se ipsas coeundi
natura sit, eum consonantium nulla nisi alteram frangat.
atqui littera i sibi insidit: (coniicit! enim est ab illo "iacit,
et u, quo modo nune scribitur 'vulgus' et 'servus'. sciat
etiam Cicseoni plaeuisse /aiio Maiiamque' geminata i seri- 10
12 bere: quod si est, etiam iungetur ut consonans. quare discat
puer, quid in litteris proprium, quid commune, quae eum
quibus eognatio: nec miretur, eur ex 'scamno' fiat 'sca-
billum' aut a 'pinno',, quod est aeutum, securis utrimque
habens aciem canis. ne illorum. sequatur errorem, qui, 15
quia à pennis duabus hoc esse nomen existimant, pennas
avium diei volunt.
13 Neque has modo noverit mutationes, quas adferunt
declinatio aut praepositio, ut 'secat secuit, eadit cecidit,
eaedit excidit, ealeat exeulcat' (et fit a 'lavando lawtus! 20
et inde rursus "inlotus' et mille talia) sed et quae reetis
quoque casibus aetate transierunt. nam ut 'Valesii Fusii' ]
in 'Valerios Furiosque' venerunt, ita 'arbos, labos, vapos'
14 etiam et *elamos' ae 'lases' fuerunt: atque haee ipsa s littera
ab his nominibus exclusa in quibusdam [ipsa] alteri sue- 2
cessit: nam *mertare' atque 'pultare' dicebant, quin *fordeum
faedosque' pro adspiratione f ut simili littera utentes: nam
eontra Graeci adspirare f wt q solent, ut pro Fundanio
Cicero testem, qui primam eius litteram dicere non possit,
15 inridet. sed b quoque in loeum aliarum dedimus aliquando, 30
unde 'Burrus' et 'Bruges' et *Belena'. nec non eadem fecit
ex 'duello bellum', unde 'Duelios quidam dicere *Belios'
16 ausi. quid 'stlocum stlitesque?' quid t litterae eum d quae-
dam cognatio? quare minus mirum, si /n vetustis operibus
urbis nostrae et celebribus templis legantur fAlexanter' et 35

;

1 dieitur Faber, dicitur atque scr. 7. Miiller — 3 duas] diphthongum
Staender in Quaest. Quint. Bonnae 1865 p. 16, OígOoyyov Hitschl
— 19 cecidit Gibson, excidit /ibri —- 20 ]lautus Spalding, lotus
libri — 24 nc lases as B, netatis A, ac lases etatis M — 925 ipsa inclusi
— 27 faedosque 7a/m, foedusque B, fredosque A — /f ut Christ, vel
B. velat A — 28 f£ ut add. Ritschl. — 32 Duelios...Belios 4. Mai ad
Cic, de Rep. 1, 1, duellos...belyos A — 33 stlocum ere libri, stilocum
A B, stlocus maluit Spalding — 34 in add. ed. Gryph.

EE "3 PT Ug RU

AN» c :

10

I. 4, 11—22. 21

'Cassantra'. quid o: atque u permutata invicem? ut *Hecoba'
et y 'notrix', *Culeides' et 'Pulixena' scriberentur, ae ne in
Graecis id tantum notetur, (dederont' et *probaveront'. sic
'Oóvoórée, quem 'Oivoo£« fecerant Aeoles, ad *Ulixen' deductus
est. quid? non e quoque i loco fuit? ut *Menerva' et *leber'
et *magester' et *Diove Vietore', non 'Diovi Victori'. sed
mihi locum signare satis est: non enim doceo, sed admoneo
docturos. inde in syllabas cura transibit, de quibus in ortho-
graphia pauca adnotabo.

Tum videbit, ad quem hoe pertinet, quot et quae partes
orationis, quamquam de numero parum convenit. veteres
enim, quorum fuerunt Aristoteles quoque atque Theodectes,
verba modo et nomina et convinetiones tradiderunt:
videlicet quod in verbis vim sermonis, in nominibus materiam
(quia alterum est quod loquimur, alterum de quo loquimur),
in eonvinetionibus autem complexus eorum esse iudicaverunt:
quas coniunctiones a plerisque dici seio, sed haec videtur
ex GvrÓéóugo magis propria translatio. paulatim a philosophis
ac maxime Stoicis auctus est numerus, ac primum con-

?0 vinctionibus articuli adiecti, post praepositiones: nomi-

30

35

nibus appellatio, deinde pronomen, deinde mixtum verbo
partieipium, ipsis verbis ad verbia. noster sermo articulos
non desiderat ideoque in alias partes orationis sparguntur,
sed aecedit superioribus interiectio. alii tamen ex idoneis
dumtaxat auctoribus octo partes secuti sunt, ut Aristarchus
et aetate nostra Palaemon, qui vocabulum sive appella-
tionem nomini subiecerunt tamquam speciem eius. at ii,
qui aliud nomen, aliud vocabulum faciunt, novem. nihi-
lominus fuerunt, qui ipsum adhue vocabulum ab appella-
tione didueerent, ut esset vocabulum corpus visu tactuque
manifestum, *domus lectus', appellatio, eui vel alterum a.
esset vel utrumque, 'ventus eaelum deus virtus'. adiciebant
etadseverationem, ut *eheu', ettractionem ut 'fasciatim',
quae mihi non adprobantur. vocabulum an appellatio
dicenda sit zoocuyooí« et subicienda nomini necne, quia
parvi refert, liberum opinaturis relinquo.

Nomina declinare et verba in primis pueri seiant:
neque enim aliter pervenire ad intelleetum sequentium
possunt. quod etiam monere supervacuum erat, nisi ambitiosa

1 haeeuba et nutrix A. — 6 ut add, edd, vett. — 2 speciem
Spalding, species libri.

17

18

19

20

21

W^ wd DONI ; CTI pu - F z EE - E I Uo CN

22 QUINTILIANI INST. OR,

festinatione plerique a posterioribus inciperent, et dum
ostentare discipulos cirea speciosiora malunt, compendio

23 morarentur. atqui si quis et didicerit satis et (quod non
minus deesse interim solet) voluerit docere quae didieit,
non erit contentus tradere in nominibus tria genera et quae

24 sunt duobus omnibusve communia. nee statim diligentem
eum putabo, qui promiseua, quae £ríxowe« dieuntur, osten-
derit, in quibus sexus uterque per alterum apparet, aut
quae feminina positione mares aut neutrali feminas significant;

35 qualia sunt *Murena' et *Glyeerium'. serutabitur ille prae-
ceptor acer atque subtilis origines nominum, quae ex habitu
corporis *Rufos Longosque' fecerunt, ubi erit aliud secretius
ut 'Sullae Burri Galbae Plauti Pansae Seauri' taliaque, et
ex casu nascentium: hie Agrippa et Opiter et Cordus et
Postumus' erunt, et ex iis, quae post natos eveniunt, unde
'Vopiscus': iam *Cottae Scipiones Laenates Seran? sunt eX

26 variis causis. gentes quoque ac loca et alia multa reperias
inter nominum causas. in servis iam intercidit illud genus;
quod ducebatur a domino, unde *Marcipores Publiporesque .
quaerat etiam, sitne apud Graecos vis quaedam sexü casus ?0
et apud nos quoque septimi. nam cum dico *hasta pereussi',
non utor ablativi natura, nec si idem Graece dicam, dativi.

?7 sed in verbis quoque quis est adeo imperitus, ut ignoret
genera et qualitates et personas et numeros? litterarii paene
ista sunt ludi et trivialis scientiae. iam quosdam illa turba- 25

£/ bunt, quae dgclinationibus non tenentur. nam et quaedam
agp an verba an appellationes sint dubitari potest,

28 quia aliud alio loco valent, ut 'lectum' et 'sapiens: quae-
dam verba appellationibus similia, ut *fraudator nutritor'. iam

itur in antiquam silvam 30
nonne propriae euiusdam rationis est? nam quod initium
eius invenias? eui simile 'fletur': accipimus aliter, ut

panditur interea domus omnipotentis Olympi,
aliter, ut totis usque adeo turbatur agris. est etiam
quidam tertius modus, ut «urbs habitatur', unde et *eampus 35
39 curritur et 'mare navigatur' *pransus quoque ae (potus

5

10

15,

30 Verg. Aen. 6, 179 — 32 Terent. Andr. 129 — 33 Verg. Aen.
10, 1 —— 34 ib. Ecl. 1, 11 sqq.

i eum putabo 7/7. Meyer, computabo A. — 10 ille A, mille B —
13 nt add. Sigonius — 16 Serani ed l. cet , sera libri — 74 genera et
tempora Faber.

1t

-

15

[E
Zt

40

35

|l. 4, 23—29, 5, 1—6. 22

diversum valet quam indicat. quid quod multa verba non
totum declinationis ordinem ferunt? quaedam etiam mutantur,
ut *fero' in praeterito, quaedam tertiae demum personae
figura dicuntur, ut "lieet piget, quaedam simile quiddam
patiuntur vocabulis in adverbium transeuntibus. nam ut
'noctu' et 'diu', ita 'dietu faetuque'. sunt enim haee quoque
verba participialia quidem, non tamen qualia 'dieto factoque'.

. lam cum omnis oratio tres habeat virtutes, ut
emendata, ut dilueida, ut ornata sit (quia dicere apte, quod
est praecipuum, plerique ornatui subieiunt), totidem vitia,
quae sunt supra dictis, contraria: emendate loquendi regulam,
quae grammatices prior pars est, examinet. haec exigitur
verbis aut singulis aut pluribus. verba nune generaliter
accipi volo: nam duplex eorum intellectus est, alter, qui
omnia, per quae sermo nectitur, significat, ut apud Horatium:

verbaque provisam rem non invita sequentur;

alter, in quo est una pars orationis 'lego scribo':: quam
vitantes ambiguitatem quidam dicere maluerunt voces,
loeutiones, dictiones. singula sunt aut nostra aut peregrina,
aut simplicia aut composita, aut propria aut translata, aut
usitata aut ficta.

Uni verbo vitium saepius quam virtus inest. licet enim
dicamus aliquod proprium, speciosum, sublime, nihil tamen
horum nisi in complexu loquendi serieque eontingit: lauda-
mus enim verba rebus bene aecommodata. sola est, quae
notari possit velut vocalitas, quae e9goví« dicitur: cuius
in eo dilectus est, ut inter duo, quae idem signifieant ae
tantundem valent, quod melius sonet malis.

Prima barbarismi ae soloeecismi foeditas absit. sed :

quia interim excusantur haec vitia aut consuetudine aut
auctoritate aut vetustate aut denique vicinitate virtutum (nam
saepe a figuris ea separare difficile est): ne qua tam lubrica
observatio fallat, acriter se in illud tenue diserimen gram-
matieus intendat, de quo nos latius ibi loquemur, ubi de
figuris orationis traetandum erit. interim vitium, quod fit
in singulis verbis, sit barbarismus. occurrat mihi forsan
aliquis, quid hie promisso tanti operis dignum? aut quis
hoe nescit, alios barbarismos scribendo fieri, alios loquendo?

16 Art. poet. 311

8 omnis om. B — 927 delectus A.

"uM - a. dias UÀ ^omüyys quum CENSET Te

t2

I

vt

* i ani A INST. OR.

(quia quod male scribitur, male etiam dici necesse est, quae
vitiose dixeris, non utique et scripto peccant): illud prius
adiectione detractione immutatione transmutatione, hoc secun-
dum divisione complexione adspiratione sono contineri?
sed ut parva sint haee, pueri docentur adhue et gramma-
ticos officii sui commonemus. ex quibus si quis erit plane
impolitus et vestibulum modo artis huius ingressus, intra
haee, quae profitentium eommentariolis vulgata sunt, con-
sistet, doctiores multa adieient vel hoe primum, quod bar-
8 barismum pluribus modis aecipimus. unum gente, quale sit,

si quis Afrum vel Hispanum feiinae orationi nomen inserat:
ut ferrum, quo rotae vineciuntur, diei solet *cantus', quam-
quam eo tamquam recepto utitur Persius, sicut Catullus
*ploxenum' circa Padum invenit, et in oratione Labieni (sive
illa Corneli Galli est) in Pollionem *easamo' adseetator e
Gallia ductum est: nam *mastrueam', quod Sardum est,
inridens Cicero ex industria dixit. alterum genus barbarismi
accipimus, quod fit animi natura, ut is, a quo insolenter
un aut minaciter aut erudeliter dictum sit, barbare locutus
10existimetur. tertium est illud vitium barbarismi, cuius

exempla vulgo sunt plurima, sibi etimn quisque fingere

potest, ut verbo, eui libebit, adieiat litterum syllabamve vel

detrahat aut aliam pro alia aut eandem alio quam rectum
11est loco ponat. sed quidam fere in iaetationem eruditionis

sumere illa ex poetis solent et auctores, quos praelegunt,

criminantur. scire autem debet puer, haee apud scriptores

'amninum aut venia digna aut etiam laude duci, potiusque
12illa docendi erunt minus vulgata. nam duos in uno nomine

faciebat barbarismos 'Tinga Placentinus, si reprehendenti

-1

E

Hortensio credimus, 'preeulaim' pro *'pergula' dicens, et :

immutatione, cum e pro g uteretur, et transmutatione, eum
r praeponeret e antecedenti. at in eadem vitii geminatione
Metteio Fufeteio dieens Ennius poetico jure defenditur.
13sed in prosa quoque est quaedam jam recepta immutatio.

nam Cicero Canopitarum exercitum dicit, is Cauobon :

vocant, et "Trasumennum' pro Tarsumenno multi auctores,
etiamsi est in eo transmutatio, vindieaverunt. similiter alia:

13 Pers. 6, 731 — Cat. 97, 6 — 17 in or. p. Scauro rep. r. —
33 Ann. 129 M

32 e add. Dadius — 33 Metteio Fufsteio Schoel!, Metti Fufetioeo
Bücheler in. Grundr, d. lat. Decl. 1819 p. 106; mettioeo e! furctioeo A.

10

25

b

10

15

20

86

35

I. 5, 7—20. 25

nam sive est fadsentior', Sisenna dixit 'adsentio' multique
et hune et analogian seeuti, sive illud verum est, haec
quoque pars consensu defenditur: at ille pexus pinguisque 14
doctor aut illie detraetionem aut hic adiectionem putabit.
quid quod quaedam, quae singula proeul dubio vitiosa sunt,
iuncta sine reprehensione dieuntur? nam *dua' et *tre' [et 15
*pondo'] diversorum generum sunt barbarismi, at *duapondo'

et *trepondo' usque ad nostram aetatem ab omnibus dictns
est et recte diei Messala confirmat. absurdum forsitan 16
videatur dicere barbarismum, quod est unius verbi vitium,
fieri per numeros aut genera sieut soloecismum: *seala'
tamen et 'seopa' eontraque *hordea' et *mulsa', lieet litte-
rarum mutationem ([detractionem, adiectionem] habeant, non
alio vitiosa sunt, quam quod pluralia singulariter et singu-
laria pluraliter efferuntur: et 'gladia' qui dixerunt, genere
exciderunt. sed hoe quoque notare contentus sum, ne arti 17
eulpa quorundam pervieaeium perplexae videar et ipse
quaestionem addidisse.

Plus exigunt subtilitatis quàe accidunt in dicendo vitia,
quia exempla eorum tradi scripto non possunt, nisi eum in
versus inciderunt, ut divisio *Europa? Asi/a?', et ei contrarium
vitium, quod Gcvveígsoww et éxiGvvaAoipijr Graeci vocant,
nos complexionem dieimus, qualis est apud P. Varronem

tum te flagranti deiectum fulmine Phaethon.
nam si esset prosa oratio, easdem litteras enuntiare veris 18
syllabis licebat. praeterea quae fiunt spatio, sive eum syllaba.
eorrepta producitur, ut
Italiam fato profugus
seu longa corripitur, w'
unius ob noxam et furias

extra carmen non deprendas, sed nec in carmine vitia
ducenda sunt. illa vero non nisi aure exiguntur, quae fiunt 19
per sonos: quamquam per adspirationem, sive adicitur vitiose
sive detrahitur, apud nos potest quaeri, an in seripto sit
vitium, si h littera est, non nota. cuius quidem ratio mutata
cum temporibus est saepius. parcissime ea veteres usi etiam 20

98 Aen. 1, 6 — 30 ib. 1, 45

6 nam dua edd. vett. nam et dua libri — et pondo abesse maluit
Spaldiug — 13 detractionem adiectionem del. Kider!in — 21 Europai et
Asiai Osann, europa lais ei 4. — 22 Zmvveiotqyrv Birt in. Mus. Rhen.
XXXIV p. 22 ZYNAAIOHN B — 29 ut add. edd. vett.

?6

26 QUINTILIANI INST. OR.

in vocalibus, eum 'aedos ircosque' dicebant. diu deinde
servatum, ne consonantibus adspirarent, ut in 'Graecis et
'triumpis'. erupit brevi tempore nimius usus, ut 'choronae
ehenturiones praechones' adhue quibusdam inseriptionibus
maneant, qua de re Catulli nobile epigramma est. inde
durat ad nos usque 'vehementer et *comprehendere' et
*mihi': nam *mehe' quoque pro *me' apud antiquos tragoe-
diarum praecipue scriptores in veteribus libris invenimus.

Adhue difficilior observatio est per tenores (quos
quidem ab antiquis dietos tonores comperi, videlicet de-
clinato a Graecis verbo, qui róvove dicunt) vel accentus,
quas Graeci zgocoQóí(cg vocant, cum acuta et gravis alia
pro alia ponuntur, ut in hoc 'Cámillus', si aeuitur prima,
aut gravis pro flexa, ut 'Céthegus' et hie prima acuta
(nam sie media mutatur): aut flexa pro gravi, ut AMarcipor
cireumducta sequenti, quam ex duabus syllabis in unam
cogentes et deinde flectentes dupliciter peccant. sed id
saepius in Graecis nominibus accidit, ut Atreus, quem
nobis iuvenibus doctissimi senes aeuta prima dicere sole-

bant, ut necessario secunda gravis esset, item Nerei :

Tereique. haee de accentibus tradita.

Ceterum seio iam quosdam eruditos, nonnullos etiam
grammaticos sic docere ae loqui, ut propter quaedam vocum
diserimina verbum interim acuto sono finiant, ut in illis

quae circum litora, cireum
piseosos scopulos
ne, s) gravem posuerint secundam, 'eireus' diei videatur,
non 'cireuitus': itemque eum *'quale' interrogantes gravi,
comparantes acuto tenore concludunt, quod tamen in ad-
verbiis fere solis ac pronominibus vindieant, in ceteris
veterem legem sequuntur. mihi videtur condicionem mutare,
quod his locis verba coniungimus. nam eum dico 'eireum
litora, tamquam unum enuntio dissimulata distinetione,
itaque tamquam in una voce una est acuta, quod idem
accidit in illo
Troiáe qui primus ab oris.
evenit, ut metri quoque condicio mutet accentum,

5 Cat. 81 — ?5 Aen, 4. 251 — 36 Aen. 1. 1

7; mehe a, mehi A, mee B — 10 videlicet edd. vett. (A), wt
uidelicet B — 15 ut Marcipor Birt. /. ?. p. 21.4 aut apice A.

10

25

30

10

15

20

25

30

X 5, 21—35. 27

peeudes pietaeque volüeres:

nam 'volucres' media acuta legam, quia, etsi natura brevis,
tamen positione longa est, ne faciat iambum, quem non
recipit versus herous. separata vero haec à praecepto non
recedent, aut si consuetudo vicerit, vetus lex sermonis
abolebitur, cuius difficilior apud Graecos observatio est,
quia plura illis loquendi genera, quas ói«Aéxrovg vocant, et
quod alias vitiosum, interim alias rectum est, apud nos vero
brevissima ratio. namque in omni voce acuta intra numerum
trium syllabarum continetur, sive eae sunt in verbo solae
sive ultimae, et in iis aut proxima extremae aut ab ea
tertia. trium porro, de quibus loquor, media longa aut
acuta aut flexa erit, eodem loco brevis utique gravem
habebit sonum, ideoque positam ante se, id est ab ultima
tertiam aeuet. est autem in omni voce utique acuta, sed
numquam plus una nee umquam ultima, ideoque in disyllabis
prior. praeterea numquam in eadem flexa et acuta [quia
in eadem flexa et aeuta|: itaque neutra claudet vocem Lati-
nam. ea vero, quae sunt syllabae unius, erunt acuta aut
flexa, ne sit aliqua vox sine acuta. et illa per sonos acci-
dunt, quae demonstrari scripto non possunt, vitia oris et
linguae: /cor«xiwGuovg et uvrexiGuo)g et AoflóemxiGuoDg et
iGyvórqyteg et zÀartcouoUg feliciores fingendis nominibus
Graeei vocant, sieut xoiZoorouícv, cum vox quasi in recessu
oris auditur. sunt etiam proprii quidam et inenarrabiles
soni, quibus nonnumquam nationes deprehendimus. remotis
igitur omnibus, de quibus supra diximus, vitiis erit illa
quae vocatur oóoDo£réi«, id est emendata cum suavitate
vocum explanatio: nam sic aecipi potest recta.

Cetera vitia omnia ex pluribus vocibus sunt, quorum
est soloecismus, quamquam cirea hoc quoque disputatum
est. nam etiam qui complexu orationis aecidere eum con-
fitentur, quia tamen unius emendatione verbi corrigi possit,
in verbo esse vitium, non in sermone contendunt, eum, sive

1 Georg. 3, 243, Aen, 4. 525

4 praecepto nostro n. B — $8 alias ab, alia AB — alias A, alia B
— 1 quiineadem B, quia . . . acuta om. AN, expunri cum Claussenio in
Aun. phil. suppl. VI p. 325. aliisque. — 22 uvroxicuovg et addidi cum
Claussenio et Gerlzio in. FEmendatt.| Quint. in. Opusc, phil. ad | Mad-
rium missis Harvniae 1876. — 26 deprehendimus | Hurman, reprehen-
unus A, reprendimns B.

30

31

32

33

34

36

31

38

39

40

41

28 QUINTILIANI INST. OR,

amarae corticis seu medio cortice per genus facit
soloecismum — quorum neutrum quidem reprehendo, cum
sit utriusque Vergilius auctor, sed fingamus utrumlibet non
recte dictum —, mutatio vocis alterius, in qua vitium erat,
rectam loquendi rationem sit redditura, ut 'amari corticis
fiat vel *media cortice. quod manifestae calumniae est:
neutrum enim vitiosum est separatum, sed compositione
peeecatur, quee iam sermonis est. illud eruditius quaeritur,
an in singulis quoque verbis possit fieri soloecismus, ut si
unum quis ad se vocans dieat 'venite', aut si plures a se
dimittens ita loquatur 'abi' aut 'discede'. nee non eum re-
sponsum ab interrogante dissentit, ut si dicenti *quem video ?'
ita oecurras fego'. in gestu etiam nonnulli putant idem
vitium inesse, cum aliud voce, aliud nutu vel manu demon-
stratur. huie opinioni neque omnino accedo neque plane
dissentio. nam id fateor aecidere voce una, non tamen aliter
quam si sit aliquid, quod vim alterius vocis obtineat, ad
quod vox illa referatur: ut soloeeismus ex complexu fiat
eorum, quibus res signifieantur et voluntas ostenditur. atque
ut omnem effugiam cavillationem, sit aliquando in uno verbo,
numquam in solo verbo. per quot autem et quas aceidat
species, non satis convenit. qui plenissime, quadripertitam
volunt esse rationem nec aliam quam barbarismi, ut fiat
adiectione, ut 'nam enim, de susum, in Alexandriam", detrae-
tione 'ambulo viam, Aegypto venio, ne hoc fecit', transmuta-
tione, qua ordo turbatur: quoque ego, enim hoc voluit,
autem non habuit': ex quo genere an sit 'igitur' initio ser-
monis positum dubitari potest, quia maximos auctores in
diversa fuisse opinione video, eum apud alios sit etiam
frequens, apud alios numquam reperiatur. haec tria genera
quidam diducunt a soloecismo, et adiectionis vitium
zÀtovaGuórv, detractionis £AAeuv, inversionis dcve6roogijv
voeant: quae si in speciem soloecismi cadat, soferóv
quoque eodem appellari modo posse. immutatio sine con-
troversia est, cum aliud pro alio ponitur. id per omnes
orationis adi deprehendimus, frequentissime in verbo, quia
plurima huie accidunt, ideoque in eo fiunt soloecismi per

1 Ecl. 6, 62 — Georg. 2, 74

21 nam enim desusum A B. restituit! Toernebladh | Quaest. crit.
Quint. Calmariae 1860 p. 9 — 31 diducunt edd. ve^, deducunt A,
dicunt B — 33 cadat B, cadunt A.

10

15

20

30

35

5

I. 5, 36 — 48. 29

genera, tempora, personas, modos, sive cui 'status' eos dici
seu *qualitates placet, vel sex vel ut alii volunt octo (nam
totidem vitiorum erunt formae, in quot species eorum quid-
que, de quibus supra dietum est, diviseris): praeterea
numeros, in quibus nos singularem ac pluralem habemus,
Graeci et óÓvixóv. quamquam fuerunt qui nobis quoque
adicerent dualem 'seripsere legere': quod evitandae asperitatis
gratia mollitum est, ut apud veteres pro *male mereris'
*male merere', ideoque quod vocant dualem in illo solo genere

10 consistit, eum apud Graecos et in verbi tota fere ratione et

15

in nominibus deprehendatur et sic quoque rarissimus sit
eius usus, apud nostrorum vero neminem haec observatio
reperiatur, quin e contrario
devenere locos

et conticuere omnes

et consedere duces
aperte nos doceant nihil horum ad duos pertinere, dixere
quoque, qued Antonius Rufus ex diverso ponit exemplum,
de pluribus patronis praeeo pronuntiet. quid? non Livius

20 cirea initia statim primi libri tenuere, inquit, arcem Sabini

et mox in adversum Romani subiere? sed quem potius
ego quam M. Tullium sequar? qui in Oratore non repre-
hendo, inquit, scripsere: scripserunt esse verius
sentio. similiter in vocabulis et nominibus fit soloccismus

25genere, numero, proprie autem casibus, quidquid eorum

alteri sueeedet. huic parti subiungantur licet per compara-
tiones et superlationes, itemque in quibus patrium pro pos-
sessivo dieitur vel contra. nam vitium quod fit per quanti-
tatem, ut *magnum peculiolum', erunt qui soloecismum

30 putent, quia pro nomine integro positum sit deminutum:

35

ego dubito an id improprium potius appellem, significatione
enim deerrat: soloecismi porro vitium non est in sensu, sed
in complexu. in participio per genus et casum ut in vocabulo,
per tempora ut in verbo, per numerum ut in utroque
peeceatur. pronomen quoque genus, numerum, casus habet,
quae omnia recipiunt huius modi errorem. fiunt soloecismi
et quidem plurimi per partes orationis: sed id tradere satis

14 Aen. 1, 365 — 15 ib. 2, 1 —— 16 Ovid. Metam. 13, 1 — 19 1,
12 — 29 c. 47, 157

18 quod A, quamquam id B.

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

55

56

57

30 QUINTILIANI INST. OR.

non est, ne ita demum vitium esse credat puer, si pro alia
ponatur alia, ut verbum, ubi nomen esse debuerit, vel ad-
verbium, ubi pronomen ae similia. nam sunt quaedam
cognata, ut dicunt, id est eiusdem generis, in quibus qui
alia specie quam oportet utetur, non minus quam ipso
genere permutato deliquerit. nam et 'an' et faut! coniune-
tiones sunt, male tamen interroges 'hie aut ille sit', et 'ne'
ae (non' adverbia: qui tamen dicat pro illo *ne feceris! 'non
feceris, in idem incidat vitium, quia alterum negandi est,
alterum vetandi. hoc amplius *intro' et *intus' loei adverbia,
'eo' tamen "intus' et "intro sum' soloecisii sunt. eadem in
diversitate pronominum, interiectionum, praepositionum acci-
dunt: est enim soloecismus in oratione comprehensionis unius
sequentium ae priorum inter se inconveniens positio,
quaedam tamen et faciem soloecismi habent et dici vitiosa
non possunt, ut 'tragoedia Thyestes', ut 'ludi Floralia ac
Megalensia': quamquam haec sequenti tempore intereiderunt
numquam aliter a veteribus dieta. schemata igitur nomina-
buntur, frequentiora quidem apud poetas, sed oratoribus
quoque permissa. verum schema fere habebit aliquam rationem,
ut doeebimus eo, quem paulo ante promisimus, loco: sed id
quoque, quod sehema vocatur, si ab aliquo per js papier
faetum erit, soloecismi vitio non carebit. in eadem specie
sunt, sed schemate carent, ut supra dixi, nomina feminina
quibus mares utuntur, et neutralia quibus feminae. hactenus
de soloecismo: neque enim artem grammatieam eomponere
adgressi sumus, sed cum in ordinem incurreret, inhonoratum
transire noluimus.

Hoc amplius, ut institutum ordinem sequar, verba aut
Latima aut peregrina sunt. peregrina porro ex omnibus
prope dixerim gentibus, ut homines, ut instituta etiam multa
venerunt. taceo de Tuscis et Sabinis et Praenestinis quoque:
nam ut eorum sermone utentem Vettium Lucilius insectatur,
quem ad modum Pollio reprehendit in Livio Patavinitatem,
licet omnia Italiea. pro Romanis habeam. plurima Galliea
evaluerunt ut *raeda' ac fpetorritum', quorum altero tamen
Cieero, altero Horatius utitur. et fmappam' circo quoque

37 p. Mil. 10, 28 — Sat. 1, 6, 104. Ep. 2, 1, 192

12 aecident A. — 13 enim Zegiv« (A), etiam ze//.. — 21 inhono-
ratum. Kiderlin in. Aun. phil, 1885 p. 116, inhonoratam lih,

umm

ex

10

20

30

35

I. 5, 49—604.

usitatum nomen Poeni sibi vindieant, et 'gurdos', quos pro
stolidis accipit vulgus, ex Hispania duxisse originem audivi.
sed haec divisio mea ad Graecum sermonem praecipue
pertinet: nam et maxima ex parte Romanus inde conversus
5 est, et confessis quoque Graecis utimur verbis, ubi nostra
desunt, sieut illi a obla nonnumquam mutuantur. inde illa
quaestio exoritur, an eadem ratione per casus duci externa

qua nostra conveniat. ac si reperias grammatieum veterum à

amatorem, neget quidquam ex Latina ratione mutandum,
10 quia, cum sit apud nos casus ablativus, quem illi non habent,
parum conveniat uno casu nostro, quinque Graecis uti:
quin etiam laudet virtutem eorum, qui potentiorem facere
linguam Latinam studebant nee alienis egere institutis fate-
bantur: inde *Castorem' media syllaba produeta pronuntiarunt,
15 quia hoe omnibus nostris nominibus aceidebat, quorum
prima positio in easdem quas 'Castor' litteras exit, et ut
'Palaemo' ae *Telamo' et *Plato' (nam sie eum Cieero quo-
que appellat) dicerentur retinuerunt, quia Latinum, quod o
et n litteris finiretur, non reperiebant. ne in a quidem atque
?0 s litteras exire temere masculina Graeea nomina recto casu
patiebantur, ideoque et apud Caelium legunus 'Pelia ein-
cinnatus' et apud Messalam *bene feeit Euthia', et apud
Ciceronem Hermagora, ne miremur, quod ab antiquorum
lerisque *Aenea' ut *Anchisa' sit dietus. nam si ut *Maecenas
25 Nufeüos Aspraenas' dicerentur, genetivo casu non e littera,
sed tis syllaba terminarentur. inde *Olympo' et 'tyranno'
acutam syllabam mediam dederunt, quia longa sequenti
primam brevem acui noster sermo non patitur. sie genetivus
'Ulixj' et «Achilli fecit, sie alia plurima. nune recentiores
30 instituerunt Graecis nominibus Graeeas declinationes potius
dare, quod tamen ipsum non semper fieri potest. mihi autem
placet rationem Latinam sequi, quousque patitur decor.
neque enim iam *Calypsonem' dixerim ut *Iunonem', quam-
quam secutus antiquos C. Caesar utitur hae ratione decli-
35 nandi. sed auctoritatem consuetudo superavit. in ceteris
uae poterunt utroque modo non indecenter efferri, qui
secuti figuram sequi malet, non Latine quidem, sed
tamen citra reprehensionem loquetur.

23 de Inv. 1, 6, 9 et saepius

27 longa sequenti J. Mueller, duabus longis insequentibus A.

58

60

61

62

61

m. a ze m.

65

66

67

69

11

32 QUINTILIANI INST. OR.

Simplices voces prima positione, id est natura sua con-
stant, compositae aut praepositionibus subiunguntur, ut
'innocens' (dum ne pugnantibus inter se duabus, quale est
"mperterritus': alioqui possunt aliquando continuari duae,
ut 'ineompositus reconditus et quo Cieero utitur *sub-
absurdum'), aut e duobus quasi corporibus ecoalescunt, ut
*malefieus' nam ex tribus nostrae utique linguae non con-
cesserim, quamvis fcapsis' Cieero dicat eompositum esse ex
*eape si vis, et inveniantur, qui *Luperealia' aeque tres partes
orationis esse contendant quasi dioro per ecaprum': nam
'Solitauriliaà' iam persuasum est esse 'Suovetaurilia' et sane
ita se habet sacrum, quale apud Homerum quoque est. sed
haee non tam ex tribus quam ex particulis trium coeunt.
ceterum etiam ex praepositione et duobus vocabulis dure
videtur struxisse Pacuvius:

Nérei repándirostrum incürvicervicüm peeus.
iunguntur autem aut ex duobus Latinis integris ut 'superfui
subterfugi, quamquam ex integris an composita sint quae-
ritur, aut ex integro et corrupto, ut 'malevolus', aut ex
corrupto et integro, ut 'noetivagus', aut ex duobus corruptis, ut
*pedisequus', aut ex nostro et peregrino, ut 'biclinium', aut
contra, ut '*epitogium' et 'Antieato', aliquando et ex duobus
peregrinis, ut 'epiraedium'. nam cum sit 'epi' praepositio
Graeca, /raeda' Gallieum (neque Graeeus tamen neque
Gallus utitur composito), Romani suum ex alieno utroque
fecerunt. frequenter autem praepositiones quoque compositio
ista corrumpit: inde fabstulit aufugit amisit, cum praepositio
sit '*ab' sola, et 'eoit', eum sit praepositio *eon': sic "ignavi
et *'erepubliea' et similia. sed res tota magis Graeeos decet,

nobis minus suecedit: nec id fieri natura puto, sed alienis :

favemus, ideoque eum xvgreysve mirati simus, 'ineurvieer-
vicum' vix a risu defendimus.

Propria sunt verba, cum id significant, in quod primo
denominata sunt: translata, eum alium natura intelleetum,

alium loeo praebent. usitatis tutius utimur, nova non sine :

quodam perieulo finginus. nam si recepta sunt, modieam
laudem adferunt orationi, repudiata etiam in iocos exeunt.
6 deOrat. 2, 67, 274: ad Att. 16, 3, 4 — 8 Orat. 45, 154 — 12 Od.
11, 131: 93, 278 — 16 v. 408 Ribb.

20 ex add. Stocer — 22 aliquando et H. Meyer, aliquid et N.
aliquid A, aliquit et B.

10

15

26

PO

—-— —— 0v

H
-

160

20

30

85

I. 5, 65— 12. 6, 1—7. 33

audendum tamen: namque, ut Cieero ait, etiam quae primo
dura visa sunt, usu molliuntur. sed minime nobis concessa
est órvou«rozoic: quis enim ferat, si quid simile illis merito
laudatis AíyEe (Móg et citev óg0«Auós fingere audeamus?
nam ne *balare' quidem aut *hinnire' fortiter diceremus,
nisi iudicio vetustatis niterentur.

VI. Est etiam sua loquentibus observatio, sua scriben-
tibus. sermo constat ratione, vetustate, auctoritate, con-
suetudine. rationem praestat praecipue analogia, nonnum-
uam et etymologia. vetera maiestas quaedam et, ut sic
dixeriun. religio commendat. auctoritas ab oratoribus vel
historicis peti solet: nam poetas metri necessitas excusat,
uisi si quando nihil impediente in utroque modulatione
pedum alterum malunt, qualia sunt

imo de stirpe reeisum
et aériae quo congessere palumbes
et silice in nuda et similia: eum summorum in eloquentia
virorum iudieium pro ratione, et vel error honestus est
magnos duees sequentibus. consuetudo vero certissima
loquendi magistra, utendumque plane sermone ut nummo,
eui publiea forma est. omnia tamen haee exigunt acre
iudieium, analogia praecipue, quam proxime ex Graeco
transferentes in Latinum proportionem vocaverunt. eius
haec vis est, ut id, quod dubium est, ad aliquid simile, de
quo non quaeritur, referat et incerta certis probet. quod
effüeitur dupliei via: comparatione similium in extremis
maxime syllabis, propter quod ea, quae sunt e singulis,
negantur debere rationem, et deminutione. comparatio in
nominibus aut genus deprehendit aut declinationem: genus,
ut si quaeratur, (funis! masculinum sit an femininum, simile
illi sit *panis': declinationem, ut si veniat in dubium, *'hae
domu dicsddum sit an *hac domo', et *domuum' an *domo-
rum', similia sint [domus] 'anus manus'. deminutio genus
modo detegit, et ne ab eodem exemplo recedam, 'funem'
masculinum esse funieulus' ostendit. eadem in verbis
quoque ratio comparationis, ut si quis antiquos secutus
'fervere' brevi media syllaba dieat, deprehendatur vitiose

) de nat. deor. 1, 34, 95. — 4 Hom. Il. 4, 125. — Odyss. 9, 394
— 16 Verg. Aen. 12, 208 — 16. Verg. Ecl. 3, 69 — 17 ib. 1, 16
5 nam Spalding, iam libri — 33 domus seclusit H. Meyer.
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. I. 3

9

-1

[e

10

11

12

13

14

DUMPCmMPEC M umo me cm eeu 0 Te Tet, c mre cera e precem op
i à . ae - - "» * -

34 . J QUINTILIANI INST. OR.

loqui, quod omnia, quae e et o litteris fatendi modo termi-
nantur, eadem, si in infinitis e litteram media syllaba
aceeperunt, utique productam habent, ut 'prandeo pendeo
spondeo prandere péndere spondere. at quae o solam
habent, dummodo per eandem litteram in infinito exeant,
brevia fiunt, "lego dieo curro legere dicere eurrere', etiamsi
est apud Lucilium:

fervit aqua.et fervet: fervit nunc, fervet ad annum.
sed pace dicere hominis eruditissimi liceat, si ffervit' putat
illi simile '*eurrit' et elegit', *fervo' dicetur ut 'lego et curro',
quod nobis inauditum est, sed non est haec vera com-
paratio: nam *fervit' est illi simile *servit', fuum proportionem
sequenti dicere necesse est 'fervire' ut servire. prima
quoque aliquando positio ex obliquis invenitur, ut memoria
repeto convietos a me, qui reprehenderant, quod hoe verbo
usus essem 'pepigt: nam id quidem dixisse summos auctores
confitebantur, rationem tamen negabant | permittere, quia
prima positio *paciseor', cum haberet naturam patiendi,
faceret tempore praeterito *paetus sum'. nos praeter aucto-

ritatem oratorum atque historicorum analogia quoque dietum :

hoe tuebamur. nam eum legeremus in XII tabulis ni ita
pacunt, inveniebamus simile huie ^eadunt': inde prima
positio, etiamsi vetustate exoleverat, apparebat 'paco' ut
'eado', unde non erat dubium sie fpepigi' nos ead ut
(cecidi. sed meminerimus non per omnia duci analogiae
posse rationem, eum et sibi ipsa plurimis in locis repugnet.
quaedaim sine dubio conantur eruditi defendere, ut, cum
deprehensum est, "lepus" et "lupus' similia positione quantum
casibus numerisque dissentiant, ista respondent non esse
paria, quia *lepus' epicoenon sit, lupus' maseulinum, quam-
quam Varro in eo libro, quo initia urbis Romanae enarrat,
lupum feminam dicit Ennium Pietoremque F: abium secutus.
illi autem idem, eum interrogantur, eur 'aper apri' et *pater
patris' faciat, illud nomen positum, hoe ad aliquid esse eon-
tendunt. praeterea quoniam utrumque a Graeco ductum sit,
ad eam rationem recurrunt, ut 'zeroóg patris, xézoov apri
faciat. illa tamen quomodo effugient, ut non, quamvis
feminina singulari nominativo us litteris finita numquam

1 9, 55 M. — 32 Enn. Ann. 58 M.

10 dicetur edd. vet, dicet B — 29 ista Keil, ita libri.

ct

10

tz
c

per]

10

36

-—

I. 6, 8—21. 25

genetivo easu 'ris' syllaba terminentur, faciat tamen *'Venus
Veneris'? item, cum es litteris finita per varios exeant
genetivos, numquam tamen eadem 'ris' syllaba terminatos,
'Ceres' cogat diei *Cereris'? quid vero? quae tota positionis
eiusdem in diversos flexus exeunt? eum Alba faciat
'Albanos' et *Albenses', volo *volui' et *volavi'. nam praeter-
ito quidem tempore varie formári. verba prima persona o
littera terminata, ipsa analogia confitetur, si' quidem facit
'eado cecidi, spondeo spopondi, pingo pinxi, lego legi, pono
josul, frango fregi, laudo laudavi. non enim, eum primum
Surcrantur homines, analogia demissa caelo formam loquendi
dedit, sed inventa est, postquam loquebantur, et notatum in

sermone, quo quidque modo caderet. itaque non ratione

nititur, sed exemplo, nee lex est loquendi, sed observatio,
ut ipsam analogiam nulla res alia fecerit quam consuetudo.
inhaerent tamen ei quidam molestissima diligentiae perver-
sitate, ut 'audaciter potius dieant quam *audacter', lieet
omnes oratores aliud sequantur, et *emicavit', non *emieuit',
et 'eonire', non 'coire'. his permittamus et 'audivisse' et
'seivisse' et 'tribunale' et *faeiliter' dicere: 'frugalis quoque
sit apud illos, non ffrugi': nam quo alio modo fiet 'fruga-
litas'? idem 'eentum milia nummum' et *idem deum" osten-
dant duplices quoque soloecismos esse, quando et casum
mutant et numerum: neseiebamus enim ac non consuetudini
et decori serviebamus, sieut in plurimis, quae M. Tullius in
Oratore divine ut omnia exequitur. sed Augustus quoque
in epistulis ad C. Caesarem seriptis emendat, quod is *eali-
dum' dicere quam *'ealdum' malit, non quia id non sit Latinum,
sed quia sit otiosum et, ut ipse Graeco verbo significavit,
zroíeoyorv. atqui hane quidam 2oPoézeisv / solam putant,
quam ego minime exeludo. quid enim tam necessarium
quam recta locutio? immo inhaerendum ei iudico, quoad
licet, diu etiam mutantibus repugnandum: sed abolita atque
abrogata retinere insolentiae euiusdam est et fírivolae in

parvis iactantiae. multum enim litteratus, qui sine adspiratione :

et producta secunda syllaba salutarit ('avere' est enim), et
'ealefacere' dixerit potius quam «quod dicimus et *'eonser-

95 46, 156
4 quae B, quod A — 6G exeunt N, eunt A. — 13 quo quidque
Spalding, quid quoque B, quid quo A — 27 calidam - eàldam Kei! —

29 otiosum Zurman, odiosum libri.
a*

adum.

16

17

18

19

22

23

21

t2
Qt

29

—————————" ÀÁ—— ud
36 (E efus, V ae P ENTIEIENT INEPUORA e Nri
$e [nA ? OA --— [n 4 ton ^o yas "YVET
vavisse', his adiciat 'face' et *diee' et similia. recta est haec]Uz3 ec
via: quis negat? sed adiacet et mollior et magis trita. ego :r^« t
timen non alio magis angor, quam quod obliquis casibus *^«««7x
ducti etiam primas sibi positiones non invenire, sed mutare EI
permittunt, ut cum 'ebur' et 'robur', ita dicta ac scripta 5,.^*
summis auctoribus, in o litteram secundae syllabae trans-,,J, s
ferunt, quia sit (roboris' et *eboris', *'sulpur' autem et 'guttur' dc. ya,
u litteram in genetivo servent: ideoque 'iecur' etiam et 4.5
ffemur' controversiam fecerunt. quod non minus est licen-
tiosum, quam si *sulpuri et 'gutturi' subicerent in genetivo 10
litteram o mediam, quia esset *eboris' et roboris: sieut
Antonius Gnipho, qui *robur' quidem et '*ebur' atque etiam
*marmur' fatetur esse, verum fieri vult ex his *ebura robura
marmura. quodsi animadverterent litterarum adfinitatem,
scirent sic ab eo, quod est *robur', *roboris' fieri, quo modo 15
ab eo, quod est 'miles limes, militis limitis, iudex vindex,
iudicis vindieis' et quae supra iam attigi. quid vero quod,
ut dicebam, suniles positiones in longe diversas figuras per
obliquos easus exeunt? ut 'virgo Iuno, fusus lusus, cuspis
puppis et mille alia: cum illud etiam accidat, ut quaedam 20
pluraliter non dicantur, quaedam contra singulari numero,
quaedam easibus careant, quaedam a primis statim positio-
nibus tota inutentur, ut "Iuppiter. Rod gelb etiam accidit,
ut illi *fero', cuius praeteritum perfectum et ulterius non
invenitur. nee plurimum refert, nulla haec an praedura sint. 25
nam quid 'progenies' genetivo singulari, quid plurali 'spes'
faciet? quo modo autem 'quire' et 'ruere' vel in praeterita
patiendi modo vel in participia transibunt? quid de aliis
dieam, eum senatus fsenati an 'senatus' faciat incertum sit?
quare mihi non invenuste dici videtur, aliud esse Latine, 30
aliud grammatice loqui. ae de analogia nimium.

Etymologia, quae verborum originem inquirit, à
Cicerone dicta est notatio, quia nomen eius apud Aristotelem
invenitur óufloZov, quod est (nota': nam verbum ex verbo
duetum, id est veriloquium, ipse Cicero, qui finxit, refor- 35
midat. sunt qui vim potius intuiti originationem vocent.
haee habet aliquando usum necessarium, quotiens inter-

M

^

33 et 36 Top. 8, 36 — 33 zegt éguivtiag 92, 3

3 eboris et roboris Faber — ?7 ruere B, urgere Ab. — ?9 senatus-
senatus Spalding, senatus senatui senati an senatus B.

p [. 6, 23— 36. 37

1

1

3

-

[9]

0

5

0

pretatione res, de qua quaeritur, eget, ut eum M. Caelius
se esse hominem frugi vult probare, non quia abstinens sit
(nam id ne mentiri quidem poterat) sed quia utilis multis,
id est fructuosus, unde sit dueta frugalitas. ideoque in
definitionibus adsignatur etymologiae locus. nonnumquam
etiam barbara ab emendatis conatur discernere, ut cum
"Triquetram' diei Sieiliam an "Triquedram', 'meridiem' an
*medidiem' oporteat, quaeritur: aliquando consuetudini servit.
continet autem in se multam eruditionem, sive illa ex
Graecis orta tractemus, quae sunt plurima, praecipueque
ab Aeolica ratione, cui est sermo noster simillimus, decli-
nata, sive ex historiarum veterum notitia nomina hominum
locorum gentium urbium requiramus, unde Bruti, Publicolae,
Pythici? cur Latium, Italia, Beneventum? quae Capitolium
et collem Quirinalem et Argiletum &opellin dt ratio?

Iam illa minora, in quibus maxime studiosi eius rei
fatigantur, quz verba paulum declinata varie et multipliciter
ad veritatem reducunt aut correptis aut porrectis, aut adieetis
aut detractis, aut permutatis litteris syllabisve. inde pravis
ingeniis ad foedissima usque ludibria labuntur. sit enim
feonsul' a consulendo vel a iudicando: nam et hoe *con.
sulere' veteres vocaverunt, unde adhue remanet illud rogat
boni consulas', id est bonum iudices: *senatui' nomen dederit
aetas (nam idem patres sunt), et '*rex rector' et alia plurima
indubitata: nec abnuerim 'tegulae regulaeque' et similium
his rationem: iam sit et *classis' a calando et "epus levipes'
et 'vulpes volipes': etiamne a contrariis aliqua sinemus
trahi, ut *lueus', quia umbra opacus parum luceat, et *ludus',
quia sit longissime a lusu, et 'Ditis', quia minime dives?
etiamne *hominem' appellari, quia sit humo natus, quasi vero
non omnibus animalibus eadem origo, aut illi primi mortales
ante nomen imposuerint terrae quam sibi, et 'verba' ab
aére verberato? pergamus: sie perveniemus eo usque, ut
'stella' luminis stilla eredatur, cuius etymologiae auctorem
clarum sane in litteris nominari in ea parte, qua a me
reprehenditur, inhumanum est. qui vero talia libris eomplexi
sunt, nomina sua ipsi inseripserunt, ingenioseque visus est
Gavius caelibes' dicere veluti *eaelites', quod onere

1 ut cam B, ut Ab — 9 sive illa ex edd. vet£., siue ex A, si illa NB
— 11 ab add. Keil — 17 qui Hzjius, quae libri — 38 Gavius Burman
(B), ganinius A.

30

31

52

33

34

355

36

38

39

4t

-—

41

38 QUINTILIANI INST. OR

gravissimo vacent, idque Graeco argumento iuvit: ajiQ£ovg
enim eadem de eausa dici adfirmat. nec ei cedit Modestus
inventione: nam, quia Caelo Saturnus genitalia absciderit,
hoe nomine appellatos, qui uxore careant, ait: Aelius 'pitu-
itam', quia petat vitam. sed cui non post Varronem sit
venia? qui fagrum', quia in eo agatur aliquid, et 'graculos',
quia gregatim volent, dietos Ciceroni persuadere voluit (ad
eum enim scribit), eum alterum ex Graeeo sit manifestum
duci, alterum ex vocibus avium. sed hoc tanti fuit vertere,
ut tmerula', quia sola volat, quasi mera volans nominaretur.
quidam non dubitarunt etymologiae subicere omnem nominis
causam, ut ex habitu, quem ad modum dixi, *Longos et Rufos',
ex sono 'stertere murmurare' etiam derivata, ut a 'velo'
dicitur 'velox', et composita. pluraque his similia, quae
sine dubio aliunde originem dueunt, sed arte non egent,
cuius in hoc opere non est usus nis) in dubiis.

Verba a vetustate repetita non solum magnos ad-
sertores habent, sed etiam adferunt orationi maiestatem
aliquam non sine delectatione: nam et auctoritatem anti-
quitatis habent et, quia intermissa sunt, gratiam novitati
similem parant. sed opus est modo, ut neque crebra sint
haee nee manifesta, quia nihil est odiosius adfeetatione, nec
utique ab ultimis et iam oblitteratis repetita temporibus,
qualia sunt 'topper' et 'antegerio' et fexanelare' et *prosapia'
et Saliorum earmina vix sacerdotibus suis satis intellecta.
sed ila mutari vetat religio et consecratis utendum est:
oratio vero, euius summa virtus est perspicuitas, quam sit
vitiosa, si egeat interprete? ergo ut novorum optima erunt
maxime vetera, ità veterum maxime nova.

Similis cirea auctoritatem ratio. nam etiamsi potest
videri nihil peccare, qui utitur iis verbis, quae summi auetores
tradiderunt, multum tamen refert non solum, quid dixerint,
sed etiam quid persuaserint. neque enim *tuburchinabundum'
et "lurehinabundum' iam in nobis quisquam ferat, lieet Cato
sit auetor, nee '*hos lodices, quamquam id Pollioni placet,
nec 'gladiola',, atqui Messala dixit, nec 'parricidatum', quod
in Caelio vix tolerabile videtur, nec *collos' mihi Calvus
persuaserit: quae nec ipsi jam dicerent.

5 de l. lat. 5, 6, 34 — 7 ib. 5, 11, 76 — 10 ib. 5, 11, 76

13 stertere A, extrepere B — velo »os, uelocitate /ibri, cf. Prisciani
inst, gramm. p. 140. Keil.

—— Á -— — — illl -|

5

1^?

30

85

10

20

25

30

35

I. 6, 317—45. 1, 1—5. 39

Superest igitur consuetudo: nam fuerit paene ridiculum
malle sermonem, quo locuti sint homines, quam quo loquantur.
et sane quid est aliud vetus sermo quam vetus loquendi
consuetudo? sed huic ipsi necessarium est iudieium consti-
tuendumque in primis, id ipsum quid sit, quod eonsuetudinem
vocemus. quae si ex eo, quod plures faciunt, nomen accipiat,
perieulosissimum dabit praeceptum non orationi modo sed,
quod maius est, vitae. unde enim tantum boni, ut pluribus
quae recta sunt placeant? igitur ut 'velli et *eomam in
gradus frangere! et 5in balneis perpotare', quamlibet haee
invaserint civitatem, non erit consuetudo, quia nihil horum
caret reprehensione (at lavamur et tondemur et convivimus
ex consuetudine), sie in loquendo, non si quid vitiose multis
msederit, pro regula sermonis accipiendum erit. nam ut
transeam, quem ad modum vulgo imperiti loquantur, tota
saepe theatra et omnem cirei turbam exclamasse barbare
scimus. ergo consuetudinem sermonis vocabo consensum
eruditorum, sieut vivendi consensum bonorum.

VII. Nune, quoniam diximus, quae sit loquendi regula,
dicendum, quae scribentibus custodienda, quod Graeci
ópftoyoeqíarv vocant, nos recte scribendi scientiam nomi-
nemus. euius ars non in hoc posita est, ut noverimus, quibus
quaeque syllaba. litteris constet (nam id quidem infra gram-
matiei officium est), sed totam, ut mea fert opinio, subtilitatem
in dubiis habet: ut longis syllabis omnibus adponere apicem
ineptissimum est, quia plurimae natura ipsa verbi, quod
scribitur, patent, sed interim necessarium, eum eadem littera
alium atque alium intellectum, prout correpta vel producta
est, facit: ut *malus' arborem significet an hominem non
bonum apice distinguitur, (palus' aliud priore syllaba longa,
aliud sequenti significat, et cum eadem littera nominativo
casu brevis, ablativo longa est, utrum sequamur, plerumque
hae nota monendi sumus. similiter putaverunt illa quoque
servanda discrimina, ut 'ex' praepositionem, si verbum
sequeretur *specto' adiecta secundae syllabae s littera, si
fpecto', remota scriberemus. illa quoque servata est a multis

ifferentia, ut fad', cum esset praepositio, d litteram, eum
autem coniunetio, t acciperet, itemque 'eum', si tempus
significaret, per qu ef «m, si comitem, per e ac duas sequentes

15 loquantur Spalding (A^, loquuntur cett. — 39 per qu et um Keil,
per quom Bn.

43

44

6

-

10

11

12

13

14

15

t

INST. OR.

QUINTILIANI

scriberetur. frigidiora his alia, ut 'quidquid' e quartam
haberet, ne interrogare bis videremur, et *quotidie' non

'eotidie', ut sit quot diebus: verum haec iam etiam inter

ipsas ineptias evanuerunt.

Quaeri solet, in seribendo praepositiones sonum, quem
iunctae effieiunt, an quem separatae, observare conveniat,
ut cum dico 'obtinuit: secundam enim b litteram ratio
poscit, aures magis audiunt p, et 'immunis': illud enim,
quod veritas exigit, sequentis syllabae sono vietum m gemina
eommutatur. est et in dividendis verbis observatio, mediam
litteram consonantem priori an sequenti syllabae adiungas.
'haruspex' enim, 'quia pars eius posterior a spectando est,
s litteram tertiae dabit, 'abstemius', quia ex abstinentia
temeti composita vox est, primae relinquet. nam k quidem
in nullis verbis utendum puto nisi quae significat, etiam
ubi sola ponitur. hoe eo non omisi, quod quidam eam,
quotiens a sequatur, necessariam credunt, eum sit c littera,
quae ad omnes vocales vim suam perferat.

Verum orthographia quoque consuetudini servit ideoque
saepe mutata est. nam illa vetustissima transeo tempora,
quibus et pauciores litterae nec similes his nostris earum
formae fuerunt et vis quoque diversa, sicut apud Graecos
o litterae, quae interim longa ae brevis, ut apud nos, interim

ro syllaba, quam nomine suo exprimit, posita est: ut a
Ins vcleribia d plurimis in verbis adiectam ultimam,
quod manifestum est etiam ex columna rostrata, quae est
Duilio in foro posita: interim g quoque, ut in pulvinari
Solis, qui colitur iuxta aedem Quirini, 'vesperug', quod
'vesperuginem' accipimus. de mutatione etiam litterarum, de
qua supra dixi, nibil repetere hie necesse est: fortasse enim
sicut scribebant, etiam loquebantur. semivocales geminare
diu non fuit usitatissimi moris, atque e contrario usque ad
Attium et ultra porrectas syllabas geminis, ut dixi, vocalibus
seripserunt. diutius duravit, ut e et i iungendis eadem ratione
qua Graeci et uterentur: ea casibus numerisque discreta est,
ut Lucilius praecipit:

iam *puerei' venere: e postremum facito atque i1,

ut pueri plures fiant

36 9, 12 sqq. M.

. 8 esset Claussen. — 14 relinquet. Bozhorn (A), relinquetur B. —
16 ubi s. ponitur Keil ut s. ponatur B, o». A — 27 Duilio Za!m,
dullio B, iulio A.

25

30

35

—MZ
.

[^1]

—

1«

30

-—
a

o0

I 7, 6—23. 41

ac deinceps idem:
mendaci furique addes e, cum dare furi
iusseris.

quod quidem eum supervaeuum est, quia i tam longae quam
brevis naturam habet, tum incommodum aliquando. nam in
iis, quae proximam ab ultima litteram e habebunt et i longa
terminabuntur, illam rationem sequentes utemur e gemina,
qualia sunt haee 'aurei argentei et his similia: idque iis
praecipue, qui ad lectionem instituentur, etiam impedimento
erit, sieut in Graecis accidit adiectione ilitterae, quam non
solum dativis casibus in parte ultima adscribunt, sed quibus-
dam etiam interponunt ut in 4HIXTHI, quia etymologia
ex divisione in tres syllabas facta desideret eam litteram.
ae syllabam, cuius secundam nunc e litteram ponimus, varie
per a et i efferebant, quidam semper ut Graeci, quidam
singulariter tantum, cum in dativum vel genetivum casum
incidissent, unde pictai vestis et aquai Vergilius aman-
tissimus vetustatis carminibus inseruit. in eadem plurali
numero e utebantur *hi Syllae Galbae'. est in hac iaa
parte Lucilii praeceptum, quod quia pluribus explieatur
versibus, si quis parum credet, apud ipsum in nono requirat.
quid quod Ciceronis temporibus paulumque infra, fere
quotiens s littera media voealium longarum vel subiecta
longis esset, geminabatur? ut 'caussae, cassus, divissiones':
quomodo et ipsum et Vergilium quoque scripsisse manus
eorum docent. atqui paulum superiores etiam illud, quod
nos gemina dicimus iussi, una dixerunt. iam optimus
maximus', ut mediam i litteram, quae veteribus u fuerat,
aceiperent, Gai primum Caesaris inscriptione traditur factum.
'here' nune e littera. terminamus: at veterum comicorum
adhuc libris invenio: heri ad me venit, quod idem in
epistulis Augusti, quas sua manu scripsit aut emendavit,
deprehenditur. quid? non Cato Censorius *dicam' et *faeiam'
*dieem' et "faciem' seripsit eundemque in ceteris, quae similiter
cadunt, modum tenuit? quod et ex veteribus eius libris
manifestum est et a Messala in libro de s littera positum.

2sqq. Lucil, 9, 19sqq. — 17 Aen. 9, 26 et 7, 464 — 31 Terent.
Phorm, 1, 1, 2 — 32 Sueton. Aug. 71: Calig. 8

8 his om, B — 18 in eadem (scil. ae syllaba) Keil, in eisdem libri
— 19 hi Jegius, his libri — 34 dice et facie Halm (N): dicae et faciae
B et Gertz, dice et face A.

16

17

18

19

20

21

29

23

24

26

21

29

30

31

33

Er - Mr CEP wv im o.
Ü LM 3 * - RS - zt v- I8 :

49 QUINTILIANI INST. OR.

'sibe' et *quase' seriptum in multorum libris est, sed an hoc
voluerint auctores nescio: T. Livium ita his usum ex Pediano
comperi, qui et ipse eum sequebatur: haec nos i littera
finimus. quid dicam *vortices' et *vorsus' ceteraque in eundem
modum, quae primus Scipio Africanus in e litteram seeundam
vertisse dicitur? nostri praeceptores 'seruum ceruumque' u
et o litteris seripserunt, quia subiecta sibi vocalis in unum
sonum eoalescere et confundi nequiret, nune u gemina sceri-
büntur ea ratione, quam reddidi: neutro sane modo vox,
uam sentimus, effieitur. nec inutiliter Claudius Aeolicam
illam ad hos usus litteram adiecerat. illud nunc melius, quod
feui' tribus quas posui litteris enotamus, in quo pueris nobis
ad pinguem sane sonum qu et oi utebantur, tantum ut ab
illo *qui' distingueretur.

10

Quid? quae scribuntur aliter quam enuntiantur? nam et 15

*Gaius' C littera significatur, quae inversa mulierem declarat,
quia tam Gaias esse vocitatas quam Gaios etiam ex nuptiali-
bus sacris apparet: nec *Gnaeus' eam litteram in praenominis
nota accipit, qua sonat, et 'columnam' et 'consules' exempta
n littera legimus, et 'Subura', cum tribus litteris notatur,
C tertiam ostendit. multa sunt generis huius, sed haee quo-
que vereor ne modum tam parvae quaestionis excesserint.
.. Iudieium autem suum grammatieus interponat his omni-
bus: nam hoc valere plurimum debet. ego, nisi quod con-
suetudo obtinuerit, sie scribendum quidque iudico, quomodo
sonat. hic enim est usus litterarum, ut custodiant voces et
velut depositum reddant legentibus, itaque id exprimere
debent, quod dicturi sumus. hae fere sunt emendate loquendi
seribendique partes: duas reliquas significanter ornateque
dicendi non equidem grammaticis aufero, sed, cum mihi
offieia rhetoris supersint, maiori operi reservo.

Redit autem illa cogitatio, quosdam fore, qui haec,
quae diximus, parva nimium et impedimenta quoque maius
aliquid agentibus putent: nec ipse ad extremam usque anxie-
tatem et ineptas cavillationes descendendum atque iis ingenia
concidi et comminui credo. sed nihil ex grammatice nocuerit,
nisi quod supervacuum est. an ideo minor est M. Tullius
orator, quod idem artis huius diligentissimus fuit et in filio,

5 primus Spalding (A). primo cett. — 11 F litteram A in ras. m. 2, —
12 posui Gernhard, pposui AB — 19 qua B, quae A — et columá et con-
sules exempta n littera B, et clarissimos et consules geminata eadem littera
a b, in A /otus hic locus in litura scriptus est — 84 agentibus A, agendi B.

25

30

10

15

L 7, 214—365. 8, 1— 1. 43

ut in epistulis apparet, recte loquendi asper quoque exaetor?
aut vim C. Caesaris fregerunt editi de analogia libri? aut
ideo minus Messala nitidus, quia quosdam totos libellos non
verbis modo singulis, sed etiam litteris dedit? non obstant
hae disciplinae per illas euntibus, sed circa illas haerentibus.

VIII. Superest lectio: in qua puer ut sciat, ubi sus-
pendere spiritum debeat, quo loco versum distinguere, ubi
claudatur sensus, unde incipiat, quando attollenda vel sub-
mittenda sit vox, quo quidque flexu, quid lentius celerius,
conecitatius lenius dicendum, demonstrari nisi in opere ipso

non potest. unum est igitur, quod in hac parte praecipiam: :

ut omnia ista facere possit, intellegat. sit autem in primis
lectio uirilis et cum suavitate quadam gravis, et non quidem
prosae similis, quia et carmen est et se poetae canere
testantur, non tamen in cantieum dissoluta nec plasmate,
ut nunc a plerisque fit, effeminata, de quo genere optime
C. Caesarem praetextatum adhue aecepimus dixisse: si

eantas, male cantas, si legis, cantas. nec prosopopoeias, :

ut quibusdam placet, ad comieum morem pronuntiari velim,
esse tamen flexum quendam, quo distinguantur ab iis, in
quibus poeta persona sua utetur. cetera admonitione magna
egent, in primis, ut tenerae mentes traeturaeque altius quid-
uid rudibus et omnium ignaris insederit, non modo quae
disce sed vel magis quae honesta sunt, discant. ideoque

25 optime institutam est, ut ab Homero atque Vergilio lectio

30

35

ineiperet, quamquam ad intellegendas eorum virtutes firmiore
iudicio opus est: sed huic rei superest tempus, neque enim
semel legentur. interim et sublimitate heroi carminis animus
adsurgat et ex magnitudine rerum spiritum ducat et optimis
imbuatur. ntiles tragoediae: alunt et lyrici, si tamen in iis
non auctores modo, sed etiam partes operis elegeris: nam
et Graeci lieenter multa et Horatium nolim in quibusdam
interpretari. elegia vero, utique quae amat, et hendecasyl-
labi, qui sunt commata sotadeorum (nam de sotadeis ne
praeciplendum quidem est) amoveantur, si fieri potest, si
minus, certe ad firmius aetatis robur reserventur. comoediae,
quae plurimum conferre ad eloquentiam potest, cum per
omnes et personas et adfeetus eat, quem usum in pueris
putem, paulo post suo loco dicam: nam cum mores in tuto

40 fuerint, inter praecipua legenda erit. de Menandro loquor,

9 quo quidque Spalding, quid quoque AB — 14 quia et A, quia B.

-—

rZ

-—

6

-1

10

11

12

14

15

Rd Eu hr QUU CUP TRwTYACCAR C03 000 m s. - M - - E : " PLSFUM
P : :

44 QUINTILIANI INST. OR.

nee tamen excluserim alios. nam Latini quoque auctores
adferent utilitatis aliquid, sed pueris, quae maxime ingenium
alant atque animum augeant, praelegenda: ceteris, quae ad
eruditionem modo pertinent, longa aetas spatium dabit.
multum autem veteres etiam Latini conferunt, quamquam
plerique plus ingenio quam arte valuerunt, |in primis
copiam verborum] quorum in tragoediis gravitas, in comoe-
diis elegantia et quidam velut drruoxi6uóg inveniri potest.
oeconomia quoque in iis diligentior quam in plerisque
novorum erit, qui omnium operum solam virtutem sententias
putaverunt. sanetitas certe et, ut sic dicam, virilitas ab iis
petenda est, quando nos in omnia deliciarum vitia dicendi
quoque ratione defluximus. denique credamus summis ora-
toribus, qui veterum poemata vel ad fidem causarum vel
ad ornamentum eloquentiae adsumunt. nam praecipue
quidem apud Ciceronem, frequenter tamen apud Asinium
etiam et ceteros, qui sunt proximi, videmus Enni, Atti,
Paeuvi, Lucili, Terenti, Caecili et aliorum inseri versus
summa non eruditionis modo gratia, sed etiam iucunditatis,
cum poeticis voluptatibus aures a forensi asperitate respirent.
quibus aecedit non mediocris utilitas, cum sententiis eorum
velut quibusdam testimoniis quae proposuere confirment,
verum priora illa ad pueros magis, haee sequentia ad
robustiores pertinebunt, cum grammatices amor et usus
lectionis non scholarum temporibus, sed vitae spatio ter-
minentur. ;

In praelegendo grammaticus et illa quidem minora
praestare debebit, ut partes orationis reddi sibi soluto versu
desideret et pedum proprietates, quae adeo debent esse notae
in carminibus, ut etiam in oratoria compositione desiderentur.
deprehendat quae barbara, quae impropria, quae contra
leges loquendi sint posita, non ut ex iis utique improbentur
poetae (quibus, quia plerumque servire metro coguntur,
adeo ignoscitur, ut vitia ipsa aliis in carmine appellationibus
nominentur: uzrczA«ouobg enim [et Viusciusspe s don Oynucta,
ut dixi, vocamus et laudem virtutis necessitati damus), sed
ut commoneat artifieialium et memoriam agitet. id quoque
inter prima rudimenta non inutile demonstrare, quot quaeque
verba modis intellegenda sint. cirea glossemata etiam, id

6 in — verborum seclusit. Kiderlin — 117 uidemus Voss. 1, nidimus
AB — 20 respirent Regius, respirant libri — 35 et oyguerioposs exp. Faber.

25

30

85

Jom

10

15

3t

-—

-

80

35

4t

-

I. 8, 8—21. 9, 1—2. 45

est voces minus usitatas, non ultima eius professionis dili-
gentia est. enimvero iam maiore cura doceat tropos omnes,
quibus praecipue non poema modo sed etiam oratio ornatur,
schemata utraque, id est figuras, quaeque Aíf£eog quae-
que dicvoíeg vocantur: quorum ego sieut troporum tractatum
in eum locum differo, quo mihi de ornatu orationis dicendum
erit. praecipue vero illa infigat animis, quae in oeconomia
virtus, quae in decore rerum, quid personae euique con-
venerit, quid in sensibus laudandum, quid in verbis, ubi
copia probabilis, ubi modus.

His accedet enarratio historiarum, diligens quidem illa,
non tamen usque ad supervacuum laborem occupata: nam
receptas aut certe claris auctoribus memoratas exposuisse
satis est. persequi quidem, quid quis umquam vel contemp-
tissimorum hominum dixerit, aut nimiae iniseriae aut inanis
iactantiae est et detinet atque obruit ingenia melius aliis
vacatura. nam qui omnes etiam indignas lectione seidas
excutit, anilibus quoque fabulis aecommodare operam potest:
atqui pleni sunt huius modi impedimentis grammaticorum
commentarii vix ipsis, qui eomposuerunt, satis noti. nam
Didymo, quo nemo plura scripsit, aecidisse compertum est,
ut, eum historiae cuidam tamquam vanae repugnaret, ipsius
proferretur liber, qui eam continebat. quod evenit praecipue
in fabulosis usque ad deridieula quaedam, quaedam etiam
pudenda, unde improbissimo cuique pleraque fingendi licentia
est, adeo ut de libris totis et auctoribus, ut succurrit, men-
tiantur tuto, quia inveniri qui numquam fuere non possunt:
nam in notioribus frequentissime deprehenduntur a curiosis.
ex quo mihi inter virtutes grammatici habebitur aliqua
nescire.

De officio qram-
matici.

IX. Et finitae quidem sunt partes duae, quas haec
professio pollicetur, id est, ratio loquendi et enarratio
auctorum, quarum illam methodicen, hanc historicen
voeant. adiciamus tamen eorum curae quaedam dicendi
primordia, quibus aetates nondum rhetorem capientes insti-
tuant. igitur Aesopi fabellas, quae fabulis nutricularum
proxime suceedunt, narrare sermone puro et nihil se supra
modum extollente, deinde eandem gracilitatem stilo exigere
eondiscant: versus nos solvere, mox mutatis verbis inter-
pretari: tum paraphrasi audacius vertere, qua et breviare

16

17

18

19

20

e

21

[41]

t2

46 QUINTILIANI INST. OR.

quaedam et exornare salvo modo poetae sensu permittitur.
quod opus, etiam consummatis professoribus difficile, qui
commode traectaverit, cuicumque discendo sufficiet. sen-
tentiae quoque et chriae et ethologiae subiectis dic-
torum rationibus apud grammaticos scribantur, quia initium
ex lectione ducunt: quorum omnium similis est ratio, forma
diversa, quia sententia universalis est vox, ethologia personis
continetur. chriarum plura genera traduntur: unum simile
sententiae, quod est positum in voce simpliei 'dixit ille'
aut 'dicere solebat': alterum, quod est in respondendo
"interrogatus ille', vel *'cum hoc ei dietum esset, respondit':
tertium huie non dissimile (cum quis dixisset aliquid vel
fecisset'. etiam in ipsorum factis esse chrian putant ut
"Crates, cum indoetum puerum vidisset, paedagoguim eius
pereussit', et aliud paene par ei, quod tamen eodem nomine
appellare non audent, sed dieunt yoziGÓz2, ut *Milo, quem
vitulum adsueverat ferre, taurum ferebat'. in his omnibus
et declinatio per eosdem ducitur casus, et tam factorum

; quam dietorum ratio est. narratiunculas a poetis celebratas

notitiae eausa, non eloquentiae traectandas puto. cetera
maioris operis ac spiritus Latini rhetores relinquendo neces-
saria grammaticis fecerunt: Graeci magis operum suorum
et onera et modum norunt.

Anoratori futuro

necessaria sit

plurium artium
cognitio.

X. Haee de grammatiee quam brevissime potui, non
ut omnia dicerem sectatus, quod infinitum erat, sed ut
maxime necessaria: nunc de ceteris artibus, quibus insti-
tuendos, priusquam rhetori tradantur, pueros existimo, strictim
subiungam, ut efficiatur orbis ille doetrinae, quem Graeci

10

15

20

n2
ct

&yXÜXÀALov ztciÓtícv vocant. nam isdem fere annis aliarum 30

quoque disciplinarum studia ingredienda sunt: quae, quia
et ipsae artes sunt et esse perfectae sine orandi scientia
possunt, nec rursus ad efficiendum oratorem satis valent
solae, an sint huic operi necessariae quaeritur. nam quid,
inquiunt, ad agendam causam dicendamve sententiam pertinet,
scire, quem ad modum in data linea constitui triangulum aequis
lateribus possit? aut quo melius vel defendet reum vel

26 potui] posui Madeig — 29 quem A, quam B —.33 possunt B,
non possunt A — 306 triangulum Faber, triangula libri — 37 possit A,
possint B.

3

5

TPNRENEPUEg UT 00777

lI

10

20

UL
Ds]

30

35

I. 9, 3— 6. 10, 1—9. 47

reget consilia, qui citharae sonos nominibus et spatiis distin-
xerit? enumerent etiam fortasse multos quamlibet utiles foro,
qui neque geometren audierint nee musicos nisi hae communi
voluptate aurium intellegant. quibus ego primum hoe re-

spondeo, quod M. Cicero scripto ad Brutum libro frequentius.

testatur: non eum 4a nobis institui oratorem, qui sit aut
fuerit, sed imaginem quandam concepisse nos animo perfecti
illius et nulla parte cessantis. nam et sapientem formautes
eum, qui sit futurus consummatus undique et, ut dicunt,
mortalis quidam deus, non modo cognitione caelestium vel
mortalium putant instruendum, sed per quaedam parva sane,
si ipsa demum aestimes, ducunt sieut exquisitas interim
ambiguitates: non quia ceratinae aut crocodillinae possint
facere sapientem, sed quia illum ne in minimis quidem
oporteat falli. similiter oratorem, qui debet esse sapiens,
non geometres faciet aut musicus, quaeque his alia subiun-
gam, sed hae quoque artes, ut sit consummatus, iuvabunt:
nisi forte &vrióórova quidem atque alia, quae oculis aut
vulneribus medentur, ex multis atque interim eontrariis quoque
inter se effectibus componi videmus, quorum ex diversis fit
una illa mixtura, quae nulli earum similis est, ex quibus
constat, sed proprias vires ex omnibus sumit, et muta ani-
malia mellis illum inimitabilem humanae rationi saporem
vario florum ac sucorum genere perficiunt: nos mirabimur,
si oratio, qua nihil praestantius homini dedit providentia,
pluribus artibus egeat, quae, etiam eum se non ostendunt
in dicendo nec proferunt, vim tamen oceultam suggerunt et
tacitae quoque sentiuntur. 'fuit aliquis sine iis disertus': sed
ego oratorem volo. (non multum adieciunt': sed aeque non
erit totum, eui vel parva deerunt: et optimum quidem hoc
esse conveniet, euius etiamsi in arduo spes est, nos tamen
praecipiamus omnia, ut saltem plura fiant. sed cur defieiat
animus? natura enim perfectum oratorem esse non prohibet,
turpiterque desperatur quidquid fieri potest.
De musice.
Atque ego veliudicio veterum poteram esse contentus.
nam quis ignorat musieen, ut de hae primum loquar,
tantum iam illis antiquis temporibus non studii modo, verum

5 Orat. 1, 29

9 inscripto N — 20 diversitate I, Müller, diversis A, diversa B.

» vete yer At Mtm o "ema TWIf Dye PUN er *oplemymect c—MXmI zr

10

11

13

13

14

16

48 QUINTILIANI INST. OR.

etiam venerationis habuisse, ut idem musici et vates et
sapientes iudicarentur, mittam alios, Orpheus et Linus:
quorum utrumque dis genitum, alterum vero, quia rudes
quoque atque agrestes animos admiratione mulceret, non
feras modo, sed saxa etiam silvasque duxisse posteritatis
memoriae traditum est. itaque et Timagenes auctor est
omnium in litteris studiorum antiquissimam musicen extitisse,
et testimonio sunt clarissimi poetae, apud quos inter regalia
eonvivia laudes heroum ae deorum ad citharam canebantur.
Iopas vero ille Vergili nonne canit
errantem lunam solisque labores

et cetera? quibus certe palam eonfirmat auetor eminen-
tissimus musicen cum divinarum etiam rerum cognitione
esse econiunetam. quod si datur, erit etiam oratori necessaria,
si quidem, ut diximus, haee quoque pars, quae ab oratoribus
relicta a philosophis est occupata, nostri operis fuit ac sine
omnium talium scientia non potest esse perfecta eloquentia.
atqui claros nomine sapientiae viros nemo dubitaverit
studiosos musices fuisse, cum Pythagoras atque eum secuti
acceptam sine dubio antiquitus opinionem vulgaverint mun-
dum ipsum ratione esse compositum, quam postea sit lyra
imitata, uec illa modo contenti dissimilium concordia, quam
vocant &guovícv, sonum quoque his inotibus dederint. nam
Plato eum in aliis quibusdam tum praecipue in Timaeo ne
intellegi quidem nisi ab iis, qui hane quoque partem disci-
plinae diligenter perceperint, potest. quid de philosophis
loquor, quorum fons ipse Socrates iam senex institui lyra non
erubescebat? duces maximos et fidibus et tibiis cecinisse
traditum et exercitus Lacedaemoniorum musicis accensos
modis. quid autem aliud in nostris legionibus cornua aec
tubae faciunt? quorum eoncentus quanto est vehementior,
tantum Romana in bellis gloria ceteris praestat. non igitur
frustra Plato civili viro, quem zro4uixóv. vocat, necessariam
musicen credidit. et eius sectae, quae aliis severissima, aliis
asperrima videtur, principes in hae fuere sententia, ut exi-
stimarent sapientium aliquos nonnullam operam his studiis
aecomumodaturos, et Lycurgus, durissimarum Lacedaemoniis
legum auctor, inusices disciplinam probavit. atque eam

10 Aen. 3, 742 — 24 Tim. p. 47. 67

13 m. etiam c. d. r. N — 26 quid /in ras. m. 2) de A, de B.

160

20

30

85

10

20

0

Ati

I. 10, 10—23. 49

natura ipsa videtur ad tolerandos facilius labores velut
muneri nobis dedisse, si quidem et remigem cantus hortatur:
nee solum in iis operibus, in quibus plurium conatus prae-
eunte aliqua iucunda voce conspirat, sed etiam singulorum
fatigatio quamlibet se rudi modulatione solatur. laudem ad-
hue dicere artis pulcherrimae videor, nondum eam tamen
oratori coniungere. transeamus igitur id quoque, quod
grammatice quondam ac musiee iunetae fuerunt: si quidem
Archytas atque Euenus etiam subiectam grammaticen musieae
putaverunt, et eosdem utriusque rei praeceptores fuisse eum
Sophron ostendit, mimorum quidem seriptor, sed quem Plato
adeo probavit, ut suppositos capiti libros eius, cum more-
retur, habuisse eredatur, tum Eupolis, apud quem Prodamus
et musicen et litteras docet et Maricas, qui est Hyperbolus,
nihil se ex musice scire nisi litteras confitetur. Aristophanes
quoque non uno libro sic institui pueros antiquitus solitos
esse demonstrat, et apud Menandrum in Hypobolimaeo
senex, qui reposeenti filium patri velut rationem impen-
diorum, quae in educationem contulerit, exponens psaltis se
et geometris multa dieit dedisse. unde etiam ille mos, ut
in eonviviis post cenam cireumferretur lyra, cuius eum se
imperitum Themistocles confessus esset, ut verbis Ciceronis
utar, est habitus indoectior. sed veterum quoque Roma-
norum epulis fides ae tibias adhibere moris fuit: versus
quoque Saliorum habent carmen. quae cum omnia sint a
Numa rege instituta, faciunt manifestum ne illis quidem, qui
rudes ae bellieosi videntur, euram musiees, quantam illa
recipiebat aetas, defuisse. denique in proverbium usque
Graecorum celebratum est, indoctos a Musis atque a

Gratiis abesse. verum quid ex ea proprie petat futurus :

orator, disseramus.

Numeros musice duplices habet, in vocibus et in cor-
pore: utriusque enim rei aptus quidam modus desideratur.
vocis rationem Aristoxenus musicus dividit in 9ovOuov et
uí£iog, quorum alterum modulatione, alterum eanore ac sonis
constat. num: igitur non haee omnia oratori necessaria?
quorum unum ad gestum, alterum ad conloeationem ver-
borum, tertium ad flexus vocis, qui sunt in agendo quoque
plurimi, pertinet: nisi forte in earminibus tantum et in
canticis exigitur structura quaedam et inoffensa copulatio

15 Aristoph. Equ. 188: Nub. 193: Ran. 728 — 22 Tusc. f. ?, 4.
QUINTIL. ed. MEISTER, Vol, I. 4

17

18

19

20

tz
[o]

50 QUINTILIANI INST. OR,

voeum, in agendo supervacua est, aut non eompositio et
sonus in oratione quoque varie pro rerum modo adhibetur
?34 sicut in musice. namque et voce et modulatione grandia
elate, iucunda duleiter, moderata leniter canit :totaque arte
26 consentit cum eorum, quae dicuntur, adfectibus. atqui in 5
orando quoque intentio vocis, remissio, flexus pertinet ad
movendos audientium adfectus, aliaque et conlocationis 'et
vocis, ut eodem utar verbo, modulatione concitationem iudicis,
alia misericordiam petimus, cum etiam organis, quibus sermo
exprimi non potest, adfici animos in diversum habitum 10
26 sentiamus. corporis quoque aptus et decens motus, qui
dieitur ePgvOuí«e, et est necessarius nec aliunde peti potest:
in quo pars aetionis non minima consistit, qua de re sepo-
27 situs est nobis locus. age, non habebit in primis curam vocis
orator? quid tam musices proprium? i ne haec quidem 15
praesumenda pars est: uno interim contenti simus exemplo,
C. Gracchi, praecipui suorum temporum oratoris, cui con-
tionanti consistens post eum musicus fistula, quam rovégiov
28 vocant, modos, uibus deberet intendi, ministrabat. haee ei
cura inter iorbnliaciiss aetiones vel terrenti optimates vel 20
iam timenti fuit. libet propter quosdam imperitiores etiam
crassiore, ut vocant, Musa dubitationem huius utilitatis
29 eximere. nam poetas certe legendos oratori futuro conces-
serint: num igitur hi sine musice? ae si quis tam caecus
animi est, ut de aliis dubitet, illos eerte, qui carmina ad ?
lyram composuerunt. haee diutius forent dicenda, si hoe
30 studium velut novum praeciperem. cum vero antiquitus à
Chirone atque Achille usque ad.nostra tempora apud omnes,
qui modo legitimam disciplinam non sint perosi, duraverit,
non est committendum, ut illa dubia faciam defensionis 30
31 sollieitudine. quamvis autem satis jam ex ipsis, quibus sum
modo usus, exemplis eredam esse manifestum, quae mihi et
quatenus musice placeat, apertius tamen profitendum puto,
non bane a me praecipi, quae nune in seaenis effeminata
et impudieis modis fracta non ex parte minima, si quid in 35
nobis virilis roboris manebat, excidit, sed qua laudes fortium
eanebantur quaque ipsi fortes canebant: nec psalteria et
spadicas etiam virginibus probis recusanda, sed cognitionem
rationis, quae ad movendos leniendosque adfectus plurimum

pu]

19 ministrabat B, monstrabat A — 21 fuit A, profuit B —
28 usque a chir. atque achille usque ad Bg, usque secundo loco om. A.

I. 10, 21—38, 51

valet. nam et Pythagoran accepimus concitatos ad vim 32
pudicae domui adferendam iuvenes iussa mutare in spondeum
modos tibicina composuisse, et Chrysippus etiam nutricum
ili quae adhibetur infantibus adlectationi suum quoddam

5 carmen adsignat. est etiam non inerudite ad declamandum 33
ficta materia, in qua ponitur tibicen, qui sacrificanti Phry-
gium cecinerat, acto illo in insaniam et per praecipitia
delato accusari, quod causa mortis extiterit: quae si dici
debet ab oratore nec diei citra scientiam musices potest,

10 quomodo non hane quoque artem necessariam esse operi
nostro vel iniqui consentient?

De geometria.

In geometria partem fatentur esse utilem teneris 34
aetatibus: agitari namque animos et acui ingenia et celeri-
15 tatem percipiendi venire inde concedunt, sed prodesse eam
non ut ceteras artes, cum perceptae sint, sed cum discatur,
existimant: ea vulgaris opinio est. nec sine causa summi 35
viri etiam impensam huic scientiae operam dederunt. nam
cum sit geometria divisa in numeros atque formas, nume-
20 rorum quidem notitia non oratori modo, sed cuieumque
saltem primis litteris erudito necessaria est. in causis vero
vel frequentissime versari solet: in quibus aetor, non dieo,
$i circa summas trepidat, sed si digitorum saltem incerto
aut indecoro gestu a computatione dissentit, judicatur in-
25 doctus. illa vero linearis ratio et ipsa quidem cadit fre- 36
quenter in causas (nam de terminis mensurisque sunt lites),
sed habet maiorem quandam aliam eum arte oratoria co-
enationem. iam primum ordo est geometriae necessarius: 37
nonne et eloquentiae? ex prioribus geometria probat in-
sequentia, et certis incerta: nonne id in dicendo facimus?
quid? illa propositarum quaestionum conclusio non fere
tota constat syllogismis? propter quod plures invenias, qui
dialectieae similem quam qui rhetoricae fateantur hane
artem. verum et orator, etiamsi raro, non tamen numquam
35 probabit dialectiee. nam et syllogismo, si res posceet, utetur 38
et certe enthymemate, qui rhetorieus est syllogismus. denique
probationum quae sunt potentissimae yoe«ujtxel ézoóe(Ecia
vulgo dieuntur: quid autem magis oratio quam probationem

3i

] accepimus JPAilander (N), accipimus rel/. — 17 ea edd. vet/., id
libri — 37 yoaupixoi &zoÓts(ittg Hegius, grammaticae apodixis A B.
A*

P o.

39

40

41

43

41

45

46

52 QUINTILIANI INST. OR,

petit? falsa quoque veris similia geometria ratione depre-
hendit. fit hoe et in numeris per quasdam, quas wvevóoyoc-
qgícg vocant, quibus pueri ludere solebamus. sed alia maiora
sunt. nam quis non ita proponenti credat: 'quorum loeorum
extremae lineae eandem mensuram colligunt, eorum spatium
quoque, quod his lineis continetur, par sit necesse est?' at
id falsum est: nam plurimum refert, euius sit formae ille
cireuitus, reprehensique a geometris sunt historici, qui
magnitudinem insularum satis significari navigationis ambitu
crediderunt. nam ut quaeque forma perfectissima, ita eapa-
eissima est. ideoque illa ecireumeurrens linea, si efficiet
orbem, quae forma est in planis maxime perfeeta, amplins
spatium eomplectetur, quam si quadratum paribus oris
efficiat, rursus quadrata triangulis, triangula ipsa plus aequis
lateribus quam inaequalibus. sed alia forsitan obseuriora:
nos facilimum etiam imperitis sequamur experimentum.
iugeri mensuram dueentos et quadraginta longitudinis pedes
esse dimidioque in latitudinem patere, non fere quisquam
est qui ignoret, et qui sit cireuitus et quantum campi

claudat, eolligere expeditum. at centeni et octogeni in :

quamque partem pedes idem spatium extremitatis, sed multo
wmnplius elausae quattuor lineis areae faciunt. id si com-
putare quem piget, brevioribus numeris idem discat. nam
deni in quadram pedes quadraginta per oram, intra centum
erunt. at si quini deni per latera, quini in fronte sint, ex
illo quod amplectuntur quartam deducent eodem cireumductu.
si vero porrecti utrimque undeviceni singulis distent, non
plures intus quadratos habebunt, quam per quot longitudo
ducetur: quae cireumibit autem linea, eiusdem spatii erit,
culus ea, quae centum continet. ita quidquid formae quadrati
detraxeris, amplitudini quoque peribit. ergo etiam id fieri
potest, ut maiore circuitu minor loei amplitudo elaudatur.
haee in planis. nam in eollibus vallibusque etiam imperito
patet plus soli esse quam caeli. quid quod se eadem

geometria tolit ad rationem usque mundi? in qua, eum:

siderum certos constitutosque eursus numeris docet, discimus
nihil esse inordinatum atque fortuitum: quod ipsum non-
numquam pertinere ad oratorem potest. an vero, cum
Pericles Athenienses solis obscuratione territos redditis eius
rei causis metu liberavit, aut cum Sulpicius ille Gallus in

1 geometrica Christ.

10

t2
Ot

30

40

cOap——A—— i27 d

c

10

15

E

9t

Li
V

"2
an

30

25

I, 10, 39—49. 11, 1—5. 53

exercitu L. Pauli de lunae defectione disseruit, ne velut
prodigio divinitus facto militum animi terrerentur, non
videtur usus esse oratoris offieio? quod si Nicias in Sicilia
scisset, non eodem confusus metu pulcherrimum Athenien-
sium exercitum perdidisset: sicut Dion, eum ad destruendam
Dionysi tyrannidem venit, non est tali casu deterritus. sint
extra licet usus belliei transeamusque, quod Archimedes
unus obsidionem Syraeusarum in longius traxit: illud utique
iam proprium ad efficiendum quod intendimus, plurimas
quaestiones, quibus diffieilior alia ratione explieatio est, ut
de ratione dividendi, de sectione in infinitum, de celeritate
augenda, linearibus illis probationibus solvi solere, ut, si
est oratori, quod proximus demonstrabit liber, de omnibus
rebus dieendum, nullo modo sine geometria esse possit
orator.

De prima pronun-

tiationisetgestus
institutione.

XI. Dandum aliquid comoedo quoque, dum eatenus,
qua pronuntiandi scientiam futurus orator desiderat. non
enim puerum, quem in hoe instituimus, aut femineae vocis
exilitate frangi volo aut seniliter tremere. nee vitia ebrietatis
effingat nec servili vernilitate imbuatur nec amoris, avaritiae,
metus diseat adfeetum: quae neque oratori sunt necessaria
et mentem praecipue in aetate prima teneram adhue et
rudem inficiunt: nam frequeus imitatio transit in mores. ne
gestus quidem omnis ac motus a comoedis petendus est.
quamquam enim utrumque eorum ad quendam modum
praestare debet orator, pu tinom tamen aberit a scaenico,
nec vultu nee manu nee exeursionibus nimius. nam si qua
in his ars est dicentium, ea prima est, ne ars esse videatur.

Quod est igitur huius doctoris offieium? in primis vitia
$i qua sunt oris emendet, ut expressa sint verba, ut suis
quaeque litterae sonis enuntientur. quarundam enim vel
exilitate vel pinguitudine ninia laboramus, quasdam velut
aeriores parum effieimus et aliis non dissimilibus, sed quasi
hebetioribus permutamus. quippe et rho litterae, qua Demo-
sthenes quoque laboravit, labda succedit, quarum vis est
apud nos quoque, et cum ec ae similiter g non evaluerunt,

5 perdidisset Htegius (A B), prodidisset re//. — 11 dividendi Regius,
videndi B, vivendi A — ?8 nimius Zegius (A B), nimiis alii.

48

49

r$

Ca

10

11

13

14

akflamam Duca q————— edtü€ — siad.

54 QUINTILIANI INST. OR.

in t ae d molliuntur. ne illas quidem cirea s litteram delicias
hie magister feret, nee verba in faucibus patietur audiri
nee oris inanitate resonare nec, quod minime sermoni puro
conveniat, simplicem vocis naturam pleniore quodam sono
cireumliniri, quod Graeci xev«zezAeouévov dicunt: sic appel-
latur cantus tibiarum, quae praeclusis, quibus clarescunt,
foraminibus, recto modo exitu graviorem spiritum reddunt.
eurabit etiam, ne extremae syllabae intercidant, ut par sibi
sermo sit, ut, quotiens exclamanduin erit, lateris conatus sit
ille, non capitis: ut gestus ad vocem, vultus ad gestum
accommodetur. observandum erit etiam, ut recta sit facies
dicentis, ne labra distorqueantur, ne immodicus hiatus rietum
distendat, ne supinus vultus, ne deiecti in terram oculi, ne
inclinata utrolibet cervix. nam frons pluribus generibus
peecat. vidi multos, quorum supercilia ad singulos voeis
conatus adlevarentur, aliorum econstrieta, aliorum etiam
dissidentia, eum alterum in verticem tenderent, altero paene
oculus ipse premeretur. infinitum autem, ut mox dicemus,
in his quoque rebus momentum est, et nihil potest placere
quod non decet.

Debet etiam docere comoedus, quomodo narrandum,
qua sit auctoritate suadendum, qua coneitatione consurgat

ira, qui flexus deceat miserationem. quod ita optime faeiet,

si certos ex comoediis elegerit locos et ad hoe maxime
idoneos, id est actionibus similes. idem autem non ad
pronuntiandum modo utilissimi, verum ad augendam quoque
eloquentiam maxime aecommodati erunt. et haec, dum infirma
aetas maiora non capiet: ceterum «cum legere orationes
oportebit, cum virtutes earum iam sentiet, tum mihi diligens
aliquis ae peritus adsistat, neque solum lectionem formet,
verum ediscere etiam electa ex iis cogat et ea dicere stantem
elare et quem ad modum agere oportebit, ut protinus pro-
nuntiationem, vocem, memoriam exerceat.

Ne illos quidem reprehendendos puto, qui paulum
etiam palaestrieis vacaverunt. non de iis loquor, quibus pars
vitae in oleo, pars in vino consumitur, qui corporum eura
mentem obruerunt (hos enim abesse ab eo, quem instituimus,
quam longissime velim): sed nomen est idem iis, a quibus
gestus motusque formantur, ut recta sint brachia, ne indoetae,
rusticae manus, ne status indecorus, ne qua in proferendis

30 lectionem Gesner (A), lectione libri,

£a

10

15

20

25

30

40

10

20

[Es
c

30

35

I. 11, 6—19. 12, 1—3. 905

pedibus inseitia, ne caput oculique ab alia corporis incli-
natione dissideant. nam neque haee esse in parte pronun-
tiationis negaverit quisquam, neque ipsam pronuntiationem
ab oratore secernet: et certe, quod facere oporteat, non
indignandum est discere, eum praesertim haec ebisonomid
quae est, ut nomine ipso declaratur, lex gestus, et ab illis
temporibus heroicis orta sit et a summis Graeciae viris
atque ipso etiam Socrate probata, a Platone quoque in parte
eivilium posita virtutum, et a Chrysippo in praeceptis de
liberorum educatione compositis non omissa. nam Lacedae-
monios quidem etiam saitationem quandam tamquam ad
bella quoque utilem habuisse inter exercitationes accepimus.
neque id veteribus Romanis dedecori fuit: argumentum est
sacerdotum nomine ae religione durans ad hoe tempus
saltatio et illa in tertio Ciceronis de Oratore libro verba

Crassi, quibus praecipit, ut orator utatur laterum incli-

natione forti ac virili non a scaena et histrionibus,
sed ab armis aut etiam a palaestra: cuius disciplinae
usus in nostram usque aetatem sine reprehensione descendit.
a me tamen nec ultra pueriles annos retinebitur nee in his
ipsis diu. neque enim gestum oratoris componi ad simili-
tudinem saltationis volo, sed subesse aliquid ex hae exer-
citatione puerili, unde nos non id agentes furtim decor ille
discentibus traditus prosequatur.

An plura eodem

tempore doceri

prima ide pos-
sit.

XII. Quaeri solet, an, etiamsi discenda sint haee,
eodem tempore tamen tradi omnia et percipi possint. negant
enim quidam, quia confundatur animus ae fatigetur tot
disciplinis in diversum tendentibus, ad quas nee mens nec
eorpus nec dies ipse sufficiat, et, si inaxime patiatur hoc
aetas robustior, pueriles annos onerari non oporteat. sed
non satis perspiciunt, quantum natura humani ingenii valeat,
quae ita est agilis ae velox, sic in omnem partem, ut ita
dixerim, spectat, ut ne possit quidem aliquid agere tantum
unum, in plura vero non eodem die modo, sed eodem tem-
poris momento vim suam intendat. an vero citharoedi non

15 c. 69, 220

6 uti nos, utin L, in B, ut A — 24 prosequatur edd. vett., pers. AB.

17

18

19

t2

* 6 ME dq " re [:

56 QUINTILIANI INST. OR.

simul et memoriae et sono vocis et plurimis flexibus ser-
viunt, cum interim alios nervos dextra percurrunt, alios
laeva trahunt, continent, praebent, ne pes quidem otiosus
certam legem temporum servat, et haec pariter omnia?

4 quid? nos agendi subita necessitate deprehensi nonne alia
dicimus, alia providemus, eum pariter inventio rerum, electio
verborum, compositio, gestus, pronuntiatio, vultus, motus
desideretur? quae si velut sub uno conatu tam diversa
parent simul, eur non pluribus curis horas partiamur? cum
praesertim refieiat animos ac reparet varietas psa, contraque 10
sit aliquanto diffieilius in labore uno perseverare. ideo et
stilus lectione requiescit, et ipsius leetionis taedium vicibus

5 levatur. quamlibet multa egerimus, quodam tamen modo
recentes sumus ad id, quod ineipimus. quis non obtuudi
potest, si per totum diem cuiuscumque artis unum magistrum 1:
ferat? mutatione recreabitur sieut in cibis, quorum diver-
sitate refieitur stomachus et pluribus minore fastidio alitur.

6 aut dicant isti mihi, quae sit alia ratio discendi? grammatico
soli deserviamus? deinde geometrae tantum, omittamus
interim quod didieimus? mox transeamus ad musicum, ex- 20
cidant priora? et cum Latinis studebimus litteris, non respi-
eiamus ad Graecas, et, ut semel finiam, nihil faciamus nisi

7 novissimum? eur non idem suademus agricolis, ne arva
simul et vineta et oleas et arbustum colant? ne pratis et
pecoribus et hortis et alvearibus avibusque aecommodent 25
curam? cur ipsi aliquid forensibus negotiis, aliquid desi-
deriis amicorum, aliquid rationibus domesticis, aliquid curae
corporis, nonnihil voluptatibus cotidie damus? quarum nos
una res quaelibet nihil intermittentes fatigaret: adeo facilius
est multa facere quam diu. 30

2 lllud quidem minime verendum est, ne laborem stu-

diorum pueri difficilius tolerent: neque enim ulla aetas minus

fatigatur. mirum sit forsitan, sed experimentis deprehendas:

nam et dociliora sunt ingenia, priusquam obduruerunt. id

vel hoc argumento patet, quod intra biennium, quam verba 35

recte formare potuerunt, quamvis nullo instante omnia fere

loquuntur: at noviciis nostris per quot annos sermo Latinus
repugnat! magis scias, si quem jam robustum instituere
litteris coeperis, non sine causa dici zei0oucDcia eos, qui :

10in sua quidque arte optime faciant. et patientior est laboris 40

Dd]

wt

p.

30 quam unum diu Xiderlin.

CEST m2 907070 7 -o-* - ' " T —c— —

10

—À
*

J

20

25

30

35

I. 12, 4—18. 507

natura pueris quam iuvenibus. videlicet ut corpora infantium
nec easus, quo in terram totiens deferuntur, tam graviter
adfligit, nec illa per manus et genua reptatio nec post
breve tempus continui lusus et totius diei discursus, quia
pondus illis abest nee sese ipsi gravant: sic animi quoque,
credo, quia minore conatu moventur nec suo nisu studiis
insistunt, sed formandos se tantummodo praestant, non
similiter fatigantur. praeterea secundum aliam aetatis illius
facilitatem velut ienpDous docentes sequuntur nec quae iam
egerint metiuntur: abest illis adhue etiam laboris iudicium.
porro ut frequenter experti sumus, minus adficit sensus fatigatio
quam cogitatio.

Sed ne temporis quidem umquam plus erit, quia his aetati-
bus omnis in audiendo profectus est. cum ad stilum secedet, eum
generabit ipse aliquid atque componet, tum inchoare haecstudia
vel non vaeabit vel non libebit. ergo cum grammaticus
totum oceupare diem non possit nec debeat, ne discentis
animum taedio avertat, quibus potius studiis haec temporum
velut subsiciva donabimus? nam nec ego consumi studentem
in his artibus volo: nee moduletur aut musicis notis cantica
excipiat, nee utique ad minutissima usque geometriae opera
descendat. non comoedum in pronuntiando nec saltatorem
in gestu faeio: quae si omnia exigerem, suppeditabat tamen
tempus: longa est enim, quae discit, aetas, et ego non de
tardis ingeniis loquor. denique eur in his omnibus, quae
discenda oratori futuro puto, eminuit Plato? qui non con-
tentus disciplinis, quas praestare poterant Athenae, non
Pythagoreorum, ad quos in Italiam navigaverat, Aegypti
quoque sacerdotes adiit atque eorum arcana perdidieit.

Difficultatis patrocinia praeteximus segnitiae: neque
enim nobis operis amor est, nee, quia sit honesta ac rerum
puleherrima eloquentia, petitur ipsa, sed ad vilem usum et
sordidum lucrum accingimur. dieant sine his in foro multi
et adquirant, dum sit locupletior aliquis sordidae mercis
negotiator et plus voci suae debeat praeco. ne velim quidem
lectorem dari mihi, quid studia referant computaturum. qui
vero imaginem ipsam eloquentiae divina quadam mente
conceperit quique illam, ut ait non ignobilis tragieus, regi-
nam rerum orationem ponet ante oculos fruetumque non

38 Pacuvius v. 177 Ribb.

382'uilem B, uenalem A.

11

12

13

14

16

19

58 QUINTILIANI INST. OR.

ex stipe advocationum, sed ex animo suo et contemplatione
&c scientia petet perpetuum illum nec fortunae subiectum,
facile persuadebit sibi, ut tempora, quae spectaculis, campo,
tesseris, otiosis denique sermonibus, ne dicam somno et
conviviorum mora conteruntur, geometrae potius ac musico
impendat, quanto plus delectationis habiturus quam ex illis
ineruditis voluptatibus: dedit enim hoc quoque providentia
hominibus munus, ut honesta magis iuvarent. sed nos haec
ipsa duleedo longius duxit. hactenus ergo de studiis, quibus,
antequam maiora capiat, puer instituendus est: proximus
liber velut novum sumet exordium et ad rhetoris officia
transibit.

uz)

1

t5

5

LIBER SECUNDUS.

Quando rhetori
sit tradendus
puer.

I. Tenuit consuetudo, quae cotidie magis invaleseit, ut
praeceptoribus eloquentiae, Latinis quidem semper, sed
etiam Graecis interim, discipuli serius quam ratio postulat
traderentur. eius rei duplex causa est, quod et rhetores
utique nostri suas partes omiserunt et grammatici alienas
occupaverunt. nam et illi deelamare modo et scientiam decla-
mandi ac facultatem tradere officii sui dueunt idque intra
deliberativas iudicialesque materias (nam cetera ut professione
sua minora despiciunt), et hi non satis credunt excepisse,
quae relieta erant (quo. nomine gratia quoque iis habenda
est), sed ad prosopopoeías usque et ad suasorias, in quibus
onus dieendi vel maximum est, irrumpunt. hine ergo accidit
ut, quae alterius artis prima erant opera, facta sint alterius
novissima, et aetas iam altioribus disciplinis debita in schola
minore subsidat ac rhetoricen apud grammaticos exerceat.

ita, quod est maxime ridiculum, non ante ad declamandi

Q

magistrum mittendus videtur puer quam declamare sciat.
Nos suum cuique professioni modum demus: et gram-
matiee, quam in Latinum transferentes litteraturam voea-
verunt, fines suos norit, praesertim tantum ab hac appella-
tionis suae paupertate, intra quam primi illi constitere, pro-
vecta: nam tenuis a fonte adsumptis poetarum historieorumque
viribus pleno iam satis alveo fluit, cum praeter rationem
recte loquendi non parum alioqui copiosam prope omnium
maximarum artium scientiam amplexa sit: et rhetorice, eui
nomen vis eloquendi dedit, officia sua non detrectet nec

13 et add. edd. vett. — 924 poetarum historicorumque Bn 2. m. Bg,
historicorumque Bn!, historicorum criticorumque A.

bibas.

B
-—

10

11

13

De E e LS REL MOSS uu aC. ODE." vssg "* *". AMT
f i & 4 z !

60 QUINTILIANI INST. OR.

oecupari gaudeat pertinentem ad se laborem: quae, dum
opere cedit, iam paene possessione depulsa est. neque infi-
tiabor aliquem ex his qui grammaticen profiteantur eo usque
scientiae progredi posse, ut ad haec quoque tradenda suf-
fieiat, sed cum id aget, rhetoris offieio fungetur, non suo.

Nos porro quaerimus, quando iis, quae rhetorice praecipit,
pereipiendis puer maturus esse videatur. in quo quidem non
id est aestimandum, cuius quisque sit aetatis, sed quantum
in studiis iam effecerit. et ne diutius disseram, quando sit
rhetori tradendus, sic optime finiri eredo: cum poterit. sed
hoe ipsum ex superiore pendet quaestione. nam si gram-
matices munus usque ad suasorias prorogatur, tardius rhetore
opus est: at si rhetor prima officia operis sui non recusat,
a narrationibus statim et laudandi vituperandique opusculis
eura eius desideratur. an ignoramus antiquis hoc fuisse ad
augendam eloquentiam genus exercitationis, uttheses dicerent
et dodimunos lcsos et cetera citra eomplexum rerum perso-
narumque, quibus verae fictaeque eontroversiae continentur?
ex quo palam est, quam turpiter deserat eam partem rhe-
torices institutio, quam et primam habuit et diu solam.
quid autem est ex iis, de quibus supra dixi, quod non eum
in alia, quae sunt propria rhetorum, tum certe in illud iu-
dieiale eausae genus incidat? an non in foro narrandum est?
qua in parte nescio an sit vel plurimum. non laus ae vitu-
peratio certaminibus illis frequenter inseritur? non communes
loci, sive qui sunt in vitia derecti, quales legimus a Cicerone
compositos, seu quibus quaestiones generaliter tractantur,
quales sunt editi a Quinto quoque Hortensio, ut 'sitne parvis
argumentis eredendum?' et pro testibus et in testes in
mediis litium medullis versantur? arma sunt haec quodam
modo praeparanda semper, ut iis, eum res poscet, utare.
quae qui pertinere ad orationem non:putabit, is ne statuam
quidem inchoari eredet, cum eius membra fundentur. neque
hane, ut aliqui putabunt, festinationem meam sic quisquam
calumnietur, tamquam eum, qui sit rhetori traditus, abdu-
cendum protinus a grammaticis putem. dabuntur illis tum
quoque tempora sua, neque erit verendum, ne binis prae-
ceptoribus oneretur puer. non enim erescet, sed dividetur
qui sub uno miscebatur labor, et erit sui quisque operis

13 quae sunt apud rhetorem materiae inter rudimenta dicendi «»»
post suasorias A, exp. Obrecht — 28 quoque malim abesse cum Spaldingio.

2

160

30

"Re Uem wget

160

[t
[S1]

30

35

lI. 1, 6—18. 2, 1—8. 61

magister utilior: quod adhue obtinent Graeci, a Latinis
omissum est, et fieri videtur exeusate, quia sunt qui labori
isti successerint.
De moribus
officiis praecep:-
toris.

IIl. Ergo cum ad eas in studiis vires pervenerit puer,
ut, quae prima esse praecepta rhetorum diximus, mente
consequi possit, tradendus eius artis magistris erit, quorum
in primis inspiei mores oportebit. quod ego non idcireo
potissimum in hae parte tractare sum adgressus, quia non
in eeteris quoque doctoribus idem hoe examinandum quam
diligentissime putem, sicut testatus sum libro priore, sed
quod magis necessariam eius rel mentionem facit aetas ipsa
discentium. nam et adulti fere pueri ad hos praeceptores
transferuntur et apud eos iuvenes etiam facti perseverant,
ideoque maior adhibenda tum cura est, ut et teneriores
annos ab iniuria sanetitas docentis custodiat et ferociores
a licentia gravitas deterreat. neque vero sat est summam
praestare abstinentiam, nisi disciplinae severitate con-
venientium quoque ad se mores adstrinxerit.

Sumat igitur ante omnia parentis erga discipulos suos
animum ae succedere se in eorum locum, a quibus sibi
liberi tradantur, existimet. ipse nec habeat vitia nee ferat.
non austeritas elus tristis, non dissoluta sit comitas, ne inde
odium, hine contemptus oriatur. plurimus ei de honesto ac
bono sermo sit: nam quo saepius monuerit, hoe rarius
castigabit. minime iracundus, nee tamen eorum quae emen-
danda erunt dissimulator: simplex in docendo, patiens
laboris, adsiduus potius quam immodieus. interrogantibus
libenter respondeat, non interrogantes percontetur ultro. in
laudandis discipulorum dictionibus nec malignus nec effusus,
quia res altera taedium laboris, altera securitatem parit.
in emendando quae corrigenda erunt non acerbus mini-
meque eontumeliosus: nam id quidem multos a proposito
studendi fugat, quod quidam sie obiurgant, quasi oderint.
ipse aliquid, immo multa cotidie dicat, quae secum audi-
tores referant. licet enim satis exemplorum ad imitandum
ex leetione suppeditet, tamen viva illa, ut dicitur, vox alit
plenius praecipueque praeceptoris, quem discipuli, si modo

3 successerint A, suffecerint Faber,

2

10

11

13

14

Fa * . ar T

62 QUINTILIANI INST. OR.

recte suut instituti, et amant et verentur. vix autem dici
potest, quanto libentius imitemur eos, quibus favemus.

Minime vero permittenda pueris, ut fit apud plerosque,
adsurgendi exultandique in laudando lieentia: quin etiam
iuvenum modicum esse, cum audient, testimonium debet.
ita fiet ut ex iudicio praeceptoris discipulus pendeat atque
id se dixisse recte, quod ab eo probabitur, credat. illa vero
vitiosissima, quae iam humanitas vocatur, invicem qualia
eumque laudandi eum est indecora et theatralis et severe
institutis scholis aliena, tum studiorum perniciosissima hostis:
supervacua enim videntur eura ae labor, parata quidquid
effuderint laude. vultum igitur praeceptoris intueri tam qui
audiunt debent quam ipse qui dieit: ita enim probanda
atque improbanda discernet, si stilo facultas continget,
auditione iudieium. at nune proni atque suecincti ad omnem
clausulam non exsurgunt modo, verum etiam excurrunt et
eum indecora exsultatione conelamant. id mutuum est et ibi
declamationis fortuna. hine tumor et vana de se persuasio
usque adeo, ut illo condiscipulorum tumultu inflati, si parum
a praeceptore laudentur, ipsi de illo male sentiant. sed se
quoque Mee ndn intente ac modeste audiri velint: non
enim iudicio discipulorum dicere debet magister, sed dis-
eipulus magistri. quin, si fieri potest, intendendus animus
in hoe quoque, ut perspieiat ber quisque et quo modo
laudet, et placere, quae bene dicet, non suo magis quam
eorum nomine delectetur, qui recte iudicabunt.

Pueros adulescentibus permixtos sedere non placet
mihi. nam etiamsi vir talis, qualem esse oportet studiis
inoribusque praepositum, modestam habere potest etiam
iuventutem, tamen vel infirmitas a robustioribus separanda
est et earendum non solum crimine turpitudinis, verum
etiam suspicione. haec notanda breviter existimavi. nam ut
absit ab ultimis vitiis ipse ac schola, ne praecipiendum
quidem credo. ac si quis est, qui flagitia manifesta in eli-
gendo filii praeceptore non vitet, iam hinc sciat, cetera
quoque, quae ad utilitatem iuventutis componere conamur,
esse sibi hae parte omissa supervacua.

An protinus
praeceptore
optimo sit
utendum.

IH. Ne illorum quidem persuasio silentio transeunda
est, qui, etiam cum idoneos rhetori pueros putaverunt, non

20

25

30

35

40

pum

10

15

20

30

40

II. 2, 9—165. 3, 1—8. 63

tamen continuo tradendos eminentissimo eredunt, sed apud
minores aliquamdiu detinent, tamquam instituendis artibus
magis sit apta mediocritas praeceptoris cum ad intellectum
atque imitationem facilior, tum ad suscipiendas elementorum
molestias minus superba. qua in re mihi non arbitror diu
laborandum, ut ostendam, quanto sit melius optimis imbui,
quanta in eluendis quae semel insederint vitiis difficultas
consequatur, cum geminatum onus succedentes premat, et
quidem dedocendi gravius ac prius quam docendi: propter
quod Timotheum clarum in arte tibiarum ferunt duplices
ab iis, quos alius instituisset, solitum exigere mercedes,
quam si rudes traderentur. error tamen est in re duplex:
unus, quod interim sufficere illos minores existimant et
bono sane stomacho contenti sunt: quae quamquam est ipsa
reprehensione digna securitas, tamen esset utcumque tole-
rabilis si eius modi praeceptores minus docerent, non peius:
alter ille etiam frequentior, quod eos, qui ampliorem dicendi
facultatem sint conseeuti, non putant ad minora descendere,
idque interim fieri, quia fastidiant praestare hane inferioribus
curam, interim, quia omnino non possint. ego porro eum,
qui nolit, in numero praecipientium non habeo, posse autem
maxime, si velit, optimum quemque contendo: primum,
quod eum, qui eloquentia ceteris praestet, illa quoque, per
quae ad eloquentiam pervenitur, diligentissime percepisse
credibile est, deinde, quia plurimum in praecipiendo valet
ratio, quae doctissimo cuique plenissima est, postremo, quia
nemo sie in maioribus eminet, ut eum minora deficiant.
nisi forte lovem quidem Phidias optime fecit, illa autem
quae in ornamentum operis eius accedunt, alius melius
elaborasset, aut orator loqui nesciet aut leviores morbos
curare non poterit praestantissimus medicus.

Quid ergo? non est quaedam eloquentia maior, quam
ut eam intelleetu consequi puerilis infirmitas possit? ego
vero confiteor: sed hune disertum praeceptorem prudentem
quoque et non ignarum docendi esse oportebit summitten-
tem se ad mensuram discentis, ut velocissimus quoque, si
forte iter cum parvulo faciat, det manum et gradum suum
minuat, nec procedat ultra quam comes possit. quid? si
pieasque accidit, ut faciliora sint ad intellegendum et
ueidiora multo, quae a doctissimo quoque dicuntur? nam
et prima est eloquentiae virtus perspicuitas, et, quo quis
ingenio minus valet, hoe se magis attollere et dilatare

10

11

12

64 QUINTILIANI INST. OR.

conatur, ut statura breves in digitos eriguntur et plura in-
firmi minantur. nam tumidos et corruptos et tinnulos et quo-
eumque alio eacozeliae genere peccantes eertum habeo non
virium, sed infirmitatis vitio laborare, ut corpora non robore;
sed valetudine inflantur, et recto itinere lassi plerumque
devertunt. erit ergo etiam obscurior, quo quisque deterior.

Non exeidit mihi, seripsisse me in libro priore, cum
potiorem in seholis eruditionem esse quam domi dicerem,
libentius se prima studia tenerosque profectus ad imitationem
condiseipulorum, quae facilior esset, erigere: quod a quibus-
dam sic aceipl potest, tamquam haee, quam nune tueor,
sententia priori diversa sit. id a me proeul aberit: namque
ea causa vel maxima est, cur optimo euique praeceptori
sit tradendus puer, quod apud eum diseipuli quoque melius
institati aut dicent, quod inutile non sit imitari, aut si quid
erraverint, statim corrigentur: at indoctus ille etiam probabit
fortasse vitiosa et placere audientibus iudicio suo coget.
sit ergo tam eloquentia quam moribus praestantissimus, qui
ad Phoenieis Homerici exemplum dicere ac facere doceat.
De primis apud

rhetorem exer-
citationibus.

IV. Hine iam, quas primas in docendo partes rhetorum
putem, tradere incipiam dilata parumper illa, quae sola
vulgo voeatur, arte rhetorica: ae mihi opportunus maxime
videtur ingressus ab eo, cuius aliquid simile apud gramma-
ticos puer didicerit.

Et quia narrationum, excepta qua in eausis utimur,
tres accepimus species, fabulam, quae versatur in tragoe-
diis atque earminibus non a veritate modo, sed etiam a
forma veritatis remota, argumentum, quod falsum, sed
vero simile comoediae fingunt, historiam, in qua est gestae
rei expositio, grammaticis autem poetieas dedimus: apud
rhetorem initium sit historia, tanto robustior, quanto verior.
sed narrandi quidem quae nobis optima ratio videatur tum
demonstrabimus, eum de iudieiali parte dicemus: interim
admonere illud satis est, ut sit ea neque arida prorsus atque
ieiuna (nam quid opus erat tantum studiis laboris impen-
dere, si res nudas atque inornatas indicare satis videretur?),
neque rursus sinuosa et arcessitis descriptionibus, in quas

15 discent b. — 32 historia edd, vett, historiea A B.

P ache wap ege U WES PIC X^ Cold SEMESTINELS I A oon etie PR 398r 7 tat T GDeEUE . ^ UTE!
" , : * * : "m UPRE 1 ; E yt ps erm
a 7 eremi

10

20

t2
gt

30

mme

10

20

t$
Cu

30

40

*o-

II. 8, 9—12. 4, 1—11. 65

plerique imitatione poetieae lieentiae dueuntur, lasciviat.
vitium utrumque, peius tamen illud, quod ex inopia quam
quod ex copia venit. nam in pueris oratio perfecta nec
exigi nec sperari potest: melior autem indoles acis genero-
sique conatus et vel plura iusto coneipiens interim spiritus.
nee umquam me in his discentis annis offendat, si quid
superfuerit. quin ipsis quoque doctoribus hoe esse curae
velim, ut teneras adhuc mentes more nutricum mollius alant
et satiari velut quodam iucundioris disciplinae laete patiantur.
erit illud plenius interim corpus, quod mox adulta aetas
adstringat. hinc spes roboris: maciem namque et infirmi-
tatem in posterum minari solet protinus omnibus membris
expressus infans. audeat haec aetas plura et inveniat et
inventis gaudeat, sint lieet illa non satis sieca interim ac
severa. facile remedium est ubertatis, sterilia nullo labore
vincuntur. illa mihi in pueris natura minimum spei dederit,
in qua ingenium iudicio praesumitur. materiam esse primum
volo vel abundantiorem atque ultra quam oporteat fusam.
multum inde decoquent anni, multum ratio limabit, aliquid
velut usu ipso deteretur, sit modo unde exeidi possit et
quod ixieulot erit autem, si non ab initio tenuem nimium
laminam duxerimus et quam caelatura altior rumpat. quod
me de his aetatibus sentire minus mirabitur, qui apud
Ciceronem legerit: volo enim se efferat in adulescente
fecunditas.

Quapropter in primis evitandus et in pueris praecipue
magister aridus, non minus quam teneris adhuc plantis siecum
et sine umore ullo solum. inde fiunt humiles statim et velut
terram speetantes, qui nihil supra cotidianum sermonem
attollere audeant. macies illis pro sanitate et iudieii loeo in-
firmitas est, et dum satis putant vitio carere, in id ipsum
incidunt vitium, quod virtutibus carent. quare mihi ne ma-
turitas quidem ipsa festinet nec musta in lacu statim austera
sint: sie et annos ferent et vetustate proficient.

Ne illud quidem quod admoneamus indignum est, in-
genia puerorum nimia interim emendationis severitate defi-
cere: nam et desperant et dolent et novissime oderunt et,
quod maxime nocet, dum omnia timent, nihil conantur.
quod etiam rusticis notum est, qui frondibus teneris non
putant adhibendam esse falcem, quia reformidare ferrum

24 de Orat. 2, 21, 88
QUINTIL, ed. MEISTER. Vol I. b

p fll -

10

11

12

13

14

15

17

18

66 QUINTILIANI INST. OR.

videntur et nondum cicatricem pati posse. iucundus ergo
tum maxime debet esse praeceptor, ut remedia, quae alio-
qui natura sunt aspera, molli manu leniantur: laudare aliqua,
ferre quaedam, mutare etiam reddita cur id fiat ratione,
inluminare interponendo aliquid sui. nonnumquam hoc quo-
que erit utile, ipsum totas dictare materias, quas et imitetur
puer et interim tamquam snas amet: at si tam neglegens
ei stilus fuerit, ut emendationem non recipiat, expertus sum
prodesse, quotiens eandem materiam rursus a me tractatam
seribere de integro iuberem: posse enim adhue eum melius:
quatenus nullo magis studia quam spe gaudent. aliter autem
alia aetas emendanda est et pro modo virium et exigendum
et eorrigendum opus. solebam ego dicere pueris aliquid
ausis licentius aut laetius, laudare ilud me adhue: ven-
turum tempus, quo idem non permitterem: ita et ingenio
gaudebant et iudicio non fallebantur.

Sed ut eo revertar, unde sum digressus: narrationes
stilo eomponi quanta maxima possit adhibita diligentia volo.
nam ut primo, eum sermo instituitur, dicere quae audierint
utile est pueris ad loquendi facultatem, ideoque et retro
agere expositionem et a media in utramque partem dis-
eurrere sane merito cogantur, sed ad gremium praeceptoris
et dum aliud non possunt et dum res ac verba conectere
incipiunt, ut protinus memoriam firment: ita eum iam formam
rectae atque emendatae orationis accipient, extemporalis
garrulitas nec expectata cogitatio et vix surgendi mora
cireulatoriae vere laectationis est, hinc parentium imperitorum
inane gaudium, ipsis vero eontemptus operis et inverecunda
frons et consuetudo pessime dicendi et malorum exercitatio
et quae magnos quoque profectus frequenter perdidit, adro-
gans de se persuasio innascitur. erit suum parandae faci-
litati tempus, nece a nobis neglegenter locus iste transibitur.
interim satis est, si puer omni cura et summo, quantum
illa aetas capit, labore aliquid probabile scripserit: in hoc
adsueseat, huius sibi rei naturam faciat. ille demum in id,
quod quaerimus, aut ei proximum poterit evadere, qui ante
discet recte dicere quam cito.

Narrationibus non inutiliter subiungitur opus destruendi
confirimandique eas, quod &r«oxesvij et xevaGxevij vocatur. id
porro non tantum in fabulosis et carmine traditis fier] potest,

23 aliud edd. ed. Gryph.

5

10

15

30

40

-

1f

15

94

-

ac

-

M

Át

i iia...

-—-—

lI. 4, 12—25. 67

verum etiam in ipsis annalium monumentis: ut, si quaeratur
'an sit eredibile super caput Valeri pugnantis sedisse corvum,
qui os oculosque hostis Galli rostro atque alis everberaret',
sit in utramque partem ingens ad dicendum materia: aut
de serpente, quo Scipio traditur genitus, et lupa Romuli et
Egeria Numae: nam Graecis historiis plerumque poeticae
similis licentia est. saepe etiam quaeri solet de tempore,
de loco, quo gesta res dicitur, nonnumquam de persona
quoque, sicut Livius frequentissime dubitat et alii ab aliis
historiei dissentiunt.

Inde paulatim ad maiora tendere incipiet, laudare
claros viros et vituperare improbos: quod non simplieis
utilitatis opus est. namque et ingenium exercetur multipliei
variaque materia et animus contemplatione recti pravique
formatur, et multa inde cognitio rerum venit exemplisque,
quae sunt in omni genere causarum potentissima, iam tum
instruitur, eum res poscet, usurus. hinc ila quoque exer-
eitatio subit comparationis, uter melior uterve deterior:
quae quamquam versatur in ratione simili, tamen et duplicat
materiam et virtutum vitiorumque non tantum naturam, sed
etiam modum tractat. verum de ordine laudis contraque,
quoniam tertia haee rhetorices pars est, praeciplemus suo
tempore.

Communes loei (de iis loquor, quibus eitra personas
in ipsa vitia moris est perorare, ut in adulterum, aleatorem,
petulantem) ex mediis sunt iudiciis et, si reum adicias,
aecusationes: quamquam hi quoque ab illo generali tractatu
ad quasdam degusl species solent, ut si ponatur adulter
caecus, aleator pauper, petulans senex. habent autem non-
numquam etiam delsasion etit nam et pro luxuria et pro
amore dicimus, et leno interim parasitusque defenditur sic,
ut non homini patrocinemur, sed crimini.

Theses autem, quae sumuntur ex rerum comparatione,
ut trusticane vita an urbana potior? iuris periti an militaris
viri laus maior?' mire sunt ad exercitationem dieendi spe-
ciosae atque uberes, quae vel ad suadendi offieium vel
etiam ad iudieiorum disceptationem iuvant plurimum: nam
posterior ex praedietis locus in causa Murenae eopiosis-
sime a Cicerone tractatur. sunt et illae paene totae ad
deliberativum pertinentes genus (ducendane uxor, petendine
sint magistratus: namque bae personis modo adiectis sua-

soriae erunt,
5*

19

23

26

21

28

29

30

31

32

33

68 QUINTILIANI INST. OR.

Solebant praeceptores mei neque inutili et nobis etiam
iueundo genere exercitationis praeparare nos coniecturalibus
causis, eum quaerere atque exsequi iuberent 'eur armata
apud Lacedaemonios Venus?' et *quid ita erederetur Cupido
puer atque volucer et sagittis ae tance armatus', et similia,
in quibus scrutabamur voluntatem, cuius in controversiis
frequens quaestio est: quod genus ftAesis videri potest.

Nam locos quidem, quales sunt de testibus 'semperne
his eredendum' et de argumentis 'an habenda etiam parvis
fides, adeo manifestum est ad forenses actiones pertinere,
ut quidam neque ignobiles in officiis civilibus scriptos eos
memoriaeque diligentissime mandatos in promptu habuerint,
ut quotiens esset occasio, extemporales eorum dictiones his
velut emblematis exornarentur: quo quidem (neque enim
eius rei iudicium differre sustineo) summam videbantur mihi
infirmitatem de se confiteri. nam quid ii possint in causis,
quarum varia et nova semper est facies, proprium invenire?
quo modo propositis ex parte adversa respondere? alter-
eationibus velociter occurrere? testem rogare? qui etiam in
iis, quae sunt communia et in plurimis causis tractantur,
vulgatissimos sensus verbis nisi tanto ante praeparatis pro-
sequi nequeant. necesse vero iis, cum eadem iudiciis pluribus
dicunt, aut fastidium moveant velut frigidi et repositi cibi,
aut pudorem deprehensa totiens audientium memoria infelix
supellex, quae sicut apud pauperes ambitiosos pluribus et
diversis officiis conteratur: cum eo quidem, quod vix ullus
est tam communis locus, qui possit cohaerere eum causa
nisi aliquo propriae quaestionis vineulo copulatus (appareat
alioqui eum non tam insertum quam adplieitum), vel quod
dissimilis est ceteris, vel quod plerumque adsumi etiam
parum apte solet, non quia desideratur, sed quia paratus
est: ut quidam sententiarum gratia verbosissimos locos
arcessunt, cum ex loeis debeat nasci sententia. ita sunt

autem speciosa haec et utilia, si oriuntur ex causa: ceterum |

quamlibet pulehra elocutio, nisi ad vietoriam tendit, utique
supervacua, sed interim etiam contraria est. verum hactenus
evagari satis fuerit.

Legum laus ac vituperatio iam maiores ac prope summis
operibus suffeceturas vires desiderant: quae quidem suasoriis

7 thesis Volkmann, die Rhetorik der Gr. u. Hómer 1885 p. 39,
chriae /ibri — 22 necesse Zumpf/, nec libri — 28 appareat alioqui Spal-
ding, appareatque /ibri (appareat atque N).

5

10

15

25

30

aure -—-—— amine

1€

-—

15

[es
c

30

40

II. 4, ?6—12. 69

an controversiis magis accommodata sit exercitatio, con-
suetudine et iure civitatium differt. apud Graecos enim lator
earum ad iudicem voeabatur: Romanis pro contione suadere
ae dissuadere moris fuit. utroque autem modo pauca de his
et fere certa dicuntur: nam et genera sunt tria sacri,
publiei, privati iuris. quae divisio ad laudem magis spectat,
si quis eam per gradus augeat, quod lex, quod publica,
quod ad religionem deum comparata sit. ea quidem, de
quibus quaeri solet, communia omnibus. aut enim de iure
dubitari potest eius, qui rogat, ut de P. Clodi, qui non rite
ereatus tribunus arguebatur: aut de ipsius rogationis, quod
est varium, sive non trino forte nundino promulgata sive non
idoneo die sive contra intercessionem vel auspicia aliudve quid,
quod legitimis obstet, dicitur lata esse vel ferri, sive alicui
manentium legum repugnare. sed haec ad illas primas exer-
citationes non pertinent: nam sunt eae citra complexum
personarum, temporum, causarum. reliqua eadem fere vero
fietoque certamine huius modi tractantur: nam vitium aut in
verbis aut in rebus est. in verbis quaeritur, an satis signi-
fieent, an sit in iis aliquid ambiguum: in rebus, an lex sibi
ipsa consentiat, an in praeteritum ferri debeat, an in singulos
homines. maxime vero commune est quaerere, an sit honesta,
an utilis. nee ignoro plures fieri a plerisque partes, sed nos
iustum, pium, religiosum ceteraque his similia honesto com-
plectimur. iusti tamen speeies non simpliciter excuti solet.
aut enim de re ipsa quaeritur, ut dignane poena vel praemio
sit, aut de modo praemii poenaeve, qui tam maior quam
minor eulpari potest. utilitas quoque interim natura discer-
nitur, interim tempore. quaedam an obtineri possint, ambigi
solet. ne illud quidem ignorare oportet, leges aliquando
totas, aliquando ex parte reprehendi solere, cum exemplum
rei utriusque nobis claris orationibus praebeatur. nec me fallit
eas quoque leges esse, quae non in perpetuum rogentur, sed de
honoribus aut imperiis, qualis Manilia fuit, de qua Ciceronis
oratio est. sed de his nihil hoc loco praecipi potest: constant
enim propria rerum, de quibus agitur, non communi qualitate.

His fere veteres faeultatem dieendi exercuerunt, ad-
sumpta tamen a dialectieis argumentandi ratione. nam fictas
ad imitationem fori consiliorumque materias apud Graecos
dicere cirea Demetrium Phalerea institutum fere constat.

b et aníe genera omittit Stoer — 925 solent A b.

34

35

36

91

38

39

40

41

70 QUINTILIANI INST. OR.

49 an ab i Do id genus exercitationis sit inventum, ut alio

cC

quoque libro sum eonfessus, parum comperi: sed ne ii
quidem, qui hoe fortissime adfirmant, ullo satis idoneo
auctore nituntur. Latinos vero dicendi praeceptores extremis
L. Crassi temporibus coepisse Cicero auetor est, quorum
insignis maxime Plotius fuit.

De lectione ora-

torum et histori-

corum apud rhe-
torem.

V. Sed de ratione declamandi post paulo: interim,
quia prima rhetorices rudimenta traetamus, non omittendum
videtur id quoque, ut moneam, quantum sit collaturus ad
profeetum diseentium rhetor, si, quem ad modum a grain-
matieis exigitur poetarum enarratio, ita ipse quoque historiae
atque etiam magis orationum lectione susceptos a se dis-
cipulos instruxerit: quod nos in paucis, quorum id aetas
exigebat et parentes utile esse crediderant, servavimus.
ceterum sentientibus iam tum optima duae res impedimento
fuerunt, quod et longa consuetudo aliter docendi fecerat
legem, et robusti fere iuvenes nee hunc laborem deside-
rantes exemplum nostrum sequebantur. nee tamen, etiam
si quid novi vel sero invenissem, praecipere in posterum
puderet. nune vero scio id fieri apud Graecos, sed magis
per adiutores, quia non videntur tempora suffectura, si
legentibus singulis praeire semper ipsi velint. et hercule
praeleetio, quae in hoe adhibetur, ut facile atque distinete
pueri seripta oculis sequantur, etiam illa, quae vim cuiusque
verbi, si quod minus usitatum incidat, docet, multum infra
rhetoris officium existimanda est. at demonstrare virtutes
vel/ si quando ita ineidat, vitia, id professionis eius atque
promissi, quo se magistrum eloquentiae pollicetur, maxime

proprium est, eo quidem validius, quod non utique hune:

laborem docentium postulo, ut ad gremium revocatis cuius
quisque eorum velit libri leetione deserviant. nam mihi
cum facilius, tum etiam multo videtur magis utile, facto
silentio unum aliquem, quod ipsum imperari per vices
optimum est, constituere lectorem, ut protinus pronuntiationi
quoque adsuescant: tum exposita causa, in quam scripta

5 de Orat. 3, 24, 93

31 cuius quisque eorum uelit libri B, eniusque eorum liberis A, cuius-
que eorum libri Faber, fort. cujus cuique eorum libuerit libri.

10

15

20

25

35

10

15

20

34

II. 4, 43. 5, 1—14. 71

legetur oratio (nam sic clarius quae dicentur intellegi pote-
runt) nihil otiosum pati, quodque in inventione quodque
in elocutione adnotandum erit, quae in prooemio coneiliandi
iudieis ratio, quae narrandi lux, brevitas, fides, quod aliquando
consilium et quam occulta calliditas: namque ea sola in

hoe ars est, quae intellegi nisi ab artifice non possit: -

quanta deinceps in dividendo prudentia, quam subtilis et
erebra argumentatio, quibus viribus inspiret, qua iueunditate
permulceat, quanta in maledictis asperitas, in 10cis urbanitas,
ut denique dominetur in adfectibus atque in peetora in-
rumpat animumque iudieum similem iis, quae dieit, efficiat.
tum in ratione eloquendi, quod verbum proprium, ornatum,
sublime: ubi amplificatio laudanda, quae virtus ei contraria:
quid speciose translatum, quae figura verborum, quae levis
et quadrata, sed virilis tamen compositio.

Ne id quidem inutile, etiam corruptas aliquando et
vitiosas orationes, quas tamen plerique iudiciorum pravitate
mirantur, legi palam ostendique in his, quam multa im-
propria, obscura, tumida, humilia, sordida, lasciva, effeminata
sint: quae non laudantur modo a plerisque, sed, quod est
peius, propter hoc ipsum, quod sunt prava, laudantur. nam
sermo rectus et seeundum naturam enuntiatus nihil habere
ex ingenio videtur: illa vero, quae uteumque deflexa sunt,
tamquam exquisitiora miramur, non aliter quam distortis et
quocumque modo prodigiosis corporibus apud quosdam
maius est pretium quam iis, quae nihil ex eommuni habitu
boni perdiderunt, atque etiam qui specie capiuntur, vulsis
levatisque et inustas eomas acu comentibus et non suo
colore nitidis plus esse formae putant, quam possit tribuere
incorrupta natura, ut pulchritudo corporis venire videatur
ex malis morum.

Neque solum haee ipse debebit docere praeceptor, sed
frequenter interrogare et iudicium discipulorum experiri.
sic audientibus securitas aberit nee quae dicentur super-
fluent aures: simul ad id perducentur, quod ex hoe quae-
ritur, ut inveniant ipsi et intellegant. nam quid aliud agimus
docendo eos, quam ne semper docendi sint? hoc diligentiae
genus ausim dicere plus collaturum discentibus quam omnes
omnium artes, quae iuvant sine dubio multum, sed latiore

26 communi habitu boni A, communis habitus bonis B — 27 fort.

atqui — 31 morum B, moribus A.

——À

10

11

13

14

15

16

17

18

19

20

22

72 QUINTILIANI INST. OR.

quadam eomprehensione per omnes quidem species rerum
cotidie paene nascentium ire qui possunt? sicut de re
militari quamquam sunt tradita quaedam praecepta eom-
munia, inagis tamen proderit scire, qua ducum quisque
ratione in quali re, tempore, loco sit sapienter usus aut
contra: nam in omnibus fere minus valent praecepta quam
experimenta. an vero declamabit quidem praeceptor, ut sit
exemplo suis auditoribus: non plus contulerint leeti Cicero
aut Demosthenes? corrigetur palam, si quid in declamando
diseipulus erraverit: non potentius erit emendare orationem,
quin immo etiam iucundius? aliena enim vitia reprehendi
quisque mavult quam sua. nee deerant plura quae dicerem:
sed neminem baee utilitas fugit, atque utinam tam non
pigeat facere istud quam non displicebit.

Qui primi legend;.

Quod si potuerit obtineri, non ita diffieilis supererit
quaestio, qui legendi sint incipientibus. nam quidam illos
minores, quia facilior eorum intellectus videbatur, proba-
verunt, alii floridius genus, ut ad alenda primarum aetatium
ingenia magis accommodatum. ego optimos quidem et statim
et semper, sed tamen eorum candidissimum quemque et
maxime expositum velim, ut Livium a pueris magis quam
Sallustium, etsi hic historiae maior est auctor, ad quem
tamen intellegendum iam profectu opus sit. Cieero, ut mihi
quidem videtur, et iueundus incipientibus quoque et apertus
est satis, nec prodesse tantum, sed etiam amari potest: tum,
quem ad modum Livius praecipit, ut quisque erit Ciceroni
simillimus.

Duo autem genera maxime cavenda pueris puto: unum,
ne quis eos antiquitatis nimius admirator in Graechorum
Catonisque et aliorum similium lectione durescere velit,
fient enim horridi atque ieiuni: nam neque vim eorum ad-
hue intelleetu consequentur et elocutione, quae tum sine
dubio erat optima, sed nostris temporibus M rod est, con-
tenti, quod est pessimum, similes sibi magnis viris videbun-
tur. alterum, quod huie diversum est, ne recentis huius
lasciviae flosculis. capti voluptate prava deleniantur, ut prae-
dulee illud genus et puerilibus ingeniis hoc gratius, quo
propius est, adament. firmis autem iudiciis iamque extra

14 fecisse pos! quam add. Gesner — 18 eorum i. uidebatur B,
est eorum intelleetus A — 23 etsi Spaiding, et AB — hic om. B.

lc
22

b

10

30

35

10

15

20

35

II. 5, 15—296. 6, 1—6. 73

perieulum positis suaserim et antiquos legere (ex quibus si
adsumatur solida ac virilis ingenii vis deterso rudis saeculi
squalore, tum noster hie cultus clarius enitescet) et novos,
quibus et ipsis multa virtus adest. neque enim nos tarditatis
natura damnavit, sed dicendi mutavimus genus et ultra nobis
quam oportebat indulsimus: ita non tam ingenio illi nos
superarunt quam proposito. multa ergo licebit eligere, sed
curandum erit, ne iis, quibus permixta sunt, inquinentur.
quosdam vero etiam, quos totos imitari oporteat, et fuisse
nuper et nune esse, quidni libenter non modo concesserim,
verum etiam contenderim? sed hi qui sint non cuiuseumque
est pronuntiare. tutius circa priores vel erratur, ideoque
hane novorum distuli lectionem, ne imitatio iudicium ante-
cederet.

De divisione et
parenchiresi.

VI. Fuitetiam in hoc diversum praecipientium propositum,
quod eorum quidam materias, quas discipulis ad dicendum
dabant, non contenti divisione dirigere latius dicendo pro-
sequebantur, nee solum probationibus implebant, sed etiam
adfeetibus. alij, cum primas modo lineas duxissent, post
declamationes, quid omisisset quisque, tractabant, ibid
vero locos non minore eura, quam si ad dicendum ipsi sur-
gerent, excolebant. utile utrumque et ideo neutrum ab altero
separo: sed si facere tantum alterum necesse sit, plus preeent
demonstrasse rectam protinus viam quam revocare ab errore
iam lapsos: primum, quia emendationem auribus modo acci-
piunt, divisionem vero ad cogitationem etiam et stilum per-
ferunt: deinde, quod libentius praecipientem audiunt quam
reprehendentem. si qui vero paulo sunt vivaciores, in his
praesertim moribus, etiam iraseuntur admonitioni et taciti
repugnant. neque ideo tamen minus vitia aperte coarguenda
sunt: habenda enim ratio ceterorum, qui reeta esse, quae
praeceptor non emendaverit, credent. utraque autem ratio
miscenda est, et ita traetanda, ut ipsae res postulabunt.
namque ineipientibus danda erit velut praeformata materia
secundum euiusque vires. at cum satis composuisse se ad
exemplum videbuntur, brevia quaedam demonstranda vestigia,
quae persecuti iam suis viribus sine adminiculo progredi
possint. nonnumquam credi sibi ipsos oportebit, ne mala

22 si Halm, cum libri, om, At.

. "iiim. — e

24

t2

6

M.

ud. pcm - 8 IBI WU TU APIS v rm —4 - gm m cmm

74 QUINTILIANI INST. OR.

consuetudine semper alienum laborem sequendi nihil per
se conari et quaerere sciant. quodsi satis prudenter dicenda
viderint, iam prope consummata fuerit praecipientis opera:
at si quid erraverint adhue, erunt ad ducem reducendi. cui
rei simile quiddam facientes aves cernimus, quae teneris
infirmisque fetibus cibos ore suo conlatos partiuntur: at
cum visi sunt adulti, paulum egredi nidis et eireumvolare
sedem illam praecedentes ipsae docent: tum expertos vires
libero caelo suaeque ipsorum fidueiae permittunt.

e

De ediscendo. . 10

VII. Illud ex eonsuetudine mutandum prorsus existimo
in iis, de quibus nunc disserimus, aetatibus, ne omnia, quae
seripserint, ediscant et certa, ut moris est, die dicant: quod
quidem maxime patres exigunt, atque ita demum studere
liberos suos, si quam frequentissime declamaverint, credunt, 15
eum profectus, praeeipue diligentia constet. nam ut scribere
pueros plurimumque esse in hoe opere plane velim, sic
ediscere electos ex orationibus vel historiis aliove quo
genere dignorum ea cura voluminum locos multo magis
suadeam. nam et exercebitur acrius memoria aliena com- 20
pleetendo quam sua, et qui erunt in diffieiliore huius laboris
genere versati, sine molestia, quae ipsi eomposuerint, iam
familiaria animo suo adfigent: et adsuescent optimis semper-
que habebunt intra se, quod imitentur, et iam non sentien-
tes formam orationis illam, quam mente penitus aeceperint, 9
expriment. abundabunt autem copia xerbo ruin optimorum
et compositione ac figuris iam non quaesitis, sed sponte et
ex reposito velut thesauro se offerentibus. accedit his et
iucunda in sermone bene a quoque dietorum relatio et in
causis utilis. nam et plus auctoritatis adferunt ea, quae non 30
praesentis gratia litis sunt comparata, et laudem saepe
maiorem, quam si nostra sint, conciliant. aliquando tamen
permittendum quae ipsi scripserint dicere, ut laboris sui
truetum etiam ex illa, quae maxime petitur, laude plurium
capiant. verum id quoque tum fieri oportebit, eum aliquid 35
commodius elimaverint, ut eo velut praemio studii sui donen-
tur ac se meruisse ut dicerent gaudeant.

[|

2 dicenda viderint] for/. diviserint — 8 expertos Spalding, ex-
pertas libri,

— ÁBPe———À—————ÓpmÓ—M —— 000000000002

*-
-—-

16

20

1.6.7. 1 1—8. 8, 1—9. 15

An secundum

sui quisque in-

genii naturam

docendus sit.

VIII. Virtus praeceptoris haberi solet, nec immerito,
diligenter in iis, quos erudiendos susceperit, notare diseri-
mina ingeniorum, et quo quemque natura maxime ferat,
scire, nam est in hoc incredibilis quaedam varietas, nec
paueiores animorum paene quam corporum formae. quod
intellegi etiam ex ipsis oratoribus potest, qui tantum inter
se distant genere dicendi, ut nemo sit alteri similis, quam-
vis plurimi se ad eorum, quos probabant, imitationem com-

posuerint. utile deinde plerisque visum est ita quemque :

instituere, ut propria naturae bona doetrina foverent et in
id potissimum ingenia, quo tenderent, adiuvarent: ut si quis
palaestrae peritus, eum 1n aliquod plenum pueris gymnasium
venerit, expertus eorum omni modo eorpus animumque
discernat, eui quisque certamini praeparandus sit, ita prae-
ceptorem eloquentiae, cum sagaciter fuerit intuitus, cuius in-
genium presso limatoque genere dicendi, euius acri, gravi,
dulei, aspero, nitido, urbano maxime gaudeat, ita se com-
modaturum singulis, ut in eo, quo quisque eminet, prove-
hatur, quod et adiuta eura natura magis evalescat, et qui
in diversa ducatur, neque in iis, quibus minus aptus est,

satis possit efficere et ea, in quae natus videtur, deserendo

t5

3t

-——

dioe...

faciat infirmiora. quod mihi (libera enim vel eontra receptas
persuasiones rationem sequenti sententia est) in parte verum
videtur: nam proprietates ingeniorum dispieere prorsus neces-
sarium est. in his quoque certum studiorum facere dilectum
nemo dissuaserit. namque erit alius historiae magis idoneus,
alius compositus ad carmen, alius utilis studio iuris, ut
nonnulli rus fortasse inittendi. sie diseernet haec dicendi
magister, quomodo palaestrieus ille cursorem faciet aut
pugilem aut luctatorem aliudve quid ex iis, quae sunt saero-
rum eertaminum. verum ei, qui foro destinabitur, non in
unam partem aliquam, sed in omnia, quae sunt eius operis,
etiam si qua difficiliora discenti videbuntur, elaborandum
est: nam et omnino supervacua erat doctrina, si natura
sufficeret. an si quis ingenio corruptus ae tumidus, ut pleri-
que sunt, inciderit, in hoc eum ire patiemur? aridum atque
ieiunum non alemus et quasi vestiemus? nam si quaedam

12 adiuvarent nos, adiuvarentur lihri

t2

10

11

12

14

15

76 QUINTILIANI INST. OR.

detrahere necessarium est, eur non sit adicere concessum?
neque ego contra naturam pugno: non enim deterendum
id bonum. si quod ingenitum est, existimo, sed augendum
addendumque quod cessat. an vero clarissimus ille prae-
ceptor Isocrates, quem non magis libri bene dixisse quam disei-
puli bene doeuisse testantur, eum de Ephoro atque Theo-
pompo sie iudiearet, ut alteri frenis, alteri calearibus opus
esse diceret, aut in illo lentiore tarditatem aut in illo paene
praecipiti coneitationem adiuvandam docendo existimavit,
cum alterum alterius natura miscendum arbitraretur? imbe-
cilis tamen ingeniis sane sic obsequendum sit, ut tantum
in id, quo vocat natura, ducantur: ita enim, quod solum
possunt, melius efficient. si vero liberalior materia contigerit
et in qua merito ad spem oratoris simus adgressi, nulla
dicendi virtus omittenda est. nam licet sit aliquam in
partem pronior, ut necesse est, ceteris tamen non repu-
gnabit, atque ea eura paria faciet iis, in quibus eminebat,
sieut ille, ne ab eodem exemplo recedamus, exereendi cor-
pora peritus non, si docendum paneratiasten susceperit,
pugno ferire vel ealee tantum aut nexus modo atque in iis
certos aliquos docebit, sed omnia, quae sunt eius certaminis.
erit qui ex his aliqua non possit: in id maxime, quod
poterit, incumbet. nam sunt haee duo vitanda prorsus: unum,
ne temptes quod effiei non possit, alterum, ne ab eo, quod
quis optime faeit, in aliud, ad quod minus est idoneus,
transferas. at si fuerit, qui docebitur, ille, quem adulescen-
tes senem vidimus, Nieostratus, omnibus in eo docendi
partibus similiter utetur effieietque illum, qualis hic fuit,
luetando pugnandoque, quorum utroque certamine isdem
diebus eoronabatur, invietum. et quanto id magis oratoris
futuri magistro providendum erit? non enim satis est dicere
presse tantum aut subtiliter aut aspere, non magis quam
phonasco aeutis tantum aut mediis aut gravibus sonis aut
horum etiam partieulis excellere. nam sicut cithara, ita oratio
perfeeta non est, nisi ab imo ad summum omnibus intenta
nervis consentiat.

De officio disci:
pulorum.

IX. Plura de offieio docentium locutus discipulos id
unum interim moneo, ut praeceptores suos non minus quain

92 deterendum A, deserendum B — 25 ad quod A, cui B.

16

15

25

30

35

mper n

II 8, 10—15. 9, 1—3. 10, 1—6. 11

ipsa studia ament et parentes esse non quidem corporum,
sed mentium credant. multum haec pietas conferet studio:
nam ita et libenter audient et dietis credent et esse similes
coneupiscent, in ipsos denique coetus seholarum laeti

5 alacresque convenient: emendati non iraseentur, laudati gaude-

10

20

[£7]
ct

30

bunt, ut sint carissimi studio merebuntur. nam ut illorum
offieium est docere, sie horum praebere se dociles: alioqui
neutrum sine altero sufficit. et sicut hominis ortus ex utro-
que gignentium confertur et frustra sparseris semina, nisi
illa praemollitus foverit sulcus: ita eloquentia coalescere
nequit nisi sociata tradentis aecipientisque concordia.

De utilitate et ra-
tione declamandi.

X. In his primis operibus, quae non ipsa parva sunt,
sed maiorum quasi membra atque partes, bene instituto
ac satis exercitato jam fere tempus adpetet adgrediendi
suasorias iudicialesque materias: quarum antequam viam in-
gredior, pauca mihi de ipsa ratione declamandi dicenda sunt,
quae quidem ut ex omnibus novissime inventa, ita multo
est utilissima. nam et cuncta illa, de quibus diximus, in se
fere continet et veritati proximam imaginem reddit, ideoque
ita est celebrata, ut plerisque videretur ad formandam elo-
quentiam vel sola sufficere. neque enim virtus ulla per-
petuae dumtaxat orationis reperiri potest, quae non sit cum
hae dicendi meditatione communis. eo quidem res ista culpa
docentium recidit, ut inter praecipuas, quae corrumperent
eloquentiam, eausas licentia atque inscitia declamantium
fuerit. sed eo, quod natura bonum est, bene uti licet. sint
ergo et ipsae materiae, quae fingentur, quam simillimae
veritati, et declamatio, in quantum maxime potest, imitetur
eas actiones, in quarum exercitationem reperta est. nam
magos et pestilentiam et responsa et saeviores tragicis no-
vercas aliaque magis adhuc fabulosa frustra inter sponsiones
et interdicta quaeremus. quid ergo? numquam haec supra
fidem et poetica, ut vere dixerim, themata iuvenibus trac-
tare permittamus, ut exspatientur et gaudeant materia et
quasi in eorpus eant? erit optimum, sed certe sint grandia
et tumida, non stulta etiam et aerioribus oculis intuenti
ridieula, ut, si jam cedendum est, impleat se declamator
aliquando, dum sciat, ut quadrupedes, cum viridi pabulo

15 ac satia A, atque B.

ailes...

t2

t2

10

11

13

ET alm. fV di ["U.07 CUWIPCENN

78 QUINTILIANI INST. OR.

distentae sunt, sanguinis detractione curantur et sic ad cibos
viribus conservandis idoneos redeunt, ita sibi quoque tenu-
andas adipes, et quidquid umoris corrupti contraxerit,
emittendum, si esse sanus ac robustus volet. alioqui tumor
ille inanis primo cuiusque veri operis conatu deprehen-
detur. totum autem declamandi opus qui diversum omni
modo a forensibus eausis existimant, ii profecto ne rationem
quidem, qua ista exercitatio inventa sit, pervident: nam
si foro non praeparat, aut sceaenieae ostentationi aut
furiosae vociferationi simillimum est. quid enim attinet
iudicem praeparare, qui nullus est? narrare, quod omnes
seiant falsum? probationes adhibere causae, de qua
nemo sit pronuntiaturus? et haec quidem otiosa tantum:
adfiei vero et ira vel luctu permoveri cuius est ludibrii,
nisi quibusdam pugnae simulacris ad verum discrimen
aelemque iustam consuescimus? nihil ergo inter forense
genus dicendi atque hoe declamatorium intererit? si profectus
gratia dicimus, nihil. utinamque adiei ad consuetudinem
posset, ut nominibus uteremur et perplexae magis et lon-
gioris aliquando actus controversiae fingerentur et verba in
usu cotidiano posita minus timeremus et iocos inserere
moris esset: quae nos, quamlibet per alia in scholis exer-
eitati simus, tirones in foro inveniunt. si vero in ostentationem
comparetur declamatio, sane paulum aliquid inclinare ad

voluptatem audientium debemus. nam et in iis actionibus, :

quae in aliqua sine dubio veritate versantur, sed sunt ad
popularem aptatae delectationem, quales legimus panegyricos
totumque hoc demonstrativum genus, permittitur adhibere
plus eultus omnemque artem, quae latere plerumQue in
iudiciis debet, non confiteri modo, sed ostentare etiam
hominibus in hoc advocatis. quare declamatio, quoniam est
iudieiorum consiliorumque imago, similis esse debet veritati,
quoniam autem aliquid in se habet Z£ziósixrixóv, nonnihil
sibi nitoris adsumere. quod faciunt actores comici, qui
neque ita prorsus, ut nos vulgo loquimur, pronuntiant, quod
esset sine arte, neque procul tamen a natura recedunt, quo
vitio periret imitatio, sed morem communis huius sermonis
decore quodam scaenieo exornant. sie quoque aliqua nos
incommoda ex iis, quas finxerimus, materiis consequentur,
in eo praecipue, quod multa in iis relinquuntur incerta,

14 permoveri Capperonnier (A), permouere B.

10

a0

35

40

-

16

95

-—n

3t

ec
ct

pP ES

IL 10, 1—15, 11, 1—& 79

quae sumimus, ut videtur, aetates, facultates, liberi, parentes,
urbium ipsarum vires, iura, mores, alia his similia: quin
aliquando etiam argumenta ex ipsis positionum vitiis duci-
mus. sed haec suo quodque loco. quamvis enim omne pro-
positum operis a nobis destinati eo spectet, ut orator in-
stituatur, tamen, ne quid studiosi requirant, etiam si quid
erit, quod ad scholas proprie pertineat, in transitu non
omittemus.

An artis neces-
saria cognitio.

XI. Iam hine ergo nobis inchoanda est ea pars artis,
ex qua capere initium solent qui priora omiserunt: quam-
quam video quosdam in ipso statim limine obstaturos mihi,
qui nihil egere huius modi praeceptis eloquentiam putent,
sed natura sua et vulgari modo et scholarum exercitatione
contenti rideant etiam diligentiam nostram exemplo magni
quoque nominis professorum, quorum aliquis, ut opinor,
interrogatus, quid esset cy4ju« et vóngu«, nescire se quidem,
sed si ad rem pertineret, esse in sua declamatione respon-
dit. alius pereontanti Theodoreus an Apollodoreus esset,
'ego' inquit *parmularius sum'. nec sane potuit urbanius ex
confessione inscitiae suae elabi. porro hi, qui et beneficio
ingenii praestantes sunt habiti et multa etiam memoria
digna declamaverunt, plurimos habent similes neglegentiae

suae, paucissimos naturae. igitur impetu dicere se et viri- :

bus uti gloriantur: neque enim opus esse probatione aut
dispositione in rebus fictis, sed, cuius rei gratia plenum sit
auditorium, sententiis grandibus, quarum optima quaeque a
puneno petatur. quin etiam in cogitando nulla ratione ad-
ibita aut teetum intuentes magnum aliquid, quod ultro se
offerat, pluribus saepe diebus expectant, aut murmure in-
certo velut classico instincti concitatissimum corporis motum
non enuntiandis, sed quaerendis verbis aecommodant. non-
nulli eerta sibi initia, priusquam sensum invenerint, desti-
uant, quibus aliquid diserti subiungendum sit: eaque diu
secum ipsi clareque meditati desperata coneetendi facultate
deserunt et ad alia deinceps atque inde alia non minus
communia ac nota devertunt. qui plurimum videntur habere
rationis, non in eausas tamen laborem suum, sed in locos

4 quodque nos, quoque A, quaeque B — 16 for/. nominis usi —
33 declamaverunt Huetius, exclamauerunt Jibi,

PF wu

te

[i9]

8Ü QUINTILIANI INST. OR.

intendunt, atque in iis non corpori prospiciunt, sed abrupta
quaedam, ut forte ad manum venere, iaculantur. unde fit,
ut dissoluta et ex diversis congesta oratio cohaerere non
possit similisque sit commentariis puerorum, in quos ea,
quae aliis declamantibus laudata sunt, regerunt. magnas
tamen sententias et res bonas (ita enim gloriari solent) eli-
dunt, nam et barbari et servi: et, si hoe satis est, nulla
est ratio dicendi.

Quaré ineruditi in-
geniosiores vulgo
habeantur.

XII. Ne hoe quidem negaverim, sequi plerumque hane
opinionem, ut fortius dicere videantur indocti, primum vitio
male iudieantium, qui maiorem habere vim credunt ea, quae
non habeant artem, ut effringere quam aperire, rumpere
quam solvere, trahere quam ducere putant robustius. nam
et gladiator, qui armorum inscius in rixam ruit, et luctator,
qui totius corporis nisu in id, quod semel invasit, incum-
bit, fortior ab iis vocatur, cum interim et hie frequenter
suis viribus ipse prosternitur et illum vehementis impetus
excipit adversarii mollis artieulus. sed sunt in hae parte,
quae imperitos etiam naturaliter fallant: nam et divisio,
cum plurimum valeat in causis, speciem virium minuit, et
rudia politis maiora et sparsa compositis numerosiora cre-
duntur. est praeterea quaedam virtutum vitiorumque vicinia,
qua maledieus pro libero, temerarius pro forti, effusus pro
copioso aceipitur. maledieit autem ineruditus apertius et
saepius vel eum perieulo suscepti litigatoris, frequenter etiam
suo. adfert et ista res opinionem, quia libentissime homines
audiunt ea, quae dicere ipsi noluissent. illud quoque alterum,
quod est in eloeutione ipsa perieulum, minus vitat conatur-
que perdite, unde evenit nonnumquam, ut aliquid grande
inveniat qui semper quaerit quod nimium est: verum id et
raro provenit et cetera vitia non pensat.

Propter hoe quoque interdum videntur indocti copiam
habere maiorem, quod dicunt omnia, doctis est et electio
et modus. his accedit, quod a eura docendi quod intende-
rint recedunt. itaque illud quaestionum et argumentorum
apud corrupta iudicia frigus evitant nihilque aliud, quam

—— Q—

32 certa B — 35 intenderint B, intenderunt A.

15

30

| ] IL, 11, 7. 12, 1— 12. 13, 1. 81

PL]

HI

-

15

I^
c

quod vel pravis voluptatibus aures adsistentium permulceaf,
quaerunt. sententiae quoque ipsae, quas solas petunt, magis
eminent, eum omnia circa ilas sordida et abiecta sunt, ut
lumina non inter umbras, quem ad modum Cicero dieit,
sed plane in tenebris clariora sunt. itaque ingeniosi vocen-
tur, ut libet, dum tamen constet contumeliose sic laudari
disertum. nihilo minus confitendum est etiam detrahere doc-
trinam aliquid, ut limam rudibus et eotes hebetibus et vino
vetustatem, sed vitia detrahit, atque eo solo minus est quod
litterae perpolierunt, quo melius.

Verum hi pronuntiatione quoque famam dicendi for-
tius quaerunt: nam et clamant ubique et omnia levata, ut
ipsi voeant, manu emugiunt, multo discursu, anhelitu, iaeta-
tione gestus, motu capitis, furentes. iam collidere manus,
terrae pedem incutere, femur, pectus, frontem caedere, mire
ad pullatum eirculum facit: cum ille eruditus, ut in oratione
multa sumunittere, variare, disponere, ita etiam in pronun-
tiando suum cuique eorum, quae dicet, colori aecommodare
aetum seiat, et si quid sit perpetua observatione dignum,
modestus et esse et videri malit. at illi hane vim appellant,
quae est potius violentia: eum interim non actores modo
aliquos invenias, sed, quod est turpius, praeceptores etiam,
qui brevem dicendi exercitationem consecuti omissa ratione,
ut tulit impetus, passim tumultuentur eosque, qui plus hono-
ris litteris tribuerunt, ineptos et ieiunos et tepidos et infir-
mos, ut quodque verbum eontumeliosissimum occurrit, appel-
lent. verum illis quidem gratulemur sine labore, sine ratione,
sine disciplina disertis: nos, quando et praecipiendi munus
iam pridem deprecati sumus et in foro quoque dicendi, quia

honestissimum finem putabamus desinere dum desideraremur,
inquirendo seribendoque talia consolemur otium nostrum,
quae futura usui bonae mentis iuvenibus arbitramur, nobis
certe sunt voluptati.
Quis modus in

arte.

XIII. Nemo autem a me exigat id praeceptorum genus,
quod est a plerisque vob oem artium traditum, ut quasi
quasdam leges immutabili necessitate constrictas studiosis

4 de Orat. 3, 26, 101

1 quod A, quo B — permuleeat Spaiding (A), permulceant B.
QUINTIL. ed. MEISTER, Vol. I 6

m

v —— -— 95 YM if re FODUONPURNEGIOPDUeTEep e n REIR gue: 17. 79
r wm

QUINTILIANI INST, OR.

dicendi feram: utique prooemium et id quale, proxima huie
narratio, quae lex deinde narrandi, propositio post hane
vel, ut quibusdam plaeuit, excursio, tum certus ordo quae-
stionum ceteraque, quae, velut si aliter facere fas non sit,
quidam tamquam iussi sequuntur. erat enim rhetorice res 5
prorsus facilis ac parva, si uno et brevi praescripto conti-
neretur: sed mutantur pleraque causis, temporibus, occasione,
necessitate. aique ideo res in oratore praecipua consilium
est, quia varie et ad rerum momenta convertitur. quid si
enim praecipias imperatori, quotiens aciem instruat, derigat 10
frontem, cornua utrimque promoveat, equites pro cornibus
locet? erit haec quidem rectissima fortasse ratio, quotiens
licebit: sed mutabit natura loci, si mons occurret, si flumen
obstabit, s? collibus, silvis, asperitate alia prohibebitur: mu-
tabit hostium genus, mutabit praesentis condicio discriminis:
nune acie derecta, nune cuneis, nunc auxiliis, nunc legione
pugnabitur, nonnumquam terga etiam dedisse simulata fuga
proderit. ita D necessarium an supervacuum, breve
an longius, ad iudicem omni sermone derecto an aliquando
averso per aliquam figuram dicendum sit, constricta an latius 90
fusa narratio, continua an divisa, recta an ordine permutato,
causae docebunt, itemque de quaestionum ordine, cum in
eadem controversia aliud alii parti prius quaeri frequenter
expediat. neque enim rogationibus plebisve scitis saneta
sunt ista praecepta, sed hoe, quidquid est, utilitas exeogi- ?5
tavit. non negabo autem sie utile esse plerumque, alioqui
nec scriberem, verum si eadem illa nobis aliud suadebit uti-
litas, hane relietis magistrorum auctoritatibus sequemur.
equidem id maxime

praeecipiam aec repetens iterumque iterumque . 230

monebo:

res duas in omni actu spectet orator, quid deceat et quid
expediat. expedit autem saepe mutare ex illo constituto
traditoque ordine aliqua, et interim decet, ut in statuis
atque pieturis videmus variari habitus, vultus, status. nam 85
recti quidem corporis vel minima gratia esi: nempe enim
adversa sit facies et demissa brachia et iuncti pedes et a
summis ad ima rigens opus. flexus ille et, ut sie dixerim,

—

5

30 Verg. Aen, 3, 436

14 si add. ed. Ald.

COETLID DL DEP E a ——— ——— ——— — — .—a mA a |

j t II. 13, 2—16. 83

o

10

15

25

30

motus dat aetum quendam et adfectum: ideo nec ad unum

modum íormatae manus et in vultu mille species, cursum
habent quaedam et impetum, sedent alia vel incumbunt,
nuda haee, illa velata sunt, quaedam mixta ex utroque.
quid tam distortum et elaboratum quam est ille diseobolos
Myronis? si quis tamen ut parum rectum improbet opus,
nonne ab intellectu artis afuerit, in qua vel praecipue lauda-
bilis est ipsa illa novitas ac difficultas? quam quidem gratiam
et delectationem adferunt figurae, quaeque in sensibus quae-
que in verbis sunt. mutant enim aliquid a recto atque hane
prae se virtutem ferunt, quod a consuetudine vulgari reces-
serunt. habet in pietura speciem tota facies: Appelles tamen
imaginem Antigoni latere tantum ab altero ostendit, ut
amissi oculi deformitas lateret. quid? non in oratione operienda
sunt quaedam, sive ostendi non debent sive exprimi pro
dignitate non possunt? ut fecit Timanthes, opinor, Cythnius
in ea tabula, qua Coloten Teium vicit. nam cum in Iphi-
geniae immolatione pinxisset tristem Calehantem, tristiorem
Ulixen, addidisset Menelao quem summum poterat ars
efficere maerorem: consumptis adfectibus non reperiens,
quo digne modo patris vultum posset exprimere, velavit
eius caput et suo euique animo dedit aestimandum. nonne
huie simile est illud Sallustianum: nam de Carthagine
tacere satius puto quam parum dicere? propter quae
mihi semper moris fuit quam minime adligare me ad prae-
cepta, quae xe$oAuc vocitant, id est, ut dicamus quo modo
possumus, universalia vel perpetualia: raro enim repe-
ritur hoc genus, ut non labelcinr parte aliqua et subrui
possit. sed de his plenius suo quidque loco traetabimus:
interim nolo se iuvenes satis instructos, si quem ex his,
qui breves plerumque cireumferuntur, artis libellum edidi-
cerint et velut decretis technicorum tutos putent. multo
labore, adsiduo studio, varia exercitatione, plurimis ex-
perimentis, altissima prudentia, praesentissimo consilio constat
ars dicendi. sed adiuvatur his quoque, si tamen rectam viam,
non unam orbitam monstrent, a qua declinare qui crediderit
nefas, patiatur necesse est illam per funes ingredientium
tarditatem. itaque et stratum mditari labore iter saepe

93 Iug. 19

| affectum A, factum B — 13 ab addidi — 36 a add. ed. Badii 15195.
6*

11

-—

6

F

17

Aacrt Y QVINEPT Cu uS r4 » rue T ". "u-" in Fus DOR

84 — QUINTILIANI INST. OR.

deserimus compendio ducti, et si rectum limitem rupti
torrentibus pontes inciderint, ecireumire cogemur, et si ianua
tenebitur incendio, per parietem exibimus. late fusum opus
est et multiplex et prope eotidie novum, et de quo nuin-
quam dieta erunt omnia. quae sint tamen tradita, quid ex
his optimum, et si qua mutari, adici, detrahi melius videbi-
tur, dicere experiar.

Divisio totius

operis.

XIV. Rhetoricen in Latinum transferentes tum orato-
riam, tum oratricem nominaverunt. quos equidem non
fraudaverim debita laude, quod copiam Romani sermonis
augere temptarint: sed non omnia nos ducentes e Graeco
sequuntur, sieut ne illos quidem, quotiens utique suis verbis
signare nostra voluerunt. et haec interpretatio non minus dura
est quam illa Flavi essentia et queentia, sed ne propria
quidem: nam oratoria sic effertur ut elocutoria, oratrix
ut eloeutrix, illa autem, de qua loquimur, rhetorice talis
est qualis eloquentia. nee dubie apud Graecos quoque
duplicem intellectum habet: namque uno modo fit adpositum,
ut ars rhetorica, navis piratica, altero nomen rei, qualis est
philosophia, amicitia. nos ipsam nune volumus x Hoan
substantiam, ut grammatice litteratura est, non littera-
trix, quemadmodum oratrix, nec litteratoria, quem
ad modum oratoria: verum id in rhetorice non fit. ne
pugnemus igitur, eum praesertim plurimis alioqui Graecis
sit utendum: nam certe et philosophos et musicos et
geometras dicam nec vim adferam nominibus his indecora
in Latinum sermonem mutatione: denique cum M. Tullius
etiam ipsis librorum quos hae de re primum scripserat
titulis Graeeo nomine utatur, profecto non est verendum ne
temere videamur oratori maximo de nomine artis suae
credidisse.

Igitur rhetorice (iam enim sine metu cavillationis utemur
hac appellatione) sie, ut opinor, optime dividetur, ut de
arte, de artifice, de opere dicamus. ars erit, quae disciplina
pereipi debet: ea est bene dicendi scientia. artifex est,
qui percepit hanc artem: id est orator, cuius est summa
bene dicere. opus, quod effieitur ab artifice: id est

2 interciderint Ha! — 15 Flavi Spalding in Actis acad. Berol.
1804 —11 p. 15sqq., Plauti /i5ri — 20 ut &. rh. Kiderlin, a. rh, B, a. rh.
ut Ab — 29 in add. Capperonnier ante ipsis.

25

30

35

10

15

20

25

30

35

IL 15,17. 14. 1—6. 15, 1—6. 85

bona oratio. haec omnia rursus didueuntur in species:
sed illa sequentia suo loco, nune quae de prima parte trac-
tanda sunt ordiar.

Quid sit rhetorice
et quis eius finis.

XV. Ante omnia, quid sit rhetorice quaerifur. finitur
quidem varie, sed quaestionem babet duplicem: aut enim
de qualitate ipsius rei aut de comprehensione verborum
dissensio est. prima atque praecipua opinionum circa hoc
differentia, quod alii malos quoque viros posse oratores
dici putant, alii, quorum nos sententiae accedimus, nomen
hoe artemque, de qua loquimur, bonis demum tribui volunt.
eorum autem, qui dieendi facultatem a maiore ac magis
expetenda vitae laude secernunt, quidam rhetoricen vim
tantum, quidam scientiam, sed non virtutem, quidam usum,
quidam artem quidem, sed a scientia et virtute diiunctam,
quidam etiam pravitatem quandam artis, id est x«xoreyví«v,
nominaverunt. hi fere aut in persuadendo aut in dicendo
apte ad persuadendum positum orandi munus sunt arbitrati:
id enim fieri potest ab eo quoque, qui vir bonus non sit.
est igitur frequentissimus finis rhetoricen esse vim per-
idadendy quod ego vim appello, plerique potestatem,
nonnulli facultatem vocant: quae res ne quid adferat
ambiguitatis, vim dico Óv«uuw. haec opinio originem ab
Isocrate, si tamen re vera ars quae circumfertur eius est,
duxit. qui eum longe sit a voluntate infamantium oratoris
officia, iun artis temere comprehendit dicens esse rhetoricen
persuadendi opificem, id est zedobvo Ónutovoyóv: neque
enim mihi permiserim eadem uti declinatione, qua Ennius
M. Cethegum suadae medullam vocat. apud Platonem
quoque Gorgias in libro, qui nomine eius inscriptus est,
idem fere dicit, sed hanc Plato illius opinionem vult accipi,
non suam. Cicero pluribus locis scripsit officium oratoris
esse dicere adposite ad persuadendum, in Rhetoricis
tamen, quos sine dubio ipse non probat, finem facit per-
suadere. verum et pecunia persuadet et gratia et auctoritas
dicentis et dignitas, postremo adspectus etiam ipse sine

29. Ann. 353 M. — 30 Gorg. p. 453 A. — 32 de Inv. 1, 5, 6, de
Orat. 1, 81, 138 — 33 I, 5, 6.

a4 5 quaeritur Nolte in Philol. XXI p. 307, quae libri — 34 tamen
Kiderlin, etiam libri.

—

c

6

10

11

12

13

14

86 QUINTILIANI INST. OR.

voce, quo vel recordatio meritorum euiusque vel facies
aliqua miserabilis vel formae pulchritudo sententiam dietat.
nam et Manium Aquilium defendens Antonius, eum scissa
veste eieatrices, quas is pro patria pectore adverso susce-
pisset, ostendit, non orationis habuit fiduciam, sed oculis
populi Romani vim attulit: quem illo ipso adspectu maxime
motum in hoe, ut absolveret reum, creditum est: et Servium
quidem Galbam miseratione sola, qua non suos modo liberos
parvulos in contione produxerat, sed Galli etiam Sulpiei
filium suis ipse manibus cirecumtulerat, elapsum esse cum
aliorum monumentis, tum Catonis oratione testatum est: et
Phrynen non Hyperidis actione quamquam admirabili, sed
conspectu corporis, quod illa speeiosissimum alioqui didueta
nudaverit tunica, putant periculo liberatam. quae si omnia
persuadent, non est hie, de quo loeuti sumus, idoneus finis.
ideoque diligentiores sibi sunt visi, qui, cum de rhetorice
idem sentirent, existimarunt eam vim dicendo persua-
dendi. quem finem Gorgias in eodem, de quo supra diximus,
libro velut eoaetus a Socrate facit, a quo non dissentit
Theodectes, sive ipsius id opus est, quod de rhetorice
nomine eius inscribitur, sive, ut creditum est, Aristotelis: in
quo est finem esse rhetorices ducere homines dicendo
in id quod auctor velit. sed ne hoe quidem satis est
comprehensum: persuadent enim dicendo vel ducunt in id
quod volunt alii quoque, ut meretrices, adulatores, corrup-
tores. at contra non persuadet semper orator, ut interim
non sit proprius hie finis eius, interim sit communis cum
iis, qui ab oratore proeul absunt. atqui non multum ab hoc
fine abest Apollodorus dicens iudieialis orationis primum et
super omnia esse persuadere iudici et sententiam
eius ducere in id quod velit. nam et ipse oratorem
fortunae subicit, ut, si non persuaserit, nomen suum retinere
non possit. quidam recesserunt ab eventu, sieut Aristoteles
dicit: rhetorice est vis inveniendi omnia in oratione

ersuasibilia. qui finis et illud vitium, de quo supra
intu habet, et insuper, quod nihil nisi inventionem com-
plectitur, quae sine elocutione non est oratio. Hermagorae,
qui finem eius esse ait persuasibiliter dicere, et aliis,

18 p. 452 E, — 34 Rhet. 1, 2

7 et add. Kiderlin — 14 nudaverit Spalding (A), nudauerate libr
— 33 auctor B et Kiderlin, actor A — 81 ipse B, ipsum A.

10

20

25

30

35

boobs

10

30

35

II. 15, 7—21. 87

qui eandem sententiam, non isdem tantum verbis explicant
ae finem esse demonstrant, dicere quae oporteat
omnia ad persuadendum, satis responsum est, cum
persuadere non tantum oratoris esse convicimus. addita
sunt his alia varie. quidam enim cirea res omnes, quidam
cirea civiles modo versari rhetoricen putaverunt: quorum
verius utrum sit, in eo loco, qui huius quaestionis proprius
est, dicam. omnia subiecisse oratori videtur Aristoteles, eum
dixit vim esse videndi, quid in quaque re possit
esse persuasibile, et Patrocles, qui non quidem adicit
in quaque re, sed nihil excipiendo idem ostendit. vim
enim vocat inveniendi quod sit in oratione persua-
sibile: qui fines et ipsi solam complectuntur inventionem.
quod vitium fugiens Theodorus vim putat inveniendi et
eloquendi cum ornatu credibilia in omni oratione.
sed cum eodem modo credibilia, quo persuasibilia, etiam
non orator inveniat, adiciendo in omni oratione magis
quam superiores concedit scelera quoque suadentibus pul-
cherrimae rei nomen. Gorgias apud Platonem suadendi se
artificem in iudiciis et aliis coetibus esse ait, de iustis
quoque et iniustis traetare: eui Socrates persuadendi, non
docendi eoncedit facultatem. qui vero non omnia subiciebant
oratori, sollicitius ae verbosius, ut necesse erat, adhibuerunt
diserimina, quorum fuit. Ariston, Critolai Peripatetici disci-
pulus, euius hie finis est: scientia videndi et agendi
in quaestionibus civilibus per orationem popularis
ersuasionis, hic seientiam, quia Peripatetieus est, non ut
Stoici virtutis loco ponit: popularem autem comprehendendo
persuasionem etiam contumeliosus est adversus artem orandi,
quam nihil putat doctis persuasuram. illud de omnibus, qui
cirea civiles demum quaestiones oratorem iudicant versari,
dietum sit, excludi ab iis plurima oratoris officia, illam certe
laudativam totam, quae est rhetorices pars tertia. cautius
Theodorus Gadareus, ut iam ad eos veniamus, qui artem
DN esse eam, sed non virtutem putaverunt. ita enim
icit, ut ipsis eorum verbis utar, qui haec ex Graeco trans-
tulerunt: ars inventrix et iudieatrix et enuntiatrix
decente ornatu secundum mensionem eius, quod

15 p. 454 B

9 videndi Turnebus (A), dicendi B.

15

16

11

18

19

20

21

22

23

24

25

26

?8

88 QUINTILIANI INST. OR.

in quoque potest sumi persuasibile, in materia
civili. itemque Cornelius Celsus, qui finem rhetorices ait
dicere persuasibiliterin dubia civili materia. quibus
sunt non dissimiles, qui ab aliis traduntur, qualis est ille:
vis videndi et eloquendi de rebus civilibus sub-
iectis sibi eum quadam persuasione et quodam
eorporis habitu et eorum quae dicet pronuntiatione.
mille alia, sed aut eadem aut ex isdem composita, quibus
item, cum de materia rhetorices dicendum erit, respon-
debimus. quidam eam neque vim neque scientiam neque
artem putaverunt, sed Critolaus usum dicendi (nam hoc
Toi(hij significat), Athenaeus fallendi artem. plerique autem,
dum pauca ex Gorgia Platonis a prioribus imperite ex-
cerpta legere contenti neque hoc totum neque alia eius
volumina evolvunt, in maximum errorem ineiderunt ere-
duntque eum in hac esse opinione, ut rhetoricen non artem,
sed peritiam quandam gratiae ac voluptatis existi-
met, et alio loco civilitatis particulae simulacrum et
quartam partem adulationis, quod duas partes civilitatis
corpori adsignet, medicinam et quam interpretantur exer-
eitatricem, duas animo, legalem atque iustitiam, adulationem
autem medicinae vocet coquorum artificium, exercitatrieis
mangonum, qui colorem fuco et verum robur inani sagina
mentiantur, legalis cavillatricem, iustitiae rhetoricen. quae
omnia sunt quidem scripta in hoc libro dictaque a Socrate,
euius persona videtur Plato significare quid sentiat: sed alii
sunt eius sermones ad coarguendos, qui contra disputant,
compositi, quos £Aeyxrixoóe vocant, alii ad praecipiendum,
qui Óoyucrixoí appellantur. Socrates autem seu Plato eam
quidem, quae tum exercebatur, rhetoricen talem putat (nam
et dicit his verbis robrov vóv 19ózov, Óv vusio zOLtttUsODz),
veram autem et honestam intellegit, itaque disputatio illa
contra Gorgian ita cluditur: oó5xobórv Gvéyxg tóv Qquroouxov
Óíxciov sive, vróv Óà Óíxciov floóAso8e. Óíxaw zodrréwv. ad
quod ille quidem conticescit, sed sermonem suscipit Polus iuve-
nili ealore inconsideratior, contra quem illa de simulaero et
adulatione dieuntur. tum Callicles adhuc concitatior, qui
tamen ad hanc perducitur clausulam, vóv u£Aiovr« óg9Óg

17 Gorg. p. 462 B — 18 ib. p. 463 D — 90ib. p. 466A — 21 ib.
p. 494 B — 465 E — 31 ib. p. 600 C — 33 p. 460 C — 38 p. 508 C.

32 et abesse mavult. Kiderlin.

—

0

20

25

30

35

10

15

20

25

30

II. 16, 22—36. 89

Qqvoguxóv &orG0c. x«l Óíxaiov GvóÓge Ósi slvat x«l émiorijuove
TOv Oixcíov, ut appareat Platoni non rhetoricen videri
malum, sed eaim veram nisi iusto ac bono non contingere.
adhuc autem in Phaedro manifestius faeit, hane artem con-
summari citra iustitiae quoque scientiam non posse, eui
opinioni nos quoque accedimus. an aliter defensionem Socratis
et eorum, qui pro patria ceciderant, laudem scripsisset?
quae certe sunt oratoris opera. sed in illud hominum genus,

uod facilitate dicendi male utebatur, invectus est. nam et
omis inhonestam sibi eredidit orationem, quam ei Lysias
reo composuerat, et tum maxime scribere litigatoribus, quae
illi pro se ipsi dieerent, erat moris, atque ita iuri, quo non
licebat pro altero agere, fraus adhibebatur. doctores quoque
eius artis parum idonei Platoni videbantur, qui rhetoricen
a iustitia separarent et veris credibilia praeferrent: nam id
quoque dieit in Phaedro. consensisse autem illis superioribus
videri potest etiam Cornelius Celsus, cuius haec verba sunt:
orator simile tantum veri petit: deinde paulo post:
non enim bona conscientia, sed victoria litigantis
est praemium. quae si vera essent, pessimorum hominum
foret haee tam perniciosa nocentissimis moribus dare in-
strumenta et nequitiam praeceptis adiuvare. sed illi rationem
opinionis suae viderint.

Nos autem ingressi formare perfectum oratorem, quem
in primis esse virum bonum volumus, ad eos, qui de hoe
opere melius sentiunt, revertamur. rhetoricen autem quidam
eandem civilitatem esse iudicaverunt, Cicero scientiae
civilis partem vocat (civilis autem scientia idem quod
sapientia est), quidam eandem philosophiam, quorum est
Isocrates. huie eius substantiae Cleanthis maxime conveniet
finitio rhetoricen esse bene dicendi seientiam. nam et
orationis omnes virtutes semel complectitur et protinus etiam
mores oratoris, cum bene dicere non possit nisi bonus. idem
valet Chrysippi finis ille ductus a Cleanthe, scientia recte
dicendi. sunt plures eiusdem, sed ad alias quaestiones magis
pertinent. idem sentit et finis hoc modo comprehensus, per-
suadere quod oporteat, nisi quod artem ad exitum

adligat. bene Áreus: dicere seeundum virtutem ora-

4 Phaedr. p 261 A: 273 E — 16 p. 267 A — 26 de Inv. 1, 5, 6

30 Cleanthis add. Kiderlin — 36 sentit et Spalding, sentiret A B.

29

30

31

32

33

34

35

36

31

38

-—

[A

90 QUINTILIANI INST. OR.

tionis. excludunt a rhetorice malos et illi, qui scientiam
eivilium officiorum eam putaverunt, si scientiam virtutem
iudieant, sed anguste intraque civiles quaestiones coercent.
Albutius non obscurus professor atque auctor scientiam
bene dicendi esse consentit, sed exceptionibus peccat adi-
ciendo cirea civiles quaestiones et credibiliter: quarum
utrique iam responsum est. prouene et illi voluntatis, qui
recte sentire et dicere rhetorices putaverunt. !
Hi sunt fere fines maxime inlustres et de quibus prae-
cipue disputatur. nam omnes quidem persequi neque attinet
neque possum, eum pravum quoddam, ut arbitror, studium
eirca scriptores artium extiterit, nihil isdem verbis, quae
prior aliquis occupasset, finiendi, quae ambitio procul aberit
a me. dicam enim non utique quae invenero, sed quae
placebunt, sicut hoc rhetoricen esse bene dicendi
sclentiam, cum reperto quod est optimum, qui quaerit
aliud, peius velit. his adprobatis simul manifestum est illud
uoque, quem finem vel quid summum et ultimum habeat
rhetorice, quod vé4og dieitur, ad quod omnis ars tendit: nam
si est ipsa bene dicendi scientia, finis eius et summum est
bene dicere.

An utilis.

XVI. Sequitur quaestio, an utilis rhetorice. nam
quidam vehementer in eam invehi solent et quod sit indi-
gnissimum, in accusationem orationis utuntur orandi viribus:
'eloquentiam esse, quae poenis eripiat scelestos, cuius fraude
damnentur interim boni. consilia ducantur in peius, nec se-
ditiones modo turbaeque populares, sed bella etiam inex-
piabilia excitentur, cuius denique tum maximus sit usus,
eum pro falsis contra veritatem valet nam et Socrati obi-
ciunt eomici docere eum, quo modo peiorem causam melio-
rem faciat, et contra Tisian et Gorgian similia dicit polliceri

"D ÜWEUD. UVP ZEDOCRECAU S Umm AANORES u-. " B-I-REI4oc-.co-0 D 09 WP n
MAU CP ST RE TRE SQ 1 LOT TTARARPTURER

E.

10

15

20

Plato. et his adieiunt exempla Graecorum Romanorumque

et enumerant, qui perniciosa non singulis tantum, sed rebus
etiam publicis usi eloquentia turbaverint civitatium status
vel everterint, eoque et Lacedaemoniorum civitate expulsam,
et Athenis quoque, ubi actor movere adfectus vetabatur,
velut recisam orandi potestatem. quo quidem modo nec
duces erunt utiles nec magistratus nec medicina nec denique

--

ipsa sapientia. nam et dux Flaminius et Graechi, Saturnini, 40

31 Aristoph, Nub. 98 99 112 118 889— 1104 — 33 Phaedr. p. 267 213.

1t

—

25

35

lI. 15, 37—38. 16, 1—14. 91

Glauciae fuere magistratus, et in medieis venena, et in iis, qui
philosophorum nomine male utuntur, gravissima nonnum-
quam flagitia deprehensa sunt. cibos aspernemur, attulerunt
saepe valetudinis causas: numquam tecta subeamus, super
habitantes aliquando procumbunt: non fabricetur militi gla-
dius, potest uti eodem ferro latro. quis nescit ignes aquas,
sine quibus nulla sit vita, et, ne terrenis immorer, solem
funemque praecipua siderum aliquando et nocere?

um igitur negabitur deformem Pyrrhi pacem caecus
ille Appius dicendi viribus diremisse? aut non "iras M. Tulli
eloquentia et contra leges agrarias popularis fuit et Catilinae
fregit audaciam et supplicationes, qui maximus honor vic-
toribus bello ducibus datur in toga meruit? non perterritos
militum animos frequenter a metu revocat oratio et tot

» pugnandi pericula ineuntibus laudem vita potiorem esse

persuadet? neque vero me Lacedaemonii atque Athenienses
magis moverint quam populus Romanus, apud quem summa
semper oratoribus dignitas fuit. equidem nec urbium eondi-
tores reor aliter effecturos fuisse, ut vaga illa multitudo
coiret in populos, nisi docta voce commota: nec legum
repertores sine summa vi orandi consecutos, ut se ipsi
homines ad servitutem iuris adstringerent. quin ipsa vitae
praecepta, etiam si natura sunt honesta, plus tamen ad for-
mandas mentes valent, quotiens pulchritudinem rerum claritas
orationis inluminat, quare, etiam si in utramque partem valent
arma facundiae, non est tamen aequum id haberi malum,
quo bene uti licet.

Verum haec apud eos forsitan quaerantur, qui summam
rhetorices ad persuadendi vim rettulerunt. si vero est bene
dicendi seientia, quem nos finem sequimur, ut sit orator in
Pn vir bonus, utilem certe esse eam confitendum est. et

ereule deus ille princeps [parens] rerum fabricatorque
mundi nullo magis hominem separavit a ceteris, quae quidem
mortalia essent, animalibus quam dicendi facultate. nam
corpora quidem magnitudine, viribus, firmitate, patientia,
velocitate praestantiora in illis mutis videmus, eadem minus

egere adquisitae extrinsecus opis: nam et ingredi citius et

pasci et tranare aquas citra docentem natura ipsa sciunt, et
pleraque contra frigus ex suo corpore vestiuntur et arma
iis ingenita quaedam et ex obvio fere victus, cirea quae

1 Glauciae fuere Faber, glauci egere A, glauciae B — 32 parens
inel. Halm, om. N.

10

12

13

OMPINEMERMEVW Sow Ww VP en UNS R3. .- 707007 CCOBEPPSUUTR TUS LV? TU
92 QUINTILIANI INST. OR.

omnia multus hominibus labor est. rationem igitur nobis
praecipuam dedit eiusque nos socios esse cum dis immor-
15 talibus voluit, sed ipsa ratio neque tam nos iuvaret neque
tam esset in nobis manifesta, nisi quae concepissemus mente
promere etiam loquendo possemus, quod magis deesse ceteris 5
animalibus quam intellectum et cogitationem quandam vide-
16 mus. nam et mollire cubilia et nidos texere et educare fetus
et excludere, quin etiam reponere in hiemem alimenta, opera
quaedam nobis inimitabilia, qualia sunt cerarum ac mellis,
efficere nonnullius fortasse rationis est, sed quia carent ser- 10
mone quae id faciunt, muta atque inrationalia vocantur.
17 denique homines, quibus negata vox est, quantulum adiuvat
animus ile caelestis? quare si nihil a dis oratione melius
aecepimus, quid tam dignum cultu ac labore ducamus aut
18 in quo malimus praestare hominibus, quam quo ipsi homines 15
ceteris animalibus praestant, eo quidem magis, quod nulla
in arte plenius labor gratiam refert? id adeo manifestum
erit, si cogitaverimus, unde et quo usque iam provecta sit
19 orandi faeultas: et adhue augeri potest. nam ut omittam,
defendere amicos, regere consiliis senatum, populum, exer- 20
citum in quae velit ducere quam sit utile conveniatque
bono viro: nonne pulehrum vel hoc ipsum est ex communi
intellectu verbisque, quibus utuntur omnes, tantum adsequi
laudis et gloriae, ut non loqui et orare, sed, quod Pericli
contigit, fulgurare ac tonare videaris? 25

An ars.

1 XVII. Finis non erit, si exspatiari in parte hac et
indulgere voluptati velim. transeamus igitur ad eam quae-

2 stionem, quae sequitur, an rhetorice ars sit. quod quidem
adeo ex iis, qui praecepta dicendi tradiderunt, nemo dubi- 30
tavit, ut etiam ipsis librorum titulis testatum sit, scriptos eos
de arte rhetorica, Cicero vero eam, quae rhetorice vocetur,
esse artificiosam eloquentiam dicat. quod non oratores
tantum vindicarunt, ut studiis aliquid suis praestitisse vi-
deantur, sed cum iis philosophi et Stoici et Peripatetici 35
plerique consentiunt. ac me dubitasse confiteor, an hane
partem quaestionis tractandam putarem: nam quis est adeo

24 Aristoph. Acharn. 530 531 — 31 de Inv. I, 5, 6

32 eam Halm, ea A, etiam B — 36 ac Regius (A), at cett.

w-—7 SN

II. 16, 16—19. 17, 1— 10.

non ab eruditione modo, sed a sensu remotus hominis, ut
fabricandi quidem et texendi et e luto vasa ducendi artem
putet, rhetoricen autem maximum ac pulcherrimum, ut supra
diximus, opus in tam sublime fastigium existimet sine arte
5 venisse? equidem illos, qui contra disputaverunt, non tam 4
id sensisse, quod dicerent, quam exercere ingenia materiae
diffieultate credo voluisse, sieut Polycraten, cum Busirim
laudaret et Clytaemestram: quamquam is, quod his dissi-
mile non est, composuisse orationem, quae est habita contra
10 Soeraten, dicitur.

Quidam naturalem esse rhetoricen volunt, et tamen 5
adiuvari exercitatione non diffitentur, ut in libris Ciceronis
de Oratore dieit Antonius, observationem quandam esse,
non artem. quod non ideo, ut pro vero accipiamus, est 6

15 positum, sed ut Antoni persona servetur, qui dissimulator
artis fuit: hane autem opinionem habuien D.yeios videtur.
cuius sententiae talis defensio est, quod indocti et barbari
et servi, pro se eum loquuntur, aliquid dicant simile prin-
cipio, narrent, probent, refutent et, quod vim habeat epilogi,

20 deprecentur. deinde adiciunt illas verborum cavillationes, 7
nihil, quod ex arte fiat, ante artem fuisse: atqui dixisse
homines pro se et in alios semper: doctores artis sero et
eirea Tisian et Coraea primum repertos: orationem igitur
ante artem fuisse eoque artem non esse. nos porro, quando 8

35 coeperit huius rei doctrina, non laboramus exquirere, quam-
quam apud Homerum et praeceptorem Phoenicen cum agendi
tum etiam loquendi et oratores plures et omne in tribus
dueibus orationis genus et certamina quoque proposita elo-

uentiae inter iuvenes invenimus, quin in eaelatura clipei

30 Achillis et lites sunt et aetores. illud enim admonere satis 9
est, omnia quae ars consummaverit a natura initia duxisse:
aut tollatur medicina, quae ex observatione salubrium atque
iis contrariorum reperta est et, ut quibusdam m tota
constat experimentis: nam et vulnus deligavit aliquis, ante-

35 quam haec ars esset, et febrem quiete et abstinentia, non
quia rationem videbat, sed quia id valetudo ipsa cogebat,
mitigavit. nec fabrica sit ars: casas enim primi illi sine arte 10
fecerunt: nec musica: cantatur ae saltatur per omnes gentes

12 9, 57, 232

9 est Francius (A), esset B, est et Kiderlin.

EM

Uy » as T- : "WEN ume TEN
« P NÉ.
;

94 QUINTILIANI INST. OR. T

aliquo modo. ita, si rhetorice vocari debet sermo quicumque,

i1 fuisse eam, antequam esset ars, confitebor: si vero non
quisquis loquitur orator est et tum non tamquam oratores
loquebantur, necesse est oratorem factum arte nec ante artem
fuisse fateantur. quo illud quoque exeluditur, quod dicunt, 5
non esse artis id, quod faciat qui non didicerit: dicere

12 autem homines et qui non didicerint. ad cuius rei eonfirma-
tionem adferunt Demaden remigem et Aeschinen hypo-
ceriten oratores fuisse. falso: nam neque orator esse qui non
didicit potest, et hos sero potius quam numquam didicisse 10
quis dixerit, quamquam Aeschines ab initio sit versatus in
litteris, quas pater eius etiam docebat, Demaden neque non
didieisse certum sit et continua dicendi exercitatio potuerit

13 tantum, quantuscumque postea fuit, fecisse: nam id poten-
tissimum discendi genus est. sed et praestantiorem, si didi- 15
cisset, futurum fuisse dicere lieet: neque enim orationes
scribere est ausus, ut eum multum valuisse in dicendo sciamus.

14 Aristoteles, ut solet, quaerendi gratia quaedam subtili-
tatis suae argumenta excogitavit in Gryllo: sed idem et de
arte rhetorica tres libros scripsit, et in eorum primo non 20
artem solum eam fatetur, sed ei particulam civilitatis sicut

15 dialectices adsignat. multa Critolaus contra, multa Rhodius
Athenodorus. Agnon quidem detraxit sibi inscriptione ipsa
fidem, qua rhetorices accusationem professus est. nam de

16 Epieuro, qui disciplinas omnes fugit, nihil miror. hi com- 25
plura dicunt, sed ex paucis loeis ducta: itaque potentis-
simis eorum breviter occurram, ,ne in infinitum quaestio

17 evadat. prima iis argumentatio ex materia est. omnes enim
artes aiunt habere materiam, quod est verum: rhetorices
nullam esse propriam, quod esse falsum in sequentibus pro- 30

18 babo. altera est calumnia, nullam artem falsis adsentiri
opinionibus, quia constitui sine perceptione non possit, quae
semper vera sit: rhetoricen adsentiri falsis, non esse igitur

19 artem. ego rhetoricen nonnumquam dicere falsa pro veris
confiteor, sed non ideo in falsa quoque esse opinione con- 35
cedam, quia longe diversum est, ipsi quid videri et ut alii
videatur efficere. nam et imperator falsis utitur saepe: ut
Hannibal, eum inclusus a Fabio sarmentis cireum cornua
bovum deligatis incensisque per noctem in adversos montes

17 ut] cum alm — 22 dialectices T'urnebus, dialecticis /!ibri —
35 confiteor nos, confitebor Jibri .

. 2 deii

II. 17, 11— 27. 95

agens armenta speciem hosti abeuntis exercitus dedit: sed
illum fefellit, ips due verum esset non ignoravit. nec vero 90
Theopompus Lacedaemonius, cum permutato cum uxore
habitu e custodia ut mulier evasit, falsam de se opinionem

5 habuit, sed custodibus praebuit. item orator, cum falso utitur

ro vero, scit esse falsum eoque se pro vero uti: non ergo
ilo habet ipse opinionem, sed fallit alium. nee Cieero, ?1
eum se tenebras offudisse iudicibus in causa Cluentii glo-
riatus est, nihil ipse vidit. et pietor, cum vi artis suae efficit,

10 ut quaedam eminere in opere, quaedam recessisse credamus,
ipse ea plana esse non nescit. aiunt etiam omnes artes 92?
habere finem aliquem propositum, ad quem tendant: hune
modo nullum esse in rhetorice, modo non praestari eum,
qui promittatur. mentiuntur: nos enim esse finem iam ostendi-

15 mus et quis esset diximus. et praestabit hune semper orator, ?3
semper enim bene dicet. firmum autem hoc, quod oppo-
nitur, adversus eos fortasse sit, qui persuadere finem puta-
verunt: noster orator arsque a nobis finita non sunt posita
in eventu. tendit quidem ad victoriam qui dieit, sed cum

20 bene dixit, etiam si non vineat, id, quod arte continetur,

effecit. nam et gubernator vult salva nave in portum perve- 94

nire: si tamen tempestate fuerit abreptus, non ideo minus

erit gubernator dicetque notum illud: dum elavum rectum

teneam. et medicus sanitatem aegri petit: si tamen aut 96

valetudinis vi aut intemperantia aegri aliove quo casu

summa non contingit, dum ipse omnia secundum rationem
fecerit, medicinae fine non excidet. ita oratori bene dixisse
finis est. nam est ars ea, ut post paulum elarius ostendemus,

in actu posita, non in effectu. ita falsum erit illud quoque, 96

30 quod dieitur, artes scire, quando sint finem consecutae,
etoile nescire: nam se quisque bene dicere intelle-
git. uti etiam vitiis rhetoricen, quod ars nulla faciat, crimi-
nantur, quia et falsum dicat et adfectus moveat. quorum 97
neutrum est turpe, cum ex bona ratione proficiscitur, ideo-

35 que nee vitium. nam et mendacium dicere etiam sapienti
aliquando concessum est, et adfectus, si aliter ad aequitatem
perduei iudex non poterit, necessario movebit orator: im- 98
periti enim iudicant et qui frequenter in hoc ipsum fallendi
sint, ne errent. nam si mihi sapientes iudices dentur, sapien-

2

e

23 Enni Ann. v. 568 M.
9 effieit AB, effecit B — 39 sunt N.

29

30

3

Ld

32

33

34

35

*—— s Ng wegen

96 QUINTILIANI INST. OR.

tium contiones atque omne consilium, nihil invidia valeat,
nihil gratia, nihil opinio praesumpta falsique testes: perquam
sit exiguus eloquentiae loeus et prope in sola delectatione
ponatur. sin et audientium mobilus animi et tot malis ob-
noxia veritas, arte pugnandum est et adhibenda quae pro-
sunt: neque enim qui recta via depulsus est, reduci ad eam
nisi alio flexu potest.

Plurima vero ex hoe eontra rhetoricen cavillatio est,
quod ex utraque causae parte dicatur. inde haec: nullam
esse artem contrariam sibi, rhetoricen esse contrariam sibi:
nullam artem destruere quod effecerit, accidere hoc rheto-
rices operi: item aut dicenda eam docere aut non dicenda:
ita vel per hoc non esse artem, quod non dicenda praeci-
piat, vel per hoe, quod, eum dicenda praeceperit, etiam
contraria his doceat. quae omnia apparet de ea rhetorice
dici, quae sit a bono viro atque ab ipsa virtute seiuncta:
alioqui ubi iniusta eausa est, ibi rhetorice non est, adeo ut
vix admirabili quodam easu possit accidere, ut ex utraque
parte orator, id est vir bonus dicat. tamen quoniam. hoc
quoque in rerum naturam cadit, ut duos sapientes aliquando
iustae causae in diversum trahant, quando etiam pugnaturos eos
inter se, si ratio ita duxerit, credunt, respondebo propositis
atque ita quidem, ut appareat haec adversus eos quoque
frustra excogitata, qui malis moribus nomen oratoris indul-
geant. nam rhetorice non est contraria sibi: causa enim eum
causa, non illa secum ipsa componitur. nec si pugnent inter
se qui idem didicerunt, ideirco ars, quae utrique tradita est,
non erit: alioqui nec armorum, quia saepe gladiatores sub
eodem magistro eruditi inter se componuntur: nec guber-
nandi, quia navalibus proeliis gubernator est gubernatori
adversus: nec imperatoria, quia imperator eum imperatore
contendit. item non evertit opus rhetorice quod efficit:
neque enim positum a se argumentum solvit orator, sed ne
rhetorice quidem, quia apud eos, qui in persuadendo finem
putant, aut si quis, ut dixi, casus duos inter se bonos viros
eomposuerit, veri similia quaerentur: non autem, si quid est
altero credibilius, id ei contrarium est, quod fuit credibile.
nam ut candido candidius et dulci dulcius non est adversum,
ita nec probabili probabilius. neque praecipit umquam non
dicenda nee dicendis contraria, sed quae in quaque causa

12 aut dic. et contraria dicendis eam Kiderlin — 21 indulgeant A,
indulgent red.

T" ur praua i
" *

2

10

15

20

30

935

40

10

—
e

20

25

30

35

II. 17, 28—42. : 97

dieenda sunt. non semper autem ei, etiamsi frequentissime,
tuenda veritas erit, sed aliquando exigit communis utilitas,
ut etiam falsa defendat.

Ponuntur hae quoque in secundo Ciceronis de Oratore
libro .contradietiones: artem earum rerum esse, quae
seiantur: oratoris omnem actionem opinione, non
seientia contineri, quia et apud eos dicat, qui ne-
sciant, et ipse dicat aliquando quod nesciat, ex his
alterum, id est, àn sciat iudex de quo dicatur, nihil ad ora-
toris artem: alteri respondendum. 'ars earum rerum est, quae
seiuntur'. rhetoriee ars est bene dicendi, bene autem dicere
scit orator. 'sed nescit, an verum sit quod dicit. ne hi qui-
dem, qui ignem aut aquam aut quattuor elementa aut cor-
pora inseeabilia esse, ex quibus res omnes initium duxerint,
tradunt, nee qui intervalla siderum et mensuras solis ae
terrae colligunt, disciplinam tamen suam artem vocant.
quodsi ratio efficit, ut haec non opinari, sed propter vim
probationum seire videantur, eadem ratio idem praestare
oratori potest. (sed an causa vera sit nescit, ne medicus
quidem, an dolorem eapitis habeat qui hoc se pati dicet:
eurabit tamen, tamquam id verum sit, et erit ars medicina.
quid quod rhetoriee non utique propositum habet semper
vera dicendi, sed semper veri similia? seit autem esse veri
similia quae dicit. adiciunt his qui contra sentiunt, quod
saepe, quae in aliis litibus impugnarunt actores causarum,
eadem in aliis defendant. quod non artis, sed hominis est
vitium. haec sunt praecipua, quae contra rhetoricen dicantur,
alia et minora et tamen ex his fontibus derivata.

Confirmatur autem esse artem eam breviter. nam sive,
ut Cleanthes voluit, ars est potestas via, id est or-
dine efficiens, esse certe viam atque ordinem in bene
dicendo nemo dubitaverit, sive ille ab omnibus fere pro-
batus finis observatur, artem constare ex perceptionibus
consentientibus et coexercitatis ad finem utilem vitae, iam

ostendemus nihil non horum in rhetorice inesse. quid quod

et inspectione et exercitatione, ut artes ceterae, constat?
nee potest ars non esse, si est ars dialectiee, quod fere
constat, cum ab ea specie magis quam genere differat. sed
nec illa omittenda sunt: qua in re alius se inartificialiter,

4 2, 7, 30

30 uia id est ordine B, uiam id est ordinem A.
QUINTIL. ed. MEISTER. VoL f.

36

31

38

39

40

41

42

43

4

2

alius artificialiter gerat, in ea esse artem, et in eo, quod
qui didicerit melius faciat, quam qui non didicerit, esse
artem. atqui non solum doctus indoctum, sed etiam doctior
doetum in rhetorices opere superabit, neque essent aliter
eius tam multa praecepta tamque magni qui docerent. idque
eum omnibus confitendum est, tum nobis praecipue, qui
rationem dicendi a bono viro non separamus.

Ex quibus artibus.

XVIII. Cum sint autem artium aliae positae in inspec-
tione, id est cognitione et aestimatione rerum, qualis est
astrologia nullum exigens acetum, sed ipso rei cuius studium
habet intelleetu contenta, quae $sogmrixij vocatur, aliae in
agendo, quarum in hoe finis est et ipso actu perficitur
nihilque post aetum operis relinquit, quae zocxrixij dicitur,
qualis saltatio est, aliae in effeetu, quae operis, quod oculis
subicitur, consummatione finem accipiunt, quam zroujtixijr
appellamus, qualis est pietura: fere iudicandum est rhetoricen
in aetu consistere, hoe enim, quod est officii sui, perficit:
atque ita ab omnibus dictum est. mihi autem videtur etiam
ex illis ceteris artibus multum adsumere: nam et potest
aliquando ipsa res per se inspectione esse contenta. erit enim
rhetorice in oratore etiam tacente, et si desierit agere vel
proposito vel aliquo casu impeditus, non magis desinet esse
orator quam medieus, qui eurandi fecerit finem. nam est

aliquis ae nescio an maximus etiam ex secretis studiis :

fructus ac tum pura voluptas litterarum, cum ab actu, id
est opera recesserunt et contemplatione sui fruuntur. sed
effeetivae quoque aliquid simile seriptis orationibus vel
historiis, quod ipsum opus in parte oratoria merito ponimus,
consequetur. si tamen una ex tribus artibus habenda sit,
quia maxime eius usus actu continetur atque est in eo fre-
quentissima, dicatur activa vel administrativa: nam et hoc
eiusdem rei nomen est.

Natura an doctrina :
plus ei conferatur.

XIX. Scio quaeri etiam, naturane plus ad eloquentiam
conferat an doctrina. quod ad propositum quidem operis nostri
nihil pertinet (neque enim consummatus orator nisi ex utroque
feri potest), plurimum tamen referre arbitror, quam esse
in hoc loco quaestionem velimus. nam si parti utrilibet
omnino alteram detrahas, natura etiam sine doctrina multum
valebit, doctrina nulla esse sine natura poterit. sin ex pari

10

[19
eo

3u

40

e - —: 2:20] WEITE a E]
- - ' *e: Wt. z EM v
oa.

II. 17, 43. 18, 1—5. 19, 1—83. 920, 1—6. 99

coeant, in mediocribus quidem utriusque »agnum, maius adhuc
naturae credam esse momentum, consummatos autem plus doc-
trinae debere quam naturae putabo, sieut terrae nullam ferti-
litatem habenti nihil optimus agricola profuerit, e terra uberi
utile aliquid etiam nullo eolente nascetur: at in solo fecundo
plus eultor quam ipsa per se bonitas soli efficiet. et si Praxi- 3
teles signum aliquod ex molari lapide conatus esset exsculpere,
Parium marmor mallem rude: at si illud idem artifex ex-
polisset, plus in manibus fuisset quam in marmore. denique
natura materia doctrinae est: haec fingit, illa fingitur. nihil
ars sine materia, materiae etiam sine arte pretium est, ars
summa materia optima melior.

2^
LIU

-

1:

An virtus rheforice.

XX. Illa quaestio est maior, ex mediis artibus, quae 1
neque laudari per se nee vituperari possunt, sed utiles aut
secus secundum mores utentium fiunt, habenda sit rhetorice,
an sit, ut eompluribus etiam philosophorum placet, virtus.
equidem illud, quod in studiis dicendi plerique exercuerunt ?
et exercent, aut nullam artem, quae drezví« nominatur, puto
(multos enim video sine ratione, sine litteris, qua vel impu-
dentia vel fames duxit, ruentes), aut malam quasi artem,
quam x«xoréygví«v dicimus. nam et fuisse multos et esse
nonnullos existimo, qui facultatem dieendi ad hominum per-
niejiem eonverterint. «r«tortyvíc quoque est quaedam, id 3
?5 est supervacua artis imitatio, quae nihil sane neque boni

neque mali habeat, sed vanum laborem, qualis illius fuit,
qui grana eiceris ex spatio distante missa in acum continuo
et sine frustratione inserebat, quem cum spectasset Alexander,
donasse dieitur eiusdem leguminis modio: quod quidem
30 praemium fuit illo opere dignissimum. his ego comparandos 4
existimo, qui in declamationibus, quas esse veritati dissi-
millimas volunt, aetatem multo studio ae labore consumunt.
verum haec, quam instituere conamur et cuius imaginem
animo eoneepimus, quae bono viro convenit quaeque est
35 vere rhetorice, virtus erit. quod philosophi quidem multis 5
et acutis conclusionibus colligunt, mihi vero etiam planiore
hae proprieque nostra probatione videtur esse perspicuum.

Ab illis haec dieuntur. si consonare sibi in faciendis
ac non faciendis virtutis est, quae pars eius prudentia vocatur,
eadem in dicendis ac non dicendis erit. et si virtutes sunt, 6

c
c

26

c£

4

| utriusque Ai7erlin, utriisque N, ntrisque ce//, — magnum «dd,
Kidcrlin — 39 uirtutis Bn, uirtus A Bg 2. »..

P4
17

10

100 QUINTILIANI INST. OR. TOS

ad quas nobis, etiam ante quam doceremur, initia quaedam
ac semina sunt concessa natura, ut ad iustitiam, cuius rusticis
quoque ac barbaris apparet aliqua imago, nos certe sic
esse ab initio formatos, ut possemus orare pro nobis etiamsi
non perfecte, tamen ut inessent quaedam, ut dixi, semina
eius facultatis, manifestum est. non eadem autem natura est
is artibus, quae a virtute sunt remotae. itaque cum duo
sint genera orationis, altera perpetua, quae rhetorice
dicitur, altera concisa, quae dialectice, quas quidem
Zeno adeo coniunxit, ut hane compressae in pugnum manus,
illam explicatae diceret similem, etiam disputatrix virtus
erit: adeo de hae, quae speciosior atque apertior tanto est,
nihil dubitabitur.

Sed plenius hoe idem atque apertius intueri ex ipsis
operibus volo. nam quid orator in laudando faciet nisi ho-
nestorum et turpium peritus? aut in suadendo nisi utilitate

erspecta? aut in iudiciis, si iustitiae sit ignarus? quid? non
Sortadigem postulat res eadem, cum saepe contra turbu-
lentas populi minas, saepe cum periculosa potentium offensa,
nonnumquam, ut iudieio Miloniano, inter eireumfusa militum
arma dicendum sit: ut, si virtus non est, ne perfecta quidem
esse possit oratio. quod si ea in quoque animalium est virtus,
qua praestat cetera vel pleraque, ut in leone impetus, in
equo velocitas, hominem porro ratione atque oratione ex-
cellere ceteris certum est: eur non tam in eloquentia quam
in ratione virtutem eius esse credamus, recteque hoc apud
Ciceronem dixerit Crassus: 'est enim eloquentia una
quaedam de summis virtutibus', et ipse Cicero a sua
persona eum ad Brutum in epistulis tum aliis etiam loeis
virtutem eam appellet? at prooemium aliquando ac narra-
tionem dicet malus homo et argumenta, sie ut nihil sit in
iis requirendum. nam et latro pugnabit acriter, virtus tamen
erit fortitudo, et tormenta sine gemitu feret malus servus,
tolerantia tamen doloris laude sua non carebit. multa fiunt
eadem, sed aliter. suffciant igitur haee, quia de utilitate
supra tractavimus.

Quae materia eius.
XXI. Materiam rhetorices quidam dixerunt esse ora-
tionem, qua in sententia ponitur apud Platonem Gorgias.

21 de Orat. 3, 14, 65 — 29 ad M. Bratum ex libris incertis fr. 9 H. —
39 Gorg. p. 449 E.

Zt

10

20

t2
c

30

35

10

II. 20, 7—10. 21, 1—8. 101

quae si ita accipitur, ut sermo quacumque de re compositus
dicatur oratio, non materia, sed opus est, ut statuarii statua:
nam et oratio efficitur arte sicut statua. sin hac appellatione
verba ipsa signifieari putamus, nihil haee sine rerum sub-
stantia faciunt. quidam argumenta persuasibilia: quae et ipsa
in parte sunt operis et arte fiunt et materia egent. quidam
civiles quaestiones: quorum opinio non qualitate, sed modo
erravit: est enim haec materia rhetorices, sed non sola.
quidam, quia virtus sit rhetorice, materiam eius totam vitam
vocant. alii quia non omnium virtutum materia sit tota vita,
sed pleraeque earum versentur in partibus, sicut iustitia,
fortitudo, continentia propriis officiis et suo fine intelleguntur,
rhetorieen quoque dieunt in una aliqua parte ponendam,
eique locum in ethice negotialem adsignant, id est zoe«y-

15 uctixóv.

" 20

25

30

35

Ego (neque id sine auetoribus) materiam esse rheto-

rices iudieo omnes res, quaecumque ei ad dicendum sub-
iectae erunt. nam Soerates apud Platonem dicere Gorgiae
videtur, non in verbis esse materiam, sed in rebus: et in
Phaedro palam non in iudiciis modo et contionibus, sed in
rebus etiam privatis ae domesticis rhetoricen esse demonstrat:
quo manifestum est hane opinionem ipsius Platonis fuisse.
et Cieero quodam loco materiam rhetoriees vocat res, quae
subiectae sint ei, sed certas demum putat esse subiectas.
alio vero de omnibus rebus oratori dicendum arbitratur his
quidem verbis: quamquam vis oratoris professioque
ipsa bene dicendi hoc suscipere ac polliceri videtur,
ut omni de re, due sit proposita, ornate ab
eo copioseque dicatur. atque MANGA alibi: vero enim
oratori quae sunt in hominum vita, quandoquidem
in ea versatur orator atque ea est ei subiecta ma-
teries, omnia quaesita, audita, lecta, disputata,
tractata, agitata esse debent.

Hane autem, quam nos materiam vocamus, id est res
subiectas, quidam modo infinitam, modo non propriam rhe-
torices esse dixerunt, eamque artem cireumeurrentem
vocaverunt, quod in omni materia diceret. cum quibus mihi

18 Gorg. p. 449 E sqq. — 20 Phaedr. p. 261 A — 23 de Inv. 1,
5sqq. — 25 de Orat. 1, 6, 21 — 29 ib, 3, 14, 54

24 suut N — 35 infinita A! BN propria B N.

2

10

11

13

14

15

16

102 QUINTILIANI INST. OR.

minima pugna est: nam de omni materia dicere eam fatentur,
propriam habere materiam, quia multiplicem habeat, negant.
sed neque infinita est, etiamsi est multiplex, et aliae quoque
artes minores habent multiplieem materiam, velut architec-
tonice: namque ea in omnibus, quae sunt aedificio utilia,
versatur: et eaelatura, quae auro, argento, aere, ferro opera
effieit. nam sealptura etiam lignum, ebur, marmor, vitrum,
gemmas praeter ea quae supra dixi complectitur. neque
protinus non est materia rhetorices, si in eadem versatur
et alius. nam si quaeram, quae sit materia statuarii, dicetur
aes: si quaeram, quae sit excusoris, id est fabricae eius, quam
Graeci g«Axevruoxjv vocant, similiter aes esse respondeant:
atqui plurimum statuis differunt vasa. nec medicina ideo non
erit ars, quia unctio et exercitatio cum palaestriea, ciborum
vero qualitas etiam cum eoquorum ei sit arte communis.
Quod vero de bono, utili, iusto disserere philosophiae
officium esse dieunt, non obstat: nam cum philosophum
dieunt, hoe accipi volunt virum bonum. quare igitur ora-
torem, quem a bono viro non separo, in eadem materia
versari mirer? cum praesertim primo libro iam ostenderim,
philosophos omissam hane ab oratoribus partem oceupasse,
quae rhetorices propria semper fuisset, ut illi potius in
nostra materia versentur. denique cum sit dialectices materia
de rebus subiectis disputare, sit autem dialeetice oratio

concisa, eur non eadem perpetuae quoque materia videatur? :

Solet à quibusdam et ilud opponi: omnium igitur
artium peritus erit orator, si de puraibux ei dicendum est.
possem hie Ciceronis respondere verbis, apud quem hoe
inveni: mea quidem sententia nemo esse poterit
omni laude eumulatus orator, nisi erit omnium
rerum magnarum atque artium scientiam consecutus:
sed mihi satis est eius esse oratorem rei, de qua dicet, non
inseium. neque enim omnes causas novit, et debet posse de
omnibus dicere. de quibus ergo dicet? de quibus didicit.
similiter de artibus quoque, de quibus dicendum erit, interim
discet, et de quibus didicerit dicet.

Quid ergo? non faber de fabrica melius aut de musice
musicus? si neseiat orator, quid sit, de quo quaeratur, plane

28 de Orat. 1, 6, 20

?5 materia Hegius, materiae A B.

l
|
00 |
|
|
1

15

J
" |
20
l
i

30

35

10

30

35

II. 21, 9—24, 103

melius: nam et litigator rusticus inlitteratusque de causa
sua melius quam orator, qui nesciet quid in lite sit: sed
accepta a musico, a fabro, sicut a litigatore, melius orator
quam ipse qui docuerit. verum et faber, cum de fabrica, et
musieus, cum de musiea, si quid eonfirmationem desidera-
verit, dicet: non quidem erit orator, sed faciet illud quasi
orator, sicut eum vulnus imperitus deligabit, non erit me-
dicus, sed faciet ut medieus. an huius modi res neque in laudem
neque in deliberationem neque in iudieium veniunt? ergo cum
de faciendo portu Ostiensi deliberatum est, non debuit senten-
tiam dicere orator? atqui opus erat ratione architectorum.
livores et tumores in corpore eruditatis an veneni signa sint,
non tractat orator? at est id ex ratione medieinae. circa
mensuras et numeros non versabitur? dicamus has geome-
triae esse partes. equidem omnia fere credo posse casu aliquo
venire in officium oratoris: quod si non accidet, non erunt
ei subiecta.

Ita sic quoque recte diximus, materiam rhetorices esse
omnes res ad dicendum ei subieetas, quod quidem probat
etiam sermo communis: nam cum aliquid, de quo dicamus,
digi t. positam nobis esse materiam frequenter etiam
praefatione testamur. Gorgias quidem adeo rhetori de om-
nibus rebus putavit esse dicendum, ut se in auditoriis inter-
rogari pateretur, qua quisque de re vellet. Hermagoras
quoque dicendo materiam esse in causa et in quaestionibus
omnes res subiectas erat complexus. sed quaestiones si negat
ad rhetoricen pertinere, dissentit a nobis: sin autem ad rhe-
toricen pertinent, ab hoc quoque adiuvamur: nihil est enim,
quod non in eausam aut quaestionem cadat. Aristoteles tres
faciendo partes orationis, iudicialem, deliberativam, demon-
strativam, paene et ipse oratori subiecit omnia: nihil enim
non in haec cadit.

Quaesitum a paucissimis et de instrumento est. in-
strumentum voco, sine quo formari materia in id quod
velimus effici opus non possit. verum hoe ego non artem
eredo egere, sed artificem. neque enim scientia desiderat
instrumentum, quae potest esse consummata, etiam si nihil
faciat, sed ille opifex, ut caelator caelum et pictor penieilla.
itaque haec in eum loeum, quo de oratore dicturi sumus,
differamus.

929 Rhet. 1, 3. 3

dtÀ

18

19

30

21

22

23

24

. LIBER TERTIUS.

Prooemium de
scriptoribus ar-
tis rhetoricae.

I. Quoniam in libro secundo quaesitum est, quid esset
rhetorice et quis finis eius, artem quoque esse eam et utilem
et virtutem, ut vires nostrae tulerunt, ostendimus, materiam-
que ei res omnes, de quibus dicere oporteret, subiecimus:
iam hine, unde coeperit, quibus eonstet, quo quaeque in ea
modo invenienda atque tractanda sint, exsequar, intra quem
modum plerique seriptores artium constiterunt, adeo ut
Apollodorus contentus solis iudicialibus fuerit. nec sum
ignarus, hoc a me praecipue, quod hie liber inchoat, opus
studiosos eius desiderasse, ut inquisitione opinionum, quae
diversissimae fuerunt, longe diffieilimum, .ita nescio an
minimae legentibus futurum voluptati, quippe quod prope
nudam praeceptorum traditionem desideret: in ceteris enim
admiscere temptavimus aliquid nitoris, non iactandi ingenii
gratia (namque in id eligi materia poterat uberior), sed ut
hoe ipso adlieeremus magis iuventutem ad cognitionem eorum,
quae neeessaria studiis arbitrabamur, si ducti iucunditate
aliqua lectionis libentius discerent ea, quorum nme ieiuna
atque arida traditio averteret animos et aures praesertim
tam delicatas raderet verebamur. qua ratione se Lucretius
dicit praecepta philosophiae carmine esse complexum: nam-
que hae, ut est notum, similitudine utitur:

ac veluti pueris absinthia taetra medentes

eum dare conantur, prius oras pocula circum

inspergunt mellis dulol flavoque liquore

92 Lucr. 4, 11—13 et 1, 936—938

27 inspergunt M. /Taupt, inspirant A, adspirant B.

10

15

25

10

15

20

25

30

35

III. 1, 1—12. | .. 105

et quae sequuntur. sed nos veremur, ne parum hie liber
mellis et absinthi multum habere videatur, sitque salubrior
studiis quam duleior. quin etiam hoe timeo, ne ex eo mi-
norem gratiam ineat, quod pleraque non inventa per me,

sed ab aliis tradita continebit, habeat etiam quosdam, qui.

contra sentiant et adversentur, propterea quod plurimi aucto-
res, quamvis eodem tenderent, diversas tamen vias inierunt
atque In suam quisque induxit sequentes. illi autem probant
qualecumque ingressi sunt iter, nec facile ineuleatas pueris
persuasiones mutaveris, quia nemo non didicisse mavult
quam discere. est autem, ut procedente libro patebit, infinita

issensio auetorum, primo ad ea, quae rudia atque imper-
fecta adhuc erant, adicientibus quod invenissent seriptoribus,
mox ut aliquid .sui viderentur adferre, etiam recta mutan-
tibus.

Nam primus post eos, quos poetae tradiderunt, movisse
aliqua circa rhetoricen S iapadodas dicitur. artium autem
seriptores antiquissimi Corax et Tisias Siculi, quos insecutus
est vir eiusdem insulae Gorgias Leontinus, Empedoclis, ut
traditur, discipulus. is beneficio longissimae aetatis (nam
centum et novem vixit annos) eum multis simul floruit,
ideoque et illorum, de quibus supra dixi, fuit aemulus et
ultra Socraten usque duravit. Thrasymachus Chaleedonius
eum hoc et Prodieus Cius et Abderites Protagoras, a quo
decem milibus denariorum didicisse artem, quam edidit,
Euathlus dieitur, et Hippias Elius, et, quem Palameden Plato
appellat, Aleidamas Elaites. Antiphon quoque et orationem
primus omnium scripsit, et nihilo minus et artem ipse com-
posuit et pro se dixisse optime est ereditus, etiam Polyerates,
à quo scriptam in Soeraten diximus orationem, et Theodorus
Byzantius, ex iis et ipse, quo$ Plato appellat 20oyoócióczovsg.
horum primi communes locos tractasse dicuntur Protagoras,
Gorgias, adfectus Prodicus et Hippias et idem Protagoras
et Thrasymacehus. Cicero in Bruto negat ante Periclea
scriptum quidquam, quod ornatum oratorium habeat: eius
aliqua ferri. equidem non reperio quidquam tanta eloquen-
tiae fama dignum, ideoque minus miror esse, qui nihil ab

26 in Phaedro p. 261 D — 31 ib. p. 266 E — 31 7, 27

7 inierunt Francius et Goth., munierunt B, muniuerunt A — 24 Cius
Spalding, chius A B — 33 adfectus om. B — et Hippias — et idem Protagoras
om. B.

5

10

11

12

14

15

16

17

18

19

20

106 QUINTILIANI INST. OR.
eo seriptum putent, haec autem, quae feruntur, ab aliis esse
eomposita. his successere multi, sed clarissimus Gorgiae
auditorum Isocrates, quamquam de praeceptore eius inter
auctores non convenit: nos tamen Aristoteli eredimus. hine
velut diversae secari coeperunt viae. nam et Isocratis prae- 5
stantissimi discipuli fuerunt in omni studiorum genere: eoque
iam seniore (octavum enim et nonagesimum implevit annum)
postmeridianis scholis Aristoteles praecipere artem oratoriam
coepit noto quidem illo, ut traditur, versu ex Philocteta
frequenter usus: turpe esse tacere et Isocraten pati 10
dieere. ars est utriusque, sed pluribus eam libris Aristoteles
complexus est. eodem tempore Theodectes fuit, de cuius
opere supra dietum est. "Theophrastus quoque, Aristotelis
diseipulus, de rhetoriee diligenter scripsit, atque hine vel
studiosius philosophi quam rhetores praecipueque Stoicorum 15
ac Peripateticorum prineipes. fecit deinde velut propriam
Hermagoras viam, quam plurimi sunt secuti, eui maxime
ar atque aemulus videtur Athenaeus fuisse. multa post
Apollonius Molon, multa Areus, multa Caecilius et Haliear-
nasseus Dionysius. praecipue tamen in se converterunt 20
studia Apollodorus Pergamenus, qui praeceptor Apolloniae
Caesaris Augusti fuit, et Theodorus DE qui se diei
maluit Rhodium: quem studiose audisse, eum in eam insulam
secessisset, dicitur Tiberius Caesar. hi diversas opiniones
tradiderunt appellatique inde Apollodorei aec Theodorei ?5
ad morem certas in philosophia sectas sequendi. sed Apollo-
dori praecepta magis ex diseipulis cognoscas, quorum dili-
gentissimus in tradendo fuit Latine C. Valgius, Graece
Atticus. nam ipsius sola videtur ars edita ad Matium, quia
ceteras missa ad Domitium epistula non agnoscit. plura 30
scripsit Theodorus, euius auditorem Hermagoran sunt qui
viderint.

Romanorum primus, quantum ego quidem seiam, con-
didit aliqua in hane materiam M. Cato ille censorius, post
M. Antonius inchoavit: nam hoc solum opus eius atque id 35
ipsum imperfectum manet. secuti minus celebres, quorum
memoriam, si quo loco res poscet, non omittam. praecipuum

9 cf. Cic. de Orat. 3, 35, 111, ad Att. 6, 8, 5; Euripidis Philocteta
signifieatur, cf. Nauck fragm. trag. Graec. adesp. 8

34 cato post m. antonius ille censorius A B, se4 post om. B: corr.
Regius.

* $35

10

20

a0

35

III. 1, 13-——922. 2, 1—3. 107

vero lumen sieut eloquentiae, ita praeceptis quoque eius
dedit unieum apud nos specimen orandi docendique oratorias
artes M. Tullius, post quem tacere modestissimum foret, nisi
et rhetorieos suos ipse adulescenti sibi elapsos diceret, et
in oratoriis haec minora, quae plerumque desiderantur, sciens
omisisset. scripsit de eadem materia non pauca Cornificius,
aliqua. Stertinius, non nihil pater Gallio, aceuratius vero
priores Gallione Celsus et Laenas et aetatis nostrae Vergi-
nius, Plinius, Tutilius. sunt et hodie clari eiusdem operis
auetores, qui si omnia complexi forent, consuluissent labori
meo, sed parco nominibus viventium: veniet eorum laudi
suum tempus: ad posteros enim virtus durabit, non perveniet
invidia.

Non tamen post tot ac tantos auctores pigebit meam
quibusdam locis posuisse sententiam. neque enim me cuius-
quam sectae velut quadam superstitione imbutus addixi, et
electuris quae volent facienda copia fuit, sicut ipse plurium
in unum confero inventa, ubicumque ingenio non erit loeus,
eurae testimonium meruisse contentus. ;

Quod initium
rhetorices.

IL Nec diu nos moretur quaestio, quae rhetorices
origo sit. nam cui dubium est, quin sermonem ab ipsa
rerun natura geniti protinus homines acceperint (quod
certe principium est eius rei) huie studium et incrementum
dederit utilitas, summam ratio et exercitatio? nec
video, quare curam dicendi putent quidam inde coepisse,
quod ii qui in diserimen aliquod voeabantur, accuratius
loqui defendendi sui gratia instituerint. haec enim ut honestior
causa, ita non utique prior est, eum praesertim accusatio
praecedat defensionem, nisi quis dicet etiam gladium fabri-
catum ab eo prius, qui ferrum in tutelam sui quam qui in
perniciem alterius compararit. initium ergo dicendi dedit
natura, initium artis observatio. homines enim sicut in medi-
eina, cum viderent alia salubria, alia insalubria, ex obser-
vatione eorum effecerunt artem: ita eum in dicendo alia
utilia, alia inutilia deprehenderent, notarunt ea ad imitandum
vitandumque, et quaedam seeundum rationem eorum adie-
cerunt ipsi quoque: haee eonfirmata sunt usu, tum quae

15 fori. interposuisse.

231

22

[24

- b i4 PUE C 2 T - — - " - soT. c "Y * m zu - e - -— "wt — cwm
: *
108 -

QUINTILIANI INST. OR.

sclebat quisque docuit. Cieero quidem initium orandi eondi-
toribus urbium ac legum latoribus dedit, in quibus fuisse
vim dicendi necesse est: cur tamen hane primam originem
putet, non video, cum sint adhuc quaedam vagae et sine
urbibus ae sine legibus gentes, et tamen qui sunt in iis 5
nati et legationibus fungantur et accusent aliqua atque
defendant et denique alium alio melius loqui eredant.

Quae partes.

III. Omnis autem orandi ratio, ut plurimi maximique .
auetores tradiderunt, quinque partibus constat: inventione, 10
dispositione, elocutione, memoria, pronuntiatione
sive actione: utroque enim modo dicitur. omnis vero sermo,
quo.quidem voluntas aliqua enuntiatur, habeat necesse est
rem et verba. ac si est brevis et una conclusione finitus,
nihil fortasse ultra desideret, at oratio longior plura exigit. 15
non tantum enim refert, quid et quo modo dicamus, sed
etiam quo loco: opus ergo est et dispositione. sed neque
omnia, quae res postulat, dieere neque suo quaeque loco
poterimus nisi adiuvante memoria, quapropter ea quoque,
pars quarta erit. verum haec cuncta corrumpit ae prope- 20
modum perdit indecora vel voce vel gestu pronuntiatio:
huie quoque igitur tribuendus est necessario quintus locus.

Nec audiendi quidam, quorum est Albutius, qui tres
modo primas esse partes volunt, quoniam memoria atque
aetio natura, non arte contingant: quarum nos praecepta 25
suo loco dabimus, lieet Thrasymachus quoque idem de ac-
tione erediderit. his adiecerunt quidam sextam partem, ita
ut inventioni iudicium subnecterent, quia primum esset
invenire, deinde iudieare. ego porro ne invenisse quidem
eredo eum, qui non iudicavit: neque enim contraria, com- 36
munia, stulta invenisse dicitur quisquam, sed non vitasse.
et Cicero quidem in Rhetoricis iudicium subiecit inventioni:
mihi autem adeo tribus primis partibus videtur esse per-
mixtum (nam neque dispositio sine eo neque eloeutio fuerit),
ut pronuntiationem quoque vel plurimum ex eo mutuari 35
putem. quod hoe audacius dixerim, quod in Partitionibus .
oratoriis id easdem, de quibus supra. dietum est, quinque — '
pervenit partes. nam cum dupliciter primum divisisset in
inventionem atque elocutionem, res ae dispositionem inven- '

1 de Inv. 1, 2: de Orat. 1, 8, 33 — 36 1, 3

"- | HI. 9, 4. 3, 1—14. 109

tioni, verba et pronuntiationem elocutioni dedit quintamque con-
stituit communem ae velut eustodem omnium memoriam. idem
in /ibris de Oratore quinque rebus constare eloquentiam dicit:
in quibus postea seriptis certior eius sententia est. non minus 8
5 mihi eupidi novitatis alieuius videntur fuisse, qui adiecerunt
ordinem, eum dispositionem dixissent, quasi aliud sit dis-
positio quam rerum ordine quam optimo collocatio. Dion
inventionem modo et dispositionem tradidit, sed utramque
duplicem rerum et' verborum, ut sit elocutio inventionis,
10 pronuntiatio dispositionis, his quinta pars memoriae accedat.
heodorei fere inventionem duplicem rerum atque elocu-
tionis, deinde tres ceteras partes. Hermagoras iudicium, 9
partitionem, ordinem quaeque sunt elocutionis subicit oeco-
nomiae, quae Graece appellata ex eura rerum domesticarum
15 et hie per abusionem posita nomine Latino caret.

Est et circa hoc quaestio, quod memoriam in ordine 10
partium quidam inventioni, quidam dispositioni subiunxerunt:
nobis quartus eius locus maxime placet. non enim tantum
inventa tenere, ut disponamus, nec disposita, ut eloquamur,

20 sed etiam verbis formata memoriae mandare debemus: hae
enim omnia, quaecumque in orationem collata sunt, con-
tinentur.

Fuerunt etiam in hac opinione non pauci, ut has non 11
rhetoriees partes esse existimarent, sed opera oratoris: eius

25 enim esse invenire, disponere, eloqui et cetera. quod si

^A aceipimus, nihil arti relinquemus. nam bene dicere est oratoris,
rhetorice tamen erit bene dicendi scientia: vel ut alii putant 12
artificis est persuadere, vis autem persuadendi artis. ita in-
venire quidem et disponere oratoris, inventio autem et dis-

30 positio rhetorices propria videri potest. in eo plures dissen- 18
serunt, utrumne hae partes essent rhetorices an eiusdem
opera an, ut Áthenaeus credit, elementa, quae vocant
Grorgtiv. sed neque elementa recte quis dixerit: alioqui
tantum initia erunt, ut mundi vel umor vel ignis vel materia

35 vel corpora insecabilia: nec operum recte nomen accipient,
quae non ab aliis perficiuntur, sed aliud ipsa perficiunt:
partes igitur. nam cum sit ex his rhetorice, fieri non potest 14
ut, cum totum ex partibus constet, non sint partes totius,

8 1, 31, 142

3 libris de add. Spalding — 26 relinquemus Regius (B), relinquimus A.

AES...

-

110 QUINTILIANI INST. OR.

ex quibus eonstat. videntur autem mihi qui haee opera
dixerunt eo quoque moti, quod in alia rursus divisione
nollent in idem nomen incidere: partes enim rhetorices esse
dicebant laudativam, deliberativam, iudiecialem. quae

si partes sunt, materiae sunt potius quam artis. namque in'

his singulis rhetorice tota est, quia et inventionem et dis-
pesitionem et eloeutionem et memoriam et pronuntiationem
uaecumque earum desiderat. itaque quidam genera tria
PRSIOH OA dieere maluerunt, optime autem ii, quos secutus
est Cieero, genera causarum.

Quae genera
causarum.

IV. Sed tria an plura sint ambigitur. nee dubie prope
omnes utique summae apud antiquos auctoritatis seriptores
Aristotelen seeuti, qui nomine tantum alio contionalem
pro deliberativa appellat, hac partitione contenti fuerunt.
verum et tum leviter est temptatum, eum apud Graecos
quosdam tum apud Ciceronem in libris de Oratore, et nunc
maximo temporum nostrorum auctore prope impulsum, ut
non modo plura haec genera, sed paene innumerabilia vide-
antur. nam si laudandi ae vituperandi officium in parte
tertia ponimus, in quo genere versari videbimur, cum que-
rimur, consolamur, mitigamus, concitamus, terremus, con-
firmamus, praecipimus, obscure dieta interpretamur, narramus,
deprecamur, gratias agimus, gratulamur, obiurgamus, male-
dicimus, describimus, mandamus, renuntiamus, optamus,
opinamur, plurima alia? ut mihi in illa vetere persuasione
permanenti velut petenda sit venia quaerendumque, quo
moti priores rem tam late fusam tam breviter adstrinxerint.
quos qui errasse putant, hoc secutos arbitrantur, quod in

his fere versari tum oratores videbant: nam et laudes ae:

vituperationes scribebantur, et £rire«gíovg dicere erat moris
et plurimum in consiliis ac iudiciis insumebatur operae, ut
scriptores artium pro solis eomprehenderint frequentissima.
qui vero defendunt, tria faciunt genera auditorum: unum,

quod ad delectationem conveniat, alterum, quod consilium aeci- ;

piat, tertium, quod de causis iudicet. mihi cuneta rimanti
et talis quaedam ratio succurrit, quod omne orationis offi
eium aut in iudiciis est aut extra iudicia. eorum, de quibus
iudicio quaeritur, manifestum est genus: ea, quae ad iudicem
non veniunt, aut praeteritum habent tempus aut futurum:

10 de Orat. 1, 31, 141: Top. 24, 91 — 17 de Orat. 2, 10 sqq.

10

15

lH

-

?ü

9L
[e]

3i

35

—aM—5-

*

III. 3, 15. 4. 1—15.

praeterita laudamus aut vituperamus, de futuris deliberamus.
item omnia, de quibus dicendum est, aut certa sint necesse
est aut dubia. certa, ut cuique est animus, laudat aut cul-
pat: ex dubiis partim nobis ipsis ad electionem sunt libera,
de his deliberatur, partim allorum sententiae commissa, de
his lite contenditur.

Anaximenes iudicialem et contionalem generales partes
esse voluit, septem. autem species: hortandi, dehortandi,
laudandi, vituperandi, accusandi, defendendi, exquirendi,
quod éE£er«otixóv dicit: quarum duae primae deliberativi,
duae sequentes demonstrativi, tres ultimae iudicialis generis
sunt partes. Protagoran transeo, qui interrogandi, Spon and
mandandi, preeandi, quod evyoZ5v dixit, partes solas putat.
Plato in Sophiste iudiciali et contionali tertiam — adiecit
TgoGouiANtiX|r, quam sane permittamus nobis dicere ser-
mocinatricem: quae a forensi ratione diiungitur et est accom-
modata privatis disputationibus, cuius vis eadem profecto
est, quae dialectices. Isoerates in omni genere inesse laudem
ae vituperationem existimavit.

Nobis et tutissimum est auctores plurimos sequi et
ità videtur ratio dictare. est igitur, ut dixi, unum genus,
quo laus ae vituperatio continetur, sed est appellatum a
parte meliore laudativum: idem alii demonstrativum
vocant. utrumque nomen ex Graeco creditur fluxisse: nam
éyxouicotuxóv aut Zxriózixvixóv. dieunt. sed mihi Zmizxrixóv
non tam demonstrationis vim habere quam ostentationis
videtur et multum ab illo Zyxoutaórixo differre: nam ut con-
tinet laudativum in se genus, ita non intra hoc solum con-
sistit. an quisquam negaverit panegyricos ézióeuxrixoóg esse?
atqui formam suadendi habent et plerumque de utilitatibus
Graeciae loquuntur: ut eausarum quidem genera tria sint,
sed ea tum in negotiis, tum in ostentatione posita. nisi forte
non ex Graeeo mutuantes demonstrativum vocant, verum
id sequuntur, quod laus ac vituperatio quale sit quidque
demonstrat. alterum est deliberativum, tertium iudiciale.
ceterae species in haec tria incident genera: nee invenietur
ex lis ulla, in qua non laudare aut vituperare, suadere aut
dissuadere, intendere quid vel depellere debeamus. illa

14 p. 222 €

33 mutuantes ed. Alkd., mutantes ?/ibri.

——Á 2Ó40ÓÀ 6

10

11

13

14

15

BET WT EEU Drm SPACES NS CNDRTPRIOT T r7 881 PERIERE
z : k ^ um : ' E Li : udi. , , - E

112 QUINTILIANI INST. OR.

quoque sunt communia, conciliare, narrare, docere, augere,

minuere, concitandis eomponendisve ádfectibus animos au-
16 dientium fingere. ne iis quidem accesserim, qui laudativam

materiam honestorum, deliberativam . utilium, iudicialem

iustorum quaestione contineri putant, eeleri magis ae rotunda 5

usi distributione quam vera: stant enim quodam modo mutuis

auxiliis omnia. nam et in laude iustitia utilitasque tractatur

et in consiliis honestas, et raro iudicialem inveneris eausam,

in cuius parte non aliquid eorum, quae supra diximus,

reperiatur. 10

Quibus contine-
atur omnis ratio
dicendi,

1 V. Omnis autem oratio constat aut ex iis quae signi-
fieantur, aut ex iis quae significant, id est rebus et verbis.
faeultas orandi consummatur natura, arte, exercitatione,
eui partem quartam adiciunt quidam imitationis, quam 15

2 nos arti subicimus. tria sunt item, quae praestare debet
orator, ut doceat, moveat, delectet. haec enim clarior
divisio quam eorum, qui totum opus in res et in adfectus
pone non semper autem omnia in eam, quae tracta-

itur, materiam cadent. erunt enim quaedam remotae ab 20
adfectibus, qui ut non ubique habent locum, ita quoeumque

3 irruperunt, plurimum valent. praestantissimis auctoribus
placet alia in rhetorice esse, quae probationem desiderent,
alia quae non desiderent, cum quibus ipse consentio. quidam
vero, ut Celsus, de nulla re dicturum oratorem, nisi de qua 26
quaeratur, existimant: eui eum maxima pars seriptorum
repugnat, tum etiam ipsa partitio, nisi forte laudare, quae
constet esse honesta, et vituperare, quae ex confesso sint
turpia, non est oratoris offieium.

4 Illud iam omnes fatentur esse quaestiones aut in 30
seripto aut in non scripto. in scripto sunt de iure, in
non scripto de re: illud rationale, hoc legale genus
Hermagoras atque eum seeuti vocant, id est vouuxóv et
Àoyixóv. idem sentiunt qui omnem quaestionem ponunt in
rebus et verbis. 35

Item ^eonvenit quaestiones esse aut infinitas aut
finitas. infinitae sunt, quae remotis personis et temporibus

8 honesta B — 9 p. non a. G. Meyer, non p. a. libri — 16 debet
ed. Gryph., debeat libri — 30 q. in se. et in A. — 32 illud legale, hoc
rationale edd, ve't.

10

30

35

H.-d. T4. &; Ted 113

et loeis ceterisque similibus in utramque partem tractantur,
quod Graeci 8écw dicunt, Cieero propositum, alii quae-
stiones universales civiles, alii quaestiones philo-
sopho convenientes, Athenaeus partem causae appellat.
hoc genus Cicero seientia et actione distinguit, ut sit scientiae
fan providentia mundus. regatur, aetionis (an aecedendum
ad rem publieam administrandam'. primum trium generum
'an sit, quid sit, quale sit omnia enim haec ignorari possunt:
sequens duorum 'quo modo adipiscamur, quo modo utamur.
fintae autem sunt ex eomplexu rerum, personarum, tem-
porum eeterorumque, quae $.zo8éssg a Graecis dicuntur,
eausae a nostris. in his omnis quaestio videtur circa res
personasque consistere. amplior est semper infinita, inde
enim finita descendit. quod ut exemplo pateat, infinita est
fan uxor ducenda', finita 'an Catoni ducenda', ideoque esse
suasoria potest. sed etiam remotae a personis propriis ad
aliquid referri solent. est enim simplex 'an res publica ad-
ministranda': refertur ad aliquid 'an in tyrannide admini-
stranda'. sed hie quoque subest velut latens persona:
tyrannus enim geminat quaestionem, subestque et temporis
et qualitatis tacita vis: nondum tamen hoc proprie dixeris
causam. hae autem, quas infinitas voco, et generales
appellantur: quod si est verum, finitae speciales erunt.
in omni autem speciali utique inest generalis, ut quae sit
prior. ae neseio an in eausis quoque, quidquid in quae-
stionem venit qualitatis, generale sit. Milo Clodium oecidit,
iure occidit insidiatorem: nonne hoc quaeritur, an sit
ius insidiatorem occidendi? quid in coniecturis? non illa
generalia: '(an causa sceleris odium? cupiditas? an tor-
mentis eredendum? testibus an argumentis maior fides
habenda?' nam fnitione quidem comprehendi nihil non in
universum certum erit. quidam putant etiam eas theses
posse aliquando nominari, quae personis causisque con-
tineantur, aliter tantummodo positas, ut causa sit, cum
Orestes aceusatur, thesis an Orestes recte sit absolutus:
euius generis est fan Cato recte Mareiam Hortensio tradi-
derit. hi thesin a eausa sie distinguunt, ut illa sit specta-
tivae partis, haec activae: illie enim veritatis tantum gratia
disputari, hie negotium agi.

2 Top. 21, 79—81 — 5 Partit, orat. 18,62
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. I. 8

—Ete i.

2

8

Ld weg

"Ie qeaemmmpev VERCEPUIRPREDDEIEERCE"U"PEIEIPITRMMS "UU"
*
E

114 QUINTILIANI INST. OR.

12 Quamquam inutiles quidam oratori putant universales
quaestiones, quia nihil prosit, quod constet ducendam esse
uxorem vel administrandam rem publicam, si quis vel aetate
vel valetudine impediatur. sed non omnibus eius modi quae-
stionibus sic occurri potest, ut illis (sitne virtus finis, rega- 5

13 turne providentia mundus': quin etiam in iis, quae ad per-
sonam referuntur, ut non est satis generalem tractasse
quaestionem, ita perveniri ad speciem nisi illa prius excussa
non potest. nam quo modo 'an sibi uxor ducenda sit' deli-
berabit Cato, nisi constiterit uxores esse ducendas? et quo 10
modo 'an ducere debeat Marciam' quaeretur, nisi Catoni

14 ducenda uxor est? sunt tamen inscripti nomine Hermagorae
libri, qui confirmant illam opinionem, sive falsus est titulus

sive alius hic Hermagoras fuit. nam eiusdem esse quo modo

possunt, qui de hac arte mirabiliter multa composuit, cum, 15

sieut ex Cieeronis quoque Rhetorieo primo manifestum est,

materiam rhetoriees in theses et causas diviserit? quod
reprehendit Cicero ac thesin nihil ad oratorem pertinere
contendit totumque hoc genus quaestionis ad philosophos

refert. sed ine liberet respondendi verecundia, et quod 20

ipse hos libros improbat, et quod in Oratore atque iis,

quos de Oratore scripsit, et Topicis praecipit, ut a propriis
ersonis atque temporibus avocemus controversiam, quia
pee dicere liceat de genere quam de specie, et

quod in universo probatum sit, in parte probatum 25

16 esse necesse sit. status autem in hoe omne genus materiae
idem qui in causas cadunt. adhue adieitur alias esse quae-
stiones in rebus ipsis, alias, quae ad aliquid referantur:
illud (an uxor ducenda', hoe 'an seni ducenda': illud *'an
fortis, hoc 'an fortior' et similia. 30

17 Causam finit Apollodorus, ut interpretatione Valgi
discipuli eius utar, ita: causa est negotium omnibus
suis partibus spectans ad quaestionem, aut causa
est negotium, cuius finis est controversia. ipsum
deinde negotium sie finit: negotium est congregatio 35
personarum, loeorum, temporum, causarum, modo-
rum, casuum, factorum, instrumentorum, sermonum,

—
Qx

16 de Inv. 1, 6 — 21 Orat. 14, 45; de Orat. 3, 30: Top. 21 --
23 Orat. 14, 45

1 oratori Hegius (Par. 2), orationi A B.

10

15

20

25

30

35

III. 5, 129—18. 6, 1—5. 115

scriptorum et non scriptorum. causam nunc intellegamus
ozó9s0iw, negotium zeoíor«Gi. sed et ipsam causam quidam
similiter finierunt, ut Apollodorus negotium. Isocrates autein
causam esse ait quaestionem finitam civilem aut rem
controversam in personarum finitarum complexu,
Cicero his verbis: eausa certis personis, locis, tem-
poribus, actionibus, negotiis cernitur aut in om-

nibus aut in plerisque eorum.
Quid sit status.

VI. Ergo cum omnis causa contineatur aliquo statu,
prius quam dicere adgredior, quo modo genus quodque
causae sit traetandum, id quod est commune omnibus, quid
sit status et unde ducatur et quot et qui sint, intuendum
puto. quamquam id nonnulli ad iudieciales tantum pertinere
materias putaverunt, quorum inscitiam, cum omnia tria ge-
nera fuero exsecutus, res ipsa deprehendet. quod nos statum,
id quidam constitutionem vocant, alii quaestionem,
ali quod ex quaestione appareat, Theodorus caput,
ad quod referantur omnia, id est xegiAetov yevixóratov,
quorum diversa appellatio, vis eadem est: nece interest di-
scentium, quibus quidque nominibus appelletur, dum res ipsa
manifesta sit. statum Graeci orci vocant, quod nomen [non]
primum ab Hermagora traditum putant, id alii a Naucrate
Isocratis discipulo, alii a Zopyro Clazomenio: quamquam
videtur Aeschines quoque in oratione contra Ctesiphontem
uti hoc verbo, eum a iudieibus petit, ne Demostheni per-
mittant evagari, sed eum dicere de ipso eausae statu cogant.
quae appellatio dicitur dueta vel ex eo, quod ibi sit primus
eausae congressus, vel quod in hoe causa consistat. et
nominis quidem haec origo: nune quid sit. statum quidam
dixerunt primam causarum conflictionem: quos recte
sensisse, parum elocutos puto. non enim est status prima
conflietio "fecisti, non feci', sed quod ex prima conflietione
nascitur, id est genus quaestionis: 'fecisti, non feci, an
fecerit? hoc fecisti, non hoc feci, quid fecerit?' quia ex his
apparet illud coniectura, hoc finitione quaerendum atque in
eo pars utraque insistit, erit quaestio coniecturalis vel finitivi

6 Top. 21, 80 — 24 8 206 Bekk.

1 intelligimus Go/A. — 17 17 ad q. r. omnia transposuit. Kiderlin,
in. libris leguntur, post yevixázetov — 91 non seclusi — 22 nb Naucrate
Philander, abeucrate A B.

8*

2

patei ers NCNESRESS C TENUIT uS, DRY n iri cn i i Qr ^s - qme rogo * DEWUWCTUNA C:
. * ' ni. Tm

QUINTILIANI INST. OR.

6 status. quid si enim dicat quis (sonus est duorum inter se
corporum conflietio', erret, ut opinor: non enim sonus est
conflietio, sed ex conflietione. sed hoc levius: intellegitur
enim uteumque dietum. inde vero ingens male interpretan-
tibus innatus est error, qui quia primam conflietionem
legerant, crediderunt statum semper ex prima quaestione

7 ducendum, quod est vitiosissimum. nam quaestio nulla non
habet utique statum (constat enim ex intentione et depul-
sione), sed aliae sunt propriae causarum, de quibus ferenda
sententia est, aliae adductae extrinsecus, aliquid tamen ad
summam causae conferentes velut auxilia quaedam: quo fit
ut in controversia una plures quaestiones esse dicantur.

8 harum porro plerumque levissima quaeque primo loco fun-
gitur. namque et illud frequens est, ut ea, quibus minus
confidimus, cum tractata sunt, omittamus interim sponte
nostra velut donantes, interim ad ea, quae sunt potentiora,

9 gradum ex iis fecisse contenti. simplex autem causa, etiamsi
varie defenditur, non potest habere plus uno, de quo pro-
nuntietur, atque inde erit status causae, quod et orator

raecipue sibi obtinendum et iudex spectandum maxime

10 intellegit: in hoe enim eausa consistet. ceterum quaestionum
possunt esse diversi. quod ut brevissimo pateat exemplo,
cum dicit reus 'etiam si feci, recte feci', qualitatis utitur
statu: cum adieit 'sed non feci', coniecturam movet. semper
autem firmius est non fecisse, ideoque in eo statum esse
iudieabo, quod dieerem, si mihi plus quam unum dicere

11 non liceret. recte igitur est appellata causarum prima con-
flietio, non quaestionum. nam et pro Rabirio Postumo Cicero
prima parte orationis in hoc intendit, ut actionem competere
in equitem Romanum neget, secunda nullam ad eum pecu-
niam pervenisse confirmat. statum tamen in eo dicam fuisse,

12 quod est potentius. nec in causa Milonis cirea primas quae-

stiones, quae sunt ante prooemium positae, iudicabo con-
flixisse eausam, sed ubi totis viribus insidiator Clodius
ideoque iure interfectus ostenditur. et hoc est, quod ante
omnia constituere in animo suo debeat orator, etiam si pro
eausa plura dicturus est, quid maxime liquere iudici velit.
uod tamen ut primum eogitandum, ita non ütique primum
dieenduss erit.

1 quid enim? si Hegius — 29 prima parte ed. A!d, primam partem
AB — 33 ante propositionem post pr. Kiderlin.

alf.

10

20

25

80

35

L. usa nnper » ; Yr ! "d
RE "m
Mig «e

III. 6, 6—19. 117

Unde ducatur.

Alii statum erediderunt primam eius, eum quo ageretur»
deprecationem. quam sententiam his verbis Cicero com-
pleetitur: in quo primum insistit quasi ad repugnan-
dum congressa defensio. unde rursus alia quaestio, an
eum semper is faciat, qui respondet. cui rei praecipue
repugnat Coimeltus Celsus dieens non a depulsione sumi,
sed ab eo, qui propositionem suam confirmet: ut, si
hominem occisum reus negat, status ab accusatore naseatur,

10 quia is velit probare: si iure oceisum reus dicit, translata

probationis necessitate idem a reo fiat et sit eius intentio.
cui non aecedo equidem: nam est vero propius, quod contra
dieitur, nullam esse litem, si is, eum quo agatur, nihil re-
spondeat, ideoque fieri statum a respondente. mea tamen

15 sententia varium id est et accidit pro condicione causarum,

quia et videri potest propositio aliquando statum facere, ut
in coniecturalibus causis (utitur enim coniectura magis qui
agit, quo moti quidam eundem a reo infitialem esse
dixerunt) et in syllogismo tota ratiocinatio ab eo est, qui

?0 intendit. sed quia videtur illic quoque necessitatem hos

25

status exsequendi facere qui negat (is enim si dicat /non
feci', coget adversarium coniectura uti, et si dicat 'non habes
legem', syllogismo), concedamus ex depulsione nasci statum.
nihilo minus enim res eo revertetur, ut modo is qui agit,
modo is eum quo agitur, statum faciat. sit enim accusatoris
intentio *hominem occidisti', si negat reus, faciat statum qui
negat. quid? si confitetur, sed iure a se adulterum dicit
occisum (nempe legem esse certum est, quae permittat), nisi
aliquid accusator respondet, nulla lis est. *non fuit' inquit

380 'adulter': ergo depulsio incipit esse actoris, ille statum faciet.

35

ita erit quidem status ex prima depulsione, sed ea fiet ab
aeeusatore, non a reo. quid quod eadem quaestio potest
eundem vel aecusatorem facere vel reum? *qui artem ludicram
exereuerit, in quattuordecim primis ordinibus ne sedeat':
qui se praetori in hortis ostenderat neque erat productus,
sedit in quattuordecim ordinibus. nempe intentio est: 'artem
ludieram exereuisti', depulsio: (non exercui artem ludieram',
quaestio: *quid sit artem ludieram exercere. si aecusabitur

3 Top. 25, 93

20 illie Regius, illi A, illis B.

15

16

17

20

21

22

23

24

118 QUINTILIANI INST. OR.

theatrali lege, depulsio erit rei: si excitatus fuerit de spec-
taculis et aget iniuriarum, depulsio erit accusatoris. fre-
quentius tamen illud aecidet, quod est a plurimis traditum.
effugerunt has quaestiones qui dixerunt, statum esse id,
quod appareat ex intentione et depulsione, ut 'fecisti', 'non
feci' aut 'recte feci'. viderimus tamen, utrum id sit status
an in eo status. Hermagoras statum vocat, per quem subiecta
res intellegatur et ad quem probationes etiam partium
referantur. nostra opinio semper haec fuit, cum essent fre-
quenter in causa diversi quaestionum status, in eo credere
statum causae, quod esset in ea potentissimum et in quo
maxime res verteretur. id si quis generalem quaestionem
vel caput generale dicere malet, cum hoe mihi non erit
pugna, non magis quam si aliud adhue, quo idem intelle-
gatur, eius rei nomen invenerit, quamquam tota volumina in
hane disputationem impendisse multos sciam: nobis statum
dici placet. sed cum in aliis omnibus inter scriptores summa
dissensio est, tum in hoc praecipue videtur mihi studium
quoque diversa tradendi fuisse: adeo nec qui sit numerus
nec quae nomina nec qui generales quive speciales sint
status convenit.

Ac primum Aristoteles elementa decem constituit, circa
quae versari videatur omnis quaestio: ovoíav, quam Plautus
essentiam vocat (neque sane aliud est eius nomen Latinum),
sed ea quaeritur 'an sit. qualitatem, cuius apertus intel-
lectus est: quantitatem, quae duplieiter a posterioribus
divisa est, quam magnum et quam multum sit: ad aliquid,
unde dueta est translatio et comparatio: post haec ubi et
quando: deinde facere, pati, habere, quod est quasi
armatum esse, vestitum esse: novissime xsió)c,, quod est
compositum esse quodam modo, ut iacere, sedere. sed
ex iis omnibus prima quattuor ad status pertinere, cetera
ad quosdam locos argumentorum videntur. alii novem ele-
menta posuerunt: personam, in qua de animo, corpore,
extra positis quaeratur, quod pertinere ad coniecturae et
qualitatis instrumenta video: tempus, quod z9óvov vocant,
ex quo quaestio, an is, quem, dum addicta est, mater
peperit, servus sit natus: locum, unde controversia videtur,

31 ut iacere sedere Spalding, ut calere stare irasci Bn s. 1 A: ut
calere facere stare irasci Bn corr. Bg N (sed hic calefacere) — 38 locum
ed. Gryph., locus AB.

5

20

30

35

10

III. 6, 20—32. 119

an fas fuerit tyrannum in templo occidere, an exulaverit
qui domi latuit: tempus iterum, quod x«igóv appellant:
hanc autem videri volunt speeiem illius temporis, ut aestatem
vel hiemem, huie subicitur ille in pestilentia comisator:
acetum, id est zgG&w, quod eo referunt, sciens commiserit
an insciens, necessitate an casu, et talia: numerum, qui
cadit in speciem quantitatis, an Thrasybulo triginta praemia
debeantur, quia tot tyrannos sustulerit: causam, cui plurimae
subiacent lites, quotiens factum non negatur, sed quia iusta
ratione sit factum, defenditur: vgóxov, eum id, quod alio
modo feri licet, alio dicitur factum: hine est adulter loris
caesus vel fame necatus: occasionem factorum, quod est

apertius, quam ut vel interpretandum vel exemplo sit demon-

20

[i
c

80

35

strandum, tamen &goouég égyov vocant. hi quoque nullam
quaestionem extra haee putant. quidam detrahunt duas
partes, numerum et oecasionem, et pro illo, quod dixi actum,
subieiunt res, id est zocyuere. quae ne praeterisse viderer,
satis habui attingere. ceterum his nec status satis ostendi
nee omnes contineri locos credo, quod apparebit diligentius
legentibus quae de utraque re i psal erunt enim plura
multo, quam quae his elementis comprehenduntur.

Apud plures auctores legi, placuisse quibusdam unum
omnino statum esse coniecturalem: sed quibus placuerit,
neque illi tradiderunt neque ego usquam reperire potui.
rationem tamen hane secuti dicuntur, quod res omnis signis
colligeretur. quo modo licet qualitatis quoque solum statum
faciant, quia ubique, qualis sit cuiusque rei natura, quaeri
potest. sed utroeumque modo sequetur summa confusio.
neque interest, unum quis statum faciat an nullum, si omnes
causae sunt condicionis eiusdem. coniectura dicta est a
coniectu, id est directione quadam rationis ad veritatem,
unde etiam somniorum atque ominum interpretes conieectores
vocantur. appellatum tamen est hoc genus varie, sicut sequen-
tibus bI

Quot et qui status,

Fuerunt qui duos status facerent: Archedemus con-
iecturalem et finitivum exelusa qualitate, quia sie de
ea quaeri existimabat 'quid esset iniquum? quid iniustum?
quid dieto audientem non esse?' duod voeat de eodem et

26

21

28

29

30

31

40 alio. huic diversa sententia eorum fuit, qui duos quidem 32

3 h. a. quidam v. Kiderlin.

ies.

33

34

35

B6

87

38

89

u^ "T TECRUE gT-A VM ae ocn

120 QUINTILIANI INST. OR.

status esse voluerunt, sed unum infitialem, alterum iuri-
dieialem. infitialis est, quem dicimus coniecturalem, eui
ab infitiando nomen alii in totum dederunt, alii in partem,
qui accusatorem coniectura, reum infitiatione uti putaverunt.
iuridicialis est, qui Graece dieitur óuxewoAoyixóg. sed
quem ad modum ab Archedemo qualitas exclusa est, sic ab
his repudiata finitio. nam subieiunt eam iuridiciali quaeren-
dumque arbitrantur, iustumne sit sacrilegium appellari quod
obieiatur vel furtum vel amentiam: qua in opinione Pam-
s fuit, sed qualitatem in plura partitus est: plurimi
einceps, mutatis tantum nominibus, in rem, de qua
constet etin rem, de qua non constet. nam est verum,
nec aliter fieri potest, quam ut aut certum sit faetum esse
quid aut non sit: si non est certum, coniectura sit, si certum
est, reliqui status. nam idem dicit Apollodorus, eum quae-
stionem aut in rebus extra positis, quibus coniectura
explieatur, aut in nostris opinionibus existimat positam,
quorum illud zgeyuerixóv, hoc zeoi évvoíag vocat. idem, qui
&zx9óAgzrov et zooAgzxtixóv dicunt, id est dubium et prae-
sumptum, quo significatur de quo liquet. idem Theodorus,
qui de eo an sit et de aecidentibus ei, quod esse
constat, id est zeol ovoívg x«l Gcvufsuxórov existimat
quaeri. nam in his omnibus prius genus coniecturam habet,
sequens reliqua. sed haec reliqua Apollodorus duo vult esse,
qualitatem et de nomine, id est finitivam: Theodorus,
quid, quale, quantum, ad aliquid. sunt et qui de
eodem et de alio modo qualitatem esse, modo fini-
tionem velint. in duo et Posidonius dividit, vocem et res.
in voee quaeri putat /an significet, quid, quam multa, quo
modo': rebus coniecturam, quod x«r' «lot)5joiw vocat, et
qualitatem et finitionem, cui nomen dat xcr' £vvoi«v, et ad
aliquid. unde et illa divisio est, alia esse scripta, alia in-
scripta. Celsus Cornelius duos et ipse fecit status generales,
an sit? quale sit? priori subiecit finitionem, quia aeque
uaeratur, an sit sacrilegus, qui nihil se sustulisse de templo
iecit et qui privatam pecuniam confitetur sustulisse. quali-
litatem in rem et seriptum dividit. scripto quattuor partes
legales exclusa translatione, quantitatem et mentis quae-
stionem coniecturae subiecit. est etiam alia in duos divi-
dendi status ratio, quae docet aut de substantia contro-
versiam esse aut de qualitate, ipsam porro qualitatem
aut in summo genere consistere aut in succedentibus.

25

30

35

40

16

15

20

25

80

35

III. 6, 33—46. 121

de substantia est eonieetura: quaestio enim tractatur rei, an
facta sit, an fiat, an futura sit, interdum etiam mentis: idque
melius, quam quod iis paco. qui statum eundem facti
nominaverunt, tamquam de praeterito tantum et tantum de
faeto quaereretur. pars qualitatis, quae est de summo genere,
raro in iudicium venit, quale est *idne sit honestum, quod
vulgo laudatur' suecedentium autem aliae de communi
appellatione, ut fsitne sacrilegus, qui pecuniam privatam ex
templo furatus est, aut de re denominata, ubi et factum
esse certum est nec dubitatur, quid sit quod faetum est.
cui subiacent omnes de honestis, iustis, utilibus quaestiones.
his etiam ceteri status contineri dieuntur, quia et quantitas
modo ad coniecturam referatur, ut *maiorne sol quam terra,
modo ad qualitatem *quanta poena quempiam quantove
praemio sit adfici iustum', et translatio versetur circa quali-
tatem et definitio pars sit translationis: quin et contrariae
leges et ratiocinativus status, id est syllogismus, et plerum-
que scripti et voluntatis aequo nitantur, nisi quod hic tertius
aliquando coniecturam aecipit *quid senserit legis constitutor',
ambiguitatem vero semper coniectura explicari necesse sit,
quia, cum sit manifestum verborum incelloctndn esse dupli-
cem, de sola quaeritur voluntate.

A plurimis tres sunt facti generales status, quibus et
Cicero in Oratore utitur, et omnia, quae aut in controversiam
aut in contentionem veniant, contineri putat, sitne? quid
sit? quale sit? quorum nomina apertiora sunt, quam ut
dicenda sint. idem "Paisüclóà sentit. tres fecit et M. Antonius
his quidem verbis: paucae res sunt, quibus ex rebus
omnes orationes nascuntur, factum non factum, ius
iniuria, bonum malum. sed quoniam, quod iure dieimur
fecisse, non hune solum intellectum habet, ut lege, sed illum
quoque, ut iuste fecisse videamur, secuti Ántonium apertius
voluerunt eosdem status distinguere. itaque dixerunt coniec-
turalem, legalem, iuridicialem, qui et Verginio placent.
horum deinde fecerunt species, ita ut legali subicerent fini-
tionem et alios, qui ex scripto ducuntur, legum eontra-
riarum, quae &vrtvouí«c dicitur, et scripti et sententiae
vel voluntatis, id est x«v& Qgvóv xal Óutvoiwv et ueváAqvuv,
quam nos varie translativam, transumptivam, trans-

40 positivam vocamus, GvA4oyiGuóv, quem accipimus ratioci-

24 14, 45

Mise...

CYTNEUS UG WT P "Ua Cw at *

40

41

42

43

14

45

46

MOM TOUS UEM zd - EAS 67 2*9 P Tu (7 7 pomo vam ACQESCE CNW TR orco CV MEC)
* * d
122 Ses

QUINTILIANI INST. OR,

nativum vel collectivum, ambiguitatis, quae dugifoA(«
nominatur: quos posui, quia et ipsi a plerisque status appel-
lantur, cum quibusdam legales potius quaestiones eas
diei placuerit.

4T Quattuor fecit Athenaeus, zooroeztixijv oráow vel z«g- 5
oguwtuxv, id est exhortativum, qui suasoriae est pro-
prius, 6vvrtAvsiv, qua coniecturam significari magis ex his,
quae sequuntur, quam ex ipso nomine apparet, 9zcAAcxtunjv,
ea finitio est, mutatione enim nominis constat, iuridicialem,
eadem appellatione Graeca qua ceteri usus: nam est, ut 10

48 dixi, Sata in nominibus differentia. sunt qui CzeAAcxtixáv
translationem esse existiment, secuti hane mutationis si-
gnificationem.fecerunt alii totidem status, sed alios an sit?quid

19 sit? quale sit? quantum sit? ut Caecilius et Theon. Aristo-
telesin Rhetoricis an sit, quale, quantum et quam multum 15
sit, quaerendum putat. quodam tamen loco finitionis quoque
vim intellegit, quo dicit quaedam sie defendi: 'sustuli, sed

50 non furtum feci, percussi, sed non iniuriam feci. posuerat
et Cicero in libris rhetorieis facti, nominis, generis,
actionis, ut in facto coniectura, in nomine finitio, in genere 20
qualitas, in actione ius intellegeretur: iuri subiecerat trans-
lationem. verum hic legales quoque quaestiones alio loco
tractat ut species actionis.

51 Fuerunt qui facerent quinque: coniecturam, finitio-
nem, qualitatem, quantitatem, ad aliquid. Theodorus 25
quoque, ut dixi, isdem generalibus capitibus utitur: an sit?
quid sit? quale sit? quantum sit? ad aliquid. hoe ulti-
mum maxime in comparativo genere versari putat, quoniam
melius ac peius, maius et minus nisi alio relata non intelle-

52 guntur. sed in illas quoque translativas, ut supra significavi, 30
quaestiones incidit (an huic ius agendi sit, vel facere aliquid
conveniat, an contra hune, an hoc tempore, an sic': omnia

58 enim ista referri ad aliquid necesse est. alii sex status putant:
coniecturam, quam 7éve6tv vocant, et qualitatem et pro-
prietatem, id est /óiórgr«, quo verbo finitio ostenditur, et 35
quantitatem, quam c£v dicunt, et comparationem et

14 1, 13, 9 — 16 ib. 1, 13. — 19 de Inv. 1, 8, 10. — 22 Part.
orat. 31 et 38

156 in rhetoricis an sit B, in rbhetoricis etiam sie omne diuidet in
ueritatem et petenda ac fugienda, quod est suasoriae, et de eodem atque
alio, partiendo tamen ad haec peruenit. an sit Ab — 31 incidit Cap-
peronnier, incidunt /ibri — 37 adhue Zegius (A), abhoc Bn, ob hoc Bg.

ge Tw ERU PERPE rmm re EUR Se
: III. 6, 47—61. 123

10

15

translationem, cuius adhue novum nomen inventum est
uétáotaGig, novum, inquam, in statu, alioqui ab Hermagora
inter species iuridiciales usitatum. aliis septem esse plaeuit,
a quibus nec translatio nec quantitas nec comparatio recepta
est, sed in horum trium locum subditae quattuor legales
adiectaeque tribus illis rationalibus. alii pervenerunt usque
ad octo translatione ad septem superiores adiecta. a quibus-
dam deinde divisa ratio est, ut status rationales appellarent,
quaestiones, quem ad modum supra dixi, legales, in illis de
re, in his de scripto quaereretur. quidam in diversum hos
status esse, illas quaestiones maluerunt. sed alii rationales
tres putaverunt, an sit, quid sit, quale sit, Hermagoras
solus quattuor, coniecturam, proprietatem, transla-
tionem, qualitatem, quam per accidentia, id est xe«t&
cuufefnxós, voeat hac interpretatione: an illi accidat viro
bono esse vel malo. hane ita dividit: de adpetendis et
fugiendis, quae est pars deliberativa: de persona, ea
ostenditur laudativa: negotialem, quam zg«yuerixijv vocat,
in qua de rebus ipsis quaeritur, remoto personarum ceom-

20 plexu, ut 'sitne liber qui est in adsertione, an divitiae super-
L , q P

iam pariant, an iustum quid, an bonum sit': iuridicialem,
in qua fere eadem, sed certis destinatisque personis quae-
rantur: 'an ille iuste hoc fecerit vel bene'. nec me fallit in
primo Ciceronis Rhetorico aliam esse loci negotialis inter-

25 pretationem, eum ità scriptum sit: negotialis est, in qua,

quid iuris ex civili more et aequitate sit, conside-
ratur: cui diligentiae praeesse apud nos iure con-
sulti existimantur. sed quod ipsius de his libris iudicium
fuerit, supra dixi. sunt enim velut regestae in hos commen-

30 tarios, quos adulescens deduxerat, scholae: et si qua est in

iis eulpa, tradentis est, sive eum movit, quod Hermagoras
prima in hoc loco posuit exempla ex quaestionibus iuris,
sive quod Graeci zg«yuerixovg vocant iuris interpretes. sed
Cicero quidem his pulcherrimos illos de Oratore substituit,

35 ideoque culpari, tamquam falsa praecipiat, non potest. nos

t mma

ad Hermagoran. translationem hic primus omnium tra-
didit, quamquam semina eius quaedam citra nomen ipsum
apud Aristotelen reperiuntur. legales autem quaestiones has
fecit: scripti et voluntatis (quam ipse vocat x«r& ómróv

24 de Inv. 1, 11, 14

2 inquam Zegius, tàquam AB.

ib...

55

56

58

59

63

64

65

66

67

68

69

- "WR B - - E - í yp n wp [37,90 " ? sY.-

194 . QUINTILIANI INST. OR.

xci vzxt5aíosOww, id est dictum et exceptionem: quorum prius
ei cum omnibus commune est, exceptionis nomen minus usi-
tatum), ratiocinativum, ambiguitatis, legum econtra-
riarum. Albutius eadem divisione usus detrahit transla-
tionem, subieiens eam iuridiciali. in legalibus quoque quae-
stionibus nullum putat esse, qui dicatur ratiocinativus. scio
plura inventuros adhuc, qui legere antiquos studiosius volent,
sed ne haec quoque excesserint modum vereor.

Ipse me paulum in alia, quam prius habuerim, opinione
nune esse confiteor. et fortasse tutissimum erat famae modo
studenti nihil ex eo mutare, quod multis annis non sen-
sissem modo verum etiam adprobassem. sed non sustineo
esse conscius mihi dissimulati, in eo praesertim opere, quod
ad bonorum iuvenum aliquam utilitatem componimus, in
ulla parte iudicii mei. nam et Hippocrates clarus arte medi-
cinae videtur honestissime fecisse, quod quosdam errores
suos, ne posteri errarent, confessus est, et M. Tullius non
dubitavit aliquos iam editos libros aliis postea scriptis ipse
damnare, sieut Catulum atque Lucullum et hos ipsos, de
quibus modo sum locutus, artis rhetoricae: etenim superva-
cuus foret in studiis longior labor, si nihil liceret melius
invenire praeteritis. neque tamen quidquam ex iis, quae tum
praecepi, supervaeuum fuit: ad easdem enim partieulas haec

uoque quae nune praecipiam, revertentur: ita neminem
didicisse paeniteat, colligere tantum eadem ae disponere
paulo signifieantius conor. omnibus autem satis factum volo,
non me hoe serius demonstrare aliis, quam mihi ipse per-
suaserim. secundum plurimos auctores servabam tres ra-
tionales status: coniecturam, qualitatem, finitionem,
unum legalem. hi mihi status generales erant. legalem in
quinque species partiebar: seripti et voluntatis, legum
eontrariarum, collectivum, ambiguitatis, translati-
onis. nune quartum ex generalibus intellego posse removeri,
sufficit enim prima divisio, qua diximus alios rationales,
alios legales esse: ita non erit status, sed quaestionum genus,
alioqui et rationalis status esset. ex iis etiam, quos speci-
ales vocabam, removi translationem, frequenter quidem
(sieut omnes, qui me secuti sunt, meminisse possunt) testatus
et in ipsis etiam illis sermonibus me nolente vulgatis hoe
tamen complexus, vix in ulla controversia translationis
statum posse reperiri, ut non et alius in eadem recte dici
videretur, ideoque a quibusdam eum exclusum. neque ignoro

5

10

15

90

25

80

35

40

cO

10

20

80

none REUT
III. 6, 62— 77. 1

UL

9

multa transferri, cum in omnibus fere causis, in quibus ce-
eidisse quis formula dicitur, hae sint quaestiones, 'an huic,
an cum hoe, an hae lege, an apud hune, an hoc tempore
liceat agere' et si qua sunt talia. sed personae, tempora,
actiones ceteraque propter aliquam causam transferuntur:
ita non est in translatione quaestio, sed in eo, propter quod
transferuntur. Ánon debes apud praetorem petere fidei com-
inissum, sed apud consules: maior enim praetoria cognitione
summa est. quaeritur, an maior summa sit: facti contro-
versia est. (non licet tibi agere meeum: cognitor enim fieri
non potuisti': iudicatio an potuerit. (non debuisti interdicere,
sed petere': an recte interdietum sit ambigitur. quae omnia
suecedunt legitimis quaestionibus. an non praescriptiones,
etiam in quibus maxime videtur manifesta translatio, easdem
omnes species habent, quas eae leges, quibus agitur, ut aut
de nomine aut seripto et sententia vel ratiocinatione quae-
ratur? deinde status ex quaestione oritur: translatio non
habet quaestionem, de qua contendit orator, sed propter
quam contendit. hoc apertius: 'oecidisti hominem: non oe-
eidi': quaestio an occiderit, status coniectura. non est tale:
'habeo ius actionis: non habes': ut sit quaestio an habeat,
et inde status. accipiat enim actionem necne ad eventum
pertinet, non ad causam, et ad id, quod pronuntiat iudex,
non id, propter quod pronuntiat. hoc illi simile est /*punien-
dus es: non sum': videbit iudex an puniendus sit, sed non
hic erit quaestio nec hie status. ubi ergo? 'puniendus es,
hominem occidisti: non oecidi': an occiderit. 'honorandus
sum: non es' num statum habet? non, ut puto. *honorandus
sum, quia tyrannum occidi: non oceidisti'; quaestio et status.
similiter ^non recte agis: recte ago', non habet statum: ubi
est ergo? 'non recte agis ignominiosus. quaeritur an igno-
miniosus sit, aut an agere ignominioso liceat: quaestiones et
status. ergo translativum genus causae, ut comparativum et
mntuae accusationis. at enim simile est illi *habeo ius, non

35 habes' hoc: occidisti, recte occidi. non nego, sed nec haec

res statum facit: non enim sunt hae: propositiones (alioqui
causa non *explicabitur) sed cum suis rationibus. scelus
commisit Horatius, sororem enim occidit: 'non commisit:
debuit enim occidere eam, quae hostis morte maerebat':

40 quaestio, an haec iusta causa: ita qualitas. et similiter in

35 hoc add. Gertsz.

170

11

12

173

74

T6

T1

78

79

80

81

82

83

NEN any y "S. "y cun EE "dri (tpm. bom dom — B
126 QUINTILIANI INST. OR.

translatione: (non habes ius abdicandi, quia ignominioso non
est actio': *habeo ius, quia abdicatio actio non est': quaeritur,
quid sit actio: finiemus *non licet abdicare filium' syllogismo.
item cetera per omnes et rationales et legales status.
nec ignoro fuisse quosdam, qui translationem in rationali
quoque genere ponerent hoc modo: "hominem occidi iussus ab
imperatore: dona templi eogenti tyranno dedi: deserui tem-
pestatibus, fluminibus, valetudine impeditus', id est, non per
me stetit, sed per illud. a quibus etiam liberius dissentio:
non enim actio transfertur, sed causa facti, quod accidit
paene in omni defensione. deinde is, qui tali utitur patro-
einio, non recedit a forma qualitatis: dicit enim se culpa
vacare, ut magis qualitatis duplex ratio facienda sit, altera,
qua et factum defenditur, altera, qua tantum reus.
Credendum est igitur iis, quorum auctoritatem secutus
est Cicero, tria esse, quae in omni disputatione quaerantur:
an sit, quid sit, quale sit: quod ipsa nobis etiam natura
praeseribit. nam primum oportet subesse aliquid, de quo
ambigitur, quod, quid sit et quale sit, certe non potest aesti-
mari, nisi prius esse constiterit, ideoque ea prima quaestio.
sed non statim, quod esse manifestum est, etiam quid sit
apparet. hoe qune constituto novissima qualitas superest,
neque his exploratis aliud est ultra. his infinitae quaestiones,
his finitae continentur: horum aliqua in demonstrativa, deli-
berativa, iudiciali materia utique tractatur: haec rursus iudi-
ciales causas et rationali parte et legali continent: neque
enim ulla iuris disceptatio nisi finitione, qualitate, coniectura
pn explicari. sed instituentibus rudes non erit inutilis
atius primo fusa ratio, et, si non statim rectissima linea

tensa, facilior tamen et apertior via. discant igitur ante :

omnia, quadripertitam in omnibus causis esse rationem,
zr primam intueri debeat qui acturus est. nam ut a
efensore potissimum incipiam, longe fortissima tuendi se
ratio est, si, quod obicitur, negari potest: proxima, si non
id, quod obicitur, faetum esse dicitur: tertia honestissima,
qua recte factum defenditur. quibus si deficiamur, ultima
quidem, sed iam sola superest salus aliquo iuris adiutorio
elabendi ex crimine, quod neque negari neque defendi potest,

84 ut non videatur iure aetio intendi: hinc illae quaestiones sive

actionis sive translationis. sunt enim quaedam non laudabilia

26 et rationali A, et rationales B, ex rationali Obrech: — $89 hinc
Badius, hic A B.

10

230

35

III. 6, 78—92. 1 $

natura, sed lure concessa, ut in duodecim tabulis debitoris
corpus inter creditores dividi lieuit, quam legem mos publi-
cus repudiavit: et aliquid aequum, sed prohibitum iure, ut
libertas testamentorum. accusatori nihilo plura intuenda sunt, 85
5 ut probet faetum esse, hoc esse factum, non recte factum,
iure se intendere. ita circa species easdem lis omnis versa-
bitur translatis tantum aliquando partibus, ut in causis,
quibus de praemio agitur, reete factum petitor probat.
Haee quattuor velut proposita formaeque actionis, quae 86
10 tum generales status vocabam, in duo, ut ostendi, genera
discedunt, rationale et legale. rationale simplicius est,
quia ipsius tantum naturae contemplatione constat: itaque
in eo satis est ostendisse eonieeturam, finitionem, qualitatem.
legalium plures sint species necesse est, propterea quod 87
15 multae sunt leges et varias habent formas. alia est cuius
verbis nitimur, alia euius voluntate: alias nobis, cum ipsi
uullaam habeamus, adiungimus, alias inter se eomparamus,
alias in diversum interpretamur. sie nascuntur haec velut 88
simulaera ex illis tribus, interim simplicia, interim et mixta,
propriam tamen faciem ostendentia, ut scripti et voluntatis,
quae sine dubio aut qualitate aut coniectura continetur, et
syllogismus, qui est maxime qualitatis, et leges contrariae,
quae isdem quibus seriptum et voluntas constant, et amphi-
bolia, quae semper coniectura explicatur. finitio quoque 89
5 utrique generi, quodque rerum quodque seripti contempla-
tione constat, communis est. haec omnia, etiamsi in illos tres
status veniunt, tamen, quia, ut dixi, habent aliquid velut
proprium, videntur demonstranda discentibus, et permitten-
dum ea dicere vel status legales vel quaestiones vel
capita quaedam minora, dum sciant nihil ne in his quidem
praeter tria, quae praediximus, quaeri. at quantum et quam 90
multum et ad aliquid et, ut nonnulli putarunt, compa-
rativus non eandem rationem habent: sunt enim haee non
ad varietatem iuris, sed ad solam rationem referenda, ideo-
5 que semper in parte aut coniecturae aut qualitatis ponenda
sunt, ut qua mente?' et *quo tempore?' et 'quo loco?'
Sed de singulis dicemus quaestionibus, cum tractare 91
praecepta divisionis coeperimus. hoc inter omnes convenit,
in causis simplicibus singulos status esse causarum, quae-
4o stionum autem, quae velut subiacent his et ad illud, quo
iudicium continetur, referuntur, saepe in unam cadere plures
posse: etiam eredo aliquando dubitari, quo statu sit uten- 9?

2

-

n5
"

3t

-

-€
e

,

WC

E UNiQDUM E mum ETBPOETPIESPg'Ueg e CPI TS" uwertEPRMRCUQRMSEE FIERE
. e : «

93

94

95

96

97

98

99

100

128 QUINTILIANI INST. OR.

dum, eum adversus unam intentionem plura opponuntur, et
sicut in colore dicitur narrationis eum esse optimum, quem
actor optime tueatur, ita hie quoque posse dici, eum statum
esse faciendum, in quo tuendo plurimum adhibere virium
possit orator: ideoque pro Milone aliud Ciceroni agenti
placuit, aliud Bruto, cum exercitationis gratia componeret
orationem, cum ille iure tamquam insidiatorem occisum et
tamen non Milonis consilio dixerit, ille etiam gloriatus sit
oeciso malo cive: in coniunetis vero posse duos et tres
inveniri, vel diversos, ut si quis aliud se non fecisse, aliud
recte feeisse defendat, vel generis eiusdem, ut si quis duo
erimina vel omnia neget. quod accidit etiam, si de una re
quaeratur aliqua, sed eam plures petant, vel eodem iure, ut
proximitatis, vel diverso, ut cum hic testamento, ille proxi-
mitate nitetur. quotiens autem aliud alii petitori opponitur,
dissimiles esse status necesse est, ut in illa controversia:
'testamenta legibus facta rata sint: intestatorum parentium
liberi heredes sint: abdieatus ne quid de bonis patriis
capiat: nothus ante legitimum natus legitimus filius sit, post
legitimum natus tantum civis: in adoptionem dare liceat:
in adoptionem dato redire in familiam joe si pater natu-
ralis sine liberis decesserit. qui ex duobus legitimis alterum
in adoptionem dederat, alterum abdicaverat, sustulit nothum:
instituto herede abdieato decessit. tres omnes de bonis
contendunt. nothum, qui non sit legitimus, Graeci vocant,
Latinum rei nomen, ut Cato quoque in oratione quadam
testatus est, non habemus, ideoque utimur peregrino: sed
ad propositum. heredi scripto opponitur lex 'abdicatus ne
quid de bonis patriis capiat': fit status scripti et volun-
tatis, an ullo modo capere possit, an ex voluntate patris,
an heres scriptus. notho duplex fit quaestio, quod post
legitimos natus sit, et quod non sit ante legitimum natus. prior
syllogismon habet, an pro non natis sint habendi, qui a
familia sunt alienati: altera scripti et voluntatis. non esse
enim hune natum ante legitimum convenit, sed voluntate
legis se tuebitur, quam dicet talem fuisse, ut legitimus esset
nothus tum natus, cum alius legitimus in domo non esset.
scriptum quoque legis exeludet dicens, non utique, si postea
legitimus natus non sit, notho nocere, uteturque hoc argu-
mento: (finge solum natum nothum, euius condicionis erit?

12 vel omnia om. A — 18 patriis Zalm, patris A B.

20

25

30

85

40

"s x4 * NS)
^ :
eeu 2

10

15

20

9

-
-7

III. 6, 93—104. 7, 1—2. 129

tantum civis? atqui non erit post legitimum natus. an filius?
atqui non erit ante legitimum natus. quare si verbis legis
stari non potest, voluntate standum est. nee quemquam
turbet, quod ex una lege duo status fiant: duplex est, ita
vim duarum habet. redire in familiam volenti dicitur ab
altero primum: ut tibi redire liceat, heres sum. idem status,
qui in petitione abdicati: quaeretur enim, an possit esse
heres abdicatus. obicitur communiter a duobus: redire tibi
in familiam non licet: non enim pater sine liberis decessit.
sed in hoe propria quisque eorum quaestione nitetur: alter
enim dicet, abdicatum quoque inter liberos esse, et argu-
mentum dueet ex ipsa, qua repellitur, lege: supervacuum
enim fuisse prohiberi patriis bonis abdieatum, si esset numero
alienorum: nune, quia filii iure futurus fuerit intestati heres,
oppositam esse legem, quae tamen non id efficiat, ne filius
sit, sed ne heres sit. status finitivus: quid sit filius. rursus
nothus eisdem colligit argumentis, non sine liberis patrem
decessisse, quibus in petitione usus est, ut probaret esse se
filium, nisi e et hiec finitionem movet: an liberi sint etiam
non legitimi. eadent ergo in unam controversiam vel specia-
liter duo legitimi status, scripti et voluntatis et syllogismus
et praeterea finitio, vel tres hi. qui natura soli sunt, con-
iectura in seripto et voluntate, qualitas in syllogismo et, quae
per se est aperta, finitio.

ausa quoque et iudieatio et continens est in
omni genere causarum. nihil enim dieitur, cui non insit
ratio et quo iudieium referatur et quod rem maxime conti-
neat, sed quia magis haec variantur in litibus et fere tradita
sunt ab iis, qui de iudicialibus causis aliqua composuerunt,
in illam partem differantur. nune, quia in tria genera causas
divisi, ordinem sequar.

De laude et vi-
tuperatfone.

VIL Ae potissimum ineipiam ab ea, quae constat

laude ae vituperatione. quod genus videtur Aristoteles.

atque eum secutus Theophrastus a parte negotiali, hoc est
zTocyucettix,, removisse totamque ad solos auditores relegasse,
et id eius nominis, quod ab ostentatione ducitur, proprium
est. sed mos Romanus etiam negotiis hoec munus inseruit.
nam et funebres laudationes pendent frequenter ex aliquo

13 patriis ed. Zi. Stephani, patris A B.
QUINTIL. eJ. MEISTER Vol, I. 9

101

102

103

104

1

10

130 QUINTILIANI INST. OR.

publico offieio atque ex senatus consulto magistratibus saepe
mandantur, et laudare testem vel contra pertinet ad mo-
mentum iudiciorum, et ipsis etiam reis dare laudatores licet,
et editi in competitores, in L. Pisonem, in Clodium et
Curionem libri vituperationem continent, et tamen in senatu
loco sunt habiti sententiae. neque infitias eo quasdam esse
ex hoc genere materias ad solam compositas ostentationem,
ut laudes deorum virorumque, quos priora tempora tulerunt.
quo solvitur quaestio supra tractata manifestumque est errare
eos, qui numquam oratorem dieturum nisi de re dubia

putaverunt. an laudes Capitolini Iovis, perpetua saeri cer-

taminis materia, vel dubiae sunt vel non oratorio genere
tractantur? |

Ut desiderat autem laus, quae negotiis adhibetur, pro-
bationem, sic etiam illa, quae ostentationi componitur, habet
interim aliquam speciem probationis, ut qui Romulum Martis
filum educatumque a lupa dieat, in argumentum caelestis
ortus utatur his, quod abiectus in profluentem non potuerit
extingui, quod omnia sic egerit, ut genitum praeside bello-
rum deo incredibile non esset, quod ipsum quoque caelo
receptum temporis eius homines non dabiaverfhc quaedam
vero etiam in defensionis speeiem cadent, ut si in laude
Herculis permutatum cum regina Lydiae habitum et impe-
rata, ut traditur, pensa orator excuset. sed proprium laudis
est res amplifieare et ornare.

Quae materia praecipue quidem in deos et homines
cadit, est tamen et aliorum animalium, etiam carentium
animo. verum in deis generaliter primum maiestatem ipsius
eorum naturae venerabimur, deinde proprie vim cuiusque et
inventa, quae utile aliquid hominibus attulerint, vis ostende-
tur, ut in Iove regendorum omnium, in Marte belli, in Nep-
tuno maris: inventa, ut artium in Minerva, Mercurio litte-
rarum, medicinae Apolline, Cerere frugum, Libero vini. tum
si qua ab his acta vetustas tradidit, commemoranda. addunt
etiam dis honorem parentes, ut si quis sit filius Iovis: addit
antiquitas, ut iis, qui sunt ex Chao, progenies quoque, ut
Apollo ae Diana Latonae. laudandum in quibusdam, quod
geniti immortales, quibusdam, quod immortalitatem virtute
sint consecuti: quod pietas principis nostri praesentium quo-
que temporum decus fecit.

Magis est varia laus hominum. nam primum dividitur
in tempora, quodque ante eos fuit quoque ipsi vixerunt: in

10

20

30

L2
1]

40

10

20

25

30

35

III. 7, 3—17. 131

iis autem, qui fato sunt functi, etiam quod est inseeutum. -

ante hominem patria aec parentes maioresque erunt, quorum
duplex tractatus est: aut enim respondisse nobilitati pul.
chrum erit, aut humilius genus inlustrasse factis. illa quoque
interim ex eo, quod ante ipsum fuit, tempore trahentur, quae
responsis vel auguriis futuram claritatem promiserint, ut eum,
qui ex Thetide natus esset, maiorem patre suo futurum
cecinisse dicuntur oracula. ipsius vero laus hominis ex animo
et corpore et extra positis peti debet. et corporis quidem
fortuitorumque eum levior, tum non uno modo tractanda
est. nam et pulehritudinem interim roburque prosequimur
honore verborum, ut Homerus in Agamemnone atque Achille,
interim confert admirationi multum etiam infirmitas, ut cum
idem Tydea parvum, sed bellatorem dieit fuisse. fortuna
vero tum dignitatem adfert, ut in regibus principibusque
(namque est haec materia ostendendae virtutis uberior), tum
quo minores opes fuerunt, eo maiorem benefaetis gloriam parit.
sed omnia, quae extra nos bona sunt quaeque hominibus
forte obtigerunt, non ideo laudantur, quod habuerit quis
ea, sed quod iis honeste sit usus. nam divitiae et potentia
et gratia, cum plurimum virium dent, in utramque partem
certissimum faciunt morum experimentum: aut enim meliores
sumus propter haec aut peiores. animi semper vera laus,
sed non una per hoc opus via ducitur. namque alias aetatis
gradus gestarumque rerum ordinem sequi speciosius fuit, ut
in primis annis laudaretur indoles, tum disciplinae, post hoc
operum, id est faetorum dictorumque contextus: alias in
species virtutum dividere laudem, fortitudinis, iustitiae, con-
tinentiae ceterarumque, ac singulis adsignare, quae secun-
dum quamque earum gesta erunt. utra sit autem harum via
utilior, eum materia deliberabimus, dum sciamus gratiora
esse audientibus, quae solus quis aut primus aut certe cuin
paucis fecisse dicetur, si quid praeterea supra spem aut
expectationem, praecipue quod aliena potius causa quam
sua. tempus, quod finem hominis insequitur, non semper
tractare contingit: non solum, quod viventes aliquando lau-
damus, sed quod rara haec occasio est, ut referri possint
divini honores et decreta et publice statuae constitutae.

12 Il 2, 477 — ib. 2, 150 — 14 ib. 5, 801

17 eo add. edd. vett, — 80 fuerunt. Gesuer, erant. Spa!ding.
9*

11

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

ri "OMNES

132 QUINTILIANI INST. OR.

inter quae numeraverim ingeniorum monumenta, quae sae-
culis probarentur: nam quidam sieut Menander iustiora
osteriorum quam suae aetatis iudicia sunt consecuti. adferunt
dcn liberi parentibus, urbes conditoribus, leges latoribus,
artes inventoribus, nee non instituta quoque auctoribus, ut
a Numa traditum deos colere, a Publieola fasces populo
summittere.

Qui omnis etiam in vituperatione ordo constabit, tantum
in diversum. nam et turpitudo generis opprobrio multis fuit
et quosdam claritas ipsa notiores circa vitia et invisos magis
feeit, et in quibusdam, ut in Paride traditum est, praedicta
pernicies, et corporis ae fortunae quibusdam mala con-
temptum, sieut Thersitae atque Zro, quibusdam bona vitiis
corrupta odium attulerunt, ut Nirea imbellem, Plisthenen
impudieum a poetis accepimus. et animi totidem vitia quot
virtutes sunt, nec minus quam in laudibus duplici ratione
tractantur. et post mortem adiecta quibusdam ignominia est,
ut Maelio, euius domus solo aequata, Marcoque Manlio,
cuius praenomen e familia in posterum exemptum est. et
parentes malorum odimus. et est conditoribus urbium infame
contraxisse aliquam pernieiosam ceteris gentem, qualis est
primus Iudaieae superstitionis auetor: et Gracchorum leges
invisae: et si quod est exemplum deforme posteris traditam,
quale libidinis vir Perses in muliere Samia instituere ausus
dieitur primus. sed in viventibus quoque iudicia hominum
velut argumenta sunt morum, et honos aut ignominia veram
esse laudem vel vituperationem probat.

Interesse tamen Aristoteles putat, ubi quidque laudetur
aut vituperetur. nam plurimum refert, qui sint audientium
mores, quae publice recepta persuasio, ut illa maxime, quae
probant, esse in eo, qui laudabitur, credant, aut in eo,
eontra quem dicemus, ea quae oderunt: ita non dubium
erit iudicium, quod orationem praecesserit. ipsorum etiam
permiscenda laus semper, nam id benevolos facit: quotiens
autem fieri poterit, cum materiae utilitate iungenda. minus
Lacedaemone studia litterarum quam Athenis honoris mere-
buntur, plus patientia ac fortitudo. rapto vivere quibusdam
honestum, aliis eura legum. frugalitas apud Sybaritas forsitan

23 Rhet. 1, 9

13 atque Iro Obrecht at uero B, adquisiere a — 15 animi B, animo A.

5

25

30

36

10

15

20

25

30

35

III. 7, 18—28. 8, 1—2. . 133

odio foret, veteribus Romanis summum luxuria crimen.
eadem in singulis differentia. maxime favet iudex, qui sibi
dicentem adsentiri putat. idem praecipit illud quoque, quod
mox Cornelius Celsus prope supra modum invasit, quia sit
uaedam virtutibus ae vitiis vicinitas, utendum proxima
detvationó verborum, ut pro temerario fortem, pro prodigo
liberalem, pro avaro pareum vocemus: quae eadem etiam
eontra valent. quod quidem orator, id est vir bonus, num-
quam faciet, nisi forte communi utilitate ducetur.

Laudantur autem urbes similiter atque homines. nam
pro parente est conditor, et multum auctoritatis adfert ve-
tustas, ut iis, qui terra dicuntur orti, et virtutes ac vitia
circa res gestas eadem quae in singulis: illa propria, quae
ex loci positione ac munitione sunt. cives illis ut hominibus
liberi sunt decori. est laus et operum, in quibus honor,
utilitas, pulchritudo, auctor spectari solet. onore ut in
templis, utilitas ut in muris, pulchritudo vel auctor utrobi-
que. est et locorum, qualis Sieiliae apud Ciceronem, in
quibus similiter speciem et utilitatem intuemur: speciem ?n
maritimis, planis, amoenis, utilitatem 7n salubribus, fertilibus.
erit et dictorum honestorum faetorumque laus generalis, erit
et rerum omnis modi. nam et somni et mortis scriptae
laudes et quorundam a medicis ciborum.

Itaque, ut non consensi hoe laudativum genus cirea
solam versari honesti quaestionem, sie qualitate maxime
eontineri puto, quamquam tres status omnes eadere in hoc
opus possint, iisque usum C. Caesarem in vituperando Catone
notaverit Cicero. totum autem habet aliquid simile suasoriis,
quia plerumque eadem illie suaderi, hie laudari solent.

De suasoria et
prosopopoeia.

VIII. Deliberativas quoque miror a quibusdam sola
utilitate finitas. ac si quid in his unum sequi oporteret,
potior fuisset apud me CSoscoria sententia, qui hoc materiae
genus dignitate maxime contineri putat. nec dubito quin ii,

ui sunt in illa priore sententia, secundum opinionem pul-
Phorisegi ne utile quidem, nisi quod honestum esset, exi-
stimarint. et est haec ratio verissima, si consilium contingat

18 Verr. 2, 1sqq. 4, 48 — 28 Top. 25, 94 — 383 de Orat. 2, 82, 334

15 liberi sunt 77alm, liberis B, liberi « A — 19,20 in add. Spalding.

25

26

21

28

2

6

134 QUINTILIANI INST. OR.

semper bonorum atque sapientium. verum apud imperitos,
apud quos frequenter dicenda sententia est, populumque
raecipue, qui ex pluribus constat indoctis, discernenda sunt
eh et seeundum communes magis intellectus loquendum.

sunt enim multi qui etiam quae credunt honesta, non tamen 5

satis eadem utilia quoque existiment, et quae turpia esse
dubitare non possunt, utilitatis specie ducti probent, ut
foedus Numantinum iugumque Caudinum.

Ne qualitatis quidem statu, in quo et honestorum et
utilium quaestio est, complecti eas satis est. nam frequenter
in his etiam conieeturae loeus est: nonnumquam tractatur
aliqua finitio, aliquando etiam legales possunt incidere tra-
etatus, in privata maxime consilia, si quando ambigitur an

lieeat. de coniectura paulo post pluribus. interim est finitio-

apud Demosthenen, 'det Halonnesum Philippus an reddat,
apud Ciceronem in Philippicis (quid sit tumultus'. quid?
non illa similis iudicialium quaestio de statua Servi Sulpici,
'an iis demum ponenda sit, qui in legatione ferro sunt in-
terempti'. ergo pars deliberativa, quae eadem suasoria
dicitur, de tempore futuro consultans quaerit etiam de prae-
terito. officiis constat duobus suadendi ae dissuadendi.
Prooemio, quale est in iudicialibus, nom ufique eget,
quia conciliatus est ei quisque, quem consulit. initium tamen
quodeumque debet habere aliquam prooemii speciem: neque
enim abrupte nee unde libuit ineipiendum, quia est aliquid
in omni materia naturaliter primum. in senatu et utique in
contionibus eadem ratio, quae apud iudices, acquirendae
sibi plerumque eorum, apud quos dicendum sit, benevolen-
tiae. nec mirum, cum etiam in panegyricis petatur audien-
tium favor, ubi emolumentum non 7n utilitate aliqua, sed in
sola laude consistit. Aristoteles quidem, nec sine eausa, putat
et ab nostra et ab eius, qui dissentiet, persona duei fre-
quenter in consiliis exordium, quasi mutuantibus hoe nobis
ab iudieiali genere, nonnumquam etiam, ut minor res maiorve
videatur: in demonstrativis vero prooemia esse maxime
libera existimat: nam et longe a materia duci, ut in Helenae
laude Isocrates fecerit, et ex aliqua rei vicinia, ut idem in

16 8, 1, 2 — 17 Philipp. 9 — 31 Rhet. 3, 14

13 ambigitur B, ambigetur A — 22 utique «c4, Gryph., ubique /ibri
— 95 libebit Ha!m — 30 in add. ed. Gryph.

m

-
-

35

E. s

10

15

20

30

95

III. 8, 3—16. 135

Panegyrieo cum queritur plus honoris corporum quam ani-

morum virtutibus dari, et Gorgias in Olympico laudans eos,

ui primi tales instituerint conventus. sar secutus videlicet
(. Sallustius in bello Iugurthino et Catilinario nihil ad histo-
riam pertinentibus principiis orsus est,

Sed nune ad suasoriam: in qua, etiam eum prooemio
utemur, breviore tamen et velut quodam eapite tantum et
initio debebimus esse contenti. narrationem vero numquam
exigit privata deliberatio, eius dumtaxat rei, de qua dicenda
sententia est, quia nemo ignorat id, de quo consulit. extrin-
secus possunt pertinentia ad deliberationem multa narrari.
in contionibus saepe est etiam illa, quae ordinem rei docet,
necessaria. adfectus ut quae maxime postulat: nam et con-
eitanda et lenienda frequenter est ira, et ad metum, eupi-
ditatem, odium, conciliationem impellendi animi. nonnum-

uam etiam movenda miseratio, sive, ut auxilium obsessis
fsrabin. suadere oportebit, sive sociae civitatis eversionem
deflebimus. valet autem in consiliis auctoritas plurimum.
nam et prudentissimus esse prie us et optimus debet,
qui sententiae suae de utilibus atque honestis credere omnes
velit. in iudieüis enim vulgo fas habetur indulgere aliquid
studio suo: eonsilia nemo est qui neget secundum mores dari.

Graecorum quidem plurimi omne hoe offieium contio-
nale esse iudicaverunt, et in sola rei publicae administratione
posuerunt: quin et Cicero in hae maxime parte versatur.
ideoque suasuris de pace, bello, copiis, operibus, vectigalibus
haee duo esse praecipue nota voluit, vires civitatis et mores,
ut ex natura eum ipsarum rerum, tum audientium ratio sua-
dendi duceretur. nobis maior in re videtur varietas: nam
et consultantium et consiliorum plura sunt genera.

Quare in suadendo ac dissuadendo tria primum spec-
tanda erunt: quid sit de quo deliberetur, qui sint qui deli-
berent, qui sit qui suadeat. rem, de qua deliberatur, aut
certum est posse fieri aut incertum. si incertum, haee erit
qUAGIO sola aut potentissima: saepe enim accidet ut prius

icamus, ne si possit quidem fieri, esse faciendum, deinde,
fieri non posse. cum autem de hoc quaeritur, conieetura est,
an Isthmos intercidi, an siccari palus Pomptina, an portus

25 de Orat. 2, 82

4 Catilinario ed. Ald., catilinae A, eatilinate B — 29 in re B, iure
A, fort. inesse,

10

11

12

13

14

15

16

17

18

136 QUINTILIANI INST. OR.

fieri Ostiae possit, an Alexander terras ultra Oceanum sit
inventurus. sed in iis quoque, quae constabit posse fieri,
coniectura aliquando erit, si quaeretur, an utique futurum
sit, ut Carthaginem superent Romani, ut redeat Hannibal,
si Scipio exercitum in Africam transtulerit, ut servent fidem 5
Samnites, si Romani arma deposuerint. quaedam et fieri
posse et futura esse credibile est, sed aut alio tempore aut
alio loco aut alio modo.

Ubi eonieeturae non erit loeus, alia sunt intuenda. et
primum aut propter ipsam rem, de qua sententiae rogantur, 10
consultabitur, aut propter alias intervenientes extrinsecus -
causas. propter ipsam deliberant patres conseripti, an sti-

19 pendium militi constituant: haec materia simplex erit. aece-

9(

-

21

22

23

24

dunt eausae aut faciendi, ut deliberant patres conscripti, an
Fabios dedant Gallis bellum minitantibus, aut non faciendi, 15
ut deliberat C. Caesar, an perseveret in Germaniam ire,
eum milites passim testamenta facerent: hae suasoriae du-
plices sunt. nam et illie causa deliberandi est, quod bellum
Galli minitentur, esse tamen potest quaestio, dedendine
fuerint, etiam citra hanc denuntiationem, qui contra fas, cum 90
legati missi essent, proelium inierint regemque, ad quem
mandata acceperant, trucidarint: et hic nihil Caesar sine
dubio deliberaret nisi propter hane militum perturbationem :
est tamen loeus quaerendi, an citra hune quoque casum
penetrandum in Germaniam fuerit? semper autem de eo 25
prius loquemur, de quo deliberari etiam detraetis sequen-
tibus possit.

fes suadendi quidam putaverunt honestum, utile,
necessarium: ego non invenio huie tertiae locum. quan-
talibet enim vis ingruat, aliquid fortasse pati necesse sit, 30
nihil facere, de faeiendo autem deliberatur. quod si hanc
voeant necessitatem, in quam homines graviorum metu co-
guntur, utilitatis erit quaestio, ut si obsessi et impares et
aqua eiboque defecti de facienda ad hostem deditione deli-
berent et dieatur necesse est': nempe sequitur ut hoc sub- 35
iciatur, 'alioqui pereundum est': ita propter id ipsum non
est necesse, quia perire potius licet. denique non fecerunt
Saguntini nec in rate Opitergina cireumventi. igitur in his
quoque causis aut de sola utilitate ambigetur aut quaestio
inter utile atque honestum eonsistet. at enim, si quis liberos 40

16 ut odd. Badivs — 38 Opitergini malwit Obrecht (T).

10

15

20

25

80

35

IiI. 8, 117—332. 137

procreare volet, necesse habet ducere uxorem. quis dubitat?
sed ei qui pater vult fieri, liqueat necesse est uxorem esse
ducendam. itaque mihi ne consilium quidem videtur, ubi
necessitas est, non magis quam ubi constat quid fieri non
posse: omnis enim deliberatio de dubiis est. melius igitur,
qui tertiam partem dixerunt Óvvceróv, quod nostri possibile
nominant: quae, ut dura videatur appellatio, tamen sola est.
quas partes non omnes in omnem cadere suasoriam mani-
festius est, quam ut docendum sit. tamen apud plerosque
earum numerus augetur, a quibus ponuntur ut partes, quae
superiorum species sunt partium. nam fas, iustum, pium,
aequum, mansuetum quoque (sie enim sunt interpretati ró
ijusgov), et si qua adhuc adicere quis eiusdem generis velit,
subiei possunt honestati. an sit autem facile, magnum,
iucundum, sine periculo, ad quaestionem pertinet utilitatis.
qui loei oriuntur ex eontradietione: est quidem utile, sed
diffieile, parvum, iniueundum, perieulosum. tamen quibus-
dam videtur esse nonnumquam de iucunditate sola con-
sultatio, ut si de aedifieando theatro, instituendis ludis
deliberetur. sed neminem adeo solutum luxu puto, ut nihil
in eausa suadendi sequatur praeter voluptatem. praecedat
enim semper aliquid necesse est, ut in ludis honor deorum,
in theatro non inutilis laborum remissio, deformis et in-
commoda turbae, si id non sit, conflictatio, et nihilo minus
eadem illa religio, cum theatrum veluti quoddam illius saeri

templum voeabimus. saepe vero et utilitatem despiciendam :

esse dieimus, ut honesta faciamus, ut cum illis Opiterginis
damus consilium, ne se hostibus dedant, quamquam perituri
sint, nisi fecerint: et utilia honestis praeferimus, ut cum
suademus, ut bello Punico servi armentur. sed neque hic
plane eoncedendum est esse id inhonestum (liberos enim
natura omnes et isdem constare elementis, et fortasse anti-
quis etiam nobilibus ortos dici potest), et illie, ubi mani-
festum periculum est, opponenda alia, ut crudelius etiam
perituros adfirmemus, si se dediderint, sive hostis non ser-
varit fidem, sive Caesar vicerit, quod est vero similius.

haec autem, quae tantum inter se pugnant, plerumque :

nominibus deflecti solent. nam et utilitas ipsa expugnatur
ab iis, qui dieunt non solum potiora esse honesta quam

40 utilia, sed ne utilia quidem esse, quae non sint honesta: et

6 duxerunt A.

25

26

21

*

28

€
2d

31

138 QINTILIANI INST. OR. "E

eontra, quod nos honestum, illi vanum, ambitiosum, stolidum,

33 verbis quam re probabilius vocant. nec tantum inutilibus
comparantur utilia, sed inter se quoque ipsa, ut si ex
duobus eligamus, in altero, quid sit magis, in altero, quid
sit minus. crescit hoe adhue: nam interim triplices etiam 5
suasoriae incidunt, ut cum Pompeius deliberabat, Parthos
an Africam an Aegyptum peteret. ita non tantum, utrum
melius, sed quid sit optimum, quaeritur, itemque contra.

34 nee umquam incidet in hoe genere materiae dubitatio rei,
quae undique seeundum nos sit: nam ubi eontradictioni 10
locus non est, quae potest esse causa dubitandi? ita fere
omnis suasoria nihil est aliud quam comparatio, videndumque
quid consecuturi simus et per quid, ut aestimari possit, ulis
in eo, quod petimus, sit ceommodi, an vero in eo, per quod

35 petimus, incommodi. est utilitatis et in tempore quaestio 16
'expedit, sed non nune, et in loco 'non hic', et in persona
'non nobis, non contra hos', et in genere agendi 'non sie,
et in modo 'non in tantum'.

Sed personam saepius decoris gratia intuemur, quae

36 et in nobis et in iis, qui deliberant, spectanda est. itaque 20
quamvis exempla plurimum in consiliis possint, quia facillime
ad consentiendum homines ducuntur experimentis, refert
tamen, quorum auetoritas et quibus adhibeatur: diversi

37 sunt enim deliberantium animi, duplex condicio. nam con-
sultant aut plures aut singuli, sed in utrisque differentia, 25
quia et in oluribus multum interest, senatus sit an populus,
Komani an Fidenates, Graeci an barbari: et in singulis,
Catoni petendos honores suadeamus an C. Mario, de ratione

38 belli Seipio prior an Fabius deliberet. proinde intuenda
sexus, dignitas, aetas: sed mores praecipue discrimen dabunt. 30
et honesta quidem honestis suadere facilimum est: si vero
apud turpes recta obtinere eonabimur, ne videamur ex-

39 probrare diversam vitae sectam cavendum. et animus delibe-
rantis non ipsa honesti natura, quam ille non respicit, per-
movendus, sed laude, vulgi opinione, et si parum proficiet 85
haec vanitas, secutura ex his utilitate, aliquanto vero magis

40 obieiendo aliquos, si diversa fecerint, metus. nam praeter
id, quod his levissimi cuiusque animus facillime terretur,
nescio an etiam naturaliter apud plurimos plus valeat malorum
timor quam spes bonorum, sieut facilior eisdem turpium 40

8 itemque Z?egius (A), idemque B — 29 deliberet Ziegius, deliberent AB.

Z2

20

30

35

III. 8, 33—48. | 139

quam honestorum intellectus est. aliquando bonis quoque
suadentur parum decora, dantur parum bonis eonsilie, in
quibus ipsorum, qui consulunt, spectatur utilitas. nec me
fallit, quae statim cogitatio subire possit legentem: hoc ergo
praecipis et hoe fas putas? poterat me liberare Cicero, qui
ita scribit ad Brutum praepositis plurimis, quae honeste
suaderi Caesari possint: simne bonus vir, si haec sua-
deam? minime. suasoris enim finis est utilitas eius,
eui quisque suadet. at recta sunt: quis negat? sed
non est semper rectis in suadendo loeus. sed quia
est altior quaestio nec tantum ad suasorias pertinet, desti-
natus est mihi locus duodecimo, qui summus futurus est,
libro. nee ego quidquam fieri turpiter velim. verum interim
haec vel ad scholarum exercitationes pertinere credantur:
nam et iniquorum ratio nosceenda est, ut melius aequa tue-
amur. interim si quis bono inhonesta suadebit, meminerit
non suadere tamquam inhonesta, ut quidam declamatores
Sextum Pompeium ad piraticam propter hoe ipsum, quod
turpis et erudelis sit, impellunt, sed dandus illis deformibus
color idque etiam apud malos: neque enim quisquam est
tam malus, ut videri velit. sie Catilina apud Sallustium lo-
quitur, ut rem scelestissimam non malitia, sed indignatione
videatur audere: sie Atreus apud Varium
iám fero inquit infandissima,

iam fácere cogor.
quanto magis eis, quibus eura famae fuit, conservandus est
hie velut ambitus. quare et, eum Ciceroni dabimus consilium
ut Antonium roget, vel etiam ut Philippicas, ita vitam pol-
licente eo, exurat, non cupiditatem lucis adlegabimus (haec
enim si valet in animo eius, tacentibus quoque nobis valet),
sed ut se rei publicae servet hortabimur. hac illi opus est
oeeasione, ne eum talium preeum pudeat. et C. Caesari
suadentes regnum adfirmabimus, stare iam rem publicam
nisi uno regente non posse. nam qui de re nefaria deli-
berat, id solum quaerit, quo modo quam minimum peccare
videatur.

Multum refert etiam, quae sit persona suadentis, quia
ante acta vita si inlustris fuit aut clarius genus aut aetas

1 ad M. Brutum fr. 8, 3 ex libris incertis fr. 1 H. — 21 Coniur.
Catil. c. 20 — 24 ex Vari Thyeste p. 229 Ribb.

91 velut Freancius, uel libri,

41

43

43

14

16

4

18

49

50

51

52

53

140 QUINTILIANI INST, OR.

aut fortuna adfert expectationem, providendum est ne quae
dieuntur ab eo, qui dicit, dissentiant. at his contraria sum-
missiorem quendam modum postulant. nam quae in aliis
libertas est, in aliis licentia vocatur, et quibusdam sufticit
auctoritas, quosdam ratio ipsa aegre tuetur.

Ideoque longe mihi diffieillimae videntur prosopo-
poeiae, in quibus ad reliquum suasoriae laborem aecedit
etiam personae difficultas: namque idem illud aliter Caesar,
aliter Dieoro: aliter Cato suadere debebit. utilissima vero
haec exercitatio, vel quod duplieis est operis, vel quod
poetis quoque aut historiarum futuris scriptoribus plurimum
confert: verum et oratoribus necessaria. nam sunt multae
a Graecis Latinisque compositae orationes, quibus alii ute-
rentur, ad quorum condicionem vitamque aptanda quae
dicebantur fuerunt. an eodem modo cogitavit aut eandem
personam induit Cicero, cum scriberet Cn. Pompeio
ef cum T. Ampio ceterisve, ae non unius cuiusque eoruni
fortunam, dignitatem, res gestas intuitus omnium, quibus
vocem dabat, etiam imaginem expressit? ut melius quidem,
sed tamen ipsi dicere viderentur. neque enim minus vitiosa
est oratio, si ab homine, quam si ab re, eui accommodari
debuit, dissidet: ideoque Lysias optime videtur in iis, quae
scribebat indoetis, servasse veritatis fidem. enimvero prae-
eipue deeclamatoribus considerandum est, quid deron per-
sonae conveniat, qui paucissimas controversias ita dicunt ut
advocati: plerumque filii, parentes, divites, senes, asperi,
lenes, avari, denique superstitiosi, timidi, derisores fiunt, ut
vix eomoediarum actoribus plures habitus in pronuntiando
coneipiendi sint, quam his in dicendo. quae omnia possunt
videri prosopopoeiae, quam ego suasoriis subieci, quia nullo
alio ab iis quam persona distat. quamquam haec aliquando
etiam in eontroversias ducitur, quae ex historiis compositae
certis agentium nominibus continentur. neque ignoro ple-
rumque exercitationis gratia poni et poetieas et historicas,

ut Priami verba apud Achillen aut Sullae dictaturam de- :

ponentis in contione. sed haec in partem cedent trium ge-
nerum, in quae causas divisimus. nam et rogare, indicare,
rationem reddere, et alia, de quibus supra dietum est, varie
atque ut res tulit in materia iudiciali, deliberativa, demon-

26 patres B. — 31 distat Spalding iA, distant B. — 35 facientis
edd, Halm. pos! verba.

16

20

30

-—
c

10

20

25

3í

III. 8, 49—61. 141

strativa solemus. frequentissime vero in his utimur ficta per-
sonarum, quas ipsi substituimus, oratione, ut apud Ciceronem
pro Caelio Clodiam et caecus Appius et Clodius frater,
ille in castigationem, hie in exhortationem vitiorum compo-
situs, adloquitur.

Solent in scholis fingi materiae ad deliberandum sinjj- 5

liores controversüs et ex utroque genere commixtae, ut
cum apud C. Caesarem consultatio de poena Theodoti po:
nitur: constat enim accusatione et defensione causa eius,

quod est iudicialium proprium, permixta tamen est et utili- :

tatis ratio: an pro Caesare fuerit occidi Pompeium? an
timendum a rege bellum, si Theodotus sit occisus? an id
minime opportunum hoc tempore et periculosum et certe

longum sit futurum? quaeritur et de honesto: deceatne Cae- :

sarem ultio Pompei? an sit verendum, ne peiorem faciat
suarum partium eausam, si Pompeium indignum morte fate-
atur? quod genus accidere etiam veritati potest.

Non simplex autem circa suasorias error in plerisque
deelamatoribus fuit, qui dicendi genus in iis diversum atque
in totum illi iudiciali contrarium esse existimaverunt: nam
et principia abrupta et coneitatam semper orationem et in
verbis effusiorem, ut ipsi vocant, cultum adfectaverunt, et
earum breviores utique commentarios quam legalis materiae
facere laborarunt. ego porro ut prooemio video non utique
opus esse suasoriis propter quas dixi supra causas, ita cur
initio furioso sit trans dui non intellego, cum proposita
consultatione rogatus sententiam, si modo est sanus, non
quiritet, sed quam maxime potest civili et humano ingressu
mereri adsensum deliberantis velit. cur autem torrens et
utique aequaliter concitata sit in ea dieentis oratio, cum vel
praecipue moderationem consilia desiderent? neque ego
negaverim saepius subsidere in eontroversiis impetum di.
cendi prooemio, narratione, argumentis: quae si detrahas,
id fere supererit, quo suasoriae constant, verum id quoque
aequalius erit, non tumultuosius atque turbidius. verorum
autem magnifieentia non validius est adfectanda suasorias
declamantibus, sed contingit magis. nam et personae fere

2 c, 14 sqq.

4 vitiorum Z«mpf!, uicio A, morum B — 25 quiritet Ztegius (AB,
queritet ai.

58

60

61

62

63

64

65

66

61

68

69

142 QUINTILIANI INST. OR.

magnae finger tibus placent, regum, principum, senatus, po-
puli, et res ampliores: ita cum verba rebus aptentur, ipso
materiae nitore clarescunt. alia veris consiliis ratio est,
ideoque Theophrastus quam maxime remotum ab omni ad-
fectatione in deliberativo genere voluit esse sermonem, secutus
in hoe auctoritatem praeceptoris sui, quamquam dissentire
ab eo non timide solet. namque Aristoteles idoneam maxime
ad scribendum demonstrativam proximamque ab ea iudi-
cialem putavit, videlieet quoniam prior illa tota esset osten-
tationis, haec secunda egeret artis vel ad fallendum, si ita
poposcisset utilitas, consilia fide prudentiaque constarent.
quibus in demonstrativa consentio (nam et omnes alii scrip-
tores idem tradiderunt), in iudiciis autem consiliisque secun-
dum condicionem ipsius, quae tractabitur, rei accommodandam
dicendi credo rationem. nam et Philippicas Demosthenis
isdem quibus habitas in iudieiis orationes video eminere
virtutibus, et Ciceronis sententiae et contiones non minus
clarum, quam est in accusationibus ac defensionibus, elo-
quentiae lumen ostendunt. dicit tamen idem de suasoria hoc
modo: tota autem oratio simplex et gravis et sen-
tentiis debet ornatior esse quam verbis. usum exem-
plorum nulli materiae magis convenire merito fere omnes
coneentiunt, eum plerumque videantur respondere futura
praeteritis habeaturque experimentum velut quoddam rationis
testimonium. brevitas quoque aut copia non materia genere,
sed modo constat: nam ut in consiliis plerumque simplicior
quaestio est, ita saepe in causis minor.

Quae omnia vera esse sciet, si quis non orationes
modo, sed historias etiam (namque in iis contiones atque
sententiae plerumque suadendi ac dissuadendi funguntur
offieio) legere maluerit quam in commentariis rhetorum con-
senescere: inveniet enim nec in consiliis abrupta initia et
concitatius saepe in iudiciis dictum et verba aptata rebus
in utroque genere et breviores aliquando eausarum orationes
quam sententiarum. ne illa quidem in iis vitia deprehendet,
quibus quidam declamatores laborant, quod et contra sen-
tientibus inhumane conviciantur et ita plerumque dicunt,
tamquam ab iis, qui deliberat, utique dissentiat: ideoque

7 Rhet. 3, 12 — 19 Part, orat. ?7, 97

4 affectatione Z5íive (N), ad'ectione A B.

160

15

20

25

30

35

10

15

20

25

30

35

IH. 8, 62—70. 9, 1—6. 143

obiurgantibus similiores sunt quam suadentibus. haec adule-
scentes sibi scripta sciant, ne aliter, quam dieturi sunt,
exerceri velint et in desuescendis morentur. ceterum eum
advocari eoeperint in consilia amicorum, dicere sententiam
in senatu, suadere si quid consulet princeps, quod praeceptis
fortasse non credant, usu docebuntur.

De partibus causa-
rum iudicialium,

IX. Nune de iudiciali genere, quod est praecipue
multiplex sed officiis constat duobus, intentionis ac de-
pulsionis. cuius partes, ut plurimis auctoribus placuit,
quinque sunt: prooemium, narratio, probatio, refu-
tatio, peroratio. his adiecerunt quidam partitionem,
propositionem, excessum, quorum priores duae proba-
tioni succedunt. nam proponere quidem quae sis probaturus
necesse est, sed et concludere: cur igitur, si illa pars causae
est, non et haec sit? partitio vero dispositionis est species,
ipsa dispositio pars rhetorices et per omnes materias to-
tumque earum corpus aequaliter fusa, sicut inventio, elo-
eutio: ideoque eam non orationis totius partem unam esse
credendum est, sed quaestionum etiam singularum. quae
est enim quaestio, in qua non promittere possit orator, quid
primo, quid secundo, quid tertio sit loco dicturus? quod
est cpi aii partitionis. quam ergo ridieulum est quaestionem
quidem speciem esse probationis, partitionem autem, quae
sit species quaestionis, partem totius orationis vocari?
egressio vero vel, quod usitatius esse coepit, excessus, sive
est extra causam, non potest esse pars causae, sive est in
causa, adiutorium vel ornamentum partium est earum, ex
quibus egreditur. nam si quidquid in causa est pars causae
vocabitur, cur non argumentum, similitudo, locus communis,
adfectus, exempla partes vocentur? tamen nec iis adsentior,
qui detrahunt refutationem, tamquam probationi subiectam,
ut Aristoteles: haec enim est, quae constituat, illa, quae
destruat. hoe quoque idem aliquatenus novat, quod pro-
oemio non narrationem subiungit, sed propositionem. verum
id facit, quia propositio ei genus, narratio species videtur,
et hac non semper, illa semper et ubique credit opus esse.

Verum ex his, quas constitui, partibus non, ut quidque
primum dicendum, ita primum cogitandum est, sed ante

33 Rhet. 2, 26 — 31 ib. 3, 13

10

4 — DIU. PM
av. a
*

144 QUINTILIANI INST. OR.

omnia intueri oportet, quod sit genus causae, quid in ea
uaeratur, quae prosint, quae noceant: deinde, quid con-
rinandui sit ac refellendum, tum, quo modo narrandum:
expositio enim probationum est praeparatio, nee esse utilis
potest, nisi prius constiterit, quid debeat de probatione pro- 5
mittere. postremo intuendum, quem ad modum iudex sit con-
eillandus: neque enim nisi totius causae partibus diligenter
inspectis seire possumus, qualem nobis facere animum co-
gnoscentis expediat, severum an mitem, concitatum an re-
missum, adversum gratiae an obnoxium. 10
& Neque ideo tamen eos probaverim, qui seribendum
quoque prooemium novissime putant. nam ut conferri mate-
riam omnem, et, quid quoque /oco sit opus, constare debet,
antequam dicere aut scribere ordiamur, ita incipiendum ab
9 lis, quae prima sunt. nam nee pingere quisquam aut fingere 15
coepit a pedibus, nec denique ars ulla eonsummatur ibi,
unde ordiendum est. quid fiet alioqui, si spatium compo-
nendi orationem stilo non fuerit? nonne nos haee inversa
consuetudo deceperit? inspieienda igitur materia est, quo

-1

praecepimus ordine, scribenda, quo dicemus. 20
De generibus
earundem.
1 X. Ceterum eausa omnis, in qua pars altera agentis

est, altera recusantis, aut unius rei controversia constat aut
plurium: haee simplex dicitur, illa eoniuneta. una con-
troversia est per se furti, per se adulterii. plures aut eius- 95
dem generis, ut in peeuniis repetundis, aut diversi, ut si
quis sacrilegii et homicidii simul aceusetur. quod nune in
publieis iudiciis non accidit, quoniam praetor certa lege
sortitur, principum autem et senatus cognitionibus frequens
est et populi fuit: privata quoque iudicia saepe unum 30

2 iudicem habere multis et diversis formulis solent. nee aliae
species erunt, etiamsi unus a duobus dumtaxat eandem rem
atque ex eadem causa petet, aut duo ab uno, aut plures a
pluribus: quod aecidere in hereditariis litibus interim scimus,
quia, quamvis in multis personis, causa tamen una est, 35
nisi si eondicio personarum quaestiones variaverit.

3 Diversum his tertium genus, quod dieitur compara-
tivum: cuius rei tractatus in parte causae frequens est, ut

5 constiterit ais, constituerit /i/hri — 7 totius ed. Camana, totis
libri — 13 loco ad. Regius — 29 praecepimus Francius (A), praecipimus B.

-

1t

15

20

25

30

35

-JEMNR-UMER. ^9 cpm —N

lit. 9. 71—9. 10, 15. 15, 1L 145

eum apud eentumviros post alia quaeritur et hoc, uter
dignior hereditate sit. rarum est autem, ut in foro iudicia
propter id solum constituantur, sicut divinationes, quae
fiunt de accusatore constituendo, et nonnumquam inter dela-
tores, uter praemium meruerit. adiecerunt quidam numero
mutuam accusationem, quae cvrixctgyooíec vocatur, aliis
videlieet suecedere hanc quoque comparativo generi existi-
mantibus, cui similis erit petitionum invicem diversarum:
quod accidit vel frequentissime. id si et ipsum vocari debet
&vriXetyyooíc (nam proprio caret nomine), duo genera erunt
eius: alterum, quo litigatores idem erimen invieem inten-
tant, alterum, quo aliud atque aliud. cui et petionum eon-
dieio par est.

Cum apparuerit genus causae, tum intuebimur, nege-
turne faetum, quod intenditur, an defendatur, an alio nomine
appelletur, an a genere actionis repellatur: unde sunt
status.

Quid sit quae-
stio, ratio, iudi-
catio, continens

et quatenus ne-
cessaria.

Xl. His inventis intuendum deinceps Hermagorae
videtur, quid sit quaestio, ratio, iudieatio, eontinens,
vel ut alii vocant, firmamentum. quaestio latius intel-
legitur res omnis, de qua in utramque partem vel in plures
diei eredibiliter potest. in iudieiali autem materia dupliciter
accipienda est: altero modo, quo dieimus multas quaestiones
habere controversiam, quo etiam minores omnes complee-
tinur: altero, quo significamus summam illam, in qua causa
vertitur: de hae nune loquor, ex qua nascitur status, an
faetum sit, quid factum sit, an recte factum sit. has Her. :
magoras et Apollodorus et alii plurimi seriptores proprie
quaestiones vocant, Theodorus, ut dixi, capita generalia,
sicut illas minores aut ex illis pendentes specialia: nam
et quaestionem ex quaestione nasci et speciem in species
dividi convenit. hanc igitur quaestionem veluti principalem
vocant $ytguc. ratio autem est, qua id, quod factum esse
constat, defenditur. et eur non utamur eodem, quo sunt usi
omnes fere, exemplo? Orestes matrem occidit: hoe constat.
dieit se iuste fecisse: status erit qualitatis, quaestio, an iuste

92 res add. Spalding.
QUIXTIL. ed. MEISTER. Vol, I. 00

6

"

-

1t

14

146 QUINTILIANI INST. OR.

fecerit, ratio, quod Clytaemestra maritum suum, patrem
Orestis, occidit: hoc cirtov dicitur, xouvóuzvov autem iudicatio,
an oportuerit vel nocentem matrem a filio occidi. quidam
diviserunt «íriov et «irícv, ut esset altera, propter quam
iudicium constitutum est, ut occisa Clytaemestra, altera,
qua faetum defenditur, ut occisus Agamemnon. sed tanta
est cirea verba dissensio, ut alii círícv causam iudicii, «irtor
autem facti vocent, alii eadem in contrarium vertant. Lati-
norum quidam haec initium et rationem vocaverunt, qui-
dam utrumque eodem nomine appellant. causa quoque ex
causa, id est eiriov && cíiríov, nasci videtur, quale est: occidit
Agamemnonem Clytaemestra, quia ille filiam communem im-
molaverat et captivam paelicem adducebat. idem putant et
sub una quaestione esse plures rationes, ut si Orestes et
alteram adferat eausam matris neeatae, quod responsis sit
impulsus: quot autem causas faciendi, totidem iudicationes:
nam .et haee erit iudieatio, an responsis parere debuerit.
sed et una causa plures habere quaestiones et iudicationes,
ut ego arbitror, potest: ut in eo, qui cum adulteram de-
prehensam occidisset, adulterum, qui tum effugerat, postea
in foro occidit. causa enim est una, adulter fuit: quaestiones
et iudieationes, an illo loco, an illo tempore lieuerit occi-
dere. sed sieut, cum sint plures quaestiones omnesque suos
status habeant, causae tamen status unus est, ad quem
referuntur omnia, ita iudieatio maxime propria, de qua
pronuntiatur. ovvéyov autem, quod, ut dixi, continens alii,
ürmamentum alii putant, Cicero firmissimam argumen-
tationem defensoris et adpositissimam ad iudica-
tionem, quibusdam id videtur esse, post quod nihil
quaeritur, quibusdam id, quod ad iudicationem firmissimum
adfertur. causa faeti non in omnes controversias eadit. nam
quae fuerit causa faciendi, ubi factum negatur? at ubi causa
traetetur, negant eodem loco esse iudicationem quo quae-
stionem, idque et in Rhetoricis Cieero et in Partitionibus
dieit. nam in coniectura est quaestio ex illo *factum, non
factum', an factutm sit. ibi ergo iudieatio, ubi quaestio, quia
in eadem re prima quaestio et extrema disceptatio. at in
qualitate *matrem Orestes occidit: recte, non recte', an recte

21 de Inv. 1, 14, 19 — 34 ib. et Part. 30, 104

24 est Gesner, sit /ibri — 28 ndpositissimam Ciceronis libri optimi,
adpotissimam B, potentissimam A — 32 at Jvegivs, aut libri.

A

106

15

20

80

10

15

20

3C

35

FC" 7 " vue — ——
.

III. 11, 5—19. 147

occiderit quaestio, nee statim iudicatio. quando ergo? illa
patrem meum oeciderat: sed non ideo tu matrem debuisti
oeeidere': an debuerit, hie iudicatio. firmamentum autem
verbis ipsius ponam: si velit Orestes dicere eius modi
animum matris suae fuisse in patrem suum, in se
ipsum ae sorores, in regnum, in famam generis et
familiae, ut ab ea poenas liberi potissimum sui

etere debuerint. utuntur alii et talibus exemplis: *qui
bonk paterna consumpserit, ne contionetur: in opera publica
consumpsit': quaestio, an quisquis consumpserit prohibendus
sit, iudieatio, an qui sie. vel in causa militis Arrunti, qui
Lusium tribunum vim sibi inferentem interfecit, quaestio,
an iure fecerit, ratio, quod is vim adferebat, iudieatio, an
indemnatum, an tribunum a milite occidi oportuerit. alterius
etiam status quaestionem, alterius iudicationem putant. quaestio
qualitatis, an reete Clodium Milo occiderit: iudieatio con-
iecturalis, an Clodius insidias fecerit. ponunt et illud, saepe
causam in aliquam rem dimitti, quae non sit propria quae-
stionis, et de ea iudicari. a quibus multum dissentio. nam
et illa quaestio an omnes, qui paterna bona eonsumpserint,
contione sint prohibendi et: oportet suam iudicationem.
ergo non alia quaestio, alia iudieatio erit, sed plures quae-
stiones et plures iudicationes. quid? non in causa Milonis
ipsa coniectura refertur ad qualitatem? nam si est insidiatus
Clodius, sequitur ut recte sit occisus. eum vero in aliquam
rem missa causa recessum est a quaestione, quae erat T et
hie constituta quaestio, ubi iudicatio est.

Paulum in his secum etiam Cicero dissentit. nam in
Rhetoricis, quem ad modum supra dixi, Hermagoran est se-
cutus, in Topicis ex statu effectam eontentionem »xotvógusevov
existimat, idque Trebatio, qui iuris erat consultus, adludens
qua de re agitur appellat: quibus id contineatur, con-
tinentia, quasi firnamenta defensionis, quibus sub-
latis defensio nulla sit. at in Partitionibus oratoriis
firmamentum, quod opponitur defensioni, quia continens,
quod primum sit, ab accusatore dicatur, ratio & reo, ex
rationis et firmamenti quaestione disceptatio sit iudiceationum.

5 de Inv. 1, 14, 19 — 31 Top. 25, 95 — 35 c. 29, 103 sqq.

25 cum — est Halm, cum uero in aliquam rem missa causa est re-
cessum est (recessum et B; a quaestione quae erat et (et om. B) hic con-
stituta quaestio (ubi add. B) iudicatio est AB

10*

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

148 QUINTILIANI INST. OR.

Verius igitur et brevius ii, qui statum et continens et
iudicationem esse voluerunt: continens autem id esse, quo
sublato lis esse non possit. hoc mihi videntur utramque
eausam complexi, et quod Orestes matrem et quod Clytae-
mestra ÀÁgamemnonem occiderit. idem iudicationem et statum
consentire semper existimarunt: neque enim aliud eorum
rationi conveniens fuisset.

Verum haec adfectata subtilitas cirea nomina rerum
ambitiose laborat, a nobis in hoc adsumpta solum, ne parum
diligenter inquisisse de opere, quod adgressi sumus, vide-
remur: Sip cIUN autem instituenti non est necesse per tam
minutas rerum particulas rationem docendi coneidere. quo
vitio multi quidem laborarunt, praecipue tamen Hermagoras,
vir alioqui subtilis et in plurimis admirandus, tantum dili-
gentiae nimium sollicitae, ut ipsa eius reprehensio laude
aliqua non indigna sit. haee autem brevior et vel ideo
lueidior multo via neque discentem per ambages fatigabit,
nec corpus orationis in parva momenta diducendo con-
sumet. nam qui viderit, quid sit quod in controversiam
veniat, quid in eo et per quae velit efficere pars diversa,
quid nostra, quod in primis est intuendum, nihil eorum
ignorare, de quibus supra diximus, poterit. neque est fere
quisquam, modo non stultus atque ab omni prorsus usu
dicendi remotus, quin sciat, et quid litem faciat S eds ab
ills eausa vel continens dieitur) et quae sit inter
quaestio, et de quo iudicari oporteat: quae omnia idem
sunt. nam et de eo quaestio est, quod in controversiam
venit, et de eo iudicatur, de quo quaestio est. sed non per-
petuo intendimus in haec animum et cupiditate laudis ut-
eumque adquirendae vel dicendi voluptate evagamur, quando
uberior semper extra causam materia est, quia in eontro-
versia pauca sunt, extra omnia, et hic dicitur de iis, quae
accepimus, illie, de quibus volumus. nec tam hoc praecipien-
dum est, ut quaestionem, continens, iudiceationem inve-
niamus (nam id quidem facile est), quam ut intueamur sem-
per, aut certe, si digressi fuerimus, saltem respiciamus, ne
plausum adfectantibus arma excidant. Theodori schola, ut
dixi, omnia refert ad capita. his plura intelleguntur: uno
modo summa quaestio, item ut status, altero ceterae, quae
ad summam referuntur, tertio propositio eum adfirmatione,

18 diducendo Zegius (Bi, ducendo A — 36 cer'e Hiegits (A), certa B.

itigantes :

ox

10

15

20

30

35

40

JI 11, 20—28. 149

ut dicimus 'caput rei est! et apud Menandrum xegéAcióv
écruv. in universum autem, quidquid probandum est, erit
caput, sed id maius aut minus.
Et quoniam, quae de his erant a scriptoribus artium 9?8
6 tradita, verbosius etiam, quam necesse erat, exposuimus,
praeterea, quae partes essent iudicialium causarum, supra
dietum est, proximus liber a prima, id est exordio incipiet.

2

LIBER QUARTUS.

Prooemium.

Perfeeto, Marcelle Vitori, operis tibi dedicati tertio
libro et iam quarta fere laboris parte transacta nova in-
super mihi diligentiae eausa et altior sollieitudo, quale iu-
dieium hominum emererer, accessit. adhue enim velut studia
inter nos eonferebamus, et, si parum nostra institutio pro-
baretur a ceteris, contenti fore domestico usu videbamur,
ut tui meique filii formare disciplinam satis putaremus. cum.
vero mihi "Douiftseils Augustus sororis suae nepotum dele-
gaverit euram, non satis honorem iudiciorum caelestium
intellegam, nisi ex hoe oneris quoque magnitudinem metiar.
quis enim mihi aut mores excolendi sit modus, ut eos non
immerito probaverit sanctissimus censor? aut studia, ne
fefellisse in iis videar principem, ut in omnibus, ita in
eloquentia quoque eminentissimum? quod si nemo miratur
poetas maximos saepe fecisse, ut non solum initiis operum
suorum Musas invocarent, sed provecti quoque longius, eum
ad aliquem graviorem venissent locum, repeterent vota et
velut nova preeatione uterentur: mihi quoque profecto
poterit ignosci, si, quod initio, quo primum hane materiain
inchoavi, non feceeram, nunc omnes in auxilium deos
ipsumque in primis, quo neque praesentius aliud nec studiis
magis proprium numen est, invocem, ut, quantum nobis
expeetationis adieeit, tantum ingenii adspiret dexterque ae
volens adsit et me qualem esse credidit faciat. euius mihi
religionis non haee sola ratio, quae maxima est, sed alioqui

4 nova Spalding (A), nouae B — 24 propitium Jedíivs in marg. (A).

5

10

15

20

25

Wem

10

15

30

85

40

IV. PROOEMIUM. 1—7. 1, 1—5. 151

sic procedit ipsum opus, ut maiora praeteritis ac magis
ardua sint, quae ingredior. sequitur enim, ut iudicialium
causarum, quae sunt maxime variae atque multipliees, ordo
explieetur: quod prooemii sit officium, quae ratio narrandi,
quae probationum fides, seu proposita confirmamus seu
contra dieta dissolvimus, quanta vis in perorando, seu refi-
cienda brevi repetitione rerum memoria est iudicis sive
adfeetus, quod est longe potentissimum, commovendi. de
quibus partibus singulis quidam separatim scribere malue-
runt velut onus totius corporis veriti, et sie quoque com-
plures de una quaque earum libros ediderunt: quas ego
omnes ausus eontexere prope*infinitum laborem prospicio
et ipsa cogitatione suscepti muneris fatigor. sed durandum
est, quia coepimus, et, si viribus defieiemur, animo tamen
perseverandum.

De exordio.

I. Quod principium Latine vel exordium dicitur,
malore quadam ratione Graeci videntur zoooíutov nominasse,
quia à nostris initium modo significatur, illi satis clare
partem hane esse ante ingressum rei, de qua dicendum sit,
ostendunt. nam sive propterea, quod oiu cantus est et
citharoedi pauca illa, quae ante quam legitimum certamen
inehoent emerendi favoris gratia canunt, prooemium nomi-
naverunt, oratores quoque ea, quae prius quam causam
exordiantur ad ceoneiliandos sibi iudicum animos praelo-
quuntur, eadem appellatione signarunt, sive quod oluor
idem Graeei viam appellant, id, quod ante ingressum rei
ponitur, sie vocare est institutum: certe prooemium est,
quod apud iudicem diei prius quam causam cognoverit
possit, vitioseque in scholis facimus, quod exordio semper
sic utimur, quasi causam iudex iam noverit. cuius rei licentia
ex hoe est, quod ante deelamationem illa velut imago litis
exponitur. sed in foro quoque contingere istud principiorum
genus secundis actionibus potest, primis quidem raro um-
quam, nisi forte apud eum, cui res iam aliunde nota sit,
dicimus.

Causa principii nulla alia est, quam ut auditorem, quo
sit nobis in ceteris partibus accommodatior, praeparemus.
id fieri tribus maxime rebus inter auctores plurimos constat,
si benevolum, attentum, docilem fecerimus, non quia
istà non per totam aetionem sint custodienda, sed quia

i

C

152 QUINTILIANI INST. OR.

initiis praecipue necessaria, per quae in animum iudicis, ut
procedere ultra possimus, admittimur.
Benevolentiam aut a personis ducimus, aut a causis

accipimus. sed personarum non est, ut plerique erediderunt,

triplex ratio, ex litigatore et adversario et iudice: nam
exordium duci nonnumquam etiam ab actore causae solet.
quamquam enim pauciora de se ipso dicit et parcius,
plurimum tamen ad omnia momenti est in hoe positum, si
vir bonus creditur. sic enim continget, ut non studium
advocati videatur adferre, sed paene testis fidem. quare in
primis existimetur venisse ad agendum ductus offieio vel
cognationis vel amicitiae, maximeque, si fieri poterit, rei
publieae aut alieuius eerte non mediocris exemplo. quod
sine dubio multo magis ipsis litigatoribus faciendum est, ut
ad agendum magna atque honesta ratione aut etiam neces-

8 sitate accessisse videantur. sed ut praecipua in hoc dicentis

10

11

12

auctoritas, si omnis in subeundo negotio suspicio sordium
aut odiorum aut ambitionis afuerit, ita quaedam in his
quoque commendatio tacita, si nos infirmos, imparatos,
impares agentium contra ingeniis dixerimus, uade sunt
pleraque Messalae prooemia. est enim naturalis favor pro
laborantibus, et iudex religiosus libentissime patronum audit,
quem iustitiae suae minime timet. inde illa veterum circa
oecultandam eloquentiam simulatio, multum ab hac nostrorum
temporum iactatione diversa. vitandum etiam, ne contume-
liosi, maligni, superbi, maledici in quemquam hominem
ordinemve videamur praecipueque eorum, qui laedi nisi
adversa iudieum voluntate non possunt. nam in iudicem ne
quid dieatur non modo palam, sed quod omnino intellegi
possit, stultum erat monere, nisi fieret. etiam partis adversae
patronus dabit exordio materiam, interim eum honore, si
eloquentiam eius et gratiam nos timere fingendo, ut ea
suspecta sint iudici, fecerimus, interim per contumeliam, sed
hoc perquam raro, ut Asinius pro Urbiniae heredibus
Labienum adversarii patronum inter argumenta causae
malae posuit. negat haec prooemia esse Cürseliva Celsus,
quia sint extra litem: sed ego cum auctoritate summorum
oratorum magis ducor, tum pertinere ad causam puto quid-
quid ad dicentem pertinet, cum sit naturale ut iudices iis,

13 quos libentius audiunt, etiam facilius credant. ipsius autem

13 exemplo 6G. Meyer, exempli /ibii — 30 etiam Fiegivs (A), etenim B.

10

15

20

25

30

35

460

W P IV. 1, 6—90. 193

10

15

25

30

85

litigatoris persona tractanda varie est: nam tum dignitas
eius adlegatur, tum commendatur infirmitas. nonnumquam
contingit relatio meritorum, de quibus verecundius dicen-
dum erit sua quam aliena laudanti. multum agit sexus,
aetas, condicio, ut in feminis, senibus, pupillis, liberos,
parentes, coniuges adlegantibus: nam sola rectum quoque
iudicem inclinat miseratio. degustanda tamen haec prooemio,
non consumenda. adversarii vero persona prope isdem
omnibus, sed e contrario duetis impugnari solet. nam et
potentes sequitur invidia et humiles abieetosque eontemptus
et turpes ac nocentes odium, quae tria sunt ad alienandos
iudieum animos potentissima, neque haec dicere sat est,
quod datur etiam imperitis: pleraque augenda ac minuenda,
ut expediet: hoe enim oratoris est, illa causae.

Iudieem conciliabimus nobis non tantum laudando euin,
quod et fieri eum modo debet et est tamen parti utrique
commune, sed si laudem eius ad utilitatem «causae nostrae
coniunxerimus, ut adlegemus pro honestis dignitatem illi
suam, pro humilibus iustitiam, pro infelieibus misericordiam,
pro laesis severitatem et similiter cetera. mores quoque, si
fieri potest, iudicis velim nosse. nam prout asperi, lenes,
iueundi, graves, duri, remissi erunt, aut adsumere in causam
naturas eorum, qua competent, aut mitigare, qua repugna-
bunt, oportebit. accidit autem interim hoc quoque, ut aut
nobis inimieus aut adversariis sit amicus qui iudieat: quae
res utrique parti tractanda est ac nescio an etiam ei magis,
in quam videatur propensior. est enim nonnumquam pravis
bie ambitus, adversus amicos aut pro iis, quibuscum simul-
tates gerant, pronuntiandi faciendique iniuste, ne fecisse
videantur. fuerunt etiam quidam suarum rerum iudices. nam
et in libris observationum a Septimio editis adfuisse Cice-
ronem tali eausae invenio, et ego pro regina Berenice apud
ipsam causam dixi. similis hie quoque superioribus ratio
est: adversarius enim fiduciam partis suae iactat, patronus
timet cognoscentis verecundiam. praeterea detrahenda vel
confirmanda opinio, praecipue si quam domo videbitur
iudex attulisse. metus etiam nonnumquam est amovendus,
ut Cicero pro Milone ne arma Pompei disposita contra se
putarent laboravit, nonnumquam adhibendus, ut idem in

33 causam ed, Ald, eam A B.

14

15

16

17

18

19

20

154 QUINTILIANI INST. OR. | x

Verrem faeit. sed adhibendi modus alter ille frequens et
favorabilis, ne male sentiat populus Romanus, ne iudicia
transferantur, alter autem asper et rarus, quo minatur cor-
ruptis accusationem, et id quidem in consilio ampliore
uteumque tutius (nam et mali inhibentur et boni gaudent),
apud singulos vero numquam suaserim, nisi defecerint
omnia. quod si necessitas exiget, non erit iam ex arte
oratoria, non magis quam appellare, etiamsi id quoque
saepe utile est, aut ante quam pronuntiet, reum facere:
nam et minari et deferre etiam non orator potest.
Si eausa eoneiliandi nobis iudicis materiam dabit, ex
hae potissimum aliqua in usum principii, quae maxime
favorabilia videbuntur, decerpi oportebit. quo in loeo Ver-
ginius fallitur, qui Theodoro placere tradit, ut ex singulis
uaestionibus singuli sensus in prooemium conferantur. nam
ile non hoc dicit, sed ad potentissimas quaestiones iudicem
praeparandum: in quo vitii nihil erat, nisi in universum id
praeeiperet, quod nec omnis quaestio patitur nee omnis
eausa desiderat. nam protinus a petitore primo loco, dum
ignota iudiei lis est, quo modo ex quaestionibus ducemus
sententias? nimirum res erunt indieandae prius. «demus
aliquas (nam id exiget ratio nonnumquam): etiamne poten-
tissimas omnes, id est totam eausam? sic erit in prooemio
peracta narratio. quid vero? si, ut frequenter accidit, paulo
est durior causa, non benevolentia iudicis petenda ex aliis
partibus erit, sed non ante conciliato eius animo nuda
quaestionum committetur asperitas? quae si recte semper
initio dicendi traetarentur, nihil prooemio opus esset. aliqua
ergo nonnumquam, quae erunt ad coneiliandum nobis iudicem
potentissima, non inutiliter interim ex quaestionibus in ex-
ordio locabuntur. quae sint porro in causis favorabilia,
enumerare non est necesse, quia et manifesta erunt cognita
euiusque controversiae eondieione et omnia colligi in tanta
litium varietate non possunt. xut autem haec invenire et
augere, ita quod laedit, aut omnino repellere aut certe
minuere ex causa est. miseratio quoque aliquando ex eadem
venit, sive quid passi sumus grave sive passurl. neque enim
sum in hae opinione, qua quidam, ut eo distare prooemium
ab epilogo eredam, quod in hoe praeterita, in illo futura
dicantur, sed quod in ingressu parcius et modestius prae-

1 Verr. 1. !$

10

15

20

25

30

35

10

pus cu mueve d :Lo Tw wm.

Í

160

15

20

AL
[4]

30

IV. 1, 21—85, 155

temptanda sit iudicis miserieordia, in epilogo vero liceat
totos effundere adfeetus, et fictam orationem induere personis
et defunetos excitare et pignora reorum producere: quae
minus in exordiis sunt usitata. sed haec, quae supra dixi,
non movere tantum, verum ex diverso amoliri quoque pro-
oemio opus est. ut autem nostrum miserabilem, si vincamur,
exitum, ita adversariorum superbum, si vicerint, utile
est credi.

Sed ex 1is quoque, quae non sunt personarum nec
causarum, verum adiuncta personis et causis, duci prooemia
solent. personis adplieantur non pignora modo, de quibus
supra dixi, sed propinquitates, amicitiae, interim regiones
etiam civitatesque, et si quid aliud eius, quem defendimus,
casu laedi potest. ad eausam extra pertinent tempus, unde
principium pro Caelio, locus, unde pro Deiotaro, habitus,
unde pro Milone, opinio, unde in errem, deinceps, ne
omnia enumerem, fama iudiciorum, exspectatio vulgi: nihil

enim horum in causa est, ad causam tamen pertinent. adieit :

Theophrastus ab rogatione principium, quale videtur esse
Demosthenis pro Ctesiphonte, ut sibi dicere suo potius
arbitrio liceat rogantis, quam eo modo, quem actione aceu-
sator praeseripserit.

Fiducia ipsa solet opinione adrogantiae laborare
faciunt favorem et illa paene communia, non tamen omit-
tenda, vel ideo ne oceupentur: optare, abominari, rogare,
sollieitum agere: quia plerumque attentum iudicem faeit, sl
res agi videtur nova, magna, atrox, pertinens ad exemplum,
praecipue tamen, si iudex aut sua viee aut rei publicae
commovetur, cujus animus spe, metu, admonitione, precibus,
vanitate denique, si id profuturum credemus, agitandus est.
sunt et illa exeitandis ad audiendum non inutilia, si nos
neque diu moraturos neque extra causam dieturos existi.
ment. doeilem sine dubio et haec ipsa praestat attentio,
sed et illud, si breviter et dilucide summam rei, de qua
cognoscere ' debeat, indicaverimus: quod Homerus atque

Vergilius operum suorum principiis faciunt. nam is eius :

rei modus est, ut propositioni similior sit quam expositioni,
nec quo modo quidque sit actum, sed de quibus dicturus
sit orator ostendat. nee video quod huius rei possit apud

l sit Spalding (A), est Bn. — 3 reorum Spa/ding (A), eorum B —
4 in om. B — 17 infamia A — 19 rogatione nos, oratione ^ri,

30

31

. 93

34

156 QUINTILIANI INST. OR.

oratores reperiri melius exemplum quam Ciceronis pro

36 A. Cluentio. Animadverti, iudices, omnem acceusa-

37

38

40

41

42

toris orationem in duas divisam esse partes: qua-
rum altera mihi niti et magno opere confidere
videbatur invidia iam inveterata iudicii Iuniani,
altera tantum modo consuetudinis causa timide et
diffidenter attingere rationem veneficii eriminum,
qua de re lege est haec quaestio constituta. id
tamen totum respondenti facilius est quam proponenti, quia
hie admonendus iudex, illic docendus est. nec me quam-
quam magni auctores in hoe duxerint, ut non semper facere
attentum ac docilem iudicem velim: non quia nesciam, id
quod ab illis dicitur, esse pro mala causa, qualis ea sit non
intellegi, verum quia istud non neglegentia iudieis contingit,
sed errore. dixit enim adversarius et fortasse persuasit:
nobis opus est eius diversa opinione, quae mutari non
potest, nisi illum fecerimus ad ea, quae dicemus, docilem
et intentum. quid ergo est? imminuenda quaedam et ele-
vanda et quasi contemnenda esse consentio ad remittendam
intentionem iudicis, quam adversario praestat, ut fecit pro
Ligario Cicero. quid enim agebat aliud ironia illa, quam
ut Caesar minus se in rem tamquam non novam inten-
deret? quid pro Caelio, quam ut res expectatione minor
videretur?

Verum ex iis, quae proposuimus, aliud in alio genere
causae desiderari palam est. genera porro causarum plurimi
quinque fecerunt: honestum, humile, dubium vel an-
ceps, admirabile, obscurum, id est évóo£ov, otov,
&ugtóoEov, z«ocóot£ov, Óóvozeoaxoloó0qrov: quibus recte vide-
tur adici turpe, quod alii humili, alii admirabili subiciunt.
admirabile autem vocant, quod est praeter opinionem ho-
minum constitutum. in ancipiti maxime benevolum iudicem,
in obscuro docilem, in humili attentum parare debemus.
nam honestum quidem ad conciliationem satis per se valet,
admirabili et turpi remediis opus est.

Eo quidam exordium in duas dividunt partes, prin-
a ets et insinuationem, ut sit in principiis recta bene-
volentiae et attentionis postulatio: quae quia esse in turpi

1 1, 1 — 93 p. Cael. 31

18 attentum ed47, vet/, — elevanda Badivs, ]aeunanda A — 22 se B,
om. A.

5

10

20

25

30

85

10

15

20

25

35

IV. 1, 36— 419. 157

causae genere non possit, insinuatio subrepat animis, maxime
ubi frons causae non satis honesta est, vel quia res sit im-
proba vel quia hominibus parum probetur, aut si facie
quoque ipsa premitur vel invidiosa eonsistentis ex diverso
patroni aut patris vel miserabili senis, caeci, infantis. et
quidem quibus adversus haec modis sit medendum, verbosius
tradunt materiasque sibi ipsi fingunt et ad morem actionum
persequuntur: sed haecum oriantur ex causis, quarum species
eonsequi omnes non possumus, nisi generaliter comprehen-
duntur, in infinitum sunt extrahendae. quare singulis con-
silium ex propria ratione nascetur. illud in universum prae-
ceperim, ut ab iis, quae laedunt, ad ea, quae prosunt, re-
fugiamus. si causa laborabimus, persona subveniat, si persona,
causa: si nihil quod nos adiuvet erit, quaeramus quid ad-
versarium laedat: ut enim optabile est plus favoris mereri,
sie proximum odii minus. in iis, quae negari non potuerunt,
elaborandum, ut aut minora, quam dietum est, aut alia
mente facta aut nihil ad praesentem quaestionem pertinere
aut emendari posse paenitentia aut satis iam punita vide-
antur. ideoque agere advoeato quam litigatori facilius, quia
et laudat sine adrogantiae erimine et aliquando utiliter etiam
reprehendere potest. nam se quoque moveri interim finget,
ut pro Rabirio Postumo Cicero, dum aditum sibi ad aures
faeiat et auctoritatem induat vera sentientis, quo magis
credatur vel defendenti eadem vel neganti. ideoque hoc
primum intuebzmur, litigatoris an advocati persona sit uten-
dum, quotiens utrumque fieri potest: nam id in sehola
liberum est, in foro rarum, ut sit idoneus suae rei quisque
defensor. declamaturus autem maxime positas in adfectibus
causas propriis personis debet induere. hi sunt enim, qui
mandari non possunt, nec eadem vi perfertur alieni animi
qua sui motus. his etiam de causis insinuatione videtur
opus esse, si adversarii aetio iudicum animos oceupavit, si
dicendum apud fatigatos est: quorum alterum promittendo
nostras probationes et adversas eludendo vitabimus, alteruin
et spe brevitatis et iis, quibus attentum fieri iudicem
doeuimus. et urbanitas opportuna reficit animos et unde-

23 1, 1
5 miserabili Spa/ding, miserabilis /ibri — $8 persequuntur T, pros.
AB — hae Stoer, haec libri — 26 intuebimur Spalding, intuemur AB —

?8 fort. suae quisque rei.

13

44

15

46

47

48

49

50

51

54

(7t UUNENEEUHR
158 QUINTILIANI INST. OR. -—

cumque petita iudicis voluptas levat taedium. non inutilis
etiam est ratio occupandi quae videntur obstare, ut Cicero
dicit scire se mirari quosdam, quod is, qui per tot
annos defenderit multos, laeserit neminem, ad ac-
cusandum Verrem descenderit: deinde ostendit, hanc
ipsam esse sociorum defensionem, quod schema zoó/qvie
dieltar, id cum sit utile aliquando, nunc a declamatoribus
quibusdam paene semper adsumitur, qui fas non putant nisi
a contrario incipere.

Negant Apollodorum secuti tres esse de quibus
supra diximus praeparandi iudieis partes, sed multas species
enumerant, ut ex moribus iudicis, ex opinionibus ad eausam
extra pertinentibus, ex opinione de ipsa causa, quae sunt
prope infinitae, tum iis, ex quibus omnes controversiae
constant, personis, factis, dietis, causis, temporibus, locis,
occasionibus, ceteris. quas veras esse fateor, sed in haec
genera recidere. nam si iudicem benevolum, attentum, do-
cilem habeo, quid amplius debeam optare, non reperio:
cum metus ipse, qui maxime videtur esse extra haee, et
attentum iudicem faciat et ab adverso favore deterreat.

Verum quoniam non est satis demonstrare discentibus,
quae sint in ratione prooemii, sed dicendum etiam, quo
modo perfici facillime possint, hoe adicio, ut dicturus in-
tueatur, quid, apud quem, pro quo, contra quem, quo tem-
pore, quo loco, quo rerum statu, qua vulgi fama dicendum
sit: quid iudicem sentire credibile sit, antequam incipimus:
tum, quid aut derideremus aut deprecemur. ipsa illum
natura eo ducet, ut sciat, quid primum dicendum sit. at
nunc omne, quo coeperunt, prooemium putant, et ut quid-
que suecurrit, utique si aliqua sententia blandiatur, exor-
dium. multa autem sine dubio sunt et aliis partibus causae
communia, nihil tamen in quaque melius dicitur, quam
uod aeque bene dici alibi non possit. multum gratiae exor-
dio est, quod ab actione diversae partis materiam trahit,

hoe ipso, quod non eompositum domi, sed ibi atque ex re :

natum, et facilitate famam ingenii auget et facie simplicis
sumptique ex proximo sermonis fidem quoque adquirit:
adeo ut, etiam si reliqua scripta atque elaborata sint, tamen

2 Div. in Caec. 1. 1

6 esse add. Gesner (A; — 23 perfici ed. vet/., perspici A B.

10

30

16

20

25

360

IV. 1, 50— 62. 159

plerumque videatur tota extemporalis oratio, cuius initium
nihil praeparati habuisse manifestum est. frequentissime
vero prooemium decebit et sententiarum et compositionis
et vocis et vultus modestia, adeo ut in genere causae etiam
indubitabili fiducia se ipsa nimium exerere non debeat. odit
enim iudex fere litigantis securitatem, cumque ius suum
intellegat, tacitus reverentiam postulat. nec minus diligenter,
ne suspecti simus ?lla parte, vitandum est, propter quod
minime ostentari debet in principiis cura, quia videtur ars
omnis dicentis eontra iudicem adhiberi. sed ipsum istud
evitare summae artis est. nam id sine dubio ab omnibus,
et quidem optime, praeceptum est, verum aliquatenus tem-
porum condicione mutatur, quia iam quibusdam in iudiciis
maximeque capitalibus aut apud centumviros ipsi iudices
exigunt sollieitas et accuratas actiones contemnique se, nisi
in dieendo etiam diligentia appareat, credunt, nec doceri
tantum, sed etiam delectari volunt. et est difficilis huius rei
moderatio: quae tamen ita temperari potest, ut videamur
accurate, non eallide dieere. illud ex praeceptis veteribus
manet, ne quod insolens verbum, ne audacius translatum,
ne aut ab obsoleta vetustate aut poetica licentia sumptum
in prineipio deprehendatur: nondum enim recepti sumus et
custodit nos recens audientium intentio: magis conciliatis
animis et iam calentibus haee libertas feretur, maximeque
eum in locos fuerimus ingressi, quorum naturalis ubertas
licentiam verbi notari cireumfuso nitore non patitur. nec
argumentis autem nec locis nec narrationi similis esse in
prooemio debet oratio, neque tamen dedueta semper atque
cireumlita, sed saepe simplici atque inlaboratae similis nec
verbis vultuque nimia promittens: dissimulata enim et, ut
Graeci dieunt, &vezígeros actio melius saepe subrepit. sed
haee, prout formari animum iudicum expediet.

Turbari memoria vel continuandi verba facultate de-
stitui nusquam turpius, eum vitiosum prooemium possit vi-
deri eieatricosa facies: et pessimus certe gubernator, qui
navem, dum portu egreditur, impegit. modus autem prin-
cipii pro eausa: nam breve simplices, longius perplexae su-
speetaeque et infames desiderant. ridendi vero, qui velut
legem prooemiis omnibus dederunt, ut intra quattuor sensus
terminarentur. nec minus evitanda est immodica eius longi-

8 illa Regius, ulla libri — 11 est a b, om. AB.

55

56

51

68

59

60

61

63

64

61

68

69

10

160 QUINTILIANI INST. OR.

tudo, ne in eaput excrevisse videatur et quo praeparare
debet fatiget. sermonem a persona iudicis aversum, quae
Gzo6r9og? dicitur, quidam in totum a prooemio submovent,
nonnulla quidem in hane persuasionem ratione ducti. nam
prorsus esse hoc magis secundum naturam eonfitendum est,
ut eos adloquamur potissimum, quos eoneiliare nobis stude-
mus. interim tamen et est prooemio necessarius sensus ali-
quis, et hic acrior fit atque vehementior ad personam de-
rectus alterius. quod si aecidat, quo iure aut qua tanta
superstitione prohibeamur dare per hanc figuram sententiae
vires? neque enim istud scriptores artium, quia non liceat,
sed quia non putant utile, vetant. ita, si vincet utilitas,
propter eandem causam facere debebimus, propter quam

; vetamur. et Demosthenes autem ad Aeschinen orationem in

prooemio convertit, et M. Tullius eum pro aliis quibusdam,
ad quos ei visum est, tum pro Ligario ad Tuberonem: nam
erat multo futura languidior, si esset aliter figurata, quod
facilius cognoscet, si quis totam illam partem vehementis-
simam, cuius haee forma est 'habes igitur, Tubero,
quod est accusatori maxime optandum" et cetera con-
vertat ad iudicem: tum enim vere aversa videatur oratio et
langueseat vis omnis, dicentibus nobis: habet igitur Tubero
quod est aceusatori maxime optandum: illo enim modo pres-
sit atque institit, hoc tantum indicasset. quod idem in
Demosthene, si flexum illi mutaveris, accidit. quid? non
Sallustius dereeto ad Ciceronem, in quem ipsum dicebat,
usus est principio, et quidem protinus? 'Graviter et ini-

uo animo maledicta tua paterer, M. Tulli', sicut
Oicero fecerat in Catilinam: Quo usque tandem abutere?
ac ne quis apostrophen miretur, idem Cicero pro Seauro
ambitus reo, quae causa est in commentariis (nam bis eun-
dem defendit) prosopopoeia loquentis pro reo utitur, pro
Rabirio vero Postumo eodemque Seauro reo repetundarum
etiam exemplis, pro Cluentio, ut modo ostendi, partitione.
non tamen en quia possunt bene aliquando fieri, passim
facienda sunt, sed quotiens praeceptum vicerit ratio: quo
modo et similitudine, dum brevi, et translatione atque aliis
tropis, quae omnia cauti illi ae diligentes prohibent, utemur

19. 6, 1, 2

12 putant e. Cop. putent AB.

10

15

20

30

35

10

15

5

30

35

IV. 1, 672—717. 161

interim, nisi eui divina illa pro Ligario ironia, de qua paulo
ante dixeram, displicet. alia exordiorum vitia verius tradi-
derunt. quod in plures causas accommodari potest, vul.
gare dieitur: id minus favorabile aliquando tamen non
inutiliter adsumimus, magnis saepe oratoribus non evitatum:
quo et adversarius uti potest, commune appellatur: quod
adversarius in suam utilitatem deflectere potest, commu-
tabile: quod eausae non cohaeret, separatum, quod
aliunde trahitur, tralatum: praeterea quod longum, quod
contra praecepta est: quorum pleraque non principii
modo sunt vitia, sed totius orationis.

Haee de prooemio, quotiens erit eius usus, non semper
autem est: nam et supervacuum aliquando est, si praeparatus
satis etiam sine hoc iudex aut si res praeparatione non
eget. Aristoteles quidem in totum id necessarium apud bonos
iudices negat. aliquando tgmen uti nec si velimus eo licet,
eum iudex occupatus, eum angusta sunt tempora, eum maior
potestas ab ipsa re cogit incipere. contraque est interim
prooemii vis etiam non exordio: nam iudices et in narratione
nonnumquam et in argumentis ut attendant et ut faveant
rogamus, quo Prodieus velut dormitantes eos excitari puta-
bat, quale est: tum C. Varenus, is qui à familia An-
chariana occisus est — hoe quaeso, iudices, dili-
genter attendite. utique si multiplex causa est, sua qui-
busque partibus danda praefatio est, ut (audite nunc reliqua
et transeo nune illuc. sed in ipsis etiam oribationibua
multa funguntur prooemii viee, ut facit Cicero pro Cluentio
dieturus contra censores, pro Murena, cum se Servio ex-
eusat. verum id frequentius est, quam ut exemplis confir-
mandum sit.

Quotiens autem prooemio fuerimus usi, tum sive ad
expositionem transibimus sive protinus ad probationem, id
debebit in principio postremum esse, cui commodissime
iungi initium sequentium poterit. illa vero frigida et puerilis
est in scholis adfectatio, ut ipse transitus efficiat aliquam
utique sententiam et huius velut praestigiae plausum petat,
ut Ovidius laseivire in Metasiórphojat solet, quem tamen

15 Rhet. 3. 14. 8 — 22 Cic. p. Var. fr. 7 — 27 c. 42, 117. —
28 e. 3, 7

9 et 10 praeterea — est seclusi! H. Meyer. — 138 sit pos! si expunri
— 15 egeat A — 22 is add, ed. Gryph. — 31 ad B, in A.
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. 1. 11

71

12

13

14

15

16

717

78

162 QUINTILIANI INST. OR.

excusare necessitas potest, res diversissimas in speeiem
unius corporis colligentem. oratori vero quid est necesse
subripere hane transgressionem et iudicem fallere, qui, ut
ordini rerum animum intendat, etiam commonendus est?
peribit enim prima pars expositionis, si iudex narrari non-
dum sciet. quapropter, ut non abrupte cadere in narrationem,
ità non obscure transcendere est optimum. si vero longior
sequetur ae perplexa magis expositio, ad eam ipsam prae-
parandus iudex erit, ut Cicero saepius, sed et hoe loeo fecit:
paulo longius exordium rei demonstrandae repetam,
quod, quaeso, iudices, ne moleste patiamini: prin-
cipiis enim cognitis multo facilius extrema intelle-
getis. haec fere sunt mihi de exordio comperta.

De narratione.

II. Maxime naturale est et fieri frequentissime debet,
ut praeparato per haee, quae supra dicta sunt, iudice res,
de qua pronuntiaturus est, indicetur: haec est narratio.
in qua sciens transeurram subtiles nimium divisiones quo-
rundam, plura eius genera facientium. non enim solam volunt
esse illam negotii, de quo apud iudiees quaeritur, exposi-
tionem, sed personae, ut M. Lollius Palicanus, humili
loco Picens, loquax magis quam facundus: loci, ut
oppidum est in Hellesponto, Lampsacum, iudices:
temporis, ut

vere novo, gelidus canis cum montibus umor

liquitur:
causarum, quibus historici frequentissime utuntur, eum ex-
ponunt, unde bellum, seditio, pestilentia. praeter haee alias
perfectas, alias imperfeetas vocant: quod quis ignorat? adi-
ciunt expositionem et praeteritorum esse temporum, quae
est frequentissima, et praesentium, qualis est Ciceronis de
discursu amicorum Chrysogoni, postquam est nominatus,
et futurorum, quae solis dari vaticinantibus potest: nam
vzorózoG0:e non est habenda narratio. sed nos potioribus
vacemus.

9 p. Cluent 4, 11. — 21 Sall Hist. 4, 25 cf. Gell. N. A. 1, 15,
12 — 22, Cic. Verr. 1, 24, 63. — 25 Verg. Georg. 1, 43 —- 31 p. Rosc.
Am. 22, 60

21 M, Lollius Pighi»s, m. ollius A, macilius B — 32 for. post-
quam is.

10

20

25

EIU

35

16

15

20

25

85

46

IV. 1, 78. 79. 2, 1—12. 163

Plerique semper narrandum putaverunt: quod falsum
esse pluribus coarguitur. sunt enim ante omnia quaedam
tam breves causae, ut propositionem potius habeant quam
narrationem. id accidit aliquando utrique parti, cum vel
nulla expositio est, vel de re constat, de iure quaeritur, ut
apud centumviros: *flius an frater debeat esse intestatae
heres', 'pubertas annis an corporis habitu aestimetur': aut
cum est quidem in re narrationi locus, sed aut ante iudici
nota sunt omnia aut priore loco recte exposita. accidit ali-
quando alteri, et saepius ab actore, vel quia satis est pro-
ponere vel quia sie magis expedit. satis est dixisse: *certam
creditam pecuniam peto ex stipulatione, legatum peto ex
testamento. diversae partis expositio est, cur ea non debe-
antur. et satis est actori et magis expedit sie indicare:
'dico ab Horatio sororem suam interfectam'. namque et ex
propositione iudex crimen omne cognoscit, et ordo et causa
facti pro adversario magis est. reus contra tunc narrationem
subtrahet, cum id, quod obicitur, neque negari neque ex-
eusari poterit, sed in sola iuris quaestione consistet, ut in eo,
qui, cum pecuniam privatam ex aede sacra subripuerit,
sacrilegii reus est, confessio vereeundior est quam expositio:
fnon negamus de templo pecuniam esse sublatam, d ienn
tur tamen accusator actione sacrilegii, eum privata fuerit,
non sacra: vos autem de hoe cognoscetis, an sacrilegium sit
admissum'.

Sed ut has aliquando non narrandi causas puto, sic
ab illis dissentio, qui non existimant esse narrationem, cum
reus quod obicitur tantum negat: in qua est opinione Cor-
nelius Celsus, qui condicionis huius esse arbitratur pleras-
que caedis causas et omnes ambitus ac repetundarum. non
enim putat esse narrationem, nisi quae summam criminis,
de quo iudicium est, contineat, deinde fatetur ipse pro
Rabirio Postumo narrasse Ciceronem: atqui ille et negavit
pervenisse ad Rabirium pecuniam, qua de re erat quaestio
constituta, et in hac narratione nihil de crimine exposuit.
ego autem magnos alioqui secutus auctores duas esse in
iudieiis narrationum species existimo, alteram ipsius causae,
alteram rerum ad causam pertinentium expositionem. non
oecidi hominem' nulla narratio est, convenit: sed erit aliqua,
et interim etiam longa, contra argumenta eius eriminis, de

18 et ex Par. 5, ex N et cett, — 33 atqui Zegius (A), atque B.
11*

E.

10

11

13

13

14

15

16

17

18

164 QUINTILIANI INST. OR.

ante acta vita, de eausis, propter quas innoeens in perieulum
deducatur, aliis, quibus incredibile id quod obicitur fiat.
neque enim aceusator tantum hoc dicit *occidisti', sed qui-
bus id probet narrat, ut in tragoediis, cum Teucer Ulixen
reum faeit Alacis occisi dicens, inventum eum in solitudine
iuxta exanime corpus inimici cum gladio eruento, non id
modo Ulixes respondet, non esse a se id facinus admissum,
sed sibi nullas eum Aiace inimicitias fuisse: de laude inter
ipsos certatum: deinde subiungit, quo modo in eam solitu-
dinem venerit, iacentem exanimem sit eonspieatus, gladium
e vulnere extraxerit. his subtexitur argumentatio. sed ne
illud quidem sine narratione est, dicente aecusatore: *fuisti
in eo loco, in quo tuus inimicus occisus est' 'non fui':
dicendum enim, ubi fuerit. quare ambitus quoque causae et
repetundarum hoc etiam plures huiusmodi narrationes habere
poterunt, quo plura erimina: in quibus ipsa quidem neganda
sunt, sed argumentis expositione contraria resistendum est,
interdum singulis, interdum universis. an reus ambitus male
narrabit, quos parentes habuerit, quem ad modum ipse vi-
xerit, quibus meritis fretus ad petitionem descenderit? aut
qui repetundarum insimulabitur, non et ante actam vitam,
et quibus de eausis provineiam universam vel accusatorem
aut testem offenderit, non inutiliter exponet? quae si nar-
ratio non est, ne illa quidem Ciceronis pro Cluentio prima,

euius est initium: À. Cluentius Habitus. nihil enim hice :

de veneficio, sed de causis, quibus ei mater inimica sit,
dicit. al/ae quoque sunt pertinentes ad causam, sed non
ipsius eausae narrationes, vel exempli gratia, ut in Verrem
e L. Domitio, qui pastorem, quod is aprum, quem ipsi
muneri obtulerat, exceptum esse a se venabulo eonfessus
esset, in erucem sustulit: vel discutiendi alieuius extrinsecus
criminis, ut pro Rabirio Postumo: nam ut ventum Ale-
xandriam est, iudices, haec una ratio a rege pro-
posita Postumo est servandae pecuniae, si cura-
tionem et quasi dide em regiam suscepisset:
vel augendi, ut deseribitur iter Verris.

25 c. 5, 11 — 28 5, 3 — 32 c. 10, 28 — 30 Verr. 5, 10 sqq.

17 est Spalding, et AB — 22 provinciam ed. A/d., per pr. /ibri —
27 aliae Gesner, illae A, duae B.

10

15

20

30

10

15

20

30

35

1V. 2, 13— 26. 165

Ficta interim narratio introduci solet, vel ad concitandos
iudices, ut pro Roseio cirea Chrysogonum, cuius paulo ante
habui mentionem: vel ad resolvendos aliqua urbanitate, ut
pro Cluentio cirea fratres Caepasios: interdum per digres-
sionem decoris gratia, qualis rursus in Verrem de Proser-
pina. in his quondam locis mater filiam quaesisse
dieitur. quae omnia eo pertinent, ut appareat non utique
non narrare eum, qui negat, sed illud ipsum narrare, quod
negat.

Ne hoc quidem simpliciter aecipiendum, quod est a
me positum, esse supervaeuam narrationem rei, quam iudex
noverit: quod sic intellegi volo, si non modo quid factum
sit sciet, sed ita factum etiam, ut nobis expedit, opinabitur.
neque enim narratio in hoc reperta est, ut tantum cognoscat
iudex, sed aliquanto magis, ut consentiat. quare, etiam si
non erit docendus sed aliquo modo adficiendus, narrabimus
cum praeparatione quadam: 'scire quidem eum in summam,
quid acti sit, tamen rationem quoque facti cuiusque cogno-
scere ne gravetur'. interim propter aliquem in consilium ad-
hibitum nos repetere illa simulemus, interim, ut rei, quae
ex adverso proponatur, iniquitatem omnes etiam cireum-
stantes intellegant. in quo genere plurimis erit figuris
varianda expositio ad effugiendum addi nota audientis,
sicut *meministi' et 'fortasse supervacuum fuerit hic commorari',
fsed quid ego diutius, eum tu optime noris?' 5illud quale
sit, tu nescias et his similia. alioqui, si apud iudicem, cui
nota causa est, narratio semper videtur supervacua, potest
videri non semper esse etiam ipsa actio necessaria.

Alterum est, de quo frequentius quaeritur, an sit utique
narratio prooemio subicienda: quod qui opinantur, non pos-
sunt videri nulla ratione ducti. nam eum prooemium idcirco
eomparatum sit, ut iudex ad rem accipiendam fiat coneiliatior,
doellinr. intentior, et probatio nisi causa prius cognita non
possit adhiberi, protinus iudex notitia rerum instruendus
videtur. sed hoc quoque interim mutat condicio causarum,
nisi forte M. Tullius in oratione pulcherrima, quam pro
Milone scriptam reliquit, male distulisse narrationem videtur
tribus praepositis quaestionibus: aut profuisset exponere,

2 c. 292, 60 — 4 c. 20, 57 — 5 4, 48, 106

3 resoluendos A b, soluendos B — 26 nescias nos, scias libri.

20

21

22

23

924

L2

25

t2
e

. 21

25

29

30

166 QUINTILIANI INST. OR.

quo modo insidias Miloni fecisset Clodius, si reum, qui à
se hominem occisum fateretur, defendi omnino fas non
fuisset, aut si jam praeiudicio senatus damnatus esset Milo,
aut si Cn. Pompeius, qui propter aliquam gratiam iudicium
etiam militibus armatis cluserat, tamquam adversus ei
timeretur. ergo hae quoque quaestiones vim prooemii obtine-
bant, cum omnes iudicem praepararent. sed pro Vareno
quoque postea narravit, quam obisata diluit. quod fiet uti-
hnter, quotiens non repellendum tantum erit «crimen, sed
etiam transferendum, ut his prius defensis velut initium sit
alium culpandi narratio, ut in armorum ratione antiquior
cavendi quam ictum inferendi cura est. erunt quaedam
eausae, neque id raro, crimine quidem, de quo cognitio
est, faciles ad diluendum, sed multis ante actae vitae flagitiis
et gravibus oneratae, quae prius amovenda sunt, ut propitius
iudex defensionem ipsius negotii, cuius propria quaestio est,
audiat. ut si defendendus sit M. Caelius, nonne optime
patronus oeeurrat prius conviciis luxuriae, petulantiae, im-
pudieitiae quam venefieii? in quibus solis omnis Ciceronis
versatur oratio: tum deinde narret de bonis Pallae totam-
que de vi explicet eausam, quae est ipsius actione defensa?
sed nos ducit scholarum consuetudo, in quibus certa quae-
dam ponuntur, quae themata dicimus, praeter quae nihil
est diluendum, ideoque prooemio narratio semper subiun-
gitur. inde libertas declamatoribus, ut etiam secundo partis
suae loco narrare videantur. nam cum pro petitore dicunt,
et expositione, tamquam priores agant, uti solent et contra-
dietione, tamquam Fear ou debut idque fit reete. nam eum sit
declamatio forensium actionum meditatio, eur non in utrum-
que protinus locum se exerceat? cuius rationis ignari ex
more, cui adsueverunt, nihil in foro putant esse mutandum.
sed in scholasticis quoque nonnumquam evenit, ut pro nar-
ratione sit propositio. nam quid exponet quae zelotypum
malae traetationis accusat? aut qui Cynicum apud censores
reum de moribus facit? cum totum crimen uno verbo in
qualibet aetionis parte posito satis indicetur. sed haec
hactenus.

Nune, quae sit narrandi ratio, subiungam. narratio est
rei factae aut ut factae utilis ad persuadendum expositio,

4 propter B, praeter A — aliquam e. ve// , aliam /ibri — 8 quam
Capperonnier iA, cum B — 27 priores Ab, prius B — 295 recte Regius
(A, non recte B.

10

36

EET, TRUM M TMáMÀ -

10

15

20

Di]

—

IV. 2, 26 —31. 167

vel, ut Apollodorus finit, oratio docens auditorem, quid in
controversia sit. eam plerique scriptores maximeque qui
sunt ab Ísocrate volunt esse lucidam, brevem, veri si-
milem. neque enim refert, an pro lucida perspieuam, pro
veri simili probabilem credibilemve dicamus. eadem nobis
placet divisio, quamquam et Aristoteles ab lIsocrate parte
in una dissenserit, praeceptum brevitatis inridens, tamquam
necesse sit longam esse aut brevem expositionem nec liceat
ire per medium, Theodorei quoque solam relinquant ultimam
partem, quia nec breviter utique nec dilucide semper sit
utile exponere. quo diligentius distinguenda sunt singula, ut
quid quoque loeo prosit ostendam.

Narratio est aut tota pro nobis aut tota pro adversariis
aut mixta ex utrisque. si erit tota pro nobis, contenti sumus
his tribus partibus, per quas efficitur, quo facilius iudex in-
tellegat, meminerit, eredat. nec quisquam reprehensione
dignum putet, quod proposuerim eam, quae sit tota pro
nobis, debere esse veri similem, cum vera sit. sunt enim
plurima vera quidem, sed parum credibilia, sieut falsa quoque
frequenter veri similia. quare non minus laborandum est, ut

iudex quae vere dieimus quam quae fingimus eredat. sunt :

quidem hae, quas supra rettuli, virtutes aliarum quoque
partium: nam et per totam aetionem vitanda est obscuritas,
et modus ubique custodiendus, et credibilia esse omnia
oportet, quae dieuntur. maxime tamen haec in ea parte
eustodienda sunt, quae prima iudicem docet: in qua si aeci-
derit, ut aut non intellegat aut non meminerit aut non cre-
dat, frustra in reliquis laborabimus.

Erit autem narratio aperta ac diluecida, si fuerit
primum exposita verbis propriis et significantibus et non
sordidis quidem, non tamen exquisitis et ab usu remotis, tum
distincta rebus, personis, temporibus, locis, causis, ipsa etiam
pronuntiatione in hoc aeeommodata, ut iudex quae dicentur
quam facilime accipiat. quae quidem virtus neglegitur a
plurimis, qui ad clamorem dispositae vel etiam forte circum-
fusae multitudinis compositi non ferunt illud intentionis
silentium: nec sibi diserti videntur, nisi omnia tumultu et
vociferatione coneusserint: rem indicare sermonis cotidiani
et in quemeumque etiam indoctorum cadentis existimant,

40 cum interim, quod tamquam facile contemnunt, nescias

6 Rhet. 3, 16

33

33

34

36

58

89

40

41

42

43

44

45

168 QUINTILIANI INST. OR.

praestare minus velint an possint. neque enim aliud in elo-
quentia euncta experti difficilius reperient, quam id, quod
se fuisse dieturos omnes putant, postquam audierunt, quia
non bona iudieant esse illa, sed vera. tum autem optime
dieit orator, cum videtur vera dicere. at nunc velut campum
nacti expositionis hie potissimum et vocem flectunt et cer-
vicem reponunt et brachium in latus iactant totoque et
rerum et verborum et compositionis genere lasciviunt: deinde,
quod sit monstro simile, plaeet actio, causa non intellegitur.
verum haec omittamus, ne minus gratiae praecipiendo recta
quam offensae reprehendendo prava mereamur.

Brevis erit narratio ante omnia, si inde coeperimus
rem exponere, unde ad iudicem pertinet, deinde, si nihil
extra causam dixerimus, tum etiam, si reciderimus omnia,
quibus sublatis neque cognitioni quidquam neque utilitati
detrahatur: solet enim quaedam esse partium brevitas, quae
longam tamen efficit summam. 'in portum veni, navem pro-
spexi, quanti veheret interrogavi, de pretio convenit, conscendi,
sublatae sunt ancorae, solvimus oram, profecti sumus'. nihil
horum dici celerius potest, sed sufficit dicere: 'e portu
navigavi. et, quotiens exitus rei satis ostendit priora, debe-
mus hoc esse contenti, quo reliqua intelleguntur. quare, cum
dicere liceat *est mihi filius iuvenis', omnia illa supervacua:
'eupidus ego liberorum uxorem duxi, natum filium sustuli,
educavi, in adulescentiam perduxi. ideoque Graeeorum
aliqui aliud cireumeisam expositionem, id est eóvrouov, aliud
brevem putaverunt, quod illa supervacuis careret, haec posset
aliquid ex necessariis desiderare. nos autem brevitatem in
hoe ponimus, non ut minus, sed ne plus dieatur, quam
oporteat. nam iterationes quidem et r«vroAoyíeg et z&0t000-
Aoyícg, quas in narratione vitandas quidam scriptores artium
tradiderunt, transeo: sunt enim haec vitia non tantum brevi-
tatis gratia refugienda. non minus autem cavenda erit, quae
nimium corripientes omnia sequitur, obseuritas, satiusque
est aliquid narrationi superesse quam deesse: nam super-
vaeua cum taedio dicuntur, necessaria cum periculo sub-
trahuntur. quare vitanda est etiam illa Sallustiana (quam-
quam in ipso virtutis obtinet locum) brevitas et abruptum
sermonis genus: quod otiosum fortasse lectorem niirtus fallat,
audientem transvolat, nec, dum percipiatur, expectat, eum

40 percipiatur »o«s, repetatur /il»i.

10

15

20

925

30

35

40

10

15

20

25

at

35

IV. 2, 38—59. — ' 169

praesertim lector non fere sit nisi eruditus, iudicem rura
plerumque in deeurias mittant, de eo pronuntiaturum, quod
intellexerit, ut fortasse ubique, in narratione tamen praecipue
media haee tenenda sit via dieendi, 'quantum opus est et
quantum satis est. quantum opus est autem non ita solum
aceipi volo, quantum ad indicandum sufficit, quia non in-
ornata debet esse brevitas, alioqui sit indocta: nam et fallit
voluptas, et minus longa quae delectant videntur, ut amoe-
num Ac molle iter, etiamsi est spatii amplioris, minus
fatigat quam durum aridumque compendium. neque mihi
umquam tanta fuerit eura brevitatis, ut non ea, quae
credibilem — faciunt expositionem, inseri velim. simplex
enim et undique praecisa non tam narratio vocari potest
quam confessio. sunt porro multae condicione ipsa rei
longae narrationes, quibus extrema, ut praecepi, prooemii
parte ad intentionem praeparandus est der: deinde euran-
dum, ut omni arte vel ex spatio eius detrahamus aliquid
vel ex taedio. ut minus longa sit, efficiemus quae poterimus
differendo, non tamen sine mentione eorum, quae differemus:
quas eausas occidendi habuerit, quos adsumpserit conscios,
quem ad modum disposuerit insidias, probationis loco dicam.'
uaedam vero ex ordine praetermittenda, quale est apud
seróuem: moritur Fulcinius: multa enim, quae sunt
in re, quia remota sunt a causa, praetermittam. et
partitio taedium levat: 'dicam quae acta sint ante ipsum
rei eontraetum, dicam quae in re ipsa, dicam quae postea'.
ita tres potius modicae narrationes videbuntur quam una
longa. interim expediet expositionem brevi interfatione di-
stinguere: (audistis quae ante acta sunt: accipite nunc quae
insequuntur'. reficietur enim iudex priorum fine et se velut
ad novum rursus initium praeparabit. si tamen adhibitis
quoque his artibus in longum exierit ordo rerum, erit non
inutilis in extrema parte commonitio, quod Cieero etiam in
brevi narratione fecit: adhuc, Caesar, Q. Ligarius omni
culpa caret: domo est egressus non modo nullum
ad bellum, sed ne ad minimam quidem belli suspi-
cionem et cetera.

Credibilis autem erit narratio ante omnia, si prius
eonsuluerifmus nostrum animum, ne quid naturae dicamus

23 p. Caec. 4, 11 — 33 p. Lig. 2. 4
10 neque A, neque enim B — 24 et A, at B.

46

AT

48

49

50

51

565

59

170 QUINTILIANI INST. OR.

adversum, deinde si causas ae rationes factis praeposuerimus,
non omnibus, sed de quibus quaeritur, si personas eon-
venientes iis, quae facta eredi volemus, constituerimus, ut

furti reum eupidum, adulterii libidinosum, homicidii teme-.

rarium, vel his contraria, si defendemus: praeterea loca,
tempora et similia. est autem quidam et duetus rei credi-
bilis, qualis in comoediis etiam et in mimis. aliqua enim
naturalter sequuntur et cohaerent, ut, si priora bene nar-
raveris, iudex ipse quod postea sis narraturus expectet. ne

illud quidem fuerit inutile, semina quaedam, probationum 10

spargere, verum sie ut narrationem esse meminerimus, non
probationem. nonnumquam tamen etiam argumento aliquo
confirmabimus quod proposuerimus, sed simplici et brevi,
ut in veneficiis: sanus bibit, statim concidit, livor ae tumor
confestim est insecutus. hoc faeiunt et illae praeparationes,
eum reus dicitur robustus, armatus, solicitus contra in-
firmos, inermes, securos. omnia denique, quae probatione
traetaturi sumus, personam, causam, cius tempus instru-
mentum, occasionem, narratione delibabimus. aliquando, si
destituti fuerimus his, etiam fatebimur vix esse credibile,
sed verum, et hoe maius habendum scelus: nescire nos,
quo modo faetum sit aut quare, mirari, sed probaturos.
optimae vero praeparationes erunt, quae latuerint, ut à
Cieerone quidem utilissime sunt praedicta omnia, per quae
Miloni Clodius, non Clodio Milo insidiatus esse videatur:
urimum tamen facit illa callidissima simplicitatis imitatio:
Milo autem, cum in senatu fuisset eo die, quoad
senatus est dimissus, domum venit, calceos et
vestimenta mutavit, paulisper, dum se uxor, ut
fit, comparat, commoratus est. quam nihil festinato,
nihil praeparato fecisse videtur Milo! quod non solum rebus
ipsis vir eloquentissimus, quibus moras et lentum profee-
tionis ordinem ducit, sed verbis etiam vulgaribus et coti-
dianis et arte occulta consecutus est: quae si aliter dieta
essent, strepitu ipso iudicem ad custodiendum patronum
excitassent. frigere videntur ista plerisque, sed hoc ipso
manifestum est, quo modo iudicem fefellerit quod vix a
leetore deprehenditur. haec sunt, quae credibilem faciant

37 Cic. p. Mil. 10, 28. 99

5 his contraria A b, contra B — 16 sollicitus ad. ed. Basil, 1543.

15

25

360

35

FERwI-- ' ! - $£———

10

15

20

30

35

IV. ?, 653—660. 171

expositionem. nam ne contraria aut sibi repugnantia in nar-
ratione dicamus, si eui praeeipiendum est, 1s reliqua frustra
docetur, etiam si quidam scriptores artium hoe quoque tam-
quam oecultum et à se prudenter erutum tradunt.

His tribus narrandi virtutibus adiciunt quidam magni-
fieentiam, quam gyeAozoézeucv vocant, quae neque in
omnes eausas cadit (nam quid in plerisque iudiciis privatis
de certa eredita, locato et conducto, interdictis habere loei
potest supra modum se tollens oratio?), neque semper est
utilis, ut vel proximo exemplo Miloniano patet. et memine-
rimus multas esse enusas, in quibus confitendum, excusandum,
submittendum sit quod exponimus: quibus omnibus aliena
est illa magnifieentiae virtus. quare non magis proprium
narrationis est magnifice dicere quam miserabiliter, invidiose,
graviter, duleiter, urbane: quae eum suo quoque loco sint
laudabilia, non sunt huic parti proprie adsignata et velut dedita.

Illa quoque ut narrationi apta, ita ceteris quoque
partibus communis est virtus, quam "Theodectes huic uni
proprie dedit: non enim magnificam modo vult esse, verum
etiam iueundam expositionem. sunt qui adiciant his evi-
dentiam, quae &rcgyet« Graece vocatur. neque ego queim-
quam deceperim, ut dissimulem Ciceroni quoque plures
partes placere. nam praeterquam planam et brevem et
eredibilem vult esse evidentem, moratam eum
dignitate. sed in oratione morata debent esse omnia eum
dignitate, quae poterunt. evidentia in narratione, quantun:
ego intellego, est quidem magna virtus, eum quid veri non
dicendum, sed quodammodo etiam ostendendum est, sed
subiei perspicuitati potest: quam quidam etiam contrariam
interim putaverunt, quia in quibusdam causis obscuranda
veritas esset, quod est ridiculum. nam qui obseurare vult,
narrat falsa pro veris, et in iis, quae narrat, debet laborare,
ut videantur quam evidentissima.

Et quatenus etiam forte quadam pervenimus ad diffi-
cilius narrationum genus, iam de iis loquamur, in quibus
res contra nos erit: quo loco nonnulli praetereundam nar-
rationem putaverunt. et sane nihil est facilius nisi prorsus
totam eausam omnino non agere. sed si aliqua iusta ratione
huiusmodi susceperis litem, euius artis est malam esse

32 Top. 26, 97

1 nam id quidem ne qua c. B.

60

61

63

64

65

66

67

68

69

71

12

172 QUINTILIANI INST. OR.

causam silentio confiteri? nisi forte tam hebes futurus est
iudex, ut seeundum id pronuntiet, quod sciet narrare te
noluisse. neque infitias eo in narratione ut aliqua neganda,
aliqua adicienda, aliqua mutanda, sie aliqua etiam tacenda:
sed tacenda, quae tacere oportebit et liberum. erit. quod fit
nonnumquam brevitatis quoque gratia, quale illud est:
frespondit quae ei visum est'. distinguamus igitur genera
causarum. namque in iis, in quibus non de culpa quaeretur,
sed de aetione, etiam si erunt contra nos themata, confiteri
nobis licebit: *pecuniam de templo sustulit, sed privatam,
ideoque sacrilegus non est. virginem .rapuit, non tamen
optio patri dabitur. ingenuum stupravit et stupratus se
suspendit: non tamen ideo stuprator capite ut causa mortis
punietur, sed decem milia, quae poena stupratori constituta
est, dabit. verum in his quoque confessionibus est aliquid,
quo de invidia, quam expositio adversarii fecit, detrahi
fée eum etiam servi nostri de peccatis suis mollius
oquantur. quaedam enim quasi non defendamus narrantes
mitigabimus: 'non quidem, ut adversarius dicit, consilium
furti in templum attulit nee diu captavit eius rei tempus,
sed oecasione et absentia custodum corruptus et pecunia,
quae nimium in animis hominum potest, victus est. sed
quid refert? peccavit et fur est: nihil attinet id defendere,
cuius poenam non recusamus. interim quasi damnemus
ipsi: *vis te dicam vino impulsum? errore lapsum? nocte
deceptum? vera sunt ista fortasse: tu tamen ingenuum
stuprasti, solve decem milia. nonnumquam propositione
praemuniri potest causa, deinde exponi. contraria sunt
omnia tribus filiis, qui in mortem patris coniurarant: sortiti
nocte singuli per ordinem eum ferro cubiculum intrarunt patre
dormiente: eum occidere eum nemo potuisset, excitato omnia
indiearunt. si tamen pater, qui divisit patrimonium et reos
parricidii defendit, sie agat: 'quod contra legem suffieit,
parrieidium obicitur iuvenibus, quorum pater vivit atque
etiam liberis suis adest. ordinem rei narrare quid necesse
est, eum ad legem nihil pertineat? sed si confessionem
culpae meae exigitis, fui pater durus et patrimonii, quod

1? Cic. Verr. 2, 30, 73
8 in iis A. om. B. — 16 quo de Ger/z et Kiderlin: quod ex A,

quod B — 18 defendamus add. Kiderlin — 27 propositione] praepositione
AB — ?8 praemuniri A b, praeparari B — 29 coniurarunt A.

10

20

25

30

10

15

3C

-—-

IV. 2, 61—80. 173

iam melius ab his administrari poterat, tenax custos': deinde
subiciat 'stimulatos ab iis, quorum indulgentiores parentes
erant: semper tamen habuisse eum animum, qui sit eventu
deprehensus, ut occidere patrem non possent. neque enim
iure iurando opus fuisse, si alioqui hoc mentis habuissent,
nec sorte, nisi quod se quisque eximi voluerit': omnia haec
qualiaeumque placidioribus animis aecipientur, illa brevi
primae propositionis defensione mollita. at cum quaeritur
'an faetum sit' vel *quale factum sit', licet omnia contra nos
sint, quo modo tamen evitare expositionem salva causae
ratione possumus? narravit accusator, neque ita, ut quae
essent acta tantum indiearet, sed adiecit invidiam, rem ver-
bis exasperavit: accesserunt probationes, peroratio incendit
et plenos irae reliquit. expectat naturaliter iudex, quid
narretur à nobis. si nihil exponimus, illa esse, quae adver-
sarius dixit, et talia, qualia dixit, eredat necesse est. quid
ergo? eadem exponemus? si de qualitate agitur, cuius tum
demum quaestio est, eum de re constat, eadem, sed non
eodem modo: alias causas, aliam mentem, aliam rationem
dabo. verbis elevare quaedam licebit: luxuria Jberaütatis,
avaritia parsimoniae, neglegentia simplicitatis nomine lenietur,
vultu denique, voce, habitu vel favoris aliquid vel mise-
rationis merebor: solet nonnumquam movere laerimas ipsa
confessio. atque ego libenter interrogem, sint illa defensuri,

15

16

71

quae non narraverint, necne? nam si neque defenderint 78

neque narraverint, tota causa espe at si defensuri sunt,
proponere eerte plerumque id, quod confirmaturi sumus,
oportet. eur ergo non exponamus, quod et dilui potest et,
ut hoe contingat, utique indicandum est? aut quid inter
probationem et narrationem interest, nisi quod narratio est
probationis continua Tp rursus probatio narrationi
congruens confirmatio? videamus ergo, num haec expositio
longior demum debeat esse et paulo verbosior praeparatione
et quibusdam argumentis (argumentis dico, non argumen-
tatione), eui tamen plurimum eonferet frequens adfirmatio.
effecturos nos quod dicimus: non posse vim rerum ostendi
rima expositione: expectent et opiniones suas differant et
bens sperent. denique utique narrandum est, quidquid aliter,
quam adversarius exposuit, narrari potest, aut etiam pro-

2 subiciat Spalding (A), subicitur B — 20 liberalitatis mos, hila-
ritatis /ibr! — 38 conferet A, confert B.

19

80

81

82

83

84

85

86

81

174 QUINTILIANI INST. OR.

oemia sunt in his causis supervacua: quae quid magis
agunt, quam ut eognitioni rerum acecommodatiorem iudicem
faciant? atqui constabit nusquam esse eorum maiorem usum,
uam ubi animus iudicis ab aliqua contra nos insita opinione
llectéadus est. coniecturales autem causae, in quibus de
faeto quaeritur, non tam saepe rei, de qua iudicium est,
quam eorum, per quae res colligenda est, expositionem
habent. quae eum aecusator suspiciose narret, reus levare
suspicionem debeat, aliter ab hoc atque ab illo ad iudicem
perferri oportet. at enim quaedam argumenta turba valent,
didueta leviora sunt. id quidem non eo pertinet, ut quae-
ratur, an narrandum, sed quo modo narrandum sit. nam et
congerere plura in expositione quid prohibet, si id utile est
causae, et promittere? sed et dividere narrationem et pro-
bationes subiungere partibus atque ita transire ad sequentia ?
namque ne iis quidem aecedo, qui semper eo putant ordine,
quo quid actum sit, esse narrandum, sed eo malo narrare,
quo expedit. quod fieri plurimis figuris licet. nam et aliquando
nobis exeidisse simulamus, eum quid utiliore loco reducimus,
et interim nos reddituros reliquum ordinem testamur, quia
sic futura sit causa lucidior: interim re exposita subiun-
gimus causas, quae antecesserunt. neque enim est una lex
defensionis certumque praescriptum: pro re, pro tempore
intuenda quae prosint, atque ut erit vulnus, ita vel curan-
dum protinus, vel, si curatio differri potest, interim deli-
gandum. nec saepius narrare duxerim nefas, quod Cicero
pro Cluentio fecit: estque non concessum modo, sed ali-
quando etiam necessarium, ut in causis repetundarum
omnibusque, quae simplices non sunt: amentis est enin
superstitione praeceptorum contra rationem causae trahi.
narrationem ideo ante probationes ponere est institutum,
ne iudex, qua de re quaeratur, ignoret. cur igitur, si singula
probanda aut refellenda erunt, non singula etiam narrentur?
me certe, quantacumque nostris experimentis habenda est
fides, fecisse hoc in foro, quotiens ita desiderabat utilitas,
probantibus et eruditis et iis, qui iudicabant, scio: et (quod
non adroganter dixerim, quia sunt plurimi, quibuscum egi,
qui me refellere possint, si mentiar) fere a me ponendae
causae officium exigebatur. neque ideo tamen non id saepius
facere oportebit, ut rerum ordinem sequamur. quaedam vero

13 plura in A, plura B -- quid Stoer, quis lihri,

10

15

20

25

30

35

40

5

10

15

20

25

30

IV. 2, 81— 965. 175

etiam turpiter convertuntur, ut si peperisse narres, deinde
concepisse, apertum testamentum, deinde signatum, in qui-
bus si id, quod posterius est, dixeris, de priore tacere op-
timum: palam est enim praecessisse.

Sunt quaedam et falsae expositiones, quarum in foro
duplex genus est: alterum, quod instrumentis adiuvatur, ut
P. Clodius fiducia testium, qua nocte incestum Romae com-
miserat, Interamnae se fuisse dicebat: alterum, quod est
tuendum dicentis ingenio. id interim ad solam verecundiam
pertinet, unde etiam mihi videtur diei color, interim ad
quaestionem. sed utrumceumque erit, prima sit curarum, ut
id, quod fingimus, fieri possit, deinde «ut et personae et
loco et tempori congruat et credibilem rationem et ordinem
habeat: si continget, etiam verae alicui rei cohaereat, aut
argumento, quod sit in eausa, confirmetur: nam quae tota
extra rem petita sunt, mentiendi licentiam produnt. curan-
dum praecipue, quod fingentibus frequenter excidit, ne qua
inter se pugnent: quaedam enim partibus blandiuntur, sed
in summam non consentiunt: praeterea ne iis, quae vera
esse constabit, adversa sint: in schola etiam, ne color extra
themata quaeratur. utrobique autem orator meminisse debebit
actione tota, quid finxerit, quoniam solent excidere quae
falsa sunt: verumque est illud, quod vulgo dicitur, menda-
cem inemorem esse oportere. sciamus autem, si de nostro
facto quaeratur, unum nobis aliquid esse dieendum: si de
alieno, mittere in plura suspiciones licere. est tamen quibus-
dam scholasticis controversiis, in quibus ponitur aliquem
non respondere quod interrogatur, libertas omnia enumerandi,
quae responderi potuissent. fingenda vero meminerimus ea,

uae non cadant in testem: sunt autem haec, quae a nostro
duin animo, euius ipsi tantum conseii sumus, item quod
a defunetis (nec hoe enim est qui neget) itemque ab eo,
cui idem expediet (is enim non negabit), ab adversario
quoque, quia non est habiturus in negando fidem. somni-
orum et superstitionum colores ipsa iam fallacitate auctori-
tatem perdiderunt. non est autem satis in narratione uti
coloribus, nisi per totam actionem consentiant, cum prae-
sertim quorundam probatio sola sit in adseveratione et
perseverantia: ut ille parasitus, qui ter abdicatum a divite

12 fingimus B, fingemus A — 31 ducuntur Hurmen, dicuntur /ibri
— 855 fallacitate »os, felicitate B, facilitate A.

P uon ud e PE

88

89

20

992

93

95

91

98

99

100

101

102

103

176 QUINTILIANI INST. OR.

iuvenem et absolutum tamquam suum filium adserit, habebit
quidem colorem quo dieat, et paupertatem sibi causam ex-
ponendi fuisse, et ideo a se parasiti personam esse suscep-
tam, quia in illa domo filium haberet, et ideo illum ter
innocentem abdicatum, quia filius abdicantis non esset. nisi
tamen in omnibus verbis et amorem patrium atque hune
quidem ardentissimum ostenderit et odium divitis et metum
pro iuvene, quem perieulose mansurum in illa domo, in qua
tam invisus sit, sciat, suspicione subiecti petitoris non
carebit.

Evenit aliquando in scholasticis eontroversiis, quod in
foro an possit accidere dubito, ut eodem «colore utraque
pars utatur, deinde eum pro se quaeque defendat, ut in
illa controversia: uxor marito dixit, appellatam se de stupro
a privigno et sibi constitutum tempus et locum: eadem
contra filius detulit de noverca, edito tantum alio tempore ac
loeo: pater in eo, quem uxor praedixerat, filium invenit, in
eo, quem filius, uxorem: illam repudiavit: qua tacente filium
abdicat'. nihil dici potest pro iuvene, quod non idem sit
pro noverea. ponentur tamen etiam communia, deinde ex
personarum eomparatione et indieii ordine et silentio repu-
diatae argumenta ducentur. ne illud quidem ignorare oportet,
quaedam esse quae colorem non recipiant, sed tantum
defendenda sint, qualis est ille dives, qui statuam pauperis
inimici flagellis cecidit et reus est iniuriarum: nam factum
eius modestum esse nemo dixerit, fortasse ut sit tutum ob-
tinebit.

Quod si pars expositionis pro nobis, pars contra nos
erit, miseenda sit an separanda narratio, cum ipsa condicione
eausae deliberandum est. nam si plura sunt quae nocent,
quae prosunt obruuntur. itaque tunc dividere optimum erit,
et iis, quae partem nostram adiuvabunt, expositis et confir-
matis adversus reliqua uti remediis, de quibus supra dietum
est. si plura proderunt, etiam coniungere licebit, ut quae
obstant in mediis velut auxiliis nostris posita minus habeant
virium. quae tamen non erunt nuda ponenda, sed ut et
nostra aliqua argumentatione firmemus, et diversa cur credi-
bilia non sint adieiamus, quia, nisi distinxerimus, verendum
est, ne bona nostra permixtis malis inquinentur.

Illa quoque de narratione praecipi solent, ne qua ex
ea fiat exeursio, ne avertatur a iudice sermo, ne alienae
personae vocem demus, ne argumentemur, adiciunt quidam

5

10

20

25

30

35

40

fos Qr e "5

IV. 2, 96—110. 177

etiam, ne utamur adfectibus: quorum pleraque sunt frequen-
tissime custodienda, immo numquam, nisi ratio coegerit,
mutanda. ut sit expositio perspicua et brevis, nihil quidem 104
tam raro poterit habere rationem quam exceursio: nec um-

$ quam debebit esse nisi brevis et talis, ut vi quadam vide-
amur adfectus velut recto itinere depulsi, qualis est Ciceronis
cirea nuptias Sasiae: o mulieris scelus ineredibile et 105
praeter hanc unam in omni vita inauditum! o libi-
dinem effrenatam et indomitam! o audaciam singu-

10 larem! nonne timuisse, si minus vim deorum homi-
numque famam, at illam ipsam noctem facesque
illas nuptiales? non limen eubiculi? non cubile
filiae? non parietes denique ipsos, superiorum
testes nuptiarum? sermo vero aversus a iudice et brevius 106

15 indieat interim et coarguit magis: de qua re idem, quod in
prooemio dixeram, sentio, sieut de prosopopoeia quoque,
qua tamen non Servius modo Sulpieius utitur pro Aufidia
'somnone te languidum an gravi lethargo putem
pressum?', sed M. quoque Tullius cirea navarchos (nam

20 ea quoque rei expositio est): ut adeas, tantum dabis et
reliqua. quid? pro. Cluentio Staieni Bulbique eolloquium 107
nonne ad celeritatem plurimum et ad fidem confert? quae
ne feeisse inobservantia quadam videatur, quamquam hoe
in illo credibile non est, in Partitionibus praecipit, ut habeat

25 narratio suavitatem, admirationes, expectationes,
exitus inopinatos, colloquia personarum, omnes
adfectus. argumentabimur in narratione, ut dixi, numquam: 108
argumentum ponemus aliquando, quod facit pro Laigario
Cicero, cum dicit, sic eum provineiae praefuisse, ut illi

30 pacem esse expediret. inseremus expositioni et brevem,
eum res poscet, defensionem et rationem factorum: neque 109
enim narrandum est tamquam testi, sed tamquam patrono.
rei ordo per se talis est: *Q. Ligarius legatus cum C. Con-
sidio profectus. quid ergo M. Tullius? Q. enim, inquit,

35 Ligarius, cum esset nulla belli suspicio, legatus in
Afrieam cum C. Considio profectus est: et alibi: non 119
modo ad bellum, sed ne ad minimam quidem suspi-

———

6 p. Cluent. 6, 15 — 19 Verr. 5, 46, 115. — 21 c. 26 — 214 «v.
9, 32 — 29 c. 2, 4 — 35 ib. 1, 2 — 306 ib. 2, 4

36 cum om. AB
QUIXTIL. ed. MEISTER. Val. 1. 12

111

113

114

115

116

117

178 QUINTILIANI INST. OR.

cionem belli. et cum esset indicaturo satis *Q. Ligarius
nullo se implicari negotio passus est, adiecit
domum spectans, ad suos redire cupiens. ita quod
exponebat et ratione fecit credibile et adfectu quoque
implevit.

Quo magis miror eos, qui non putant utendum in nar-
ratione adfectibus. qui si hoe dicunt 'non diu neque ut in
epilogo, mecum sentiunt: efífugiendae sunt enim morae.
ceterum cur ego iudieem nolim, dum doceo, etiam movere?
cur quod in summa parte sum actionis petiturus, non in
primo statim rerum ingressu, si fieri potest, consequar?
cum praesertim etiam in probationibus faeiliorem sim animum
eius habiturus occupatum vel ira vel miseratione. an non
M. Tullius cirea verbera civis Romani omnes brevissime
movit adfectus, non solum condieione ipsius, loco iniuriae,
genere verberum, sed animi quoque commendatione?
summum enim virum ostendit, qui, cum virgis caederetur,
non ingemuerit, non rogaverit, sed tantum civem Romanum
esse se cum invidia caedentis et fiducia iuris clamaverit.
quid? Philodami easum nonne eum per totam expositionem
incendit invidia, tum in supplicio ipso lacrimis implevit,
cum flentes non tam narraret quam ostenderet patrem de
morte filii, filium de patris? quid ulli epilogi possunt
magis habere miserabile? serum est enim advocare iis
rebus adfectum in peroratione, quas securus narraveris:
adsuevit illis iudex iamque eas sine motu mentis accipit,
quibus eommotus novis non est: et diffieile est mutare
animi habitum semel constitutum.

Ego vero (neque enim dissimulabo iudicium meum,
quamquam id, quod sum dieturus, exemplis magis quam
praeceptis ullis continetur) narrationem, ut si ullam partem
orationis, omni qua potest gratia et venere exornandam
puto. sed plurimum refert, quae sit natura eius rei, quam
exponemus. in parvis ergo, quales sunt fere privatae, sit
ille pressus et velut adplieitus rei cultus, in verbis summa
diligentia: quae in locis impetu feruntur et circumiectae
orationis copia latent, hic expressa et, ut vult Zeno, sensu

1 c. 1, 3 — 14 Verr. 5, 62, 162 — 20 Verr. 1, 30

4 adfectn Spalding (Aj, adfectus B. — 395 narraveris Aegius (A),

narrauerit B.

10

15

20

25

86

85

. —
-— * .* ^oc
-—M i E 5
Ils L-

zi

10

15

20

25

30

85

40

IV. 9, 111—124. 179

tineta esse debebunt: compositio dissimulata quidem, sed
tamen quam iueundissima: figurae non illae poeticae et
contra rationem loquendi auctoritate veterum receptae (nam
debet esse quam purissimus sermo), sed quae varietate
taedium effugiant et mutationibus animum levent: ne in
eundem casum, similem compositionem, pares elocutionum
tractus incidamus. caret enim ceteris lenociniis expositio et,
nisi commendetur hae venustate, iaceat necesse est. nec in
ulla parte intentior est iudex, eoque nihil recte dictum perit.
praeterea nescio quo modo etiam credit facilius, quae nodieat
iucunda sunt, et voluptate ad fidem ducitur. ubi vero maior
res erit, et atrocia invidiose et tristia miserabiliter dicere
lieebit, non ut eonsumantur adfectus, sed ut tamen velut
primis lineis designentur, ut plane, qualis futura sit imago
rel, statim appareat. ne sententia quidem velut fatigatum
intentione stomachum iudicis reficere dissuaserim, maxime
quidem brevi interieetione, qualis est illa fecerunt servi
Milonis, quod suos quisque servos in tali re facere
voluisset interim paulo liberiore, qualis est illa: nubit
genero socrus nullis auspicibus, nullis auetoribus,
funestis ominibus omnium. quod cum sit faetum iis
quoque temporibus, quibus omnis ad utilitatem potius quam
ad ostentationem componebatur oratio et erant adhue se-
veriora iudieia, quanto nune faeiendum magis, eum in ipsa
capitis aut fortunarum pericula inrupit voluptas? eui homi-
num desiderio quantum dari debeat alio dicam loco: interim
aliquid indulgendum esse confiteor. multum eonfert adiecta
veris credibilis rerum imago, quae velut in rem praesentem
perducere audientes videtur, qualis est illa M. Caeli in
Antonium descriptio: namque ipsum offendunt temu-
lento sopore profligatum, totis praecordiis sterten-
tem ruetuosos spiritus geminare, praeclarasque con-
tubernales ab omnibus spondis transversas incubare
et reliquas cireumiacere passim: quae tamen exani-
matae terrore, hostium adventu percepto, excitare
Antonium conabantur, nomen inelamabant, frustra
a cervicibus tollebant, blandius alia ad aurem in-
vocabat, vehementius etiam nonnulla feriebat: qua-
rum eum omnium vocem taetumque nosceitaret, pro-
ximae cuiusque collum amplexu petebat: neque

18 p. Mil. 10, 290 — 19 p. Cluent. 5, 14.
12*

118

120

121

122

123

124

125

126

121

128

129

130

131

180 QUINTILIANI INST. OR.

dormire excitatus neque vigilare ebrius poterat,
sed semisomno sopore inter manus centurionum
concubinarumque iaetabatur. nihil his neque credibilius
fingi neque vehementius exprobrari neque manifestius ostendi
potest.

Ne illud quidem praeteribo, quantam adferat fidem
expositioni narrantis auctoritas, quam mereri debemus ante
omnia quidem vita, sed et ipso genere orationis: quod quo
fuerit gravius ac sanctius, hoc plus habeat necesse est in
adfirmando ponderis. effugienda igitur in hace praecipue
parte omnis ealliditatis suspicio, neque enim se usquam
custodit magis iudex: nihil videatur fictum, nihil sollieitum:
omnia potius a eausa quam ab oratore profecta credantur.
at hoe pati non possumus et perire artem putamus, nisi
apparéat, eum desinat ars esse, si apparet. pendemus ex
laude atque hanc laboris nostri dueimus summam: ita quae
eireumstantibus ostentare volumus, iudieibus prodimus.

Est quaedam etiam repetita narratio, quae £zióujyrnots
dicitur, sane res declamatoria magis quam forensis, ideo
autem reperta, ut, quia narratio brevis esse debet, fusius
et ornatius res posset exponi, quod fit vel invidiae gratia
vel miserationis. id et raro faciendum iudieo neque sie um-
quam, ut totus ordo repetatur: licet enim per partes idem
consequi. ceterum qui uti ézióujyoe volet, narrationis loco
rem stringat et contentus indicare quid faetum sit, quo sit
modo faetum plenius se loco suo expositurum esse promittat.

Initium narrationis quidam utique faciendum à persona
putant, eamque, si nostra sit, ornandam, si aliena, infaman-
dam statim. hoe sane frequentissimum est, quia personae
sunt, inter quas litigatur. sed hae quoque interim cum suis
accidentibus ponendae, cum id profuturum est, ut: A.
Cluentius Habitus fuit pater huiusce, iudices, homo
non solum municipii Larinatis, ex quo erat, sed
regionis illius et vicinitatis virtute, existimatione,
nobilitate princeps: interim sine his ut *Q. enim Liga-
rius cum esset': frequenter vero et a re, sicut pro Tullio
Cicero: fundum habet in agro Thurino M. Tullius

32 p. Cluent. 5. 11 — 35 p, Lig. 1. 2 — 37 p. Tull 6, 14

22 et Halm, est B. enim A — ?4 25 loeo rem Francius (A), rem
loeo B — 28 quod factum A. quid facti B — 30 haec AB.

o

10

15

20

30

35

10

15

20

25

860

85

IV. 2, 125—132, 3, 1—6. 181

paternum, Demosthenes pro Ctesiphonte: roo y&ào Doxixo
óvóorávtog zT0AÉuO0v.

De fine narrationis cum iis contentio est, qui perduci
expositionem volunt eo, unde quaestio oritur: his rebus ita
gestis P. Dolabella praetor interdixit, ut est con-
suetudo, de vi hominibus armatis, sine ulla ord d
tione, tantum ut, unde deiecisset, restitueret: deinde
restituisse se dixit: sponsio facta est: hae de spon-
sione vobis iudicandum est. id a petitore semper fieri
potest, a defensore non semper.

De egressione.

III. Ordine ipso narrationem sequitur confirmatio:
probanda sunt enim, quae propter hoe exposuimus, sed
priusquam ingrediar hanc partem, pauca mihi de quorundam
opinione dieenda sunt. plerisque moris est prolato rerum
ordine protinus utique in aliquem laetum ac plausibilem
locum, quam maxime possint favorabiliter, excurrere. quod
quidem natum ab ostentatione declamatoria iam in forum
venit, postquam agere causas non ad utilitatem litigatorum,
sed ad patronorum iactationem repertum est: ne, si pressae
illi, qualis saepius desideratur, narrationis gracilitati con-
iuneta argumentorum pugnacitas fuerit, dilatis diutius dicendi
voluptatibus oratio refrigescat. in quo vitium illud est, quod
sine diserimine causarum atque utilitatis hoe, tamquam
semper expediat aut etiam necesse sit, faciunt, eoque sump-
tas ex lis partibus, quarum alius erat locus, sententias in
hane econgerunt, ut E sunu aut iterum dicenda sint aut,
quia alieno loco dicta sunt, dici suo non possint. ego autem
confiteor, hoc expatiandi genus non modo narrationi, sed
etiam quaestionibus vel universis vel interim singulis oppor-
tune posse subiungi, cum res postulat aut certe permittit,
atque eo vel maxime inlustrari ornarique orationem, sed, si
eohaeret et sequitur, non, si per vim euneatur et quae
natura iuncta erant distrahit. nihil enim tam est consequens
quam narrationi probatio, nisi excursus ille vel quasi finis
narrationis vel quasi initium probationis est. erit ergo illi
nonnumquam loeus, ut, si expositio cirea finem atrox fuerit,

. prosequamur eam velut erumpente protinus indignatione.

quod tamen ita fieri oportebit, si res dubitationem non
1 p. 230, 18 — 4 Cic. p. Caec. 8, 23
28 alieno e7. A/7., alia alieno AB.

132

6

-1

Hu

10

11

13

14

182 QUINTILIANI INST. OR.

habebit: alioqui prius est quod obieias verum efficere quam
magnum, quia criminum invidia pro reo est, priusquam
fobsbibus diffieillima est enim gravissimi cuiusque sceleris
des. item fieri non inutiliter potest, ut, si merita in ad-
versarium aliqua exposueris, in ingratum inveharis, aut, si
varietatem criminum narratione demonstraveris, quantum
ob ea perieulum intentetur, ostendas. verum haec evitór
omnia: iudex enim ordine audito festinat ad probationem
et quam primum eertus esse sententiae cupit. praeterea
cavendum est ne ipsa expositio vanescat, aversis in aliud
animis et inani mora fatigatis.

Sed ut non semper est necessaria post narrationem
illa proeursio, ita frequenter utilis ante quaestionem prae-
aratio, utique si prima specie minus erit favorabilis, si
hoen asperam tuebimur aut poenarias actiones inferemus.
est hie loeus velut sequentis exordium ad conciliandum
probationibus nostris iudieem ([mitigandum, concitandum|.
quod liberius hie et vehementius fieri potest, quia iudici
nota iam causa est. his igitur velut fomentis, si quid erit
asperum, praemolliemus, quo faeilius aures iudicum quae
post dieturi erimus admittant, ne ius nostrum oderint: nihil
enim facile persuadetur invitis. quo loeo iudicis quoque
noscenda natura est, iuri magis an aequo sit adpositus:
proinde enim magis aut minus erit hoc necessarium.

Ceterum res eadem et post quaestionem perorationis
vice fungitur. hane partem z«oéxf«oiw vocant Graeci, Latini
egressum vel egressionem. sed hae sunt plures, ut dixi,
quae per totam causam varios habent excursus, ut laus
hominum locorumque, ut descriptio regionum, expositio
quarundam rerum gestarum, vei etiam fabulosarum. quo ex
genere est in orationibus contra Verrem compositis dieiliae
laus, Proserpinae raptus, pro C. Cornelio popularis illa vir-
tutum Cn. Tom bei eommemoratio: in quam ille divinus
orator, velut nomine ipso ducis cursus dicendi teneretur,
abrupto quem inchoaverat sermone devertit aetutum. z«oéx-
B«cois est, ut mea quidem fert opinio, alieuius rei, sed ad
utilitatem causae pertinentis, extra ordinem exeurrens trac-
tatio. quapropter non video, cur hune ei potissimum locum
adsignent, qui rerum ordinem sequitur, non magis quam

4 item ed. A/d,, idem libri — 17 mitigandum concitandum om. B,
inclusi^ Copperonnier — 30 vel etiam Spalding, utletitia A, sed etiam B.

10

15

20

25

30

35

dd

10

20

25

30

NEP —— «d w-
,

IV. 3, 12—11. 4, 1—3. 183

illud, eur hoe nomen ita demum proprium putent, si aliquid
in digressu sit exponendum, cum tot modis a recto itinere
declinet oratio. nam quidquid dieitur praeter illas quinque
quas fecimus partes, egressio est: indignatio, miseratio, in-
vidia, convicium, excusatio, conciliatio, maledictorum refu-
tatio. similia his, quae non sunt in quaestione, omnis ampli-
fieatio, omnis minutio, omne adfectus genus, et quae maxime
iueundam et ornatam faciunt orationem, de luxuria, de
avaritia, de religione, de officiis: quae eum sunt argumentis
subiecta similium rerum, quia cohaerent, egredi non videntur.
sed plurima sunt, quae rebus nihil secum cohaerentibus
inseruntur, quibus iudex reficitur, admonetur, placatur,
rogatur, laudatur. innumerabilia sunt haec, quorum alia sic
praeparata adferimus, quaedam ex occasione vel necessitate
dueimus, si quid nobis agentibus novi accidit, interpellatio,
interventus alicuius, tumultus. unde Ciceroni quoque in
prooemio, cum diceret pro Milone, degredi fuit necesse, ut
ipsa oratiuncula, qua usus est, pátet. potest autem paulo
longius exire qui praeparat aliquid ante quaestionem et qui
finitae probationi velut commendationem adicit: at qui ex
media erumpit, cito ad id redire debet unde devertit.

De propositione.

IV. Sunt qui narrationi propositionem subiungant
tamquam ponen iudieialis materiae: cui opinioni respon-
dimus, mihi autem propositio videtur omnis confirmationis
initium: quod non modo in ostendenda quaestione principali,

sed nonnumquam etiam in singulis argumentis poni solet,

15

17

maximeque in iis, quae ézuyecorjere vocantur. sed nunc de ?

priore loquimur. ea non semper uti necesse est. aliquando
enim sine propositione quoque satis manifestum est, quid in
quaestione versetur, utique si narratio ibi finem habet, ubi
initium quaestio, adeo ut aliquando subiungatur expositioni,
quae solet in argumentis esse summa colleetio: haee, sicut
exposui, gesta sunt, iudices: insidiator superatus
est, vi vieta vis vel potius oppressa virtute audacia
est. nonnumquam valde est utilis, praecipue ubi res defendi

16 primae p. Mil. orationis fr. 1 H — 33 Cic. p. Mil. 11, 30

7 minutio omne om. À, omnis om. B — et quae Spalding, atque
ea libri — 9 de off. Julius Victor, de om. AB — 15 ducimus Spalding (A),
dicimus B.

184 QUINTILIANI INST. OR.

non potest et de fine quaeritur, ut pro eo, qui pecuniam
privatam de templo sustulit 'sacrilegii agitur, de saerilegio
cognoscitis, ut iudex intellegat id unum esse officii sui
quaerere, an id, quod obicitur, sacrilegium sit. item in
causis obseuris aut multiplieibus, nee semper propter hoe 5
solum, ut sit causa lucidior, sed aliquando etiam, ut magis
moveat: movet autem, si protinus subtexantur aliqua, quae
prosint: 'lex aperte seripta est, ut peregrinus, qui murum
ascenderit, morte multetur: peregrinum te esse certum est:
quin ascenderis murum non quaeritur: quid superest, nisi 10
ut te puniri oporteat? haec enim propositio confessionem
adversarii premit et quodam modo iudieandi moram tollit,
nec indieat quaestionem, sed adiuvat.

Sunt autem propositiones et simplices et duplices vel
multipliees, quod aecidit non uno modo. nam et plura 15
erimina iunguntur, ut cum Socrates accusatus est, quod
corrumperet iuventutem et novas superstitiones introduceret:
et singula ex pluribus colliguntur, ut cum legatio male gesta
obieitur Aeschini, quod mentitus sit, quod nihil ex mandatis
fecerit, quod moratus sit, quod munera acceperit. recusatio 20
quoque plures interim propositiones habet, ut contra peti-
tionem pecuniae: male petis: procuratori enim tibi esse
non lieuit, sed neque illi, euius nomine litigas, habere pro-
euratorem: sed neque est heres eius, à quo aecepisse
mutuam dicor, sed nec ipsi debui. multiplieari haec in 25
quantum libet possunt, sed rem ostendisse satis est. hae si
ponantur singulae subiectis probationibus, plures sunt pro-
positiones: si eoniungantur, in partitionem cadunt.

Est et nuda propositio, qualis fere in conieecturalibus
'eaedis ago, furtum obicio': et ratione subiecta, ut 'maie- 30
statem minuit C. Cornelius: nam codicem tribunus
pl ipse pro contione legit. praeter haee utimur pro-
positione aut nostra, ut 'fadulterium obicio', aut adversarii,
ut fadulterii mecum agitur, aut communi, ut 'inter me et
adversarium quaestio est, uter sit intestato propior. non- 35
numquam diversas quoque iungimus: 'ego hoe dico, adver-
sarius hoc.

Habet interim vim propositionis, etiam si per se non
est propositio, eum exposito rerum ordine subicimus: 'de

-

1 fine Ab, iure B — 24 est b, es A Bn, ei Bg — 25 sed om. B8 —
.30 et nos, est libri.

10

15

20

25

30

35

IV. 4, 4—9. 5, 1—6. | 185

his cognoscetis, ut sit haec commonitio iudicis, quo se ad

uaestionem acrius intendat, et velut quodam tactu excitatus
"iin esse narrationis et initium Sirübalionis intellegat, et
nobis confirmationem ingredientibus ipse quoque quodam
modo novum audiendi sumat exordium.

De partitione,

V. Partitio est nostrarum aut adversarii propositionum
aut utrarumque ordine collocata enumeratio. hae quidam
utendum semper putant, quod ea fiat eausa lueidior et
iudex attentior àe docilior, si scierit, et de quo dieamus et
de quo dicturi postea simus. rursus quidam perieulosum id
oratori arbitrantur duabus ex causis: quod nonnumquam
et excidere soleant quae promisimus, et, si qua in partiendo
praeterimus, oceurrere: quod quidem nemini aecidet, nisi
qui plane vel nullo fuerit ingenio vel ad agendum nihil
cogitati praemeditatique detulerit. alioqui quae tam manifesta
et lucida est ratio quam rectae partitionis? sequitur enim
naturam ducem adeo, ut memoriae id maximum sit auxilium,
via dieendi non decedere. quapropter ne illos quidem. pro-
baverim, qui partitionem vetant ultra tres propositiones ex-
tendere. quae sine dubio, si nimium sit multiplex, fugiet
memoriam iudicis et turbabit intentionem: hoe tamen numero
velut lege non est adliganda, cum possit causa plures desi-
derare. alia sunt magis, propter quae partitione non semper
sit utendum: primum, quia pleraque gratiora sunt, si in-
venta subito nee domo adlata, sed inter dicendum ex re
ipsa nata videantur: unde illa non iniucunda schemata
fpaene exeidit mihi' et *fugerat me' et reete admones': pro-
positis enim probationibus omnis in reliquum gratia novitatis
praecerpitur. interim vero etiam fallendus est iudex et variis
artibus subeundus, ut aliud agi, quam quod petimus, putet.
nam est nonnumquam dura propositio, quam iudex si pro-
vidit, non aliter Snaeformidat quam qui ferrum medici
prius quam curetur adspexit: at si re non ante proposita
seeurum ae nulla denuntiatione in se conversum intrarit
oratio, effieiet, quod promittenti non crederetur. interim

928 Cic. Verr. 4, 3, 5

1 cognoscetis Jwliuvs Victor, cognoscitis B, cognitis A — 10 dicamus
nos, dicimus /ihri.

3

E

1t

—

11

12

186 QUINTILIANI INST. OR.

refugienda non modo distinctio quaestionum est, sed omnino
tractatio: adfectibus turbandus et ab intentione auferendus
auditor. non enim solum oratoris est docere, sed plus elo-
quentia cirea movendum valet. eui rei contraria est maxime
tenuis illa et serupulose in partes secta divisionis diligentia
eo tempore, quo eognoscenti iudicium conamur auferre. quid
quod interim quae per se levia sunt et infirma, turba valent?
ideoque congerenda sunt potius et velut eruptione pugnan-
dum: quod tamen rarum esse debet et ex necessitate demum,
cum hoc ipsum, quod dissimile rationi est, coegerit ratio.
praeter haec in omui partitione est utique aliquid potentissi-
mum, quod cum audivit iudex, eetera tamquam supervacua
gravari solet. itaque, si plura vel obicienda sunt vel diluenda,
et utilis et iueunda partitio est, ut, quo quaque de re dicturi
simus ordine appareat: at, si unum crimen varie defen-
demus, supervacua. ut si ifa partiamur: *'dicam non talem
esse hune quem tueor reum, ut in eo credibile videri possit
homicidium, dicam occidendi causam huie non fuisse, dicam
hune eo tempore, quo homo occisus est, trans mare fuisse':
omnia, quae ante id, quod ultimum est, exsequeris, inania
videri necesse est. festinat enim iudex ad id, quod poten-
tissimum est, et velut obligatum promisso patronum, si est
patientior, tacitus appellat: si vel occupatus vel in aliqua
potestate vel etiam sie inoribus compositus, cum convicio
efflagitat. itaque non defuerunt qui Ciceronis illam pro
Cluentio partitionem improbarent, qua se dicturum esse
promisit, primum neminem maioribus criminibus,
gravioribus testibus in iudieium vocatum quam
Oppianicum: deinde praeiudicia esse facta ab ipsis
iudicibus, a quibus condemnatus sit: postremo iudi-
cium pecunia temptatum non a Cluentio, sed contra
Cluentium: quia, si probari posset, quod est tertium, nihil
necesse fuerit dicere priora. rursus nemo tam erit in-
iustus aut stultus, quin eum fateatur optime pro Murena
esse partitum: intellego, iudices, tres totius accusa-
tionis partes fuisse, et earum unam in reprehen-
sione vitae, alteram in contentione dignitatis, ter-

26 c. 4, 9 — 34 c. 5, 11

6 ecognoscenti Regius (A), cognoscendi B — 14 quo Madvig,
quod B, quid A — 15 simus JJalm, sumus libri — 16 ita Zegius, illa
libri — 17 reum et in eo om. B.

o

10

15

20

25

30

35

*»

15

u

UD
et

Bl

-

35

IV. 5, 71—20. | 187

tiam in eriminibus ambitus esse versatam. nam sic
et ostendit lueidissime causam et nihil fecit altero super-
vaeuum.

De illo quoque genere defensionis plerique dubitant
'si oeeidi, recte feci, sed non occidi quo enim pertinere
prius, si sequens firmum sit? haec invicem obstare et
utroque utentibus in neutro haberi fidem. quod sane in
parte verum est, ut illo sequenti, si modo indubitabile est,
sit solo utendum. at si quid in eo, quod est fortius, time-
bimus, utraque probatione nitemur. alius enim alio moveri
solet: et qui faetum putabit, iustum credere potest, qui
tamquam iusto non movebitur, factum fortasse non credet,
ut certa manus uno telo potest esse contenta, incerta plura
spargenda sunt, ut sit et fortunae locus. egregie vero Cicero
pro Milone insidiatorem primum Clodium ostendit, tum
addidit ex abundanti, etiam si id non fuisset, talem tamen
civem cum summa virtute interfectoris et gloria necari
potuisse. neque illum tamen ordinem, de quo prius dixi,
damnaverim, quia quaedam, etiam si ipsa sunt dura, in id
tamen valent, ut ea molliant, quae sequuntur. nec omnino
sine ratione est, quod vulgo dieitur: iniquum petendum, ut
aequum feras. quod tamen nemo sie accipiat, ut omnia
eredat audenda. recte enim Graeci praecipiunt: non ten-
tanda quae effiei omnino non possint. sed quotiens hae, de
qua loquor, dupliei defensione utemur, id laborandum est,
ut in ilam partem sequentem fides ex priore ducatur:
potest enim videri, qui tuto etiam confessurus fuit, men-
tiendi causam in negando non habere.

Et illud utique faciendum est, ut, quotiens suspica-
bimur a iudice aliam probationem desiderari, quam de qua
loquimur, promittamus nos plene et statim de eo satis esse
faeturos, praeeipueque, si de pudore agetur. frequenter
autem accidit ut causa parum verecunda iure tuta sit: de
quo ne inviti iudiees audiant et aversi, frequentius sunt
admonendi 'seeuturam defensionem probitatis ac dignitatis:
expectent paulum et agi ordine sinant quaedam interim
nos invitis litigatoribus simulandum est dicere, quod Cicero

37 c. 52

8 ut Zumpt, et libri — 11 putabit Spalding (Julius Victor), putauit
libri — 183 potest Julivs Victor, posset AB — 34 et aduersi B, auersi
(om. et) A.

20

188 -QUINTILIANI INST. OR.

pro Cluentio facit cirea iudiciariam legem: nonnumquam,
quasi interpellemur ab iis, subsistere: saepe convertenda ad
ipsos oratio, hortandi, ut sinant nos uti nostro consilio. ita
subrepetur animo iudicis et, dum sperat probationem pudoris,

21 asperioribus illis minus repugnabit. quae cum receperit, 5
etiam verecundiae defensioni facilior erit. sic utraque res
invicem iuvabit eritque iudex cirea ius nostrum spe mode-
stiae attentior, circa modestiam iuris probatione proclivior.

22 Sed ut non semper necessaria aut etiam supervacua
partitio est, ita opportune adhibita plurimum orationi lucis 10
et gratiae confert. neque enim solum id efficit, ut clariora
fiant quae dicuntur, rebus velut ex turba extractis et in
conspeetu iudieum positis, sed reficit quoque audientem
certo singularum partium fine, non aliter, quam facientibus
iter multum detrahunt fatigationis notata inscriptis lapidibus 15

28 spatia. nam et exhausti laboris nosse mensuram voluptati
est, et hortatur ad reliqua fortius exsequenda scire quantum
supersit. nihil enim longum videri necesse est, in quo, quid

24 ultimum sit, certum est. nec immerito multum ex diligentia
partiendi tulit laudis Q. Hortensius, cuius tamen divisionem 90
in digitos diductam nonnumquam Cicero leviter eludit. nam
est suus et in gestu modus et vitanda utique maxime

25 coneisa nimium et velut articulosa partitio. nam et aucto-
ritati plurimum detrahunt minuta illa nec iam membra, sed
frusta: et huius gloriae cupidi, quo subtilius et copiosius 25
divisisse videantur, et supervaeua adsumunt et quae natura
singularia sunt secant, nec tam plura faciunt quam minora:
deinde cum fecerunt mille particulas, in eandem incidunt
obseuritatem, contra quam partitio inventa est.

26 Et divisa autem et simplex propositio, quotiens utiliter 30
adhiberi potest, primum debet esse aperta atque lucida
(nam quid sit turpius quam id esse obscurum ipsum, quod
in eum solum adhibetur usum, ne sint cetera obseura?),
tum brevis nec ullo supervaeuo onerata verbo: non enim

?7 quid dicamus, sed de quo dieturi simus ostendimus. obti- 35
nendum etiam, ne quid in ea desit, ne quid supersit. superest
autem sic fere, cum aut in species partimur quod in genera

-—

c

21 in Q. Caec. 14, 45

15 in add. Halm ante inscr. — 30 et ^^ autem om. B — 35 simus
Badivs, sumus /ibri.

IV. 5, 231—938. à 189

partiri sit satis, aut genere posito subicitur species, ut
'dieam de virtute, iustitia, continentia, eum iustitia atque
eontinentia virtutis sint species. partitio prima est, quid sit
de quo conveniat, quid de quo ambigatur. in eo, quod
5 convenit, quid adversarius fateatur, quid nos: in eo, de
quo ambigitur, quae nostrae propositiones, quae partis ad-
versae. pessimum vero non eodem ordine exsequi, quo
quidque proposueris.

1 ut Aegius (AB), ut si ab — 6 ambigitur Gesner, ambigitur
quae dicturi sumus /Jibri.

LIBER QUINTUS.

———————À

Prooemiwm.

De probationibus
inartificialibus.

Fuerunt et clari quidem auctores, quibus solum vide-
retur oratoris offieium docere: namque et adfectus duplici
ratione excludendos putabant, primum quia vitium esset
omnis animi perturbatio, deinde quia iudicem a veritate
depelli misericordia, gratia similibusque non oporteret: et
volaptéten audientium petere, cum vincendi tantum gratia
diceretur, non modo agenti supervacuum, sed vix etiam viro
dignum arbitrabantur: plures vero, qui nec ab illis sine
dubio partibus rationem orandi summoverent, hoe tamen
proprium atque praecipuum crederent opus, sua confirmare
et quae ez adverso proponerentur refutare. utrumeumque
est (neque enim hoc does meam interpono sententiam), hie
erit liber illorum opinione maxime necessarius, quo toto
haec sola tractantur: quibus sane et ea, quae de iudicialibus
causis iam dicta sunt, serviunt. nam neque prooemii neque
narrationis est alius usus quam ut huie iudicem praeparent,
et status nosse atque ea, de quibus supra scripsimus, in-
tueri supervacuum foret, nisi ad hane perveniremus. denique
ex quinque, quas iudicialis materiae fecimus, partibus quae-
cumque alia potest aliquando necessaria causae non esse:
lis nulla est, cui probatione opus non sit. eius praecepta
sie optime divisuri videmur, ut prius, quae in commune ad
omnes quaestiones pertinent, ostendamus, deinde, quae in
quoque causae genere propria sunt, exsequamur.

14 ex add, Hegius — 19 huic (scil parti) mavult! abesse cum B
Kiderlin — 92" sunt edd, vett, sint libri.

10

15

20

25

10

15

20

25

80

35

V. PROOEM. 1—6. 1, 1—4. 2, 1—3. 191

I. Ac prima quidem illa partitio ab Aristotele tradita
consensum fere omnium meruit, alias esse probationes, quas
extra dieendi rationem acciperet orator, alias, quas ex eausa
traheret ipse et quodam modo gigneret. ideoque illas Gr£yvovs,
id est inartifieiales, has é£vréyvove, id est artificiales, voca-
verunt. ex illo priore genere sunt praeiudicia, rumores,
tormenta, tabulae, ius iurandum, testes, in quibus pars
maxima contentionum forensium consistit. sed ut ipsa per
se carent arte, ita summis eloquentiae viribus et adlevanda
sunt plerumque et refellenda. quare mihi videntur magno
opere damnandi, qui totum hoc genus a praeceptis remo-
verunt. nece tamen in animo est omnia, quae pro his aut
contra dici solent, complecti. non enim communes locos
tradere destinamus, quod esset operis infiniti, sed viam
quandam atque rationem. quibus demonstratis non modo in
exsequendo suas quisque vires debet adhibere, sed etiam
inveniendo similia, ut quaeque condicio litium poscet. neque
enim de omnibus causis dicere quisquam potest saltem prae-
teritis, ut taceam de futuris.

De praeiudiciis.

II. /am praeiudiciorum vis omnis tribus in generibus
versatur: rebus, quae aliquando ex paribus causis sunt iudi-
catae, quae exempla rectius dieuntur, ut de rescissis patrum
testamentis vel contra filios confirmatis: iudiciis ad ipsam
causam pertinentibus, unde etiam nomen ductum est, qualia
in Oppianicum faeta dicuntur et a senatu adversus Milonem:
aut cum de eadem causa pronuntiatum est, ut in reis de-
portatis et adsertione secunda et partibus centumviralium,
quae in duas hastas divisae sunt. confirmantur praecipue
duobus: auctoritate eorum, qui pronuntiaverunt, et simili-
tudine rerum, de quibus quaeritur: refelluntur autem raro
per contumeliam iudicum, nisi forte manifesta in iis culpa
erit. vult enim cognoscentium quisque firmam esse alterius
sententiam, et ipse pronuntiaturus, nec libenter exemplum,

cia in se fortasse recidat, facit. confugiendum ergo est in :

uobus superioribus, si res feret, ad aliquam dissimilitudinem

1 Rhet, 1, 2, 2 — 26 Cic. p. Cluent. 17 sq. — p. Mil, 5

5 has-artificiales add. Hegius — 14 esset| est Spalding — viam
Badius in margine et Julius Victor, uim A B — 21 Iam ed. Casp., Tamen AB.

tz

PUN edu

192 QUINTILIANI INST. OR.

causae, vix autem ulla est per omnia alteri similis. si id
non continget aut eadem causa erit, actionum ineusanda
neglegentia aut de infirmitate personarum querendum, contra
quas erit iudicatum, aut de gratia, quae testes corruperit.
aut de invidia aut de ignorantia, aut inveniendum quod
eausae postea accesserit. quorum si nihil erit, licet tamen
dicere multos iudiciorum easus ad inique pronuntiandum
valere ideoque damnatum Rutilium, absolutos Clodium atque
Catilinam. rogandi etiam iudices, ut rem potius intueantur
ipsam, quam iuri iurando alieno suum donent. adversus con-
sulta autem senatus et decreta principum vel magistratuum
remedium nullum est, nisi aut inventa quantulacumque
eausae differentia aut aliqua vel eorundem vel eiusdem pote-
statis hominum posterior constitutio, quae sit priori contraria:
quae si deerunt, lis non erit.

De fama at.
que rumore.

III. Famam atque rumores pars altera consensum
civitatis et velut publieum testimonium vocat, altera ser-
monem sine ullo certo auctore dispersum, cui malignitas
initium dederit, inerementum credulitas, quod nulli non
etiam innocentissimo possit accidere fraude inimieorum falsa
vulgantium. exempla utrimque non deerunt.

De tormentis,

IV. Sicut tormentis quoque, qui est locus frequen-
tissimus, eum pars altera quaestionem vera fatendi neces-
sitatem vocet, altera saepe etiam causam falsa dicendi, quod
aliis patientia faeile mendacium faciat, aliis infirmitas neces-
sarium. quid attinet de his plura? plenae sunt orationes
veterum ac novorum. quaedam tamen in hae parte erunt
propria cuiusque litis. nam sive de habenda quaestione
agetur, plurimum intererit quis et quem postulet aut offerat
et in quem et ex qua causa: sive iam erit habita, quis ei
praefuerit, quis et quo modo sit tortus, an eredibilia dixerit,
an inter se constantia, perseveraverit in eo, quod coeperat,
an aliquid dolore mutarit, prima parte quaestionis an pro-
cedente eruciatu. quae utrimque tam infinita sunt quam
ipsa rerum varietas.

39 vnlgantium Zegius (Julius Victor), uulgarium libri — 32 et ex a b.

ex A B.

10

30

10

15

20

30

35

V. 2, 4. 5. 3, 1. 4, 1. 2. 5, 1. 2. 6, 1—6. 193

De tabulis.

V. Contra tabulas quoque saepe dicendum est, cum
eas non solum refelli, sed etiam accusari sciamus usitatum
esse. cum sit autem in his aut scelus signatorum aut igno-
rantia, tutius ae facilius id, quod secundo loco diximus,
tractatur, quod pauciores rei fiunt. sed hoc ipsum argumenta
ex eausa trahit, si forte aut incredibile est id actum esse,
quod tabulae continent, aut, ut frequentius evenit, aliis pro-
bationibus aeque inartifieialibus solvitur, si aut is, in quem
signatum est, aut aliquis signator dicitur afuisse vel prius
esse defunctus, si tempora non congruunt, si vel antecedentia
vel insequentia tabulis repugnant. inspectio ipsa saepe etiam
falsum deprehendit.

De iure iurando,

VI. Ius iurandum litigatores aut offerunt suum aut
non recipiunt oblatum, aut ab adversario exigunt aut re-
eusant, cum ab ipsis exigatur. offerre suum sine illa con-
dieione, ut vel adversarius iuret, fere inprobum est. qui
tamen id faciet, aut vita se tuebitur, ut eum non sit eredibile
peieraturum, aut ipsa vi religionis, in qua plus fidei con-
sequetur, si id egerit, ut non eupide ad hoc descendere,
sed ne hoe quidem recusare videatur: aut, si causa patietur,
modo litis, propter quam devoturus se ipse non fuerit: aut
praeter alia causae instrumenta adiciet ex abundanti hane
quoque conscientiae suae fiduciam. qui non recipiet, et ini-
quam condicionem et a multis contemni iuris iurandi metum
dicet, cum etiam philosophi quidam sint reperti, qui deos
agere rerum humanarum curam negarent: eum vero, qui
nullo deferente iurare sit paratus, et ipsum velle de causa
su&à pronuntiare et quam id, quod offert, leve ae facile
eredat ostendere. at is, qui defert, agere modeste videtur,
cum litis adversarium iudicem faciat, et eum, euius cognitio
est, onere liberat, qui profecto alieno iure iurando stari
quam suo mavult. quo difficilior recusatio est, nisi forte res
est ea, quam eredibile sit notam ipsi non esse. quae ex-
eusatio si deerit, hoe unum relinquetur, ut invidiam sibi
quaeri ab adversario dieat atque id agi, ut in causa, in

17 illa Zegius (A B), ulla alii — 20 21 consequetur Badius, con-
sequitur AB — 24 causae instrumenta Julius Victor, causa instrumentum
AB — adiciet Spalding (Julius Victor), adicit AB — 28 curam a b, om. A B.
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol I. 13

t2

194 QUINTILIANI INST. OR.

qua vincere non possit, queri possit. itaque hominem qui-
dem malum occupaturum hane condicionem fuisse, se autem
probare malle quae adfirmet quam dubium cuiquam relin-
quere, an pelerarit. sed nobis adulescentibus seniores in
agendo facti praecipere solebant, ne umquam ius iurandum
deferremus, sieut neque optio iudieis adversario esset per-
mittenda nec ex advocatis partis adversae iudex eligendus:
nam, si dicere contraria turpe advocato videretur, certe
turpius habendum facere quod noceat.

De testíbus.

VII. Maximus tamen patronis circa testimonia sudor
est. ea dicuntur aut per tabulas aut a praesentibus. simpli-
cior eontra tabulas pugna: nam et minus obstitisse videtur
pudor inter paucos signatores et pro diffidentia premitur
absentia. si reprehensionem non capit ipsa persona, infamare
signatores licet. tacita praeterea quaedam cogitatio refragatur
his omnibus, quod nemo per tabulas dat testimonium nisi
sua voluntate, quo ipso non esse amicum eise, Contra quem
dicit, fatetur. neque tamen protinus cesserit orator, quo
minus et amieus pro amico et inimieus contra inimieum
possit verum, si integra sit ei fides, dicere. sed late locus
uterque tractatur.

Cum praesentibus vero ingens dimieatio est, ideoque
velut dupliei eontra eos proque iis acie confligitur actionum
et interrogationum. in actionibus primum generaliter pro
testibus atque in testes dici solet. est hie communis locus,
cum pars altera nullam firmiorem probationem esse contendit,

uam quae sit hominum scientia nixa, altera ad detrahen-
din illis fidem omnia, per quae fieri soleant falsa testi-
monia, enumerat. sequens ratio est, cum specialiter quidem,
sed tamen multos pariter invadere patroni solent. nam et
gentium simul universarum elevata testimonia ab oratoribus
scimus et tota genera testimoniorum, ut de auditionibus:
non enim ipsos esse testes, sed iniuratorum adferre voces,
ut in causis repetundarum, qui se reo numerasse pecunias
iurant, litigatorum, non testium habendos loco. interim ad-
versus singulos dirigitur actio: quod insectationis genus et
permixtum defensioni legimus in orationibus plurimis et se-
paratim editum, sicut in Vatinium testem. totum igitur ex-

5 neque umquam A B.

MERE
£8

10

15

20

205

30

. * - - "
FINP »

10

20

3

ct

-—
-

[2]

V. 0, 6. 7, 1—13. 195

cutiamus locum, quando universam institutionem adgressi
sumus. sufficiebant alioqui libri duo a Domitio Afro in hane
rem compositi, quem adulescentulus senem vidi, ut non lecta
mihi tantum ea, sed pleraque ex ipso sint cognita. is veris-
sime praecepit primum esse in hac parte officium oratoris,
ut totam causam familiariter norit, quod sine dubio ad omnia
pertinet. id quomodo contingat, explicabimus, cum ad desti-
natum huic parti locum venerimus. ea res suggeret materiam
interrogationi et velut tela ad manum subministrabit, eadem
docebit, ad quae iudicis animus actione sit praeparandus.
debet enim vel fieri vel detrahi testibus fides oratione
perpetua, quia sic dUMMS dietis movetur, ut est ad cre-
dendum vel non credendum ante formatus.

Et quoniam duo genera sunt testium, aut voluntariorum
aut eorum, quibus in iudiciis publicis lege denuntiari solet,
quorum altero pars utraque utitur, alterum aecusatoribus
tantum eoncessum est: separemus officium dantis testes et
refellentis.

Qui voluntarium producit, scire quid is dicturus sit
potest, ideoque faciliorem videtur in rogando habere rationem.
sed haec quoque pars acumen ac vigilantiam poscit pro-
videndumque ne timidus, ne inconstans, ne imprudens testis
sit: turbantur enim et a patronis diversae partis inducuntur
in laqueos et plus deprehensi nocent quam firmi et interriti
profuissent. multam igitur domi ante versandi, variis per-
contationibus, quales haberi ab adversario possunt, ex-
plorandi sunt. sic fit ut aut constent sibi aut, si quid
titubav.rint, opportuna rursus eius, a quo producti sunt,
interrogatione velut in gradum reponantur. in iis quoque
adhue, qui constiterint sibi, vitandae insidiae: nam frequenter
subiei ab adversario solent et omnia profutura polliciti
diversa respondent et auctoritatem habent non arguentium
ila, sed confitentium. explorandum igitur, quas causas
laedendi adversarium adferant, nec id sat est inimicos
fuisse, sed an desierint, an per hoc ipsum reconciliari
velint, ne corrupti sint, ne paenitentia propositum muta-
verint. quod eum in iis quoque, qui ea, quae dicturi videntur,

esse vera sciunt, necessarium est praecavere, tum multo.

magis in iis, qui se dicturos, quae falsa sunt, pollicentur.

3 id add, Hegivs — 24 laqueos et Gernhard, laqueo sed B, latus
et A — 38 esse nos, re libri — tum add. edd. vett,

13*

1

8

160

11

12

16

22

196 QUINTILIANI INST. OR

nam et frequentior eorum paenitentia est et promissum
suspectius et, si perseverarint, reprehensio facilior.

Eorum vero, quibus denuntiatur, pars testium est
quae reum laedere velit, pars quae nolit, idous interim seit
accusator, interim nescit. fingamus in praesentia scire: in
utroque tamen genere summis artibus interrogantis opus
est. nam si habet testem cupidum laedendi, cavere debet
hoc ipsum, ne cupiditas eius appareat, nec statim de eo,
quod in iudieium venit, rogare, sed aliquo circumitu ad id
pervenire, ut illi, quod maxime dieere voluit, videatur ex-
pressum: nec nimium instare interrogationi, ne ad omnia
respondendo testis fidem suam minuat, sed in tantum evocare
eum, quantum sumere ex uno satis sit. at in eo, qui verum
invitus dicturus est, prima felicitas interrogantis extorquere
quod is noluerit. hoe non alio modo fieri potest quam
longius interrogatione repetita. respondebit -enim quae
Docere causae non arbitrabitur, ex pluribus deinde, quaé
eonfessus erit, eo perducetur, ut quod dicere non vult
Degare non possit. nam ut in oratione sparsa plerumque
colligimus argumenta, quae per se nihil reum adgravare
videantur, congregatione deinde eorum faetum convincimus:
ita huius modi testis multa de ante actis, multa de inse-
eutis, loco, tempore, persona, ceteris est interrogandus, ut
in aliquod responsum ineidat, post quod illi vel fateri quae
volumus necesse sit, vel iis, quae iam dixerit, repugnare.
id si non eontingit, reliquum erit, ut eum nolle dicere
manifestum sit, protrahendusque, ut in aliquo, quod vel
extra eausam sit, deprehendatur, tenendus etiam diutius,
ut omnia ac plura, quam res desiderat, pro reo dicendo
suspeetus iudici fiat: quo non minus nocebit, quam si vera
in reum dixisset. at si, quod secundo loeo diximus, nesciet
actor, quid propositi testis attulerit, paulatim et, ut dicitur,
pedetentim interrogando experietur animum eius et ad id
responsum, quod eliciendum erit, per gradus ducet. sed
quia nonnumquam sunt hae quoque testium artes, ut primo
ad voluntatem respondeant, quo maiore fide diversa postea
dicant, est actoris suspectum testem, dum prodest, dimittere.

Patronorum in pe expeditior, in parte diffieilior
interrogatio est. diffücilior hoc, quod raro umquam possunt
ante iudicium scire quid testis dicturus sit, expeditior,

11 ad Go/h., om. AB — 26 contigit A, /ort. contigerit — 37 actoris
Regius, oratoris libri.

10

20

30

35

10

16

15

25

-

8t

85

V. 7, 14— 28. 197

quod, cum interrogandus est, sciunt quid dixerit. itaque,
quod in eo incertum est, eura et inquisitione opus est, quis
reum premat, quas et quibus ex causis inimicitias habeat,
eaque in oratione praedicenda atque amolienda sunt, sive
odio conflatos testes sive invidia sive gratia sive pecunia
videri volumus. et si deficietur numero pars diversa, pau-
citatem, si abundabit, conspirationem, si humilis producet,
vilitatem, si potentes, gratiam oportebit incessere. lus tamen
proderit causas, propter quas reum laedant, exponere: quae
sunt variae et pro condicione cuiusque litis aut litigatoris.
nam contra illa, quae supra diximus, simili ratione respon-

23

24

deri locis communibus solet, quia et in paucis atque humi- .

libus aecusator simplicitate gloriari potest, quod neminem
pase eos, qui possint scire, quaesierit, et multos atque
onestos commendare aliquanto est facilius. verum interim
et singulos ut exornare, ita destruere contingit, aut recitatis
in actione /estationibus aut testibus nominatis: quod iis
temporibus, quibus testis non post finitas actiones rogabatur,
facilius et frequentius fuit. quid autem in quemque testium
dicendum sit, sumi nisi ex ipsorum personis non potest.
Reliquae interrogandi sunt partes: qua in re primum
est nosse testem. nam timidus terreri, stultus decipi, ira-
cundus concitari, ambitiosus inflari potest, prudens vero et
constans vel tamquam inimicus et pervicax dimittendus
statim vel non interrogatione, sed brevi interlocutione
patroni refutandus est, aut aliquo, si continget, urbane
dieto refrigerandus aut, si quid in eius vitam dici poterit,
infamia eriminum destruendus. probos quosdam et vere-
eundos non aspere incessere profuit: nam saepe, qui ad-
versus insectantem pugnassent, modestia mitigantur. omnis
autem interrogatio aut ?n causa est aut extra causam.
in causa, sicut accusatori praecepimus, patronus quoque
altius et, unde nihil suspecti sit, repetita percontatione,
priora sequentibus adplieando saepe eo perducit homines,
ut invitis quod prosit extorqueat. eius rei sine dubio neque
disciplina ulla in scholis neque exercitatio traditur, et
naturali magis acumine aut usu contingit haec virtus. si
quod tamen exemplum ad imitationem demonstrandum sit,

92 in eo quod Zegivs — 10 variae pro mavult Jlalm — 12 et
Regius, ut libri — 14 possint T m. 2, possunt AB — 16 aliquando AB
— 17 testationibus add, Spalding — 30 pugnassent m. mitigantur B, pugnat
m. mitigatur A — 831 in ed. Jens, ex libri.

26

[f
-1

28

9
-

3

3

3

9

30

1

2

2t

198 QUINTILIANI INST. OR.

solum est quod ex dialogis Soeraticorum maximeque Pla-
tonis duci potest: in quibus adeo scitae sunt interrogationes,
ut, eum plerisque bene respondeatur, res tamen ad id,
quod volunt efficere, perveniat. illud fortuna interim praestat,
ut aliquid, quod inter se parum consentiat, a teste dicatur,
interim, quod saepius evenit, ut testis testi diversa dicat.
acuta autem interrogatio ad hoc, quod easu fieri solet,
etiam ratione perducet. extra causam quoque multa, quae
prosint, rogari solent, de vita testium aliorum, de sua
quisque, si turpitudo, si humilitas, si amicitia accusatoris,
si inimieitiae cum reo, in quibus aut dicant aliquid, quod
prosit, aut in mendacio vel cupiditate laedendi deprehen-
dantur. sed in primis interrogatio cum debet esse circum-
speeta, quia multa contra patronos venuste testis saepe
respondet eique praecipue vulgo favetur, tum verbis quam
maxime ex medio sumptis, ut qui rogatur (is autem est
saepius imperitus) intellegat, aut ne intellegere se neget,
quod interrogantis non leve frigus est. illae vero pessimae
artes, testem subornatum in subsellia adversarii mittere, ut
inde excitatus plus noceat vel dicendo contra reum, cum
quo sederit, vel, cum adiuvisse testimonio videbitur, faciendo
ex industria multa immodeste atque intemperanter, per
quae non a se tantum dictis detrahat fidem, sed ceteris
quoque, qui profuerant, auferat utilitatem: quorum men-
tionem labes non ut fierent, sed ut vitarentur.

Saepe inter se collidi solent inde testatio, hinc testes:
locus utrimque: haec enim se pars iure iurando, illa con-
sensu signantium tuetur. saepe inter testes et argumenta
quaesitum est. inde scientiam in testibus et religionem,
ingenia esse in argumentis dicitur: hinc testem gratia, metu,
peeunia, ira, odio, amicitia, ambitu fieri, argumenta ex
natura duci: in his iudicem sibi, in illis alii eredere. com-
munia haec pluribus causis multumque iaetata sunt, semper
tamen iactabuntur. aliquando utrimque sunt testes, et
quaestio sequitur ex ipsis, utri meliores viri: ex causis, utri
nwgis credibilia dixerint: ex litigatoribus, utri gratia magis
valuerint. his adicere si qui volet ea, quae divina testimonia
vocant, ex responsis, oraculis, ominibus, duplicem sciat esse
eorum tractatum: generalem alterum, in quo inter Stoicos
et Epicuri seetam secutos pugna perpetua est, regaturne
providentia mundus, specialem alterum cirea partes divi-

41 circa Spalding (Par. 1) contra cet. libri,

[Ev]
e

30

35

40

"WORENEEEEAE 6 08 —DI
* E -
E , »

10

25

20

35

V. 7, 29—37. 8, 1—3. 199

nationis, ut quaeque in quaestionem cadet. aliter enim ora-
culorum, aliter haruspieum, augurum, conieetorum, mathe-
maticorum fides couler aut refelli potest, cum sit rerum
ipsarum ratio diversa. circa eius modi quoque instrumenta
firmanda vel destruenda multum habet operis oratio, si quae sunt
voees per vinum, somnum, dementiam emissae, vel excepta
parvulorum indicia, quos pars altera nihil fingere, altera
nihil iudicare dictura est. nec tantum praestar? hoc genus
potenter, sed etiam, ubi non est, desiderari solet: (pecuniam
dedisti: quis numeravit? ubi? unde? venenum arguis: ubi
emi? a quo? quanti? per quem dedi? quo conscio?' quae
fere omnia pro Cluentio Cicero in crimine veneficii excutit.
haee de inartifieialibus quam brevissime potui.

De probatione

artificiali.
VIII. Pars altera probationum, quae est tota in arte
constatque rebus ad faeiendam fidem adpositis, plerumque
aut omnino neglegitur aut levissime attingitur ab iis, qui
argumenta velut horrida et confragosa vitantes amoenioribus
locis desident, neque aliter quam ii, qui traduntur a poetis

36

31

gustu euiusdam apud Lotophagos granum et Sirenum cantu

deleniti voluptatem saluti praetulisse, dum laudis falsam
imaginem persequuntur, ipsa, propter quam dicitur, victoria
cedunt. atqui cetera, quae continuo magis orationis tractu
decurrunt, in auxilium atque ornamentum argumentorum
eomparantur, nervisque illis, quibus causa continetur, adi-
eiunt indueti super corporis speciem: ut, si forte quid faetum
ira vel metu vel eupiditate dicatur, latius quae cuiusque
adfectus natura sit prosequamur. isdem laudamus, ineusamus,
augemus, minuimus, deseribimus, deterremus, C iisurd. con-

solamur, hortamur. sed horum esse opera in rebus aut eertis, :

aut de quibus tamquam certis loquimur, potest. nec abnuerim
esse aliquid in delectatione, multum vero in commovendis
adfectibus: sed haec ipsa plus valent, cum se didicisse
iudex putat, quod consequi nisi argumentatione aliaque omni
fide rerum non possumus.

12 c. 60, 167

1 cadet a e! Julius Victor, caedes A, cadit B — 8 praestari ed. Camp,
praestare libri — 34 aliaque omni B, aliaquaue A.

i»

b

6

200 QUINTILIANI INST. OR.

Quorum priusquam partior species, indicandum est esse
quaedam in omni probationum genere communia. nam neque
ulla quaestio est, quae non sit aut in re aut in persona,
neque esse argumentorum loci possunt nisi in iis, quae
rebus aut personis accidunt, eaque aut per se inspiei solent
aut ad aliud referri, neque ulla confirmatio nisi aut ex con-
sequentibus aut ex repugnantibus, et haec necesse est aut
ex praeterito tempore aut ex coniuneto aut ex sequenti
petere, nee ulla res probari nisi ex alia potest eaque sit
oportet aut maior aut par aut minor. argumenta vero re-
periuntur aut in quaestionibus, quae etiam separatae a com-
plexu rerum personarumque spectari per se possunt, aut in
ipsa causa, cum invenitur aliquid in ea non ex communi
ratione ductum, sed eius iudieii, de quo cognoscitur, pro-
prium. probationum praeterea omnium aliae sunt necessariae,
aliae eredibiles, aliae non repugnantes. et adhue omnium
probationum quadruplex ratio est, ut vel quia est aliquid,
aliud non sit, ut: 'dies est, nox non est', vel quia est aliquid,
et aliud sit: (sol est super terram, dies est', vel quia aliquid
non est, aliud sit: (non est nox, dies est', vel quia aliquid
non est, nec aliud sit: 'non est rationalis, nee homo est'.
his in universum praedictis partes subiciam.

:
De signis.

IX. Omnis igitur probatio artifieialis constat aut
signis aut argumentis aut exemplis. nec ignoro pleris-
que videri signa partem argumentorum. quae mihi separandi
ratio haee fuit prima, quod sunt paene ex illis inartificialibus:
eruenta enim vestis et clamor et livor et talia sunt instru-
menta, qualia tabulae, rumores, testes, nec inveniuntur ab

oratore, sed ad eum cum ipsa causa deferuntur: altera, :

quod signa, sive indubitata sunt, non sunt argumenta, quia,
ubi illa sunt, quaestio non est, argumento autem nisi in re
controversa locus esse non potest: sive dubia, non sunt ar-
gumenta, sed ipsa argumentis egent.

Dividuntur autem in has duas primas species, quod
eorum alia sunt, ut dixi, quae necessaria sunt, alia quae
non necessaria. priora illa sunt quae aliter habere se non

] partiamur A sed tiamur s 2 in ras. patior B — ind. esse B
(reor add. b) — 6 aut ex antecedentibus add. Regius post nisi — 8 se-
quenti ed4. ve/f., consequentibus AB — 12 possunt nos, possint libri —
35 sunt alia quae non necessaria add, Spaldingivs Gesnerum et Regium secutus.

Pw
!

1o

et

35

10

15

20

25

30

V. 8, 4—7. 9, 1—12. 201

possunt, quae Graeci rexuiogi« voeant, quae quía sunt &Zvr«
enustic, mihi vix pertinere ad praecepta artis videntur: nam
ubi est signum insolubile, ibi ne lis quidem est. id autem
accidit, eum quid aut necesse est fieri faetumve esse, aut
omnino non potest fieri vel esse factum: quo in causis
posito non est /is facti. hoc genus per omnia tempora per-
pendi solet. nam et coisse eam cum viro, quae peperit,
quod est praeteriti, et fluctus esse, cum magna vis venti
in mare incubuit, quod coniuncti, et eum mori, euius cor
est vulneratum, quod futuri, necesse est. nec fieri potest ut
ibi messis sit, ubi satum non est, ut quis Romae sit, cum
est Athenis, ut sit ferro vulneratus, qui sine cicatrice est.
sed quaedam et retrorsum idem valent, ut vivere hominem
qui spirat, et spirare qui vivit. quaedam in contrarium non
recurrunt: nec enim, quia movetur qui ingreditur, etiam in-
greditur qui movetur. quare potest et coisse cum viro, quae
non peperit, et non esse ventus in mari, cum est fluctus,
neque utique cor eius vulneratum esse, qui perit. ac similiter
satum fuisse potest, ubi non fuit messis, nec fuisse Romae, qui
non fuit Athenis, nec fuisseferro vulneratus, qui habet eicatricem.

Alia sunt signa non necessaria, quae sixóre Graeci
vocant: quae etiam si ad tollendam dubitationem sola non
suffieiunt, iamen adiuta ceteris plurimum valent. signum
vocatur, ut dixi, eguciov, quamquam id quidam indicium,
quidam vestigium nominaverunt, per quod alia res intel-
legitur, ut per sanguinem caedes. at sanguis vel ex hostia
respersisse vestem potest vel e naribus profluxisse: non
utique, qui vestem cruentam habuerit, homicidium fecerit.
sed ut per se non sufficit, ita ceteris adiunctum testimonii
loco ducitur, si inimicus, si minatus ante, si eodem in loco
fuit: quibus signum cum aceessit, effieit ut quae suspecta
erant certa videantur. alioqui sunt quaedam signa utrique
parti communia, ut livores, tumores (nam videri possunt et
venefieii et cruditatis), et vulnus in pectore sua manu et
aliena perisse dieentibus, in,quo est. haec proinde firma
habentur atque extrinsecus adiuvantur.

Eorum autem, quae signa sunt quidem, sed non neces-
saria, genus Hermagoras putat: non esse virginem Atalanten,

1 quia add. Kiderlin, idem delevit quae post ogusia — 6 est lis
facti Pseudo-Turnebus, est aliis facti A, est iis nisi facti B — 17 est
Spalding et a, esset AB — 18 vulneratum est Kiderlin — 21 q. onnuci«
idem — 923 adiuncta T. ». 2. — 26 at a, ac A B.

10

11

12

"t

202 QUINTILIANI INST. OR.

quia eum iuvenibus per silvas vagetur. quod si receperimus,
vereor ne omnia quae ex faeto ducuntur, signa faciamus.

13 eadem tamen ratione qua signa tractantur. nec mihi viden-
tur Ariopagitae, cum damnaverint puerum coturnieum oeules
eruentem, aliud iudieasse, quam id signum esse pernicio- 5

14 sissimae mentis multisque malo futurae, si adolevisset. unde
Spuri Maeli Marceique Manli popularitas signum adfeetati
regni est existimatum. sed vereor ne longe nimium nos
ducat haec via. nam si est signum adulterae lavari eum
viris, erit et convivere eum adulescentibus, deinde etiam 49
familiariter alicuius amicitia uti: fortasse corpus vulsum,
fractum incessum, vestem muliebrem dixerit polls et parum
viri signa, si eui (cum signum id proprie sit, quod ex eo,
de quo quaeritur, natum sub oeulos venit) ut sanguis e

15 caede, ita illa ex impudieitia fluere videantur. ea quoque 1a
quae, quia plerumque observata sunt, vulgo signa creduntur,
ut prognostiea

vento rubet aurea Phoebe
et cornix plena pluviam vocat improba voce,

16 si eausas ex qualitate caeli trahunt, sane ita appellentur. nam $9
si vento rubet luna, signum venti est rubor: et si, ut idem
poeta colligit, densatus et laxatus aer facit, ut inde sit ille
avium concentus, idem sentiemus. sunt autem signa etiam
parva magnorum, ut vel haec ipsa cornix: nam maiora
minorum esse nemo miratur. 25

De argumentis,"

1 X. Nune de argumentis: hoe enim nomine complec-
timur omnia, quae Graeci évQvuxucca, xiyeroijueta, éxoósí&eug
vocant, quamquam apud illos est aliqua horum nominum
differentia, etiam si vis eodem fere tendit. nam enthymema 3o
(quod nos commentum sane aut commentationem inter-
pretemur, quia aliter non possumus, Graeco melius usuri)
unum intellectum habet, quo omnia mente concepta significat

2 (sed nune non de eo loquimur), alterum, quo sententiam
eum ratione, tertium, quo certam quandam argumenti con- 35
clusionem vel ex consequentibus vel ex repugnantibus:
quamquam de hoe parum eonvenit. sunt enim qui illud
prius epichirema dieant, pluresque invenias in ea opinione,

18 Verg. Georg. 1, 431 -- 19 ib. 1, 388 — 23 ib. 1, 422

38 prius B, quidem A.

1

-

3í

35

V. 9, 13—16. 10, 1—9. 203

ut id demum, quod pugna constat, enthymema accipi velint,
et ideo illud Cornifieius contrarium appellat. hune alii
rhetorieum syllogismum, alii imperfeetum syllogismum voca-
verunt, quia nec distinctis nec totidem partibus coneluderetur:
queo sane non utique ab oratore desideratur. epichirema

algius adgressionem vocat, verius autem iudico non
nostram administrationem, sed ipsam rem quam adgredimur,
id est argumentum, quo aliquid probaturi sumus, etiam si
nondum verbis explanatum, iam tamen mente conceptum,
epichirema dici. aliis videtur non destinata vel inchoata,
sed perfecta probatio hoc nomen accipere ultima specie,
ideoque propria eius appellatio et maxime in usu est poss
qua signifieatur certa quaedam sententiae comprehensio,
quae ex tribus minimum partibus constat. quidam epichirema

5 rationem appellarunt, Cicero melius ratiocinationem,

quamquam et ille nomen hoc duxisse magis a syllogismo
videtur: nam et statum syllogistieum ratioeinativum appellat
exemplisque utitur philosophorum. et quoniam est Pour
inter syllogismum et epichirema vicinitas, potest videri hoc
nomine recte abusus. dczóóti&ig est evidens probatio, ideo-
dus apud geometras vocuuuxel dzxoósíteig dicuntur. hane et
ab epichiremate Caecilius putat differre solo genere con-
clusionis et esse apodixin imperfectum epichirema eadem
causa, qua diximus enthymema a syllogismo distare: nam
et epichirema syllogismi pars est. quidam inesse epichiremati
apodixin putant et esse partem eius confirmantem. utrumque
autem quamquam diversi auctores eodem modo finiunt, ut
sit ratio per ea, quae certa sunt, fidem dubiis adferens:
quae natura est omnium argumentorum, neque enim certa
incertis declarantur. haec omnia generaliter zíorzrg appellant,
quod etiam si propria interpretatione dicere fidem possumus,
apertius tamen probationem interpretabimur. sed argu
mentum quoque plura significat. nam et fabulae ad actum
$caenarum compositae argumenta dieuntur, et orationum
Ciceronis velut thema [ipse] exponens Pedianus argumen-
tum inquit tale est: et ipse Cicero ad Brutum ita scribit:

2 4, 18, 25 — 14 de Inv. 1, 31. 34 — 36 ex libris incertis

1 quod A, quo B — 4 nec add. Regius — 6 uerius a, iudico B, Celsus
a.iudicat ab, celsus (m 2 in ras.) a. iudices A. — 13 minimum Obrech!, minime
A, om. B. — 15 ratiocinationem ed. Badii 1520, ratiocinatiuum AB —
31 fidem edd, vett., quidem B, equidem A — 35 ipse inclusit Spalding —
exponens ed, Ald., exponit libri — argumentum inquit Ziejius, inquit arg. libri,

liic.
204

QUINTILIANI INST. OR.

veritus fortasse ne nos in Catonem nostrum trans-
ferremus illinc aliquid, etsi argumentum simile non
erat. quo apparet omnem ad scribendum destinatam ma-
10 teriam ita appellari. nee mirum, cum id inter opifices
quoque vulgatum sit, unde Vergilius argumentum ingens', 5
vulgoque paulo numerosius opus dicitur argumentosum. sed
nune de eo dicendum argumento est, quod probationem pr«e-
stat. Celsus quidem probationem, indicium, fidem, adgressionem
11 eiusdem rei nomina faeit, parum distincte, ut arbitror. nam
probatio et fides efficitur non tantum per haee, quae sunt 10
rationis, sed etiam per inartificialia. signum autem, quod
ille indicium vocat, ab argumentis iam separavi. ergo, cum
sit argumentum ratio probationem praestans, qua colligitur
aliquid per aliud, et quae quod est dubium per id, quod
dubium non est, confirmat, necesse est esse aliquid in causa, 15
12 quod probatione non egeat. alioqui nihil erit quo probemus,
nisi fuerit quod aut sit verum aut videatur, ex quo dubiis
fides fiat. pro certis autem habemus primum quae sensibus
pereipiuntur, ut quae videmus, audimus, qualia sunt signa,
deinde ea, in quae communi opinione consensum est 'deos 90
13 esse, praestandam pietatem parentibus, praeterea, quae
legibus eauta sunt, quae persuasione etiam si non omnium
hominum, eius tamen civitatis aut gentis, in qua res agitur,
in mores recepta sunt, ut pleraque in iure non legibus, sed
moribus constant: si quid inter utramque partem convenit, 25
$i quid probatum est, denique cuicumque adversarius non
14 contradicit. sic enim fiet argumentum: *cum providentia
mundus regatur, administranda res publica: ut administranda
15 res publica sit, si liquebit mundum providentia regi'. debet
etiam nota esse recte argumenta tractaturo vis et natura 30
omnium rerum, et quid quaeque earum plerumque efficiat:
16 hinc enim sunt quae zíxór« dieuntur. eredibilium autem
enera sunt tria: unum firmissimum, quia fere accidit, ut
liberos a parentibus amari', alterum velut propensius, *eum,
qui recte valeat, in erastinum perventurum!, tertium tantum 35

5 Aen. 7, 791

2 illine aliquid ZoernebladA, illinc mali quid Zegivs, illimali quid B —
5 uergilius a b, uergili A B — 7 probationem praestat. Celsus quidem addidi
— 10 efficitur edd. vet/., effici libri — 14 aliquid ed. Jens. aliud libri —
16 quo JHegíus, quod libri — 920 in add. Hegius — 28 ut administranda
res publica add. Hegiws — 32 hinc Regius, nihil libri.

Iu

-

20

30

V. 10, 10—23, 205

non repugnans, in domo furtum factum ab eo, qui domi
fuit. ideoque Aristoteles in secundo de arte rhetorica libro
diligentissime est exsecutus, quid cuique rei et quid cuique
homini soleret accidere, et quas res quosque homines qui-
bus rebus aut hominibus vel conciliasset vel alienasset ipsa
natura, ut, divitias quid sequatur aut ambitum aut super-
stitionem, quid boni probent, quid mali petant, quid milites,
quid rustici quo quaeque modo res vitari vel appeti soleat.
verum hoc exsequi mitto: non enim longum tantum, sed
etiam impossibile ae potius infinitum est, praeterea positum
in communi omnium intellectu. si quis tamen desideraverit,
a quo peteret ostendi. omnia autem credibilia, in quibus
pars maxima consistit argumentationis, ex huius modi fonti-
bus f/uunt: 'an credibile sit a filio patrem occisum, incestum
cum filia commissum', et contra 'veneficium in noverca,
adulterium in luxurioso': illa quoque, 'an scelus palam fae-
tum,' 'an falsum propter exiguam summam', quia suos quid-
que horum velut mores habet, plerumque tamen, non sem-
per: alioqui indubitata essent, non argumenta.

Excutiamus nunc argumentorum locos, quamquam
quibusdam hi quoque, de quibus supra dixi, videntur. locos
appello non, ut vulgo nunc intelleguntur, n luxuriem et
adulterium et similia, sed sedes argumentorum, in qui-
bus latent, ex quibus sunt petenda. nam ut in terra non
omni generantur omnia, nec avem aut feram reperias, ubi
quaeque nasci aut morari soleat ignarus, et piscium quoque
genera alia planis gaudent, alia saxosis, regionibus etiam
litoribusque disereta sunt, nee helopem nostro mari aut
scarum ducas: ita non omne argumentum undique venit
ideoque non passim quaerendum est. multus alioqui error
est: exhausto labore, quod non ratione scrutabimur, non
poterimus invenire nisi casu. at si seierimus ubi quodque
nascatur, cum ad loeum ventum erit, facile quod in eo est
pervidebimus.

In primis igitur argumenta a persona ducenda sunt,
cum sit, ut dixi, divisio, ut omnia in haec duo partiamur,

2 8 1—17

4 soleret Spalhing, solet AB — 6 quid AHejius (a), qui ve/ qnis
libri — 14 fluunt Regius, fiunt /ibri — 17 quidque Francius, quisque AB
— 22 in AHegius, ut libri — 29 s:aurum B, carum A.

17

18

19

21

22

33

206 QUINTILIANI INST. OR.

res atque personas: ut causa, tempus, locus, occasio, instru-
mentum, modus et cetera rerum sint accidentia. personis
autem non quidquid accidit exsequendum mihi est, ut plerique

24 fecerunt, sed unde argumenta sumi possunt. ea porro sunt
genus, nam similes parentibus aec maioribus suis f?/ii plerum- 5
que creduntur, et nonnumquam ad honeste turpiterque vi-
vendum inde causae fluunt: natio, nam et gentibus proprii
mores sunt nec idem in barbaro, Romano, Graeco probabile

25est: patria, quia similiter etiam civitatium leges, instituta,
opiniones habent differentiam: sexus, ut latrocinium facilius 16
in viro, veneficium in femina credas: aetas, quia aliud aliis
annis magis convenit: educatio et disciplina, rig refert
a quibus et quo quisque modo sit institutus: habitus corporis,

26 ducitur enim frequenter in argumentum species libidinis,
robur petulantiae, his contraria in diversum: fortuna, neque 15
enim idem eredibile est in divite ac paupere, propinquis
amicis clientibus abundante et his omnibus destituto: con-
dicionis etiam distantia est: nam clarus an obscurus, magi-
stratus an privatus, pater an filius, civis an peregrinus,
liber an servus, maritus an caelebs, parens liberorum an 20

?1 orbus sit, plurimum distat: animi natura, etenim avaritia,
iracundia, misericordia, crudelitas, severitas aliaque his similia
adferunt fidem frequenter aut detrahunt, sicut victus luxu-
riosus an frugi an sordidus quaeritur: studia quoque, nam
rustieus, forensis, negotiator, miles, navigator, medicus aliud ?

28 atque aliud efficiunt. intuendum etiam, quid adfectet quisque,
locuples videri an disertus, iustus an potens. spectantur ante
acta dictaque, ex praeteritis enim aestimari solent praesentia.

29 his adiciunt quidam eommotionem: hanc accipi volunt tem-
porarium animi motum, sicut iram, pavorem: consilia autem 36
et praesentis et praeteriti et futuri temporis: quae mihi,
etiam si personis accidunt, referenda tamen ad illam partem
argumentorum videntur, quam ex causis ducimus, sicut
habitus quidam animi, i» quo tractatur, amicus az inimicus.

30 ponunt in persona et nomen: quod Leges aecidere ei 35
necesse est, sed in argumentum raro cadit, nisi cum aut ex
causa datum est, ut Sapiens, Magnus, Pius, aut et ipsum
alicuius cogitationis attulit causam, ut Lentulo coniurationis,

e

d

5 filii add. ed. Camp. — ' flüunt B, sunt A. — 29 hanc à b, om.
AB — 34 in add. Spalding — an add. Hegius — 37 Pius Zumpt,
plenus libri,

10

15

20

25

30

35

V. 10, 291—37. 207

quod libris Sibyllinis haruspicumque responsis dominatio
dari tribus Corneliis dicebatur, seque eum tertium esse
credebat post Sullam Cinnamque, quia et ipse Cornelius
erat. nam et illud apud Euripiden frigidum sane, quod
nomen Polynicis ut argumentum morum frater incessit.
iocorum tamen ex eo frequens materia, qua Cicero in Verrem
non semel usus est. haec fere circa personas sunt aut his
similia: neque enim complecti omnia vel hac in parte vel
in ceteris possumus, eontenti rationem plura quaesituris
ostendere.

Nune ad res transeo, in quibus maxime sunt personis
iuneta quae agimus, ideoque prima tractanda. in omnibus
porro, quae fiunt, quaeritur aut quare aut ubi aut quando
aut quo modo aut per quae facta sunt? ducuntur igitur
argumenta ex causis factorum vel futurorum: quarum
materiam, quam quidam $P.Ayv, ali óÓv«uv nominaverunt,
in duo genera, sed quaternas utriusque dividunt species.
nam fere versatur ratio faeiendi circa bonorum adeptionem,
incrementum, conservationem, usum aut malorum evitationem,
liberationem, imminutionem, tolerantiam: quae et in de-
liberando plurimum valent. sed honestas causas habent recta,
prava contra ex falsis opinionibus veniunt. nam est his
initium ex iis, quae credunt bona aut mala, inde errores
existunt et pessimi adfectus, in quibus sunt ira, odium, in-
vidia, eupiditas, spes, ambitus, audacia, metus, cetera generis
eiusdem. aecedunt aliquando fortuita, ebrietas, ignorantia,
quae interim ad veniam valent, interim ad probationem
criminis, ut si quis, dum alii insidiatur, alium dieitur
interemisse. causae porro non ad convincendum modo
quod obicitur, sed ad defendendum quoque excuti solent,
eum quis se recte fecisse, id est honesta causa contendit:
qua de re latius in tertio libro dietum est. finitionis quoque
quaestiones ex causis interim pendent: an tyrannicida, qui
tyrannum, a quo deprehensus in adulterio fuerat, occidit?
an sacrilegus, qui, ut hostes urbe expelleret, arma templo
adfixa detraxit? ducuntur argumenta et ex loco. spectat
enim ad fidem probationis, montanus an planus, maritimus
an mediterraneus, consitus an ineultus, frequens an desertus,

1 Sall. Cat. 47, 2 -— 4 Phoeniss. 636

91 honestas G. Meyer. has B, haec A — 36 spectat Spa!ding,
spectatur A, expectatur B.

31

33

34

35

36

31

38

39

40

41

43

IE

208 QUINTILIANI INST. OR.

propinquus an remotus, opportunus consilis an adversus:
uam partem videmus vehementissime pro Milone tractasse
CI onedn et haee quidem ae similia ad coniecturam frequen-
tius pertinent, sed interim ad ius quoque: privatus an publicus,
sacer an profanus, noster an alienus, ut in persona magi-
stratus, pater, peregrinus. hinc enim quaestiones oriuntur:
fprivatam pecuniam sustulisti, verum quia de templo, non
furtum, sed sacrilegium est'. foccidisti adulterum, quod lex
permittit, sed quia in lupanari, caedes est'. "iniuriam fecisti,
sed quia magistratui, maiestatis actio est'. vel contra: 'licuit,
quia pater eram, quia magistratus. sed circa facti eontro-
versiam argumenta praestant, circa iuris lites materiam
quaestionum. ad qualitatem quoque frequenter pertinet loeus:
neque enim ubique idem aut licet aut decorum est, quin
etiam in qua quidque eivitate quaeratur interest, moribus
enim et legibus distant. ad commendationem quoque et
invidiam valet: nam et Aiax apud Ovidium 'ante rates'
inquit, agimus causam, et mecum confertur Ulixes!
et Miloni inter cetera obiectum est, quod Clodius in monu-
mentis ab eo maiorum suorum esset oceisus. ad suadendi
momenta idem valet, sicut te m p us, euius tractatum subiungam.
elus autem, ut alio loco iam dixi, duplex significatio est:
veneraliter enim et specialiter accipitur. prius illud est nune,
olim, sub Alexandro, cum apud Ilium pugnatum est', deni-
que praeteritum, instans, futurum. hoc sequens habet et
eonstituta diserimina aestate, hieme, noctu, interdiu', et
fortuita *'in pestilentia, in bello, in convivio. Latinorum
quidam satis significari putaverunt, si illud generale tem-
pus, hoe speciale tempora vocarent. quorum utrorumque
ratio et in consiliis quidem et in illo demonstrativo genere
versatur, sed in iudiciis frequentissima est. nam et iuris
quaestiones facit et qualitatem distinguit et ad conieeturam
plurimum confert, ut cum interim probationes inexpugnabiles
adferat, quales sunt, si dicatur, ut supra posui, signator,
qui ante diem tabularum decessit: aut commisisse aliquid,

5 vel eum infans esset vel cum omnino natus non esset: prae-

ter id, quod omnia facile argumenta aut ex iis, quae ante

2 e, 20 — 17 Metam. 13, 5 — 19 p. Mil. 7, 17

4 ad ius ed. A/d,, aditus B, adiutus A — 8 adulteros B — 24 Ilium
ed, Camp., illum AB — 35 aut. Ziegius, an libri,

10

15

30

35

Q

10

25

30

V. 10, 38—52. 209

rem facta sunt, aut ex coniunetis rei aut insequentibus du-
cuntur. ex antecedentibus: (mortem minatus es, noctu existi,
profieiscentem antecessisti: causae quoque factorum prae-
teriti sunt temporis. secundum tempus subtilius quidam,
quam necesse erat, diviserunt, ut esset iuncti (sonus auditus
est', adhaerentis *clamor sublatus est'. insequentis sunt illa:
'latuisti, profugisti, livores et tumores apparuerunt'. isdem
temporum gradibus defensor utetur ad detrahendam ei,
quod obicitur, fidem. in iis omnis factorum dietorumque
ratio versatur, sed dupliciter. nam fiunt quaedam, quia aliud
postea futurum est, quaedam, quia aliud antea faetum est:
ut eum obicitur reo lenocinii, speciosae marito, quod ad-
ulterii damnatam quondam emerit, aut parrieidii reo luxu-
rioso, quod dixerit patri: non amplius me obiurgabis. nam
et ille non quia emit, leno est, sed quia leno erat, emit:
nee hie quia sie erat loeutus, occidit, sed quia erat occi-
surus, sie locutus est. casus autem, qui et ipse praestat
argumentis loeum, sine dubio est ex insequentibus, sed
quadam proprietate distinguitur, ut si dicam: *melior dux
Scipio quam Hannibal, vieit Hannibalem': *bonus guber-
nator, numquam fecit naufragium': *bonus agricola, magnos
sustulit fruetus'. et contra: 'sumptuosus fuit, patrimonium
exhausit': (turpiter vixit, omnibus invisus est. intuendae
sunt praecipueque in coniecturis et facultates: ecredibilius
est enim occisos a pluribus pauciores, a firmioribus imbe-
eilliores, a vigilantibus dormientes, a praeparatis inopinantes:

quorum eontraria in diversum valent. haec et in deliberando :

intuemur et in iudieiis ad duas res solemus referre, an
voluerit quis, an potuerit: nam et voluntatem spes facit.
hine illa apud Ciceronem coniectura: *insidiatus est Clodius
Miloni, non Milo Clodio: ille eum servis robustis, hie eum
mulierum eomitatu, ille equis, hie in raeda, ille expeditus,
hie paenula inretitus'. facultati autem licet instrumentum
eoniungere: sunt enim in parte facultatis et copiae. sed ex
instrumento aliquando etiam signa nascuntur, ut spiculum
in eorpore inventum. his adicitur modus, quem roózor
dicunt, quo quaeritur, quem ad modum quid sit faetum.
idque tum ad qualitatem scriptumque pertinet, ut si negemus

30 p. Mil. 10, 29
13 quondam d, Burman, d. quandam /ibri — 23 vel ante omnibus

delevit. Valla.
QUINTIL. ed. MEISTER, Vol. I. — 14

46

47

48

40

51

52

53

55

-]1

Ct

58

210 QUINTILIANI INST. OR. S

adulterum veneno lieuisse occidere, tum ad coniecturas
quoque, ut si dieam *bona mente factum, ideo palam, mala,
ideo ex insidiis, nocte, in solitudine".

In rebus autem omnibus, de quarum vi ae natura
quaeritur quasque etiam citra complexum personarum
ceterorumque, ex quibus fit causa, per se intueri possumus,
tria sine dubio rursus spectanda sunt: an sit, quid sit,
quale sit. sed quia sunt quidam loci argumentorum om-
nibus eommunes, dividi haec tria genera non possunt,
ideoque locis potius, ut in quosque incurrent, subicienda
sunt. ducuntur ergo argumenta ex finitione seu fine:
nam utroque modo traditur. eius duplex ratio est: aut enim
simplieiter quaeritur, sitne hoe virtus, aut praecedente
finitione, quid sit virtus. id aut universum verbis com-
plectimur, ut Árhetorice est bene dicendi scientia, aut
per partes, ut '(rhetorice est inveniendi recte et di-
sponendi et eloquendi eum firma memoria et cum
dignitate actionis scientia'. praeterea finimus aut vi,
sicut superiora, aut érvuuoZoyíg, ut si assiduum ab aere
dando et locupletem a locorum, pecuniosum a pecorum
copia. finitioni subiecta maxime videntur genus, species,
differens, proprium: ex iis omnibus argumenta ducuntur.
genus ad probandam speciem minimum valet, plurimum
ad refellendam. itaque non, quia est arbor, platanus est, at
quod non est arbor, utique platanus non est: nec quod
virtus est, utique iustitia est, at quod non est virtus, utique
non potest esse iustitia. [itaque] a genere perveniendum ad
ultimam speciem, ut fhomo est animal non est satis, id
enim genus est: 'mortale', etiam si est species, cum aliis
tamen eommounis finitio: 'rationale', nihil supererit ad de-
monstrandum quod velis. contra species firmam probationem
habet generis, infrmam refutationem. nam quod iustitia est,
utique virtus est, quod non est iustitia, potest esse virtus, si
est fortitudo, constantia, continentia. numquam itaque tolletur
a specie genus, nisi ut omnes species, quae sunt generi
subiectae, removeantur, hoe modo: *quod neque mortale est
neque rationale neque animal, non est homo'. his adiciunt

1 ad. cwm ueneno lienisse/ occidere A, ad. ueneno lienisse occidere,
sed uel oportuisse B — 25, 26 quod uirtus est utique iustitia est at om. B,
iustitia est at quod non est uirtus om. A, lacunam explet Julius Victor —
2 itaque inclusit Npalding — & add. Badius — 36 mortale est neque rationale
neque animal, non est homo sos, mortale est neque inmortale animal
non est A, inmortale est n. mortale a. n. e. B.

5

160

30

10

15

20

25

50

V. 10, 53— 64. 211

propria et differentia. propriis confirmatur finitio, diffe-
rentibus solvitur. proprium autem est aut quod soli aeci-
dit, ut homini sermo, risus, aut quidquid utique accidit, sed
non soli, ut igni ealfacere. et sunt eiusdem rei plura propria,
ut ipsius ignis lucere, calere. itaque, quodeumque proprium
deerit, solvet finitionem, non utique, quodcumque erit,
confirmabit. saepissime autem quid sit proprium cuiusque
quaeritur, ut, si per érvuoAoyí«v dicatur 'tyrannicidae pro-
prium est tyrannum occidere', negemus: non enim, si tra-
ditum sibi eum earnifex occiderit, tyrannicida dicatur. nec
si imprudens vel invitus. quod autem proprium non erit,
differens erit, ut aliud est servum esse, aliud servire,
qualis esse in addictis quaestio solet: *qui servus est, si manu
mittitur, fit libertinus, non item addictus', et plura, de qui-
bus alio loco. illud quoque differens voeant, cum genere in
speeiem didueto species ipsa discernitur. animal genus,
mortale species, terrenum vel bipes differens: nondum enim
proprium est, sed iam differt a marino vel quadripede:
quod non tam ad argumentum pertinet quam ad diligentem
finitionis comprehensionem. Cicero genus et speciem, quam
eandem formam vocat, a finitione deducit et iis, quae ad
aliquid sunt, subicit: ut, si is, cui argentum omne legatum
est, petat signatum quoque, utatur genere: at si quis, cum
legatum sit ei, quae viro mater familias esset, neget deberi
ei, quae in manum non convenerit, specie, quoniam duae
formae sint matrimoniorum. divisione autem adiuvari fini-
tionem docet, eamque differre a partitione, quod haee sit
totius in partes, illa generis in formas. partes incertas esse,
ut *quibus constet res publiea', formas certas, ut 'quot sint
speeies rerum publicarum', quas tres accepimus, quae po-
puli, quae paucorum, quae unius potestate regerentur. et
ille quidem non iis exemplis utitur, quia seribens ad Tre-
batium ex iure ducere ea maluit: ego apertiora posui. pro-
pria vero ad coniecturae quoque pertinent partem, ut, quia
proprium est boni recte facere, iracundi verbis aut manu
male facere, facta haec ab ipsis esse credantur, aut contra.

20 Cic. Top. 3, 13 — 206 ib. 5, 17

13, 14 manu mittitur nos, manu mittatur /ibri — 14 item F'rancius,
idem /ibri — 35, 36 aut .. . ipsis add. Halmius partim Kayserum secutus, aut
manu labefactare haec ab ipsis Julius Victor.

14*

59

60

61

62

63

64

65

66

2
-1

68

69

70

212 QUINTILIANI INST. OR.

nam ut quaedam in quibusdam utique sunt, ita quaedam in
quibusdam utique non sunt, et ratio, quamvis sita ex diverso,
eadem est.

Divisio et ad probandum simili via valet et ad re-
fellendum. probationi interim satis est unum habere, hoe
modo: 'ut sit civis, aut natus sit oportet aut factus': utrum-
que tollendum est: 'nee natus nee facetus est'. fit hoc et
multiplex, idque est argumentorum genus ex remotione,
quo modo efficitur totum falsum, modo id, quod relinquitur,
verum. totum falsum est hoe modo: *'pecuniam eredidisse
te dicis: aut habuisti ipse aut ab aliquo accepisti aut in-
venisti aut subripuisti. si neque domi habuisti neque ab
aliquo accepisti et cetera, non credidisti. reliquum fit verum
sic: "hie servus, quem tibi vindicas, aut verna tuus est aut
emptus aut donatus aut testamento relictus aut ex hoste
captus aut alienus: deinde remotis prioribus supererit
'alienus'. perieulosum et cum eura intuendum genus, quia,
si in proponendo unum quodlibet omiserimus, cum risu
quoque tota res solvitur. tutius, quod Cieero pro Caecina
facit, eum interrogat, si haee actio non sit, quae sit?
simul enim removentur omnia. vel eum duo ponentur inter
se contraria, quorum tenuisse utrumlibet sufficiet, quale
Ciceronis est: unum quidem certe nemo erit tam ini-
micus Cluentio qui mihi non eoncedat: si constet
corruptum illud esse iudicium, aut ab Habito aut
ab Oppianico esse corruptum:si doeeo non ab Habito,
vinco ab Oppianico, si ostendo ab Oppianico, purgo
Habitum. fit etiam ex duobus, quorum necesse est alterum
verum esse, eligendi adversario potestas, efficiturque ut,
utrum eligerit, noceat. facit hoc Cicero pro Oppio: utrum,
cum Cottam appetisset, an cum ipse se conaretur
oecidere, telum e manibus ereptum est? et pro
Vareno: optio vobis datur, utrum velitis casu illo
itinere Varenum usum esse an huius persuasu et
induetu: deinde utraque facit accusatori contraria. interim
duo ita proponuntur, ut utrumlibet electum idem efficiat,
quale est: 'philosophandum est, etiam si non est philoso-

19 c. 13, 37 — 23 p. Clnent. 23, 61 — 30 fr. 1 H. — 33 fr. 10 H.

1, 2 utique... quibusdam add. Julius Victor, om. libri — 2 sita Madvis,
ita lihri, sit ITalm — 14 sic edd. ve!//., si AB — 29 esse add. Spalding,
sed post necesse — 31 an Goth. et Voss. 2, at A, aut B — 37 est etiam
si n, e, phil. om. AB aliique.

20

265

30

35

10

15

20

25

30

35

V. 10, 65—75. 213

phandum', et illud vulgatum: 'quo schema, si intellegitur?
quo, si non intellegitur?' et *mentietur in tormentis qui
dolorem pati potest, mentietur qui non potest.'

Ut sunt autem tria tempora, ita ordo rerum tribus mo-
mentis consertus est: habent enim omnia Znitium, incremen-
tum, summam, ut iurgium, deinde caedes et strages. est
ergo hie argumentorum quoque locus invieem probantium:
nam et ex initiis summa colligitur, quale est: non possum
togam praetextam sperare, cum exordium pullum
videam, et contra, non dominationis causa Sullam arma
sumpsisse, argumentum est dictatura deposita. similiter
ex incremento in utramque partem ducitur ratio cum in
conieetura, tum etiam in tractatu aequitatis, an ad initium
summa referenda sit, id est, an ei caedes imputanda sit, a
quo iurgium coepit.

Est argumentorum locus ex similibus: 'si continentia
virtus, utique et abstinentia: si fidem debet tutor, debet et
proeurator. hoe est ex eo genere, quod Zzeyoyiv Graeci
voeant, Cicero induetionem. ex dissimilibus: non si
laetitia bonum, et voluptas: non quod mulieri, idem pupillo."
ex eontrariis: 'frugalitas bonum, luxuria enim malum: si
malorum causa bellum est, erit emendatio pax: si veniam
meretur qui imprudens nocuit, non meretur praemium qui
imprudens profuit ex pugnantibus: *qui est sapiens,
stultus non est. ex consequentibus sive adiunctis: si
bonum iustitia, est recte iudicandum, si malum perfidia,
non est fallendum': idem retro. nec sunt his dissimilia ideo-
que huie loeo subicienda, eum et ipsa naturaliter congruant:
*quod quis non habuit, non perdidit: quem quis amat, sciens
non laedit: quem quis heredem suum esse voluit, earum
habuit, habet, habebit, sed eum sint indubitata, vim habent
paene signorum zmmutabilium. sed haec consequentia
dieo, éxóAov?üw«, est enim consequens sapientiae bonitas, illa
insequentia, z«oezóusve, quae postea faeta sunt aut futura.
nee sum de nominibus anxius: vocet enim ut voluerit quis-
que, dum vis rerum ipsa manifesta sit appareatque hoc

16 cf. Cic. Top. 10, 42 — 19 ib. et de Inv. 1, 31

5 initium add. Valla — 6 et strages a b, om. A B — 17 debet add.
Burman — 32 immutabilium ed. A!d., insolubilium Hegivs, innumerabilium
libri — 84 zaegenoueva P. Victorius ad. Arist. Rhet. 1. 6, paregomena A B.

^

11

12

13

74

73

79

80

81

82

214 QUINTILIANI INST. OR.

temporis, illud esse naturae. itaque non dubito haec quoque
vocare consequentia, quamvis ex prioribus dent argumentum
ad ea, quae sequuntur, quorum duas quidam species esse vo-
luerunt, actionis, ut pro Oppio: quos educere invitos in
provinciam non potuit, eos invitos retinere qui
potuit? temporis, in Verrem: si finem praetoris edicto
adferunt Kalendae Ian, cur non initium quoque
edicti nascatur a Kalendis Ian.? quod utrumque
exemplum tale est, ut idem in diversum, si retro agas,
valeat: consequens enim est eos, qui inviti duci non potu-
erint, invitos non potuisse retineri. illa quoque, quae ex
rebus mutuam confirmationem praestantibus ducuntur (quae
proprii generis videri quidam volunt et vocant Zx róv zog
&AAyA«, Cieero ex rebus sub eandem rationem venientibus)
fortiter consequentibus iunxerim: si portorium Rhodiis
loeare honestum est, et Hermocreonti conducere,
et *quod discere honestum, et docere. unde illa non hae
ratione dieta, sed. effieiens idem Domiti Afri sententia est
pulchra: ego accusavi, vos damnastis. est invicem con-
sequens et quod ex diversis idem ostendit, ut, qui mundum
nasci dicit, per hoe ipsum et deficere significet, quia deficit
omne quod nascitur,

Simillima est his argumentatio ex efficientibus, qua colligi
solent ex iis, quae faciunt, ea, quae efficiuntur, aut contra,
quod genus à causis vocant: haee interim necessario fiunt,
interim plerumque, sed non necessario. nam corpus in lumine
utique umbram facit, et umbra, ubicumque est, ibi esse
corpus ostendit. alia sunt, ut dixi, non necessaria, vel utrim-
que vel ex altera parte: *sol colorat: non utique qui est
coloratus, a sole est. iter pulverulentum facit, sed neque
omne iter pulverem movet, nec quisquis est pulverulentus,
ex itinere est, quae utique fiunt, talia sunt: 'si sapientia
bonum virum facit, bonus vir est utique sapiens', itemque
*:boni est honeste facere, mali turpiter', et *qui honeste
faciunt, boni, qui turpiter, mali iudieantur': recte. at 'exer-
citatio plerumque robustum corpus facit, sed non quisquis est

4 fr. 9 — 6 1, 42, 109 — 13 Arist. Rhet. 2, 23, 3 — 14 de Inv.
1, 30, 46. 47

2 vocare ad4, Spalding — 93 ex efficientibus addidi — 38 itemque
Gesner, ideoque libri,

10

15

20

t2
c

30

35

m3

10

30

V. 10, 76 —89. 315

robustus, exercitatus, nec quisquis exercitatus, robustus est:
nec, quia fortitudo praestat ne mortem timeamus, quisquis
mortem non timuerit, vir fortis erit existimandus: nee, si
capitis dolorem faeit, inutilis hominibus sol est. haec ad
exhortativum maxime genus pertinent: 'virtus facit laudem,
sequenda igitur: at voluptas infamiam, fugienda igitur.' recte
autem monemur, causas non utique ab ultimo esse repeten-
das, ut Medea:
utinam ne in nemore Pelio,
quasi vero id eam fecerit miseram aut nocentem, quod illie
ceciderint abiegnae ad terram trabes: et Philocteta
Pári dyspari, si impár esses tibi, égo nunc non
essém miser:

quo modo pervenire quolibet retro causas legentibus licet.
illud his adicere ridiculum putarem, nisi eo Cieero uteretur,
quod coniugatum vocant, ut *eos, qui rem iustam faciunt,
iuste facere', quod certe non eget probatione: quod eom-
pascuum est, compascere licere', quidam haee, quae vel ex
causis vel ex effieientibus diximus, alieno nomine vocant
ixféGeig, id est exitus: nam nec hic aliud tractatur, quam
quid ex quoque eveniat.

Adposita vel comparativa dicuntur, quae minora
ex maioribus, maiora ex minoribus, paria ex paribus pro-
bant. confirmatur coniectura ex maiore: 'si quis saerilegium

5 facit, faciet et furtum': ex minore: 'qui facile ae palam

mentitur, peierabit': ex pari: *qui ob rem iudicandam pe-
euniam accepit, et ob dicendum falsum testimonium aecipiet'.
iuris confirmatio huius modi est ex maiore: 'si adulterum
occidere licet, lcet et loris caedere': ex minore: 'si furem
noeturnum occidere licet, quid latronem?' ex pari: 'quae
poena adversus interfectorem patris iusta est, eadem ad-
versus matris: quorum omnium tractatus versatur in syllo-
gismis. illa magis finitionibus aut qualitatibus prosunt: 'si
robur corporibus bonum, non est minus sanitas: si furtum
scelus, magis sacrilegium: si abstinentia virtus, et eontinen-
tia: si mundus providentia regitur, administranda res publica:

8 Enni fab. 261 M. — 11 Atti fab. v. 660 R. — 15 Top. 3, 12

1 repetendas Guelf, retinendas AB — 12 Pari, Dyspari, dispar
esses JSchneidewin Philol. 4, 656 (Paridi: si impar esses Honacil), paridis
inpar esses A, paridi si par esses B. — 29 licet add, Burmai — 33 si

r. €. b. non est, minus inanitas "*paldinjg.

83

84

86

858

89

90

91

92

93

94

216 QUINTILIANI INST, OR.

si domus aedificari sine ratione non potest, quid si agenda
navalium eura et armorum ?' ae mihi quidem sufficeret hoc
genus, sed in species secatur. nam et ex pluribus ad unum
et ex uno ad plura, unde est *quod semel, et saepius', et ex
parte ad totum et ex genere ad speciem et ex eo quod
continet ad id quod continetur, aut ex diffieilioribus ad
faciliora et ex longe positis ad propiora et ad omnia, quae
econtra haec sunt, eadem ratione argumenta ducuntur. sunt
enim et haec maiora et minora aut certe vim similem ob-
tinent, quae si persequamur, nullus erit ea concidendi modus:
infidita est enim rerum comparatio, iucundiora, graviora,
magis necessaria, honestiora, utiliora. sed mittamus plura,
ne in eam ipsam, quam vito, loquacitatem incidam. exem-
plorum quoque ad haee infinitus est numerus, sed paucis-
sima attingam. ex maiore pro Caecina: quod exercitus
armatos movet, id advoecationem togatorum non
videbitur movisse? ex faciliore in Clodium et Curionem:
ae vide, an facile fieri tu potueris, cum is factus
non sit, eui tu concessisti. ex diffielliore: vide quaeso,
Tubero, ut qui de meo facto non dubitem, de Ligari
audeam dieere. et ibi: an sperandi Ligario causa non
sit, cum mihi apud te locus sit etiam pro altero
deprecandi? ex minore pro Caecina: itane? scire esse
armatos sat est, ut vim factam probes, in manus
eorum incidere non est satis? ergo, ut breviter con-
traham summam, ducuntur argumenta a personis, causis,
loeis, tempore, cuius tres partes diximus, praecedens, con-
iunetum, insequens, facultatibus, quibus instrumentum sub-
iecimus, modo, id est ut quidque sit factum, finitione, genere,
specie, differentibus, propriis, divisione, remotione, ordine,
initio, incremento, summa, similibus, dissimilibus, pugnan-
tibus contrariis, consequentibus, effieientibus, effectis, eventis
MEUS, comparatione, quae in plures diducitur species.
Illud adieiendum videtur, duci argumenta non a con-
fessis tantum, sed etiam a fictione, quod Graeci x«9"
ozóÜüseiwv vocant, et quidem ex omnibus isdem locis, quibus

15 c. 15, 43 — 19 p. Lig. 3, 8 — 21 ib. 10, 31 — 93 c. 16, 45

1 si agenda Burman, agendas A, agenda si Bn, quidni agenda est
Halun — 2 armamentariorum Zumpt — 16 togatorum «add. edd. vett, ex
Cicerone — 80 divisione remotione /ransposui — ordine addidi — 32 con-
trariis add, Hollin — 33 iugatis inclusit Halm, om. B, fugatis A.

15

20

25

30

35

X V. 10, 90—103. 217

10

20

30

superiora, quia totidem species esse possunt fietae quot
verae. nam fingere hoe loco hoc est proponere aliquid,
quod, si verum sit, aut solvat quaestionem aut adiuvet,
deinde id, de quo quaeritur, facere illi simile. id quo facilius
accipiant iuvenes nondum scholam egressi, primo familiaribus
magis ei aetati exemplis ostendam. lex: 'qui parentes non
aluerit, vineiatur.' non alit quis, et vineula nihilo minus re-
eusat. utitur fietione, si miles, si infans sit, si rei publicae
causa absit. et illa contra optionem fortium, si tyrannidem
etas, si templorum eversionem. plurimum ea res virium
abet contra scriptum. utitur his Cicero pro Caecina: *unde
tu aut familia aut procurator tuus. si me vilicus
tuus solus deiecisset. . si vero ne habeas quidem
servum praeter eum, qui me deiecerit', et alia in eo-
dem libro plurima. verum eadem fictio valet et ad qualitates:
si Catilina cum suo consilio nefariorum hominum,
uos secum eduxit, hae dere posset iudicare, con-
demnsrat L. Murenam: et ad amplifieationem: si hoc
tibi inter eenam in illis immanibus poeulis tuis
accidisset. sie et: si res publica vocem haberet.
Has fere sedes accepimus probationum in universum,
quas neque generatim tradere sat est, cum ex qualibet
earum innumerabilis argumentorum copia oriatur, neque per
singulas species exsequi patitur natura rerum: quod qui sunt
faeere conati, duo pariter subierunt incommoda, ut et nimium
dicerent nee tamen totum. unde plurimi, eum in hos inex-
plicabiles laqueos ineiderunt, omnem, etiam quem ex ingenio
suo potuerant habere, conatum velut adstricti certis legum
vinculis perdiderunt et magistrum respicientes naturam
ducem sequi desierunt. nam ut per se non sufficiet scire
omnes probationes aut a personis aut rebus peti, quia utrum-
que in plura dividitur, ita ex antecedentibus et iunctis et
insequentibus trahenda esse argumenta qui aeceperit, num
rotinus in hoe sit instruetus, ut, quid in quaque causa
ducscdum sit ex his, sciat? praesertim, eum plurimae pro-
bationes in ipso causarum complexu reperiantur, ita ut sint
cum alia lite nulla communes, eaeque sint et potentissimae

.11 c. 19, 55 — 16 Cic. p. Mur. 39, 83 — 18 Cic. Phil. 2, 25, 63

4 quo Aegivs (Bg), quod alii — 6 ei Burma», et libri — 8 si
miles si Zegius, simile si B, similius A — 33 nuin Obrech!, unum A, om. B.

96

99

100

101

102

103

104

106

108

109

1160

218 QUINTILIANI INST. OR.

et minime obviae, quia communia ex praeceptis accepimus,
propria invenienda sunt. hoec genus argumentorum sane
dicamus ex circumstantia, quia zegíorecw dicere aliter
non possumus, vel ex iis, quae cuiusque causae propria
sunt: ut in illo adultero sacerdote, qui lege, qua unius ser-
vandi potestatem habebat, se ipse servare voluit, proprium
eontroversiae est dicere: 'non unum nocentem servabas,
quia te dimisso adulteram occidere non licebat: hoe enim
argumentum lex facit, quae prohibet adulteram sine ad-
ultero occidere. et illa, in qua lex est, ut argentarii dimi-
dium ex eo quod debebant solverent, creditum suum totum
exigerent. argentarius ab argentario solidum petit. proprium
ex materia est argumentum ereditoris, ideireo adiectum esse
in lege, ut argentarius totum exigeret: adversus alios enim
non opus fuisse lege, cum omnes praeterquam ab argen-
tariis totum exigendi ius haberent. cum multa autem no-
vantur in omni genere materiae, tum praecipue in iis quae-
stionibus, quae scripto eonstant, quia vocum est in singulis
ambiguitas frequens et adhuc in coniunctis magis. et haec
ipsa plurium legum aliorumve scriptorum vel congruentium
vel repugnantium eomplexu varientur necesse est, cum res
rei aut ius iuris quasi signum est. non debui tibi pecuniam:
numquam me appellasti, usuram non accepisti, ultro a me
mutuatus es. lex est: 'qui patri proditionis reo non adfuerit,
exheres sit. negat filius, nisi si! pater absolutus sit. quid
signi? lex altera: proditionis nasce cum advocato
exulet. Cicero pro Cluentio P. Popilium et Tiberium
Guttam dicit non iudicii corrupti, sed ambitus esse dam-
natos. quid signi? quod accusatores eorum, qui erant ipsi
ambitus damnati, e lege sint post hane victoriam restituti.
nee minus in hoe curae debet adhiberi, quid proponendum,
quam quo modo sit quod proposueris probandum. hic immo
vis inventionis maior, certe prior. nam ut tela supervacua
sunt nescienti quid petat, sic argumenta, nisi provideris, cui
rei adhibenda sint. hoc est, quod comprehendi arte non
possit. ideoque, cum plures eadem didieerint, generibus
argumentorum similibus utentur: alius alio plura, quibus
utatur, inveniet. sit exempli gratia proposita controversia,

21 c. 36, 98

26 filius Spalding, fit A B.

z

10

15

30

35

HFENRC

^
-

10

20

1$
c

30

35

40

V. 10, 104—118. 219

uae minime communes cum aliis quaestiones habet: *cum

hebas evertisset Alexander, invenit tabulas, quibus centum
talenta mutua Thessalis dedisse Thebanos continebatur. has,
quia erat usus commilitio Thessalorum, donavit his ultro:
postea restituti à Cassandro Thebani reposcunt Thessalos.'
apud Amphietyonas agitur. centum talenta et credidisse
eos constat et non recepisse. lis omnis ex eo, quod
Alexander ea Thessalis donasse dieitur, pendet. constat
illud quoque, non esse iis ab Alexandro pecuniam datam:
quaeritur ergo, an proinde sit quod datum est, ac si pecu-
niam dederit? quid proderunt argumentorum loci, nisi haec
prius videro, nihil eum egisse donando, non potuisse donare,
non donasse? et prima quidem actio faeilis ac favorabilis
repetentium iure, quod vi sit ablatum: sed hine aspera et
ie quen quaestio exoritur de iure belli, dicentibus Thes-
salis hoe regna, populos, fines gentium atque urbium eon-
tineri. inveniendum contra est, quo distet haec causa à
ceteris, quae in potestatem victoris venire solent, nee circa
probationem res haeret, sed cirea propositionem. dieamus
in primis: in eo, quod in iudieium deduci potest, nihil valere
ius belli, nec armis erepta nisi armis posse retineri. itaque,
ubi illa valeant, non esse iudicem: ubi iudex sit, illa nibil
valere. hoe inveniendum est, ut adhiberi possit argumentum:
ideo captivos, si in patriam suam redierint, liberos esse,

5 quia bello parta non nisi eadem vi possideantur. proprium

et illud causae, quod Amphietyones iudieant, ut alia apud
centumviros, alia apud privatum iudicem in isdem quae-
stionibus ratio. tum seeundo gradu, non potuisse donari a
vietore ius, quia id demum sit eius, quod teneat: ius, quod
sit incorporale, adprehendi manu non posse. hoc reperire
est difficilius quam, cum inveneris, argumentis adiuvare, ut
alia sit condicio heredis, alia victoris, quia ad illum ius, ad
hune res transeat. proprium deinde materiae, ius publiei
crediti transire ad vietorem non potuisse, quia quod populus
crediderit, omnibus debeatur, et, quamdiu quilibet unus
superfuerit, esse eum totius summae creditorem, Thebanos
autem non omnes in Alexandri manu fuisse. hoc non
extrinsecus probatur, quae vis est argumenti, sed ipsum
per se valet. tertii loei pars prior magis vulgaris, non in
tabulis esse ius, itaque multis argumentis defendi potest.

-

18 venire solent sos, uenirent libri.

111

114

116

117

119

120

121

122

123

124

290 QUINTILIANI INST. OR.

mens quoque Alexandri duci debet in dubium, honorarit
eos an deceperit. ilud iam rursus proprium materiae et
velut novae controversiae, quod restitutione recepisse ius,
etiam si quod amiserint, 'lhebani videntur. hic et quid
Cassander velit quaeritur, sed vel potentissima apud Am-
phietyonas aequi tractatio est.

Haec non idcirco dieo, quod inutilem horum loeorum,
ex quibus argumenta ducuntur, cognitionem putem, alioqui
nec tradidissem, sed ne se, qui cognoverint ista, si cetera
neglegant, perfectos protinus atque consummatos putent et,
nisi in ceteris, quae mox praecipienda sunt, elaboraverint,
mutam quandam scientiam consecutos intellegant. neque
enim artibus editis faetum est, ut argumenta inveniremus,
sed dicta sunt omnia, antequam praeciperentur, mox ea
scriptores observata et collecta ediderunt. cuius rei probatio
est, quod exemplis eorum veteribus utuntur et ab oratoribus
illa repetunt, ipsi nullum novum et quod dictum non sit
inveniunt. artifices ergo illi, qui dixerunt, sed habenda his
quoque gratia est, per quos labor nobis detractus est. nam
quae priores beneficio ingenii singula invenerunt, nobis et
non sunt requirenda et notata omnia. sed non magis hoc
sat est, quam palaestram didicisse, nisi corpus exercitatione,
continentia, cibis, ante omnia natura iuvatur, sicut contra ne
illa quidem satis sine arte profuerint. illud quoque studiosi
eloquentiae cogitent, neque omnibus in eausis ea, quae de-
monstravimus, cuneta posse reperiri; neque, cum proposita
fuerit materia dicendi, scrutanda singula et velut ostiatim

ulsanda, ut sciant, an ad probandum id, quod intendimus,
forte respondeant, nisi cum discunt et adhuc usu earent.
infinitam enim faciat ista res dicendi tarditatem, si semper
necesse sit ut temptantes unum quodque eorum, quod sit
aptum atque conveniens, experiendo noscamus: nescio an
etiam impedimento futura sint, nisi et animi quaedam
ingenita natura et studio exercitata velocitas receta nos ad
ea, quae conveniunt causae, ferant. nam ut cantus vocis
plurimum iuvat sociata nervorum concordia, si tamen tardior
manus nisi inspectis demensisque singulis, quibus quaeque
vox fidibus iungenda sit, dubitet, potius fuerit esse con-
tentum eo, quo simplex canendi natura tulerit: ita huius modi

?8 pulsandum Francius -— 30 ista Julius Victor, ipsa libri —
dicendi Zegius (A), discendi lihri rell.

10

15

80

35

«TT
-
"4 d

10

15

[£4
[^1]

30

4 V. 10, 119—125. 11, 1—8. 221

praeceptis debet quidem aptata esse et citharae modo
intenta ratio doetrinae, sed hoc exercitatione multa con-
sequendum, ut, quem ad modum illorum artifieum, etiam si
alio spectant, manus tamen ipsa consuetudine ad graves,
aeutos mediosque mervorum sonos fertur, sic oratoris cogi-
tationem nihil moretur haec varietas argumentorum et copia,
sed quasi offerant se et occurrant, et, ut litterae syllabaeque
seribentium cogitationem non exigunt, sic orationem sponte
quadam sequantur.

De exemplis.

€^ XI. Tertium genus ex iis, quae extrinsecus adducuntur
in causam, Graeci vocant z«géóstyue, quo nomine et gene-
raliter usi sunt in omni similium adpositione et specialiter
in iis, quae rerum gestarum auctoritate nituntur. nostri fere
similitudinem voeare maluerunt, quod ab illis z«o«floAy
dieitur, hoe alterum exemplum, quamquam et hoe simile
est et illud exemplum. nos, quo facilius propositum expli-
cemus, utrumque mapdóEiyue esse credamus et ipsi appel-
lemus exem plum. nec vereor ne videar repugnare Ciceroni,
quamquam collationem separat ab exemplo. nam idem omnem
argumentationem dividit in duas partes, induetionem et
ratiocinationem, ut plerique Graecorum in az«ooOc(yuete. et
émuysgpünucra, dixeruntque zegéóevyue ónrogixijv. éxeycoyiv.
nam illa, qua plurimum est Socrates usus, hanc habuit
viam, ut. cum plura interrogasset, quae fateri] adversario
necesse esset, novissime id, de quo quaerebatur, inferret ut
cui simile concessisset. [id est inductio. hoc in oratione
fieri non potest, sed quod illie interrogatur, hie fere
sumitur.] sit igitur illa interrogatio talis: (quod est pomum
generosissimum? nonne quod optimum?' concedetur, 'quid
equus? qui generosissimus? nonne qui optimus?' et E io
in eundem modum. deinde, cuius rei gratia rogatum est:
*quid homo? nonne is generosissimus, qui optimus?' faten-
dum erit. hoc in testium interrogatione valet plurimum, in

19 de Inv, 1, 30, 49

5 horum] nervorum Geríz — 7 offerant se et occurrant Spaldin;,
offerat se et occurrat N, idem fere sed om. se AB — $8 orationem Spalding
(aj oratione A, rationem B — 17 et add. edd, vett, — 25 ut add. teur

— 926 ut cui s. concessisset Zegius, ut s. concessisse AB — 27, 28, 29 id
est... sumitur inclusimus — 30 concedetur Spalding, coneederetar libri.

—
US
reri

i

10

11

222 QUINTILIANI INST. OR.

oratione perpetua dissimile est: aut enim sibi ipse respon-
det orator: 'quod pomum generosissimum? puto quod
optimum: et equus? qui velocissimus: ita hominum, non
qui claritate nascendi, sed qui virtute maxime excellet',

Omnia igitur ex hoec genere sumpta necesse est aut
similia esse aut dissimilia aut contraria. similitudo ad-
sumitur interim et ad orationis ornatum: sed illa, cum res
exiget, nune ea, quae ad probationem pertinent, exsequar.
potentissimum autem est inter ea, quae sunt huius generis,
quod proprie vocamus exemplum, id est rei gestae aut
ut gestae utilis ad persuadendum id, quod intenderis, com-
memoratio. intuendum igitur est, totum simile sit an ex
parte, ut aut omnia ex eo sumamus aut quae utilia erunt.
simile est: "iure oeeisus est Saturninus sieut Gracchi. dissi-
mile: *Brutus occidit liberos proditionem molientes, Manlius
virtutem filii morte multavit. contrarium: *Marcellus orna-
menta Syracusanis hostibus restituit, Verres eadem sociis
abstulit.' et probandorum et culpandorum ex iis confirmatio
eosdem gradus habet. etiam in iis, quae futura dicemus,
utilis similium admonitio est, ut si quis dicens, Dionysium
ideireo petere custodes salutis suae, ut eorum adiutus armis
tyrannidem occupet, hoc referat exemplum, eadem ratione
Pisistratum ad dominationem pervenisse.

Sed ut sunt exempla interim tota similia, ut hoe pro-
ximum, sie interim ex maioribus ad minora, ex minoribus
ad maiora ducuntur. 'urbes propter matrimonia violata
eversae sunt: quid fieri adultero par est? tibieines, cum ab
urbe discessissent, publice revocati sunt: quanto magis prin-
cipes civitatis viri et bene de re publica meriti, cum in-
vidiae cesserint, ab exilio redueendi! ad exhortationem
vero praecipue valent imparia. admirabilior in femina quam
in viro virtus. quare, si ad fortiter faciendum s ndatus
aliquis, non tantum adferent momenti Horatius et 'Tor-
quatus quantum illa mulier, euius manu Pyrrhus est inter-
fectus, et ad moriendum non tam Cato et Scipio quam
Lucretia: quod ipsum est ex maioribus ad minora.
singula igitur horum generum ex Cicerone (nam unde po-

16 Cic, Verr. 4, 55, 193

2 fort. addendum est post orator: aut quod illie interrogatur hic
fere sumitur — 6 similitudo Jegius, dissimilitudo A B.

5

10

15

30

*
5 3
JA Li]
^ *

16

26

30

35

V. 11, 6—16. 223

tius?) exempla ponamus. simile est hoe pro Murena: et-
enim mihi ipsi accidit ut cum duobus patriciis,
altero improbissimo atque audacissimo, altero mode-
stissimo atque optimo viro, peterem: superavi tamen
dignitate Catilinam, gratia Galbam. maius minoris pro
Milone: negant intueri lucem esse fas ei, qui a se
hominem occisum esse fateatur. in qua tandem urbe
hoe homines stultissimi disputant? nempe in ea,
quae primum iudicium de capite vidit M. Horati
fortissimi viri, qui nondum libera civitate tamen
populi Romani comitiis liberatus est, cum sua manu
sororem esse interfectam fateretur. minus maioris:
oecidi, oecidi, non Spurium Maelium, qui annona
levanda iacturisque rei familiaris, quia nimis am-
plecti plebem videbatur, in suspicionem ineidit
regni adpetendi et cetera, deinde: sed eum (auderet
enim dicere, cum patriam perieulo liberasset), euius
nefandum adulterium in pulvinaribus, et totus in
Clodium locus.

Dissimile plures easus habet: fit enim genere, modo,
tempore, loco, eeteris, per quae fere omnia Cieero prae-
iudicia, quae de Cluentio vlcbands faeta, subvertit: con-
trario vero exemplo censoriam notam laudando censorem
Africanum, qui eum, quem peierasse conceptis verbis palam
dixisset, testimonium etiam pollicitus, si quis corttra diceret,
nullo accusante traducere equum passus esset: quae, quia
erant longiora, non suis verbis exposui. breve autem apud
Vergilium eontrarii exemplum est:

at non ille, satum quo te mentiris, Achilles

talis in hoste fuit Priamo.
quaedam autem ex iis, quae gesta sunt, tota narrabimus,
ut Cicero pro Milone: pudicitiam eum eriperet militi
tribunus militaris in exereitu C. Mari, propinquus
eius imperatoris, interfectus ab eo est, cui vim ad-
ferebat: facere enim probus adulescens periculose
quam perpeti turpiter maluit: atque huneille summus

vir scelere solutum periculo liberavit. quaedam signi-
1c 817 — 5c.3,7 — 13 ib. 27, 72 — 21 c. 43, 134 —
?28 Aen. 2, 589. 540 — 32 c. 4, 9

Vt
-r

3 atque audacissimo add, er Cic, ed. Basil. 1555.

13

15

mU

224 ' QUINTILIANI INST. OR.

fieare satis erit, ut idem ae pro eodem: neque enim posset
Ahala ille Servilius aut P. Nasica aut L. Opimius
aut me consule senatus non nefarius haberi, si sce-
leratos interfiei nefas esset. haec ita dicentur, prout
nota erunt vel utilitas causae aut decor postulabit. 5

Eadem ratio est eorum, quae ex poeticis fabulis du-
euntur, nisi quod iis minus adfirmationis adhibetur: euius
usus qualis esse deberet, idem optimus auctor ae magister
eloquentiae ostendit. nam huius quoque generis in eadem
oratione reperitur exemplum: itaque hoe, iudices, non 10
sine causa etiam fietis fabulis doctissimi homines
memoriae prodiderunt, eum, qui patris ulciscendi
causa matrem necavisset, variatis hominum sen-
tentiis non solum divina, sed sapientissimae deae
sententia liberatum. illae quoque fabellae, quae, etiam si 15
originem non ab Aesopo acceperunt (nam videtur earum
primus auetor Hesiodus) nomine tamen Aesopi maxime
celebrantur, ducere animos solent praecipue rusticorum et
imperitorum, qui et simplicius quae fieta sunt audiunt, et
capti voluptate facile iis, quibus delectantur, eonsentiunt: 20
si quidem et Menenius Agrippa plebem cum patribus in
gratiam traditur reduxisse nota illa de membris humanis
adversus ventrem diseordantibus fabula. et Horatius ne in
poemate quidem humilem generis huius usum putavit in
Mlis versibus: 25

quod dixit vulpes aegroto cauta leoni.
«ivov Graeci vocant et «iGozttíove, ut dixi, 4óyove et Aufvxovs,
nostrorum quidam, non sane recepto in usum nomine,
apologationem. cui confine est z«oouuíeg genus illud,
quod est velut fabella brevior et per allegorian aceipitur: 30
non nostrum, inquit, onus: bos clitellas.

Proximas exemplo vires habet similitudo, prae-
cipueque illa, quae ducitur citra ullam tralationum mixturam
ex rebus paene paribus: ut qui accipere in campo con-
suerunt, iis candidatis, quorum nummos suppressos 35
esse putant, inimicissimi solent esse: sie eius modi

1l ib. 3, 8 — 10 ib. 3, 8 — 23 Epist. 1, 73 — 31 Comic. inc. fr.
49 p. 122 R. cf. Cic, ad Att. 5, 15, 3 — 34 Cic. p. Cluent,. 27, 75

2 post Opimius (Cc. addit: aut C. Marius — 10 reperitur »os,
reperietur libri — 32 exemplo Ztegiws, exemplis Spalding, exempli A B.

*^

SY E Us : : ^
E

19

U5

30

V. 11, 17 —26. 225

iudiees infesti tum reo venerant. nam z«o«poAij, quam
Cicero collationem vocat, longius res quae comparentur
repetere solet. neque hominum modo inter se opera similia
spectantur, ut Cicero pro Murena facit: quod si e portu
solventibus, qui iam in portum ex alto invehuntur,
praecipere summo studio solent et tempestatum
rationem et praedonum et locorum, quod natura
fert, ut iis faveamus, qui eadem pericula, quibus
nos perfuneti sumus, ingrediantur: quo tandem me
animo esse oportet, prope iam ex magna iactatione
terram videntem, in hune, cui video maximas tem-
pestates esse subeundas? sed et a mutis atque etiam
inanimis interim simile huius modi ducitur. et quoniam similium
alia facies in alia ratione, admonendum est, rarius esse in
oratione illud genus, quod &xóve Graeci vocant, quo ex-
primitar rerum aut personarum imago, ut Cassius:
quis istam faeiem planipedis senis torquens?

quam id, quo probabilius fit quod intendimus: ut, si animum
dicas excolendum, similitudine utaris terrae, quae neglecta
sentes ac dumos, culta fruetus ereat: aut si ad curam rei
publicae horteris, ostendas, apes etiam formieasque, non
modo muta, sed etiam parva animalia, in commune tamen
laborare. ex hoe genere dietum illud est Ciceronis: ut cor-
pora nostra sine mente, ita civitas sine lege suis
partibus, ut nervis ac sanguine et membris, uti non
potest. sed ut hac corporis humani pro Cluentio, ita pro
Cornelio equorum, pro Archia saxorum quoque usus est

similitudine. illa, ut dixi, propiora: 'ut remiges sine guber. :

natore, sie milites sine imperatore nihil valere'. solent tameu
fallere similitudinum species ideoque adhibendum est iis
iudicium. neque enim ut navis utilior nova quam vetus, sie
amicitia vel, ut laudanda quae pecuniam suam pluribus
largitur, ità quae formam. verba sunt in his similia vetu-

2 de Inv. 1, 30 — 4 c. 2, 4 — 17 Comic. Rom. fr. 2 p. 222 R. —
23 p. Cluent. 53, 146 — 26 p. Cornel. fr. 56 H, — 27 p. Arch. 8, 19

2 comparentur Zegius, parentur AB — $8 fert. Z'egius, adfert libr?
— 13 simile add. Halm, aliquid *palding — 14 in alia Spalding, in
talia A, intali Bn. — .16 ut ait Cassius Spalding — 131 iste Burman,

planipedis Aegius, lanipedi A. Quisnam iste torquens faciem planipedis
senis? Ribbeck.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol T. 15

24

31

226 QUINTILIANI INST. OR.

statis et largitionis, vis quidem longe diversa navis et ami-
citiae, pecuniae et pudicitiae. itaque in hoe genere maxime
quaeritur, an simile sit quod infertur. etiam in illis inter-
rogationibus Socraticis, quarum paulo ante feei mentionem,
cavendum ne incaute respondeas, ut apud Aeschinem Soera-
tieum male respondit Aspasiae Xenophontis uxor, quod
Cieero his verbis transfert: dic mihi, quaeso, Xeno-
phontis uxor, si vicina tua melius habet aurum
quam tu habes, utrumne illius an tuum malis? illius,
inquit. quid, si vestem et ceterum ornatum mulie-
brem pretii maioris habeat, quam tu, tuumne an
illius malis? respondit: illius vero. age sis, inquit,
si virum illa meliorem habeat, quam tu haber
utrumne tuum virum malis an illius? hie mulier erubuit,
merito: male enim responderat, se malle alienum aurum
quam suum: nam est id improbum. at, si respondisset,
malle se aurum suum tale esse, quale illud esset, potuisset
pudiee respondere, malle se virum suum talem esse, qualis
melior esset.

Scio quosdam inani diligentia per minutissimas ista
partes secuisse, et esse aliquid minus simile, ut simia homini
et marmora deformata prima manu, aliquid plus, ut illud
(non ovum tam simile ovo', et dissimilibus inesse simile, ut
formieae et elephanto genus, quia sunt animalia, et similibus

dissimile, ut canibus eatulos et matribus haedos,:

differunt enim aetate: contrariorum quoque aliter accipi
x Lingue ut noctem luci, aliter noxia, ut frigidam febri,
aliter repugnantia, ut verum falso, aliter disparata, ut dura
non duris: sed quid haec ad praesens propositum magno
opere i aro non reperio.

lllud est adnotandum magis, argumenta duci ex iure
simili, ut Cicero in Topicis: eum, eui domus usus fruc-
tus relietus sit, non restituturum heredi, si corru-
erit, quia non restituat servum, si 1s decesserit: ex
contrario: 'nihil obstat, quo minus iustum matrimonium sit
mente eoeuntium, etiam st tabulae signatae non fuerint: nihil

7 de Inv. 1, 31, 51 — 25 Verg. Ecl. 1, 23 — 32 c. 3, 15

1l navis et amicit'ae add. Spalding — 4 Socraticis Stoer, Socratis
libri — 6 Aspasine Hegius, nspasias A, aspasia B — 9 illius] illud A B —
an t. m, ill. om. AB. ^a^et Cicero. — 19 malis . . illius om. AB. habe!
Cicero et iam ed, Badii 1520, malis? Illius v. resp. de//. — 22 et Kegins,
et ut libri,

10

20

bz
-

30

10

15

20

30

V. 11, 27—39. 227

enim proderit signasse tabulas, si mentem matrimonii non
fuisse constabit: ex dissimili, quale est Ciceronis pro
Caecina: ut si qui me exire domo coegisset armis,
haberem actionem, si qui introire prohibuisset,
non haberem? dissimilia sic deprehenduntur: 'non, si qui
argentum omne legavit videri potest signatam quoque
peeuniam reliquisse, ideo etiam quod est in nominibus dari
voluisse creditur.'

'Analogian quidam a simili separaverunt, nos eam
subiectam huie generi putamus. nam ut unum ad decem,
ita decem ad centum simile certe est, et, ut hostis, sic
malus eivis. quamquam haec ulterius quoque procedere
solent: 'si turpis dominae consuetudo cum servo, turpis
dominz cum ancilla: si mutis animalibus finis voluptas, idem
homini. eui rei facillime occurrit ex dissimilibus argumen-
tatio: fnon idem est dominum cum ancilla coisse, quod
dominam cum servo, nec, si mutis finis voluptas, rationali-
bus quoque': immo ex contrario: 'quia mutis, ideo non
rationalibus.'

Adhibebitur extrinsecus in causam et auctoritas.
haee secuti Graecos, a quibus xoíostg dicuntur, iudicia
aut iudieationes vocant, non de quibus ex causa dicta
sententia est (nam ea quidem in exemplorum locum eedunt),
sed si quid ita visum gentibus, populis, sapientibus viris,
claris civibus, inlustribus poetis referri potest. ne haec qui-
dem vulgo dicta et recepta persuasione populari sine usu
fuerint. testimonia sunt enim quodam modo.vel potentiora
etiam, quod non causis accommodata sunt, sed liberis odio
et gratia mentibus ideo tantum dicta faetaque, quia aut
honestissima aut verissima videbantur. an vero me de in-
commodis vitae disserentem non adiuvabit earum persuasio
nationum, quae fletibus natos, laetitia defunetos prosequun-
tur? aut si misericordiam commendabo iudici, nihil pro:
derit, quod prudentissima civitas Atheniensium non eam
pro adfectu, sed pro numine accepit? iam illa septem prae-
cepta sapientium nonne quasdam vitae leges existimamus?
8i causam veneficii dicat adultera, non M. Catonis iudicio

2 c. 12 34 — 6 Cic. Top. 3, 13 et 16

11 ita Spalding, et libri -— 14 domini Ziegius, domino A B — 22 non
add, Hegius — ?8 accommodata sunt Spalding, accommodatis AB —
35 numine ZJadiss (a), nomine A, animo B.

15*

33

34

36

31

38

39

40

41

49

41

228 QUINTILIANI INST. OR.

damnanda videatur, qui nullam adulteram non eandem esse
veneficeam dixit? nam sententiis quidem poetarum non
orationes modo sunt refertae, sed libri etiam philosophorum,
qui quamquam inferiora omnia praeceptis suis ae litteris
credunt, repetere tamen auctoritatem à plurimis versibus
non fastidierunt. neque est ignobile exemplum, Megarios
ab Atheniensibus, cum de Salamine contenderent, victos
esse Homeri versu, qui tamen ipse non in omni editione
reperitur, signifieans, Aiacem naves suas Atheniensibus
iunxisse. ea quoque, quae vulgo recepta sunt, hoe ipso,
quod incertum auctorem habent, velut omnium fiunt, quale
est: *ubi amici, ibi opes', et 'conscientia mille testes', et
apud Ciceronem: pares autem, ut est in vetere pro-
verbio, cum paribus maxime congregantur: neque
enim durassent haee in aeternum, nisi vera omnibus vide-
rentur. ponitur a quibusdam et quidem in parte prima
deorum auctoritas, quae est ex responsis, ut 'Socraten esse
sapientissimum'. id rarum est, non sine usu tamen. utitur
eo Cicero in libro de haruspicum responsis et in contione
contra Catilinam, cum signum lovis columnae impositum
populo ostendit, et pro Ligario, eum causam C. Caesaris
meliorem, quia hoec di iudieaverint, confitetur. quae cum
propria causae sunt, divina testimonia vocantur, cum aliunde
areessuntur, argumenta. nonnumquam contingit iudicis
quoque aut adversarii aut eius, qui ex diverso agit, dietum
aliquod aut faetum adsumere ad eorum, quae intendimus,
fidem. propter. quod fuerunt qui exempla et has auctoritates
inartifieialium probationum esse arbitrarentur, quod ea non
inveniret orator, sed acciperet. plurimum autem refert: nam

testis et quaestio et his similia de ipsa re, quae in iudicio :

est, pronuntiant: extra petita, nisi ad aliquam praesentis
diseeptationis utilitatem ingenio adplicantur, nihil per se
valent.

De usu argumen-
torum.
XII. Haec fere de probatione vel ab aliis tradita vel
usu percepta in hoe tempus sciebam. neque mihi fiducia
est, ut ea sola esse contendam, quin immo hortor ad

9 Il. 2 558 — 13 Cato m. 3, 7 — 20 3, 9, 21 — 21 c. 6, 19
8 esse addidi — 18 id rarum edd, vet. idearum lii — 26 aliquod
Regius (B), aliquid A.

10

*
*
gums" r

[*]]

10

'3
[2r

30

35

V. 11, 40—44. 19, 1—7. 229

quaerendum et inveniri posse fateor: quae tamen adiecta
fuerint, non multum ab his abhorrebunt. nunc breviter,
quem ad modum sit utendum iis, subiungam.

Traditum fere est argumentum oportere esse con-
fessum: dubiis enim probari dubia qui possunt? quaedam
tamen, quae in alterius rei probationem ducimus, ipsa pro-
banda sunt. 'oecidisti virum: eras enim adultera. prius de
adulterio convincendum est, ut, cum id coeperit esse pro
certo, fiat ineerti argumentum. 'spiculum . tuum in eorpore
occisi inventum est': negat suum: ut probationi prosit,
probandum est. illud hoe loco monere inter necessaria est,
nulla esse firmiora, quam quae ex dubiis facta sunt eerta.
'eaedes a te eommissa est, cruentam enim vestem habuisti'
non est tam grave argumentum, si fatetur, quam si con-
vineitur. nam si fatetur, multis ex causis potuit eruenta esse
vestis: si negat, hie causae cardinem ponit, in quo si vietus
fuerit, etiam in sequentibus ruit. non enim videtur in negando
mentiturus fuisse, nisi desperasset id posse defendi, si con-
fiteretur.

Firmissimis argumentorum singulis instandum, infir-
miora congreganda sunt, quia illa per se fortia non oportet
cireumstantibus obscurare, ut qualia sunt appareant, haec
imbeeila natura mutuo auxilio sustinentur. ita quae non
possunt valere, quia magna sint, valebunt, quia multa sunt,
utique vero ad eiusdem rei probationem omnia spectant. ut,
si quis hereditatis gratia hominem occidisse dicatur: *here-
ditatem sperabas et magnam hereditatem, et pauper eras
et tum maxime a creditoribus appellabaris, et offenderas
eum, euius heres eras, et mutaturum tabulas seiebas':
singula levia sunt et communia, universa vero nocent,
etiam si non ut fulmine, tamen ut grandine.

Quaedam argumenta nuda ponere satis non est, ad-
iuvanda sunt, ut *cupiditas eausa sceleris fuit, quae sit vis
eius, 'irà', quantum effieiat in animis hominum talis ad-
feetio: ita et firmiora erunt ipsa et plus habebunt decoris,
si non nudos et velut carne spoliatos artus ostenderint.
multum etiam refert, si argumento nitemur odii, utrum hoc
ex invidia sit an ex iniuria an ex ambitu, vetus an novum,
adversus inferiorem parem superiorem, alienum propinquum.

11 interim necesse Speíding — 13 enim add. Regius — 32 nuda
addidi.

2

3

10

11

13

14

230 QUINTILIANI INST. OR.

suos habent omnia ista tractatus et ad utilitatem partis eius,
quam tuemur, referenda sunt. nec tamen omnibus semper,
quae invenerimus, argumentis onerandus est iudex, quia et
taedium adferunt et fidem detrahunt. neque enim potest
iudex credere satis esse ea potentia, quae non putamus
ipsi sufficere qui diximus. in rebus vero apertis argumentari
tam sit stultum quam in clarissimum solem mortale lumen
inferre.

His quidam probationes adiciunt, quas zerixég
vocant, duetas ex adfectibus. atque Aristoteles quidem
potentissimum putat ex eo, qui dieit, si sit vir bonus:
quod ut optimum est, ita longe quidem, sed sequitur tamen,
'videri. inde enim illa nobilis Seauri defensio: €. Varius
Sucronensis ait Aemilium Scaurum rem publicam
populi Romani prodidisse: Aemilius Scaurus negat.
eui simile quiddam fecisse Iphierates dieitur, qui cum
Aristophontem, quo aceusante similis criminis reus erat,
interrogasset, an is accepta pecunia rem publicam pro-
diturus esset, isque 1d negasset: quod igitur, inquit, tu non
fecisses, ego feci? intuendum autem et qui sit, apud quem
dieimus, et id, quod illi maxime probabile videatur, requi-
rendum: qua de re locuti sumus 2n prooemii et suasoriae
praeceptis. altera ex adfirmatione probatio est: 'ego hoe
feci: tu mihi hoe dixisti', et *'o facinus indignum" similia:
quae non debent quidem deesse orationi et, si desunt,
multum nocent, non tamen habenda sunt inter magna prae-
sidia, eum hoc in eadem eausa fieri ex utraque parte
similiter possit. illae firmiores ex sua euique persona pro-
bationes, quae credibilem rationem subieetam habent: ut
vulneratus aut filio orbatus non fuerit alium aecusaturus
quam nocentem, quando, si negotium innocenti facit, liberet
eum noxa, qui admiserit. hine et patres adversus liberos et
adversus suos quisque necessarios auctoritatem petunt.

Quaesitum etiam, potentissima argumenta primone
ponenda sint loco, ut occupent animos, an summo, ut inde
dimittant, an partita primo summoque, ut Homerica dispo-
sitione in. medio sint infirma, ut animi Znvitis erescant. quae,

10 Rhet. 1, 2, 4 — 17 Arist. Rhet. 9, 23, 7 — 36 Il. 4, 299

22 in add, legs — 81 ut Ilalii, aut AB — animi invitis Gera-
h«rd, animis AB.

-

[|

10

90

t5
c

30

35

V. 12, 8—21. 231

prout ratio causae cuiusque postulabit, ordinabuntur, uno,
ut ego censeo, excepto, ne a potentissimis ad levissima
deerescat oratio.

Ego haec breviter demonstrasse contentus ita posui, ut 15

5 locos ipsos et genera quam possem apertissime ostenderem.
quidam exseeuti sunt verbosius, quibus placuit, proposita
locorum communium materia, quo quaeque res modo diei
posset, ostendere, sed mihi supervaeuum videbatur. nam et 16
fere apparet, quid in iniuriam, quid in avaritiam, quid in

10 testem inimieum, quid in potentes amicos dicendum sit, et
de omnibus his omnia dicere infinitum est, tam hercule
quam s] controversiarum, quae sunt quaeque futurae sunt,
quaestiones, argumenta, sententias tradere velim. ipsas autem 17
argumentorum velut sedes non me quidem omnes ostendisse

15 eonfido, plurimas tamen.

Quod eo diligentius faciendum fuit, quia declamationes,
quibus ad pugnam forensem velut praepilatis exerceri sole-
bamus, olim iam ab illa vera imagine orandi recesserunt
atque ad solam compositae voluptatem nervis carent, non

20 alio medius fidius vitio dicentium, quam quo maneipiorum
negotiatores forinae puerorum virilitate excisa lenoeinantur.
nam ut illi robur ae lacertos barbamque ante omnia et 18
alia, quae natura proprie maribus dedit, parum existimant
decora, quaeque fortia, si liceret, forent ut dura molliunt:

25 ita nos habitum ipsum orationis virilem et illam vim stricte
robusteque dicendi tenera quadam elocutionis eute operimus
et, dum levia sint ae nitida, quantum valeant nihil interesse
arbitramur. sed mihi naturam intuenti nemo non vir 19
spadone formosior erit, nee tam aversa umquam videbitur

30 ab opere suo providentia, ut debilitas inter optima inventa
sit, nec id ferro speciosum fieri putabo, quod, si nasceretur,
monstrum erat. libidinem iuvet ipsum effeminati sexus
mendacium, numquam tamen hoe continget malis moribus
regnum, ut, si qua pretiosa fecit, fecerit et bona. quapropter 20

35 eloquentiam, lieet hane (ut sentio enim, dieam) libidinosam
resupina voluptate auditoria probent, nullam esse existimabo,
quae ne minimum quidem in se indicium masculi et incor-
rupti, ne dieam gravis et sancti viri ostentet. an vero 21
statuarum artifices pictoresque clarissimi, eum eorpora quam

10 quid in N, quid «» A, quid B — 36 resupina B«diws, resupi-
nam AB.

232 QUINTILIANI INST. OR.

speciosissima fingendo pingendove efficere euperent, num-
quam in hune ceciderunt errorem, ut Bagoam aut Mega-
byzum aliquem in exemplum operis sumerent sibi, sed
doryphoron illum aptum vel militiae vel palaestrae, aliorum
quoque iuvenum bellicosorum et athletarum corpora decora
vere existimarunt: nos, qui oratorem studemus effingere,
non arma, sed tympana eloquentiae demus? igitur et ille,
quem instituimus, adulescens, quam maxime potest, com-
ponat se ad imitationem veritatis, initurusque frequenter
forensium eertaminum pugnam iam in schola victoriam
speetet et ferire vitalia ac tueri sciat, et praeceptor id
maxime exigat, inventum praecipue probet. nam ut ad
peiora iuvenes laude ducuntur, ita laudari in bonis malent.
nune illud mali est, quod necessaria plerumque silentio
transeunt nee in dicendo videtur inter bona utilitas. sed
haee et in alio nobis traetata sunt opere et in hoe saepe
repetenda: nune ad ordinem inceptum.

De refutatione.

XHI. Refutatio dupliciter aecipi potest: nam et pars
defensoris tota est posita in refutatione, et quae dicta sunt
ex diverso, debent utrimque dissolvi. et hoc est proprie,
cui in causis quartus adsignatur locus, sed utriusque similis
condicio est. neque vero ex aliis loeis ratio argumentorum
in hae parte peti potest quam in eonfirmatione, nee locorum
aut sententiarum aut verborum et figurarum alia condicio
est. adfectus plerumque haee pars mitiores habet.

Non sine eausa tamen difficilius semper est ereditum,
quod Cieero saepe testatur, defendere quam aceusare. pri-
mum, quod est res illa simplicior: proponitur enim uno
modo, dissolvitur varie, eum aceusatori satis sit plerumque
verum esse id, quod obiecerit, patronus neget, defendat,
transferat, exeuset, deprecetur, molliat, minuat, avertat, de-
spiciat, derideat. quare inde recta fere atque, ut sic. dixerim,
did est aetio: hine mille flexus et artes desiderantur.
tum aecusator praemeditate pleraque domo adfert, patronus
etiam inopinatis frequenter occurrit. accusator dat testem,
patronus ex re ipsa refellit. accusator e criminum invidia,

2 Megabyzum ed. Ald. megabuxum AB — 3 sumerent Sfoer (a),
sumere AB — 13 malent H«o/m, mallent AB — 17 inceptum reuertamur b
— 3 re ipsa a b, ipsa AB — e add. Spalding.

16

15

20

30

35

$3" s
Te vs
B - E

V. 12, 92. 93. 13, 1—8. 233

etsi falsa sint, materiam dicendi trahit, de parricidio, sacri-
legio, maiestate: quae patrono tantum neganda sunt. ideoque
accusationibus etiam medioeres in dicendo suffecerunt, bonus
defensor nemo nisi qui eloquentissimus fuit. nam ut, quod

5 sentio, semel finiam, tanto est aecusare quam defendere,
quanto faeere quam sanare vulnera facilius.

Plurimum autem refert, et quid proposuerit adversarius
et quo modo. primum igitur intuendum est id, cui respon-
suri sumus, proprium sit eius iudicii an ad eausam extra

10 arcessitum. nam si est proprium, aut negandum aut defen-
dendum aut transferendum: extra haec in iudiciis fere nihil
est. deprecatio quidem, quae est sine ulla specie defensionis,
rara admodum et apud eos solos iudices, qui nulla certa
pronuntiandi forma tenentur. quamquam illae quoque apud

15 C. Caesarem et triumviros pro diversarum partium homini-
bus actiones, etiam si precibus utuntur, adhibent tamen et
patrocinia, nisi hoe non fortissime defendentis est, dicere:
quid aliud egimus, Tubero, nisiut, quod hiec potest,
nos possemus? quod si quando apud principem aliumve,

20 cui utrum velit liceat, dicendum erit, dignum quidem morte
eum, pro quo loquemur, clementi tamen servandum esse
vel talem: primum omnium non erit res nobis cum adver-
sario, sed cum iudice, deinde forma deliberativae magis
mnateriae quam iudicialis utemur. suadebimus enim, ut laudem

?5 humanitatis potius quam voluptatem ultionis concupiscat.
apud iudiees quidem secundum legem dieturos sententiam
de confessis praecipere ridieulum est. ergo quae neque
negari neque transferri possunt utique defendenda sunt,
qualiacumque sunt, aut causa eedendum. negandi duplicem

30 ostendimus formam, aut non esse factum aut non hoc esse,
quod faetum sit. quae neque defendi neque transferri pos-
sunt, utique neganda, nec solum si finitio potest esse pro
nobis, sed etiam si nuda infitiatio superest. testes erunt,
multa in eos dicere licet: chirographum, de similitudine

35litterarum disseremus. utique nihil erit peius quam confessio.
ultima est actionis controversia, eum defendendi negandive non

18 Cic. p. Lig. 4, 10

1 sint Guelf, sit re//. — ^7 proposuerit nos, profuerit A B — 12 ulla
Hegius, ila /ibri — 16 tamen et /Jalm, tament Bn, tamen, Bg — 395 dis-
seremus A, disserendum B.

10

11

13

14

234 QUINTILIANI INST. OR.

est locus [id est relatio]. atqui quaedam sunt, quae neque
negari neque defendi neque transferri possunt. (adulterii rea
est, quae eum anno vidua fuisset, enixa est': lis non erit.
quare illud stultissime praecipitur, quod defendi non possit,
silentio dissimulandum, si quidem est id, de quo iudex pro-
nuntiaturus est. at si extra eausam sit adductum et tantum
coniunctum, malim quidem dieere, nihil id ad quaestionem
nec esse in lis moranduimn et minus esse quam adversarius
dieat, tamen vel huie simulationi oblivionis ignoscam:
debet enim bonus advocatus pro rei salute brevem negle-
gentiae reprehensionem non pertimescere.

Videndum etiam, simul nobis plura adgredienda sint
an amolienda singula. plura simul invadimus, si aut tam
infirma sunt, ut pariter impelli possint, aut tam molesta, ut
pedem conferre cum singulis non expediat: tum enim toto
corpore obnitendum et, ut sic dixerim, dereeta fronte pu-
gnandum est. interim, si resolvere ex parte diversa dieta
diffieilius erit, nostra argumenta cum adversariorum argu-
mentis eonferemus, si modo haee ut valentiora videantur
eíffiei poterit. quae vero turba valebunt, didueenda erunt,
ut, quod paulo ante dixi: 'heres eras et pauper et magna
peeunia appellabaris a creditoribus et offenderas et muta-
turum tabulas testamenti sceiebas. urgent universa: at si
singula quaeque dissolveris, iam illa flamma, quae magna
congerie convaluerat, diductis quibus alebatur concidet, ut,
si vel maxima flumina in rivos diduc antur, qualibet transitum
praebent. itaque propositio quoque seeundum hane utilitatem
accommodabitur, ut ea nunc singula ostendamus, nunc com-
pleetamur universa. nam interim quod pluribus collegit ad-
versarius, sat est semel proponere: ut, si multas causas
faciendi, quod arguit, reo dicet accusator fuisse, nos, non
enumeratis singulis, semel hoc in wniversum negemus, quia
non quisquis causam faciendi sceleris habuit et fecerit.
saepius tamen aecusatori eongerere argumenta, reo dissolvere
expediet,

Id autem quod erit ab adversario dictum, quo modo
refutari debeat, intuendum est. nam si erit palam falsum,

| id est relatio inclusit Spalding — 9 vel hoc loco nos, velut /ibii,
huie velut Capperonnier :(N) — 26 diducantur edd. vce!/,, om. A B, diducas
Hali, — 32 in universum aos, intuendum libri.

et

10

30

et

10

20

L^

50

V. 13, 9—39. 235

negare satis est, ut E Cluentio Cicero eum, quem dixerat
aecusator epoto poculo concidisse, negat eodem die mortuum.
palam etiam contraria et supervacua et stulta reprehendere
nullius est artis, ideoque nec rationem eorum nee exempla
tradere necesse est. id quoque — obseurum vocant —,
quod secreto et sine teste aut argumento dieitur faetum,
satis natura sua infirmum est (suffieit enim, quod adversarius
non probat), item si ad causam non pertinet. sed tamen
interim oratoris est efficere, ut quid aut eontrarium esse aut
a causa diversum aut incredibile aut supervacuum aut nostrae
potius causae videatur esse coniunetum. obieitur Oppio,
quod de militum cibariis detraxerit: asperum crimen, sed
id eontrarium ostendit Cicero, quia idem aeeusatores ob-
iecerint Oppio, quod is voluerit exercitum largiendo corrum-
pere. testes in Cornelium aceusator lecti a tribuno codicis
pollicetur: faeit hoc Cieero supervacuum, quia ipse fateatur.
petit aecusationem in Verrem Q. Caecilius, quod fuerat
quaestor eius: ipsum Cicero ut pro se videretur effecit.
cetera, quae proponuntur, communes locos habent. aut
enim conieetura exeutiuntur, an vera sint, aut finitione, an
prone aut qualitate, an inhonesta, iniqua, improba, in-
!

umana, crudelia et cetera, quae ei generi accidunt. eaque :

non modo in propositionibus aut rationibus, sed in toto
genere actionis intuenda: an sit erudelis, ut Labieni in
HRabirium lege perduellionis, inhumana, ut Tuberonis Liga-
rium exulem accusantis atque id agentis, ne ei Caesar igno-
scat, superba, ut in Oppium ex epistula Cottae reum factum:
perinde praeeipites, insidiosae, impotentes deprehenduntur.
ex quibus tamen fortissime invaseris, quod est aut omnibus
periculosum, ut dicit Cicero pro Tullio: quis hoe statuit
umquam aut cui eoncedi sine summo omnium peri-
culo potest, ut eum iure potuerit oceidere, a quo
metuisse se dicat, ne ipse posterius oceideretur?
aut ipsis iudicibus, ut pro Oppio monet pluribus, ne illud
actionis genus in equestrem ordinem admittant. ne
tamen quaedam bene et eontemnuntur vel tamquam levia
vel tamquam nihil ad causam pertinentia. multis hoe locis

1 c. 60, 168 — 11 p. Oppio fr. 8 H. — 30 c. 24, 56 — 34 fr. 7 H.

98 perinde Gesner, proinde libri — 32 eum JZ'egius (Ao, cum rel.
— 33 posterius /i5ri, potius Franucius, prius. Cepperonnier.

16

18

19

ty

t5

23

236 QUINTILIANI INST. OR.

feeit Cicero: et haee simulatio interim huc usque procedit,
ut, quae dieendo refutare non possumus, quasi fastidiendo
calcemus.

Quoniam vero maxima pars eorum similibus constat,
rimandum erit diligentissime, quid sit in quoque, quod ad-
sumitur, dissimile. in iure facile deprehenditur: est enim
seriptum de rebus utique diversis, tantoque magis ipsarum
rerum differentia potest esse manifesta. illas vero similitudines,
quae dueuntur ex mutis animalibus aut inanimis, facile est
eludere. exempla rerum varie tractanda sunt, si nocebunt:
quae si vetera erunt, fabulosa dicere licebit, si indubia,
maxime quidem dissimilia, neque enim fieri potest ut paria
sint per omnia, ut, si Nasica post occisum TV. Graechum
defendatur exemplo Ahalae, & quo Maelius est interfectus,
Maelium regni adfeetatorem fuisse, a Graccho leges modo
latas esse populares, Ahalam magistrum equitum fuisse,
Nasieam privatum esse dieatur. si defecerint omnia, viden-
dum erit, an obtineri possit, ne illud quidem recte factum.
quod de exemplis, idem etiam de iudieatis observandum.

Quod autem posui, referre, quo quidque aecusator
modo dixerit, hue pertinet, ut, si est minus efficaciter elo-
cutus, ipsa eius verba ponantur: si aeri et vehementi fuerit
usus oratione, eandem rem nostris verbis mitioribus pro-
feramus, ut Cicero de Cornelio, codicem attigit, et pro-
tinus cum quadam defensione, ut, si pro luxurioso dicendum
sit, *obieeta est paulo liberalior vita'. sic et pro sordido par-
cum, pro maledico liberum dicere licebit. utique numquam
committendum est, ut adversariorum dieta eum sua confir-
matione referamus, aut etiam loci alicuius exseeutione adiu-
vemus, nisi cum eludenda erunt: apud exercitum mihi
fueris, inquit, tot annis forum non attigeris, afueris
tam diu, et, cum tam longo intervallo veneris, cum
his, qui in foro habitarunt, de dignitate contendas?
praeterea in contradicetionibus interim totum crimen ex-
ponitur, ut Cieero pro Seauro cirea Bostarem facit veluti
orationem diversae partis imitatus, aut pluribus propositioni-

94 fr. 54 H. — 30 Cic. p. Mur. 9, 21

1 et Spalding (A), sed libri — 4 quoniam in has erit uero maxima A
— 13 per add. 5palding — Ti. J/alm, 'T. A. om. rcll. — 17 omnia tum
BN — 29 adiuvemus ed. Gryph., adiuues A B.

10

30

- Tow 2

-^

10

15

30

V. 13, 23—33. 237

bus iunctis, ut pro Vareno: cum iter per agros et loca
sola faceret cum Pompuleno, in familiam Anehari-
anam incidisse dixerunt, deinde Pompulenum ocei-
sum esse, ilico Varenum vinctum adservatum, dum
5 hie ostenderet, quid de eo fieri vellet. quod est utique
"ciiin, si erit incredibilis rei ordo et ipsa expositione
fidem perditurus, interim per partes dissolvitur quod con-
textu nocet, et plerumque id est tutius. quaedam contra-
dictiones natura sunt singulae: id exemplis non eget.
Communia bene adprehenduntur non tantum, quia
utriusque sunt partis, sed quia plus prosunt respondenti.
neque enim pigebit, quod saepe monui, referre: commune
qui prior dicit, contrarium facit. est enim contrarium, quo
adversarius bene uti potest: at enim non veri simile est,
tantum scelus M. Cottam esse eommentum. quid?
hoc veri simile est, tantum scelus Oppium esse co-
natum? artificis autem est invenire in actione adversarii,
quae inter semet ipsa. pugnent aut pugnare videantur, quae
aliquando ex rebus ipsis manifesta sunt, ut in causa Caeliana
Clodia aurum se Caelio eommodasse dieit, quod signum
magnae familiaritatis est, venenum sibi paratum, quod summi
odii argumentum est. Tubero Ligarium aceusat, quod is in
Afriea fuerit, et queritur, quod ab eo ipse in Africám non
sit admissus. aliquando vero praebet eius rei occasionem

25 minus considerata ex adverso dicentis oratio: quod aceidit

praecipue eupidis sententiarum, ut dueti oecasione dicendi
non respielant, quid dixerint, dum locum praesentem, non

totam causam intuentur. quid tam videri potest contra :

Cluentium quam censoria nota? quid tam econtra eundem,

30 quam filium ab Egnatio corrupti iudicii, quo Cluen-

tius Oppianieum cireumvenisset, crimine exheredatum?
at haec Cicero pugnare invieem ostendit: sed tu, Atti,
consideres, censeo, diligenter, utrum ceensorum
iudieium grave velis esse an Egnati. si Egnati,

36 leve est, quod censores de ceteris subscripserunt:

ipsum enim Gnaeum Egnatium, quem tu gravem
esse vis, ex senatu eiecerunt. sin autem censorum,

1 fr. 5 H. — 14 p. Oppio fr. 3 H. — 19 c. 13. — 22 c. 3 —
32 c. 48, 135

6 faciendum ad4. Regius — 33 censorium libri, at v. 37 censorum
B: «& ita utroque loco. Cicero — 36 Gnaeum Boifter, genus A, om. B.

30

8L

33.

34

35

36

21

39

238 QUINTILIANI INST. OR.

hune Egnatium, quem pater eensoria subscriptione
exheredavit, censores in senatu, eum patrem eie-
cissent, retinuerunt. illa magis vitiose dieuntur quam
acute reprehenduntur, argumentum dubium pro necessario,
controversum pro confesso, commune pluribus pro proprio,
vulgare, supervacuum, constitutum contra fidem. nam et illa
aeeidunt parum eautis, ut crimen augeant, quod probandum
est, de facto disputent, eum de auetore quaeratur, impos-
sibilia adgrediantur, pro effectis relinquant vixdum inchoata,
de homine dicere quam de causa malint, hominum vit?a
rebus adsignent, utsi quis deeemviratum aecuset, non Appium,
manifestis repugnent, dieant quod aliter aceipi possit, sum-
mam quaestionis non intueantur, non ad proposita respon-
deant: quod unum aliquando recipi potest, cum mala causa
adhibitis extrinsecus remediis tuenda est, ut cum peculatus
reus Verres fortiter et industrie tuitus contra piratas Siciliam
dicitur.

Eadem adversus contradietiones nobis oppositas prae-
cepta sunt, hoe tamen amplius, quod cirea eas multi duo-
bus vitiis diversis laborant. nam quidam etiam 7n foro
tamquam rem molestam et odiosam praetereunt, et iis
plerumque, quae composita domo attulerunt, contenti sine
adversario dicunt, et seilicet multo magis in scholis, in qui-
bus non solum contradietiones omittuntur, verum etiam
materiae ipsae sie plerumque finguntur, ut nihil diei pro
parte altera possit. alii diligentia lapsi verbis etiam vel
sententiolis omnibus respondendum putant, quod est et in-
finitum et supervaeuum: non enim causa reprehenditur, sed
actor, quem ego semper videri malim disertum, ut, si dixerit
quod rei prosit, ingenii credatur laus esse, non causae, si
forte quod. laedat, causae, non ingenii culpa. itaque illae
reprehensiones, ut obseuritatis, qualis in Rullum est, infan-
tiae in dicendo, qualis in Pisonem, inscitiae rerum verbo-
rumque et insulsitatis etiam, qualis in Antonium est, animo

dantur et iustis odiis, suntque utiles ad coneitandum iis, :

quos invisos facere volueris, odium. alia respondendi pa-
tronis ratio est: aliquando tamen eorum non oratio modo,

32 de lege agr. 2, 5, 13 — 33 c. 1, 30 sqq.
3 quam Zegius, quod AB — 6 constitutum B, seruum A — 10 vitia

Obrecht, uita A. — 20 in add. Hegius — 81 quod Sfoer, non AB —
35 concitandum nos, conciliandum /ibri — 37 est /J/lan, et libri.

16

15

20

3u

10

20

-

MX

3o

V. 18, 34—46. 239

sed vita etiam, vultus denique, incessus, habitus reete in-
eusari solet, ut adversus Quintium Cicero non haee solum,
sed ipsam etiam praetextam demissam ad talos insectatus
est: presserat enim turbulentis contionibus Cluentium Quin-
tius. nonnumquam elevandae invidiae gratia quae asperius
dicta sunt eluduntur, ut a Cicerone Triarius. nam eum
Seauri columnas per urbem plaustris veetas esse dixisset,
ego porro, inquit, qui ÁAlbanas habeo columnas,
clitellis eas adportavi. et magis hoc in accusatores
concessum est, quibus conviciari aliquando patrocinii fides
cogit. illa vero adversus omnes et recepta et non inhumana
conquestio, si eallide quid facuisse, breviasse, obscurasse,
distulisse dieuntur. defensionis quoque permutatio reprehen-
ditur saepe, ut Attius adversus Cluentium, Aeschines adversus
Ctesiphontem facit, eum ille Ciceronem lege usurum modo,
hie minime de lege dicturum Demosthenen queritur.
Declamatores vero imprimis sunt admonendi, ne con-
tradietiones eas ponant, quibus facillime responderi possit,
neu sibi stultum adversarium fingant. facimus autem, quod
maxime uberes loci popularesque sententiae naseuntur,
materiam dicendi nobis, quod volumus, ducentibus, ut non
sit ille inutilis versus:
non male respondit, male enim prior ille rogarat.
fallet haee nos in foro consuetudo, ubi adversario, non ipsi
nobis respondebimus. aiunt Áttium interrogatum, cur causas
non ageret, eum apud eum in tragoediis tanta vis esset
optime respondendi, hane reddidisse rationem, quod illie ea
dieerentur, quae ipse vellet, in foro dicturi adversarii essent,
quae minime vellet. ridieulum est ergo in exercitdtionibus,
quae foro praeparant, prius cogitare, quid responderi; quam
quid ex diverso diei possit. et bonus praeceptor non minus
laudare discipulum debet, si quid pro diversa quam si quid
pro sua parte acriter excogitavit. rursus est aliud in scholis
permittendum semper, in foro rarum. nam loco a petitore
primo contradietione uti qui possumus, ubi vera res agitur,
eum adversarius adhuc nihil dixerit? incidunt tamen plerique
in hoe vitium vel consuetudine declamatoria vel etiam eupi-

2 p. Cluent. 40, 111 — 6 p. Scauro 22, 46 — 14 c 52

7 dixisset Pithoeus, dixit libri — 12 tacuisse Z/ejius, acuisse lihri
— 30 praeparanut C'hpperonnier | A), praeparantur B. — 34 rarum AB,
raro alii,

40

41

42

43

41

45

41

48

50

51

240 QUINTILIANI INST. OR.

ditate dieendi, dantque de se respondentibus venustissimos
lusus, eum modo (se vero nihil dixisse neque tam stulte
dicturos', modo *'bene admonitos ab adversario et agere
gratias, quod adiuti sint' iocantur: frequentissime vero, id
quod firmissimum est, (numquam iis responsurum adver-
sarium fuisse, quae proposita non essent, nisi illa sciret
vera esse et ad fatendum conscientia esset impulsus, ut
pro Cluentio Cieero: nam hoc persaepe dixisti, tibisiec
renuntiari, me habere in animo causam hanc prae-
sidio legis defendere. itane est? ab amicis impru-
dentes videlicet prodimur? et est nescio quis de iis,
quos amieos nobis arbitramur, qui nostra con-
silia ad adversarium deferat? quisnam hoe tibi
renuntiavit? quis tam improbus fuit? cui ego autem
narravi? nemo, ut opinor, in culpa est: nimirum
tibi istud lex ipsa renuntiavit. at quidam contradictione
non contenti totos etiam locos explieant: seire se hoe die-
turos adversarios et ita persecuturos. quod faetum venuste
nostris temporibus elusit Vibius Crispus, vir ingenii iucundi
et elegantis: ego vero, inquit, ista non dico: quid enim
attinet illa bis dici? nonnumquam tamen aliquid simile
contradictioni poni potest, si quid ab adversario testatio-
nibus comprehensum in advocationibus iactatum est: respon-
debimus enim rei ab illis dietae, non a nobis excogitatae:
aut, si id genus erit causae, ut proponere possimus certa,
extra quae diei nihil possit, ut, cum res furtiva in domo
deprehensa sit, dicat necesse est reus, aut se ignorante in-
latam aut depositam apud se aut donatam sibi: quibus
omnibus, etiam si proposita non sunt, responderi potest. at
in scholis reete et propositionibus et eontradictionibus oecur-
remus, ut in utrumque locum, id est primum et secundum
simul exereeamur. quod nisi fecerimus, numquam utemur
eontradietione: non enim erit, eui respondeamus.

5st et ilud vitium nimium solliciti et cirea omnia
momenta luetantis: suspectam enim facit iudici eausam, et
frequenter, quae statim dicta omnem dubitationem sustulissent,

8 c. 52, 143

8 dixisti. //egius, dixi //by; — 23 est Aoc loco addidimus, Halmius
an!e iactatum. — — 30 propositionibus «ed. Baedius, r. enaribus contradic-
tionibus A ír. plenaribus c. A corr, e! bj, r. et et c. B, sed. in Bn post r.
et est. lacia,

MI

10

20

t2
e

30

35

10

15

20

25

30

! .. V. 13, 41— 59. 241

dilata ipsis praeparationibus fidem perdunt, quia patronus
et aliis erediderit opus fuisse. fiduciam igitur orator prae
se ferat semperque ita dicat, tamquam de causa optime
sentiat, quod sicut omnia in Cicerone praecipuum est. nam
illa summa eura securitatis est similis, tantaque in oratione
auctoritas, ut probationis locum obtineat dubitare nobis non
audentibus. porro, qui scierit, quid pars adversa, quid nostra
habeat valentissimum, facile iudicabit, quibus maxime rebus
vel occurrendum sit vel instandum.

Ordo quidem in parte nulla minus adfert laboris. nam
si agimus, nostra confirmanda sunt primum, tum quae nostris
opponuntur, refutanda: si respondemus, prius incipiendum a

refutatione. nascuntur autem ex iis, quae contradictioni oppo- :

suimus, aliae contradietiones, euntque interim longius: ut
gladiatorum manus, quae secundae vocantur, fiunt et tertiae,
si prima ad evocandum adversarii ictum prolata erat, et
quartae, si geminata captatio est, ut bis cavere, bis repetere
oportuerit. quae ratio et ultra ducit. sed illam etiam, quam
supra ostendi, simplieem ex adfectibus atque ex adfirmatione
sola probationem recipit refutatio, qualis est illa Scauri,
de qua supra dixi, quin mescio an etiam frequentior, ubi
quid negatur. videndum praecipue utrique parti, ubi sit rei
summa: nam fere accidit, ut in causis multa dicantur, de
paucis iudicetur.

In his probandi refutandique ratio est, sed adiuvanda
viribus dicentis et ornanda. quamlibet enim sint ad dicen-
dum, quod volumus, accommodata, ?eiuna tamen erunt et

infirma, nisi maiore quodam oratoris spiritu implentur. quare :

et illi communes loci de testibus, de tabulis, de argumentis
alisque similibus magnam vim animis iudicum adferunt,
et hi proprii, quibus faetum quodque laudamus, aut contra
iustum vel iniustum docemus, maius aut minus, asperius
aut mitius. ex iis autem alii ad comparationem singulorum
argumentorum faciunt, alii ad plurium, alii ad totius causae
inelinationem. ex quibus sunt qui praeparent animum iudicis,
sunt qui confirment. sed praeparatio quoque aut confirmatio
aliquando totius causae est, aliquando partium, et proinde,
ut cuique conveniunt, subicienda. ideoque miror inter duos
diversarum sectarum velut duces non mediocri contentione

16 evocandum Zlegíus, uocandum /ibri — 27 ieiuna Bonnell, pecunia
A, om. B, tenuia Burman — 31 quodque Ziegius, quoque libri,
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. I. 16

53

55

56

6t

-

342 QUINTILIANI INST. OR.

quaesitum, Nnewiine quaestionibus subieiendi essent loci,
ut Theodoro placet, an prius docendus iudex quam moven-
dus, ut praecipit Apollodorus, tamquam perierit haec ratio
media et nihil eum ipsius causae utilitate sit deliberandum.
haec praecipiunt qui ipsi non dicunt in foro, ut artes a
securis otiosisque compositae ipsa pugnae necessitate tur-
bentur. namque omnes fere, qui legem dicendi quasi quae-
dam mysteria tradiderunt, certis non inveniendorum modo
argumentorum locis, sed concludendorum quoque nos prae-
ceptis adligaverunt: de quibus brevissime praeloeutus, quid
ipse sentiam, id est quid clarissimos oratores fecisse vi-
; d non taccbo.

Quibus constet

epichirema — etf

quo modo refel-
latur.

XIV. Igitur enthymema et argumentum ipsum, id
est rem, quae probationi alterius adhibetur, appellant et ar-
gumenti elocutionem, eam vero, ut dixi, duplicem: ex con-
sequentibus, quod habet propositionem coniunetamque ei
protinus probationem, quale pro Ligario: causa tum dubia,
quod erat aliquid in utraque parte, quod probari
posset: nune melior ea iudicanda est, quam etiam
di adiuverunt: habet enim rationem et propositionem, non
habet eonelusionem. ita est ille imperfectus syllogismus. ex
pugnantibus vero, quod etiam solum enthymema quidam
vocant, fortior multo probatio est. tale est Cieeronis pro
Milone: eius igitur mortis sedetis ultores, cuius
vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis. quod
quidem etiam aliquando multiplieari solet, ut est ab eodem
et. pro eodem reo factum: quem igitur cum omnium
gratia noluit, hune voluit cum aliquorum querela?
quem iure, quem loeo, quem tempore, quem impune
non est ausus, hune iniuria, iniquo loco, alieno
tempore, cum periculo capitis non dubitavit ocei-
dere? optimum autem videtur enthymematis genus, cum
proposito dissimili vel eontrario ratio subiungitur, quale est

18 c. 6, 19 — 94 c. 29, 79 — 98 ib. 16, 41

9 haec accidunt his quí praecipiunt ipsi A — 28 et pro eodem add.
^d, vett, — omnium Cicero, aliqua A B — 30 quem impune add. ed. Gryph.

5

160

30

p ,

f

^u

U$
T

3í

-—

V. 13, 60, 14, 1—9. 243

Demosthenis: non enim, si quid umquam contra leges
actum est idque tu es imitatus, idcirco te convenit
poena liberari, quin e econtrario damnari multo
magis. nam ut, si quis eorum damnatus esset, tu
haee non seripsisses, ita, damnatus tu si fueris, non
seribet alius.

Epichirematos et quattuor et quinque et sex etiam
factae sunt partes a quibusdam. Cicero maxime quinque
defendit, ut sit propositio, deinde ratio eius, tum adsumptio
et eius probatio, quinta complexio: quia vero interim et
propositio non egeat rationis et adsumptio probationis, non-
numquam etiam complez/one opus non sit, et quadripertitam
et tripertitam et bipertitam quoque fieri posse ratiocinationem.
mihi et pluribus nihilominus auctoribus tres summum viden-
tur. nam ita se habet ipsa natura, ut sit de quo quaeratur
et per quod probetur: tertium adiei potest velut ex consensu
duorum antecedentium. ita erit prima intentio, secunda
adsumptio, tertia eonexio. nam confirmatio primae ac
secundae: partis e£ exornatio isdem cedere possunt, quibus
subieiuntur. sumamus enim ex Cicerone quinque partium
exemplum: 'melius adcurantur ea, quae consilio
reguntur, quam,quae sine consilio administrantur.
hane primam partem numerant, eam deinceps rationibus
variis et quam eopiosissimis verbis adprobari putant opor-
tere. hoc ego totum cum sua ratione unum puto: alioqui
si ratio pars est, est autem varia ratio, plures partes esse
dicantur. adsumptionem deinde ponit: (nihil autem om-
nium rerum melius quam omnis mundus admini-
stratur. huius adsumptionis quarto in loco aliam porro
inducunt adprobationem': de quo idem quod supra dico.
*quinto indueunt loco complexionem, quae aut id infert
solum, quod ex omnibus partibus cogitur, hoc modo: con-
silio igitur mundus administratur, aut, unum in locum
cum conduxit breviter propositionem et adsumptionem,

1 iun Androt. 7 — 8 de Inv. 1, 37, 67 — 21 ib. 1, 34, 58 sq.

3 quin ZEegius, quod AB — 10 vero add. Regius — 12 complexione
Regius, camplane B. — 19 et exornatio eisdem Capperonnier, exornatio
eidem B, exornatio est et isdem A — 21 adcurantur //alm cum Cicerone,
adgubernantur /ibri — 25 cum Zegius, in AB — 29 aliam Cicero, iam
libri — 33 infert Cicero, fort AB | — 34 propositionem T ». 2,
expos, A B.

16*

[^]

-

J

10

11

13

14

244 QUINTILIANI INST. OR.

adiungit, quid ex his conficiatur, ad hune modum: quod si
melius geruntur quae consilio quam quae sine con-
silio administrantur, nihil autem omnium rerum
melius quam omnis mundus administratur, consilio
igitur mundus administratur. cui parti consentio.
In tribus autem, quas feeimus, partibus non est forma
semper eadem, sed una, in qua idem concluditur, quod
intenditur: (anima immortalis est: nam quidquid ex se ipso
movetur, immortale est, anima autem ex se ipsa movetur,
immortalis igitur est anima. hoe fit non solum in singulis
argumentis, sed in totis causis, quae sunt simpliees, et in
quaestionibus. nam et hae primam habent propositionem;
'saerilegium eommisisti: non quisquis hominem occidit, eaedis
tenetur, deinde rationem (sed haec est in causis et quae-
stione longior quam in singulis argumentis), et plerumque
summa complexione vel per enumerationem vel per brevem
eonelusionem testantur, quid effecerint. in hoe genere pro-
positio dubia est, de hac enim quaeritur. altera est com-
plexio non par intentioni, sed vim habens parem: mors
nihil ad nos, nam quod est dissolutum, sensu caret, quod
autem sensu caret, nihil ad nos. in alio genere non eadem
propositio est quae conexio: 'omnia animalia meliora sunt
quam inanima, nihil autem melius est mundo, mundus igitur
animal. hie potest videri deesse ?ntentio: potuit enim sic
constitui ratiocinatio: 'animal est mundus, omnia enim
animalia meliora sunt quam inanima' et cetera. haec pro-
ositio aut confessa est ut proxima, aut probanda, ut: 'qui
bun vitam vivere volet, philosophetur oportet', non enim
conceditur: cetera sequi nisi confirmata prima parte non
possunt. item adsumptio interim confessa est, ut omnes
autem volunt beatam vitam vivere, interim probanda ut
illa *quod est dissolutum, sensu caret', eum, soluta corpore
anima an sit immortalis vel ad tempus certe maneat, sit in
dubio. quod adsumptionem alii, rationem alii vocant.
Epichirema autem nullo differt a syllogismis, nisi quod
illi et plures habent species et vera colligunt veris, epichi-
rematis frequentior cirea credibilia est usus. nam si con-

13 hominem occidisti ad. pauci libri ante non. — 94 deesse in-
tentio Madvig (intentio Spalding), de re contentio AG -- 928 vivere
FHegius (A), uidere G. — 30 item Toernebladh (A) uté G — 831 vivere

Hegius, uidere AG — 32 soluta Sa, solutum AG — 33 certe Spalding
(A), certa G — 314 quod A, quam G.

D—

t"

16

[01

20

30)

V. 14, 10— 20. 245

tingeret semper controversa confessis probare, vix esset in
hoe genere usus oratoris, nam quo ingenio est opus, ut
dieas: *bona ad me pertinent, solus enim sum filius defuneti',
vel 'solus heres', eum iure bonorum possessio testati secun-
dum tabulas testamenti detur, ad me igitur pertinet. sed
cum ipsa ratio in quaestionem venit, effieiendum est certum
id, quo probaturi sumus quod ineertum est, ut, si ipsa forte
intentione dicatur aut 'filius non es' aut 'non es legitimus'
aut (non es solus, itemque :aut 'non heres es' aut 'non
iustum testamentum est' aut 'eapere non potes' aut 'habes
eoheredes' efficiendum est iustum, propter quod nobis
adiudieari bona debeant. sed tum est necessaria illa summa
eonexio, cum intervenit ratio longior, alioqui sufficiunt
intentio ac ratio: silent enim leges inter arma nec se
expectari iubent, cum ei, qui expectare velit, ante
iniusta poena luenda sit quam iusta repetenda.
ideoque id enthymema, quod est ex consequentibus, rationi
simile dixerunt. sed et singula quaeque interim recte ponuntur,
ut ipsum illud silent leges inter arma, et a ratione
inejipere fas est, deinde concludere, ut ibidem: quod si
duodecim tabulae noeturnum furem quoquo modo,
diurnum autem, si se telo defenderet, interfiei im-
pune voluerunt, quis est qui, quoquo modo quis
interfectus sit, puniendum putet? variavit hie adhuc
et rursus rationem tertio loco posuit: cum videat ali-
quando gladium nobis ab ipsis porrigi legibus.
prioris autem partis duxit ordinem: insidiatori vero et
latroni quae potest inferri iniusta nex? hoc intentio:
quid comitatus nostri, quid gladii volunt? hoe ratio:
quos habere certe non lieeret, si uti illis nullo
pacto lieeret, hoe ex ratione et intentione conexio.

Huie generi probationis tribus oceurritur modis, id est :

per omnes partes. aut enim expugnatur intentio aut ad-
sumptio aut conclusio, nonnumquam omnia. intentio ex-

14 p. Mil 4, 10 — 20 ib. 3, 9 — 27 ib. 4, 10

1 controversa Ziejius, controuersia QG, countrouersias A. — 4 testati
Kegius, intestatis A G,. intestati sec, agnationem, testati sec t. Gertz —
1 quo Capperonnier, quod AG — 13 alioqui 7//a/, aliqui A, aliquid G
— 14 nee se Guelf, necesse AQ — 185 singula quaeque interim ZJadius,
5üng. int. quae AG — 23 quis pos! modo om. AG. — 534 omnia Gesner,
omnia sed omuia haee tria sunt /i^s. e

15

16

17

18

19

21

22

24

246 QUINTILIANI INST. OR.

pugnatur: "iure oceidi eum, qui insidiatus sit: nam prima
statim quaestio pro Milone est: 'an ei fas sit lucem intueri,
qui a se hominem necatum esse fateatur. expugnatur ad-
sumptio omnibus iis, quae de refutatione diximus. et ratio
quidem nonnumquam est vera, cum et propositio vera sit,
interim verae propositionis falsa ratio est, wt 'virtus bonum
est verum est, si quis rationem subiciat, 'quod ea locu-
pletes faeiat', verae intentionis falsa sit ratio. conexio autem
aut vera negatur, eum aliud: colligit quam id, quod ex
prioribus effieitur, aut nihil ad quaestionem dieitur pertinere.
non est vera sie: *'insidiator iure occiditur: nam cum vitae
vim adferat ut hostis, debet etiam repelli ut hostis: recte
igitur Clodius ut hostis occisus est': non utique: nondum
enim Clodium insidiatorem ostendimus. sed fit vera conexio:
'recte igitur insidiator ut hostis occiditur: nihil ad nos,
nondum enim Clodius insidiator apparet. sed ut potest vera
esse intentio et ratio et tamen falsa conexio, ita, si illa falsa
sunt, numquam est vera conexio.

Enthymema ab aliis oratorius syllogismus, ab
aliis pars dicitur syllogismi, propterea quod syllogismus
utique conclusionem et propositionem habet et per omnes
partes effieit quod proposuit, enthy mema tantum intellegi
contentum sit. syllogismus talis: solum bonum virtus, nam
id demum bonum est, quo nemo male uti potest: virtute
autem nemo male uti potest, bonum est ergo virtus'. enthy-
mema ex consequentibus: "bonum est virtus, qua nemo male
uti potest. et contra: fnon est bonum peeunia: non enim
bonum est, quo quis male uti potest: pecunia potest quis
male uti, non igitur bonum est pecunia. enthymema ex
pugnantibus: an bonum est pecunia, qua quis male uti
potest? 'si pecunia, quae est in argento signato, argentum
est, qui argentum omne legavit, et pecuniam, quae est in
argento signato, legavit: argentum autem omne legavit,
igitur et Peouoran. quae est in argento, legavit habet
formam 8y

4 ratiocinatio Julius Vie/or — 5 numquam J»wlivs Victor — uera
nisi et prop. uera sit Julius Viclor, uera s«»« t prop. uera sit A — 6 ut
Julius Victor a, et AG. — 11 cum nitae uim afferat Julius Victor, qui
eurauit nt ne uim adferat G, curauit ne uim adferat A — 19 oratorins
Hegius, oratoribus /ibri — 22 tantum C(C'apperonnier (A G) — 24, 25 uir-
tnte ... potest om. A G — 26 est /post bonum) om. AG — 28 quis Julius
Victor, quisque AG — 30 quis ZHa!m, quisque A G.

logismi. oratori satis est dicere: *eum argentum :

I9.
i "SEN
El

16

a0

160

15

[£^
[^1]

30

V. 14, 21—32. 247

legaverit omne, pecuniam quoque legavit, quae est in ar-
gento'.

Peregisse mihi videor sacra tradentium partes, sed
consilio locus superest. namque ego, ut in oratione syllo-
gismo quidem aliquando uti nefas non duco, ita constare
totam aut certe confertam esse adgressionum et enthyme-
matum stipatione minime velim. dialogis enim et dialectieis
disputationibus erit similior quam nostri operis actionibus,
quae quidem inter se plurimum differunt. namque illi homines
doeti et inter doetos verum quaerentes minutius et scrupu-
losius scrutantur omnia et ad liquidum confessumque per-
dueunt, ut qui sibi et inveniendi et iudicandi vindicent partes,
quarum alteram rozixiv, alteram xgiixiv vocant. nobis ad
aliorum iudicia componenda est oratio, et saepius apud
omnino imperitos atque illarum certe ignaros litterarum
loquendum est, quos nisi et delectatione adliecimus et viribus
trahimus et nonnumquam turbamus adfectibus, ipsa, quae
iusta ae vera sunt, tenere non possumus. locuples et speciosa
et imperiosa vult esse eloquentia: quorum nihil consequetur,
si eonclusionibus certis et in unam prope formam cadentibus
eoneisa et contemptum ex humilitate et odium ex quadam
severitate et ex copia satietatem et ex similitudine fastidium

tulerit. feratur ergo non semitis, sed campis, non uti ieiuni :

fontes angustis fistulis colliguntur, sed ut beatissimi amnes
totis vallibus fluunt, ae sibi viam, si quando non acceperit,
faciat. nam quid illa miserius lege velut praeformatas infantibus
litteras persequentium et, ut Graeci dicere solent, quem mater
amietum dedit, sollieite eustodientium: propositio ae conclusio
ex consequentibus et repugnantibus? non inspiret? non augeat?
non mille figuris variet ac verset? ut ea nasci et ipsa provenire
natura, non manu facta et arte suspecta magistrum fateri
ubique videantur. quis umquam sic dixit orator? nonne apud
ipsum Demosthenen paucissima huius generis reperiuntur?
quae adprensa Graeci magis (nam hoc solum peius nobis

8 partes Gertz, artes libri — 5 non add, Regius — 8 et Hegius (A),
ex G — 9 illis AQ — 16 vicibus nos, uiribus /ihri — 19 et imperiosa
om. lihri, add. exc. (Cass, — 92 severitate ed. Ald., seruitute /ibri —
similitudine Julivs Victor, amplitudine /ibri — 23 attulerit Julius Victor
— ieiuni A in litura VIII vel IX litterarum, tenuiores suspicatur. Halm.
et uti G. — ?7 prosequentium AG — 28 propositio (ac S) conclusio et
(ex a) consequentibus propugnantibus A G, delevit. Burman. — 32 dixit
Hegius, uixit libri — 88 generis Zumpt, ueris A, ueris ucl artis G, for.
severitatis — 34 nam] non A G.

29

80

32

38

34

248 QUINTILIANI INST. OR.

faeiunt) in eatenas ligant et inexplicabili serie conectunt et
indubitata colligunt et probant confessa et se antiquis per
hoe similes vocant, deiude interrogati numquam respondebunt,
quem imitentur. sed de figuris alio loco.

Nune illud adieiendum, ne iis quidem consentire me,
qui semper argumenta sermone puro et dilucido et distincto,
ceterum minime elato ornatoque putant esse dicenda. nam-
que ea distincta quidem ae perspicua debere esse confiteor,
in rebus vero minoribus etiam sermone ae verbis quam
maxime propriis et ex usu: at si maior erit materia, nullum
iis ornatum, qui modo non obseuret, subtrahendum puto.
nam et saepe plurimum lucis adfert ipsa translatio, eum
etiam iuris consulti, quorum summus circa verborum pro-
prietatem labor est, (itus' esse audeant dicere, (qua fluctus
eludit'. quoque quid est natura magis asperum, hoc pluribus
SHE Adm est voluptatibus: et minus suspecta argumen-
tatio dissimulatione, et multum ad fidem adiuvat audientis
voluptas. nisi forte existimamus Ciceronem haee ipsa male
in argumentatione dixisse, silere leges inter arma, et
gladium nobis interim ab ipsis porrigi legibus. his
tamen habendus iustus modus, ut sint ornamento, non impe-
dimento.

13 cf. Cic, Top. 7, 32

7 elato Julius Victor, lato A G — 10 et ex usu] esse utendum 7Zalm
— 19 in add. Hegius — 21 iustus Burman, istis A G.

10

10

15

20

25

LIBER SEXTUS.

Prooemium.

Haec, Marcelle Vitori, ex tua voluntate maxime in-
gressus, tum si qua ex nobis ad iuvenes bonos pervenire
posset utilitas, novissime paene etiam necessitate quadam
officii delegati mihi sedulo laborabam, respiciens tamen
illam euram meae voluptatis, quod filio, cuius eminens in-
genium sollieitam quoque parentis diligentiam merebatur,
hane optimam partem relicturus hereditatis videbar, ut, si
me, quod aequum et optabile fuit, fata intercepissent, prae-
ceptore tamen patre uteretur. at me fortuna id agentem
diebus ac noetibus festinantenque metu meae mortalitatis ita
subito prostravit, ut laboris mei fruetus ad neminem minus
quam ad me pertineret. illum enim, de quo summa con-
eeperam et in quo spem unicam senectutis reponebam, re-

petito vulnere orbitatis amisi. quid nunc agam? aut quem :

ultra esse usum mei dis repugnantibus credam? nam ita
forte accidit, ut eum quoque librum, quem de causis cor-
ruptae eloquentiae emisi, iam scribere adgressus ictu simili
ferirer. non igitur optimum fuit infaustum opus, et quidquid
hoe est in me infelieium litterarum, super immaturum funus
eonsumpturis viscera mea flammis inicere neque hanc impiam
vivaeitatem novis insuper curis fatigare? quis enim mihi
bonus parens ignoscat, si studere amplius possum, ae non
oderit hane animi mei firmitatem, si quis in me alius usus
vocis, quam ut incusem deos superstes omnium meorum?
nullam in terras despicere providentiam tester? si non meo

3 Vitori Momzwsen, uictori lihri — 20 non nos, num ir, unc
Regius — 25 firmitatem | Ziegius, infirmitatem /ibri.

*
[14

6

e

10

250 QUINTILTIANI INST. OR.

casu, cui tamen nihil obiei, quam quod vivam, potest, at
illorum certe, quos utique immeritos mors acerba damnavit,
erepta prius mihi matre eorundem, quae nondum expleto
aetatis undevicesimo anno duos enixa filios, quamvis acer-
bissimis rapta fatis, non infelix decessit. ego vel hoc uno
malo sic eram adflietus, ut me iam nulla fortuna posset
efficere felicem. nam cum omni virtute, quae in feminas
cadit, functa insanabilem attulit marito dolorem, tum aetate
tam puellari, praesertim meae comparata, potest et ipsa
numerari inter vulnera orbitatis. liberis tamen superstitibus
et, quod nefas erat, sed optabat ipsa, me salvo maximos
eruciatus praecipiti via effugit. mihi flius minor quintum
egressus annum prior alterum ex duobus eruit lumen. non
sum ambitiosus in malis nec augere lacrimarum causas volo,
utinamque esset ratio minuendi: sed dissimulare qui possum,
quid ille gratiae in vultu, quid iucunditatis in sermone, quos
ingenii igniceulos, quam substantiam placidae et, quod scio
vix posse credi, jam tum altae mentis ostenderit: qualis
amorem quicumque alienus inffhs mereretur. illud vero in-
sidiantis, quo me validius cruciaret, fortunae fuit, ut ille
mihi blandissimus me suis nutricibus, me aviae educanti,
me omnibus, qui sollicitare illas aetates solent, anteferret.
quapropter illi dolori, quem ex matre optima atque omnem
laudem supergressa paucos ante menses ceperam, gratulor.
minus enim est, quod flendum meo nomine quam quod
illius gaudendum est. una post haee Quintiliani mei spe ac
voluptate nitebar, et poterat suffieere solacio. non enim
flosculos, sieut prior, sed iam decimum aetatis ingressus
annum certos ac deformatos fructus ostenderat. iuro per mala
mea, per infelicem conscientiam, per illos manes, numina
mei doloris, has me in illo vidisse virtutes ingenii non modo
ad pereipiendas disciplinas, quo nihil praestantius cognovi
plurima expertus, studiique iam tum non coacti (sciunt prae-
ceptores), sed probitatis, pietatis, humanitatis, liberalitatis,
ut prorsus posset hine esse tanti fulminis metus, quod ob-
servatum fere est celerius occidere festinatam maturitatem
et esse nescio quam, quae spes tantas decerpat, invidiam,
ne videlicet ultra, quam homini datum est, nostra prove-

5 non add. Ha!» — 10 superstitibus 7adius (A), orbitatibua G
(s, 4, superstitibus) — 17 qnod] quamquam AMedriíg — 18 iam tum Zur-
men er libris, tantum re/l, — 35 posset Gesuer, possit libri — hine Ziegive,

hic lihri.

10

15

20

25

30

1«

-

15

[2]

20

VI. PROOEM. 5—106. 251

hantur. etiam illa fortuita aderant omnia, vocis iueunditas
elaritasque, oris suavitas et in utracumque lingua, tamquam
ad eam demum natus esset, expressa proprietas omnium
litterarum. sed hae spes adhue: illa maiora, constantia,
gravitas, contra dolores etiam ac metus robur. nam quo
ille animo, qua medieorum admiratione mensium octo vale-
tudinem tulit! ut me in supremis eonsolatus est! quam etiam
defieiens iamque non noster ipsum illum alienatae mentis
errorem circa scholas ac litteras habuit! tuosne ego, o meae
spes inanes, labentes oculos, tuum fugientem spiritum vidi?
tuum corpus frigidum exsangue complexus animam recipere
auramque communem haurire amplius potui? dignus his
erueiatibus, quos fero, dignus his cogitationibus. tene con-
sulari nuper adoptione ad omnium spes honorum patris
admotum, te avunculo praetori generum destinatum, te,
avitae eloquentiae candidatum superstes parens tantum
adpoenas amisi? et si non cupido lucis, certe patientia
vindieet te reliqua mea aetate: nam frustra mala omnia ad
crimen fortunae relegamus. nemo nisi sua culpa diu dolet.
sed vivimus et aliqua vivendi ratio quaerenda est, ecreden-
dumque doctissimis hominibus, qui unieum adversorum sola-
cium litteras putaverunt. si quando tamen ita resederit prae-
sens impetus, ut aliqua tot luctibus alia cogitatio inseri
possit, non iniuste petierim morae veniam. quis enim dilata
studia miretur, quae potius non abrupta esse mirandum
est? tum, si qua fuerint minus effecta iis, quae levius adhuc
adflicti coeperamus, imperi'anti fortunae remittantur, quae,
si quid medioerium alioqui in nostro ingenio virium fuit,
ut non extinxerit, debilitavit tamen. sed vel propter hoe
nos contumaeius erigamus, quod illam ut perferre nobis
difficile est, ita facile contemnere. nihil enim sibi adversus
me reliquit et infelicem quidem, sed certissimam tamen
attulit mihi ex his malis seeuritatem. boni autem consulere
nostrum laborem vel propter hoc aequum est, quod in nullum
jam proprium usum perseveramus, sed omnis haec cura
alienas utilitates, si modo quid utile seribimus, spectat. nos

8 iamque codev. Mure/i, quamqne rell, — 9 scholas T, scolas A G.
ac md. Meiser — 14 patris «nperscriptum in. codice Vallae, prius /ibri —
16 omnium spes en/e avitae deleri, eum Spaldingio er antecedentibus: focd:
ea repetita esse fudicens — avitae Npalding cum Erasmo Adag. 1, 9, 24,
acutis A Q, sed. hic à m. 2 acntae — 17 ad add, ed. Camp , amisi Zegivs
— 2 imperitanti Lochman», imperi aut A. — 34 aequum JAMvure'tws,
caecum A G — 35 eura alienas ntilitates Guiliehmus, curas alienas utiles AG

11

12

13

14

15

16

b

Ct

[»

EX

252 ; QUINTILIJANI INST. OR,

miseri sieut facultates patrimonii nostri, ita hoc opus aliis
praeparabamus, aliis relinquemus.

De peroratione.

I. Peroratio sequebatur, quam eumulum quidam,
conclusionem alii vocant. eius duplex ratio est, posita
aut in rebus aut in adfectibus. rerum repetitio et congregatio,
quae Graece dicitur àvexege2aíc0t2, a quibusdam Latinorum
enumeratio, et memoriam iudicis reficit et totam simul
causam ponit ante oeulos, et, etiam si per singula minus
moverat, turba valet. in hac quae repetemus quam bre-
vissime dieenda sunt, et, quod Graeco verbo patet, decur-
rendum per capita. nam si morabimur, non iam enumeratio,
sed quasi altera fiet oratio. quae autem enumeranda viden-
tur, cum pondere aliquo dieenda sunt et aptis exeitanda
sententiis et figuris utique varianda: alioqui nihil est odiosius
recta illa repetitione velut memoriae iudieum diffidenti. sunt
autem innumerabiles species, optimeque in Verrem Cicero:
si pater ipse iudicaret, quid diceret, eum haec pro-
barentur? et deinde subieit enumerationem: aut eum
idem et in eundem per invocationem deorum spoliata a prae-
tore templa dinumerat. licet et dubitare, num quid nos
fugerit, et quid responsurus sit adversarius his et his, aut
quam spem aeeusator habeat omnibus ita defensis. illa vero
iucundissima, si contingat aliquod ex adversario ducere ar-

gumentum, ut si dicas: 'reliquit hane partem causae', aut:

invidia premere maluit, aut (ad preces confugit merito,
eum seiret haec et haec'. sed non sunt singulae species
persequendae, ne sola videantur, quae forte nune dixero,
cum occasiones et ex causis et ex dictis adversariorum
et ex quibusdam fortuitis quoque oriantur. nee referenda
modo nostra, sed postulandum etiam ab adversariis, ut ad
quaedam respondeant. id autem, si et actionis supererit
locus et ea proposuerimus, quae refelli non possint. nam
provoeare quae inde sint fortia, non arguentis est, sed
monentis. id unum epilogi genus visum est plerisque Atti-

17 5, 59, 136 — 19 ib. 72.

2 parabamus Berman — 16 diffidenti Zegive, diífidentis libri —
17 species add. Ja! —. 19 subicit nos, subiecit libri — 29 occasiones
ed, Camp., accusationes libri.

et

10

20

30

35

| mmm MC C GN CC 2 c ONE

VI. 1, 1—13. 253

eorum et philosophis fere omnibus, qui de arte oratoria
seriptum aliquid reliquerunt. id sensisse Atticos eredo, quia
Athenis adfectus movere etiam per praeconem prohibebatur
orator. philosophos minus miror, apud quos vitii loco est

5 adfiei, nee boni mors videtur, sie a vero iudicem averti,
nece convenire bono viro vitiis uti. necessarios tamen adfec-
tus fatebuntur, si aliter obtineri vera et iusta et in commune
profutura non possint. ceterum illud constitit inter omnes,
etiam in aliis partibus actionis, si multiplex causa sit et *

19 pluribus argumentis defensa, utiliter &vexegxAc(ocw fieri
solere, sicut nemo dubitaverit multas esse causas, in quibus
nullo loco sit necessaria, si breves et simplices fuerint.
haec pars perorationis aecusatori patronoque ex aequo com-
munis est.

15 Adfectibus quoque isdem fere utuntur, sed aliis Aie, 9
aliis ille saepius ac magis: nam huie coneitare iudiees, illi
flectere convenit. verum et aceusator habet interim lacrimas
ex miseratione eius, quem ulciseitur, et reus de indignitate
calumniae conspirationisve vehementius interim queritur.

?0 dividere igitur haac offieia commodissimum, quae plerumque

sunt, ut dixi, prooemio similia, sed liberiora plenioraque.

inclinatio enim iudieum ad nos petitur initio parcius, cum 10

admitti satis est et oratio tota superest: in m ad vero est,

qualem animum iudex in consilium ferat, et iam nihil

amplius dicturi sumus, nec restat quo reservemus. est igitur 1!

utrisque eommune, conciliare sibi, avertere ab adversario

iudieem, concitare adfectus et componere. et brevissimum
quidem hoe praeceptum dari utrique parti potest, ut totas
eausae suae vires orator ponat ante oculos, et eum

30 viderit, quid invidiosum, favorabile, invisum, miserabile aut
sit in rebus aut videri possit, ea dicat, quibus, si iudex
esset, ipse maxime moveretur. sed certius est ire per singula.

Et quae econcilient quidem accusatorem, in prae- 12?
ceptis exordii iam diximus. quaedam tamen, quae illie osten-

35 dere sat est, in peroratione implenda sunt magis, si contra
impotentem, invisum, pernieiosum suscepta causa est, si
iudicibus ipsis aut gloriae damnatio rei aut. deformitati futura
absolutio. nam egregie in Vatinium Calvus, factum, inquit,

t»
l'

-—
-

56 moris videtur nos, mores uidentur /ibri — 15 aliis hic aliis ille
Spalding, aliis sic aut ille AG — 18 eius Zegius, eius rei A G — 19 con-
spirationisve Ger/z, conspirntionis libri,

Hist ————Ó án————

14

16

11

18

19

254 QUINTILIANI INST. OR.

ambitum scitis omnes, et hoc vos scire omnes sciunt.
Cicero quidem in Verrem etiam emendari posse infamiam
iudieiorum damnato reo dicit, quod est unum ex supra die-
tis. metus etiam, si est adhibendus, ut facit idem, hune
habet locum fortiorem quam in prooemio. qua de re quid
sentirem, alio iam libro exposui. concitare quoque invidiam,
odium, iram, liberius in peroratione contingit: quorum in-
vidiam gratia, odium turpitudo, iram offensio iudici facit, si
eontumax, adrogans, securus sit, quae non ex facto modo
dietove aliquo, sed vultu, habitu, adspectu moveri solet,
egregieque nobis adulescentibus dixisse aecusator Cossutiani
Capitonis videbatur, Graece quidem, sed in hune sensum:
erubescis Caesarem timere. summa tamen concitandi
adfectus accusatori in hoe est, ut id, quod obiecit, aut quam
atrocissimum aut etiam, si fieri potest, quam maxime misera-
bile esse videatur. atrocitas crescit ex his, quid faetum sit,
à quo, in quem, quo animo, quo tempore, quo loco, quo
modo: quae omnia infinitos tractatus habent. pulsatuni
querimur: de re primum ipsa dieendum, tum si senex, si
puer, si magistratus, si probus, si bene de re publiea meri-
tus: etiam si percussus sit a vili aliquo contemptoque vel
ex contrario a potente nimium vel ab eo, quo minime opor-
tuit, et si die forte sollemni aut iis temporibus, cum iudicia
eius rei maxime exercerentur, aut in sollicito civitatis statu:
item s; in theatro, in templo, in contione, crescit invidia:
et si non errore nec ira vel etiam, si forte ira, sed iniqua,
quod patri adfuisset, quod respondisset, quod honores
contra peteret, et si plus etiam videri potest voluisse
quam feeit. plurimum tamen adfert atrocitatis modus,
si graviter, si contumeliose, ut Demosthenes ex parte per-
cussi eorporis, ex vultu ferientis, ex habitu invidiam Midiae
quaerit. oecisus est aliquis: utrum ferro an igni an veneno,
uno vulnere an pluribus, subito an expectatione tortus, ad
hane partem maxime pertinet. utitur frequenter accusator et
miseratione, cum aut eius casum, quem ulciscitur, aut liberorum
ac parentium solitudinem conqueritur. etiam futuri temporis

imagine iudices movet, quae maneant eos, qui de vi et

2 1, 15 — 30 in Midiam S 12

25 si add. Halm — 32 est aliquis addidi — 36 solitudinem Regius,
sollieitudinem Ubri.

160

20

30

5

10

25

30

VL 1, 14—25. 255

iniuria questi sunt, nisi vindicentur: fugiendum de civitate,
eedendum bonis aut omnia, quaecumque inimieus fecerit,
perferenda. sed saepius id est aceusatoris, avertere iudicem
a miseratione, qua reus sit usurus, atque ad fortiter iudi-
candum concitare. euius loci est etiam oecupare quae die-
turum faeturumve adversarium putes. nam et cautiores ad
eustodiam suae religionis iudices facit et gratiam respon-
suris aufert, eum ea, quaé praedicta sunt ab aecusatore,
iam, si pro reo repetentur, non sint nova, ut Servius Sul-
pieius contra Aufidiam, ne signatorum, ne ipsius diserimen
obieiatur sibi praemonet. nec non ab Aeschine, quali sit
usurus Demosthenes actione, praedietum est. docendi quoque
interim iudices, quid rorintbus respondere debeant, quod
est unum repetitionis genus.

Periclitantem vero commendat dignitas et studia
fortia et susceptae bello cicatrices et nobilitas et merita
maiorum. hoe, quod proxime dixi, Cicero atque Asinius
certatim sunt usi, pro Seauro patre hie, ille pro filio. com-
mendat et causa periculi, si suscepisse inimicitias ob ali-
quod faetum honestum videtur, praecipue bonitas, humanitas,
misericordia: iustius enim petere ea quisque videtur a iudice,
quae aliis ipse praestiterit. referenda pars haec quoque ad
utilitatem rei publicae, ad iudicum gloriam, ad exemplum,
ad memoriam posteritatis. plurimum tamen valet miseratio,
quae iudieem non flecti tantum cogit, sed motum quoque
animi sui laerimis confiteri. haec petetur aut ex iis, quae
passus est reus, aut lis, quae cum maxime patitur, aut iis,
quae damnatum manent: quae et ipsa duplieantur, cum
dicimus, ex qua illi fortuna et in quam recidendum sit.
adfert in his momentum et aetas et sexus et pignora, liberi,
dieo, et parentes et propinqui. quae omnia tractari varie
solent. nonnumquam etiam ipse patronus has partes subit,
ut Cieero pro Milone: o me miserum! o te infelicem!
revoeare me tu in patriam, Milo, potuisti per hos,
ego te in patria per eosdem retinere non potero?
maximeque, si, ut tum accidit, non conveniunt ei qui aecu-
satur preces: nam quis ferret Milonem pro capite suo suppli-

—————

11 in Ctesiph. 8 207 sqq. — 33 c. 37, 102
9 fecerit A, fuerit G, for/. minatus fuerit — 8 quae add. ed. Gryph.
— 96 petetur Gesner, petentur libri — 85 non potero add. edd. vctt. e
Cicerone.

21

il

"5
-Y

256 QUINTILIANI INST. OR.

cantem, qui a se virum nobilem interfectum, quia id fieri
oportuisset, fateretur? ergo et illi eaptavit ex ipsa prae-
stantia animi favorem et in locum lacrimarum eius ipse
suecessit.

His praecipue locis utiles sunt prosopopoeiae, id
est fietae alienarum personarum orationes, quales litigatorzs
ore dicit patronus. nudae tantum res movent: at cum ipsos
loqui fingimus, ex personis quoque trahitur adfectus. non
enim audire iudex videtur aliena mala deflentes, sed sensum
ac voeem auribus aceipere miserorum, quorum etiam mutus
adspectus laerimas movet: quantoque essent miserabiliora, si
en dicerent ipsi, tanto sunt quadam portione ad edficiendum
potentiora, eum velut ipsorum ore dicuntur, ut scaenicis ac-
toribus eadem vox eademque pronuntiatio plus ad movendos
andfeetus sub persona valet. itaque idem Cicero, quamquam
preees non dat Miloni eumque potius animi praestantia com-
mendat, accommodavit tamen ei verba, convenientes etiam
torti viro eonquestiones: o frustra, inquit, mei suscepti
inbores! o spes fallaces! o cogitationes inanes meas!

Numquam tamen debet longa esse miseratio, nec sine
enusa dietum est nihil faeilius quam lacrimas inare-
scere, nam cum etiam veros dolores mitiget tempus, citius
evanescat necesse est illa, quam dicendo effinximus, imago:
in qua si moramur, fatigatur laerimis auditor et requiescit
et ab illo, quem ceperat, impetu ad rationem redit. non
patiamur igitur frigescere hoc opus, et adfectum, cum ad
summum perduxerimus, relinquamus, nec speremus fore ut
aliena mala quisquam diu ploret, ideoque cum in aliis, tum
in hae maxime parte erescere debet oratio, quia quidquid
non adicit prioribus etiam detrahere videtur, et facile deficit
adfectus qui descendit.

De adfectibus.

Non solum autem dicendo, sed etiam faciendo quae-
dam lacrimas movemus, unde et producere ipsos, qui peri-
elitentur, squalidos atque deformes et liberos eorum ac

— —— Po

15 ib. 34, 94 — 21 dictum Apollonii rhetoris, cf. Cic, de Inv. 1, 56

2 ilii Spae4ing (A G). ille a/jj — 6 litigatoris ore dicit patronus
Lisamoenn, litigatore dicit patronum G — 7 nudae /iegius (A G), unde
allí — 12 afficiendum Zí«gius, efficiendum A G.

10

15

30

55

H

20

30

35

VI. 1, 26—836. 257

parentes institutum, et ab accusatoribus eruentum gladium
ostendi et leeta e vulneribus ossa et vestes sanguine per-
fusas videmus, et vulnera resolvi, verberata corpora nudari.
quarum rerum ingens plerumque vis est velut in rem prae-
sentem animos hominum ducentium, ut populum Romanum
egit in furorem praetexta C. Caesaris praelata in funere
eruenta. sciebatur interfeetum eum, corpus denique ipsum
impositum leeto erat, vestis tamen illa sanguine madens ita
repraesentavit imaginem sceleris, ut non occisus esse Caesar,
sed tum maxime occidi videretur. sed non ideo probaverim,
quod faetum et lego et ipse aliquando vidi, depietam n
tabula s/pariove imaginem rei, euius atrocitate iudex erat
commovendus: quae enim est actoris infantia, qui mutam
illam effigiem magis quam orationem pro se putet loeuturam?
at sordes et squalorem et propinquorum quoque similem
habitum seio profuisse, et magnum ad salutem momentum
preces attulisse. quare et obsecratio illa iudicum per caris-
sima pignora, utique si et reo sint liberi, coniunx, parentes,
utilis erit, et deorum etiam invoeatio velut ex bona econ-
scientia profecta videri solet, stratum denique iacere et
genua complecti, nisi si tamen persona nos et ante acta
vita et rei condieio prohibebit: quaedam enim tam fortiter
tuenda quam facta sunt. verum sie habenda est auctoritatis
ratio, ne sit invisa securitas. fuit quondam inter haee omnia
potentissimum, quo L. Murenam Cicero aceusantibus elaris-
simis viris eripuisse praecipue videtur persuasitque, nihil
esse ad praesentem rerum statum utilius quam pridie
Kalendas lanuarias ingredi consulatum. quod genus nostris
temporibus totum paene sublatum est, eum omnia curae
Ddasqus unius innixa periclitari nullo iudicii exitu possint.

De accusatoribus et reis sum loeutus, quia in periculis
maxime versatur adfectus. sed privatae quoque eausae utrum-
que habent perorationis genus, et illud, quod est ex enu-
meratione probationum, et hoe, quod ex lacrimis, si aut
statu periclitari aut opinione litigator videtur. nam in parvis
quidem litibus has tragoedias movere tale est, quasi s! per-
sonam Herculis et cothurnos aptare infantibus velis.

28 c. 37, 79

8 erat at libri, at om, Badius — 11 depictam in tabula sipariove
Conrad in Mise. novis Lips. 4,511, depictam tabulam supra iouem A G.
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol, 1. 17

31

32

38

34

35

36

31

39

40

41

w-

42

43

44

---

258 QUINTILIANI INST, OR.

Ne illud quidem indignum est admonitione, ingens in
epilogis meo iudicio verti discrimen, quo modo se dicenti
qui excitatur aecommodet. nam et imperitia et rusticitas et
rigor et deformitas adferunt interim frigus, diligenterque
sunt haec aetori providenda. equidem repugnantes patrono
et nihil vultu commotos et intempestive renidentes et facto
aliquo vel ipso vultu risum etiam moventes saepe vidi,
praecipue vero, cum aliqua velut scaeniee fiunt. transtulit
aliquando patronus puellam, quae soror esse adversarii
dicebatur (nam de hoc lis erat), in adversa subsellia, tam-
quam in gremio fratris relicturus, at is a nobis praemonitus
discesserat. tum ille, alioqui vir facundus, inopinatae rei
casu obmutuit et infantem suam frigidissime reportavit.
alius imaginem mariti pro rea proferre magni putavit, at
ea risum saepius fecit. nam et ii, quorum officié erat ut
traderent eam, ignari, qui esset epilogus, quotiens respe-
xisset patronus, offerebant palam, et prolata novissime de-
formitate ipsa (nam senis cadaveri cera erat infusa) prae-
teritam quoque orationis gratiam perdidit. nee ignotum,
quid Glyeoni, eui Spiridion fuit cognomen, acciderit. huie
puer, quem is productum quid fleret interrogabat, a paeda-
gogo se vellieari respondit. sed nihil illa circa Caepasios
Ciceronis fabula efficacius ad perieula epilogorum. omnia
tamen haec tolerabilia iis, quibus actionem mutare faveile
est: at qui a stilo non recedunt, aut conticescunt ad hos
easus aut frequentissime falsa dicunt. inde est enim, 'tendit
ad genua vestra supplices manus', et 'haeret in complexu
liberorum miser, et 'revoeat ecce me', etiam si nihil horum
is, de quo dieitur, faciat. ex scholis haee vitia, in quibus
omnia libere fingimus et impune, quia pro facto est quid-
uid voluimus: non admittit hoe idem veritas, egregieque
Cini dieenti adulescentulo: *quid me torvo vultu intueris,
Severe?' 'non mehereule' znquit *faciebam, sed sic scripsisti,
ecce! et quam potuit truculentissime eum adspexit. illud
praecipue monendum, ne qui nisi summis ingenii viribus ad

23 p. Cluentio 20 sqq.

1 Ne illud 5palding, illud ne /ibri — 5 equidem edd, vett,, quidem
A, et quidem G — 6 renidentes Spalding, residentes AQ, ridentes
T m. 2 — 8 aliam cadunt libri post fiunt, delevit. Regius. — 15 officii
edd. vetL, officio A G — 18 cera erat add. Halm — 24 iis add. Spal-
ding (A) — 33 inquit ed. Camp., quid in A, quidni Q.

1o

135

30

a5

160

2

3

3

c

ca

0

T

VL 1, 87—80. ^ 259'

movendas lacrimas adgredi audeat: nam ut est longe vehe-
mentissimus hic, cum invaluit, adfectus, ita, si nihil efficit,
tepet, quem melius infirmus actor tacitis iudicum cogita-
tionibus reliquisset. nam et vultus et vox et ipsa illa ex-
eitati rei facies ludibrio etiam plerumque sunt hominibus,
quos non permoverunt. quare metiatur ac diligenter aestimet
vires suas actor et, quantum onus subiturus sit, intellegat:
nihil habet ista res medium, sed aut lacrimas meretur aut
risum.

Non autem commovere tantum miserationem, sed
etiam diseutere epilogi est proprium cum oratione continua,
quae motos lacrimis iudices ad iustitiam reducat, tum etiam
quibusdam urbane dietis, quale est *date puero panem, ne
ploret', et corpulento litigatori, euius adversarius, item puer
cirea iudices erat ab advocato latus: 'quid faciam? ego te
baiulare non possum. sed haec tamen non debent esse
mimica. ita neque illum probaverim, quamquam inter
clarissimos sui temporis oratores fuit, qui pueris in epilogum
productis talos iecit in medium, quos illi diripere coeperunt,
namque haee ipsa diseriminis sui ignorantia potuit esse
miserabilis: neque illum, qui, eum esset cruentus gladius ab
aecusatore prolatus, quo is hominem probabat occisum, subito
ex subselliis ut territus fugit et capite ex parte velato, eum
ad agendum vocatus ex turba prospexisset, interrogavit, an iam
ille eum gladio recessisset? fecit enim risum, sed ridiculus
fuit. discutiendae tamen oratione eius modi scaenae, egregie-
que Cicero, qui contra imaginem Saturnini pro Rabirio
graviter et contra iuvenem, cuius subinde vulnus in iudicio
resolvebatur, pro Vareno multa dixit urbane.

Sunt et illi leniores epilogi, quibus adversario satis-
facimus, si forte sit eius persona talis, ut illi debeatur re-
verentia, aut cum amice aliquid eommonemus et ad con-
cordiam hortamur. quod est genus egregie tractatum a
Passieno, cum zn Domitiae uxoris suae pecuniaria lite ad-
versus fratrem eius Aenobarbum ageret: nam cum de ne-
cessitudine multa dixisset, de fortuna quoque, qua uterque
abundabat, adiecit: nihil vobis minus deest, quam de
quo contenditis.

27 p. Rab. perd. reo 9

17 ita neque mos, itaque ne libri — 24 vocatus add, Schenkl —-
31 si add. Hegius — 34 in add, Regius.

IT

46

41

48

49

50

51

52

53

54

55

.960 QUINTILIANI INST. OR.

Omnes autem hos adfectus, etiam si quibusdam viden-
tur in prooemio atque in epilogo sedem habere, in quibus
sane sunt frequentissimi, tamen aliae quoque partes reci-
piunt, sed breviores, ut cum ex iis plurima sint reservanda.
at hie, si usquam, totos eloquentiae aperire fontes licet.
nam et, si bene diximus reliqua, possi debiuus iam iudicum
animos, et e confragosis atque asperis evecti tota rsen
possumus vela, et, eum sit maxima pars epilogi amplificatio,
verbis atque sententiis uti lieet magnificis et ornatis. tunc
est commovendum theatrum, eum ventum est ad ipsum
ilud, quo veteres tragoediae comoediaeque cluduntur,
plodite.

In aliis autem partibus tractandus erit adfectus, ut
quisque naseetur: nam neque exponi sine hoc res atroces
et miserabiles debent, et cum de qualitate alieuius rei quae-
stio est, probationibus unius cuiusque rei recte subiungitur.
ubi vero coniunctam ex pluribus eausam agimus, etiam
necesse erit uti pluribus quasi epilogis, ut in Verrem Cicero
fecit: nam et Philodamo et navarchis et cruci civis Romani
et aliis plurimis suas lacrimas dedit. sunt qui hos uegrxov
&miÀóyovg vocent, quo partitam perorationem signifieant.
mihi non tam partes eius quam species videntur, si quidem
et epilogi et perorationis nomina ipsa aperte satis ostendunt,
hane esse consummationem orationis.

De adfectibus.

Il. Quamvis autem pars haec iudicialium causarum
summa praecipueque constet adfectibus et aliqua de iis
necessario dixerim, non tamen potui ac ne debui quidem
istum locum in unam speciem concludere. quare adhuc
opus superest, cum ad obtinenda quae volumus potentissi-
mum, tum supra dictis multo difficilius, movendi iudicum
animos atque in eum quem volumus habitum formandi et
velut transfipurandi. qua de re pauca, quae postulabat
materia, sic attigi, ut magis, quid oporteret fieri, quam quo
id modo consequi possemus, ostenderem. nune altius omnis
rei repetenda ratio est.

18 1, 30 5, 45. 53 sqq.

4 sint reservanda edd. vet/,, sit res eruenda libri — 15 et add.
Spalding — 19 cruci civis Spalding, eruci ciui» A, crucitius G.

5

10

15

20

35

10

15

20

30

38

VI. 1, 51—55. 2, 1—8. 261

Nam et per totam, ut diximus, causam loeus est ad-
fectibus, et eorum non simplex natura nec in transitu
tractanda, quoniam nihil adferre maius vis orandi potest.
nam cetera forsitan tenuis quoque et angusta ingenii vena,
si modo vel doctrina vel usu sit adiuta, generare atque ad
frugem aliquam perducere queat: certe sunt semperque
fuerunt non parum multi, qui satis perite, quae essent pro-
bationibus utilia, reperirent. quos equidem non eontemno,
sed hactenus utiles eredo, ne quid per eos iudici sit ignotum,
atque (ut dicam quod sentio) dignos a quibus eausam diserti
docerentur: qui vero iudieem rapere et in quem vellet
habitum animi posset perducere, quo dicente flendum ira-
scendum esset, rarus fuit. atqui hoe est, quod dominatur
in iudiciis, he eloquentia regnat. namque argumenta plerum-
que nascuntur ex causa, et pro meliore parte plura sunt
semper, ut, qui per haee vicit, tantum non defuisse sibi
advocatum sciat: ubi vero animis iudicum vis adferenda
est et ab ipsa veri contemplatione abducenda mens, ibi pro-
prium oratoris opus est. hoc non docet litigator, hoc causa-
rum libellis non continetur. probationes enim efficiant sane,
ut causam nostram meliorem esse iudices putent, adfectus
praestant, ut etiam velint, sed id, quod volunt, eredunt
quoque. nam cum irasci, favere, odisse, misereri coeperunt,
agi jam rem suam existimant, et, sicut amantes de forma
iudicare non possunt, quia sensum oculorum praecipit ani-
mus, ita omnem veritatis inquirendae rationem iudex omittit
oceupatus adfectibus: aestu fertur et velut rapido flumini
obsequitur. ita argumenta ac testes quid egerint pronuntiatio
ostendit, commotus autem ab oratore iudex quid sentiat
sedens adhuc atque audiens confitetur. an cum ille, qui ple-
risque perorationibus petitur, fletus erumpit, non pelis
dieta sententia est? huc igitur incumbat orator, hoc opus
eius, hic labor est, sine quo cetera nuda, ieiuna, infirma,
ingrata sunt: adeo velut spiritus operis huius atque animus
est in adfectibus.

Horum autem, sicut antiquitus traditum aecepimus,
duae sunt species: alteram Graeci z$og vocant, quod nos
vertentes recte ac proprie adfectum dicimus, alteram 7/902,

3 quoniam Spalding, quo A G — 6 semperque a g, semper AG —
12 dicente Spalding. dicto libri — 18 rarus Burman, rarius libri — atqui
Gesner (A), atque libri rell. — dominatur Regius, dominetur /ibri — 14 hic elo-
quentia regnat 77alm, haec eloquentiam regunt libri — 37 quod Spalding (AQ).

10

11

13

14

262 QUINTILIANI INST. OR.

euius nomine, ut ego quidem sentio, caret sermo Romanus:
mores appellantur, atque inde pars quoque illa philosophiae
j9:x moralis est dieta. sed ipsam rei naturam spectanti
mihi non tam mores significari videntur quam morum quae-
dam proprietas: nam ipsis quidem omnis habitus mentis
continetur. cautiores voluntatem complecti quam nomina
interpretari maluerunt. adfectus igitur hos concitatos
z&909, ilos mites atque compositos 79og esse dixerunt:
in altero. vehementes motus, in altero lenes, denique hos
imperare, illos persuadere, hos ad perturbationem, illos ad
benevolentiam praevalere. adiciunt quidam 79os perpetuum,
zá&og temporale esse. quod ut accidere frequentius fateor,
ita nonnullas credo esse materias, quae continuum desiderent
adfectum. nec tamen minus artis aut usus hi leniores babent,
virium atque impetus non tantundem exigunt. in causis
vero etiam pluribus versantur, immo secundum quendam
intelleetum in omnibus. nam eum ex illo ethico loco nihil
non ab oratore tractetur, quidquid de honestis et utilibus,
denique faciendis ac non faciendis dicitur, j9os vocari potest.
quidam commendationem atque excusationem propria huius
offieii putaverunt, nec abnuo esse ista in hac parte, sed
non concedo ut sola sint. quin illud adhuc adicio, z&9os
atque Z9oc esse interim ex eadem natura, ita ut illud maius
sit, hoc minus, ut amor zréboo, caritas 5j90oe, interdum di-
versa inter se, sicut in epilogis: nam quae zé9og concitavit,
j9os solet mitigare. proprie tamen mihi huius nominis ex-
primenda natura est, quatenus appellatione ipsa non satis
significari videtur. 90s, quod intellegimus quodque a diecen-
tibus desideramus, id erit, quod ante omnia bonitate commen-
dabitur, non solum mite ac placidum, sed plerumque blandum
et humanum et audientibus amabile atque iucundum, in quo
exprimendo summa virtus ea est, ut fluere omnia ex natura
rerum hominumque videantur utque mores dicentis ex ora-
tione perluceant et quodam modo agnoscantur. quod est sine
dubio inter coniunctas maxime personas, quotiens ferimus,
ignoscimus, satisfacimus, monemus, proeul ab ira, proeul

8 n&Oog et 00g add. Hegius — 9 motus exc. Cass, commotus A
— 10 perturbationem Ziegíus (exc. Cass), perlationem AG — 11 790;
perpetuum 205, (perp. z0og Spalding), hoe pertuum A, aut pertuum G —
14 leniores Z?egius, leuiores libri — 11 «thico 7Jalm, et hoc libri —
19 59og Daniel /apud Pithoeum), hoc libri — 96 nam quae Spalding.
namque libri — 33 utque /fa!/m, que A, auae G.

25

30

35

10

16

30

VI. 2, 9—19. 2603

ab odio. sed tamen alia patris adversus filium, tutoris ad-
versus pupillum, mariti adversus uxorem moderatio est (hi
enim praeferunt eorum ipsorum, a quibus laeduntur, cari-
tatem, neque alio modo invisos eos faciunt, quam quod
amare ipsi videntur), alia, eum senex adulescentis alieni
convicium, honestus inferioris fert: hie enim tantum conci-
tari, illie etiam adfiei decet. sunt et illa ex eadem natura,
sed motus adhue minoris, veniam petere adulescentiae, de-
fendere amores. nonnumquam etiam lenis caloris alieni deri-
sus ex hac forma venit, sed is non ex /ocis tantum. verum
aliquanto magis propria fuerit virtus simulationis, satisfa-
ciendi rogandi eigoveíe, quae diversum ei, quod dieit, intel-
lectum petit. hinc etiam ille maior ad concitandum odium
nasci adfectus solet, cum hoc ipso, quod nos adversariis
submittimus, intellegitur tacita impotentiae exprobratio.
namque eos graves et intolerabiles id ipsum demonstrat,
quod cedimus, et ignorant cupidi maledicendi aut adfecta-
tores libertatis, plus invidiam quam convicium posse: nam
invidia adversarios, convicium nos invisos facit. ile iam
paene medius adfectus est ex amoribus et ex desideriis ami-
corum et necessariorum: nam et hoe maior est et illo minor.
non parum significanter etiam illa in scholis 79» dixerimus,
quibus plerumque rusticos, superstitiosos, avaros, timidos
secundum condicionem propositionum effingimus: nam si

j» 915 mores sunt, eum hos imitamur, ex his ducimus ora-

tionem.

Denique 79oe omne bonum et comem virum poscit.
quas virtutes cum etiam, in litigatore debeat orator, si fieri
potest, adprobare, utique ipse aut habeat aut habere ereda-
tur. sic proderit plurimum causis, quibus ex sua bonitate faciet
fidem. nam qui, dum dicit, malus videtur, utique male dicit:
non enim videtur iusta dieere, alioqui j9og videretur. quare
ipsum etiam dicendi genus in hoe placidum debet esse ae
mite, nihil superbum, nihil elatum saltem ac sublime desi-
derat: proprie, iucunde, credibiliter dicere sat est, ideoque
ei et medius ille orationis modus maxime convenit.

———

7 decet Spalding, debet libri — 10 iocis JHalm, locis libri —
11 fuerit Spalding, propria fuit uirtutis simulationi (uirtus simulationis
Mg) s. rogandi ETIPOQNIA quae AG (sed simulationis) — 20 et ex
T s. 2, ex AG — 21 50og nos, hoc libri — 34 desiderat Aollin, desideret
libri — 85 ideoque ei nos, ideoque libri.

261 QUINTILIANI INST. OR.

Diversum est huie, quod z?ogs dicitur, quodque nos
adfeetum proprie voeamus, et, ut proxime utriusque dif-
ferentiam signem, illud eomoediae, hoc tragoediae magis
simile. haec pars cirea iram, odium, metum, invidiam,
miserationem fere tota versatur. quae quibus ex locis
ducenda sint, et manifestum omnibus et a nobis in ratione
prooemii atque epilogi dietum est. et metum tamen duplicem
intellegi volo, quem patimur et quem facimus, et invidiam:
namque altera invidum, altera invidiosum facit. hoc autem
hominis, illud rei est, in quo et plus habet operis oratio.
nam quaedam videntur gravia per se, parricidium, caedes,
veneficium, quaedam efficienda sunt. id autem contingit, eum
magnis alioqui malis gravius esse id, quod passi sumus,
ostenditur, quale est apud Vergilium:

o felix una ante alias Priameia virgo,

hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis

iussa mori —
quam miser enim easus Andromachae, si comparata ei felix
Polyxena: aut cum ita exaggeramus iniuriam nostram, ut
etiam quae multo minora sunt intoleranda dicamus: si
pulsasses, defendi non poteras: vulnerasti. sed haec diligen-
tius, cum ad eam amplificationem venerimus, dicemus. interim
notasse contentus sum, non id solum agere adfectus, ut,
quae sunt, ostendantur acerba ae luetuosa, sed etiam ut,
quae toleranda haberi solent, gravia videantur, ut cum in
maledieto plus iniuriae quam in manu, in infamia plus
poenae dicimus quam in morte. namque in hoc eloquentiae
vis est, ut iudicem non in id tantum compellat, in quod
ipsa rei natura ducetur, sed aut qui non est, aut maiorem
quam est faciat adfectum. haec est ila, quae Óesívocs
vocatur, rebus (indignis, asperis, invidiosis addens vim
pu. qua virtute praeter alias plurimum Demosthenes
valuit.

25 Quod si tradita mihi sequi praecepta sufficeret, satis-

feceram huie parti, nihil eorum, quae legi vel didici, quod
modo probabile fuit, omittendo: sed promere in animo est
quae latent et penitus ipsa huius loei aperire penetralia,

14 Aen. 3, 321
23 uenerimus T s» 2, uenimus g, om. AG — 36 promere nos,
mere A, uere Q.

16

15

to
c

30

c

10

me
ca

30

VI. 2, 20—831. 265

quae quidem non aliquo tradente, sed experimento meo ac
natura ipsa duce accepi. summa enim, quantum ego quidem
sentio, circa movendos adfectus in hoe posita est, ut move-
amur ipsi. nam et luctus et irae et indignationis aliquando
etiam ridicula fuerit imitatio, si verba vultumque tantum,
non etiam animum accommodarimus. quid enim aliud est
eausae, ut lugentes utique in recenti dolore disertissime
quaedam exclamare videantur et ira nonnumquam indoetis
quoque eloquentiam faciat, quam quod illis inest vis mentis

et veritas ipsa morum? quare in iis, quae esse veri similia :

volemus, simus ipsi similes eorum, qui vere patiuntur, ad-
fectibus, et a tali animo proficiscatur oratio, qualem facere
iudie? volet. an ille dolebit, qui audiet me, qui in hoc dicam,
non dolentem? iraseetur, si nihil ipse, qui in iram concitat,
ei quod exigit simile patietur? siccis agentis oculis lacrimas
dabit? fieri non potest. nec incendit nisi ignis nec niade-
scimus nisi umore nec res ulla dat alteri colorem, quem
non ipsa habet. primum est igitur, ut apud nos valeant ea,
quae valere apud iudicem volumus, adficiamurque antequam
adficere conemur. at quo modo fiet, ut adficiamur? neque
enim sunt motus in nostra potestate. temptabo etiam de
hoc dicere. quas q«vr«oíag Graeci vocant (nos sane visiones
appellemus), per quas imagines rerum absentium ita reprae-
sentantur animo, ut eas cernere oculis ac praesentes habere
videamur, has quisquis bene conceperit, is erit in adfectibus
potentissimus. quidam dieunt ev0ge«vreoGíorov, qui sibi res,
voces, aetus secundum verum optime finget: quod quidem
nobis volentibus facile continget. nisi vero inter otia ani-
morum et spes inanes et velut somnia quaedam vigilantium
ita nos hae, de quibus loquor, imagines prosequuntur, ut
peregrinari, navigare, proeliari, bopulos adloqui, divitiarum,
quas non habemus, usum videamur disponere, nec cogitare,
sed facere: hoc animi vitium ad utilitatem non transferemus?
hominem occisum queror: non omnia, quae in re praesenti
accidisse eredibile est, in oculis bsbebo? non pereussor ille
subitus erumpet? non expavescet cireumventus? exclamabit
vel rogabit vel fugiet? non ferientem, non concidentem

13 iudici Slothouwer, in. Actis soc. Traiect. 3 p. 128, iudicem libri
— 14 concitat ei Car. Hoth, in ed. Ialmii, concitasse id A G, concitat id
alii — 95 conceperit Zlegius, ceperit libri — 28 nisi ToernebladA, nihil A G
— 34 hominem Spa!ding, ad hominem A G.

29

31

33

34

36

266 QUINTILIANI INST. OR.

videbo? non animo sanguis et pallor et gemitus, extremus
denique expirantis hiatus insidet?

Insequitur évégys, quae à Cicerone inlustratio et
evidentia nominatur, quae non tam dicere videtur quam
ostendere, et adfectus non aliter, quam si rebus ipsis inter-
simus, sequentur. an non ex his visionibus illa sunt:

excussi manibus radii revolutaque pensa —

levique patens in pectore vulnus —
equus ille in funere Pallantis positis insignibus? quid?
non idem poeta penitus ultimi fati concepit imaginem, ut
diceret:
et dulees moriens reminiscitur Argos?

ubi vero miseratione opus erit, nobis ea, de quibus queremur,
accidisse credamus atque id animo nostro persuadeamus.
nos illi simus, quos gravia, indigna, tristia passos queremur,
nee agamus rem quasi alienam, sed adsumamus parumper
illum dolorem. ita dicemus, quae in nostro simili casu dic-
turi essemus. vidi ego saepe histriones atque comoedos, eum
ex aliquo graviore actu personam deposuissent, flentes adhuc
egredi. quod si in alienis scriptis sola pronuntiatio ita falsis
accendit adfectibus, quid nos faciemus, qui illa cogitare
debemus, ut moveri periclitantium vice possimus? sed in
schola quoque rebus ipsis adfici convenit easque veras sibi
fingere, hoc magis quod illie utlitigatores loquimur frequentius
quam ut advocati, orbum agimus et naufragum et periclitantem,
quorum induere personas quid attinet, nisi adfectus adsu-
mimus?

Haee dissimulanda mihi non fuerunt, quibus ipse,
quantuscumque sum aut fui, pervenisse me ad aliquod nomen
ingenii eredo: frequenter motus sum, ut me non lacrimae
dia deprehenderent, sed pallor et vero similis dolor.

De risu.

III. Huie diversa virtus, quae risum iudicis movendo
et illos tristes solvit adfectus et animum ab intentione rerum

3 Partitt. or. 6, 20. — 7 Verg. Aen, 9, 474 — 8 ib. 11, 40 —
9 ib. 11, 89 — 12 ib. 10, 782

9 equus Spa!ding (et equus Ziegius), et quos AG — 10 concepit
Regius, cepit /ibri — 14 id animo Zegius, inanimo /ihri — 18 essemus
T m. 2. uidissemus AG — 21 accendit M, accedit AG — 22 ut.. pos-
simus Zjegius, et .. possumus libri — 24 illie ut T ». 2, illi AG —

29 sum g, is AG — 31 uero G, uere A.

10

15

20

25

30

et

10

má
ce

2(

-

30

VI. 9, 39—86. 3, 1—8. 267

frequenter avertit et aliquando etiam reficit et a satietate
vel a fatigatione renovat. quanta sit autem in ea difficultas,
vel duo maximi oratores, alter Graecae, alter Latinae elo-
quentiae princeps, docent: nam plerique Demostheni facul-
tatem defuisse huius rei credunt, Ciceroni modum. nec
videri potest noluisse Demosthenes, cuius pauea admodum
dieta nec sane ceteris eius virtutibus respondentia palam
ostendunt, non displicuisse illi iocos, sed non contigisse.
noster vero non solum extra iudicia, sed in ipsis etiam
orationibus habitus est nimius risus adfectator. mihi quidem,
sive id recte iudico sive amore immodico praecipui in elo-
quentia viri labor, mira quaedam in eo videtur fuisse ur-
banitas. nam et in sermone cotidiano multa et in alter-
cationibus et interrogandis testibus plura quam quisquam
dixit facete, et illa ipsa, quae sunt in Verrem dicta trigidius,
aliis adsignavit et testimonii loco posuit, ut, quo sunt magis
vulgaria, eo sit credibilius, illa ab oratore non ficta, sed
passim esse iactata. utinamque libertus eius Tiro aut alius,
quisquis fuit, qui tres hac de re libros edidit, pareius dic-
torum numero indulsissent et plus iudicii in eligendis quam
in eongerendis studii adhibuissent: minus obiectus calumni-
antibus foret, qui tamen nune quoque, ut in omni eius in-
genio, facilius quod reici quam quod adici possit invenient.
adfert autem summam rei difficultatem primum, quod ridi-
culum dietum plerumque falsum est (ad hoc semper humile),
saepe ex industria depravatum, praeterea numquam honori-
ficum: tum varia hominum iudicia in eo, quod non ratione
aliqua, sed motu animi quodam nescio an Znenarrabili iudi-
eatur. neque enim ab ullo satis explicari puto, licet multi
temptaverint, unde risus, qui non solum facto aliquo dictove,
sed interdum quodam etiam corporis tactu lacessitur. prae-
terea non una ratione moveri solet: neque enim aeute tantum
ac venuste, sed stulte, iracunde timide dicta ac facta riden-
tur, ideoque anceps eius rei ratio est, quod a derisu non

roeul abest risus. habet enim, ut Cicero dicit, sedem in

eformitate aliqua et turpitudine, quae cum in aliis

35 de Orat. 2, 58, 236

4 princeps M, principes AG — 5 huius G, huic A — 18 eius a,
eni (vel. eiu) A, eris G — 23 quod ed. Camp., quid AG — 25 ad add.
Burman — 285 inenarrabili Spalding, enarrabili libri — 32 una ratione
m. solet Zegiíus, ut narratione m, soleat /ibri.

10

11

12

13

14

15

16

268 QUINTILIANI INST. OR.

demonstrantur, urbanitas, cum in ipsos dicentes recidunt,
stultitia vocatur.

Cum videatur autem res levis et quae a scurris, mimis,
insipientibus denique saepe moveatur, famen habet vim
nescio an imperiosissimam et cui repugnari minime potest.
erumpit etiam invitis saepe, nec vultus modo ac vocis ex-
primit confessionem, sed totum corpus vi sua concutit. rerum
autem saepe, ut dixi, maximarum momenta vertit, ut cum
odium iramque frequentissime frangat. documento sunt iu-
venes Tarentini, qui multa de rege Pyrrho securius inter
cenam locuti, cum rationem facti reposcerentur et neque
negari res neque defendi posset, risu sunt et opportuno
ioco elapsi. namque unus ex iis 'immo', inquit, *nisi lagona
defecisset, occidissemus te', eaque urbanitate tota est invidia
criminis dissoluta.

Verum hoe, quidquid est, ut non ausim dicere carere
omnino arte, quia nonnullam observationem habet suntque
ad id pertinentia et a Graecis et a Latinis composita prae-
cepta, ita plane adfirmo, praecipue positum esse in natura
et in occasione. porro natura non tantum in hoc valet,
ut aeutior quis atque habilior sit ad inveniendum (nam id
sane doetrina possit augeri), sed inest proprius quibusdam
decor in habitu ac vultu, ut eadem illa minus alio dicente
urbana esse videantur. oecasio vero et in rebus est, tanta-
que eius vis, ut saepe adiuti ea non indocti modo, sed etiam
rustici salse dicant, et in eo, quid aliquis dixerit prior: sunt
enim longe venustiora omnia in respondendo quam in pro-
vocando. accedit diffieultati, quod eius rei nulla exercitatio
est, nulli praeceptores. itaque in conviviis et sermonibus
multi dicaces, quia in hoc usu cotidiano proficimus. oratoria
urbanitas rara, nec ex arte propria, sed ad hanc consuetu-
dinem commodata. nihil autem vetabat et componi materias
in hoc idoneas, ut controversiae permixtis salibus fingeren-
tur, vel res proponi singulas ad iuvenum talem exer-
citationem. quin ipsae illae (dicta sunt ae vocantur), quas
certis diebus festae licentiae dieere solebamus, si aulem
adhibita ratione fingerentur aut aliquid in his serium quoque

3 n scurris ed. Colon, ab scurris A, ab curris G. — 4 tamen
Regius, tum AG — 6 invitis Hegius, inuitus libri — 10 securius QG,
sequius A. — 26 que eius addidi, cuius t. v. est Spalding — 26 quid

aliquis Spalding (A). quis aliquid libri rell.

10

15

30

35

10

15

25

30

35

VI. 3, 9—91. 269

esset admixtum, plurimum poterant utilitatis adferre: quae
nunc iuvenum vel sibi ludentium exercitatio est.
Pluribus autem nominibus in eadem re vulgo utimur:

uae tamen si diducas, suam quandam propriam vim osten-
dant nam et urbanitas dicitur, qua quidem significari
video sermonem praeferentem in verbis et sono et usu
proprium quendam gustum urbis et sumptam ex conver-
satione doetorum tacitam eruditionem, denique eui contraria
sit rusticitas. venustum esse, quod cum gratia quadam et
venere dicatur, apparet. salsum in consuetudine pro ridi-
culo tantum aecipimus: natura non utique hoc est, quamquam
et ridicula esse oporteat salsa. nam et Cieero omne, quod
salsum sit, ait esse Átticorum, non quia sunt maxime ad
risum compositi, et Catullus, eum dicit:

nulla est in corpore mica salis,
non hoe dieit, nihil in corpore eius esse ridiculum. salsum
igitur erit, quod non erit insulsum, velut quoddam simplex
orationis condimentum, quod sentitur latente iudicio velut
palato, excitatque et a taedio defendit orationem. sales enim,
ut ille in cibis paulo liberalius adspersus, si tamen non sit
immodieus, adfert aliquid propriae voluptatis, ita hi quoque
in dieendo habent quiddam, quod nobis faciat audiendi
sitim. facetum quoque non tantum circa ridieula opinor
consistere: neque enim diceret Horatius, facetum carminis
genus natura concessum esse Vergilio. decoris hane magis
et excultae cuiusdam elegantiae appellationem puto. ideoque
in epistulis Cicero haec Bruti refert verba: ne illi sunt
pedes faceti ac delicatius ingredienti molles. quod
convenit cum illo Horatiano:

molle atque facetum Vergilio —
iocum vero id accipimus, quod est contrarium serio: nam
et fingere et terrere et promittere interim ioeus est. diea-
citas sine dubio a dicendo, quod est omni generi commune,
ducta est, proprie tamen significat sermonem «cum risu
aliquos incessentem. ideo Demosthenen urbanum fuisse
dicunt, dicacem negant.

12 Orat. 26, 90 — 14 c. 86, 4 — 24 et 29 Sat. 1, 10, 44 — 27 ex
epist. inc. fr. 2 H.

19 sales enim Spalding, sane tamen libri — 24 carminis ed. Ald.
cateminis ÀÁ, catominus Q — 28 delicatius i. molles ed. Lond. 1641
deliciis i. mollius (molles T 7. 2) libri — 32 et fingere edd. vett., effin-
gere libri.

17

20

22

23

924

26

21

28

270 QUINTILIANI INST. OR.

Proprium autem materiae, de qua nunc loquimur, est
ridiculum, ideoque haec tota disputatio a Graecis z9?
ytAo(ov inscribitur. eius prima divisio traditur eadem, quae
est omnis orationis, ut sit positum in rebus ae verbis. usus
autem maxime friplex: aut enim ex aliis risum petimus
aut ex nobis aut ex rebus mediis. aliena aut reprehendimus
aut refutamus aut elevamus aut repercutimus aut eludimus.
nostra ridicule indicamus et, ut verbo Ciceronis utar, dicimus
aliqua subabsurda. namque eadem, quae, si imprudentibus
excidant, stulta sunt, si simulamus, venusta ereduntur. ter-
tium est genus, ut idem dieit, in decipiendis expectationibus,
dietis aliter aecipiendis eeteris, quae neutram personam con-
tingunt ideoque a me media dicuntur. item ridieula aut facimus
aut dicimus. facto risus conciliatur interim admixta gravitate,
ut M. Caelius praetor, cum sellam eius eurulem consul
Isauricus fregisset, alteram posuit loris intentam, dieebatur
autem consul a patre flagris aliquando eaesus: interim sine
respeetu pudoris, ut in illa pyxide Caeliana, quod neque
oratori neque ulli viro gravi convenit. idem autem de vultu
gestuque ridiculo dietum sit: in quibus est quidem summa
gratia, sed maior, cum captare risum non videntur: nihil
enim est iis, quae sicut salsa dicuntur, insulsius. quamquam
autem gratiae plurimum dicentis severitas adfert, fitque
ridieulum id ipsum, quod qui dicit illa, non ridet, est tamen
interim et adspectus et habitus oris et gestus non inurbanus,
cum iis modus contingit. id porro, quod dieitur, aut est
laseivum et hilare, qualia A. Galbae pleraque, aut contu-
meliosum, qualia nuper luni Bassi, aut asperum, qnalia
Cassi Severi, aut lene, qualia Domiti Afri. refert, his ubi
quis utatur. nam in convietibus et cotidiano sermone lasciva
humilibus, hilaria omnibus convenient. laedere numquam
velimus, longeque absit illud propositum, potius amicum
quam dietum perdendi. in hac quidem pugna forensi malim
mihi lenibus uti licere. nonnumquam et contumeliose et

aspere dicere in adversarios permissum est, cum accusare :

8 de Orat. 2, 71, 289 — 15 p. Cael. ?9, 69

5 triplex ed. Colon. 1521 in marg., simplex libri — 6 aut Zegius,
autem AG — 58 ridicule Regius, ridicula /ibri — 17 flagris T m. 2, fragis
AG — 18 quod S, quo AG — 19 de ed. Camp., sed. libri — 22 sicut
Gesner, düt G, dicenti A — 31 laedere Rollin, ludere libri — 33 perdendi
Muretus, perdidi libri — forensi Hegius, forensium libri.

1]

25

50

2n

e

*"
*

x5

10

30

35

VI. 3, 22—33. 271

etiam palam et caput alterius iuste petere concessum sit.
sed hie quoque tamen inhumana videri solet fortunae in-
seetatio, vel quod culpa earet vel quod recidere etiam in
ipsos, qui obiecerunt, potest. primum itaque considerandum
est, et quis et in qua eausa et apud quem et in quem et
quid dicat. oratori minime convenit distortus vultus gestusque,
quae in mimis rideri solent. dicaeitas etiam seurrilis et
scaeniea huie personae alienissima est: obscenitas vero non
a verbis tantum abesse debet, sed etiam a significatione.
nam si quando obici potest, non in ioco exprobranda est.
oratorem praeterea ut dicere urbane volo, ita videri ad-
fectare id plane nolo. quapropter ne dicet quidem salse,
quotiens poterit, et dictum potius aliquando perdet quam
minuet auctoritatem. nec aceusatorem autem atroci in causa
nee patronum in miserabili iocantem feret quisquam. sunt
etiam iudiees quidam tristiores quam ut risum libenter
patiantur. solet interim aecidere ut id, quod in adversarium
dicimus, aut in iudicem conveniat aut in nostrum quoque
litigatorem, quamquam aliqui reperiuntur, qui ne id quidem,
quod in ipsos recidere possit, evitent. quod fecit Longus
Sulpicius, qui, eum ipse foedissimus esset, ait eum, contra
quem iudicio liberali aderat, ne faciem quidem habere liberi
hominis: eui respondens Domitius Afer 'ex tu? inquit,
'animi sententia, Longe, qui malam faciem habet,
liber non est?' vitandum etiam, ne petulans, ne superbum,
ne loco, ne tempore alienum, ne praeparatum et domo ad-
latum videatur quod dieimus: nam adversus miseros, sieut
supra dixeram, inhumanus est iocus. sed quidam ita sunt
receptae auctoritatis ac notae verecundiae, ut nocitura sit
in eos dicendi petulantia: nam de amicis iam praeceptum

est. illud non ad oratoris consilium, sed ad hominis pertinet: :

lacessat hoec modo, quem laedere sit periculosum, ne aut
inimieitiae graves insequantur aut turpis satisfactio. male
etiam dieitur, quod in plures convenit, si aut nationes totae
incessantur aut ordines aut condicio aut studia multorum.

ea, quae dicet vir bonus, omnia salva dignitate ac vere- :

cundia dicet: nimium enim risus pretium est, si probitatis
impendio constat.

8 recidere Zegius, redire libri — 10 ioco Spalding (a), loco A.G
— 21 ait Spalding (A Q), aut rell. — 23 tui Spalding, tu AG — 31 ad
oratoris Harster in ed, Ha!mii, adorat foris» A, ad orà fori G — 37 dicet
vdd. vett., decet libri,

30

31

o2
tU

272 QUINTILIANI INST. OR. "

Unde autem concilietur risus et quibus ex locis peti
soleat, difficillimum dicere. nam si species omnes persequi
velimus, nec modum reperiemus et frustra laborabimus.

36 neque enim minus numerosi sunt loci, ex quibus haec dieta,
quam illi, ex quibus eae, quas sententias vocamus, ducuntur, 5
neque alii nam hie quoque est inventio et elocutio, atque

37 ipsius eloeutionis vis alia in verbis, alia in figuris. risus
igitur oriuntur aut ex corpore eius, in quem dieimus, aut
ex animo, qui factis ab eo diectisque colligitur, aut ex his,
quae sunt extra posita: intra haec enim est omnis vituperatio: 10
quae si gravius posita sit, severa est, si levius, ridieula.
haec aut ostenduntur aut narrantur aut dicto notantur.

38 rarum est, ut oculis subicere eontingat, ut fecit C. Iulius:
qui, cum Helvio Manciae saepius obstrepenti sibi diceret,
iam ostendam qualis sis', isque plane instaret interrogatione, 15
qualem tandem se ostensurus esset, digito demonstravit
imaginem Galli in seuto Cimbrieo pictam, cui Maneía tum
simillimus est visus. tabernae autem erant circa forum ac

39 secutum illud signi gratia positum. narrare, quae salsa sint,
in primis est subtile et oratorium, ut Cicero pro Cluentio 20
narrat de Caepasio atque Fabricio aut M. Caelius de illa
D. Laeli collegaeque eius in provinciam festinantium con-
tentione. sed in his omnibus cum elegans et venusta ex-
igitur tota expositio, tum id festivissimum est, quod adicit
orator. nam et a Cicerone sie est Fabrici fuga illa condita: ?5

40 itaque cum callidissime se putaret dicere et cum
illa verba gravissima ex intimo artificio deprom-
psisset, respicite, iudices, hominum fortunas, respi-
cite C. Fabriei senectutem, cum hoe *respicite'
ornandae orationis causa saepe dixisset, respexit 30
ipse: at Fabricius a subselliis demisso capite
discesserat, et cetera, quae adiecit (nam est notus locus),
eum in re hoec solum esset, Fabricium a iudicio recessisse.

41 et Caelius eum omnia venustissime finxit, tum illud ultimum:
hie subseeutus quo modo transierit, utrum rati an 35
piscatorio navigio, nemo seiebat: Sieuli quidem,
ut sunt lascivi et dicaces, aiebant in delphino

13 Cic. de Orat. 2, 66, 266 — 20 cf. c. 21 — 25 p. Cluent. 21, 58

5 eae Hegius, eas libri — 14 mancipe et 17 manceps Ubri, corr.
Pighius — diceret iam ARegius, dicere etiam libri — 16 tandem Zegíus,
talem A Q.

ms Macs --. 5 12
1 |

10

tU
I

n2
Z'

30

VI. 3, 36—47. 2173

sedisse et sie tamquam Ariona transveetum. in nar-
rando autem Cicero consistere facetias putat, dicacitatem
in /aeiendo. mire fuit in hoc genere venustus Afer Domitius,
euius orationibus complures huius modi narrationes insertae
reperiuntur, sed dictorum quoque ab eodem urbane sunt
editi libri. illud quoque genus est positum non in hac veluti
iaculatione dietorum et inclusa breviter urbanitate, sed in
quodam longiore actu, quod de L. Crasso contra Brutum
Cieero in secundo de Oratore libro et aliis quibusdam locis
narrat. nam eum Brutus in accusatione Cn. Planei excitatis
duobus lectoribus ostendisset, contraria L. Crassum patronum
eius in oratione, quam de colonia Narbonensi abüarst
suasisse iis, quae de lege Servilia dixerat, tres exeitavit et
ipse lectores, iisque patris eius dialogos dedit legendos:
quorum cum in Privernati unus, alter in Albano, tertius in
Tiburti sermonem habitum complecteretur, requirebat, ubi
essent eae possessiones? omnes autem illas Brutus vendi-
derat, et tum paterna emaneupare praedia turpius habebatur.
similis in apologis quoque et quibusdam interim etiam
historiis exponendi gratia consequi solet.

Sed aeutior est illa atque velocior in urbanitate bre-
vitas. cuius quidem duplex forma est dieendi ae respondendi,
sed ratio communis in parte: nihil enim, quod in lacessendo
diei potest, non etiam in repercutiendo: at quaedam propria
sunt respondentium: illa etiam atque etam meditati adferre
solent, haec plerumque in altercatione aut in rogandis testibus
reperiuntur. cum áint autem loci plures, ex quibus dieta ridicula
dueantur, repetendum est mihi, non omnes eos oratoribus eon-
venire, in primis ex amphibolia, neque illa obscena, quae Atel-
lani e more eaptant, nee, qualia vulgo iactantur a vilissimo
quoque, conversa in maledictum fere ambiguitate: ne illa qui-
dem, quae Ciceroni aliquando, sed non in agendo exciderunt,
ut dixit, eum is candidatus, qui coqui filius habebatur, eoram
eo suffragium ab a//o peteret: 'ego quoque tibi favebo':

2 Orat. 26, 87 — 9 c. 55, 223

3 iaciendo Jegius, faciendo libri — 10 excitatis Pithoeus, ex libri
— 13 dixerat Hegius, dixerit libri — 23 parte edd. vet, partem libri —
25 illa etiam atque etiam meditati Spalding, ila etiam itaque concitati
AG — ?6 reperiuntur XNpalding, requiriuntur A. requiruntur G —
29 obscena Teuffel, obscura /ibsi — Atellani e Spalding, atellaniae A,
atelellanie G. — 54 alio Hejius, eo AG,
QUINTIL, ed. MEISTER, Vol. I. 18

43

43

4t

46

41

48

49

50

51

5?

53

54

55

2374 QUINTILIANI INST, OR. :

non quia excludenda sint omnino verba duos sensus signi-
ficeantia, sed quia raro belle respondeant, nisi eum prorsus
rebus ipsis adiuvantur, quare non hoe modo paene et ipsum
seurrile Ciceronis est in eundem, de quo supra dixi, Tai
ricum: miror quid sit, quod pater tuus, homo con-
stantissimus, te nobis varium reliquit. sed illud ex
eodem genere praeclarum: cum obiceret Miloni aceusator
in argumentum faetarum Clodio insidiarum, quod Bovillas
ante horam nonam devertisset, ut expectaret, dum Clodius
a villa sua exiret, et identidem interrogaret, quo tempore
Clodius occisus esset, respondit 'sero', quod vel solum suf-
fieit, ut hoc genus non totum repudietur. nec plura modo
signifieari solent, sed etiam diversa, ut Nero de servo pes-
simo dixit: nulli plus apud se fidei haberi, nihil ei neque
oeclusum neque signatum esse' pervenit res usque ad
aenigma, qua/e est Ciceronis in Plaetorium Fontei accu-
satorem, euius matrem dixit, dum vixisset, ludum,
ostquam mortua esset, magistros habuisse. dice-
butur autem, dum vixit, infames feminae convenire ad
eam solitae, post mortem bona eius venierant. quamquam
hie *ludus' per translationem dietum est, *magistri' per am-
biguitatem. in metalepsin quoque cadit eadem ratio dictorum,
ut Fabius Maximus, ineusans Awgusti congiariorum, quae
amieis dabantur, exiguitatem, heminaria esse dixit: nam
congiarium commune liberalitatis atque mensurae, a mensura
ducta imminutio es! rerum. haec. tam frigida, quam est
nominum fictio adieetis, detractis, mutatis litteris, ut Aci-
seulum, quia esset paetus, *Paeiseulum', et Placidum nomine,
quod is acerbus natura esset, *Acidum', et Tullium, cum fur
esset, "lollium' dietos invenio. sed haec eadem genera
commodius in rebus quam in nominibus respondent. Afer
enim venuste Manlium Suram, multum in agendo discur-
santem, salientem, manus iactantem, togam deicientem et
reponentem, non agere dixit, sed satagere. est enim
dietum per se urbanum é/(satagere', etiam si nulla subsit
alterius verbi similitudo. fiunt et adiecta et detraeta ad-
spiratione et divisis coniunctisve verbis similiter saepius

4 ex inc. orantt. fr. 5 H. — 13 Cic. de Orat. 2, 61, 245

16 quale Hegius, quae lióri — 93 Augusti Zegius, anguste A G —
24 heminaria Ztegius, heminariam /ihri — 25 imminutio est BHegius, in
minnutione A G.

19

15

25

30

35

dmm

10

15

20

25

30

VI. 8, 48—61. 215

frigida, aliquando tamen recipienda. eademque condicio est
in lis, quae a nominibus trahuntur. multa ex hoc genere
Cieero in Verrem, sed ut ab aliis dicta: modo futurum
ut omnia verreret, eum diceretur Verres, modo Her-
euli, quem expilaverat, molestiorem apro Erymanthio
fuisse, modo malum sacerdotem, qui tam nequam
verrem reliquisset, quia Sacerdoti Verres suecesserat.

praebet tamen aliquando occasionem quaedam felicitas hoe 5

quoque bene utendi, ut pro Caecina Cicero in testem Sex.
Clodium Phormionem, nee minus niger, inquit, nec
minus eonfidens quam est ille Terentianus Phormio.

Aeriora igitur sunt et elegantiora quae trahuntur ex
vi rerum. in lis maxime valet similitudo, si tamen ad
aliquid inferius leviusque referatur: qua/ia veteres illi ioca-
bantur, qui Lentulum *'Spintherem' et Scipionem "Sera-
pionem' esse dixerunt. sed ea non ab hominibus modo
petitur, verum etiam ab animalibus, ut nobis pueris Iunius

Dassus, homo in primis dieax, 'asinus albus' vocabatur. et

Sarmentus seu P. Blessius lulium, hominem nigrum et
maerum et pandum, *fibulam ferream' dixit. quod nunc
risus petendi genus frequentissimum est. adhibetur autem
similitudo interim palam, interim /nseri solet parabolae:
cuius est generis iud Augusti, qui militi libellum timide
porrigenti, ^noli', inquit, (tamquam assem elephanto des.
sunt quaedam veri similia: unde Vatinius dixit hoc dictum,
cum reus agente in eum Calvo frontem candido sudario
tergeret idque i ipsum accusator in invidiam vocaret, *quamvis
reus sum', inquit, *et panem tem candidum edo.' adhue est
subtilior illa ex simili translatio, eum, quod in alia re fieri
solet, in aliam mutuamur. ea dicatur sane fietio, ut Chry-
sippus, eum in triumpho Caesaris eborea oppida essent
translata et post dies paucos Fabi Maximi lignea, *thecas
esse oppidorum Caesaris dixit. et Pedo de myrmillone,
qui retiarium eonsequebatur nee feriebat, 'vivum', inquit.

3 4, 43, 05 — 6 1, 46, 121 — 10 p. Caec. 10, ?7

9 genere add, Spalding — 4 diceretur Regius (A), diceretur ei rel/.
— Db quam ad4. A G ante apro, om. alii — * Sacerdoti Verres ed Ald..
sacerdo .. uerris A, sacerdos uerri G — 14 qualia Spa!/ding, quae iam libri
— 15 Serapionem Zegius, serationem A, serationem G — 22 inseri F»;jius,
:erio libri — 923 illud Halm, om. A G, id T 5 2 — 25 verisimilia ed4.,
"irnsimilia A, uisimilia re//. — 28 panem item Zaupt, parentem /ibri,
18*

59

61

66

b65

| an
»" "

276 QUINTILIANI INST. OR.

'eapere vult'. iungitur amphiboliae similitudo, ut a L. Galba,
qui pilam neglegenter petenti, 5sic', inquit, 'petis, tamquam
Caesaris eandidatus'. nam illud *petis' ambiguum est, securitas
sunilis. quod hactenus ostendisse satis est. ceterum frequen-
tissima aliorum generum cum aliis mixtura est, eaque
optima, quae ex pluribus eonstat. eadem dissimilium ratio
est. hinc eques Romanus, ad quem in spectaeulis bibentein
eum misisset Augustus, qui ei diceret 'ego si prandere volo,
domum eo': 'tu enim', inquit, fnon times ne locum perdas'.
ex contrario non una species. neque enin eodem modo
dixit Augustus praefeeto, quem cwm ignominia mittebat,
subinde interponenti precibus *quid respondebo patri meo?'
'die me tibi displieuisse', quo Galba paenulam roganti 'non
pessum commodare, domi maneo', cum cenaeulum eius
perplueret. tertium adhuc illud, si quidem, ut ne auctorem
ponam, verecundia ipsius facit: 'libidinosior es quam ullus
spado', quo sine dubio et opinio decipitur, sed ex econtrario.
et hoe ex eodem loeo est, sed nulli priorum simile, quod
dixit M. Vestinus, eum ei nuntiatum esset « « necatum esse

aliquando desinet putere'. sed onerabo librum exemplis :

similemque iis, qui risus gratia componuntur, efficiam, si
persequi voluero singula veterum.

Ex omnibus argumentorum locis eadem occasio est.
nam et finitione usus est Augustus de pantomimis duobus,
qui alternis gestibus contendebant, cum eorum alterum
saltorem dixit, alterum interpellatorem, et partitione Galba,
eum paenulam roganti respondit: 'ínon pluit, non opus est
tibi: si pluet, ipse utar. proinde genere, specie, propriis,
differentibus, iugatis, adiunetis, consequentibus, anteceden-

tibus, repugnantibus, eausis, effectis, comparatione parium, :

maiorum, minorum similis materia praebetur, sicut in tropos

! quoque omnes cadit. an non plurima per hyperbolen dieuntur?

qua/e refert Cieero de homine praelongo, caput eum ad
fornicem Fabium offendisse, et quod P. Oppius dixit

de genere Lentulorum, cum adsidue minores parentibus :

liberi essent, naseendo interiturum. quid ironia? nonne

33 de Orat. 2, 66, 267

11 cum add. Burmaa — 15 si quidem T m. 2, si quod AG —
19 necatum esse add. Spabllin; -— 90 sed addidi — 28 pluet Schen£l,
pluit /ibri — 32 per hyperbolen add. Regius — 33 quale Ztegius, quod A G
— 396 interiturum Gesner, interit utramque G, interitturumque A.

10

15

"m:

10

20

t2
Ca

80

pu
UI

-

cd ,

[ov]
-)
-

VI. 3, 63— 75.

etiam quae severissime fit, ioci prope genus est? qua urbane
usus est Afer, cum Didio Gallo, qui provineiam ambitio-
sissime petierat, deinde, impetrata ea, tamquam coactus
querebatur, fage', inquit, aliquid et rei publieae eausa e/abora'.
quaque Cicero lusit, cum Vatini morte nuntiata, cuius
parum eertus dieebatur auetor, 'interim', inquit, *usura fruar'.
idem per allegoriam M. Caelium, melius obicientem erimina
quam defendentem, bonam dextram, malam sinistram habere
dieebat. emphasi A. Villius dixit, Tferrum in Tuceium
ineidisse. figuras quoque mentis, quae GoyQuere Oucvofrcg
dieuntur, res eadem recipit omnes, in quas nonnulli divise-
runt species dictorum. nam et interrogamus et dubitamus
et adfirmamus et minamur et optamus, quaedam ut mise-
rantes, quaedam ut irascentes dieimus. ridiculum est autem
omne, quod aperte fingitur. stulta reprehendere facillimum
est, nam per se sunt ridicula, sed rem urbanam facit aliqua
ex nobis adiectio. stulte interrogaverat exeuntem de theatro
Campatium Titius Maximus, an spectasset? fecit Campatius
dubitationem eius stultiorem dicendo: non, sed in orchestra
pila lusi.'

Refutatio cum sit in negando, redarguendo, defendendo,
elevando, ridieule negavit Manius Curius: nam, cum eius
accusator in sipario omnibus loeis aut nudum eum in nervo
aut ab amicis redemptum ex alea pinxisset, 'ergo ego!
inquit, numquam vici. redarguimus interim aperte, ut Cieero
Vibium Curium multum de annis aetatis suae mentientem,
'tum ergo, cum una declamabamus, non eras natus', interim
et simulata adsensione, ut idem Fabia Dolabellae dicente
triginta se annos habere, *verum est', inquit, (nam hoc illam
iam viginti annis audio. belle interim subicitur pro eo,
quod neges, aliud mordacius, ut Iunius Bassus, querente
Domitia Passieni, quod ineusans eius sordes caleeos eam
veteres diceret vendere solere, (non mehercule', inquit, *hoc
umquam dixi, sed dixi emere te solere'. defensionem imitatus
est eques Romanus, qui obicienti Augusto, quod patrimonium
comedisset, *meum', inquit, *putavi'. elevandi ratio est duplex,
nt aut nimiam quis laetantiam minuat, quem ad modum

1 severissime Spalding, siuerissime A, sit uerissime G — 4 causa
elabora edd. vet/,, causam et abora A, causam et labora G. — 5 quaque
edd. vett, quoque libri — 15 apete T m. 2, aparte AG — 15 fecit
Badius, facit !ihri — 19 non add, Regius — 98 dicente Spabiug, dicenti

libri — 31 nimiam q. Deffner in ed. Ialmii, ueniam q. aut Jibi.

11

| m

8 QUINTILIANI INST. OR.

-

-4

t

C. Caesar Pomponio ostendenti vulnus ore exceptum in
seditione Sulpiciana, quod js se passum pro Caesare
pugnantem gloriabatur, numquam fugiens respexeris', inquit:
aut erimen obieetum, ut Cicero obiurgantibus, quod sexa-
genarius Publilíiam virginem duxisset, 'cras mulier erit',

76 inquit. hoe genus dicti consequens voeant Duo atque
est ili simile, quod Cicero Curionem, semper ab excusatione
aetatis ineipientem, facilius eotidie prooemium habere

77 dixit, quia ista natura sequi et cohaerere videantur. sed
elevandi genus est etiam eausarum relatio, qua Cieero est 10
usus in Vatinium. qui pedibus aeger, eum vellet videri
commodioris valetudinis faetus et diceret, se iam bina milia
passuum ambulare, 'dies enim', inquit, "longiores sunt. et
Augustus nuntiantibus Terraconensibus, palmam in ara eius
enatam, (apparet, inquit, (quam saepe accendatis'. transtulit 15

78 crimen Cassius Severus: nam eum obiurgaretur a praetore,
quod advocati eius L. Varo Epieurio, Caesaris amico, con-
vicium fecissent, 'nescio', inquit, *qui convieiati sint, et puto
Stoicos fuisse.

Repereutiendi multa sunt genera, venustissimum, quod 29
etiam similitudine aliqua verbi adiuv: atur, ut Trachalus dicenti
Suelio 'si hoe ita est, is in exilium', (si non est ita, redis'

79 inquit. elusit Cassius Severus obiciente quodam, quod ei
domo sua Proeuleius interdixisset, respondendo, 'numquid
ergo illue aeeedo?' sed eluditur et ridiculum ridieulo, ut $5
divus Augustus, cum ei Galli torquem aureum centum
pondo dedissent, et Dolabella per iocum, temptans tamen
loei sui eventum, dixisset, *imperator, torque me dona':

80 *malo', inquit, 'te eivica donare: mendacium quoque men-
dacio, ut Galba, dicente quodam, viectoriato se uno in 30
Sicilia quinque pedes longam murenam emisse: 'nihil', inquit,
'mirum: nam ibi tam longae nascuntur, ut iis piseatores

81 pro restibus /antur. eontraria est neganti confessionis
simulatio, sed ipsa quoque multum habet urbanitatis — sie
Afer, eum ageret contra libertum Claudi Caesaris et ex 35
diverso quidam condicionis eiusdem, cuius erat litigator,
exelamasset: (praeterea tu semper in libertos Caesaris dicis':
'nee mehereule', inquit, quidquam proficio'. eui vieinum est

et

5 lubliliam e. €amp.. publi... A, publicam G — 7 est eddidi —
21 Tracbalus Burman, trachalatus A, trachallatus G. — 25 sed. Spa!ding.
sic /ibri — 30 victoria'o Hegius (A^, uictoria id Q — 33 utantur Zegius,

eingantur A, cingatur G.

10

20

30

VI. 3, 16—87. 279

non negare quod obicitur, eum et [id] palam falsum est et
inde materia bene respondendi datur, ut Catulus dicenti
Philippo, quid latras? 'furem video', inquit. in se dicere non
fere est nisi scurrarum et in oratore utique minime pro-
babile, quod fieri totidem modis quot in alios potest:
ideoque hoe, quamvis frequens sit, transeo. illud vero,
etiam si ridieulum est, indignum tamen est homine /iberali,
quod aut turpiter aut potenter dieitur: quod fecisse quendam
scio, qui humiliori libere adversus se loquenti, *eolaphum',
inquit, «tibi ducam et formulam seribes, quod eaput durum
habeas. hie enim dubium est, utrum ridere audientes an
indignari debuerint.

Superest genus decipiendi opinionem aut dicta aliter
intellegendi, quae sunt in omni hac materia vel venustissima.
inopinatum et a lacessente poni solet, quale est, quod refert
Cieero: quid huie abest nisi res et virtus? aut illud
Afri: homo in agendis eausis optime vestitus: et in
oecurrendo, ut Cicero audita falsa Vatini morte, eum obvium
libertum eius interrogasset 'reetene omnia?' dicenti recte,
'mortuus est?' inquit. plurimus autem circa simulationem
et dissimulationem risus est, quae sunt vicina et prope
eadem, sed simulatio est certam opinionem animi sul imi-
tantis, dissimulatio aliena se parum intellegere fingentis.
simulavit Afer, cum in eausa subinde dicentibus, Celsinam
de re cognovisse, quae erat potens femina: 'quis est', inquit,
'iste?' Celsinam enim videri sibi virum finxit. dissimulavit
Cieero, eum Sex. Annalis testis reum laesisset, et instaret
identidem aceusator *die, M. "Tulli, si quid potes de
Sexto Annali: versus enim dieere coepit de libro Enni
annali sexto

quis potis ingentis causas evolvere belli?
eui sine dubio frequentissimam dat occasionem ambiguitas,
ut Cascellio, qui eonsultatori dieenti (navem dividere volo',
*perdes', inquit. sed averti intelleetus et aliter solet, cum ab
asperioribus ad leniora defleetitur: ut qui interrogatus,

2 Cic. de Orat. 2, 54, 220 — 16 ib. 2, 70, 281 — 30 v. 176 —
85 Cic. de Orat. ?, 68, 275

1 liberali edd. vet/., tolerabili ^ri — 13 opinionem Ziegivs, opinione
libri — 21 et dissimulationem add, Hegius — 25 cognovisse Burman (A),
cognouisset G. — 28 accusator ei Die Marce Tulli /egius, ei del. Halm,

accusatodi m, tullius A G — si quid Helm, inquid A G.

82

83

84

85

86

81

280 QUINTILIANI INST. OR.

quid sentiret de eo, qui in adulterio deprehensus esset,

88 tardum fuisse respondit. ei confine est, quod dieitur per
suspieionem: quale illud apud Ciceronem querenti, quod
uxor sua ex fico se suspendisset, (rogo des mihi surculum
ex illa arbore, ut inseram': intellegitur enim quod non

89 dicitur. et hercule omnis salse dicendi ratio in eo est, ut
aliter, quam est rectum verumque, dicatur: quod fit totum
fingendis aut nostris aut alienis persuasionibus aut dicendo,

90 quod fieri non potest. aliena finxit Iuba, qui querenti, quod
ab equo suo esset adspersus, 'quid? tu', inquit, *mne Hippo-
centaurum putas? sua C. Cassius, qui militi sine gladio
decurrenti, heus, commilito, pugno bene uteris', inquit. et
Galba de piscibus, qui eum pridie ex parte adesi et versati
postera die adpositi essent, 'festinemus, alii subcenant,
inquit. tertium illud Cicero, ut dixi, adversus Curium: fieri
enim certe non poterat, ut, eum declamaret, natus non esset.

91 est et illa ex ironia fictio, qua usus est C. Caesar. nam
cum testis diceret, a reo femina sua ferro petita, et esset
facilis reprehensio, cur illam potissimum partem corporis
vulnerare voluisset: (quid enim faceret', inquit, (eum tu

92 galeam et lorieam haberes?' vel optima est simulatio contra
simulantem, qualis illa Domiti Afri fuit. vetus habebat
testamentum, et unus ex amieis recentioribus, sperans
aliquid ex mutatione tabularum, falsam fabulam intulerat,
consulens eum, an primipilari seni am testato rursus sua-
deret ordinare suprema iudicia, 'noli', inquit, facere: offen-
dis illum'.

93 Iueundissima sunt autem ex his omnibus lenéía et, ut
sie dixerim, boni stomachi: ut Afer idem ingrato litigatori
conspectum eius in foro vitanti per nomenclatorem missum
ad eum, 'amas me', inquit, (quod te non vidi?" et dispen-
satori, qui cum reliqua non responderent, dicebat subinde
'non comedi: pane et aqua vivo': *passer redde quod debes.

94 quae vxo roO 5090s vocant. est gratus ?ocus, qui minus ex-

3 ib. 69, 278

2 ei Zegius, et libri — 9 aliena T m. 2, alienam A G — !3 adesi
Badius (A, adusti G. — 25 primipilari...suaderet Spa!/ding, primipilaris
enim intestator suaderet /ibri| — 25 lenia Zejiss, lenta AG — 99 Afer
idem ingrato Spalding (Afer ingrato 7legius), aper iadem igrato A, aperiam
de migrato G. — 32 responderent Sa/masius (ad Spartiani Hadr. c. 7),
responderet /iri — 33 vivo Jlaupt, bibo libri — $4 iocus Zegius, locus libri.

10

15

20

25

20

80

VI. 3, S8— 99. 281

probrat quam potest, ut idem dicenti candidato 'semper
domum tuam eoluí, cum posset palam negare, 'eredo',
inquit, et verum est'. interim de se dicere ridieulum est:
et, quod in alium si absentem diceretur, urbanum non erat,

quoniam ipsi palam exprobratur, movet risum: quale :

Augusti est, cum ab eo miles nescio quid improbe peteret
et veniret contra Marcianus, quem suspieabatur et ipsum
aliquid iniuste rogaturum: 'non magis' inquit, *faciam,
commilito, quod petis, quam quod Marcianus a me peti-
turus est.'

Adiuvant urbanitatem et versus commode positi, seu
tot? ut sunt (quod adeo facile est, ut Ovidius ex tetrastichon
Maeri carmine librum in malos poetas composuerit), quod
fit gratius, s) qua etiam ambiguitate conditur: ut Cieero in
Lartium, hominem callidum et versutum, cum is in quadam
causa suspectus esset: |

nisi sí qua Ulixes lintre evasit Lártius:
seu verbis ex parte mutatis, ut in eum, qui, eum antea
stultissimus esset habitus, post acceptam hereditatem primus
sententiam rogabatur:

hereditas est, quam vocant sapientiam
pro illo felicitas est: seu fieti notis versibus similes, quae
z«ooÓíc dieitur: et proverbia opportune aptata, ut homini
nequam lapso et ut adlevaretur roganti, 'tollat te qui non
novit'. ex historia etiam ducere urbanitatem eruditum est,
ut Cicero fecit, cum ei testem in iudicio Verris roganti
dixisset Hortensius 'non intellego haec aenigmata', 'atqui
debes', inquit, 'eum Sphingem domi habeas': aceeperat
autem ille a Verre Sphingem aeneam magnae pecuniae.

Subabsurda illa constant stulti simulatione, quae, nisi
fingantur, stulta sunt: ut, qui mirantibus, quod humile
eandelabrum emisset, 'pransorium erit', inquit. sed illa
similia absurdis sunt acria, quae tamquam sine ratione dicta

17 Trag. inc. fr. XLVII p. 211 R. — 21 Comic. incert. fr. XXXV
p. 120 R.

4 diceretur Obrecht, diceret libri — $1 et add Spalding — 192 toti
FReqivs, tot !ibri — 15 Lartium Bonnel!l, artium G, tertium A. — 17 nisi
si Spalding (A G) — lintre evasit Spalding, interuasit //hri — Lartius *pal-
ding et A. lercius G — 22 felicitas a, falicitas A, facilitas G — 5 ducere
ed. Camp, docere AG — 30 stulti simulatione Spa!ding, stultissimi
imitatione et A G.

98

99

160

101

102

1038

104

105

282 QUINTILIANI INST. OR.

feruntur: ut servus Dolabellae, eum interrogaretur, an
dominus eius auctionem proposuisset, *domum', inquit, *ven-
didit. deprehensi interim pudorem suum ridiculo aliquo
explicant: ut, qui testem dicentem se a reo vulneratum
interrogaverat, an cicatrieem haberet, cum ille ingentem in
femine ostendisset, *latus', inquit, foportuit'. contumelüs quoque
uti belle datur: ut Hispo obicienti acerba crimina accu-
satori, *me ez te metiris', inquit. et Fulvius propinquus legato
interroganti, an in tabulis, quas proferebat, chirographus
esset, 'et verus', inquit, *domine'.

Has aut accepi species aut inveni frequentissimas, ex
quibus ridieula ducerentur: sed repetam necesse est in-
finitas esse tam salse dieendi quam severe, quas praestat
persona, locus, tempus, casus denique, qui est maxime
varius. itaque haee, ne omisisse viderer, attigi: illa autem,
quae de usu ipso et modo iocandi complexus sum, audeo
confirmare plane esse necessaria.

His adieit Domitius Marsus, qui de urbanitate diligen-
tissime scripsit, quaedam non ridicula, sed cuilibet seve-
rissimae orationi convenientia eleganter dicta et proprio
quodam lepore iucunda: quae sunt quidem urbana, sed
risum tamen non habent. neque enim ei de risu, sed de
urbanitate est opus institutum, quam propriam esse nostrae
civitatis et sero sie intellegi coeptam, postquam urbis

appellatione, etiam si nomen proprium non adiceretur, :

Romam tamen aecipi sit receptum. eamque sic finit: urba-
nitas est virtus quaedam in breve dictum eoacta
et apta ad delectandos movendosque homines in
omnem adfectum animi, maxime idonea ad resi-
stendum vel lacessendum, prout quaeque res aut
persona dh cui si brevitatis exceptionem detra-
xeris, omnes orationf3 virtutes complexa sit. nam si constat
rebus et personis, quod in utrisque oporteat dicere, per-
fectae eloquentiae est. eur autem brevem esse eam voluerit,
nescio, cum idem in eodem libro dicat fuisse in multis
narrandi urbanitatem. urbanum paulo post ita finit, Catonis,

5 oportuit . contumeliis Zad?u*, oportuit umis AG — 7 »bicienti
bis «4. Jens., obicientibus /ibri — acerba e. Camp., ardore libri, for!. nefaria
— s" me ex te metiris 7j"'/mann, mentis A G, mentiris T m. 2 — 16 andeo
confirmare plane esse Mari, adeo infirmarem p. G, ideo infirmare A —
35 cum idem //a/m, cum idem /cuidem G) ad quem A G — fuisse Spat-
ding, fuisse et libri — 36 urbanum add. Jal.

Qt

10

15

30

30

35

c F
- v: "

10

20

30

VI. 3, 100—111. 283

ut ait, opinionem secutus; urbanus homo erit, cuius
multa bene dieta responsaque erunt, et qui in
sermonibus, circulis, conviviis, item in contionibus,
omni denique loco ridicule commodeque dicet.
risus erit, quandocumque haee faciet orator. quas
si recipimus finitiones, quidquid bene dicetur, et urbane
dieti nomen accipiat. ceterum illi qui hoe proposuerat,
consentanea fuit illa divisio, ut dictorum urbanorum alia
seria, alia iocosa, alia media faceret: nam est eadem
omnium bene dietorum. verum mihi etiam iocosa quaedam
videntur posse non satis urbane referri. nam meo quidem
iudicio illa est urbanitas, in qua nihil absonum, nihil agreste,
nihil inconditum, nihil peregrinum neque sensu neque verbis
neque ore gestuve possit deprehendi, ut non tam sit in
singulis dietis quam in toto colore dieendi, qualis apud
Graecos &étrrixiGuóo idle redolens Athenarum proprium
saporem. ne tamen iudicium Marsi, hominis eruditissimi,
subtraham, seria partitur in tria genera, honorifieum, con-
tumeliosum, medium. et honorifici ponit exemplum Ciceronis
pro Q. Ligario apud Caesarem: qui nihil soles obli-
visei nisi iniurias, et eontumeliosi, quod Attico scripsit
de Pompeio et Caesare: habeo quem fugiam, quem
sequar non habeo, et medii, quod &zog9eyuarixóv
vocatur, et est Zn Catilinam, cum dixit: neque gravem
mortem aeecidere viro forti posse nec immaturam
consulari neque miseram sapienti. quae omnia sunt
optime dicta, sed cur proprie nomen urbanitatis accipiant
non video. quod si non totius, ut mihi videtur, orationis
color meretur, sed etiam singulis dietis tribuendum est,
illa potius urbana ex serio dixerim, quae sunt generis
eiusdem, ex quo ridieula dueuntur gt tamen ridieula non
sunt, u£ de Pollione Asinio seriis ioeisque pariter aceom-
modato dictum est, esse eum omnium horarum, et de
actore facile dicente ex tempore, ingenium eum in numerato
habere: etiam Pompei, quod refert Marsus, in Ciceronem
diffidentem partibus, (transi ad Caesarem, me timebis'. erat

20 c. 12, 35 — 20 ad Attic. 8S 75, 2 — ?4 4, 9, 3

5 quandocumque /7/e/m, quieumque /ibri —- 11 urbane T ». 2,
nrbana& AG — 16 redolens Zegiws, reddens libri — 24 vocatur Spaíding,
uocat /[ibri — in Catilinam Spalding, ita libri — dixit Hegivs, dixerit
libri — 30 urbana ex serio *Npaíding. urbe exerio G, urbana esse A —

31 ex add. Spalding — 32 ut add. Hegius,

106

107

108

109

110

111

11:

t2

284 QUINTILIANI INST. OR.

enim, si de re minore aut alio animo aut. denique non ab
ipso dietum fuisset, quod posset inter ridicula numerari.
etiam illud, quod Cicero Caerelliae scripsit reddens rationem,
eur illa C. Caesaris tempora tam patienter toleraret: haec
aut animo Catonis ferenda sunt aut Ciceronis
stomacho: stomachus enim ille habet aliquid ioco simile.
haec, quae monebam, dissimulanda mihi non fuerunt: in
quibus ut erraverim, legentes tamen non decepi. indieata et
diversa opinione, quam sequi magis probantibus liberum est.

De ?ltercatione.

IV. Altereationis praeeepta poterant videri tune
inehoanda, cum omnia, quae ad continuam orationem per-
tinent, peregissem, nam est usus eius ordine ultimus: sed
eum sit posita in sola inventione neque habere dispositionem
possit nee eloeutionis ornamenta magno opere desideret aut
eiren. memoriam et pronuntiationem laboret, prius quam
secundam quinque partium, hane, quae tota ex prima
pendet, traetaturus non alieno loco videor: quam seriptores
alii fortasse ideo reliquerunt, quia satis ceteris praeceptis
in hane quoque videbatur esse prospectum. constat enim
ex intentione ae depulsione, de quibus satis traditum est,
quia quidquid in actione perpetua cirea probationes utile
est, idem in hae brevi atque concisa prosit necesse est.
neque alia dieuntur in altercatione, sed aliter, aut inter-
rogando aut respondendo. cuius rei fere omnis observatio
in illo testium loco exeussa nobis est. tamen quia latius
hoe opus adgressi sumus neque perfectus orator sine hae
virtute dici potest, paululum impendamus huie quoque
peculiaris operae, quae quidem in quibusdam causis ad
vietoriam vel plurimum valet. nam ut in qualitate generali,
in qua rectene factum quid an contra sit quaeritur, perpetua
dominatur oratio, et quaestionem finitionis aetiones plerum-
que satis explieant et omnia paene, in quibus de facto
constat aut conieetura artificiali ratione colligitur: ita in 1is
eausis, quae sunt frequentissimae, quae vel solis extra
artem. probationibus vel mixtis continentur, asperrima in

3 in ep. deperdita fr. 1 H.

| non JHegius (A), nam G. — 7 monebam Z7/alm, mouebant /ibri
— 20 prospectum JHegiws, perfectum libri — 32 dominatur Zegius (A,
donatur G.

^1]

*

10

15

25

30

35

11]

16

20

V1. 3, 112. 4, 1—10. 285

*

hae parte dimiecatio est, nee alibi dixeris magis mucrone

pugnari. nam et firmissima quaeque memoriae iudicis in- à

euleanda sunt, et praestandum quidquid in actione pro-
misimus, et refellenda mendacia. nusquam est denique qui
cognoscit intentior. nec immerito quidam quamquam in
dieendo medioeres hae tamen altercandi praestantia merue-
runt nomen patronorum. at quidam litigatoribus suis illum
modo ambitiosum declamandi sudorem praestitisse contenti
eum turba laudantium destituunt subsellia pugnamque illam
deceretoriam imperitis ac saepe pullatae turbae relinquunt.
itaque videas alios plerumque /n iudiciis privatis ad actiones
advocari, alios ad probationem. quae si dividenda sunt
officia, hoe certe magis necessarium est, pudendumque dictu,
si plus litigantibus prosunt minores. in publieis certe iudieiis
vox illa praeconis praeter patronos ipsum, qui egerit, citat.

Opus est igitur in primis ingenio veloci ac mobili,
animo praesenti et aeri. non enim cogitandum, sed dieendum
statim est et prope sub eonatu adversarii manus exigenda.
quare cum in omni parte huiusce offieii plurimum faeit
totas non diligenter modo, sed etiam familiariter nosse causas,
tum in altereatione maxime necessarium est omnium per-
sonarum, instrumentorum, temporum, locorum habere notitiam:
alioqui et tacendum ert saepe et aliis subicientibus (plerum-
que autem studio loquendi fit fatue modo) aecedendum: quo
nonnumquam aecidit, ut nostra eredulitate aliena stultitia

erubescamus. neque iam cum his ipsis monitoribus clam res :
fit: quidam faciunt ut dea quoque rixenfur. videas enim
Li

plerosque ira percitos exelamantes, ut iudex audiat contrarium
id esse, quod admoneantur, sciatque ille, qui pronuntiaturus
est in causa, malum quod tacetur. quare bonus altereator
vitio iracundiae careat: nullus enim rationi magis obstat
adfectus et fert extra causam plerumque et deformia con-
vicia facere ae mereri cogit et in ipsos nonnumquam iudiees
incitat. melior moderatio ac nonnumquam etiam patientia:

1 suis Hegius (A), uis GG. — 11 in add. Jali — iudiciis Zegins,
iusidiis A, iuridiis G — 18 statim ed. Camp., satim a, satis AG — 20 nosse
Regius, nos&x« nosse A, nos nosse G — 23 erit ed. Ald., est Iegius, ergo
libri — 24 fit add. Schenkl — 25 ut A, in G — 26 iam Madvig, tam
Libri — clam res fit. Spalding, clarescit libri — 27 ut add. Madvig —
«quoque rixentur Madvig, qua» rixemur AG — 29 admoneantur Zumpt,
admoneatur edd. vet., admoneant A G -- 32 fert Hejius (A G), fere rell.
— causam erc. Cass., causam et A G.

6

-]

-
-—

10

12

13

14

15

16

17

2586 . QUINTILIANI INST. OR.

neque enim refutanda tantum, quae ex contrario dicuntur,
sed contemnenda, elevanda, ridenda sunt, nec usquam plus
loei recipit urbanitas. hoe, dum ordo est et pudor: contra
turbantes audendum et impudentiae fortiter resistendum.
sunt enim quidam praeduri in hoc oris, ut obstrepant ingenti
clamore et medios sermones intereipiant et omnia tumultü
confundant, quos ut non imitari, sie acriter propulsare opor-
tebit, et ipsorum improbitatem retundendo, et iudices vel
praesidentes magistratus appellando frequentius, ut loquendi
vices serventur. non est res animi iacentis et mollis supra
modum frontis, fallitque plerumque, quod probitas vocatur,
quae est imbecillitas. valet autem in altercatione plurimum
acumen, quod sine dubio ex arte non venit: natura enim
non docetur, arte tamen adiuvatur. in qua praecipuum est
semper id in oculis habere, de quo quaeritur et quod
volumus efficere: quod propositum tenentes nec in rixam
ibimus nec eausae debita tempora conviciando conteremus
gaudebimusque, si hoc adversarius facit.

Omni tempore fere parata sunt meditatis diligenter,
quae aut ex adverso diei aut responderi a nobis possunt.
nonnumquam tamen solet hoe quoque esse artis genus, ut

uaedam in actione dissimulata subito in altereando pro-
ferantur: [est] inopinatis eruptionibus aut inewrsion? ex in-
sidiis factae simillimum. id autem tum faciendum est, cum

est aliquid, eui responderi non statim possit, potuerit autem, ?

si tempus ad disponendum fuisset. nam quod fideliter firmum
est, a primis statim actionibus adripere optimum est, quo
saepius diutiusque dieatur. illud vix saltem praecipiendum
videtur, ne turbidus et clamosus tantum sit altereator, et
quales fere sunt, qui litteras nesciunt. nam improbitas, licet
adversario molesta sit, iudici invisa est. nocet etiam diu
pugnare in iis, quae obtinere non possis. nam ubi vinci
necesse est, expedit cedere, quia, sive plura sunt, de quibus
quaeritur, facilior erit in ceteris fides, sive unum, mitior
solet poena inrogari verecundiae. nam culpam, praesertim
Dues inen pertinaciter tueri eulpa altera est.

Dum stat acies, multi res consilii atque artis est, ut
errantem adversarium trabas et ire quam longissime eogas,

2 contemnenda T s. 2, continenda AG — 3 hoc dum Spaldin?, hoc-
dium AG — ?*3 est inclusi — incursioni Gernhard, incisio AG —
30 fere edd., facti libri — 32 pugnare Hejius, pugna libri -— 34 res
Spalding, in re libri, fort. interim.

n —EÉEEEE

10

15

30

35

160

15

25

30

8b

VI. 4, 11—22. 5, 1..2. 987

ut vana interim spe exsultet. ideo quaedam bene dissimulantur
instrumenta: instant enim et saepe diserimen omne com-
mittunt, quod deesse nobis putant, et faciunt probationibus
nostris auctoritatem postulando. expedit etiam dare aliquid
adversario, quod pro se putet, quod adprehendens maius
aliquid eogatur dimittere: duas interim res proponere,
quarum utramlibet male sit eleeturus: quod in altercatione
fit potentius quam in actione, quia in illa nobis ipsi respon-
demus, in hae adversarium quasi confessum tenemus. est
in primis acuti videre, quo iudex dicto moveatur, quid
respuat: quod et vultu saepissime et aliquando etiam dieto
aliquo factove eius deprehenditur. et instare proficientibus
et ab iis, quae non adiuvent, quam mollissime pedem oportet
referre. faciunt hoe medici quoque, ut remedia proinde
perseverent adhibere vel desinant, ut illa recipi vel respui
vident. nonnumquam, si rem evolvere propositam facile
non sit, inferenda est alia quaestio, atque in eam iudex,
si fieri potest, avocandus. quid enim, cum respondere non
possis, agendum est, nisi ut aliud invenias, eui adversarius
respondere non possit? in pennque idem est, ut dixi, qui
cirea testes locus, et personis modo distat, quod hie patro-
norum inter se certamen, illic pugna inter testem et patronum.

Exercitatio vero huius rei longe facilior. nam est utilis-
simum frequenter eum aliquo, qui sit studiorum eorundem,
sumere materiam vel verae vel etiam fietae controversiae
et diversas partes altercationis modo tueri: qv2d idem etiam
in simpliei genere quaestionum fieri potest. ne illud quidem
ignorare advoeatum volo, quo quaeque ordine probatio sit
apud iudieem proferenda, cuius rei eadem quae in argumentis
ratio est, ut potentissima prima et summa ponantur: illa
enim ad eredendum praeparant iudicem, haee ad pronun-
tiandum.

V. His pro nostra facultate tractatis non dubitassem
transire protinus ad dispositionem, quae ordine ipso sequitur,
nisi vererer ne, quoniam fuerunt, qui iudieium inventioni
subiungerent, praeterisse hune locum quibusdam viderer,
qui mea quidem opinione adeo partibus operis huius omnibus
conexus ac mixtus est, ut ne a sententiis quidem aut verbis
saltem singulis possit separari, nec magis arte traditur quam

18

19

20

1

40 gustus aut odor. ideoque nos, quid in quaque re sequendum ?

20 idem Spalding, iudex libri — 99 quae add. Spaldinj.

c

-1

388 QUINTILIANI INST. OR.

eavendumque sit, docemus ac deinceps docebimus, ut ad ea
iudieium derigatur. praecipiam igitur, ne quod effiei non
potest adgrediamur, ut eontraria vitemus et communia, ne
quid in eloquendo eorruptum, obseurum sit? referatur oportet
ad sensus, qui non docentur.

Nee multum a iudicio credo distare eonsilium, nisi
quod illud ostendentibus se rebus adhibetur, hoc latentibus
et aut omnino nondum repertis aut dubiis. et iudieium
frequentissime certum est, consilium vero ratio est quaedam
alte petita et plerumque plura perpendens et comparans
habensque in se et inventionem et iudieationem. sed ne de
hoe quidem praecepta in universum expeetanda sunt, nain
ex re sumitur, cuius loeus ante aetionem est frequenter:
nam Cicero summo consilio videtur in Verrem vel contrahere
tempora dieendi maluisse quam in eum annum, quo erát
Q. Hortenscos consul futurus, incidere. et in ipsis actionibus
primum ac potentissimum obtinet loeum: nam quid dicen-
dum, quid tacendum, quid differendum sit, exigere consilii
est: negare sit sativs an defendere, ubi prooemio utendum
et quali, narrandumne et quo modo, iure prius pugnandum
an aequo, qui sit ordo utilissimus, tum omnes colores, aspere
an leniter an etiam submisse loqui expediat. sed haee
quoque, ut quisque passus est locus, monuimus idemque in
reliqua parte faciemus, pauca tamen exempli gratia ponam,
quibus manifestius appareat, quid sit, quod demonstrari
posse praeceptis non arbitror. laudatur consilium Demo-
sthenis, quod, eum suaderet bellum Atheniensibus parum
id prospere expertis, nihil adhue faetum esse ratione mon-
strat, poterat enim emendari neglegentia: at si nihil esset
erratum, melioris in posterum spei non erat ratio. idem
cum offensam vereretur, si obiurgaret populi segnitiam in
adserenda libertate rei publicae, maiorum laude uti maluit,
qui rem publieam fortissime administrassent: nam et faciles
habuit aures et natura sequebatur, ut meliora probantes
peiorum paeniteret. Ciceronis quidem vel una pro Cluentio
quamlibet multis exemplis suffieiet oratio. nam quod in eo
consilium maxime mirer? primamne expositionem, qua matri,

26 Phil. 1 8 2

4 obscurumve ed. Camp. — 5 se add. Hegius — 16 in add, Regius
«( 8 — 19 satius Zegius, satis libri — 36 sufficiet a, sufficeretur A G.

10

15

21)

LES
C!

35

10

VL 5, 3—11. 289

euius filium premebat auctoritas, abstulit fidem? an, quod
iudieli corrupti crimen transferre in adversarium maluit
quam negare propter inveteratam, ut ipse dieit, in-
famiam? an, quod in re invidiosa legis auxilio novissime
est usus? quo genere defensionis etiam offendisset nondum
praemollitas iudieum mentes: an, quod se ipsum invito
Cluentio facere testatus est? quid pro Milone? quod non
ante narravit, quam fpraeiudieiis omnibus reum liberaret?
quod insidiarum. invidiam in Clodium vertit, quamquam re
vera fuerat pugna fortuita? quod faetum et laudavit et tamen
voluntate Milonis removit? quod illi preces non dedit et in
earum locum ipse suecessit? infinitum est enumerare, ut
Cottae detraxerit auetoritatem, ut pro Ligario se opposuerit,
Cornelium ipsa confessionis fidueia eripuerit. illud dicere
satis habeo, nihil esse non modo in orando, sed in omni
vita prius consilio, frustraque sine eo tradi ceteras artes,
plusque vel sine doctrina prudentiam quam sine prudentia
facere doctrinam. aptare etiam orationem locis, temporibus,
personis est eiusdem virtutis. sed hie quia latius fusus est

30 locus mixtusque eum elocutione, tractabitur, eum praecipere

de apte dicendo ecoeperimus.

3 p. Cluent. 1, 1

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. I. 19

10

11

Digitized by Google

— 00-0 m

M. FABI QUINTILIA NI

INSTITUTIONIS ORATORIAE

LIBHI DUODECIM.

EDIDIT

FERDINANDUS MEISTER.

VOL. II.
LIBER VII—XII.

LIPSIAE
SUMPTUS FECIT G. FREYTAG

VINDOBONAE
SUMPTUS FECIT F. TEMPSKY

&

MDCCCLXXXVII.

Omnia jura reservata.

Typis expresserunt R. M. Rohrer, Brunae.

5

10

15

22

LIBER SEPTIMUS.

Prooemiwum.
De dispositione.

De inventione, ut arbitror, satis dictum est: neque
enim ea demum, quae ad docendum pertinent, exsecuti
sumus, verum etiam motus animorum traetavimus. sed ut
opera extruentibus satis non est saxa atque materiam et
cetera aedificanti utilia congerere, nisi disponendis eis col-
loeandisque artificum manus adhibeatur: sic in dicendo
quamlibet abundans rerum copia cumulum tantum habeat
atque congestum, nisi illas eadem dispositio in ordinem
digestas atque inter se commissas devinxerit. nec immerito
secunda quinque partium posita est, cum sine ea prior nihil
valeat. neque enim quamquam fusis omnibus membris
statua sit nisi collocetur, et si quam in corporibus nostris
aliorumve animalium partem permutes et transferas, licet
habeat eadem omnia, prodigium sit tamen. et artus etiam
leviter loco moti perdunt quo viguerunt usum, et turbati
exereitus sibi ipsi sunt impedimento. nec mihi videntur
errare qui ipsam rerum naturam stare ordine putant, quo
confuso peritura sint omnia. sie oratio carens hae virtute
tumultuetur necesse est et sine rectore fluitet nec cohaereat
sibi, multa repetat, multa transeat, velut nocte in ignotis
locis errans, nec initio nee fine proposito casum potius
quam consilium sequatur.

Quapropter totus hie liber serviat divisioni, quae
quidem, si certa aliqua via tradi in omnes materias ullo

12 inter edd. vett., in libri — 18 fort. eum quo — 27 via Regius,

ui libri. j*

2 QUINTILIANI INST. OR.

modo posset, non tam paucis contigisset. sed cum infinitae
litium formae fuerint futuraeque sint et tot saeculis nulla
reperta sit causa, quae esset tota alteri similis, sapiat oportet
actor et vigilet et inveniat et iudicet et consilium a se ipso
petat. neque infitias eo quaedam esse, quae demonstrari
possint, eaque non omittam.

I. Sit igitur, ut supra significavi, divisio rerum plu-
rium in singulas, partitio singularum in partes discretio,
ordo recta quaedam eolloeatio prioribus sequentia adnectens,
dispositio utilis rerum ae partium in locos distributio. sed
meminerimus, ipsam dispositionem plerumque utilitate mutari,
nee eandem semper primam quaestionem ex utraque parte
tractandam. euius rei, ut cetera exempla praeteream, De-
mosthenes quoque atque Aeschines possunt esse documento,
in iudieio Ctesiphontis diversum seeuti ordinem, cum aecu-
sator a lure, quo videbatur potentior, coeperit, patronus
omnia paene ante ius posuerit, quibus iudicem quaestioni
legum praepararet. aliud enim ali? docere prius expedit,
alioqui semper petitoris arbitrio diceretur: denique in accu-
satione mutua, cum se uterque defendat, priusquam adver-
sarium arguat, omnium rerum necesse est ordinem esse
diversum. igitur, quid ipse sim secutus, quod partim prae-
ceptis partim usurpatum ratione eognoveram, promam nec
umquam dissimulavi.

Erat mihi eurae in controversiis forensibus nosse
omnia, quae in eausa versarentur: nam in schola certa sunt
et pauca et ante declamationem exponuntur, quae themata
Graeci vocant, Cieero proposita. eum haee in conspectu
quodam modo eollocaveram, non minus pro adversa parte
quam pro mea cogitabam. et primum, quod non difficile
dietu est, sed tamen ante omnia intuendum, constituebam,
quid utraque pars vellet efficere, tum per quid, hoc modo.
cogitabam, quid primum petitor diceret. id aut confessum
erat aut controversum. si confessum, non poterat ibi esse
quaestio. transibam ergo ad responsum partis alterius, idem
intnebar: nonnumquam etiam, quod inde obtinebatur, con-
fessum erat. ubi primum coeperat non convenire, quaestio
oriebatur. id tale est: *oecidisti hominem': *oecidi'. eonvenit,

18 alii ed. Leid., ali» A, alio G — 19 aecusatione mutua cum
se RHegius, accusationem (accusatione G) ut uacum (uacuum QG A corr.)
se AG — 34 coufessum non Ziegius, non conf, libri,

10

20

30

e

10

15

20

25

40

35

VII. 1, 1—19. 3

transeo. rationem reddere debet reus, quare occiderit. 'ad-
ulterum', inquit, (eum adultera occidere licet'; legem esse
certum est. tertium iam aliquid videndum est, in quo pugna
consistat. 'non fuerunt adulteri': 'fuerunt': quaestio: de
facto ambigitur, coniectura est. interim et hoc tertium con-
fessum est, adulteros fuisse, 'sed tibi', inquit accusator, 'illos
non licuit oecidere: exul enim eras' aut 'ignominiosus'. de
iure quaeritur. at si protinus dicenti *occidisti' respondeatur
'non occidi', statim pugna est.

Si explorandum est, ubi controversia incipiat, et con-
siderari debet, quid primam quaestionem faciat. intentio
simplex: *oecidit Saturninum Habirius', coniuncta: "lege de
sieariis commisit L. Varenus: nam et C. Varenum occi-
dendum et Cn. Varenum vulnerandum et Salarium item
occidendum curavit nam sic diversae propositiones erunt.
quod idem de petitionibus dietum sit. verum ex coniuncta
propositione plures esse quaestiones ac status possunt, si
aliud negat reus, aliud defendit, aliud a iure actionis ex-
eludit. in quo genere est agenti dispiciendum, quo quidque
loeo diluat.

Quod pertinet ad aetorem, non plane dissentio à Celso,
qui sine dubio Ciceronem seeutus instat tamen huic parti
vehementius, ut putet, primo firmum aliquid esse ponendum,
summo firmissimum, mbecilliora medio, quia et initio
movendus sit iudex et summo impellendus. at pro reo
plerumque gravissimum quidque primum movendum est, ne
illad spectans iudex reliquorum defensioni sit aversior.
interim tamen et hoe mutabitur, si leviora illa palam falsa
erunt, gravissimi defensio difficilior, ut detracta pons accu-
satoribus fide adgrediamur ultimum, iam iudicibus omnia
esse vana eredentibus. opus erit tamen praefatione, qua et
ratio reddatur dilati eriminis et promittatur defensio, ne id,
quod non statim diluemus, timere videamur. ante actae
vitae crimina plerumque prima purganda sunt, ut id, de
quo laturus est sententiam iudex, audire propitius incipiat.

12 Cic. p. Var. fr. 6 H.

D et hoec 77Jalm, et ego Q, .. go A — 11 quid... faciat 7Jappel Anal.
crit. ad libb. VII VIII IX., Hal. 1810 p. 2, quae—facit A G — 15 curavit
Gesner, cadit Q, ca... A. — 19 quo quidque G. Meyer, quid quoque A G
— 84 purganda Zegius (A), pugnanda G.

í QUINTILIANI INST. OR.

sed hoe quoque pro Vareno Cieero in ultimum distulit, non
quid frequentissime, sed quid tum expediret intuitus.

13 Cum simplex intentio erit, videndum est unum aliquid
respondeamus an plura. si unum, in re quaestionem insti-
tuamus an in scripto: si in re, negandum sit quod obicitur 5
an tuendum: si in scripto, in qua specie luris pugna sit,

14 et in ea de verbis an de voluntate quaeratur. id ita con-
sequemur, si intuiti fuerimus, quae sit lex quae litem faciat,
hoc est, qua iudieium sit constitutum. nam quaedam in
scholasticis ponuntur ad coniungendam modo actae rei io
seriem, ut puta: 'expositum qui agnoverit, solutis alimentis
recipiat: minus dieto audientem filium liceat abdicare. qui
expositum recepit, imperat ei nuptias locupletis propinquae:

15 ille deducere vult filiam pauperis educatoris. lex de ex-
positis ad adfectum pertinet: iudicium pendet ex lege ab- 15
dieationis. nec tamen semper ex una lege quaestio est, ut
in antinomia. his spectatis apparebit circa quod pugna sit.

16 Coniuneta defensio est, qualis pro Rabirio: 'si occi-
disset, recte fecisset, sed non occidit.' ubi vero multa contra
unam propositionem dicimus, cogitandum est primum quid- 20
quid dici potest, tum ex his quo quidque loco dici expediat
aestimandum. in quo non idem sentio, quod de proposi-
tionibus paulo ante quodque de argumentis probationum
loco concessi, posse aliquando nos ineipere a firmioribus.

17 nam vis quaestionum semper crescere debet et ad poten. 25
tissima ab infirmissimis pervenire, sive sunt eiusdem generis

18 sive diversi. iuris autem quaestiones solent esse nonnumquam
ex aliis atque aliis conflictionibus, faeti semper idem spectant:
in utroque genere similis ordo est. sed prius de dissimilibus,
ex quibus infirmissimum quidque primum traetari oportet, 30
ideo quod quasdam quaestiones exsecuti donare solemus et
Mud. did neque enim transire ad alias possumus nisi

19 omissis prioribus. quod ipsum ita fieri oportet, non ut dam-
nasse eas videamur, sed omisisse, quia possimus etiam sine
eis vincere. procurator alicuius pecuniam petit ex faenore 35
hereditario: potest incidere quaestio, an huie esse pro-

20 euratori liceat. finge nos, postquam tractavimus eam,
remittere vel etiam convinei: quaeretur, an ei, cuius nomine

b an ed. Camp.,, iam libri — si in re RHegius, si iure libri —
23 quodque T m. 2, quod AG — 25 semper crescere. ed. Gryph., per-
crescere /ibri — 36 procuratori. Halm, procurator A, procuratorem Q.

e

10

15

20

25

30

35

VII. 1, 18 —926. 5

litigatur, procuratorem habendi sit ius? discedamus hine
quoque: recipit materia quaestionem, an ille, euius nomine
agitur, heres sit faeneratoris, an ex asse heres. haec quoque
eoneessa sint: quaeretur, an debeatur. eontra nemo tam
demens fuerit, ut cum id, quod firmissimum duxerit se
habere, tractaverit, remittat illud et ad leviora transcendat.
huie in schola simile est: 'non abdieabis adoptatum: ut
hune quoque, non virum fortem: ut et fortem, non qui-
cumque voluntati tuae non paruerit: ut in alia omnia sub-
iectus sit, non propter optionem: ut propter optionem, non
propter talem optionem.' haee iuris quaestionum differentia
est. in faetis autem ad idem tendentia sunt plura, ex quibus
aliqua citra summam quaestionem remitti solent, ut, si is,
cum quo furti agitur. dicat: *proba te habuisse, proba per-
didisse, proba furto perdidisse, proba mea fraude. priora
enim remitti possunt, ultimum non potest.

Solebam et hoc facere [praecipere] ut vei ab ultima
specie (nam ea fere est, quae continet causam) retrorsum
quaererem usque ad primam generalem quaestionem, vel a
genere ad extremam speciem descenderem, etiam in suasoriis.
ut deliberat Numa, an regnum offerentibus Romanis recipiat.
primum, id est genus, (an regnandum?' fum 'an in civitate
aliena? an Romae? an laturi sint Romani talem regem ?'
similiter in controversiis. optet enim vir fortis alienam
uxorem. ultima species est, an optare possit alienam uxorem?
generale est, an quidquid optarit, accipere debeat? deinde,
an ex privato? an nuptias? an maritum habentis? sed hoc
non, quem ad modum dicitur, ita et quaeritur. primum
enim occurrit fere, quod est ultimum dicendum, ut hoe:
/non debes alienam uxorem optare, ideoque divisionem
perdit festinatio. non oportet igitur offerentibus se contentum
esse, sed. quaerere aliquid quod ultra sit *ne viduam quidem':
adhue plus est 'nihil ex privato': ultimum retrorsum, quod
idem a capite primum est, nihil iniquum'. itaque propositione
divisa, quod est facillimum, cogitemus, si fieri potest, quid
naturale sit primum responderi. id si, tamquam res agatur

2 materia cod. Vall, natura AG — 5 demens edd. vett., uehemens
libri — 6 tractaverit addidi — 10, 11 optionem (er corr. Obrecht, opinionem
libri — ut pr. opt. om. A G et alii — 17 praecipere inclusi — ut vel edd.
vet, ut AG — 22 tum add. Christ — 382 sed q. a. q. Spa!/ding, quaere
aliquidem A G, quod AÀabet T m. 2 — 38 plus est Halm, plus se G, plus
si A — 35 divisa Claussen, uisa libri.

21

23

24

25

26

2 6

30

81

6 QUINTILIANI INST. OR.

et nobis ipsis respondendi necessitas sit, intueri voluerimus,
oecurret. si id non contigerit, seponamus id, quod primum
se obtulerit, et ipsi nobiseum sie loquamur: quid si hoe
non esset? id iterum et tertium et dum nihil sit reliqui.
itaque inferiora quoque scrutabimur, quae tractata faciliorem
nobis iudicem in summa quaestione facient. non dissimile
huie est et illud praeceptum, ut a communibus ad propria
veniamus: fere enim communia generalia sunt. commune
est: 'tyrannum occidit', proprium [tyrannum occidit] *mulier
oecidit, uxor occidit'.

Solebam et excerpere, quid mihi eum adversario con-
veniret, si modo id pro me erat, nec solum premere con-
fessionem, sed partiendo multiplicare, ut in illa controversia:
fdux, qui eompetitorem patrem in suffragiis vicerat, captus
est: euntes ad redemptionem eius legati obvium habuerunt
patrem revertentem ab hostibus. is Tort dixit: sero itis.
excusserunt illi patrem et aurum in sinu eius invenerunt:
ipsi perseverarunt ire quo intenderant, invenerunt ducem
eruei fixum, cuius vox fuit: cavete proditorem. reus est
pater. quid convenit? proditio nobis praedieta est et
praedicta a duee': quaerimus proditorem. 'te isse ad hostes
fateris et isse clam et ab his ineolumem redisse, aurum
rettulisse et aurum oceultum habuisse. nam, quod fecit, id
nonnumquam potentius fit propositione: quae si animos
occupavit, prope aures ipsae defeusioni praecluduntur. in
totum autem congregatio criminum accusantem adiuvat,
separatio defendentem.

Solebam id, quod fieri et in argumentis dixi, in tota
facere materia, ut propositis extra quae nihil esset omnibus,
deinde ceteris remotis, solum id superesset, quod credi
volebam, ut in praevarieationum criminibus: *ut absolvatur
reus, aut innocentia ipsius fit aut interveniente aliqua pote-
&tate aut vi aut corrupto iudieio aut difficultate probationis
aut praevarieatione. nocentem fuisse confiteris: nulla potestas
obstitit, nulla vis, corruptum iudieium non quereris, nulla pro-
bandi difficultas fuit: quid superest nisi ut praevaricatio fuerit?

1 ipsis a, ipsi AG — 2 occurret Hal», occurrit AG. — 8 com-
mune est Z'egius, communé A G — 9 tyrannum occidit incíusi, proprium
tyr. occ. 0m. A — 22 clam et Hegius, claret AG .— 29 ut add. Regius
— $0 snperesset Jjegrus, superesse libri — 3b obstitit edd. vett,
obsistit libr.

10

20

30

35

-—

1i

20

30

36

VII. 1, 27—39, 7

si omnia amoliri non poteram, plura amoliebar. *hominem
occisum esse constat, non in solitudine, ut a latronibus
suspicer, non praedae gratia, quia inspoliatus est, non here-
ditatis spe, quia pauper fuit: odium igitur in causa, cum
sis inimicus'. quae res autem faciliorem divisioni viam prae-
stat, eadem inventioni quoque: excutere quidquid dici potest
et velut reiectione facta ad optimum pervenire. 'accusatur
Milo, quod Clodium occiderit'. aut fecit aut non. optimum
erat negare, sed non potest: occidit ergo. aut iure aut in-
iuria. utique iure: aut voluntate aut necessitate, nam igno-
rantia praetendi non potest. voluntas anceps est, sed quia
ita homines putant, attingenda defensio, ut id pro re puldics
fuerit. necessitate? subita igitur pugna, non praeparata:
alter igitur insidiatus est. uter? profecto Clodius. videsne,
ut ipsa rerum necessitas deducat ad defensionem. adhue:
aut utique voluit occidere insidiatorem Clodium aut non.
tutius, si noluit: fecerunt ergo servi Milonis neque iubente
neque sciente Milone. at haec tam timida defensio detrahit
auctoritatem illi, qua reete dicebamus occisum. adicietur:
quod suos quisque servos in tali re facere voluisset.
hoe eo est utilius, quod saepe nihil plaeet et aliquid dicen-
dum est. intueamur ergo omnia: ita apparebit aut id quod
optimum est, aut id quod minime malum. propositione ali-
quando adversarii utendum et esse nonnumquam communem
eam, suo loeo dictum est.

Multis milibus versuum scio apud quosdam esse quae-
situm, quo modo inveniremus, utra pars deberet prior
dicere, quod in foro vel atrocitate formularum vel modo
petitionum vel novissime sorte diiudieatur. in schola quaeri
nihil attinet, eum in declamationibus isdem narrare et con-
tradietiones solvere tam ab actore quam a possessore con-
cessum sit. sed in plurimis controversiis ne inveniri quidem
potest, ut in illa: *qui tres liberos habebat, oratorem, philo-
sophum, medicum, testamento quattuor partes fecit et
singulas singulis dedit, unam eius esse voluit, qui esset
utilissimus civitati. contendunt: quis primus dicat incertum
est, propositio tamen certa: ab eo enim, cuius personam
tuebimur, incipiendum erit. et haec quidem de dividendo
in universum praecipi possunt.

90 p. Mil. 10, 29

38

84

35

86

37

88

39

40

41

42

43

14

46

46

47

8 QUINTILIANI INST. OR.

At quo modo inveniemus etiam illas oecultiores quae-
stiones? scilicet quo modo sententias, verba, figuras, colores:
ingenio, cura, exercitatione. non tamen fere quemquam nisi im-
prudentem fugerint, si, ut dixi, naturam sequi ducem velit.
sed plerique eloquentiae famam adfectantes contenti sunt
locis speciosis modo vel nihil ad probationem conferentibus:
alii nihil ultra ea, quae in oculos incurrunt, exquirendum
putant. quod quo facilius appareat, unam de schola contro-
versiam, non ita sane diffücilem aut novam, proponam in
exemplum. qui reo proditionis patri non adfuerit, exheres
sit: proditionis damnatus cum advoeato exulet. reo pro-
ditionis patri disertus filius adfuit, rusticus non adfuit:
damnatus abiit cum advocato in exilium. rusticus cum for-
titer fecisset, praemii nomine impetravit restitutionem patris
et fratris. pater reversus intestatus decessit: petit rusticus
partem bonorum, orator totum vindicat sibi. hic illi elo-
quentes, quibusque nos circa lites raras sollieitiores ridiculi
videmur, invadent personas favorabiles. actio pro rustico
contra disertum, pro viro forti contra imbellem, pro restitutore
contra ingratum, pro eo, qui parte contentus sit, contra
eum, qui fratri nihil dare ex paternis velit. quae omnia
sunt in materia et multum iuvant, victoriam tamen non
trahunt. in hac quaerentur sententiae, si fieri poterit, prae-
eipites vel obscurae (nam ea nune virtus est), et pulchre
fuerit cum materia tumultu et clamore transactum. illi vero,
quibus propositum quidem melius, sed eura in proximo est,
haee velut innatantia videbunt: excusatum esse rusticum,
Lise non interfuerit iudieio nihil collaturus patri: sed ne

isertum quidem habere, quod imputet reo, cum is damnatus
sit: dignum esse hereditate restitutorem: avarum, impium,
ingratum qui dividere nolit cum fratre eoque sic merito:
quaestionem quoque illam primam seripti et voluntatis, qua
non expugnata non sit sequentibus locus. at qui naturam
sequetur, illa cogitabit profecto, primo hoe dicturum rusti-
eum: 'pater intestatus duos nos filios reliquit, partem iure
gentium peto'. quis tam imperitus, quis tam procul a litteris,
quin sie incipiat, etiam si nescierit, quid sit propositio? hanc
communem omnium legem leviter adornabit ut iustam. nempe

3 quemquam //a/m, cnmquam G, umquam A — 7 ultra ea quae
Haupt! et. Madvi2, uitare aquae G, uitare quae A — 9 difficilem Gertz,
difficillimam bri.

16

15

20

30

35

15

20

30

35

VII. 1, 40— 58. 9

sequetur ut quaeramus, que huie tam aequae postulationi
respondeatur: at id manifestum est. 'lex est, quae iubet ex-
heredem esse eum, qui patri proditionis reo non adfuerit:
tu autem non adfuisti, hane propositionem necessaria sequi-
tur legis laudatio et eius, qui non adfuerit, vituperatio.
adhue versamur in confessis, redeamus ad petitorem: num-
quid non hoe cogitet necesse est, nisi qui sit plane hebes:
'si lex obstat, nulla lis est, inane iudicium est: atqui et
legem esse et hoe, quod ea puniat, a rustico factum extra
dubitationem est, quid ergo dicimus? 'rusticus sum.' silex
eraf, omnes complectitur, nihil proderit: quaeramus ergo,
num infirmari in aliquam partem lex possit. quid aliud
(saepius dicam) natura permittit quam ut, cum verba contra
sint, de voluntate quaeratur? generalis igitur quaestio, verbis
an voluntate sit standum. sed hoc in commune de iure
omni disputandum semper nec umquam satis iudicatum est.
quaerendum igitur in hae ipsa, qua eonsistimus, an aliquid
inveniri possit, quod seripto adversetur. 'ergo quisquis non
adfuerit, exheres erit? quisquis sine exceptione? iam se
illa vel ultro offerent argumenta: 'et infans?' filius enim est
et non adfuit: 'et qui aberat et qui militabat et qui in
legatione erat?' iam multum aceti est: potest aliquis non
adfuisse et heres esse. transeat nune idem ille, qui Aoc
cogitavit, ut ait Cicero, tibicinis Latini modo ad disertum:
'ut ista concedam, tu nec infans es, nec afuisti, nec
militasti. num aliud oeceurrit quam illud sed rusti-
cus sum'? contra quod palam est dici: 'ut agere non
potueris, adsidere potuisti, et verum est. quare redeundum
rustico ad animum legum latoris: impietatem punire voluit,
ego autem impius non sum.' contra quod disertus: *tu impie
fecisti, inquam, cum exheredationem meruisti, licet te postea
vel paenitentia vel ambitus ad hoe genus optionis adduxerit.'
praeterea '(propter te damnatus est pater, videbaris enim
de causa pronuntiasse. ad haec rusticus: 'tu vero in causa
damnationis fuisti, multos offenderas, inimicitias domui con-

24 p. Mur. 12, 26

6 redeamus nos, redeat animus /ibri — 10 rusticus sum, si lex

erat nos, rusticum (rusticus ÀA) eram, si lexeram A G — ?3 hoc add. Christ
94 tibicinis Aegius, tibicini //ri — "6 nec in legatione fuisti add. ed.
velt. — 97 dici Christ, dicit libri — 81 inquam ed. Camp., inquit. libri.

48

49

50

51

52

53

54

55

€
-

58

10 QUINTILIANI INST. OR.

traxeras. haec conieeturalia: illud quoque, quod coloris
loco rusticus dicit, patris fuisse tale consilium, ne universam
domum periculo subiceret. haee prima quaestione scripti
et voluntatis eontinentur. intendamus ultra animum videa-
musque, an aliquid inveniri praeterea possit. quo id modo
fiet? sedulo imitor quaerentem, ut quaerere doceam, et
omisso speciosiore stili genere ad utilitatem me submitto
discentium.

Omnes adhue quaestiones ex persona petitoris ipsius
duximus: cur non aliquid circa patrem quaerimus? dictum
enim est: 'quisquis non adfuerit, exheres erit, cur non
conamur et sie quaerere ínum ecuieumque quis non adfuerit?'
facimus hoe saepe in iis controversiis, in quibus petuntur
in vineula qui parentes suos non alunt, ut eam, quae testi-
monium in filium peregrinifatis reum dixit, eum, qui filium
lenoni vendidit. in hoe, de quó loquimur, patre quid adpre-
hendi potest? damnatus est. numquid igitur lex ad absolutos
tantum patres pertinet? dura prima fronte quaestio. non
desperemus: credibile est, hoe voluisse legum latorem, ne
auxilia liberorum innocentibus deessent. sed hoc dicere
rustico verecundum est, quia innocentem fuisse patrem
[atetur. dat aliud argumentum controversiae: 'damnatus
proditionis eum advocato exulet.' vix videtur posse fieri,
ut poena filio in eodem patre, et si adfuerit et si non ad-
fuerit, constituta sit: praeterea lex ad exules nulla pertinet.
non ergo eredibile est de advocato damnati scriptum: an
possint enim bona esse ulla exulis? rusticus in utramque
partem dubium facit: disertus et verbis inhaerebit, in quibus
nulla exceptio est, et propter hoc ipsum poenam esse con-
stitutam eis, qui non adfuerint, ne periculo exilii deterreantur
advoeatione, et rustieum innoeenti non adfuisse dicet. illud
protinus non indignum quod adnotetur, posse ex uno statu
duas generales quaestiones fieri, an quisquis? an euieumque?
haee ex duabus personis quaesita sunt, ex tertia autem,
quae est adversari, nulla oriri quaestio potest, quia nulla
ht ei de sua parte controversia. nondum tamen cura deficiat:
ista enim omnia dici possent etiam non restituto patre. nec

10 duximus Aegius, diximus /ibri — 11 enim Zalm, non libri (A
non est in ras.) -- quisquis Spalding, cui quis libri — 12 num ed. A/d.,
non AG — cuieumque quis Obrech! (A), eumque QG — 15 peregrini-
tatis ed. Ald., peregrinantis AG — 2/ rusticus Zlegius, scolastica A G —
37 non add. edd. vett.

10

15

20

25

30

35

10

15

20

25

30

35

VIL. 1. 54 - 64, 2, 1—2. 11

statim eo tend? mus, quod oceurrit ultro, a rustico restitutum.
qui subtiliter quaeret, aliquid spectabit ultra: nam, ut genus
x ipt sequitur, ita speciem genus praecedit. fingamus ergo
ab alio restitutum: ratiocinativa seu collectiva quaestio
orietur, an restitutio pro sublatione iudicii sit et proinde
valeat, ae si iudicium non fuisset? ubi temptabit rusticus
dieere, ne impetrare quidem aliter potuisse se suorum resti-
tutionem uno praemio nisi patre proinde, ac si accusatus
non esset, revocato, quae res advocati quoque poenam,
tamquam is non adfuisset, remiserit. tum venimus ad id,
quod primum oceurrebat, a rustico esse restitutum patrem.
ubi rursus ratioeinamur, an restitutor accipi debeat pro ad-
voeato, quando id praestiterit, quod advocatus petiit, nee
improbum sit pro simili aceipi, quod plus est. reliqua iam
aequitatis, utrius iustius sit desiderium. id ipsum adhue
dividitur: etiam si uterque totum sibi vindicaret, nunc utique,
eum alter semissem, alter universa fratre excluso. sed his
tractatis etiam habet magnum momentum apud iudices
patris memoria, cum praesertim de bonis eius quaeratur.
erit ergo coniectura, qua mente pater intestatus decesserit:
sed ea pertinet ad qualitatem »t alterius status instrumen-
tum est. plerumque autem in fine causarum de aequitate
traetabitur, quia nihil libentius iudices audiunt. aliquando
tamen hune ordinem mutabit utilitas, ut, si in iure minus
fiduciae erit, aequitate iudicem praeparemus.

Nihil habui amplius, quod in universum praeciperem.
nunc eamus per singulas eausarum iudicialium partes, quas
ut persequi ad ultimam speciem, id est ad singulas lites
eontroversiasque non possum, ita in generalibus seribere
licet, ut, quae in quemque statum frequentissime incidant,
tradam. et quia natura prima quaestio est, factumne sit,
ab hoc ordiar.

De coniectura.

II. Conieetura omnis aut de re aut de animo est.
utriusque tria tempora, praeteritum, praesens, futurum. de
re et generales quaestiones sunt et definitae, id est, et quae
non continentur personis et quae continentur. de animo

2 qui Spalding (A), quid G — 3 species Zegius (a), speciae AG
-— 12 restitutoc edd. cett., restitutas AG — 15 aequitatis Zegius, aetati- A,
Retatis est G. — 21 et add. Gesner — 31 personis ... continentur exce.
Cass., om. A Q et alii.

60

61

64

12 QUINTILIANI INST. OR.

quaeri non potest, nisi ubi persona est et de facto
constat. ergo, cum de re agitur, aut quid faetum sit,
in dubium venit, aut quid fiat, aut quid sit futurum, ut in
generalibus (an atomorum concursu mundus sit effectus,
an providentia regatur, an sit aliquando easurus:' in definitis
fan parrieidium commiserit Roscius, an regnum adfectet
Manlius, an recte Verrem sit aeeusaturus Q. Caecilius. in
iudiciis praeteritum tempus maxime valet, nemo enim accu-
sat nisi quae facta sunt: nam quae fiant et quae futura
sint, ex praeteritis eolliguntur. quaeritur et unde quid ortum?
ut Jes uten ira deum an intemperie caeli an corruptis
E an noxio terrae halitu. et quae causa faeti? ut 'quare
ad Troiam quinquaginta reges navigaverint, iure iurando
adaeti an exemplo moti an gratificantes Atridis?' quae
duo genera non multum inter se distant. ea vero, quae
sunt praesentis temporis, si non argumentis, quae necesse
est praecessisse, sed oculis deprehendenda sunt, non egent
coniectura, ut si apud Lacedaemonios quaeratur '(an Athenis
muri fiant.' est et illud, quod potest videri extra haee po-
situm, eonieeturae genus, cum de aliquo homine quaeritur,
quis sit, ut est quaesitum contra Urbiniae heredes, */s qui
tamquam filius petebat bona, Figulus esset an Sosipater.'
nam et substantia eius sub oculos venit, ut non possit
quaeri, an sit, quo modo an ultra oceanum, nec quid sit
nee quale sit, sed quis sit? verum hoc quoque genus litis
ex praeterito pendet. (an hie sit ex Urbinia natus Clusinius
Figulus. fuerunt autem tales etiam nostris temporibus eon-
troversiae atque aliquae in meum quoque patrocinium in-
ceciderunt. animi coniectura non dubie in omnia tempora
eadit: qua mente Ligarius in Afriea fuerit? qua mente
Pyrrhus foedus petat? quo modo laturus sit Caesar, si
Ptolomaeus Pompeium oceiderit?'

Quaeritur per coniecturam et qualitas cirea modum,
speciem, numerum: 'an sol maior quam terra, ]una globosa
an plana an aeuta, unus mundus an plures. itemque extra
naturales quaestiones: *maius bellum Troianum an Pelopon-
nesium, qualis elipeus Achillis, an unus Hercules.'

12 facti edd. vett, facit AQ — 19 est Spalding, sed libri —
?! quis Regius, quid AQ — is qui Spalding, si qui A, si quis G —
Z0 QClusinius Phüander, dusimius AQ — 33 qualitas JBegius, quali-
tatem A G.

20

25

80

35

10

15

20

265

30

365

VH. 2, 3—12. 13

In iis autem, quae accusatione ae defensione constant,
unum est genus, in quo quaeritur et de facto et de auctore:
quod interim eoniuncetam quaestionem habet, cum utrumque
pariter negatur, interim separatam, cum et factum sit necne,
et si de facto constet, a quo factum sit ambigitur. ipsum
quoque faetum aliquando simplicem quaestionem habet, an
homo perierit, aliquando duplicem, veneno an cruditate
perierit. alterum est genus de facto tantum, cum, si id
certum sit, non potest de auctore dubitari: tertium de
auctore tantum, cum factum constat, sed a quo sit factum
in eontroversiam venit. et hoe, quod tertio loco posui, non
est simplex. aut enim reus fecisse tantum modo se negat
aut alium fecisse dicit. sed ne in alterum quidem trans-
ferendi eriminis una forma est. interdum enim substituitur
mutua accusatio, quam Graeci dvrixevQyooíav — vocant,
nostrorum quidam concertativam: interdum in aliquam
personam, quae extra discrimen iudicii est, transfertur, et
alias certam, alias incertam: et cum certam, aut in extrariam
aut in ipsius, qui perit, voluntatem. in quibus similis atque
in &vruixevqyogíé personarum, causarum, ceterorum com-
paratio est, ut Cicero pro Vareno in familiam Ancharianam,
pro Seauro cirea mortem Bostaris in matrem avertens
crimen facit. est etiam illud huie contrarium comparationis
genus, in quo uterque & se factum esse dicit, et illud, in
quo non personae inter se, sed res ipsae colliduntur, id est
non uter fecerit, sed utrum factum sit. cum de faeto et de
auctore constat, de animo quaeri potest.

Nune de singulis. cum pariter negatur, hoc modo:
'adulterium non commisi, tyrannidem non adfectavi' in
caedis ae venefieii causis frequens est illa divisio: 'non est
faetum, et si factum est, ego non feci' sed cum dicimus
*proba hominem occisum, accusatoris tantum partes sunt,
a reo nihil dici eontra praeter aliquas fortasse suspiciones
potest, quas spargere quam maxime varie oportebit, quia,
si unum aliquid adfirmaris, probandum est aut causa peri-
clitandum. nam cum inter id, quod ab adversario, et id, quod
a nobis propositum est, quaeritur, videtur utique alterum
verum: ita everso quo defendimur reliquum est quo

8 cum Ha/m, et libri — 4 separatam JZiegius, separatum A G
— 19 periit Badius, perit S, petit AQ -— 28 pariter utrumque n
Regius.

12

13

14

15

16

17

18

14 QUINTILIANI INST. OR.

premimur, ut cum quaerimus de ambiguis signis eruditatis
et veneni, nihil tertium est, ideoque utraque pars quod
proposuit tuetur. interim autem ex re quaeritur *veneficium
fuerit an cruditas, cum aliqua ex ipsa eitra personam
quoque argumenta dueuntur. refert enim, convivium prae-
cesserit an tristitia, labor an otium, vigilia an quies. aetas
quoque eius, qui periit, diserimen facit: interest subito
defecerit an longiore valetudine consumptus sit. liberior
adhue in utramque partem disputatio, si tantum subita
mors in quaestionem venit. interim ex persona TEODMMC rei
petitur, ut propterea eredibile sit venenum fuisse, quia
credibile est ab hoe faetum veneficium vel contra. eum
vero de reo et de facto quaeritur, naturalis ordo est, ut
prius factum esse aecusator probet, deinde a reo factum.
si tamen plures in persona probationes habuerit, convertet
hune ordinem. defensor autem semper prius negabit esse
factum, quia, si in hae parte vicerit, reliqua non necesse
habet dicere: victo superest ut tueri se possit.

Illie quoque, ubi de faeto tantum controversia est,
quod si pxobotal, non possit de auetore dubitari, similiter
argumenta et ex persona et ex re ducuntur, sed in unam
faeti quaestionem, sieut in illa eontroversia (utendum est
enim Tet] his exemplis, quae sunt discentibus magis fami-
liaria): 'abdienatus medieinae studuit. eum pater eius aegro-
taret, desperantibus de eo ceteris medicis adhibitus sana-
turum se dixit, si is potionem a se datam bibisset. pater
acceptae potionis epota parte dixit venenum sibi datum,
filius quod reliquum erat exhausit: pater decessit, ille par-
rieidii reus est. manifestum, quis potionem dederit: quae
si veneni fuit, nulla quaestio de auetore, tamen an venenum
fuerit, ex argumentis a persona duetis colligetur.

Superest tertium, in quo faetum esse constat aliquid,
aA quo sit faetum quaeritur. «euius rei supervacuum est

onere exemplum, eum plurima sint huius modi iudicia, ut
Lorinoni occisum esse manifestum sit vel sacrilegium com-
missum, is autem, qui arguitur fecisse, neget. ex hoc
nascitur &vrixet5yooíc: utique enim factum esse convenit,

19 quod duo invicem obiciunt. in quo quidem genere causarum

1 ut ed. Leid, at libri — 6 labor an otium Aegius, laborantium
libri — 13 reo edd. veí&i,, re AG — 185 convertet Badius, conuertit
AG — 23 et inclusit Wolff.

15

20

25

30

35

[21

10

15

20

25

30

35

VII. 2, 13—24. 15

admonet Celsus, fieri id in foro non posse, quod neminem
ignorare arbitror: de uno enim reo consilium cogitur, ef
etiam 8i qui sunt, qui invicem accusent, alterum iudicium
praeferre necesse est. Vr cried quoque &vrixevmgyogíaev
duas esse controversias dixit, et sunt re vera secundum
forense ius duae lites. potest tamen hoc genus in cogni-
tionem venire senatus aut principis. sed in iudieio quoque nihil
interest actionum, utrum simul de utroque pronuntietur, an
sententia de uno feratur. quo in genere semper prior debebit
esse defensio, primum quia natura potior est salus nostra
quam adversarii pernicies, deinde quod plus habebimus in
accusatione auctoritatis, si prius de innocentia nostra con-
stiterit, postremum, quod ita demum duplex causa erit.
nam qui dicit *ego non occidi, habet reliquam partem ut
dicat 'tu occidisti': at qui dicit 'tu occcidistt, supervaeuum
habet postea dicere *ego non occidi'.

Hae porro actiones constant comparatione: ipsa com-
paratio non una via ducitur. aut enim totam causam nostram
cum tota adversarii causa componimus aut singula argu-
menta cum singulis. quorum utrum sit faciendum, non potest
nisi ex ipsius litis utilitate eognosci, ut Cicero singula pro
Vareno comparat in primo crimine: T est enim superior
enim persona alieni cum persona matris temere compara-
retur. quare optimum est, si fieri poterit, ut singula vin-
eantur a singulis: sed si quando in partibus laborabimus,
universitate pugnandum est. et sive invicem accusant, sive
crimen reus citra accusationem in adversarium vertit, ut
Roscius in aceusatores suos, quamvis reos non fecisset, sive
in ipsos, quos sua manu perisse dicemus, factum deflectitur,
non aliter quam in iis, quae mutuam accusationem habent,
utriusque partis argumenta inter se comparantur. id autem
genus, de quo novissime dixi, non solum in scholis saepe
tractatur, sed etiam in foro. nam id est in causa Naevi
Arpiniani solum quaesitum, praecipitata esset ab eo uxor
an se ipsa sua sponte iecisset. cuius actionem et quidem
solam in hoe tempus emiseram, quod ipsum me fecisse

ductum iuvenali cupiditate gloriae fateor. nam ceterae,

quae sub nomine meo feruntur, neglegentia excipientium

2, 3 et etiamsi Chri«, etiam et si AG — 9 sententia si de uno
feratur Hegius, si exp Zempt, etiamsi d. u,. fertur libri — 15 nt... occidisti
add. Hegius —— 20 quorum edd. vet! , quarum AG — 35 quidem Spal-

ding (A), quaedam G -- 36 me add. Regius.

QUINTIL. et MEISTER, Vol. II. 2

20

21

22

28

24

25

26

27

28

30

16 : QUINTILIANI INST. OR.

in quaestum notariorum corruptae minimam partem mei
habent.

Est et alia duplex coniectura huie anticategoriae
diversa, de praemiis, ut in illa controversia: 'tyrannus
suspicatus a medico suo datum sibi venenum torsit eum,
et eum is dedisse se pernegaret, arcessit alterum medicum:
ille datum ei venenum dixit, sed se antidotum daturum, et
dedit potionem ei, qua epota tyrannus decessit. de praemio
duo medici contendunt. nam ut illie factum in adversarium
transferentium, ita hie sibi vindicantium personae, causae,
facultates, tempora, instrumenta, testimonia comparantur.
illud quoque, etiam si non est &vrixevgyogíe, simili tamen
ratione tractatur, in quo citra accusationem quaeritur, utrum
faetum sit. utraque enim pars suam expositionem habet
atque eam tuetur, ut in lite Urbiniana petitor dicit, *Clusi-
nium Figulum filium Urbiniae acie victa, in qua steterat,
fugisse, iactatumque easibus variis, retentum etiam a rege
tandem in Italiam ac patriam suam Marrucinos venisse atque
ibi agnosci': Pollio contra, 'servisse eum Pisauri dominis
duobus, medicinam factitasse, manu missum alienae se familiae
venali immiscuisse, a se rogantem, ut ei serviret, emptum-'
nonne tota lis constat duarum causarum comparatione et
conieetura dupliei atque diversa? quae autem accusantium
ae defendentium, eadem petentium et infitiantium ratio est.

Dueitur coniectura primum a praeteritis: in his sunt
personae, causae, consilia. nam is ordo est, ut facere
voluerit, potuerit, fecerit. ideoque intuendum ante omnia,
qualis sit, de quo agitur. accusatoris autem est efficere,
ut, si quid obiecerit, non solum turpe sit, sed etiam crimini,
de quo iudieium est, quam maxime conveniat. nam si reum
'aedis impudicum vel adulterum vocet, laedat quidem in-
famia, minus tamen hoe ad fidem valeat, quam si audacem,
petulantem, erudelem, temerarium ostenderit. patrono, si
fieri poterit, id agendum est, ut obiecta vel neget vel defendat
vel minuat: proximum est, ut a praesenti quaestione separet.
sunt enim pleraque non solum dissimilia, sed etiam aliquando
contraria, ut si reus furti prodigus dicatur aut neglegens:
neque enim videtur in eundem et contemptus pecuniae et
cupiditas cadere. si deerunt haec remedia, ad illa decli-
nandum est, non de hoc quaeri, nec eum, qui aliqna

])5* Marrucinos ZJijonnell, Marginos libri — 21 ei Gesner (A), eis rell.

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

VII. 2, 95— 96. 17

peccaverit, utique commisisse omnia, et hanc fiduciam fuisse
accusatoribus falsa obieiendi, quod laesum et vulneratum
reum speraverint hae invidia opprimi posse. alii a proposi-
tione accusatoris contraque eam loci oriuntur. saepe a per-
sona prior ducit argumenta defensor et interim generaliter,
incredibile esse a filio patrem occisum, ab imperatore pro-
ditam hostibus patriam. facile respondetur, vel quod omnia
scelera in malos cadant ideoque saepe deprehensa sint, vel
quod iniquum sit, erimina ipsa atrocitate defendi. interim
proprie, quod est varium. nam dignitas et tuetur reum et
nonnumquam ipsa in argumentum facti convertitur, tamquam
inde fuerit spes impunitatis: proinde paupertas, humilitas,
opes, ut cuique ingenii vis est, in diversum trahuntur. probi
vero mores et ante actae vitae integritas numquam non
lurimum profuerint. si nihil obicietur, patronus quidem in
loo vehementer incumbet, accusator autem ad praesentem
quaestionem, de qua sola iudicium sit, cognitionem adligabit
dicens, neminem non aliquando coepisse peccare, nee pro
naenia ducendum scelus primum. haec in respondendo. sic
autem praeparabit actione prima iudieum animos, ut noluisse
potius obieere quam non potuisse credatur. eoque satius
est, omni se ante actae vitae abstinere convicio quam levibus
aut frivolis aut manifesto falsis reum incessere, quia fides
ceteris detrahitur: et qui nihil obieit, omisisse credi potest
maledicta tamquam supervacua: qui vana congerit, con-
fitetur unum in ante actis argumentum, in quibus vinci
quam tacere maluerit. cetera, quae a personis duci solent,
in argumentorum locis exposuimus.

Proxima est ex causis probatio, in quibus haec
maxime spectantur: ira, odium, metus, eupiditas, spes: nam
reliqua in horum species cadunt. quorum si quid in reum
conveniet, accusatoris est efficere, ut ad quidquid faciendum
causae valere videantur, easque, quas in argumentum sumet,
augere: si minus, illue conferenda est oratio, aut aliquas
fortasse latentes fuisse, aut nihil ad rem pertinere cur
fecerit, si fecit, aut etiam dignius esse odio scelus, quod
non bhabuerit causam. patronus vero, quotiens poterit,

J speraverint Gesner, sperauere libri — hac Regius, haec fere
libri — 4 contraque eam Halm, contraque Gesner, contra qua G, c. quam
A — 5 ducit O^rechi, dicit libri — 9 iniquum nos, ingenuum A, ingenium G
— 13 ingenii Spalding, ingenio libri — 19 naenia Haupt, encenia A G
96 unum Spalding, uanum libri, validum Gertz — 32 ut add. Spalding.

9*

81

32

33

84

35

36

31

2B

39

40

41

42

43

18 QUINTILIANI INST. OR.

instabit huie loco, ut nihil credibile sit factum esse sine
causa. quod Cicero vehementissime n multis orationibus
tractat, praecipue tamen pro Vareno, qui omnibus aliis
premebatur: nam et damnatus est. at si proponitur cur
factum sit, aut falsam causam aut levem aut ignotam reo
dicet. possunt autem esse aliquae interim ignotae, 'an
heredem habuerit, an aceusaturus fuerit eum, & quo dicetur
occisus'. si alia defecerint, non utique spectandas esse
causas: nam quem posse reperiri, qui non metuat, oderit,
speret? plurimos tamen haec salva innocentia facere. neque
illud est omittendum, non omnes causas in omnibus personis
valere: nam ut alicui sit furandi causa paupertas, non erit
idem in Curio Fabricioque momentum.

De causa prius an de persona dicendum sit, quaeritur,
varieque est ab oratoribus factum, a Cicerone etiam prae-
latae frequenter causae. mihi, si neutro litis condieio prae-
ponderet, secundum naturam videtur ineipere a persona.
nam hoc magis generale est rectiorque divisio, an ullum
erimen eredibile, an hoc. potest tamen id ipsum, sicut
pleraque, vertere utilitas. nec tantum causae voluntatis sunt
quaerendae, sed interim et erroris, ut ebrietas, ignorantia.
nam ut haec in qualitate crimen elevant, ita in coniectura
premunt. et persona quidem nescio an umquam, utique in
vero actu rei, possit incidere, de qua neutra pars dicat: de
causis frequenter quaeri nihil attinet, ut in adulteriis, ut
in furtis, quia illas per se ipsa crimina seeum habent.

Post haec intuenda videntur et eonsilia, que late
patent: an eredibile sit reum sperasse id a se scelus effici
posse? an ignorari, eum fecisset? an, etiam si ignoratum
non esset, absolvi vel poena levi transigi vel tardiore v.l
ex qua minus incommodi consecuturus, quam ex faeto gaudii
videretur? an etiam tanti putaverit poenam subire? post
haec, an alio tempore et aliter facere vel facilius vel
securius potuerit, ut dieit Cicero pro Milone enumerans
plurimas oecasiones, quibus ab eo Clodius impune occidi
potuerit. praeterea, cur potissimum illo loco, illo tempore,

84 c. 14 sqq.

2 in add. Hegius — 3 qui Zegius (A), quiiu G — 6 reo Regius (A),
pro reo G — 20 pleraque Ziegius, plerumque AG —- 28 sperasse Spa/-
ding (A G), sperare alii.

15

20

25

30

35

*

[tz
ca

30

35

VT. 2, 37—50. 19

illo modo sit adgressus, qui et ipse diligentissime tractatur
pro eodem locus, an, etiam si nulla ratione ductus est,
impetu raptus sit et absque sententia (nam vulgo dicitur
scelera non habere consilium), an etiam consuetudine pec-
candi sit ablatus.

Excussa prima parte /an voluerit, sequitur 'an potu-
erit. hic tractatur locus, tempus, ut furtum in loco cluso,
frequenti, tempore vel diurno, eum testes plures, vel nocturno,
eum maior difficultas. inspiciuntur itaque difficultates occa-
sionesque, quae sunt plurimae ideoque exemplis non egent.
hie sequens locus talis est, ut, si fieri non potuit, sublata
sit lis, si potuit, sequatur quaestio an fecerit, sed haec
etiam ad animi coniecturam pertinent: nam et ex his col-
ligitur,-an speraverit. ideo spectari debent et instrumenta,
ut Clodi ae Milonis comitatus.

Quaestio (an fecerit! incipit à secundo tempore, id
est praesenti ac deinde coniuncto, quorum sunt sonus,
clamor, gemitus: insequentis latitatio, metus, similia. his
aecedunt signa, de quibus tractatum est, verba etiam et
facta, quaeque antecesserunt quaeque insecuta sunt. haec
aut nostra sunt aut aliena. sed verba nobis magis nocent
et minus prosunt nostra quam aliena, magis prosunt et minus
nocent aliena quam nostra. faeta autem interim magis pro-
sunt nostra, interim aliena, ut si quid, quod pro nobis sit,
adversarius fecit: semper vero magis nocent nostra quam
aliena. est et illa in verbis differentia, quod aut aperta
sunt aut dubia. seu nostra seu aliena sunt, infirmiora in
utrumque sint necesse dubia: tamen nostra saepe nobis
nocent, ut in illa controversia: 'interrogatus filius, ubi esset
pater, dixit: ubicumque est, vivit: at ille in puteo mortuus
est inventus'. aliena, quae sunt dubia, numquam possunt
nocere nisi aut incerto auctore aut mortuo. 'nocte audita
vox est, cavete tyrannicidam,' et "interrogatus, euius veneno
moreretur, respondit: non expedit tibi scire, nam si est
qui possit interrogari, solvet ambiguitatem. cum autem dieta
factaque nostra defendi solo animo possunt, aliena varie
refutantur.

De uno quidem maximo genere coniecturalium con-
troversiarum loeuti videmur, sed in omnes aliquid ex his

10 quae add. Halm — 922 et minus Bonnell, aut minus magis lióri
— 893 tyrannicidam a, tyrannidem A (?) G — 839 sed Spalding, et libri.

45

46

41

A8

49

50

51

52

53

54

55

56

20 QUINTILIANI INST. OR.

cadit. nam furti, depositi, ereditae pecuniae et a facultatibus
argumenta veniunt, 'an fuerit quod deponeretur, et a per-
sonis, (an ullum deposuisse apud hune vel huie credidisse
eredibile sit, an petitorem calumniari, an reum infitiatorem
esse vel furem.' sed etiam in furti reo sicut in caedis quae-
ritur de facto et de auctore. crediti et depositi duae quae-
stiones, sed numquam iunctae, an datum sit, an redditum.
habent aliquid proprii adulterii eausae, quod plerumque
duorum discrimen est et de utriusque vita dicendum, quam-
quam et id quaeritur, an utrumque pariter defendi oporteat.
cuius rei consilium nascetur ex causa: nam si adiuvabit
pars altera, coniungam, si nocebit, separabo. ne quis autem
mihi putet temere excidisse, quod plerumque duorum erimen
esse adulterium, non semper dixerim: potest aecusari sola
mulier incerti adulterii: *munera domi inventa sunt, pecunia,
cuius auctor non extat, codicilli dubium ad quem scripti.'
in falso quoque ratio similis: aut enim plures in culpam
voeantur aut unus. et scriptor quidem semper tueri signa-
torem necesse habet, signator scriptorem non semper, nam
et decipi potuit. is autem, qui hos adhibuisse et cui id
faetum dieitur, et seriptorem et signatores defendet. idem
argumentorum loci in causis proditionis et adfectatae
tyrannidis.

Verum illa seholarum «consuetudo ituris in forum
potest nocere, quod omnia, quae in themate non sunt, pro
nobis dueimus. adulterium obicis: quis testis? quis index?'
proditionem: *quod pretium? quis conscius?' venenum: *ubi
emi? a quo? quando? quanti? per quem dedi?' pro reo
tyrannidis adfectatae: *ubi sunt arma? quos eontraxi satellites ?'
neque haee nego esse dicenda et ipsis utendum pro parte
suscepta: nam et in foro aliqua, quando adversarius probare
non poterit, desiderabo. sed in foro tantam illam facilitatem
olim desideravimus, ubi non fere causa agitur, ut non ali-
quid ex his aut plura ponantur. huic simile est, quod in
epilogis quidam, quibus volunt, liberos, parentes, nutrices
aecommodant, nisi quod magis concesseris ea, quae non
sint posita, desiderare quam adicere.

De animo quo modo quaeratur, satis dictum est, cum
ita diviserimus, an voluerit, an potuerit, an fecerit. nam

27 proditionem add. Spalding — 931 aliqua, quando Spalding, ali-
quando /ibri — 37 &dicere Leid., dicere A G.

15

20

25

30

35

iu

10

—À—
c

20

25

30

36

VII. 2, 51—857. 8, 1—6. 21

qua via tractatur an voluerit, eadem quo animo fecerit: id
enim est, an male facere voluerit, ordo quoque rerum aut
adfert aut detrahit fidem: multo seilieet magis res, prout
ponuntur, eongruunt aut repugnant. sed haee nisi in ipso
eomplexu eausarum non deprehenduntur. quaerendum tamen
semper, quid euique eoneetatur et quid consentiat.

De finitione.

III. Sequitur eonieeturam finitio. nam qui non potest
dieere nihil fecisse, proximum habebit ut dieat, non id
feeisse quod obiciatur. itaque pluribus legibus in isdem
quibus coniectura versatur, defensionis tantum genere mutato,
ut in furtis, depositis, adulteriis. nam quem ad modum
dieimus, *non feci furtum, non aecepi depositum, non eom-
misi adulterium," ita (non est hoe furtum, non est hoc in-
fitiatio, non est hoc adulterium.' interim a qualitate ad
finitionem descenditur, ut in actionibus dementiae, malae
traetationis, rei publicae laesae: in quibus si recte facta
esse quae obiciuntur, diei non potest, illud suceurrit: 'non
est Aoc dementem esse, male tractare, rem publicam
laedere. finitio igitur est rei propositae propria et dilucida
et breviter comprehensa verbis enuntiatio. constat maxime,
sieut est dictum, genere, specie, differentibus, propriis: ut
si finias equum (noto enim maxime utar exemplo), genus
est animal, species mortale, differentia inrationale (nam et
homo mortale erat), proprium hinniens. haec adhibetur
orationi pluribus causis. nam tum est certum de nomine,
sed quaeritur quae res ei subieienda sit, tum res est mani-
festa, sed de nomine non constat. cum de nomine eonstat,
de re dubium est, interim coniectura est, ut si quaeratur,
quid sit deus. nam qui neget, deum esse spiritum omnibus
partibus immixtum, non hoc dieat, falsam esse diviuae illius
naturae appellationem, sieut Epieurus, qui humanam ei
formam locumque inter inundos dedit. nomine uterque uno
utitur, utrum sit in re coniectat. interim qualitas traetatur,
ut *'quid sit rhetorice, vis persuadendi an bene dicendi

4 ponuntur add. Spalding — 10 in isdem Halm, iisdem in Spal-
ding, iisdem Regius, idem libri — 14 infitiatio nos, iuitiatio A G. — 19 hoc
dementem esse add. legius — verbis laedere À in ras. — 20 est add.
Hegius — 21 comprensa a, compressa AG — ?8 sed de nomine non
constat Zegius, fortasse e libris — quando de n. c. Obrecht (cum Hal),
et quod nomine constat A Q. — 30 qui Spalding, qui id G, quid A.

57

10

11

12

22 QUINTILIANI INST. OR.

scientia. quod genus est in iudiciis frequentissimum. sic
enim quaeritur (an deprehensus in lupanari cum aliena
uxore adulter sit?' quia non de appellatione, sed de vi faeti
eius ambigitur, an omnino peccaverit. nam si peccavit, non
potest esse aliud quam adulter. diversum est genus, cum
controversia consistit in nomine, quod pendet ex scripto,
nee versatur in iudieis nisi propter verba, quae litem
faciunt: 'an qui se interficit homicida sit? an qui tyrannum
in mortem compulit tyrannieida? an carmina magorum
veneficium?' res enim manifesta est seiturque non idem
esse occidere se quod alium, non idem pecidere tyrannum
quod compellere ad mortem, non idem carmina ae morti-
feram potionem, quaeritur tamen, an eodem nomine appel-
landa sint.

Quamquam autem dissentire vix audeo a Cicerone,
qui multos secutus auctores dicit, finitionem esse de eodem
et de altero, semper enim neganti aliqued esse nomen di-
cendum quod sit potius: tamem equidem tres habeo velut
species. nam interim convenit solum quaerere, an hoe sit?
ut 'an adulterium in lupanari' eum hoc negamus, non
necesse est dicere, quid id vocetur, quia totum crimen in-
fiiamur. interim quaeritur, *'hoc an hoc? furtum an sacri-
legium?' non quin sufficiat non esse sacrilegium, sed quia
necesse est dicere, quid sit aliud: quo in loco utrumque
finiendum est. interim quaeritur in rebus specie diversis,
an et hoc et hoc eodem modo sit pnella un: eum res
utraque habet suum nomen, ut amatorium, venenum. in
Mir cd autem huius generis litibus quaeritur 'an etiam
hoc, quia nomen, de quo ambigitur, utique in alia re cer-
tum est. 'sacrilegium est rem sacram de templo subripere:
an et privatam? adulterium cum aliena uxore domi coire:
an et in lupanari? tyrannicidium occidere tyrannum: an et
in mortem compellere?" ideoque 6viioyi6uós, de quo postea
dicam, velut infirmior est finitio, quia in hae quaeritur, an
idem sit huius rei nomen quod alterius, illo, an proinde
habenda sit haec atque illa. est et talis f'initionum diversitas,

16 Top. c. 22 et c. 23

11 enim add. Regius — 18 eqnidem Crist, eandem A G — 19 solum
Zumpt, suum A G — 20 an Zumpt, in AG — ?4 necesse add. edd. vett. —
est Spalding, sit AG — 536 finitionum Fegivs, dinisionum A Q.

10

15

20

25

30

E

10

20

t2
c

30

VII. 3, 7—17. 23

ut qui idem sentient, non isdem verbis comprehendant, ut
*rhetoriee est bene dieendi scientia', et eadem *bene inveniendi'
et *bene enuntiandi' et *dicendi seeundum virtutem orationis'
et *dicendi quod sit offieii, atque providendum, ut, si sensu
non pugnant, comprehensione dissentiant. sed de his dispu-
tatur, non litigatur. opus est aliquando finitione obseurioribus
et ignotioribus verbis, quid sit *celarigatio, erectum citum,'
interim notis nomine verbis, quid sit 'penus, quid 'litus'.

Quae varietas effecit, ut eam quidam coniecturae,
quidam qualitati, quidam legitimis quaestionibus subicerent.
quibusdam ne placuit quidem omnino subtilis haec et ad
morem dialecticorum formata conclusio, ut in disputationibus
potius arguta verborum cavillatrix quam in oratoris officio
multum adlatura momenti. licet enim valeat in sermone
tantum, ut constrictum vinculis suis eum, qui responsurus
est, vel tacere vel etiam invitum id, quod sit eontra, cogat
fateri, non eadem est tamen eius in enusis utilitas. persua-
dendum enim iudici est, qui etiam si verbis devinctus est,
tamen, nisi ipsi rei accesserit, tacitus dissentiet. agenti vero
quae tanta est huius praecisae comprehensionis necessitas?
an, si non dixero, *homo est animal mortale rationale, non
potero, expositis tot corporis animique proprietatibus, latius
oratione ducta vel a dis eum vel a mutis discernere? quid
quod nec uno modo definitur res eadem (ut facit Cicero:
quid est enim vulgo? universos.) et latiore varioque
tractatu, ut omnes oratores plerumque fecerunt. rarissime
enim apud eos reperitur illa ex consuetudine philosophorum
ducta servitus [est certe iin. ad certa se verba ad-
stringendi, idque faciendum in libris Ciceronis de Oratore
vetat M. Antonius. nam est etiam periculosum, cum, si uno
verbo sit erratum, tota eausa cecidisse videamur, optimaque
est media illa via, qua utitur Cieero pro Caecina, ut res
proponatur, verba non periclitentur. etenim, recipera-
tores, non ea sola vis est, quae ad corpus nostrum

24 p. Mur. 35, 78 — 29 2, 26 108 sqq. — 32 p. Caec. 15, 42

1 qui idem Spalding, quidem AG — 2 est add. ed. Camp. —

7 eretum citum /7a/m, erctus citus A. ercet ut G — 8 verbis edd vett.:
uidehis AG — 9 «ffecit Hegius, efficit AG — 183 arguta Zumpt, argu-
menta AQ — 16 tacere Hegíus, cacere A, carcere G. — 18 devinctus

Hegiws, deuictus AG — 25 rarissime Spalding (A), rarissima Q —
98 est certn servitus inclusit Hali certe a, certa A (?) G.

—

3

—

4

—
ea

16

18

19

2

—

22

23

24

24 QUINTILIANLI INST. OR.

vitamque pervenit, sed etiam multo maior ea, quae
perieulo inortis inieeto formidine animum perter-
ritum loeo saepe et certo statu demovet. aut, cum fini-
tionem praecedit probatio, ut in Philippicis Cieero Servium
Sulpicium occisum ab Antonio colligit et in elausula demum
ita finit: is enim profecto mortem attulit, qui causa
mortis fuit. non negaverim tamen haec quoque, ut expediet
causae, esse facienda, et si quando firme comprehendi poterit
brevi complexu verborum finitio, esse id tum elegans, tum
etiam fortissimum, si modo erit illa inexpugnabilis.

Eius certus ordo est: 'quid sit? an hoe sit?' et in
hoe fere labor maior est, ut finitionem confirmes, quam ut
in rem finitionem adplices. in eo *quid sit' duplex opus est:
nam et nostra confirmanda est et adversae partis destruenda
finitio. ideoque in schola, ubi nobis ipsi fingimus contra-
dictionem, duos ponere debemus fines, quales utrimque esse
optimi poterunt. at in foro providendum, num forte super-
vacua et nihil ad causam pertinens an ambigua an contraria
an eommunis sit finitio, quorum nihil accidere nisi agentis

culpa potest. ut recte autem finiamus, ita fiet, si prius in ?

animo constituerimus, quid velimus efficere: sic enim accoi-
modari ad voluntatem verba poterunt. atque ut a notissimo
exemplo, quo sit res lucidior, non recedamus: *qui privatam
pecuniam de templo subripuit, sacrilegii reus est' culpa
manifesta est: quaestio, an huie erimini nomen, quod est
in lege, conveniat. ergo ambizitur, an hoc sacrilegium sit.
accusator, quia de templo subrepta sit pecunia, utitur hoc
nomine: reus, quia privatam subripuerit, negat esse sacri-
legium, sed furtum fatetur. aetor ergo ita finiet: 'sacrilegium
est subripere aliquid de sacro. reus: sacrilegium est. subri-
pere aliquid sacri. uterque finitionem alterius impugnat. ea
duobus generibus evertitur, si aut falsa est aut parum
plena. nam illud tertium nisi stultis non aecidit, ut nihil
ad quaestionem pertineat, ut si dicas, equus est animal:
nam est equus animal, sed inrationale. quod autem
commune cum alio est, desinet esse proprium. hie reus

— ———— -———

6 Phil. 9, 3, 7

95 est post quaestio delevimus — 26 an a, in A Q — 30 de sacro...
aliquid add. edd. vett. — 34 pertineat ut nos, pert. falsa est libri -—
84 equus est a, om. A, equus G — animal nos, animal rationale libri.

25

30

10

15

20

25

20

35

VII. 3, 18—939. 25

falsam dieit esse finitionem accusatoris, accusator autem
non potest dicere falsam rei, nam est sacrilegium subripere
aliquid sacri, sed dicit parum plenam, adiciendum enim
faut ex saero' maximus autem usus in adprobando refellen-
doque fine propriorum ac differentium nonnumquam etiam
etymologiae. quae tamen omnia, sicut in ceteris, confirmat
aequitas, nonnumquam et coniectura mentis. etymologia
maxime rara est: quid enim est aliud tumultus nisi
perturbatio tanta, ut maior timor oriatur? unde
etiam nomen ductum est tumultus. circa propria ac
differentia magna subtilitas, ut cum quaeritur, (an addictus,
quem lex servire, donec solverit, iubet, servus sit?' altera
pars finit ita: 'servus est, qui est iure in servitute,' altera:
'qui in servitute est eo iure quo servus, aut, ut antiqui
dixerunt qui servitutem servit. quae finitio, etiam si distat
aliquo, nisi tamen propriis et differentibus adiuvatur, inanis
est. dicet enim adversarius, servire eum servitutem aut eo
iure esse quo servum. videamus ergo propria et differentia,
quae libro quinto leviter in transitu attigeram. servus, eum
manu mittitur, fit libertinus, addietus recepta libertate in-
genuus: servus invito domino libertatem non consequetur,
addictus solvendo citra. voluntatem domini consequetur: ad
servum nulla lex pertinet, addictus legem habet: propria
liberi quod nemo habet nisi liber, praenomen, nomen,
eognomen, tribum: habet haec addietus.

Exeusso 'quid sit, prope peracta est quaestio 'an hoe
sit: id enim agimus, ut sit causae nostrae conveniens finitio.
dediubareun est autem in ea qualitas, (an amor insania.

uc pertinebunt probationes, quas Cicero dieit proprias esse
finitionis, ex antecedentibus, consequentibus, adiunctis, repu-
gnantibus, eausis, effectis, similibus, de quorum argumentorum
natura dictum est. breviter autem pro Caecina Cieero initia.
causas, effecta, antecedentia, consequentia complexus est: quid
igitur fugiebant? propter metum: quid metuebant?
vim videlicet. potestisigitur principia negare, cum
extrema coneedatis? sed similitudine quoque usus est:
quae vis in bello appellatur, ea in otio non appel-

8 Cic. Phil. 8, 1, 3 — 29 Top. 23, 88 — 32 c. 15,44 — 37 ib 15, 43

18 esse add. Spalding — 92 addictus ... consequetur add. Regius —
80 finitionis Zadius, finitiones A Q.

26

26

21

30

81

32

33

34

35

36

26 QUINTILIANI INST. OR.

labitur? sed etiam ex econtrario argumenta ducuntur, ut
8i quaeratur, amatorium venenum sit necne, quia venenum
amatorium non sit.

Illud alterum genus quo sit manifestius adulescentibus
meis (meos enim semper adulescentes putabo), hie quoque
fietae controversiae utar exemplo. iuvenes, qui convivere
solebant, constituerunt ut in litore cenarent: unius, qui
cenae defuerat, nomen tumulo, quem extruxerant, inserip-
serunt. pater eius, a transmarina peregrinatione cum ad
litus idem appulisset, lecto nomine suspendit se. dicuntur ii
causa mortis fuisse: hie finitio est accusatoris: *per quem
faetum est ut quis periret, eausa mortis est', rei: *qui
feeit quid sciens, per quod perire homini necesse est. remota
finitione aecusatori sat est dicere: (eausa mortis fuistis, per
vos enim faetum est ut homo periret: qui, nisi vos illud
fecissetis, viveret'. contra: /non statim, per quem factum
est ut quis periret, is damnari debet, ut accusator, testis,
iudex rei eapitalis. nec undecumque causa fluxit, ibi culpa
est: ut si quis profectionem suaserit aut amicum arcessierit
trans mare et is naufragio perierit, ad cenam invitarit et is
eruditate illie contracta decesserit. nee fuerit in causa mortis
solum adulescentium faetum, sed eredulitas senis, in dolore
ferendo infirmitas: denique, si fortior fuisset aut prudentior,
viveret. nee mala mente fecerunt, et ille potuit vel ex loco
tumuli vel ex opere tumultuario suspieari non esse monu-
mentum. qui ergo puniri debent, in quibus omnia absunt
homieidae praeter manum ?'

Est interim eerta finitio, de qua inter utramque partem
convenit, ut Cicero dieit: maiestas est in imperii atque
in nominis populi Romani dignitate. quaeritur tamen,
an maiestas minuta sit, ut in causa Corneli quaesitum est.
sed hie etiam si videri potest finitiva, tamen, quia de finitione
non ambigitur, iudicatio est qualitatis atque ad eum potius
statum reducenda, ad cuius forte quidem venimus mentionem,
sed erat ordine proximus locus.

929 Partitt. oratt. 30, 165

2 au an/e amatorium del. Spalding — 8 quem edd. cett, quod AG
— 12 periret Spalding, perierit A G. — rei Halm, reum AG — 15 factum
ed Gryph, actum AG — qui Spalding, quia libri —- 19 arcessierit
Spalding, accerserit A, accesserit Q. — 26 absunt Teuffel in Ann. phil. et
paed. 89,172, sunt libri — 392 etiamsi Christ, etiam similis A G.

10

15

36

85

10

15

25

30

VII. 3, 30—836. 4, 1—6. 27

De qualitate.

IV. Est autem qualitas alia de summo genere atque
ea quidem non spei nola nam et qualis sit cuiusque rei
natura et quae forma, quaeritur: an immortalis anima? an
humana specie deus? et de magnitudine ac numero: quantus
sol? an unus mundus? quae omnia conieetura quidem col-
liguntur, quaestionem tamen habent in eo, qualia sint. haee
et in suasoriis aliquando traetari solet, ut, si Caesar deli-
beret an Britanniam impugnet, quae sit Oceani natura, an
Britannia insula (nam tum ignorabatur), quanta in ea terra,
quo numero militum adgredienda, in consilium ferendum
sit. eidem qualitati suecedunt facienda ae non facienda, ad.
petenda vitanda: quae in suasorias quidem maxime cadunt,
sed in controversiis quoque sunt frequentia, hae sola diffe-
rentia, quod illie de futuris, hie de factis agitur. item de-
monstrativae partis omnia sunt in hoe statu: factum esse
constat, quale sit faetum quaeritur. lis est omnis aut de
praemio aut de poena aut de quantitate eorum. genus causae
aut simplex aut eomparativum: illie quid aequum, hie qu.d
aequius aut quid aequissimum sit excutitur. cum de poena
iudicium est, a parte eius, qui causam dicit, aut defensio
est criminis aut imminutio aut exeusatio aut, ut quidam
putant, depreeatio.

Defensio longe potentissima est, qua ipsum factum,
quod obicitur, dicimus honestum esse. abdieatur aliquis,
quod invito patre militarit, honores petierit, uxorem duxerit:
tuemur quod fecimus. hane partem vocant Hermagorei xa«r'
&vríAqiiw, ad intelleetum id nomen referentes: Latine ad
verbum translatam non invenio, absoluta appellatur. est
enim de re sola quaestio, iusta sit ea necne. iustum omne
continetur natura vel constitutione: natura, quod fit seeun-
dum cuiusque rei dignitatem. hine sunt pietas, fides, con-
tinentia et talia. adiciunt et id, quod sit par. verum id non
temere intuendum est: nam et vis contra vim et talio nihil
habent adversum eum, qui prior fecit, iniust/, et non,
uoniam res pares sunt, etiam id est iustum, quod antecessit.
illa utrimque iusta, eadem lex, eadem condicio, ac forsitan

6 an ZHegius, et an A G — 8 solet Spalding, solent libri — 18 eorum
Halm, egrum G, agitur A — 29 est enim nos, sed enim AG — 383 par.
vermm Aegius, püsum A (n. 2. in ras.) G. — 34 temere edd. vett, timere
AG - talio Pseudo-Turnebus, talia A G — 35 iniusti Gesner, iniuste A G.

10

1

—

13

28 QUINTILIANI INST. OR.

ne sint quidem poss quae ulla parte sunt dissimilia. con-
stitutio est in lege, more, iudicato, pacto.

Alterum est defensionis genus, in quo factum per se
improbabile adsumptis extrinsecus auxiliis tuemur: id vocant
xav üGvr(üsGw. Latini hoe quoque non ad verbum trans-
ferunt, adsumptiva enim dicitur causa. in quo genere
fortissimum est, si crimen causa facti tuemur, qualis est
defensio Orestis, Horati, Milonis. dvréyxAgue dicitur, quia
omnis nostra defensio constat eius accusatione, qui vindi-
catur: 'occisus est sed latro, excaecatus sed raptor. est et
ila ex causis facti ducta defensio priori contraria, in iia
neque factum ipsum per se, ut in absoluta quaestione, de-
fenditur, neque ex contrario faeto, sed ex aliqua utilitate
aut rei publieae aut hominum multorum aut etiam ipsius
adversari, nonnumquam et nostra, si modo id erit, quod
facere nostra causa fas sit: quod sub extrario accusatore
et legibus agente prodesse numquam potest, in domesticis
disceptationibus potest. nam et filiis pater in iudicio abdi-
cationis et maritus uxori, si malae tractationis accusabitur,
et patri filius, si dementiae causa erit, non inverecunde
dicet multum sua interfuisse. in quo tamen incommoda
vitantis melior quam eommoda petentis est eausa. quibus
similia etiam in vera rerum quaestione tractantur. nam
quae in scholis abdicatorum, haee in foro exheredatorum
a parentibus et bona apud centumviros repetentium ratio
est: quae illie malae tractationis, hic rei uxoriae, cum
quaeritur, utrius culpa divortium factum sit: quae illie
dementiae, hie petendi curatoris. subiacet utilitati etiam illa
defensio, si peius aliquid futurum fuit. nam in comparatione
malorum boni locum obtinet levius, ut si Mancinus foedus
Numantinum sie defendat, quod periturus, nisi id factum
esset, fuerit exercitus. hoc genus &rríor«o:g Graece nomi-
natur, comparativum nostri vocant.

Haee cirea defensionem facti: quae si neque per se
ipsa nec adhibitis auxiliis dabitur, proximum est in alium
transferre erimen, si possumus. ideoque etiam in eos,
qui citra scriptum sunt, status visa est cadere translatio.

5 latini M e£ Hegius, latine AG — 8 Horatii Spalding, oratio
libri — 13 ex Regius, in libri - 96 centumviros Cuiacius, con Q,
coüs8 A — 30 mancinus a, manus AG — 36 eos nos, os Q, hos A —
37 citra Chris!, etiam A G.

5

20

25

80

85

10

20

25

30

85

VII. 4, 7—19. 29

interdum ergo culpa in hominem relegatur, ut si Té. Gracchus
reus foederis Numantini, cuius metu leges populares tulisse
in tribunatu videretur, missum se ab imperatore suo diceret.
interim derivatur in rem, ut si is, qui testamento quid
iussus non fecerit, dicat per leges id fieri non potuisse. hoc
usráíGteGtw dicunt.

Hinc quoque exclusis excusatio superest. ea est aut
ignorantiae, ut si quis fugitivo stigmata scripserit eoque
ingenuo iudicato neget, se liberum esse eum scisse: aut
necessitatis, ut cum miles ad commeatus diem non adfuit
et dicit se fluminibus interclusum aut valetudine. fortuna
quoque saepe substituitur culpae. nonnumquam male fecisse
nos, sed bono animo dicimus. utriusque rei multa et manifesta
exempla sunt: idcirco non est eorum necessaria expositio.

Si omnia, quae supra scripta sunt, deerunt, videndum
an imminui culpa possit. hie est ille, qui a quibusdam
fieri solet, status quantitatis. sed ea cum sit aut poenae aut
honoris, ex qualitate facti constituitur, eoque nobis sub hoc
esse statu videtur sieut eius quoque, quae ad numerum re-
fertur a Graecis. nam et zmAuxóvgva et zoGórgvo dicunt, nos
utrumque appellatione una compleetimur.

Ultima est depreeatio, quod genus causae plerique
negarunt in iudicium umquam venire. quin Cieero quoque
pro Q. Ligario idem testari videtur, eum dicit: causas,
Caesar, egi multas equidem tecum, dum te in foro
tenuit ratio honorum tuorum, certe numquam hoc
modo: ignoseite, iudices: erravit, lapsus est, non
putavit, si umquam posthae, et cetera. in senatu vero
et apud populum et apud principem et ubieumque iuris
clementia est, habet locum deprecatio. in qua plurimum
valent ex ipso, qui reus est, e tria: vita praecedens,
si innocens, si bene meritus, si spes in futurum innocenter
vieturi et in aliquo usu futuri: praeterea, si vel aliis in-
commodis vel praesenti perieulo vel paenitentia videatur
satis poenarum dedisse: extra nobilitas, dignitas, propinqui,
amiei, in eo tamen, qui eognoseit, plurimum ponendum,

21 p. Lig. 10, 30

1 8i Ti. Claussen, sit AG — 3 videretur Za!m. uidentar AG —
9D zpAxóryra Capperonnier, IHNKOTHTA A, TIHKOTNI G — 29 inris
T m. 2, si iuris AG — 31 praecedens Crist, praecedes A G.

18

20

21

23

30 QUINTILIANI INST. OR.

si laus eum misericordis potius quam reprehensio dissoluti
eonsecutura est. verum et in iudiciis etiam si non toto genere
causae, tamen ex parte magna hic locus saepe tractatur.
nam et divisio frequens est, etiam si fecisset, ignoscendum
fuisse, idque in causis dubiis saepe praevaluit, et epilogi
omnes in eadem fere materia versari solent. sed nonnum-
quam etiam rei totius hic summa constituta. an vero si
exheredatum a se filium pater testatus fuerit elogio, prop-
terea quod is meretricem amaverit, non omnis hie erit
quaestio, an huic delieto pater debuerit ignoscere et cen-
tumviri tribuere debeant veniam? sed etiam in formulis,
cum poenariae sunt actiones, ita causam partimur, an com-
missa sit poena, an exigi debeat. id autem, quod illi viderunt,
verum est, reum a iudicibus hoc defensionis modo liberari
non posse.

De praemiis autem quaeruntur duo: an ullo sit
dignus qui petit, an tanto: ex duobus, uter dignior, ex
pluribus, quis dignissimus. quorum tractatus ex ipso meri-
torum genere ducuntur. et intuebimur non rem tantum,
sive adleganda sive comparanda erit, sed personam quoque:
nam et multum interest, tyrannum iuvenis occiderit an senex,
vir an femina, alienus an coniunctus: et locum multipliciter,
in eivitate tyrannis adsueta an libera semper, in arce an
domi: et quo modo factum sit, ferro an veneno, et quo
tempore, bello an pace, cum depositurus esset eam po-
testatem an cum aliquid novi sceleris ausurus. habent
in meritis gratiam perieulum quoque et diffieultas: simi-
liter liberalitas a quo profecta sit, refert. nam in pau-
pere gratior quam in divite, dante benefieium quam red-
dente, patre quam orbo. item in quam rem dederit et
quo tempore et quo anino, id est, num in aliquam spem
suam: similiter alia. et ideo qualitas maxime oratoris re-
cipit operam, quia in utramque partem plurimum est ingenio
loci, nec usquam tantum adfectus valent. mam coniectura
extrinsecus quoque adduetas frequenter probationes habet
et argumenta ex materia sumit: quale quidque videatur,
eloquentiae est opus: hic regnat, hic imperat, hie sola
vincit.

7 an Zumpt, iain A. — 80 quam orbo Ziegius (A), qnia à morbo G
-— 34 valent nam Z'egivs, valenti iam AQ — 37 eloqueutiae ed. Gi yph.,
eloquentia A G.

15

20

25

30

85

10

15

20

30

35

VH. 4, 20— 81. 31

Huie parti subiungit Verginius eausas abdicationis,
dementiae, malae traetationis, orbarum nuptias indicentium.
nam et fere sic accidit, inventique sunt, qui has materias
officiorum vocarent. sed alios quoque nonnumquam leges
hae recipiunt status: nam et coniectura est aliquando in
plerisque horum, cum se vel non fecisse vel bona mente
fecisse contendunt. cuius generis exempla sunt multa. et
quid sit dementia ae mala tractatio finitur. nam t iuris leges
plerumque quaestiones praecurrere solent, et ex quibus
causae non fiat status, quod tamen facto defendi non poterit,
iure nitetur: et quot et quibus causis abdicare non liceat,
et in quae crimina malae tractationis actio non detur, et cui
&ccusare dementiae non permittatur.

Abdicationum formae sunt duae: altera criminis
perfecti, ut si abdicetur raptor, adulter, altera velut pen-
dentis et adhue in condicione positi, quales sunt, in quibus
abdicatur filius, quia non pareat patri. illa semper asperam
abdieantis actionem habet, immutabile est enim quod factum
est, haee ex parte blandam et suadenti similem, mavult enim
pater corrigere quam abdicare: at pro filiis in utroque genere
submissam et ad satis faciendum compositam. a quo dissen-
suros scio, qui libenter patres figura laedunt: quod non
ausim dicere numquam esse faciendum, potest enim materia
incidere, quae hoc exigat, certe vitandum est, quotiens
aliter agi potest: sed de figuris alio libro traetabimus. non
dissimiles autem abdieationum actionibus sunt malae traeta-
tionis: nam et ipsae habent eandem in accusationibus mode-
rationem. dementiae quoque iudieia aut propter id quod
factum est, aut propter id quod adhuc fieri vel non fieri
potest instituuntur. et actor in eo, quod factum est, liberum
habet impetum, sic tamen, ut factum accuset, ipsius patris
tamquam valetudine lapsi misereatur: in eo vero, cuius
libera mutatio est, diu roget et suadeat et novissime de-
mentiam rationi queratur obstare, non mores: quos quanto
magis in praeteritum Jlaudaverit, tanto faeilius probabit
morbo esse mutatos. reus, quotiens causa patietur, debebit

8 nam...solent AQ, nam i. quaestiones pl. l. pr. s. 7egius —
9 et...status A G, et e.q. causis n. f. statutum Zgius, sed e. q. c. n. f.
constitutio Spa/ding — 12 non add. Obrecht — "0 corrigere a, om AG
— quam A. om. Q -— 22 patres Gesner, patris AG. — 24 vitandum
Ohrecht, nidendum AG — 295 tractabimus ZAegius, tractauimus AQ —
26 tractationis (del. actionis) Spalding — 27 ipsae Hegius (A), ipsam Q.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol II. 8

26

26

21

28

29

80

81

83

84

35

87

88

32 QUINTILIANI INST, OR.

esse in defensione moderatus, quia fere ira et concitatio furori
sunt similia. omnibus his commune est, quod rei non semper
defensione facti, sed excusatione ac venia frequenter utuntur.
est enim domestica disceptatio, in qua et semel pecasse et
per errorem et levius, quam obiciatur, absolutioni nonnum-
quam sufficit.

Sed alia quoque multa controversiarum genera in quali-
tatem cadunt. iniuriarum: quamquam enim reus aliquando
fecisse negat, plerumque tamen haec actio faeto atque animo
continetur. de accusatore constituendo, quae iudicia divi-
nationes vocantur: in quo genere Cicero quidem, qui
mandantibus sociis Verrem deferebat, hac usus est divisione:
spectandum, a quo maxime agi velint ii, quorum de ultione
quaeritur, a quo minime velit is, qui accusatur. frequentissimae
tamen hae sunt quaestiones, uter maiores causas habeat,
uter plus industriae aut virium sit adlaturus ad accusandum,
uter id fide meliore facturus. tutelae praeterea: in quo
iudicio solet quaeri, an alia de re quam de calculis cognosci
oporteat, an fidem praestare debeat tantum, non etiam con-
silium et eventum. eui simile est male gestae procura-
tionis, quae in foro negotiorum gestorum: nam et mandati
actio est. praeter haec finguntur in scholis et inseripti maleficii,
in quibus aut hoc quaeritur, an ?nscriptum sit, aut hoc, an
maleficium sit, raro utrumque. male gestae legationis
&pud Graecos et veris causis frequens, ubi iuris loco quaeri
solet, an omnino aliter agere, quam mandatum sit, liceat,
et quo usque sit legatus, quoniam aliae in muntiando aliae
in renuntiando sunt, ut in Heio, qui testimonium in Verrem
dixerat post perlatam legationem. plurimum tamen est in
eo, quale sit factum. rei publicae laesae. hie moventur
quidem illae iuris ecavillationes: *quid sit rem publicam
laedere?' et "laeserit an non profuerit', et (ab ipso an propter
ipsum laesa sit'; in facto tamen plurimum est. ingrati
quoque: in quo genere quaeritur, an is, cum quo agitur,
&cceperit beneficium. quod raro negandum est: ingratus est
enim qui negat. quantum acceperit? an reddiderit? an protinus,
qui non reddidit, ingratus sit? an potuerit jeddare an id,

8 defensione Q, defensio A — 5 absolutioni Eegiws (A), absolutio G
— 12 deferebat Halm, defendebant A G — 13 a a, om AG — 14 frequen-
tissimae Obrecht, frequen'issime AG -- 22 inscripti... inscriptum Ca
peronnier, scripti ... scriptum libri — 27 in nuntiando aliae add. Spalding
— 890 hie Goth., hinc A G.

10

-—

5

20

25

50

10

20

25

30

35

VII. 4, 32—44. | 83

quod exigebatur, debuerit? quo animo datwm sit? sim-
plieiores illae iniusti repudii, sub qua lege controversiae
ilud proprium habent, quod a parte accusantis defensio
est, a defendentis accusatio. praeterea, eum quis rationem
mortis in senatu reddit, ubi una quaestio est iuris, an is
demum prohibendus sit, qui mori vult, ut se legum actioni-
bus subtrahat, cetera qualitatis. finguntur et testamenta, in
quibus de sola qualitate quaeratur, ut in controversia, quam
supra exposui, in qua de parte patrimonii quarta, quam
pater dignissimo ex filiis reliquerat, contendunt philosophus,
medicus, orator. quod idem accidit, si orbae nuptias indicant
pares gradu et si inter propinquos de idoneo quaeratur.
sed mihi nec omnes persequi materias in animo est, fingi
enim adhue possunt, nec omnes earum quaestiones, quia
positionibus mutantur. hoe tamen admiror, Flavum, cuius
apud me summa est auctoritas, cum artem scholae tantum
componeret, tam anguste materiam qualitatis terminasse.

Quantitas quoque, ut dixi, etiam si non semper,
plerumque tamen eidem subiacet, seu modi est seu numeri.
sed modus aliquando constat aestimatione facti, quanta sit
culpa quantum ve benefieium, aliquando iure, cum id in con-
troversiam venit, qua quis lege puniendus vel honorandus
sit: stuprator decem milia dare debeat, quae poena huie
erimini constituta est, an, quia se stupratus suspendit, capite
puniri tamquam eausa mortis. quo in genere falluntur qui
ita dieunt, tamquam inter duas leges quaeratur: nam de
decem milibus nulla controversia est, quae non petuntur.
iudicium redditur, an reus eausa sit mortis. in coniecturam
quoque eadem species cadet, cum, perpetuo an quinquennali
sit exilio multandus, in controversiam venerit: nam an
prudens caedem commiserit quaeritur. illa quoque, quae ex
numero ducitur, pendet ex iure 'an 'TArasybulo triginta
praemia debeantur, et (eum duo fures pecuniam abstulerint,
separatim quadruplum quisque an duplum debent'. sed hic
quoque factum aestimatur et tamen ius ipsum pendet ex
qualitate.

1 datum add. G. Meyer — 8 & parte ed. Camp., aperte AG —
4 & Spalding, et libri — 5 senatu Hegius, senatü AG — 8 qualitate
add. Christ — 15 tamen Spalding (Mi, tantum A G — 9 cadet Spalding
(M), cadit AQ — 30 nam an Spa ding, nam QG, an A m. 2 in ras. —
39 Thrasybnlo edd vett, transilo A G. m

89

40

41

42

43

44

m

34 QUINTILIANI INST. OR.

De ioridiciali
qualitate.

V. Qui neque fecisse se negabit neque aliud esse, quod
fecerit, dicet neque factum defendet, necesse est in suo
iure consistat, in quo plerumque aetionis est quaestio. ea
non semper, ut quidam putaverunt, iudieium antecedit, qualia
sunt praetorum curiosa consilia, cum de iure aceusatoris
ambigitur, sed in ipsis iudiciis frequentissime versatur. est
autem duplex eius disceptationis condicio, quod aut intentio
aut praescriptio habet controversiam. ac fuerunt qui prae-
scriptionis statum facerent, tamquam ea non isdem omnibus
quibus ceterae leges quaestionibus contineretur. cum ex
praescriptione lis pendet, de ipsa re quaeri non est necesse.
ignominioso patri filius praescribit: de eo solo iudicatio est,
an liceat. quotiens tamen poterimus, efficiendum est ut de
re quoque iudex bene sentiat: sie enim iuri nostro libentius
indulgebit, ut in sponsionibus, quae ex interdictis fiunt,
etiam si non proprietatis est quaestio, sed tantum posses-
sionis, tamen non solum possedisse nos, sed etiam nostrum
possedisse docere oportebit. sed frequentius etiam quaeritur
de intentione: 'vir fortis optet quod volet. nego illi dandum
quidquid optaverit: non dusk praescriptionem, sed tamen
voluntate contra verba praeseriptionis modo utor. in utroque
autem genere status idem sunt.

Porro lex omnis aut tribuit aut adimit, aut punit aut
iubet, aut vetat aut permittit. litem habet aut propter se
ipsam aut propter alteram: quaestio est aut in scripto aut
in voluntate. scriptum aut apertum est aut obseurum aut
ambiguum. quod de legibus dico, idem aecipi volo de testa-
mentis, pactis, stipulationibus, omni denique seripto, idem
de voce. et quoniam quattuor eius generis quaestiones vel
status fecimus, singulos percurram.

Scriptum et
voluntas.

VI. Seripti et voluntatis frequentissima inter con-
sultos quaestio est, et pars magna controversi iuris hinc

4, 0 ea non semper Spalding (A sed per m. 2 in ras.), ta n. s. est
G — 8 autem Spalding, enim A G — 12 re quaeri edd vet'., reqniri
AG — 18 patri add. Regius — solo Regius, colo A, loco Q. — 19
docere a, om. AG — 24 adimit aut honorat aut p. Gertz — 926 quae-
stio est Regius, quaestionem libri — 27 scriptum Spalding, inscriptum
G, ,scriptum A — 31 fecimus Spalding (a), facimus A G.

—

0

20

25

30

VII. 5, 1—6. 6, 1—7. 35

pendet: quo minus id aecidere in scholis mirum est, ubi
etiam ex industria fingitur. eius genus unum est, in quo et
de scripto et de voluntate quaeritur. id tum aecidit, cum 2?
est in lege aliqua obscuritas. in ea uterque suam inter-
5 pretationem confirmat, adversarii subvertit, ut hic: 'fur
quadruplum solvat: duo subr'puerunt pariter decem milia:
petuntur ab utroque quadragena, illi postulant ut vicena
conferant'. nam et actor dieit, hoc esse quadruplum, quod
petat, et rei hoe, quod offerant: voluntas quoque utrimque
10 defenditur. aut eum de altero intellectu certum est, de altero 3
dubium: *ex meretrice natus ne contionetur: quae filium
habebat, prostare coepit: prohibetur adulescens contione.'
nam de eius filio, quae ante partum meretrix fuit, certum
est: an eadem huius causa sit dubium est, quia ex hac
15 natus est, et haee meretrix est. solet et illud quaeri, quo 4
referatur quod seriptum est: *bis de eadem re ne sit actio':
id est, hoc *bis' id. actorem an ad actionem. haec ex iure
obscuro.
Alterum genus est ex manifesto: quod qui solum vi-
»90 derunt, hunc statum plani et voluntatis appellarunt. in
hoe altera pars scripto nititur, altera voluntate. et contra 5
scriptum tribus generibus oceurritur. unum est, in quo ipso
patet, semper id servari non posse: 'liberi parentes alant
aut vineiantur': non enim adligabitur infans. hic erit ad alia
25 transitus et divisio: 'num quisquis non aluerit? num hic?
propter hoe?' secundum tale genus controversiarum, in quo 6
nullum argumentum est, quod ex lege ipsa peti possit, sed
de eo tantum, de quo lis est, quaerendum est. (peregrinus,
si murum ascenderit, capite puniatur. cum hostes murum
ascendissent, peregrinus eos depulit: petitur ad supplicium.
non erunt hie separatae quaestiones, 'an quisquis, an hic', 7
quia nullum potest adferri argumentum contra scriptum
vehementius eo, quod in lite est, sed hoc tantum, an ne
servandae quidem civitatis causa. ergo aequitate et volun-
85 tate pugnandum. fieri tamen potest, ut ex aliis legibus
exempla dueamus, per quae appareat semper stari scripto

2

-

1 ubi edd. vett, ibi AG — 4 in ea Gertz, in ea aut libri —
13, 14 fuit c. e. edd. vett., est c. AG — 14 quia edd. vett., qui A, quae G
— 17 ad post an om. A G et alii — 19 qui add. Regius (M) — 21 et
nos, sed libri — ?4 hic] hinc Badius — 25 num bis Hegius, non AG
— 26 secundum Christ, quidam libri — 28 est Halm, sit libri.

10

11

12

36 QUINTILIANI INST. OR.

non posse, ut Cieero pro Caecina fecit. tertium, cum in
ipsis verbis legis reperimus aliquid, per quod probemus,
Aem legum latorem voluisse, ut in hae controversia: 'qui
nocte eum ferro deprehensus fuerit, adligetur: cum anulo
ferreo inventum magistratus adligavit', hie quia est verbum
in lege *deprehensus', satis etiam significatum videtur non
contineri lege nisi noxium ferrum.

Sed ut qui voluntate nitetur seriptum, quotiens poterit,
infirmare debebit, ita qui scriptum tuebitur adiuvare se
etiam voluntate tentabit. in testamentis et illa accidunt, ut
voluntas manifesta sit, seriptum nihil sit, ut in iudieio Curiano,
in quo nota L. Crassi et Seaevolae fuit contentio. substitutus
heres erat, si postumus ante tutelae annos decessisset: non
est natus: propinqui bona sibi vindicabant. quis dubitaret,
quin ea voluntas fuisset testantis, ut is non nato filio heres
esset qui mortuo? sed hoc non scripserat. id quoque, quod
huie eontrarium est, accidit nuper, ut esset scriptum quod
appareret scriptorem noluisse. qui sestertium nummum quin-
que milia lezaverat, eum emendaret testamentum, sub-
latis sestertiis nummis argenti pondo' posut, *quinque
milia! manserunt. apparuit tamen 'quinque pondo' dari
voluisse, quia ille in argento legati modus et inauditus erat
et ineredibilis. sub hoc statu generales sunt quaestiones,
scripto an voluntate standum sit, quae fuerit scribentis
voluntas: traetatus omnes qualitatis aut coniecturae, de qui-
bus satis dietum arbitror.

Leges contrariae.

VII. Proximum est de legibus contrariis dicere,
ripa inter omnes artium scriptores constitit, in antinomia
uos esse scripti et voluntatis status, neque immerito, quia,
eum lex legi obstat utrimque contra scriptum dicitur et
quaestio est de voluntate in utraque: id ambiritur, an utique
illa lege sit utendum. omnibus autem manifestum est num-
quam esse legem legi eontrariam iure ipso, quia, si diversum
ius esset, alterum altero abrogaretur, sed eas casu collidi et
eventu.

1 ef. e. 14sqq. — 11 cf. Cic. de Orat. 39, 180

16 id edd. vett, hic AG — 22 legati Spalding, legiti AG —
31 obstat mos, ostet A G, obstet cett. — 36 ius esset Hegius, iusisset A,
iussisset Q.

20

25

30

35

10

15

20

25

30

85

VII. 6, 8—12. 7, 1—9. 37

Colliduntur autem aut pares inter se, ut si optio
tyrannicidae et viri fortis comparentur, utrique data quod
velit petendi potestate: hie meritorum, temporis, praemii
collatio est: aut seeum ipsae, ut duorum fortium, duorum
tyrannicidarum, duarum raptarum, in quibus non potest
esse alia quaestio quam temporis, utra prior sit, aut quali-
tatis, utra iustior sit petitio. diversae quoque leges confligunt
aut similes aut impares. diversae, quibus etiam citra adversam
legem contradiei possit, ut in hae controversia: magistratus
ab arce ne discedat » &': vel alia nulla obstante quaeri
potest: 'vir fortis an quidquid optarit accipere debeat'. et
in legem magistratus multa dicentur, quibus scriptum ex-
pugnatur, si incendium in arce fuerit, si in hostes decur-
rendum. similes, eontra quas nihil opponi potest nisi lex
altera: 'tyrannieidae imago in gymnasio ponatur': contra
*mulieris imago in gymnasio ne ponatur. mulier tyrannum
occidit'. nam neque mulieris imago ullo alio casu poni potest
nec tyrannieidae ullo alio casu submoveri. impares sunt,
cum alteri multa opponi possunt, alteri nihil nisi quod in
lite est, ut eum vir fortis impunitatem desertoris petit nam
contra legem viri fortis, ut supra ostendi, multa dicuntur,
adversus desertores scripta non potest nisi optione subverti.

Item aut confessum est ex utraque parte ius aut
dubium. si confessum est, haee fere quaeruntur: utra lex
potentior? ad deos pertineat an ad homines? rem publicam
an privatos? de honore an de poena? de magnis rebus an
de parvis? permittat an vetet an imperet? solet tractari et
utra sit antiquior, sed velut potentissimum, utra minus per-
dat, ut in desertore et viro forti, quod illo non oeciso lex
tota tollatur, occiso sit reliqua viro forti alia optio. plurimum
tamen est in hoe, utrum ori sit melius atque aequius: de
quo nihil praecipi nisi proposita materia potest. si dubium,
aut alteri aut invicem utrique de iure fit controversia, ut
in re tali: (patri in filium, patrono in libertum manus iniectio
sit, liberti heredem sequantur: liberti filium quidam fecit

5 duarum add. Regius — 6 aut ... iustior Hegius (A), an q. u.
iustorum Q. — 58 impares add. Christ — diversae Hegius, duae AQ —
10 lacunam sic explet Christ: vir fortis optet quod volet: impunitatem
magistra'us petit — 12 legem add. Halm — 18 hostes M S, nostris AQ
— decurrendum Ohrech!, rec. AG — 14 similes add. Hegius (A, —
15 ponatur... gymnasio add. Hegius — 23 ius edd, vett, ius est A,
iuré Q.

El

10

[d

[d

88 QUINTILIANI INST. OR.

heredem: invicem petitur manus iniectio': et pater dicit sibi
fus in filium esse et. patronus negat, ius patris illi fuisse, quia
ipse in manu patroni fuerit.

Dupliees leges sieut duae colliduntur, ut 'nothus ante
legitimum natus legitimus sit, post legitimum tantum civis'.
quod de legibus, idem de senatus eonsultis sit dictum: quae
si aut inter se pugnent aut obstent legibus, non tamen aliud
sit eius status nomen.

Collectio.

VIII. Syllogismus habet aliquid simile seripto et
voluntati, quia semper pars in eo altera scripto nititur, sed
hoe interest, quod illie dicitur contra seriptum, hie supra
seriptum: illie qui verba defendit, hoc agit, ut fiat utique
quod seriptum est, hic, ne aliud quam seriptum est. ei
nonnulla etiam eum finitione coniunctio: nam saepe, si finitio
infirma est, in syllogismum delabitur. sit enim lex: *venefica
capite puniatur. saepe se verberanti marito uxor amatorium
dedit, eundem repudiavit: per propinquos rogata ut rediret
non est reversa: suspendit se maritus. mulier venefieii rea
est' fortissima est actio dicentis amatorium venenum esse:
id erit finitio. quod si parum valebit, fiet syllogismus, ad
quem velut remissa priore contentione veniemus: an proinde
puniri debeat, ac si virum veneno necasset?

Ergo hic status ducit ex eo, quod scriptum est, id,
quod incertum est: quod quoniam ratione colligitur, ratio-
cinativus dicitur. in has autem fere species venit: an quod
semel ius est, idem et saepius? 'incesti damnata et prae-
eipitata de saxo vixit: repetitur. an quod in uno, et in
pluribus? *qui duos uno tempore tyrannos occidit, duo prae-
mi& petit' an quod ante, et postea? 'raptor profugit, rapta
nupsit, reverso illo petit optionem. an quod in toto, idem
in parte? 'aratrum accipere pignori non licet, vomerem
aecepit' an quod in parte, idem in toto? *'lanas evehere
Tarento non licet, oves evexit. in his syllogismus et scripto
nititur: nam satis cautum esse dieit. *postulo ut praecipitetur
incesta, lex est' et (rapta optionem petit, et "in ove lanae

1 dicit... patronus add. Halm — 6 sit add. Halm — 15 coniunctio
Hegius, coniectio A Q — 17 se verberanti Halm e Julio Victore, seueranti
fere libri — marito uxor e Julio Victore addidi — 28 repetitur ad poenam
Julius Victor — 34 evexit Halm, uexit libri — 36 incesta T m. 2, ingeste
AG — rapta a, rapto AG — in oue T m. 2, 3, innoue Q, in boue A.

20

30

85

10

15

25

30

35

VII. 7, 10. 8, 1—7. 9, 1—5. 39

sunt, similiter alia. sed quia responderi potest: /non est 6
scriptum, ut bis praecipitetur damnata, ut quandocumque
rapta optet, ut tyrannicida duo praemia accipiat, nihil de
vomere cautum, nihil de ovibus', ex eo, quod manifestum
est, colligitur quod dubium est. maioris pugnae est ex scripto
ducere, quod seriptum non est: an quia hoe, et hoe: 'qui
atrem oeciderit, culleo insuatur: matrem occidit. ex domo
in ius educere ne liceat: ex tabernaculo eduxit. in hoe
genere haee jp an, quotiens propria lex non est,
simili sit utendum? an id, de quo agitur, ei, de quo scriptum
est, simile sit? simile autem et maius est et par et minus.
in ille priore, an satis lege eautum sit? an, etsi parum
cautum est, et hoe sit utendum? in utroque de voluntate
legum latoris. sed de aequo tractatus potentissimi.

Amphibolia id
est. ambiguitas.

IX. Amphiboliae species sunt innumerabiles, adeo
ut philosophorum quibusdam nullum videatur esse verbum,
quod non plura significet: genera admodum pauca. aut enim
vocibus accidit singulis aut coniunctis.

Singula adferunt errorem, eum pluribus rebus aut
hominibus eadem appellatio est (óuovvuíc dicitur), ut gallus,
avem an gentem an nomen an fortunam corporis signifieet
incertum est, et Aiax, Telamonius an Oilei filius. verba
quoque quaedam diversos intellectus habent, ut cerno.
quae ambiguitas plurimis modis accidit. unde fere lites,
praecipue ex testamentis, eum de libertate aut etiam here-
ditate contendunt ii, quibus idem nomen est, aut quid sit
legatum quaeritur. alterum est, in quo alia integro verbo
significatio est, alia diviso, ut ingenua et armamentum
et Corvinum, ineptae sane cavillationis, ex qua tamen
Graeci controversias dueunt: inde enim «vAyro/íg illa vulgata,
cum quaeritur, utrum aula, quae ter ceciderit, an tibicina,
si eeeiderit, debeat publicari. tertia est ex compositis, ut
si quis. corpus suum in culto loco poni iubeat, circaque
monumentum multum agri ab heredibus in tutelam cinerum,

1 alia Hegius, alias A G — 2 bis a et Hegius, uis AG — quando-
cumque Badius, quandoque A. — $8 ex tabernaculo Gesner (A), extra
tabernacula G — 12 illo ed. Basil. 1529, illa AG - 16 amphibologiae
AQ hic et semper, amphiboliae exc. Cass, — 29 diuiso a, diuisio A Q.

7

8

10

11

40 QUINTILIANI INST. OR.

ut solent, leget, si litis oceasio cultum /ocum dixerit an
incultum. sic apud Graecos contendunt A4éov et Ilavraiéov,
cum scriptura dubia est, bona omnia Leonti an bona Panta-
leonti relieta sint.

In coniunctis plus ambiguitatis est. fit autem per
casus, ut

aio te, ÀAeacida, Romanos vincere pose
per colloeationem, ubi dubium est, quid quo referri oporteat,
ae frequentissime, eum quidem medium est, cum utrimque
possit trahi, ut de Troilo Vergilius
lora tenens tamen.

hie utrum teneat tamen lora, an, quamvis teneat, tamen
trahatur, quaeri potest. unde controversia illa: '*testamento
quidam iussit poni statuam auream hastam tenentem.' quae-
ritur, statua hastam tenens aurea esse debeat, an hasta esse
aurea in statua alterius materiae? fit per fluxum idem
magis:

quinquaginta ubi erant centum inde occidit

Achilles.
saepe, utri duorum antecedentium sermo subiunctus sit,
dubium est, unde et controversia: 'heres meus uxori meae
dare damnas esto argenti, quod elegerit, pondo centum.' uter
eligat quaeritur.

Verum id, quod ex his primum est, mutatione casuum,
sequens divisione verborum aut translatione emendatur,
tertium adiectione. aecusativi geminatione facta amphibolia
solvitur ablativo, ut illud

':Lachetem audivi percussisse Demean'
fiat fa Lachete pereussum Demean.' sed ablativo ipsi, ut in
primo diximus, inest naturalis amphibolia.

caelo decurrit aperto: utrum per apertum caelum, an
eum apertum esset. divisio respiratione et mora constat: 'sta-
tuam', deinde (auream hastam', vel 'statuam auream', deinde
*hastam'. adiectio talis est: argentum, quod elegerit ipse', ut
heresintellegatur, vel'ipsa', utuxor. adiectione faeta ampbibolia,

7 Enni Ànn. 181 M. cf. Cic. de div. 2, 56, 116 — 11 Aen. 1, 477
18 versus Graecus apud Aristot. soph. elench. 1, 4. — 27 Com incert.
p. 115 R. — 29 Verg. Aen. 5, 212, ubi legitur pelago decurrit aperto.

1 litis Crusius, litus AG — locum d. an inc. add. Zumpt —
14 hastam tenentem M S, hastantem A G — 21 dubium mos, in dubium
AG — 30 aperto a T m. 2, apertum A G.

10

380

85

10

15

20

t2
ci

50

VII. 9, 6—15. 10, 1. 2. 41

qualis est *hunc flentes illos deprehendimus', detractione sol-
vetur, pluribus verbis emendandum, ubi et id, quod quo
referatur dubium est, eo ipso est ambiguum. *heres meus
dare illi damnas esto omnia sua.' in quod genus incidit Cieero
loquens de C. Fannio: is soceri instituto, quem, quia
eooptatus in augurum collegium non erat, non ad-
modum diligebat, praesertim cum ille Q. Seaevolam
sibi minoreim natu generum praetulisset. nam sibi et
ad socerum referri et ad Fannium potest. productio quoque
in seripto et correptio in dubio relieta eausa est ambiguitatis,
ut in hoe cato. aliud enim ostendit brevis secunda syllaba
casu nominativo, aliud eadem syllaba producta casu dativo
aut ablativo. plurimae praeterea sunt aliae species, quas per-
sequi nihil necesse est.

Nec refert, quo modo sit facta amphibolia aut quo
resolvatur. duas enim res significari manifestum est et, quod
ad seriptum vocemve pertinet, in utramque partem par est.
ideoque frustra praecipitur, ut in hoc statu vocem ipsam ad
nostram partem conemur vertere. nam, si id fieri potest,
amphibolia non est. amphiboliae autem omnis erit in his
quaestio: aliquando, uter sit secundum naturam magis sermo,
semper, utrum sit aequius, utrum is, qui scripsit ae dixit,
voluerit. quarum in utramque partem satis ex his, quae de
conieetura et qualitate diximus, praeceptum est.

De praedictorum

statuum cognatione.

X. Est autem quaedam inter hos status cognatio. nam

et in finitione, quae sit voluntas nominis, quaeritur, et in
syllogismo, qui seeundus a finitione status est, quia spectatur,
quid voluerit seriptor, et contrarias leges duos esse seripti
et voluntatis status apparet. rursus et finitio quodam modo
est amphibolia, cum in duas partes diducatur intellectus
nominis. seriptum et voluntas habet in verbis iuris quae.
stionem, quod idem antinomia petitur. ideoque omnia haec

4 Brut. 96, 101

1 est Halm, sit /ibri — hune Spalding, nunc AQ — 3 eo ipso
Gertz, ipse AG - 5 Fannio ed. Ald., íannie Q. — 11 aliud Hegius,
alium A G — 12, 13 aliud .. . ablative add. Regius — 15 refert a, refer AG
— 71 et edd. vett, ut AQ — 28 quia Bonne'l, quae A G — 29 contrarias
Spalding (A), contrariis G — 32 iuris Spalding, iocis Q, ocis A.

14

42 QUINTILIANI INST. OR.

quidam seriptum et voluntatem esse dixerunt, alii in scripto
et voluntate amphiboliam esse, quae facit quaestionem. sed
distincta sunt: aliud est enim obscurum ius, aliud ambiguum.
igitur finitio in natura ipsa nominis quaestionem habet gene-
ralem et quae esse etiam citra complexum causae possit:
scriptum et voluntas de eo disputat iure, quod est in lege,
syllogismus de eo, quod non est. amphiboliae lis in diversum

4 trahit, legum eontrariarum ex diverso pugna est. neque im-

-3

10

merito et recepta est a doctissimis haec differentia et apud
plurimos ae oipsto eun durat.

Et de hoc quidem genere dispositionis, etiam si non
omnia, tradi tamen aliqua potuerunt. sunt alia, quae nisi
proposita, de qua dicendum est, materia viam docendi non
praebeant. non enim causa fantum universa in quaestiones
ae locos diducenda est, sed hae ipsae partes habent rursus
ordinem suum. nam et in prooemio primum est aliquid et
secundum ac deinceps, et quaestio omnis ac locus habet
suam dispositionem, ut theses etiam simplices. misi forte
satis erit dividendi peritus, qui controversiam in haec didu-
xerit, an omne praemium viro forti dandum sit, an ex privato,
an nuptiae, an eius, quae nupta sit, an hae: deinde, cum
fuerit de prima quaestione dicendum, passim et ut quidque
in mentem veniet, miscuerit, non primum in ea scierit esse
tractandum, verbis legis standum sit an voluntate: huius
ipsius particulae aliquod initium fecerit, deinde proxima
subnectens struxerit orationem, ut pars hominis est manus,
eius digiti, illorum quoque articuli. hoc est, quod scriptor
demonstrare non possit nisi certa definitaque materia. sed
quid una faciet aut altera, quin immo centum ac mille in
re infinita? praeceptoris est in alio atque alio genere cotidie
ostendere, quis oido sit rerum et quae copulatio, ut paulatim
fiat usus et ad similia transitus: tradi enim omnia, quae ars
effieit, non possunt. nam quis pictor omnia, quae in rerum
natura sunt, adumbrare didicit? sed percepta semel imitandi
ratione adsimulabit quidquid acceperit, quis non faber va-
seculum aliquod, quale numquam viderat, fecit?

Quaedam vero non docentium sunt, sed discentium.
nam medicus, quid in quoque valetudinis genere faciendum

14 tantum add. Halm — 15 diducenda Zegius, dicenda AQ —
18 nisi Obrecht, si libri — 19 diduxerit Xegius, dixerit libri — 926 stru-
xerita, struxit A G — 29, 30 in re infinita Zol/in, in re finita qnae materia
in se finita G, idemque fere A — 38 medicus edd. vett., medici A G.

10

15

25

30

35

t

10

15

20

25

30

85

VII. 10, 8—17. 43

sit, quid quibusque si iy providendum, docebit: vim sentiendi
pulsus venarum, ceoloris modos, spiritus meatum, ealoris
distantiam, quae sui cuiusque sunt ingenii, non dabit. quare
plurirna petamus a nobis et cum causis deliberemus cogite-
musque, homines ante invenisse artem quam docuisse. illa
enim est potentissima quaeque vere dicitur oeconomica totius
eausae dispositio, quae nullo modo constitui nisi velut in re
praesente potest: ubi adsumendum prooemium, ubi omitten-
dum: ubi utendum expositione continua, ubi partita: ubi
ab initiis incipiendum, ubi more Homerico a mediis vel
ultimis: ubi omnino non exponendum: quando a nostris,
quando ab adversariorum propositionibus incipiamus, quando
a firmissimis probationibus, quando a levioribus: qua in
causa proponendae prooemiis quaestiones, qua praeparatione
praemuniendae: quid iudieis animus accipere possit statim
dictum, quo paulatim deducendus: singulis an universis
opponenda refutatio: reservandi perorationi an per totam
actionem diffundendi adfeetus: de iure prius an de aequitate
dicendum: ante acta crimina an, de quibus iudieium est,
prius obicere vel diluere conveniat: si multiplices causae
erunt, quis ordo faciendus, quae testimonia tabulaeve ecuius-
que generis in actione recitandae, quae reservandae. haec est
velut imperatoria virtus copias suas partim ad casus proe-
liorum retinentis, partim per castella tuenda custodiendasve
urbes, petendos commeatus, obsidenda itinera, mari denique
ac terra dividentis. sed haec in oratione praestabit, eui
omnia adfuerint, natura, doctrina, studium. quare nemo ex-
peetet, ut alieno tantum labore sit disertus: vigilandum,
attendendum, enitendum, pallendum est, facienda sua cuique
vis, suus usus, sua ratio, non respiciendum ad haee, sed in
promptu habenda, nec tamquam tradita sed tamquam innata.
nam via demonstrari potest, velocitas sua cuique est: verum
ars satis praestat, si copias eloquentiae ponit in medio,
nostrum est uti eis scire. neque enim partium est demum
dispositio, sed in his ipsis primus aliquis sensus et secundus
et tertius: qui non modo ut sint ordine collocati, laborandum
est, sed ut inter se vincti atque ita cohaerentes ne commis-
sura perluceat: corpus sit, non membra. quod ita continget,

2 caloris a, coloris AG — 4 petamus Regius, petimus AG —
10 à Regius, e AG — 2' partim Madvig, parti A G — 24 partim a, partis
AQ — z9 attendendum Halm, dicendum A, dicat iterum Q — 84 neque
Spalding (A), reque G — partium Regius, artium libri.

12

13

14

16

17

44 QUINTILIANI INST. OR.

si et quid cuique conveniat viderimus et verba verbis
adplicarimus non pugnantia, sed quae invicem complectantur.
ita res non diversae distantibus ex locis quasi invicem
ignotae collidentur, sed aliqua societate cum prioribus ac
sequentibus copulafae tenebuntur, ae videbitur non solum
composita oratio, sed etiam continua. verum longius fortasse
progredior fallente transitu et a dispositione ad elocutionis
praecepta labor, quae proximus liber inchoabit.

1 euique Spa/ding, quoque AG — et Halm, et nt AG — 2 ad-
plicarimus Zaim adplicamus AG — 4 collidentur a, collidantur AG —
6 copulatae tenebuntur Halm, scopula tenebunt G, se copula tenebunt A.

10

15

20

25

LIBER OCTAVUS.

Prooemium.

His fere, quae in proximos quinque libros collata
sunt, ratio inveniendi atque inventa disponendi continetur,
quam ut per omnes numeros penitus cognoscere ad summam
scientiae necessarium est, ita incipientibus brevius ac simplicius
tradi magis convenit. aut enim difficultate institutionis tam
numerosae atque perplexae deterreri solent, aut eo tempore,
quo praecipue alenda ingenia atque indulgentia quadam
enutrienda sunt, asperiorum tractatu rerum atteruntur, aut,
8i haee sola didicerunt, satis se ad eloquentiam instructos
arbitrantur, aut quasi ad certas quasdam dicendi leges
adligati conatum omnem reformidant. unde existimant aeci-
disse ut, qui diligentissimi artium scriptores extiterint, ab
eloquentia longissime afuerint. via tamen opus est incipienti-
bus, sed ea plana et cum ad ingrediendum tum ad demon-
strandum expedita. eligat itaque peritus ille praeceptor ex
omnibus optima et tradat ea demum in praesentia, quae
placet, remota refutandi cetera mora: sequentur enim discipuli
quo duxeris. mox cum robore dicendi erescet etiam eruditio.
idem Dee solum iter eredant esse, in quod inducentur,
mox illud cognituri etiam optimum. sunt autem neque ob-
scura neque ad percipiendum difficilia, quae scriptores di-
versis opinionibus pertinaciter tuendis involverunt. itaque in
toto artis huiusee tractatu difficilius est iudicare, quid doceas,
quam, cum iudiearis, docere, praecipueque in duabus his

8 numerosae Hegius, innumerosae A Q — 14 extiterint a, existerint
AG — 15 afuerint Halm, fuerint libri — 20 quo duxeris a, quod
uexeris AG — discendi T.

c

10

11

46 QUINTILIANI INST. OR.

partibus perquam sunt pauca, circa quae siis qui instituitur
non repugnaverit, pronum ad cetera habiturus est cursum.
Nempe enim plurimum in hoc laboris exhausimus, ut
ostenderemus rhetoricen bene dicendi scientiam et utilem et
artem et virtutem esse. materiam eius res omnes, de quibus
dieendum esset: eas in tribus fere generibus, demonstrativo,
deliberativo, iudicialique reperiri: orationem porro omnem
constare rebus et verbis: in rebus intuendam inventionem,
in verbis eloeutionem, in utroque collocationem, quae me-
moria complecteretur, actio commendaret. oratoris officium
docendi, movendi, deleetandi partibus eontineri, ex quibus
ad docendum expositio et argumentatio, ad movendum
adfectus pertinerent, quos per omnem quidem causam, sed
maxime tamen in ingressu ac fine dominari. nam delectationem,
quamvis in utroque sit eorum, magis tamen proprias in elo-
cutione partes habere. quaestiones alias infinitas, alias finitas,
quae personis, temporibus, locis continerentur. in omni porro
materia tria esse quaerenda, an sit, quid sit, quale sit. his
adiciebamus, demonstrativam laude ac vituperatione constare.
in ea, quae ab ipso, de quo dieeremus, quae post eum acta
essent, intuendum. hoc opus traetatu honestorum utiliumque
constare. suasoriis accedere tertiam partem ex conieetura,
pae fieri et an esset futurum, de quo deliberaretur.
ie praecipue diximus spectandum, quis, apud quem, quid
diceret. iudicialium causarum alias in singulis, alias in
pluribus eontroversiis consistere, et in quibusdam intentionem
modo statum facere, modo depulsionem: depulsionem porro
omnem infitiatione duplici, faetumne et an hoc factum
esset, praeterea defensione ac translatione constare. quae-
stionem aut ex seripto esse aut ex facto: facto de rerum
fide, proprietate, qualitate, seripto de verborum vi aut
voluntate, in quibus vis tum causarum, tum actionum inspici
soleat, quae aut scripti et voluntatis aut ratiocinativa aut
ambiguitatis aut legum eontrariarum specie continentur in
omni porro causa iudieiali quinque esse partes, quarum
exordio conciliari audientem, narratione doceri, probatione

9 utroque Halm, utraque libri — 153 sed edd. cett, et AQ —
23 deliberaretur Sa. liberaretar AG — 27 ste'um... derulsionem add,
Happel, verborum ordinem restituit Schuetz Opusc. philol. p. 818 —
29 translatione Badius, latra'ione Q. — 30 facto add. Spalding —
83, 34 quae .. . continentur Spalding, quaeque .. . continetur A G. — 36 doceri
probatione nos eum Spaldingio.

5

10

30

10

15

20

80

VIII. PROOEM,, 6—17. 47

proposita confirmari, vefutatione contra dicta dissolvi, per-
oratione aut memoriam refiei aut animos moveri. his argu-
mentandi et adficiendi locos et quibus generibus concitari,
placari, resolvi iudiees oporteret, adiecimus. accessit ratio
divisionis. eredere modo qui discet velit. materia quidem
varia est, et in qua multa etiam sine doctrina praestare
debeat per se ipsa natura, ut haec, de quibus dixi, non tam
inventa a praeceptoribus quam, cum fierent, observata esse
videantur.

De virtute
elocutionis.

Plus exigunt laboris et curae quae sequuntur. hine
enim iam elocutionis rationem tractabimus, partem operis,

ut inter omnes oratores convenit, diffieillimam. nam et M.

Antonius, cuius supra mentionem habuimus, cum a se
disertos visos esse multos ait, eloquentem neminem,
diserto satis putat dicere quae oporteat, ornate autem dieere
proprium esse eloquentis. quae virtus si usque ad eum in
nullo reperta est, ae ne in ipso quidem aut L. Crasso,
certum est et in his et in prioribus eam desideratam, quia
difficillima fuit. et M. Tullius inventionem quidem ae dispo-
sitionem prudentis hominis putat, eloquentiam oratoris, ideo-
que praecipue cirea praecepta partis huius laboravit. quod
eum merito fecisse, etiam ipso rei, de qua loquimur, nomine
palam declaratur. eloqui enim [hoc] est omnia, quae mente
coneeperis, promere atque ad audientes perferre, sine quo
supervacua sunt priora et similia gladio condito atque intra
vaginam suam haerenti. hoc itaque maxime docetur, hoc
nullus nisi arte adsequi potest, hic studium plurimum ad-
hibendum: hoe exercitatio petit, hoe imitatio, hie omnis
aetas consumitur: hoe maxime orator oratore praestantior,
hoe genera ipsa dicendi aliis alia potiora. neque enim Asiani
aut quocumque alio genere eorrupti res non viderunt aut
eas non colloeaverunt, neque, quos aridos vocamus, stulti
aut in causis caeci fuerunt, sed his iudicium in eloquendo

14 Cic. de Orat. 1, 21, 94 — 920 Orat. 14, 44

1 contra dicta add. Halm — dissolvi peroratione add. ed. A/d. —
4 adiecimus edd. vei. asdiciemus AG — 5 materia quidem varia est
Halm, certa (tetram G) quaedam naria (uel uia in margine A m. 2)
est AQ -— 16 diserto Spalding (A), disertos G — 17 eloquentis nos
eloquentissimi libri — 24 hoc inclusit Gemer.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 4

—

13

15

18

19

20

21

22

23

24

25

48 QUINTILIANI INST. OR.

ac modus, illis vires defuerunt, ut appareat in hoc et vitium
et virtutem esse dicendi.

Non ideo tamen sola est agenda cura verborum.
ocecurram enim necesse est et, velut in vestibulo protinus
adprehensuris hane confessionem meam, resistam iis, qui
oimnissa rerum, qui nervi sunt in causis, diligentia quodam
inani cirea voces studio senescunt, idque faciunt gratia
decoris, qui est in dicendo mea quidem opinione pulcher-
rimus, sed cum sequitur, non cum adfectatur. corpora sana
et integri sanguinis et exercitatione firmata ex isdem his
speciem aecipiunt, ex quibus vires, namque et colorata et
adstricta et lacertis expressa sunt: sed eadem si quis volsa
atque fucata muliebriter eomat, foedissima sint ipso formae
labore. et cultus concessus atque magnificus addit hominibus,
ut Graeco versu testatum est, auctoritatem: at muliebris et
luxuriosus non corpus exornat, sed detegit mentem. similiter
illa translueida et versicolor quorundam elocutio res ipsas
effeminat, quae illo verborum habitu vestiantur. curam ergo
verborum, rerum volo esse sollicitudinem. nam plerumque
optima rebus cohaerent ct cernuntur suo lumine: at nos
quaerimus illa, tamquam lateant semper seque subducant.
ita numquam putamus cirea id esse, de quo dicendum est,
sed ex aliis locis petimus et inventis vim adferimus. maiore
animo adgredienda eloquentia est, quae si toto corpore
valet, ungues polire et capillum reponere non existimabit
ad curam suam pertinere.

Sed evenit plerumque, ut in hac diligentia deterior
etiam fiat oratio: primum, quia sunt optima minime arcessita
et simplicibus atque ab ipsa veritate profeetis similia. nam
illa, quae euram fatentur et ficta atque composita videri
etiam volunt, nee gratiam consequuntur et fidem amittunt
propter id, quod sensus obumbrant et, velut laeto gramine
sata, strangulant. nam et quod recte diei potest cireumimus
amore verborum, et quod satis dietum est repetimus, et

uod uno verbo patet, pluribus oneramus et pleraque signi-
dare melius putamus quam dicere. quid quod nihil iam
proprium placet, dum parum ereditur disertum, quod et
alius dixisset? a corruptissimo quoque poetarum figuras

6 quodam M T m. 2, quadam A, quaedam G — 8 pulcherrimus Spal-
ding (A), pulcherrimum G — 12 sed Tm.2, et AG — 13 sint ed. Lcid.
(A), om. G. — 31 nec T m. 2, ne AG.

20

25

80

35

10

15

20

25

30

VIII. PROOEM., 18—31. 49

seu translationes mutuamur, tum demum ingeniosi scilicet,
si ad intellegendos nos opus sit ingenio. atqui satis aperte
Cicero praeceperat, in dicendo vitium vel maximum
esse a vulgari genere orationis atque a consuetudine
communis sensus abhorrere. sed ille durus atque in-
eruditus: nos melius, quibus sordet omne, quod natura
dietavit, qui non ornamenta quaerimus, sed lenocinia, quasi
vero sit ulla verborum nisi rei cohaerentium virtus: quae
ut propria sint et dilucida et ornata et apte collocentur, si
tota vita laborandum est, omnis studiorum fructus amissus
est. atqui plerosque videas haerentes circa singula et dum
inveniunt et dum inventa ponderant ae dimetiuntur. quod
si ideireo fieret, ut semper optimis uterentur, abominanda
tamen haec infelicitas erat, quae et eursum dicendi refrenat
et calorem cogitationis extinguit mora et diffidentia. miser
enim et, ut sic dicam, pauper orator est, qui nullum verbum
aequo animo perdere potest. sed ne perdet quidem, qui
rationem loquendi primum cognoverit, tum lectione multa
et idonea copiosam sibi verborum supellectilem compararit
et huic adhibuerit artem collocandi, deinde haec omnia
exercitatione plurima roborarit, ut semper in promptu sint
et ante oeulos: namque ei, qui id fecerit, simul res cum
suis nominibus occurrent. sed opus est studio praecedente
et adquisita facultate et quasi reposita. namque ista quae-
rendi, iudicandi, comparandi anxietas, dum discimus, ad-
hibenda est, non dum dicimus. alioqui sicut qui patrimonium
non pararunt, sub diem quaerunt, ita in oratione, qui non
satis instructus erit, laborabit: sim praeparata dicendi vis
fuerit, erunt in officio, non ut ad requisita respondere, sed ut
semper sensibus inhaerere videantur atque eos ut umbra
corpus sequi. sed in hac ipsa cura est aliquid satis: nam
cum Latina, significantia, ornata, cum apte sunt collocata,
quid amplius laboremus? quibusdam tamen nullus est finis

3 de Orat. 1 3, 12

9 atqui Badius, atque AG — 5 ille nos, ille et AG — 8 ulla
R»^gius (A). illa G. — 11 atqui Hollin :'A), atque G. — 15 diffidentia
Badius, differentia libri — 19 compararit edd. vet., comparauit AQ —
92 simul Z7aln, sic A Q. — 23 occurrent a, occurrerent AG — 26 sicut
qui T m. 2, si qi AG — 28 instructus. erit. addidi — laborabit nos,
laboranit A G. — sin Pseudo-T'urnebus, si libri — 29 ad T m. 2, on. AG
exp. Zumpt — 31 sequi sed Halm, sequis G, sequitur A. "m

26

31

82

33

tz

50 QUINTILIANI INST. OR.

ealumniandi se et cum singulis paene syllabis commoriendi,
ui etiam, cum optima sunt reperta, quaerunt aliquid, quod
sit magis antiquum, remotum, inopinatum, nec intellegunt
iacere sensus in oratione, in qua verba laudantur. sit igitur
cura elocutionis quam maxima, dum sciamus tamen nihil
verborum causa esse faciendum, cum verba ipsa rerum
gratia sint reperta: quorum ea sunt maxime probabilia,
quae sensum animi nostri optime promunt atque in animis
iudieum quod nos volumus efficiunt. ea debent praestare
sine dubio et admirabilem et iucundam orationem, verum
admirabilem non sie, quo modo prodigia miramur, et iucun-
dam non deformi voluptate, sed cum laude ae dignitate
eoniuneta.

I. Igitur quam Graeci godotv vocant, Latine dieimus
eloeutionem. ea spectatur verbis aut singulis aut con-
iunctis. in singulis intuendum est, ut sint Latina, perspicua,
ornata, ad id, quod efficere volumus, accommodata: in con-
iunetis, ut emendata, ut apte collocata, ut figurata. sed ea,
uae de ratione Latine atque emendate loquendi fuerunt
dicenda, in libro primo, eum de grammatice loqueremur,
exsecuti sumus. verum illie tantum ne vitiosa essent prae-
cepimus: hie non alienum est admonere, ut sint quam mi-
nime peregrina et externa. multos enim, quibus loquendi
ratio non desit, invenias, quos curiose potius loqui dixeris
quam Latine, quo modo et illa Attica anus Theophrastum,
hominem alioqui disertissimum, adnotata unius adfeetatione
verbi hospitem dixit, nec alio se id deprehendisse interro-
gata respondit quam quod nimium Attice loqueretur. et in
Tito Livio, mirae facundiae viro, putat inesse Pollio Asinius

quandam Patavinitatem. quare, si fieri potest, et verba 7

omnia et vox huius alumnum urbis oleant, ut oratio Romana
plane videatur, non civitate donata.

De perspicuitate.

II. Perspieuitas in verbis praecipuam habet pro-
prietatem, sed proprietas ipsa non simpliciter accipitur.

.primus enim intellectus est sua euiusque rei appellatio, qua

non semper utemur. nam et obscena vitabimus et sordida
et humilia. sunt autem humilia infra dignitatem rerum aut

| commoriendi g, commorandi AG — 18 apte aad. Christ —
24 invenias AKegius, inueniam Jibri.

55

10

15

20

25

30

85

VIII. PROOEM. 32. 33. 1, 1—3. 2, 1—8. 51

ordinis. in quo vitio cavendo non mediocriter errare quidam
solent, qui omnia, quae sunt in usu, etiam si causae neces-
sitas postulet, reformidant: ut ille, qui in actione Hibericas
herbas, se solo nequiquam intellegente, dicebat, nisi in-
ridens hane vanitatem Cassius Severus spartum dicere
eum velle indicasset. nec video, quare clarus orator duratos
muria pisces nitidius esse crediderit quam ipsum id, quod
vi/abat. in hae autem proprietatis specie, quae nominibus
ipsis euiusque rei utitur, nulla virtus est, at, quod ei con-
trarium est, vitium. id apud nos improprium, &xvgov apud
Graecos vocatur, quale est tantum sperare dolorem, aut
quod in oratione Dolabellae emendatum a Cicerone ad-
notavi, mortem ferre, aut qualia nune laudantur a quibus-
dam, quorum est, de cruce verba ceciderunt. non tamen
quidquid non erit proprium, protinus et improprii vitio
laborabit, quia primum omnium multa sunt et Graece et
Latine non denominata. nam et qui iaculum emittit iaculari
dieitur, qui pilam aut sudem, appellatione privatim sibi
adsignata caret: et ut lapidare quid sit manifestum est,
ita glaebarum testarumque iactus non habet nomen. unde
abusio, quae x«r&yonotg dicitur, necessaria. translatio quoque,
in qua vel maximus est orationis ornatus, verba non suis

E

$

p

rebus accommodat. quare proprietas non ad nomen, sed ad.

vim significandi refertur, nec auditu, sed intellectu perpen-
denda est. secundo modo dicitur proprium inter plura,
quae sunt eiusdem nominis, id, unde cetera ducta sunt, ut
vertex est contorta in se aqua vel quidquid aliud similiter
vertitur, inde propter flexum eapillorum pars summa
eapitis, ex hoe id, quod in montibus eminentissimum. recte
dixeris haec omnia vertices, proprie tamen unde initium est.
sic soleae et turdi pisces et cetera. tertius est huie di-
versus modus, cum res communis pluribus in uno aliquo
habet nomen eximium, ut carmen funebre proprie 'naenia'
et tabernaeulum ducis faugurale'. item, quod commune est
et aliis nomen, intellectu alicui rei peculiariter tribuitur, ut
*urbem' Romam aecipimus et *venales' novieios et *Corinthia'
aera, cum sint urbes aliae quoque et venalia multa et tam
aurum et argentum quam aes Corinthium. sed me in his

11 Verg. Aen. 4, 419

2 in Hegius, sine AG — 8 vitabat ed. Aid., uidebat libri — 26 id
Jiegius (A Q), et cett.

8C

10

11

12

13

14

52 QUINTILIANI INST. OR.

quidem virtus oratoris inspicitur. at illud iam non medio-
eriter probandum, quod hoe etiam laudari modo solet ut
proprie dictum, id est, quo nihil inveniri possit significantius,
ut Cato dixit, C. Caesarem ad evertendam rem publi-
cam sobrium accessisse, ut Vergilius deductum car-
men, et Horatius aerem tibiam Hannibalemque dirum.
in quo modo illud quoque est a quibusdam traditum pro-
prii genus ex adpositis (epitheta dicuntur), ut duleis musti
et cum dentibus albis. de quo genere alio loco dicendum
est. etiam quae bene translata sunt, propria dici solent.
interin autem, quae sunt in quoque praecipua, proprii
locum aecipiunt, ut Fabius inter plures imperatorias virtutes
eunetator est appellatus. possunt videri verba, quae plus
significant quam eloquuntur, in parte ponenda perspicuitatis,
intellectum enim adiuvant: ego tamen libentius emphasim
rettulerim ad ornatum orationis, quia non ut intellegatur
efficit, sed ut plus intellegatur.

At obscuritas fit verbis iam ab usu remotis, ut si
commentarios quis pontifieum et vetustissima foedera et
exoletos serutatus auctores id ipsum petat ex his, quae
inde contraxerit, quod non intelleguntur. hinc enim aliqui
famam eruditionis adfectant, ut quaedam soli scire videantur.
fallunt etiam verba vel regionibus quibusdam magis fami-
liaria vel artium propria, ut 'atabulus ventus' et navis
stlataria et inuv/a Cosana. quae vel vitanda apud iudicem
ignarum signifieationum earum vel interpretanda sunt, sicut
in his, quae homonyma vocantur, ut (taurus animal sit
an mons an signum in caelo an nomen hominis an radix
arboris, nisi distinctum non intellegetur.

Plus tamen est obseuritatis in contextu et continuatione
sermonis et plures modi. quare nec sit tam longus, ut eum

E non possit intentio, nec traiectione u/tra modum
yperbati fnis eius differatur. quibus adhue peior est mix-
tura verborum, qualis in illo versu

saxa vasxit Tráli mediis quae in fluctibus aras.

4 Buet. Caes. 53 — 6 Ecl. 6, 5 — 6 Carm. 1, 12, 1: 8, 6, 36 —
8 Georg. 1, 295 — Aen. 11, 681

— M — —

18 iam /alm, etiam libri — 23 region'bus Hegius, religionibus
libri — 75 silataria. Haupt, sacraria G. — inula Cosana ScAcnkl, in malo-
cosanum G — 3? traiectione ultra m. hyperbati Zu»pt, traiectio mod m
(dumum G) hyperbato A G — 35 hunc versum non esse Vergili (Aen. 1,109)
docet Schoell in. Mus, Hhen. XLI p. 33.

20

25

30

85

10

15

30

935

VIII. 2, 9—21. 53

etiam interieetione, qua et oratores et historici frequenter 15

utuntur, ut medio sermone aliquem inserant sensum, impediri
solet intellectus, nisi quod interponitur breve est. nam Ver-
gilius illo loco, quo pullum equinum deseribit, cum dixisset,
nee vanos horret strepitus,
compluribus insertis alia figura quinto demum versu redit,
tum, si qua sonum procul arma dederunt,
stare loco nescit.

vitanda in primis ambiguitas, non haec solum, de cuius
genere supra dictum est, quae incertum intellectum facit,
ut *Chremetem audivi pereussisse Demean', sed illa quoque,
quae, etiam si turbare non potest sensum, in idem tamen
verborum vitium ineidit, ut si quis dieat 'visum a se
hominem librum seribentem'. nam etiam si librum ab
homine seribi patet, male tamen composuerit feceritque
ambiguum, quantum in ipso fuit.

Est etiam in quibusdam turba inanium verborum, qui,
dum communem loquendi morem reformidant, ducti specie
nitoris cireumeunt omnia copiosa loquacitate, quod dicere
nolunt ipsa: deinde illam seriem cum alia simili iungentes
miscentesque, ultra quam ullus spiritus durare possit, exten-
dunt. in hoe malum a quibusdam etiam laboratur: neque
id novum vitium est, cum iam apud Titum Livium inveniam,
fuisse praeceptorem aliquem, qui discipulos obscurare quae
dicerent iuberet, Graeco verbo utens oxóricov. unde illa
seilicet egregia laudatio: 'tanto melior: ne ego quidem
intellexi'. alii brevitatem aemulati necessaria quoque orationi
subtrahunt verba et, velut satis sit scire ipsos, quid dicere
velint, quantum ad alios pertineat, nihil putant referre. at
ego vitiosum sermonem dixerim, quem auditor suo ingenio
intellegit. quidam, emutatis in perversum dicendi figuris,
idem vitium consequuntur. pessima vero sunt dÓtcvómt«,
hoe est, quae verbis aperta oceultos sensus habent, ut cuin
dictus est caecus secundum vitam stare, et qui suos
artus morsu lacerasse fingitur in scholis, supra se cubasse.
ingeniosa haec et fortia et ex ancipiti diserta creduntur,

ó Georg. 3, 79—83 — 23 fr. 78 Hertz.

3 solet ed. Basil. 1529, solent A G — 6 redit tum Badius, redditum
AQ — 19 et ante quod expunzimus cum edd. eet. — — 20 ipsa Christ,
ipsam A G — 29 :eferre addidimus — 383, 34 cum dictus Spalding, cum
ductus A, conductus G.

18

—

9

20

22

23

24

54 QUINTILIANI INST. OR.

pervasitque iam multos ista persuasio, ut id demum
eleganter atque exquisite dietum putent, quod inter-
pen sit. sed auditoribus etiam nonnullis grata sunt
aec: quae cum intellexerunt, acumine suo delectantur et
gaudent, non quasi audierint, sed quasi invenerint.
Nobis prima sit virtus perspicuitas, propria verba,
rectus ordo, non in longum dilata conclusio, nihil neque
desit neque superfluat: ita sermo et doctis probabilis et
planus imperitis erit. haec eloquendi observatio: nam rerum
perspieuitas quo modo praestanda sit, diximus in praeceptis
narrationis. similis autem ratio est in omnibus. nam si neque
auciora, quam oportet, neque plura neque inordinata aut
indistincta dixerimus, erunt dilucida et neglegenter quoque
audientibus aperta: quod et ipsum in consilio est haben-
dum, non semper tam esse acrem iudicis intentionem, ut
obscuritatem apud se ipse discutiat et tenebris orationis
inferat quoddam intellegentiae suae lumen, sed multis eum
frequenter cogitationibus avocari, nisi tam clara fuerint,
quae dicemus, ut in animum eius oratio, ut sol in oculos,
etiam si in eam non intendatur, incurrat. quare non, ut
intellegere possit, sed, ne omnino possit non intellegere,
eurandum. propter quod etiam repetimus saepe, quae non
satis percepisse eos, qui cognoscunt, putamus: quae eausa
utique nostra eulpa dieta obseurius: ad planiora et
communia magis verba descendamus, cum id ipsum
optime fiat, quando nos aliquid non optime feeisse simulamus.

De ornatu.

Ill. Venio nune ad ornatum, in quo sine dubio plus
quam in eeteris dicendi partibus sibi indulget orator. nam
emendate quidem ac lucide dicentium tenue praemium est,
magisque ut vitiis carere quam ut aliquam magnam virtutem
adeptus esse videaris. inventio eum imperitis saepe com-
munis, dispositio modicae doctrinae eredi potest: si quae
sunt artes altiores, plerumque occultantur, ut artes sint,
denique omnia haec ad utilitatem causarum solam referenda
sunt. cultu vero atque ornatu se quoque commendat ipse,

1 pervasitque Badius. persuasitque AG .- iam post id del. Spal-
ding — 94 nostra nos cum edd. vett., noatra id AQ — 265 descendamus
Christ, discendimus A G —— 26 quando Spalding, quod A G — 51 ut post
quam add. Francius (A).

20

26

30

35

15

30

85

VII. 2, 29—94. 8, 1—9. 55

qui dicit, et in ceteris iudicium doctorum, in hoc vero
etiam popularem laudem petit, nec fortibus modo, sed etiam
fulgentibus armis proeliatur. an in causa C. Corneli Cicero
consecutus esset docendo iudicem tantum et utiliter demum
ac Latine perspieueque dieendo, ut populus Romanus ad-
mirationem suam non acclamatione tantum, sed etiam plausu
eonfiteretur? sublimitas profecto et magnificentia et nitor et
auctoritas expressit ilum fragorem. nec tam insolita laus
esset prosecuta dicentem, si usitata et ceteris similis fuisset
oratio. atque ego illos credo, qui aderant, nec sensisse
quid facerent nec sponte iudicioque plausisse, sed velut
mente captos et quo essent in loco ignaros erupisse in hunc
voluptatis adfectum.

Sed ne causae quidem parum eonferat idem hie 5
orationis ornatus. nam qui libenter audiunt, et magis atten-
dunt et facilius credunt, plerumque ipsa delectatione capiun-
tur, nonnumquam admiratione auferuntur. nam et ferrum
adfert oculis terroris aliquid, et fulmina ipsa non tam nos
confunderent, si vis eorum tantum, non etiam ipse fulgor
timeretur. recteque Cicero his ipsis ad Brutum verbis
quadam in epistula scribit: nam eloquentiam, quae ad-
mirationem non habet, nullam iudico. eandem Aristo-
teles quoque petendam maxime putat.

Sed hie ornatus (repetam enim) virilis et fortis et
sanctus sit nec effeminatam levitatem et fuco ementitum
eolorem amet, sanguine et viribus niteat. hoec autem adeo
verum est, ut, cum in hae maxime parte sint vicina virtu-
tibus vitia, etiam qui vitiis utuntur virtutum tamen iis
nomen imponant. quare nemo ex eorruptis dieat, me inimi-
cum esse culte dieentibus: non hane esse virtutem nego,
sed illis eam non tribuo. an ego fundum cultiorem putem,
in quo mihi quis ostenderit lilia et violas et anemonas,
fontes surgentes, quam ubi plena messis aut graves fructu
vites erunt? sterilem platanum tonsasque myrtos quam
maritam ulmum et uberes oleas praeoptaverim? habeant
illa divites licet: quid essent, si aliud nihil haberent? nul.

20 ex libro incerto fr. 3 H. — 22 Arist. Rhet. 3, 2

S an add. Spalding — 924 virilis et ed. Ald., uiri sed AQ —
25 ementitum ObrecAt, eminentium A G — 26 colorem amet Regius, colore
manet AQ — 28 virtutum Spalding (a), uirtatem AG — 31 eam edd.
velt, etiam A Q.

10

11

19

13

14

56 QUINTILIANI INST. OR.

lusne ergo etiam frugiferis adhibendus est decor? quis
negat? nam et in ordinem certaque intervalla redigam
meas arbores. quid illo quineunce speciosius, qui, in quam-
eumque partem spectaveris, rectus est? sed protinus in id
quoque prodest, ut terrae sucum aequaliter trahat. surgentia
in altum cacumina oleae ferro coercebo: in orbem se for-
mosius fundet et protinus fructum ramis pluribus feret.
decentior equus, cuius adstrieta ilia, sed idem velocior.
pulcher adspectu sit athleta, cuius lacertos exercitatio ex
pressit, item certamini paratior. numquam vera species ab
utilitate dividitur.

Sed hoe quidem discernere modici iudicii est: illud
observatione dignius, quod hie ipse honestus ornatus pro
materiae genere decet variatus. atque ut a prima divisione
ordiar, non idem demonstrativis et deliberativis et iudicia-
libus causis conveniet. namque illud genus ostentationi
compositum solam petit audientium voluptatem, ideoque
omnes dicendi artes aperit ornatumque orationis exponit,
ut quod non insidietur nee ad victoriam, sed ad solum
finem laudis et gloriae tendat. quare quidquid erit sen-
tentiis populare, verbis nitidum, figuris iucundum, trans-
lationibus magnificum, compositione elaboratum, velut in-
stitor quidam eloquentiae intuendum et paene pertractandum
dabit: nam eventus ad ipsum, non ad causam refertur. at
ubi res agitur et vera dimicatio est, ultimus sit famae
locus. praeterea ne decet quidem, ubi maxima rerum
momenta versantur, de verbis esse sollieitum. neque hoe
eo pertinet, ut in his nullus sit ornatus, sed ufi pressior et
severior e£ minus confessus, praecipue materiae accommo-
datus. nam et /n suadendo sublimius aliquid senatus, con-
eitatius populus, et in iudiciis publicae capitalesque causae
poseunt aecuratius dicendi genus. a£ privatum consilium
causasque paucorum, ut frequenter aceidit, caleulorum purus
sermo et dissimilis eurae magis decuerit. an non pudeat
certam creditam periodis postulare aut cirea stillieidia adfei
aut in maneipii redhibitione sudare? sed ad propositum.

b surgentia T m. 2, fugientia A G — 13 ornatus Regius (a), oratus A,
orator G. — pro add Hegius — 14 decet T 5.2, decidit AQ - 16 ost-nta-
tioni Hegius, ostentationis AG — 25 decet Spaldinj, lebet AQ — 28 uti
ed. Ald, abi AG — 29 et Obrecht, eo AQ — materiae Burman, materia
AG — 30 in add, Gesner — 32 at Regws, ad A G.

t2
c

30

35

10

15

35

VIII. 8, 10—90. 57

Et quoniam orationis tam ornatus quam perspicuitas
aut in singulis verbis est aut in pluribus positus, quid
separata, quid iuncta exigant, consideremus. quamquam
enim rectissime traditum est, perspicuitatem propriis, or-
natum translatis verbis magis egere, sciamus nihil ornatum
esse, quod sit improprium. sed cum idem frequentissime
plura significent, quod cvvovvuíe vocatur, iam sunt aliis
alia honestiora, sublimiora, nitidiora, iucundiora, voecaliora.
nam ut syllabae e litteris melius sonantibus clariores sunt,
ita verba e syllabis magis vocalia, et quo plus quodque
Y piis habet, auditu pulchrius. et quod facit syllabarum,
idem verborum quoque inter se copulatio, ut aliud alii
iunctum melius sonet. diversus tamen usus: nam rebus
atrocibus verba etiam ipso auditu aspera magis convenient.
in universum quidem optima simplieium creduntur, quae
aut maxime exclamant aut sono sunt iucundissima. et
honesta quidem turpibus potiora semper nee sordidis um-
quam in oratione erudita locus. clara illa atque sublimia
plerumque materiae modo discernenda sunt: quod alibi
magnificum, tumidum alibi, et quae humilia cirea res magnas,
apta circa minores videntur. ut autem in oratione nitida
notabile humilius verbum et velut macula, ita a sermone
tenui sublime nitidumque discordat fitque corruptum, quia
in plano tumet. quaedam non tam ratione quam sensu
iudicantur, ut illud

caesa iungebant foedere porca
fecit elegans fictio nominis, quod si fuisset porco, vile
erat. in quibusdam ratio manifesta est. risimus, et merito,
nuper poetam, qui dixerat

praetextam in cista mures rosere camilli.
at Vergili miramur illud

s&epe exiguus mus.
nam epitheton [exiguus aptum| proprium effecit, ne plus
expeetaremus, et casus singularis magis decuit, et clausula
ipsa unius syllabae non usitata addidit gratiam. imitatus
est itaque utrumque Horatius:
nascetur ridiculus mus.

26 Aen. 8, 641 — 32 Georg. 1, 181 — 37 Art. poet. 139

8 iuncta a, iniunc'a AG — 10 quodque Spalding, quoque AG —
33 exiguus aptum inclusit. Christ.

15

17

21

22

28

924

25

26

58 QUINTILIANI INST. OR.

nec augenda semper oratio, sed submittenda nonnumquam
est. vim rebus aliquando verborum ipsa humilitas adfert.
an eum dicit in Pisonem Cicero 'cum tibi tota cognatio
serraco advehatur', incidisse videtur in sordidum nomen,
non eo contemptum hominis, quem destruetum volebat,
auxisse? et alibi: caput opponis cum eo eoruscans.
unde interim gratus fi& iocis decor, qualis est ille apud
M. Tullium fpusio, qui cum maiore sorore cubitabat,
et 'Flavius, qui cornicum oculos confixit, et pro
Milone illud *heus tu Rufio', et 'Erucius Antoniaster'.
id tamen in declamatoribus est notabilius laudarique me
puero solebat *da patri panem', et in eodem *'etiam
canem pascis'. res quidem praecipue in scholis anceps et
frequenter causa risus, nunc utique, cum haec exercitatio
procul a veritate seiuncta laboret incredibili verborum
fastidio ac sibi magnam partem sermonis absciderit.

Cum sint autem verba propria, ficta, translata, propriis
dignitatem dat antiquitas. namque et sanctiorem et magis
admirabilem faciunt orationem, quibus non quilibet fuerit
usurus, eoque ornamento acerrimi iudicii P. Vergilius unice
est usus. olli enim et quianam et moerus et pone et
porricerent adspergunt illam, quae etiam in picturis
est gratissima, vetustatis inimitabilem arti auctoritatem. sed
utendum modo nec ex ultimis tenebris repetenda. satis est
vetus quaeso: quid necesse est quaiso dicere? oppido
quamquam usi sunt paulum tempore nostro superiores,
vereor ut iam nos ferat quisquam: certe antegerio, cuius
eadem significatio est, nemo nisi ambitiosus utetur.
aerumna quid opus est, tamquam parum sit, si dicatur
queo, horridum? reor tolerabile, autumo tragicum, prolem
dieere 7nusitatum est, prosapia insulsum. quid multa?

38 fr. 10 H. — 8 p. Cael. 15, 36. — 9 p. Mur. 11, 26. — 10 p.
Mil. 22, 60 — p. Vareno fr. 8 H. — 26 Trag. inc. fr. LXXXIX R.

b contemtum edd. veft., contentu AG — 6 coruscans G. Freund,
conificans libri — 7 gratus fit iocis decor Crist, grati idiotis de quo
AG — 9 Flavius Hegius, íabius AG — 13 et Christ, sed. libri —
21 moerus Ribbeck, mus A G — "2 porricerent Haupt, pcllicerent AG —
23 gratis-ima AHegius, gravissima A G — 25 quaiso Gertz, quaeso libri —
76 quamquam Gertíz, quam AG — 29 aerumna Madvig, erumnas AG —
si a om AG — 30 queo Madvig. quod AG — 31 dicere inusi/atum est
Halm, dicendi in versu (in versu Zumpt) ius est Madvig, dicendi uersü
ei AG — prosapia Zumpt, prosapiam A G.

10

15

20

26

30

10

15

30

VIII. 3, 21—32. 59

totus prope mutatus est sermo. quaedam tamen adhue
vetera vetustate ipsa gratius nitent, quaedam et necessario
interim sumuntur, ut gla icis et fari: multa alia etiam
audentius inseri possunt, sed ita demum, si non appareat
adfectatio, in quam mirifiee Vergilius:

Corinthiorum amator iste verborum,

iste iste rhetor, iamque quatenus totus

Thueydides, tyrannus Atticae febris —

tau Gallicum, mn et sphin et male illi sit:

ita omnia ista verba miscuit fratri.

Cimber hic fuit, a quo fratrem necatum hoc Ciceronis
dieto notatum est: d orndad Cimber oecidit. nec
minus noto Sallustius epigrammate incessitur:

et verba antiqui multum furate Catonis,

Crispe, Iugurthinae conditor historiae.
odiosa cura: nam et cuilibet facilis et hoc pessima, quod
eius studiosus non verba rebus aptabit, sed res extrinsecus
arcesset, quibus haec verba conveniant.

Fingere, ut primo libro dixi, Graecis magis concessum
est, qui sonis etiam quibusdam et adfectibus non dubitaverunt
nomina aptare, non alia libertate quam qua illi primi homines
rebus appellationes dederunt. nostri aut in iungendo aut in
derivando paulum aliquid ausi vix in hoc satis recipiuntur.
nam memini iuvenis admodum inter Pomponium ac Sene-
cam etiam praefationibus esse tractatum, an gradus eli-
minat in tragoedia dici oportuisset. at veteres ne expec-
torat quidem timuerunt, et sane eiusdem notae est ex-
animat. in tractu et declinatione talia sunt, qualia apud
Ciceronem beatitas et beatitudo: quae dura quidem
sentit esse, verum tamen usu putat posse molliri. nee a
verbis modo, sed ab nominibus quoque derivata sunt quae-
dam, ut a Cicerone sullaturit, ab Asinio fimbriatum et

6 Catal. 2 — 12 Phil. 11, 6, 14 — 26 Trag. inc. fr. CXXIX R. —
96 expectorat] Enni Fab. v. 237 M. — 29 de nat. deor. 1, 34, 95. —
32 ad Att. 9, 10, 6

8 ut nuneupare Zumpt, enuncupare AG — 4 audentius Badius,
audientibus /ibri — 5 quam Obrecht, qua AG — 7 iste... totus om.
libri, additur in. Catalectis — iamque Büch«ler, namque libri — 8 tyrannus
Catalecta, brittannus A, britianus G. — 9 min et sphin Bücheler, enim et
spin AQ — 17 eius Gesner, rei A G — 21 qua add. Regius — 22 aut
Spalding (A G;, autem alii — 27 notae Regius, nocte AQ — 28 at post
exanimat exp. Christ — 32 et ante ab exp. Halm.

217

28

29

80

31

94

36

81

38

60 QUINTILIANI INST. OR.

figulatum. multa ex Graeco formata nova ac plurima a
Verginio Flavo, quorum dura quaedam admodum videntur,
ut queens et essentia: quae cur tantopere aspernemur
nihil video, nisi quod iniqui iudices adversus nos sumus
ideoque paupertate sermonis laboramus. quaedam tamen per-
durant. nam et quae vetera nune sunt, fuerunt olim nova,
et quaedam sunt in usu perquam recentia, ut Messala primus
reatum, munerarium Augustus primus dixerunt. *piraticam'
quoque ut 'musicam' et *fabrieam' diei adhue vetabant mei
praeceptores 'favorem' et 'urbanum' Cicero nova eredit.
nam et in epistula ad Brutum eum, inquit, amorem et
eum, ut hoe verbo utar, favorem in consilium ad-

5 voeabo: et ad Appium Pulchrum: te, hominem non

solum sapientem, verum etiam, ut nunc loquimur,
urbanum. idem putat a Terentio primum dietum esse o b-
sequium, Caecilius a Sisenna albente caelo. cervicem
videtur Hortensius primus dixisse: nam veteres pluraliter
appellabant. audendum itaque: neque enim accedo Celso,
qui ab oratore verba fingi vetat. nam cum sint eorum alia,
ut dieit Cicero, nativa, id est, quae significata sunt
primo sensu, alia reperta, quae ex his facta sunt:
ut jiam nobis ponere al/a, quam quae illi rudes homines
primique fecerunt, fas non sit, at derivare, flectere, con-
iungere, quod natis postea concessum est, quando desiit
licere? sed si quid periculosius finxisse videbimur, quibus-
dam remediis praemuniendum est: 'ut ita dieam, si licet
dicere, quodam modo, permittite mihi sie uti, quod idem
etiam in iis, quae licentius translata erunt, proderit, nihil-
que non tuto diei potest, in quo non falli iudicium nostrum
sollieitudine ipsa manifestum erit. qua de re Graecum illud
elegantissimum est, quo praecipitur zroozzixA5oosw jj
vxt0opoÀf.

'Translata probari nisi in contextu sermonis non possunt.
itaque de singulis verbis satis dietum, quae, ut alio loco

11 ex libro incerto fr. 4 H. — 13 ad Fam. 3, 8, 3 — 16 Lael.
94, 89 — 20 Parttitt. orat. 5, 16. — 31 Aristot. L:het. 3, 7, 9

2 Verginio Spalding sergio AG — 3 queens Halm, quae ens AG
— *" primus T » 2, prius AG — 8 munerarium Hegius, numer»rium A —
9 vetaba.t JJalm, dubitabant G, om A —- i6 albente Sypa/ding, nlhenti
libri — 19 fingi Begius (a), iungi AG — 22 alia quam quae ed. Gryph.,
aliqua quod A G — 28 proderit T, proderunt A G.

15

20

25

30

VIII. 3, 88—44. 61

ostendi, per se nullam virtutem habent. sed ne inormnata
sunt quidem, nisi cum sunt infra rei, de qua loquendum
est, dignitatem, excepto si obscena nudis nominibus enun-
tientur. quod viderint, qui non putant esse vitanda, quia nec

5 sit vox ulla natura turpis, et s! qua est rei deformitas, alia
quoque appellatione quaeumque ad intellectum eundem
nihilo minus perveniat. ergo Romani pudoris more contentus,
ut jam respondi talibus, vereeundiam silentio vindicabo.

Iam hine igitur ad rationem sermonis coniuncti

10 transeamus. euius ornatus in haec duo prima dividitur,
quam concipiamus elocutionem, quo modo efferamus. nam
primum est, ut liqueat, augere quid velimus an minuere,
eoneitate dicere an moderate, laete an severe, abundanter
an presse, aspere an leniter, magnifice an subtiliter, graviter

15 an urbane. tum, quo translationum genere, quibus figuris,
qualibus sententiis; quo modo, qua postremo collocatione
id, quod intendimus, efficere possimus.

Ceterum dicturus, quibus ornetur oratio, prius ea,
quae sunt huie laudi contraria, attingam: nam prima virtus

30 est vitio carere. igitur ante omnia ne speremus ornatam
orationem fore, quae probabilis non erit. probabile autem
Cicero id genus dieit, quod non nimis est eomptum: non
quia eomi expolirique non debeat (nam et haec ornatus
pars est) sed quia vitium est ubique quod nimium est. ita-

25 que vult esse auctoritatem in verbis, sententias vel graves
vel aptas opinionibus hominum ae moribus. his enim salvis
lieet adsumere ea, quibus inlustrem fieri orationem putat,
delecta, translata, superlata, ad nomen adiuncta, duvlicste
et idem significantia atque ab ipsa actione atque imitatione

30 rerum non abhorrentia.

Sed quoniam vitia prius demonstrare adgressi sumus,
ab hoc initium sit, quod xexéugeavov vocatur: sive mala
consuetudine in obscenum intellectum sermo detortus est,
ut ductare exereitus et patrare bella apud Sallustium

35 dicta sancte et antique ridentibus, si dis placet (quam

22 Partitt. orat. 6, 19 — 34 Cat. 17, 7, Iug. 38, 1 — [ug. 21, 2

2 sunt quidem] quae sunt quidem A G — 4 uitanda T m. 2, uitandum
AG — 5 sit a, sic AG — 12 liqueat edd. vett, liceat libri — 15 trans-
lat onum 77a/m, translationem A G. — 17 possimus edd. vet/., possit A Q,
po-sumus M — 22 comotam Hali e Cicerone, dictum A G "8 delecta
Ges.er e. Cicerone, delectat A G. — duplicata Cicero, duplicia /Jibri —
29 ab... atque add. ed. Gryph. — 32 ab Ielm, uel AG.

89

41

42

43

41

45

46

47

48

49

50

62 QUINTILIANI INST. OR.

eulpam non scribentium quidem iudico sed legentium, tamen
vitandam, quatenus verba honesta moribus perdidimus et
vincentibus iam vitiis cedendum est), sive iunctura deformiter
sonat, ut, si 'cum hominibus notis loqui' nos dicimus, n?si
hoe ipsum *hominibus medium sit, in praefanda videmur
imeidere, quia ultima prioris syllabae littera, quae exprimi
nisi labris coeuntibus non potest, aut intersistere nos inde-
centissime cogit aut continuata cum insequente in naturam
eius corrumpitur. aliae quoque coniunetiones aliquid simile
faciunt, quas persequi libenter est in eo vitio, quod vitan-
dum dicimus, commorantis. sed divisio quoque adfert eandem
iniuriam pudori, ut si 'intercapedinis nominativo casu quis
utatur. nee scripto modo id accidit, sed etiam sensu pleri-
ue obscene intellegere, nisi caveris, cupiunt (ut apud
Óvidium quaeque latent meliora putat) et ex yerbis,
quae longissime ab obscenitate absunt, occasionem turpitu-
dinis rapere. siquidem Celsus xexéugerov apud Vergilium
putat:
incipiunt agitata tumescere:

quod si recipias, nihil loqui tutum est:

Deformitati proximum est humilitatis vitium (vaz&c-
vo6iv vocant) qua rei magnitudo vel dignitas minuitur, ut
saxea ést verruca in summo montis vértice.
eui natura contrarium, sed errore par est, parvis dare ex-
cedentia modum nomina, nisi cum ex industria risus inde
captatur. itaque nec parricidam 'nequam' dixeris hominem
nec deditum borte meretriei (nefarium', quia alterum parum,
alterum nimium est. proinde quaedam hebes, sordida, ieiuna,
tristis, ingrata, vilis oratio est. quae vitia facillime fient
manifesta contrariis virtutibus. nam primum aeuto, secundum
nitido, tertium copioso, deinceps hilari, iucundo, accurato

diversum est.
Vitanda et usío6t:9, eum sermoni deest aliquid, quo
minus plenus sit, quamquam id obseurae potius quam in-
15 Metam. 1, 502 — 19 Georg. 1, 367 — 23 "Trag. inc. fr.
LXXV R.

2 vitandam ed. Ald. uitanda AQ — 3 iam Spalding, etiam AG
— 4 nisi ed. Camp., 108 AG — 8 non post aut del. Regius — naturam
Regius, natura AG — 9 aliae quoque Spalding, aliaeque A G. — 12 inter-
caped.nis JHegius, interceapedines AG — 23 saxea Anecd. Paris, exea
AQ — 28 hebes Badius, habet AG — 33 vitanda ed. Aíd., uitari libri,

-
c

20

95

30

10

20

25

30

VIIT. 3, 45—56. 63

ornatae orationis est vitium. sed hoc quoque, cum a
prudentibus fit, schema diei solet, sieut v«vroàoyím, id est
eiusdem verbi aut sermonis iteratio. haec enim, quamquam
non magno opere a summis auctoribus vitata, interim vitium
videri potest, in quod saepe incidit etiam Cicero securus
tam parvae observationis, sicut hoe loco: non solum igitur
illud iudicium iudicii simile, iudices, non fuit. interim
mutato nomine éz«véAqvig dicitur, atque est et ipsum inter
schemata, quorum exempla illo loco quaerenda, quo virtutes
erunt.

Peior hae óuosíós«, quae nulla varietatis gratia levat
taedium atque est tota coloris unius, qua maxime deprehen-
ditur carens arte oratio, eaque et in sententiis et in figuris
et in compositione longe non animis solum, sed etiam auribus
est ingratissima. vitanda gu«xgoAoyíx, id est longior quam
oportet sermo, ut apud T. Livium: legati non impetrata

ace retro domum, unde venerant, abierunt. sed
D uie vieina zegípoeoi:g virtus habetur. est et zAsovecuóg
vitium, cum supervacuis verbis oratio oneratur: ego oculis
meis vidi, satis enim *'vidi'. emendavit hoc etiam urbane
in Hirtio Cicero, cum is apud ipsum declamans filium a
matre decem mensibus in utero latum esse dixisset,
quid? aliae, inquit, in perula solent ferre? nonnum-
quam tamen illud genus, cuius exemplum priore loco posui,
adfirmationis gratia adhibetur:

vocemque his auribus hausi.

inm erit, quotiens otiosum fuerit et supererit, non cum
est etiam, quae zregiegyí« vocatur, supervacua, ut
, operositas, ut a diligenti curiosus et a religione
superstitid distat. atque, ut semel finiam, verbum omne,
1 neque intellectum adiuvat neque ornatum, vitiosum
iei potest.

KexótnAov, id est mala adfectatio, per omne dicendi
genus peccat: nam et tumida et pusilla et praedulcia et

6 p. Cluent. 35, 96 — 16 fr. 62 ed. Hertz — 26 Aen. 4, 3659

4 uitata Regius (A), uitatata G. — $8 mutato a, mutatio AG —
19 qua a, quam AG — 13 oratio Anecd Paris., oratoria AG — 21 cum
is apud ipsum Volkmann, cui sapast cum A, cusapastium G — 23 perula
Pussera'ius, penula /ibri — 98 cum post vocatur del. Regius — ?9 et a
Anecd. Paris. et edd, vett, ct A Q. — 34 pusilla Anecd. Paris. et Julius Victor,
silla A G.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. $

51

52

53

54

55

56

51

58

59

60

61

63

64 QUINTILIANI INST. OR.

abundantia et arcessita et exultantia sub idem nomen
cadunt. denique cacozelon vocatur quidquid est ultra virtutem,
quotiens ingenium iudicio caret et-specie boni fallitur, om-
nium in eloquentia vitiorum pessimum: nam cetera parum
vitantur, hoc petitur. est autem totum in elocutione. nam
rerum vitia sunt stultum, commune, contrarium, supervacuum:
corrupta oratio in verbis maxime impropriis redundantibus,
comprehensione obscura, compositione fracta, vocum similium
aut ambiguarum puerili captatione consistit. est autem omne
cacozelon utique falsum, etiam si non omne falsum cacozelon
est:» » dicitur aliter, quam se natura habet et quam oportet et
quam sat est. totidem autem generibus corrumpitur oratio, quot
ornatur. sed de hac parte et in alio nobis opere plenius
dictum est et in hoc saepe tractatur et adhuc spargetur
omnibus locis. loquentes enim de ornatu subinde, quae
sint vitanda similia virtutibus vitia, dicemus.

Sunt inornata et haee: quod male dispositum est, id
&voixovóugtov, quod male figuratum, id doygudricrov, quod
male collocatum, id x«xooóv8üsrov vocant. sed de dispositione
diximus, de figuris et compositione dicemus. 2xgór6uóg quo-
que appellatur quaedam mixta ex varia ratione linguarum
oratio, ut si Atticis, Dorica, Ionica, Aeolica etiam dieta con-
fundas. eui simile vitium est apud nos, si quis sublimia
humilibus, vetera novis, poetica vulgaribus misceat — id
enim tale monstrum, quale Horatius in prima parte libri de
arte poetica fingit:

Humano capiti cervicem pictor equinam
iungere si velit —
et cetera ex diversis naturis subiciat.

Ornatum est, quod perspieuo ac probabili plus est.
eius primi sunt gradus in eo quod velis exprimendo, tertius,
qui haee nitidiora faciat, quod proprie dixeris cultum. ita-
que Zvágyeuv, euius in praeceptis narrationis feci mentionem,
quia plus est evidentia vel, ut alii dieunt, repraesentatio
quam perspicuitas, et illud patet, hoe se quodam modo
ostendit, inter ornamenta ponamus. magna virtus res, de

27 Art. poet. 1
9 puerili a, pueri A, puri G — 10 xexoófyiov cacozelon vero est,
[ides dicitur Julius Victor — 11 lacunam significavit Halm — 17 inornata
egius, in ornatu AG. — 18 &oygucrtorov. Halm, AZXMATON Q —
20 Sardismos Anecd. Paris, ZOPAIZMO:EC A.

15

20

25

830

85

10

15

?0

30

85

VIII. 8, 57—68. 65

quibus loquimur, clare atque, ut cerni videantur, enuntiare.
non enim satis efficit neque, ut debet, plane dominatur
oratio, si usque ad aures valet, atque ea sibi iudex, de qui-
bus cognoscit, narrari credit, non exprimi et oculis mentis
ostendi. sed quoniam pluribus modis aceipi solet, non equi-
dem in omnes eam partieulas secabo, quarum ambitiose a
quibusdam numerus augetur, sed maxime necessarias attin-
gam. est igitur unum genus, quo tota rerum imago quodam
modo verbis depingitur:
constitit in digitos extemplo arrectus uterque

et cetera, quae nobis illam pugilum congredientium faciem
ita ostendunt, ut non clanor futura fuerit spectantibus.
plurimum in hoe genere sieut in ceteris eminet Cieero. an
quisquam tam procul a concipiendis imaginibus rerum abest,
ut non, cum illa in Verrem legit: stetit soleatus praetor
populi Romani eum pallio purpureo tunicaque
talari muliercula nixus in litore, non solum ipsos
intueri videatur et locum et habitum, sed quaedam etiam
ex iis, quae dicta non sunt, sibi ipse adstruat? ego certe
mihi cernere videor et vultum et oculos et deformes utrius-
que blanditias et eorum, qui aderant, tacitam aversationem
ac timidam verecundiam. interim ex pluribus efficitur illa,
quam eonamur exprimere, facies, ut est apud eundem (nam-
que ad omnium ornandi virtutum exemplum vel unus suf-
ficit) in descriptione convivii luxuriosi: videbar videre
alios intrantes, alios autem exeuntes, quosdam ex
vino vacillantes, quosdam hesterna ex potatione
oscitantes. humus erat immunda, lutulenta vino,
coronis languidulis et spinis cooperta piscium. quid
plus videret qui intrasset? sic urbium captarum crescit
miseratio. sine dubio enim qui dicit expugnatam esse civi-
tatem, complectitur omnia, quaeeumque talis fortuna recipit,
sed in adfectus minus penetrat brevis hic velut nuntius. at
si aperias haec, quae verbo uno inclusa erant, apparebunt
effusae per domus ac templa flammae et ruentium tectorum
fragor et ex diversis clamoribus unus quidam sonus, aliorum
fuga incerta, alii extremo complexu suorum haerentes et

—

10 Aen. 5, 426 — 165 5, 38, 86 — 26 p. Gallio fr. 1 H.

6 secabo ZHegius, locabo A G -— 11 faciem ed. Gryph., aciem A G
— 56 fort. sonus quidam dissonus — 37 alii in edd. vett, — haerentes
nos, cohaerentes libri, pe

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

14

75

66 QUINTILIANI INST. OR.

infantium feminarumque ploratus et male usque in illum
diem servati fato senes: tum illa profanorum sacrorumque
direptio, efferentium praedas repetentiumque discursus et
acti ante suum quisque praedonem catenati et conata retinere
infantem suum mater et, sieubi maius lucrum est, pugna
inter vietores. licet enim baec omnia, ut dixi, complectatur
feversio', minus est tamen totum dicere quam omnia. con-
sequemur autem ut manifesta sint, si fuerint veri similia,
et licebit etiam falso adfingere quidquid fieri solet. contingit
eadem claritas etiam ex accidentibus:
mihi frigidus horror
membra quatit gelidusque coit formidine sanguis.
et
trepidae matres Diemwere ad pectora natos.
atque huius summae iudicio quidem meo virtutis facillima
est via: naturam intueamur, hanc sequamur. omnis elo-
quentia cirea opera vitae est, ad se refert quisque quae
audit et id facillime accipiunt animi, quod agnoscunt.
Praeclare vero ad inferendam rebus lucem repertae
sunt similitudines: quarum aliae sunt, quae probationis
gratia inter argumenta ponuntur, aliae ad exprimendam
rerum imaginem compositae, quod est huius loci proprium:
inde lupi ceu
raptores atra in nebula
et
avi similis, quae circum litora, circum
piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta.
quo in genere id est praecipue custodiendum, ne id, quod
similitudinis gratia adscivimus, aut obscurum sit aut ignotum:
debet enim quod inlustrandae alterius rei gratia adsumitur,
ipsum esse clarius eo, quod inluminat. quare poetis quidem
permittamus sane eius modi exempla:
qualis, ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta
deserit aut Delum maternam invisit, Apollo.
non idem oratorem deeebit, ut occultis aperta demonstret.
sed illud quoque, de quo in argumentis diximus, similitudinis
genus ornat orationem facitque sublimem, floridam, iueundam,
mirabilem. nam quo quaeque longius petita est, hoc plus
adfert novitatis atque inexpectata magis est. illa vulgaria

11 Aen. 3, 29 — 14 ib. 7, 518 — 23 ib. 2, 355 -- ?6 ib. 4, 254
— 893 ib. 4, 143, 144

10

15

20

25

30

35

10

15

25

30

86

VIII 3, 69—80. 67

videntur et utilia tantum ad conciliandam fidem: 'ut terram
eultu, sie animum disciplinis meliorem uberioremque fieri',
et 'ut medici abalienata morbis membra praecidant, ita
turpes ac perniciosos, etiam si nobis sanguine cohaereant,
amputandos'. iam sublimius illud pro Archia: saxa atque
solitudines voci respondent, beniido saepeimmanes
eantu flectuntur atque consistunt et cetera. quod qui-
dem genus a quibusdam declamatoria maxime licentia cor-
ruptum est: nam et falsis utuntur, nec illa iis, quibus
similia videri volunt, adplieant. quorum utrumque in his
est, quae me iuvene ubique cantari solebant: magnorum
fluminum navigabiles fontes sunt, et generosioris
arboris statim planta cum fructu est. in omni autem
parabole aut praecedit similitudo, res sequitur, aut praecedit
res et similitudo sequitur. sed interim libera et separata
est, interim, quod longe optimum est, cum re, cuius est
imago, conectitur, collatione invicem respondente, quod
facit redditio contraria, quae antapodosis dieitur. praecedit
similitudo illa, euius modo feci mentionem:
inde lupi ceu

raptores atra in nebula.
sequitur in primo Georgicon post longam de bellis civilibus
atque externis conquestionem:

ut, cum carceribus sese effudere quadrigae,

addunt in spatia, et frustra retinacula tendens

fertur equis auriga, neque audit currus habenas.
sed hae sunt sine antapodosi. redditio autem illa rem utram-
que, quam comparat, velut subieit oculis et pariter ostendit.
euius praeclara apud Vergilium multa reperio exempla, sed
oratoriis potius utendum est. dieit Cicero pro Murena: ut
aiunt in Graecis artificibus eos auloedos esse, qui
eitharoedi fieri non potuerint: sic apud nos vide-
mus, qui oratores evadere non potuerint, eos ad
iuris studium devenire. illud pro eodem iam paene
poetico spiritu, sed tamen cum sua redditione, quod est ad
ornatum accommodatius: nam ut tempestates saepe
certo aliquo eaeli signo commoventur, saepe im-

6 c. 8, 19 — 920 Aen. 2, 366 — 24 Georg. 1, 612 sqq. — 30 c. 13,
29 — 36 ib. 17, 36

li cantari Aegius (A), cantare B — 32 apud add. Cobet.

16

11

19

80

8

iot

82

83

84

85

86

68 QUINTILIANI INST. OR.

proviso nulla ex certa ratione obscura aliqua ex
causa coneitantur: sic in hac comitiorum tempestate
populari saepe intellegas, quo signo commota sit,
8aepe ita obscura est, ut sine causa excitata vide-
atur. sunt et illae breves: vagi per silvas ritu ferarum,
et illud Ciceronis in Clodium: quo ex iudicio velut ex
incendio nudus effugit. quibus similia possunt cuicum-
que etiam ex cotidiano sermone suceurrere.

Huie subiacet virtus non solum aperte ponendi rem
ante oculos, sed circumcise atque velociter. ac merito
laudatur brevitas integra, sed ea minus praestat, quotiens
nihil dicit, nisi quod necesse est (fp«yvAoyíev vocant, quae
reddetur inter schemata), est vero puleherrima, cum plura
paueis complectimur, quale Sallusti est: Mithridates cor-
pore ingenti, perinde armatus. hoc male imitantes
sequitur obscuritas.

Vieina praedictae, sed amplior virtus est Zugaote,
altiorem praebens intellectum quam quem verba per se
ipsa declarant. eius duae sunt species: altera, quae plus
signifieat quam dieit, altera, quae etiam id, quod non dicit
prior est et apud Homerum, eum Menelaus Graios in equum
'descendisse' ait, nam verbo uno magnitudinem eius osten-
dit, et apud Vergilium: demissum Japsi per funem:
nam sie quoque altitudo demonstrata est. idem Cyclopa eum
iacuisse dixit per antrum, prodigiosum illud corpus spatio
loci mensus est. sequens positum in voce aut omnino sub-
gian aut etiam abscisa. subprimitur vox, ut fecit pro

igario Cicero: quod si in tanta fortuna bonitas
tanta non esset, quam tu per te, per te, inquam,
obtines: intellego, quid loquar. tacuit enim illud, quod
nihilo minus accipimus, non deesse homines, qui ad crudeli-
tatem eum impellant. absciditur i &zxoGtw0z50iv, quae
quoniam est figura, reddetur suo loeo. est in vulgaribus
dune verbis emphasis: '*virum esse oportet', et homo est
ille', et *vivendum est': adeo similis est arti plerumque
natura.

—

6 fr. 1, 6 H. — 14 Hist. fr. 2, 47 Dietsch — 21 Od. 11, 523 —
23 Aen. 2, 262 — 25 ib. 3, 631 — 28 c. 5, 15

11 breuitas A, uelocitas B.

10

20

25

30

85

VIII. 3, 81—90. 4, 1. 2. 69

Non tamen satis eloquenti ea, de quibus dieat, clare
atque evidenter ostendere, sed sunt multi ac varii excolendae
orationis modi. nam ipsa illa dgpéAs simplex et inadfectata
habet quendam purum, qualis etiam in feminis amatur, or-

6 natum, et sunt quaedam velut e tenui diligentia cirea pro-
prietatem significationemque munditiae. alia copia locuples,
alia floribus laeta. virium non unum genus: nam quidquid
in suo genere satis effectum est, valet. praecipua tamen
eius opera ósí(voo:g in exaggeranda indignitate et in ceteris

10 altitudo quaedam, gevreoíc in concipiendis visionibus, Z&egyacíe
in e!fficiendo velut opere proposito, cui adicitur éxes£eoyaoía,
repetitio probationis eiusdem et cumulus ex abundanti,
évégys&ix confinis his (est enim ab agendo dicta) et cuius
propria sit virtus, non esse, quae dieuntur, otiosa. est et

15 amarum quiddam, quod fere in contumelia est positum,
quale Cassi: quid facies, cum in bona tua invasero,
hoc est, cum te docuero neseire maledicere? et aere,
ut illud Crassi: ego te consulem putem, cum tu me
non putes senatorem? sed vis oratoris omnis in augendo

20 minuendoque consistit. utrique parti totidem modi, ex qui-
bus praecipuos attingemus: reliqui similes erunt: sunt autem
positi in rebus et verbis. sed quae sit rerum inventio ac
ratio, tractavimus: nune, quid elocutio attollat aut deprimat,
dicendum.

25 IV. Prima est igitur amplificandi vel minuendi species
in ipso rei nomine, ut cum eum, qui sit caesus, *'oecisum',
eum, qui sit improbus, "latronem', contraque eum, qui pulsa-
vit, 'attigisse', qui vulneravit, 'laesisse' dicimus. utriusque
pariter exemplum est pro M. Caelio: si vidua libere,

30 proterva petulanter, dives effuse, libidinosa mere-
tricio more viveret, adulterum ego putarem, si qui
hanc paulo liberius salutasset? nam et impudicam
meretricem vocavit et eum, eui longus cum illa fuerat usus,
liberius salutasse. hoc genus inerescit ae fit manifestius,

85 si ampliora verba eum ipsis nominibus, pro quibus ea posituri
sumus, conferantur, ut Cicero in Verrem: non enim furem,
sed ereptorem, non adulterum, sed expugnatorem
pudicitiae, non sacrilegum, sed hostem sacrorum

29 c. 16, 38 — 86 1, 3, 9

1 eloquenti nos, eloquentia A — 28 qui...laesisse om. A Bg.

87

88

89

90

70 QUINTILIANI INST. OR.

religionumque, non sicarium, sed crudelissimum
earnificem civium sociorumque in vestrum iudicium
adduximus. illo enim modo ut sit multum, hoc etiam plus
ut sit efficitur. quattuor tamen maxime generibus video con-
stare amplificationem, incremento, comparatione, ratiocinatione,
congerie.

Inerementum est potentissimum, eum magua viden-
tur, etiam quae inferiora sunt, id aut uno gradu fit aut
pluribus, et pervenit non modo ad summum, sed interdum
quodam modo supra summum, omnibus his sufficit vel
unum Ciceronis exemplum: facinus est vincire civem
Romanum, scelus verberare, prope parricidium
neeare: quid dieam in crucem tollere? nam et, si
tantum verberatus esset, uno gradu inereverat, ponendo
etiam id esse facinus, quod erat inferius, et, si tantum
oceisus esset, per plures gradus ascenderat: cum vero dixerit
prope parrieidium necare, supra quod nihil est, adiecit
quid dicam in erucem tollere? ita cum id, quod maxi-
mum est, occupasset, necesse erat in eo, quod ultra est,
verba deficere. fit et aliter supra summum adieetio, ut
apud Vergilium de Lauso:

quo pulchrior alter

non fuit, excepto Laurentis eorpore Turni.
summum est enim quo pulehrior alter non fuit, huic
deinde aliquid superpositum,. tertius quoque est modus, ad
quem non per gradus itur, et quod non est plus maximo,
sed quo nihil maius est. matrem tuam cecidisti: quid
dicam amplius? matrem tuam cecidisti nam et hoc
augendi genus est, tantum aliquid efficere, ut non possit
augeri. erescit oratio minus aperte, sed nescio an hoc ipso
efficacius, cum citra distinetionem in contextu et cursu
semper aliquid priore maius insequitur, ut de vomitu in
Antonium Cieero: in coetu vero populi Romani, nego-
tium publicum gerens, magister SON singula
incrementum habent. per se deforme vel non in eoetu
vomere, in coetu etiam, non populi, populi etiam, non
Romani, vel si nullum negotium ageret vel si non publieum

11 ib. 5, 66, 170 — 22 Aen. 7, 649, 650 — 38 Phil. 2, 25, 63
9 et Anecd. Paris, id A — 17 prope p. AN, propar. B — 24 huic
A b, hic B

20

25

30

85

10

15

30

2b

30

35

40

VIII. 4, 8—15. 71

vel si non magister equitum. sed alius divideret haec et
cirea singulos gradus moraretur: hie in sublime etiam
eucurrit e&t ad summum non pervenit nisu, sed impetu.
Verum ut haec amplificatio in superiora tendit, ita,
quae fit per comparationem, incrementum ex minoribus
pett. augendo enim, quod est infra, necesse est extollat id,
quod superpositum est, ut idem atque in eodem loco: si
hoec tibi inter cenam et in illis immanibus poculis
tuis aecidisset, quis non turpe duceret? in coetu
vero populi Romani. et in Catilinam: servi mehercule
mei si me isto pacto metuerent, ut te metuunt
omnescives tui, domum meamrelinquendam putarem.
interim proposito velut simili exemplo efficiendum est, ut
sit maius id, quod a nobis exaggerandum est, ut idem pro
Cluentio, cum exposuisset Milesiam quandam a secundis
heredibus pro abortu pecuniam accepisse: quanto est, in-
ipe pisi, in eadem iniuria maiore supplicio
ignus? si quidem illa, eum suo corpori vim attu-
lisset, se ipsa cruciavit, hie autem idem illud effecit
per alieni eorporis vim atque cruciatum. nec putet
quisquam hoec, quamquam est simile illi ex argumentis loco,
quo maiora ex minoribus colliguntur, idem esse. illie enim
probatio petitur, hie amplificatio, sieut in Oppianico non id
agitur hae comparatione, ut ille male fecerit, sed ut peius.
est tamen quamquam diversarum rerum quaedam vicinia:
repetam itaque hie quoque idem, quo sum illie usus exem-
plum, sed non in eundem usum. nam hoc mihi ostendendum
est, augendi gratia non tota modo totis, sed etiam partes
partibus comparari, sieut hoe loeo: an vero vir amplis-
simus P. Scipio pontifex maximus Ti. Gracchum
mediocriter labefactantem statum rei publicae
privatus interfecit: Catilinam orbem terrae caede
atque incendio vastare cupientem nos consules ne
feremus? hie et Catilina Graccho et status rei publiene
orbi terrarum et mediocris labefaetatio caedi et incendiis et
vastationi et privatus eonsulibus comparatur: quae si quis
dilatare velit, plenos singula locos habent.
Quas dixi per ratiocinationem fieri amplifieationes,
viderimus an satis proprio verbo significaverim. nec sum
in hoe sollicitus, dum res ipsa volentibus discere appareat.

—

7 Phil. 2, 26, 63 — 10 1, 7, 17 — 16 c. 11, 32 — 29 Cat. 1, 1, 3

9

10

11

13

16

16

17

18

19

20

21

72 QUINTILIANI INST. OR.

hoe sum tamen secutus, quod haec amplificatio alibi posita
est, alibi valet: ut aliud crescat, aliud augetur, inde ad id,
uod extolli volumus, ratione ducitur. obiecturus Antonio
Oicero merum et vomitum *tu', inquit, "istis faucibus,
istis lateribus, ista gladiatoria totius corporis fir-
mitate'. quid fauces et latera ad ebrietatem? minime aunt
otiosa: nam respicientes ad haee possumus aestimare,
quantum ille vini in Hippiae nuptiis exhauserit, quod ferre
et eoncoquere non posset illa corporis gladiatoria firmitate.
ergo, si ex alio colligitur aliud, nec improprium nee inusi-
tatum nomen est ratiocinationis, ut quod ex eadem causa
inter status quoque habeamus. sic et ex insequentibus
amplificatio ducitur, si quidem tanta vis fuit vini erumpentis,
ut non casum adferret aut voluntatem, sed necessitatem,
ubi minime deceret, vomendi, et cibus non recens, ut
accidere interim solet, redderetur, sed usque in posterum
diem redundaret. idem hoe praestant quae antecesserunt:
nam cum Aeolus a Iunone rogatus
cavum eonversa cuspide montem
impulit in latus, et venti velut agmine facto
qua data porta ruunt:

apparet, quanta sit futura tempestas. quid? cum res atro-
cissimas quasque in summam ipsi extulimus invidiam,
elevamus consulto, quo graviora videantur quae secutura
sunt, ut a Cicerone factum est, cum illa diceret: levia
sunt haec in hoc reo. metum virgarum navarchus
nobilissimae civitatis pretio redemit: humanum
est: alius, ne securi feriretur, pecuniam dedit:
usitatum est. nonne usus est ratiocinatione, qua colligerent
audientes, quantum illud esset, quod inferebatur, cui com-
parata haec viderentur humana atque usitata? sie quoque
solet ex alio aliud augeri, cum Hannibalis bellicis laudibus
ampliatur virtus Scipionis, et fortitudinem Gallorum Ger-
manorumque miramur, quo sit maior C. Caesaris gloria.
ilud quoque est ex relatione ad aliquid, quod non eius rei
gratia dictum videtur, amplifieationis genus. non putant

4 Phil. 2, 25, 68. — 19 Aen. 1, 81: 82, 88 — 965 Verr, 5,44, 117

9 concoquere Spalding, conquere B, quod coquere A — 21 qua
data porta om. AB — 29 ratiocinatione Regius, ratione libri — 36 videtur
Hegius (a), uideretur A B.

20

25

30

85

10

15

20

25

36

35

VII. 4, 16—97. 73

indignum "Troiani principes, Graios Troianosque propter
Helenae speciem tot mala tanto temporis spatio sustinere:
ugs igitur illa forma credenda est? non enim hoc dieit

aris, qui rapuit, non aliquis iuvenis aut unus e vulgo, sed
senes et prudentissimi et Priamo adsidentes. verum et
ipse rex decenni bello exhaustus, amissis tot liberis, im-

22

minente summo diserimine, cui faciem illam, ex qua tot,

laerimarum origo fluxisset, invisam atque abominandam esse
oportebat, et audit haec et eam filiam appellans iuxta se
locat et excusat etiam atque sibi esse malorum causam
negat. nec mihi videtur in symposio Plato, eum Aleibiaden
confitentem de se, quid a Socrate pati voluerit, narrat, ut
illun eulparet, haec tradidisse, sed, ut Socratis invietam
continentiam ostenderet, quae corrumpi speciosissimi hominis
tam obvia voluntate non posset. quin ex instrumento quoque
heroum illorum magnitudo aestimanda nobis datur [huc per-
tinet clipeus Aiacis et pelias Achillis. qua virtute egregie
est usus in Cyclope Vergilius. nam quod illud corpus
mente concipiam, cuius
trunca manum pinus regit?

quid? cum vix loricam duo multiplicem eonixi umeris
ferunt, quantus Demoleos, qui indutus ea cursu palantes
Troas agebat? quid? M. Tullius de M. Antoni luxuria
tantum fingere saltem potuisset, quantum ostendit dicendo:
conehyliatis Cn. Pompei peristromatis servorum in
cellis stratos lectos videres? conehyliata peristromata
et Cn. Pompei terunt servi et n cellis: nihil dici potest
ultra, et necesse est tamen infinito plus in domino cogitare.
est hoc simile illi, quod emphasis dieitur: sed illa ex verbo,
hoc ex re coniecturam facit tantoque plus valet, quanto res
ipsa verbis est firmior.

Potest adscribi amplifieationi congeries quoque ver-
borum ac sententiarum idem significantium. nam, etiam si
non per gradus ascendant, tamen velut acervo quodam
adlevantur: quid enim tuus ille, Tubero, destrietus
in acie Pharsalica gladius agebat? cuius latus ille

1 Hom. Il. 3, 156 sqq. — 11 p. 218^—219* Steph. — 17 Hom. Il.
7, 919, 16, 140. — 20 Aen. 3, 659 — 21, 22, 28 ib. 5, 264sqq. —
25 Phil. 2, 27, 67 — 35 Cic. p. Lig. 3, 9

10 a'que sibi Eegius, sibi atque libri — 16 huc ObrecAt, hoc B,
huc ..Achillis inclusimus — 27 terunt B, ceteri A — in add. Spalding.

23

24

25

26

21

28

29

74 QUINTILIANI INST. OR.

muero petebat? qui sensus erat armorum tuorum?
quae tua mens, oculi, manus, ardor animi? quid
cupiebas? quid optabas? simile est hoc figurae, quam
evvc9gou6uóv vocant, sed illic plurium rerum est congeries,
hie unius multiplieatio. haec etiam erescere solet verbis
omnibus altius atque altius insurgentibus: aderat ianitor
earceris, carnifex praetoris, mors terrorque socio-
rum et civium Romanorum, lietor Sextius.

Eadem fere est ratio minuendi: nam totidem sunt
ascendentibus quot descendentibus gradus. ideoque uno ero
exemplo contentus eius loci, quo Cieero de oratione Rulli
haee dicit: pauei tamen, qui proximi adstiterant,
nescio quid illum de lege agraria voluisse dicere
suspicabantur. quod si ad intellectum referas, minutio
est, si ad obscuritatem, incrementum.

Seio posse videri quibusdam speciem amplificationis
hyperbolen quoque, nam et haec in utramque partem
valet, sed quia excedit hoc nomen in tropos, differenda est.
quos continuo subiungerem, nisi esset a ceteris separata
ratio dicendi [quae constat non propriis, sed translatis].
demus ergo breviter hoc desiderio iam paene publico, ne
omittamus eum, quem plerique praecipuum ac paene solum
putant orationis ornatum.

De generibus
sententiarum.

V. Sententiam veteres, quod animo sensissent, voca-
verunt. id cum est apud oratores frequentissimum, tum etiam
in usu cotidiano quasdam reliquias habet: nam et iuraturi
ex animi nostri sententia et gratulantes ex sententia
dicimus. non raro tamen et sie locuti sunt, ut sensa sua
dieerent: nam sensus corporis videbantur. sed consuetudo
iam tenuit, ut mente concepta sensus vocaremus, lumina
autem praecipueque in «clausulis posita sententias, quae
minus crebrae apud antiquos nostris temporibus modo carent.
ideoque mihi et de generibus earum et de usu arbitror
pauca dicenda.

6 Verr. 5, 45, 118 — 12 de leg. agr. 2, 5, 13

18 excedit Bn, excidit A Bg — 20 quae...translatis éincíusit. Halm
— 38 crebrae nos, crebra AB.

10

15

20

25

80

85

20

25

30

35

VIII. 4, 98. 29. 5, 1—7. 75

Antiquissimae sunt, quae proprie, quamvis omnibus
idem nomen sit, sententiae vocantur, quas Graeci yvógag
appellant: utrumque autem nomen ex eo acceperunt, quod
similes sunt consiliis aut decretis. est autem haee vox
universalis, quae etiam eitra complexum causae possit esse
laudabilis, interim ad rem tantum relata, ut nihil est tam
populare quam bonitas: interim ad personam, quale est
Afn Domiti: princeps, qui vult omnia scire, necesse
habet multa ignoscere. hane quidam partem entbyme-
matis, quidam initium aut clausulam epichirematis esse
dixerunt, et est aliquando, non tamen semper. illud verius,
esse eam aliquando simplicem, ut ea, quae supra dixi,
aliquando ratione subiecta: nam in omni certamine,
qui opulentior est, etiam si accipit iniuriam, tamen,
quia plus potest, facere videtur: nonnumquam dupli-
cem: obsequium amicos, veritas odium parit. sunt
etiam qui decem genera fecerint, sed eo modo, quo fieri
vel plura possunt: per interrogationem, per comparationem,
infitiationem, similitudinem, admirationem et cetera huius
modi, per omnes enim figuras tractari potest. illud notabile
ex diversis:
mors misera non est, aditus ad mortem est miser.
ac rectae quidem sunt tales:
tam deest avaro quod habet, quam quod non habet.
sed maiorem vim accipiunt et mutatione figurae, ut

usque adeone mori miserum est?
acrius hoc enim quam per se '(mors misera non est,
et translatione a communi ad proprium. nam, cum sit
rectum 'nocere facile est, prodesse difficile, vehementius
apud Ovidium Medea dicit:

serváre potui: pérdere an possim, rogas?
vertit ad personam Cicero: nihil habet, Caesar, nee
fortuna tua maius, quam ut possis, nec natura
melius, quam ut velis servare quam plurimos. ita
quae erant rerum, propria fecit hominis. in hoc genere
eustodiendum est et id, quod ubique, ne crebrae sint, ne
palam falsae (quales frequenter ab iis dieuntur, qui haec

6 Cic. p. Lig. 12, 37 — 18 Sall. Iug. 10, 7 — 16 Ter. Andr. 1,
1, 41 — 21 Syri sent. 628 R. — 26 Aen. 12, 616 — 27 Trag. inc.
fr. CIX R. — 31 Medea fr. I R. — 82 p. Lig. 12, 38

1

6

10

11

12

13

14

15

76 QUINTILIANI INST. OR.

x«doi4x« vocant et, quidquid pro eausa videtur, quasi in-
dubitatum pronuntiant) et ne passim et a quocumque
dicantur. magis enim decet eos, in quibus est auctoritas,
ut rei pondus etiam persona confirmet. quis enim ferat
puerum aut adulescentulum aut etiam ignobilem, si iudicet
in dicendo et quodam modo praecipiat?

Enthymema quoque est omne, quod mente con-
cepimus, proprie tamen dicitur quae est sententia ex con-
trariis, propterea quod eminere inter ceteras videtur, ut
Homerus 'poeta', 'urbs Roma. de hoc in argumentis satis
dietum est. non semper autem ad probationem adhibetur,
sed aliquando ad ornatum: quorum igitur impunitas,
Caesar, tuae clementiae laus est, eorum te ipsorum
ad ecrudelitatem acuet oratio? non quia sit ratio
dissimilis, sed quia iam per alia, ut id iniustum appareret,
effectum erat. et addita in clausula est epiphonematis modo
non tam probatio quam extrema quasi insultatio. est enim
epiphonema rei narratae vel probatae summa acclamatio:

tantae molis erat Romanam condere gentem!
facere enim probus adulescens periculose quam
perpeti turpiter maluit. est et quod appellatur a novis
vógu«, qua voce omnis intellectus accipi potest, sed hoc
nomine donarunt ea, quae non dieunt, verum intellegi volunt,
ut in eum, quem saepius a ludo redemerat soror, agentem
eum ea talionis, quod ei pollicem dormienti recidisset:
eras dignus ut haberes integram manum: sic enim
auditur ut depugnares. vocatur aliquid et clausula: quae
si est, quod conclusionem dicimus, et recta et quibusdam
in partibus necessaria est: quare prius de vestro facto
fateamini necesse est, quam Ligari eulpam ullam
reprehendatis. sed nunc aliud volunt, ut omais locus,
omnis sensus in fine sermonis feriat aurem. turpe autem
ac prope nefas ducunt, respirare ullo loco, qui acclama-
tionem non petierit. inde minuti corruptique sensiculi et
extra rem petiti: neque enim possunt tam multae bonae
sententiae esse, quam necesse est multae sint clausulae.

Iam haee magis nova sententiarum genera: ex inopi-
nato, ut dixit Vibius Crispus in eum, qui, cum loricatus in

12 ib. 4, 10. — 19 Aen. 1, 33 — 20 Cic p. Mil. 4, 9 — 29 p.
Lig. 1, 9

?8 recta Obrecht, rectae Bg, et r. om. A.

b

10

20

25

30

10

15

30

30

35

VIII. 5, 8—28 Ti

foro ambularet, praetendebat id se metu facere: quis tibi
sic timere permisit? et insigniter Africanus apud Neronem
de morte matris: rogant te, Caesar, Galliae tuae, ut
felicitatem tuam fortiter feras. sunt et alio relata, ut
Afer Domitius, cum Cloatillam defenderet, cui obiectum
crimen, quod virum, qui inter rebellantes fuerat, sepelisset,
remiserat Claudius, in epilogo filios eius adloquens *Ànatrem
tamen' inquit, *pueri sepelitote'. et aliunde petita, id
est in alium loeum ex alio translata. pro Spatale Crispus,
quam qui heredem amator instituerat decessit, cum haberet
annos duodeviginti: hominem divinum, qui sibi indulsit.
facit quasdam sententias sola geminatio, qualis est Senecae
in eo scripto, quod Nero ad senatum misit occisa matre,
cum se periclitatum videri vellet: salvum me esse adhuc
nee credo nec gaudeo. melior, cum ex contrariis valet:
'*habeo quem fugiam, quem sequar non habeo. 'quid
quod miser, eum ari non posset, tacere non
poterat?' ea vero fit puleherrima, cum aliqua comparatione
clarescit. Trachalus contra Spatalen: placet hoc ergo,
leges, diligentissimae pudoris eustodes, decimas
uxoribus dari, quartas meretricibus?

Sed horum quidem generum et bonae dici possunt et
malae: [illae] semper vitiosae a verbo: patres conscripti:
sic enim ineipiendum est mihi, ut memineritis
patrum. peius adhue, quo magis falsum est et longius

etitum, contra eandem sororem gladiatoris, cuius modo
feci mentionem: ad digitum pugnavi. est etiam generis
eiusdem, nescio an vitiosissimum, quotiens verborum ambi-
guitas eum rerum falsa quadam similitudine iungitur. clarum
aetorem iuvenis audivi, cum lecta in capite cuiusdam ossa
sententiae gratia tenenda matri dedisset: infelicissima
femina, nondum extulisti filium et iam ossa legisti.
ad hoe plerique minimis etiam inventiunculis gaudent, quae
excussae risum habent, inventae facie ingenii blandiuntur.
de eo, qui naufragus et ante agrorum sterilitate vexatus in
scholis fingitur se suspendisse: quem neque terra recipit
nec mare, pendeat. huic simile in illo, de quo supra

16 Cic. ad. Att. 8, 7, 2 — ex or. Cic. in Pisonem, ut videtur, cf.
Hieronymus ep. 59 ad Oceanum

10 qui add. Hegius — 28 illae inclusimus — S30 actorem Spaiding,
actorum A, auctorem rell.

16

17

18

20

21

22

28

24

25

26

27

28

29

80

78 QUINTILIANTI INST. OR.

dixi, cui pàter sua membra laceranti venenum dedit: qui
haec edit, debet hoc bibere. et in luxuriosum, qui
ázox«gréonow simulasse dicitur: neete laqueum, habes
quod faucibus tuis irascaris: sume venenum, decet
luxuriosum bibendo mori. alia vana, ut suadentis pur-
puratis, ut Alexandrum Babylonis incendio sepeliant:
Alexandrum sepelio: hoc quisquam spectabit a
tecto? quasi vero id sit in re tota indignissimum. alia
nimia, ut de Germanis dicentem quendam audivi: eaput
nescio ubi impositum, et de viro forti: bella umbone
propellit. sed finis non erit, si singulas corruptorum per-
sequar formas: illud potius, quod est magis necessarium.
Duae sunt diversae opiniones, aliorum sententias solas
paene spectantium, aliorum omnino damnantium, quorum
mihi neutrum admodum placet. densitas earum obstat in-
vicem, ut in satis omnibus fruetibusque arborum nihil ad
iustam magnitudinem adulescere potest, quod loco, in quem
erescat, caret. nec pietura, in qua nihil eireumlitum est,
eminet. ideoque artifices etiam, cum plura in unam tabulam
opera contulerunt, spatiis distingunt, ne umbrae in corpora
cadant. facit res eadem concisam quoque orationem: sub-
sistit enim omnis sententia, ideoque post eam utique aliud
est initium. unde soluta fere oratio et e singulis non mem-
bris, sed frustis collata structura caret, cum illa rotunda
et undique cireumcisa insistere invicem nequeant. praeter
hoc etiam color ipse dicendi quamlibet clarus, multis tamen
ae variis velut maculis conspergitur. porro, ut adferunt
lumen clavus et purpurae in loco insertae, ita certe neminem
deceat intertexta pluribus notis vestis. quare licet haee et
nitere et aliquatenus extare videantur, tamen et lumina
illa non flammae, sed scintillis inter fumum emicantibus
similia dixeris (quae ne apparent quidem, ubi tota lucet
oratio, ut in sole sidera ipsa desinunt cerni) et, quae erebris
parvisque conatibus se attollunt, inaequalia tantum et velut
confragosa nec admirationem consequuntur eminentium et
planorum gratiam perdunt. hoe quoque accedit, quod solas
captanti sententias multas dicere necesse est leves, frigidas,
ineptas: non enim potest esse dilectus, ubi numero laboratur.

5 ut add, Hegius — 14 sectantium maluit Spalding — 16 arborum
B, ramorum A, arvorum edd. vett. — 26 clarus ZHegius, claris libri —
27 adferunt Spalding, adfert A, adferent B.

10

20

25

30

85

5

10

20

30

35

VHI, 5, 24—36. 6, 1. 2. 79

itaque videas et divisionem pro sententia poni et argumentum,
sit tantum in elausula nec male pronuntietur. *oecidisti uxorem
ipse adulter; non ferrem te, etiam si repudiasses' divisio est.
*vis seire, venenum esse amatorium? viveret homo, nisi illud
bibisset! argumentum est. nec multas plerique sententias
dieunt, sed omnia tamquam sententias. huie quibusdam
eontrarium studium, qui fugiunt ac reformidant omnem hanc
in dieendo voluptatem, nihil probantes nisi planum et humile
et sine conatu. ita, dum timent ne aliquando cadant, semper
iacent. quod enim tantum in sententia bona crimen est?
non causae prodest? non iudieem movet? non dicentem
eommendat? at est quoddam genus, quo veteres non ute-
bantur. ad quam usque nos vocatis vetustatem? nam si
illam extremam, multa Demosthenes, quae ante eum nemo.
quo modo potest probare Ciceronem, qui nihil putet ex
Catone Gracchisque mutandum? sed ante hos simplicior
adhue ratio loquendi fuit. ego vero haee lumina orationis
velut oeulos quosdam esse eloquentiae credo. sed neque
oculos esse toto corpore velim, ne cetera membra ofticium
suum perdant, et, si necesse sit, veterem illum horrorem
dicendi malim quam istam novam licentiam. sed patet
media quaedam via, sieut in eultu vietuque accessit aliquis
citra reprehensionem nitor. quare, sicut possumus, adiciamus
virtutibus. prius tamen sit vitiis carere, ne, dum volumus
esse meliores veteribus, simus tantum dissimiles.

Heddam nune, quam proximam partem dixeram esse
de tropis, quos modos clarissimi nostrorum auctores vocant,
horum tradere praeeepta et grammatiei solent. sed a me,
eum de illorum offieio loquerer, dilata pars haee est, quia
de ornatu orationis gravior videbatur locus et maiori operi
reservandus.

De tropis.

V]. Tropus est verbi vel sermonis a propria signifi
eatione in aliam eum virtute mutatio. cirea quem inexpli-
enbilis et grammaticis inter ipsos et philosophis pgua est,
quae sint genera, quae species, qui numerus, quis cuique
subiciatur. nos omissis, quae nihil ad instruendum oratorein

2 si tantam A. —. cl. nee male 7Za/m, cl et male B, c'ansulae
calee A — 1: at est Badius, est B sed A — 153 ad quam Jiegius, et ad
quam B, et quam Ab — 26 proximam B, primam A b.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. IT. 6

31

32

33

31

35

80 QUINTILIANI INST, OR.

pertinent, cavillationibus, necessarios maxime atque in usum
receptos exsequemur, haec modo in his adnotasse contenti,
quosdam gratia significationis, quosdam decoris adsumi, et
esse alios in verbis propriis, alios in translatis, vertique
formas non verborum modo, sed et sensuum et compositionis.
quare mihi videntur errasse, qui non alios crediderunt
tropos, quam in quibus verbum pro verbo poneretur. neque
illud ignoro, in isdem fere, qui significandi gratia adhibentur,
esse et ornatum, sed non idem accidet contra, eruntque
quidam tantum ad speciem aecommodati.

Incipiamus igitur ab eo, qui cum frequentissimus est
tum longe puleherrimus, translatione dico, quae uzregooc
Graece vocatur. quae quidem cum ita est ab ipsa nobis
concessa natura, ut indocti quoque ac non sentientes ea
frequenter utantur, tum ita iucunda atque nitida, ut in
oratione quamlibet clara proprio tamen lumine eluceat.
neque enim vulgaris esse neque humilis nee insuavis recte
modo adscita potest. copiam quoque sermonis auget per-
mutando aut mutuando quae non [enn quodque est diffi-
eillimum, praestat ne ulli rei nomen deesse videatur. trans-
fertur ergo nomen aut verbum ex eo loco, in quo proprium
est, in eum, in quo aut proprium deest aut translatum pro-
prio melius est. id facimus, aut quia necesse est aut quia
significantius est aut, ut dixi, quia decentius. ubi nihil
horum praestabit, quod transferetur improprium erit. neces-
sitate rustici 'Femmam' in vitibus (quid enim dicerent aliud?)
et 'sitire segetes et 'fructus laborare', necessitate nos
'durum hominem' aut fasperum': non enim proprium erat
quod daremus his adfectibus nomen. iam 'incensum ira' et
"4nflammatum cupiditate! et *'lapsum errore' significandi
gratia: nihil enim horum suis verbis quam his arcessitis
magis proprium erit. illa ad ornatum, dune orationis et
'generis claritatem' et *contionum procellas' et *eloquentiae
fulmina', ut Cicero pro Milone Clodium fontem gloriae
eius vocat'et alio loco segetem ae materiem. quaedam
etiam parum speciosa dictu per hanc explicantur:

hoc faciunt, nimio ne luxu obtusior usus

sit genitali arvo et sulcos oblimet inertes,

34, 35 c. 13, 34 et 35 — 37 Verg. Georg. 3, 135, 136

17 recte edd., ac recte B, ac recto A — 18 permutando Zegius
(A), permittendo B — 19 mutuari B.

10

15

25

30

35

10

15

20

25

30

35

VIII. 6, 3—15. 81

in totum autem metaphora brevior est similitudo, eoque
distat, quod illa comparatur rei, quam volumus exprimere,
haec pro ipsa re dieitur. comparatio est, cum dico fecisse
que hominem *'ut leonem', translatio, cum dico de homine
leo est'. huius vis omnis quadruplex maxime videtur: cum
in rebus animalibus aliud pro alio ponitur, ut de agitatore
gubernator magna contorsit equum vi
aut ut Livius Scipionem a Catone adlatrari solitum refert.
inanima pro aliis generis eiusdem sumuntur, ut
classique immittit habenas,
aut pro rebus animalibus inanima:
ferrón an fato moérus Argivom óccidit?
aut contra:
sedet inscius alto
accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
praecipueque ex his oritur mira sublimitas, quae audaci et
proxime periculum translatione tolluntur, cum rebus sensu
carentibus aetum quendam et animos damus, qualis est
ontem indignatus Áraxes
et illa Cieeronis: quid enim tuus ille, Tubero, de-
strietus in acie Pharsalica gladius agebat? cuius
latus ille mucro petebat? qui sensus erat armorum
tuorum? duplieatur interim haec virtus, ut apud Vergilium:
ferrumque armare veneno,
nam et (veneno armare' et (ferrum armare' translatio est.
secantur haec in plures spec?es, ut a rationali ad rationale
et item de inrationalibus, et haee invieem, quibus similis
ratio est et a toto et a partibus. sed iam non pueris prae-
cipimus, ut aecepto genere species intellegere non possint.
Ut modieus autem atque opportunus eius usus inlustrat
orationem, ita frequens et obscurat et taedio complet, con-
tinuus vero in allegoriam et aenigmata exit. sunt etiam
quaedam et humiles translationes, ut id, de quo modo dixi,
saxea est verruca, et sordidae. non enim, si Cicero recte
sentinam rei publicae dixit, foeditatem hominum signi-
ficans, idcirco probem illud quoque veteris oratoris: per-

7 Enni Ann. 97 M. — 8 Liv. 38, 64, 1 — 10 Aen. 6, ! — 12 Trag.

inc. fr. XXXV R. — 14 Aen. 2, 307. — 19 ib. 8, 728 — 20 p. Lig.
3, 9 — 24 Aen. 9, 773 — 34 Trag. inc. fr. LXXV R. — 34 in Cat.
1, 6, 12

19 ferron Bücheler, ferro libri — an B, non A — 26 species add.
Daniel — 27 item alm, idem libri. e

10

11

18

16

17

18

19

21

82 QUINTILIANI INST. OR.

secuisti rei publieae vomicas. optimeque Cicero demon-
strat eavenduim, ne sit deformis translatio, qualis est (nam
ipsis eius utar exemplis): castratam morte Africani
rem publicam, et stercus euriae Glauciam: ne nimio
maior aut, quod saepius accidit, minor, ne dissimilis. quorum
exempla nimium frequenter deprehendet, qui scierit baee
vitia esse. sed copia quoque modum egressa vitiosa est,
praeeipue in eadem specie. sunt et durae, id est a longin-
qua similitudine ductae, ut
capitis nives

et

Iuppiter hibernas eana nive conspuit Alpes.
in illo vero plurimum erroris, quod ea, quae poetis, qui et
omnia ad volüptéiei referunt et plurima vertere etiam ipsa
metri neeessitate coguntur, permissa sunt, convenire quidam
etiam prosae putant. at ego in agendo nec 'pastorem populi'
auctore Homero dixerim, nee volucres 'per aéra nare',
licet hoe Vergilius in apibus ae Daedalo speciosissime sit
usus. metaphora enim aut vacantem locum occupare debet
aut, si in alienum venit, plus valere eo, quod expellet.

Quod aliquanto etiam magis de syneedoche dicam.
nam translatio permovendis animis plerumque et signandis
rebus ac sub oculos subieiendis reperta est: haec variare
sermonem potest, ut ex uno plures intellegamus, parte
totum, specie genus, praecedentibus sequentia, vel omnia
haee contra, liberior poetis quam oratoribus.. nam prosa,
ut ÉÍmueronem' pro gladio et *'tectum' pro domo recipiet,
ita non 'puppem' pro navi nec 'abietem' pro tabellis, et

10

20

rursus, ut pro gladio 'ferrum', ita non pro equo 'quadri-

edem'. maxime autem in orando valebit numerorum illa
ibertas. nam et Livius saepe sie dicit: Romanus proelio
victor, eum Romanos vicisse significat, et contra Cicero
ad Drutum populo, inquit, imposuimus et oratores
visi sumus, eum de se tantum loqueretur quod genus
non orationis modo ornatus, sed etiam ceotidiani sermonis

— —— -

1 de Orat. 83, 41, 164 — 10 Hor. Carm. 4, 13, 12. — 12 versus
Furi Bibaculi cf Hor. Sat. 2, 5, 41 — 17 Georg. 4, ^9: Aen. 6, 16 et 19
— 81 2, 27 — 32 ex libro epistularum incerto fr. 5 H.

17 per aéra nare /Zja!m secundum Burmannum: sperae sanare Q,
pennis remigare A — 21 aliquanto AHegius, aliquando libri — etiam]
penijá A Q.

30

35

10

15

25

30

35

VIII. 6, 16—26. 83

usus recipit. quidam syneedochen vocant et cum id in con-
textu sermonis, quod tacetur, accipimus: verbum enim ex
verbis intellegi, quod inter vitia ellipsis vocatur:
Arcades ad portas ruere.
mihi hane figuram esse magis placet, illie ergo reddetur.
aliud etiam intellegitur ex alio:
aspice, aratra iugo referunt suspensa iuvenci,
unde apparet noctem adpropinquare. id neseio an oratori
conveniat nisi in argumentando, cum rei signum est: sed
hoc ab elocutionis ratione distat.

Nee procul ab hoe genere discedit metonymia, quae
est nominis pro nomine positio, cuius vis est, pro eo, quod
dieitur, eausam, propter quam dieitur, ponere — sed, ut ait
Cicero, hypallazen rhetores dicunt. haee inventas ab in-
ventore et subiectas res ab obtinentibus significat, ut

Cererem corruptam undis,
et
receptus
terra Neptunus elasses aquilonibus arcet.
quod fit retrorsum durius. refert autem, in quantum hiec
tropus oratorem sequatur. nam ut 'Vuleanum' pro igne
vulgo audimus et 'vario Marte pugnatum' oridirüs est
sermo et 'Venerem' quam coitum dixisse magis decet, ita
*Liberum et Cererem' pro vino et pane licentius, quam ut
fori severitas ferat. sicut ex eo, quod continetur, usus
recipit *bene moratas urbes' et poculum epotum' et
fsaeculum felix': at id, quod contra est, raro audeat quis
nisi poeta:
iam proximus ardet Ucalegon.

nisi forte hoe potius est, & possessore quod possidetur, ut
'hominem devorari',, cuius patrimonium consumatur: quo
modo fiunt innumerabiles species. huius enim sunt generis,
eum 'ab Hannibale caesa apud Cannas sexaginta milia'
dicimus, et carmina Vergili 'Vergilium', *venisse' commeatus,
qui adferantur, fsacrilegium deprehensum', non saerilegum,

4 Aen. 11, 142 — 7 Ecl 2, 66 — 14 Orat. 27, 93 — 16 Aen.
1, 177 — 18 Hor. Art. poet. 637 — 29 Aen. 2, 311

1 et id cum Spalding — 5 reddetur Hegius, redentur A G — 6 ex
alio edd. vett, ex ^lia A alia B — 12 nominis pro ed. Ald., non ministro
AG — :0 hic Wolff (A), dicit G. — *29 audimus Francius, audiuimus
AG — 25 continet id quod add. Badius post quod — 36 sacrilegum a,
sacrilegium non G, sacrilegium ««» A.

24

25

26

21

29

30

81

84 QUINTILIANI INST. OR.

farmorum scientiam habere', non artis, illud quoque et
poetis et oratoribus frequens, quo id, quod effieit, ex eo,
quod efficitur, ostendimus. nam et carminum auctores
pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas,
et

pallentesque habitant morbi tristisque senectus,
et orator (praecipitem iram, hilarem adulescentiam, segne
otium' dicet.

Est etiam huic tropo quaedam cum synecdoche vicinia.
nam cum dico 'vultus hominis pro vultu, dico pluraliter,
quod singulare est, sed non id ago, ut unum ex multis
intellegatur (nam id est manifestum), sed nomen immuto:
et cum aurata tecta 'aurea', pusilum a vero discedo, quia
non est nisi pars auratura. quae singula persequi minutioris
est curae etiam non oratorem instruentibus.

Antonomasia, quae aliquid pro nomine ponit, poetis
quoque modo frequentissima, et per epitheton, quod de-
tracto eo, cui adponitur, valet pro nomine *Tydides, Pelides',
et ex lis, Te in quoque sunt praecipua:

ivum pater atque hominum rex.
et ex factis, quibus persona signatur:
thalamo quae fixa reliquit
impius.

oratoribus etiam si rarus eius rei, nonnullus tamen usus
est. nam ut "Tydiden' et *Peliden' non dixerint, ita dixerint
(,mpios et parricidas » «. 'eversorem' quoque 'Karthaginis
et Naantas pro Seipione et 'Homanae eloquentiae prin-
cipem' pro Cicerone posuisse non dubitem. ipse certe usus
est hac libertate: non multa peccas, inquit ille for-
tissimo viro senior magister: neutrum enim nomen est
positum et utrumque intellegitur.

Onomatopoeia quidem, id est fietio nominis, Graecis
inter maximas habita virtutes, nobis vix permittitur. et sunt

4 Hor. Carm. 1, 4, 13 — 6 Aen. 6, 275 — 20 ib. 1, 65 —
22 ib. 4, 495 — 29 Cic. p. Mur. 29, 60

2 id quod Spalding (A G) cum qui S — 12 immuto edd. vett. multa
AG — 13 a uero Goth, ab eo G, ab ea A — 14 nisi add. Badius — 17 quo-
que edd., utroque libri — quod Spalding (A G), quia a/ii — 19 in add.
ed. Jens, — 926 impios et parricidas Spalding, impius et parricida A G.
lacunam significavit Halm, probabiliter Schenkl: 'impurissimos parricidas'
pro Antonio et Dolabella coll Cic. Phil. 13, 19, 42 — 28 potuisse T —
dubitem Francius (A), ducite G.

dm

0

15

20

30

10

15

20

80

VIII. 6, 27—31. 85

plurima ita posita ab iis, qui sermonem primi fecerunt
aptantes adfectibus vocem: nam *mugitus' et 'sibilus' et
*murmur' inde venerunt. deinde, tamquam consummata sint
omnia, nihil generare audemus ipsi, cum multa cotidie ab
antiquis ficta moriantur. vix illa, quae zezxouuéve vocant,
quae ex vocibus in usum receptis quocumque modo decli-
nantur, nobis permittimus, qualia sunt 'sullaturit' et *pro-
seripturit, atque 'laureati postes' pro illo *"lauru coronati
ex eadem fictione sunt. sed hoc feliciter evaluit. adianoeta viz
ferimus in Graecis T ocoeludituino bono eo dure etiam iungere
arquitenentem et dividere septentriones videmur.

Eo msgis necessaria xercro5otg, quam recte dicimus
abusionem, quae non habentibus nomen suum accommodat,
quod in proximo est, sic:

equum divina Palladis arte
aedificant,

et apud tragicos *Aegialeo parentat pater'. mille sunt
haee: 'facetabula' quidquid habent et *pyxides' cuiuscumque
materiae sunt et 'parricida' matris quoque aut fratris inter-
feetor. discernendumque est ab hoc totum translationis
genus, quod abusio est, ubi nomen defuit, translatio, ubi
aliud fuit. nam poetae solent abusive etiam in his rebus,
quibus nomina sua sunt, vicinis potius uti, quod rarum in
prosa est. illa quoque quidam xere«yo)5osig volunt esse, cum
pro temeritate 'virtus' aut pro luxuria 'liberalitas' dicitur.
&a quibus equidem dissentio: namque in his non verbum pro
verbo ponitur, sed res pro re. neque enim quisquam putat
luxuriam et liberalitatem idem significare, verum id, quod
fit, alius luxuriam esse dieit, alius liberalitatem, quamvis
neutri dubium sit haec esse diversa.

Superest ex his, quae aliter significant, uevéAmyio, id
est transumptio, quae ex alio tropo in alium velut viam

7 Cie. ad Att. 9, 10, 6. — 15 Aen. 2, 15. — 17 Trag. inc. fr.
LXXIX R., ut videtur ex Medo Pacuvi.

8 consummata Badius, consumpta libri — 8 postes a, potes A G
— 9 adianoeta vix ferimus in Graecis Zaup!, adoinoia et uio eo ferimus
in Graecis A G — 10 obidius G post Graecis, oloftog suspicatur Schenkl
— ocoeludituino bono eo AQ, oloflovxólog vix novimus Schenkl —
11 arquitenentem Haup/, arqui tollentem A G — dividere Obrech!, uidere A G
— 14,15 sic... arte Badius, si caecum ogra putant AQ — 17 parentat
Gertz, paret at libri — 18 habent Gallaeus, habet AG — pyxides Regius,
pisides A, pissides G —- 20 ab add. Gert: — istud post translationis del,
Spalding — 26 equidem Halm, haec quidem QG, ego quidem A.

32

83

34

35

36

87

38

i

12

R6 QUINTILIANI INST. OR.

praestat, tropus et rarissimus et mazime improprius, Graecis
tamen frequentior, qui Centaurum Chironem ^Hocove et
insulas ó£síag 90g dicunt. nos quis ferat, si Verrem 'suem'
aut Aelium Catum *'doctum' nominemus? est enim haec in
metalepsi natura, ut inter id, quod transfertur, et id, quo
transfertur, sit medius quidam gradus, nihil ipse significans,
sed praebens transitum: quem tropum magis adfectamus,
ut habere videamur, quam ullo in loeo desideramus. nam
id eius frequentissimum exemplum est *'eano ecanto', (canto
dico', ita 'cano dico': interest medium illud 'canto'. nec
diutius in eo morandum: miAil enim usus admodum video
nis, ut dixi, Tin comoedis.

Cetera iam non significandi gratia, sed ad ornandam
vel augendam orationem adsumuntur. ornat enim éxíOevov,
quod recte dicimus adpositum, a nonnullis sequens
dicitur. eo poetae et frequentius et liberius utuntur. namque
ilis satis est convenire id verbo, cui adponitur, itaque et
*dentes albos' et umida vina' in his non reprehendemus:
apud oratorem, nisi aliquid effieitur, redundat. tum autem
eífieitur, eum sine illo id, quod dieitur, minus est, qualia sunt:
*o scelus abominandum, o deformem libidinem'. exornatur
autem res tota maxime translationibus: eupiditas effre-
nata et insanae substructiones. et solet fieri aliis
adiunetis epitheton tropus, ut apud Vergilium turpis egestas
et tristis senectus. verumtamen talis est ratio huiusce
virtutis, ut sine adpositis nuda sit et velut incompta oratio,
oneretur tamen multis. nam fit longa et impedita, ubi con-
gestioribus eam iungas similem agmini totidem lixas habenti

3 Hom. Od. 15, 299 — 18 Verg. Aen. 11, 681 — Georg. 3, 364
— 922 Cic in Cat, 1, 10, 25 — 23 p. Mil. 20, 53 — 24 Aen. 6, 276 —
25 ib. 275

-—— ———

1 tropus add. ed. Ald., pr. eius usus est in homonyvmis, set rar.
Christ — maxime improprius edd. vet, improbissimus AB — 2 qui
Centaurum Zegius, qua scient aurum AG — Chironem aos, qui hirori
est AQ — "Hocov« nos, hoccona AG — 3 insulas oxias thoas Anecd.
Paris. insulam (insula Qj EMWV/IAXOOAZ AG — 4 catum add. Anecd.
Paris. — b, 6 et id quo trausfertar Eckstein ex Anecd. Paris, im quo in
pro id, om. codd. — 9 canto add. Christ — 10 canto a, eano AQ —
11, 12 nibil . . . nisi Zegius, innisi usus a, u. nihil AG — 12 in homonymis
Christ — 13 ornandam vel nos, ornandamn A Q — 17 illis Z2egius (Anecd.
Paris, ill! AG — 18 reprehendemus ed. Camp., depr. A — 320 id
add. Anecd. Paris. — 2? insanae edd. vett, insanstae AG — 21 tropus S,
tropis AG — 27, 28 ubi congestioribus J/aupt, uti questionibus AG.

10

25

e

15

20

25

80

VIII. 6, 38— 46, 87

quot milites, cui et numerus est duplex nee duplum virium.
quamquam non singula modo, sed etiam plura verba adponi
solent, ut
eoniugio Ánchisa Veneris dignate superbo.

sed hoc quocumque modo: duo vero uni adposita ne versum
quidem decuerint. sunt autem, quibus non videatur hic
omnino tropus, quia nihil vertat. nee est semper, sed cum
idem adpositum, si a proprio diviseris, per se significat et
faeit antonomasian. nam si dicas "ille qui Karthaginem et
Numantiam evertit, erit antonomasia, si adieceris 'Seipio',
erit adpositum: non potest ergo mon esse iunctum.

43

AAlÀlqyooíe, quam inversionem interpretantur, aut 44

aliud verbis, aliud sensu ostendit, aut etiam interim con-
trarium. prius fit genus plerumque -continuatis trans-
lationibus, ut
O navis, referent in mare te novi
fluetus: o quid agis? fortiter occupa
ortum,
totusque ille Horati loeus, quo navem pro re publica,
fluctus et tempestates pro bellis civilibus, portum pro pace
atque eoncordia dicit. tale Lucreti
avia Pieridum peragro loca,
et Vergili
sed nos immensum spatio confecimus aequor,
et iam tempus equum fumantia solvere colla.
sine translatione vero in Bueolicis:
certe equidem audieram, qua se subducere colles
ineipiunt mollique iugum demittere clivo,
usque ad aquam et veteris iam fraeta cacumina fagi,
omnia carminibus vestrum servasse Menalcan.

— ———— —————

4 ib. 3, 475. — 16 Hor. Carm. 1, 14, 1. — 22 Lucret. 4, 1. —
24 Georg. 2, 041 — 27 Ecl. 9, 7

4 dignate] dignitate AG — 5 quocumque Spa'ding, quoque AG

— 1 nec Spalding, necesse libri — 8 diuiseris (dinider s» m. 1) A,
uideret Q — 9 carth. et num. Anecd, Paris, num. carth. AG. — 10 e«t
1]! erit Anecd, Pari«, om AG — si om. Anecd. Poris.. sia om. AG

— 11 non add. Hegius — 12 quam...interpretantur T m. 2, quod
in'erpre'atar AG. — aut. Spa/ding, ut AG — 17 occapn a. accipe A?) G
— 90 flueius et a c£ Spalding, luctu AG — ?4 spacio T m. 2. spaci Q,
spaciis A — 25 qnem fumantiae Q, equimn fumantia » A — 27 quidem A! G
— 75 dimittere AG — 29 ium om. AG

45

46

88 QUINTILIANI INST. OR.

47 hoc enim loeo praeter nomen cetera propriis decisa sunt

48

49

50

51

52

verbis, verum non pastor Menaleas, sed Vergilius est in-
tellegendus. habet usum talis allegoriae frequenter oratio,
sed raro totius, plerumque apertis permixta est. tota apud
Ciceronem talis est: hoe miror, hoc queror, quem-
quam hominem ita pessumdare alterum velle, ut
etiam navem perforet, in qua ipse naviget. illud
commixtum frequentissinum: equidem ceteras tempe-
states et procellas in illis dumtaxat fluctibus con-
tionum semper Miloni putavi esse subeundas. nisi
adiecisset 'dumtaxat fluctibus contionum' esset allegoria:
nune eam miscuit. quo in genere et species ex arcessitis
verbis venit et intellectus ex propriis. illud vero longe
speciosissimum genus orationis, in quo trium permixta est
gratia, similitudinis, allegoriae, translationis: quod fretum,
quem euripum tot motus, tantas, tam varias habere
creditis agitationes, commutationes, fluctus, quantas
perturbationes et quantos aestus habet ratio comi-
tiorum? dies intermissus unus aut nox interposita
saepe et perturbat omnia et totam opinionem parva
nonnumquam commutat aura rumoris. nam id quoque
in primis est custodiendum, ut, quo ex genere coeperis
translationis, hoc desinas. multi autem, cum initium a
tempestate sumpserunt, incendio aut ruina finiunt, quae est
inconsequentia rerum foedissima. ceterum allegoria parvis
quoque ingeniis et cotidiano sermoni frequentissime servit.
nam illa in agendis causis iam detrita *pedem conferre' et
iugulum petere' et 'sanguinem mittere' inde sunt, nec
offendunt tamen: est enim grata in eloquendo novitas et
emutatio, et magis inopinata delectant. ideoque iam in his
amisimus modum et gratiam rei nimia captatione consum-
psimus. est et in exemplis allegoria, si non praedicta ratione
ponantur. nam ut 'Dionysium Corinthi esse, quo Graeci
omnes utuntur, ita plurima similia diei possunt. sed allegoria,
quae est obscurior, aenigma dicitur, vitium meo quidem
iudicio, si quidem dicere dilucide virtus, quo tamen et
poetae utuntur:

8 p. Mil. 2, 5 — 15 p. Mur. 17, 35

8 frequenter edd. vett, frequentior AG — 19 nox a. nos AG —
20 parua S, paruo A G — 23,24 a tempestate T m. 2, tempestatem AG —
31 nimia a, nimiam A G — 832 et add. Spalding — 34 sed Spalding, haec libri.

20

25

30

85

10

20

25

30

VIII. 6, 47—58. R9

die quibus in terris, et eris mihi magnus e
tris pateat eaeli spatium non amplius ulnas

et oratores nonnumquam, ut Caelius quadrantariam

Clytemestram, et in triclinio coam, in eubieulo

nolam. namque et nunc quidem solvuntur et tum erant

notiora cum dicerentur, aenigmata sunt tamen: nam et

cetera, si quis interpretetur, intellegas.

In eo vero genere, quo contraria ostenduntur, ironia
est: inlusionem vocant. quae aut pronuntiatione intellegitur
aut persona aut rei natura: nam si qua earum verbis dis-
sentit, apparet diversam esse orationi voluntatem. quamquam in
plurimis id tropis aceidit, ut intersit, quid de quoque dicatur,
quia quod dicitur alibi verum est. et laudis adsimulatione
detrahere et vituperationis laudare concessum est: quod
C. Verres, praetor urbanus, homo sanetus et dili-
gens, subsortitionem eius in codice non haberet. et
contra: oratores visi sumus et populo imposuimus.
aliquando cum inrisu quodam contraria dicuntur iis, quae
intellegi volunt, quale est in Clodium: integritas tua te
purgavit, mihi erede, pudor eripuit, vita ante acta
servavit. praeter haec usus est allegoriae, ut tristia dica-
mus mifioribus verbis, urbanitatis gratia aut quaedam con-
trariis significemus aut « » « ut exta cocta numera-
bimus. haee si quis ignorat quibus Graeci nominibus appellent,
6coxaOGuóv, &ovtiouóv, &vríqoaow, zegouuíev dici sciat. sunt
etiam qui haee non species allegoriae, sed ipsa tropos
dicant, acri quidem ratione, quod illa obseurior sit, in his
omnibus aperte appareat quid velimus. cui accedit hoc
quoque, quod genns, cum dividitur in species, nihil habet
proprium, ut arbor pinus et olea et cupressus, et ipsius per
se nulla proprietas, allegoria vero habet aliquid proprium.

1 Verg. Ecl. 3, 104 — 14 Cic. p. Cluent,. 33, 91 — 17 Cic. ep.
ad Brutum ex libro incerto fr. 5 H. — 19 c. 7, 1 H.

4 cnbiculo MS, cubilo AG — 6 non] nam Crist — 1929 quoque
Zumpt, quoquo AG — 183 adsimulatione Spalding, autem simulatione A G
— 2 mitioribus nos, melioribus libri — urbanitatis Gesner, aut bonae
rei libri — 23 aut Halm, aliud libri — lacuna (secundum Halwium)
er Charisio sic fere erplenda est: aut vulgare proverbium cum aliqua
diversi/ate usurpemus. — ut exta cocta numerabimus Freund in Amm.
philol; 1835, XIII, 291, textum spectaco et enumerauimus (anum. G) AG
— 398 accedit Hegius, accidit A G. — 29 diuiditur M, diuinatur A G,

53

54

55

56

61

58

59

60

61

62

63

64

90 QUINTILIANI INBT. OR.

quod quo modo fieri potest, nisi ipsa species est? sed
utentium nihil refert. adicitur his gvxrqgorouóc, dissimulatus
quidam, sed non latens derisus.

Pluribus autem verbis eum id, quod uno aut paucio-
ribus eerte dici potest, explicatur, zsoígo«6tv vocant, cir-
euitum quendam eloquendi, qui nonnumquam necessitatem
habet, quotiens dictu deformia operit, ut Sallustius 'ad
requisita naturae', interim ornatum petit solum, qui est
apud poetas frequentissimus:

tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris

incipit et dono divum gratissima serpit.
et apud oratores non rarus, semper tamen adstrietior. quid-
quid enim significari brevius potest et cum ornatu latius
ostenditur, z&oípocotg est, cui nomen Latine datum est
non sane aptum orationis virtuti circumlocutio. verum
hoe ut, eum decorem habet, periphrasis, ita, eum in vitium
ineidit, z&gi6coAoyía dicitur: obstat enim quidquid non
adiuvat.

Hyperbaton quoque, id est verbi transgressionem,
quoniam frequenter ratio compositionis et decor poseit, non
immerito inter virtutes habemus. fit enim frequentissime
aspera et dura et dissoluta et hians oratio, si ad necessi-
tatem ordinis sui verba redigantur, et, ut quodque oritur,
ita proximis, etiam si vinciri non potest, adligetur. differenda
igitur quaedam et praesumeuda, atque ut in structuris
lapidum impolitorum, loco quo convenit quodque ponendum.
non enim recidere ea nec polire possumus, quo ceoagmentata
se magis iungant, sed utendum iis, qualia sunt, eligendaeque
sedes. nec aliud potest sermonem facere numerosum quam
opportuna ordinis permutatio, neque alio ?n eeris Platonis
inventa sunt quattuor illa verba, quibus in illo pulcherrimo
operum in Piraeum se descendisse significat, plurimis modis
seripta quam quo eum qui maxime placeret experirctaur.

7 in Hist. libris — 10 Aen. 2 268 — 30 Polit. 1 in.

1 quod quo AHegíus (a) — 2 utentium Spalding (A) — uvxrrorapóg

Regius, misteriis A, ministeriis Q. — 7 operit S a, operi AG — ad re-
qnisita a, arcliqua sita Q (lectionem libri A ignoramus) — 16 cum decorem
$, decere AG — ?0 compositionis Daniel, comparationis libri — *?1 fit

T m 2, sit AG — 23 quodque S a, quoque A G — 26 impolitorum Va//a,
inpolitor AG — quodque a, quoque A G — 80 in nos adiecimus praeeunte
Halmio — 33 quam qno eum qui maxime placeret /7aupt, quod eum
quoque maxime faceret libri.

15

20

25

80

10

15

20

25

30

VHI. 6, 59—71. 91

verum id cum in duobus verbis fit, &veGroognj dicitur, reveraio
quaedam, qualia sunt vulgo *mecum, secum', apud oratores
et historieos 'quibus de rebus'. at cum decoris gratia
traicitur longius verbum, proprie hyperbati tenet nomen:
animadverti, iudices, omnem accusatoris orationem
in duas divisam esse partes. nam 'in duas partes divisam
esse' rectum erat, sed durum et ineomptum. poetae quidem
etiam verborum divisione faciunt transgressionem:
Hyperboreo septem subiecta trioni,
quod oratio nequaquam recipit. a£qui est propter quod dici
tropus possit, quia componendus est e duobus intellectus.
alioqui, ubi nihil ex significatione mutatum est et structura
sola variatur, figura potius verborum dici potest, sieut multi
existimarunt. longis autem hyperbatis et confusis quae vitia
aecidunt, suo loco diximus.

Hyperbolen audacioris ornatus summo loco posui.
est haec decens veri superiectio: virtus eius ex diverso par,
augendi atque minuendi. fit pluribus modis: aut enim plus
facto dicimus, ut vomens frustis esculentis gremium
suum et totum tribunal implevit, et

geminique minantur in caelum scopuli,
aut res per similitudinem attollimus:
credas innare revulsas Cyeladas,
aut per eomparationem, ut
fulminis ocior alis,
aut signis quasi quibusdam:

illa vel intactae segetis per summa volaret

gramina nec teneras cursu laesisset aristas,
vel translatione, ut ipsum illud 'volaret.. erescit interim
hyperbole alia insuper addita, ut Cicero in Ántonium dicit:
quae Charybdis tam vorax? Charybdin dico? quae
si fuit, fuit animal unum: Oceanus, medius fidius,
vix videtur tot res, tam dissipatas, tam distantibus
in locis positas tam cito absorbere potuisse. exqui

5 Cic. p. Cluent. 1, 1 — 9 Verg. Georg. 3, 38! — 19 Cic. Phil.
2, 75, 63 — 21 Aen. 1, 162 — 23 ib. 8, 691 — 26 ib. 5, 319 — 27 ib.
7, 808 — 31 9, 97, 67

4 traicitur Spaíding, trahitur AG — 10 recipit nos, recipiet libri
— Rntqui est Spalding, ad id qui est Q, ad id quidem A — 11 possit
Spalding, sit libri — 15 accidant Hegius — 17 decens veri Spalding,

decensuris G, demensuris A.

65

66

67

68

69

10

71

72

78

14

16

92 QUINTILIANI INST. OR.

sitam vero figuram huius rei deprehendisse apud principem
lyriceorum Pindarum videor in libro, quem inscripsit Ouvovsc.
is namque Herculis impetum adversus Meropas, qui in
insula Coo dicuntur habitasse, non igni nec ventis nec
mari, sed fulmini dicit similem fuisse, ut illa minora, hoc
par esset. quod imitatus Cicero illa composuit in Verrem:
versabatur in Sicilia longo intervallo alter non
Dionysius ille nee Phalaris (tulit enim illa quondam
insula multos et crudeles tyrannos) sed quoddam
novum monstrum ex vetere illa immanitate, quae
in isdem versata locis dicitur. non enim Charybdin
tam infestam neque Scyllam navibus quam istum
in eodem freto fuisse arbitror. nec pauciora sunt genera
minuendi: |
vix ossibus haerent.

et quod Ciceronis est in quodam ioculari libello:

fundum Vetto vocat, quem possit mittere funda:

ni tamen exciderit, qua cava funda patet.

sed huius quoque rei servetur mensura quaedam. quamvis
est enim omnis hyperbole ultra fidem, non tamen esse
debet ultra modum nec alia via magis in cacozelian itur.
piget referre plurima hine orta vitia, cum praesertim minime
sint ignota et obscura. monere satis est mentiri hyperbolen,
nee ita, ut mendacio fallere velit. quo magis intuendum
est, quo usque deceat extollere, quod nobis non creditur.
pervenit haec res frequentissime ad risum: qui si captatus
est, urbanitatis, sin aliter, stultitiae nomen adsequitur. est
autem in usu vulgo quoque et inter ineruditos et apud
rusticos, videlicet quia natura est omnibus augendi res vel
minuendi cupiditas insita nec quisquam vero contentus est:
sed ignoscitur, quia non adfirmamus. tum est hyperbole
virtus, eum res ipsa, de qua loquendum est, naturalem
modum excessit. conceditur enim amplius dicere, quia
dici, quantum est, non potest, meliusque ultra quam citra
stat oratio. sed de hoc satis, quia eundem locum plenius
in eo libro, quo causas corruptae eloquentiae reddebamus,
tractavimus.

7 5, 56, 145 — 15 Verg. Ecl. 3, 103

7 alter add. Zumpt ex Cicerone — 16 Ciceronis Spalding, Cicero
AB — 26 captatus B, «aptus A — 27 si A — 29 vel om. A.

b

10

20

25

80

85

LIBER NONUS.

——-

Quo differant
figurae a tropis.

I. Cum sit proximo libro de tropis dictum, sequitur 1
pertinens ad figuras, quae oy5uer« Graece vocantur, locus

6 ipsa rei natura coniunctus superiori. nam plerique has tropos
esse existimaverunt, quia, sive ex hoc duxerint nomen, 2
quod sint formati quodam modo, sive ex eo, quod vertant
orationem, unde et motus dicuntur, fatendum erit esse
utrumque eorum etiam in figuris. usus quoque est idem:

10 nam et vim rebus adiciunt et gratiam praestant. nec desunt
qui tropis firurarum nomen imponant, quorum est C. Artorius
Proeulus. quin adeo similitudo manifesta est, ut ea discernere 3
non sit in promptu. nam quo modo quaedam in his species
plane distant, manente tamen generaliter illa societate, quod

15 utraque res de recta et simplici ratione cum aliqua dicendi
virtute defleetitur: ita quaedam perquam tenui limite divi-
duntur, ut cum ironia tam inter figuras sententiae quam
inter tropos reperiatur, zegípoc«ów autem et Ozcoperóv et
óvouerozoicv clari quoque auctores figuras verborum potius

20 quam tropos dixerint.

Quo magis signanda est utriusque rei differentia. est 4
igitur tropus sermo a naturali et principali significatione
translatus ad aliam ornandae orationis gratia, vel, ut plerique
grammatiei finiunt, dictio ab eo loco, in quo propria est,

?5 translata in eum, in quo propria non est: figura, sieut
nomine ipso patet, conformatio quaedam orationis remota
a communi et primum se offerente ratione. quare in tropis 6
ponuntur verba alia pro aliis, ut in uevegogé, uevovvuíq, &vro-

16 ratione B, translatione A b.

10

11

94 QUINTILIANI INST. OR.

voue6(g, ueveAmpeu, óvvexóooy), xereyonoeu, dAAgyogíe, plerum-
que vz:9foAj: namque et rebus fit et verbis. óvoguetozoi«
fietio est nominis: ergo hoe quoque pro aliis ponitur, qui-
bus usuri fuimus, si illud non fingeremus. zeoígo«otg etiam si
frequenter et id ipsum, in cuius loeum adsumitur, nomen
complecti solet, utitur tamen pluribus pro uno. ézíecov,
quoniam plerumque antonomasiae pars est, coniunctione
eius fit tropus. in hyperbato commutatio est ordinis, ideoque
multi tropis hoe genus eximunt: transfert tamen verbum
aut partem eius a suo loco in alienum. horum nihil in
figuras cadit: nam et propriis verbis et ordine collocatis
figura fieri potest. quo modo autem ironia alia sit tropi,
alia sehematos, suo loco reddam: nomen enim fateor esse
commune et scio, quam multiplicem habeant quamque
scrupulosam disputationem, sed ea non pertinet ad praesens
meum propositum. nihil enim refert, quo modo appelletur
utrumlibet eorum, si quid orationi prosit apparet: nec
mutatur vocabulis vis rerum. et sicut homines, si aliud
acceperunt, quam quod habuerant, nomen, idem sunt tamen,
ita haee, de quibus loqnimur, sive tropi sive figurae
dicuntur, idem ,efficient. non enim nominibus prosunt, sed
effectibus, ut statum coniecturalem an infitialem an facti an
de substantia nominemus, nihil interest, dum idem quaeri
seiamus. optimum ergo in his sequi maxime recepta et rem
ipsam, quoeumque appellabitar modo, intellegere. illud
tamen notandum, coire frequenter in eadem sententia et
rgózov et figuram: tam enim translatis verbis quam propriis
figuratur oratio.

Est autem non medioeris inter auctores dissensio, et
quae vis nominis eius et quot genera et quae quamque
multae sint species. quare primum intuendum est, quid
aecipere debeamus figuram. nam duobus modis dicitur: uno
qualiseumque forma sententiae, sicut in corporibus, quibus,
quoquo modo sunt composita, utique habitus est aliquis:
altero, quo proprie schema dieitur, in sensu vel sermone
aliqua a vulgari et simplici specie cum ratione mutatio,
sicut nos sedemus, incumbimus, respicimus. itaque cum in
eosdem easus aut tempora aut numeros aut etiam pedes

7 s. pars est Ab, habet ant. partem B — 14 et] haec AB —
21 dicuntur B, dicentur N — 30, 31 quamque m. À m. 2 ín ras, quam
multaeque B.

20

25

30

35

10

15

25

30

35

IX. 1, 6—18. 95

eontinuo quis aut certe nimium fÍrequenter incurrit, prae-
cipere solemus variandas figuras esse vitandae similitudinis
gratia. in quo ita loquimur, tamquam omnis sermo habeat
figuram, itemque eadem figura dicitur 'eursitare' qua *lecti-
tare, id est eadem ratione declinari. quare illo intellectu
priore et communi nihil non figuratum est. quo si contenti
sumus, non immerito Apollodorus, si tradenti Caecilio
eredimus, incomprehensibilia partis huius praecepta existi-
mavit. sed si habitus quidam et quasi gestus sic appellandi
sunt, id demum hoe loco accipi schema oportebit, quod sit
a simpliei atque in promptu posito dicendi modo poetice
vel oratorie mutatum. sie enim verum erit, aliam esse
orationem &6ynu&triorov, id est carentem figuris, quod vitium
non inter minima est, aliam éeygueviouévgv, id est figuratam.
verum id ipsum anguste Zoilus terminavit, qui id solum
putaverit schema, quo aliud simulatur diei quam dicitur,
quod sane vulgo quoque sic accipi scio, unde et figuratae
controversiae quaedam, de quibus post paulo dicam, vocantur.
ergo figura sit arte aliqua novata forma dicendi.

Genus eius unum quidam putaverunt, in hoc ipso
diversas opiniones secuti. nam hi, quia verborum mutatio
sensus quoque verteret, omnes figuras in verbis esse dixe-
runt, ill, quia verba rebus accommodarentur, omnes in
sensibus. quarum utraque manifesta cavillatio est. nam et
eadem dici solent aliter atque aliter manetque sensus elo-
cutione mutata, et figura sententiae plures habere verborum
figuras potest. illa est enim posita in concipienda cogitatione,
haec in enuntianda, sed frequentissime coeunt, ut in hoe:
iam, iam, Dolabella, neque me tui neque tuorum
liberum —: nam oratio a iudice aversa in sententia, iam
iam' et "liberum' in verbis sunt sehemata.

Inter plurimos enim, quod sciam, consensum est, duas
eius esse partes, Óu«voíagc, i est mentis vel sensus vel sen-
tentiarum (nam his omnibus modis dietum est), et A飣eog,
id est verborum vel dictionis vel elocutionis vel sermonis
vel orationis: nam et variatur et nihil refert. Cornelius
tamen Celsus adicit verbis et sententiis figuras colorum,
nimia profecto novitatis cupiditate ductus. nam quis

29 Cic. Verr. 1, 30, 77

16 ipsum tamen Ab — 24 et B, ut Ab -— 26 et AB, ita et ab.
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol II. 4

12

16

19

20

21

24

96 QUINTILIANI INST. OR.

ignorasse eruditum alioqui virum «credat, colores et sen-
tentias sensus esse? quare sicut omnem orationem, ita
figuras quoque versari necesse est in sensu et in verbis.

Ut vero natura prius est concipere animo res quam
enuntiare, ita de iis figuris ante est loquendum, quae ad
mentem pertinent: quarum quidem utilitas eum magna tum
multiplex in nullo non orationis opere vel clarissime elucet.
nam etsi minime videtur pertinere ad probationem, qua
figura quidque dicatur, facit tamen eredibilia quae dicimus
et in animos iudicum, qua non observatur, inrepit. namque
ut in armorum certamine adversos ietus et rectas ac sim-
plicees manus eum videre tum etiam cavere ac propulsare
facile est, aversae tectaeque minus sunt observabiles, et
aliud ostendisse, quam petas, artis est: sie oratio, quae
astu caret, pondere modo et impulsu proeliatur: simulanti
variantique conatus in latera atque in terga incurrere datur
et arma avocare et velut nutu fallere. iam vero adfectus
nihil magis ducit. nam si frons, oculi, manus multum ad
motum animorum valent, quanto plus orationis ipsius vultus
ad id, quod efficere intendimus, compositus? plurimum
tamen ad commendationem facit, sive in conciliandis agentis
moribus sive ad promerendum actioni favorem sive ad
levandum varietate fastidium sive ad quaedam vel decentius
indieanda vel tutius.

Sed antequam, quae euique rei figura conveniat, ostendo,
dicendum est nequaquam eas esse tam multas, quam sint
à quibusdam constitutae: neque enim me movent nomina
illa; quae fingere utique Graecis promptissimum est. ante
omnia igitur illi, qui totidem figuras putant quot ad-
fectus, repudiandi, non quia adfectus non sit quaedam
qualitas mentis, sed quia figura, quam non communiter, sed
proprie nominamus, non sit simplex rei cuiuseumque enun-
tiatio. quapropter in dicendo irasci, dolere, misereri, timere,
confidere, contemnere non sunt figurae, non magis quam
suadere, minari, rogare, excusare. sed fallit parum diligenter
intuentes, quod inveniunt in omnibus iis locis figuras et
earum exempla ex orationibus excerpunt: neque enim De
ulla dicendi est, quae non recipere eas possit. sed aliud
est admittere figuram, aliud figuram esse: neque enim
verebor explicandae rei gratia frequentiorem eiusdem nominis

20 intendimus A, tendimus B — 26 eas esse A b, esse B.

20

26

30

85

40

10

15

20

30

35

IX. 1, 19—30. 97

repetitionem. quare dabunt mihi aliquam in irascente, depre-
eante, miserante figuram, scio, sed non ideo irasci, misereri,
deprecari figura erit. Cicero quidem omnia orationis lumina
in hune loeum congerit, mediam quandam, ut arbitror, se-
cutus viam: ut neque omnis sermo schema iudicaretur
neque ea sola, quae haberent aliquam remotam ab usu
communi fictionem, sed quae essent clarissima et ad moven-
dum auditorem valerent plurimum: quem duobus ab eo
libris tractatum locum ad litteras sabios: ne fraudarem
legentes iudieio maximi auctoris.

In tertio de Oratore ita EY dn est: 'In perpetua
autem cratione, cum et coniunctionis levitatem et numerorum,
qum dixi, rationem tenuerimus, tum est quasi luminibus

istinguenda et frequentanda omnis oratio sententiarum at-
que verborum. nam et commoratio una in re permultum
movet et inlustris explanatio rerumque quasi gerantur sub
adspeetum paene subiectio, quae et in exponenda re pluri-
mum valet et ad inlustrandum id, quod exponitur, et ad
amplifieandum, ut iis, qui audient, illud, quod augebimus,
quantum efficere oratio poterit, tantum esse videatur: et
huie contraria saepe percursio est et plus ad intellegendum
quam dixeris significatio et distincte concisa brevitas et
extenuatio, et huic adiuncta inlusio, a praeceptis Caesaris
non abhorrens, et ab re digressio, in qua cum fuerit dele-
ctatio, tum reditus ad rem aptus et concinens esse debebit:
propositioque quid sis dicturus et ab eo, quod est dictum,
seiunctio et reditus ad propositum et iteratio et rationis
apta conclusio: tum augendi minuendive causa veritatis
superlatio atque traiectio, et rogatio atque huie finitima
quasi percontatio expositioque sententiae suae: tum illa,
quae maxime quasi inrepit in hominum mentes, alia dicentis
ae significantis dissimulatio, quae est periueunda, cum in
oratione non contentione, sed sermone tractatur: deinde
dubitatio, tum distributio, tum correctio, vel ante vel post
quam dixeris, vel cum aliquid a te ipso reicias. praemunitio
etiam est ad id, quod adgrediare, et traiectio in alium:
communicatio, quae est quasi cum iis ipsis, apud quos

11sqq. 62, 201 ... 54, 208

4 ut om. À — 19 audient B, audiant Ab — 34 correptio B, tunm
corr. om. À — 36 traiectio N solus, reiectio rell.
1*

25

26

21

29

30

81

32

8

wo

934

35

86

3T

98 QUINTILIANT INST. OR.

dicas, deliberatio: morum ac vitae imitatio vel in personis
vel sine illis, magnum quoddam ornamentum orationis et
aptum ad animos conciliandos vel maxime, saepe autem
etiam ad commovendos: personarum ficta inductio, vel
gravissimum lumen augendi: descriptio, erroris inductio, ad
hilaritatem impulsio, anteoccupatio: tum duo illa, quae
maxime movent, similitudo et exemplum: digestio, inter-
pellatio, contentio, reticentia, commendatio: vox quaedam
libera atque etiam effrenatior augendi causa, iracundia, ob-
iurgatio, promissio, deprecatio, obsecratio, declinatio brevis
a proposito, non ut superior illa digressio, purgatio, con-
eiliatio, laesio, optatio atque exsecratio. his ju luminibus
inlustrant orationem sententiae. orationis autem ipsius tam-
quam armorum est vel ad usum comminatio et quasi petitio
vel ad venustatem ipsa tractatio. nam et geminatio ver-
borum habet interdum vim, leporem alias, et paulum im-
mutatum verbum atque deflexum, et eiusdem verbi crebra
tum a primo repetitio, tum in extremum conversio, et in
eadem verba impetus et concursio et adiunctio et progressio,
et eiusdem verbi erebrius positi quaedam distinctio et revo-
catio verbi, et illa, quae similiter desinunt aut quae cadunt
similiter aut quae paribus paria referuntur aut quae sunt
inter se similia. est etiam gradatio quaedam et conversio
et verborum concinna transgressio et contrarium et disso-
lutum et declinatio et reprehensio et exclamatio et imminutio
et quod in multis casibus ponitur et quod de singulis rebus
propositis ductum refertur ad singula, et ad propositum
subieeta ratio et item in distributis supposita ratio, et per-
missio et rursus alia dubitatio et improvisum quiddam, et
dinumeratio et alia eorrectio et dissipatio, et continuatum
et interruptum, et imago et sibi ipsi responsio et immutatio
et diiunetio et ordo et relatio et digressio et circumscriptio.
haee enim sunt fere atque horum similia vel plura etiam
esse possunt, quae sententiis orationem verborumque con-
formationibus inluminent.'

Eadem sunt in Oratore plurima, non omnia tamen et
aulo magis distincta, quia post orationis et sententiarum
figuras tertium quendam subiecit locum ad alias, ut ipse
ait, quasi virtutes dicendi pertinentem: 'Et reliqua, ex
collocatione verborum quae sumuntur quasi lumina, magnum

39 sqq. 39, 34...41, 139

—À

0

20

25

30

35

40

10

15

25

30

96

IX. 1, 31—44. 99

adferunt ornatum orationi. sunt enim similia ilis, quae in
amplo ornatu scaenae aut fori appellantur insignia, non quia
sola ornent, sed quod excellant. eadem ratio est horum,
quae sunt orationis lumina et quodam modo insignia, cum
aut duplicantur iteranturque verba aut leviter commutata
ponuntur, aut ab eodem verbo ducitur saepius oratio aut
in idem conicitur aut utrumque, aut adiungitur idem
iteratum aut idem ad extremum refertur, aut continenter
unum verbum non eadem sententia ponitur, aut cum simi-
liter vel cadunt verba vel desinunt, aut multis modis con-
trariis relata contraria, aut cum gradatim sursum versus
reditur, aut cum demptis coniunetionibus dissolute plura
dicuntur, aut eum aliquid praetereuntes, cur id faciamus,
ostendimus, aut cum eorrigimus nosmet ipsos quasi repre-
hendentes, aut si est aliqua exclamatio vel admirationis vel
conquestionis, aut cum eiusdem nominis casus saepius com-
mutantur. sententiarum ornamenta maiora sunt: quibus quia
frequentissime Demosthenes utatur, sunt qui putent ideirco
eius eloquentiam maxime esse laudabilem. et vero nullus
fere ab eo locus sine quadam conformatione sententiae
dieitur, nee quidquam est aliud dicere nisi omnes aut certe
plerasque aliqua specie inluminare sententias. quas cum tu
optime, Brute, teneas, quid attinet nominibus uti aut
exemplis? tantum modo notetur locus. sie igitur dicet ille,
quem expetimus, ut verset saepe multis modis eadem et
in una re haereat in eademque commoretur sententia:
saepe etiam ut extenuet aliquid, saepe ut inrideat, ut de-
clinet a proposito deflectatque sententiam, ut proponat
quid dieturus sit, ut, cum transegerit iam aliquid, detiniat,
ut se ipse revocet, ut quod dixerit iteret, ut argumentum
ratione concludat, ut interrogando urgeat, ut rursus quasi
ad interrogata sibi ipse respondeat, ut contra ae dieat
accipi et sentiri velit, ut addubitet, quid potius aut quo
modo dicat, ut dividat in partes, ut aliquid relinquat et
neglegat, ut ante praemuniat, ut in eo ipso, in quo repre-
hendatur, culpam in adversarium conferat, ut saepe cum
iis, qui audiunt, nonnumquam etiam eum adversario quasi

deliberet, ut hominum mores sermonesque describat, ut
4, 5 cum aut| aut cum B, qua aut Ab - 5 leviter Gesner,
breuiter libri — 18 utatur B, utebatur A in ras. -—— 19 et uero et B, et

uere A.

38

39

40

41

42

43

11

46

100 QUINTILIANI INST. OR.

muta quaedam loquentia inducat, ut ab eo, quod agitur,
avertat animos, ut saepe in hilaritatem risumve convertat,
ut ante occupet, quod videat iba ut comparet simili-
tudines, ut utatur exemplis, ut aliud alii tribuens dispertiat,
ut interpellatorem eoerceat, ut aliquid reticere se dieat, ut
denuntiet quid caveant, ut liberius quid audeat, ut irascatur
etiam, ut obiurget aliquando, ut deprecetur, ut supplicet,
ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantum, ut optet,
ut exsecretur, ut fiat iis, apud quos dicet, familiaris. atque
alias etiam dicendi quasi virtutes sequetur, brevitatem, si
res petet, saepe etiam rem dicendo subiciet oculis, saepe
supra feret quam fieri possit: significatio saepe erit maior
quam oratio, saepe hilaritas, saepe vitae naturarumque
imitatio. hoe in genere (nam quasi silvam vides) omnis
eluceat oportet eloquentiae magnitudo'.

De figuris
sententiarum.

II. Ergo cui latius complecti conformationes verborum
ac sententiarum placuerit, habet quod sequatur, nec adfir-
mare ausim quidquam esse melius, sed haee ad propositi
mei rationem legat. nam mihi de iis sententiarum figuris
dieere in animo est, quae ab illo simplici modo indicandi
recedunt, quod item multis doctissimis viris video placuisse.
omnia tamen illa, etiam quae sunt alterius modi lumina,
adeo sunt virtutes orationis, ut sine iis nulla intellegi fere
possit oratio, nam quo modo iudex doceri potest, si desit
inlustris explanatio, propositio, promissio, finitio, seiunctio,
expositio sententiae suae, rationis apta conclusio, praemunitio,
similitudo, exemplum, digestio, distributio, interpellatio,
interpellantis eoercitio, contentio, purgatio, laesio? quid
vero agit omnino eloquentia detractis amplificandi minuen-
dique rationibus? quarum prior desiderat illam plus quam
dixeris signifieationem, id est Zugc«oiw, et superlationem
veritatis et traiectionem, haec altera extenuationem et de-
precationem. qui adfectus erunt vel concitati detracta voce
libera et effrenatiore, iracundia, obiurgatione, optatione,
exsecratione? vel illi mitiores, nisi adiuvantur commen-
datione, conciliatione, ad hilaritatem impulsione? quae de-

9 dicet A, dicit B. — 24 fere] uere AB — 383 traiectionem A b,
reiectionem B — et addídi — 35 et add. Francius.

15

20

25

30

35

10

15

20

80

85

IX. 1, 45. 2, 1—10. 101

lectatio aut quod mediocriter saltem docti hominis indicium,
nisi alia repetitione, alia commoratione infigere, digredi a
re et redire ad propositum suum scierit, removere a se, in
alium traicere, quae relinquenda, quae contemnenda sint,
iudieare? motus est in his orationis atque actus, quibus
detractis iacet et velut agitante corpus spiritu caret. quae
eum adesse debent, tum disponenda atque varianda sunt, ut
auditorem, quod in fidibus fieri videmus, omni sono mulceant.
verum e& plerumque recta sunt nec se fingunt, sed confitentur.
admittunt autem, ut dixi, figuras, quod vel ex proxima do-
ceri potest.

Quid enim tam commune quam interrogare vel per-
contari? nam utroque utimur indifferenter, quamquam
alterum noscendi, alterum arguendi gratia videtur adhiberi.
at ea res, utrocumque dicitur modo, etiam multiplex habet
schema, incipiamus enim ab iis, quibus acrior ae vehementior
fit probatio, quod primo loco posuimus. simplex est sie rogare:

sed vos qui tandem? quibus aut venistis ab oris?
figuratum autem, quotiens non seiscitandi gratia adsumitur,
sed instandi: quid enim tuus ille, Tubero, destrictus
in acie Pharsalica gladius agebat? et quo usque
tandem abutere, Catilina, patientia nostra? et patere
tua consilia non sentis? et totus denique hic locus.
quanto enim magis ardet, quam si diceretur *diu abuteris
patientia nostra', et *patent tua consilia'. interrogamus etiam,
yr negari non possit: dixitne tandem causam C.
idiculanius Faleula? aut ubi respondendi difficilis est
ratio, ut vulgo uti solemus, *quo modo? qui fieri potest ?'
aut invidiae gratia, ut Medea apud Senecam: quas peti
terras iubes? aut miserationis, ut Sinon apud Vergilium:
heu quae nune tellus, inquit, quae me aequora
possunt
accipere?
aut instandi et auferendae dissimulationis, ut Asinius:
audisne? furiosum, inquam, non inofficiosum testa-
mentum reprehendimus. totum hoe plenum est varietatis:
nam et indignationi convenit:

18 Aen. 1, 369 — 20 Cic. p. Lig. 3, 9 — 21 in Cat. 1, 1, 1 —
22 ib. — 26 p. Cluent. 37, 103 — 29 u. 458 — 31 Aen. 2, 69

13 nam A, quam B, quo N — quamquam JSpa!ding, quam cum
A b, cum B — 26 poss A, potest Anecd. Paris, — 31 nunc Anecd. Paris.,
me A B.

b

11

12

13

14

15

16

102 QUINTILIANI INST. OR.

et quisquam numen Iunonis adorat?
et admirationi:
quid non mortalia pectora cogis,
auri sacra fames?
est interim acrius imperandi genus:
non arma expedient totaque ex urbe sequentur?

et ipsi nosmet rogamus, quale est Terentianum: quid igi-
tur faeiam? est aliqua etiam in respondendo figura, cum
aliud interroganti ad aliud, quia sie utilius sit, oceurritur,
tum augendi criminis gratia, ut testis in reum rogatus, an
ab reo fustibus vapulasset, 'innocens', inquit: tum declinandi,
quod est frequentissimum: *quaero an occeideris hominem':
respondetur 'latronem': (an fundum occupaveris?' respon-
detur *'meum'. ut confessionem praecedat defensio, ut apud
Vergilium in Bucolieis dicenti

non ego te vidi Damonis, pessime, caprum

excipere insidiis?
occurritur:

an mihi cantando victus non redderet ille?
eui est confinis dissimulatio, non alibi quam in risu posita
ideoque tractata suo loco: nam serio si fiat, pro confessione
est. ceterum et interrogandi se ipsum et respondendi sibi
solent esse non ingratae vices, ut Cieero pro Ligario: apud
quem igitur hoc dico? nempe apud eum, qui, eum
hoc sciret, tamen me, antequam vidit, rei publicae
reddidit. aliter pro Caelio ficta interrogatione: dicet
aliquis: haec igitur est tua disciplina? sic tu in-
stituis adulescentes? et totus locus. deinde: ego, si
qui, iudices, hoc robore animi atque hae indole
virtutis ac continentiae fuit, et cetera. cui diversum
est, cum alium rogaveris, non expectare responsum, sed
statim subieere: domus tibi deerat? at habebas:
pecunia superabat? at egebas. quod schema quidam per
suggestionem vocant. fit et comparatione: uter igitur
facilius suae sententiae rationem redderet? et aliis
modis tum brevius tum latius, tum de una re tum de pluribus.

MÀ —Ó—À

1 ib. 1, 48 — 3 ib. 8, 56 — 6 ib. 4, 592 — 7 Eun. I, 1, 1 —

16 3, 17 — 19 ib. 21 — 23 c, 8, 7 — 26 c. 17, 389 — 28 ib. 17, 39 —

82 fragm. Cic. in Cic. Orat. 67, 223 — 34 p. Cluent. 38, 106

- — 1 adorat Anecd. Paris., adoret AB — 7 estin A — 20 cui ed, Ald.,
cuius B, quis Ab — 365 reddet Ernesti.

15

20

30

85

10

15

20

25

80

35

IX. 9, 11—22. 103

Mire vero in causis valet praesumptio, quae zoóAmquic
dieitur, cum id, quod obiei potest, oecupamus. id neque in
alis partibus parum est et praecipue prooemio convenit.
sed quamquam generis unius diversas species habet. est
enim quaedam praemunitio, qualis Ciceronis contra Q.
Caecilium, quod ad accusandum descendat qui semper
defenderit: quaedam confessio, wt pro Rabirio Postumo,
quem sua quoque sententia reprehendendum fatetur, quod
peeuniam regi crediderit: quaedam praedictio, ut dicam
enim non augendi criminis gratia: quaedam emen-
datio, ut rogo ignoscatis mihi, si longius sum
evectus, frequentissima praeparatio, cum pluribus verbis,
vel quare facturi quid simus vel quare fecerimus, dici solet.
verborum quoque vis ac proprietas confirmatur vel prae-
sumptione: quamquam illa non poena, sed prohibitio
sceleris fuit aut reprehensione: cives cives, inquam,
8i hoc eos nomine appellari fas est.

Adfert aliquam üdem veritatis et dubitatio, cum
simulamus quaerere nos, unde incipiendum, ubi desinendum,
quid potissimum dieendum, an omnino dicendum sit. cuius
modi exemplis plena sunt omnia, sed unum interim sufficit:
equidem, quod ad me attinet, quo me vertam nescio.
negem fuisse infamiam iudicii eorrupti? et cetera.
hoe etiam in praeteritum valet: nam et dubitasse nos
fingimus.

À quo schemate non procul abest illa, quae dicitur
communicatio, cum aut ipsos adversarios consulimus, ut
Domitius Afer pro Cloatilla: neseit trepida, quid liceat
feminae, quid coniugem deceat: forte vos in illa
solitudine obvios casus miserae mulieri obtulit:
tu, frater, vos, paterni amici, quod consilium datis?
aut eum iudicibus quasi deliberamus, quod est frequentis-
simum: *quid suadetis?' et 'vos interrogo' et *quid tandem
fieri oportuit?" ut Cato: cedo, si vos meo loco essetis,
quid aliud fecissetis? et alibi: communem rem agi
putatote ae vos huic rei praepositos esse. sed non-

5 cf. Div. in Caec. 1, 1 — 9 cf. Cic. Verr. 4, 2 — 16 ex Cicerone
teste Rufiniano 8 14 — 16 p. Mur. 37, 80 -- 22 p. Cluent. 1, 4 — 34 ed.
Iord. p. 71 — 365 ib. p. 72

3 rarum invenit Spaldingius adscriptum margini ed. Gryph. 1536
— 4 diversas tamen T m. 2 — 7 ut om. AB — 16 cives cives edd.,
ciues B, cuius A — 30 sollicitudine A — 34 meo Madvij, in eo lihri.

18

20

22

28

24

25

26

27

28

104 QUINTILIANI INST. OR.

numquam communicantes aliquid inexpectatum subiungimus,
quod et per se schema est, ut in Verrem Cicero: quid
deinde? quid censetis? furtum fortasse aut prae-
dam aliquam? deinde, cum diu suspendisset iudicum
animos, subiecit, quod multo esset improbius. hoe Celsus
sustentationem vocat. est autem duplex: nam contra
frequenter, cum expectationem gravissimorum fecimus, ad
aliquid, quod sit leve aut nullo modo eriminosum, descen-
dimus. sed quia non tantum per communicationem feri
solet, zeocóotov alii nominarunt, id est inopinatum. illis
non aceedo, qui schema esse existimant etiam, si quid nobis
ipsis dicamus inexpectatum aceidisse, ut Pollio: numquam
fore credidi, iudices, ut reo Scauro, ne quid in
eius iudicio gratia valeret, precarer. paene idem
fons est illius, quam permissionem vocant, qui communi-
cationis, cum aliqua ipsis iudicibus relinquimus aestimanda,
aliqua nonnumquam adversariis quoque, ut Calvus Vatinio:
perfrica frontem et dic te digniorem, qui praetor
fieres, quam Catonem.

Quae vero sunt augendis adfectibus aecommodatae
figurae, constant maxime simulatione. namque et irasci
nos et gaudere et timere et admirari et dolere et indignari
et optare quaeque sunt similia his fingimus. unde sunt illa:
liberatus sum, respiravi, et bene habet, et quae
amentia est haec? et o tempora, o mores! et miserum
me! consumptis enim laerimis infixus tamen pectori
haeret dolor, et

magnae nune hiscite terrae.
quod exelamationem quidam vocant ponuntque inter figuras
orationis. haec quotiens vera sunt, non sunt in ea forma,
de qua nunc loquimur: at simulata et arte composita procul
dubio schemata sunt existimanda. quod idem dictum sit de
oratione libera, quam Cornifieius licentiam vocat, Graeci
z«oonóíav. quid enim minus figuratum quam vera libertas?
sed frequenter sub hac facie latet adulatio. nam Cicero
cum dicit pro Ligario: suscepto bello, Caesar, gesto
iam etiam ex parte magna nulla vi coaetus consilio

9 5, 5, 10 — ?4 p. Mil. 18, 47 — p. Mar. 6, 14 — 25 in Cat. 1,
|, 2 — Phil. 9, 26, 61 — 33 4, 36, 48 — 36 c. 3, 7

31 at simulata S5paíding, adsim. B, asim. A.

16

20

25

80

35

10

Gt

20

25

30

85

IX. 9, 23—34. 105

aec voluntate mea ad ea arma profectus sum, quae
erant sumpta contra te, non solum ad utilitatem Ligari
respicit, sed magis laudare vietoris clementiam non potest.
in illa vero sententia: quid autem aliud egimus, Tubero,
nisi ut, quod hic potest, nos possemus? admirabiliter
utriusque partis facit bonam eausam, sed hoc eum demeretur,
cuius mala fuerat.

Illa adhue audaeiora et maiorum, ut Cicero existimat,
laterum, fictiones personarum, quae zgocozozoic. di-
euntur: mire namque eum variant orationem tum exceitant.
his et adversariorum cogitationes velut secum loquentium
protrahimus (qui tamen ita demum a fide non abhorrent,
si ea locutos finxerimus, quae cogitasse eos non sit ab-
surdum), et nostros cum aliis sermones et aliorum inter se
eredibiliter introducimus, et suadendo, obiurgando, querendo,
laudando, miserando personas idoneas damus. quin deducere
deos in hoe genere dicendi et inferos excitare concessum
est. urbes etiam populique vocem accipiunt. ac sunt quidam,
qui has demum 2rgocozozoieg dicant, in quibus et corpora
et verba fingimus: sermones hominum adsimulatos dicere
Ói«Aóyove malunt, quod Latinorum quidam dixerunt sermo-
cinationem. ego iam recepto more utrumque eodem modo
appellavi: nam eerte sermo fingi non potest, ut non personae
sermo fingatur. sed in his, quae natura non permittit, hoc
modo mollior fit figura: etenim si mecum patria mea,
quae mihi vita mea multo est carior, si cuncta Italia,
si omnis res publica sie loquatur: M. Tulli, quid
agis? illud audacius genus: quae tecum, Catilina, sie
agit et quodam modo tacita loquitur: nullum iam
aliquot annis facinus extitit nisi per te. commode
etiam aut nobis aliquas ante oculos esse rerum, personarum,
voeum imagines fingimus, aut eadem adversariis aut iudicibus
non accidere miramur: qualia sunt mihi videtur' et (nonne
videtur tibi?' sed magna quaedam vis eloquentiae desideratur.
falsa enim et incredibilia natura necesse est aut magis
moveant, quia supra vera sunt, aut pro vanis accipiantur,
quia vera non sunt. ut dieta autem quaedam, ita scripta
quoque fingi solent, quod facit Asinius pro Liburnia: mater
mea, quae mihi cum carissima, tum dulcissima fuit

4 ib. 4, 10 — 8 Orat. 25, 85 — 21 Corniticius 4, 43, 65: 4, 52, 65
— 96 in Cat. 1, 11 27 — 338 ib. 1, 7, 18

29

30

81

33

34

35

36

87

38

89

106 QUINTILIANI INST. OR.

quaeque mihi vixit bisque eodem die vitam dedit
et reliqua, deinde exheres esto. haec cum per se figura
est, tum duplieatur, quotiens sicut in hac causa ad imita-
tionem alterius seripturae componitur. nam contra recita-
batur testamentum: P. Novanius Gallio, cui ego omnia
meritissimo volo et debeo pro eius animi in me
summa voluntate, et adiectis deinceps aliis heres esto.
incipit esse quodam modo ze«gcó5, quod nomen ductum a
canticis ad aliorum similitudinem modulatis abusive etiam
in versificationis ac sermonum imitatione servatur. sed
formas quoque fingimus saepe, ut Famam Vergilius, ut
Voluptatem ae Virtutem, quem ad modum a Xenophonte
traditur, Prodieus, ut Mortem ae Vitam, quas contendentes
in satura tradit Ennius. est et incerta persona et ficta ora-
tio: fhie aliquis' et *dicat aliquis'. est et iactus sine persona
sermo:

hie Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles.
quod fit mixtura figurarum, eum zoó6ozozoti« accedit illa,
quae est orationis per detractionem: detractum est enim,
quis diceret? vertitur interim zrgo6ozozo« in speciem
narrandi. unde apud historicos reperiuntur obliquae ad-
locutiones, ut in T. Livi primo statim: urbes quoque ut
cetera ex infimo nasci, deinde, quas sua virtus ac
di iuvent, magnas opes sibi magnumque nomen
facere.

Aversus quoque a iudiee sermo, qui dicitur dzo-
6voog)j, mire movet, sive adversarios invadimus: quid enim
tuus ille, Tubero, in acie Pharsaliea? sive ad in-
vocationem aliquam «convertimur: vos enim iam ego,
Albani tumuli atque luci, sive ad invidiosam implora-
tionem: o leges Porciae legesque Semproniae! sed
illa quoque vocatur aversio, quae & proposita quaestione
abducit audientem:

non ego cum Danais Troianam excindere gentem
Aulide iuravi.

11 Aen. 4, 174 — 12 Mem. Bocr. 2, 1, 21sqq. — 17 Aen. 2, 29 —
22 1, 9 — ?7 p.Lig. 3,9 — 29 p. Mil. 31, 85 — 31 Verr. 6, 63,
168 — 34 Aen. 4, 425

14 et addidi — 18 z9occnonoue Capperonnier (Bn), IIPOZQIIOIAl
A, LIPOZQ&IIOIIOIIA Bg — 27 invadimus ed. GrypA., inuasimus A B.

10

15

20

25

80

35

b

t0

15

20

25

30

35

IX. 9, 365—44. 107

quod fit et multis et variis figuris, cum aut aliud expectasse
nos aut maius aliquid timuisse simulamus aut plus videri
posse ignorantibus, quale est prooemium pro Caelio.

llla vero, ut ait Cieero, sub oculos subiectio tum
fieri solet, cum res non gesta indicatur, sed ut sit gesta
ostenditur, nec universa, sed per partes: quem locum pro-
ximo libro subiecimus evidentiae. Celsus hoc nomen isti
figurae dedit, ab aliis ózorózoc:g dicitur proposita quaedam
forma rerum ita expressa verbis, ut cerni potius videantur

uam audiri: ipse inflammatus scelere et furore in
orum venit, ardebant oculi, toto ex ore crudelitas
eminebat. nec solum quae facta sint aut fiant, sed etiam
quae futura sint aut futura fuerint, imaginamur. mire tractat
hoe Cicero pro Milone, quae facturus fuerit Clodius, si
praeturam invasisset. sed haec quidem translatio temporum,
quae proprie uetáór«Gig dieitur, in Ówevvzos. verecundior
apud priores fuit: praeponebant enim talia: eredite vos
intueri, ut Cicero: haec, quae non vidistis oculis,
animis cernere potestis, novi vero et praecipue decla-
matores audacius nec mehercule sine motu quodam imagi-
nantur, ut Seneca in controversia, cuius summa est, quod
pater filium et novercam inducente altero filio in adulterio
deprehensos occidit: due, sequor: accipe hane senilem
manum et quocumque vis imprime. et post paulo:
adspice, inquit, quod diu non credidisti. ego vero
non video, nox oboritur et crassa caligo. habet haee
fipura manifestius aliquid: non enim narrari res, sed agi
videtur. locorum quoque dilueida et signifieans descriptio
eidem virtuti adsignatur a quibusdam, alii vozoyo«egíav
dicunt.

Eigcvsíav inveni am dissimulationem vocaret: quo
nomine quia parum totius huius figurae vires videntur ostendi,
nimirum sicut in plerisque erimus Graeca appellatione con-
tenti, igitur &igoveíe, quae est schema, ab illa, quae est
tropus, genere ipso nihil admodum distat (in utroque enim

4 de Orat. 3, 53, 202 — 10 Verr. 5, 62, 161 — 14 c. 32 — 18 cf.
p. Sex. Roscio 35, 98

7 et post evidentiae ezpunzi cum A — 9 videantur Obrecht, uide-
atur libri — 16 uerecundius A — 18 fort. haec quae audivistis oculis
cernere potestis, cef. p. Sex. Roscio 35, 98 — 29 eidem Jiegius, eiusdem B,
huic A.

40

41

43

i4

45

46

47

48

19

108 QUINTILIANI INST, OR.

contrarium ei, quod dieitur, intellegendum est), species vero
prudentius intuenti diversas esse facile est deprehendere.
primum, quod tropus apertior est et, quamquam aliud dieit
ac sentit, non aliud tamen simulat: nam et omnia circa
fere recta sunt, ut illud in Catilinam: a quo repudiatus
ad sodalem tuum, virum optimum, Metellum demi-
grasti. in duobus demum verbis est ironia, ergo etiam
brevior est tropus. at in figura totius voluntatis fictio est,
apparens magis quam confessa, ut illie verba sint verbis
diversa, hic sensus sermoni et voci et tota interim causae
conformatio, eum etiam vita universa ironiam habere videatur,
qualis est visa Socratis. nam ideo dictus &/gov, agens im-
peritum et admiratorem aliorum tamquam sapientium, ut,
quem ad modum d4AAgyooícv faeit continua geregogá, sic
hoc schema faciat tropus ille contextus. quaedam vero
genera huius figurae nullam cum tropis habent societatem,
ut illa statim prima, quae dwcitur a negando, quam non-
nulli &vrípoecww vocant: non agam tecum iure summo,
non dieam, quod forsitan obtinerem, et: quid ego
istius decreta, quid rapinas, quid hereditatium
possessiones datas, quid ereptas proferam? et:
mitto illam primam libidinis iniuriam, et: ne illa
quidem testimonia recito, quae dieta sunt de HS
sescentis milibus, et: possum dicere. quibus generibus
per totas interim quaestiones decurrimus, ut Cicero: hoe
ego si sie agerem, tamquam mihi crimen esset
diluendum, haec pluribus dicerem. sigoveíw est et,
eum seimiles imperantibus vel permittentibus sumus:

i, sequere Italiam ventis,
et cum ea, quae volumus videri in adversariis esse, con-
cedimus iis. id aerius fit, eum eadem in nobis sunt et in
adversario non sunt:

meque timoris
argue tu, Drance, quando tot caedis acervos
Teucrorum tua dextra dedit.

5 1, 8, 19 — 18 Verr. 5, 2, 4 — 19 Phil. 2, 25, 62 — 24 p. Cael.
22, 53 — 25 p. Cluent. 60, 166 — 29 Aen. 4, 381 — 33 ib. 11, 383 sqq.

10 sermoni et voci Zalm, sermonis et ioci (loci A) AB — 13 ad-
miratorem Spalding (a), admirator AB — 17 ducitur Madvig, dicitur libri —
19 q. debeam f. obtinere Cicero.

5

20

25

30

36

10

15

20

830

85

IX. 92, 45 —54. 109

quod idem contra valet, cum aut ea, quae a nobis absunt,
aut etiam quae in adversarios recidunt, quasi fatemur:
me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter.

nec in personis tantum, sed et in rebus versatur haec
contraria dicendi, quam quae intellegi velis, ratio, ut totum
pro Q. Ligario prooemium et illae elevationes: videlicet,
o di boni!

scilicet is superis labor est
et ille pro Oppio locus: o amorem mirum! o benevolen-
tiam singularem! non proeul absunt ab hac simulatione
res inter se similes, co ileasio nihil nocitura, qualis est:
habes igitur, Tubero, quod est accusatori maxime
optandum, confitentem reum, et concessio, cum ali-
quid etiam iniquum videmur causae fiducia pati: metum
virgarum navarchus nobilissimae civitatis pretio
redemit: humanum est, et pro Cluentio de invidia: do-
mineturin eontionibus, iaceat in iudiciis: tertia con-
sensio, ut pro eodem: iudicium esse corruptum. hac
evidentior figura est, eum alieui rei adsentimur, quae est
futura pro nobis, verum id accidere sine adversarii vitio
non potest. quaedam etiam velut laudamus, ut Cicero in
Verrem eirca erimen Apolloni Drepanitani: gaudeo etiam,
si quid ab eo abstulisti, et abs te nihil rectius
faetum esse dico. interim augemus erimina, quae ex facili
aut diluere possimus aut negare, quod est frequentius,
quam ut exemplum desideret. interim hoc ipso fidem detra-
himus illis, quod sint tam gravia, ut Cicero pro Roscio,
cum immanitatem parricidii quamquam per se manifestam,
tamen etiam vi orationis exaggerat.

4AnociwózqQ6t:e, quam idem Cicero reticentiam, Celsus
obticentiam, nonnulli interruptionem appellant, et ipsa
ostendit aliquid adfectus vel irae, ut

quos ego — sed motos praestat componere fluctus,

vel sollieitudinis et quasi religionis: an huius ille legis,
quam Clodius a se inventam gloriatur, mentionem

8 ib 10,92 — 8 ib. 4, 879 — 9 tr. 6 H. — 12 p. Lig. 1, 2 — 14 Verr.

6, 44, 117 — 160.2, 6 — 181b. 23,63 — 22 4, 17, 87 — 33 Aen. 1, 135
— 34 p. Mil. 12, 33

mma qut—Á 4 —À A — —À

13 concessio Ztegius (A), confessio B — 17, 18 consensio B, confessio
A — 18 hae Spalding, haec libri

50

51

53

64

55

56

57

58

69

60

110 QUINTILIANI INST. OR.

facere ausus esset vivo Milone, non dicam consule?
de nostrum omnium — non audeo totum dicere: cui
simile est in prooemio pro Ctesiphonte Demosthenis. vel
alio transeundi gratia: Cominius autem —- tametsi
ignoscite mihi, iudices. in quo est et illa, si tamen
inter schemata numerari debet, cum aliis etiam pars causae
videatur, digressio: abit enim causa in laudes Cn. Pompei.
idque fieri etiam sine &zocuoz156c« potuit. nam brevior illa,
ut ait Cicero, & re digressio plurimis fit modis. sed haec
exempli gratia sufficient: tum C. Varenus, is qui a
familia Anchariana occisus est: — hoc quaeso,
iudices, diligenter attendite, et pro Milone: et adspe-
xit me illis quidem oculis, quibus tum solebat, cum
omnibus omnia minabatur. est alia non quidem reti-
centia, quae sit imperfeeti sermonis, sed tamen praecisa
velut ante legitimum finem oratio, ut illud: nimis urgeo,
commoveri videtur adulescens, et: quid plura?
ipsum adulescentem dicere audistis.

Imitatio morum alienorum, quae z9ozoic vel, ut
ali malunt, uí£uge:g dicitur, iam inter leniores adfectus
numerari potest: est enim posita fere in eludendo, sed ver-
satur et in factis et in dictis. in factis, quod est ózovvzooet
vicinum, in dictis, quale est apud Terentium:

at ego nesciebam, quorsum tu ires. parvola

hine est abrepta, eduxit mater pro sua,

soror dieta est: eupio abducere, ut reddam suis.
sed nostrorum quoque dictorum faetorumque similis imitatio
est per relationem, nisi quod frequentius adseverat quam
eludit: dicebam habere eos actorem Q. Caecilium.
sunt et illa iueunda et ad commendationem cum varietate
tum etiam ipsa natura plurimum prosunt, quae simplicem
quandam et non praeparatam ostendendo orationem minus
nos suspectos iudici faciunt. hine est quasi paenitentia
dicti, ut pro Caelio: sed quid ego ita gravem per-
sonam introduxi? et quibus utimur vulgo: imprudens

4 p. Corn. I fr. 58 H. — 10 p. Var. fr. 7? H. — 12 c. 12, 38 —
16 p. Lig. 3, 9 — 17 Verr. 4, 41, 116. — 24 Eun 1, 2, 75 sqq. —
29 div. in Caec. 2, 4 — 34 c. 15, 85 — 85 Verr. 4, 20, 43

92 nostrum B, nostrorum A, nostrum enim edd. — 20 leniores
Turnebus, leuiores libri — 24 at N, aut A'!'B — 31 prosunt B, pos-
sunt A

20

25

35

10

15

20

25

80

85

IX. 2, 55—64. 111

incidi. vel eum quaerere nos, quid dicamus, fingimus:
quid reliquum est? et: num quid omisi? et cum ibidem
invenire, ut ait Cicero: unum etiam mihi reliquum
eius modi crimen est, et aliud ex alio succurrit
mihi. unde etiam venusti transitus fiunt, non quia transitus
ipse sit schema, ut Cieero narrato Pisonis exemplo, qui
anulum sibi eudi ab aurifice in tribunali suo iusserat, velut
hoe in memoriam inductus adiecit: hic modo me com-
monuit Pisonis anulus, quod totum effluxerat. quam
multis istum putatis hominibus honestis de digitis
anulos aureos abstulisse? et eum aliqua velut ignoramus:
sed earum rerum artificem quem? quemnam? recte
admones, Policlitum esse dicebant. quod quidem non
in hoc tantum valet. quibusdam enim, dum aliud agere
videmur, aliud efficimus, sicut hie Cicero consequitur ne,
cum morbum in signis atque tabulis obieiat Verri, ipse
quoque earum rerum studiosus esse credatur. et Demo-
sthenes iurando per interfectos in Marathone et Salamine
id agit, ut minore invidia cladis apud Chaeroneam acceptae
laboret. faciunt illa quoque iueundam orationem, aliqua
mentione habita differre et deponere apud memoriam iudicis
et reposcere quae deposueris et iterare quaedam schemate
aliquo (non enim est ipsa per se iteratio schema) et excipere
aliqua et dare actioni varios velut vultus. gaudet enim res
varietate, et sicut oculi diversarum adspectu rerum magis
detinentur, ita semper animis praestat, in quod se velut
novum intendant.
Est emphasis etiam inter figuras, cum ex aliquo dicto

latens aliquid eruitur, ut apud Vergilium:

non lieuit thalami expertem sine crimine vitam

degere more ferae?
quamquam enim de matrimonio queritur Dido, tamen huc
erumpit eius adfectus, ut sine thalamis vitam non hominum
pues sed ferarum. aliud apud Ovidium genus, apud quem

myrna nutrici amorem patris sic confitetur:

o, dixit, felicem coniuge matrem!

8 p. Cluent. 61, 169 — 8 Verr. 4, 26, 57 — 12 ib. 4,3, 5 —
17 p. Ctes. 8 208 — 30 Aen. 4, 550 — 36 Metam. 10, 422

8 hic Cicero, hoc AB — 14 in add. Regius — 22 iterare Ha/m,
sperare B, separare A m. 2 in ras.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 8

61

62

63

64

65

66

61

68

69

70

71

112 QUINTILIANI INST. OR.

Huie vel confinis vel eadem est, qua nunc utimur
plurimum. iam enim ad id genus, quod et frequentissimum
est et expectari maxime credo, veniendum est, in quo per
quandam suspicionem quod non dicimus accipi volumus,
non utique contrarium, ut in &lgoveíg, sed aliud latens et
auditori quasi inveniendum. quod, ut supra ostendi, iam
fere solum schema a nostris vocatur, et unde contro-
versiae figuratae dicuntur. eius triplex usus est: unus,
si dicere palam parum tutum est, alter, si non decet, tertius,
qui venustatis modo gratia adhibetur et ipsa novitate ac
varietate magis, quam si elatio sit recta, delectat.

Ex his, quod est primum, frequens in scholis est. nam
et pactiones deponentium imperium tyrannorum et post
bellum «civile senatus consulta finguntur et capitale est
obicere ante acta, ut, quod in foro non expedit, illie nec
liceat. sed schematum condicio non eadem est: quamlibet
enim apertum, quod modo et aliter intellegi possit, in illos
tyrannos bene dixeris, quia periculum tantum, non etiam
offensa vitatur. quod si ambiguitate sententiae possit
eludi, nemo non illi furto favet. vera negotia numquam ad-
hue habuerunt hanc silentii necessitatem, sed aliam huie
similem, verum multo ad agendum difficiliorem, cum per-
sonae potentes obstant, sine quarum reprehensione teneri
causa non possit. ideoque hoc parcius et circeumspectius
faeiendum est, quia nihil interest, quo modo offendas, et
aperta figura perdit hoe ipsum, quod figura est. ideoque a
quibusdam tota res repudiatur, sive intellegatur sive non
intellegatur. sed lieet modum adhibere, in primis, ne sint
manifestae. non erunt autem, si non ex verbis dubiis et
quasi duplicibus petentur, quale est in suspecta nuru: duxi
uxorem, quae patri placuit: aut, quod est multo ineptius,
compositionibus ambiguis, ut Zn illa controversia, in qua
infamis amore filiae virginis pater raptam eam interrogat,
a quo vitiata sit: quis te, inquit, rapuit? tu, pater,
nescis? res ipsae perducant iudicem ad suspicionem, et
amoliamur cetera, ut hoe solum supersit: in quo multum
etiam adfectus iuvant et interrupta silentio dictio et cuncta-
tiones. sic enim fiet ut iudex quaerat illud nescio quid
ipse, quod fortasse non crederet, si audiret, et ei, quod a

11 elatio B, relatio A — 26 quo Jwhius Victor — 32 in add.
Julius Victor.

20

25

80

5

10

15

25

30

35

IX. 9, 65— 78. 113

se inventum existimat, credat. sed ne si optimae quidem
sint, esse debent frequentes. nam densitate ipsa figurae
aperiuntur, nec offensae minus habent, sed auctoritatis. nec
pudor videtur, quod non palam obicias, sed diffidentia. in
summa sic maxime iudex credit figuris, si nos putat nolle
dicere. equidem et in personas incidi tales et in rem quo-
que, quod est magis rarum, quae obtineri nisi hac arte non
posset. ream tuebar, quae subiecisse dicebatur mariti testa-
mentum, et dicebatur chirographum marito expiranti per
heredes dedisse: et verum erat. nam, quia per leges institui
uxor non poterat heres, id fuerat actum, ut ad eam bona
per hoe tacitum fideicommissum pervenirent. et caput qui-
dem tueri facile erat, si hoc diceremus palam, sed peribat
hereditas. ita ergo fuit nobis agendum, ut iudices illud in-
tellegerent faetum, delatores non possent adprehendere ut
dietum, et contigit utrumque. quod non inseruissem veritus
opinionem iaectantiae, nisi probare voluissem, in foro quo-
que esse his figuris locum. quaedam etiam, quae probare
non possis, figura potius spargenda sunt. haeret enim non-
numquam telum illud occultum, et hoec ipso, quod mon
apparet, eximi non potest: at si idem dicas palam, et defen-
ditur et probandum est.

Cum autem obstat nobis personae reverentia, quod
seeundum posuimus genus, tanto cautius dicendum est,
quanto validius bonos inhibet pudor quam metus. hie vero
tegere nos iudex, quod sciamus, et verba vi quadam veri-
tatis erumpentia eredat coercere. nam quaeso minus aut ipsi,
in quos dicimus, aut iudices aut adsistentes oderint hane
maledicendi lasciviam, si velle nos credant? aut quid interest,
d modo dicatur, cum et res et animus intellegitur? quid

icendo denique profieimus, nisi ut palam sit facere nos,
quod ipsi seiamus non esse faciendum? atqui pesas
p quibus praecipere coeperam, tempora hoe vitio
aborarunt. dicebant enim libenter tales eontroversias, quae
diffieultatis gratia placent, cum sint multo faciliores. nam
rectum genus adprobari nisi maximis viribus non potest:
haec devertieula et anfractus suffugia sunt infirmitatis, ut
qui eureu parum valent, flexu eludunt, cum haee, quae ad-

9 dicebatur B a, dicebantur Ab — per add. Regius — 13 tneri
Obrecht (B), quaeri A. — 926 sciamus B, scimus A b — 27 quaeso Schenkl,
quo libri — 38 eludunt Hegius, eludant libri.

g*

12

13

T4

15

76

TT

18

19

80

81

82

83

84

114 QUINTILIANI INST. OR,

feetatur ratio sententiarum non procul a ratione iocandi
abhorreat. adiuvat etiam, quod auditor gaudet intellegere
et favet ingenio suo et alio dicente se laudat. itaque non
solum, si persona obstaret rectae orationi, quo in genere
saepius modo quam figuris opus est, decurrebant ad schemata,
sed faciebant illis locum etiam, ubi inutiles ac nefariae
essent, ut si pater, qui infamem in matre filium secreto
occidisset, reus malae tractationis iacularetur in uxorem
obliquis sententiis. nam quid impurius quam retinuisse
talem? quid porro tam contrarium, quam eum, qui accusetur,
quia summum nefas suspicatus de uxore videatur, confir-
mare id ipsa defensione, quod diluendum est? at si iudicum
sumerent animum, scirent, quam eius modi actionem laturi
non fuissent, multoque etiam minus, cum in parentes abomi-
nanda crimina spargentur.

Et quatenus hue incidimus, paulo plus scholis demus:
nam et in his edueatur orator, et in eo, quo modo decla-
matur, positum est etiam, quo modo agatur. dicendum ergo
de iis quoque, in quibus non asperas figuras, sed palam
contrarias causae plerique fecerunt: 'tyrannidis adfectatae
damnatus torqueatur, ut conscios indicet: accusator eius
optet quod volet. patrem qui damnavit, optat ne is
torqueatur: pater contra dicit. nemo se tenuit agens pro
patre, quin figuras in filium faceret, tamquam illum eonscium
in tormentis nominaturus. quo quid stultius? nam cum hoe
iudices intellexerint, aut non torquebitur, cum ideo torqueri
velit, aut torto non credetur. at credibile est hoc eum velle.
fortasse: dissimulet ergo, ut efficiat. sed nobis, declamatori-
bus dico, quid proderit hoe intellexisse, nisi dixerimus?
ergo, si vere ageretur, similiter eonsilium illud latens pro-
didissemus? quid si neque utique verum est, et habere
alias hie damnatus contradicendi causas potest, vel quod
legem conservandam putet, vel quod nolit accusatori debere
beneficium, vel, quod ego maxime sequerer, ut innocentem
se esse in tormentis pertendat? quare ne illud quidem
semper suceurret sic dicentibus: 'patroeinium hoc voluit,
qui controversiam finxit. fortasse enim noluit, sed esto
voluerit: eontinuone, si ille stulte cogitavit, nobis quoque

7 si Regius, is libri — matre Zumpt (B), matrem A — 15 spar-
gentur Spalding (A b), spargerentur B — 17,18 declamatur T b, declametur
A (sec. e in ras.) B — 22 qui A, quidam B — damnauit B, accusauit A.

15

e

20

25

30

10

15

20

25

30

35

IX. 2, 79—91. 115

stulte dicendum est? at ego in eausis agendis frequenter
non puto intuendum, quid litigator velit. est et ille in hoec
genere frequens error, ut putent aliud quosdam dicere,
aliud velle, praecipue cum in themate est, aliquem ut sibi
mori liceat postulare, ut in illa controversia 'qui aliquando
fortiter fecerat et alio bello petierat, ut militia vacaret e
lege, quod quinquagenarius esset, adversante filio ire in
aciem coactus deseruit. filius, qui fortiter eodem proelio
fecerat, incolumitatem eius optat: contra dicit pater. non
enim, inquiunt, mori vult, sed invidiam filio facere. eqnidem
rideo, quod illi sie timent tamquam ipsi morituri et in con-
silium suos metus ferunt, obliti tot exemplorum cirea volun-
tariam mortem, causarum quoque, quas habet factus ex
viro forti desertor. sed de una controversia loqui super-
vacuum est. ego in universum neque oratoris puto esse um-
quam praevaricari, neque litem intellego, in qua pars utraque
idem velit, neque tam stultum quemquam, qui, si vivere
vult, mortem potius male petat quam omnino non petat.
non tamen nego, esse controversias huius modi figuratas, ut
est illa: reus parricidii, quod fratrem occidisset, damnatum
iri videbatur: pater pro testimonio dixit, eum se iubente
fecisse: absolutum abdieat'. nam neque in totum filio pareit
nec, quod priore iudicio adfirmavit, mutare palam potest
et, ut non durat ultra poenam abdicationis, ita abdicat
tamen: et alioqui figura in patrem plus facit, quam licet,
in fillum minus. ut autem nemo contra id, quod vult, dicit,
ita potest melius aliquid velle, quam dicit: quo modo ille
abdieatus, qui a patre, ut filium expositum et ab eo edu-
eatum solutis alimentis recipiat, postulat, revocari fortasse
mavult, non tamen quod petit non vult. est latens et illa
signifieatio, qua, eum ius asperius petitur a iudice, fit tamen
spes aliqua clementiae, non palam, ne paciscamur, sed
per quandam eredibilem suspicionem, ut in multis contro-
versis, sed in hae quoque: 'raptor, nisi intra tricesimum
diem et raptae patrem et suum exoraverit, pereat: qui ex-
orato raptae patre suum non exorat, agit eum eo dementiae':
nam si promittat hic pater, lis tollitur: si nullam spem
faciat, ut non demens, crudelis certe videatur et a se iu-

dicem avertat. Latro igitur optime: *oecides ergo? *si

—-—

i4 loqui Zegius (B), sequi contrarium A —- 25 patrem Guelf.
patre A B.

85

86

87

88

89

90

91

92

98

94

95

96

97

98

116 QUINTILIANI INST. OR.

potero'. remissius et pro suo ingenio pater Gallio: dura,
anime, dura: here fortior fuisti. confinia sunt his cele-
brata apud Graecos schemata, per quae res asperas mollius
significant. Ánam Themistocles suasisse existimatur Athe-
niensibus, ut urbem apud deos deponerent, quia durum
erat dicere, ut relinquerent, et, qui Victorias aureas in usum
belli conflari volebat, ita declinavit, victoriis utendum esse.
totum autem allegoriae simile est, aliud dicere, aliud in-
tellegi velle.

Quaesitum etiam est, quo modo responderi contra
figuras oporteret. et quidam semper ex diverso aperiendas
putaverunt, sicut latentia vitia rescinduntur. idque sane
frequentissime faciendum est: aliter enim dilui obiecta non
possunt, utique cum quaestio in eo consistit, quod figurae
petunt. at cum maledieta sunt tantum, et non intellegere
interim bonae conscientiae est. atque etiam si fuerint
crebriores figurae, quam ut dissimulari possint, postulandum
est, ut nescio quid illud, quod adversarii obliquis sententiis
signifieare voluerint, si fiducia sit, obiciant palam, aut certe
non exigant, ut, quod ipsi non audent dicere, id iudices
non modo intellegant, sed etiam credant, utis aliquando
etiam dissimulatio est, ut in eo (nota enim fabula est), qui,
eum esset contra eum dictum iura per patris tui cineres
paratum se esse respondit, et iudex condicione usus est,
clamante multum advocato, schemata de rerum natura tolli,
ut protinus etiam praeceptum sit, eius modi figuris utendum
temere non esse.

Tertium est genus, in quo sola melius dicendi petitur
occasio, ideoque id Cicero non putat esse positum in con-
tentione. tale est illud, quo idem utitur in Clodium: qui-
bus iste, qui omnia sacrificia nosset, facile ab se
deos placari posse arbitrabatur. ironia quoque in hoe
genere materiae frequentissima est. sed eruditissimum longe,
si per aliam rem alia indicetur, ut adversus tyrannum, qui
sub pacto abolitionis dominationem deposuerat, agit com-
petitor: mihi in te dicere non licet, tu in me dic, et potes:
nuper te volui occidere'. frequens illud est nee magno opere
enptandum, quod petitur a iure iurando, ut pro exheredato:

30 ex or. in Clod, et Cur. tr. 1H, 1 H.

20 audeaut A b

20

25

80

10

15

20

30

35

IX. 2, 99— 104. 117

ita mihi contingat herede filio mori'. nam et in totum
jurare, nisi ubi necesse est, gravi viro parum convenit et
est a Seneca dictum eleganter, non patronorum hoc esse,
sed testium. nec meretur fidem, qui sententiolae gratia
iurat, nisi si potest tam bene quam Demosthenes, ut supra
dixi. levissimum autem longe genus ex verbo, etiam si est
apud Ciceronem in Clodiam: praesertim quam omnes
amicam omnium potius quam cuiusquam inimicam
putaverunt.

Comparationem equidem video figuram nunc esse,
cum sit interim probationis, interim etiam causae genus,
etsi talis eius forma, qualis est pro Murena: vigilas tu
de nocte, ut tuis consultoribus respondeas, ille,
ut eo, quo contendit, mature cum exercitu per-
veniat: te gallorum, illum bucinarum cantus ex-
suscitat et cetera, nescio an orationis potius quam senten-
tiae sit, id enim solum mutatur, quod non universa universis,
sed singula singulis opponuntur, et Celsus tamen et non
neglegens auctor Visellius in hac eam parte posuerunt,
Rutilius quidem Lupus in utroque genere, idque dvr(9trov
vocat.

Praeter illa vero, quae Cicero inter lumina posuit sen-
tentiarum, multa alia et idem Rutilius Gorgian secutus, non
illum Leontinum, sed alium sui temporis, cuius quattuor
libros in usum suum transtulit, et Celsus, videlicet Rutilio
accedens, posuerunt sehemata: consummationem, quam
Graecus TÓLeAA«yáv vocat, cum plura argumenta ad unum
effectum dedueuntur: consequens, ille éxexoAov95oew, de
quo nos in argumentis diximus: collectionem, qui apud
illum est 6vAAoytGuóg, minas, id est xevázAg&w: exhortationem,
zageivevixóv. quorum nihil non rectum est, nisi eum aliquam
ex iis, de quibus locuti sumus, figuram accipit. prisicr liae
Celsus excludere, adseverare, detreetare, excitare iudicem,
proverbiis uti, et versibus et ioco et invidia et invocatione
intendere erimen, quod est óÓsívoo:g, adulari, ignoscere,
fastidire, admonere, satisfacere, precari, corripere figuras

7 p. Cael. 13, 32 — 12 c. 9, 22

-—

10 nunc JAMadvig, non libri — 19 etsi Madvig, et si AB —
26 u«um Ah»ens ín. Zeitschrift f, Alter'humano. 1545, p. 158, unum iiri
— 97 seviloyág» Volkmann, 41AMATEN B, 41AMAPHN A.

99

100

101

107

103

104

105

106

107

118 QUINTILIANI INST. OR.

putat. partitionem quoque et propositionem et divisionem
et rerum duarum cognationem, quod est, ut idem valeant
quae videntur esse diversa, ut non is demum sit venefieus,
qui vitam abstulit data potione, sed etiam qui mentem,
yide est in parte finitionis. Rutilius sive Gorgias &v«yx«iov,
váuvnotw, ávüvzogogá&v, &vtíognów, zegev£gsw, zooéx0 tow,
quod est dicere, quid fieri oportuerit, deinde quid factum
sit, évavrióryva, unde sint enthymemata xev' évavcíooiv,
ueváAq)ww etam, quo statu Hermagoras utitur. Visellius,
quamquam paucissimas faciat figuras, évOUuue tamen, quod
commentum vocat, et rationem appellans ézysíonue inter
eas habet. quod quidem recipit quodam modo et Celsus:
nam consequens an epichirema sit dubitat. Visellius adieit
et sententiam. invenio qui adgregent his Ot«6xsvég, é&za-
yogsbGostg, zcooOujy1nsts. sed ut haec non sunt schemata, sic
alia vel sint forsitan ae nos fugerint vel etiam nova feri
adhue possint, eiusdem tamen naturae, cuius sunt ea, de
quibus dietum est.

De figuris
verborum.

III. Verborum vero figurae et mutatae sunt semper
et, uteumque valuit consuetudo, mutantur. itaque, si antiquum
sermonem nostro comparemus, paene iam quidquid loquimur
figura est, ut *hac re invidere, non, ut omnes veteres et
Cieero praecipue, *hanc rem', et 'ineumbere illi, non *in
illum', et *plenum vino', non 'vini', et *huic', non *'hunc
adulari' iam dieitur et mille alia, utinamque non peiora
vincant. verum schemata Aé£eoeg duorum sunt generum:
alterum loquendi rationem vocant, alterum maxime eollo-
catione exquisitum est. quorum tametsi utrumque convenit
orationi, tamen possis illud grammaticum, hoc rhetoricum
magis dicere.

Prius fit isdem generibus, quibus vitia: esset enim
omne orationis schema vitium, si non peteretur, sed acci-
deret. verum auctoritate, vetustate, consuetudine plerumque
defenditur, saepe etiam ratione quadam. ideoque, cum sit
a simplici rectoque loquendi genere deflexa, virtus est, si
habet probabile aliquid, quod sequatur. una tamen in re

8 xar évavríogu Kayser ad. Cornif. p. 291, KATAITIAZIN A,
KATAIKTIAZIN B — ?4 huic rei a b, hanc rem A — 33 omne orationis)
onis T, omne A, hominis Q.

20

30

35

IX 2, 105 —107. 8, 1—10. 119

maxime utilis, ut et cotidiani ae semper eodem modo for-
mati sermonis fastidium levet et nos a vulgari dicendi
genere defendat. quod si quis parce et, cum res poscet,
utetur, velut adsperso quodam condimento iucundior erit: at

5 qui nimium adfectaverit, ipsam illam gratiam varietatis
amittet. quamquam sunt quaedam figurae ita receptae, ut
paene iam hoe ipsum nomen effugerint: quae etiam si
fuerint erebriores, consuetas aures minus ferient. nam
secretae et extra vulgarem usum positae ideoque magis

10 notabiles ut novitate aurem excitant, ita copia satiant, et
se non obvias fuisse dicenti, sed conquisitas et ex omnibus
latebris extraetas congestasque declarant.

Fiunt ergo et cirea genus figurae in nominibus, nam
et oeulis capti talpae et timidi dammae dicuntur a

15 Vergilio, sed subest ratio, quia sexus uterque altero signi-
ficatur, tamque mares esse talpas dammasque quam feminas
certum est: et in verbis, ut fabricatus est gladium et
inimicum poenitus es. quod minus mirum est, quia in
natura verborum est et quae facimus patiendi modo saepe

20 dicere, ut 'farbitror, suspicor, et contra faciendi quae pati-
mur, ut 'vapulo': ideoque frequens permutatio est et plera-
dae utroque modo efferuntur: "luxuriatur luxuriat, fluctuatur

uetuat, adsentior adsentio'. est figura et in numero, vel
cum singulari pluralis subiungitur: gladio pugnacissima

?26 gens Romani, gens enim ex multis, vel ex diverso:

qui non risere parentes,
nee deus hune mensa dea nee dignata cubili est:
ex illis enim, *qui non risere', hie, quem non dignata. in
satura est:

30 nostrum istud vivere triste aspexi,
cum infinito verbo sit usus pro appellatione: nostram enim
vitam vult intellegi. utimur et verbo pro participio:

magnum dat ferre talentum,
tamquam *ferendum', et partieipio pro verbo: volo datum.

14 Georg. 1, 183: Ecl. 8,28 — 17 Cic. p. Rab. Post. 3, 7 — 18 p.
Mil. 13, 33 — 26 Verg. Ecl. 4, 62 — 30 Pers. Sat. 1, 9 — 38 Aen.
b, 948.

10 notabiles Lochmann, nobiles libri — 18 es Philander e Cicerone,
est libri — 926 qui Politianus Miscell. cent. I c. 89, cui libri — 29 est

Spalding, et A G.

11

13

13

14

15

120 QUINTILIANI INST. OR.

Interim etiam dubitari potest, cui vitio simile sit

schema, ut in hoec:

virtus est vitium fugere:

aut enim partes orationis mutat ex illo virtus est fuga
vitiorum, aut casus ex illo virtutzs est vitium fugere,
multo tamen hoc utroque excitatius. iunguntur interim
schemata: Sthenelus sciens pugnae: est enim scitus
pugnandi. transferuntur et tempora: Timarchides negat
esse ei periculum a securi (praesens enim pro prae-
terito positum est) et status: hoc Ithacus velit: et, ne
morer, per omnia genera, per quae fit soloecismus.

Haec quoque est, quam érezgoío0wv vocant, cui non
dissimilis £&cAA«y!j dicitur, ut apud Sallustium neque ea res
falsum me habuit et duci probare. ex quibus fere
praeter novitatem brevitas etiam peti solet. unde eo usque
processum est, ut non paeniturum pro non acturo paeni-
tentiam et visuros ad videndum missos idem auctor dixerit.
quae ille quidem fecerit schemata: an idem vocari possint,
videndum, quia recepta sunt. nam :n receptis etiam vulgo
auctore contenti sumus, ut iam evaluit rebus agentibus,
quod Pollio in Labieno damnat, et contumeliam fecit,
quod a Cicerone reprehendi notum est: 'adfiei' enim 'con-
tumelia' dicebant. alia commendatio vetustatis, cuius amator
unice Vergilius fuit:

vel eum se pavidum contra mea iurgia iactat.

et

progeniem sed enim Troiano a sanguine duci

audierat.
quorum similia apud veteres tragicos comicosque sunt
plurima, illud et in consuetudine remansit *enimvero', his
amplius apud eundem:

nam quis te iuvenum confidentissime,

quo sermonis initium fit. et

3 Hor. Epist. 1, 1, 41 — 7 Hor. Carm. 1, 15, 24 — 8 Cic. Verr.
5, 44, 116 — 10 Aen. 2, 104 — 13 lug. 10, 1 — 14 Hist. fr. inc.
110 ed Dietsch — 16 ib. 109 — 21 Cic. Phil. 8, 9, 22 — 26 Aen. 11,
406 — 27 ib. 1, 19 — 32 Georg. 4, 445

b virtutis ed. Gryph , uirtus libri — 6 multo Gesner, multa libri
— "7 scitus Halm, scius /;//icus A, scinsticus G, scius scitus a —
18 pos-int M, possunt AG — 19 in add. Halm — ?0 ut iam Spal/ing,
utinam G, lectionem libri À ignoramus — 8 uetustatis G a, uetustas A —
26 et add. Halm — 38 fit Obrecht, sit A G.

10

25

30

10

15

20

25

30

IX. 3, 11—19. 121

tam magis illa tremens et tristibus effera flammis,
quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.
quod est versum ex illo:
quám magis aerumna ürget, tam magis ád male-
faciendüm viget.
pleni talibus antiqui sunt. initio Eunuchi Terentius
quid igitur faciam? inquit. alius:
ain tandem leno?
Catullus in epithalamio:
dum innupta manet, dum cara suis est,
eum prius *dum' significet (quoad', sequens *usque eo'. ex
Graeco vero translata vel Sallusti plurima, quale est:
vulgo amat fieri, vel Horati, nam id maxime probat:
nec ciceris nec longae invidit avenae,
vel Vergili:
Tyrrhenum navigat aequor.
et iam vulgatum actis quoque: saucius pectus.

Ex eadem parte figurarum priore dico et adiectio est

illa, quae videri potest supervacua, sed non sine gratia est:

nam neque Parnasi vobis iuga, nam neque Pindi.

potest enim deesse alterum 'nam'. et apud Horatium illud:
Fabriciumque,

hune et intonsis Curium capillis.
et detractiones, quae in complexu sermonis aut vitium
habent aut figuram: vitium ut

accede ad ignem, iam calesces plus satis:
*plus' enim *quam satis' est. nam de altera fusa) detractione
pluribus dicendum est.

Utimur vulgo et comparativis pro absolutis, ut cum
se quis infirmiorem esse dicet. duo inter se comparativa
committimus: si te, Catilina, comprehendi, si inter-
fiei iussero, credo erit verendum mihi, ne non
potius hoc omnes boni serius à me quam quisquam

1 Aen. 7, 787 — 4 'Trag. inc. fr. LXXXIX p. 259 R. — 6 I,
1, 1 — 8 Comic. incert. v. 31 p. 117 R. — 10 62, 45 — 13 Iug 34 ?).
— 14 Sat 2, 6, 83 — 16 Aen 1, 67 — 20 Verg. Ecl. 10, 11 — 22 Hor.
Carm. !, 129, 40 — 26 Ter. Eun. 1, 2, 5 — 31 Cic. in Cat. 1, 2, 5

7 Atilius vel. Caecilius W..elfflin — 8 ain Halm, in A G — 13 vulgo
Francius, uulgus /ibri — vel edd. vett, uero libri — 18 dico Gertz, dicto
AG — 75 vitium ut add. Halm — 27 quae incl. Halm: nam de à quae
rhetorica est, adiectione atque detr. p. d. est Gertz — 28 dicendum Jicjius,
adiciendum libri

16

17

20

21

24

122 QUINTILIANI INST. OR.

erudelius factum esse dieat. sunt et illa non similia
soloecismo quidem, sed tamen numerum mutantia, quae et
tropis adsignari solent, ut de uno pluraliter dicamus:
sed nos immensum spatiis confecimus aequor,
et de pluribus singulariter:
haud secus ac patriis acer Romanus in armis.
specie diversa, sed genere eadem et haec sunt:
neve tibi ad solem vergant vineta cadentem.
ne mihi tum mollis sub divo carpere somnos,
neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas:
non enim nescio cui alii prius, nee postea sibi uni, sed
omnibus praecipit. et de nobis loquimur tamquam de aliis:
dieit Servius, negat Tullius. et nostra persona utimur
pro aliena, et alios p aliis fingimus. utriusque rei exem-
plum pro Caecina. Pisonem, adversae partis advocatum,
adloquens Cieero dicit: restituisse te dixti: nego me
ex edieto praetoris restitutum esse: verum enim est
illud: restituisse $e Aebutius dixit, Caecina 'nego me ex
edieto praetoris restitutum esse': et ipsum 'dixti, excussa
syllaba, figura in verbo. illa quoque ex eodem genere possunt
videri: unum quod interpositionem vel interclusionem
dicimus, Graeci zegévOüsotw, ze«géumtoG0iw vocant, cum con-
tinuationi sermonis medius aliqui sensus intervenit: ego
eum te (mecum enim saepissime loquitur) patriae
reddidissem: cui adieiunt hyperbaton, quod inter tropos
esse noluerunt: alterum, quod est ei figurae sententiarum,
I &zoctoogj dicitur, simile, sed non sensum mutat, verum
ormam eloquendi:
D ecios, Marios magnosque Camillos,
Seipiadas duros bello et te, maxime Caesar.
acutius adhue in Polydoro:
fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro
vi potitur. quid non mortalia pectora cogis
auri sacra fames?
hoe, qui tam parva momenta nominibus disereverunt, usc-
B«cw vocant, quam et aliter fieri putant:

4 Verg. Georg. 2, 541 — 6 ib. 3, 346 — $8 ib. 2, 298 — 9 ib.
3, 435 — 13 cf. p. Mur. c. 27 extr. — 16 p. Caec. 29, 82 — 23 p. Mil. 34,
94 — 29 Georg. 2, 169 — 32 Aen. 3, 55

18 se add. Hali — Caecina nego me Gesner, nego me caecina
libri —— 92 cum nos, duo AG, dum a — 35 hoc Halm, h' A, h G.

10

25

80

35

10

15

20

30

35

IX. 3, 920—831. 123

quid loquor? aut ubi sum?
coniunxit autem zagévOsow et &xoovgogijv Vergilius illo loco:
haud proeul inde ecitae Mettum in diversa qua-
drigae.
distulerant (at tu dictis Albane maneres!)
raptabatque viri mendacis viscera Tullus.
haec schemata aut his similia, quae erunt per mutationem,
adieetionem, detractionem, ordinem, et convertunt in se
auditorem nec languere patiuntur subinde aliqua notabili
figura excitatum, et habent quandam ex illa vitii similitudine
gratiam, ut in cibis interim acor ipse iueundus est. quod
continget, si neque supra modum multae fuerint nec eiusdem
generis aut iunetae aut frequentes, quia satietatem ut varietas
earum, ita raritas effugit.

Illud est aerius genus, quod non tantum in ratione posi-
tum est loquendi, sed ipsis sensibus eum gratiam tum etiam
vires accommodat. ex quibus primum sit, quod fit adiectione.
plura sunt genera. nam et verba geminantur, vel amplifi-
eandi gratia, ut occidi, oecidi non Spurium Maelium
(alterum est enim, quod indicat, alterum, quod adfirmat),
vel miserandi, ut

& Corydon, Corydon.
quae eadem figura nonnumquam per ironiam ad elevandum
convertitur. similis geminationis post aliquam interiecetionem
repetitio est, sed paulo etiam vehementior: bona, miserum
me! (consumptis enim laerimis tamen infixus haeret
animo dolor) bona, inquam, Cn. Pompei acerbissimae
voci subiecta praeconis. vivis et vivis non ad depo-
nendam, sed ad confirmandam audaciam. et ab isdem
verbis plura aeriter et instanter incipiunt: nihilne te noc-
turnum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil
timor populi, nihil consensus bonorum omnium,
nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil
horum ora vultusque moverunt? et in isdem desinunt:
quis eos postulavit? Appius. qus produxit? Appius.
quamquam hoc exemplum ad aliud quoque schema pertinet,

| ib. 4, 595 — 3 ib. 8, 642 — 19 Cic. p. Mil. 27, 72 — 22 Verg.
Ecl 2, 69 — 25 Cic. Phil 2, 26, 64 — 28 Cic. Cat. 1, 2, 4. — 30 ib.
), 2, 1 — 35 p. Mil. 22, 59

1 loquar AG -— 7 quae erunt — Hegius, quaerunt fere /ibri —
25 miserum ... bona om. AG.

26

?1

28

29

30

81

32

83

84

35

86

124 QUINTILIANI INST. OR.

cuius et initia inter se et rursus inter se fines idem sunt,
duis et quis, Áppius et Appius. quale est: qui sunt, qui
oed era saepe ruperunt? Karthaginienses. qui sunt,
qui crudelissime bellum gesserunt? Karthaginienses,
qui sunt, qui Italiam deformarunt? Karthaginienses.
qui sunt, qui sibi ignosci postulant? Karthaginienses.
etiam in contrapositis vel comparativis solet respondere
primorum verborum alterna repetitio, quod modo huius
esse loci potius dixi: vigilas tu de nocte, ut tuis con-
sultoribus respondeas, ille, ut eo, quo intendit,
mature cum exercitu perveniat: te gallorum, illum
bucinarum cantus exsuscitat: tu actionem instituis,
ille aeiem instruit: tu caves ne consultores tui,
ille ne urbes aut castra capiantur. sed hac gratia
non fuit contentus orator, vertit in contrarium eandem
figuram: ille tenet et scit, ut hostium copiae, tu, ut
aquae pluviae arceantur: ille exercitatus est in pro-
pagandis finibus, tu in regendis. possunt media quoque
respondere vel primis, ut
te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda,
vel ultimis, ut: haec navis onusta praeda Siciliensi,
cum et ipsa esset ex praeda. nec quisquam dubitabit,
idem fieri posse iteratis utrimque mediis. respondent primis
et ultima: multi et graves dolores inventi parentibus
et propinquis, multi. est et illud repetendi genus, quod
simw! proposita iterat et dividit:
Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo
iam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi.

érávoóog dicitur Graece, nostri regressionem vocant. nee
solum in eodem sensu, sed etiam in diverso eadem verba
contra sumuntur: principum dignitas erat paene par,
non par fortasse eorum, qui sequebantur. interim
variatur casibus haee et generibus retractatio: magnus
est dicendi labor, magna res est, et apud Rutilium longa

? Cornif. 4, 14. — 9 p. Mur. 9, 22 — 20 Aen. 7, 759 — 21 Cic.
Verr 5, 17, 44. — 924 ib. 45, 119 — 27 Aen. 2, 4365 — 831 Cic. p. Lig.
6, 19 — 38 p. Mur. 13, 29

8 huius Regius, hninsmodi AG — 16 scit ut Cicero, sicut AQ —
17 est e Cicerone. addidi — 929 dabi'abit Gesner, dubi aui* /ibri —
26 simul Spaíding, semel libri — 97 Iphitus... quorum om. A Q.

10

25

30

D. LL————-—Ó— 0 —MÁMMÓ— MERE t

10

15

20

25

30

IX. 8, 39—42. 125

ztQuó0Q, sed haec initia sententiarum sunt: pater hic tuus?
patrem nune appellas? patris tui filius es? fit easibus
modo hoc schema, quod zoAózrorov vocant. constat [et]
aliis etiam modis, ut pro Cluentio: quod autem tempus
veneni dandi? illo die? illa frequentia? per quem
porro datum?unde sumptum? quae porro interceptio
poculi? cur non de integro autem datum? hane rerum
coniunctam diversitatem Caecilius uevefloAjv vocat, qualis
est pro Cluentio locus in Oppianicum: illum tabulas
publieas Larini eensorias corrupisse decuriones
universi iudicaverunt, cum illo nemo rationem,
nemo rem ullam contrahebat, nemo illum ex tam
multis cognatis et adfinibus tutorem umquam liberis
suis scripsit, et deinceps adhuc multa. ut haec in unum
congeruntur, ita contra illa dispersa sunt, quae & Cicerone
dissipata dici puto:
hie segetes, illie veniunt felicius uvae,
arborei fetus alibi,
et deinceps, illa vero apud Ciceronem mira figurarum mixtura
deprehenditur, in qua et primo verbo longum post inter-
vallum redditum est ultimum, et media primis et mediis
ultima congruunt: vestrum iam hic faetum reprehen-
ditur, patres conscripti, non meum, ac pulcherrimum
quidem factum, verum, ut dixi, non meum, sed
vestrum. hane frequentiorem repetitionem z4oxf5v vocant,
quae fit ex permixtis figuris, ut supra dixi, utque se habet
epistula ad Brutum: ego eum in gratiam redierim cum
Appio Claudio, et redierim per Cn. Pompeium,
ego ergo cum redierim. et in isdem sententiis crebri-
oribus mutata declinationibus iteratione verborum, ut apud
Persium:
usque adeone
scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter?

1 Rutil. 1, 10 — 4 c. 60, 167 — 9 c. 14, 41 — 16 Orat. 71. 235
— 11 Verg. Georg. 1, 54 — 22 contra contionem Q. Metelli fr. 5 H. —
-- 91 ex libro incerto fr. 6 H. — 32 Sat. 1, 26

8 etíncl. Halm — 10 Larini Cicero, lari A, uiolari G — 21, ?2 primis
et ultimis c. suspicatur Volkmann -—- 22 reprehenditur Spa/ding, depr.
libri — 99 et ante ego del. Halm — cum] quam AG.

97

88

39

40

41

42

43

41

45

46

126 QUINTILIANI INST. OR.

et apud Ciceronem: neque enim poterant iudicio et
hi damnari, qui ivdicabant. sed sensus quoque toti,
quem ad modum eoeperunt, desinunt: venit ex Asia. hoc
ipsum quam novum? tribunus plebis venit ex Asia.
in eadem tamen periodo et verbum ultimum primum re-
fertur, tertium iam sermone, adiectum est enim: verum-
tamen venit. interim sententia quidem repetitur, sed non
eodem verborum ordine: quid Cleomenes facere potuit?
non enim possum quemquam insimulare falso. quid,
inquam, facere Cleomenes potuit? prioris etiam sen-
teniüae verbum ultimum ac sequentis primum frequenter
est idem, quo quidem schemate utuntur poetae saepius:

Pierides, vos haec facietis maxima Gallo,

Gallo, euius amor tantum mihi crescit in horas.
sed ne oratores quidem raro: hie tamen vivit: vivit?
immo vero etiam in senatum venit. aliquando, sicut
in geminatione verborum diximus, initia quoque et clausulae
sententiarum aliis, sed non alio tendontibus verbis inter se
consonant. initia hoc modo: dediderim periculis omni-
bus, obtulerim insidiis, obiecerim invidiae. rursus
clausulae ibidem statim: vos enim statuistis, vos sen-
tentiam dixistis, vos iudicastis. hoe alii evvovvuíav,
alii disiunetionem voeant, utrumque, etiam si est diversum,
recte: nam est nominum idem significantium separatio. con-
gregantur quoque verba idem significantia: quae cum ita
sint, Catilina, perge quo coepisti, egredere ali-
quando ex urbe: patent portae, proficiscere. et in
eundem alio libro: abiit, excessit, erupit, evasit. hoc
Caecilio pleonasmus videtur, id est abundans super necessi-
tatem oratio, sicut illa:

vidi oculos ante ipse meos:
in illo enim *'vidi' inest "ipse'. verum id, ut alio quoque
loco dixi, cum supervacua oneratur adiectione, vitium est,
cum auget aut manifestat sententiam, sicut hie, virtus:

8 c. cont. Q. Metelli fr. 6 H. — 8 Verr. 5, 41, 107. — 13 Verg.
Ecl 10, 72 — 15 in Catil 1, 2, 1 — 19 c. cont. Q. Metelli fr. 7 H. —
921 ib. fr. 5 H. —— 25 in Cat. 1, 5, 10 — 28 ib. 2, 1, 1 — 31 Aen. 12, 638

1, 2 poterant ... iudicabant Zumpf?, poterat iudicio et his damnatis

qui indicabantur AG — 4 novum Zumpt, bonum libri — 6 adiectum

ed. Ald., abiectum libri -- 1 sed non eodem addidi, eodem add. ed. Aid.
sed eodem Badius — 11 primum add. Badius.

10.

20

30

pu]

10

15

20

25

80

IX. 3, 43—51. 127

'vidi, ipse, ante oculos' totidem sunt adfectus. cur
tamen haee proprie nomine tali notarit, non video: nam et
geminatio et repetitio et qualiscumque adiectio pleonasmus
videri potest. nee verba modo, sed sensus quoque idem
facientes acervantur: perturbatio istum mentis et quae-
dam scelerum offusa caligo et ardentes furiarum
faces excitaverunt.

Congeruntur et diversa: mulier, tyranni saeva
erudelitas, patris amor, ira praeceps, temeritatis
dementia, et apud Ovidium:

sed grave Nereidum numen, sed ecorniger Ammon,

sed quae visceribus veniebat belua ponti

exsaturanda meis.
inveni qui et hoc zAox»5v vocaret: cui non adsentior, cum
sit unius figurae. mixta quoque et idem et diversum signi-
fieantia, quod et ipsum Oói«AA«yiv vocant: quaero ab ini-
micis, sintne haec investigata comperta i est pate-
facta], sublata [delata] extincta per me? 'investigata
comperta [patefacta] aliud ostendunt, (sublata [delata] ex-
tincta' sunt inter se similia, sed non etiam prioribus. et hoc
autem exemplum et superius aliam quoque efficiunt figuram,
quae, quia coniunctionibus caret, dissolutio vocatur, apta,
eum quid instantius dicimus: nam et singula inculcantur et
quasi plura fiunt. ideoque utimur hac figura non 7n singulis
medo verbis, sed sententiis etiam, ut Cicero dicit contra
contionem Metelli: qui indicabantur, eos vocari, custo-
diri, ad senatum adduci iussi: in senatum sunt in-
troducti, et totus hic locus talis est. hoc genus et fljgeyv-
Aoyíav vocant, quae potest esse copulata dissolutio. contrarium
id est schema, quod coniunctionibus abundat: illud &oóvóecov,
hoe zoAvóóvósrov dicitur. sed hoc est vel isdem saepius
repetitis, ut

tectumque laremque
armaque Amyclaeumque eanem Cressamque phare-
tram:

5 Cic. in Pis. fr. 3 H., cf. Annal. phil. 1866, p. 624 — 11 Metam.
5, 17 — 16 c. cont. Q. Metelli fr. 8 H. — 926 ib. fr. 9 H. — 33 Georg.
8, 344

1 uidet AG — 17 id est patefacta incl. Ham —- 18, 19 delata
incl. Halm — 19 patefacta incl. Halm — 4 in add. ed. Ald. — ?^ in
senatum sunt introducti Z7a/m, senatum si interposui A G, fort. in senatu
interrogavi — 30 id T m. 2, ut AG, illud Halm.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 9

4T

48

49

50

51

52
63

198 QUINTILIAN! INST. OR.

vel diversis: arma virumque — multum ille et terris
— multa quoque. adverbia quoque et pronomina varian-
tur: hie illum vidi iuvenem — bis senos cui nostra
dies — hic mihi responsum primus dedit ille pe-
tenti. sed utrumque horum acervatio est aut iuncta aut

54 dissoluta. omnibus scriptores sua nomina dederunt,. sed

55

E6

57

58

varia et ut cuique fingenti placuit. fons quidem unus, qe
aeriora facit et instantiora quae dicimus, et vim quandam
prae se ferentia velut saepius erumpens adfectus.

Gradatio, quae dicitur xAiuet, apertiorem habet
artem et magis adfectatam, ideoque esse rarior debet. est
autem ipsa quoque adiectionis: repetit enim quae dicta
sunt, et priusquam ad aliud descendat, in prioribus resistit:
euius exemplum ex Graeco notissimo transferatur: non
enim dixi quidem, sed non scripsi, nec scripsi qui-
dem, sed non obii legationem, nec obii quidem lega-
tionem, sed non persuasi Thebanis. sunt tamen tra-
dita et Latina: Africano virtutem industria, virtus
gloriam, gloria aemulos comparavit. et Calvi: non
ergo magis pecuniarum repetundarum quam maie-
statis, neque maiestatis magis quam Plautiae legis,
abi ie Plautiae legis magis quam ambitus, neque
ambitus magis quam omnium legum et cetera. inve-
nitur apud poetas quoque, ut apud Homerum de sceptro,
quod i ova ad Agamemnonem usque deducit, et apud nostrum
etiam tragicum:

Iove pátre prognatus ést, ut pron Tantalus,
ex Tántalo ortus Pélops, ex Pelope autém satus
Atreüs, qui nostrum pórro propagát genus.

Át quae per detraectionem fiunt figurae, brevitatis
novitatisque maxime gratiam petunt: quarum una est ea, quam
libro proximo in figuras ex ocvvexóoyf distuli, eum sub-
traetum verbum aliquod satis ex ceteris intellegitur, ut
Caelius in Antonium: stupere gaudio Graecus: simul

1 Aen. 1, 1 sqq. — 3 Ecl. 1, 43sqq. — 14 Demosth. de cor. 55,
179 — 19 Cornif. 4, 25 — 924 Hom. IL. 27,101 — 27 Trag. inc. fr. LIV Ri

— MM MMÀ——ÀÀ ——-——

5 est aut Zalm, et tantum libri — 9 erumpens Spalding, erum-
pentis libri — 15 scripsi... non add. edd. — 16 nec... quidem
adi. edd., legationem add. Keil — 28 et cetera Spalding, est libri —
27 patre prognatus Aibbeck, prognatus Diomedis edd. vett. (II, p. 443 P.),
propagatus A, corr. € propugnatum.

10

15

20

30

35

IX. 8, 58—64. 129

enim auditur 'coepit. Cicero ad Brutum: sermo nullus
scilieet nisi de te: quid enim potius? tum Flavius,
eras, inquit, tabellarii, et ego ibidem has inter
cenam exaravi, eui similia sunt illa meo quidem iudicio,
in quibus verba decenter pudoris gratia subtrahuntur:
novimus et qui te, transversa tuentibus hircis,
et quo, sed faciles Nymphae risere, sacello.
hane quidam aposiopesin putant, frustra nam illa quid
taceat, incertum est aut certe longiore sermone explicandum,
hie unum verbum et manifestum quidem desideratur: quod
si aposiopesis est, nihil non, in quo deest aliquid, idem
appellabitur. ego ne illud quidem aposiopesin semper voco,
in quo res quaeeumque relinquitur intellegenda, ut ea, quae
in epistulis lone: data Luperealibus, quo dieAntonius
Caesari: non enim obticuit, sed lusit, quia nihil aliud in-
tellegi poterat quam hoe: diadema imposuit. altera est
er detraetionem figura, de qua modo dictum est, cui eon-
iunetiones eximuntur. tertia, quae dicitur éxsGevyuévov, in
qua unum ad verbum plures sententiae referuntur, quarum
unaquaeque desideraret illud, si sola poneretur. id accidit
aut praeposito verbo, ad quod reliqua respiciant: vieit
pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia,
aut inlato, quo plura ecluduntur: neque enim is es,
Catilina, ut te aut pudor umquam a turpitudine aut
metus a perieulo aut ratio a furore revocaverit.
medium quoque potest esse, joda et prioribus et sequenti-
bus suffieiat: iungit autem et diversos sexus, ut cum marem
feminamque *filios' dicimus, et singularia pluralibus miscet.
sed haec adeo sunt vulgaria, ut sibi artem figurarum adserere
non possint. illud plane figura est, quod diversa sermonis
forma coniungitur:
sociis tune arma capessant
edico, et dira bellum eum gente gerendum.
quamvis enim pars *'bello' posterior participio insistat, utri-
ue convenit illud *edico'. non utique detractionis gratia
actam coniunctionem Gvvouxe(oGiv vocant, quae duas res
diversas colligat:

| ex libro incerto fr. 7 H. — 6 Verg. Ecl. 3, 8 — 14 ex epist, amissa
— 21 Cic p. Cluent. 6, 16 — 23 in Cat], 1, 9, 22 — 332 Aen. 3, 234

9 de add. ed. Ald. — 3 has Burman, cras AG — $8 hanc a,
hinc AQ, — 12 ego ne Spalding, nego AG — 15 sed add. Halm —
86 factam coniunctionem Spalding, facta coniumctio libri. Bs

59

60

61

62

64

66

66

67

68

69

70

130 QUINTILIANI INST. OR.

tam deest avaro quod habet, quam quod non habet.

huie diversam volunt esse distinctionem, cui dant nomen
m«gcóueGroA$v, qua similia discernuntur: cum te pro
astuto sapientem appelles, pro confidente fortem,
pro inliberali diligentem. quod totum pendet ex fini-
tione ideoque an figura sit dubito. cui contraria est ea, qua
fit ex vicino transitus ad diversa ut similia: brevis esse
laboro, obscurus fio et quae sequuntur.

Tertium est genus figurarum, quod aut similitudine
aliqQua vocum aut paribus aut contrariis convertit in se
aures et animos excitat. hinc est z«govou«ocíc, quae dicitur
adnominatio. ea non uno modo firi solet: ex vicinia
uaedam praedicti nominis ducta casibus declinatis, ut
Domiti fer pro Cloatilla: mulier omnium rerum im-
perita, in omnibus rebus infelix. et cum verbo idem
verbum plus significans subiungitur: quando homo hostis,
homo. quibus exemplis sum in aliud usus, sed in uno
&uge6ws est et geminatio. z«govoucoíe contrarium est quod
eodem verbo quasi falsum arguitur: quae lex privatis
hominibus esse lex non videbatur. cui confinis cest
quae &vraváxA«6ig dicitur, eiusdem verbi contraria significatio.
cum Proculeius quereretur de filio, quod is mortem suam
expeetaret, et ille dixisset, se vero non expectare:
immo, inquit, rogo expectes. non ex eodem, sed ex
vieino diversum accipitur, eum supplieio adfieiendum dieas,
quem supplieatione dignum iudicaris. aliter quoque voces
aut eaedem diversa in significatione ponuntur aut productione
tantum vel correptione mutatae: quod etiam in iocis frigi-
dum equidem tradi inter praecepta miror, eorumque exempla
vitandi potius quam imitandi gratia pono: amari iucundum
est, si curetur ne quid insit amari. avium dulcedo
ad avium ducit, et apud Ovidium ludentem:

eur ego non dicam. Furia, te furiam?

-—— —

1 Syri sent. 628 Hibb. — 3 RutilL Lup. 1, 4 — 7 Hor. Art.
poet. 25 — 19 Cic. in Pis. 13, 30 — 23 Rntil. Lup. 1, 6 — 30 Cornif.
4, 14, ?1 — 33 ex epigrammatum libro ut videtur

3 qua similia discernuntur Aegius, quia simili discernunt AG —
6 qua fit Spalding (A), quae G — 7 vicino Halm, uicina A G — 15 rebus

Regius, rerum AG — 15 significans Borman, significan G, *ignificat A
(at m. 2 in ras) — 18 Fugaotg est. et Woel!ffiin, CPACIC est À in ras,
fassis est G — zegovouccig Spa'ding, zt«oeovouacíe ei A G — ?1 dicitur

add. Spalding (A) — 24, 26 ex vicino diversum Schueiz, ex diuerso uicinum libri.

5

20

25

30

10

15

20

25

30

IX. 3, 65—765. 131

Cornificius hoc traductionem vocat, videlicet alterius in-
telleetus ad alterum. sed elegantius, quod est positum in
distinguenda rei proprietate: hane rei publicae pestem
paulisper reprimi, non in perpetuum eomprimi
posse. et quae praepositionibus in contrarium mutantur:
non emissus ex urbe, sed immissus in urbem esse
videatur. melius atque aerius, quod eum figura iucundum
est, tum etiam sensu valet: emit morte immortalitatem.
illa leviora: non Pisonum, sed pistorum et ex oratore
arator. pessimum vero: ne patres eonseripti videantur
circumseripti. e£ raro evenit, sed vehementer venit.
sic contingit, ut aliqui sensus vehemens et acer venu-
statem aliquam non eadem ex voce non dissona accipiat.
et cur me prohibeat pudor uti domestico exemplo?
pater meus contra eum, qui se legationi immoriturum di-
xerat, deinde vix paucis diebus insumptis re infecta redierat:
non exigo ut immoriaris legationi: immorare. nam
et valet sensus ipse et in verbis tantum distantibus iucunde
consonat vox, praesertim non captata, sed velut oblata,
cum altero suo sit usus, alterum ab adversario acceperit.
magnae veteribus curae fuit gratiam dicendi ex paribus et
contrariis adquirere. Gorgias in hoec immodicus, copiosus,
aetate utique prima, Isocrates fuit. delectatus est his etiam
M. Tullius, verum et modum adhibuit non ingratae, nisi
eopia redundet, voluptati et rem alioqui levem senten-
tiarum pondere implevit. nam per se frigida et inanis ad-
fectatio, eum in acres incidit sensus, innatam videtur habere,
non arcessitam gratiam.

Similium fere quadruplex ratio est. nam est primum,
quotiens verbum verbo aut non dissimile valde quaeritur, ut
puppesque tuae pubesque tuorum,
et: sie in hae ealamitosa fama quasi in aliqua per-
niciosissima flamma, et: non enim tam spes ho
danda quam res est, aut certe par et extremis syllabis

3 Cic. in Cat. !, 12, 30 — 6 ib. 1, 11, 27 — 9 ex oratore] Cic.
Phil. 3, 9, 22 — 10 Cornif. 4, 22 — 31 Aen. 1, 399 — 32 Cic. p. Cluent.
1, 4 — 33 Cic. de re publ.

1 hoe /Z/al, haec AG — 11 et add, Schenkl — 193 voce add.
Christ — 20 altero Regius, alter AG. — 21 ex T m. 2, et AG — et
add. Rollin (A) — 27 innatam a, inuata AG — 28 gratiam addidi —

39 hac a, haec AG — 34 par et Buttmann, par est ed, Colon., patet libri,

12

13

15

132 QUINTILIANI INST. OR.

76 eonsonans: non verbis, sed armis. et hoc quoque, quo-

T1

78

79

80

tiens in sententias acres incidit, pulchrum est: quantum
possis, in eo semper experire, ut prosis. hoe est
zougov, ut plerisque placuit. T7'heo Stoicus szégisov existi-
mat, quod sit e membris non dissimilibus. seeundum, ut
clausula similiter eadat, sy/abis isdem ultima in parte col.
locatis: óuoiotéAevrov habet similem duarum sententiarum
vel plurium finem: non modo ad salutem eius extin-
guendam, sed etiam gloriam per tales viros in-
fringendam. ex quibus fere fiunt, non tamen ut semper
utique ultimis consonent, quae toíxoA« dicuntur: vieit
pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia.
sed in quaternas Noe ac plures haec ratio ire sententias
potest. fit etiam singulis verbis:
Hecuba hoe dolet, pudét, piget,

et abiit, excessit, erupit, evasit. tertium est, quod in
eosdem casus cadit: óuouzrorov dicitur. sed neque quod
finem habet similem, utique in eundem venit finem óuo:ó-
zT1O0T0V, quia ógoióztOTOv est tantum casu simile, etia si
dissimilia sint quae declinentur, nec tantum in fine depre-
henditur, sed respondentibus vel primis inter se vel mediis
vel extremis vel etiam permutatis his, ut media primis et
summa mediis accommodentur, et quocumque modo accom-
modari potest. nec enim semper paribus syllabis constat,
ut est apud Afrum: amisso nuper finfelicis auleis
non praesidio inter pericula tamen solacio inter
adversa. eius fere videntur optima, in quibus initia sen-
tentiarum et fines consentiunt, ut hie *'praesidio, solacio',
cum et similia sint verbis et paribus cadant et eodem
modo desinant. fit etiam ut sint, quod est quartum, membris
aequalibus, quod /6óxco2ov dicitur: 'si, quantum in agro
locisque desertis audacia potest, tantum in foro
atque iudieijis impudentia valeret' icóxoAov est et

1 Rutil. Lup. ?, 192 — 8 p. Mil. 2, 5 — 11! p. Cluent. 6, 15 —
16 Trag. inc. fr. IX R. — 16 Cic. in Cat. 2, 1, 1 — 31 p. Caec. 1, 1

3 experire Hegius, experiri A G — 4 Theo Stoicus Halm, cheostol-
cus AG — 6 syllabis isdem Spalding, uel in hisdem A, uel in his
isdem G — ultima in parte conlocatis 77al-, ultimam partem conlatis
libri — "5 habet addidé, vocant Cayperonnier — 1 uincit AG —
21 re-pondentibus Haím, respondent AG — 29 cum et Halm, pedem
et hóri — 30 fit add. Ham.

15

20

25

80

IX, 3, 76—86. 138

óuotózvOtov habet: (non minus nunc in causa eederet

Aulus Caecina Sexti Aebuti impudentiae JA

tum in vi facienda cessit audaciae' í(cóxoAov, ópuoió-
zrO0T0v, ÓuoioréAsvrov: accedit et ex illa figura gratia, qua
5 nomina dixi mutatis casibus repeti: non minus cederet
quam cessit. at hoc óuotoríAevrov et zxegovoucoía est:

|

neminem alteri posse dare in matrimonium, nisi |

penes quem sit patrimonium.
Contrapositum autem vel, ut quidam vocant, con-
10 tentio (&vr(Qerov dicitur) non uno fit modo. nam et singula
singulis opponuntur, ut in eo, quod modo dixi: vieit
pudorem libido, timorem audacia, et bina binis: non
nostri ingenii, vestri auxilii est, et sententiae senten-
tis: dominetur in contionibus, iaceat in iudiciis. cui
15 aecommodissime subiungitur et ea species, quam distinc-
tionem diximus: odit populus Romanus privatam
luxuriam, publicam magnificentiam diligit, et quae
sunt simili casu dissimili sententia in ultimo locata: *ut
quod in tempore mali fuit, nihil obsit, quod in
30 causa boni fuit, prosit. nee semper contrapositum
subiungitur, ut in hoe: est igitur haee, iudices, non
scripta, sed nata lex, verum, sieut Cicero dicit, de
singulis rebus propositis refertur ad singula, ut in eo, quod
sequitur: quam non didicimus, accepimus, legimus,
25 verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, ex-
pressimus. nec semper, quod adversum est, contra ponitur,
quale est apud Rutilium: nobis primis di immortales
fruges dederunt, nos, quod soli aecepimus, in om-
nes terras distribuimus. fit etiam adsumpta illa figura,
30 qua verba declinata repetuntur, quod &vwriusrafoAr dicitur:
non, ut edam, vivo, sed, ut vivam, edo. et quod apud
Ciceronem conversum ita est, ut, cum mutationem easus
habeat, etiam similiter desinat: ut et sine invidia eulpa
plectatur et sine eulpa invidia ponatur. et eodem
35 cluditur verbo, ut quod dieit de Sex. Roscio: etenim

11 Cic. p. Cluent 6, 16 — 12 ib. 1, 4 — 14 ib. 2, 65 — 16 p. Mur.
86, 76 — 18 p. Cluent, 29, 80. — 21 p. Mil. 4, 10 — 27 ec. 2, 16 —
83 p. Cluent. 2, 5 — 365 p. Quinctio 25, 78

4 accedit Aegius, aecidit libri — 6 at hoe Halm, ad hue libri —
10 fit G, sic A, ante singula, expunzi cum Dzialasio in. HÀhett. antiquorum
de figuris doctrina Vratisl. 1869, p. 231 — 3856 de Sex. Roscio ed. Aid.,
deseroscio A, desero. scio G.

81

82

83

84

85

B6

87

88

89

90

91

134 QUINTILIANI INST. OR.

eum artifex eius modi est, ut solus videatur dignus
esse qui scaenam introeat, tum vir eius modi est, ut
solus dignus esse videatur qui non accedat. est et
nominibus ex diverso «eollocatis sua gratia: si consul
Antonius, Brutus hostis, si conservator rei publicae
Brutus, hostis Antonius.

Olim plura de figuris quam necesse erat, et adhuc
erunt qui putent esse figuram: incredibile est quod
dico, sed verum: d&vóvxogooáv vocant, et aliquis hoe
semel tulit, nemo bis, ego ter, óié£oóov, et longius
evectus sum, sed redeo ad propositum, goóov.
quaedam verborum figurae paulum figuris sententiarum de-
clinantur, ut dubitatio. nam cum est in re, priori parti
adsignanda est, eum in verbo, sequenti: sive malitiam
sive stultitiam dicere oportet. item correctionis
eadem ratio est: nam quod illie dubitat, hic emendat. etiam
in personae fictione accidere quidam idem putaverunt,
ut in verbis esset haec figura: crudelitatis mater est
avaritia, et apud Sallustium in Ciceronem 'o Romule
Arpinas': quale est apud Menandrum Oedipus Thria-
sius. haec omnia copiosius sunt exsecuti qui non ut partem
operis transeurrerunt, sed proprie libros huie operi dedi-
caverunt, sicut Caecilius, Dionysius, Rutilius, Cornifieius,
Visellius aliique non pauci, sed non minor erit eorum, qui
vivunt, gloria. ut fateor autem verborum quoque figuras
posse plures di ach a quibusdam, ita iis, quae ab aucto-
ribus claris traduntur, meliores non adsentior. nam in primis
M. Tullius multas in tertio de Oratore libro posuit, quas
in Oratore postea scripto transeundo videtur ipse damnasse:
quarum pars est, quae sententiarum potius quam verborum
sit, ut imminutio, improvisum, imago, sibi ipsi responsio,
digressio, permissio, contrarium (hoe enim puto, quod
dicitur Zv&vriórgg), sumpta ex adverso probatio: quaedam

4 Phil. 4, 3, 8 — 14 Auct. ad Her. 4, 29, 40 — 18 Rutil. Lup.
2, 6 — 19 decl. 4, 7 — 20 Com. fragm. ed, Mein. 4, p. 303

1 ut solus nideatur dignus esse qui scaenam introeat solus uidestur
qui non accedat G, nt solus uideatur dignus esse uidetur qui non accedat
A, tum uir eius modi est ut et dignus esse e Cicerone addidi -— 4 nomi-
nibus (om. in) nos, in omnibus A, in hominibns G — 5 si conservator...
Brutus om. AG — $8 putant AG — 10 nemo Badius, nego AG — et
Spalding, eo AQ — 11 &vodov Volkmann — 14 me post siue del. Halm
— 51 inprovisum Halm e Cicerone, inprouisa A Q.

15

20

25

30

10

15

20

25

30

85

IX. 3, 81— 98. 135

omnino non sunt figurae, sieut ordo, dinumeratio, circum-
scriptio, sive hoe nomine significatur comprehensa breviter
sententia sive finitio: nam et hoc Cornifieius atque Rutilius
schema Aéteog putant. verborum autem concinna trans-
gressio (hyperbaton est) quod Caecilius quoque putat
schema, a nobis est inter tropos posita. sed mutatio, [et] si
ea est, quam Rutilius dAAoí(o0:v voeat, dissimilitudinem
ostendit hominum, rerum, factorum: quae si latius fiat,
figura non est, si angustius, in &vrí(Ocrov cadet, si vero haec
appellatio significat ózeAA«yi)v, satis de ea dictum est. quod
vero schema est ad propositum subiecta ratio, quod Rutilius
«ir.oAoyíav vocat? nam de illo dubitari possit, an sehema
sit, in distributis subiecta ratio, quod apud eundem primo
loco positum est. zgosczóóo6tv dicit, quae, ut maxime, ser-
vetur sane in pluribus propositis, quia aut singulis statim
ratio subiciatur, ut est apud Gaium Antonium: sed neque
aceusatorem eum metuo, quod sum innocens, neque
competitorem vereor, quod sum Antonius, neque
consulem spero, quod est Cicero: aut positis duobus
vel tribus eodem Sedibe singulis continua reddatur, quale
apud Brutum de dietatura Cn. Pompei: praestat enim
nemini imperare quam alicui servire: sine illo enim
vivere honeste licet, cum hoc vivendi nulla con-
dieio est. sed et uni rei multiplex ratio subiungitur, ut
apud Vergilium:

sive inde occultas vires et pabula terrae

pinguia coneipiunt, sive illis omne per ignem

excoquitur vitium, — —- et totus locus,

seu plures calor ille vias — seu durat magis.
relationem quid accipi velit, non liquet mihi: nam si
&v&xÀcGiwv aut éxávoóov aut &vruevofloAgv dicit, de omnibus
his loeuti sumus. sed quidquid est, nec hoe nee superiora
in Oratore repetit. sola est in eo libro posita inter figuras
verborum exclamatio, quam sententiae potius puto (adfectus
enim est), de ceteris omnibus consentio. adicit his Caecilius
z&gípo«óiww, de qua dixi, Cornifieius interrogationem, ratio-

7 c. 2, 16 — 11 ib. 2, 19 — 26 Georg. 1, 86 — 36 c. 4, 15

6 tropos add. Burman — sed Spa!ding, est A, et Q. — si Halm,
etsi libri — 7 dAioíosuv Philander, A4MOIOCIN G, AMOIOCIN A —
31 cváxAaciw Spalding, ANANKAZIN A — 85 de Halm, et libri.

93

93

91

95

96

97

98

99

100

136 QUINTILIANI INST. OR.

einationem, subiectionem, transitionem, oecultationem, prae-
terea sententiam, membrum, articulos, interpretationem,
eonclusionem. quorum priora alterius generis sunt schemata,
sequentia schemata omnino non sunt. item Rutilius praeter
ea, quae apud alios quoque sunt, z«gopgoAoyíav, &voyxeiov,
Q9 ozoiíav, ÓuxotoAoy(ov, xoóAqUiv, yagexvuououóv, BoeyvAoyíav,
z«oeGudzn6uw, zxcognaíev, de quibus idem dico. nam eos
quidem auctores, qui nullum prope finem fecerunt exqui-
rendis nominibus, praeteribo, qui etiam, quae sunt argu-
mentorum, figuris adscripserunt.

Ego ilud de iis etiam, quae verae sunt, adiciam
breviter, sieut ornant orationem opportune positae, ita
ineptissisimas esse, cum immodice petantur. sunt qui
neglecto rerum pondere et viribus sententiarum, si vel
inania verba in hos modos depravarunt, summos se iudicent
artifices ideoque non desinant eas nectere, quas sine sub-
stantia sectari tam est ridiculum quam quaerere habitum
gestumque sine corpore. sed ne eae quidem, quae recte
fiunt, densandae sunt nimis: nam et vultus mutatio oeulo-
rumque coniectus multum in actu valet, sed si quis ducere
os exquisitis modis et frontis ae luminum inconstantia tre-
pidare non desinat, rideatur. et oratio habet rectam quandam
velut faciem, quae ut stupere immobili rigore non debebit,
ita saepius in ea, quam natura dedit, specie continenda est.
sciendum vero in primis, quid quisque in orando postulet
locus, quid persona, quid tempus: maior enim pars harum
fipgararum posita est in delectatione. ubi vero atrocitate,
invidia, miseratione pugnandum est, quis ferat contrapositis
et pariter cadentibus et consimilibus irascentem, flentem,
rogantem? cum n?mia in his rebus cura verborum deroget ad-
fectibus fidem, et ubicumque ars ostentatur, veritas abesse
videatur.

De compotitione.

IV. De compositione non equidem post M. Tullium
scribere auderem, cui nescio an nulla pars operis huius sit
magis elaborata, nisi et eiusdem aetatis homines scriptis ad
ipsum etiam litteris reprehendere id collocandi genus ausi

11 verae Capperonnier, uere lübri — 12 ornant A (a ín ras),
ornent Q -- 22 oratio Hegius, orator libri — 30 nimia ZJalm, iam A
tam G — 35 uulla Lochmann et Spalding, ulla libri.

[*1]

10

20

25

30

85

IX. 8, 99—102. 4, 1—9. 137

fuissent, et post eum plures multa ad eandem rem per-
tinentia memoriae tradidissent. itaque accedam in plerisque
Ciceroni atque in iis ero, quae indubitata sunt, brevior, in
quibusdam paulum fortasse dissentiam. nam etiam cum
5 iudicium meum ostendero, suum tamen legentibus relinquam.
Neque ignoro quosdam esse, qui curam omnem eom-
positionis excludant, atque illum horridum sermonem, ut
forte fluxerit, modo magis naturalem, modo etiam magis
virilem esse contendant. qui si id demum naturale esse
10 dicunt, quod natura primum ortum est et quale ante cultum
fuit, tota haec ars orandi subvertitur. neque enim loeuti
sunt ad hane regulam et diligentiam primi homines, nec
idis praeparare, docere expositione, argumentis ET
are; adfectibus commovere scierunt. ergo his omnibus,

15 non sola compositione caruerunt: quorum si fieri nihil
melius licebat, ne domibus quidem casas aut vestibus pel-
lium tegmina aut urbibus montes ac silvas mutari oportuit.
quae porro ars statim fuit? quid non eultu mitescit? cur
vites coercemus manu? cur eas fodimus? rubos arvis ex-
20 cidimus: terra et hos generat, mansuefaeimus animalia: in-
domita nascuntur. verum id est maxime naturale, quod
fieri natura optime patitur. fortius vero qui incompositum
potest esse quam vinetum et bene collocatum? neque, si
Tad pedes vim detrahunt rebus, ut Sotadeorum et Gal-
25 liamb?icorum et quorundam in oratione simili paene licentia
lascivientium, compositionis est iudicandum. eeterum quanto
vehementior fluminum cursus est prono alveo ac nullas
moras obiciente quam inter obstantia saxa fractis aquis ac
reluetantibus, tanto, quae conexa est et totis viribus fluit,
30 fragosa atque interrupta melior oratio. eur ergo vires ipsa
specie solvi putent, quando res nec ulla sine arte satis
valeat et comitetur semper artem decor? an non eam, quae
missa optime est, hastam speciosissime «contortam ferri
videmus, et arcu derigentium tela quo certior manus, hoe
35 est habitus ipse formosior? iam in certamine armorum
atque in omni palaestra quid satis reete cavetur ac petitur,
cui non artifex motus et certi quidam pedes adsint? quare
mihi compositione velut amentis quibusdam nervisve intendi

11 haec ed. Aid., hic Q, his (7?) A — 16 vestibus JZegius, uestes
AG — 20 hos Francius, hoc AQ — 22 qui Regius qnid G, quid »» A
— 94 pravi Madvig, parui libri — Galliambicorum Spaiding, callia b/////,à
A, Callimachorum G.

8

1

b

7

10

11

12

13

14

15

138 QUINTILIANTI INST, OR.

et concitari sententiae videntur. ideoque eruditissimo cuique
persuasum est, valere eam plurimum non ad delectationem
modo, sed ad motum quoque animorum. primum quia nihil
intrare potest in adfectus, quod in aure velut quodam
vestibulo statim offendit, deinde quod natura ducimur ad
modos. neque enim aliter eveniret ut illi quoque organorum
soni, quamquam verba non exprimunt, in alios tamen atque
alios motus ducerent auditorem. in certaminibus sacris non
eadem ratione concitant animos ac remittunt, non eosdem
modos adhibent, cum bellieum est canendum et cum posito
genu supplicandum est, nec idem signorum concentus est
proeedente ad proelium exercitu, idem receptui carmen.
Pythagoreis certe moris fuit, et cum evigilassent, animos
ad lyram excitare, quo essent ad agendum erectiores, et
cum somnum peterent, ad eandem prius lenire mentes, ut,
si quid fuisset turbidiorum cogitationum, «componerent.
quod si numeris aec modis inest quaedam tacita vis, in
oratione ea vehementissima, quantumque interest, sensus
idem quibus verbis efferatur, tantum, verba eadem qua
compositione vel in textu iungantur vel in fine elaudantur:
nam quaedam et sententiis parva et elocutione modica
virtus haee sola commendat. denique quod cuique visum
erit vehementer, dulciter, speciose dictum, solvat et turbet:
abierit omnis vis, iueunditas, decor. solvit quaedam sua in
Oratore Cicero: neque me divitiae movent, quibus
omnes AÁfricanos et Laelios multi venalieii mer-
catoresque superarunt. immuta paululum, ut sit
(multi superarunt mercatores venalieiique' et in-
sequentes deinceps periodos: quas si ad illum modum
turbes, velut fracta aut transversa tela proieceris. idem cor-
rigit, quae a Graecho composita durius putat. illum decet:
nos hae sumus probatione contenti, quod in seribendo quae
se nobis solutiora obtulerunt eomponimus. quid enim attinet
eorum exempla quaerere, quae sibi quisque experiri potest?
illud notasse satis habeo, quo pulchriora et sensu et elo-
eutione dissolveris, hoe orationem magis deformem fore,
quia neglegentia collocationis ipsa verborum luce depre-

?5 c. 70, 239

18 ea Badius, eo libri — 26, 27, ?8 mercatoresque uenalique
reliquis omissis fere libri, nostrum e Cicerone suppleverunt edd. vett.

20

25

30

35

10

15

20

Bh
Ce

30

35

IX. 4, 10—23. 139

henditur. itaque ut confiteor, paene ultimam oratoribus artem
compositionis, quae quidem perfecta sit, contigisse, ita illis
qune priscis habitam inter curas, in quantum adhuc pro-
ecerant, puto. neque enim mihi quamlibet magnus auctor
Cieero persuaserit, Lysian, Herodotum, Thucydiden parum
studiosos eius fuisse. genus fortasse sint secuti non idem,
quod Demosthenes aut Plato, quamquam et ii ipsi inter se
dissimiles fuerunt. nam neque illud in Lysia dicendi textum
tenue atque rasum laetioribus numeris corrumpendum erat:
perdidisset enim gratiam, quae in eo maxima est, simplicis
atque inadfectati coloris, perdidisset fidem quoque. nam
scribebat aliis, non ipse dicebat, ut oportuerit esse illa
rudibus et incompositis similia, quod ipsum conipositio est.
et historiae, quae currere debet ac ferri, minus convenissent
insistentes clausulae et debita actionibus respiratio et clu-
dendi inchoandique sententias ratio. in contionibus quidem
etiam similiter cadentia quaedam et eontraposita depre-
hendas. in Herodoto vero cum omnia, ut ego quidem sentio,
leniter fluunt, tum ipsa dialectus habet eam iucunditatem,
ut latentes in se numeros complexa videatur. sed de pro-
positorum diversitate post paulum: nune, quae prius iis,
qui recte componere volent, discenda sunt.

Est igitur ante omnia oratio alia vineta atque con-
texta, soluta alia, qualis in sermone et epistulis, nisi cum
aliquid supra naturam suam tractant, ut de philosophia, de
re publica similibusque. quod non eo dico, quia non illud
quoque solutum habeat suos quosdam et forsitan difficiliores
etiam pedes: neque enim aut hiare semper vocalibus aut
destitui temporibus volunt sermo atque epistula, sed non
fluunt nee cohaerent nee verba verbis trahunt, ut potius
laxiora in his vincla quam nulla sint. nonnumquam in eausis
quoque minoribus decet eadem simplicitas, quae non nullis,
sed aliis utitur numeris, dissimulatque eos et tantum com-
munit oecultius.

At illa conexa series tres habet formas: incisa, quae
xóuuetc dicuntur, membra, quae xóàà«, zegíoÓov, quae est
vel ambitus vel cireumductum vel eontinuatio vel conclusio.
in omni porro compositione tria sunt genera necessaria:
ordo, iunetura, numerus.

2 quae quidem Spa!ding, qua de AG — 19 eam AHegius, etiam
libi — 20 se add. Obrecht — 22 sint Hegius — 24 et T m. 2, om. A G.

17

20

21

22

?8

24

25

21

28

140 QUINTILIANI INST. OR.

Primum igitur de ordine, eius observatio in verbis
est singulis et contextis. singula sunt, quae d&obvósr« dixi-
mus. in his eavendum ne decrescat oratio et fortiori sub-
iungatur aliquid infirmius, ut sacrilego fur aut latroni pe-
tulans: augeri enim debent sententiae et insurgere, ut optime
Cieero 'tu', inquit, istis faucibus, istis lateribus, ista
gladiatoria totius corporis firmitate': aliud enim
maius alii supervenit. at si coepisset a toto corpore, non
bene ad latera faucesque descenderet. est et alius naturalis
ordo, ut 'viros ac feminas, diem ac noctem, ortum et oc-
easum' dicas potius quam retrorsum. quaedam ordine per-
mutato fiunt supervacua, ut 'fratres gemini': nam si 'gemini'
praecesserint, 'fratres' addere non est necesse. illa nimia
quorundam fuit observatio, ut vocabula verbis, verba rursus
adverbiis, nomina adpositis et pronominibus essent priora:
nam fit contra quoque frequenter non indecore. nee non et
illud nimiae superstitionis, uti quaeque sint tempore, ifa
facere etiam ordine priora, non quin frequenter sit hoc melius,
sed quia interim plus valent ante gesta ideoque levioribus
superponenda sunt. verbo sensum cludere multo, si coim-
positio patiatur, optimum est: in verbis enim sermonis vis
est. si id asperum erit, cedet haee ratio numeris, ut fit
apud summos Graecos Latinosque oratores frequentissime.
sine dubio erit omne, quod non cludet, hyperbaton, sed
ipsum hoec inter tropos vel figuras, quae sunt virtutes, re-
ceptum est. non enim ad pedes verba dimensa sunt, ideo-
que ex loco transferuntur in loeum, ut iungantur, quo con-
gruunt maxime, sicut in structura saxorum rudium etiam
Ipsa enormitas invenit, eui adplicari et in quo possit in-
sistere. felicissimus tamen sermo est, cui et rectus ordo
et apta iunctura et cum his numerus opportune cadens
contigit. quaedam vero transgressiones et longae sunt nimis,
ut superioribus diximus libris, et interim etiam compositione
vitiosae, quae in hoc ipsum petuntur, ut exultent atque
lasciviant, quales illae Maecenatis: sole et aurora rubent
plurima: inter se saera movit aqua fraxinos: ne

t — Hai HM Á— —á

6 Phil. 2, 95, 63

———HaáÁ— C ülüa P aÀ-Ía— — À

8 ali Crist, alio libri — 11 quam Hegius quamquam et A
(quam et im ras) G — 17 ita Christ, ea. libri — 24 sed Spalding, est
Q, et A — 36 se add. Halm.

25

80

35

b

IX. 4, 238—834. 141

exequias quidem unus inter miserrimos viderem

meas. quod inter haee pessimum est, quia in re tristi ludit

compositio. saepe tamen est vehemens aliquis sensus in
verbo, quod si in media parte sententiae latet, transire in-
tentionem et obseurari circumiacentibus solet, in clausula
p adsignatur auditori et infigitur, quale illud est

ieeronis: ut tibi necesse esset in conspectu populi
Romani vomere postridie. transfer hoe ultimum: minus
valebit. nam totius ductus hie est quasi mucro, ut per se

10 foeda vomendi necessitas iam nihil ultra expectantibus

20

25

30

35

hane quoque adiceret deformitatem, ut cibus teneri non
posset postridie. solebat Afer Domitius traicere in clausulas
verba tantum asperandae compositionis gratia et maxime
in prooemiis, ut pro Cloatila: gratias agam continuo,
et pro Laelia: eis utrisque apud te iudicem pericli-
tatur Laelia. adeo refugit teneram delieatamque modu-
landi voluptatem, ut currentibus per se numeris quod eos
inhiberet obiceret. amphiboliam quoque fieri vitiosa loca-
tione verborum nemo est qui nesciat. haec arbitror, ut in
brevi, de ordine fuisse dicenda: qui si vitiosus est, licet
et vincta sit e£ apte cadens oratio, tamen merito. incomposita
dicatur.

Iunetura sequitur. est in verbis, incisis, membris,
periodis: omnia namque ista et virtutes et vitia in complexu
habent. atque ut ordinem sequar, primum sunt quae im-
peritis quoque &d reprehensionem notabilia videntur, id est,
quae commissis inter se verbis duobus ex ultima prioris
ac prima sequentis syllaba deforme aliquod nomen efliciunt.
tum voealium concursus: quod cum aecidit, hiat et inter-
sistit et quasi laborat oratio. pessime longae, quae easdem
inter se litteras committunt, sonabunt: praecipuus tamen
erit hiatus earum, quae cavo aut patulo maxime ore effe-
runtur. e planior littera est, i angustior, ideoque obscurius
in his vitium. minus peccabit qui longis breves subiciet,
et adhue qui praeponet longae brevem. minima est in
duabus brevibus offensio. atque cum aliae subiunguntur aliis,
proinde asperiores aut leniores erunt, prout oris habitu

7 Phil. 2, 25, 63

8 postridie add. Hegius — ?1 vineta Obrecht, uincat ac AG —
et add. liegius — 25 sunt quae Capperonnier, quae sunt A G — 27 ultima
Hegius, ultima fine AG — 36 aliae Regius, alia AG — 37 aut leniores
add. Christ,

33

95

86

37

38

89

40

149 QUINTILIANI INST. OR,

simili aut diverso Treuusupnan tate non tamen id ut crimen
ingens expavescendum est, ac nescio neglegentia in hoc an
sollieitudo sit peior. inhibeat enim necesse est hie metus
impetum dicendi et a potioribus avertat, quare ut negle-
gentiae est hoe pati, ita humilitatis ubique perhorrescere,
nimiosque non immerito in hae eura putant omnes Isocraten
secutos praecipueque Theopompum. at Demosthenes et
Cicero modice respexerunt ad hanc partem. nam et coe-
untes litterae, quae ovvaAoupceí dicuntur, etiam leniorem
faciunt orationem, quam si omnia verba suo fine cludantur,
et nonnumquam hiulea etiam decent faciuntque ampliora quae-
dam, ut *pulehra oratione sta iacta te' cum longae
per se et velut opimae syllabae aliquid etiam medii tem-
poris inter vocales, quasi intersistatur, adsumunt. qua de re
utar Ciceronis potissimum verbis. habet, inquit, ille tam-
quam hiatus et concursus vocalium molle quiddam,
et quod indieet non ingratam neglegentiam de re
hominis magis quam de verbis laborantis.

Ceterum consonantes quoque, earumque praecipue,
quae sunt asperiores, in commissura verborum rixantur, ut
s ultima eum x proxima, quarum tristior etiam, si binae
collidantur, stridor est, ut 'ars studiorum'. quae fuit causa
et Servio, ut dixit, subtrahendae s litterae, quotiens ultima
esset asliaque consonante susciperetur, quod reprehendit
Luranius, Messala defendit. nam neque Lucilium putat uti
eadem ultima, cum dieit Aeserninus fuit et dignus loco-
que, et Cicero in Oratore plures antiquorum tradit sic lo-
cutos, inde *belligerare, pomeridiem' et illa Censori Catonis
'dieae faciaeque' m littera in e mollita. quae in veteri-
bus libris reperta mutare imperiti solent, et dum librariorum
inseetari volunt inscientiam, suam confitentur. atqui eadem
illa littera, quotiens ultima est et vocalem verbi sequentis

— ETRLT

15 Orat. 23, 17 — 26 Bat. lib. 4, cf. Non. p. 393 — 27 c. 48, 161

4 negligentie est M, neglegentia A! G. — 5 pars post negl. om. ed.
Colon. — 12 ista iacta te JJalm, acta oratio iactate A (actate) G —
13 opimae Victorius, optimae A G — medii temporis AHegius, mediis tem-
poribus AQ — 20 ut si Julius Victor, et libri — 22 ut ars studiorum edd.
vett , cf. Diomedes p. 467. Keil, uastudiorum A G — 23 dixit Lachmann ad
Lucret. p. 29, dixi libri — 28 putat Spalding, putant libri — 926 Aeser-
ninus L. F. Schmidt, serinus A G — 28 belligerare pomeridiem fere edd.
vet, belligerare S, pelligerere promeridiem A G — 29 dicae faciaeque
Gertz, dieae hac eque A Q.

10

80

10

15

IX. 4, 35— 46. 143

ita eontingit, ut in eam transire possit, etiam si scribitur,
tamen parum exprimitur, ut multum ille' et *quantum erat,
adeo ut paene cuiusdam novae litterae sonum reddat. neque
enim eximitur, sed obscuratur et tantum in hoec aliqua
inter duas vocales velut nota est, ne ipsae coeant. viden-
dum etiam, ne syllaba verbi prioris ultima et prima sequen-
tis sit eadem: quod ne quis praecipi miretur, Ciceroni in
epistulis excidit: res mihi Znvisae visae sunt, Brute,
et in carmine:
o fortunatam natam me consule Romam.

etiam monosyllaba, si plura sunt, male continuabuntur, quia
necesse est compositio multis clausulis concisa subsultet.
ideoque etiam brevium verborum aec nominum vitanda con-
tinuatio et ex diverso quoque longorum: adfert enim quan-
dam dicendi tarditatem. illa quoque vitia sunt eiusdem loci,
si eadentia similiter et similiter desinentia et eodem modo
declinata multa iunguntur. ne verba quidem verbis aut
nomina nominibus similiaque his continuari decet, cum
virtutes etiam ipsae taedium pariant nisi gratia varietatis

20 adiutae.

25

30

35

Membrorum incisorumque iunctura non ea modo est
observanda quae verborum, quamquam et in his extrema
ae prima coeunt, sed plurimum refert compositionis, quae
quibus anteponas. nam et 'vomens frustis esculentis
gremium suum et totum tribunal implevit! * * et
contra (nam frequentius utar isdem diversarum quoque
rerum exemplis quo sint magis familiaria) (saxa atque
solitudines voci respondent, bestiae saepeimmanes
cantu flectuntur atque consistunt! magis insurgebat,
si verteretur: nam plus est saxa quam bestias commoveri,
vieit tamen compositionis decor. sed transeamus ad nu-
meros.

Omnis structura ae dimensio et copulatio vocum con-
stat aut numeris (numeros óv89uovg accipi volo) aut uérporg,
id est dimensione quadam. quod, etiam si constat utrumque
pedibus, habet tamen non simplicem differentiam. nam pri-
mum numeri spatio temporum coustant, metra etiam ordine,

8 ex libro incerto fr. 8 H. — 24 Cic. Phil. ?, 25, 63 — 97 p. Arch. 8, 19

7 sit eadem] idé nec AQ — 8 invisae add. Hegius — 10 natam
om. AQ — 19 pariant ZHegius, patiantur libri — 35 etiam si Aegius, etiam
libri — 36 primum ed. Aid, plurimum A Q.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 10

41

42

43

44

45

46

417

48

49

50

51

52

144 QUINTILIANI INST. OR.

ideoque alterum esse quantitatis videtur, alterum qualitatis.
óvOuóg est aut par, ut daetylieus, una enim syllaba longa
par est duabus brevibus (est quidem vis eadem et aliis
pedibus, sed nomen illud tenet: longam esse duorum tem-
porum, brevem unius, etiam pueri sciunt) aut sescuplex, ut
poo is est ex longa et tribus brevibus aut ex tribus

evibus et longa, vel alio quoque modo, ut tempora tria
ad duo relata sescuplum faciant: aut duplex, ut iambos,
nam est ex brevi et longa, quique est ei contrarius. sunt
hi et metrici pedes, sed hoc interest, quod rhythmo in-
differens, dactylicusne ille priores habeat breves an sequentes:
tempus enim solum metitur, ut & sublatione ad positionem
idem spatii sit. proinde alia dimensio est versuum: pro
dactylico poni non poterit anapaestus aut spondeus, nec
paean dui ratione brevibus incipiet ac desinet. neque
solum alium pro alio pedem metrorum ratio non reeipit,
sed ne dactylum quidem aut forte spondeum alterum pro
altero. itaque si quinque continuos daetylos, ut sunt in illo

anditur interea domus omnipotentis Olympi

confundas, solveris versum. sunt et illa discrimina, quod
rhythmis libera spatia, metris finita sunt, et his certae
elausulae, illi; quo modo coeperant, eurrunt usque ad uera-
BoA5v, id est transitum ad aliud rhythmi genus, et quod
metrum in verbis modo, rhythmos etiam in corporis motu
est. inania quoque tempora rhythmi facilius aecipient, quam-
quam haee et in metris accidunt. maior tamen illie licentia
est, ubi tempora etiam [animo] metiuntur et pedum et digi-
torum ictu, eft intervalla signant quibusdam notis atque
aestimant, quot breves illud spatium habeat: inde cero«-
6quoL ztvt&Onuot, deineeps longiores sunt pereussiones, nam
ónutiov tempus est unum.

In compositione orationis certior et magis omnibus
aperta servari debet dimensio. est igitur in pedibus et
metricis rini pedibus, qui adeo reperiuntur in oratione,
ut in ea frequenter non sentientibus nobis omnium generum

19 Aen. 10, 1

?, 8 longa e! duabus add. Rollin — 6 paeonicus: is est Halm, pneo-
nicüsi« & G, paeonicum sit A (si «« m. 1) — aut . . . brevibus add. Halm
— 1 habeat JHegius, habet A G — 12 solum Badius, sonum Q, sonu A
— 15 paean eadem] paene eadem A Q — 27 animo inc. Christ —
28 et add. Spalding — 34 qui add. Halm,

5

Loo

0

30

35

10

15

25

830

85

IX. 4, 47—58. 145

excidant versus, et contra nihil quod est prosa scriptum,
non redigi possit in quaedam versiculorum genera vel in
membra: sicut in molestos incidimus grammatieos, quorum
fuerunt, qui lyricorum quorundam carmina in varias men-
suras coegerunt. at Cieero frequentissime dicit, totum hoe
eonstare numeris, ideoque reprehenditur a quibusdam, tam-
uam orationem ad rhythmos adliget. nam sunt numeri
pof, ut et ipse constituit, et secuti eum Vergilius, cum dieit
numeros memini, si verba tenerem,
et Horatius
numerisque fertur lege solutus.
invadunt ergo hane inter ceteras vocem: neque enim
Demosthenis fulmina tantopere vibratura dicit, nisi
numeris contorta ferrentur: in quo si hoc sentit 'rhyth-
mis contorta', dissentio. nam rhythmi, ut dixi, neque finem
habent certum nec ullam in contextu varietatem, sed, qua
coeperunt sublatione ac positione, ad finem usque deeurrunt:
oratio non descendet ad crepitum digitorum et pedum. atque
Cicero optime vidit ac testatur frequenter, se quod nume-
rosum sit quaerere, ut magis non égovOuov, quod esset
inscitum atque agreste, quam £vovOuov, quod poeticum est,
esse compositionem velit: sieut etiam quos palaestritas esse
nolumus, tamen esse nolumus eos, qui dicuntur &zéAei6ro:.
verum eà quae efficitur e pedibus aequa conclusio nomen
aliquod desiderat. quid sit igitur potius quam numerus,
sed oratorius numerus, ut enthymema rhetoricus syllogis-
mus? ego certe, ne in calumniam cadam, qua ne Marcus
quidem Tullius earuit, posco hoc mihi, ut, cum pro compo-
sito dixero numerum et ubicumque iam dixi, oratorium di-
cere intellegar.

Collocatio autem verba iam probata et electa et velut
adsignata sibi debet conectere: nam vel dure inter se com-
missa potiora sunt inutilibus. tamen et eligere quaedam,
dum ex iis, quae idem significent atque idem valeant, per-
miserim, et adicere dum non otiosa, et detrahere dum non

8 Orat. 20, 67 — 9 Ecl. 9, 45 — 11 Carm. 4, 2, 11 — 13 Cic.
Orat. 70, 234

9 non Guelf, om. AQ — 3 sieut Spalding, sint a£ A, sint ad G
— quorum JButtmann, quam libri — 18 pedum add. Christ — ntque nos,
quae AG — 19 vidit Gallaeus, uidet libri — 23 nolumus bis edd. vett.,
uolumus A G — ?4 aequa edd. vett, aqua AG — 26 sed Christ, est libri.

| 10*

83

54

55

56

51

58

59

60

61

62

63

64

146 QUINTILIANI INST. OR.

necessaria, e£ figuris mutare casus atque numeros, quorum
varietas frequenter gratia compositionis adscita etiam suo
nomine solet esse iucunda. etiam ubi aliud ratio, aliud con-
suetudo poscet, utrum volet sumat compositio, vitavisse vel
vitasse, deprehendere vel deprendere. coitus etiam syllaba-
rum non negabo et quidquid sententiis aut elocutioni non
nocebit. praecipuum tamen in hoc opus est, scire quod
quoque loco verbum maxime quadret. atque is optime com-
ponet, qui hoe non solum componendi gratia facit.

Ratio vero pedum in oratione est multo quam in versu
difficilior: primum quod versus paucis continetur, oratio
longiores habet saepe circuitus, deinde quod versus semper
similis sibi est et una ratione decurrit, orationis compositio,
nisi varia est, et offendit similitudine et in adfectatione
deprehenditur. et in omni quidem corpore totoque, ut ita
dixerim, traetu numerus insertus est: neque enim loqui
possumus nisi syllabis brevibus ac longis, ex quibus pedes
fiunt. magis tamen et desideratur in clausulis et apparet,
primum quia sensus omnis habet suum finem poscitque
naturale intervallum, quo a sequentis initio dividatur, deinde
quod aures continuam vocem secutae ductaeque velut prono
decurrentis orationis flumine tum magis iudieant, eum ille
impetus stetit et intuendi tempus dedit. non igitur durum
sit neque abruptum, quo animi velut respirant ae refi-
ciuntur. haec est sedes orationis, hoc auditor expectat, hie
laus omnis declamantium, proximam clausulis diligentiam
postulant initia: nam et in haec intentus auditor est. sed
eorum facilior ratio est, non enim cohaerent aliis sed prae-
cedentibus serviunt: exordium sumunt, cum clausula, quam-
libet sit composita ipsa, gratiam perdet, si ad eam
rupta via venerimus. namque eo fit ut, cum Demosthenis
severa videatur compositio *roio $5oig &ÜÓyoueu x6 xal
zéGcaic, et illa! quae ab uno, quod sciam, Bruto minus
probatur, ceteris placet *xàv gáxo áp ugó? voteon,
Ciceronem earpant in his 'familiaris coeperat esse

32 de cor. 1, 1 — 34 PhiL 3, 17 — 365 p. Cael. 26, 62

| et Hegius, sed AQ — 8 verbum ed. Ald., uerborum libri —
9 non add. Rollin — 14 offendit Goth., offendet AG — 17 e post nisi
de!. Spalding — ?4 sit] sed AQ — 26 de:-lamantium aim, declamat
AG — 28 sed] nee Hegius — 29 clausula Spa!ding, ea AG — 80 sit
sit enim AG — 31 namque eo fit ut cum .Halm secundum Spal-
dingium, nam quo eum fit ut AG.

160

15

20

95

80

10

15

20

25

30

IX. 4, 59—70. 147

balneatori' et non minus dura 'arehipiratae'. nam *bal-
neatori' et 'archipiratae' idem finis est qui zdáet xel zoe
et qui 53 cvo£sóp, sed priora sunt severiora. est in eo
quoque nonnihil, quod hie singulis verbis bini pedes con-
tinentur, quod etiam in carminibus est praemolle, nee solum
ubi quinae, ut in his, syllabae nectuntur, fortissima Tyn-
daridarum, sed etiam quaternae, cum versus eluditur
Apennino et armamentis et Oreione. quare hoc quoque
vitandum est, ne plurium syllabarum verbis utamur in fine.

Mediis quoque non ea modo cura sit, ut inter se
eohaereant, sed ne pigra, ne longa sint, ne, quod nunc
maxime vitium est, brevium contextu resultent ac sonum
reddant paene puerilium crepitaculorum. nam ut initia
clausulaeque plurimum momenti habent, quotiens incipit
sensus aut desinit, sie in mediis quoque sunt quidam conatus
iique leviter insistunt. currentium pes, etiam si non moratur,
tamen vestigium faeit. itaque non modo membra atque
incisa bene incipere atque cludi decet, sed etiam in iis,
quae non dubie contexta sunt nec respiratione utuntur, illi
velut occulti gradus sint. quis enim dubitet, unum sensum
in hoe et unum spiritum esse? Animadverti, iudices,
omnem aecusatoris orationem in duas divisam esse
partes: tamen et duo prima verba et tria proxima et
deinceps duo rursus ac tria suos quasi numeros habent et
spiritum sustinemus, sieut apud rhythmicos aestimantur,
hae particulae prout sunt graves, acres, lentae, celeres,
remissae, exultantes, proinde id, quod ex illis conficitur,
aut severum aut luxuriosum aut quadratum aut solutum
erit. quaedam etiam clausulae sunt ddiadae atque pendentes,
si relinquantur, sed sequentibus suscipi ae sustineri solent,
eoque facto vitium, quod erat in fine, continuatione emen-
datur, non vult populus Romanus obsoletis crimi-

1 Verr. 5, 27, 70 — 6 Hor. Sat. 1, 1, 100. — 8 Pers. Sat. 1, 95:
Ovid. Met. 27, 226 — ib. 11, 456 — Verg. Aen. 8, 517 — 21 Cic. p.
Cluent. 1, 1. — 32 Verr. 5, 44, 117

8 hoe ed. Gryph. 1534, hic AG. — 9 his ezp. ante verbis Hegius
— 10 se om. A G — 18 crepi'aculorum M a, crepitaculo AG — 18 cludi
Regius, includi AG — 20 velut /Zali, uel AG — sint add. Halm —
24 tria T m. 2. tris AG — et add. Spalding — 25 sic apud rithimnis (aput
rimas A) aestimantur A Q, nostrum. edd. vett., Halm: si capita. QvOtuxóg
aestimantur — 31 continnatione emendatur »os, continuatione mendat G,
continuatio «» mendat A,

65

66

67

68

69

70

71

19

18

14

148 QUINTILIANI INST. OR.

nibus aecusari Verrem durum, si desinas: sed eum
est continuatum iis quae sequuntur, quamquam natura ipsa
divisa sunt 'nova postulat, inaudita desiderat, salvus
est cursus. tut adeas, tantum dabis' male cluderet, nam
et trimetri versus pars ultima est: excipit 'ut eibum
vestitumque intro ferre liceat, tantum': praeceps
adhue firmatur ac sustinetur ultimo (nemo iedusebat.
Versum in oratione fieri multo foedissimum est totum,
sed etiam in parte deforme, utique si pars posterior in
clausula deprehendatur aut rursus prior in ingressu. nam
quod est contra saepe etiam decet, quia et claudit interim
optime prima pars versus, dum intra paucas syllabas, prae-
cipue senarii atque octonari. *'in Africa fuisse' initium
senarii est, primum pro Q. Ligario caput claudit: 'esse
videatur, iam nimis frequens oetonarium inchoat: talia
sunt Demosthenis: z&e& xol záoeig et zücw uiv et totum
paene principium. et ultima versuum initio conveniunt
orationis: 'etsi vereor, iudiees, et 'animadverti,
iudices. sed initia initiis non convenient, u£ T. Livius

75 hexametri exordio coepit: Faecturusne operae pretium

16

sim (nam ita edidit, estque melius, quam quo modo emen-
datur) nec elausulae clausulis, ut Cicero: quo me vertam
neseio, qui trimetri finis est. trimetrum et senarium pro-
miscue dicere lieet: sex enim pedes, tres percussiones habet.
peius cludit finis hexametri, ut Brutus in epistulis: neque
illi malunt habere tutores aut defensores, quam-
quam sciunt plaeuisse Catoni. illi minus sunt notabiles,
quia hoe genus sermoni proximum est. itaque et versus hi
fere exeidunt, quod Brutus ipso componendi durius studio
saepissime facit, non raro Asinius, sed etiam Cicero non-
numquam, ut in principio statim orationis in L. Pisonem:

4 Verr. 5, 45, 118 — 13 p. Lig. 1, 1 — 16 de cor. 1, 1 —
18 Cic. p. Mil. 1, 1 — p. Cluent. 1, 1. — 20 Praef. init. — 22 p. Lig.
1, 1: p. Cluent. 1, 4 — 265 fr. 2 H.

7 ultimo Spalding, ultima libri — 8 Versum Hegius, uerrem AG —
foedissimum Zegius, fid. AQ — 9 utique S, utque AG — 10 rursus
Hegius, uisus AG — nam quod est À in ras., nam quidem G — 15 iam
Burman, nam AG — talia a, alia AG — 16 et add. Halm, xai Spalding
cum edd. vett, — 19 ut add Weidner Crit. scriptt. specimen Colon. 1864,
p. 10. — 28 senarium add. Christ — 26 quamquam sciunt À, quam
eonsceiunt G, quoniam causam sciunt Hal», — ?8 sermoni 7legius, sermonis
AG — 29 quod nos, quos libri.

20

30

10

15

20

30

IX. 4, 71—82. 149

Pro di immortales, qui hic inluxit dies? non minore
autem cura vitandum est quidquid est &vovüuov, quale apud
Sallustium: Falso queritur de natura sua. quamvis
enim vincta sit, tamen soluta videri debet oratio. atqui
Plato, diligentissimus compositionis, in Timaeo prima statim
arte vitare ista non potuit. nam et initium hexametri statim
invenias, et Ánacreontion protinus eolon effieias, et si velis
trimetron, et quod duobus pedibus et parte zevOmwuueoég à
Graecis dicitur, et haec omnia in tribus versibus: et 'l'huey-
didi ózàg fjuudv Kágsg ip&vgoav ex mollissimo rhythmorum
genere excidit.

Sed quia omnem compositionem oratoriam constare
pedibus dixi, aliqua de his quoque: quorum nomina quia
varia traduntur, constituendum est, quo quemque appellemus.
equidem Ciceronem sequar (nam is eminentissimos Grae-
corum est seeutus) excepto quod pes mihi tres syllabas
non videtur excedere, quamquam ille paeane dochmioque,
quorum prior in quattuor, secundus in quinque exeurrit,
utatur. nee tamen ipse dissimulat, quibusdam numeros
videri non pedes, neque immerito: quidquid est enim supra
tres syllabas, id est ex pluribus pedibus. ergo cum eon-
stent quattuor pedes binis, oeto ternis, spondeum longis
duabus, pyrrichium, quem alii pariambum, vocant, brevibus
duabus, iambum brevi longaque, huie contrarium e longa
et brevi choreum, non ut alii, troehaeum nominemus. ex
iis vero, qui ternas syllabas habent, dactylum longa duabus-
que brevibus, huie temporibus parem, sed retro actui
appellari eonstat anapaeston. media inter longas brevis
faciet amphimaeron, sed frequentius eius nomen est cretieus,
longa inter breves amphibrachyn huie contrarium. duabus
longis brevem sequentibus bacchius, totidem longis brevem
praecedentibus palimbaechius erit. tres breves trochaeum,

1 in Pis. 1, 1 — 3 Iug. 1, 1 — 10 1, 8 — 15 Orat. 64 sqq.

2 fvovOpnov edd. vett, enpiomon AG — 4atque AG — 9 versibus
Daniel in ed. Leid., uerbis libri — 12 omnem T m. 2, omne A, omni G —
compositionem add Spa'ding — 13 pedibus add. ed. Camp. — 15 equi-
dem Zump!, et quidem libri — 18 excurrit utatur Hegius, excurri putatur
AG — 22 spondeum T m 2, spondion A Q — 24 duab«s ad. Halm —
30, 31 amphibrachyn ...longis Spalding, amphibrach:os huic ausis longis A,
a&mphibrachys h. contrarius longis edd. vett. — 31 sequentibus... brevem
add. Valla.

11

78

19

80

81

82

83

84

86

8T

88

150 QUINTILIANI INST. OR.

quem tribrachyn diei volunt qui choreo trochaei nomen
imponunt, totidem longae molosson efficient. horum pedum
nullus non in orationem venit, sed quo quique sunt tempo-
ribus pleniores longisque syllabis magis stabiles, hoc
graviorem faciunt orationem, breves celerem ac mobilem.
utrumque locis utile: nam et illud, ubi opus est velocitate,
tardum et segne, et hoe, ubi pondus exigitur, praeceps ac
resultans merito damnetur. sit in hoc quoque aliquid
fortasse momenti, quod et longis longiores et brevibus sunt
breviores syllabae: ut, quamvis neque plus duobus tempo-
ribus neque uno minus habere videantur ideoque in metris
omnes breves omnesque longae inter se ipsae sint pares,
lateat tamen nescio quid, quod supersit aut desit. nam
versuum propria condicio est, ideoque in his quaedam etiam
communes. veritas vero quia patitur aeque brevem esse vel
longam vocalem, eum est sola, quam cum eam consonantes
una pluresve praecedunt, certe in dimensione pedum syllaba,
quae est brevis, insequente alia vel longa vel brevi, quae
tamen duas primas consonantes habeat, fit longa, ut agre-
stem tenui musam: nam 'a' brevis, 'gres' brevis, faciet
tamen longam priorem: dat igitur illi aliquid ex suo tempore.
quo modo, nisi habet plus quam quae brevissima, qualis
ipsa esset detractis consonantibus? nune unum tempus
aecommodat priori et unum accipit a sequente: ita duae
natura breves positione sunt temporum quattuor.

Miror autem in hae opinione doctissimos homines
fuisse, ut alios pedes ita licerent aliosque damnarent,
quasi ullus esset, quem non sit necesse in oratione de-

rehendi. lieet igitur paeana sequatur Ephorus, inventum a
hrasymacho, probatum ab Aristotele, Sectio die ut
temperatos brevibus ac longis, fugiat spondeum et trochaeum,
alterius tarditate nima, alterius celeritate damnata, herous,

qui est idem dactylus, Aristoteli amplior, iambus humilior

videatur, trochaeum ut nimis currentem damnet eique cor-
dacis nomen imponat, eademque dicant Theodeetes aec

19 Verg. Ecl 1, 2 — 83 Arist. Rhet. 3, 8

-— — ———

4 hoc ed. Ald, his libri — 6 longis G — 12 ipsae Spalding, ob-
sessae AG. — 13 quid quod Spalding. quidquid A, quicquid G —
15 quia a, qui AG — 18 vel longa add. Christ — 81 spondeum et
add. ed. Camp. — 39 nimia Halm, etenim A G — 33 humilior Victorius,
humanior libri.

10

20

25

30

95

10

15

25

30

IX. 4, 83— 94. 151

Theophrastus, similia post eos Halicarnasseus Dionysius:
inrumpent etiam ad invitos, nec semper illis heroo aut
paeane suo, quem, quia versum raro facit, maxime laudant,
uti licebit. ut sint tamen aliis alii crebriores, non verba
facient, quae neque augeri nee minui nec sicuti toni modu-
latione produei aut corripi possunt, sed transmutatio et col-
locatio. plerique enim ex commissuris eorum vel divisione
fiunt pedes: quo fit ut isdem verbis alii atque alii versus fiant,
ut memini quendam non ignobilem poetam talem ezarasse:
astra tenet caelum, mare classes, area messem.
hie retrorsum fit sotadeus, itemque e sotadeo exit retro
trimetros:
caput exseruit mobile pinus repetita.

miscendi ergo sunt curandumque ut sint plures, qui placent,
et cireumfusi bonis deteriores lateant. nec vero in litteris
syllabisque natura mutatur, sed refert, quae cum quaque
optime eoeat. plurimum igitur auctoritatis, ut dixi, et pon-
deris habent longae, celeritatis breves: quae si miscentur
quibusdam longis, currunt, si continuantur, exultant. acres
quae ex brevibus ad longas insurgunt, leniores quae a longis
in breves descendunt. optime incipitur a longis, recte ali-
quando a brevibus, ut novum erimen: lenius & duabus
brevibus, ut animadverti iudices, sed hoe pro Cluentio
reete, quia initium eius partitioni simile est, quae celeritate
gaudet. clausula quoque e longis firmissima est, sed venit
et in breves, quamvis habeatur indifferens ultima. neque
enim ego ignoro, in fine pro longa aecipi brevem, quia vi-
detur aliquid vacantis temporis ex eo, quod insequitur,
accedere: aures tamen consulens meas intellego multum re-
ferre, verene longa sit quae cludit, an pro longa. neque
enim tam plenum est dieere ineipientem timere, quam
illud ausus est confiteri atqui si nihil refert, brevis an

29 p. Lig. 1, 1 — 93 p. Claent, 1, 1 — 81 p. Mil, 1, 1 — 32 p.
Lig. 1, 1

2 ad invitos ed. Ald., adiutos A Q — 5 toni add. Christ — 6 pos-
sunt Spalding (A Q), possint alii — 9 non T m. 2, om, AG — talem ex-
arasse Halm, talelarasse Q, taliter lusisse A. — 11 e om. libri — exit
Halm, adm libri — 17, 18 ponderis T m. 2, conderes G, conditurae A in
ras. m. 2 — ?0 longas insurgunt T m. 2, longa sint surgunt A Q — leniores
Regius, leuiores libri — 21 descendunt T m. 2, discedunt AG — 22 a a,
oem. AQ — lenius &à duabus brevibus Z/alm, leuibus AG, leuibus a
duabus /ibri Diomedis — 24 partitioni Hegius, partitionis AG — 26 sed
venit Diomedes, seduent A, secluent Q.

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

152 QUINTILIANI INST. OR.

longa sit ultima, idem pes erit, verum nescio quo modo se-
debit hoc, illud subsistet. quo moti quidam longae ultimae
tria tempora dederunt, ut illud tempus, quod brevis ex
loco accipit, huie quoque accederet. nec solum refert, quis
claudat pes, sed claudentem quis antecedat. retrorsum autem
neque plus tribus, iique si non ternas syllabas habebunt,
repetendi erunt (absit enim poetica observatio), neque minus
duobus: alioqui pes erit, non numerus. potest tamen vel
unus esse dichoreus, si unus est, qui constat e duobus
choreis. itemque paean, qui est ex choreo et pyrrichio,
quem aptum initiis putant, vel contra, qui est e tribus brevi-
bus et longa, cui ducc adsignant: de quibus fere duo-
bus seriptores huius artis loquuntur. alii omnes, n quocum-
que sit loco /onga, temporum quod ad rationem pertinet,
paeanas appellant. est et dochmius, qui fit ex baechio et
iambo vel ex iambo et cretieo, stabilis in elausulis et se-
verus. spondeus quoque, quo plurimum est Demosthenes
usus, non eodem modo semper se habet: optime praecedet
eum creticus, ut in hoe: de qua ego nihil dieam nisi
depellendi eriminis causa. non nihil est, quod supra
dixi multum referre, unone verbo sint duo pedes compre-
hensi an uterque liber. sic enim fit forte *criminis causa,
molle 'archipiratae', mollius, si tribrachys praecedat, *facili-
tates, temeritates'. est enim quoddam ipsa divisione ver-
borum latens tempus, ut in pentametri medio spondeo, qui
nisi alterius verbi fine, alterius initio constat, versum non
effieit. potest, etiam si minus bene, praeponi anapaestus:
muliere non solum nobili, verum etiam nota. cum
anapaestus, et ereticus, iambus quoque, qui est utroque
syllaba minor: praeeedet enim tres longas brevis. sed et
spondeus iambo recte praeponitur: [isdem in] armis fui.
cum spondeus, et baechius: sic enim fiet ultimus dochmius:

19 p. Cael. 13, 31 — 28 ib. 13, 31

4 loco Spaiding, longo AG — 5 claudat pes, sed claudentem
quis nos secundum Spaldingium, quis claudátem quis Q, quis claudat et
quis A — 6 neque Badius, quae AG — 7 absit Badius, sit A G — enim
Spalding, tam A Q — 13 in q. sit loco longa Ha/s, ut q. sint loco A G,
(sint quoque G) — 16 vel ex Rufinus ( Rhet. lat. min. p. 577, 20), uel,
| Án ras. A, uer G. — 18 non... habet Halm, neodem semper per se
habet AG — 19 hoe T m. 2,bac AG — 20 causa non 7lalm, causam
AG — 30 et add. Hegius — 31 isdem in énel. Hegius.

10

20

25

b

10

15

20

25

30

IX. 4. 95 —106. 153

in armis fui. ex iis, quae supra probavi, apparet molosson
quoque clausulae convenire, dum habeat ex quoeumque
pede ante se brevem: illud scimus, ubicumque sunt,
esse pro nobis. minus gravis erit spondeus, praecedentibus
iambo et pyrrichio, ut iudicii Iuniani, et adhue peius
priore paeanem, ut Brute dubitavi, nisi potius hoc esse
volumus daetylum et bacchium. duo spondei non fere se
jungi patiuntur, quae in versu quoque notabilis clausula est,
nisi cum id fieri potest ex tribus quasi membris: cur de
perfugis nostris copias comparat is eontra nos? una
syllaba, duabus, una. ne dactylus quidem spondeo bene
raeponitur, quia finem versus damnamus in fine orationis.

fasehius et claudit et sibi iungitur: venenum timeres,
vel chureum et spondeum ante se amat: ut venenum
timeres. contrarius quoque qui est, eludet, nisi si ultimam
syllabam longam esse volumus, optimeque habebit ante se
molosson: civis Romanus sum, aut baechium: quod hic
potest, nos possemus. sed verius erit claudere choreum
praecedente spondeo, nam hie potius est numerus: /nos
possemus' et *Romanus sum'. elaudet et dichoreus, id
est idem pes sibi ipse iungetur, quo Asiani sunt usi pluri-
mum, cuius exemplum Cicero ponit: patris dictum sapiens
temeritas filii comprobavit. aecipiet ante se choreus et
pyrrichium: omnes prope cives virtute, gloria, digni-
tate superabat. cludet et dactylus, nisi eum observatio
ultimae creticum facit: muliereula nixus in litore. habe-
bit ante se bene creticum et iambum, spondeum male, peius
choreum. eludit amphibrachys: Q. Ligarium in Afriea
fuisse, si non eum malumus esse baechium. non optimus
est trochaeus, si ulla est ultima brevis, quod certe sit ne-
cesse est: alioqui quo modo claudet, qui placet plerisque,
dichoreus? illa observatione ex trochaeo fit anapaestus.
idem trochaeus praecedente longa fit paean, quale est 'si
potero' et *dixit hoc Cicero', *obstat invidia. sed hunc initiis
1 p. Lig.3,9 — 6 p.Cluent.1,1 — 6 Orat. 1,1 — 9 Orat. 66, 223

— 18 p. Cael 14, 38 — 17 Verr. 6, 62, 162 — p. Lig 4,10 —
H E 63, 214 — 24 p. Cael. 14, 34 — 26 Verr. 5, 33, 86 — 28 p.

ig. d,

56 iambo add. Spalding — " ere se Enderlein, ferest G, fere, e
im ras A — S8 notabilis edd. ve!., nobis AG — 9 nisi a, ni A, ne G
— 14 se add. Hegius — 17 civis Romanus Spalding, cibis R G, cibis
reep À — 34 hune Spaiding (a), huc AQ.

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

154 QUINTILIANI INST. OR.

dederunt. cludet et pyrrichius choreo praecedente, nam sic
paean est. sed omnes hi, qui in breves excidunt, minus
erunt stabiles nee alibi fere satis apti, quam ubi cursus
orationis exigitur et clausulis non intersistitur. creticus et
initiis optinus: quod precatus a diis immortalibus
sum, et clausulis: in conspectu populi Romani vomere
postridie. apparet vero, quam jPeA eum praecedant vel
anapaestus vel ille, qui videtur fini aptior, paean. sed et
se ipse sequitur: servare quam plurimos. sic melius
quam choreo praecedente 'quis non turpe duceret?' si
ultima brevis pro longa sit: sed finpgamus sic: non turpe
duceres. sed hic est illud inane, quod dixi: paulum enim
morae damus inter ultimum atque proximum verbum, et
'turpe' illud intervallo quodam producimus: alioqui sit ex-
ultantissimum et trimetri finis: *quis non turpe duceret?' sieut
illud *ore excipere liceret' si iungas, lascivi carminis
est, sed interpunctis quibusdam et tribus quasi initiis fit
punta auetoritatis. nec ego, cum praecedentes pedes posui,
egem dedi, ne alii essent, sed quid fere accideret et quid
in praesentia videretur optimum, ostendi. non quidem optime
est sibi iunctus anapaestos, ut qui sit pentametri finis, vel
rhythmos, qui nomen ab eo traxit: nam ubi libido domi-
natur, innocentiae leve praesidium est: nam synaliphe
facit ut duae ultimae syllabae pro una sonent. melior fiet
praecedente spondeo vel bacchio, ut si idem mutes *leve
innocentiae praesidium est'. non me capit, ut a magnis viris
dissentiam, paean, qui est ex tribus brevibus et longa: nam
est et ipse una plus brevi anapaestos facilitas! et 'agilitas'.
qui quid ita placuerit iis, non video, nisi quod illum fere
probaverunt, quibus loquendi magis quam orandi studium
fuit. nam et ante se brevibus gaudet pyrrichio vel choreo
^mea facilitas, nostra facilitas, ac praecedente spondeo
tamen plane finis est trimetri, eum sit per se quoque. ei
contrarius principiis merito laudatur: nam et primam

5 p. Mur. 1, 1 — 6 Phil, 2, 25, 63 — 9 p. Lig. 12, 38 — 10 PhiL
2, 25. 63 — 16 Verr. 5, 45, 118 — 22 Crassus in Cic. Orat. 65, 219

1 sic Hegius, si G, e/si A. — 8 fini Hegius, fine AG — 9 sic
Regius, sit AG. — 11 sic Badius, si AG. — 19 et add. Spalding —
20 in Regius, ut AQ — non add. Spalding — 28 ipse Hegius, ipsa A G
— 29 qui quid Ha/m, quidquid A G — 30 probaverunt Gesner (A G), pro-
bauerint T m. 2 — 82 mea Badius, neo A (?) G.

5

20

25

10

15

20

25

30

35

IX. 4, 107—118. 155

stabilem et tres celeres habet. tamen hoc quoque meliores
alios puto.
otus vero hie locus non ideo tractatur a nobis, ut
oratio, quae ferri debet ac fluere, dimetiendis pedibus ac
erpendendis syllabis consenescat: nam id cum miseri, tum
in minimis occupati est: neque enim qui se totum in hac
cura consumpserit, potioribus vacabit, si quidem relicto re-
rum pondere ac nitore contempto tesserulas, ut ait Lucilius,
struet et vermiculate inter selexis committet. nonne
ergo refrigeretur sic calor et impetus pereat, ut equorum
cursum delicati minutis passibus frangunt? quasi vero nu-
meri non sint in compositione deprehensi, sicut poema nemo
dubitaverit impetu quodam initio fusum et aurium mensura
et similiter decurrentium spatiorum observatione esse gene-
ratum, mox in eo repertos pedes. satis igitur in hoc nos
componet multa scribendi exercitatio, ut ex tempore etiam
similia fundamus. neque vero tam sunt intuendi pedes quam
universa comprehensio, ut versum facientes totum illum de-
eursum, non sex vel quinque partes, ex quibus constat ver-
sus, adspiciunt: ante enim carmen ortum est quam observatio
carminis, ideoque illud Fauni vatesque canebant. ergo
quem in poemate loeum habet versifieatio, eum in oratione
compositio.

Optime autem de illa iudicant aures, quae plena sen-
tiunt et parum expleta desiderant et fragosis offenduntur et
levibus mulcentur et eontortis excitantur et stabilia probant,
clauda deprehendunt, redundantia ac nimia fastidiunt. ideoque
docti rationem componendi intellegunt, etiam indocti volup-
tatem. quaedam vero tradi arte non possunt. mutandus
est casus, si durius is, quo coeperamus, feratur. num, in
quem transeamus ex quo, praecipi potest? figura laboranti
eompositioni variata saepe suecurrit. quae? cum orationis,
tum etiam sententiae? num praescriptum eius rei ullum est?
occasionibus utendum et cum re praesenti deliberandum
est. iam vero spatia ipsa, quae in hac quidem parte pluri-
mum valent, quod possunt nisi aurium habere iudieium?

271 Enni Ann. v. 22

— M MáÁ————M—À

9 inter Regius, in libri — 12 numeri non Zegiíus, fecerint AQ —
sint om. G. — 13 impetu 7/alm, peritu AG — 25 et add. Badius —
35 est iam Z77alm, etiam A Q.

112

118

114

115

116

117

119

120

121

122

123

156 QUINTILIANI INST. OR.

cur alia paucioribus verbis satis plena vel nimium, alia
pluribus brevia et abscisa sint? cur in cireumduectionibus,
etiam eum sensus finitus est, aliquid tamen loci vacare

videatur? neminem vestrum ignorare arbitror, iudi-
ces, hune per hosce dies sermonem vulgi atque hanc
opinionem populi Romani fuisse. cur 'hosce' potius
quam 'hos'? neque enim erat asperum. rationem fortasse

non reddam, sentiam esse melius. cur non satis sit 'ser-

monem vulgi fuisse'? compositio enim patiebatur: ignorabo,
sed ut audio hoe, animus aceipit plenum sine hac gemina-
tione non esse: ad sensum igitur referenda sunt. d nec qui
satis forte, quid severum, quid iucundum sit, intellegent,
facient quidem natura duce melius quam arte, sed naturae
ipsi ars inerit.

Illud prorsus oratoris, scire ubi quoque genere eom-
positionis sit utendum. ea duplex observatio est: altera,
quae ad pedes refertur, altera, quae ad comprehensiones,
quae effieiuntur ex pedibus. ae de his prius. dicimus igitur
esse incisa, membra, circuitus. incisum, quantum mea
fert opinio, erit sensus non expleto numero conclusus, pleris-
que pars membri. tale est enim, quo Cicero utitur: domus
tibi deerat? at habebas: pecunia superabat? at
egebas. fiunt autem etiam singulis verbis incisa: diximus,
testes dare volumus: incisum est 'diximus'. membrum
autem est sensus numeris conclusus, sed a toto corpore
abruptus et per se nihil efficiens. *o callidos homines
perfectum est, sed remotum a ceteris vim non habet, ut
per se manus et pes et eaput: (o rem excogitatam'.
Er ergo ineipit eorpus esse? cum venit extrema con-
clusio: quem quaeso nostrum fefellit, id vos ita esse
faeturos? quam Cicero brevissimam putat. itaque fere
ineisa et membra mutila sunt et conclusionem utique desi-

4 Cic. Verr. 1, 1, 1 — 21 Orat. 67, 223 — 283, 26, 28, 80 ib.
8 225 ex or. p. Corn, II fr. 2 H.

8 sentiam a, sententiam A (?) G — 9 ignorabo Gesner (A G), igno-
rabam T — 10 ut T m. 2, iti AG — 11 ad sensum a, adsensus
AG — necquis A Q, et si qui non s. Halm — 12 sit T m. 2, siot AG
— 18 quae ipsae Diomedes — 18 dicimus Spa/ding, diximus AG —
25 numeris Hegius, membris AG — $80 quaeso Cic. Orat. 67, 225 et
Rufinus Rhet. min. p. 5679, 85, quasi AG. — 32 mutila. Chris£, mixta
AG, multa codd Diomedis.

10

20

30

10

20

25

30

IX. 4, 119—180. 157

derant. periodo plurima nomina dat Cicero: ambitum, cir-
cuitum, comprehensionem, continuationem, circumscriptio-
nem. genera eius duo sunt: alterum simplex, cum sensus
unus longiore ambitu cireumducitur, alterum, quod constat
membris incisisque, plures sensus habet: aderat ianitor
carceris, carnifex praetoris, reliqua. habet periodos
membra minimum duo. medius numerus videtur quattuor,
sed recipit frequenter et plura. modus eius a Cicerone aut
quattuor senariis versibus aut ipsius spiritus modo terminatur.

raestare debet, ut sensum concludat: sit aperta, ut intel-
fort possit, non immodica, ut memoria contineri. membrum
longius iusto tardum, brevius ?nstabile est. ubicumque acriter
erit et instanter e£ pugnaciter dicendum, membratim caesim-
que dieemus, nam hoc in oratione plurimum valet adeoque
rebus aecommodanda compositio, ut asperis asperos etiam
numeros adhiberi oporteat et cum dicente aeque audientem
inhorreseere. membratim plerumque narrabimus, aut ipsas
periodos maioribus intervallis et velut laxioribus nodis re-
solvemus, exceptis quae non docendi gratia, sed ornandi
narrantur, ut in Verrem Proserpinae raptus: haec enim lenis
et fluens contextus decet. periodos apta prooemiis maiorum
causarum, ubi sollicitudine, commendatione, miseratione res
eget, item communibus locis et in omni amplifieatione, sed
poscitur tum austera, si accuses, tum fusa, si laudes. multum
et in epilogis pollet. totum autem hoc adhibendum est, quod
sit amplius eompositionis genus, eum iudex non solum rem
tenet, sed etiam captus est oratione et se eredit actori et
voluptate iam dueitur. historia non tafh finitos numeros
quam orbem quendam contextumque desiderat. namque
omnia eius membra conexa sunt et, quoniam lubrica est,
hae et iae fluit, ut homines, qui manibus invicem ad-
prehensis gradum firmant, continent et continentur. demon-

———

1 Orat. 61, 20 — 5 Verr. 5, 45, 118 — 90 cf. ib. 4, 48

5 incisisque .. . habet nos, (que S, quod A Q, habet a, habent A G)
— 7 minimum Zegius minime AG — 9 terminatur Reyius (A G), ter-
minatus S — 12 brevius instabile Badius, breuium stabile A.) G. —
13 et add Halm — 15 accommodanda JZegius accommodata AQ —
16 dicente aeque a, dicentem atque AQ — 20 haec Hegius, hic AQ —
34 poacitur Hegius, poscit A, possit G. — 97 actori et uoluptate T m. 2,
auctori et volup:ati AG. — 29 orbem Zegius, obrem AG — 31 est...
fluit noe secundum Spaldingium, est ac fuit A, et hac fl. Q, et hac et
bac fl. T.

124

125

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

158 QUINTILIANI INST. OR.

strativum genus omne fusiores habet liberioresque numeros,
iudiciale et contionale ut materia varium est, sic etiam
ipsa collocatione verborum.

Ubi iam nobis pars ex duabus, quas modo fecimus,.

secunda tractanda est. nam quis dubitat alia lenius, alia
concitatius, alia sublimius, alia pugnacius, alia ornatius, alia
gracilius esse dicenda? gravibus, sublimibus, ornatis longas
magis syllabas convenire? ita ut lenia spatium, sublimia et
ornata elaritatem quoque vocalium poscant: his contraria
magis gaudere brevibus, argumenta, partitiones, iocos et
quidquid est sermoni magis simile? itaque componemus
prooemium varie atque ut sensus eius postulabit. neque
enim accesserim Celso, qui unam quandam huic parti for-
mam dedit et optimam compositionem esse prooemii, ut est
apud Asinium, dixit: si, Caesar, ex omnibus mortali-
bus, qui sunt aec fuerunt, posset huie causae dis-
ceptator legi, non quisquam te potius optandus
nobis fuit: non quia negem hoc bene esse compositum,
sed quia legem hanc esse componendi in omnibus principiis
recusem. nam iudicis animus varie praeparatur: tum mise-
rabiles esse volumus, tum modesti, tum aeres, tum graves,
tum blandi, tum flectere, tum ad diligentiam hortari. haec
ut sunt diversa natura, ita dissimilem componendi quoque
rationem desiderant. an similibus Cicero usus est numeris
in exordio pro Milone, pro Cluentio, pro Ligario? narratio
fere tardiores atque, ut sic dixerim, modestiores desiderat
pedes ez omnibus maxime mixtos. nam et verbis, ut saepius
pressa est, ita interim insurgit, sed docere et infigere animis
res semper cupit, quod minime festinantium opus est. ac
mihi videtur tota narratio constare longioribus membris,
brevioribus periodis. argumenta acria et citata pedibus
quoque ad hane naturam accommodatis utentur, non famen
ita, ut trochaeis quoque celeria quidem, sed sine viribus
sint, verum iis, qui sunt brevibus longisque mixti, non
tamen plures longas quam breves habent. illa sublimia
spatiosas clarasque voces habent, amant amplitudinem

10 gaudere Spa/ding, laudere AG — partitione A! G, partitionem
Goth. et Voss, 2 — iocos et edd. vett., loco sed AG — 12 postilnabit T m. 2,
postulauit A Q — 18 hoc bene Regius, h. aut b. AG — 27 ex Spa/ding, et
AG — 32 accommodatis S, commodatis G — non tamen edd. v.tt.,
nondum lihri dum non Burman — 33 trochaeis... sint Halm, troceisque
celeria quidem sed sine uirib.s sunt G. — 35 habent 77alm, habentia G.

16

15

20

80

35

10

15

20

25

80

IX. 4, 181—140. 159

daetyli quoque ae paeanis, etiam si maiore ex parte syllabis
brevibus, temporibus tamen satis pleni. aspera contra iam-
bis maxime concitanfur, non solum quod sunt e duabus
modo syllabis eoque frequentiorem quasi pulsum habent,
quae res lenitati contraria est, sed etiam quod omnibus
pedibus insurgunt et a brevibus in longas nituntur et cre-
scunt, ideoque meliores choreis, qui ab longis in breves
eadunt. submissa, qualia in epilogis sunt, lentas et ipsa, sed
minus exclamantes exigunt.

Vult esse Celsus aliquam et superbiorem compositionem,
quam equidem si scirem, non docerem: sed sit necesse est
tarda et supina, verum nisi ex verbis atque sententiis. per
se si id quaeritur, satis odiosa esse non poterit.

Denique, ut semel finiam, sic fere componendum, quo
modo pronuntiandum erit. an non in prooemiis plerumque
submissz, nisi eum in aecusatione concitandus est iudex aut
aliqua indignatione eomplendus, in narratione pleni atque
expressi, in argumentis citati atque ipso etiam motu celeres
sumus? [ut] in locis ae descriptionibus fusi ac fluentes, in
epilogis plerumque deiecti et infraeti? atqui corporis quo-
que motui sunt sua quaedam tempora, et ad signandos pedes
non minus saltationi quam modulationibus adhibetur musica
ratio numerorum. quid? non vox et gestus accommodatur
naturae ipsarum, de quibus dicimus, rerum? quo minus id
mirere in pedibus orationis, eum debeant sublimia ingredi,
lenia duci, aeria currere, delicata fluere. itaque tragoediae,
ubi necesse est, adfectamus etiam tumorem ex spondeis
atque iambis, quibus maxime continetur:

en impero Argis, scéptra mihi liquit Pelops.
at ille comicus aeque senarius, quem trochaicum vocant,
pluribus ehoreis, qui trochaei ab aliis dicuntur, pyrrichiis-

29 Trag. inc. fr. LV R

mena n a t

1 maiore ed. Camp., maior libri — 8 concitantur Regius, concitatus
G — 8 sunt Spalding (G), sit L. — ipsa sed Hegius, ipsas et GQ —
10 superbiorem Spalding. superiorem Q — 11 equidem Badius, et quidem G
— si scirem m. d. Spalding, siscireno docerem G — 15 an non ed. Camp.,
ate non G — 16 summissi ZHegius, summis G — 19 ut incl Spalding
— 2| motui sunt Spalding, motus G — ad signandos Halm, adsignos G
— 928 gestus Burman, cestus G. — 324 naturae Badius, natura AQ —
26 mirere Spalding, inire Q — 28 quibus add. Spalding — 99 en impero
Argis Turnebus, enim peroargis Q.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol II. 11

137

138

139

140

141

143

143

144

145

146

117

160 QUINTILIANI INST. OR.

que decurrit, sed quantum accipit celeritatis, tantum gravi-
tatis amittit:
quid igitur faciam? non eam ne nune quidem?
aspera vero et malediea, wt dixi, etiam in carmine iambis
grassantur:
quis hoe potest videre, quis potest pati,
nisi impudicus et vorax et aleo?

in universum autem, si sit necesse, duram potius atque
asperam compositionem malim esse quam effeminatam et
enervem, qualis apud multos, et cotidie magis, lascivissimis
syntonorum modis saltat. ac ne tam bona quidem ulla erit,
ut debeat esse continua et in eosdem semper pedes ire.
nam et versificandi genus est unam legem omnibus sermoni-
bus dare, et id cum manifestae adfectationis est, cuius rei
maxime cavenda suspicio est, tum etiam taedium ex simili-
tudine ac satietatem creat, quoque est dulcius, magis perdit
amittitque et fidem et adfectus motusque omnes, qui est
in hae eura deprehensus. nec potest ei credere aut propter
eum dolere et irasci iudex, cui putat hoe vacare. ideoque
interim quaedam quasi solvenda de industria sunt, et qui-
dem illa maximi laboris, ne laborata videantur. sed neque
longioribus quam oportet, hyperbatis eompositioni serviamus,
ne quae eius rei gratia fecerimus propter eam fecisse
videamur, et certe nullum aptum atque idoneum verbum
permutemus gratia levitatis. neque enim ullum erit tam
diffieile, quod non commode inseri possit, nisi quod in
evitandis eius modi verbis non decorem compositionis quae-
rimus, sed facilitatem. non tamen mirabor, Latinos magis in-
dulsisse compositioni quam Atticos, cum minus in verbis habe-
ant severitatis et gratiae, nec vitium duxerim, si Cicero a De-
mosthene paulum in hac parte descivit. sed quae sit diífe-
rentia nostri Graeeique sermonis explicabit summus liber.

Compositio (nam finem imponere egresso destinatum
modum volumini festino) debet esse honesta, iucunda, varia.
eius tres partes: ordo, coniunctio, numerus, ratio in adiec-

9 Terent. Eun, 1, 1, 1 — 6 Catull. 29, 1

4 malediea ut edd. vei, masle dicunt G — 14 m. adfec-
tationis est Spa/ding, manifeste adfectatione G — 17 amittitque Zegius,
atque G — 20 et quidem Spalding, quidam G — 29 cum minus G. Meyer
quominus G — 30 severitatis Spalding, ueritatis G, veneris L Müller.

26

30

35

IX. 4, 141—147. 161

tione, detraetione, mutatione: usus pro natura rerum, quas
dicimus: eura ifa magna, ut sentiendi atque eloquendi prior
sit: dissimulatio curae praecipua, ut numer? sponte fluxisse,
non arcessiti et coacti esse videantur.

2 cura ita magna Christ, cura idamagna Q corr., cura rerungna G
ut vid tur — eloquendi Spa/ding, lo,uendi Q — 3 ut...arcessiti Regius,
ut nnmerü spondet flexisse arcessisse non arcessiti G, fluxisse ac venisse
Gertz.

11*

1

LIBER DECIMUS.

—— —

De copia

verborum.

I. Sed haec eloquendi praecepta, sicut cognitioni sunt
necessaria, ita non satis a vim dieendi valent, nisi illis
firma quaedam facilitas, quae apud Graecos && nominatur,
accesserit: ad quam scribendo plus an legendo an dicendo
conferatur, solere quaeri scio. quod esset diligentius nobis
examinandum, si qualibet earum rerum possemus una esse
contenti. verum ita sunt inter se conexa et indiscreta omnia,
ut, si quid ex his defuerit, frustra sit in ceteris laboratum.
nam neque solida atque robusta fuerit umquam eloquentia,
nisi multo stilo vires acceperit, et citra lectionis exemplum
labor ille carens rectore fluitabit, et qui sciet, quo quaeque
sint modo dicenda, nisi tamquam in procinetu paratamque
ad omnis casus habuerit eloquentiam, velut clausis thesauris
ineubabit. non autem ut quidquid praecipue necessarium
est, sic ad effieiendum oratorem maximi protinus erit mo-
menti. nam certe, cum sit in eloquendo positum oratoris
officium, dicere ante omnia necesse est atque hine initium
eius artis fuisse manifestum est, proximum deinde imitatio
est, novissimum scribendi quoque diligentia. sed ut perveniri
ad summa nisi ex principiis non potest, ita procedente iam
opere etiam minima incipiunt esse quae prima sunt. verum

8 cognitioni Goth., cogitationi G — 5 firma quaedam Regius, forma qua-
dam Q — ££ig ed. Colon, ex his G — * conferatur ed. Colon., conferuntur
G — 8 examinandum ed. Colon., examinandum citra G — 9 sunt] sint G. —
13 fluitabit et qui nos (fluitabit, etiam qui ed. Colon.), fluuit autem qui G
— quo quaeque S, quae quoque G — 19 necesse add. Schoel Mus.
Hhen. XXXIV. p. 81 — 20 proximum...diligentia Halm, proximam d.
inimitationem nouissimam s, q. diligentia G — 23 etiam Osann, inm /ibri.

20

10

15

20

25

30

X. 1, 1—9. 163

nos non, quomodo sit instituendus orator, hoe loco dicimus
(nam id quidem aut satis aut certe uti potuimus dietum est),
sed athleta, qui omnes iam perdidicerit a praeceptore nu-
meros, quo genere exercitationis ad certamina praeparandus
sit. igitur eum, qui res invenire et disponere sciet, verba
quoque et eligendi et conlocandi rationem perceperit, in-
struamus, qua ratione quod didicerit facere quam optime,
quam facillime possit.

Non ergo dubium est, quin ei velut opes sint quaedam
parandae, quibus uti, ubieumque desideratum erit, possit:
eae constant copia rerum ac verborum. sed res propriae
sunt cuiusque causae aut paucis communes, verba in univer-
sas paranda: quae si rebus singulis essent singula, minorem
curam postularent: nam cuncta sese cum ipsis protinus rebus
offerrent. sed cum sint aliis alia aut magis propria aut
magis ornata aut plus efficientia aut melius sonantia, debent
esse non solum nota omnia, sed in promptu atque, ut ita
dicam, in conspectu, ut, cum se iudicio dicentis ostenderint,
facilis ex his optimorum sit electio. et quae idem signifi-
earent solitos scio ediscere, quo facilius et occurreret unum
ex pluribus, et, eum essent usi aliquo, si breve intra spatium
rursus desideraretur, effugiendae repetitionis gratia sumerent
aliud, quo idem intellegi posset. quod cum est puerile et
euiusdam infelieis operae, tum etiam utile parum: turbam
tantum modo congregat, ex qua sine discrimine occupet pro-
xinum quodque.

Nobis autem copia cum iudicio paranda est vim orandi,
non circulatoriam volubiliaitém spectantibus. id autem con-
sequemur optima legendo atque audiendo: non enim solum
nomina ipsa rerum cognoscemus hac cura, sed quod quo-
que loco sit aptissimum. omnibus enim fere verbis praeter
pauca, quae sunt parum verecunda, in oratione locus est.
nam scriptores quidem iamborum veterisque comoediae

8, 4 numeros quo ed. Colon., numuro quae G — 7 qua ratione ed.
Colon. (qua exercitatione Hirt in Z. f. Gymnasialwesen 1882, p. 313), qua
in oratione libri — didicerit Zumpt, (didicit ed. Colon., dicere Q —
9 non edd. vee/t, num libri — 10, 11 possit ... copia ed. Basil 1529,
positae constantia copia G — 13 rebus AHegius, in rebus G — 19 signifi-
carentur G — ?0 scio add. Badius — 21 essent usi ed. Colon., esset
usui G — 23 quo ed. vett, ut videtur, quod G. — 24, 925 turbam tantum-
modo Halm, turbamtum modo G — 28, 29 consequemur Hegius, conse-
quimur G — 31 fere verbis Badius, ferebis vel G.

b

6

10

-—
€»

-—
|?

13

14

15

164 QUINTILIANI INST. OR.

etiam in illis saepe laudantur, sed nobis nostrum opus
intueri sat est. omnia verba, exceptis de quibus dixi, sunt
alicubi optima: nam et humilibus interim et vulgaribus est
opus, et quae nitidiore in parte videntur sordida, ubi res
poseit, proprie dicuntur. haec ut sciamus atque eorum non
signifieationem modo, sed formas etiam mensurasque nori-
mus, ut, phis e erunt posita, conveniant, nisi multa
lectione atque auditione adsequi nullo modo possumus, cum
omnem sermonem auribus primum accipiamus. propter quod
infantes à mutis nutricibus iussu regum in s0 itulline edu-
cati, etiam si verba quaedam emisisse traduntur, tamen
loquendi facultate caruerunt. sunt autem alia huius naturae,
ut idem pluribus vocibus declarent, ita ut nihil significa-
tionis, quo potius utaris, intersit, ut 'ensis' et *gladius', alia
vero, etiam si propria rerum aliquarum sint nomina, rgo-
z:xüg quasi tamen ad eundem intellectum feruntur, ut
ferrum" et mucro nam per abusionem sicarios etiam
omnes vocamus, qui caedem telo quocumque commiserunt.
alia eireuitu verborum plurium ostendimus, quale est et
pressi copia lactis. plurima vero mutatione figuramus:
scio (non ignoro' et 'non me fugit! et (non me praeterit! et
*quis nescit?" et *nemini dubium est'. sed etiam ex proximo
mutuari licet. nam et 'intellego' et /sentio' et '*video' saepe
idem valent quod 'scio'. quorum nobis ubertatem ac divitias
dabit leetio, ut non solum quo modo occurrent, sed etiam
quo modo oportet utamur. non semper enim haec inter se
idem faciunt, nec sicut de intellectu animi recte dixerim
fvideo', ita de visu oculorum *'intellego', nec ut 'muero'
gladium, sic mucronem 'gladius' ostendit. sed ut copia
verborum sie paratur, ita non verborum tantum gratia
legendum vel audiendum est. nam omnium, quaecumque
docemus, hoc sunt exempla potentiora etiam ipsis quae
traduntur artibus, cum eo qui discit perductus est, ut
intellegere ea sine demonstrante et sequi iam suis viribus
possit, quia, quae doctor praecepit, orator ostendit.

20 Verg. Ecl. 1, 81

-— MÀ —À

2 intueri ed. Colon., it in ueteri Q — 4 quae nitidiore ed. Colon.,
quaetidiorem Q — 14, 15 alia vero Frotscher, aliaue Q. — 16 quasi t.
edd. vett., quare tà G — 30 paratur ed. Colon., paratus G. — 32 hoc
Hegius, haec libri — 34 iam] viam Hid.

25

80

35

10

15

20

25

30

35

X. 1, 10— 22. 165

Alia vero audientes, alia legentes magis adiuvant. ex-
citat qui dieit spiritu ipso, nec [imagine] ambitu rerum, sed
rebus incendit. vivunt omnia enim et moventur, excipi-
inusque nova illa velut nascentia cum favore ac sollicitu-
dine. nee fortuna modo iudicii, sed etiam ipsorum, qui
orant perieulo adficimur. praeter haee vox, actio decora,
accommodata, ut quisque locus postulabit, pronuntiandi
vel potentissima in dicendo ratio et, ut semel dicam, pariter
omnia docent. in lectione certius iudicium, quod audienti
frequenter aut suus cuique favor aut ille laudantium clamor
extorquet. pudet enim dissentire, et velut tacita quadam
vereeundia inhibemur plus nobis credere, cum interim et
vitiosa pluribus placeant, et a conrogatis laudentur etiam
kien non placent. sed e contrario quoque accidit, ut optime

ietis gratiam prava iudicia non referant. lectio libera est

nee uf actionis impetus transeurrit, sed repetere saepius
licet, sive dubites sive memoriae penitus adfigere velis.
repetamus autem et retractemus et, ut cibos mansos ac
pers liquefactos demittimus, quo facilius digerantur, ita
eetio non cruda, sed multa :teratione mollita et velut con-
fecta memoriae imitationique tradatur.

Ace diu non nisi optimus quisque et qui credentem
sibi minime fallat legendus est, sed diligenter ac paene ad
scribendi sollicitudinem, nec per partes modo scrutanda
omnia, sed perlectus liber utique ex integro resumendus,
praecipueque oratio, cuius virtutes frequenter ex industria
quoque oceultantur. saepe enim praeparat, dissimulat,
insidiatur orator, eaque in prima parte actionis dicit, quae
sunt in summa profutura. itaque suo loco minus placent,
adhue nobis quare dicta sint ignorantibus, ideoque erunt
cognitis omnibus repetenda. illud vero utilissimum, nosse
eas causas, quarum orationes in manus sumpserimus, et
quon continget, utrimque habitas legere actiones: ut

emosthenis et Aeschinis inter se contrarias, et Servi
Sulpiei atque Messalae, quorum alter pro Aufidia, contra
dixit alter, et Pollionis et Cassi reo Asprenate aliasque

2 imazine inel, Becher et Schoell — ' accommodata ut ed. Colon.,
commodat aut G — 11 velut ed. Colon, illud G — 13 placeant...]lau-
dentur Hegius, placent, ..laudetur G. — 14 e add. edd. vett. — 16 ut
add, Halm — 18 retractemus Spalding, tractemus G — 19 demittimus
Badius, dim. G — 90 iteratione edd. vett, altercatione G — 27, 28 dissi-
mulat... eaque ed. Colon., dissimulatim insidiatus orator atque Q.

16

20

21

29

924

25

21

28

166 QUINTILIANI INST. OR.

plurimas. [quin] etiam si minus pares videbuntur aliquae,
tamen ad cognoscendam litium quaestionem recte requi-
rentur, ut contra Ciceronis orationes Tuberonis in Ligarium
et Hortensi pro Verre. quin etiam easdem causas ut
ues m egerit utile erit scire. nam de domo Ciceronis dixit

alidius et pro Milone orationem Brutus exercitationis gratia
scripsit, etiam si egisse eum Cornelius Celsus falso existimat,
et Pollio et Messala defenderunt eosdem, et nobis pueris
insignes pro Voluseno Catulo Domiti Afri, Crispi Passieni,
Decimi Laeli orationes ferebantur. neque id statim legenti
persuasum sit, omnia, quae optimi auctores dixerint, utique
esse perfecta. nam et labuntur aliquando et óneri cedunt
et indulgent ingeniorum suorum voluptati, nec semper in-
tendunt animum, nonnumquam fatigantur, eum Ciceroni
dormitare interim Demosthenes, Horatio vero etiam Homerus
ipse videatur. summi enim sunt, homines tamen, acciditque
his, qui, quidquid apud illos reppererunt, dicendi legem
putant, ut deteriora imitentur (id enim est facilius) ae se
abunde similes putent, si vitia magnorum consequantur.
modesto tamen et cireumspecto iudicio de tantis viris pro-
nuntiandum est, ne, quod plerisque accidit, damnent quae
non intellegunt. ac si necesse est in alteram errare partem,
omnia eorum legentibus placere quam multa displicere
maluerim.

Plurimum dicit oratori eonferre Theophrastus lectio-
nem poetarum multique eius iudicium sequuntur, de
immerito. namque ab his in rebus spiritus et in verbis
sublimitas et in adfectibus motus omnis et in personis
decor petitur, praecipueque velut attrita cotidiano actu
forensi ingenia optime rerum talium blanditia reparantur,
ideoque in hae lectione Cicero requiescendum putat. memi-
nerimus tamen, non per omnia poetas esse oratori sequen-
dos nec libertate verborum nec licentia figurarum: poeticam
ostentationi comparatam et praeter id, quod solam petit
voluptatem eamque etiam fingendo non falsa modo, sed
etiam quaedam ineredibilia sectatur, patrocinio quoque

14 Orat. 29, 104 — 15 Art. poet, 359 — 31 p. Arch. 6

-—— €

1 quin del. Eussner in Ann. phil. 1885, p. 616 — 4 quin Regius,
quis libri — 4, 5 ut quisque egerit ed. Colon. utrisque Q — 5 utile add.
ed. Aid., fort. non inutile — 11 optimi Sarpe, omi G — 38 poeticam o.
comparatam JSchoell genus o. comparatum Q.

5

20

25

30

35

10

15

20

25

30

85

X. 1, 28 - 44. 167

aliquo iuvari: quod adligata ad certam pedum necessitatem
non semper uti propriis possit, sed depulsa recta via neces-
sario ad eloquendi quaedam deverticula confugiat, nec
mutare quaedam modo verba, sed extendere, conripere,
convertere, dividere cogatur: nos vero armatos stare in
acie et summis de rebus decernere et ad victoriam niti.
neque ego arma squalere situ ae rubigine velim, sed
fulgorem in ?is esse qui terreat, qualis est ferri, quo mens
simul visusque praestringitur, non qualis auri argentique,
imbellis et potius habenti periculosus.

Historia quoque alere oratorem quodam uberi iucun-
doque suco potest, verum et ipsa sie est legenda, ut sciamus,
plerasque eius virtutes oratori esse vitandas. est enim
proxima poetis et quodam modo carmen solutum, et scribitur
ad narrandum, non ad probandum, totumque opus non ad
acetum rei pugnamque praesentem, sed ad memoriam poste-
ritatis et ingenii famam componitur: ideoque et verbis
remotioribus et liberioribus figuris narrandi taedium evitat.
itaque, ut dixi, neque illa Sallustiana brevitas, qua nihil
apud aures vacuas atque eruditas potest esse perfectius,
apud occupatum variis cogitationibus iudicem et saepius
ineruditum captanda nobis est, neque illa Livi lactea
ubertas satis docebit eum, qui non speciem expositionis,
sed fidem quaerit. adde quod M. Tullius ne Thucydiden
de aut Xenophontem utiles oratori putat, quamquam
ilum bellieum eanere, huius ore Musas esse locutas
existimet. licet tamen nobis in digressionibus uti vel histo-
rieo nonnumquam nitore, dum in his, de quibus erit quaestio,
meminerimus, non athletarum toris, sed militum lacertis
opus esse, nee versicolorem illam, qua Demetrius Phalereus
dicebatur uti, vestem bene ad forensem pulverem facere.
est et alius ex historiis usus et is quidem maximus, sed
non ad praesentem pertinens locum, ex cognitione rerum
exemplorumque, quibus in primis instruetus esse debet
orator, ne omnia testimonia expectet a litigatore, sed

26 Orat. 12, 39 — ib. 19, 62

7 squalere AHegius, squalore G — 8 fulgorem ... qui Herzog (ful-
gorem inesse qui ed. Colon.), fulgore nimis sequi G — !1 uberi Spaldins,
moueri G — 14 sol. est et G — 21 adde quod Regius, audeo quia G, quid
«uod Becher — ne Badius, nec libri —— 30 opus add, Spalding — 95 ne
Badius, nec Q.

80

31

83

34

86

87

88

89

40

41

168 QUINTILIANI INST. OR.

pleraque ex vetustate diligenter sibi cognita sumat, hoc
potentiora, quod ea sola criminibus odii et gratiae vacant.
A philosophorum vero lectione ut essent multa nobis
petenda, vitio factum est oratorum, qui quidem illis optima
sui operis parte cesserunt. nam et de iustis, honestis, uti-
libus iisque quae sunt istis contraria, et de rebus divinis
maxime dicunt et argumentantur acriter jStoici, et alter-
cationibus atque interrogationibus oratorem futurum optime
Socratiei praeparant. sed his quoque adhibendum est simile
iudicium, ut etiam cum in rebus versemur isdem, non
tamen eandem esse condicionem sciamus litium ac dispu-
tationum, fori et auditorii, praeceptorum et periculorum.
Credo exaeturos plerosque, cum tantum esse utilitatis

in legendo iudicemus, ut id quoque adiungamus operi, qui
sint legendi et Ep in auctore quoque praecipua virtus. sed
pos singulos infiniti fuerit operis. quippe cum in
ruto M. Tullius tot milibus versuum de Hlomanis tantum
oratoribus loquatur et tamen de omnibus aetatis suae,
quibuscum vivebat, exceptis Caesare atque Marcello, silen-
tium egerit: quis erit modus, si et illos et qui postea
fuerunt et Graecos omnes persequamur [et philosophos]?
fuit igitur brevitas illa tutissima, quae est apud Livium in
epistula ad filium scripta, legendos Demosthenen atque
Ciceronem, tum ita, ut quisque esset Demostheni
et Cieeroni simillimus. non est dissimulanda nostri
quoque iudicii summa. paucos enim vel potius vix ullum
ex his, qui vetustatem pertulerunt, existimo posse jii
quin iudicium adhibentibus adlaturus sit utilitatis aliquid,
cum se Cieero ab illis quoque vetustissimis auctoribus,
ingeniosis quidem, sed arte carentibus, plurimum fateatur
adiutum. nec multo aliud de novis sentio: quotus enim
quisque inveniri tam demens potesé, qui ne minima quidem
alieutus certe fiducia partis memoriam posteritatis sper&-
verit? qui si quis est, intra primos statim versus depre-
hendetur et citius nos dimittet, quam ut eius nobis magno

2 gratiae Hegius, gratia G — 5 cesserunt BHegius, censenter Q —
! Btoici addidi — 15 sint legendi et mos, sint legendi ed.
Colon. sint G. — 19 quibuscum vivebat ed. Aid. quidqui conuiuebit G
— ?1 persequamur add. Jjegius -. et philosophos incl. Fr. Schmidt in ed.
Halmii — ?8 quin Obrecht, qui libri — 31 novis Obrecht, nobis libri —
81, 52 quotus... potest ed. Colon., quot enim quisque in ueritate tumens

potensque G.

10

15

20

25

30

10

15

20

25

30

X. 1, 35—47. 169

temporis detrimento constet experimentum. sed non quid-
quid ad aliquam partem scientiae pertinet, protinus ad
faciendam etiam phrasin, de qua loquimur, accommodatum.
Verum antequam de singulis loquar, pauca in univer-
sum de varietate opinionum dicenda sunt. nam quidam
solos veteres legendos putant neque in ullis aliis esse natu-
ralem eloquentiam et robur viris dignum arbitrantur, alios
recens haec lascivia delieiaeque et omnia ad voluptatem
mulitudinis imperitae composita delectant. ipsorum etiam,
qui rectum dicendi genus sequi volunt, alii pressa demum
et tenuia et quae minimum ab usu cotidiano recedant, sana
et vere Áttiea putant, quosdam elatior ingenii vis et magis
concitata et plena spiritus capit, sunt etiam lenis et nitidi
et compositi generis non pauci amatores. de qua differentia
disseram diligentius, eum de genere dicendi quaerendum
erit: interim summatim, quid et a qua lectione petere pos-
sint, qui confirmare facultatem dicendi volent, attingam:
aucos (sunt enim eminentissimi) excerpere in animo est.
acile est autem studiosis, qui sint his similes, iudicare, ne
quisquam queratur, omissos forte aliquos, qwos ipse valde
probet: fateor enim plures legendos esse quam qui a me
nominabuntur. sed nune genera ipsa leetionum, quae prae-
eipue eonvenire intendentibus, ut oratores fiant, existimem,
dins ev
gitur, ut Aratus ab Iove incipiendum putat, ita nos
rite coepturi ab Homero videmur. hie enim, quem ad
modum ex Oceano dicit ipse amnium fontiumque cursus
initium capere, omnibus eloquentiae partibus exemplum et
ortum dedit. hune nemo in magnis rebus sublimitate, in
parvis proprietate superaverit. idem laetus ac pressus, iu-
cundus et gravis, tum copia tum brevitate mirabilis, nec
poetica modo, sed oratoria virtute eminentissimus. nam ut
de laudibus, exhortationibus, consolationibus taceam, nonne

25 Arati Phaen. 1 — 27 IL. 21, 196

2, 8 ad faciendam etiam pbrasin edd., ad faciendam affarisin L, ad
farisin Q — 4 loquar add. edd. vett., om. G m. 1 — 9 ipsorum Spalding,

ipso G — 11 tenuia et quae ed. Colon. tenui atque Q — 13 levis
G. Meyer — 16 summatim quid et edd., summatim quid ed, Colon., sumat
et G. — 18 sunt enim L, enim sunt Q — 19 his similes mos, hi simi-

libus Q. — 20 quos add. edd. vett. — 21 plures edd., plurimis Q. —
27 omnium add. Osann ante amnium,

42

43

44

45

46

47

48

49

50

5

be

52

53

54

170 QUINTILIANI INST. OR.

vel nonus liber, quo missa ad Achillen legatio continetur,
vel in primo inter duces illa contentio vel dictae in secundo
sententiae omnes litium ac consiliorum explicant artes? ad-
feetus quidem vel illos mites vel hos concitatos nemo erit
tam indoetus, qui non in sua potestate hune auctorem ha-
buisse fateatur. age vero, non utriusque operis sui ingressu
in paucissimis versibus legem prooemiorum non dico serva-
vit, sed eonstituit? nam benevolum auditorem invocatione
dearum, quas praesidere vatibus creditum est, et intentum
proposita rerum magnitudine et docilem summa celeriter
comprehensa facit. narrare vero quis brevius quam qui mortem
nuntiat Patrocli, quis significantius potest quam qui Cure-
tum Aetolorumque proelium exponit? iam y piri
amplificationes, exempla, digressus, signa rerum et argu-
menta ceteraque genera probandi ac refutandi sunt ita multa,
ut etiam qui de artibus scripserunt plurima earum rerum
testimonia ab hoec poeta petant. nam epilogus quidem quis
umquam poterit illis Priami rogantis Achillen precibus ae-
quari? quid? in verbis, sententiis, figuris, dispositione totius
operis nonne humani ingenii modum excedit? ut magni sit
virtutes eius non aemulatione, quod fieri non potest, sed
intelleetu sequi. verum hic omnes sine dubio et in omni
genere eloquentiae procul a se reliquit, epicos tamen prae-
cipue, videlieet quia clarissima in materia simili comparatio
est. raro adsurgit Hesiodus magnaque pars eius in nomi-
nibus est occupata, tamen utiles circa praecepta sententiae
levitasque verborum et compositionis probabilis, daturque
ei pala in illo medio genere dicendi. contra in Anti-
macho vis et gravitas et minime vulgare eloquendi genus
habet laudem. sed quamvis ei secundas fere grammaticorum
consensus deferat, et adfectibus et iucunditate et dispositione
et omnino arte deficitur, ut plane manifesto appareat,
quanto sit aliud proximum esse, aliud secundum. Panyasin,
ex utroque mixtum, putant in eloquendo neutrius aequare
virtutes, alterum tamen ab eo materia, alterum disponendi
ratione superari. Apollonius in ordinem a grammaticis
datum non venit, quia Aristarchus atque Aristophanes poe-
tarum iudices neminem sui temporis in numerum redegerunt,

— ———ÀÁ

1l nonus edd. eet, unus G — 6 ingressu Badius, ingressus libri
— 15 genera Caesar Philol. XIII, 757, quae Q — 24 simili ed.
Gryph., similis G. — 33 secundum L, om. G — 88 iudices L S, iu-
dicium Q.

20

25

30

35

5

10

15

20

25

30

35

x. 1, 48— 62, 171

non tamen contemnendum reddidit opus aequali quadam
medioeritate. Arati materia motu caret, ut in qua nulla
varietas, nullus adfectus, nulla persona, nulla cuiusquam
sit oratio, sufficit tamen operi, cui se parem credidit. ad-
mirabilis in suo genere Theocritus, sed musa illa rustica
et pastoralis non forum modo, verum ipsam etiam urbem
reformidat. audire videor undique congerentes nomina pluri-
morum poetarum. quid? Herculis acta non bene Pisandros?
Nieandrum frustra secuti Macer atque Vergilius? quid?
Euphorionem transibimus? quem nisi probasset Vergilius
idem, numquam certe conditorum Chaleidieo versu
carminum fecisset in Bucolieis mentionem. quid ? Horatius
frustra Tyrtaeum Homero subiungit? nec sane quisquam
est tam procul a cognitione eorum remotus, ut non indicem
certe ex bibliotheca sumptum transferre in libros suos pos-
sit. nec ignoro igitur quos transeo nee utique damno, ut
qui dixerim esse in omnibus utilitatis aliquid. sed ad illos
iam perfectis eonstitutisque viribus revertemur, quod in
cenis grandibus saepe facimus, ut, eum optimis satiati sumus,
varietas tamen nobis ex vilioribus grata sit. tune et elegiam
vacabit in manus sumere, cuius princeps habetur Calli-
machus, secundas confessione plurimorum Philetas occu-
pavit. sed dum adsequamur illam firmam, ut dixi, facili-
tatem, optimis adsuescendum est et multa magis quam
multorum leetione formanda mens et ducendus color. ita-
que ex tribus receptis Aristarchi iudieio scriptoribus iam-
borum ad é£&w maxime pertinebit unus Archilochus.
summa in hoe vis elocutionis, cum validae tum breves
vibrantesque sententiae, plurimum sanguinis atque nervorum,
adeo ut videatur quibusdam, quod quoquam minor est,
materiae esse, non ingenii vitium. novem vero lyricorum
longe Pindarus princeps spiritus magnificentia, sententiis,
figuris, beatissima rerum verborumque copia et velut quo-
dam eloquentiae flumine: propter quae Horatius eum merito
credidit nemini imitabilem. Stesichorum, quam sit ingenio
validus, materiae quoque ostendunt, maxima bella et claris-
simos canentem duces et epici earminis onera lyra susti-

11 Ecl 10, 50 — 13 Art. poet. 402 — 34 Carm. 4, 2

1 reddidit codez Almenoveeni, reddit G. — 23 adsequamur Halm,
adsequimur G. — 27 ad £&w Philander, ad haec G. — 36 Stesichorum
Badius, iste sichorus Q

55

56

51

58

59

60

61

62

63

64

66

67

172 QUINTILIANI INST. OR.

nentem. reddit enim personis in agendo simul loquendoque
debitam dignitatem, ac si tenuisset modum, videtur aemulari
proximus Homerum potuisse, sed redundat atque effunditur,
quod ut est reprehendendum, ita copiae vitium est. Alcaeus
in parte operis aureo plectro merito donatur, qua tyrannos
inseetatus multum etiam moribus confert, in eloquendo quo-
que brevis et magnificus et diligens et plerumque oratori
similis, sed et lusit et in amores descendit, maioribus tamen
aptior. Simonides, tenuis alioqui, sermone proprio et iu-
cunditate quadam commendari potest, praecipua tamen eius
in commovenda miseratione virtus, ut quidam in hac eum
parte omnibus eius operis auctoribus praeferant.

Antiqua comoedia eum sinceram illam sermonis
Attici gratiam prope sola retinet, tum facundissimae liber-
tatis est e? in insectandis vitiis praecipua, plurimum tamen
virium etiam in ceteris partibus habet. nam et grandis et elegans
et venusta, et nescio an ulla, post Homerum tamen, quem ut
Achillen semper excipi par est, aut similior sit oratoribus
aut ad oratores faciendos aptior. plures eius auctores,
Aristophanes tamen et Eupolis Cratinusque praecipui.
tragoedias primus in lucem Aeschylus protulit, sublimis
et gravis et grandiloquus saepe usque ad vitium, sed rudis
in plerisque et incompositus: propter quod correctas eius
fabulas in certamen deferre posterioribus poetis Athenien-
ses permiserunt. suntque eo modo multi coronati. sed longe
clarius inlustraverunt hoe opus Sophocles atque Euripi-
des, quorum in dispari dicendi via uter sit poeta melior,
inter plurimos quaeritur. idque ego sane, quoniam ad prae-
sentem materiam nihil pertinet, iniudicatum relinquo. illud
rinse nemo non fateatur necesse est, iis, qui se ad agen-

um comparant, utiliorem longe fore Euripiden. namque is
et sermone (quod ipsum reprehendunt quibus gravitas et
eothurnus et sonus Sophocli videtur esse sublimior) magis
accedit oratorio generi et sententiis densus et in iis, quae a
sapientibus tradita sunt, paene ipsis par, et dieendo ac re-
spondendo cuilibet eorum, qui fuerunt in foro diserti, com-

b ib. 2, 13, 26

7 diligens et S, dicendi et G. — 7, 8 oratori .. . lusit ed. Colon.,
orationis similis sed et eius sit Q — 10 praecipua ed. A/d., praecipue
libri — 15 est et Woiff, etsi est Q. — in add, edd. vett. — 32 quod
ipsum quod G.

—À

0

20

35

X. 1, 63—75. 173

parandus, in adfectibus vero cum omnibus mirus, tum in
lis, qui in miseratione constant, facile praecipuus. eum ad-
miratus maxime est, ut saepe testatur, et secutus, quam-
quam in opere diverso, Menander, qui vel unus meo qui-
5 dem iudieio diligenter lectus ad cuneta, quae praecipimus,
efüngenda sufficiat: ita omnem vitae imaginem expressit,
tanta in eo inveniendi copia et eloquendi facultas, ita est
omnibus rebus, personis, adfectibus accommodatus. nec nihil
profecto viderunt, qui orationes, quae Charisi nomini ad-
10 dieuntur, a Menandro seriptas putant. sed mihi longe magis
orator probari in opere suo videtur, nisi forte aut illa mala
iudieia, quae E id geram, Epicleros, Loeroe habent, aut
meditationes in Psophodee, Nomothete, Hypobolimaeo non
omnibus oratoriis numeris sunt absolutae. ego tamen plus
15 adhue quiddam conlaturum eum declamatoribus puto, quo-
niam his necesse est secundum condicionem controversiarum
plures subire personas, patrum filiorum, militum rusticorum,
divitum pauperum, irascentium deprecantium, mitium aspe-
rorum. in quibus omnibus mire custoditur ab hoe poeta
30 decor. atque ille quidem omnibus eiusdem operis auctoribus
abstulit nomen et fulgore quodam suae claritatis tenebras
obduxit. tamen habent alii quoque comici, si cum venia
leguntur, quaedam quae possis decerpere, et praecipue
Philemon, qui ut pravis sui temporis iudiciis Mounadro
26 saepe praelatus est, ita consensu tamen omnium meruit credi
secundus.

Historiam multi seripsere praeclare, sed nemo dubitat
longe duos ceteris ai ning si quorum diversa virtus
laudem paene est parem conseeuta. densus et brevis et

30 semper instans sibi Thucydides, dulcis et candidus et
fusus Herodotus: ille concitatis, hic remissis adfectibus
melior, ille contionibus, hic sermonibus, ille vi, hie voluptate.
Theopompus his proximus ut in historia praedictis minor,
ita oratori magis similis, ut qui, antequam est ad hoc opus

35 sollieitatus, diu fuerit orator. Philistus quoque meretur
qui turbae quamvis bonorum post eos auctorum eximatur,
imitator Thueydidi et ut multo infirmior, ita aliquatenus
lueidior. Ephorus, ut Isocrati visum, calcaribus eget.
Clitarchi probatur ingenium, fides infamatur. longo post

9 praecipuus. enm nos, pr. et G. — 9 nomini addicuntur a Frot-

scher, homine adductura Q, nomine eduntur S8 — 22 cum ingenio Becher
— 94 pravis Zegius, praue Q.

6

-1

-1

3

5

76

71

18

19

80

81

174 QUINTILIANI INST. OR.

intervallo temporis natus Timagenes vel hoc est ipso proba-
bilis, quod intermissam historias scribendi industriam nova
laude reparavit Xenophon non excidit mihi, sed inter
philosophos reddendus est.

Sequitur oratorum ingens manus, ut cum decem simul
Athenis aetas una tulerit. quorum longe princeps Demo-
sthenes ac paene lex orandi fuit: tanta vis in eo, tam
densa omnia, ita quibusdam nervis intenta sunt, tam nihil
otiosum, is dicendi modus, ut nec quod desit in eo nec
quod redundet invenias. plenior Aeschines et magis fusus
et grandiori similis, quo minus strictus est, carnis tamen
plus habet, minus lacertorum. dulcis in primis et acutus
Hyperides, sed minoribus causis, ut non dixerim utilior,
magis par. his aetate Lysias maior, subtilis atque elegans
et quo nihil, si oratori satis sit docere, quaeras perfectius:
nihil enim est inane, nihil arcessitum, puro tamen fonti
quam magno flumini propior. Isocrates in diverso genere di-
cendi nitidus et comptus et palaestrae quam pugnae magis
accommodatus omnes dicendi veneres sectatus est, nec im-
merito: auditoriis enim se, non iudiciis compararat: in in-
ventione facilis, honesti studiosus, in compositione adeo dili-
gens, ut cura eius reprehendatur. neque ego in his, de qui-
bus sum locutus, has solas virtutes, sed has praecipuas

uto, nec ceteros parum fuisse magnos. quin etiam Phalerea
ilum Demetrium, quamquam is primum inelinasse elo-
quentiam dieitur, multum ingenii habuisse et facundiae fateor,
vel ob hoe memoria dignum, quod ultimus est fere ex Atticis,
dm dici possit orator, quem tamen in illo medio genere
icendi praefert omnibus Cicero.

Philosophorum, ex quibus plurimum se traxisse elo-
quentiae M. Tullius confitetur, quis dubitet Platonem esse
praecipuum sive acumine disserendi sive eloquendi facultate
divina quadam et Homerica? multum enim supra prosam
orationem, quam pedestrem Graeci vocant, surgit, ut mihi
non hominis ingenio, sed quodam Delphici videatur oraculo

82 dei instinctus. quid ego commemorem Xenophontis illam

iucunditatem inadfectatam, sed quam nulla consequi adfec-

29 cf. Orat. 27, 92
11 grandi oratori Becher, gladiatori Schoe!| — 90 compararat edd.
ve£L., comparat G — 84 orationem JSpalding, orationem et libri —
35 quodam S, quaedam G — 35, 36 oraculo dei Geel, oraculode G.

10

20

25

80

85

10

16

20

26

30

85

X. 1, 76—89. 175

tatio possit? ut ipsae sermonem finxisse Gratiae videantur
et, quod de Pericle veteris comoediae testimonium est,
in hune transferri iustissime possit, in labris eius sedisse
quandam persuadendi deam. quid reliquorum Soeraticorum
elegantiam? Aristotelen? quem dubito scientia rerum an
scriptorum eopia an eloquendi suavitate an inventionum acu-
mine an varietate operum clariorem putem. nam in Theo-
phrasto tam est eloquendi nitor ille divinus, ut ex eo
nomen. quoque traxisse dicatur. minus indulsere eloquentiae
Stoiei veteres, sed cum honesta suaserunt, tum in eollisends
probandoque quae instituerant plurimum valuerunt, rebus
tamen acuti magis quam, id quod sane non adfectaverunt,
oratione magnifici.

Idem nobis per Romanos quoque auctores ordo ducen-
dus est. itaque ut apud illos Kismierus, sic apud nos Ver-
gilius auspicatissimum dederit exordium, omnium eius ge-
neris poetarum Graecorum nostrorumque haud dubie e
proximus. utar enim verbis isdem, quae ex Afro Domitio
Iuvenis excepi, qui mihi interroganti, quem Homero crederet
maxime aecedere: secundus, inquit, est Vergilius, propior
tamen primo quam tertio. et hercule ut illi naturae caelesti
atque immortali cesserimus, ita curae et diligentiae vel ideo
in hoe plus est, quod ei fuit magis laborandum, et quan-
tum eminentibus vincimur, fortasse aequalitate pensamus.
ceteri omnes longe sequentur. nam Macer et Lucretius
legendi quidem, sed non ut phrasin, id est corpus eloquen-
tiae faciant, elegantes in sua quisque materia, sed alter
humilis, alter diffieilis. Atacinus Varro in iis, per quae
nomen est adsecutus, interpres operis alieni, non spernendus
quidem, verum ad augendam facultatem dicendi parum lo-
cuples. Ennium sicut sacros vetustate lucos adoremus, in
quibus grandia et antiqua robora iam non tantam habent
speciem quantam religionem. propriores ali atque ad hoc,
de quo loquimur, magis utiles. lascivus quidem in herois
quoque Ovidius et nimium amator ingenii sui, laudandus
tamen in partibus. Cornelius autem Severus, etiam si
sit versificator quam poeta melior, si tamen ut est dietum
ad exemplar primi libri bellum Siculum perscripsisset, vin-
dicaret sibi iure secundum locum. Serranum consummari

6 eloquendi usus suauitate G. — 17 ei add. Halm — 86 si add.
Spalding — 389 Serranum Lange Vind. trag. Hom. p. 48, ferrenum QG.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 12

83

84

86

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

176 QUINTILIANI INST. OR.

mors immatura non psssa est, puerilia tamen eius opera et
maximam indolem ostendunt et admirabilem praecipue in
aetate illa recti generis voluntatem. multum in Valerio
Flacco nuper amisimus. vehemens et poeticum ingenium
Salei Bassi fuit, nec ipsum senectute maturuit. Rabirius
ac Pedo non indigni cognitione, si vacet. Lucanus ardens
et concitatus et sententiis clarissimus, et, ut dicam quod sentio,
magis oratoribus quam poetis imitandus. hos nominavimus,
que Germanicum Augustum ab institutis studiis de-
exit eura terrarum, parumque dis visum est esse eum
maximum poetarum. quid tamen his ipsis eius operibus, in
quae donato imperio iuvenis secesserat, sublimius, doctius,
omnibus denique numeris praestantius? quis enim caneret
bella melius quam qui sic gerit? quem praesidentes studiis
deae propius audirent? cui magis suas artes aperiret fami-
liare numen Minervae? dicent haec plenius futura saecula,
nune enim ceterarum fulgore virtutum laus ista praestrin-
gitur. nos tamen sacra litterarum colentes feras, eeir. 8i
non tacitum hoc praeterimus et Vergiliano certe versu
testamur:
inter victrices hederam tibi serpere laurus.
Elegia quoque Graecos provocamus, cuius mihi tersus
atque elegans maxime videtur auctor Tibullus. sunt qui
Propertium malint. Ovidius utroque lascivior, sicut
durior Gallus. satura quidem tota nostra est, in qua
primus insignem laudem adeptus Lucilius quosdam ita
deditos sibi adhue habet amatores, ut eum non eiusdem
modo operis auctoribus, sed omnibus poetis praeferre non
dubitent. ego quantum ab illis, tantum ab Horatio dissentio,
qui Lucilium fluere lutulentum et esse aliquid, quod
tollere possis, putat. nam eruditio in eo mira et libertas
atque inde acerbitas et abunde salis. multum eo est tersior
ac purus magis Horatius et, non labor eius amore, prae-
cipuus. multum et verae gloriae quamvis uno libro Persius
meruit. sunt clari hodieque et qui olim nominabuntur.
alterum illud etiam prius saturae genus, sed non sola car-
minum varietate mixtum condidit Terentius Varro, vir

21 Ecl 8, 13 — 80 Sat. 1, 4, 11

tutem maturbit G — 12 secesserat Lipsius ad Tac. hist. 4, 86, succes-
serat libri — 18 feras M, feres G. — 32 eo Osann, et Q.

10

15

20

25

30

85

10

15

20

25

30

35

X. 1, 90—101. 177

Romanorum eruditissimus. plurimos hic libros et doctissimos
composuit, peritissimus linguae Latinae et omnis antiquitatis
et rerum Graecarum nostrarumque, plus tamen scientiae
collaturus quam eloquentiae. iambus non sane a Romanis
celebratus est ut proprium opus, sed aliis quibusdam inter-
positus: euius acerbitas in Catullo, Bibaculo, Horatio,
quamquam illi epodos intervenit, reperietur. at lyricorum
idem Horatius fere solus legi dignus: nam et insurgit
aliquando et plenus est iucunditatis et gratiae et varius
figuris et verbis felicissime audax. si quem adicere velis,
is erit Caesius Bassus, quem nuper vidimus, sed eum
longe praecedunt ingenia viventium.

Tragoediae seriptores veterum Áttius atque Pacuvius
clarissim? gravitate sententiarum, verborum pondere, aucto-
ritate personarum. ceterum nitor et summa in excolendis
operibus manus magis videri potest temporibus quam ipsis
defuisse: virium tamen Attio plus tribuitur, Paeuvium
videri doctiorem qui esse docti adfeetant volunt. iam
Vari Thyestes cuilibet Graecarum comparari potest.
Ovidi Medea videtur mihi ostendere, quantum ille vir
praestare potuerit, si ingenio suo imperare quam indulgere
maluisset. eorum, quos viderim, longe princeps Pomponius
Secundus, quem senes quidem parum tragicum putabant,
eruditione ac nitore praestare confitebantur. in comoedia
maxime claudiceamus. lieet Varro Musas, Aeli Stilonis
sententia, Plautino dieat sermone locuturas fuisse, si
Latine loqui vellent, licet Caeeilium veteres laudibus
ferant, licet Terenti seripta ad Scipionem Africanum refe-
rantur (quae tamen sunt in hoc genere elegantissima et
plus adhue habitura gratiae, si intra versus trimetros
stetissent): vix levem consequimur umbram, adeo ut mihi
sermo ipse Romanus non recipere videatur illam solis con-
cessam Atticis venerem, cum eam nme Graeci quidem in
alio genere linguae obtinuerint. togatis excellit Afranius:
utinam non inquinasset argumenta puerorum foedis amoribus
mores suos fassus.

At non historia cesserit Graecis. nec opponere Thu-
eydidi Sallustium verear, nec indignetur sibi Herodotus

6 sed aliis quibusdam Christ, & quibusdam M — 7 intervenit
Osann, interue non G — 9 varius Spalding, uariis libri — 14 clarissimi
ed. Ald., grauissima G — 23 quidem Spa/ding, quem G — 38 nec N, ne G.

12*

96

97

98

99

100

101

178 QUINTILIANT INST, OR.

aequari T. Livium, eum in narrando mirae iucunditatis
clarissimique candoris, tum in contionibus supra quam
enarrari potest eloquentem: ita quae dicuntur omnia eum
rebus, tum personis accommodata sunt: adfectus quidem
prece eos, qui sunt dulciores, ut parcissime dicam,

102 nemo historicorum commodavit magis. ideoque immortalem
Sallusti velocitatem diversis virtutibus consecutus est. nam
mihi egregie dixisse videtur Servilius Nonianus, pares
eos magis quam similes: qui et iani a nobis auditus est,
clari vir ingenii et sententiis ereber, sed minus pressus

103 quam historiae auctoritas postulat. quam paulum aetate

raecedens eum Bassus Aufidius egregie, utique in libris
elli Germanici, praestitit, genere ipso probabilis, in par-

104 tibus quibusdam suis ipse viribus minor. superest adhuc et
ornat aetatis nostrae gloriam vir saeculorum memoria dignus,
qui olim nominabitur, nunc intellegitur. habet amatores nec
inmerito Cremuti libertas, quamquam eircumcisis quae
dixisse ei noeuerat: sed elatum abunde spiritum et audaces
sententias deprehendas etiam in his, quae manent. sunt et
alii seriptores boni, sed nos genera degustamus, non biblio-
thecas exeutimus,

105 Oratores vero vel praecipue Latinam eloquentiam
parem facere Graecae possunt: nam Ciceronem euicumque
eorum fortiter opposuerim. nee ignoro, quantum mihi con-
eitem pugnam, cum praesertim non id sit propositi, ut eum
Demostheni comparem hoc tempore: neque enim attinet,
eum Demosthenen in primis legendum vel ediscendum potius

106 putem. quorum ego virtutes plerasque arbitror similes,
consilium, ordinem, dividendi, praeparandi, probandi ratio-
nem, omnia denique quae sunt inventionis. in eloquendo
est aliqua diversitas: densior ille, hic copiosior, ille con-
cludit adstrictius, hie latius, pugnat ile acumine semper,
hic frequenter et pondere, illi nihil detrahi potest, huie

107 nihil adici, curae ^ ds in illo, in hoc naturae. salibus certe
et commiseratione, quae duo plurimum in adfectibus valent,
vincimus. et fortasse epilogos illi mos civitatis abstulerit,

6 commodavit Halm, commendauit libri — 10 clari vir ingenii
edd. vett, clarius ingenii G. — 13 partibus Halm (quod per litteras
mecum communicavit), omnibus G — 14 suis ed. Colon., uis G — 17 Cre-
muti Nipperdey Philol. 6, 193, remes«»uti Q. — 18 sed elatum edd. vett.,
se latum G — 23 possunt Mg, possint G — 29 rationem omnia M, racioni
G — 33 illi... huie MS, illic... hic G — 36 vincimus M, uicimus G.

10

15

20

25

35

10

25

30

X. 1, 102—115. 179

sed et nobis illa, quae Attici mirantur, diversa Latini ser-
monis ratio minus permiserit. in epistulis quidem, quam-
quam sunt utriusque, dialogisve, quibus nihil ille, nulla
contentio est. cedendum vero in hoc, quod et prior fuit et
ex magna parte Ciceronem, quantus est, fecit. nam mihi
videtur M. Tullius, cum se totum ad imitationem Graecorum
contulisset, effinxisse vim Demosthenis, copiam Platonis,
iucunditatem Isocratis. nee vero quod in quoque optimum
fuit, studio consecutus est tantum, sed plurimas vel potius
omnes ex se ipso virtutes extulit immortalis ingenii beatis-
sima ubertate. non enim pluvias, ut ait Pindarus, aquas
eolligit, sed vivo gurgite exundat, dono quodam pro-
videntiae genitus, in quo totas vires suas eloquentia expe-
riretur. nam quis docere diligentius, movere vehementius
potest? cui tanta umquam iueunditas adfuit? ut ipsa illa,
quae extorquet, impetrare eum credas, et eum transversum
vi sua iudicem ferat, tamen ille non rapi videatur, sed
sequi. iam in omnibus, quae dicit, tanta auctoritas inest, ut
dissentire pudeat, nec advocati studium, sed testis aut
iudieis adferat fidem, cum interim haec omnia, quae vix
singula quisquam intentissima cura consequi posset, fluunt
inlaborata et ila, qua nihil pulehrius auditum est, oratio
prae se fert tamen felicissimam facilitatem. quare non im-
merito ab hominibus aetatis suae regnare in iudiciis dictus
est, apud posteros vero id consecutus, ut Cicero iam non
hominis nomen, sed eloquentiae habeatur. hune igitur
speetemus, hoe propositum nobis sit exemplum, ille se

rofecisse sciat, cui Cicero valde placebit. multa in Asinio

ollione inventio, summa diligentia, adeo ut quibusdam
etiam nimia videatur, et consilii et animi satis: a nitore et
iueunditate Ciceronis ita longe abest, ut videri possit saeculo
prior at Messala nitidus et candidus et quodam modo
praeferens in dicendo nobilitatem suam, viribus minor.
C. vero Caesar si foro tantum vacasset, non alius ex
nostris contra Ciceronem nominaretur. tanta in eo vis est,
id acumen, ea coneitatio, ut illum eodem animo dixisse,
quo bellavit, appareat: exornat tamen haee omnia mira
sermonis, cuius proprie studiosus fuit, elegantia. multum
ingenii in Caelio et praecipue in aceusando multa urbanitas,

3 ille Spalding, illi G — 11 ubertate cod. Vallensis et Goth., ubertas
B — 24 ab omnibus B, hominibus S.

108

109

111

112

113

114

115

116

117

118

119

121

122

180 QUINTILIANI INST. OR.

dignusque vir, eui et mens melior et vita longior contigisset.
inveni qui Calvum praeferrent omnibus, inveni qui Ciceroni
erederent, eum nimia contra se calumnia verum sanguinem
perdidisse, sed est et sancta et gravis oratio et castigata
et frequenter vehemens quoque. imitator autem est Atti-
eorum, fecitque illi properata mors iniuriam, si quid ad-
iecturus fuit. et Servius Sulpicius insignem non immerito
famam tribus orationibus meruit. multa, si cum judicio
legatur, dabit imitatione digna Cassius Severus, qui si
eeteris virtutibus colorem et gravitatem orationis adiecisset,
ponendus inter praecipuos foret. nam et ingenii plurimum
est in eo et acerbitas mira et urbanitas et sermo purus,
sed plus stomacho quam consilio dedit. praeterea ut amari
sales, ita frequenter amaritudo ipsa ridieula est. sunt alii
multi diserti, quos persequi longum est. eorum quos viderim
Domitius Afer et Iulius Africanus longe praestan-
tissimi. verborum arte ille et toto genere dicendi prae-
ferendus et quem in numero veterum habere non timeas:
hie eoncitatior, sed in cura verborum nimius et compositione
nonnumquam longior et translationibus parum modicus.
erant clara et nuper ingenia. nam et Trachalus plerumque
sublimis et satis apertus fuit et quem velle optima crederes,
auditus tamen maior: nam et vocis, quantum in nullo
cognovi, felieitas et pronuntiatio vel scaenis suffectura et
decor, omnia denique ei, quae sunt extra, superfuerunt: et
Vibius Crispus compositus et iucundus et delectationi
natus, privatis tamen causis quam publicis melior. Iulio
Secundo, si longior contigiss efaetas, clarissimum profecto
nomen oratoris apud posteros foret: adiecisset enim atque
adiciebat eeteris virtutibus suis quod desiderari potest, id
est autem, ut esset multo magis pugnax et saepius ad
euram rerum ab elocutione respiceret. ceterum interceptus
quoque magnum sibi vindicat locum: ea est facundia, tanta
in explicando quod velit gratia, tam candidum et lene et
speciosum dicendi genus, tanta verborum etiam quae ad-
sumpta sunt proprietas, tanta in quibusdam ex periculo
petitis significantia. habebunt qui post nos de oratoribus
scribent, magnam eos, qui nunc vigent, materiam vere

2 Brut. c. 82

—— —À

7 sibi non si quid detracturus add. b ante fuit — 12 purus addidi.

5

10

20

25

95

10

15

20

30

35

X. 1, 116—150. 181

laudandi: sunt enim summa hodie, quibus inlustratur forum,
ingenia. namque et consummati iam patroni veteribus
aemulantur et eos iuvenum ad optima tendcntium imitatur
ac sequitur industria.
Supersunt qui de philosophia scripserunt, quo in genere
aucissimos adhuc eloquentes litterae Romanae tulerunt.
idem igitur M. Tullius, qui ubique, etiam in hoc opere
Platonis aemulus extitit. egregius vero multoque quam in
orationibus praestantior Brutus suffecit ponderi rerum:

1238

scias eum sentire quae dicit. scripsit non parum multa 124

Cornelius Celsus, Sextios secutus, non sine cultu ac
nitore. Plautus in Stoicis rerum cognitioni utilis. in Epi-
eureis levis quidem, sed non iniucundus tamen auctor est
Catius. ex industria Senecam in omni genere eloquentiae
distuli propter vulgatam falso de me opinionem, qua dam-
nare eum et invisum quoque habere sum creditus. quod
accidit mihi, dum corruptum et omnibus vitiis fractum
dicendi genus revocare ad severiora iudicia contendo: fum
autem solus hie fere in manibus adulescentium fuit. quem
non equidem omnino conabar excutere, sed potioribus prae-
ferri non sinebam, quos ille non destiterat incessere, cum
diversi sibi conscius generis placere se in dicendo posse
is, quibus illi placerent, diffideret. amabant autem eum
magis quam imitabantur tantumque ab eo defluebant,
quantum ille ab antiquis descenderat. foret enim optandum,
pares aut saltem proximos illi viro fieri. sed placebat
propter sola vitia et ad ea se quisque dirigebat effingenda,
"jon poterat: deinde cum se iactaret eodem modo dicere,
enecam infamabat. euius et multae alioqui et magnae
virtutes fuerunt, ingenium facile et copiosum, plurimum
studii, multa rerum cognitio, in qua tamen aliquando ab
his, quibus inquirenda quaedam mandabat, deceptus est.
traetavit etiam omnem fere studiorum materiam: nam et
orationes eius et poemata et epistulae et dialogi feruntur.
in philosophia parum diligens, egregius tamen vitiorum
insectator fuit. multae in eo claraeque sententiae, multa
etiam morum gratia legenda, sed in eloquendo corrupta
pleraque atque eo perniciosissima, quod abundant dulcibus
vitiis. velles eum suo ingenio dixisse, alieno iudicio: nam

5 scripserunt M, scripserint B — 18 tum edd. vett., cum B — 238 iis
Hegius, in B.

—
Uu

b

126

127

128

129

130

(

131

182 QUINTILIANI INST. OR

si aliqua contempsisset, si parum sana non concupisset, si
non omnia sua amasset, si rerum pondera minutissimis
sententiis non fregisset, consensu potius eruditorum quam
puerorum amore comprobaretur. verum sie quoque iam
robustis et severiore genere satis firmatis legendus vel ideo,
qoe exercere potest utrümque iudieium. multa enim, ut
ixi, probanda in eo, multa etiam admiranda sunt, eligere
modo curae sit, quod utinam ipse fecisset: digna enim fuit
illa natura, quae meliora vellet: quod voluit effecit.

De imitatione.

II. Ex his ceterisque lectione dignis auctoribus et
verborum sumenda copia est et varietas figurarum et com-
ponendi ratio, tum ad exemplum virtutum omnium mens
derigenda. neque enim dubitari potest, quin artis pars
magna contineatur imitatione. nam ut invenire primum
fuit estque praecipuum, sie ea, quae bene inventa sunt,
utile sequi. atque omnis vitae ratio sic constat, ut quae
probamus in aliis, facere ipsi velimus. sic litterarum ductus,
ut scribendi fiat usus, pueri sequuntur, sic musiei vocem
docentium, pictores opera priorum, rustici probatam ex-
perimento culturam in exemplum intuentur, omnis denique
diseiplinae initia ad propositum sibi praescriptum formari
videmus. et hereule necesse est aut similes aut dissimiles
bonis simus. similem raro natura praestat, frequenter
imitatio. sed hoc ipsum, quod tanto faciliorem nobis rationem
rerum omnium facit quam fuit iis, qui nihil quod seque-
rentur habuerunt, nisi caute et cum iudicio adprehenditur,
nocet,

Ante omnia igitur imitatio per se ipsa non sufficit, vel
quia pigri est ingenii contentum esse iis, quae sint ab aliis
inventa. quid enim futurum erat temporibus illis, quae sine
exemplo fuerunt, si homines nihil, nisi quod iam ecogno-
vissent, faciendum sibi aut cogitandum putassent? nempe
nibil fuisset inventum. eur igitur nefas est reperiri aliquid
a nobis, quod ante non fuerit? an illi rudes sola mentis
natura ducti sunt in hoc, ut tam multa generarent: nos ad
quaerendum non eo ipso concitemur, quod certe scimus
invenisse eos, qui quaesierunt? et cum illi, qui nullum

| si aliqua b, simile quam B — sana add. Halm — 6 utrimque
edd. ve(., utrumque B.

10

20

25

30

85

10

15

"3
[1]

30

85

10

X. 1, 131. 2, 1—18. 183

cuiusquam rei habuerunt magistrum, plurima, in postero
tradiderint: nobis usus aliarum rerum ad eruendas alias
non proderit, sed nihil habebimus nisi beneficii alieni?
due ad modum quidam pictores in id solum student, ut
escribere tabulas mensuris ac lineis sciant. turpe etiam
illud est, contentum esse id consequi, quod imiteris. nam
rursus quid erat futurum, si nemo plus effecisset eo, quem
sequebatur? nihil in poetis supra Livium Andronicum, nihil
in historis supra pontifieum annales haberemus, ratibus
adhuc navigaremus: non esset pictura, nisi quae lineas
modo extremas umbrae, quam corpora in sole fecissent,
cireumscriberet. ac si omnia percenseas, nulla mansit ars,
qualis inventa est, nec intra initium stetit: nisi forte nostra
potissimum tempora damnamus huius infelieitatis, ut nunc
demum nihil crescat: nihil autem crescit sola imitatione.
quod si prioribus adicere fas non est, quo modo sperare
possumus illum oratorem perfectum? eum in his, quos
maximos adhuc novimus, nemo sit inventus, in quo nihil
aut desideretur aut reprehendatur. sed etiam qui summa
non appetent, contendere potius quam sequi debent. nam
qui hoc agit, ut prior sit, forsitan, etiam si non transierit,
aequabit. eum vero nemo potest aequare, euius vestigiis
sibi utique insistendum putat: necesse est enim semper sit
posterior qui sequitur. adde quod plerumque facilius est
plus facere quam idem: tantam enim difficultatem habet
similitudo, ut ne ipsa quidem natura in hoc ita evaluerit,
ut non res, quae simillimae quaeque pares maxime vide-
antur, utique discrimine aliquo discernantur. adde quod,
quidquid alteri simile est, necesse est minus sit eo, quod
imitatur, ut umbra corpore et imago facie et actus histrio-
num veris adfectibus. quod in orationibus quoque evenit.
namque iis, quae in exemplum adsumimus, subest natura
et vera vis, contra omnis imitatio facta est et ad alienum
propositum aecommodatur. quo fit ut minus sanguinis ac
virium declamationes habeant quam orationes, quod in illis
vera, in his adsimilata materia est. adde quod ea, quae in
oratore maxima sunt, imitabilia non sunt, ingenium, inventio,
vis, facilitas et quidquid arte non traditur. s jon plerique,
eum verba quaedam ex orationibus excerpserunt aut pe ine
eompositionis certos pedes, mire a se quae legerunt efhngi
12 mansit nos, sit libi — 20 appetunt N — 21 hoc b, om. B —

agit T m. 2, om, B — 34 commodatur Bn.

7

8

—

0

11

14

15

16

17

18

19

184 QUINTILIANI INST. OR.

arbitrantur, eum et verba intercidant invalescantque tem-
poribus, ut quorum certissima sit regula in consuetudine,
eaque non su& natura sint bona aut mala (nam per se
soni tantum sunt) sed prout opportune proprieque aut
secus conlocata sunt, et compositio eum rebus accommodata
sit, tum ipsa varietate gratissima.

Quapropter exactissimo iudicio circa hane partem

studiorum examinanda sunt omnia. primum, quos imitemur:
nam sunt plurimi, qui similitudinem pessimi euiusque et
eorruptissimi eoncupierint: tum in ipsis, quos elegerimus,
quid sit, ad quod nos efficiendum comparemus. nam in
magnis quoque auctoribus incidunt aliqua vitiosa et a doctis
inter ipsos etiam mutuo reprehensa: atque utinam tam bona
imitantes dicerent melius quam mala peius dieunt. nec vero
saltem iis, quibus ad evitanda vitia iudicii satis fuit, sufficiat
imaginem virtutis effingere et solam, ut ita dixerim, cutem
vel potius illas Epicuri figuras, quas e summis corporibus
dicit effluere. hoc autem his accidit, qui non introspectis
penitus virtutibus ad primum se velut adspectum orationis
aptarunt: et cum iis felicissime cessit imitatio, verbis atque
numeris sunt non multum differentes, vim dicendi atque
inventionis non adsequuntur, sed plerumque declinant in
peius et proxima virtutibus vitia comprehendunt fiuntque
ro grandibus tumidi, pressis exiles, fortibus temerarii,
aetis corrupti, compositis exultantes, simplicibus neglegentes.
ideoque qui horride atque incomposite quidlibet illud frigi-
dum et inane extulerunt, antiquis se pares credunt, qui
carent cultu atque sententiis, Atticis scilicet, qui praeeisis
conclusionibus obscuri sunt, Sallustium atque Thucydidem
superant, tristes ac ieiuni Pollionem aemulantur, otiosi et
supini, si quid modo longius circumduxerunt, iurant ita
Ciceronem locuturum fuisse. noveram quosdam, qui se
pulehre expressisse genus illud caelestis huius in dicendo
viri sibi viderentur, si in clausula posuissent esse vide-
atur. ergo primum est, ut quod imitaturus est quisque
intellegat et, quare bonum sit, sciat.

Tum in suscipiendo onere consulat suas vires. nam
quaedam sunt imitabilia, quibus aut infirmitas naturae non

1 cum et ed. Colon., et cum B — 11 ad add. Regius — 14 dicunt
Badéus, dicant B — 16 ita add. Hai -— 38 atticis b, attici B —
29 sunt addidi.

20

90

10

15

20

25

30

35

40

X. 2, 14—926. 185

sufficiat aut diversitas repugnet. ne, cui tenue ingenium
erit, sola velit fortia et abrupta, cui forte quidem, sed in-
domitum, amore subtilitatis et vim suam perdat et elegan-
tiam quam cupit non persequatur: nihil est enim tam
indecens, quam eum mollia dure fiunt. atque ego illi prae-
i Agel quem institueram in libro secundo, credidi non ea
sola docenda esse, ad quae quemque discipulorum natura
compositum videret: nam is et adiuvare debet quae in
quoque eorum invenit bona, et, quantum fieri potest, adicere
quae desunt et emendare quaedam et mutare: rector enim
est alienorum ingeniorum atque formator. difficilius est
naturam suam fingere. sed ne ille quidem doctor, quam-
quam omnia quae recta sunt velit esse in suis auditoribus
quam plenissima, in eo tamen, cui naturam obstare viderit,
laborabit.

Id quoque vitandum, in quo magna pars errat, ne in
oratione poetas nobis et historicos, in illis operibus oratores
aut déclamatores imitandos putemus. sua euique proposita
lex, suus decor est: nec comoedia in cothurnos adsurgit,
nee contra tragoedia socco ingreditur. habet tamen omnis
eloquentia aliquid commune: id imitemur quod commune est.

Etiam hoc solet incommodi aecidere iis, qui se uni
alieui generi dediderunt, ut, si asperitas iis placuit alicuius,
hane etiam in leni ac remisso causarum genere non exuant:
si tenuitas aut iucunditas in asperis gravibusque causis
ponderi rerum parum respondeant: cum sit diversa non
causarum modo inter ipsas condicio, sed in singulis etiam
causis partium, sintque alia leniter alia aspere, alia con-
citate alia remisse, alia docendi alia movendi gratia dicenda,
quorum omnium dissimilis atque diversa inter se ratio est.
itaque ne hoc quidem suaserim, uni se alicui proprie, qua
per omnia sequatur, addicere. longe perfectissimus Grae-
eorum Demosthenes, aliquid tamen aliquo in loeo melius
alii (plurima ille). sed non qui maxime imitandus, et solus
imitandus est. quid ergo? non est satis omnia sie dicere,
quo modo M. Tullius dixit? mihi quidem satis esset, si
omnia consequi possem. quid tamen noceret vim Caesaris,
asperitatem Caeli, diligentiam Pollionis, iudicium Calvi
T in locis adsumere? nam praeter id quod pru-

entis est, quod in quoque optimum est, si possit, suum

6 institueram B, instituebam b.

20

21

22

28

21

25

?1

28

186 QUINTILIANI INST. OR.

facere, tum in tanta rei difficultate unum intuentes vix
aliqua pars sequitur. ideoque cum totum exprimere quem
elegeris paene sit homini ineoncessum, plurium bona pona-
mus ante oculos, ut aliud ex alio haereat, et quo quidque
loco conveniat aptemus.

Imitatio autem (nam saepius idem dicam) non sit
tantum in verbis. illuc intendenda mens, quantum fuerit
ilis viris decoris in rebus atque personis, quod consilium,
quae dispositio, quam omnia, etiam quae delectationi vide-
antur data, ad victoriam spectent: quid agatur prooemio,
quae ratio et quam varia narrandi, quae vis probandi ac
refellendi, quanta in adfectibus omnis generis movendis
selentia, quamque laus Tes popularis utilitatis gratia ad-
sumpta, quae tum est pulcherrima, cum sequitur, non cum
arcessitur. haee si perviderimus, tum vere imitabimur. qui
vero etiam propria his bona adiecerit, ut suppleat quae
deerunt, circumcidat si quid redundabit, is erit, quem
quaerimus, perfectus orator: quem nune consummari potis-
simum oporteat, cum tanto plura exempla bene dicendi
supersunt, quam illis, qui adhuc summi sunt, contigerunt.
nam erit haec quoque laus eorum, ut priores superasse,
posteros docuisse dicantur.

uo modo
scribendum sit.

III Et haec quidem auxilia extrinsecus adhibentur:
in iis autem, quae nobis ipsis paranda sunt, ut laboris, sic
utilitatis etiam longe plurimum adfert stilus. nec immerito
M. Tullius hune optimum effectorem ac magistrum
dicendi vocat, cui sententiae personam L. Crassi in dispu-
tationibus quae sunt de oratore adsignando iudicium suum
cum illius auctoritate coniunxit. scribendum ergo quam
diligentissime et quam plurimum. nam ut terra alte refossa
generandis alendisque seminibus fecundior fit, sic profectus
non a summo petitus studiorum fructus et fundit uberius
et fidelius eontinet. nam sine hac quidem conscientia ipsa
illa ex tempore dicendi facultas inanem modo loquacitatem

27 de Orat. 1, 38, 150

17 deerunt Francius, deerant N, derant B — 19 oporteat T, opor-
tcbu! B. — 31 alte refossa. N alter effossa B

15

20

25

30

10

15

20

30

35

40

X. 9, 27. ?8. 3, 1—10. 187

dabit et verba in labris nascentia. illic radices, illic funda-
menta sunt, illic opes velut sanctiore quodam aerario con-
ditae, unde ad subitos quoque casus, cum res exiget, pro-
ferantur. vires faciamus ante omnia, quae sufficiant labori
certaminum et usu non exhauriantur. nihil enim rerum ipsa
natura voluit magnum effici cito praeposuitque pulcherrimo
cuique operi diffieultatem, quae nascendi quoque hane
fecerit legem, ut maiora animalia diutius visceribus parentis
continerentur.

Sed cum sit duplex quaestio, quo modo et quae
maxime scribi oporteat, iam hine ordinem sequar. sit primo
vel tardus dum diligens stilus, quaeramus optima nec pro-
tinus offerentibus se gaudeamus, adhibeatur iudicium in-
ventis, dispositio probatis: dileetus enim rerum verborumque
agendus est et pondera singulorum examinanda. post
subeat ratio collocandi versenturque omni modo numeri,
non ut quodque se proferet verbum occupet locum. quae
quidem ut diligentius exsequamur, repetenda saepius erunt
scriptorum proxima. nam praeter id, quod sic melius iun-
guntur prioribus sequentia, calor quoque ille cogitationis,
qui scribendi mora refrixit, recipit ex integro vires et velut
repetito spatio sumit impetum: quod in certamine saliendi
fieri videmus, ut conatum longius petant et ad illud, quo
contenditur, spatium eursu ferantur, utque in iaculando
brachia reducimus et expulsuri tela nervos retro tendimus.
interim tamen, si feret flatus, danda sunt vela, dum nos
indulgentia illa non fallat: omnia enim nostra, dum nascuntur,
placent: alioqui nee scriberentur. sed redeamus ad iudi-
eium et retractemus suspectam facilitatem. sic scripsisse
Sallustium accepimus, et sane manifestus est etiam ex opere
ipso labor. Vergilium quoque paucissimos die composuisse
versus auctor est Var?us. oratoris quidem alia eondicio est:
itaque hane moram et sollicitudinem initiis impero. nam
primum hoc constituendum, hoc obtinendum est, ut quam
optime seribamus: celeritatem dabit consuetudo. paulatim
res facilius se ostendent, verba respondebunt, compositio
sequetur, cuneta denique ut in familia bene instituta in
offieio erunt. summa haec est rei: cito seribendo non fit ut
bene scribatur, bene scribendo fit ut cito. sed tum maxime,
cum facultas illa contigerit, resistamus, ut provideamus

19 scriptorum Zjadius, scriptorem B — 32 Varius *palding, uarus B.

8

10

11

19

18

14

15

16

188 QUINTILIANI INST. OR.

et efferentes se equos frenis quibusdam coereeamus, quod
non tam moram íaciet quam novos impetus dabit. neque
enim rursus eos, qui robur aliquod in stilo fecerint, ad
infelicem ealumniandi se poenam adligandos puto. nam quo
modo sufficere offieiis civilibus possit qui singulis actionum
partibus insenescat? sunt autem quibus nihil sit satis,
omnia mutare, omnia aliter dicere quam occurrit velint,
increduli quidam et de ingenio suo pessime meriti, qui
diligentiam putant facere sibi scribendi difficultatem. nec
promptum est dicere, utros peccare validius putem, quibus
omnia sua placent an quibus nihil. aecidit enim etiam in-
geniosis adulescentibus frequenter, ut labore consumantur
et in silentium usque descendant nimia bene dicendi eupi-
ditate. qua de re memini narrasse mihi Iulium Secundum
illum, aequalem meum atque a me, ut notum est, familia-
riter amatum, mirae facundiae virum, infinitae tamen curae,
quid esset sibi a patruo suo dietum. is fuit Iulius Florus,
in eloquentia Galliarum, quoniam ibi demum exercuit eam,
princeps, alioqui inter paucos disertus et dignus illa pro-
pinquitate. is eum Secundum, scholae adhuc operatum,
tristem forte vidisset, interrogavit, quae causa frontis tam
adductae? nec dissimulavit adulescens, tertium iam diem
esse, quod omni labore materiae ad scribendum destinatae
non inveniret exordium, quo sibi non praesens tantum dolor,
sed etiam desperatio in posterum fieret. tum Florus ad-
ridens, numquid tu, inquit, melius dieere vis quam potes?
ita se res habet: eurandum est, ut quam optime dicamus,
dicendum tamen pro facultate: ad profectum enim opus
est studio, non Lüdigninols ut possimus autem scribere
etiam plura celerius, non exercitatio modo praestabit, in
qua sine dubio multum est, sed etiam ratio: si non resupini
spectantesque tectum et cogitationem murmure agitantes
expectaverimus, quid obveniat, sed quid res poscat, quid
personam deceat, quod sit tempus, qui iudicis animus,
intuiti, humano quodam modo ad scribendum accesserimus.
sie nobis et initia et quae sequuntur natura ipsa praescribit.
certa sunt enim pleraque et, nisi coniveamus, in oculos
incurrunt; ideoque nee indocti nec rustici diu quaerunt,
unde incipiant: quo pudendum est magis, si difficultatem
facit doctrina, non ergo semper putemus optimum esse

1 et efferentes se Burman, efferentes B — 33 sed edd. vett., om. libri.

10

20

25

30

85

10

e

10

15

20

25

30

35

X. 8, 11—28. 189

quod latet: immutescamus alioqui, si nihil dicendum videatur,
nisi quod non invenimus. diversum est huie eorum vitium,
qui primo decurrere per materiam stilo quam velocissimo
volunt et sequentes calorem atque impetum ex tempore
seribunt: hanc silvam vocant. repetunt deinde et com-
ponunt quae effuderant: sed verba emendantur et numeri,
manet in rebus temere congestis quae fuit levitas. protinus
ergo adhibere curam rectius erit atque ab initio sic opus
ducere, ut caelandum, non ex integro fabricandum sit.
aliquando tamen adfectus sequemur, in quibus fere plus
calor quam diligentia valet.

Satis apparet ex eo, quod hanc seribentium negle-
gentiam damno, quid de illis dietandi deliciis sentiam. nam
in stilo quidem quamlibet properato dat aliquam cogitationi
moram non consequens celeritatem eius manus: ille, cui
dictamus, urget, atque interim pudet etiam dubitare aut
resistere aut mutare quasi conscium infirmitatis nostrae
timentes, quo fit ut non rudia tantum et fortuita, sed im-
propria interim, dum sola est coneetendi sermonis cupiditas,
effluant, quae nec scribentium euram nee dicentium impetum
consequantur. at idem ille, qui excipit, si tardior in scri-
bendo aut incertior in intellegendo velut offensator fuit,
inhibetur cursus, atque omnis, quae erat, concepta mentis
intentio mora et interdum iracundia exeutitur. tum illa,
quae altiorem animi motum sequuntur quaeque ipsa animum
quodam modo concitant, quorum est iactare manum, torquere
vultum, femur et /latus interim obiurgare, quaeque Persius
notat, eum leviter dicendi genus signifieat, nee pluteum,
inquit, caedit nec demorsos sapit ungues, etiam ridieula
sunt, nisi eum soli sumus. denique ut semel quod est
iiri is dieam, secretum, quod dietando perit, atque
iberum arbitris locum et quam altissimum silentium seri-
bentibus maxime convenire nemo dubitaverit. non tamen
protinus audiendi qui credunt aptissima in hoc nemora
silvasque, quod illa caeli libertas locorumque amoenitas
sublimem animum et beatiorem spiritum parent. mihi certe
iueundus hie magis quam studiorum hortator videtur esse

28 Sat. 1, 106

29 intellegendo I. Müller, legendo B — 23 concepta Hegius, con-
ceptae libri — 25 alorem ed. Colon., aptiorem B — 27 femur et latus
DBuresian, semet Geríz, simul et B.

17

19

20

21

22

23

21

25

21

28

29

30

190 QUINTILIANI INST. OR.

secessus. namque illa, quae ipsa delectant, necesse est
avoeent ab intentione operis destinati. neque enim se bona
fide in multa simul intendere animus totum potest, et
quocumque respexit, desinit intueri quod propositum erat.
quare silvarum amoenitas et praeterlabentia flumina et in-
spirantes ramis arborum aurae volucrumque cantus et ipsa
late eireumspiciendi libertas ad se trahunt, ut mihi remittere
otius voluptas ista videatur cogitationem quam intendere.
incidens melius, qui se in loeum, ex quo nulla exaudiri
vox et ex quo nihil prospiei posset, recondebat, ne aliud
agere mentem cogerent oculi ideoque lucubrantes silen-
tium noctis et clausum cubiculum et lumen unum velut
tectos maxime teneat. sed cum in omni studiorum genere,
tum in hoc praecipue bona valetudo, quaeque eam maxime
praestat, frugalitas necessaria est, cum tempora ab ipsa
rerum natura ad quietem refectionemque nobis data in acer-
rimum laborem convertimus. cui tamen non plus inrogan-
dum est quam quod somno supererit, haud deerit. obstat
enim diligentiae scribendi etiam fatigatio et abunde, si vacet,
lueis spatia sufficiunt, occupatos in noctem necessitas apit.
est tamen lueubratio, quotiens ad eam integri ac refecti
venimus, optimum secreti genus. s
Sed silentium et secessus et undique liber animus ut
sunt maxime optanda, ita non semper possunt contingere,
ideoque non statim, si quid obstrepet, abiciendi codices
erunt et deplorandus dies, verum incommodis repugnandum
et hic faciendus usus, ut omnia, quae impedient, vineat in-
tentio: quam si tota mente in opus ipsum derexeris, nihil
eorum, quae oculis vel auribus incursant, ad animum per-
veniet. an vero frequenter etiam fortuita hoc cogitatio prae-
stat, ut obvios non videamus et itinere deerremus: non con-
sequemur idem, si et voluerimus? non est indulgendum
causis desidiae. nam si non nisi refecti, non nisi hilares, non
nisi omnibus aliis curis vacantes studendum existimarimus,
semper erit propter quod nobis ignoscamus. quare in turba,
itinere, conviviis etiam faciat sibi cogitatio ipsa secretum.
quid alioqui fiet, cum in medio foro, tot cireumstantibus
iudieiis, iurgiis, fortuitis etiam clamoribus, erit subito con-
tinua oratione dicendum, si particulas, quas ceris mandamus,

6 ramis ed, Camp, rami B — 18 tectos ed. Leid. rectos B
— 18 haud cod, Vallensis, aut B -—- 31 itinere ed. vett, itane B.

10

20

25

30

35

10

15

20

25

30

35

X. 3, 24—83. 4, 1—8. 191

nisi in solitudine reperire non possumus? propter quae idem
ille tantus amator secreti Demosthenes in litore, in quo se
maximo eum sono fluctus inlideret, meditans consuescebat
contionum fremitus non expavescere.

Illa quoque minora (sed nihil in studiis parvum est)
non sunt transeunda: scribi optime ceris, in quibus facillima
est ratio delendi, nisi forte visus infirmior membranarum
potius usum exiget, quae utiuvant aciem, ita crebra relatione,
quoad intinguntur calami, morantur manum et cogitationis
impetum frangunt. relinquendae autem in utrolibet genere
contra erunt vacuae tabellae, in quibus libera adicienti sit
exeursio. nam interim pigritiam emendandi angustiae faciunt
aut certe novorum interpositione priora confundant. ne latas
quidem ultra modum esse ceras velim, expertus iuvenem
studiosum alioqui praelongos habuisse sermones, quia illos
numero versuum metiebatur, idque vitium, quod frequenti
admonitione corrigi non potuerat, mutatis codicibus esse
sublatum. debet vacare etiam locus, in quo notentur quae
sceribentibus solent extra ordinem, id est ex aliis, quam qui
sunt in manibus loci, occurrere. inrumpunt enim optimi non-
numquam sensus, quos neque inserere oportet neque differre
tutum est, quia interim elabuntur, interim memoriae sui in-
tentos ab alia inventione declinant ideoque optime sunt in
deposito.

De emen-
datione.

IV. Sequitur emendatio, pars studiorum longe uti-
lissima: neque enim sine causa creditum est stilum non
minus agere, cum delet. huius autem operis est adicere,
detrahere, mutare. sed facilius in iis simpliciusque iudicium,
quae replenda vel deicienda sunt: premere vero tumentia,
humilia extollere, luxuriantia adstringere, inordinata digerere,
soluta eomponere, exultantia coercere duplicis operae: nam
et damnanda sunt quae plaecuerant et invenienda quae fuge-
rant. nec dubium est optimum esse emendandi genus, si
scripta in aliquod tempus reponantur, ut ad ea post inter-
vallum velut nova atque aliena redeamus, ne noh scripta
nostra tamquam recentes fetus blandiantur. sed neque hoc
contingere semper potest praesertim oratori, cui saepius

8 crebra relatione edd. vet^, crebro relationi B — 11 adicienti
ed. Colon. 1555, ndicienda B.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 13

31

32

83

i»

e

192 QUINTILIANI INST. OR.

scribere ad praesentes usus necesse est, et ipsa emendatio
finem habet. sunt enim qui ad omnia scripta tamquam
vitiosa redeant et, quasi nihil fas sit reetum esse quod
primum est, melius existiment quidquid est aliud, idque
faciant, quotiens librum in manus resumpserunt, similes
medicis etiam integra secantibus. accidit itaque ut cicatri-
cosa sint et exsanguia et cura peiora. sit ergo aliquando
quod placeat aut certe quod sufficiat, ut opus poliat lima,
non exterat. temporis quoque esse debet modus. nam quod
Cinnae Smyrnam novem annis accepimus seriptam et pane-
gyrieum Isocratis, qui parcissime, decem annis dicunt
elaboratum, ad oratorem nihil pertinet, euius nullum erit,
si tam tardum fuerit, auxilium.

Quae scribenda
sint prsecipue.

V. Proximum est, ut dicamus, quae praecipue scri-
benda sint &&v parantibus. nom est huius quidem operis, ut
explieemus, quae sint materiae, quae prima aut secunda
aut deinceps tractanda sint (nam id faetum est jam primo
libro, quo puerorum, et secundo, quo iam robustorum
studiis ordinem dedimus), sed, de quo nunc agitur, unde
copia ac facilitas maxime veniat.

Vertere Graeca in Latinum veteres nostri oratores
optimum iudicabant. id se L. Crassus in illis Ciceronis de
Oratore libris dieit faetitasse: id Cicero sua ipse persona
frequentissime praecipit, quin etiam libros Platonis atque
Xenophontis edidit hoe genere translatos: id Messa-
lae Wenn multaeque sunt ab eo acriptae ad hunc modum
orationes, adeo ut etiam eum illa Hyperidis pro Phryne
diffieillima Romanis subtilitate contenderet. et manifesta est
exercitationis huiusce ratio. nam et rerum copia Graeci
auctores abundant et plurimum artis in eloquentiam intule-
runt et hos transferentibus verbis uti optimis licet: omnibus
enim utimur nostris. figuras vero, quibus maxime ornatur
oratio, multas ae varias excogitandi etiam necessitas quae-

dam est, quia plerumque a Graecis Romana dissentiunt.
23 1, 84, 155
16 sint Badius, sunt B — non est huius add. Bursian — 18 cst

iam Halm, est etiam libri.

25

80

85

X. 4, 4. 5, 1—10. 193

Sed et illa ex Latinis conversio multum et ipsa con-
tulerit. ac de carminibus quidem neminem credo dubitare,
quo solo genere exercitationis dieitur usus esse Sulpieius.
nam et sublimis spiritus attollere orationem potest, et verba

5 poetiea libertate audaciora non praesumunt eandem e
dieendi facultatem. sed et ipsis sententiis adicere licet
oratorium robur et omissa supplere et effusa substringere.
Beque ego paraphrasin esse interpretationem tantum volo,
sed circa eosdem sensus certamen atque aemulationem.

10 ideoque ab illis dissentio, qui vertere orationes Latinas
vetant, quia optimis occupatis, quidquid aliter dixerimus,
necesse sit esse deterius. nam neque semper est desperan-
dum aliquid illis, quae dicta sunt, melius posse reperiri,
neque adeo ieiunam ae pauperem natura eloquentiam fecit,

15 ut una de re bene diei nisi semel non possit. nisi forte
histrionum multa cirea voces easdem variare gestus potest,
orandi minor vis, ut dieatur aliquid, post quod in eadem
materia nihil dicendum sit. sed esto neque melius quod
invenimus esse neque par, est certe proximis loeus. an vero

20 ipsi non bis aec saepius de eadem re dicimus et quidem
continuas nonnumquam sententias? nisi forte contendere
nobiscum possumus, eum aliis non possumus. nam si uno
genere bene diceretur, fas erat existimari praeclusam nobis
a prioribus viam: nune vero innumerabiles sunt modi

25 plurimaeque eodem viae dueunt. sua brevitati gratia, sua
copiae, alia translatis virtus, alia propriis, hoc oratio recta,
illud figura declinata commendat. ipsa denique utilissima
est exercitationi difficultas. quid quod auctores maximi sie
diligentius cognoscuntur? non enim scripta lectione secura

30 transcurrimus, sed tractamus singula et necessario intro-
spicimus et, quantum virtutis habeant, vel hoc ipso cogno-
scimus, quod imitari non possumus.

Nec aliena tantum transferre, sed etiam nostra pluribus
modis tractare proderit, ut ex industria sumamus sententias

85 quasdam easque versemus quam numerosissime, velut eadem
cera aliae aliaeque formae duei solent. plurimum autem
parari facultatis existimo ex simplieissima quaque materia.
nam illa multipliei personarum, causarum, temporum, loeo-
rum, dietorum, factorum diversitate facile deliteseet infir-

40 mitas, tot se undique rebus, ex quibus aliquam adprehendas,

20 non bis ed. Colon., nobis B — 38 nam in Ziegius.

13*

11

12

18

14

15

16

194 QUINTILIANI INST. OR.

offerentibus. illud virtutis indicium est, fundere quae natura
contracta sunt, augere parva, varietatem similibus, voluptatem
expositis dare et bene dicere multa de paucis.

In hoc optime facient infinitae quaestiones, quas vocari
theses diximus, quibus Cicero iam princeps in re publica
exerceri solebat. his confinis est destructio et confirmatio
sententiarum. nam cum sit sententia decretum quoddam
atque praeceptum, quod de re, idem de iudicio rei quaeri
potest. tum loei communes, quos etiam scriptos ab orato-
ribus scimus. nam qui haec recta tantum et in nullos flexus
recedentia copiose tractaverit, utique in illis plures excursus
recipientibus magis abuudabit eritque in omnes causas
paratus: omnes enim generalibus quaestionibus constant.
nam quid interest *Cornelius tribunus plebis, quod codicem
legerit, reus sit, an quaeramus: 'violeturne maiestas,
si magistratus rogationem suam populo ipse recitarit?'
*Milo Clodium rectene oceiderit! veniat in iudicium, an
*oporteatne insidiatorem interfici vel perniciosum rei publicae
civem, etiam si non insidietur': ato Marciam honestene
tradiderit Hortensio an *'conveniatne res talis bono viro'.
de personis iudieatur, sed de rebus contenditur. declama-
tiones vero, quales in scholis rhetorum dicuntur, si modo
sunt ad veritatem aecommodatae et orationibus similes, non
tantum dum aduleseit profectus, sunt utilissimae, quia in-
ventionem et dispositionem pariter exercent, sed etiam cum
est consummatus ac jam in foro clarus; alitur enim atque
enitescit velut pabulo laetiore facundia et adsidua conten-
tionum asperitate fatigata renovatur. quapropter historiae
nonnumquam ubertas in aliqua exercendi stili parte ponenda
et dialogorum libertate gestiendum. ne carmine quidem
ludere eontrarium fuerit, sicut athletae, remissa quibusdam
temporibus ciborum atque exereitationum certa necessitate,
otio et iucundioribus epulis reficiuntur. ideoque mihi videtur
M. Tullius tantum intulisse eloquentiae lumen, quod in hos
quoque studiorum secessus excurrit nam si nobis sola
materia fuerit ex litibus, necesse est deteratur fulgor et
durescat articulus et ipse ille mucro ingenii cotidiana pugna
retundatur.

1 virtutis edd. ve/£, uirtutum B -. 24 quia Halm, quae libri —
86 fuerit libri, fort. erit.

10

25

80

10

15

20

25

80

35

X. 5, 11—293. 195

Sed quem ad modum forensibus certaminibus exer- 17

citatos et quasi militantes reficit ac reparat haee velut
sagina dieendi, sie adulescentes non debent nimium in falsa
rerum imagine detineri et inanibus simulacris usque adeo,
ut difficilis ab his digressus sit, adsuescere, ne ab illa, in
qua prope consenuerunt, umbra vera discrimina velut
uendam solem reformident. quod accidisse etiam M. Porcio
facon. qui primus elari nominis professor fuit, traditur,
ut, cum ei summam in scholis opinionem obtinenti causa
in foro esset oranda, impense petierit, uti subsellia in basi-
lieam transferrentur. ita illi eaelum novum fuit, ut omnis
eius eloquentia contineri tecto ac parietibus videretur. quare
iuvenis, qui rationem inveniendi eloquendique a praecepto-
ribus diligenter acceperit (quod non est infiniti operis, si
docere sciant et velint), exercitationem quoque modicam
fuerit consecutus, oratorem sibi aliquem, quod apud maiores
fieri solebat, deligat, quem sequatur, quem imitetur: iudiciis
intersit quam plurimis et sit certaminis, cui destinatur,
frequens spectator. tum causas vel easdem, quas agi audierit,
stilo et ipse componat, vel etiam alias, veras modo, et
utrimque tractet et, quod in gladiatoribus fieri videmus,
decretoriis exerceatur, ut fecisse Brutum diximus pro Milone.
melius hoe quam reseribere veteribus orationibus, ut fecit
Cestius contra Ciceronis actionem habitam pro eodem, cum
alteram partem satis nosse non posset ex sola defensione.
Citius autem idoneus erit iuvenis, quem praeceptor
coegerit in declamando quam simillimum esse veritati et
er totas ire materias, quarum nune faciliima et maxime
avorabilia decerpunt. obstant huie, quod secundo loco
posui, fere turba discipulorum et consuetudo classium certis
diebus audiendarum, nonnihil etiam persuasio patrum nume-
rantium potius declamationes quam aestimantium. sed, quod
dixi primo, ut arbitror, libro, nee ille se bonus praeceptor
maiore numero quam sustinere possit onerabit et nimiam
loquacitatem reeidef, ut omnia, quae sunt in controversia,
non, ut quidam volunt, quae in rerum natura, dicantur, et
vel longiore potius dierum spatio laxabit dicendi necessi-

20

21

22

tatem vel materias dividere permittet. diligenter effecta 23

5 assuescere Zumpt, assuefacere libri — ' M. Spalding, in b, om.
B — 11 transferrentar N, transferentur B. — 21 utrimque ed. Gryph.,
utrumque B —- 22 decretoriis cod. Vallensis, derectoriis B. — 26 autem
b, autem si B —— 38 recidet cdd. ve!t,, recidere B.

196 QUINTILIANI INST. OR.

plus proderit quam plures inchoatae et quasi degustatae.
propter quod aeecidit ut nec suo loeo quidque ponatur, nec
illa, quae prima sunt, servent suam legem, iuvenibus flosculos
omnium partium in ea, quae sunt dicturi, congerentibus:
quo fit ut timentes, ne sequentia perdant, priora confundant.

De cogitatione.

VI. Proxima stilo cogitatio est, quae et ipsa vires
ab hoc accipit et est inter scribendi laborem extempora-
lemque fortunam media quaedam et nescio an usus frequen-
tissimi. nam scribere non ubique nec semper possumus,
cogitationi temporis ac loei plurimum est. haec paucis ad-
modum horis magnas etiam causas complectitur: haec,
quotiens intermissus est somnus, ipsis noctis tenebris ad-
iuvatur: haee inter medios rerum actus aliquid invenit
vacui nec otium patitur. neque vero rerum ordinem modo,
quod ipsum satis erat, intra se ipsa disponit, sed verba
etiam copulat totamque ita contexit orationem, ut ei nihil

raeter manum desit: nam memoriae quoque plerumque
inhaeret fidelius quod nulla scribendi securitate laxatur.

Sed ne ad hane quidem vim cogitandi perveniri potest
aut subito aut cito. nam primum facienda multo stilo forma
est, quae nos etiam cogitantes sequatur: tum adsumendus
usus paulatim, ut pauca primum complectamur animo, quae
reddi fideliter possint, mox per incrementa tam modica, ut
onerari se labor ille non sentiat, augenda vis et exer-
citatione multa continenda est, quae quidem maxima ex
parte memoria eonstat: ideoque RRTuA mihi in illum locum
differenda sunt. eo tandem pervenit, ut is, cui non refragetur
ingenium, aeri studio adiutus tantum consequatur, ut ei tam
Tus cogitarit quam quae scripserit atque edidicerit in

ieendo fidem servent. Cicero certe Graecorum Metrodorum
Seepsium et Empylum Rhodium nostrorumque Hortensium
tradidit quae cogitaverant ad verbum in agendo rettulisse.

Sed si forte aliqui inter dicendum offulserit extempo-
ralis color, non superstitiose cogitatis demum est iuhaerendum.
neque enim tantum habent curae, ut non sit dandus et

31 e libr. rhetor. fr. 2 H.

19 quod] quae B — 28 tandem Madvig Emend. Liv. p. 61, tamen
libri — 29 ei tam Spalding, eliam B — 34 ettulserit b.

20

25

80

35

X. 6, 1—7. 7, 1—8. 197

fortunae locus, cum saepe etiam scriptis ea, quae subito
nata sunt, inserantur. ideoque totum hoc exercitationis genus
ita instituendum est, ut et digredi ex eo et regredi in id
faeile possimus. nam ut primum est domo adferre paratam

5 dicendi copiam et certam, ita refutare temporis munera
longe stultissimum est. quare cogitatio in hoe praeparetur,
ut nos fortuna decipere non possit, adiuvare possit. id autem
fiet memoriae viribus, ut illa, quae complexi animo sumus,
fluant secura, non sollieitos et respieientes et una spe

10 suspensos recordationis non sinant providere: alioqui vel
extemporalem temeritatem malo quam male cohaerentem
eogitationem. peius enim quaeritur retrorsum, quia, dum illa
desideramus, ab aliis avertimur, et ex memoria potius res
petimus quam ex materia. plura sunt autem, si utrimque

16 quaerendum est, quae inveniri possunt quam quae in-
venta sunt.

Quem ad modum

extemporalis faci-

litas paretur et
contineatur.

VII Maximus vero studiorum fruetus est et velut
praemium quoddam amplissimum longi laboris ex tempore
20 dicendi facultas, quam qui non erit conseeutus, mea quidem
sententia civilibus officiis renuntiabit et solam seribendi
faeultatem potius ad alia opera convertet. vix enim bonae
fidei viro convenit auxilium in publicum polliceri, quod
praesentissimis quinsaque perieulis desit, intrare portum,
26 ad quem navis accedere nisi lenibus ventis vecta non
possit: siquidem innumerabiles accidunt subitae necessitates
vel apud magistratus vel repraesentatis iudiciis continuo
agendi. quarum si qua, non dico cuicumque innocentium
eivium, sed amicorum ae propinquorum alicui evenerit,
30 stabitne mutus et salutarem petentibus vocem statimque,
si non suecurratur, perituris moras et secessum et silentium
quaeret, dum illa verba fabricentur et memoriae insidant
et vox ae latus praeparetur? quae vero patitur hoc ratio,
ut quisquam possit orator aliquando omittere casus? quid,
35 cum adversario respondendum erit, fiet? nam saepe ea,
quae opinati sumus et contra quae scripsimus, fallunt, ac

4 domü B — 5 refutare Regius, refatari Bg et Bn ín marg., reputari
Bn m. 7 — 14 utrimque Bonnell, utrumque libri — 19 praemium quoddam
edd. vett., prius quid B — amplissimum S/oer, amplius /ibri — 34 possit
Frotscher, sit libri — omittere Bonnell, mittere B.

198 QUINTILIANI INST. OR.

tota subito causa mutatur, atque ut gubernatori ad incursus
tempestatium, sic agenti ad varietatem causarum ratio
mutanda est. quid porro multus stilus et adsidua lectio et
longa studiorum aetas facit, si manet eadem quae fuit in-
eipientibus diffieultas? perisse profecto confitendum est
praeteritum laborem, cui semper idem laborandum est.
neque ego hoe ago, ut ex tempore dicere malit, sed ut
possit. id autem maxime hoc modo consequemur.

Nota sit primum dicendi via: neque enim prius con-
tingere cursus potest quam scierimus, quo sit et qua per-
veniendum. nee satis est non ignorare quae sint causarum
iudicialium partes, aut quaestionum ordinem recte disponere,
quamquam ista sunt praecipua, sed quid quoque loco
primum sit ae secundum et deinceps: quae ita sunt natura
copulata, ut mutari aut intervelli sine confusione non possint.
quisquis autem via ducetur, dícet ante omnia rerum ipsa
serie velut duce, propter quod homines etiam modice exer-
citati faeillime tenorem in narrationibus servant. deinde,
quid quoque loeo quaerant, scient, nec ecircumspectabunt
nee offerentibus se aliunde sensibus turbabuntur nee con-
fundent ex diversis orationem velut salientes hue illue nee
usquam insistentes. postremo habebunt modum et finem,
qui esse citra divisionem nullus potest. expletis pro facul-
tate omnibus, quae proposuerint, pervenisse se ad ultimum
sentient.

Et haee quidem ex arte, illa vero ex studio ut copiam
sermonis optimi, quem ad modum praeceptum est, com-
paremus, multo aec fideli stilo sie formetur oratio, ut
scriptorum colorem, etiam quae subito effusa sint, reddant,
ut cum multa seripserimus, etiam multa dicamus. nam eon-
suetudo et exercitatio facilitatem maxime parit: quae si
paulum intermissa fuerit, non velocitas illa modo tardatur,
sed ipsum os coit atque concurrit. quamquam enim opus est
naturali quadam mobilitate animi, ut, dum proxima dieimus,
struere alieriors possimus semperque nostram vocem pro-
visa et formata cogitatio excipiat: vix tamen aut natura aut
ratio in tam multiplex officium diducere animum queat, ut
inventioni, dispositioni, eloeutioni, ordini rerum verborum-
que, tum iis, quae dicit, quae subiuncturus est, quae ultra

11 sint Jadius, sunt libri — 16 ducetur dicet JEussner, ducet
ducetur B — 33 os add. Halm (os quoque concurrit Gesner).

20

25

30

35

10

15

20

26

80

85

X. 7, 4—106. 199

spectanda sunt, adhibita vocis, pronuntiationis, gestus
observatione una sufficiat. longe enim praecedat oportet
intentio ac prae se res agat, quantumque dicendo con-
sumitur, tantum ex ultimo prorogetur, ut, donec perveniamus
ad finem, non minus prospeetu procedamus quam gradu,
si non intersistentes offensantesque brevia ila atque con-
cisa singultantium modo eiecturi sumus.

Est igitur usus quidam inrationalis, quam Graeci
&Aoyov cTgQif5v vocant, qua manus in scribendo decurrit,
qua oculi totos simul in lectione versus flexusque eorum et
transitus intuentur et ante sequentia vident quam priora
dixerunt. quo constant miraeula illa in scaenis pilariorum
ac ventilatorum, ut ea, quae emiserint, ultro venire in manus
eredas et qua iubentur decurrere. sed hie usus ita proderit,
si ea, de qua loeuti sumus, ars antecesserit, ut ipsum illud,
quod in se rationem non habet, in ratione versetur. nam
mihi ne dieere quidem videtur nisi qui disposite, ornate,
copiose dicit, sed tumultuari. nee fortuiti sermonis con-
textum mirabor umquam, quem iurgantibus etiam mulierculis
videmus superfluere, cum eo quod, si calor ac spiritus tulit,
frequenter aecidit ut successum extemporalem consequi cura
non possit. deum tunc adfuisse, eum id evenisset, veteres
oratores, ut Cicero ait, dictitabant. sed ratio manifesta est.
nam bene concepti adfectus et recentes rerum imagines
continuo impetu feruntur, quae nonnumquam mora stili
refrigescunt et dilatae non revertuntur. utique vero, eum
infelix illa verborum cavillatio accessit et cursus ad singula
vestigia restitit, non potest ferri contorta vis, sed, ut optime
voeum singularum cedat electio, non continua, sed com-
posita est.

Quare capiendae sunt illae, de quibus dixi, rerum
imagines, quas vocari pavreocíeg indicavimus, omniaque, de
quibus dieturi erimus, personae, quaestiones, spes, metus
habenda in oculis, in adfectus recipienda: pectus est enim,
quod disertos facit, et vis mentis. ideoque imperitis quoque,
si modo sunt aliquo adfectu concitati, verba non desunt.
tum intendendus animus, non in aliquam rem unam, sed

93 e libr. rhet. fr. 4 H,

2 obs. una M, obseruationem (obseruationum Bg) inluna B — 8 inratio-
nalis Stoer, inrationabilis B — 20 videmus sup. nos, uideantur sup. b,
superfluere B — 23 nit add. Regius.

11

13

15

16

17

1

oo

19

20

2

—

22

200 QUINTILIANI INST. OR.

in plures simul continuas, ut, si per aliquam rectam viam
mittamus oculos, simul omnia, quae sunt in ea circaque,
intuemur, non ultimum tantum videmus, sed usque ad
ultimum. addit ad dicendum etiam pudor stimulos, mirum-
que videri potest, quod, cum stilus secreto gaudeat atque
omnes arbitros reformidet, extemporalis actio auditorum
frequentia, ut miles congestu signorum, excitatur. namque
et diffieiliorem cogitationem exprimit et expellit dicendi
necessitas, et secundos impetus auget placendi cupido. adeo
pretium omnia spectant, ut eloquentia quoque, quamquam
plurimum habeat in se voluptatis, maxime tamen praesenti
fructu laudis opinionisque ducatur. nec quisquam tantum
fidat ingenio, ut id sibi speret incipienti statim posse con-
tingere, sed, sicut in cogitatione praecepimus, ita faeilitatem
quoque extemporalem a parvis initiis paulatim perducemus
ad summam, quae neque perfici neque contineri nisi usu
potest. ceterum pervenire eo debet, ut cogitatio non utique
melior sit ea, sed tutior, cum hane facilitatem non in prosa
modo multi sint eonseeuti, sed etiam in carmine, ut Anti-
pater Sidonius et Licinius Árchias: credendum enim Ciceroni
est, non quia nostris quoque temporibus non et fecerint
quidam hoc et faciant. quod tamen non ipsum tam pro-
babile puto (neque enim habet aut usum res aut necessi-
tatem) quam exhortandis in hane spem, qui foro prae-
parantur, utile exemplum. neque vero tantam esse umquam
fiduciam facilitatis velim, ut non breve saltem tempus, quod
nusquam fere deerit, ad ea, quae dieturi sumus, dispicienda
sumamus, quod quidem in 1udiciis ac foro datur semper:
neque enim quisquam est, qui causam, quam non didicerit,

agat. declamatores quosdam perversa ducit ambitio, ut 80

exposita controversia protinus dicere velint, quin etiam,
quod est in primis frivolum ac scaenicum, verbum petant,
quo incipiant. sed tam contumeliosos in se ridet invicem
eloquentia, et qui stultis videri eruditi volunt, stulti eruditis
videntur. si qua tamen fortuna tam subitam fecerit agendi
necessitatem, mobiliore quodam opus erit ingenio, et vis
omnis intendenda rebus et in praesentia remittendum aliquid
ex cura verborum, si consequi utrumque non dabitur. tum
et tardior pronuntiatio moras habet et suspensa ac velut

10 pretium] praemium AHRegius — 14 praecepimus edd. vet., prae-

cipimus /ibri — 25,26 tantam ... velim Regius, tanta esse u. f. f. B, tanta
sit u. fiducia f. Jeep. — 38 consequi Spalding, om. B, non sequi b,

10

15

26

80

35

X. 7, 17—98. 201

dubitans oratio, ut tamen deliberare, non haesitare videamur.
hoe, dum egredimur e portu, si nos nondum aptatis satis
armamentis aget ventus, deinde paulatim simul euntes
aptabimus vela et disponemus rudentes et impleri sinus
optabimus. id potius, quam se inani verborum torrenti dare
quasi tempestatibus quo volent auferendum.

Sed non minore studio continetur haec facultas quam
paratur: ars enim semel percepta non capitur, stilus quoque
intermissione paulum admodum de celeritate deperdit:
promptum hoe et in expedito positum exercitatione sola
continetur. hac uti sie optimum est, ut cotidie dicamus
audientibus pluribus, maxime de quorum simus iudicio
atque opinione sollieiti: rarum est enim, ut satis se quis-
que vereatur. vel soli tamen dicamus potius quam non
omnino dicamus. est et illa exercitatio cogitandi totasque
materias vel silentio (dum tamen quasi dicat intra se
ipsum) persequendi, quae nullo non et tempore et loco,
quando non aliud agimus, explicari potest, et est in parte
utilior quam haec proxima: diligentius enim componitur
quam n illa, in qua contextum dicendi intermittere veremur.
rursus in alia plus prior confert, vocis firmitatem, oris
facilitatem, motum corporis, qui et ipse, ut dixi, excitat
oratorem et 1actatione manus, pedis supplosione, sicut cauda
leones facere dicuntur, hortatur. studendum vero semper
et ubique. neque enim fere tam est ullus dies occupatus,
ut nihil lucrativae, ut Cieero Brutum facere tradit, operae
ad scribendum aut legendum aut dicendum rapi aliquo
momento temporis possit: siquidem C. Carbo etiam in
tabernaculo solebat hac uti exercitatione dicendi. ne id
quidem tacendum est, quod eidem Ciceroni placet, nullum
nostrum usquam neglegentem esse sermonem: quidquid
loquemur ubicumque, sit pro sua scilicet portione per-
fectum. scribendum eerte numquam est magis, quam cum
multa dicemus ex tempore. ita enim servabitur pondus et
innatans illaa verborum facilitas in altum reducetur, sicut
rustici proximas vitis radices amputant, quae illam in

5 seqq. e libr. rhet. fr. 5 H.

b potius edd. vett., protinus B — 6 quo Badius, qui B — 8 capi-
tur] abit Becher — 185 et add. Spalding — 13 et t. ed. Gryph., est t. B
— 19 utilior edd. vet/., utilitatis B — 20 in add. Gertz — 35 innatans
Stoer, unatrans B.

23

24

26

21

28

29

30

81

82

38

202 QUINTILIANI INST. OR.

summum solum ducunt, ut inferiores penitus descendendo
firmentur. ac nescio an sí utrumque cum cura et studio
fecerimus, invicem prosit, ut scribendo dicamus diligentius,
dicendo scribamus facilius. scribendum ergo, quotiens licebit,
si id non dabitur, cogitandum: ab utroque exclusi debent
tamen id efficere, ut neque deprehensus orator neque liti-
gator destitutus esse videatur.

Plerumque autem multa agentibus accidit ut maxime
necessaria et utique initia scribant, cetera, quae domo ad-
ferunt, cogitatione complectantur, subitis ex tempore occur-
rant: quod fecisse M. Tullium commentariis ipsius apparet.
sed feruntur aliorum quoque et inventi forte, ut eos dicturus
quisque composuerat, et in libros digesti, ut causarum, quae
sunt actae a Servio Sulpicio, euius tres orationes extant:
sed hi, de quibus loquor, commentarii ita sunt exacti, ut ab
ipso mihi in memoriam posteritatis videantur esse compositi.
nam Ciceronis ad praesens modo tempus aptatos libertus
Tiro contraxit: quos non ideo excuso, quia non probem,
sed ut sint magis admirabiles. in hoc genere prorsus recipio
hane brevem adnotationem libellosque, qui vel manu tene-
antur et ad quos interim respicere fas sit. illud, quod
Laenas praecipit, displicet mihi, in his, quae scripserimus,
velut summas in commentarium et capita conferre. facit
enim ediscendi neglegentiam haec ipsa fiducia et lacerat ac
deformat orationem. ego autem ne scribendum quidem puto,
quod non simus memoria persecuturi: nam hic quoque
accidit ut revocet nos cogitatio ad illa elaborata nec sinat
praesentem fortunam experiri. sic anceps inter utrumque
animus aestuat, cum et seripta perdidit et non quaerit
nova. sed de memoria destinatus est libro proximo locus
nee huie parti subiungendus, quia sunt alia prius nobis
dicenda.

2 si add. ed. Camp. — 5 debemus Gertz — 6 id efficere Bursian,
inicere B — 22 in his Halm, ne in his B — 23 velut Halm (velut in
Spalding), uel in B — 26 non add. Hegius.

10

15

25

30

LIBER UNDECIMUS.

I. Parata, sieut superiore libro continetur, facultate
scribendi cogitandique et ex tempore etiam, cum res poscet,
orandi, proxima est cura, ut dicamus apte, quam virtutem

5 quartam elocutionis Cicero demonstrat, quaeque est meo
quidem iudicio maxime necessaria. nam cum sit ornatus
orationis varius et multiplex conveniatque alius alii, nisi
fuerit accommodatus rebus atque personis, non modo non
inlustrabit eam, sed etiam destruet et vim rerum in con-

10 trarium vertet. quid enim prodest esse verba et Latina et
significantia et nitida, figuris etiam numerisque elaborata,
nisi cum iis, in quae iudicem duci formarique volumus,
consentiant: si genus sublime dicendi parvis causis, pressum
limatumque grandibus, laetum tristibus, lene asperis, minax

15 supplicibus, submissum coneitatis, trux atque violentum
iucundis adhibeamus? ut monilibus et margaritis ac veste
longa, quae sunt ornamenta feminarum, deformentur viri,
nee habitus triumphalis, quo nihil excogitari potest augu-
stius, feminas deceat. hunc locum Cicero breviter in tertio

20 de Oratore libro perstringit, neque tamen videri potest
quidquam omisisse dicendo, non omni causae neque
auditori neque personae neque tempori Heg b s
orationis unum genus. nec fere pluribus in Oratore
eadem. sed illie L. Crassus, cum apud summos oratores

25 hominesque eruditissimos dieat, satis habet partem hane

6 de Orat. 3, 10, 87 — 21 55, 210 — 23 c. 21 sqq.

18 in ante causis del. Spalding — pressum I. Müller, paruum libri,

8

10

11

204 QUINTILIANI INST. OR.

velut notare inter agnoscentes, et hie Cicero adloquens
Brutum testatur esse haec ei nota ideoque brevius a se
diei, quamquam sit fusus locus tracteturque & philosophis
latius. nos institutionem professi non solum scientibus ista,
sed etiam discentibus tradimus, ideoque paulo pluribus
verbis debet haberi venia.

Quare notum sit nobis ante omnia, quid conciliando,
docendo, movendo iudici conveniat, quid quaque parte ora-
tionis petamus. ita nec vetera aut translata aut ficta verba
in incipiendo, narrando, argumentando tractabimus neque
deeurrentes contexto nitore cireuitus, ubi dividenda erit
causa et in partes suas digerenda, neque humile atque
cotidianum sermonis genus et compositione ipsa dissolutum
epilogis dabimus, nec iocis laerimas, ubi opus erit misera-
tione, siccabimus. nam ornatus omnis non tam sua quam
rei, cui adhibetur, condicione constat, nec plus refert, quid
dicas, quam quo loco. sed totum hoc apte dicere non elo-
eutionis tantum genere constat, sed est cum inventione
commune. nam si tantum habent etiam verba momentum,
quanto res ipsae magis? quarum quae esset observatio,
suis locis subinde subiecimus.

Illud est diligentius docendum, eum demum dicere
apte, qui non solum quid expediat, sed etiam quid deceat
inspexerit nec me fugit plerumque haec esse coniuncta:
nam quod decet fere prodest, neque alio magis animi
iudicum conciliari aut, si res in contrarium tulit, alienari
solent. aliquando tamen et haec dissentiunt: quotiens autem
pugnabunt, ipsam utilitatem vincet quod decet. nam quis
nescit nihil magis profuturum ad absolutionem Socrati
fuisse, quam si esset usus illo iudiciali genere defensionis
et oratione submissa conciliasset iudicum animos sibi
cerimenque ipsum sollieite redarguisset? verum id eum
minime decebat, ideoque sic egit, ut qui poenam suam
honoribus summis esset aestimaturus. maluit enim vir
sapientissimus quod superesset ex vita sibi perire quam
quod praeterisset et quando ab hominibus sui temporis
purus intellegebatur, posterorum se iudiciis reservavit,

revi detrimento iam ultimae senectutis aevum saeculorum
omnium consecutus. itaque quamvis Lysias, qui tum in
dicendo praestantissimus habebatur, defensionem illi scriptam

25 decet Hegius, deceat B — 37 posterorum edd. vett., posteriorum B

15

20

25

80

35

40

10

15

20

26

30

85

XI. 1, 5—17. 205

obtulisset, uti ea noluit, cum bonam quidem, sed parum
sibi eonvenientem iudicavisset. quo vel solo patet non per-
suadendi, sed bene dicendi finem in oratore servandum,
eum interim persuadere deforme sit. non fuit hoc utile
absolutioni, sed, quod est maius, homini fuit. et nos secun-
dum communem potius loquendi consuetudinem quam ipsam
veritatis regulam divisione hac utimur, ut ab eo, quod
deceat, utilitatem separemus: nisi forte prior ille Africanus,
qui patria cedere quam cum tribuno plebis humillimo con-
tendere de innocentia sua maluit, inutiliter sibi videtur
consuluisse, aut P. Rutilius, vel cum illo paene Socratico
genere defensionis est usus, vel cum revocante eum P. Sulla
manere in exilio . maluit, quid sibi maxime conduceret
nesciebat. hi vero parva illa, quae abiectissimus quisque
animus utilia credit, si cum virtute conferantur, despicienda
iudicaverunt, ideoque perpetua saeculorum admiratione
celebrantur. neque nos simus tam humiles, ut quae lauda-
mus inutilia eredamus. sed hoc qualecumque diserimen
raro admodum eveniet: idem fere, ut dixi, in omni genere
causarum et proderit et decebit. est autem quod omnes
et semper et ubique deceat, facere ac dicere honeste, con-
traque neminem umquam ullo in loco turpiter. minora vero
quaeque sunt ex mediis plerumque sunt talia, ut aliis sint
concedenda, aliis non sint, aut pro persona, tempore, loco,
causa magis ac minus vel exeusata debeant videri vel
reprehendenda. eum dicamus autem de rebus aut alienis
aut nostris, dividenda ratio est eorum, dum sciamus plera-
que neutro loco convenire.

In primis igitur omnis sui vitiosa iactatio est, eloquen-
tiae tamen in oratore praecipue, adfertque audientibus non
fastidium modo, sed plerumque etiam odium. habet enim
mens nostra natura sublime quiddam et erectum et impatiens
superioris: ideoque abiectos aut submittentes se libenter
adlevamus, quia hoc facere tamquam maiores videmur, et
quotiens discessit aemulatio, suecedit humanitas. at qui se
supra modum extollit, premere aec despicere creditur nec
tam se maiorem quam minores ceteros facere. inde invident
humiliores (hoc vitium est eorum, qui nee cedere volunt

20, 91 decet autem utique omnes et s. et u. persuadere ac dicere
suspicatur Halm — 21 ubique deceat facere ac b, ubique persuadere ac
B, ubique deceat ac M.

12

13

16

17

206 QUINTILIANI INST. OR.

Luis possunt contendere), rident superiores, improbant boni.
plerumque vero deprehendas adrogantium falsam de se
opinionem, sed in veris quoque sufficit conscientia.
Reprehensus est in hac parte non mediocriter Cicero,
quem quan is quidem rerum a se gestarum maior quam 6
eloquentiae fuit in orationibus utique iactator. et plerumque
illud quoque non sine aliqua ratione fecit. aut enim tuebatur
eos, quibus erat adiutoribus usus in opprimenda coniura-
tione, aut respondebat invidiae: cui tamen non fuit par,10
servatae patriae poenam passus exilium, ut illorum, quae
egerat in consulatu, frequens commemoratio possit videri
19 non gloriae magis quam defensioni data. eloquentiam qui-
dem, cum plenissimam diversae partis advocatis concederet,
sibi numquam in agendo immodice adrogavit. illius sunt
enim: si quid est ingenii in me, quod sentio quam 15
sit exiguum, et: quod ingenio minus possum, sub-
?0 sidium mihi diligentia comparavi. quin etiam contra
Q. Caecilium de accusatore in Verrem constituendo, quamvis
multum esset in hoe quoque momenti, uter ad agendum
magis idoneus veniret, dicendi tamen facultatem magis illi 20
detraxit quam adrogavit sibi, seque non consecutum, sed
21 omnia fecisse ut posset eam consequi dixit. in epi-
stulis aliquando familiariter apud amicos, nonnumquam in
dialogis, aliena tamen persona verum de eloquentia sua
dicit. et aperte tamen gloriari nescio an sit magis tolerabile 26
vel ipsa vitii huius simplieitate, quam illa iactatio perversa,
si abundans opibus pauperem se et nobilis obscurum et
potens infirnum et disertus imperitum plane et infantem
vocet. ambitiosissimum gloriandi genus est etiam deridere.
32 ab aliis ergo laudemur: nam ipsos, ut Demosthenes ait, 30
erubescere, etiam cum ab aliis udebin or. decet. neque
hoc dico, non aliquando de rebus a se gestis oratori esse
dicendum, sieut eidem Demostheni pro Ctesiphonte: quod
tamen ita emendavit, ut necessitatem id faciendi ostenderet
invidiamque omnem in eum regereret, qui hoc se coegisset. 35
23 et M. Tullius saepe dicit de oppressa coniuratione Catilinae,
sed modo id virtuti senatus, modo providentiae deorum

18

15 Cic. p. Arch. 1, 1 — 16 p. Quinct. 1, 4 — 22 div. in Caecil
12, 40 — 30 et 33 de cor. 8 128

26 iactatio Holin, iactatione B. — 27 se et mos, se neget B.

10

15

20

25

30

85

XI. 1, 18—29. 207

immortalium adsignat. plerumque contra inimicos atque
obtrectatores plus vindicat sibi: erant enim illa tuenda,
eum obicerentur. in carminibus utinam pepercisset, quae
non desierunt carpere maligni:

cedant arma togae, concedat laurea linguae
et

o fortunatam natam me consule Romam!
et Iovem illum, a quo in concilium deorum advo-
catur, et Minervam, quae artes eum edocuit: quae
sibi ille secutus quaedam Graecorum exempla permiserat.

Verum eloquentiae ut indecora iactatio, ita nonnum-
quam concedenda fiducia est. nam quis reprehendat haec:
quid putem? contemptumne me? non video nee in
vita nec in gratia nec in rebus gestis nec in hac
mea mediocritate ingenii, quid despicere possit
Antonius: et paulo post apertius: an decertare mecum
voluit contentione dicendi? hoc quidem est bene-
ficium. quid enim plenius, quid uberius quam mihi
et pro me et contra Antonium dicere?

Adrogantes et illi, qui se iudicasse de causa nec aliter
adfuturos fuisse proponunt. nam et inviti iudices audiunt
praesumentem partes suas, nec hoe oratori contingere inter
adversarios quod Pythagorae inter diseipulos potest: *"ipse
dixit. sed istud magis minusve vitiosum est pro personis
dicentium: defenditur enim aliquatenus aetate, dignitate,
auctoritate: quae tamen vix in ullo tanta fuerint, ut non
hoe adfirmationis genus temperandum sit aliqua moderatione
sieut omnia, in quibus patronus argumentum ex se ipso
petet. fuisset tumidius, si criminis loco poni negasset Cicero
equitis Romani esse filium se defendente: at ille fecit hoec
etiam favorabile eoniungendo cum iudicibus dignitatem
suam: equitis Romani autem esse filium criminis
loeo poni ab accusatoribus, neque his iudicantibus
oportuit nec defendentibus nobis.

Hn tumultuosa, iracunda actio omnibus inde-
cora, sed ut quisque aetate, dignitate, usu praecedit, magis
in ea reprehendendus. videas autem rixatores quosdam

6 de suis temporibus fr. 1 H. — 7 ib. fr. 2 H. — 8 ib. fr. 3 H,
9 ib. fr. 4 H. — 13 Cic. Phil, 2, 1, 2 — 32 p. Cael. 2, 4

2 illa tuenda Halm, intuenda B — 29 petet T, p. quid b, p. quod
B — poni addidi.
QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 14

24

25

21

29

208 QUINTILIANI INST. OR.

neque iudieum reverentia neque agendi more ac modo

contineri, quo ipso mentis habitu manifestum sit, tam in

suseipiendis quam in agendis causis nihil pensi habere.

s 80 profert enim mores plerumque oratio et animi secreta

oie 0 Teo | detegit: nec sine eausa Graeci prodiderunt, *ut vivat, quem-

BRUN EE que etiam dicere'. humiliora illa vitia: submissa adulatio,

ves (usa adfeetata scurrilitas, in rebus ac verbis parum modestis ac

qSw11/32 pudicis vilis pudor, in omni negotio neglecta auctoritas,

Dc-4.59»«quae fere accidunt iis, qui nimium aut blandi esse aut
qe a tes ridieuli volunt.

veso T y 31 Ipsum etiam eloquentiae genus alios aliud decet: nam

4».2 neque tam plenum et erectum aut audax et | Hosted

senibus conveniret quam pressum et mite et limatum et

quale intellegi vult Cieero, cum dicit, orationem suam

coepisse canescere, sicut vestibus quoque non purpura

32 coceoque fulgentibus illa aetas satis apta sit. in iuvenibus

etiam uberiora paulo et paene periclitantia feruntur. at in

isdem siccum et sollicitum et contractum dicendi propositum

plerumque adfectatione ipsa severitatis invisum est, quando

etiam morum senilis auctoritas immatura in adulescentibus

33 creditur. simplieiora militares decent. philosophiam ex pro-

fesso, ut quidam faciunt, ostentantibus parum decori sunt

plerique orationis ornatus maximeque ex adfectibus, quos

ili vitia dieunt. verba quoque exquisitiora et compositio

34 numerosa tali proposito diversa. non enim solum illa lae-

tiora, qualia a Cicerone dicuntur saxa atque solitudines

voci respondent, sed etiam illa, quamquam plena san-

guinis vos enim iam, Albani tumuli atque Pe v08,

inquam, imploro atque testor, vosque Albanorum

obrutae arae, saerorum populi Romani sociae et

35 aequales' non conveniant barbae illi atque tristitiae. at vir

civilis vereque sapiens, qui se non otiosis disputationibus,

sed administrationi rei publicae dederit, a qua longissime

isti, qui philosophi vocantur, recesserunt, omnia, quae ad

efficiendum oratione quod proposuerit valent, libenter ad-

hibebit, cum prius, quid honestum sit efficere, in animo

36 suo constituerit. est quod principes deceat, aliis non con-

cesseris. imperatorum ac triumphalium separata est aliqua

15 Brut. 2, 8 — 96 p. Arch. 8, 19 — 38 p. Mil. 31, 85

33 dederit B, dediderit b.

b

10

20

30

25

^.

10

15

20

25

80

865

XI. 1, 30—42. 209

ex parte ratio eloquentiae, sicut Pompeius abunde disertus
rerum suarum narrator, et hie, qui bello eivili se interfecit,
Cato eloquens senator fuit. idem dictum saepe in alio
liberum, in alio furiosum, in alio superbum est. verba ad-
versus Agamemnonem a 'Thersite habita ridentur: da illa
Diomedi aliüve eui pari, magnum animum ferre prae se
videbuntur. ego te consulem putem, inquit L. Crassus
Philippo, cum tu me non putes senatorem? vox hone-
stissimae libertatis, non tamen ferres quemcumque dicentem.
negat se magni facere aliquis poetarum, utrum Caesar
&ter an albus homo sit, insania: verte, ut idem Caesar
de illo dixerit, adrogantia est. maior in personis observatio
est apud tragicos eomicosque: multis enim utuntur et variis.
eadem et eorum, qui orationes aliis scribebant, fuit ratio
et declamantium est: non enim semper ut advocati, sed
plerumque ut litigatores dicimus.

Verum etiam in iis causie, quibus advocamur, eadem
differentia diligenter est custodienda. utimur enim fictione
personarum et velut ore alieno loquimur, dandique sunt
His; quibus vocem accommodamus, sui mores. aliter enim
P. Clodius, aliter Appius Caecus, aliter Caecilianus ille,
aliter Terentianus pater fingitur. quid asperius lictore Verris
fut adeas, tantum dabis', quid fortius illo, cuius inter
ipsa verberum supplieia una vox audiebatur 'civis Roma-
nus sum'? quam dignae Milonis in peroratione ipsa voces
eo viro, qui pro re publica seditiosum eivem totiens com-
peseuisset quique insidias virtute superasset! denique non
modo quot in eausa totidem in prosopopoeia sunt varietates,
sed hoc etiam plures, quod in his puerorum, feminarum,
populorum, mutarum etiam rerum adsimulamus adfectus,
quibus omnibus debetur suus decor. eadem in iis, pro
quse agemus, observanda sunt: aliter enim pro alio saepe

ieendum est, ut quisque honestus, humilis, invidiosus,
favorabilis erit, adiecta propositorum quoque et ante actae
vitae differentia. iucundissima vero in oratore humanitís,
facilitas, moderatio, benevolentia. sed illa quoque diversa
bonum virum decent: malos odisse, publica vice commoveri,
ultum ire scelera et iniurias, et omnia, ut initio dixi, honesta.

10 Catull. 93 — 23 Verr. 5, 45, 118 — 24 ib. 62, 162

5 da Regius (B) — 830 mutarum Par. 2 m. 2, multarum /ibri,
14*

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

210 QUINTILIANI INST. OR.

Nec tantum quis et pro quo, sed etiam apud quem
dieas interest: facit enim et fortuna discrimen et potestas,
nec eadem apud prineipem, magistratum, senatorem, pri-
vatum, tantum liberum ratio est, nec eodem sono publica
iudieia et arbitrorum disceptationes aguntur. nam ut orantem
pro eapite sollieitudo deceat et cura et omnes ad amplifi-
eandam orationem quasi machinae, ita in parvis rebus
iudieiisque vana sint eadem, rideaturque merito, qui apud
disceptatorem de re levissima sedentem dicturus utatur illa
Cieeronis confessione, non modo se animo commoveri,
sed etiam corpore ipso perhorrescere. quis vero
nesciat, quanto aliud dicendi genus poscat gravitas senatoria,
aliud aura popularis? eum etiam singulis iudicantibus non
idem apud graves viros quod leviores, non idem apud
eruditum quod militarem ae rusticum deceat, sitque non-
numquam submittenda et contrahenda oratio, ne iudex eam
vel intellegere vel eapere non possit.

Tempus quoque ae locus js observatione propria:
nam et tempus tum triste tum laetum, tum liberum tum
angustum est, atque ad haec omnia eomponendus orator:
et loco publieo privatone, celebri an secreto, aliena civitate
an tua, in castris denique an foro dicas, interest plurimum,
ac suam quidque formam et proprium quendam modum
eloquentiae poscit: cum etiam in ceteris actibus vitae non
idem in foro, curia, campo, theatro, domi facere conveniat,
et pleraque, quae natura non sunt reprehendenda atque
adeo interim sunt necessaria, alibi quam mos permiserit
turpia habeantur. illud iam diximus, quanto plus nitoris et
cultus demonstrativae materiae, ut ad delectationem audien-
tium compositae, quam, quae sunt in actu et contentione,
suasoriae iudicialesque permittant.

Hoe adhue adieiendum, aliquas etiam, quae sunt
egregiae dicendi virtutes, quo minus deceant, effiei con-
dicione causarum. an quisquam tulerit reum in diserimine
capitis, praecipueque si apud victorem et principem pro se
ipse dicat, frequenti translatione, fictis aut repetitis ex
vetustate verbis, eompositione quae sit maxime a vulgari

10 div. in Caecil. 13, 41

8 indiciisque Par. 2 m. 2, iudicibusque B — 9 sedentem mos, sedens
libri — 21 an privato Hegius — 21 adeo Gesner, ideo B.

5

10

15

20

80

835

10

15

20

25

80

85

Xl. 1, 43—56. 211

usu remota, decurrentibus periodis, quam ]laetissimis locis
sententiisque dicentem? non perdant haec omnia necessarium
perielitanti sollieitudinis colorem petendumque etiam inno-
centibus misericordiae auxilium? moveaturne quisquam eius
fortuna, quem tumidum ae sui iactantem et ambitiosum
institorem eloquentiae in ancipiti sorte videat? non immo
oderit reum verba aucupantem et anxium de fama ingenii
et cui esse diserto vacet? quod mire M. Caelius in defen-
sione eausae, qua reus de vi fuit, comprehendisse videtur
mihi: ne cui vestrum atque etiam omnium, qui ad
rem agendam adsunt, meus aut vultus molestior
aut vox immoderatior aliqua aut denique, quod
minimum est, iactantior gestus fuisse videatur.
atqui sunt quaedam actiones in satisfactione, deprecatione,
confessione positae: sententiolisne flendum erit? epiphone-
mata aut enthymemata exorabunt? non, quidquid meris
adicietur adfectibus, omnes eorum diluet vires et misera-
tionem securitate laxabit? age, si de morte filii sui vel
iniuria, quae morte sit gravior, dieendum patri fuerit, aut
in narrando gratiam illam expositionis, quae continget ex
sermone puro atque dilucido, quaeret, breviter ae significanter
ordinem rei protulisse contentus, aut argumenta diducet in
digitos et propositionum ace partitionum captabit leporem
et, ut plerumque in hoe genere moris est, intentione omni
remissa loquetur? quo (fugerit interim dolor ille? ubi
lacrimae substiterint? unde se in medium tam secura ob-
servatio artium miserit? non ab exordio usque ad ultimam
vocem continuus quidam gemitus et idem tristitiae vultus
servabitur, si quidem volet dolorem suum etiam in audientes
transfundere? quem si usquam remiserit, in animum iudi-
eantium non reducet. quod praecipue declamantibus (neque
enim me paenitet ad hoc quoque opus meum et curam
susceptorum semel adulescentium respicere) custodiendum
est, quo plures in schola finguntur adfectus, quos non ut
advocati, sed ut passi subimus: cum etiam hoc genus simu-
lari litium soleat, eum ius mortis a senatu quidam vel ob
aliquam magnam infelicitatem vel etiam paenitentiam petunt:
in quibus non solum cantare, quod vitium pervasit, aut
lascivire, sed ne argumentari quidem nisi mixtis et quidem

13 minimum Zollin (b) nimium B — 26 in odium Zumpt —
36 cum ius Par. 2 m. 2, cuius B

50

51

52

58

54

55

56

57

58

59

60

61

62

219 QUINTILIANI INST. OR.

ita, ut ipsa probatione magis emineant, adfectibus decet.
nam qui intermittere in agendo dolorem potest, videtur
posse etiam depohere.

Nescio tamen an huius, de quo loquimur, decoris eustodia
maxime circ& eos, contra quos dieimus, examinanda sit.
nam sine dubio in omnibus statim accusationibus hoc agen-
dum est, ne ad eas libenter descendisse videamur. ideoque
mihi illud Cassi Severi non mediocriter displicet: di boni,
vivo, et, quo me vivere iuvet, Asprenatem reum
video. non enim iusta ex causa vel necessaria videri potest

ostulasse eum, sed quadam aceusandi voluptate. praeter
oe tamen, quod est commune, propriam moderationem
quaedam eausae desiderant. quapropter et qui curationem
bonorum patris postulabit, doleat eius valetudine, et quam-
libet gravia filio pater obiecturus miserrimam sibi ostendat
esse hanc ipsam necessitatem, nec hoe paucis modo verbis,
sed toto colore aetionis, ut id eum non dieere modo, sed
etiam vere dicere appareat. nec causanti pupillo sie tutor
irascatur umquam, ut non remaneant amoris vestigia et
sacra quaedam patris eius memoria. iam quo modo contra
abdieantem patrem, querentem uxorem agi causam opor-
teret, in libro, ut arbitror, septimo dixi. quando ipsos
loqui, quando etiam advocati voce uti deceat, quartus
liber, in quo prooemii praecepta sunt, eontinet.

Esse et in verbis quod deceat aut turpe sit, nemini
dubium est . unum iam igitur huie loco, quod est sane
summae difficultatis, adiciendum videtur, quibus modis ea,
quae sunt natura parum speciosa quaeque non dicere, si
utrumlibet esset liberum, maluissemus, non tamen sint
indecora dicentibus. quid asperiorem habere frontem potest
aut quid aures hominum magis respuunt, quam cum est
fiii filiive advocatis in matrem perorandum? aliquando
tamen necesse est, ut in causa Cluenti Habiti, sed non
semper illa via, qua contra Sasiam Cicero usus est, non
quia non ille optime, sed quia plurimum refert, qua in re
et quo modo laedat. itaque illa, eum filii eaput palam im-
pugnaret, fortiter fuit repellenda. duo tamen, quae sola

9 cf. Syri sentent, v. 534 R.

5 contra Par. 2, circa B — 9 Asprenatem ed. Venet. 1493,
aspernatem B.

—

b

25

80

35

XI. 1, 57—68. 213

supererant, divine Cieero servavit, primum, ne oblivisceretur
reverentiae, qus parentibus debetur, deinde ut repetitis
altius causis diligentissime ostenderet, quam id, quod erat
in matrem dicturus, non oporteret odo fieri, sed etiam
5 necesse esset. primaque haec expositio fuit, quamquam ad 63
praesentem quaestionem nihil pertinebat: adeo in causa
diffielli atque perplexa nihil prius intuendum credidit, quam
quid deceret. fecit itaque nomen parentis non filio invidiosum,
sed ipsi, in quam dicebatur. potest tamen aliquando mater 64
10 et in re leviore aut minus infeste contra filium stare: tum
lenior atque subinissior decebit oratio. nam et satisfaciendo
aut nostram minuemus invidiam aut etiam in diversum eam
transferemus, et si graviter dolere filium palam fuerit,
credetur abesse ab eo culpa fietque ultro miserabilis.
15 avertere quoque in alios crimen decet, ut fraude aliquorum 65
concita eredatur, et omnia nos passuros, nihil aspere dieturos
testandum, ut, etiam si non possumus convieiari, nolle
videamur. etiam, si quid obieiendum erit, officium est
patroni, ut id filio invito, sed fide cogente facere eredatur:
20 ita poterit uterque laudari. quod de matre dixi, de utroque
parente accipiendum est: nam inter patres etiam filiosque,
eum intervenisset emancipatio, litigatum scio. in aliis quoque 66
propinquitatibus custodiendum est, ut inviti et necessario
et parce iudicemur dixisse, magis autem aut minus, ut
»5 cuique personae debetur reverentia. eadem pro libertis ad-
versus patronos observantia. et ut semel plura complectar,
numquam decebit sic adversus tales agere personas, quo
modo contra nos agi ab hominibus condicionis eiusdem
iniquo animo tulissemus. praestatur hoc aliquando etiam 67
so dignationibus, ut libertatis nostrae ratio reddatur, ne quis
nos aut petulantes in laedendis iis aut etiam ambitiosos
putet. itaque Cicero, quamquam erat in Cottam gravissime
dicturus neque aliter agi P. Oppi causa poterat, longa
tamen praefatione excusavit officii sui necessitatem. aliquando 68
s5 etiam inferioribus praecipueque adulescentulis parcere aut
videri decet. utitur hae moderatione Cicero pro Caelio
contra Átratinum, ut eum non inimice corripere, sed paene
atrie monere videatur: nam et nobilis et iuvenis et non
iniusto dolore venerat ad accusandum.

14 culpa N, culpam B — 17 non add. Badius ante conviciari
— 24 parece Zegius, parte libri.

69

10

71

12

78

74

214 QUINTILIANI INST. OR.

Sed in his quidem, in quibus vel iudici vel etiam
adsistentibus ratio nostrae moderationis probari debet, minor
est labor: illie plus difficultatis, ubi ipsos, eontra quos
dicimus, veremur offendere. duae simul huius modi personae
Ciceroni pro Murena dicenti obstiterunt, M. Catonis Servi-
que Sulpiei: quam decenter tamen Sulpicio, cum omnes
concessisset virtutes, scientiam petendi consulatus ademit!
quid enim aliud esset, quo se victum homo nobilis et iuris
antistes magis ferret? ut vero rationem defensionis suae
reddidit, cum se studuisse petitioni Sulpiei contra honorem
Murenae, non idem debere accusationi contra caput diceret!
quam molli autem articulo tractavit Catonem! cuius naturam
summe admiratus non ipsius vitio, sed Stoicae sectae
quibusdam in rebus factam duriorem videri volebat, ut inter
eos non forensem contentionem, sed studiosam disputationem
crederes incidisse. Lhaec est profecto ratio et certissimum
praeceptorum genus illius viri observatio, ut, cum aliquid
detrahere salva gratia velis, concedas alia omnia: in hoc
solo vel minus peritum quam in ceteris, adiecta, si poterit
fieri, etiam causa eur id ita sit, vel paulo pertinaciorem
vel eredulum vel iratum vel impulsum ab aliis. hoc enim
commune remedium est, si tota actione aequaliter appareat
non honor modo eius, sed etiam caritas, praeterea causa
sit nobis iusta sic dicendi, neque id moderate tantum
faciamus, sed etiam necessario. diversum ab hoc, sed faci-
lius, cum hominum aut alioqui turpium aut nobis invisorum
quaedam facta laudanda sunt: decet enim rem ipsam probare
in qualieumque persona. dixit Cicero pro 4. Gabinio et P.
Vatinio, inimicissimis antea sibi hominibus et in quos orationes
etiam seripserat, verum ut iusta sit faciendi sibi causa, ait, non
se de ingenii fama, sed de fide esse sollicitum. difficilior
ei ratio in iudicio Cluentiano fuit, eum Seamandrum necesse
haberet dicere nocentem, cuius egerat causam. verum id
elegantissime eum eorum, a quibus ad se perductus esset,
precibus, tum etiam adulescentia sua excusat, detracturus

— 0 0 —

82 cr. c. 17

19 poterit Guelf, potuerit B — 22 si Hegius, nisi G, fort. irritum
est, nisi — 28 A. add. Halm — 30, 81 verum .. . ait Schenkl secundum
Halmium : M et libri: sibi causa ait om. libri — 838 id elegantissime ed.
Camp., uide leganti-sime G — 34 ad Spalding, a G.

10

20

30

10

15

20

25

80

85

XI. 1, 69—80. 215

alioqui plurimum auctoritatis sibi in «eausa praesertim
suspecta, si eum se esse, qui temere nocentes reos susci-
peret, fateretur.

Apud iudicem vero, qui aut erit inimieus alioqui aut
propter aliquod commodum a eausa, quam nos susceperimus,
aversus, ut persuadendi ardua ratio, ita dicendi expeditissima:
fiducia enim iustitiae eius et nostrae causae nihil nos timere
simulabimus. ipse erit gloria inflandus, ut tanto clarior eius
futura sit fides ac religio in pronuntiando, quanto minus
vel offensae vel utilitati suae indulserit. hoc et apud eos,
a quibus appellatum erit, si forte ad eosdem remittemur:
adicienda ratio vel necessitatis alicuius, si id causa concedit,
vel erroris vel suspicionis. tutissimum ergo paenitentiae
confessio et satisfactio culpae, perducendusque omni modo
iudex ad irae pudorem. accidit etiam nonnumquam ut ea de
eausa, de qua pronuntiavit, cognoscat iterum. tum illud qui-
dem commune: apud alium nos iudicem disputaturos de
illius sententia non fuisse, neque enim emendari ab alio
quam ipso fas esse: ceterum ex causa, ut quaeque permittet,
aut ignorata quaedam aut defuisse testes aut, quod timi-
dissime et, si nihil aliud plane fuerit, dicendum est, patronos
non suffecisse succurret. etiam, si apud alios iudices agetur,
ut in seeunda adsertione aut in centumviralibus iudiciis
duplieibus, parte victa decentius erit, quotiens contigerit,
servare iudieumpudorem: de qua re latius probationum loco
dietum est.

Potest evenire, ut in aliis reprehendenda sint quae
ipsi fecerimus, ut obicit Tubero Ligario, quod in Africa
fuerit, et ambitus quidam damnati recuperandae dignitatis
gratia reos eiusdem criminis detulerunt, et in seholis luxu-
riantem patrem luxuriosus ipse iuvenis aceusat. id quo modo
decenter fieri possit, equidem non invenio, nisi aliquid re-
peritur, quod intersit, persona, aetas, tempus, causa, locus,
animus. Tubero iuvenem se patri haesisse, illum a senatu
missum non ad bellum, sed ad frumentum coemendum ait,
ut primum licuerit, a partibus recessisse: Ligarium et per-
severasse et non pro Cn. Pompeio, inter quem et Caesarem

1 plurimum Spalding (Q), plus ali — sibi Halm, sicut G. —
9 susciperet Hegius, suscipere G — 12 concedit Spalding (G), cedit S —
15 ad irae Hegius, adire G — ut add. Hegius — ea de nos, eadem Q —
16 cognoscat Badius, cognat G — 94 contigerit S, contingerit G — 30 et

Gertz, ut libri — 31' quomodo d. ObrecAt, qmodocenter G, qm decenter
QG corr. m. 2

15

76

71

78

79

80

216 QUINTILIANI INST. OR.

is rng fuerit contentio, cum salvam uterque rem publicam

vellet, sed pro Iuba atque Afris inimicissimis populo Romano

stetisse. ceterum vel facillimum est ibi alienam culpam in-
eusare, ubi fateris tuam: verum id iam indicis est, non

actoris. quod si nulla contingit excusatio, sola colorem habet 5

paenitentia, potest enim videri satis emendatus, qui in odium

82 eorum, in quibus erraverat, ipse conversus est. sunt enim
easus quidam, qui hoe natura ipsa rei non indecens faciant,
ut cum pater ex meretrice natum, quod ducerit meretricem
in matrimonium, abdicat: scholastica materia, sed non quae 10
in foro non possit accidere. hic igitur multa non deformiter
dicet: vel quod omnium sit votum parentum, ut honestiores
quam sint ipsi liberos habeant (nam et si filia nata, meretrix
eam mater pudicam esse voluisset) vel quod humilior ipse
fuerit (lieut enim huic ducere) vel quod non habuerit 15

83 patrem qui moneret: quin eo minus id faciendum filio
uisse, ne renovaret domus pudorem et exprobraret patri
nuptias, matri prioris vitae necessitatem, ne denique legem
quandam suis quoque rursum liberis daret. eredibilis erit
etiam propria quaedam in illa meretrice turpitudo, quam ?0
nunc hie pater ferre non possit. alia praetereo: neque enim
nune declamamus, sed ostendimus, nonnumquam posse di-
centem ipsis incommodis bene uti.

84 Illic maior aestus, ubi quis pudenda queritur, ut stuprum,
praecipue in maribus, aut os profanatum. non dico, si lo- 25
quatur ipse: ,nam quid aliud ei quam gemitus aut fletus
et exseecratio vitae conveniat, ut iudex intellegat potius
dolorem illum quam audiat? sed patrono quoque per similes
adfectus eundum erit, quia hoc iniuriae genus verecundius

85 est fateri passis quam ausis. mollienda est in plerisque aliis 80
colore asperitas orationis, ut Cicero de proscriptorum liberis
fecit. quid enim erudelius quam homines honestis parenti-
bus ae maioribus natos a re publiea submoveri? itaque
durum id esse summus ille tractandorum animorum artifex
confitetur, sed ita legibus Sullae cohaerere statum civitatis 35
adfirmat, ut iis solutis stare ipsa non possit. consecutus

8

—

9 meretrice .. . duxerit add, ed. Camp. — 10, 11 quae in foro non
add. Spaliing — 15 licuit e. huic Spalding, licet e. hoc Q — 19 rursum
Halm, sum G — 21 praetereo ed. Gryph. praeterea G. — 25 mari-
bus edd. vet, manibus G — ?7 et add. ed. Camp — 29 quia edd. vett,
qui ad G — 30 fateri add. Halm — aliis Spaíding, alia G, alio S —
96 consecutus Spalding, secutus Q.

10

15

20

25

30

XI. 1, 81—92. 217

itaque est, ut aliquid eorum quoque causa videretur facere,
contra quos diceret. illud etiam in iocis monui, quam turpis
esset fortunae insectatio, et ne in totos ordines aut gentes
aut populos petulantia incurreret. sed interim fides patro-
cinii cogit quaedam de universo genere aliquorum hominum
dicere, libertinorum vel militum vel publieanorum vel simi-
liter aliorum. in quibus omnibus eommune remedium est,
ut ea, quae laedunt, non libenter tractare videaris, nec in
omnia impetum facias, sed in id, quod expugnandum est,
et reprehendens alia laude compenses: si milites cupidos
dieas, sed non mirum, quod perieulorum ac sanguinis maiora
sibi deberi praemia putent: eosdem petulantes, sed hoc
fieri, quod bellis magis quam paci consuerint. libertinis
detrahenda est auctoritas: licet iis testimonium reddere
industriae, per quam exierint de servitute. quod ad nationes
exteras pertinet, Cicero varie: detraeturus Graecis testibus
fidem doctrinam iis concedit ac litteras, seque eius gentis
amatorem esse profitetur, Sardos contemnit, Allobrogas
ut hostes insectatur: quorum nihil tunc, cum diceretur,
parum aptum aut remotum cura decoris fuit. verborum
etiam moderatione detrahi solet, si qua est rei invidia: si
asperum dieas nimium severum, iniustum persuasione labi,
pertinacem ultra modum tenacem esse propositi: plerumque
velut ipsos coneris ratione vineere, quod est mollissimum.

Indecorum est super haec omne nimium, ideoque etiam
quod natura rei satis aptum est, nisi modo quoque tempe-
ratur, gratiam perdit. cuius rei observatio iudicio mavis
quodam sentiri quam praeceptis tradi potest, quantwm satis
sit et quantum recipiant aures: non habet haec res mensuram
et quasi pondus, quia ut in cibis alia aliis magis complent.

Adiciendum etiam breviter videtur, qui fiat ut dicendi
virtutes diversissimae non solum suos amatores habeant,
sed ab eisdem saepe laudentur. nam Cicero quodam loco
scribit, id esse optimum, quod, cum te facile eredi-

— MÀ

34 e libr. rhet, fr. 7 H.

2 iocis Par. 2 m. 2, locis G. — 10 reprehendens M, prendens G —
si m. c. dicas Badius, si cupidum dedicasset G. — 12 sed Spa/ding,
et Q — 21 moderatione Par. 2 m. 2, moderatio G — 28 quantum
«dd. eett., quam Q — 29 non... mensuram edd. veli, non haberet
remansuram G — 31 qni noe, quod libri, quo Gertz — ut add. Halm
— 84 cum te Hegius, non Q, te Vos. 2.

86

87

88

89

90

91

92

93

218 QUINTILIANI INST. OR.

deris consequi imitatione, non possis. alio vero, non
id egisse se, ut ita diceret, quo modo se quilibet
posse confideret, sed quo modo nemo. quod potest
pugnare inter se videri, verum utrumque, ac merito, lauda-
tur: eausarum enim modo distat, quia simplicitas illa et
velut securitas inadfectatae orationis mire tenues causas de-
cet, maioribus illud admirabile dicendi genus magis con-
venit. in utroque eminet Cicero: ex quibus alterum imperiti
se posse consequi eredent, neutrum qui intellegunt.

De memoria.

Il. Memoriam quidam naturae modo esse munus
existimaverunt, estque in ea non dubie plurimum, sed ipsa
excolendo sicut alia omnia augetur: et totus, de quo dixi-
mus adhue, inanis est labor, nisi ceterae partes hoc velut
spiritu continentur. nam et omnis disciplina memoria constat
frustraque docemur, si quidquid audimus praeterfluat, et
exemplorum, legum, responsorum, dictorum denique facto-
rumque velut quasdam copias, quibus abundare quasque
in promptu semper habere debet orator, eadem illa vis
repraesentat. neque immerito thesaurus hic eloquentiae dicitur.
sed non firme tantum continere, verum etiam cito percipere
multa acturos oportet, neque quae scripseris modo iterata
lectione complecti, sed in cogitatis quoque rerum ac ver-
borum contextum sequi, et quae sint ab adversa parte
dicta meminisse, nec utique eo, quo dicta sunt ordine,
refutare, sed opportunis locis ponere. quid quod extemporalis
oratio non alio mihi videtur mentis vigore constare? nam
dum alia dicimus, quae dieturi sumus intuenda eunt: ita
eum semper cogitatio ultra eat, id quod est longius quaerit,
quidquid autem repperit quodam modo apud memoriam
deponit, quod illa quasi media quaedam manus acceptum
ab inventione tradit eloeutioni. non arbitror autem mihi in
hoe immorandum, quid sit quod memoriam faciat, quam-
quam plerique imprimi quaedam vestigia animo, velut in
ceris anulorum signa serventur, existimant. neque ero tam

^ libír8H.

— À

2 se add. Gertz — b causarum enim Spalding, causa enim enim G
— 90 repraesentat Badius, praesentat G. — 22 quae addidi — 923 com-
plecti sed in cogitatis edd. vett, complectis et in concitatis Q — 925 eo
Hegius, e Q. — 26 quod addidi — 29 ultra eat Halm, ultre ad Q. —
32 inventione ed. Badii 1519, iutencione G — 35 ceris Hegius, guris G.

10

20

2b

30

85

10

20

25

30

XI. 1, 93. 2, 1—11. 219

credulus, ut, cum habitu tardiorem firmioremque memoriam
sciam fieri, ei artem quoque audeam impertire. magis ad-
mirari naturam subit, tot res vetustas tanto ex intervallo
repetitas reddere se et offerre, nec tantum requirentibus,
sed etiam sponte interim, nec vigilantibus, sed etiam quiete
compositis: eo magis, quod illa quoque animalia, quae carere
intellectu videntur, meminerunt et agnoscunt et quamlibet
longo itinere deducta ad adsuetas sibi sedes revertuntur.
quid? non haec varietas mira est, excidere proxima, vetera
inhaerere? hesternorum immemores acta pueritiae recordari?
quid quod quaedam requisita se occultant et eadem forte
succurrunt? nec manet semper memoria, sed aliquando etiam
redit? nesciretur tamen, quanta vis esset eius, quanta divi-
nitas illa, nisi in hoc lumen vim orandi extulisset. non enim
rerum modo, sed etiam verborum ordinem praestat, nec ea
pauca contexit, sed durat prope in infinitum, et in longissi-
mis actionibus prius audiendi patientia quam memoriae fides
deficit. quod et ipsum argumentum est, subesse artem ali-

uam iuvarique ratione naturam, cum idem docti facere
illud, indocti inexereitatique non possimus. quamquam in-
venio apud Platonem, obstare memoriae usum litterarum,
videlieet quoniam illa, quae seriptis reposuimus, velut custo-
dire desinimus et ipsa securitate dimittimus. nec dubium
est, quin plurimum in hae parte valeat mentis intentio et
velut acies luminum a prospectu rerum, quas intuetur, non
aversa. unde accidit ut quae per plures dies scribimus
ediscendi causa, cogitatione ipsa contineantur.

Artem autem memoriae primus ostendisse dicitur
Simonides Cius: vulgata fabula est. cum pugili coronato
carmen, quale componi victoribus solet, mercede pacta
scripsisset, abnegatam ei pecuniae partem, quod more poetis
frequentissimo digressus in laudes Castoris ac Pollucis ex-
ierat. quapropter partem ab iis petere, quorum facta cele-

21 Phaedr. p. 275 À

1 ut . . . fieri nos, ut quam abitu t. . m. f G — 2 ei... im-
pertire Spalding, et a. q. ad animum pertire G — 3 subit tot res Obrecht,
subito tres G — 5 sed etiam sponte edd. vett., sed insponte G — sed...
compositis edd, vett, se detià quie compositi G — 14 vim add. Regius
— 95 prospectu edd. vet, promptu — 27 causa edd. vett, sint Q. —
— cogitatione Par. 2 m. 2, cogitationes G — contineantur ed. Aíd., nos,
contineat libri — 29 Cius Geríz, cuius bri.

12

13

14

15

16

117

18

220 QUINTILIANI INST, OR.

brasset, iubebatur. et peraolverunt, ut traditum est. nam cum
esset grande convivium in honorem eiusdem victoriae, atque
adhibitus ei cenae Simonides, nuntio est excitus, quod eum
duo iuvenes equis advecti desiderare maiorem in modum
dicebantur. et illos quidem non invenit, fuisse tamen gratos
erga se deos exitu comperit. nam vix eo ultra limen egresso
triclinium illud supra convivas corruit atque ita confudit, ut
non ora modo oppressorum, sed membra etiam omnia re-
uirentes ad sepulturam propinqui nulla nota possent

iscernere. tum Simonides dicitur memor ordinis, quo quis-
que disceubuerat, corpora suis reddidisse. est autem magna
inter auctores dissensio, Glaucone Carystio an Leocrati an
Agatharcho an Seopae scriptum sit id carmen, et Pharsali
fuerit haec domus, ut ipse quodam loco significare Simo-
nides videtur utque Abollodurus et Eratosthenes et Eupho-
rion et Larissaeus Eurypylus tradiderunt, an Cranone, ut
Apollas Callimachus, quem secutus Cicero hanc famam
latius fudit. Scopam nobilem Thessalum perisse in eo con-
vivio constat, adicitur sororis eius filius, putant et ortos
plerosque ab alio Scopa, qui maior aetate fuerit. quam-
quam mihi totum de 'Tyndaridis fabulosum videtur, neque
omnino huius rei meminit usquam poeta ipse, profecto non
taciturus de tanta sua gloria.

Ex hoe Simonidis faeto notatum videtur, iuvari memo-
riam signatis animo sedibus, idque credere suo quisque
queat experimento. nam cum in loca aliqua post tempus
reversi sumus, non ipsa agnoscimus tantum, sed etiam
quae in his fecerimus reminiscimur personaeque subeunt,
nonnumquam tacitae quoque cogitationes in mentem rever-
tuntur. nata est igitur, ut in plerisque, ars ab experimento.
loca deljgunt quam maxime spatiosa, multa varietate signata,
domum forte magnam et in multos diduectam recessus. in
ea quidquid notabile est animo diligenter adfigunt, ut sine
eunctatione ae mora partes eius omnes cogitatio possit per-
eurrere. et primus hic labor est, non haerere in oceursu:

17 de Orat. 2, 86, 352

7 confudit ut Goth, confunditur G — 10 ordinis Par. 1,
ordine libri 17 Apollas et Bentley — 19 eius Spalding (G), om. rell.
— 7*2 memini' ...ipse edd. vet, meminerit umquam p. :psa G —
26 queat addidi — 31 deligunt Spalding, discunt libri — 33 notabile
Regius, nobile Q,

10

15

20

25

80

35

10

15

20

25

80

XL 2, 19—23. 221

plus enim quam firma debet esse memoria, quae aliam
memoriam adiuvet. tum quae scripserunt vel cogitaverunt
complectuntur et aliquo signo, quo moneantur, notant, quod
esse vel ex re tota potest, ut de navigatione, militia, vel
ex verbo aliquo: nam etiam exeidentes unius admonitione
verbi in memoriam reponuntur. sit autem signum naviga-
tionis ut ancora, militiae ut aliquid ex armis. haec ita

digerunt: primum sensum vestibulo quasi adsignant, seeun-

dum, puta, atrio, tum impluvia cireumeunt, nec cubiculis
modo aut ezedris, sed statuis etiam similibusque per ordinem
committunt. hoc facto, eum est repetenda memoria, in-
eipiunt ab initio loca haec recensere, et quod cuique credi-
derunt reposeunt, ut eorum imagine admonentur. ita, quam-
libet multa sint, quorum meminisse oporteat, fiunt singula
conexa quodam eorio, nec errant coniungentes prioribus
consequentia solo ediscendi labore. quod de domo dixi, et
in operibus publicis et in itinere longo et urbium ambitu
et picturis fieri potest. etiam fingere sibi has imagines licet.
opus est ergo locis, quae vel finguntur vel sumuntur, ef
imaginibus vel simulacris, quae utique fingenda sunt. ima-
gines voco, quibus ea, quae ediscenda sunt, notamus, ut,
quo modo Cicero dicit, locis pro cera, simulacris pro litteris
utamur. illud quoque ad verbum ponere optimum fuerit:
locis est utendum multis, inlustribus, explicatis,
modicis intervallis, imaginibus autem agentibus,
acribus, insignitis, quae occurrere celeriterque
percutere animum possint. quo magis miror, quo modo
Metrodorus in XII signis, per quae sol meat, trecenos et
sexagenos invenerit locos. vanitas nimirum fuit atque
iactatio eirea memoriam suam potius arte quam natura
gloriantis.

Equidem haec ad quaedam prodesse non negaverim,
ut si rerum nomina multa per ordinem audita reddenda sint.
namque in iis, quae didicerunt, loeis ponunt res illas: men-

22 de Orat. 2, 86, 354 — 24 ib. 2, 87, 358

—

2 cogitaverunt mos, cogitatione /ibri — 3 complectuntur edd. vet/.,
conplectitur G. — 8 digerunt ed. Badii 1520, diligerunt Q — s vesti-
bulo Badius, 8. bello cum uestibulo G — 9, 10 cubiculis... exedris edd.
velt,, cubilis m. a. hedris G. — 10 statuis Par. 2, stacius Q — 15 nec
errant Bonnell, onerant G. — 17 et urbium Par. 2, ut u. G — 19 et
add. Gesner -—— 91 voco Geríz, uoce Q — 33 ut edd. vett, aut Q.

19

21

23

24

25

26

?1

28

29

222 QUINTILIANI INST. OR.

sam, ut hoc utar, in vestibulo et pulpitum in atrio et sie
cetera, deinde relegentes inveniunt, ubi posuerunt. et forsitan
hoe sunt adiuti qui auctione dimissa quid cuique vendi-
dissent testibus argentariorum tabulis reddiderunt, quod
praestitisse Q. Hortensium dicunt. minus idem proderit in
ediscendis, quae orationis perpetuae erunt: nam et sensus
non eandem imaginem quam res habent, cum alterum fin-
gendum sit, et horum tamen utcumque commonet locus,
sieut sermonis alicuius habiti: verborum contextus eadem
arte quo modo comprehendetur? mitto, quod quaedam nullis
simulacris significari possunt, ut certe coniunctiones. habea-
mus enim sane, ut qui notis scribunt, certas imagines omnium
et loca scilicet infinita, per quae verba, quot sunt in quin-
que contra Verrem secundae actionis libris, explicentur,
meminerimus etiam omnium quasi depositorum: nonne im-
pediri quoque dicendi cursum necesse est duplici memoriae
eura? nam quo modo poterunt copulata fluere, si propter
singula verba ad singulas formas respiciendum erit? qua re
et Charmadas et Seepsius, de quo modo dixi, Metrodorus,
quos Cicero dicit usos hae exercitatione, sibi habeant sua:
nos simplieiora tradamus.

Si longior complectenda memoria fuerit oratio, prod-
erit per partes ediscere (laboratur enim maxime onere),
sed hae partes non sint perexiguae, alioqui rursus multae
erunt et eam distinguent atque concident. nec utique certum
imperaverim modum, sed maxime ut quisque finietur locus,
ni forte tam numerosus, ut ipse quoque dividi debeat. dandi
sunt certi quidam termini, ut contextum verborum, qui est
diffieillimus, continua et crebra meditatio, partes deinceps
ipsas repetitus ordo coniungat. non est inutile iis, quae
diffieilius haereant, aliquas adponere notas, quarum recor-
datio commoneat et quasi excitet memoriam: nemo enim
fere tam infelix, ut, quod cuique loco signum destinaverit,
nesciat. at si erit tardus ad hoec, eo quoque adhue remedio

20 ib. 2, 88, 360

1 pulpitum .Bonnell, populum G — 5 Q. Halm, quae G — 8 utenum-
que Gesner (G), utrumque rel/. — 15 ne ante meminerimus exp. Halm —
16 quoque dicendi cursum Spa/ding, quodque dicit dicursum G — 19 Char-
madas Davisius ad. Cic. Tusc. 1, 24 (G), carneades rell. — 23 laboratur
Spalding, laborat G — 24 sed Spalding, et G — 26 modum Regius, modo G —
929 continua et Halm ex Fortunatiano 3, 13, continuet G — 30 inutile iis
Spalding, inutilis Q — 314 at Halm, ut G. — tardus Badius, trandus Q.

20

25

10

15

265

80

85

XI. 2, 24—85. ; 223

utetur, ut ipsae notae (hoc enim est ex illa arte non inu-
tile) aptentur ad eos, qui excidunt, sensus, ancora, ut supra
proposui, si de nave dicendum est, spieulum, si de proelio.
multum enim signa faeiunt, et ex alia memoria venit alia,
ut eum translatus anulus vel adligatus commoneat nos, cur
id fecerimus. haee magis adhuc adstringunt qui memoriam
ab aliquo simili transferunt ad id, quod continendum est:
ut in nominibus, si Fabius forte sit tenendus, referamus ad
illum Cunetatorem, qui excidere non potest, aut ad aliquem
amieum, qui idem vocetur. quod est facilius in Apris et in
Ursis et Nasone aut Crispo, ut id memoriae adfigatur, unde
sunt nomina, origo quoque aliquando deelinatorum tenendi
magis causa est, ut in Cieerone, Verrio, Aurelio. sed hoc
miseri.

Illud neminem non iuvabit, isdem quibus seripserit,
ceris ediscere. sequitur enim vestigiis quibusdam memoriam,
et velut oculis intuetur non paginas modo, sed versus prope
ipsos, estque eum dicit similis legenti. iam vero si litura aut
adiectio aliqua atque mutatio interveniat, signa sunt quae-
dam, quae intuentes deerrare non possumus, Aaec ratio, ut
est illi, de qua primum loeutus sum, arti non dissimilis, ita,
si quid me experimenta docuerunt, et expeditior et potentior.
ediscere taeite (nam id quoque est quaesitum) erat optimum,
si non subirent velut otiosum animum plerumque aliae
cogitationes, propter quas excitandus est voce, ut duplici
motu iuvetur memoria dicendi et audiendi. sed haec vox
sit modica et magis murmur. qui autem legente alio ediscit,
in parte tardatur, quod acrior est oculorum quam aurium
sensus, in parte iuvari potest, quod, cum semel aut bis
audierit, continuo illi memoriam suam experiri licet et cum
legente contendere. nam et alioqui id maxime faciendum
est, ut nos subinde temptemus, quia continua lectio et quae
magis et quae minus haerent aequaliter transit. in expe-
riendo teneasne et maior intentio est et nihil supervacui
temporis perit, quo etiam quae tenemus repeti solent: ita

1 utetur 77alm, utitur Q — 1, 2 ut... aptentur H. Jliecke in
dissert. de pace. Cimonica Gryphisw. 1868, p. 62, ut ipse notae, .. ad-
tentus QG -- 2 ancora Hiecke, ancoram Q — 3 est 7Jalm, esset G —
5, 6 cur id Hegius, cum his G — 10 qui idem M, quidem G — 14 hi miseri
Flor. (cf. 9, 4, 112), hoc misceri G. — 16 ceris edd vett, ceteris Q. —
]8 estque nos, quae G — litura aut ed, vet/,, littore et G. — 20 haee
Gallaeus, est Q, ista Gertz — 85 repeti Par. 2? m. 2, reper.ti B.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 15

80

31

88

84

85

86

37

33

89

40

41

224 QUINTILIANI INST. OR,

sola, quae 6xciderunt, retractantur, ut erebra iteratione fir-
mentur, que&mquam solent hoc ipso maxime haerere, quod
exciderunt. illud ediscendo scribendoque commune est, utri-
que plurimum conferre bonam valetudinem, digestum cibum,
animum cogitationibus aliis liberum. verum et in iis, quae
scripsimus, compleetendis multum valent et in iis, quae cogi-
tamus, continendis prope solae, excepta quae potentissima
est exercitatione, divisio et compositio: nam qui recte divi-
serit, numquam poterit in rerum ordine errare. certa sunt
enim non solum in digerendis quaestionibus, sed etiam in
exsequendis, si modo recte dicimus, prima ac secunda et
deinceps, cohaeretque omnis rerum copulatio, ut ei nihil
neque subtrahi sine manifesto intellectu neque inseri possit.
an vero Scaevola in lusu duodecim scriptorum, cum prior
caleulum promovisset essetque vietus, dum rus tendit, re-
petito totius certaminis ordine, quo dato errasset recordatus,
rediit ad eum, quocum luserat, isque ita factum esse con-
fessus est: minus idem ordo valebit in oratione, praesertim
totus nostro arbitrio constitutus, eum tantum 1lle valeat
alternus? etiam quae bene composita erunt, memoriam serie
sua ducent: nam sicut facilius versus ediscimus quam pro-
sam orationem, ita prosae vineta quam dissoluta. sie con-
tingit, ut etiam quae ex tempore videbantur effusa ad ver-
bum repetita reddantur. quod meae quoque memoriae
mediocritatem sequebatur, si quando interventus aliquorum,
qui hunc honorem mererentur, iterare declamationis partem
coegisset. nec est mendacio locus, salvis qui iate sun,

Si quis tamen unam maximamque a me artem memo-
riae quaerat, exercitatio est et labor: multa ediscere, multa
cogitare, et si fieri potest cotidie, potentissimum est: nihil
aeque vel augetur cura vel neglegentia intercidit. quare et
pueri statim, ut praecepi, quam plurima ediscant, et, quae-
eumque aetas operam iuvandae studio memoriae dabit, de-
voret initio taedium illud et scripta et lecta saepius revol-
vendi et quasi eundem eibum remandendi. quod ipsum hoc
fieri potest levius, si pauca primum et quae odium non ad-
ferant coeperimus ediscere, tum cotidie adicere singulos
versus, quorum accessio labori sensum incrementi non ad-
ferat, in summam ad infinitum usque perveniat, et poetica
prius, tum oratorum, novissime etiam solutiora numeris et
magis ab usu dicendi remota, qualia sunt iuris consultorum.

42 difficiliora enim debent esse quae exercent, quo sit levius

10

20

25

30

35

40

10

15

20

30

85

40

XI. 2, 36—48. 225

ipsum illud, in quod exercent, ut athletae ponderibus
plumbeis adsuefaciunt manus, quibus vaeuis et nudis in cer-
tamine utendum est. non omittam etiam, quod cotidianis
experimentis deprehenditur, minime fidelem esse paulo tar-
dioribus ingeniis recentem memoriam. mirum dictu est nec
in promptu ratio, quantum nox interposita adferat firmitatis,
sive requiescit labor ille, cuius sibi ipsa fatigatio obstabat,
sive maturaturatque coneoquitur, quae firmissima eius pars
est, recordatio: quae statim referri non poterant, contexuntur
postera die, confirmatque memoriam illud ?psum tempus,
quod esse in eausa solet oblivionis. etiam illa praevelox
fere eito effluit, et, velut praesenti offieio funeta nihil in
posterum debeat, tamquam dimissa discedit. nec est mirum
magis haerere animo quae diutius adfixa sint.

Ex hae ingeniorum diversitate nata dubitatio est, ad
verbum sit ediscendum dicturis, an vim modo rerum atque
ordinem complecti satis sit: de quo sine dubio non potest
in universum pronuntiarl. nam si memoria suffragatur, tem-
pus non defuit, nulla me velim syllaba effugiat: alioqui
etiam scribere sit supervacuum. idque praecipue a pueris
obtinendum atque in hane eonsuetudinem memoria exer-
citatione redigenda, ne nobis discamus ignoscere. ideoque
et admoneri et ad libellum respicere vitiosum, quod liber-
tatem neglegentiae faeit, nec quisquam se parum tenere
iudicat, quod ne sibi excidat non timet. inde interruptus
actionis impetus et resistens ac salebrosa oratio: et qui
dicit ediscenti similis, etiam omnem bene scriptorum gratiam
perdit vel hoc ipso, quod scripsisse se confitetur. memoria
autem facit etiam prompti ingenii famam, ut illa, quae dici-
mus, non domo attulisse, sed ibi protinus sumpsisse videa-
mur, quod et oratori et ipsi causae plurimum confert. nam
et magis miratur et minus timet iudex, quae non putat ad-
versus se praeparata. idque in actionibus inter praecipua
servandum est, ut quaedam etiam, quae optime vinximus,
velut soluta enuntiemus et cogitantibus nonnumquam et
dubitantibus similes quaerere videamur quae attulimus. ergo
quid sit optimum, neminem fugit. si vero aut memoria
natura durior erit aut non suffragabitur tempus, etiam inutile
erit ad omnia se verba adligare, cum oblivio unius eorum
cuiuslibet aut deformem haesitationem aut etiam silentium

8 quae f, T, seu f. B — 10 ipsum addidi, idem illud t. N.
15*

46

48

226 QUINTILIANI INST. OR.

inducat, tutiusque multo comprehensis animo rebus ipsis

19 libertatem sibi eloquendi relinquere. nam et invitus perdit

50

5

[d

quisque id quod elegerat verbum, nec facile reponit aliud,
dum id, quod seripserat, quaerit. sed ne hoe quidem in-
firmae memoriae remedium est nisi in iis, qui sibi facul-
tatem aliquam dicendi ex tempore paraverunt quod si cui
utrumque defuerit, huic omittere omnino totum actionum
laborem, ae, si quid in litteris valet, ad scribendum potius
suadebo convertere: sed haec rara infelicitas erit.

Ceterum quantum natura studioque valeat memoria,
vel Themistocles testis, quem unum intra annum optime
locutum esse Peraice constat, vel Mithridates, cui duas et
viginti linguas, quot nationibus imperabat, traditur notas
fuisse, vel Crassus ille dives, qui cum Asiae praeesset, quin-
que Graeci sermonis differentias sie tenuit, ut, quae quisque
apud eum lingua postulasset, eadem ius sibi redditum ferret,
vel Cyrus, quem omnium militum tenuisse creditum est
nomina: quin semel auditos quamlibet multos versus protinus
dicitur reddidisse Theodectes. dicebantur etiam nune esse
qui facerent, sed mihi numquam, ut ipse interessem, con-
tigit: habenda tamen fides est vel in hoc, ut, qui crediderit,
et speret.

De prenuntiatione.

IH. Pronuntiatio a plerisque actio dicitur, sed
prius nomen a voce, sequens a gestu videtur accipere.
namque actionem Cicero alias quasi sermonem, alias
eloquentiam quandam corporis dicit. idem tamen duas
eius partes facit, quae sunt eaedem pronuntiationis, vocem
atque motum: quapropter utraque appellatione indifferenter
uti licet. habet autem res ipsa miram quandam in orationi-
bus vim ae potestatem: neque enim tam refert, qualia sint
quae intra nosmet ipsos composuimus, quam quo modo
efferantur: nam ita quisque, ut audit, movetur. quare neque
probatio ulla, quae modo venit ab oratore, tam firma est,
ut non perdat vires suas, nisi adiuvatur adseveratione
dicentis. adfectus omnes languescant necesse est, nisi voce,
vultu, totius prope habitu corporis inardescunt, nam cum
haee omnia fecerimus, felices tamen, si nostrum illum
ignem iudex coneeperit, nedum eum supini seecurique

26 de Orat, 3, 59, 222 — 27 Orat. 17, 55

25

80

85

10

25

30

35

XI. 2, 49—51. 3, 1—10. 227

moveamus ac non et ipsi nostra oscitatione solvamus.
doeumento sunt vel seaeniei actores, qui et optimis poe-
tarum tantum adiciunt gratiae, ut nos infinite magis eadem
illa audita quam leeta deleetent, et vilissimis etiam quibus-
dam impetrant aures, ut, quibus nullus est in bibliothecis
locus, sit etiam frequens in theatris. quod si in rebus, quas
fietas esse seimus et inanes, tantum pronuntiatio potest, ut
iram, lacrimas, sollicitudinem adferat, quanto plus valeat
necesse est, ubi et credimus? equidem vel mediocrem
orationem commendatam viribus actionis adfirmaverim plus
habituram esse momenti quam optimam eadem illa desti-
tutam. si quidem et Demosthenes, quid esset in toto dicendi
opere primum interrogatus, pronuntiationi palmam dedit
eidemque seeundum ac tertium locum, donec ab eo quaeri
desineret, ut eam videri posset non praecipuam, sed solam
iudieasse: ideoque ipse tam diligenter apud Andronicum
hypoeriten studuit, ut admirantibus eius orationem Rhodiis
non immerito Aeschines dixisse videatur: quid si ipsum
audissetis? et M. Cicero unam in dedo aetionem
dominari putat. hae Cn. Lentulum plus opinionis con-
secutum quam eloquentia tradit, eadem C. Gracchum in
deflenda fratris nece totius populi Romani lacrimas con-
citasse, Antonium et Crassum multum valuisse, plurimum
vero Q. Hortensium. cuius rei fides est, quod eius scripta
tantum intra famam sunt, qua diu princeps oratorum,
aliquando aemulus Ciceronis existimatus est, novissime,
quoad vixit, secundus, ut appareat placuisse aliquid eo
dieente, quod legentes non invenimus. et hereule cum
valeant multum verba per se et vox propriam vim adiciat
rebus et gestus motusque significet aliquid, profecto per-
fectum quiddam fieri, eum omnia coierunt, necesse est.
Sunt tamen qui rudem illam et qualem impetus cuius-
e animi tulit actionem iudicent fortiorem et solam viris
ignam, sed non alii fere, quam qui etiam in dicendo euram
et artem et nitorem et quidquid studio paratur ut adfectata
et parum naturalia solent improbare, vel qui verborum
atque ipsius etiam soni rusticitate, ut L. Cottam dicit Cieero

19 de Orat. 3, 56, 213 — 20 Brut, c. 66. 89. 38, 43. 88 — 37 de
Orat, 3, 11, 42 — Brut. 74, 259

; 1 ipsi nos, ipse Bn, ipsa Bg — solvamus nos, soluatur libri —
25 oratorum ed, Camp., orator Q.

10

11

13

14

15

16

228 QUINTILIANI INST. OR,

fecisse, imitationem antiquitatis adfectant. verum illi per-
suasione sua fruantur, qui hominibus, ut sint oratores, satis
putant nasci: nostro labori dent veniam, qui nihil credimus
esse perfectum, nisi ubi natura cura iuvetur. in hoc igitur
non contumaciter consentio, primas partes esse naturae. nam
certe bene pronuntiare non poterit, cui aut in scriptis
memoria aut in iis, quae iube dicenda erunt, facilitas
Lied dm defuerit, nec si inemendabilia oris incommoda
obstabunt. corporis etiam potest esse aliqua tanta defor-
mitas, ut nulla arte vincatur. sed ne vox quidem exilis
actionem habere optimam potest. bona enim firmaque, ut
volumus, uti licet: mala vel imbecilla et inhibet multa, ut
insurgere et exclamare, et aliqua cogit, ut intermittere et
deflectere et rasas fauces ac latus fatigatum deformi cantico
reficere. sed nos de eo nune loquimur, cui non frustra
dnd euh

um sit autem omnis actio, ut dixi, in duas divisa
partes, vocem gestumque, quorum alter oculos, altera aures
movet, per quos duos sensus omnis ad animum penetrat
adfectus, prius est de voce dicere, cui etiam gestus accom-
modatur.

In ea prima observatio est, qualem habeas, secunda,
quo modo utaris. natura vocis spectatur quantitate et
qualitate. quantitas simplicior: in summam enim grandis
aut exigua est, sed inter has extremitates mediae sunt
species et ab ima ad summam ac retro sunt multi gradus.
qualitas magis varia. nam est et candida et fusca, et plena
et exilis, et levis et aspera, et contracta et fusa, et dura
et flexibilis, et clara et obtusa. spiritus etiam longior bre-
viorque. nee causas, cur quidque eorum aecidat, persequi
proposito operi necessarium est: eorumne sit differentia,
in quibus aura illa concipitur, an eorum, per quae velut
organa meat: ipsi propria natura, an prout movetur: lateris
peetorisve firmitas an capitis etiam plus adiuvet. nam opus
est omnibus, sicut non oris modo suavitate, sed narium
quoque, per quas quod superest vocis egeritur. dulcis sit
tamen, non exprobrans sonus.

Utendi voce multiplex ratio. nam praeter illam differen-
tiam, quae est tripertita, acutae, gravis, flexae, tum intentis

13 et add. ed. Basil. 1543. — 15 loquimur M, loquamur G. —
33 ipsi Spalding, an ipsi B — 36 sit Halm, esse libri

10

15

20

26

30

10

15

20

25

80

35

XI. 3, 11—924. 229

tum remissis, tum elatis tum inferioribus modis opus est,
spatiis quoque lentioribus aut eitatioribus. sed his ipsis
media interiacent multa, et ut facies, quamquam ex paucis-
simis constat, infinitam habet differentiam, ita vox, etsi
paucas, quae nominari possint, continet species, propria
cuique est, et non haee minus auribus quam oculis illa
dinoscitur.

Augentur autem sieut omnium, ita vocis quoque bona
eura, neglegentia minuuntur. sed eura non eadem oratoribus
quae phonascis convenit, tamen multa sunt utrisque com-
munia, firmitas eorporis, ne ad spadonum et mulierum et
aegrorum exilitatem vox nostra tenuetur, quod ambulatio,
unetio, veneris abstinentia, facilis ciborum digestio, id est
frugalitas praestat. praeterea ut sint fauces integrae, id est
molles ac leves, quarum vitio et frangitur et obscuratur et
exasperatur et scinditur vox. nam ut tibiae eodem spiritu
accepto alium elusis, alium apertis foraminibus, alium non
satis purgatae, alium quassae sonum reddunt, item fauces
tumentes strangulant vocem, obtusae obscurant, rasae
exasperant, convulsae fraetis sunt organis similes. finditur
etiam spiritus obiectu aliquo, sicut lapillo tenues aquae,
quarum cursus etiam si ultra paulum coit, aliquid tamen
cavi relinquit post id ipsum, quod offenderat. umor quoque
vocem ut nimius impedit, ita consumptus destituit. nam
fatigatio, ut corpora, non ad praesens modo tempus, sed
etiam in futurum adficit. sed ut communiter et phonascis
et oratoribus necessaria est exercitatio, qua omnia con-
valeseunt, ita curae non idem genus est. nam neque certa
tempora ad spatiandum dari possunt tot civilibus officiis
occupato, nee praeparare ab imis sonis vocem ad summos,
nee semper a contentione condere lieet, eum pluribus
iudiciis saepe dicendum sit. ne eiborum quidem est eadem
observatio: non enim tam molli teneraque voce quam forti
ac durabili opus est, cum illi omnes etiam altissimos sonos
leniant cantu oris, nobis pleraque aspere sint coneitateque
dieenda et vigilandae noctes et fuligo lucubrationum bibenda
et in sudata veste durandum. quare vocem deliciis non
molliamus nec imbuatur ea consuetudine, quam desideratura
sit, sed exercitatio eius talis sit qualis usus, ne silentio

9 neglegentia Spa/ding, et neglegentia uel scitia B — 22 cursus
Spalding, spiritus libri.

20

21

22

23

24

25

26

21

98

29

80

81

230 QUINTILIANI INST. OR.

subsidat, sed firmetur eonsuetudine, qua difficultas omnis
levatur. ediscere autem, quo exercearis, erit optimum (nam
ex tempore dicentes avocat a cura vocis ille, qui ex rebus
ipsis coneipitur, adfectus), et ediscere quam maxime varia,
quae et clamorem et disputationem et sermonem et flexus
habeant, ut simul in omnia paremur. hoc satis est. alioqui
nitida illa et curata vox insolitum laborem recusabit, ut
adsueta gymnasiis et oleo corpora, quamlibet sint in suis
certaminibus speciosa atque robusta, si militare iter fascem-
que et vigilias imperes, deficiant et quaerant unctores suos
nudumque sudorem. illa quidem in hoc opere praecipi quis
ferat, vitandos soles atque ventos et nubila etiam ae sieci-
tates? ita, si dicendum in sole aut ventoso, umido, ealido
die fuerit, reos deseremus? nam erudum quidem aut saturum
aut ebrium aut eiecto modo vomitu, quae cavenda quidam
monent, declamare neminem, qui sit mentis compos, puto.
illud non sine eausa est ab omnibus praeceptum, ut par-
eatur maxime voci in illo a pueritia in adulescentiam transitu,
quia naturaliter impeditur, non, ut arbitror, propter calorem,
quod quidam putaverunt (nam est maior alias), sed propter
umorem potius: nam hoc aetas illa turgescit. itaque nares
etiam ac pectus eo tempore tument, atque omnia velut
germinant eoque sunt tenera et iniuriae obnoxia. sed, ut
ad propositum redeam, iam confirmatae constitutaeque
voei genus exercitationis optimum duco, quod est operi
simillimum, dicere cotidie, sicut agimus. namque hoe modo
non vox tantum confirmatur et latus, sed etiam corporis
decens et accommodatus orationi motus componitur.

Non alia est autem ratio pronuntiationis quam ipsius
orationis. nam ut illa emendata, dilucida, ornata, apta esse
debet, ita haee quoque emendata erit, id est, vitio carebit,
si fuerit os facile, explanatum, iucundum, urbanum, id est,
in quo nulla neque rusticitas neque peregrinitas resonet.
non enim sine causa dieitur pilum Graecumve': nam
sonis homines ut aera tinnitu dinoscimus. ita fiet illud,
quod Ennius probat, cum dicit suaviloquenti ore Cethe-
gum fuisse, non quod Cicero in his reprehendit, quos ait

86 Anm. v. 348
14 crudum qu. Zegius, qu. cr. B — 19 quia Regius (Julius Victor),
qui B — 20 alias Spalding (Julius Victor), alis B.

10

26

380

85

10

15

20

25

80

85

XI. 3, 25— 39. 231

latrare, non agere. sunt enim multa vitia, de quibus
dixi, eum in quadam primi libri parte puerorum ora for-
marem, opportunius ratus in ea aetate facere illorum men-
tionem, in qua emendari possunt. itemque si ipsa vox pri-
mum fuerit, ut sic dicam, sana, id est, nullum eorum, de
quibus modo rettali, patietur incommodum, deinde non
subsurda, rudis, immanis, dura, rigida, rava, praepinguis,
aut tenuis, inanis, acerba, pusilla, mollis, effeminata, spiritus
nec brevis nec parum durabilis nec in receptu diíficilis.
Dilucida vero erit pronuntiatio primum, si verba
tota exierint, quorum pars devorari, pars destitui solet,
plerisque extremas syllabas non perferentibus, dum priorum
sono indulgent. ut est autem necessaria verborum explanatio,
ita omnes imputare et velut adnumerare litteras molestum
et odiosum: nam et vocales frequentissime coeunt et con-
sonantium quaedam insequente vocali dissimulantur. utrius-
que exemplum posuimus: multum ille et terris. vitatur
etiam duriorum inter se congressus, unde *pellexit' et *col-
legit, et quae alio loco dicta sunt. ideoque laudatur in
Catulo suavis appellatio litterarum. secundum est, ut
sit oratio distincta, id est, ut qui dicit, et ineipiat ubi oportet
et desinat. observandum etiam, quo loco sustinendus et
quasi suspendendus sermo sit, quod Graeci zoóu«oroAnv
vel ózocrtyuájv vocant, quo deponendus. suspenditur arma
virumque cano, quia illud virum ad sequentia pertinet,
ut sit virum Troiae qui primus ab oris, et hie iterum.
nam etiam si aliud est, unde venit quam quo venit, non
distinguendum tamen, quia utrumque eodem verbo continetur
venit. tertio Italiam, quia interiectio est fato profugus
et continuum sermonem, qui faciebat Italiam Lavinaque,
dividit. ob eandemque causam quarto profugus, deinde
Lavinaque venit litora, ubi iam erit distinetio, quia inde
alius ineipit sensus. sed in ipsis etiam distinctionibus tempus
alias brevius, alias longius dabimus: interest enim sermonem
finiant an sensum. itaque illam distinctionem litora pro-
tinus altero spiritus initio insequar: cum illuc venero atque
altae moenia Romae, deponam et morabor et novum
rursus exordium faeiam. sunt aliquando et sine respiratione

1 Brut. 15, 58 — 17 Verg. Aen. 1, 3 — 20 Cic. Brut. 74, 209 —
924 Verg. Aen. 1, 1 — 36 ib. 1, 7

7 rava Burman, uana libri — 21 ut add. Regius.

32

38

34

85

86

31

38

39

232 QUINTILIANI INST. OR.

quaedam morae etiam in periodis. ut enim illa *in coetu
vero populi Romani negotium publicum gerens
magister equitum' et cetera multa membra habent (sen-
sus enim sunt alii atque alii), sed unam circumductionem:
ita paulum morandum in his intervallis, non interrumpendus
est contextus. et e econtrario spiritum interim recipere sine
intellectu morae necesse est, quo loco quasi surripiendus
est: alioqui si inscite recipiatur, non minus adferat obscuri.
tatis quam vitiosa distinctio. virtus autem distinguendi
fortasse sit parva, sine qua tamen esse nulla alia in agende
potest.

40 Ornata est pronuntiatio, cui suffragatur vox facilis,

magna, beata, flexibilis, firma, dulcis, durabilis, clara, pura,

secans aéra et auribus sedens (est enim quaedam ad audi-
tum accommodata non magnitudine, sed proprietate), ad
hoe velut traetabilis, utique habens omnes in se qui desi-
derantur sinus intentionesque et toto, ut aiunt, organo in-
strueta, cui aderit lateris firmitas, spiritus cum spatio per-
tinax, tum labori non facile cessurus. neque gravissimus
autem in musica sonus nec aeutissimus orationibus convenit:
nam et hie parum clarus nimiumque plenus nullum adferre
animis motum potest, et ille praetenuis et immodicae clari-
tatis eum est ultra verum, tum neque pronuntiatione flecti

49 neque diutius ferre intentionem potest. nam vox ut nervi,
quo remissior, hoc gravior et plenior, quo tensior, hoc
tenuis et acuta magis est. sic ima vim non habet, summa
rumpi periclitatur. mediis ergo utendum sonis, hique tum
augenda intentione excitandi, tum submittenda sunt tem.
perandi.

43 Nam prima est observatio recte pronuntiandi aequa-
litas, ne sermo subsultet imparibus spatiis ae sonis, miscens
longa brevibus, gravia acutis, elata summissis, et inaequali-
tate horum omnium sicut pedum claudicet: secunda varie-

44 tas, quod solum est pronuntiatio. ac ne quis pugnare inter
se putet aequalitatem et varietatem, cum illi virtuti con-
trarium vitium sit inaequalitas, huic, quae dicitur uovocíótia,
quasi quidam unus adspectus. ars porro variandi eum gratiam
praebet ae renovat aures, tum dicentem ipsa laboris muta-

1

a—

1 Cic. Phil, 2, 25, 63

| enim Obrecht, in libri — 36 nororíóriu Halm, MONOLAIa B.

10

15

20

25

30

35

XI. 3, 40—51. 233

tione reficit, ut standi, ambulandi, sedendi, iacendi vices
sunt nihilque eorum pati unum diu possumus. illud vero
maximum (sed id paulo post traetabimus), quod secundum
rationem rerum, de quibus dicimus, animorumque. habitus

5 conformanda vox est, ne ab oratione discordet. vitemus
igitur illam, quae Graece uovovovíe voeatur, una quaedam
spiritus ac soni intentio, non solum ne dicamus omnia cla-
mose, quod insanum est, aut intra loquendi modum, quod
motu caret, aut submisso murmure, quo etiam debilitatur
10 omnis intentio, sed ut in isdem partibus isdemque adfeecti-
bus sint tamen quaedam non ita magnae vocis declinationes,
prout aut verborum dignitas aut sententiarum natura aut
xis gea aut ineeptio aut transitus postulabit: ut, qui sin-
gulis pinxerunt coloribus, alia tamen eminentiora, alia re-
15 ductiora fecerunt, sine quo ne membris quidem suas lineas
dedissent. proponamus enim nobis illud Ciceronis in oratione
nobilissima pro Milone prineipium, nonne ad singulas paene
distinetiones quamvis in salen faeie tamen quasi vultus
mutandus est? (etsi vereor, iudices, ne turpe sit pro

20 fortissimo viro dicere incipientem timere'. etiam si
est toto proposito contractum atque submissum, quia et ex-
ordium est et solliciti exordium, tamen fuerit necesse est
aliquid plenius et erectius, dum dicit pro fortissimo
viro, quam cum etsi vereor et turpe sit et timere.
35 iam secunda respiratio increscat oportet et naturali quo-
dam conatu, quo minus pavide dicimus quae sequuntur, et
uod magnitudo animi Milonis ostenditur: minimeque
doscst. eum T. Annius ipse magis de rei publieae
salute quam de sua perturbetur. deinde quasi obiur-
30 gatio sui est: me ad eius causam parem animi magni-
tudinem adferre non posse. tum invidiosiora: tamen
laec novi iudicii nova forma terret oculos. illa vero
iam paene apertis, ut aiunt, tibiis: qui, quocumque in-
ciderunt, consuetudinem fori et pristinum morem
85 iudieiorum requirunt. nam sequens latum etiam atque
fusum est: non enim corona consessus vester cinctus
est, ut solebat. quod notavi, ut appareret, non solum in
membris causae, sed etiam in articulis esse aliquam pro-

19 p. Mil, 1, 1

5 conformanda ed, Camp., confirm. B.

4b

46

41

48

49

50

51

52

58

54

t5

56

57

284 QUINTIAILNI INST. OR.

nuntiandi varietatem, sine qua nihil neque maius neque
minus est.

Vox autem ultra vires urgenda non est: nam et suffo-
enata saepe et maiore nisu minus clara est et interim elisa
in illum sonum erumpit, eui Graeci nomen a gallorum in-
maturo eantu dederunt. nee volubilitate nimia confundenda
quae dicimus, qua et distinctio perit et adfectus et nonnum-
quam etiam verba aliqua sui parte fraudantur. cui eontrarium
est vitium nimiae tarditatis: nam et difficultatem inveniendi
fatetur et segnitia solvit animos et, in quo est aliquid, tem-
poribus praefinitis aquam perdit. promptum sit os, non
praeceps, moderatum, non lentum. spiritus quoque nee
crebro receptus concidat sententiam, nec eo usque trahatur,
donee deficiat. nam et deformis est consumpti illius sonus et
respiratio sub aqua diu pressi similis et receptus longior
et non opportunus, ut qui fiat, non ubi volumus, sed ubi
necesse est. quare longiorem dicturis periodum eolligendus
est spiritus, ita tamen, ut id neque diu neque cum sono
faeiamus, neque omnino ut manifestum sit: reliquis partibus
optime inter iuneturas sermonis revocabitur. exercendus
autem est, ut sit quam longissimus: quod Demosthenes ut
efficeret, seandens in adversum continuabat quam posset
plurimos versus. idem quo facilius verba ore libero ex-
primeret, caleulos lingua volvens dicere domi solebat. est
interim et longus et plenus et clarus satis spiritus, non
tamen firmae intentionis ideoque tremulus, ut corpora, quae
adspectu integra nervis parum sustinentur. id fo&yyov Graeci
vocant. sunt qui spiritum cum stridore per raritatem dentium
non recipiunt, sed resorbent. sunt qui crebro anhelitu et in-
trorsum etiam clare sonante imitentur iumenta onere et iugo
laborantia. quod adfectant quoque, tamquam inventionis
copia urgeantur maiorque vis eloquentiae ingruat, quam
quae emitti faucibus possit. est aliis concursus oris et cum
verbis suis colluetatio. iam tussire et exspuere crebro et
ab imo pulmone pituitam trochleis adducere et oris umore
proximos spargere et maiorem partem spiritus in loquendo
per nares effundere, etiam si non utique vocis sunt vitia,
quia tamen propter vocem accidunt, potissimum huie loco
subieiantur. sed quodeumque ex his vitium magis tulerim
quam, quo nune maxime laboratur in causis omnibus seholis-

17 perihodon B — 27 flg&yyov ed. Tarvis,, BPAMON Bn, BPAMON
Bg — 33 est] en N.

b

20

30

35

40

10

t5

20

25

30

35

XI. 3, 52— 63. 235

que, cantandi, quod inutilius sit an foedius nescio. quid enim
minus oratori convenit quam modulatio scaenica et nonnum-
quam ebriorum aut comisantium licentiae similis? quid vero
movendis adfectibus contrarium magis quam, cum dolendum,
irascendum, indignandum, commiserandum sit, non solum
ab his adfectibus, in quos inducendus est iudex, recedere,
sed ipsam fori sanctitatem Tludorum talarium licentia sol-
vere? nam Cieero illos ex Lycia et Caria rhetores
paene cantare in epilogis dixit. nos etiam cantandi se-
veriorem paulo modum excessimus. quisquamne, non dico
de homicidio, sacrilegio, parricidio, sed de calculis certe
atque rationibus, quisquam denique, ut semel finiam, in
lite eantat? quod si omnino recipiendum est, nihil causae
est eur non illam vocis modulationem fidibus ae tibiis,
immo mehereule, quod est huie deformitati propius, cymbalis
adiuvemus. facimus tamen hoc libenter: nam nec cuiquam
sunt iniucunda quae cantant ipsi, et laboris in hoc quam
in agendo minus est. et sunt quidam, qui seeundum alia
vitae vitia etiam hae ubique audiendi, quod aures mulceat,
voluptate ducantur. quid ergo? non et Cicero dieit esse
aliquem in oratione cantum obseuriorem? et hoe quo-
dam naturali initio venit? ostendam non multo post, ubi
et quatenus recipiendus sit hic flexus et cantus quidem, sed,
quod plerique intellegere nolunt, obseurior.

Iam enim tempus est dicendi, rip: sit apta pronun-
tiatio: quae certe ea est, quae iis, de quibus dicimus, ac-
commodatur. quod quidem maxima ex parte praestant ipsi
motus animorum, sonatque vox, ut feritur: sed cum sint
alii veri adfectus, alii ficti et imitati, veri naturaliter erum-
punt, ut dolentium, irascentium, indignantium, sed earent
arte ideoque sunt disciplina et ratione formandi. contra qui
effinguntur imitatione, artem habent, sed carent natura, ideo-
que in iis primum est bene adfici et coneipere imagines
rerum et tamquam veris moveri. sic velut media vox, quem
habitum a nobis acceperit, hunc iudicum animis dabit: est
enim mentis index ac totidem quot illa mutationes habet.
itaque laetis in rebus plena et simplex et ipsa quodam modo

8 Orat, 18, 57 — 921 i.
4 dolendum Zegius, docendum B — 35 nobis b, nostris B —
37 et add. Spalding.

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

236 QUINTILIANI INST. OR.

hilaris fluit, at in certamine erecta totis viribus et velut
omnibus nervis intenditur. atrox in ira et aspera ac densa
et respiratione crebra: neque enim potest esse longus spiritus,
cum immoderate effunditur. paulum in invidia faeienda
lentior, quia non fere ad hanc nisi inferiores confugiunt,
at in blandiendo, fatendo, satisfaciendo, rogando lenis et
submissa. suadentium et monentium et pollicentium et con-
solantium gravis: in metu et verecundia eontraeta, adhor-
tationibus fortis, disputationibus teres, miseratione flexa et
flebilis et consulto quasi obscurior, at in egressionibus fusa
et securae claritatis, in expositione ac sermonibus recta et
inter acutum sonum et gravem media. attollitur autem
coneitatis adfectibus, compositis descendit pro utriusque
rei modo altius vel inferius.

Quid autem quisque in dicendo postulet locus, paulum
differam, ut de gestu prius dicam, qui et ipso voci con-
sentit et animo cum ea simul paret. is quantum habeat in
oratore momenti, satis vel ex eo patet, quod pleraque etiam
citra verba signifieat. quippe non manus solum, sed nutus
etiam declarant nostram voluntatem et in mutis pro sermone
sunt, et saltatio frequenter sine voce intellegitur atque ad-
fieit, et ex vultu ingressuque perspicitur babitus animorum,
et animalium quoque sermone carentium ira, laetitia, adulatio
et oculis et quibusdam aliis eorporis signis deprehenditur.
nee mirum, si ista, quae tamen in aliquo posita sunt motu,
tantum in animis valent, cum pictura, tacens opus et habi-
tus semper eiusdem, sic in intimos penetret adfectus, ut
ipsam vim dicendi nonnumquam superare videatur. contra
si gestus ac vultus ab oratione dissentiat, tristia dicamus
hilares, adfirmemus aliqua renuentes, non auctoritas modo
verbis, sed etiam fides desit. decor quoque a gestu atque
motu venit. ideoque Demosthenes grande quoddam intuens
speculum componere actionem solebat: adeo, quamvis fulgor
ille sinistras imagines reddat, suis demum oculis credidit,
quod efficeret.

Praeeipuum vero in actione sicut in corpore ipso caput
est eum ad ilum, de quo dixi, decorem, tum etiam ad
significationem. decoris illa sunt, ut sit primo rectum et
secundum naturam: nam et deiecto humilitas et supino

10 flebilis ed. A/d., flexibilis B — egressionibus Zegius, gres-
sionibus B.

b

10

20

25

30

35

10

15

20

25

80

85

Xl. 3 64£—75. 237

adrogantia et in latus inelinato l]anguor et praeduro ac
rigente barbaria quaedam mentis ostenditur. tum accipiat
aptos ex ipsa actione motus, ut cum gestu concordet et
manibus ac lateribus obsequatur: adepeetus enim semper
eodem vertitur quo gestus, exceptis quae aut damnare aut
concedere aut a nobis removere oporteb:t, ut idem illud
vultu videamur aversari, manu repellere:
di talem avertite pestem —
haud equidem tali me dignor honore.

significat vero plurimis modis. nam praeter adnuendi, re-
nuendi confirmandique motus sunt et verecundiae et dubi-
tationis et admirationis et indignationis noti et communes
omnibus. solo tamen eo facere gestum scaenici quoque
doctores vitiosum putaverunt. etiam frequens eius nutus
non caret vitio: adeo iactare id et comas excutientem rotare
fanaticum est.

Dominatur autem maxime vultus. hoc supplices, hoc
minaces, hoc blandi, hoc tristes, hoc hilares, hoe erecti,
hoc summissi sumus: hoe pendent homines, hunc intuentur,
hie spectatur, etiam antequam dicimus: hoe quosdam amamus,
hoec odimus, hoc plurima intellegimus, hic est saepe pro
omnibus verbis. itaque in iis, quae ad scaenam componun-
tur, fabulis artifices pronuntiandi a personis quoque adfectus
mutuantur, ut sit Aérope in tragoedia tristis, atrox Medea,
attonitus Aiax, truculentus Hercules. in comoediis vero
praeter aliam observationem, qua servi, lenones, parasiti,
rustici, milites, meretriculae, ancillae, senes austeri ac mites,
iuvenes severi ac luxuriosi, matronae, puellae inter se

70

11

12

diseernuntur, pater ille, cuius praecipuae partes sunt, quia

interim concitatus, interim lenis est, altero erecto, altero
composito est supercilio, atque id ostendere maxime
latus actoribus moris est, quod cum iis, quas agunt, parti-
bus congruat. sed in ipso vultu plurimum valent oeuli, per
quos maxime animus em:?net, ut citra motum quoque et
hilaritate enitescant et tristitiae quoddam nubilum ducant.
quin etiam lacrimas iis natura mentis indices dedit, quae
aut erumpunt dolore aut laetitia manant. motu vero intenti,
remissi, superbi, torvi, mites, asperi fiunt: quae, ut actus

8 Verg. Aen. 3, 620 — 9 ib. 1, 335

34 animus eminet Spalding, anima se manat B.

75

76

71

18

79

80

81

82

83

238 QUINTILIAN! INST. OR.

poposcerit, fingentur. rigidi vero et extenti aut languidi et
torpentes aut stupentes aut lascivi et mobiles et natantes
et quadam voluptate suffusi aut limi et, ut sic dicam, venerii,
aut poscentes aliquid pollicentesve numquam esse debebunt.
nàm opertos eompressosve eos in dicendo quis nisi plane
rudis aut stultus habeat? et ad haec omnia exprimenda in
palpebris etiam et in genis est quoddam deserviens iis
ministerium. multum et supercilis agitur: nam et oculos
formant aliquatenus et fronti imperant. his contrahitur, at-
tollitur, remittitur, ut una res in ea plus valeat, sanguis
ille, qui mentis habitu movetur et, cum infirmam verecundia
cutem accipit, effunditur in ruborem, eum metu refugit, abit
omnis et pallore frigescit: temperatus medium quoddam sere-
num efficit. vitium in superciliis, si aut immota sunt omnino aut
nimium mobilia aut inaequalitate, ut modo de persona co-
mica dixeram, dissident aut contra id quod dicimus finguntur:
ira enim eontractis, tristitia deductis, hilaritas remissis osten-
ditur. adnuendi quoque et renuendi ratione demittuntur aut
adlevantur. naribus labrisque non fere quicquam decenter
ostendimus, tametsi derisus iis, contemptus, fastidium signi-
fieari solet. nam et corrugare nares, ut Horatius ait, et
inflare et movere et digito inquietare et impulso subito
spiritu excutere et diducere saepius et plana manu resupi-
nare indecorum est, eum emuncetio etiam frequentior non
sine causa reprehendatur. labra et porriguntur male et scin-
duntur et adstringuntur et diducuntur et dentes nudant et
in latus aec paene ad aurem trahuntur et velut quodam
fastidio replieantur et pendent et vocem tantum altera parte
dimittunt. lambere quoque ea et mordere deforme est, cum
etiam in efficiendis verbis modicus eorum esse debeat motus:
ore enim magis quam labris loquendum est.

Cervicem rectam oportet esse, non rigidam aut
supinam. eollum diversa quidem, sed pari deformitate et
eoutrahitur et tenditur, sed tenso subest et labor tenuatur
que vox ac fatigatur, adfixum pectori mentum minus claram
et quasi latiorem presso gutture facit. umerorum raro de-
cens adlevatio atque contractio est: breviatur enim cervix

91 Ep. 1, 5, 23

10 remittitur Gernhard, emittitur B — 20 derisus iis Obrecht, derisui
B, derisus ed. Badii 1520.

20

25

30

35

10

J0

35

XI. 3, 76—90. 239

et gestum quendam humilem atque servilem et quasi frau-
dulentum faeit, eum se in habitum adulationis, admirationis,
metus fingunt. brachii moderata proiectio, remissis umeris
atque explicantibus se in proferenda manu digitis, continuos
et deeurrentes locos maxime decet. at cum speciosius quid
uberiusque dicendum est, ut illud saxa atque solitudines
voci respondent, expatiatur in latus et ipsa quodam
modo se cum gestu fundit oratio. manus vero, sine quibus
trunca esset actio ac debilis, vix diei potest quot motus
habeant, eum paene ipsam verborum copiam consequantur.
nam ceterae partes loquentem adiuvant, hae, prope est
ut dieam, ipsae loquuntur. an non his poscimus, polli-
cemur, vocamus, dimittimus, minamur, supplieamus, abomi-
namur, timemus, interrogamus, negamus, gaudium, tristitiam,
dubitationem, confessionem, paenitentiam, modum, copiam,
numerum, tempus ostendimus? non eaedem concitant, in-
hibent, probant, admirantur, verecundantur? non in demon-
strandis locis atque personis adverbiorum atque pronominum
obtinent vicem? ut in tanta per omnes gentes nationesque
linguae diversitate hie mihi omnium hominum communis
sermo videntur.

Et hi quidem, de quibus sum locutus, eum ipsis voci-
bus naturaliter exeunt gestus: alii sunt, qui res imitatione
significant, ut si aegrum temptantis venas medici similitudine
aut citharoedum formatis ad modum fpercutientis nervos
manibus ostendas, quod est genus quam longissime in actione
fugiendum. abesse enim plurimum a saltatore debet orator,
ut sit gestus ad sensus magis quam ad verba accommoda-
tus, quod etiam histrionibus paulo gravioribus facere moris
fuit. ergo ut ad se manum referre, cum de se ipso loquatur,
et in eum, quem demonstret, intendere et aliqua his similia
permiserim, ita non effingere status quosdam et quidquid
dicet ostendere, neque id in manibus solum, sed in omni
gestu ae voce servandum est. non enim aut in illa periodo
fstetit soleatus praetor populi Romani' inclinatio in-
eumbentis in muliereulam Verris effingenda est, aut in illa
'eaedebatur in medio foro Messanae' motus laterum,

6 Cic. p. Arch. 8, 19 — 35 Cic. Verr. 5, 38, 86 — 37 ib. 5, 62, 162

10 consequantur Julius Victor, perseq. libri — 16 supplicant post
inhibent del. Slothouwer.
QUINTIL. ed. MEISTER, Vol II. 16

84

85

86

87

88

89

90

91

93

94

95

96

97

240 QUINTILIANI INST. OR.

qua esse ad verbera solet, torquendus aut vox, qualis
olore exprimitur, eruenda, cum mihi comoedi quoque
pessime facere videantur, quod, etiam si iuvenem agant,
cum tamen in expositione aut senis sermo, ut in Hydriae
prologo, aut mulieris, ut in Georgo, incidit, tremula vel
effeminata voce pronuntiant. adeo in illis quoque est aliqua
vitiosa imitatio, quorum ars omnis constat imitatione.

Est autem gestus ille maxime communis, quo medius
digitus in pollicem contrahitur explicitis tribus, et principiis
utilis eum leni in utramque partem motu modice prolatus,
simul capite atque umeris sensim ad id, quo manus feratur,
obsecundantibus, et in narrando certus, sed tum paulo pro-
duetior, et in exprobrando et coarguendo acer atque in-
stans: longius enim partibus his et liberius exseritur. vitiose
vero idem sinistrum quasi umerum petens in latus agi solet,
quamquam adhuc peius aliqui transversum brachium pro-
ferunt et cubito pronuntiant. duo quoque medii sub polli-
cem veniunt, et est hie adhuc priore gestus instantior, prin-
cipio et narrationi non accommodatus. at cum tres contracti
pollice premuntur, tum digitus ille, quo usum optime Crassum
Cicero dicit, explicari solet. is in exprobrando et indicando,
unde ei et nomen est, valet, et adlevata ae spectante
umerum manu paulum inclinatus adfirmat, versus in terram
et quasi pronus urget: et aliquando pro numero est. idem
summo articulo utrimque leviter adprehenso, duobus modice
curvatis, minus tamen minimo, aptus ad disputandum est.
acrius tamen argumentari videntur, qui medium articulum
potius tenent, tanto contraectioribus ultimis digitis, quanto
priores descenderunt. est et ille verecundae orationi ap-
tissimus, quo, quattuor primis leviter in summum eoeunti-
bus digitis, non procul ab ore aut pectore fertur ad nos
manus et deinde prona ae paulum prolata laxatur. hoc
modo coepisse Demosthenem credo in illo pro Ctesiphonte
timido submissoque principio, sic formatam Ciceronis manum,
cum diceret: si quid est ingenii in me, quod sentio
quam sit exiguum, eadem aliquatenus liberius deorsum
spectantibus digitis eolligitur in nos et fusius paulo in di-
versum resolvitur, ut quodam modo sermonem ipsum pro-

21 de Orat, ?, 45, 188 — 35 p. Arch. 1, 1

19 accomodatus edd. vett., commodatus B — 22 et add. Spalding.

b

25

85

10

15

20

25

80

35

XI. 83, 91— 105. 241

ferre videatur. binos interim digitos distinguimus, sed non
inserto pollice, paulum tamen inferioribus intra spectantibus,
sed ne illis quidem tensis, qui supra sunt. interim extremi
palmam eirca ima pollicis premunt, nes prioribus ad medios
artieulos iungitur, interim quartus oblique reponitur, interim
quattuor remissis magis quam tensis, pollice intus inclinato,
babilem demonstrando in latus aut distinguendis, quae
dieimus, manum facimus, cum supina in sinistrum latus,
prona in alterum fertur. sunt et illi breves gestus, cum
manus leviter pandata, qualis voventium est, parvis inter-
vallis et subadsentientibus umeris movetur, maxime apta
parce et quasi timide loquentibus. est admirationi conveniens
ille gestus, quo manus modiee supinata ac per singulos a
minimo collecta digitos, redeunte flexu simul explicatur
atque convertitur. nee uno modo interrogantes gestum
componimus, plerumque tamen vertentes manum, uteumque
composita est. polliei proximus digitus mediumque, qua
dexter est, unguem pollieis summo suo iungens remissis
ceteris est et adprobantibus et narrantibus et distinguen-
tibus decorus. «cui non dissimilis, sed complicitis tribus
digitis, quo nune Graeci plurimum utuntur, etiam utraque
manu, quotiens enthymemata sua gestu corrotundant velut
caesim. manus lenior promittit et adsentatur, citatior hor-
tatur, interim laudat. est et ille urgentis orationem gestus
vulgaris magis quam ex arte, qui contrahit alterno celerique
motu et explieat manum. est et illa cava et rara et supra
umeri altitudinem elata eum quodam motu velut hortatrix
manus: a peregrinis scholis tamen prope recepta tremula
scaeniea est. digitos, eum summi coierunt, ad os referre,
cur quibusdam displicuerit nescio: nam id et leviter ad-
mirantes et interim subita indignatione velut pavescentes
et deprecantes facimus. quin compressam etiam manum in
paenitentia vel ira pectori admovemus, ubi vox vel inter
dentes expressa non dedecet: 'quid nune agam? quid
facias?' averso pollice demonstrare aliquid receptum magis
puto quam oratori decorum. sed cum omnis motus sex
partes habeat, septimus sit ile, qui in se redit, orbis:
vitiosa est una circumversio. reliqui ante nos et dextra
laevaque et sursum et deorsum aliquid ostendunt, in

10 voventium ed. Camp., fouentium libri — 12 parce Hegius (Bn),
parte ce/, — 20 complicitis Zumpt, completis B.
16*

98

99

100

101

109

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

242 QUINTILIANI INST. OR.

posteriora gestus non derigitur: interim tamen velut reici
solet. optime autem manus a sinistra parte incipit, in dextra
deponitur, sed ut ponere se, non ut ferire videatur: quam-
quam et in fine interim cadit, ut cito tamen redeat, et
nonnumquam resilit vel negantibus nobis vel admirantibus.

Hic veteres artifices illud recte adiecerunt, ut manus
cum sensu et ineiperet et deponeretur: alioqui enim aut
ante vocem erit gestus aut post vocem, quod est utrumque
deforme. in illo lapsi nimia subtilitate sunt, quod inter-
vallum motus tria verba esse voluerunt, quod neque obser-
vatur neque fieri potest: sed illi quasi mensuram tarditatis
celeritatisque aliquam esse voluerunt, neque immerito, ne
aut diu otiosa esset manus aut, quod multi faciunt, actionem
eontinuo motu coneideret. aliud est, quod et fit frequentius
et magis fallit. sunt quaedam latentes sermonis percusaiones
et quasi aliqui pedes, ad quos plurimorum gestus cadit, ut
sit unus motus novum erimen, alter C. Caesar, tertius
et ante hane diem, quartus non auditum, deinde
propinquus meus, et ad te, et Q. Tubero, et detulit.
unde id quoque fluit vitium, ut iuvenes, cum scribunt,
gestum praemodulati cogitatione sic componant, quo modo
easura manus est. inde et illud vitium, ut gestus, qui in
fine dexter esse debet, in sinistrum frequenter desinat.
melius illud, cum sint in sermone omni brevia quaedam
membra, ad quae, si necesse sit, recipere spiritum liceat,
ad haee gestum disponere: ut puta novum crimen
C. Caesar habet per se finem quendam suum, quia sequitur
coniunctio: deinde et ante hane diem non auditum
satis cireumseriptum est. ad haee aecommodanda manus est,
idque dum erit prima et composita actio. at ubi eam calor
concitaverit, etiam gestus cum ipsa orationis celeritate
erebrescet. aliis loeis eitata, aliis pressa conveniet pronun-
tiatio: illa transeurrimus, congerimus [abundamus|, festi-
namus, hae instamus, inculeamus, infigimus. plus autem ad-
feetus habent lentiora, ideoque Roscius citatior, Aesopus
gravior fuit, quod ille comoedias, hie tragoedias egit.
eadem motus quoque observatio est. itaque in fabulis
iuvenum, senum, militum, matronarum gravior ingressus

17 Cic. p. Lig. 1, 1

—

8 se add. Halm — 14 concideret Zegius, conciderent B — 29 ac-
commodanda b, commodanda B — 63 abundamus B, om. Par. 2.

20

80

10

15

20

25

80

86

XI. 3, 106—119. 243

est, servi, ancillulae, parasiti, piscatores citatius moventur.
toli autem manum artifices supra oculos, demitti infra
pectus vetant: adeo a capite eam petere aut ad imum
ventrem deducere vitiosum habetur. in sinistrum intra
umerum promovetur, ultra non decet. sed cum aversantes
in laevam partem velut propellemus manum, sinister umerus
proferendus, ut cum capite ad dextram ferente consentiat.
manus sinistra numquam sola gestum recte facit: dextrae
se frequenter accommodat, sive in digitos argumenta dige-
rimus sive aversis in sinistrum palmis abominamur sive
obieimus adversas sive in latus utramque distendimus, sive
satisfacientes aut supplicantes (diversi autem sunt hi gestus)
submittimus sive adorantes attoliimus sive aliqua demon-
stratione aut invocatione protendimus: vos Albani tumuli
atque luci, aut Graechanum illud: quo me miser con-
feram? in Capitolium? at fratris sanguine madet:
an domum? plus enim adfectus in his iunctae exhibent
manus, in rebus parvis, mitibus, tristibus breves, magnis,
laetis, atrocibus exertiores.

Vitia quoque earum subicienda sunt, quae quidem
accidere etiam exereitatis actoribus solent. nam gestum
poeulum poscentis aut verbera minantis aut numerum quin-
gentorum flexo pollice effieientis, quae sunt a quibusdam
seriptoribus notata, ne in rusticis quidem vidi. at ut brachio
exerto introspiciatur latus, ut manum alius ultra sinum pro-
ferre non audeat, alius in quantum patet longitudo protendat,
aut ad tectum erigat aut repetito ultra laevum umerum
gestu ita in tergum flagellet, ut consistere post eum parum
tutum sit, aut sinistrum ducat orbem aut temere sparsa
manu in proximos offendat aut cubitum utrumque in diversum
latus ventilet, saepe scio evenire. solet esse et pigra et
trepida et secanti similis, interim etiam uncis digitis, ut aut
a capite deiciatur aut eadem [manu] supinata in superiora
iactetur. fit et ille gestus, qui, inclinato in umerum dextrum
capite, brachio ab aure protenso, manum infesto pollice

14 Cic. p. Mil. 31, 85 — 15 cf. Cic. de Orat. 3, 56, 214

2 infra Badius, intra B — 8 eam ed. Ald., eum libri — 13, 14 de-
monstratione aut invocatione Spalding (Julius Victor), demonstrationi aut
inuocationi B — 16 at...madet Cicero, ad fr. sanguinem B — 19 exer-
tiores Spalding (Par. 1. 2. 6.), exteriores B — 24 at ut Par. m. 2, aut B
— 82 ut aut Halm (aut ut Spalding), nt om. libri — 353 manu ezp,
Buttmann — 34 gestus add, Halm.

118

114

116

117

118

119

120

121

124

125

126

244 QUINTILIANI INST. OR.

extendit: qui quidem maxime placet iis, qui se dicere
sublata manu 1actant. adicias licet eos, qui sententias
vibrantes digitis iaculantur aut manu sublata denuntiant
aut, quod per se interim recipiendum est, quotiens aliquid
ipsis placuit, in ungues eriguntur, sed vitiosum id faciunt
aut digito, quantum plurimum possunt, erecto aut etiam
duobus, aut utraque manu ad modum aliquid portantium
composita. his accedunt vitia non naturae, sed trepidationis,
cum ore eoneurrente rixari: si memoria fefellerit aut cogi-
tatio non suffragetur, quasi faucibus aliquid obstiterit, in-
sonare: in adversum tergere nares, obambulare sermone
imperfecto, resistere subito et laudem silentio poscere, quae
omnia persequi prope infinitum est: sua enim cuique sunt
vitia. pectus ac venter ne Pise geeey, observandum: pandant
enim posteriora et est odiosa omnis supinitas. latera cum
gestu consentiant: facit enim aliquid et totius corporis
motus, adeo ut Cieero plus illo agi quam manibus ipsis
putet ita enim dicit in Oratore: nullae argutiae digi-
torum, non ad numerum articulus cadens, trunco
magis toto se ipse moderans et virili laterum
flexione. femur ferire, quod Athenis primus fecisse ecre-
ditur Cleon, et usitatum est et indignantes decet et excitat
auditorem. idque in Calidio Cicero desiderat: non frons,
inquit, percussa, non femur. quamquam, si licet, de
fronte dissentio: nam etiam complodere manus scaenicum
est et pectus caedere. illud quoque raro decebit, cava
manu summis digitis pectus appetere, si quando nosmet
ipsos adloquemur cohortantes, obiurgantes, miserantes:
quod si quando fiet, togam quoque inde removere non
dedecebit. in pedibus observantur status et incessus. prolato
dextro stare et eandem manum ac pedem proferre deforme
est. in dextrum incumbere interim datur, sed aequo pectore,
qui tamen comicus magis quam oratorius gestus est. male
etiam in sinistrum pedem insistentium dexter aut tollitur
nut summis digitis suspenditur. varicare supra modum et
in stando deforme est et accedente motu prope obscenum.
proeursio opportuna brevis, moderata, rara. conveniet etiam
ambulatio quaedam propter immodieas laudationum moras,

18.4, 18, 59 — 23 Brut. 80, 278
2 adicias Hegius, adiciat B — 29 remouere Par, 2, remoueri B —
97 conueniet etiam et Par. 2, conuenientià et B.

15

20

25

30

85

10

15

20

25

30

35

XL 3, 120—131. 245

quamquam Cieero rarum incessum neque ita longum probat.
discursare vero et, quod Domitius Afer de Sura Manlio
dixit, satagere ineptissimum: urbaneque Flavus Verginius
interrogavit de quodam suo antisophiste, quot milia
aic declamasset? praecipi et illud scio, ne ambu-
antes avertamur & iudicibus, sed sint obliqui pedes ad
eonsilium nobis respicientibus. id fieri iudiciis privatis non
potest, verum et breviora sunt spatia nec aversi diu sumus.
interim tamen recedere sensim datur. quidam et resiliunt,
quod est plane ridieulum. pedis supplosio ut loco est oppor-
tuna, ut ait Cicero, in contentionibus aut ineipiendis aut
finiendis, ita crebra et inepti est hominis et desinit iudicem
in se convertere. est et illa indecora in dextrum ae laevum
latus vacillatio alternis pedibus insistentium. longissime
fugienda mollis actio, qualem in Titio Cicero dieit fuisse,
unde etiam saltationis quoddam genus Titius sit appellatum.
reprehendenda et illa frequens et concitata in utramque
partem nutatio, quam in Curione patre inrisit et Iulius,
quaerens, quis in luntre loqueretur, et Sicinius: nam
eum Aadsidente collega, qui erat propter valetudinem et
deligatus et plurimis medicamentis delibutus, multum se
Curio ex more iactasset, Ánumquam', inquit, *Octavi, collegae
tuo gratiam referes, qui nisi fuisset, hodie te istic muscae
comedissent.' iaetantur et umeri, quod vitium Demosthenes
ita dieitur emendasse, ut, cum in angusto quodam pulpito
stans diceret, hasta umero dependens immineret, ut, si
calore dicendi vitare id excidisset, offensatione illa com-
moneretur. ambulantem loqui ita demum oportet, si in
causis publicis, in i eng multi sunt iudices, quod dicimus
- iens singulis ineuleare peculiariter velimus. illud non
erendum, quod quidam reiecta in umerum toga, cum dextra
sinum usque ad lumbos reduxerunt, sinistra gestum facientes
spatiantur et fabulantur, eum etiam laevam restringere
prolata longius dextra sit odiosum. unde moneor, ut ne id
quidem transeam, ineptissime fieri, cum inter moras lauda-
tionum aut in aurem alicuius loquuntur aut cum sodalibus
iocantur aut nonnumquam ad librarios suos ita respiciunt,

1 Orat. 18, 59 — 11 de Orat. 3, 569, 2920 — 15 Brut. 62, 2265 —
19 cf. Brut. 60, 216 sqq.

31 ferendum Par. 1. 6., Voss, 1. 3., referendum B, in Bn m. 1, corr.
ez refellendum — 32 ad om. libri — 84 ut ne ed. Aid., ut unde B.

127

128

129

130

131

132

133

194

135

136

137

138

246 QUINTILIANI INST, OR.

ut sportulam dietare videantur. inclinari ad iudicem, cum
doceas, utique si id, de quo loquaris, sit obscurius, decet.
ineumbere advocato adversis subselliis sedenti contumelio-
sum. reclinari etiam ad suos et manibus sustineri, nisi plane
iusta fatigatione delicatum, sieut palam moneri excidentis 6
aut legere: namque in his omnibus et vis illa dicendi sol-
vitur et frigescit adfectus et iudex parum sibi praestari re-
verentiae credit. transire in diversa subsellia parum vere-
cundum est: nam et Cassius Severus urbane adversus hoc
faeientem lineas poposcit. et si aliquando concitate itur, 10
numquam non frigide reditur. multum ex iis, quae prae-
cepimus, mutari necesse est ab iis, qui dicunt apud tribunalia.
nam et vultus erectior, ut eum, apud quem dicitur, spectet,
et gestus ut ad eundem tendens elatior sit necesse est, et
alia, quae occurrere etiam me tacente omnibus possunt. 15
itemque ab iis, qui sedentes agent: nam et fere fit hoc in
rebus minoribus, et idem impetus actionis esse non possunt,
et quaedam vitia fiunt necessaria. nam et dexter pes a laeva
iudicis sedenti proferendus est, et ex altera parte multi
gestus necesse est in sinistrum eant, ut ad iudicem spectent. 90
equidem plerosque et ad singulas clausulas sententiarum
video adsurgentes et nonnullos subinde aliquid etiam spati-
antes, quod an deceat ipsi viderint: cum id faciunt, non
sedentes agunt. bibere aut etiam esse inter agendum, quod
multis moris fuit et est quibusdam, ab oratore meo procul 25
absit. nam si quis aliter dicendi onera perferre non possit,
non ita miserum est non agere potiusque multo quam et
operis et hominum contemptum fateri.

Cultus non est proprius oratoris aliquis, sed magis
in oratore conspicitur. quare sit, ut in omnibus honestis 309
debet esse, splendidus et virilis: nam et toga et calceus et
capillus tam nimia cura quam neglegentia sunt reprehendenda.
est aliquid in amietu, quod ipsum aliquatenus temporum
condicione mutatum est: nam veteribus nulli sinus, perquam
breves post illos fuerunt. itaque etiam gestu necesse est 36
usos esse in principis eos alio, quon brachium, sicut
Graecorum, veste continebatur: sed nos de praesentibus
loquimur. cui lati clavi ius non erit, ita cingatur, ut tunicae
prioribus oris infra genua paulum, posterioribus ad medios
poplites usque perveniant: nam infra mulierum est, supra 40

D fatigatione N, fatigatio est B. — 97 potius quam et b M.

10

15

20

25

80

85

40

XL 3, 182—146. 247

centurionum. ut purpurae recte descendant levis cura est,
notatur interim neglegentia. latum habentium clavum modus
est, ut sit paulum cinctis submissior. ipsam togam rotun-
dam esse et apte caesam velim, aliter enim multis modis
fiet enormis. pars eius prior mediis cruribus optime termi-
natur, posterior eadem portione altius qua cinctura. sinus
decentissimus, si aliquo supra imam ttun?cam fuerit, num-
quam eerte sit inferior. ille, qui sub umero dextro ad si-
nistrum oblique ducitur velut balteus, nec strangulet nec
fluat. pars togae, quae postea imponitur, sit inferior: nam
ita et sedet melius et eontinetur. subducenda etiam pars
aliqua tunicae, ne ad lacertum in actu redeat: tum sinus
iniciendus umero, cuius extremam oram reiecisse non de-
decet. operiri autem umerum cum toto iugulo non oportet,
alioqui amictus fiet angustus et dignitatem, quae est in
latitudine pectoris, perdet. sinistrum brachium eo usque
adlevandum est, ut quasi normalem illum angulum faciat,
super quod ora ex toga duplex aequaliter sedeat. manus
non impleatur anulis, praecipue medios articulos non transe-
untibus: cuius erit habitus optimus adlevato pollice et digitis
leviter inflexis, nisi si libellum tenebit. quod non utique
eaptandum est: videtur enim fateri memoriae diffidentiam
et ad multos gestus est impedimento. togam veteres ad
caleeos usque demittebant, ut Graeci pallium: idque ut fiat,
qui de gestu seripserunt circa tempora illa, Plotius Nigidi-
usque, praecipiunt. quo magis miror Plini Seeundi docti
hominis et in hoc utique libro paene etiam nimium curiosi
persuasionem, qui solitum id faeere Ciceronem velandorum
varieum gratia tradit, eum hoc amictus genus in statuis eo-
rum quoque, qui post Ciceronem fuerunt, appareat. palliolum
sicut fascias, quibus crura vestiuntur, et focalia et aurium
ligamenta sola excusare potest valetudo.

Sed haec amietus observatio, dum incipimus: proce-
dente vero actu, iam paene ab initio narrationis, sinus ab
umero recte velut sponte delabitur, et, cum ad argumenta
ac locos ventum est, reieere a sinistro togam, deicere etiam,
si haereat, sinum conveniet. laeva a faucibus ac summo
pectore abducere licet: ardent enim iam omnia. et ut vox
vehementior ae magis varia est, sic amictus quoque habet
aetum quendam velut proeliantem. itaque ut laevam involvere

7 tunicam Spalding, togam libri,

139

140

141

142

143

144

115

146

147

148

149

150

15

-—

153

153

248 QUINTILIANI INST. OR.

toga et incingi paene furiosum est, sinum vero in dextrum
umerum ab imo reicere solutum ac delicatum fiuntque ad-
hue peius aliqua, ita cur laxiorem sinum sinistro brachio
non subiciamus? habet enim aere quiddam atque expeditum
et calori coneitationique non inhabile. cum vero magna
pars est exhausta orationis, utique adflante fortuna, paene
omnia decent, sudor ipse et fatigatio et neglegentior amictus
et soluta ac velut labens undique toga. quo magis miror
hanc quoque succurrisse Plinio curam, ut ita sudario frontem
siccari iuberet, ne comae turbarentur, quas componi post
paulum, sicuti dignum erat, graviter et severe vetuit. mihi
vero illae quoque turbatae prae se ferre aliquid adfectus et
ipsa oblivione eurae huius commendari videntur. at si in-
eipientibus aut paulum progressis decidat toga, non reponere
eam prorsus neglegentis aut pigri aut quo modo debeat
amieciri nescientis est.

Haec sunt vel inlustramenta pronuntiationis vel vitia,
quibus propositis multa cogitare debet orator. primum quis,
x An quos, quibus praesentibus sit acturus: nam ut dicere
alia aliis et apud alios magis concessum est, sie etiam facere.
neque eadem in voce, gestu, incessu apud principem,
senatum, populum, magistratus, privato publico iudicio,
postulatione actione similiter decent. quam differentiam
subieere sibi quisque, qui animum intenderit, potest, tune
qua de re dicat et efficere quid velit. rei quadruplex ob-
servatio est: una in tota causa. sunt enim tristes hilares,
sollicitae securae, grandes pusillae, ut vix umquam ita solli-
citari partibus earum debeamus, ut non summae memineri-
mus: altera, quae est in differentia partium, ut in prooemio,
narratione, argumentatione, epilogo: tertia in sententiis ipsis,
in quibus seeundum res et adfectus variantur omnia: quarta
in verbis, quorum ut est vitiosa, si efficere omnia velimus,
imitatio, ita quibusdam nisi sua natura redditur, vis omnis
aufertur. igitur in laudationibus, nisi si funebres erunt,
gratiarum actione, exhortatione, similibus laeta et magnifica
et sublimis est actio. funebres contiones, consolationes,
plerumque causae reorum tristes si a submissae. in senatu
conservanda auctoritas, apud populum dignitas, in privatis
modus. de partibus causae et sententiis verbisque, quae sunt
multiplicia, pluribus dieendum.

81 reorum ed. Ald., deorum B,

$5

15

25

30

85

4Q

XL. 3, 147—160. 249

Tria autem praestare debet pronuntiatio: u^ conciliet,
erp moveat, quibus natura cohaeret, ut etiam de-
ectet. conciliatio fere aut commendatione morum, qui nescio
quomodo ex voce etiam atque actione perlucent, aut orationis

5 suavitate constat, persuadendi vis adfirmatione, ips interim
plus ipsis probationibus valet. an ista, inquit Calidio Cicero,
si vera essent, sie a te dicerentur? et: tantum ab-
f"it ut inflammares nostros animos: somnum isto
loco vix tenebamus. fiducia igitur appareat et constantia,

10 utique si auctoritas subest. movendi autem ratio aut in re-
praesentandis est aut imitandis adfectibus. ergo cum iudex
in privatis aut praeeo in publieis dicere de causa iusserit,
leniter consurgendum: tum in componenda toga vel, si
necesse erit, etiam ex integro inicienda, dumtaxat in iudiciis

15 (apud principem enim et magistratus et tribunalia non
licebit) paulum est commorandum, ut et amictus sit decentior
et protinus aliquid spatii ad cogitandum. etiam cum ad
iudieem nos converterimus et consultus praetor permiserit
dieere, non protinus est erumpendum, sed danda brevis

90 cogitationi mora: mire enim auditurum dicturi eura delectat
et iudex se ipse componit. hoe praecipit Homerus Ulixis
exemplo, quem stetisse oculis in terram defixis immotoque
sceptro, priusquam illam eloquentiae procellam effunderet,
dieit. in hae cunctatione sunt quaedam non indecentes, ut

25 appellant seaenici, morae: caput muleere, manum intueri,
infringere articulos, simulare conatum, suspiratione sollici-
tudinem fateri, aut quod quemque magis decet, et ea diutius,
si iudex nondum intendet animum. status sit rectus, aequi
et diducti paulum pedes, vel procedens minimo momento

80 sinister: genua recta, sic tamen, ut non extendantur: umeri re-
missi, vultus severus, non maestus nec stupens nec langui-
dus: brachia a latere modice remota, manus sinistra, calum
supra demonstravi, dextra, eum iam incipiendum erit, paulum
prolata ultra sinum gestu quam modestissimo, velut spectans,

35 quando incipiendum sit. vitiosa enim sunt illa, intueri lacu-
naria, perfricare faciem et quasi improbam facere, tendere
confidentia vultum aut, quo sit magis torvus, superciliis
adstringere, capillos a fronte contra naturam retro agere, ut

6 p. Q. Gallio fr. 4 H. — ^ ib. fr. 5 H. — 21 ll. 3, 217

1 ut addidi — 8 abfuit Cicero, abest B — 27 et add. Halm,

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

250 QUINTILIANI INST. OR.

sit horror ille terribilis: tum, id quod Graeci frequentissime
faciunt, erebro digitorum labéorumque motu commentari,
clare excreare, pedem alterum longe proferre, partem togae
sinistra tenere, stare diductum vel rigidum vel supinum vel
incurvum vel umeris, ut luctaturi solent, ad occipitium
ductis.

Prooemio frequentissime lenis convenit pronuntiatio:
nihil enim est ad eonciliandum gratius vereeundia, non
tamen semper: neque enim uno modo dicuntur exordia, ut
docui. plerumque tamen et vox temperata et gestus
modestus et sedens umero toga et laterum lenis in utramque
partem motus, eodem spectantibus oculis, decebit. narratio
magis prolatam manum, amictum recidentem, gestum di-
stinctum, vocem sermoni proximam et tantum acriorem,
sonum simplicem frequentissime postulabit in his dumtaxat:
Q. enim Ligarius, cum esset in Africa nulla belli
suspicio, et A. Cluentius Habitus pater huiusce. aliud
in eadem poscent adfectus, vel concitati nubit genero
socrus, vel flebiles constituitur in foro Laodiceae
speetaculum acerbum et miserum toti Ásiae provin-
eiae. maxime varia et multiplex actio est probationum:
nam et proponere, partiri, interrogare sermoni sunt proxima,
et contradictionem sumere: nam ea quoque diversa pro-
positio est. sed haee tamen aliquando inridentes, aliquando
umitantes pronuntiamus. argumentatio plerumque agilior et
acrior et instantior consentientem orationi postulat etiam
gestum, id est fortem celeritatem. instandum quibusdam in
partibus et densanda oratio. egressiones fere lenes et dulces
et remissae, raptus Proserpinae, Siciliae descriptio, Cn.
Pompei laus: neque enim mirum minus habere contentionis
ea, quae sunt extra quaestionem. mollior nonnumquam eum
reprehensione diversae partisimitatio: videbar videre alios
intrantes, alios autem exeuntes, quosdam ex vino
vacillantes. ubi non dissidens a voce permittitur gestus
quoque, in utramque partem tenera quaedam, sed intra
manus tamen et sine motu laterum translatio. accendendi
iudicis plures sunt gradus. summus ille et quo nullus est in

16 p. Lig. 1, 2 — 17 p. Cluent. 5, 11 — 18 ib. 5, 14 — 19 Verr.
1, 30, 76 — 32 p. Q. Gallio fr. 1 H.

? labiorumque Hegius, laborumque b, librorumque B.

10

20

25

30

35

10

15

20

80

35

XL 3, 161—172. 251

oratore acutior: suscepto bello, Caesar, gesto iam
etiam ex parte magna. praedixit enim: quantum potero
voce contendam, ut populus hoc Romanus exaudiat.
paulum inferior et habens aliquid iam iucunditatis: quid
enim tuus ille, Tubero, in acie Pharsalica eiadius
agebat? plenius adhuc et lentius ideoque duleius: in coetu
vero populi Romani negotium publicum gerens:
producenda omnia trahendaeque tum vocales aperiendaeque
sunt fauces. pleniore tamen haec canali fluunt: vos, Albani
tumuli atque luci. iam cantici quiddam habent sensim-
is resupina sunt: saxa atque solitudines voci respon-

ent. tales sunt illae inelinationes vocis, quas invicem
Demosthenes atque Aeschines exprobrant, non ideo impro-
bandae: cum enim uterque alteri obiciat, palam est utrum-
que fecisse. nam neque ille per Marathonis et Plataearum
et Salaminis propugnatores recto sono iuravit, nec ille
Thebas sermone deflevit. est his diversa vox et paene extra
organum, cui Graeci nomen amaritudinis dederunt, super
modum ac paene naturam vocis humanae acerba: quin
compesceitis vocem istam, indicem stultitiae, testem
paucitatis? sed id, quod excedere modum dixi, in illa
parte prima est: quin eompescitis. epilogus, si enume-
rationem rerum habet, desiderat quandam concisorum econ-
tinuationem: si ad concitandos iudiees est accommodatus,
aliquid ex iis, quae supra dixi: si plaeandos, inclinatam
quandam lenitatem: si misericordia commovendos, flexum
vocis et flebilem suavitatem, qua praecipue franguntur animi
quaeque est maxime naturalis: nam etiam orbos viduasque
videas in ipsis funeribus canoro quodam modo proclamantes.
hie etiam fusca illa vox, qualem Cicero fuisse in Antonio
dieit, mire faciet: habet enim in se quod imitamur. duplex
est tamen miseratio, altera cum invidia, qualis modo dicta
de damnatione Philodami, altera cum deprecatione demissior.
quare, etiam si est in illis quoque cantus obseurior in
coetu vero populi Romani, non enim haee rixantis
modo dixit, et vos Albani tumuli, neque enim, quasi
inclamaret aut testaretur, locutus est, tamen infinito magis

illa flexa et eireumducta sunt: me miserum, me infeli-

1p. Lig. 3, 7 — 21b. 8, 6 — 4 ib. 8, 9 — 6 Phil. 2, 25, 63 —
9 p. Mil. 31, 85 — 11 p. Arch. 8, 19 — 183 de cor. $8 208 — 19 p. Rab.
perd. 6, 18 — 30 Brut. 38, 141 — 35 Phil. 2, 26, 68 — 36 p. Mil. 31, 85
— 3s ib. 37, 102

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

17

178

252 QUINTILIANI INST. OR.

cem, et quid respondebo liberis meis? et revocare
tu me in patriam potuisti, Milo, per hos: ego te in
eadem patria per eosdem retinere non potero? et
eum bona C. Rabiri nummo sestertio addicit: o meum
miserum acerbumque praeconium. illa quoque mire
facit in peroratione velut defieientis dolore et fatigatione
eonfessio, ut pro eodem Milone: sed finis sit, neque
enim prae lacrimis iam loqui possum: quae similem
verbis habere debent etiam pronuntiationem. possunt
videri alia quoque huius partis atque officii, reos excitare,
pueros aulae propinquos producere, vestes laniare: sed
suo loco dicta sunt.

Et quia in partibus causae talis est varietas, satis
apparet aecommodandam sententiis ipsis pronuntiationem,
sicut ostendimus, sed verbis quoque, quod novissime dixeram,
non semper, sed aliquando. an non hoe 'misellus et pauper-
culus' submissa atque contracta, 'fortis et vehemens et latro'
erecta et concitata voce dicendum est? accedit enim vis et
proprietas rebus tali adstipulatione, quae nisi adsit, aliud
vox, aliud animus ostendat. quid, quod eadem verba mutata
pronuntiatione indicant, adfirmant, ^exprobrant, negant,
mirantur, indignantur, interrogant, inrident, elevant? aliter
enim dicitur:

tu mihi quodcumque hoec regni et
cantando tu illum? et
tune ille Aeneas? et
meque timoris argue tu, Drance.
et ne morer, intra se quisque vel hoe vel aliud quod volet
per omnes adfectus verset, verum esse quod dicimus sciet.

Unum iam his adiciendum est, cum praecipue in
actione spectetur decorum, saepe aliud alios decere. est
enim latens quaedam in hoc ratio et inenarrabilis, et ut vere
hoc dictum est, caput esse artis decere quod facias, ita
id neque sine arte esse neque totum arte tradi potest. in
quibusdam virtutes non habent gratiam, in quibusdam vitia
ipsa deleetant. maximos actores comoediarum, Demetrium
et Stratoclea, placere diversis virtutibus vidimus. sed illud

4 p. Rab. Post. 17, 46 — 7 38, 105 — 24 Verg. Aen 1, 78 — 25 Ecl.
9, 25 — 26 Aen. 1, 617 — 27 ib. 11, 388 — 33 Cic. de Orat. I, 29, 132

4 nummo Bentley ad. Hor. Sat. J, 4, 14, uno libri — 13 causae
talis ed. Camp., causa et aliis B. — 16 hoc Spalding, haec B.

15

25

30

35

10

15

20

80

85

XI. 8, 173—184. 253

minus mirum, quod alter deos et iuvenes et bonos patres
servosque et matronas et graves anus optime, alter acres
senes, eallidos servos, parasitos, lenones et omnia agitatiora
melius. fuit enim natura diversa: nam vox quoque Demetri
iucundior, illius acrior erat. adnotandae magis proprietates,
quae transferri non poterant, manus iactare et dulces ex-
clamationes theatri causa producere et ingrediendo ventum
concipere veste et nonnumquam dextro latere facere gestus,
quod neminem alium nisi Demetrium decuit (namque in
haee omnia statura et mira specie adiuvabatur): illum cur-
sus et agilitas et vel parum conveniens personae risus.
quem non ignarus rationis populo dabat, et contracta etiam
cervieula. quidquid horum alter fecisset, foedissimum vi-
deretur. quare norit se quisque, nec tantum ex communibus
praeceptis, sed etiam ex natura sua capiat consilium for-
mandae actionis. neque illud tamen est nefas, ut aliquem
vel omnia vel plura deceant. huius quoque loci clausula sit
eadem necesse est, quae, ceterorum est, regnare maxime
modum: non enim comoedum esse, sed oratorem volo. quare
neque in gestu persequemur omnes argutias nec in loquendo
distinetionibus, temporibus, adfectionibus moleste utemur.
ut si sit in scaena dicendum:

Quid igitur faeiam? non eam, ne nunc quidem,

cum arcessor ultro? an potius ita me eomparem,

non perpeti meretricum contumelias?
hie enim dubitationis moras, vocis flexus, varias manus,
diversos nutus actor adhibebit. aliud oratio sapit nec vult
nimium esse condita: actione enim constat, non imitatione.
quare non immerito reprehenditur pronuntiatio vultuosa et
gestieulationibus molesta et vocis mutationibus resultans.
nee inutiliter ex Graecis veteres transtulerunt, quod ab iis
sumptum Laenas Popilius posuit, esse hanc megotiosam
actionem. optime igitur idem, qui omnia, Cicero prae-
ceperat, quae supra ex Oratore posui, quibus similia in
Bruto de M. Antonio dicit. sed iam recepta est actio paulo
agitatior et exigitur et quibusdam partibus eonvenit, ita
tamen temperanda, ne, dum actoris captamus elegantiam,
perdamus viri boni et gravis auctoritatem.

23 Ter. Eun. 1,1, 1 — 35 38, 141

4 fuit edd. vett., sit B — 96 dubitationis Badius (N), dubitationes B
— 32 Lasenas Spalding, lenas B — uegotiosam Zaim, mocosam B.

179

180

181

183

184

LIBER DUODECIMUS.

Prooemium.

Ventum est ad partem operis destinati longe gravis-
simam. cuius equidem onus si tantum opinione prima con-
cipere potuissem, quanto me premi ferens sentio, maturius
eonsuluissem vires meas. sed initio pudor omittendi quae
promiseram tenuit, mox, quamquam per singulas prope
partes labor eresceret, ne perderem quae iam effeeta erant,
per omnes difficultates animo me sustentavi. quare nunc
quoque, licet maior quam umquam moles premat, tamen
prospieienti finem mihi constitutum est vel deficere potius
quam desperare fefellit autem, quod initium a parvis
ceperamus: mox velut aura sollicitante provecti longius,
dum tamen nota illa et plerisque artium scriptoribus tractata
praecipimus, nec adhuc a litore proeul videbamur et multos
cirea velut isdem se ventis eredere ausos habebamus. iam
eum eloquendi rationem novissime repertam paucissimisque
temptatam ingressi sumus, rarus, qui fam procul a portu
recessisset, reperiebatur, postquam vero nobis ille, quem
instituebamus, orator a dicendi magistris dimissus aut suo
iam impetu' fertur aut maiora sibi auxilia ex ipsis sapientiae
penetralibus petit, quam in altum simus ablati, sentire coe-
pimus. nunc caelum undique et undique pontus. unum
modo in illa immensa vastitate cernere videmur M, Tullium,
qui tamen ipse, quamvis tanta atque ita instructa nave hoc
mare ingressus, contrahit vela inhibetque remos et de ipso

23 Verg. Aen. 3, 193

18 tam Gesner, iam B.

10

20

25

10

15

20

30

35

XII. PROOEM. 1—4. 1, 1—4. 255

demum genere dicendi, quo sit usurus perfectus orator,
satis habet dicere. at nostra temeritas etiam mores ei co-
nabitur dare et adsignabit officia. ita nec anteeedentem con-
sequi possumus et longius eundum est, ut res feret. pro-
babilis tamen eupiditas honestorum et velut tutioris audentiae
est temptare, quibus paratior venia est.

Non posse ora-
torem esse nisi
virum bonum.

I. Sit ergo nobis orator, quem constituimus, is qui a
M. Catone finitur, vir bonus, dicendi peritus, verum, id
quod et ille posuit prius et ipsa natura potius ac maius
est, utique vir bonus: id non eo tantum, i si vis illa
dicendi malitiam instruxerit, nihil sit publicis privatisque
rebus perniciosius eloquentia, nosque ipsi, qui pro virili parte
conferre aliquid ad facultatem dicendi conati sumus, pessime
mereamur de rebus humanis, si latroni comparamus haee
arma, non militi. quid de nobis loquor? rerum ipsa natura
in eo, quod praecipue indulsisse homini videtur quoque nos
a ceteris animalibus separasse, non parens, sed noverca
fuerit, si facultatem dicendi sociam scelerum, adversam
innocentiae, hostem veritatis invenit. mutos enim nasci et
egere omni ratione satius fuisset, quam providentiae munera
in mutuam perniciem convertere. longius tendit hoc iudicium
meum. neque enim tantum id dieo, eum, qui sit orator, viruin
bonum esse oportere, sed ne futurum quidem oratorem nisi
virum bonum. nam certe neque intellegentiam concesseris
lis, qui proposita honestorum ae turpium via peiorem sequi
malent, neque prudentiam, eum in gravissimas frequenter
legum, semper vero malae conscientiae poenas a semet pets
improviso rerum exitu induantur. quod si neminem malum
esse nisi stultum eundem non modo a sapientibus dicitur,
sed vulgo quoque semper est creditum, certe non fiet um-
quam stultus orator. adde quod ne studio quidem operis
puleherrimi vacare mens nisi omnibus vitiis libera potest:
primum quod in eodem pectore nullum est honestorum
turpiumque consortium, et cogitare optima simul ac deterrima
non magis est unius animi quam eiusdem hominis bonum

5 velut tutioris Obrecht, uelutioris B (uelutioris Bg) — 8 is qui a
edd, vett., et quia B — 17 quod Par. 1. 2., quo B — 20 mutos edd. vett.,
multos B — 32 stultus] malus Gert:.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 1?

Ld

2

3

5

oo

is]

19

11

12

256 QUINTILIANI INST. OR.

esse ac malum: tum illa quoque ex causa, quod mentem
tantae rei intentam vacare omnibus aliis, etiam culpa
carentibus curis oportet. ita demum enim libera ae tota,
nulla distringente atque alio ducente causa, spectabit id
solum, ad quod accingitur. quod si agrorum nimia cura et
solliecitior rei familiaris diligentia et venandi voluptas et
dati spectaculis dies multum studiis auferunt (huie enim rei
perit tempus, quodeumque alteri datur) quid putamus
facturas cupiditatem, avaritiam, invidiam, quarum impoten-
tissimae cogitationes somnos etiam ipsos et illa per quietem
visa perturbent? nihil est enim tam occupatum, tam multi-
forme, tot ac tam variis adfectibus concieum atque lacera-
tum quam mala mens. nam et cum insidiatur, spe, curis,
labore distringitur, et, etiam cum sceleris compos fuit,
sollicitudine, paenitentia, poenarum omnium expectatione
torquetur. quis inter haec litteris aut ulli bonae arti locus?
non hercule magis quam frugibus in terra sentibus ae rubis
occupata. age, non ad perferendos studiorum labores ne-
eessaria frugalitas? quid ergo ex libidine ac luxuria spei?
non praecipue acuit ad cupiditatem litterarum amor laudis?
num igitur malis esse laudem curae putamus? iam hoc quis
non videt, maximam partem orationis in tractatu aequi boni-
que consistere? dicetne de his secundum debitam rerum
dignitatem malus atque iniquus? denique, ut maximam
partem quaestionis eximam, demus, id quod nullo modo fieri
potest, idem ingenii, studii, doctrinae pessimo atque optimo
viro, uter melior dieetur orator? nimirum qui homo quoque
melior. non igitur umquam malus idem homo et perfectus
orator. non enim perfectum est quidquam, quo melius est
aliud. sed, ne more Socraticorum nobismet ipsi responsum
finxisse videamur, sit aliquis adeo contra veritatem ob-
stinatus, ut audeat dicere, eodem ingenio, studio, doctrina
praeditum nihilo deteriorem futurum oratorem malum virum
quam bonum: convincamus huius quoque amentiam. nam
hoe certe nemo dubitabit, omnem orationem id agere, ut
iudici quae proposita fuerint vera et honesta videantur.
utrum igitur hoe facilius bonus vir persuadebit an malus?
bonus quidem et dicet saepius vera atque honesta. sed
etiam si! quando aliquo ductus officio (quod accidere, ut
mox docebimus, potest) falso haec adfirmare conabitur,

5 quodsi corporum Jegius — 11 nihil enim est N.

6

—
e

to
e

10

10

25

30

35

40

XIL 1, 5—90. 257

maiore cum fide necesse est audiatur. at malis hominibus
ex contemptu opinionis et ignorantia recti nonnumquam
excidit ipsa simulatio: inde immodeste proponunt, sine
pudore adfirmant. sequitur in iis, quae certum est effici
non posse, deformis pertinacia et inritus labor: nam sicut
in vita, ita in causis quoque spes improbas habent. frequenter
autem accidit, ut iis etiam vera dicentibus fides desit videa-
turque talis advocatus malae causae argumentum.

Nune de iis dicendum est, quae mihi quasi conspira-
tione quadam vulgi reclamari videntur: forator ergo Demo-
sthenes non fuit? atqui malum virum aecepimus. non Cicero?
atqui huius quoque mores multi reprehenderunt.' quid agam?
magna responsi invidia subeunda est, mitigandae sunt prius
aures. mihi enim nee Demosthenes tam gravi morum dignus
videtur invidia, ut omnia, quae in eum ab inimicis congesta
sunt, credam, eum et puleherrima eius in re publica con-
silia et finem vitae clarum legam, nee M. Tullio defuisse
video in ulla parte civis optimi voluntatem. testimonio est
aetus nobilissime consulatus, integerrime provincia ad-
ministrata et repudiatus vigintiviratus, et civilibus bellis,
quae in aetatem eius gravissima inciderunt, neque spe neque
metu deelinatus animus, quo minus optimis se partibus, id
est rei publieae iungeret. parum fortis videtur quibusdain,
quibus optime respondit ipse, non se timidum in susci-
piendis, sed in providendis periculis: quod probavit
morte quoque ipsa, quam praestantissimo suscepit animo.
quod si defuit his viris summa virtus, sic quaerentibus, an
oratores fuerint, respondebo, quo modo Stoici, si inter-
rogentur, an sapiens Zeno, an Cleanthes, an Chrysippus
ipse, respondeant, magnos quidem illos ae venerabiles, non
tamen id, quod natura hominis summum habet, consecutos.
nam et Pythagoras non sapientem se, ut qui ante eum
fuerunt, sed studiosum sapientiae vocari voluit. ego tamen
secundum communem loquendi consuetudinem saepe dixi
dicamque, perfectum oratorem esse Ciceronem, ut amicos
et bonos viros et prudentes dieimus vulgo, quorum nihil
nisi perfecte sapienti datur. sed cum proprie et ad legem
ipsam veritatis loquendum erit, eum quaeram oratorem,

uem et ille quaerebat. quamquam enim stetisse ipsum in
astigio eloquentiae fateor, ac vix, quid adici potuerit, in-

36 prudentes Geríz, prudentissimos /ióri,
17*

[d

5

16

19

20

?1

22

23

924

25

258 QUINTILIANI INST. OR.

venio, fortasse inventurus, quod adhue abscisurum putem
fuisse (nam fere sic docti iudieaverunt, plurimum in eo
virtutum, nonnihil fuisse vitiorum, et se ipse multa ex illa
iuvenili abundantia coercuisse testatur): tamen, quando nec
sapientis sibi nomen minime sui contemptor adseruit et
melius dicere, certe data longiore vita et tempore ad com-
ponendum securiore, potuisset, non maligne crediderim
defuisse ei summam illam, ad quam nemo propius accessit.
et licebat, si aliter sentirem, fortius id liberiusque defendere.
an vero M. Antonius neminem a se visum eloquentem,
quod tanto minus erat, professus est, ipse etiam M. Tullius
quaerit adhue eum et tantum imaginatur ac fingit: ego non
audeam dicere, aliquid in hac, quae superest, aeternitate
inveniri posse eo, quod fuerit, seetostiusb transeo illos, qui
Ciceroni ac Demostheni ne in eloquentia quidem satis
tribuunt: quamquam neque ipsi (Siebén Demosthenes
videatur satis esse perfectus, quem dormitare interim dicit,
nee Cicero Bruto Calvoque, qui certe compositionem illius
etiam apud ipsum reprehendunt, nec Asinio utrique, qui
vitia orationis eius etiam inimice pluribus locis insequuntur.

Coneedamus sane, quod minime natura patitur, reper-
tum esse aliquem malum virum summe disertum, nihilo
tamen minus oratorem eum negabo. nam nec omnibus, qui
fuerint manu prompti, viri fortis nomen coneesserim, quia
sine virtute intellegi non potest fortitudo. an ei, qui ad
defendendas causas advocatur, non est opus fide, quam
neque cupiditas corrumpat nec gratia vertat nec metus
frangat: sed proditorem, transfugam, praevaricatorem dona-
bimus oratoris illo sacro nomine? quod si mediocribus etiam
patronis convenit haec quae vulgo dieitur bonitas, cur non
orator ille, qui nondum fuit, sed potest esse, tam sit moribus
quam dicendi virtute perfectus? non enim forensem quan-
dam instituimus operam nec mercennariam vocem neque,
ut asperioribus verbis parcamus, non inutilem sane litium
advocatum, quem denique causidicum vulgo vocant, sed
virum cum ingenii natura praestantem, tum vero tot pulcher-
rimas artes penitus mente complexum, datum tandem rebus
humanis, qualem nulla antea vetustas cognoverit, singu-
larem perfectumque undique, optima sentientem optimeque

3 Brut, 91, 316. Orat. 30, 107 — 10 de Orat. 1, 21, 95

6 tempore Burman, tempora b, te B.

10

20

30

85

26

30

35

XIL 1, 21—32. 259

dicentem. in hoe quota pars erit, quod aut innocentes
tuebitur aut improborum scelera compescet aut in pecuniariis
uaestionibus veritati contra calumniam aderit? summus
ille quidem in his quoque operibus fuerit, sed maioribus
clarius elucebit, eum regenda senatus consilia et popularis
error ad meliora ducendus. an non talem quendam videtur
finxisse Vergilius, quem in seditione vulgi iam faces et saxa
iaculantis moderatorem dedit:

tum pietate gravem ac meritis si forte virum quem

conspexere, silent arreetisque auribus adstant.
habemus igitur ante omnia virum bonum, post hoe adicit
et dicendi peritum:

ille regit dictis animos et pectora mulcet.
quid? non in bellis quoque idem ille vir, quem instituimus,
si sit ad proelium miles cohortandus, ex mediis sapientiae
praeceptis orationem trahet? nam quo modo pugnam in-
euntibus tot simul metus laboris, dolorum, postremo mortis
ipsius exciderint, nisi in eorum locum pietas et fortitudo
et honesti praesens imago successerit? quae certe melius
persuadebit aliis qui prius persuaserit sibi. prodit enim se,
quamlibet custodiatur, simulatio, nec umquam tanta fuerit
loquendi facultas, ut non titubet a/que haereat, quotiens ab
animo verba dissentiunt. vir autem malus aliud dieat
necesse est quam sentit: bonos numquam honestus sermo
deficiet, numquam rerum optimarum (nam idem etiam pru-
dentes erunt) inventio: quae etiam si lenociniis destituta
sit, satis tamen natura sua ornatur nec quidquam non
diserte, quod honeste, dieitur. quare, iuventus, immo omnis
aetas (neque enim rectae voluntati serum est tempus ullum)
totis mentibus hue tendamus, in hoc elaboremus: forsan et
consummare contingat. nam si natura non prohibet et esse
virum bonum et esse dicendi peritum, cur non aliquis
etiam unus utrumqu^ consequi possit? cur autem non se
quisque speret fore illum aliquem? ad quod si vires ingenii
non suffecerint, tamen ad quem usque modum processerimus,
meliores erimus ex utroque. hoe certe procul eximatur
animo, rerum pulcherrimam eloquentiam cum vitiis mentis

9 Aen, 1, 151 sqq.

11, 12 adicit et Halm, adiciet B — 2922 atque haereat Buttmann,
adhaereat B — 30 hoc ZHegius, haec B — 37 rerum Par. 2 m. 2, rem B.

26

21

28

29

30

31

32

38

34

35

36

917

38

260 QUINTILIANI INST. OR.

osse misceri. facultas dicendi, si in malos incidit, et ipsa
iudieanda est malum: peiores enim illos facit, uibus
eontingit.

Videor mihi audire quosdam (neque enim deerunt
umquam qui diserti esse quam boni malint) illa dicentes:
«quid ergo tantum est artis in eloquentia? cur tu de colo-
ribus et difficilium causarum defensione, nonnihil etiam de
confessione locutus es, nisi aliquando vis ac facultas dicendi
expugnat ipsam veritatem? bonus enim vir non agit nisi
bonas causas, eas porro etiam sine doctrina satis per se
tuetur veritas ipsa.' quibus ego, cum de meo primum opere

respondero, etiam pro boni viri officio, si quando eum ad:
defe

nsionem nocentium ratio duxerit, satisfaciam. pertractare
enim, quo modo aut pro falsis aut etiam pro iniustis aliquando
dieatur, non est inutile, vel propter hoc solum, ut ea facilius
et deprehendamus et refellamus, quem ad modum remedia
melius adhibebit, cui nota quae nocent fuerint. neque enim
Academici, cum in utramque disserunt partem, non secun-
dum alteram vivunt, nec Carneades ille, qui Romae audiente
censorio Catone non minoribus viribus contra iustitiam
dicitur disseruisse quam pridie pro iustitia dixerat, iniustus
lis vir fuit. verum et virtus quid sit adversa ei malitia
etegit, et aequitas fit ex iniqui contemplatione manifestior,
et plurima contrariis probantur: debent ergo oratori sic esse
adversariorum nota consilia ut hostium imperatori. verum
et illud, quod prima propositione durum videtur, potest
adferre ratio, ut vir bonus in defensione causae velit auferre
aliquando iudici veritatem. quod si quis a me proponi
mirabitur (quamquam non est haec mea proprie sententia,
sed eorum, quos gravissimos sapientiae magistros aetas
vetus credidit), sic iudicet, peraqus esse, quae non tam
factis quam eausis eorum vel honesta fiant vel turpia. nam
si hominem occidere saepe virtus, liberos necare nonnum-
quam pulcherrimum est, asperiora quaedam adhuc dictu,
si communis utilitas exegerit, facere conceditur: ne hoc
quidem nudum est intuendum, qualem causam vir bonus,
sed etiam quare et qua mente defendat. ac primum con-
cedant mihi omnes oportet, quod Stoicorum quoque asper-
rimi «confitentur, facturum aliquando virum bonum ut

8 confessione Spalding, confesso libri — 18 disserunt Hegius (B;,
differunt M — 31 iudicet edd. vet/., iudicent B,

10

15

20

25

30

35

10

15

25

30

35

XII. 1, 33—495. 261

mendacium dieat, et quidem nonnumquam levioribus causis,
ut in pueris aegrotantibus utilitatis eorum gratia multa fin-
gimus, multa non faeturi promittimus: nedum si ab homine
oecidendo grassator avertendus sit aut hostis pro salute
patriae fallendus, ut hoe, quod alias in servis quoque re-
prehendendum est, sit alias in ipso sapiente laudandum. id
si constiterit, multa iam video posse evenire, propter quae
orator bene suscipiat tale causae genus, quale remota ratione
honesta non recepisset. nec hoc dieo, quia severiores sequi
placet leges, pro patre, fratre, amico periclitantibus, tametsi
non mediocris haesitatio est, hinc iustitiae proposita imagine,
inde pietatis. nihil dubii relinquamus. sit aliquis insidiatus
tyranno atque ob id reus: utrumne salvum eum nolet is,
qui à nobis finitur, orator? an, si tuendum susceperit, non
tam falsis defendet, quam qui apud iudices malam causam
tuetur? quid si quaedam bene facta damnaturus est iudex,
nisi ea non esse facta convicerimus, non vel hoc modo ser-
vabit orator non innocentem modo, sed etiam laudabilem
civem? quid si quaedam iusta natura, sed condicione tem-
porum inutilia civitati sciemus, nonne utemur arte dicendi
bona quidem, sed malis artibus simili? ad hoc nemo dubi-
tabit, quin, si nocentes mutari in bonam mentem aliquo
modo possint, sicut posse conceditur, salvos esse eos magis
e re publica sit quam puniri. si liqueat igitur oratori futurum
bonum virum, cui vera obicientur, non id aget ut salvus
sit? da nune, ut crimine manifesto prematur dux bonus,
et sine quo vincere hostem civitas non possit, nonne ei
communis utilitas oratorem advocabit? certe Fabricius Cor-
nelium Rufinum, et alioqui malum civem et sibi inimicum,
tamen, quia utilem sciebat ducem, imminente bello palam
consulem suffragio suo fecit atque id mirantibus quibusdam
respondit, a cive se spoliari malle quam ab hoste venire.
ita, hie si fuisset orator, non defendisset eundem Rufinum
vel manifesti peeulatus reum? multa dici possunt similia,
sed vel unum ex iis quodlibet sufficit. non enim hoc agimus,
ut istud illi, quem formamus, viro saepe sit faciendum, sed
ut, si talis coegerit ratio, sit tamen vera finitio, oratorem
esse virum bonum dicendi peritum. praecipere vero ac
discere, quo modo etiam probatione difficilia tractentur,

25 cui Hegius tunc B — 27 hostem Oórecht, honestem B —
39 tractentur N, tractetur B,

89

40

41

42

43

262 QUINTILIANI INST. OR.

necessarium est. nam frequenter etiam optimae causae si-
miles sunt malis et innocens reus multis veri similibus
premitur, quo fit ut eadem aetionis ratione defendendus sit,
qua si nocens esset. iam innumerabilia sunt bonis causis
malisque communia, testes, litterae, suspiciones, opiniones.
non aliter autem veri similia quam vera et confirmantur et
refelluntur. quapropter, ut res feret, flectetur oratio manente
honesta voluntate.

Cognoscenda ora-

tori quibus mores
formentur.

II. Quando igitur orator est vir bonus, is autem citra
virtutem intellegi non potest, virtus, etiam si quosdam im-
petus ex natura sumit, tamen perficienda doctrina est:
mores ante omnia oratori studiis erunt excolendi atque
omnis honesti iustique disciplina pertractanda, sine qua nemo
nee vir bonus esse nee dicendi peritus potest. nisi forte
aecedemus iis, qui natura constare mores et nihil adiuvari
disciplina putant, scilicet ut ea quidem, quae manu fiunt,
atque eorum etiam contemptissima confiteantur egere docto-
ribus, virtutem vero, qua nihil homini, quo ad deos im-
mortales propius aecederet, datum est, obviam et inlaboratam,
3 tantum quia nati simus, habeamus. abstinens erit, qui id
ipsum, quid sit abstinentia, ignoret? et fortis, qui metus
doloris, mortis, superstitionis nulla ratione purgaverit? et
iustus, qui aequi bonique tractatum, qui leges, quae
natura sunt omnibus datae quaeque propriae populis et
gentibus constitutae, numquam eruditiore aliquo sermone
tractarit? o quam istud parvum putant, quibus tam facile
videtur! sed hoc transeo, de quo neminem, qui litteras vel
primis, ut aiunt, labris degustarit, dubitaturum puto. ad
illud sequens praevertar, ne dicendi quidem satis peritum
fore, qui non et naturae vim omnem penitus perspexerit et
mores praeceptis ac ratione formarit. neque enim frustra in
tertio de Oratore libro L. Crassus cuncta, quae de aequo,
iusto, vero, bono deque iis, quae sunt contra posita, dican-
tur, propria esse oratoris adfirmat, ae philosophos, cum ea
dieendi viribus tuentur, uti rhetorum armis, non suis. idem

83 c. 20. 27. 31

7 feret N, ferret B — 9 formentur M, formantur B. — 27 parvum
Spalding, parum B.

5

25

30

35

10

15

30

35

10

XII. 2, 1—11. 263

timen confitetur, ea iam esse a philosophia petenda, vide-
licet quia magis haee illi videtur in possessione earum rerum
fuisse. hine etiam illud est, quod Cicero pluribus libris et
epistulis testatur, dicendi faeultatem ex intimis sapientiae
fontibus fluere, ideoque aliquamdiu praeceptores eosdem
fuisse morum atque dicendi. quapropter haec exhortatio
mea non eo pertinet, ut esse oratorem philosophum velim,
quando non alia vitae secta longius a civilibus officiis at-
que ab omni munere oratoris recessit. nam quis philoso-
phorum aut in iudiciis frequens aut clarus in contionibus
fuit? quis denique in ipsa, quam maxime plerique prae-
cipiunt, rei publicae administratione versatus est? atqui ego
illum, quem instituo, Romanum quendam velim esse sapien-
tem, qui non secretis disputationibus, sed rerum experimentis
atque operibus vere civilem virum exhibeat. sed quia
deserta ab his, qui se ad eloquentiam contulerunt, studia
sapientiae non iam in actu suo atque in hae fori luce ver-
santur, sed in porticus etin gymnasia primum, mox in con-
ventus scholarum recesserunt, id, quod est oratori neces-
sarium nec a dicendi praeceptoribus traditur, ab iis petere
nimirum necesse est, apud quos remansit: evolvendi penitus
auctores, qui de virtute praecipiunt, ut oratoris vita cum
seientia divinarum rerum sit humanarumque coniuncta. quae
ipsae quanto maiores ae pulcehriores viderentur, si illas ii
docerent, qui etiam eloqui praestantissime possent? utinam-
que sit tempus umquam, quo perfeetus aliquis, qualem opta-
mus, orator hanc artem superbo nomine et vitiis quorun-
dam bona eius corrumpentium invisam vindicet sibi ac
velut rebus repetitis in corpus eloquentiae adducat. quae
quidem cum sit in tres divisa partes, naturalem, orden,
rationalem, qua tandem non est eum oratoris opere con-
iuneta?

Nam ut ordinem retro agamus, de ultima illa, quae
tota versatur in verbis, nemo dubitaverit, si et proprietates
voeis cuiusque nosse et ainbigua aperire et perplexa discer-
nere et de falsis iudicare et colligere ae resolvere quae
velis oratorum est, quamquam ea non tam est minute at-
que eoncise in actionibus utendum quam in disputationibus,
quia non docere modo, sed movere etiam ae delectare au-
dientes debet orator, ad quod impetu quoque ac viribus et

12 atqui Par. 1, atque B.

10

11

12

1

—

15

16

17

18

19

264 QUINTILIANI INST. OR.

decore est opus, ut vis amnium maior est altis ripis multo-
que gurgitis tractu fluentium quam tenuis aquae et obieetu
lapillorum resultantis. et ut palaestriei doctores illos, quos
numeros vocant, non idcireo discentibus tradunt, ut iis om-
nibus ii, qui didicerint, in ipso luctandi certamine utantur
(plus enim pondere et firmitate et spiritu agitur), sed ut sub-
sit copia illa, ex qua unum aut alterum, cuius se occasio
dederit, efficiant: ita haec pars dialectiea, sive illam dicere
malumus disputatricem, ut est utilis saepe et finitionibus
et comprehensionibus et separandis, quae sunt differentia,
et resolvenda ambiguitate, distinguendo, dividendo, inliciendo,
implicando, ita, si totum sibi vindieaverit in foro certamen,
obstabit melioribus et sectas ad tenuitatem suam vires ipsa
subtilitate eonsumet. itaque reperias quosdam in disputando
mire callidos, cum ab illa ecavillatione discesserint, non
magis sufficere in aliquo graviore actu quam parva quae-
dam animalia, quae in angustiis mobilia in campo deprehen-
duntur.

Iam quidem pars illa moralis, quae dicitur ethice,
certe tota oratori est accommodata. nam in tanta causarum, sicut
superioribus libris diximus, varietate, cum alia coniectura
quaerantur, alia finitionibus concludantur, alia iure submo-
veantur vel transferantur, alia colligantur vel ipsa inter se
coneurrant vel in diversum ambiguitate ducantur, nulla fere
diei potest, cuius non parte in aliqua tractatus aequi ac
boni reperiatur, plerasque vero esse quis nescit, quae totae
in sola qualitate consistant? in consilis vero quae ratio
suadendi est ab honesti quaestione seposita? quin illa etiam
pars tertia, quae laudandi ac vituperandi officiis continetur,
nempe in tractatu recti pravique versatur. an de iustitia,
fortitudine, abstinentia, temperantia, pietate non plurima
dieet orator? sed ille vir bonus, qui haec non vocibus tantum
sibi nota atque nominibus aurium tenus in usum linguae
perceperit, sed qui virtutes ipsas mente complexus ita sentiet,
nece in cogitando ita laborabit, sed quod sciet vere dicet.
cum sit autem omnis generalis quaestio speciali potentior,
quia universo pars continetur, non utique aecedit parti quod
universum est, profecto nemo dubitabit, generales quaestiones
in illo maxime studiorum more versatas. iam vero cum sint
multa propriis brevibusque eomprehensionibus finienda, unde

17 in ante campo Goth,, om. B.

5

15

20

25

80

35

40

20

30

85

XII. 2, 12—24, 265

etiam status causarum dicitur finitivus, nonne ad id quoque
instrui ab iis, qui plus in hoc studii dederunt, oportet?
quid? non quaestio iuris omnis aut verborum proprietate
aut aequi disputatione aut voluntatis coniectura continetur?
quorum pars ad rationalem, pars ad moralem tractatum re-
dundat. ergo natura permixta est omnibus istis oratio, quae
quidem oratio est vere. nam ignara quidem huiusce doctrinae
loquacitas erret necesse est, ut quae vel nullos vel falsos
duces habeat.

Pars vero naturalis, cum est ad exercitationem dicendi
tanto ceteris uberior, quanto maiore spiritu de divinis rebus
quam humanis eloquendum est, tum illam etiam moralem,
sine qua nulla esse, ut docuimus, oratio potest, totam com-
plectitur. nam si regitur providentia mundus, administranda
certe bonis viris erit res publica: si divina nostris animis
origo, tendendum ad virtutem nec voluptatibus terreni cor-
poris serviendum. an haec non frequenter tractabit orator?
iam de auguriis, responsis, religione denique omni, de qui-
bus maxima saepe in senatu consilia versata sunt, non erit
ei disserendum, si quidem, ut nobis placet, futurus est vir
civilis idem? quae denique intellegi saltem potest eloquentia
hominis optima nescientis? haec si ratione manifesta non
essent, exemplis tamen crederemus. si quidem et Perielen,
euius eloquentiae, etiam si nulla ad nos monumenta vene-
runt, vim tamen quandam incredibilem cum historici tum
etiam liberrimum hominum genus, eomiei veteres tradunt,
Anaxagorae physici constat auditorem fuisse, et Demosthenen,
principem omnium Graeciae oratorum, dedisse operam Platoni.
nam M. Tullius non tantum se debere scholis rhetorum
quantum Academiae spatiis, frequenter ipse testatus est: ne-
que se tanta umquam in eo fudisset ubertas, si ingenium
suum consaepto fori, non ipsius rerum naturae finibus ter-
minasset.

Verum ex hoc alia mihi quaestio exoritur, quae secta
conferre plurimum eloquentiae possit, quamquam ea non
inter multas potest esse contentio. nam iu primis nos Epicurus
& se ipse dimittit, qui fugere omnem disciplinam navigatione
quam velocissima iubet. neque vero Aristippus, summum in

39 Orat. 3, 12

31 fudisset edd. vet, fuisset libri — 38 velocissima Badius, uelo-
cissime libri,

20

21

22

23

24

25

26

28

30

266 QUINTILIANI INST. OR.

voluptate corporis bonum ponens, ad hunc nos laborem ad-
hortetur. Pyrrhon quidem quas in hoc opere habere partes
potest? cui iudices esse, apud quos verba faciat, et reum,
pro quo loquatur, et senatum, in quo sit dicenda sententia,
non liquebit. Academiam quidam utilissimam credunt, quod
mos in utramque partem disserendi ad exercitationem foren-
sium causarum proxime accedat. adiciunt loco probationis,
quod ea praestantissimos in eloquentia viros ediderit. Peri-
patetici studio quoque se quodam oratorio iactant: nain
theses dicere exercitationis gratia fere est ab iis institutum.
Stoiei, sicut. copiam nitoremque eloquentiae fere praecep-
toribus suis defuisse concedant necesse est, ita nullos aut
probare acrius aut concludere subtilius contendunt. sed haec
inter ipsos, qui velut saeramento rogati vel etiam super-
stitione eonstricti nefas ducunt a suscepta semel persuasione
discedere: oratori vero nihil est necesse in cuiusquam iurare
leges. maius enim opus atque praestantius, ad quod ipse
tendit et cuius est velut candidatus, si quidem est
futurus cum vitae tum etiam eloquentiae laude perfectus.
quare in exemplum dicendi faeundissimum quemque pro-
ponet sibi ad imitandum, moribus vero formandis quam
honestissima praecepta rectissimamque ad virtutem viam
deliget. exercitatione quidem utetur omni, sed tamen erit
plurimus in maximis quibusque ac natura pulcherrimis.
nam quae potest materia reperiri ad graviter copioseque
dicendum magis abundans quam de virtute, de re publica,
de providentia, de origine animorum, de amicitia? haec
sunt, quibus mens pariter atque oratio insurgant: quae
vere bona, quid mitiget metus, coerceat cupiditates, eximat
nos o iuinibus vulgi animumque caelestem erigat.

Node ea solum, quae talibus disciplinis continentur,
sed magis etiam, quae sunt tradita antiquitus dicta ac facta
praeclare, et nosse et animo semper agitare conveniet.
quae profecto nusquam plura maioraque quam in nostrae
eivitatis monumentis reperientur. an fortitudinem, iustitiam,
fidem, continentiam, frugalitatem, contemptum doloris ac
mortis melius alii docebunt quam Fabricii, Curii, Reguli,
Decii, Mucii aliique innumerabiles? quantum enim Graeci
praeceptis valent, tantum Romani, quod est maius, exemplis.

20 bene ante dicendi B, om. b — 30 erigat addidi,

20

25

80

39

XII. 2, 25—31. 3, 1—5. 267

tantum quod non eognitis ille rebus adquieverit, qui non 31
modo proximum tempus lucemque praesentem intueri satis
eredat, sed omnem posteritatis memoriam spatium vitae
honestae et currieulum laudis existimet: hine mihi ille
iustitiae haustus bibat, hinc sumptam libertatem in causis
atque consiliis praestet. neque erit perfectus orator, nisi
qui honeste dicere et sciet et audebit.

Qt

Neoessariam iuris
civilis oratori
scientiam,
III. Iuris quoque civilis necessaria huie viro scientia 1
10 est et morum ac religionum eius rei publicae, quam capesset.
nam qualis. esse suasor in consiliis publieis privatisve poterit
tot rerum, quibus praecipue civitas continetur, ignarus?
quo autem modo patronum se causarum non falso dixerit,
qui quod est in eausis potentissimum sit ab altero petiturus,
15 paene non dissimilis iis, qui poetarum seripta pronuntiant?
nam quodam modo mandata perferet, et ea, quae sibi a 2
iudice eredi postulaturus est, aliena fide dicet et ipse liti-
gantium auxiliator egebit auxilio. quod ut fieri nonnumquam
minore incommodo possit, cum domi praecepta et composita
20 et sicut cetera, quae in causa sunt, in discendo cognita
ad iudicem perfert: quid fiet in iis quaestionibus, quae
subito inter 1psas actiones nasci solent? non deformiter
respectet et inter subsellia minores advocatos interroget?
potest autem satis diligenter accipere quae tum audiet, 3
?25 cum iam dieenda sunt, aut fortiter adfirmare aut ingenue
pro suis dieere? possit in actionibus: quid fiet in alter-
eatione, ubi occurrendum continuo nec libera ad discendum
mora est? quid si forte peritus iuris ille non aderit? quid
si quis non satis in ea re doctus falsum aliquid subieeerit?
30 hoc enim est maximum ignorantiae malum, quod eredit
eum scire, qui moneat. neque ego sum nostri moris ignarus 4
oblitusve eorum, qui velut ad arculas sedent et tela agen-
tibus subministrant, neque idem Graecos quoque nescio
faetitasse, unde nomen his pragmaticorum datum est. sed
35 loquor de oratore, qui non clamorem modo suum causis,
sed omnia, quae profutura sunt, debet. itaque eum nec 5

1 cognitis, . , adquieverit Bonne!/, cognitis de rebus admoneri [qui]
non Becher, cognatis ide r. admoueri B. — 4 hinc Par. ?, om. cett. —
— 21 perfert ed. Aid,, pfert B — 25 iam dicenda Zaim, adicienda B.

10

11

268 QUINTILIANI INST, OR,

inutilem, si ad horam forte constiterit, neque in testa-
tionibus faciendis esse imperitum velim. quis enim potius
praeparabit ea, quae, cum aget, esse in causa velit? nisi
forte imperatorem quis idoneum credit in proeliis
quidem strenuum et fortem et omnium, quae pugna
poscit, artificem, sed neque dilectus agere nec copias con-
trahere atque instruere nec prospieere commeatus nec
locum capere castris scientem: prius est enim certe parare
bella quam gerere. atqui simillimus huic sit advocatus, si
plura, quae ad vincendum valent, aliis reliquerit, cum prae-
sertim hoc, quod est maxime necessarium, nec tam sit
arduum, quam procul intuentibus fortasse videatur. namque
omne ius, quod est certum, aut scripto aut moribus con-
stat, dubium aequitatis regula examinandum est. quae scripta
sunt aut posita in more civitatis, nullam habent difficultatem,
cognitionis sunt enim, non inventionis: at quae consultorum
responsis explicantur, aut in verborum interpretatione sunt
posita aut in recti pravique discrimine. vim cuiusque voeis
intellegere aut commune prudentium est aut proprium ora-
toris, aequitas optimo cuique notissima. nos porro et bonum
virum et prudentem in primis oratorem putamus, qui cum
se ad id, quod est optimum natura, derexerit, non magno
opere commovebitur, si quis ab eo consultus dissentiet, cum
ipsis illis diversas inter se opiniones tueri concessum sit.
sed etiam si nosse, quid quisque senserit, volet, lectionis
opus est, qua nihil est in studiis minus laboriosum. quod si
plerique desperata facultate agendi ad discendum ius decli-
naverunt, quam id scire facile est oratori, quod discunt
qui sua ja confessione oratores esse non possunt!
verum et M. Cato cum in dicendo praestantissimus, tum
iuris idem fuit peritissimus, et Bcsavolis Servioque Sulpicio
concessa est etiam facundiae virtus. et M. Tullius non modo
in agendo numquam est destitutus scientia iuris, sed etiam
componere aliqua de eo coeperat, ut appareat posse oratorem
non discendo tantum iuri vacare, sed etiam docendo.
Verum ea, quae de moribus excolendis studioque
iuris praecipimus, ne quis eo credat reprehendenda, quod
multos cognovimus, qui taedio laboris, quem ferre tendenti-
bus ad eloquentiam necesse est, confugerint ad haec de-
vertieula desidiae. quorum alii se ad album ac rubricas

33 agendo ed, Camp., agendum B — 40 rubricas Par. 2, rubrica B.

10

20

25

30

85

40

10

15

20

25

30

35

XII. 3, 6—12. 4, 1. 9. 5, 1. 2. 269

transtulerunt et formularii vel, ut Cicero ait, legulei quidam
esse maluerunt, tamquam utiliora eligentes ea, quorum
solam facilitatem sequebantur, ali pigritiae adrogantioris,
qui subito fronte confieta immissaque barba, veluti despe-
xissent oratoria praecepta, paulum aliquid sederunt in scholis
philosophorum, ut deinde in publieo tristes, domi dissoluti
captarent auctoritatem contemptu ceterorum: philosophia
enim simulari potest, eloquentia non potest.

Item historiarum,

IV. In primis vero abundare debet orator exemplorum
copia cum veterum tum etiam novorum, adeo ut non ea
modo, quae conscripta sunt historiis aut sermonibus velut
per manus tradita quaeque cotidie aguntur, debeat nosse,
verum ne ea quidem, quae sunt a clarioribus poetis ficta,
neglegere. nam illa quidem priora aut testimoniorum aut
etiam iudicatorum obtinent locum, sed haee quoque aut
vetustatis fide tuta sunt aut ab hominibus magnis prae-
ceptorum loeo ficta ereduntur. sciat ergo quam plurima,
unde etiam senibus auctoritas maior est, quod plura nosse
et vidisse ereduntur, quod Homerus frequentissime testatur.
sed non est expectanda ultima aetas, eum studia praestent,
ut, quantum ad cognitionem pertinet rerum, etiam praeteritis
saeeulis vixisse videamur.

Quae sint artis
oratoriae — ia-
strumenta.

V. Haee sunt, quae me redditurum promiseram, in-
strumenta non artis, ut quidam putaverunt, sed ipsius ora-
toris. haee arma habere ad manum, horum scientia debet
esse succinctus, accedente verborum figurarumque facili
copia et inventionis ratione et disponendi usu et memoriae
firmitate et actionis gratia. sed plurimum ex his valet
animi praestantia, quam nec metus frangat nec aeclamatio
terreat nec audientium auctoritas ultra debitam reverentiam
tardet. nam ut abominanda sunt contraria his vitia con-
fidentiae, temeritatis, improbitatis, adrogantiae, ita citra
constantiam, fiduciam, fortitudinem nihil ars, nihil studium,

1 de Orat. 1, 55, 286

3 alii edd, vett., alique B.

LU
*

t2

270 QUINTILIANI INST. OR.

nihil profectus ipse profuerit, ut si des arma timidis et
imbellibus. invitus mehercule dico, quoniam et aliter
aecipi potest, ipsam verecundiam, vitium quidem sed
amabile et quae virtutes facilime generet, esse interim
adversam multisque in causa fuisse, ut bona ingenii studii-
que in lucem non prolata situ quodam secreti consumerentur.
sciat autem, si quis haec forte minus adhuc peritus distin-
guendi vim cuiusque verbi leget, non probitatem a me
reprehendi, sed verecundiam, quae est timor quidam redu-
cens animum ab iis, quae faeienda sunt: inde confusio et
coepti paenitentia et subitum silentium. quis porro dubitet
vitiis adseribere adfectum, propter quem facere honeste
pudet? neque ego rursus nolo eum, qui sit dicturus, et
sollicitum surgere et colorem mutare et periculum intellegere:
quae si non aecident, etiam simulanda erunt. sed intellectus
hic sit operis, non metus, moveamurque, non concidamus.
optima est autem emendatio verecundiae fiducia et quam-
libet imbeeilla frons magna conscientia sustinetur.

Sunt et naturalia, ut supra dixi, quae tamen et cura
iuvantur, instrumenta, vox, latus, decor: quae quidem tan-
tum valent, ut frequenter famam ingenii faciant. habuit
oratores aetas nostra copiosiores, sed, cum diceret, eminere
inter aequales Trachalus videbatur. ea corporis sublimitas
erat, is ardor oculorum, frontis auctoritas, gestus praestantia,
vox quidem non, ut Cicero desiderat, paene tragoedorum,
sed super omnes, quos ego quidem audierim, tragoedos.
certe cum in basilica Iulia diceret primo tribunali, quattuor
autem iudicia, ut moris est, cogerentur atque omnia clamo-
ribus fremerent, et auditum eum et intellectum et, quod
agentibus ceteris contumeliosissimum fuit, laudatum quoque
ex quattuor tribunalibus memini. sed hoc votum est et
rara felicitas: quae si non adsit, sane sufficiat ab iis, quibus
quis dicit, audiri. talis esse debet orator, haec scire.

uod sit inci-

piendi — causas
agere tempus.

VI. Agendi autem initium sine dubio secundum vires
cuiusque sumendum est. neque ego annos definiam, cum

95 de Orat, 1, 28, 198

4, D interim adversam edd. vetl,, inter adversa libri — 14 colorem
mutare Par, 1, colore mutari B — 15 accident Par. 2, acciderent B.

5

20

30

35

5

XII. 5, 3—6. 6, 1—6. 271

Demosthenen puerum admodum actiones pupillares habuisse
manifestum sit, Calvus, Caesar, Pollio multum ante quae-
storiam omnes aetatem gravissima iudicia susceperint, prae-
textatos egisse quosdam sit traditum, Caesar Augustus
duodecim natus annos aviam pro rostris laudaverit. modus
mihi videtur quidam tenendus, ut neque praepropere de-
stringatur immatura frons et quidquid est illud adhue acer-
bum proferatur (nam inde et contemptus operis innaseitur
et fundamenta iaciuntur impudentiae et, quod est ubique

10 pernieiosissimum, praevenit vires fiducia): nee rursus diífe-

15

20

26

30

85

rendum est tiroeinium in seneetutem: nam cotidie metus
crescit maiusque fit semper quod ausuri sumus, et, dum
deliberamus, quando incipiendum sit, incipere iam serum
est. quare fructum studiorum viridem et adhuc duleem
promi decet, dum et veniae est spes et paratus favor et audere
non dedecet, et, si quid desit operi, supplet aetas, et, si
im sunt dieta iuveniliter, pro indole aceipiuntur, ut totus
ille Ciceronis pro Sexto Roscio locus: quid enim tam
eommune quam spiritus vivis, terra mortuis, mare
fluetuantibus, litus eiectis? quae cum sex et viginti
natus annos summis audientium elamoribus dixerit, defer-
visse tempore et annis liquata iam senior idem fatetur. et
hercule quantumlibet secreta studia contulerint, est tamen
proprius quidam fori profectus, alia lux, alia veri diseri-
minis facies, plusque, si separes, usus sine doctrina quam
citra usum doctrina valeat. ideoque nonnulli senes in schola
faeti stupent novitate, cum in iudicia venerunt, et omnia
suis exercitationibus similia desiderant. at illie et iudex
tacet et adversarius obstrepit et nihil temere dietum perit,
et, si quid tibi ipse sumas, probandum est, et laboratam
eongestamque dierum ae noetium studio actionem aqua de-
fieit, et omisso magna semper flandi tumore in quibusdam
causis loquendum est, quod illi diserti minime sciunt. ita- &
que nonnullos reperias, qui sibi eloquentiores videantur,
quam ut causas agant. ceterum illum, quem iuvenem tene-
risque adhue viribus nitentem in forum deduximus, et in-
eipere quam maxime facili ac favorabili eausa velim,
ferarum ut catuli molliore praeda saginantur, et non utique

18 c. 26, 72 — 22 Orat. 30, 107

15 veniae est Becher (veniae Davisius), venia et libris.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. l8

212 QUINTIL!ANI INST. OR.

ab hoc initio continuare operam et ingenio adhuc alendo
ealluum inducere, sed iam scientem, quid sit pugna et in
quam rem studendum sit, refici atque renovari. sie et tiro-
cinii metum, dum facilius est audere, transierit, nec audiendi
facilitatem usque &d contemptum operis adduxerit. usus est
hae ratione M. Tullius, et cum iam clarum meruisset inter
patronos, qui tum erant, nomen, in Asiam navigavit seque
et aliis sine dubio eloquentiae ac sapientiae magistris, sed
praecipue tamen Apollonio Moloni, quem Romae quoque
audierat, Rhodi rursus formandum ac velut recoquendum
dedit. tum dignum operae pretium venit, cum inter se con-
gruunt praecepta et experimenta.

Quae in susci-

piendis causis

oratori obser-
vanda sint.

VII. Cum satis in omne certamen virium fecerit, prima
ei cura in suscipiendis causis erit: in quibus defendere qui-
dem reos profecto quam facere vir bonus malet, non tamen
ita nomen ipsum accusatoris horrebit, ut nullo neque ) dusk
neque privato duci possit officio, ut aliquem ad reddendam
rationem vitae vocet. nam et leges ipsae nihil valeant nisi
actoris idonea voce munitae, et si poenas scelerum expetere
fas non est, prope est ut scelera ipsa permissa sint, et
licentiam malis dari eerte contra bonos est. quare neque
sociorum querelas nec amici vel propinqui necem nee
erupturas in rem publieam conspirationes inultas patietur
orator, non poenae nocentium cupidus, sed emendandi
vitia corrigendique mores. nam qui ratione traduci ad
meliora non possunt, solo metu continentur. itaque ut aceu-
satoriam vitam vivere et ad deferendos reos praemio duci
proximum latrocinio est, ita pestem intestinam propulsare
cum propugnatoribus patriae comparandum. ideoque prin-
cipes in re publiea viri non detractaverunt hane officii
partem, creditique sunt etiam clari iuvenes obsidem rei
publieae dare malorum eivium accusationem, quia nec odisse
improbos nec simultates provocare nisi ex fiducia bonae
mentis videbantur. idque eum ab Hortensio, Lucullis, Sul-
pieio, Cicerone, Caesare, plurimis aliis, tum ab utroque
Catone faetum est: quorum alter appellatus est sapiens,

26 cf. Syri sentent. v. 653 ed, Ribb.

5

10

20

25

80

35

XII. 6, 7. 7, 1—11. 273

alter nisi creditur fuisse, vix scio cui reliquerit huius nominis
locum. namque defendet non omnes orator idem, portumque
illum eloquentiae suae salutarem non etiam piratis patefaciet
duceturque in advoecationem maxime causa. quoniam tamen
5 omnes, qui non improbe litigabunt, quorum certe bona pars
est, sustinere non potest unus, aliquid et commendantium
personis dabit et ipsorum, qui iudicio decernent, ut optimi
cuiusque voluntate moveatur: namque hos et amicissimos
habebit vir bonus. submovendum vero est utrumque ambitus
10 genus vel potentibus contra humiles venditandi operam
suam vel illud etiam iactantius minores utique contra digni-
tatem attollendi: non enim fortuna causas vel iustas vel
improbas facit. neque vero pudor obstet, quo minus suscep-
tam, cum melior videretur, litem, cognita inter discendum
15 iniquitate, dimittat, cum prius litigatori dixerit verum. nam
et in hoc maximum, si aequi iudices sumus, beneficium est,
ut non fallamus vana spe litigantem. neque est dignus
opera patroni qui non utitur consilio. et certe non convenit
el, quem oratorem esse volumus, iniusta tueri scientem.
20 nam si ex illis, quas supra diximus, causis falsum tuebitur,
erit tamen honestum, quod ipse faciet.
Gratisne ei semper agendum sit, tractari potest. quod
ex prima statim fronte diiudieare imprudentium est. nam
uis ignorat, quin id longe sit honestissimum ac liberalibus
25 disciplinis et illo, quem exigimus, animo dignissimum, non
vendere operam nec elevare tanti beneficii auctoritatem,
cum pleraque hoe ipso possint videri vilia, quod pretium
habent? caecis hoc, ut aiunt, satis clarum est, nec quisquam,
qui sufficientia sibi (modica autem haec sunt) possidebit,
30 hune quaestum sine crimine sordium fecerit. at si res
familiaris amplius aliquid ad usus necessarios exiget, secun-
dum omnium sapientium leges patietur sibi gratiam referri,
cum et Socrati collatum sit ad vietum, et Zeno, Cleanthes,
Chrysippus mercedes a discipulis acceptaverint. neque enim
35 video, quae iustior adquirendi ratio quam ex honestissimo
labore et ab iis, de quibus optime meruerint, quique, si
nihil invicem praestent, indigni fuerint defensione. quod
quidem non iustum modo, sed necessarium etiam est, cum
haee ipsa opera tempusque omne alienis negotiis datum
40 facultatem aliter adquirendi recidant. sed tum quoque
2 non add. Becher — 5 bona om.B, habet Voss. 1 — 33 ZenonB.
18*

19

274 QUINTILIANI INST. OR.

tenendus est modus, ac plurimum refert, et a quo accipiat
et quantum et quo usque. paciscendi quidem ille piratieus
mos et imponentium periculis pretia proeul abominanda
negotiatio etiam a mediocriter improbis aberit, cum prae-
sertim bonos homines bonasque causas tuenti non sit
metuendus ingratus: qui si s futurus, malo tamen ille
peecet. nihil ergo adquirere volet orator ultra quam satis
erit, ac ne pauper quidem tamquam mereedem accipiet,
sed mutua benivolentia utetur, cum sciet se tanto plus
praestitisse. non enim, quia venire hoc benefieium non
oportet, oportet perire. denique ut gratus sit, ad eum magis
pertinet, qui debet.

Quae in doceadis.

VIII. Proxima discendae causae ratio, quod est ora-
tionis fundamentum. neque enim quisquam tam ingenio
tenui reperietur, qui, cum omnia, quae sunt in causa,
diligenter cognoverit, ad docendum certe iudicem non suf
fieiat. sed eius rei paucissimis eura est nam ut taceam de
neglegentibus, quorum nihil refert, ubi litium cardo vertatur,
dum sint quae vel extra causam ex personis aut communi
tractatu loeorum occasionem clamandi largiantur: aliquos
et ambitio pervertit, qui partim tamquam oceupati semper-
que aliud habentes, quod ante agendum sit, pridie ad se
venire litigatorem aut eodem matutino iubent, nonnumquam
etiam inter ipsa subsellia didicisse se gloriantur, partim
iactantia ingenij, ut res cito accepisse videantur, tenere se
et intellegere prius paene quam audiant mentiti, eum multa
et diserte summisque clamoribus, quae neque ad iudicem
neque ad litigatorem pertineant, decantaverunt, bene
sudantes beneque comitati per forum reducuntur. ne illas
quidem tulerim delicias eorum, qui doceri amicos suos
iubent, quamquam minus mali est, si illi saltem recte
discant recteque doceant. sed quis discet tam bene quam
patronus? quo modo autem sequester ille et media litium
manus et quidam interpres impendet aequo animo laborem
in alienas actiones, cum dicturis tanti suae non sint?
pessimae vero consuetudinis libellis esse contentum, quos
componit aut litigator, qui confugit ad patronum, quia liti

6 sit add. Halm — 11 oportet hoc loco add. Buttmann — 15 tam
om. B, habet b.

15

20

25

30

35

10

15

26

30

35

40

XH. 7, 12. 8, 1—11. 275

ipse non sufficit, aut aliquis ex eo genere advocatorum, qui
se non Tone agere confitentur, deinde faciunt id, quod est
in agendo difficillimum. nam qui iudicare, quid dicendum,
quid dissimulandum, quid declinandum, mutandum, fingen-
dum etiam sit, potest, cur non sit orator, quando quod
difficilius est oratorem facit? hi porro non tantum nocerent,
si omnia scriberent, uti gesta sunt. nunc consilium et colores
adieiunt et aliqua peiora veris, quae plerique cum aecepe-
runt, immutare nefas habent et velut themata in scholis
posita eustodiunt. deinde deprehenduntur et causam, quam
discere ex suis litigatoribus noluerunt, ex adversariis discunt.
liberum igitur demus ante omnia iis, quorum negotium erit,
tempus ae locum, exhortemurque ultro, ut omnia quam-
libet verbose et unde volent repetita [tempore] exponant:
non enim tam obest audire supervaeua quam ignorare
necessaria. frequenter autem et vulnus et remedium in iis
orator inveniet, quae litigatori in neutram partem habere
momentum videbantur. nec tanta sit acturo memoriae
fiducia, ut subscribere audita pigeat.

Nec semel audisse sit satis: cogendus eadem iterum
ac saepius dicere litigator, non solum quia effugere aliqua
prima expositione potuerunt, praesertim hominem, quod
saepe evenit, imperitum, sed etiam ut sciamus, an eadem
dicat. plurimi enim mentiuntur et, tamquam non doceant
causam, sed agant, non ut eum patrono, sed ut cum iudice
loquuntur. quapropter numquam satis eredendum est, sed
agitandus omnibus modis et turbandus et evocandus. nam
ut medicis non apparentia modo vitia curanda sunt, sed
etiam invenienda quae latent, saepe ipsis ea, qui sanandi
sunt, occulentibus, ita advocatus plura quam ostenduntur
adspiciat. nam cum satis in audiendo patientiae impenderit,
in aliam rursus ei personam transeundum est agendusque
adversarius, proponendum quidquid omnino excogitari eontra
potest, quidquid recipit in eius modi disceptatione natura.
interrogandus quam infestissime ae premendus: nam dum
omnia quaerimus, aliquando ad verum, ubi minime expecta-
vimus, pervenimus.

In summa optimus est in discendo patronus incredulus:
promittit enim litigator omnia, testem populum, paratissimas
consignationes, ipsum denique adversarium quaedam non

14 repetita [tempore] Becher, repetita ex t. ed. Jens, repetito t. B.

11

276 QUINTILIANI INST. OR.

12 negaturum. ideoque opus est intueri omne litis instrumentum:
quod videre non est satis, perlegendum erit. nam frequen-
tissime aut non sunt omnino quae promittebantur, aut minus
eontinent aut cum alio aliquo nocituro permixta sunt aut
nimia sunt et fidem hoc ipso detractura, quod non habent

13 modum. denique linum ruptum aut turbatam ceram aut
sine agnitore signa frequenter invenies: quae nisi domi
exeusseris, in foro inopinata decipient, plusque nocebunt
destituta quam non promissa nocuissent. multa etiam, quae
litigator nihil ad causam pertinere crediderit, patronus
eruet, modo per omnes, quos tradidimus, argumentorum

14 locos eat. quos ut eircumspectare in agendo et attemptare
singulos minime convenit propter quas diximus causas, ita
in discendo rimari necessarium est, quae personae, quae
tempora et loca, instituta, instrumenta, cetera, ex quibus
non tantum illud, quod est artificiale probationis genus,
colligi possit, sed qui metuendi testes, quo modo sint
refellendi. nam plurimum refert, invidia reus an odio an
contemptu laboret, quorum fere para prima superiores,

15 proxima pares, tertia humiliores premit. sic causam per-
scrutatus propositis ante oculos omnibus, quae prosint
noceantve, tertiam deinceps personam induat iudicis fingat-
que apud se agi causam et, quod ipsum movisset de eadem
re pronuntiaturum, id potentissimum apud quemcumque
agetur existimet, sic eum raro fallet eventus, aut culpa
iudicis erit.

Quae in agendis.

1 IX. Quae sint in agendo servanda, toto fere opere
exsecuti sumus, pauca tamen propria huius loci, quae non
tam dicendi arte quam officiis agentis continentur, attingam.
ante omnia ne, quod plerisque aecidit, ab utilitate eum

? causae praesentis cupido laudis abducat. nam ut gerentibus

bella non semper exercitus per plana et amoena ducendus

est, sed adeundi plerumque asperi colles, expugnandae
civitates quamlibet praecisis impositae rupibus aut operum
mole difficiles, ita oratio gaudebit quidem occasione laetius
decurrendi et aequo congressa campo totas vires populariter
explieabit: at si iuris anfractus aut eruendae veritatis
latebras adire cogetur, non obequitabit nec illis vibrantibus

L

6 turbatam ceram Salmasius, turbata cetera B — 11 tradidimus
edd, vett., tradimus B. — 930 agentis Obhrecht, agendis B.

5

XH. 8, 12—15. 9, 1—9. 277

concitatisque sententiis velut missilibus utetur, sed operibus
et cuniculis et insidiis et occultis artibus rem geret. quae
omnia non dum fiunt laudantur, sed cum facta sunt, unde
etiam cupidissimis opinionis plus fructus venit. nam eum
5 illa dicendi vitiosa iactatio inter plausores suos detonuit,
resurgit verae virtutis fortior fama, nec iudices, a quo sint
moti, dissimulant, et doctis creditur, nec est orationis vera
laus, nisi cum finita est, veteribus quidem etiam dissimulare
eloquentiam fuit moris, idque M. Antonius praecipit, quo
10 plus dicentibus fidei minusque suspectae advocatorum in-
sidiae forent. sed illa dissimulari, quae tum erat, potuit:
nondum enim tantum dicendi lumen accesserat, ut etiam
ani obstantia erumperet. quare artes quidem et consilia
ateant et quidquid, si deprehenditur, perit. hactenus elo-
16 quentia secretum habet. verborum quidem dilectus, gravitas
sententiarum, figurarum elegantia aut non sunt aut apparent.
sed vel propter hoc ipsum ostentanda non sunt, quod
apparent, aut si unum e duobus eligendum, causa potius
laudetur quam patronus. finem tamen hunc praestabit orator,
20 ut videatur optimam eausam optime egisse. illud certum
erit, neminem peius agere quam qui displicente causa
paene necesse est enim extra causam sit quod placet. nee
ilo fastidio laborabit orator non agendi causas minores,
tamquam infra eum sint aut detractura sit opinioni minus
25 liberalis materia. nam et suscipiendi ratio iustissima est
officium et optandum etiam, ut amici quam minimas lites
habeant, et abunde dixit bene quisquis rei satisfecit.
At quidam, etiam si forte susceperunt negotia paulo
ad dicendum tenuiora, extrinsecus adductis ea rebus cir-
30 eumliniunt ae, si defecerunt alia, conviciis implent vacua
eausarum, si contingit, veris, si minus, fictis, modo sit
materia ingenii mereaturque clamorem dum dicitur. quod
ego adeo longe puto abesse ab oratore perfecto, ut eum ne
vera quidem obiecturum, nisi id causa exigit, credam. ea
est enim prorsus canina, ut ait Appius, eloquentia,
eognituram male dieendi subire: quod facientibus etiam
male audiendi praesumenda patientia est. nam et in ipsos
fit impetus frequenter, qui egerunt, et certe petulantiam
patroni litigator luit. sed haec minora sunt ipso illo vitio

8

e

856 cf. Sall, hist. 2, fr. 37 ed. Dietsch
29, 30 cireumliniunt b, cf. 1, 11, 6, circumlinunt B — 33 abesse addidi,

-

10

11

12

13

14

15

16

17

278 QUINTILIANI INST. OR.

animi, quo maledicus a malefico non distat nisi occasione.
turpis voluptas et inhumana et nulli audientium bona gratia
a litigatoribus quidem frequenter exigitur, qui ultionem
malunt quam defensionem, sed neque alia multa ad arbi-
trium eorum facienda sunt: hoc quidem quis hominum
liberi modo sanguinis sustineat, petulans esse ad alterius
arbitrium? atqui etiam in advoeatos partis adversae libenter
nonnulli invehuntur: quod, nisi si forte meruerunt, et in-
humanum est respectu communium officiorum, et cum ipsi
qui dicit inutile m idem iuris responsuris datur), tum
causae contrarium, quia plane adversarii fiunt et inimici,
et quantulumeumque eis virium est, contumelia augetur.
super omnia perit illa, quae plurimum oratori et auctoritatis
et fidei adfert, modestia, si a viro bono in rabulam latra-
toremque eonvertitur, compositus non ad animum iudicis,
sed ad stomachum litigatoris. frequenter etiam species
libertatis deducere ad temeritatem solet, non causis modo,
sed ipsis quoque, qui dixerunt, periculosam. nec immerito
Perieles solebat optare, ne quod sibi verbum in mentem
veniret, quo populus offenderetur. sed quod ille de populo, id
ego deomnibus sentio, qui tantundem possunt noeere. nam quae
fortia, dum dieuntur, videbantur, stulta, cum laeserunt, vocantur.

Nune, quia varium fere propositum agentium fuit et
quorundam eura tarditatis, quorundam facilitas temeritatis
crimine laboravit, quem eredam fore in hoc oratoris modum,
tradere non alienum videtur. adferet ad dicendum curae
semper quantum plurimum poterit: neque enim solum negle-
gentis, sed mali et in suscepta causa perfidi ac proditoris
est, peius agere quam possit. ideoque ne suscipiendae
quidem sunt causae plures, quam quibus suffecturum se
sciat. dicet seripta quam res patietur plurima et, ut Demo-
sthenes ait, si eontinget, et sculpta. sed hoe aut primae
actiones aut quae in publicis iudiciis post interiectos dies
dantur permiserint: at cum protinus respondendum est,
omnia parari non possunt, adeo ut paulo minus promptis
etiam noeeat scripsisse, si alia ex diverso quam opinati
fuerant oecurrerint. inviti enim recedunt a praeparatis et
tota actione respiciunt requiruntque, num ahquid ex illis
intervelli atque ex tempore dicendis inseri possit: quod si
fiat, non cohaeret nec commissuris modo, ut in opere male

11 quia b, qui B.

15

20

25

80

36

40

10

15

20

25

30

35

40

XII. 9, 10—21. 10, 1—3. 279

iuneto, hiantibus, sed ipsa coloris inaequalitate detegitur.
ita nec liber est impetus nee cura contexta, et utrumque
alteri obstat: illa enim, quae scripta sunt, retinent animum,
non sequuntur. itaque in iis actionibus omni, ut agricolae
dieunt, pede standum est. nam cum in propositione ac
refutatione eausa consistat, quae nostrae partis sunt scripta
esse possunt, quae etiam responsurum adversarium certum
est (est enim aliquando certum) pari eura refelluntur. ad
alia unum paratum adferre possumus, ut causam bene nove-
rimus, alterum ibi sumere, ut dicentem adversarium dili-
genter audiamus. licet tamen praecogitare plura et animum
ad omnes easus componere, idque est tutius stilo, quo
facilius et omittitur cogitatio et transfertur. sed sive in
respondendo fuerit subito dicendum, sive quae alia ita
exegerit ratio, non oppressum se ac deprehensum credet
orator, cui disciplina et studium et exercitatio dederit vires
etiam facilitatis: quem armatum semper ae velut in proecinetu
stantem non magis umquam in causis oratio quam in rebus
cotidianis ae domesticis sermo deficiet, nec se umquam
propter hoe oneri subtrahet, modo sit causae discendae
tempus: nam cetera semper sciet.

De genere dicendi,

X. Superest ut dicam de genere orationis. hic erat
propositus à nobis in divisione prima loeus tertius: nam ita
promiseram, me de arte, de artifice, de opere dicturum.
cum sit autem rhetorices atque oratoris opus oratio plures-
que eius formae, sicut ostendam, in omnibus his et ars est
et artifex, plurimum tamen invieem differunt: nec solum
specie, ut signum signo et tabula tabulae et actio actioni,
sed genere ipso, ut Graecis T'uscanicae statuae, ut Ásianus
eloquens Attico. suos autem haec operum genera, quae
dico, ut auctores sic etiam amatores habent, atque ideo
nondum est perfeetus orator ac nescio an ars ulla, non
solum quia aliud in alio magis eminet, sed quod non una
omnibus forma placuit, partim condicione vel temporum vel
locorum, partim iudieio cuiusque atque proposito.

Primi, quorum quidem opera non vetustatis modo
gratia visenda sint, clari pictores fuisse dicuntur Polygnotus
atque Aglaophon, quorum simplex color tam sui studiosos ad-
hue habet, ut illa prope rudia aec velut futurae mox artis
primordia maximis, qui post eos extiterunt, auctoribus prae-

18

Dy

9

20

21

-—

Ll

280 QUINTILIANI INST. OR.

ferant, proprio quodam intellegendi, ut mea opinio est,
ambitu. post Zeuxis atque Parrhasius non multum aetate
distantes circa Peloponnesia ambo tempora (nam cum
Parrhasio sermo Socratis apud Xenophontem invenitur)
plurimum arti addiderunt. quorum prior luminum umbra-
rumque invenisse rationem, secundus examinasse subtilius
lineas traditur. nam Zeuxis plus membris corporis dedit,
id amplius atque augustius ratus atque, ut existimant,
Homerum secutus, cui validissima quaeque forma etiam in
feminis placet. ille vero ita cireumscripsit omnia, ut eum
legum latorem vocent, quia deorum atque heroum effigies,
quales ab eo sunt traditae, ceteri, tamquam ita necesse sit,
sequuntur. floruit autem eirca Philippum et usque ad suc-
cessores Alexandri pictura praecipue, sed diversis virtutibus.
nam cura Protogenes, ratione Pamphilus &c Melanthius,
facilitate Antiphilus, concipiendis visionibus, quas qevrecíeg
vocant, Theon Samius, ingenio et gratia, quam in se ipse
maxime iactat, Apelles est praestantissimus. Euphranorem
admirandum facit quod et ceteris optimis studiis inter
prece od et pingendi fingendique idem mirus artifex fuit.

imilis in statuar?is differentia. nam duriora et Tusca-
nicis proxima Callon atque Hegesias, iam minus rigida
Calamis, molliora adhuc supra dictis Myron fecit. diligentia
ac decor in Polyclito supra ceteros, cui quamquam a pleris-
que tribuitur palma, tamen, ne nihil P presen eesse
pondus putant. nam ut humanae formae decorem addiderit
supra verum, ita non explevisse deorum auctoritatem videtur.
quin aetatem quoque graviorem dicitur refugisse nihil ausus
ultra leves genas. at quae Polyclito defuerunt, Phidiae
atque Aleameni dantur. Phidias tamen dis quam hominibus
effingendis melior artifex creditur, in ebore vero longe citra
aemulum, vel si nihil nisi Minervam Athenis aut Olympium
in Elide Iovem fecisset, cuius pulehritudo adiecisse aliquid
etiam receptae religioni videtur: adeo maiestas operis deum
aequavit. ad veritatem Lysippum ac Praxitelen accessisse
optime adfirmant: nam Demetrius tamquam nimius in ea
reprehenditur et fuit similitudinis quam pulehritudinis
amantior.

4 Memor. 3, 10, 1

921 statuariis Christ, statuis libri — 80 effingendis Duker ad Suet.
Dom. 9 ed. Oudendorp, efficiendis libri.

10

35

XII. 10, 4—106. 281

In oratione vero si species intueri velis, totidem paene 10
reperias ingeniorum quot corporum formas. sed fuere quae-
dam genera dicendi condicione temporum horridiora, alioqui
magnam iam ingenii vim prae se ferentia. hinc sint Laelii,

5 Africani, Catones etiam Graechique, quos tu licet Polygnotos
vel Callonas appelles. mediam illam formam teneant L.
Crassus, Q. Hortensius. tum deinde efflorescat non multum 11
inter se distantium tempore oratorum ingens proventus. hic
vim Caesaris, indolem Caeli, subtilitatem Calidi, diligentiam

10 Pollionis, dignitatem Messalae, sanctitatem Calvi, gravitatem
Bruti, acumen Sulpici, acerbitatem Cassi reperiemus: in
iis etiam, quos ipsi vidimus, copiam Senecae, vires Africani,
maturitatem Áfri, iucunditatem Crispi, sonum Trachali,
elegantiam Secundi. at M. Tullium non ilum habemus

16 Euphranorem circa plures artium species praestantem, sed
in omnibus, quae in quoque laudantur, eminentissimum.
quem tamen et suorum homines temporum incessere aude-
bant ut tumidiorem et Ásianum et redundantem et in repe-
titionibus nimium et in salibus aliquando frigidum et in

20 compositione fractum, exultantem ac paene, quod procul
absit, viro molliorem: postea vero quam triumvirali pro- 18
scriptione eonsumptus est, passim qui oderant, qui invide-
bant, qui aemulabantur, adulatores etiam praesentis potentiae
non responsurum invaserunt. ille tamen, qui ieiunus a

26 quibusdam et aridus habetur, non aliter ab ipsis inimicis
male audire quam nimiis floribus et ingenii adfluentia potuit.
falsum utrumque, sed tamen illa mentiendi propior occasio.
praecipue vero presserunt eum qui videri Atticorum imita- 14
tores coneupierant. haec manus quasi quibusdam sacris

30 initiata ut alienigenam et parum superstitiosum devinctumque
illis legibus insequebatur, unde nunc quoque aridi et exsuci
et exsangues. hi sunt enim, qui suae imbecillitati sanitatis
appellationem, quae est maxime contraria, obtendant: qui
quia clariorem vim eloquentiae velut solem ferre non possunt,

35 umbra magni nominis delitescunt. quibus quia multa et
riesig locis Cicero ipse respondit, tutior mihi de hoc

isserendi brevitas erit.

Et antiqua quidem illa divisio inter Atticos atque
Asianos fuit, cum hi pressi et integri, contra inflati illi et

40 inanes haberentur, in his nihil superflueret, illis iudicium

MA

—-

b

—

6

5 tu fort, delendum.

17

1

oo

19

20

21

22

23 tes

24

282 QUINTILIANI INST. OR.

maxime ae modus deesset. quod quidam, quorum et Santra
est, hoe putant aceidisse, quod paulatim sermone Graeco
in proximas Asiae civitates influente nondum satis periti
loquendi faeundiam coneupierint, ideoque ea, quae proprie
signari poterant, eircuitu coeperint enuntiare ae deinde
in eo perseverarint. mihi autem orationis differentiam
fecisse et dicentium et audientium naturae videntur,
quod Attiei limati quidam ^et emuncti nihil inane aut
redundans ferebant, Asiana gens tumidior alioqui atque
iactantior vaniore etiam dicendi gloria inflata est. tertium
mox qui haec dividebant adiecerunt genus Rhodium, quod
velut medium esse atque ex utroque mixtum volunt: neque
enim Attice pressi neque Asiane sunt abundantes, ut aliquid
habere videantur gentis, aliquid auctoris. Aeschines enim,
qui hunc exilio delegerat locum, intulit eo studia Athenarum,
quae, velut sata quaedam caelo terraque degenerant, sapo-
rem illum Atticum peregrino miscuerunt. lenti ergo quidam
ac remissi, non sine pondere tamen, neque fontibus puris
neque torrentibus turbidis, sed lenibus stagnis similes habentur.
Nemo igitur dubitaverit, longe esse optimum genus
Atticorum. in quo ut est aliquid inter ipsos commune, id
est iudicium acre tersumque, ita ingeniorum plurimae
formae. quapropter mihi falli multum videntur qui solos
esse Atticos eredunt tenues et lucidos et significantes, sed
quadam eloquentiae frugalitate contentos ac semper manum
intra pallium continentes. nam quis erit hic Attieus? sit
Lysias: hune enim amplectuntur amatores istius nominis
modum. non igitur iam usque ad Coccum et Ándocidem re-
mittemur. interrogare tamen velim, an Isocrates Attice dixerit:
nihil enim tam est Lysiae diversum, negabunt: at eius schola
principes oratorum dedit. quaeratur similius aliquid. Hype-
rides Atticus? certe, at plus indulsit voluptati. transeo
plurimos, Lyeurgum, Aristogitona et his priores lsaeum,
Antiphonta: quos ut homines inter se genere similes, differen-
dans specie. quid ille, cuius modo fecimus mentionem
Aeschines? nonne his latior et audentior et excelsior? quid
denique Demosthenes? non cunctos illos tenues et cireum-
spectos vi, sublimitate, impetu, cultu, compositione superavit?
non insurgit locis? non figuris gaudet? non translationibus
nitet? non oratione ficta dat tacentibus vocem? non illud
ius iurandum per caesos in Marathone ac Salamine pro-
pugnatores rei publicae satis manifesto docet, praeceptorem

20

XII. 10, 17—29. 283

eius Platonem fuisse? quem ipsum num Asianum appella-
bimus plerumque instinetis divino spiritu vatibus comparan-
dum? quid Periclea? similemne credimus Lysiacae gracili-
tati, quem fulminibus et caelesti fragori comparant comici,
6 dum illi eonvieiantur? quid est igitur, cur in iis demum,
qui tenui venula per caleulos fluunt, Attieum saporem
putent, ibi demum thymum redolere dicant? quos ego
existimo, si quod in iis finibus uberius invenerint solum
fertilioremve segetem, negaturos Atticam esse, quod plus
10 quam aeceperit seminis reddat, quia hane eius terrae fidem
Menander eludit. ita nune, si quis ad eas Demosthenis
virtutes, quas ille summus orator habuit, tamen quae defuisse
el sive ipsius natura seu lege civitatis videntur, adiecerit,
ut adfectus eoneitatius moveat, audiam dicentem non fecit
15 hoc Demosthenes'? et si quid numeris exierit aptius (fortasse
non possit, sed tamen si quid exierit), non erit Atticum?
melius de hoc nomine sentiant eredantque, Attice dicere
esse optime dieere.
Atque in hac tamen opinione perseverantes Graecos
20 magis éderim. Latina mihi facundia, ut inventione, dispo-
sitione, eonsilio, ceteris huius generis artibus similis Graecae
ac prorsus discipula eius videtur, ita cirea rationem eloquendi
vix habere imitationis locum. namque est ipsis statim sonis
durior, quando et iucundissimas ex Graecis litteras non
95 habemus, voealem alteram, alteram consonantem, quibus
nullae apud eos dulcius spirant, quas mutuari solemus,
quotiens illorum nominibus utimur (quod cum contingit,
nescio quo modo velut hilarior protinus renidet oratio, ut
in 'zephyris' et *zopAoris': quae si nostris litteris scribantur,
80 surdum quiddam et barbarum efficient) et velut in locum
earum succedunt tristes et horridae, quibus Graecia caret.
nam illa, quae est sexta nostrarum, paene non humana
voee vel omnino non voce potius inter discrimina dentium
efflanda est: quae, etiam eum vocalem proxima accipit,
35 quassa quodam modo, utique quotiens aliquam consonantium
frangit, ut in hoc ipso 'frangit, multo fit horridior. Aeolieae
quoque litterae, qua 'servum cervumque' dicimus, etiam si

4 cf. Cic. de Orat 3, 84 — 11 cf. Menander apud Stob. Flor. 57, 5
929 zephyris edd. vett, zephiris B — zophoris Christ, zopyris Bn,
zophiris Bg.

25

26

27

29

30

81

33

34

95

86

87

284 QUINTILIANI INST. OR.

forma a nobis repudiata est, vis tamen nos ipsa persequitur.
duras et illa syllabas facit, quae ad coniungendas demum
subiectas sibi vocales est utilis, alias supervacua, ut *equos'
hac et '(aequum' scribimus, cum etiam ipsae hae vocales
duae efficiant sonum, qualis apud Graecos nullus est, 5
ideoque scribi illorum litteris non potest. quid quod plera-
ue nos illa quasi mugiente littera cludimus m, qua nullum
recon verbum cadit? at ili ny iucundam et.in fine prae-
eipue quasi tinnientem illius loco ponunt, quae est apud
nos rarissima in clausulis. quid quod syllabae nostrae in b 10
litteram et d innituntur adeo aspere, ut plerique non anti-
quissimorum quidem, sed tamen veterum mollire tempta-
verint non solum 'aversa' pro 'abversis' dicendo, sed et in
praepositione b litterae absonam et ipsam s subiciendo? sed
aecentus quoque cum rigore quodam, tum similitudine ipsa 15
minus suaves habemus, quia :ultima syllaba nec acuta
umquam excitatur nec flexa cireumdueitur, sed in gravem
vel duas graves cadit semper. itaque tanto est sermo
Graecus Latino iueundior, ut nostri poetae, quotiens dulce
earmen esse voluerunt, illorum id nominibus exornent. his 20
illa potentiora, quod res plurimae carent appellationibus,
ut eas necesse sit transferre aut circumire: etiam in iis,
uae denominata sunt, summa paupertas in eadem nos
equentissime revolvit: at illis non verborum modo, sed
linguarum etiam inter se differentium copia est. 25
Quare qui à Latinis exiget illam gratiam sermonis
Attici, det mihi in eloquendo eandem iueunditatem et parem
copiam. quod si negatum est, sententias aptabimus iis
vocibus, quas habemus, nec rerum nimiam tenuitatem, ut
non dicam pinguioribus, fortioribus eerte verbis miscebimus, 80
ne virtus utraque pereat ipsa confusione: nam quo minus
adiuvat sermo, rerum inventione pugnandum est. sensus
sublimes variique eruantur: permovendi omnes adfectus
erunt, oratio translationum nitore inluminanda. non possumus
esse tam graciles, simus fortiores: subtilitate vincimur, 35
valeamus pondere: proprietas penes illos est certior, copia
vincamus. ingenia Graecorum etiam minora suos portus
habent, nos plerumque maioribus velis movemur: validior

3 utilis edd. ve/£., utilitas B. — ut add. edd. vett. — 4 aequum
Buttnann, aecum B — 7 m Voss. 1, in B — 13 abuersis T, aduersis B
— 14 s ed. Ald, f libri — 27 eloquendo ed. Leid. loquendo B.

XIL 10, 30—43. 285

spiritus nostros sinus tendat, non tamen alto semper fere-
mur: nam et litora interim sequenda sunt. illis facilis per
quaelibet vada accessus: ego aliquid, non multo tamen,
altius, in quo mea cumba non sidat, inveniam. neque enim,

5 si tenuiora haee ae pressiora Graeci melius in eoque vinci-
mur solo et ideo in comoediis non contendimus, prorsus
tamen omittenda pars haec orationis, sed exigenda ut optime
possumus: peesumus autem rerum et modo et iudicio esse
similes, verborum gratia, quam in ipsis non habemus, ex-

10 trinseeus condienda est. an non in privatis et acutus et non
indistinctus et non super modum elatus M. Tullius? non in
M. Calidio insignis haec virtus? non Scipio, Laelius, Cato
in eloquendo velut Attiei Romanorum fuerunt? cui porre
non satis est quo nihil esse melius potest?

15 Adhuc quidam nullam esse naturalem putant eloquen-
tiam, nisi quae sit cotidiano sermoni simillima, quo cum
amieis, coniugibus, liberis, servis loquamur, contento pro-
mere animi voluntatem nihilque arcessiti et elaborati
requirente: quidquid hue sit adiectum, id esse adfectationis

290 et ambitiosae in loquendo iactantiae, remotum a veritate

fictumque ipsorum gratia verborum, quibus solum natura

sit officium attributum, servire sensibus: sicut athletarum
eorpora, etiam si validiora fiant exercitatione et lege quadam
ciborum, non tamen esse naturalia atque ab illa specie,
quae sit concessa hominibus, abhorrere. quid enim, inquiunt,
attinet circuitu res ostendere et translationibus, id est aut
pluribus aut alienis verbis, cum sua cuique sint adsignata
nomina? denique antiquissimum quemque maxime secundum
naturam dixisse contendunt: mox poetis similiores extitisse,

30 etiam si parcius, simili tamen ratione falsa et impropria

virtutes ducentes. qua in disputatione nonnihil veri est,

ideoque non tam procul, quam fit a quibusdam, recedendum

a propriis atque communibus. si quis tamen, ut in loco

dixi compositionis, ad necessaria, quibus nihil minus est,

aliquid melius adiecerit, non erit hac calumnia reprehen-

dendus. nam mihi aliam quandam videtur habere naturam
sermo vulgaris, aliam viri eloquentis oratio: cui si res modo
indicare satis esset, nihil ultra verborum proprietatem
elaboraret: sed cum debeat delectare, movere, in plurimas
10 animum audientis species impellere, utetur his quoque

2

e

ex

10 non add. edd. vett. — 381 virtutes ed. Aid., uirtute B.

42

44

45

46

47

48

49

286 QUINTILIANI INST. OR.

adiutoriis, quae sunt ab eadem nobis concessa natura:
nam et lacertos exercitatione constringere et augere vires
et colorem trabere naturale est. ideoque in omnibus genti-
bus alius alio faeundior habetur et eloquendo dulcis magis.
quod si non eveniret, omnes pares esscnt: et idem homines
aliter de re alia loquuntur et servant personarum discri-
mina. ita, quo quisque plus efficit dicendo, hoc magis
secundum naturam eloquentiae dieit. quaprepter ne illis
quidem nimium repugno, qui dandum putant nonnihil etiam
temporibus atque auribus, nitidius aliquid atque adfectius
postulantibus. itaque non solum ad priores Catone Graechis-
que, sed ne ad hos quidem ipsos oratorem adligandum puto.
atque id fecisse M. Tullium video, ut cum plurimum utili-
tati, tum partem quandam delectationi daret, eum et suam
se rem agere diceret, ageret autem maxime litigatoris: nam
hoc ipso proderat, quod placebat. ad cuius voluptates nihil
equidem, que addi possit, invenio, nisi ut sensus nos quidem
dieamus plures: nempe enim fieri potest salva tractatione
causae et dicendi auctoritate, si non crebra haec lumina
et continua fuerint et invieem offecerint. sed me hactenus
cedentem nemo insequatur ultra: do tempori, ne hirta toga
sit, non ut serica, ne intonsum caput, non v£ in gradus
atque anulos ecomptum, cum eo quod, si non ad luxuriam
ac libidinem referas, eadem speciosiora quoque sint quae
honestiora. eeterum hoe, quod vulgo sententias vocamus,
dioc veteribus praecipueque Graecis in usu non fuit (apud

ieeronem enim invenio), dum rem eontineant et copia non
redundent et ad victoriam spectent, quis utile neget? feriunt
animum et uno ictu frequenter impellunt et ipsa brevitate
magis haerent et delectatione persuadeut.

At sunt qui haec excitatiora lumina, etiam si dicere
permittant, a eomponendis tamen orationibus excludenda
arbitrentur. quocirca mihi ne hie quidem locus intactus est
omittendus: aam plurimi eruditorum aliam esse dicendi
rationem, aliam scribendi putaverunt, ideoque in agendo

4 eloquendo edd. ve!£., loquendo Q — 6 alia locuntur Zim, allo-
euntur G — servant ed. Gryph. 1536, saluant G. — 9 etiam ed. Camp.,
est G. — 11 Catone Obrecht, Catime G. — 13 plurimum Christ, omnium G

— 16 placebat edd, vett, placct G. — 18 nempe Becher, neque libri —
21 hirta toga Burman, hiratoga G — 29 nt add. Ha!m — 97 non cod.
Vallensis, dum G —- 30 delectatione Pot/ier, deiectione Q — 31 at ed.

Camp. ac Q — 34 nam plurimi Ham, à plurimis Q.

10

15

20

25

30

t0

15

20

25

30

XII. 10, 44— 56. 287

clarissimos quosdam nihil posteritati mansurisque mox
litteris reliquisse, ut Perielen, ut Demaden: rursus alios
ad componendum optimos, actionibus idoneos non fuisse,
ut Isoeraten: praeterea in agendo plus impetum valere
plerumque et petitas vel paulo licentius voluptates, com-
movendos enim esse ducendosque animos imperitorum:
a£ quod libris dedicatum in exemplum edatur, et tersum
ac limatum et ad legem ac regulam compositum esse
oportere, quia veniat in manus doctorum et iudices artis
habeat artifices. quin illi subtiles, ut sibimet ae multis per-

suaserunt, magistri zegéósiyu« dicendo, évQ ugue scribendo:

esse aptius tradiderunt. mihi unum atque idem videtur
bene dicere ae bene scribere, neque aliud esse oratio
scripta quam monumentum actionis habitae. itaque nullas
non, ut opinor, debet habere virtutes, virtutes dico, non
vitia. nam imperitis placere aliquando quae vitiosa sint
scio: quo different igitur? quod si mihi des consilium iudi-
cum sapientium, perquam multa recidam ex orationibus
non Ciceronis modo, sed etiam eius, qui est sfrietior multo,
Demosthenis. neque enim adfectus omnino movendi erunt
nee aures delectatione mulcendae, cum etiam prooemia
supervacua esse apud tales Aristoteles existimet, non enim
trahentur his illi sapientes: proprie et significanter rem
indicare, probationes colligere satis est. cum vero iudex
detur aut populus aut ex populo laturique sententiam indocti
Saepius atque interim rustici, omnia, quae ad obtinendum
quod intendimus prodesse eredemus, adhibenda sunt, eaque
et eum dieimus promenda et cum scribimus ostendenda
sunt, si modo ideo seribimus, ut doceamus, quo modo dici
being an Demosthenes male sie egisset, ut scripsit, aut

icero? aut eos praestantissimos oratores alia re quam
scriptis cognoscimus? melius egerunt igitur an peius? nam
si peius, sic potius oportuit dici, ut scripserunt, si melius,
sie potius oportuit scribi, ut dixerunt. quid ergo? semper

22 Rhet. 8, 18

n ——

4 valere add. Halm, posse edd. vett. — 6 ducendosque Burman,
docendosque G — 7 at... edatur 7/7alm, ad qnos libris dedicatorum in
exemplum edantur G — 10 sibimet ac multis Gesner (sibi ac multis Bur-
man), similes ac multos G — 12 aptius Daniel in ed. Leid., altius G —
15 virtutes add. Buttmann — 19 strictior ed. Tarvisiana, lictior QG —
?5 laturique sint Zaim.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 19

50

51

52

53

bi

55

56

51

58

59

60

61

288 QUINTILIANI INST. OR.

sic aget orator, ut scribet? si licebit, semper. s: cero quando
impediant brevitate tempora & iudice data, multum ex eo,
quod oportuit diei, reeidetur, editio habebit omnia. quae
tamen secundum naturam iudicantium dieta sunt, non ita
posteris tradentur, ne videantur propositi fuisse, non tem-
poris. nam id quoque plurimum refert, quo modo audire iudex
velit, atque eius vultus saepeipse rector est dicentis,
ut Cicero praecipit. ideoque instandum iis, quae placere
intellexeris, resiliendum ab iis, quae non recipientur. sermo
ipse, qui facillime iudicem doceat, aptandus. nec id mirum
sit, eum etiam testium personis aliqua mutentur. prudenter
enim quidam, cum interrogasset rusticum testem, an ÁAm-
phionem nosset, negante eo, detraxit adspirationem breviavitque
secundam eius nominis syllabam, et ille eum sic optime norat.
huius modi casus efficient, ut aliquando dicatur aliter quam
seribitur, eum dicere, quo modo scribendum est, non licet.

Altera est divisio, quae in tres partes et ipsa discedit,
qua discerni posse etiam recte dieendi genera inter se
videntur. namque unum subtile, quod /6yvóv vocant, alte-
rum grande atque robustum, quod áógóv dieunt, con-
stituunt, tertium alii medium ex duobus, alii floridum
(namque id dv93oóv appellant) addiderunt. quorum tamen
ea fere ratio est, ut primum doeendi, secundum movendi,
tertium illud, utrocumque est nomine, delectandi sive, ut
alii dicunt, conciliandi praestare videatur officium, in docendo
autem acumen, in conciliando lenitas, in movendo vis
exigi videatur. itaque illo subtili praecipue ratio narrandi
probandique consistet, estque id etiam detractis ceteris vir-
tutibus suo genere plenum. medius hie modus et trans-
lationibus crebrior et figuris erit iucundior, egressionibus
amoenus, compositione aptus, sententiis dulcis, lenior tamen
ut amnis lucidus quidem, sed virentibus utrimque ripis
inumbratus. at ille, quisaxa devolvat et pontem indignetur

7 e libr. rhet, fr. 6 H. — 83 Verg. Aen. 8, 728

1 si vero quando Woelfflin, steterunt quae G, sin erunt quae Gertz
— 8S oportuit Christ, potuit libri — recidetur Par. 2, reciderunt G. —
3, 4 quae tamen Haím, quaedam G — 1? quidam Halm, qui libri . an
ed. Tarvisiana, ad G — 13 negante eo ed. A/d., negnnteo G — 18 discedit
edd. vett., descendit Q. — 22 &vÜnoóv ed. Tarvisiana, anaeponim Q —
9?3 movendi edd. eet, amou«ndi G. — 924 utrocumque edd. vett, est hoc
loco Halm, est ultrorumque G — ?8 probandi om. G, habet T — est
addidi — 32 ripis inumbratus G. Meyer, sipisim umbratus G.

5

10

15

25

30

10

20

25

XII. 10, 56— 66. 289

et ripas sibi faciat, multus et torrens iudicem vel nitentem
eontra feret cogetque ire, qua rapiet. hiec orator et defunctos
exeitabit ut Appium Caecum, apud hunc et patria ipsa ex-
elamabit, aliquandoque wt Ciceronem in oratione contra
Catilinam in senatu adloquetur. hic et amplificationibus
extollet orationem et in superlationem quoque erigetur:
"rra Charybdis tam vorax? et Oceanus medius
idius ipse: nota sunt enim etiam studiosis haec lumina.
hie deos ipsos in congressum prope suum sermonemque
deducet: vos enim Albani tumuli atque luci, vos,
inquam, Albanorum obrutae arae, sacrorum populi
Romani sociae et aequales. hic iram, hie misericordiam
inspirabit: hoc dicente iudex deos appellabit et flebit et per
omnes adfectus tractus huc atque illuc sequetur nec doceri
desiderabit. quare si ex tribus his generibus necessario sit
eligendum unum, quis dubitet hoe praeferre omnibus, et
validissimum alioqui et maximis quibusque causis accom-
modatissimum? nam et Homerus brevem quidem cum
iucunditate et propriam (id enim est non deerrare verbis)
et carentem supervaeuis eloquentiam Menelao dedit, que
sunt virtutes generis illius primi, et ex ore Nestoris dixit
duleiorem melle nxoldére sermonem, qua certe
delectatione nihil fingi maius potest: sed summam ezpres-
surus in Ulixe facundiam, et magnitudinem illi vocis et vim
orationis nivibus Aibernis copia verborum atque impetu
parem tribuit, cum hoc igitur nemo mortalium con-
tendet, hune ut deum homines intuebuntur. hane
vim et celeritatem in Pericle miratur Eupolis, hane ful-
minibus Aristophanes comparat, haec est vere dicendi
facultas.

Sed neque his tribus quasi formis inelusa eloquentia
est. nam ut inter gracile validumque tertium aliquid con-

8 Cic. p. Cael. c. 14sqq. — 5 in Catil, 1, 7, 17. — 7 Cic. Phil.
2, 27, 67 — 10 p. Mil. 31, 85 — 18 Hom. ll. 3, 214 sqq. — 22 ib. 1, 249
— 24 ib. 8, 221 sqq. — 26 Hom. Od. 8, 173

4 aliquandoque ut mos, aliquandoque libri, aliquemque ut apud
R. Stephanus, aliquemque ut ed. Leid. — 13 iudex .. . flebit Madvig,
iudet appellauit et fleuit G — 14 tractus Madvig, tractatus Q. — 17 alio-
qui edd. ve!t., aliqui G — 23, 94 expressurus Seyffert in Zeitschrift f.
d. Gymnasialwesen 1861, p. 298, regressurus est — 94, 25 vocis et
vim orationis Seyffert ib., uicisset cum orationi Q — 25 nivibus hibernis
copia ed. Leid, similibus et copia G.

1»*

62

63

64

65

66

67

68

69

7

I

7

79

18

290 QUINTILIANI INST. OR.

stitutum est, ita horum inter se intervalla sunt atque inter
haec ipsa mixtum quiddam ex duobus medium est eorum.
nam et subtili plenius aliquid atque subtilius et vehementi
remissius atque vehementius invenitur, ut illud lene aut
adscendit ad fortiora aut ad tenuiora submittitur. ac sic
prope innumerabiles species reperiuntur, quae utique aliquo
momento inter se differant: sieut quattuor ventos generaliter
a totidem mundi ecardinibus aecepimus flare, cum interim
plurimi medii et eorum varia nomina et quidam etiam
regionum ac fluminum proprii deprehenduntur. eademque
musicis ratio est, qui eum in cithara quinque constituerunt
sonos, plurima deinde varietate complent spatia illa nervo-
rum, atque his, quos interposuerunt, inserunt alios, ut pauci
illi transitus multos gradus habeant.

Plures igitur etiam eloquentiae facies, sed stultissimum
quaerere, ad quam se recturus sit orator, cum omnis species,
quae modo recta est, habeat usum, atque id ipsum non sit
oratoris, quod vulgo genus dicendi vocant. utetur enim,
ut res exiget, omnibus, nec pro causa modo, sed pro par-
tibus causae. nam ut non eodem modo pro reo capitis et
in certamine hereditatis et de interdictis ac sponsionibus et
de certa credita dicet, sententiarum quoque in senatu et
eontionum et privatorum consiliorum servabit discrimina,
multa ex differentia personarum, locorum temporumque
mutabit: ita in eadem oratione aliter concitabit, aliter con-
ciliabit, non ex isdem haustibus iram et misericordiam petet,
alias ad docendum, alias ad movendum adhibebit artes.
non unus color prooemii, narrationis, argumentorum, egres-
sionis, perorationis servabitur. dicet idem graviter, severe,
acriter, vehementer, concitate, copiose, amare, comiter,
remisse, subtiliter, blande, leniter [dulciter], breviter, urbane,
non ubique similis, sed ubique par sibi. sic fiet cum id,
propter quod maxime repertus est usus orationis, ut dicat
utiliter et ad efficiendum quod intendit potenter, tum laudem
quoque, nec doctorum modo, sed etiam vulgi consequetur.

Falluntur enim plurimum qui vitiosum et corruptum
dicendi genus, quod aut verborum licentia exultat aut
puerilibus sententiolis lascivit aut immodico tumore turgescit

2 eorum edd. vett, quorum libri — 8 a add. Badiws — 95 aliter
concitabit add. Halm — 97 fort. alias ad mitigandum post movendum
inserendum — 31 dulciter incl. Christ — 85 consequetur ed. Camp.,
consequatur libri.

5

10

20

265

30

XII. 10, 67—79. 291

aut inanibus locis bacchatur aut casuris, si leviter excu-
tiantur, floseulis nitet aut praecipitia pro sublimibus habet
aut specie libertatis insanit, magis existimant populare atque
plausibile. quod quidem placere multis nec infitior nec
miror: est enim iucunda auri ac favorabilis qualiscumque
eloquentia et ducit animos naturali voluptate vox omnis,
neque aliunde illi per fora atque aggerem circuli, quo
minus mirum est, quod nulli non agentium parata vulgi
corona est. ubi vero quid exquisitius dictum accidit auribus
imperitorum, qualecumque id est, quod modo se ipsi posse
desperent, habet admirationem, neque immerito: nam ne
illud quidem facile est. sed evaneseunt haec atque emoriuntur
comparatione meliorum, ut lana tincta fuco citra purpuras
placet: at si contuleris Tyriíae eam lacernae, con-
spectu melioris obruatur, ut Ovidius ait. si vero iudi-
cium his corruptis acrius adhibeas ut fucinis sulpura, iam
illum, quo fefellerant, exuant mentitum colorem et quadam
vix enarrabili foeditate pallescant. lucent igitur haec citra
solem, ut quaedam exigua animalia igniculi videntur in
tenebris. denique mala multi probant, nemo improbat bona.

Neque vero omnia ista, de quibus locuti sumus, orator
optime tantum, sed etiam facillime faciet. neque enim vim
summam dicendi e£ os admiratione dignum infelix usque ad
ultimum sollieitudo persequitur, oratorem macerat et coquit
aegre verba vertentem et perpendendis coagmentandisque
eis intabescentem. nitidus ille et sublimis et locuples cir-
eumfluentibus undique eloquentiae copiis imperat: desinit
enim in adversa niti qui pervenit in summum. scandenti
cirea ima labor est, ceterum quantum processeris, mollior
elivus ae laetius solum. et si haec quoque iam lenius supina
perseverantibus studiis evaseris, inde fructus inlaborati
offerunt sese et omnia sponte proveniunt, quae tamen cotidie
nisi decerpantur, arescunt. sed et copia habeat modum,
sine quo nihil nee laudabile nec salutare est, et nitor ille

14 Rem. amor. 707 sqq.

5 iucunda auri Gesner, iuc. auribus alm, iocundiores G —
12 emoriuntur ed. Gryph., moriuntur Q. — 14 Tyriae add. Aldrouandus
de Testaceis 9, 5. — eam Heinsius, etiam G — 16 fucinis Buttmann
fücinus G. — 17 illum... exuant Bu/tmann, illud q. fefellerat exuat G
— 928 et os Halm, eos Q — 24 nec ante oratorem delevit Haupt —
80 clivus Hardouin (Q cliuos), cliues T, diues MS — 33 habeat Heindorf,
habet libri,

76

292 QUINTILIANI INST. OR.
I

80 cultum virilem et inventio iudicium. sic erunt magna, non

Tm

p

e

nimia, sublimia, non abrupta, fortia, non temeraria, severa,
non tristia, gravia, non tarda, laeta, non luxuriosa, iucunda,
non dissoluta, grandia, non tumida. similis in ceteris ratio
est ac tutissima fere per medium via, quia utriusque ultimum
vitium est.

Conolusio.

XI. His dicendi virtutibus usus orator in iudiciis, con-
siliis, contionibus, senatu, in omni denique officio boni civis
finem quoque dignum et optimo viro et opere sanctissimo
faciet, non quia prodesse umquam satis sit et illa mente
atque illa facultate praedito non optandum operis pulcher-
rimi quam longissimum tempus, sed quia decet hoc quoque
prospicere, ne quid peius quam fecerit faciat. neque enim
scientia modo constat orator, quae augetur annis, sed voce,
latere, firmitate: quibus fractis aut imminutis aetate seu
valetudine cavendum est, ne quid in oratore summo desi-
deretur, ne intersistat fatigatus, ne quae dicet parum audiri
sentiat, ne se quaerat priorem. vidi ego longe omnium, quos
mihi cognoscere contigit, summum oratorem Domitium
Afrum valde senem cotidie aliquid ex ea, quam meruerat
auetoritate perdentem, cum (agente illo, quem principem
fuisse quondam fori non erat dubium) alii, quod indignum
videatur, riderent, alii erubescerent: quae occasio de illo
fuit dicendi, malle eum deficere quam desinere. neque erant
illa qualiacumque mala, sed minora. quare antequam in has
aetatis veniat insidias, receptui canet ef in portum integra
nave perveniet. neque enim minores eum, cum id fecerit,
studiorum fructus prosequentur. aut ille monumenta rerum
posteris aut, ut L. Crassus in libris Ciceronis destinat, iura
quaerentibus reddet aut eloquentiae componet artem aut
puleherrimis vitae praeceptis dignum os dabit. frequentauunt
vero eius domum optimi iuvenes more veterum et vere
dicendi viam velut ex oraculo petent. hos ille formabit

P»

5

30

quasi eloquentiae parens, et ut vetus gubernator litora et 35

80 de Orat. 1, 42, 190

4 grandia Goth., fortia Q — 18 ne ed. Ald, non libri — inter-
sistat Goth., interstst G — 24 de add. Halm — 927 et in portum edd.
vel, in portu et Q — 30 destinabat iura quaerentibus Obrecht, destinatur
(destinat coder» Almelovenianus) aquerentibus Q.

6

10

15

20

25

30

35

XII. 10, 80. 11, 1—12. 293

portus et quae tempestatium signa, quid secundis flatibus,
quid adversis ratio poscat, docebit, non humanitatis solum
communi ductus officio, sed amore quodam operis: nemo
enim minui velit id, in quo maximus fuit. Tue porro est
honestius quam docere quod optime scias? sic ad se
Caelium deduetum a patre Cicero profitetur, sic Pansam,
Hirtium, Dolabellam in morem praeceptoris exereuit cotidie
dicens audiensque. ae nescio an eum tum beatissimum credi
oporteat fore, cum iam secretus et consecratus, liber in-
vidia, proeul contentionibus famam in tuto collocarit et
sentiet vivus eam, quae post fata praestari magis solet,
venerationem, et quid apud posteros futurus sit videbit.
Conseius sum mihi, quantum mediocritate valui, quae-
que antea scierim quaeque operis huiusce gratia potuerim
inquirere, candide me atque simpliciter in notitiam eorum,
si qui forte cognoscere velint, protulisse. atque id viro bono
satis est, docuisse quod scierit. vereor tamen, ne aut magna
nimium videar exigere, qui eundem virum bonum esse et
dieendi peritum i y aut multa, qui tot artibus in pueritia
discendis morum quoque praecepta et scientiam iuris civilis
praeter ea, quae de eloquentia tradebantur, adiecerim, qu -
que haec operi nostro necessaria esse crediderint, velut
moram rei perhorrescant et desperent ante experimentum.
qui primum renuntient sibi, quanta sit humani ingenii vis,
quam potens effieiendi quae velit, cum maria transire, side-
rum cursus numerosque cognoscere, mundum ipsum paene
dimetiri minores, sed difficiliores artes potuerint. tum cogi-
tent, quantam rem petant quamque nullus sit hoc proposito
praemio labor recusandus. quod si mente conceperint, huic
quoque parti facilius accedent, ut ipsum iter neque imper-
vium neque saltem durum putent. nam id, quod prius quod-
que maius est, ut boni viri simus, voluntate maxime con-
stat: quam qui vera fide induerit, facile easdem, quae
virtutem docent, artes accipiet. neque enim aut tam per-
plexa aut tam numerosa sunt quae praecipiuntur, ut non

6 p. Cael. 4, 10

2 ratio Spalding (Q), ratus T — 8 tum beatissimum edd. vetL,, turbatis-
simum G — 11 sentiet ObrecAt, sententia et Q, senciat et M — 16 velint
nos, noluissent libri — 93 moram Butímann, morem Q — 31 prius edd.
veíL, pius Q — 32 simus . . . constat edd. vett., simul uoluntatem m.
constant G — 83 easdemque G — 35 praecipiuntur Bu/tmann, praemuntar Q.

13

14

15

16

17

294 QUINTILIANI INST. OR.

paucorum admodum annorum intentione diseantur. longam
enim facit operam, quod repugnamus: brevis est institutio
vitae honestae beataeque, si cedas naturae. natura enim nos ad
mentem optimam genuit, adeoque discere meliora volenti-
bus promptum est, ut vere intuenti mirum sit illud magis,
malos esse tam multos. nam ut aqua piscibus, ut sicca ter-
renis, cireumfusus nobis spiritus volucribus convenit, ita
certe facilius esse oportebat secundum naturam quam contra
eam vivere. cetera vero, etiam si aetatem nostram non
spatio senectutis, sed tempore adulescentiae metiamur, ab-
unde multos ad discendum annos habent: omnia enim bre-
viora reddet ordo et ratio et modus. sed culpa est in prae-
ceptoribus prima, qui libenter detinent quos occupaverunt,
pus eupiditate diutius exigendi mercedulas, partim am-
itione, quo diffieilius videatur esse quod pollicentur, partim
etiam inscientia tradendi vel neglegentia. proxima in nobis,
qui morari in eo, quod novimus, quam discere quae nondum
scimus melius putamus. nam ut de nostris potissimum
studiis dicam, quid attinet tam multis annis, quam in more
est plurimorum, ut de his, a quibus magna in hoe pars
aetatis absumitur, taceam, declamitare in schola et tantum
laboris in rebus falsis consumere, cum satis sit modico
tempore imaginem veri discriminis et dicendi leges com-
perisse? quod non eo dieo, quia sit umquam omittenda
dieendi exercitatio, sed quia non in una sit eius specie
consenescendum. res varias cognoscere et praecepta vivendi
perdiscere et in foro nos experiri potuimus, dum scholastici
sumus. dicendi ratio talis, ut non multos poscat annos. quae-
libet enim ex iis artibus, quarum habui mentionem, in
paueos libros contrahi solet, adeo non est infinito spatio
ad traditionem opus. reliqua est exercitatio, quae vires cito
facit, cum fecit, tuetur. rerum cognitio cotidie crescit, et
tamen quam multorum ad eam librorum necessaria lectio
est, quibus aut rerum exempla ab historicis aut dicendi
ab oratoribus petuntur, philosophorum quoque consultorum-

———

3 cedas Par. 1, credas cett. — naturae add, Christ — 10 tempore edd.
vett, corpore G — 19 modus edd. vett, mundos G — 13 quos add. ed. Basil.
1529 in marg., quod G ín ras. — 14, 15 ambitione edd. vett., ambitio G —
15 videatur esse add. Halm — 1l quam add. edd. vett. — 24 quia dett., qua G —
26 res varias add. Halm — 928 poscat add. hoc loco .Halm, edd. vett, post
annos, im G ante annos erasum est vocabulum, cuius primae litterae po víden-
tur. fuisse, — 29 artibus Par. 2 m. 2, partibus cett, — 31 ad traditionem Halm,
£c traditione Q — exercitatio add. Halm — 34 historicis edd. ve/t., historiis Q.

10

20

25

80

10

15

20

25

30

XII. 11, 13—22 295

que opiniones, si utilia velimus legere, non, quod me fieri
quidem potest, omnia. sed breve nobis tempus nos facimus:
quantulum enim studiis partimur? alias horas vanus salu-
tandi labor, alias datum fabulis otium, alias spectacula,
alias convivia trahunt. adice tot genera ludendi et insanam
eorporis euram, peregrinafiones, rura, caleulorum anziam
sollicitudinem, invitamenta libidinum et [vinum et| flagrantibus
omni genere voluptatum animis ne ea quidem tempora
idonea, quae supersunt. quae si omnia studiis impenderen-
tur, iam nobis longa aetas et abunde satis ad discendum
spatii videretur vel diurna tantum computantibus tempora,
ut nihil noctes, quarum bona pars omni somno longior est,
adiuvarent. nune computamus annos, non quibus studuimus,
sed quibus viximus. nec vero si geometrae et musici et
grammatici ceterarumque artium professores omnem suam
vitam, quamlibet longa fuerit, in singulis artibus consum-
pserunt, sequitur ut plures ; aet vitas ad plura discenda
desideremus. neque enim illi didicerunt haec usque in se-
neetutem, sed ea sola didicisse contenti fuerunt ae tot annos
non in pereipiendo exhauserunt, sed ín praecipiendo.
Ceterum, ut de Homero taceam, in quo nullius non
artis aut opera perfecta aut certe non dubia vestigia re-
periuntur, ut Eleum Hippian transeam, qui mom liberalium
modo disciplinarum prae se scientiam tulit, sed vestem et
anulum crepidasque, quae omnia manu sua fecerat, in usu
habuit, atque ita se praeparavit, ne cuius alterius opere
egeret: inlusisse tot malis, quot summa senectus habet, uni-
versae Graeciae credimus osa, qui quaerere auditores,
de quo quisque vellet, iubebat. quae tandem ars digna
litteris Platoni defuit? quot saeculis Aristoteles didicit, ut
non solum, quae ad philosophos atque oratores pertinent,
scientia compleeteretur, sed animalium satorumque naturas
omnes perquireret! illis haec invenienda fuerunt, nobis
cognoscenda sunt. tot nos praeceptoribus, tot exemplis in-

1 si utilia Crist, sicuti nlia libri — ne fieri add. Halm — 2 facimus ed.
Camp., fecimus libri — 6 adice tot edd. vett., adicet ut G — 6, 7 curam. .
flagrantibus Halm, vinum et inclusi, om. MS, curam peregrines r. c. ansia solli-
citudine multae eam libidinum et uinum et flagitiis Q — 11 spatii videretur
Hollin (Q), spatia uiderentur M S — vel But/mann, ut G — 14 et musici add.
Halm, in Q. est rasura. septem vel octo litterarum — 20 sed in praecipiendo
dd. Halm, a«»spsspesasdo G. — 23 qui non add. edd. vett, — 27 inlusisse
Bonnell, inlusire G — malis add. Bonnell — quot Bonnell, quod Q — 28 quae-
rere S, quaere Q — 30 Platoni edd. vett, plátonis Q — at edd. vett., ait G.

20

21

22

24

25

26

21

28

296 QUINTILIANI INST. OR.

struxit antiquitas, ut possit videri nulla sorte nascendi aetas
felicior quam nostra, cui docendae priores elaborarunt, M.
igitur Cato idem summus imperator, idem sapiens, idem
orator, idem historiae conditor, idem iuris, idem rerum ru-
sticarum peritissimus inter tot operas militiae, tantas
domi contentiones rudi saeculo litteras Graecas aetate iam
decelinata didicit, ut esset hominibus documento, ea quo-
que percipi posse, quae senes eoncupissent. quam multa,
paene omnia tradidit Varro! quod instrumentum dicendi
M. Tullio defuit? quid plura? eum etiam Cornelius Celsus,
mediocri vir ingenio, non solum de his omnibus conscripserit
artibus, sed amplius rei militaris et rusticae et medicinae
praecepta reliquerit, dignus vel ipso proposito, ut eum
seisse omnia illa credamus.

Àt perfieere tantum opus arduum et nemo perfecit.
ante omnia sufficit ad exhortationem studiorum capere id
rerum naturam, nec, quidquid non est faetum, ne fieri qui-
dem posse, tum omnia, quae magna sunt atque admirabilia,
tempus aliquod, quo primum efficerentur, habuisse: nam et
poetica ab Homero et Vergilio tantum fastigium accepit et
eloquentia a Demosthene atque Cicerone. denique quidquid
est optimum ante non fuerat. verum etiam si qui summa
desperet (quod cur faciat, eui ingenium, valetudo, facultas,

raeceptores non deerunt?), tamen est, ut Cicero ait, pulchrum
in secundis tertiisque consistere. neque enim, si quis
Achillis gloriam in rebus bellieis consequi non potest, Aiacis
aut Diomedis laudem aspernabitur, nee qui Homeri non
ffuerunt « «. quin immo si hane cogitationem homines
habuissent, ut nemo se meliorem fore eo, qui optimus
fuisset, arbitraretur, ii ipsi, qui sunt optimi, non fuissent,
nec post Lucretium ac Maerum Vergilius nee post Crassum
et Hortensium Cicero, sed nec illi, qui post eos fuerunt.
verum ut transeundi spes non sit, magna tamen est dignitas
subsequendi. an Pollio et Messala, qui iam Cicerone arcem

25 Orat. 1, 4

—

1l sorte ed. Badii 1519, forte AQ — 5 fuit post peritissimus del.
Stoer — 17 nec Zumpt, eo A(?) G. — 18 tum ed. Camp., cum libri —
20 poetica Halm, poetas Q, poesis A, sed sis m. 2 ín ras. — et post accepit
Gernhard (A corr.), om. G — 26 in rebus bellicis A m. 2 in ras, inbecillis
G, in bellicis M — 27, 28 nec . . . fuerunt malo abesse, sed huc trans-
ponere verba o. 21, 32: denique ... fuera$ — 6382 qni . . , fuerunt A,
post (om qui) eos nicerupnt Q.

10

15

20

25

b

10

15

XIL 11, 23—81. 297

tenente eloquentiae agere coeperunt, parum in vita dignitatis
habuerunt, parum ad posteros gloriae tradiderunt? alioqui
pessime de rebus humanis perduetae in summum artes
mererentur, si quod optimum fuisset idem ultimum fuisset.
adde quod magnos modica quoque eloquentia parit fructus,
ac, si quis haee studia utilitate sola metiatur, paene illi
perfectae par est. neque erat difficile vel veteribus vel
novis exemplis palam facere, non aliunde maiores opes,
honores, amicitias, laudem praesentem, gloriam futuram
hominibus contigisse: nisi indignum litteris esset ab opere
pulcherrimo, cuius tractatus atque ipsa possessio plenissi-
mam studiis gratiam refert, hanc minorem exigere mercedem,
more eorum, qui à se non virtutes, sed voluptatem, quae
fit ex virtutibus, peti dieunt. ipsam igitur orandi maiestatem,
qua nihil di immortales melius homini dederunt et qua
remota muta sunt omnia et luce praesenti ac memoria po-
steritatis carent, toto animo petamus nitamurque semper ad
optima, quod facientes aut evademus in summum aut certe
multos infra nos videbimus.

Haec erant, Marcelle Vitori, quibus praecepta dicendi
pro virili parte adiuvari posse per nos videbantur, quorum
cognitio studiosis iuvenibus si non magnam utilitatem ad-
feret, at certe, quod magis petimus, bonam voluntatem.

4 fuisset add. Halm — idem ultimum add. Buttmann — 9 gloriam
addidi — 16 luce M a, lucem A, lucent Q.

Index personarum et rerum.")

—

Ab 1, 5, 69: ab et abs 12,

abdicandi ius 3, 6, 77.

abdicatlonis formae duae 7, 4, 27: a.
iudicium 7, 4, 10. 26. 29.

ables pro tabellis 8, 6, 20.

ablativus casus 1, 4, 26: 7,
Graecis deest 1, 5, 59.

abusio s. xoréyorncts

Academia s. Academi
2, 23. 25.

accentus 1, 5, 22: 12, 10, 33.

Achilles 1, 10, 30: 3,7.11 sqq.: 3,8,53: 7,9,
8: 10, 1, 47. 50. 65: 12,11, 27: Achillis
clipeus 2, 17, 8: 7, 2, 7: pelias 8, 4, 24.

Acisculus mu/a/ur in Pacisculus 6, 3, 53.

actio s. pronuntiatio 3, 3, 1: 6, 4, 2: 11,
3, 1. 10. 128. 153. 184.

actio maiestatis 5, 10, 39: mandati 7, 4,
85: de accusatore constituendo 7, 4,
83: actiones legum 7, 4, 39: poenariae 4,
9, 9: 7, 4, 20: pupillares 12, 6, 1: primae,
secundae 4, 1, 4: 12, 9, 16: actionis
controversia s. quaestio - 18, 8: 1, 5, 1.

actor causae 2, 12, 11: 4, 1, 6: actores
comici 2, 10, 13: 3, 8, E scaenici 6,
1, 26: 11, 3, 4.

actus s. zxoüfig 3, 6, 26: forensis 10, 1,
21: histrionum 10, 2, 11.

10, 32,

8, 2, 5: 8, 6,
ei 12, 1,

12,

acuta et gravis alia pro alia posita 1,
5, 22: intra numerum frium syllabarum
continetur 1, 5, 30. cf. s. v. syllaba.

ad et at 1, 7, 5.

addiotus an sit servus 7, 3, 26 sqq.

adfeotatio mala s. x«xofgiov 8, 3, 56,

adfectus 6, 2, 1 sqq. 20: adfectuum
species 6, 2, 8, 9: 10, 1, 48: eorum
usus in peroratione 6, 1, 1. T. sqq.: in
omnibus orationis partibus 6, 1, 51 sqq.:
6, 2, 3: quidam eos excludendos pu-
tabant 5 Pr. 1: Athenis non licebat
eos movere 2, 16, 4: 6, 1, 7.

adfirmatio 11, 3, 154: adfirmationis genus
11, 1, 28: probatio ex adfirmatione 5,
12, 12.

d&ótavógra 8, 2, 20,

adieotio 1, 5, 6. 38. 40: fig. 9,
21 sqq. 55.

adiuncta s. consequentia 5, 10, 74:
personis et causis 4, 1, 30.

adnominatio s. x«govop«ocía, fig. 9, 8,

&Óofov 4, 1, 40.

adpositum s. 2xíOero» 2, 14, 3: 8,
10: 8, 6, 40. 43: 9, 4, 24.

dÓgov 12, 10, 58.

adsertio 3, 6, 57: secunda 5, 2, 1: 11,
1, 18.

3, 18.

a.

* Loci, quibus stellula praefixa est, fragmentum scriptoris continent.

INDEX PERSONARUM ET RERUM.

adseveratio 1, 4, 20.

adsumptio 5, 14, 5 sqq.

adverbia 1, 4, 19. 29: 11, 3, 87.

adulari huic, non hunc 9, 3, 1.

adulterii causa 7, 2, 51: quid sit adul-
terium 7, 3, 10: an in lupanari commit-
tatur 7, 3, &. 9.

adulterum licet occidere 5, 10, 39. 88:
7, 1, 7: non veneno 5, 10, 52:
adulteram sine adultero non licebat
occidere 5, 10, 104; ef. 8, 11, 7: 7,1, 7.

advocatus 4, 1, 45: 5, 13, 10: 12, 1,
13: 12, 8, 5.

ag et ai syllabae 1, 7, 18.

Aeacida 7, 9, 7.

aedos dicebant veteres pro haedis 1, 5, 20.

Aegyptus 1, 5, 38: 8, 8, 83: Aegypti
sacerdotes eorumque arcana 1, 12, 15.

Aelius Catus 8, 6, 37.

Aelius L. Stilo *10, 1, 99.

Aemilius Scaurus 5, 12, 10.

Aenea 1, 5, 61.

aenigma 6, 3, 51: 8, 6, 14. 52 sqq.
Aenobarbus 6, 1, 50.

Aeoles 1, 4, 16.

Aeolica littera 1, 7, 26: 12, 10, 29:

digammon 1, 4, 8.

Aeolus 8, 4, 18.

Aérope 11, 3, 13.

Aeschines orator 2, 17, 12: *11, 3, 7.
168: 129, 10, 19: legatio male gesta ei
obiecta 4, 4, 5: iudicium de eo 10, 1,
11: 12, 10, 23.

Aeschines Socraticus 5, 11, 27.

Aeschylus poeta tragicus 10, 1, 66,

Aesopus fabularum scriptor 1, 9, 2: 5,
11, 19 sqq.

Aesopus tragoediarum actor 11, 3, 111.

Aetoli 10, 1, 49.

Afer v. Domitius.

Afranius comoediarum scriptor 10, 1,
100.

Afri 11, 1, 80.

Mu IDEE 11, 1, 78,

Agamemnon 3, 7, 12: pater Orestis
3, 11, 5 sqq.: 9, 3, 57: 11, 1, 37.

Agatharchus 11, 9, 14.

Aglaophon pictor 12, 10, 3.

Agnon rhetor 2, 17, 15,

Agrippa 1, 4, 26: 5, 11, 19,

Ahala 5, 13, 24.

Alax 4, 2, 18: 5, 10, 41: 5, 11, 40: 7,
9, 2: : ; cli

alvog 5, 11, 20.

podes Aóyo. b, 11, 20.

alríe 3, 11, 5.

alvwoAoyía fg. 9, 8, 99.

alriov 3, 11, 4 sqq.

&xólovOa b, 10, 16.

&xvgov 8, 2, 8,

Alba facit Albanos et Albenses 1,

Albanum praedium 6, 3, 44.

Albinovanus v. Pedo.

album ac rubricae 12, 3, 11.

Albutius rhetor *2, 16, 86: 3, 3, 4: 3, 6,62.

Alcaeus poeta 10, 1, 63.

Alcamenes statuarius 12, 10,

Alcibiades 8, 4, 23.

Aloidamas rhetor 3, 1, 10.

Alexander Magnus 1, !, 9: 1, 1, 23: 2,
20, 8: 5, 10, 42. 111: 8, 5, 24: an
terras ultra Oceanum sit inventurus 3,
8, 16: eius successores 12, 10, 6.

Alexandrinae deliciae 1, 2, 7.

allegoria tropus 5, 11, 21:
6, 14. 44.8qq.: i 1, 5:

Allobroges 11, 1, 89.

&Aloíocig fig. 9, x 92.

altercatio ?, E 98: 6, 4, 1. 21: 6,
4. 46; 10, 1, 35: 12, 3, 3.

amantes de forma iudicare non possunt
6, 2, 6.

amatorium 7, 3, 30: 7,

6, 15.

8.

3,

8, 2: 8, 5, 31,

800 INDEX

ambiguitas 5, 10, 106: 6, 3, 47: 7, 9,| Annalis S. 6, 3, 86,
3: 8, 2, 16. Fiume adio) 8, 3,
ambiguum signum 7, 2, 18. &vraváxiacug fig. 9, 3, 68.
ambitio licet vitium sit, frequenter causa | &vrazódoc:g 8, 3, 11. 19.
virtutum est 1, 2,.22, mi 1, 4, 8,
ambitiosus i. e. nimius in vocabulis ob- | anteoccupatio 9, 1, 31. 44.
soletis eligendis 8, 3, 25. &v»Omoóv dicendi
ambitus s. zeQoíodog 9, 4, 22. 124: a. rerum | &vévzoqoot Im 9, 2, 106: 9, 3, 87.
8. z£Qoígoaatg 10,1, 16: a. causae 4, 2, 14. | Anticato 1, 5, 68.
amictus observatio in agendo 11,3, 1378qq. | &vrídoror 1, 5m 6.
&ugioAix 3, 6, 46. 88: 7, 9, 1: ridicula | Antigoni imago ab Apelle picta 2, 13, 12.
ex amphibolia 6, 3, 47. 62. oculum amiserat Antigonus ib.
amphibrachys 9, 4, 81. | erisiriqrogie 8, 10, 4: 7, 2, 9 sqq. 18

Amphictyones 5, 10, 111 sqq, 20, 25 sqq.

&uqíóobov 4, 1, 40, ,xav' &vclAgyu 1, 4, 4.

amphimacer 9, 4, 81. 'Antimachus poeta epicus 10, 1, 53.
Amphion 12, 10, 57. | &vrtperopoà5 fig. 9, 9, 85. 97.

Ampius T. an | &vtuvouía 3, 6, 46: 7, 1, 15: 7, 7, 1: 7,10,2.
amplificatio 8, 4, 1 sqq. | Antipater Sidonius poeta 10, 7, 19.
Anacreontion icum 9, 4, 78, Antiphilus pictor 12, 10, 6.

&veyxolov fip. 9, 2, 106: 9, 3, 99, Antiphon orator 12, 10, 22: artem scripsit
dvexoqulaiucg 6, 1, 1. 9, 1, 11.

&váxiactg 9, 8, az. &vrígoaste tropus 8, 6, 57: 9, 2, 47.
5,| antiqui 1, 5, 21. 63: 2, 1, 9: 2, 5, 23:
11, 84: i q. proportio 1, 6, 3. 9, 3, 16; 10, 2, 17.

9,
8.
analogia 1, 5, 13: 1, 6,1. 4. 5qq.: 15.
3 6, 14, 32; 7, 3, 26;
9,

&vánv5sug fig. 9, 2, 106, &vtíoQnoig fig. 9, 2, 106.
anapaestus 9, 4, 48. 81. 110. antisophistes 11, 3, 126.
&vacxev?) 2, 4, 18. &vríaracig 1, 4, 12.
&vagrQog?;s inversiotropus 1,5,40:8,6,65. | antistes iuris 11, 1, 69.
Anaxagoras physicus 12, 2, 22. x«T' &vt(Üscu 1, 4, 1.

àvríüsror» fig. 9, 2, 101: 9, 3, 81. 92.

Anaximenes rhetor *3, 4, 9,
4, 1, 74: 5, 13, 28: | Antoniaster 8, 3, 22.

Anchariama familia

7, 2, 10: 9, 2, 56. | Antonias triumvir 7, 8, 18: 8, 4, 235:
Anchisa 1, 5, 61. eius luxuria 8, 4, 25.
Andocides orator 12, 10, 21. Antonius C. Ciceronis in eonsnlatu com-
Andromache 6, 2, 22. petitor *9, 3, 94.
Andronicus hypocrites 11, 3, T, Antonius M. orator, artis dissimulator 9,
&vezmíqorrog actio 4, 1, GO. 15, 1: 2, 17, 6: scripsit artem 3, 1,
aniles fabulae 1, 8, 19. 19: *3, 6, 45: 12, 9, 5: actione multum

animalia muta 2, 16, 13 sqq.: memoria| valebat 11, 3, 8: eius vox 11, 8, 171:
eorum 11, 2, 6: A. quacdam exigua| in libris Ciceronis de Orat. *2, 17, 5 sqq:
igniculi videntnr in tenebris 12, 10, 76 7, 3, 10: *8 Pr. 13 sqq: *12, 1, 21.

PERSONARUM

Antonius Gnipho *1, 6, 23.

Antonius Rufus *!, "we 43.

&vrovopací« tropus 8, 6, 29 sqq. 43: 9,
1, & sqq.

anulis non impleatur manus 11,

&moyógevets fig. 9, 2, 107.

&zxcÀeutoL 9,

8, 142.

Aper 11, 2,
apex 1, 4, 1,
&gpíisa 8, 8, 87.
&qodog fig. 9, 8, 87.
&qognal foyov 3, 6, 21.

&nxóüsulig 5,10, 1. 7: &xoOsíÉerg yoopuxot
1, 10, 38: 5, 10, 7.

Apollas 11, 2, 14.

Apollo inventor medicinae: filius Latonae
8, 7, 8.

Apollodorus Pergamenus rhetor *2, 15,
12: 3, l, 1: 8, 5, 1T: 8, 6, 3b sqq.
*9, 11, 8: 4, 1, 60: 4, 2, 81: 5, 18, 69:
1, 2, 20: 9, 1, 12: 11, 2, 14: praeceptor
Caesaris Augusti Apolloniae 3, 1, 17:
maluit se Rhodium dici 3, 1, 17: certae
sectae auetor 3, ], 18: praecepta eius
discipuli tradiderunt. 8, 1, 18: scripsit
artem 3, 1, 18: eius epistula ad Domi-
tium 3, 1, 18.

Apollodorei secta 2, 11, 2: 3, 1, 18:
1, 50.

Apollonia 3, 1, 17.

Apollonius Drepanitanus 9, 2, 52.

4.

Apollonius Molon rhetor 3, 1, 16: Cice-
ronis praeceptor 12, 6, 7T.
Apollonius Rhodius poeta 10, 1, 654.

apologatio 5, 11, 20.
apologus 6, 3, 44.
&zogOesyporuxóv 6, 8, 109,

&xoctuozxgsig fig. 8, 3, 856: 9, 9,54: 9,
3, 60 sqq.
&zogtoog fig. 4,1,63:9,2,38: 9, 3, 94, 26.

ET RERUM. 801
Applus Caecus 2, 16, 7: 8, 8, 64: 11, 1,
89: *12, 9, 9: 12, 10, 61: A. decemvir

5, 13, 35.

&zQooAynrvov 3, 6, 35.

aquam perdere 11, 8, 52.

Aquilius M. a M. Antonio defensus 2,
15, 1.

Aratus poeta 10, 1, 55.

Archedemus rhetor *3, 6, 31. 33.

Archias poeta extemporalis 10, 7, 19.

Archilochu$ iamborum scriptor 10, 1, 59.

Arohimedes mathematicus 1, 10, 48.

architeotonice 2, 21, 8.

Archytas dipomoog Ll; 15. 1L

Areus rhetor *2, 15, 86: 3, !, 16.

argentarii 5, 10, T 11, 2, 24.

Argiletum 1, 6, 31.

Argivi 8, 6, 10.

argumenta 5, 10, 1 sqq.

Arlopagitae 5, 9, 13.

Aristarchus grammaticus *1, 4, 20: 10,
1, 54. 59.

Aristippus philosophus 12, 2, 24.

Aristogiton orator 12, 10, 22.

Ariston Critolai Peripatetici discipulus *2,
15, 19.

Aristophanes grammaticus 1, 1,
1, 54.

Aristophanes poeta 1,
*12, 10, 665.

Aristophon orator *6, 12,

Aristoteles 1,

15: 10,

Aristoxenus musicus *1, 10, 22,

Arruntius miles 3, 11, 14.

&ogvOuov 9, 4, 56.

ars fabricandi texendi sqq. 2, 17, 8.

articull 1, 4, 19: non sunt schema
8, 98.

9,

802

INDEX

artifices s. praeceptores pronuntiationis | athletae 10, 5, 15: ponderibus plumbeis

11, 8, 106.
Artorius C. Proculus 9, 1, 2.
&oynuatruorov 8, 8, l9: 9, 1,
Asooanlus v. Pedianus.

18.

Mis 11 M: 1i 6 Ts 13 19, 10s Attica 8, 3, 59:
1: 6,

Asiai 1, 5, 17.

Asiani 8 ru 17: 9, 4, 108: A. et Attici
12, 10, 16 sqq.: As. gens 12, 10, 17:
As. orator 12, 10, 1. 12.

Asinius Pollio pater 1, 5,
1, 8, 11: 6, 8, 110: *8,
13: 9, 4, 16: 10, 2, 17: 12, 1,
11, 28: in T. Livio Patavinitatem re-
prehendit *8, 1, 3: ante quaestoriam
aetatem gravissima iudicia suscepit 12,
6, 1: defendit eosdem cum Messala 10,
1, 24: or. T Asprenate 10, 1, 22: p.

8:

Liburnia *9, 2, 34 sqq.: p. Scauro €,
1, 21: *9, 2, 24, p. Urbiniae heredibus
4, 1, 11: 7, 2, 5. 26: *8, 8, 32: or.
incertae fragm. *9, 4, 132: iudicium
de eo 10, 1, 113: 10, 2, 25: 12,
16, 11.

Aspasia 5, 11, 27,

Asprenas 10, 1, 22: 11,

&gtticnóg pm 8, 6, 57.

astrologia 2, 18, 1.

&covórtov fig. 4 8, 5O sqq.: 9, 4, 23.

atabulus Mange 8, 9, 13.

Atalante 5, 9, 12.

&reyvía 2, E 2.

Atellani 6. 3, 47.

Athenae !, n.
6, 1, 1: 6,
11, 8, e 12, 10,
actor movere adfectus vetabatur pu

Athenaeus rhetor *2, 15, 28:
9*3, 3, 13, *3, 5, 5: *3, 6,

Athenienses !, 10, 47. 48: 65, 11,
40; 6, 5, 7: 9, 2, 92: 10, 1,

Athenodorus Rhodius rhetor 2,

adsuefaciunt manus 11, ?, 42.
Atratinus 11, !, 2v

Atreus 1, 5, 24: 3, 8, 45.
Atridae 7, 2, 3.
10, 1, 44.

Attici 6, 1, 98, 18: 9, 4, 145: 10,
], 80, 100, 107. 115: 10, 2, 17: 12,
10, 20: Att. Romanorum 12, 10, 39:
Att. orator 12, 10, 1: sapor 12, 10, 19:

sermo 10, 1, 65: 12, 10, 35: imitatores
12, 10, 14: Attica anus 8, 1, 2: elo-
quentia 6 Pr. 13: febris 8, 3, 28:
ártoxicpOg 1, 8, 8: 6, 3, 101.
Atticus rhetor 3, 1, 18.
Attius T. accusator. Cluentii
Attius C. poeta tragicus b i
11: *5, 10, 84: 5, 13,
Aufidia 4, 2, 106: 6, Lh

augures 5, 7, 36.

Augustus Octavianus Caesar 3, 1, 17: 6,
3, 52. 174. 15: 8, 8, 34: 12, 6, 1: epist.
], 6, 19: 1, 7, 22, dicta eius *6, 3,
59. 63. 65, 17, 19, 95.

abDAgtroíg vox ambigua 7, 9, 4.

Aurelius 11, 2, 31.

5, 24.
1, 1, 9.
4, 82. 101.
21.

Babylon 8,
Babylonius
bacchius 9,
Bagoas 5, 12,
barbarismus 1, 5, 5. 1 sqq.
basilica Iulia 1?, 5,
Bassus v. Aufidius,
Saleius.
4.| Belena !, 4, 15.

Caesius, Iunius,

i; Ball p. Duelii 1, 4, 15.

Beneventum 1, 6, 31.
Berenice regina 4, 1,
Bibaculus M. poeta *8,
Blessius P. *6, 3, 68.

19.
6,

11: 10, 1, 96.

1,

PERSONARUM ET RENHUM.

Bostaris 5, 13, 28: 7 10.

Bovillae 6, 5, 49.

brachii habitus in actione 11, 3, 84. 135,
brachylogia 8, 3, $2: 9, 3, 50. 99.
Botyyos 11, 8, 65.

breves statura in digitos eriguntur 2, 3, 8.
Britannia 7, 4, 2.

Bruges pro Phryges 1, 4, 15.

2,

Brutus M. accusator Cn. Planci 6, 3, 44. |

Brutus M. orator et philosophus 9, 4.
76: 10, 7, 27: 11, 1, à: 12, 1, 22: pro
Milone exercitationis gratia orationem
composuit 3, 6, 93: 10, 1, 23: 10, 5,
20: de dictatura Cn. Pompei *9, 3, 95:
epistulae *9, 4, 75: iudicium de eo 10,
1, 123: 12, 10, 11.

Brutus M. Junius occidit liberos 5
Bruti 1, 6, 31.

Bulbus 4, ?, 161.

Burrus 1, 4, 15: Burri 1, 4, 25.

Busiris ?, 17, 4.

5, 11,1:

Caecilianus pater 11, 1, 39.

Caecilius Statius poeta comiens 1,8, 11:7,
2, 2: 11, I, 20: iudicium de eo 10, 1, 99.

Caecilius Q. petit accusationem in Verrem
6, 13, 18: 7, 2, 2: 11, !, 20.

Caecilius rhetor 3, 1, 16: 3, 6, 48: 5,
10, 7: 9, 3, *38, *46. 91. *98: 8, 3, 35:
9, 1, 12: 9, 3, 89.

caedi discipulosnum sitprobandum 1,3, 14.

caelatura ?, ?!, 9.

caelibes uds dicti 1, 6, 36.

Caelius M. orator ". b, 61: 1, 6,
3, 8, 54: or. in Antonium 4,
sqq. cf. 9, 3, 58: 8, 6, 53: 11, 1,
A patre ad Ciceronem deductus 12, "
6: praetor, cuius sellam curulem consul
Isauricus fregit 6, 3, 25: qua re se
hominem frugi voluerit probare 1, 6,
29: reus de vi 11, 1, 51: indicium de
eo 10, 1, L1&: 10, 2, 25: 12, 10, 11.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II,

-ERE

2
1

303

Caelus !, 6, a6.
Caepasii 4, ?, 19:
Caerellia 6, 3,

S Lei: Caepasius 6,3, 39.

libri de analogia 1,
Anticato 3, 7, 28: eius dicta *I, 8, 2:
*6, 3, 15. 91: iudicium de eo 10, 1,
114: |, T, 34: 10, 2, 25: 12, 10, 1L

Caesius Bassus !0, !, 96.

Calamis statuarius 12, 10, 7.

Calchas 2, 73, 13.

calculi 7, 4, 35: 11, 3, 659:
caleulorum cansae 8, 3, 14.

Calidius M. orator 11, 3, 123. 155: 12,
10, 11: dixit dedomo T 10, 1, 23.

Callicles apud Platonem 2, 15, 28.

Callimachus poeta 10, !, E

Callon statuarius 12, 10, 7, 10.

paucorum

Calvus C. orator *1, 6, 42: 12, 1, 22:
12, 6, 1: or. in Vatinium 1, 18:

6, 8, 60: —UÀ — 2
de eo 10, 1, 115:
Camillus !, 5, 23.
Campatius *6, 5, 71.
canina eloquentia 12, 9, 9.
Cannae 8, 6, 26.
Canobus !, 5, 13.
canon Alexandrinorum 1, 4, 3: 10, 1, 54.
Canopitarum exercitus 1, 5, 13.

, cantus sociata nervorum concordia 5,

10, 124.

:| Capitolium 1,

caput s. status ni B E
generale s. status causae - 6, "e 3,
11, 27: capita minora 3, 6, 89: specialia
3, 11, 3.

Carbo C. orator 10, 7, 27.

Caria, ex Caria rhetores cantant 11, 3, 58.

20

6, 31.

304

Carneades philosophus 12, 1, 35,

Cascellius *6, 3, 87.

Cassander 5, 10, 111.

Cassandra J, 4, 16.

Cassius C. Severus orator 10, !, 116:
*6, 3, 27: 12, 10, 11: or. eius contra
Asprenatem 10, 1, 22: *11, 1, 57: ex
oratt. incertis *6, 1, 43: *6, 3, 78: *8,

Agi ien or er
*6. 8, 19. p cf. - 11, 94,
Castor !. 5, 60: 11, 2, 11.
casus 7, ^i c. ida J, 5, 61: ob-

lane E 6, 22: singularis 8, 3, 20:
sextus vel eir ], 4, 26: casibus

fit soloecismus 1, 5, 45.
Catilina 2, 16, 7: 5, 2, 4: 11, 1, 23.
Catlus Epieureus 10, ], 124.
Cato M. Porcius censorius ], 6, 42: 1],
7, 23: 9, 5, 21: 2, 15, 8: 8, 1, 19: 3,
6, 97: 5, 11, 39: 6, 8, 105: 8, 5, 33:
8, 6, 9: *9, 2, 21: *9, 4, 39: 192, 10,

10. 45: eius verba faratus est Sallustius
8B, 8, 29: definitio oratoris 12, !, 1:
in loquendo praestantissimus et idem
iuris peritissimus 12, 3, 9: sapiens
appellatus 1?, 7, 4: Atticus Romanorum
12, 10, 39: historiae conditor, iuris et
rerum rusticarum peritissimus e 9, 9:
senex litteras Graecas didicit 12, 1), 23.
Cato Uticensis 3, 5, &. 11: 8, T
5, 11, 10: 6, 3, 112: 10, 5, 13: 12, 7, 4:
11, 1, 69, 70: eius dictum de Caesare
*8, 9, 9, 10.
Catones 19, 7, 4: 12, 10, 10.
Catullus C. Valesins- 10, 1, 96.
Catulus 2. 6, 641: *6,3, 81: laudatur in eo
suavis appellatio litterarum 11, 3, 35.
Caudinum iugum 3, &, 3.
causa, una ex categoriis E
iudicii et facti 3, 11,

6, 27: causa
$. 10: causarum

INDEX

| causa s. vzxoOsotg 3, 5, 1: c. quid sit 3,

5, 17 8qq : causarum genera 3, 3, 15:
3, 4,1 sqq.: 4, 1, 40: c. simplex et con-
iuneta 3, 10, 1: eomparativum causae
genus 3, 10, 3: causarum genus lene
ac remissum 10, 2, 23.

causidicus 12, 1, 25.

Celsina potens femina 6, 3, 85.

Celsius 3, 1, 21.

Celsus v. Cornelius.

censoria virgula grammaticorum 1,

Centaurus 8, 6, 37.

centumviri 3, 10, 3: 4, 1, 57: 4, 2, 5:
5, 10, 115: 7, 4, 11. 20: centumvirales
causae 5, 2, 1: iudicia 1!, 1, 78.

centurionum tunicae 11, 3, 138.

oeratina ambiguitas 1, 10, 5.

Ceres !, 6, 14: inventrix frugum 3,
pro pane 8, 6, 21.

ceris scribere 10, 3, 30 sqq.: signa anu-
lorum in ceris 11, 2, 4.

certamina sacra 2, 8, 7: 3, 7, 4: 9,
1!: in schola 1, 2, 24.

cervix actoris qualis esse debeat 11, 3.
82: ne utrolibet inclinata sit 1, 11, 9.

Cestius 10, 5, 20.

Cethegus M. !, 5, 23: 2,

Chaeronea 9, 2, 62.

q«A.vot s. freni 1, 1], 3T.

jaÀxevrtx5y 92, 21, 10.

Chaos 3, 7, 8.

qy«oexrQoucnóg fg. 9, 3, 99.

Charisius orator 10, 1, 70.

Charmadas 1!, 2, 26.

Charybdis 8, 6, 72.

chirographum 5, 13, 8.

Chiron 1, 10, 30: 8, 6, 37.
chironomia i. e. lex gestus 1, 11, e?

ohoreus s. trochaeus 9, 4, 80 sqq. 103. 1410.

ros.ddeg 1, 9, D.

4, 3.

7, 8:

[^

15, 4: 11, 3, 31.

relatio 6, 3, 77: causa L e. ró cvrcyor | ehria 1, 9, 3 sqq.

8, 1), 24.

| yoovog 3, 6, 25.

PERSONARUM ET RERUM.

Chrysippus philosophus *2, 15, 34: 12,
1,18: praecepta de liberorum educatione
1, 1, 4. 16: 1, 3, 14: 1, 10, 32: 1, 11,
17: chironomiam docuit 1, 11, M:
mercedem a discipulis acceptavit !2, 7, 9

Chrysippus Vettius 6, 3. 61 |
Chrysogonus 4. ?, 3. 19. |
Cicero M. Tullius, rcl ^et M

n1 16. 20: 2, 16, 7: 3, 3.
2311 46. 50: M, Cicero 11, 3, 7.
12, 1, 16: noster 68, 3, 3: Apollonio
Moloni rursus se formandum dedit 12, 6,
1: eius exercitationes dicendi 16, 5, 11. !
16: Academiae plurimum debuit 12, 2,
23: ex philosophia plurimum traxit elo- |
quentiae 10, !, 81: 12, 2, 6: Graecos |
imitatus est 9, 4, 79: 10, 1, 108: ve-|
tustissimos auctores 10, 1, 10: Cn. Pom. -
peio, T. Ampio aliisque orationes seri-
psit 3, 8, 50: p. S. Roscio dixit 12, 6, 4:
artisgrammaticae stud. osissimus J, 7, 3 :: |
scripsit aiio Maiiamque *1, 4, 1:
caussa cassus *l, 7, 20: Canopitarui
exercitum *1, 5, 13: Plato Hermagora
* 1, 5, 60: raeda *1, 5, 57: invideo |
rem 9, 3, 1: de declinatione verborum |
8, 3, 32: subabsurdum *)], 5, 65: *6,|
9, 23: capsis *1, 5, (6: beatitas,
beatitudo, sullaturit *8, 3, 32.
Iudicium eius de oratione Cnm. Len-
tui, C. Gracchi 1], 3, 8: de S.

Annali 6, 3, 86: de Antipatro Sidonio |
et Licinio Archia 10, 7, 19: de
Antonii fusca voce 11, 3, 171: de| 3
Bruto 10, 7, 27: de Calvo 10, 1, là: |
de L. Cottae rusticitate soni 11, 3.

10: de Demetrio Phalereo 10, 1, 80: |
de Demosthene 12, !, 22: de Memmio ,
6, 3, Q1: de Roscio comoedo 9, 3,

305

86: de Thucydide et Xenophonte
10, 1, 33: de Vatinii morte 6, 3,
68. 81.

Dictum in Marcium *6, 3, 96; in Clo-
diam *9, 2, 99: de Clodii caede *6,
3, 49: de Publicia 6,3, 75: in M. Caelium
*6, 3,69: in coqui filium i^. *47 :in Curio-
nem i5, *76: in Vibium Curium ib. *73:
in Hirtii declamationem *8, 3, 54: in

Hortensii sphingem *6, 3, 298: in
Isauricum ib. *48: in Plaetorium i5.
*51: in Triarium *5, 13, 410: in

Vatinium *6, 3, 77: de Verre *5, 10,
31: 6, 3, 4. 56: Tironis liberti libri

tres de eius urbane dictis 6, 3, 5.
iudicium de Cicerone 1, 6, 18: 3, 1,
20: b, 11, 17: 5, 19, 52: 6, 8, 1: 8,
3, 64, 66: 9, 4, 36, 146: 10, 1, 92,
I01. 11232. 109, 83, 1E: 15, 3, BA: H,
3, 184: 12, 1, 19. 20: 1?, 10, 12. 32.

45: 12, 11, 26. 28. modus ei in iocis
defuit 6, 3, 2: reprehenditur eius ora-
tionis genus 9, 4, 1: 11, 1, 17: 12,
], 22:12, 10, 12 sqq nimia sui iactatio
11, 1, 17: mores 12, ], 14: vita
ab obtreeta'oribus vindicatur 12, 1,
16 sqq.

commentarii 4, !, 69: 10, 7, 30: quos
libertus Tiro contraxit ib. 31: loci
communes in vitia directi 2, 1, 11:
thesibus iam princeps in re publ. exer-
ceri solebat 10, 5, 11.

Brutus s. de cl. oratt. 10, 1, 38: ad
Brutum scriptus liber 1, 10, 4.

de Inventione 1, 5, 60: 3, 3, 6: 3, 6,
50, 64: 3, 11, 18: rhetoricus primus
3, 6, 58: hos libros primum scripserat
4: adulescenti sibi elapsos
dicit E ], 20: ipse non probat 2,

306

Orator, post libros de Oratore scriptus
9, 3, 90: in Oratore divine omnia
exsequitur 1], 6, 18.

Oratio contra leges agrarias 2, 16, 7.

— p. Archia 10, 7, 19.

— p. Caelio 4, 2, 27: 9, 2, 39. 98:

INDEX

Oratio de harusp. resp. 5, 11, 42.

— p. 8. Roscio Amerino 7, ?, 23.

— c. Rullum 2, 16, 7: 5, 13, 38:
4, 28.

— p. Seamandro 11, 1,

— p. Beauro 4, 1, 69: 6, 1, 21: 11, 1,
89: circa mortem Bostaris 7. 2, 10.

1, 1, 68.
— in Clodium *8, 3, 81: *8, 6, 56:| — p. Tullio 4, 2, 131: 5, 13, 21.
*9, 2, 96. rona ROUEN IMS
— in Clodium et Curionem 3, 7, 2. 2, 10. 22. 36.

— p. Cluentio 2, 17, 21: 4, 1, 69: 4, |. coe testem 5, 7,6: 11, 1, 73.
9, 19. 85, 107: 5, 7, 37: 5, 11, 13:| — p. Vatinio 11, 1, 73.

5, 13, 42: 6, 5, 9: 11, 1, 6L. 74:| — in Verrem 4, 1, 20. 31: 4, 3, 13:
11, 3, 162, 6, 3. 4. 98: 6, 5, 4: 10, 1, 23: 11,
— p. Cornelio Balbo 4, 3, 13: 5, 18, 2, 25.

18: 6, 5, 10: 7, 3, 36: 8, 3, 3: 11,| — Epistulae 1, 7, 34: 0, 3, 20: 9, 3,
3, 164. 61: 9, 4, 41: 10, 1, 107: 11, 1, 21:

— p. Deiotaro 4, 1, 31.
— p. Flaeco 11, 1, 89.
— p. Fonteio 11,
— p. Fundanuio !,
— p. Gabinio 11, 1, 73.

— — Ad Brutum 2, 20, 10: *8, 6, 20:
*9, 4, 41: *6, 3, 20.
— — ad Caerelliam *6, 3, 112.
— — Ad filium 1, 7, 34.
—. — Ad incertum *9, 3, 61.
4,| Ciceronis libri de philosophia 11, 1, 20.
; 9,| — Cato maior *5, 11, 41.

X

2, 108, 131: 5, 18, 20: 6, 5,
2. 50: 9, 4, 133: 10, 1, 23: 11, 1, 78. | — Catulus et Lucullus, quos iam editos
— p. Milone 2, 20, 8: 3, 6, 12. 93:, postea damnavit 3, 6, 64.
3, 11, 15: 4, 1, 20, 31: 4, 2, 25. 57:| — libri Platonis et Xenophontis translati
4, 3, 17: 4, 5, 15: 5, 14, 22: 6, 5.| — *5, 11, 28: 10, 5, 2.
10; 7, 2, 43: 9, 2, 41: 9, 4, 133:| — carmina *9, 4, 41: epigramma *8, 6, 73.
10, 5, 20: 11, 1, 40: 11, 3, 47. — libri de iure 11, 3, 10.
— p. Murena 2, 4, 24: 9, 3, 33. 82: pore fratricida *8, 3, 29.
11, 1, 69. Cimbricum scutum 6, 3, 38.
— p. Oppio 5, 13, 17. 20: 6. 5, 10: | Cinna 5, 10, 30.
1], 1], 67. Cinna v. Helvius.
— in Plaetorium Fontei aecusatorem | circuitus s. periodus 9, 4, 122. 124.
*6, 3, B1. ciroulatoria iactantia 2, 4, 15.

— de proscriptorum liberis 11, 1, 85.| olroumducere aliquid longius 10, 2, 17.
— p. Rabirio perd. reo 5, 13, 20: 7,: eiroumductum s. periodus 9, 4, 22: cic-

1, 15. | cumducta syllaba s. zromOnírn 1|.
— p. Rabirio Postumo 3, 6, 11: 4, 1,| 5, 23.

46, 69: 4, 2, 10: 9, 2, 17. ciroumduoctio 9. 4. 118: 11, 3, 39.

PERSONARUM ET RERUM.

2507

circumlocutio s. z£9oí/qo«ctgtropus 8, 6,61. | oolor sensu rhetorico 4, 2, 88, 91. 94 sqq.:

ciroumsoriptio s. periodus 9, 1, 35: 9,

4, 124: non est figura 9, 3, 91.
circumstantia s. zxegoícreotg 5. 10, 104.
citharae soni 1, 10, 8: a musicis con-

stituti quinque 12, 10, 68,
citharoedi 1, 12, 3: 4, 1, 2.
classis unde dicta 1!, 6, 33: classes

scholarum 1, 2, 23: classem ducere 1,

2, 24: classes in scholis rhetorum 10,

5, 21.

Claudius Imperator *3, 5, 16: eius libertus
6, 3, 81: Aeolicum digammon litteris
Latinis adiecit 1, 7. 26.

clausula 8, 5, 13: clausulae sententiarum
9, 8, 45: 9, 4, 61.

clavus 8, 5, 28: lati clavi ius 11, 3,
138.

Cleanthes philosophus 2, 15, 84: 2, 17,
41: 12, 1, 18: mercedes & discipulis
acceptabat 12, 7, 9.

Cleon femur ferire Athenis primus in-
stituit 11, 3. 123.

Clitarchus historicus 10, 1, 75.

Cloatilla *8. 5, 16: 9, 2, 20: *9, 3, 66:
*9, 4, 81.

Clodia 3, 8. 54: 5, 13, 80.
Clodius 2, 4, 35: 3, 5, 10: 3, 7, 2: 3,
8, 51: 3, 11, 15. 4, 2, 25. 51. 88:
5, 9, 4: 6, 3, 49: 7, 1, 34 sqq.: 7,2,
45; 10, 5, 13: 11, 1, 39.

Cluentianum iudicium 11,

Cluentius 5. 13, 39 sqq.

Clusinius Figulus 7, 2, 5. 26.

Clytaemestra ?, 17, 4: maritum occidit
3, 11, 4 sqq. 20: *8, 6, 53.

Coocus orator 12. 10, 21.

collatio s. z«oofoi5 5, 11, 2. 23.

colleotio fig. 9, 2, 103.

colon Anacreontion 9, 4, 78.

Colotes Teius pictor 2, 13, 13.

6, 5, 6: 7, 1, 40. 53: 11, 1, 856: 12.
1. 83: 12, 8, 6: c. actionis 11, 1, 58:
c. extemporalis 10, 6, 5: c. orationis
10, 1, 116.

comici veteres Graeci 12, 2, 22: Latini
1, 7, 22: 1,8, 8: pronuntiatio actorum
comicorum 2, 10, 13.

Comminlus *9, 2. 55.

commentatio s. 2vOunu« 5, 10, 1.

commentum s. àvüvsngue 5, 10, 1: 9, 2,
107.

comoedia antiqua s. vetus 10, 1, 9: nova
10, 1, 69 sqq. Graecorum ib. 65: La-
tinorum ib. 95 sqq.: plurimum confert
ad eloquentiam 1, 8, 7: personarum
observatio in com 11, 8, 74.

comoedus 1, 11, 1 sqq. 6, 2, 835: 11, 3,
91, 181.

comparatio eius exercitatio in scholis
rhetorum 2, 4, 21: amplificationis genus
8, 4, 3, 9: 8, 6, 9: c. causarum s,
actionum 7, 2, 22.

comparativus s'atus 3, 6, 9): c. genus
causarum 3, 10, 3: 7, 4, 12: c.
argumenta 5, 10, 86 sqq.

complexio s. ovveígeote 1, 5, 6. 17.

compositio 9, 4, 1 sqq. 146: eius partes
9, 4, 141,

compositio vocabulorum 1, 5, 65: magis
Graecos decet, Latinis minus succedit
1, 5, 10.

compositum esse quodam modo s. xeiaOo:
3, 6, 24: c. orationis genus 10, 1, 44;
c. actio 11, 3, 110,

comprehendere, — 5, 21.
comprehensio s. periodus 9, 4, 124.
concessio fig. 9, 2, 51.

conohyllorum usus 1, 2, 6.

conolllatio fig. 9, 1, 32: 9, 2, 8: c. iu-

dicis in exordio 4, 1, 16: c. Laddilcrem
11, 3, 154,

208

INDEX

concisa actio 6, 4, 9: oratio 2,20, 7:8,5,27. | controversiae s. orationes iudiciales 2

conolusio s. peroratio 6, 1, 1: s. periodus

ple dsndtelenin gione con-
clusiones praecisae 10, 2, 17: s. clau-
sula 8, 5, 13.

coneursio fig. 9, 1, 33.

conexlo 5, 14, 6. 12. 17.

confessio fig. 9, 2, 17.

oonfirmatio s. probatio 4, 3, 1 sqq.: 5,
8, 5; c. sententiarum 10, 5, 12.

conieotores 3, 6, 3^: 5, 7, 35.

coniectura unde dicta 3, 6, 30: quo
modo tractanda 7, 2, 1 sqq.: 7, 4, 21.

coniecturales causae 4, 2, 81: 4, 4. 8.
2, 4, 26: c. status 3, 6, &. 31. 45. 47,

51. 53. 56 al.
coniunctlo, pars orationis 1, 4, 18.
coniunctum tempus s. praesens 5, 8, 5:

4. 33 sqq.: c. figuratae 9, 1, 14: 9, 2,
65 sqq. 88: c. pter 7, 1, 4: c.
scholasticae 4, 2, 92. 97.

conversio fig. s EA 9, 1],
38 sqq.: c. ex Latinis stili exercendi
causa 10, 5, 4.

convinctiones s.
18 sqq.

convivia turpia 1, 2, 8.

coppa apud Graecos 1, 4, 9.

copulatio vocum 1, 10, 23: 9, 4, 435.

Corax Siculus artium scriptor antiquissi-
mus 2, 17, 7: 3, 1, 8.

Cordus 1. 4. 25.

Corinthus 8. 6, 52.

Cornelia Gracchorum mater 1, !, 6.

Cornelli tres 5, 10, 30.

coniunctiones ]1, 4,

5, 9, 5; 7, 2, 46. Cornelius C. trib. pl. 10, 5, 13.
consensio fg. 9, 2, 51. Cornelius Celsus *2, 15, 22. 32: 3, 1,
consequens fig. 9, 2, 103. 91: 3, b, 8; *3, 6, 18. 33: 5, 7, 25.
consonantes !, 4, 6. 10: 9, 4, 37: 1l1| 4, 1, 12: 4, 2, 9 sqq. 7, 1l, 10: 7, 2

8, 34. 36. 19: 8, 3, 35, 47: 9, 1, 18: 9, 2, 22,
constitutio s. status 3, 6, 2: 7, 4, 5. 0. 54. 101 sqq. 104. 107: 9. 4, 132.
consultorum responsa 12, 3, T7. 137: 10, 1, 23. 12, 11, 24.
consummatio fig. 9, 2, 103. | Cornelius Gallus 1, 5, 8: 10, 1, 98.
contentio 6g. 9. 1, 31: 9, 2, 2: 9. 3. S1 | Cormellus Rufinus 1?, 1, 43.

c. forenses 5, 1, 2. | Cornelius Severus 10, 1, 89.
contextus sermonis 8, 2, 14: 8, 3, 38: | Cormificius Q. rhetor 3, 1, 21: 9, 3, 89.

8, 6, 21: 9. 4, 129.

continens s. cvréyov 3, 11, 1.
sqq, 24.

continuatio s. periodus 8, 2, 14; 9, 3.
98: 9, 4, 22. 124.

9, 18

continuatum fg. 9, !, 35.

contradictlones 2, 17, 36: 3, 8, 27: 4,
2, sel 86 sqq.

contrapositum fig. 9 3, 81, 83: con-
traposita 9, 3, "m 2: 9, 4, 18.

contrarium fig. 1, 34: 9, 9, 90: s.
ivÜvougue b,

contrariis 5, 10, 73,

0, 2; argumentum ex

cornua ac tubae legionum 1, 10, 114.

corpora insecabilia ex quibus res omnes
initium duxerunt ?, 17, 38.

correctio fig. 9, 3, 88: 9, 1, 30. 35.

Corvinum vox ambigua 7, 9, 4.

Cos insula 8, 6, 71.

Cossutianus Capito 6, Ae
cothurnus art 10, 1, 63.

Cotta L 1, 4, 25: 6, 5, 10: 11, 1, 67:
eius epistula 5, 18, 20. 30: verborum
ac soni rusticitate imitationem — anti-
quitatis adfectavit 11, 3, 10,

Cranon 11, 2, 14.

Ü

-

PERSONARUM ET RERUM.

Crassus P. dives 11, 2, 50.

Crassus L.orator 2, 4, 42: 8 Pr. 14: *8,

| declamare 2,

309

l, 2: 2, 10,
38. 83; 12, 11, 15.

|] sqq. 11, f,

3, 89: *11, 1, 37: 12, 10, 10: 12, 11,| declamatio similis esse debet veritatis

apud Cicer. in libro de Orat. 1,

, 18: *2, 30, 9: 6, 3, 43 qq. 10,
: eius contentio
PE in iudicio Curiano 7, 6,

2, 10, 12: forensium actionum medi-
tatio 4, 2, 29: declamationes rhetorum
1, 2, 13: 2, 390, 4: 6, 12, 17: 7, l.
33; minus sanguinis ac virium habent
quam orationes 10, 2, 12: interdum

9: or. de colonia Narbonensi et de| utilissimae 10, 5, 14 sqq.

lege Servilia 6, 3, 44: eius actio 11, ' deolamatores 3, 8, 44. 51. 69: 4, 2, 29:

3, B. 5, 18, 42: 8, 3, 22: 9, 2, 421 10, 1,
Crates philosophus 1, 9, 5. 11: 10, 7, 21: 11, 1, 55 sqq.
Cratinus poeta comicus 10, 1, 66. declinatio 2, 15, 4: 8, 3, 32: nominum
credibilia s. &xoóra 5, 10, 16. et verborum 1, "gg 13.

Graecorum nominum 1, 5,
declinatlo Gg. 9, !, 31. 42: d. brevis a

creditae pecuniae quaestio
Cremutius A. pria 10,

crepitacula puerilia 9, 4, 66. proposito 9, 1, 32. 44.

creticus 9, 4, 81. eu 'decor naturale instrumentum 12, 5, 5:
Crispus 11, 2, 31. | sequi debet, non adfectari 8 Pr. 18.
Crispus Passienus, eius or. p. uxore decretoria pugna 6, 4, 6: arma 10,

Domitia *6, 1, 50: p. Voluseno Catulo, — 5, 20,
10, 1, 24. decuriae iudicum 4, 2, 45.

Critolaus Peripateticus *2, 15, 19. 23:| defendere difficilius est quam accusare
2, 17, 15. 5, 18, 2.

crocodillina ambiguitas 1, 10, 5, defensio coniuncta 7, 1, 15.

Cupido puer volucer, sagittis ac face ' definitio 3, 6, 42: definitiones 1, 6, 29.
armatus 2, 4, 26. |Ogvooig 6, 2, 24: 8, 3, 88: 9, 2,
Curetes !0, 1, 49. 104.

Curianum iudicium 7, 6, 9.
Curio C. filius 6, 3, 16.
Curlo C. iw 11, 3, 129. |
Curlus M. 6, 3, 72: 7, 2, 38: Curii 12,
2, 30. |
Curius Vibius 6, 3, 73.
Cyclops 8, 3, 84: Vergilii
Cynicus 4, 2, 30.
Cyrus memoria validus 11, 2, 50.
Cythnius ?, 13, 13.

delatores 3. 10, 3: 9, 2, 14.

| deliberativum genus 2, 4, 25: 2, 10, 1:
3, 4, 15: 8 Pr. 6: pars orationis de-
liberativa 2, 21, 23: 3, 3, 14: 3, 6,
56: 8, 8, 6: d. causae et materiae 2,
1, 2: 8, 4, 16: 3, 8, L 6. 10. 12. 22.
55. 58: 8, 3, 11.

, Delphioum oraculum 10, 1, 81.

! Demades orator 2, 17, 12: 12,

Demeas 7, 9, 10: 8, 2, 16.

dementiae actio s. causa 7, 3, 2: 7, 4,
10, 25: iudicia 7, 4, 29.

Demetrius actor comoediarum 11, 8,
118 sqq.

84,924, — !

l

10, 49.

dactylus 9, 4, 81. 104. 136.
Daedalus Vergilii 8, 6, 18.
dativus 1, 4, 26; 7, 9,

9310
Demetrius Phalereus 2, 4, 41 sqq.: 10,
], 80: versicolore veste uti dicebatur 10,
), 83.
Demetrius statuarius 12, 10, 9.
Demoleos 8, 4, 25.
demonstrativum genus causarum 2,
11: 3 4,9. 12 14: 8,7. 1:
ns 43: liberiores numeros habet
ir d. pars orationis 2, 21, 23:
r. BR: d. causa s. materia
; maxime idonea ad scribendum
in eis prooemia sunt libera

|o» p» |o (en |»
ES
pe

|pe [9e |99 je
MUT

Demosthenes ?, "PER
11, 32:6, 1, ES
236. vs 10,

laboravit rho littera ], 11, 5: exerci.
tationes vocis et gestus 11, 8, 54. 68.
130: modice respexit ad concursum
vocalium 9, - 36: spondeo plurimum

usus est 9, 4, 97: iudicium de eo 10,
], 16: 2e 2, 24: 192, 10, ?3

26: operam dedit Platoni 12, 2, 22: 12.
10, 24: meditandi consuetudines 10, 3,
25, 30: comparatur Ciceroni 10, 1,
105 sqq. 12, 10, 52: Ciceroni interim
dormitare visus est 10, 1, 24: 12, L,
22: vindicatur ab obtrectatoribus 12,
1, 14 sqq. 22: pronuntiationi pal-
mam dedit 11, 3, G sqq. : Óetrecec pluri-
mum valuit 6, 2, 24: 10, 1, 108: ful.
mina eius numeris contorta ferebantur
9, 4, 55: ioci ei non contigerunt 6, 3.
2: urbanus erat, non dicax 6, 3, 21:
dictum eius de orntoris officio 12,

9, 16.
denominata 8, 2. 4: 12, 10, 34: d. res
3, 6, 41.

depositi quaestio 7, 2, 50 sqq.
depositio in pronuntiatione 11, 3,
1, 8, 35. 35,

46 cf

INDEX

deprecatio 7, 4, 3. 17 sqq.: 5, 13,5: 11,
dou ta e

deprehendere vel deprendere 9, 4, 59.

depulsio 3, 6, 7. 13. 16 sqq.: 3, 9, 1: 6,
4, 2: 8 Pr. 9.

derisus 6, 2, 15: 6, 3, 7: d. dissimulatus
8, 6, 59.

,|desertores 7, 7, 6 sqq.

destructio sententiarum 10, 5, 12. cf.
4, 18.

detractio orationis fig. 9, 2, 37: 9, 3,
18 sqq. 27.

detractio litterarum 1, 5, 16: detractionis
vitium s. nee i! 5, 40.

dialectloe ?. 17. 14. 42: 2, 20, 1: 2, 21
18,

dialectici 2, 4, 11: 7, 3, 14.

óukAsxrOg |, E 29: 9, 4, 18.

óicAAeyn 9, 3, 49.

Ót«Zoyot s. sermones hominum adsimulati
9, 2, 31: s. libri de philosophia 5, 7,
28: D, 14, 27: 10, 5, 15: 11, 1. 2L

Diana filia Latonae 3, 7, 8.

Ótevoíeg cyiuata 6, 3, 70: 9, 1,

Oiatvzocig 9, 2, 41.

dicacitas 6, 8, 21. 42: scurrilis et scaenica
6. 3, 29.

dicere apte 11, 1, 1 sqq.: dicendi modus

simplex 9, 1, 13: dicendi copia 10, 6,

6: veneres 10, 1, 79: ex tempore dicendi

facultas 10, 3, 2: 10, 7, 1, 5. 24: vitia

EL.

in dicendo 1. 5, 17.

dichoreus 9. 4, 95: in clausula 9, 4, 103.

dicta 6, 3, 2. 5. 16. 36: d. clarorum
virorum 1, 1, 36: d. ridicula 6, 3, 46,

dictandi mos 10, 3, 18 sqq.

dictiones 1, 5. 2: 2, 2, 6: d. extem-
porales ?, 4, 21.

Didius Gallus 6, 3, 68,

Dido 9, 2, 64.

Didymus plurima scripsit 1, 8, 20.

óiífodog 9, 8, 81.

PERSONARUM

digammon Aeolicum 1, 4, 8: 1, 7,
digitorum observatio in gestu 11, 3.
digressio 9, 2, 55 sqq.: 9, 1, 28. - 9,
3, 90: 4, 2, 19: digressiones 10, 1,
digressus 4. 3, 14: 10, 1, 49.
dilunotio fig. 9, 1, 35
dixetoAoyéíe 9, 3, 99.
ÓixotoAoyrxol stitus 9, 6,
dinumeratio 9, 1, 35: 9, 3, ?1.
Diogenes Babylonius I. 1, 9.

33.
3,

Dion 1, 10, 48: rhetor 3, 3, 8.
Dionysius Halicarnasseus 3, 1, 16: 9.
4, 88: de figuris scripsit 9, " 89.
Dionysius tyrannus 1, 10, 48: 65, 11, &.
disceptationes domesticae 7, 4 9, 31:

arbitrorum 11, 1, 45.

discipuli praeceptores amare debent 2, 9,
I: SeePpuli animus varie tractandus
1, 3, 6.

discobolos Myroms 2, 13, 10.

discursare in agendo 8, 3, 54: 11, 7,
126,

disertus oppo:. eloquens 8 Pr. 13.

disiunotio fig. 9, 3, 45.

disposite dicere 10, 7, 12.

dispositio 3, 3, 1 o^ IFPrlL]T,
eqq.: 7, 10, b sqq.: 6, 4, 1: io ads:
oeconomica causae : 7, 10, 11: mos
Homericus dispositionis 7, 10, 11.

disputatrix s. dialectica 2, 20, 7: 12, 2,
18,

dissimilia 5, 11, 5 sqq.: 6. 8, 63: a
menta ex dissimilibus 5, 10, 13.

dissimulatio 6, 3, 85: 9, 1, 29: 9, 2, 14:
s. ironia 9, 2, 44.

dissolutio fig. 9, 3, 50.

dissolutum fig. s. &covórrov 9, 1, 34.

distinctlo fig. 9, 3, 65. s 9, 1, 83:

4d! 30 sqq.:

ET RERUM 311

vinatio s. actio de accusatore consti-

di
Eu tuendo 3, 10, 3: 7, 4, 33 sqq.

divisio causarum 7 Pr. 4: 7, 1, 1: 8, 5,
105: d. materiarum 2,
6, 1. 3: d. syllabarum in dicendo 1, 5,
17: d. verborum s. interpunctio 7, 9,
9 sqq.: 8, 3, 46: 8, 6, 66: 9, 4, 98.

dochmius 9, 4, 79. in clausulis 9,
97, 99.

doctores palaestrici 12,
11, 3, 11.

joyparuxoi sermones Platonis 2, 15, 26,

Dolabella 6, 3, 73. 79. 99: 9, 1, 16
12, 11, 6: in eius oratione aliquid
emendatum a Cicerone 8, 2, 4.

Domitia uxor Passieni 6, 1, 60: 7, 3, 74.

Domitianus Germanicus Augustus elo-
quentissimus 4 Pr. 2.3: poeta maximus
10, 1, 9L

Domitius L. 4, 2, 17.

Domitius Afer orator *5, 10, 79: *6, 3, 32.
*54, *68. *34 sqq. *92. *91: *8,5,3: *9, 3,
19: 9, 4, 81: *11, 3, 126: senem adu-
lescentulus Quintilianus coluit 5, 7, 7:
or. p. Voluseno Catulo 10, 1, 24: p.
Cloatilla *8, 5, 16: *9,2,20: *9, 8, 66:
*9, 4, 31: p. Laelia *9, 4, 31: contra
libertum Claudii Caesaris *6, 3, 81: libri
duo de testium interrogatione 5, 7, 1:
libri urbane dictorum 6, 3, 42: dictum
de Vergilio *10, 1, 86: in senectute
auctoritatem perdidit 12, 11, 3: iudi-
cium de eo 10, 1, 118: 60, 3, 42: 12,
10, 11.

u
9, ?,

4,

9, 12: scaenici

| Domitius Marsus de urbanitate scripsit

6, 3, 102 sqq. 108. *111.
Dorica 8, 3, 59.

in | doryphoros 5, 12, 21.

loquendo TIE 3, 181: in pronuntiando | dualis numerus 1, 5, 42.

11, 3, 35. 31 sqq. 47. 52.
distributio 9, 1, 30: 9, 2, 2.
dividendorum verborum observatio

1, 7, 9, | ductus litterarum 1, 1, 235. 27: 10, 2,

dubium s. àxgóAgzror 3, 6, 35: d. cau-
sarum genus 4, 1, 40.

312 INDEX

Duilius !, 7. 12, cf 1, 4, 15. constat 3, 3, 1: eius ratio temporibus
dvixóg numerus 1, 5, 42. Quintiliani 4, 2, 122: 4, 3, 2: 5, 12,
óvvauuig 2, 16, 3; b, 10, 33. 18: ad sordidum lucrum expetita 1,
óvvatóv 3, 8, 2b. 12, 16: simulari non potest 12, 3, 12:
dvazaaxoiobDOrntov 4, 1, 40, eius facies plures 12, 10, 69: eius

iactatio indecora 11!, 1, 25.
emendate loqui 1, 5, 1: 1, 7, 32.
E littera 9, 4, 31: loco i posita 1, 4, 17: | emendatio fig. 9, 2, 17: em. stili quo
fere ut i sonans 1, 4, 9: e eti keen modo sit instituenda 10, 4, 1 sqq.

), 7, 15. Empedocles praecepta sapientiae versibus
eburneae litterarum formae 1, 1, 26. tradidit 1, 4, 4: de rhetorica scripsit
ediscere locos electos 1, 1, 36: 2, 7, 2:| 3, 1, 8: magister Gorgiae Leontini 3,

artis libellum 2, 13, 15: tacite 11, 2,| 1, 8.

33: ad verbum 11, ?, 44: quo modo |?uga«cig 8, 3, 83: 9, 2, 64: 6, 3, 69;
oporteat ediscere 11, 2, 27 sqq. 8, 2, 11: 8, 8, 86: 8, 4, 26: 9, 2, 3

educatio mollis !, 2, 6. 9, 8, 67.

Egeria Numae 2. 4, 19. Empylus Khodiu: 10, 6, 4.

Éyxénduog zoidsía 1, 10, 1. ! £vevtuotyg 9, 2, 106: 9, 3, 90.

iyxeuuacrixóv genus 3, 4, 13. | év&gysia 4, 2, 63: 6, 2, 32; 8, 3, G1. 59.

Egnatius 5, 13, 32. Zvóofov 4, 1, 40,

egressio s. egressus 3, 9, 4: 4, 3, 12 sqq.: Ennius Q. 1, 5, 12: 1, 6, 12: 1, 8, 11:
11, 3, 64. 134. 8, 3, 31: 9, 2, 36: 9, 4, 115: iudicium

tix 5, 11, 24. de eo 10, 1, 88.

tixota b, 9, 8: 5, 10, 15. Ffvvoux 3, 6, 85. 37,

tlgm» Socrates 9, 2, 46. £ygvOuov 9, 4, 56. 1T.

»c0tor 1, 6, 36. fvreyvot probationes 5, 1, 1.

ixfácng 5, 10, 86. PvÜéumua 5, 10, 1 sqq.: 5. 11. 1 sqq:

elegia discipulis non idonea 1, 8, 6:| 8, 5, 4: s. sententia ex contrariis B, 5,
Graeca 10, 1, 55: Latina 10, 1, 93. 9: syllogismus oratorius 65, 14. 24:

Jàsyxtixoi sermones Platonis 2, 15, 26.| syllogismus rhetoricus 1, 10, 37: 9, 4,
elementa rhetoricae 3, 3, 13: elementa,| 5i: inter figuras habitum 9, 2, 106:

circa quae omnis quaestio versatnr 2,| ex consequentibus 5, 14, 1. 1i. 25:
6, 23 sqq. ex pugnantibus 5, 14, 2. 25: xer

Elis 12, 10, 9. ivavtíocw 9, 2, 106.

Bisupig 1, 5, 40: 8, 6, 21. enumeratio s. &»exsqaeiaímoug 6. 1l. l

elocutio ?, 5, 21: eius praecepta in libro | sqq.: 5, 14, 11: probationum 6. 1.
&. et 9: elocutionis virtus 11, 1, 1. ^ 86.

eloquens, oppos. : 5, 10, 13: ógrogixQ b, 11, 2.
], 1223. "C bsoseledbuns 3. 2, 103.

eloquentia praecipue animo constat ],|zaev&Aigwug B, 3, bl.

8,
2, 30: naturane plus conferat ad eam |éz&vodog 9, 3, 35. 97.
an doctrina 2, 19, 1: quinque rebus | éze$eoyacía 8,

PERSONARUM ET RERUM. 2513
ixifsvyuévor fig. 9, 3. 62. tbgevracéotog 6, 2, 30.
Ephorus Miirims. 2, 8, 11: 9, 4, 87: | ebgovía 1, 5, 4.
10, 1, 74. Euphorion poeta et grammaticus 10, 1,

imwtíonue 4, 4, 1: 5, 10, L 4: 5, 11,| — 566: 11, 2, 14.

2: 8, b, 4: 9, 2, 107: eius partes 5,| Euphranor pictor 12, 10, 6. 12.

14, 5: diversum a syllogismis 5, 141, 14, | Eupolis comieus 1, 10, 18: 10, 1, 66;
epíci Graeci 10, 1, 46 sqq.: Romani 10,| 12, 10, 65.

1, 85 sqq. tvQvÜnuéa 1, 10, 26.
epicoena !, 4, 24: 1, 6, 12, Euripides 1^, 1, 67 sqq.: in Philo:teta
Epicurus philosophus 2, 17, 15: 12, 2,| 3, 1, 14: in Phoenissis 5, 10, 31.

24: humanam deo formam dedit 7, 3,! Europail 1, 5, 17.

5: eius figurae 10, 5 15, Eurypylus Larissaeus 11, 2, 14
Epicurel 5, 7, 35: 10, !, 124. Euthia 1, 5, 61.
imiüsixTLXOV genus 9, E (12:3, 4 4, 14 sqq. | ?£azAeyy 9, 3, 12.
imus 4, 2, 128, | eXCe88U8 i. e. bdpdie L. 4,

9,
epilogi 6, 1, 7. 37. 41: 6, 2, 12; 7, 2,| exoursio 2, 13, 1: 4, 2, 103 sqq : 4, ?,
56; 7, 4, 19: 10, 1, 107: epilogorum| 1 sqq.: 1, 11, 3.

compositio 9, 4, 137 sqq.: ézíioyor| excursus 4, 3, 5. 12: 10, 5, 12.

pspoixot 6, 1, 55. exemplum 5, 11, 1 sqq.: 9, 1, 31: 9, 2,
epiphonema 8, 5. 11. 2: ex poeticis fabulis 5, 11, 17 sqq.:
Éimréguot 3, 4, b. exempla 5, 2, 1: 12, 4, 1.
reper Catulli 9, 3, 16. é$royaaía 8, 3, 88.
epitheton 8, 2, 10: 8, 3, 20: 8, 6, 29, ?£er«crixóv genus causarum 3, 4, 9.

40 sqq.: E l, 6. exheredatorum apud centumviros actio

Eratos!henes 1!, 2, 14: litteris non 7, 4, 11. 20,
putavit instituendos, qui minores septem | exhortativus status 3, 6, 47: exh. genus

annis essent 1, 1, 16. 5, 10, 83.
Erucius 8, 3, 22. exilium quinquennale 7, 4, 48.

ioyyueruwcuírg oratio 9, 1,
esse videatur clausula 9, 4
essentia 2, 14, 2: 3,

j9:x5j 6, 2, 8: 12, 2,

13. exitus s. 2xf«esg 5, 10, 86.

13. exoleti auctores 8, 2, 12.

6, 23: 8, 3, 33, exordlum 4,1, squs nsi
1A: 8, 31, &. , extemporalis oratio 4, 1, 51: 11, 2. 3:

ethologia 1, 9, 3. actio 10, 7, 18: facultas i5.; temeritas
59oxoe« 9, 2, 58: 9, 3, 99. 10, 6, 6,
j9og 6, 2, 8 sqq. 11: 6, 3, 93. extenuatio 9, 1, 23: 9, 2, 3.
etymologia 1, 6, 1, 28 sqq. 38: 5, 10, 55. externa be 1, 5, 58.
£9: 7, 3, 25. |
Euathlus rhetor 3, 1, 10. F littera 12, 10, 29: pro aspiratione 1,

tDyoAxX 3, 4, 10. | 4, 14.
Euenus !, 10, fabellae Aesopi 1, 9, 2. 5, 11, 1€

17.
evidentia 6, 2, 32: 8, 3, 61: 9, 2, 40: | Fabia Dolabellae 6, 3, 73
narrationis Fabii an dedendi sint dallis 3, 8, 19.

e
le
Bs
"-
D

214

Fabius pictor 1,

Fabius 3, 8, 19. 37 F. Cunctator 2, 17,
19: 8, 2, 11: 11, 2, 30: Fabii Maximi
triumphus 6, 3, 61.

Fabricius 7, 2, 38: 12, 1, 43: 12, 2, 30.

fabula 2, 4, 2: aniles fabulae 1, 8, 19:
nutrieularum 1, 9, 2: poeticae 5, 11,
17: ad scaenam compositae 5, 10, 9:
11, 3, 73,

face pro fac 1, 6, 21: faciem pro faciam
1, 7, 23: facere una ex decem cate-
goriis 8, 6, 24: facti controversia 5,
10, 40 : argumenta ex factis 5,10, 33 sqq.

facultas legendi 1, 4, 1: scribendi, 11,
1, pie port - 1, 10: 12, 1, 29:
eloquendi 10, 1, 69, 81: cogitandi 11,
J, 1: dicendi i 1, 2:5: 12, 3, 23: 12,
10, 65: ex tempore dicendi 11, 1, 1:
11, 2, 49,

Fama 9, 2, 36: fama et rumores 5, 3, 1.

Fannius C. 7, 9, 12.

fasclae ad crura vestienda 11,

fatendi modus 1, 6, 7.

fictio 6, 3, 61: nominis 8, 6, 31: nomi-
num 6, 3, 53: personarum 9, 2, 29:
9, 3, 89: 11, 1, 39.

Fidenates oppos. Romanis 3, 8, 31.

fides s. zíoréig 5, 10, 8. 10.

fiducia oratoris 5, 13, 51.

Figulus Clusinius 7, 2, 4 sqq. 26.

figura s. ez7u« 9, 1, 4, 10 sqq. 14: f.
Affeog et Ó.avoieg 1, 8, 16: 9, 1, 11:
sententiarum (sire mentis vel sensus 6,
3, 70: 9, 1, 17) 9, 1, 16. 27. 40: 9,

1 sqq.: 9, 3, 88: f. verborum 9, ?7.

: 9, 8, 1 sqq.: 8, 6, 67: f. colorum

1, 18 figuris modice utendum 9,
3, 100 sqq.: 9, 3, 4: 9, 2, 95.

finitae quaestiones s. hypotheses 3, 5, 7:
8 Pr. &.

-—

6, 12.
F

3, 141

Tot

2: finitionis quaestio 5, 10

8.
4, 4: finitionis tractatio 8, 3, 1

A ——— MM M MÀ i M M — M à a M MÀ

INDEX

8qq.: argumenta ex finitione 5,
sqq.: finitio fig. 9, 3, 91.
finitiva causa 7, 3, 36.
firmamentum causae s. cvrézov3,11, 1.
fistula s. rovágrov 1, 10, 27.
Flaccus v. Valerius.
Flaminius 2, 16, à.
Flavius Cn. 8, 8, 22.
Flavus v. Sergius, Verginius.

10, 54.

9.19.

flexus vocis 1, 10, 22: 1, 11, 12: 11, 3,
170: flexus et artes orationis 5, 13, 2.

Floralia 1. 5, 52.

Florus v. Julius.

floridum dicendi genus 2, 5, 18: 12. 10, 58,

focalia 11, 3. 114.

foedera vetusta verborum obscurorum
plena 8, 2, 12.

Fonteius 6, 3, 51.

fontes surgentes 8, 3, &.

formulae iudiciorum 7, 4,
cadere 3, 6, 69,

formularii 12, 3. 11.

frons qualis esse debeat in pronuntiatione
1, 11, 10.

frugalitas oratori necessaria 10, 3, 26.

Fulvius 6, 3, 100.

Fundanius 1, 4. 14.

funebres laudationes 3, 7, 2: 11, 3. 153:
contiones 11, 3, 153.

funerum lamentationes 11, 3, 170.

per funes ingrediente: 2, X 16.

fur quadruplum solvat 7, 4, 44: 7,
furem nocturnum occidere licet 5.10,

Furll s. Fusii 1, 4, 13.

Furius v. Bibaculus.

furti quaestio 7, 2, 50 sqq.

20: formula

6, 2:
R8.

G ultima in verbis'a veteribus adiecta
est 1, 7, 12.

Gabinius 11, 1, 73.

Gaius C littera significatur 1, 7, 28.

Galba A. 6, 3, 27. 62. 64. 66. *80. *90.

M UUUUUUMSTUAEAUUUUERUUTTUUUUNIUUELILID aam C HESS AED Tum a 8

PERSONARUM ET RERUM.

Galli 3, 8. 19: 6, 3,
tudo 8, 4, 20: Gallus 6, 3, 38.

Gallia !. 5. 8.

Galliae 8, 5,
10, 3, 11.

galliambicorum pedes 9. 4, 6.

Gallica verba 1. 5, 57.

Gallio prae rhetor 8, 1, 21: *9, 2, 91.

Gavius *1, 6, 36.

yeAoiov 6, 3, E

geminatio 8,
g. vocalium 1, 4, 10: 1, 7, 14: semi-
vocalium 1, 7, 14: verborum 9,
9, 3, 28. 45. 4T.

15: Galliarum eloquentia

1.

generalis qvaestio 3, 5, 9: 3, 6, 21: 7, 1.

49. B8: 7, 2, 1 sqq.: 10, 5, 13: 12, 2, 18.
yévegGtg s. coniectura 3, 6, 53.

genus nominum 1, 4, 23: 1,
causarum 2, 3, 15: 3, 4,
genera dicendi 12, 10, 1
loquendi s. dialecti 1, 5, 2:

geometres 1, 10, 4: 5, 10, 7.

geometria !. 10, 34. 35.

Germani 8, 5, 24: eorum fortitudo 8, 4, 20,

Germania, an Caesar in G. ire perseveret
3, 8, 19.

Germanicum bellum 1^. 1, 103,

gesticulationes 11, 3, 183.

gestus 1. 11, 3: 11, 3, 65 sqq. 88 sqq.
102. 109. 117. 125. 181.

Geta 1 Pr. 6.

gladiatores 5. 13, 54: exercentur decre-
toriis 10, 5, 20,

G6laucia 2, 16, 5.

Glaucus Carystius 11, 2, 14.

yAdecsat interpretationes linguae socre-
tioris 1, 1, 35.

glossemata voces minus usitatae 1, 8. 15.

Glycerium 1. 4. 24.

8lyco Spiridion 6, 1, 41.

Gnaeus !. 7. 29.

Gnipho v. Antonius.

| grammaticus 1. 2. 14: 1. 4, 1:

315

19: Gallorum forti- | yràue«t 8, 5, 3.
Gorgias Leontinus 3, 1, 8 sqq.:

9, 2 102:
9, 8, 74: Empedoclis discipulus 3, 1. 8:
praeceptor Isocratis 8, 1, 13: centum
et novem vixit annos 3, 1, 9: communes
locos tractavit 3, 1, 12: se interrogari pa-
tiebatur, qua quisque de re vellet 2, 21,
21: 12, 11, 21: in Olympico *3, 8, 9.

Gorgias aequalis Rutilii 9, 2, 102, 1066.
| Gracchi 2, 56, 21: 5, 11, 6: 8, 5, 3:3:
8, 5, 18: 9, 8, 47: 9, d, 119:

12, 10, 10. 45: eorum eloquentia 1, 1, 6:
leges 3, 7, 21: 5, 13, 24.

Gracchus C. ad fistulam contionatus est

1, 10, 27: durius composita a Graccho
9, 4, 15: populi lacrimas movit 11, 3,
8: *11, 8, 115.

Gracchus Ti. 7, 4, 13.

: genera | Graeci 1, 5, 20.

1, 40:, graculi, unde dicti 1, 6, 37.
sqq.: genera | gradatio fig. 9. 9,

Graeci 1. 4, 14, 26: 1, 5, 17: praeceptis

1, 384:

valent, Romani exemplis 12, 2, 30:
fingendis nominibus feliciores quam
Romani 1, 5, 32: Romanis cedunt 5,
14, 82: Graecorum proverbium de in-
doctis 1, 10, 21: Graeca nomina 1, 5, 60:
Gr. oratores 11, 3, 102. 123, 138: Gr.
testes 11, 1, 89: Gr. sermo iucundior
12, 10, 33: ab eo puer incipere debet
1, 1, 12: e disciplinis Graecis Romanae
fluxerunt 1, 1, 12: Gr. figurae 1, 1, 13:
litterae 12, 11, 23.

Grali 8, 4. 21.
grammatice 1. 4. 4: 1,

5, bl: vocatur
litteratura 2. 1, 4: 2, xi 4: olim cum
musica iuncta 1. 10, 17: eius elementa
1, 4, 6: fines 2, 1, 1 sqq.: elogium 1,
4, b: eius amor vitae spatio terminatur
1, 8, 12.

1, 8, 21:
eius duplex professio 1, 4, 2: gramma-
tici molesti 9, 4, 53.

316

grammaticorum x«róv 1, 4, 3: 10, 1,54.
Gratiae 1, 10, 21; 10, 1, 82.
gravis pro acuta autflexa posita 1, 5,22
Gryllus 2. 17, 14.

gurdus vocabulum Hispanieum 1, 5, 57.
Gutta Tiberius 5, 10, 108,

232 sqq.

H littera 1, 5. 19 sqq.
habere una ex decem categoriis 3, 6, 24.
&Ópór dicendi genus 12, 10, 58.
Hannibal 2. 17, 19: 5, m B. 4,
an redeat Carthaginem 3, 8, 17.
&ouoría Pythagorica 1, 10, 12.
haruspices 5, 7, 36: 5, 10, 30: 1,
Hecoba 1, 4, 16.
Hegesias statuarius 12, 10,
Heius 7, 4, 26.
Helenae species 8, 4, 21: laus 3, 8,
Helvius C. Cinna poeta 10, 4, 4.
Helvius Mancia 6, 3, 38.
fiutoov 3, 8, 26.
hendecasyllabi discipulis non idonei 1,
8, 6.
Hercules 3, 7, 6: 6, 1, 36: 7, 2, 7: 10,
1, 56: in tragoediis 11, 3, 13.
heres ex asse 7, 1, 20: heredes secundi
8, 4, 1L.
Hermagoras rhetor *?, 15, 14: 2,
3, 1, 16: *3, 3, m" 33, 5, 4: 8,

1.

9.

21, 91:
6, 3

21. 53. 50. 59 sqq.: *3, 11, 1. 3. 18, 22:
5, 9, 12: 9, 2, 106; de eius scriptis
3, 5, 14.

Hermagorei 3, !, 16: 3, 5.

Hermocreon 5. 10, 15.

Herodotus kdetoriets 10, 1,
4. 16. 18.

heroum laudes inter convivia cantatae
1, 10. 10.

heroum carmen 1, *.
l, 5. 9, 4, NN,

4: *1, 4, 4.

13. 101: 9,

5: heérous versus

DID
aia

— M AM t Rt a t t n

INDEX

Hesiodus primus auctor fabularum 5, 11,
19: eius ?zxoO7xet 1, 1, 15: iudiciuin
de eo 10, 1, 52.

éregoíooig 9, 3, 12.

hexameter initio orationis 9, 4, 74, 78:
in clausula 9, 4, 15.

fg 10, 1, 1. 59: 10, 5, 1.

hiatus 1, 11. 9: 9, 4, 33 sqq.

Hibericae herbae 8, ?, 2.

Hippiae nuptiae 8, 4, 16.

20:|Hipplas Elius sophista 3, 1, 10. 12: 127,

11, 21.
Hippocentaurus 6, 3, 90.
9.| Hippocrates medicus 3, 6. 6t.

Hirtius *8, 3, 54: 12, 11, 6.
Hispania 1, 5, 57.
Hispanum nomen 1, 5, &. 57.

Hispo *6, 3, 100.

historia 2, 4. 2: 9, 4, 18. 129: 10, 1, 31:
Graeca 10, 1, 73 sqq.: Latina 10, 1.
101 sqq.

historice pars grammaticae 1. 9, 1.

historici 1, 6, 2: 2, 4, 19: 4, 2, 2: 8, 6,
65: a pl reprehensi 1. 10, 40,

histriones 6, 2, 35: 11, 3, 89: h. gestus
10, 5, &.

Homerus 16, 1,56. 62, 85 sqq.: 3, 7, 12: ab
eo lectio pires 1,8, 5: omne genus
dicendi repraesentat 2, 17, 8: 12, 10,
64: 10, 1, 46: 12, 11, 21: legem pro-
oemiorum constituit 10, 1, 48: dormitare
interim videtur Horatio 10, 1, 24: Ho-
merica dispositio 5, 12. 14: 7, 10, 11:
caelatura clipei Achillis 2.17,8: Phoenix
Homericus 2, 3, 12: 2, 17, 8: eius pastor
popsli 8, 6, 18: senibus auctoritatem
tribuit 12, ; diversae editiones 5,
11, 40.

homo, unde nomen ductum 1, 6, 34:
hominum laus 3, 7, 160 asqq.:
ünitio 7, 3, 15.

ónot(ürce B, 3, D2.

4, 2:

de-

PERSONARUM ET RERUM, 317

ónpotoztorOv fig. 9, 3, 78 sq litterae medius quidam sonus 1, 4, 8;
óuotoréAevrov fig. 9, 3, 11 uA sibi insidit 1, 4, 11: pro u posita 1,
homonyma $8, 2, 13. 7, 21: subscripta 1, 7, 17.

óucvvuia 7, 9, 2. iambus 9, 4, 47. 76. 80. 88, 136: genus

carminis 10, 1, 906: iamborum scriptores
10, 1, 9. 59, 96,
iótóvygg 3, 6, 58.
llium 5, 10, 42.
ge fig. 9, 1, 350: i rerum 5, 11, 24:
Hortensiíae Q. filiae oratio 1, 1. 6. 1, 16: rerum imagines s. parrectct
Hortensius Q. orator 12, 10, 11.: Cato: E E 29: 10, 7, 15: imagines in arte

honestum genus causarum 4, 1, 40 "i
ei Marciam tradidit 3, 5, 11: 10,5,13:| memoriae 11, 2. 24 sqq.

Horatius sororem occidit 3, 6, 76: 4, 2. 7:
5, 11, 10: 7, 4, &.

Horatius poeta 10, 1, 94, 96: in quibusdam
nolim eum interpretari 1, 8, 6.

iuvenis aeccusa'iones suscepit 12, 7. imitatio 10, 1, 3: 10, 2, 1 sqq.: i. morum

4: actione plurimum valuit 11, 3, 8: alienorum fig. 9, 1, 30: 9, 2, b8: i
eius diligentia partiendi 4, 5, 24: me- versificationis ac sermonum 9, 2, 3i.
moria 10, 6, 4: 11, 2, 24: 'cervicem' | imminutio fig. 9. 1. 3, 90.
primus videtur dixisse *8, 3, 35: Tingam 12. 41.

Placentinum reprehendit 1, 5, 12: or. 13:8 8, 2,4 sqq.:
pro Verre 10, 1, 2?, cf. 6, 5, 4; 6, 3,

98: communes loci editi ab eo .2, 1.

—

34: 9,

immutatio fig. 9. 1. 35: 1, 5,

improprium 1, 5, 46: 1, 8, 8
8, 9, 15: 12, 10, 42,

improvisum fig. 9, 1. 35: 9, 3, 90,

incisa s. xoupere 9, 4, 22, 67. 122 sqq.

inorementum, amplificationis species 5,
4, 8, 28.

indicium s. exusiov 5, 9, 9: 5, 7, 36.

indocti fortius videntur dicere 2, 12, 1.

induotio s. éxeyoy5 5, 10, 73: 5, 11
2 sqq.: i. erroris 9, 1, 31.

infans omnibus membris expressus ?, 4, 6:

—

11: eius scripta infra famam erant
11, 3, 8.

humanitas quae iam vocatur 2, 2, 10.

humile genus causarum 4, 1, 40: dicendi
11, 1. 6.

015 5, 10, 23.

bmeiley) 8,0, 23: 9, 3. 92: arécig
broÀAÀcxtuxN 3, 6, 4T,

hyperbaton tropus 1, 5. 40: 8, 2, 14:| infantes a mutis nutricibus in solitudine

8, 6, 67 5q0.: 9, 1, 3. 6: 9, 3, 91: 9,| educati 10, 1, 10.

4, 26, 144 infitialis status s. coniecturalis 3, 6.15. 32.
hy erbole tropus 8, 4, 29: 8, 6, 67 sqq 9, 1, &

16: 9, 1, à: 6, 3, 61. | ingenil signum in pueris memoria 1, 3. 1:
Hyperbolus 1, 10, 18. ingeniorum praecox genus 1, 3,3: in-

Hyperides orator 10, 1, 77: 12, 10, 22:| geniorum proprietates dispiciendae sunt
eius actio pro Phiyne 2, 15, 9: 10,| 2, 8, 1 sqq.

5, 2. iniuriarum controversiae 7, 4, 32
bat£$aíosotg s. dictum et exceptio 3, 6, 61. | inlusio s. ironia, tropus 8, 6, 54: 9. 1, 28.
PzoÓ0.ccroAy 11, 3, 30. inlustratio s. 2réoysro 6, 2, 52.
vzoctup:y l1. 3, 35. Inopinatum s. z«ocóo$ov 6, 3, 84; », 2. 21.
bzo0e0tg 3, b, 1. 18. insoriptio Gai Caesaris 1, 7, 21: i in co-
bzrorvzOOtg 4, 2, 3: 9, 2, 40. D3. lumna rostrata et in pulvinari Solis

318

1, 7, 12: inseriptiones quaedam 1, 5,
20: in lapidibus miliariis 4, 5, 22.

insolubile signum 5, 9, 3.

intentio (oppos. depulsio) 3,6, 7. 13 8qq.:
3, 9, 1: 5, 14, 6: 6, 4, 2: 7, 5, 2 sqq:
8 Pr. 9: i, simplex 7, 1, 9. 13: coniuncta
7,1,9.16: i.sensulogico 5,14,6. 12.16 sqq.

Interamna 4. 2, 85.

interclusio fig. 9, 3, 23.

interieotio pars orationis 1, 4, 19: s.
parenthesis 8, 2, 15.

interpellatio 9, 1, 31: 9.

interpositio fig. 9. 3, 23.

interrogatio fig. 9. 2, 6 sqq.: 9, 3, 98: i.
testium 5, 7, 3 sqq. 22. 27.

interruptio s. &zoctczsig 9, 2, 54.

interruptum fig. 9, 1. 35.

intestatae heres 4, 2, 5: intestatorum
parentium liberi heredes 3, 6, 96.

inventio pns rhetoricae 3, 3 3.1: 8 Pr. 14:
8, 3, 2: 10, 1, 106,

inversio s. &recrQog:5 tropus 1, 5, 40:
s. allegoria 8, 6, 44.

invidere rem e/ re 9,3, 1:i. rei (genet.
9, 3. 17

iocularis libellus 8, 6, 73,

lonica *, 3, 59.

lopas !. 10, 10.

2,

[t2

icorexiGuog 1, 42.

Iphicrates 5. 1?. 10.

Iphigenia 2. 13, 13.

iracundia x 9, 1, 82: 9, 2, 3.

ironia tropus 4, 1, 39: 6, 2, 1à: 6, 3,
68: 8, 6, 54: 9. 2, 97: i. et tropus et
figura est 9. 1, 3. 7: schema 9, 2, 44.

Irus 3, 7, 19.

Isaeus orator 12, 10, 22.
Isauricus 6, 3. 25. 48.
icyvóv dicendi genus 12, 10, 58,

iGyvovue 1, 5, 82.
— 1 $5 dH: 514A i1
5, 18: 3, 6,3: 4, 2, 31 sqq. 9, 4, 35:

INDEX

eius praeceptor 3, 1, 13: eius Ars

2, 15, 4: 3, |, 15: discipuli prae-
stantissimi 3, 1, 14: 12, 10, 22: iudi-

cium de eo 10, ! ], 79. 108: palaestrae
quam pugnae magis accommodatus 10,
1, 79: 12, 10, 49: an Attice dixerit 12,
10, 22; eius laus Helenae 3, 8, 9:
Panegyricus 3, 8, 9: 10, 4, 4: iudicium
de Ephoro et Theopompo 2, 8, 11: de
Ephoro 10, 1, 74.

Isthmus an intercidi possit 3, Lo

Italia 1, 6, 31: 1, 12, 15: 7,

Juba 6, 3, 90: 11, 1, 80.

Judaicae superstitionis auctor 3, s 21.

iudiciale genus causarum 2, 1,

16.
2, 26,

1 sqq.: 3, 4, 9: 8 Pr. 6: 9, 4, 130: i.
causae s. materiae 3, 4, 16: 3, 8, 53:
6, 2, 1: 8 Pr. 9 s5qq0.: 8, 3, 11: 10, 7, 5:
quando sint ipsdhidis 2, 10, 1
scriptores de iud. causis 3, 6, 104.

iudiciaria lex 4, 5, 20.

iugerum quantum sit 1], 10, 42.

iugum Caudinum 3, 8, 3.

lulia basilica 12, 5, 6.

lulius Africanus orator 10, 1, 118: 12.

10, 10: *8, 5, 15.

lulius C. Caesar Strabo *6, 3, 38: *11,
3, 129.

lulius Florus 10, 3, 13.

lulius Secundus orator 10, 1, 120 sqq.:
10, 3, 12 sqq.: 12, 10, 11.

lunius Bassus 6, 3, 27. 57.

luno 1, 6. 25: 8, 4, 18.

luppiter 1, 6, 25: 3,
Olympius Phidiae 2,
Capitolinus 3, 7, 4.

iurare gravi viro parum convenit 9, 2, 98,

iuridicialis status 7 6, 32 sqq. 45. At. 51.

| iuris consulti 5. 14, 34: 11, 2, 41.

ius et vies 4, x 11: 7, 1, 63: ius
actionis 7, 1, 9: m elli 5, 10, 113 sqq.:
i. mortis E 1, 56: iuris genera tria

8: 10,

A
3, 6; 12, 10,

kA 1

PERSONARUM

ET RERUM. 319

92, 4, 34: in inre pleraque non legibus | Laches 7, 9, 10.

sed moribus constant 5, 10, 13.
ius iurandum 5, 1, 2: 5, 6, 1 sqq. 4.
iuvenes laborum minus patientes quam
pueri 1, 12, 8,

K quorundam nominum nota 1,4,9: 1, 7, 10.

xotoóg 3, 6, 20.

xuxénuqero» 8, 3, 44. 47.

xoxotgAm 9, 3, 9: 8, 6, 13,

xcxófuiov 8, 3, 56 sqq.

xaxocovOsrov 8, 3,

xaxoteyvía 2, 15, 2: 2, 20, 2,

xatamzEemAccuévor |,

xar&mAg&ug fig. 9, 2,

xe«ruGxsv) 2, l.

xat&yonoug 8, 2, 5: 8, 6, 84. 36: 9, 1, 5.

xaÜDoAux&k 8, 5, 1: praecepta 2, 13, 14.

xtiGÜc«L un& ex decem eategoriis 3, 6, 24,

xegpaAeatov ytvuxorTatTOv 3, 6, 2.

xAiuas 9, 3, 54.

xotiooropía 1, 5, 82.

xóuu«ra 9, 4, 29,

koppa apud Graecos 1, 4. 9.

xouvópevov 3, 11, 4 18.

xoiceug 5, 11, 36.

xotrix: pars dialecticae disputationis 5,
14, 28.

xdàe 9, 4, 22.

4,
$9
-—

Aoafócxwcuog |, 5, 32,

Labienus (T.) in Rabirium lege perdnel-
lionis 5, 13, 20.

Labienus contra Urbiniae heredes 4, 1, 11:
oratio in Pollionem *1, 5, 8. cf. *9, 3, 13.

labra ne distorqueantur in agendo 1, 11. |
9: 11, 8, 80 sqq.

Lacedaemon 3, 5, ?4.

Lacedaemonii 7, ?, 4: Lacedaemoniorum
exereitus musicis modis accensi 1, i6,
14: saltatio quaedam ad bella ntili«
1,11,18: eloquentiam expulerunt 2,16,4.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol II.

Laelia 9, 4, 31: L. Gai filia 1, 1, 6.

Laelius D. Balbus 10, 1, 24: 12, 10, 10:
Atticns Romanorum 12, 10, 39.
Laenas Popilius rhetor 3, 1, 91: 10, 7, 32:

11, 3, 183.

laesio fig. 9, 1, 32: 9, 2, 2.

lanarum colores 1, 1, 5.

lapidibus inscriptis notata spatia 4, 5, 22.

Lartlus 6. 3, 96.

lascivia recens oratorum 2,5,22: 10,1, 43.

Latini magis indulserunt compositioni
quam Attici 9, 4, 146.

Latium !, 6, 31.

Latona mater Apollinis et Dianae 3, 7, 8.

Latro v. Porcius.

latus oratoris 12, 5, 5.

laudandi invicem studium
rhetorum 2, 2, 10.

laudatio clarorum virorum in scholis
rhetorum 2, 4, 20: laudationes 11, 5,12.
131. 153: l. funebres 3, 7, 2: 11,3,153.

laureati postes 8, 6, 32.

laus et vituperatio legum 2, 4, 33: 3, 7,
1 sqq.: laus deorum 3, 7, 3 sqq.: ho-
minum 3 ,7, 10 sqq.: 4, 3, 12: urbium
8, 7, 26: operum locorum 3, 7, 2::
4, 9, 12. 13: landes heroum et deorum
ad citharam c^ntatae 1, 10, 10,

lectio puerorum quo modo sit instituenda
1,1, 31 sqq.: 1, 8, 1 sqq.: ab Homero
et Vergilio incipiat 1, 8, 5: qui seri-
ptores sint legendi incipientibus 2, 5,
18: L historiae atque orationum apud
rhetores ?, 5, 1 sqq.: orationum 10, 1,
17: poetarum 10, 1, 27: lectionum
genera 10, 1, 45 sqq.

legationis male gestae actio 7,

leguleii 12, 5, 11.

Ayers 1, 7, 1T.

lene dicendi genus 11, 1, 3: 19, 10, 67:
10, 1, 121.

in scholis

4,

36,

21

320

Lentulus (P. L. Sura", Catilinae socius
5, 10, 30: L. Spinther 6, 8, 67: Cn.
L. 11, 8, 8: Lentulorum genus 6, 8, 67.

Leocrates 11, 2, 14.

Aéov 1, 9, 6.

Leonides Alexandri paedagogus 1, 1, 9.

lex Manilia 2, 4, 40: Plautia 9, 3, 56:
Servilia 6, 3, 44: theatralis 3, 6, 19:
de debitoribus 8, 6, 84: leges contrariae
3, 6, 88: 7, 7, 1 sqq.

libelli causarum 6, 2, 5: 10, 7, 81: a
litigatoribus compositi 12, 8, 5: libellus
artis brevis 2, 18, 15: iocularis 8, 6, 73.

Liber inventor vini 3, 7, 8: pro vino 8,
6, 24.

libri falso inscripti 1, 4,

libertinus 7, 3, 27.

' libertus Claudii Caesaris 6,

fibrarlorum inscientia 9, 4,

Liburnia 9, 2, 34,

igvxoi Aóyot 5, 11, 20.

licentia poetica 2, 4, 3: fig. 9, 2,
verborum 4, 1, 68: 12, 10, 73.

Liclnlus v. Archias.

ligamenta aurium 11, 3, 144.

Ligarius 7, 2, 6.

limae labor 10, 4,

Linus 1, 10, 9.

litterarum nomina, contextus, formae 1,
1, 24: usus 1, 7, 1: Ll tabellae in-
sculptae 1, 1, 27: formae eburmneae 1,
1, 20; num aliquae defuerint Romanis
1, 4, 7: aliquando erant pauciores et
aliae 1, 7, 11: l coeuntes 9, 4, 86:
litterarum initia memoria constant 1,

8.
8, 81.
89,

21;

& 8qq.

1, 19: litterarum elementa 1, 1, 28:

adversorum unicum solacium 6 Pr. 14:

pura voluptas 2, P 4.
litterarius ludus 1, 4, 27.
Livius Andronicus 10, 2, 7.
Livius T. etis 10, 1, 101:

21: *8, 3, 53: eius Patavinitas

t,
l,

1,
b,

INDEX

56: 8, 1, 3: lactea ubertas 10, 1. 32:
mira facundia 8, 1, 3: prius legendus
quam Sallustius 2, 5, 19.
loca in arte memoriae 11, 2, 18 sqq.
locus una ex categoriis 3, 6, 25: loci
electi 1, 1, 36: communes ?, 1, 9. 11:
2, 4, 22: 5, 1, 3: 5, 12, 16: L. communes
et proprii 5, 13, 67: 1. c. de argumentis
4, 21: l. c. pro testibus et in testes
2, 1, 11: 2, 4, 27; 5, 7, 8: 6, 4, 21:
L c. ab oratoribus scripti 10, 5, 12.
locutio recta s. ógOo£zeia 1, 6, 20: lo-
cutiones 1, 5, 2.
4oyoda(ÓoAo, 8, 1, 11.
Lotophagi 5, 8, 1.
Lucanus M. Annaeus poeta 10,
Lucilius C. poeta 1, x 56: 1,
8, 11: *1, 6, 8: *1, 7, 15. 19:

[te

Lucretia 5, 11, 10.

Luoretius T. poeta 1, 4, 4: 10,
12, 11, 21.

Lucullus 3, 6, 64:

ludi talares 11, 3,

lumina orationis 8,
2à, 87: 12, 10,
2, 102.

lunae defectio 1, 10, 47.

Lupercalia 1, 5, 66.

Lupus v. Rutilius.

Luranius 9, 4, 38.

Lusius C. trib. mil. 8, 11, 14.

lusus puerorum 1, 3, 10 sqq.: l. duodecim
scriptorum 11, 2, 88: L mon inutiles
positis invicem quaestiunculis 1, 3, 11.

Lyciae rhetores cantant 11, 8, 58.

Lycurgus legum auctor 1, 10, 15.

Lydiae regina (Omphale) 3, 7, &.

lyra post cenam circumlata 1, 10, 19:
eius usus apud Pythagoreos 1,10, 12 sqq.

lyrioi 1, 8, 6: 9, 4, 58: Graeci 10, 1,
61 sqq.: Romani 10, 1, 90.

1, 4.

PERSONABUM ET RERUM, 321

Lysias orator 3, 17, 6: 3, 8, 561: 9, 4, | Mars 3, 7, &. 8: pro bello 8, 6, 24.
16. 17: 12, 10, 24: Socrati defensionem | Marsus v. Domitius.
eomposuit 2, 15, 30: iudicium de eo | geretoreyvía, exemplum eius 2, 20, 8.

10, 1, 78: 19, 10, 21 sqq. mathematioi 5, 7, 36.
Lysippus statuarius 12, 10, 9. Matius 3, 1, 18.

matrimonium iustum 5, 11, 32: matri-

M littera mugiens 12, 10, 31: in E mollita| moniorum duae formae 5, 10, 62.
9, 4, 39: parum expressa 9, 4, 40. | Vedea 9, 3, 8: Ovidii 10, 1, 98: 8, 5, 6:

Macer poeta, 3, 96:10,1,56.87:12,11,97. | im tragoedia 11, 3, 73.

poxooàoyía, tropus 8, 3, 63. | medici opus 7, 10, 10,

Maecenas, eius transgressiones *9, 4, 28. | medicina ars 2, 17, 9.

Maelius Sp. regni adfectator 5, 9, 13: 5,| medium dicendi genus 10, 1, 52. 80; 12,
13, 24: eius domus solo aequata 3, 7, 20. | 10, 58 sqq.

magester 1, 4, 17. Megabyzus 5, 12, 21.
magister aridus evitandus in pueris 2, Megalensia 1, 5, 52.

4, 8: magistri officia 1, 2, 27. | ueyadozoéneux 4, 2, 61.
Magnus cognomen 5, 10, 30. | Megarii 5, 11, 40.
magorum carmina 7, 3, 7. mehe !, 5, 21.

Maila 1, 4, 11. péícmoug 8, 8, 50.
maiora ex minoribus probata 5, 10, 87 sqq. | Melanthius pictor 12, 10, 6.

Manoia v. Helvius. membra s. xààe 9, 4, 29. 6T.

Manoinus 7, 4, 12. membranae 10, 3, 31.

mancipiorum negotiatores formae pue-, memoria signum est ingenii 1, 1, 1: in
rorum virilitate excisa lenocinantur 5,, pueris tenacissima 1, 1, 19: augetur

maleficii inscripti actio 7, 4, 36. | neni et óv8uóg 1, 10, 22.

12, 11. exercitatione 1, 1, 36: pars rhetoricae
Manilia lex 2, 4, 40. 3, 3, 1. 10: de memoria praecepta 11,

Manlius M. Capitolinus 5, 9, 13: 5, 11, 7: 2, 1 sqq.: 11, 2, 36. 40,
7, 2, 2: Marci praenomen e familia | Menalcas pastor 8, 6, 47.

exemptum 3, 7, 20, Menander poeta *3, 11, 27: *9, 3, 89: 10,
Manlius Sura orator 6, 3, 54: 11, 3, 126. | 1, 69 sqq.: eius fabulae 10, 1, 70: 11,
mappa vocabulum Punicum 1, 5, 57. 8, 91: 12, 10, 26; 1, 10, 18: 11, 3, 91:
Marathon 9, 2, 62: 12, 10, 24: Mara-| orationes Charisii ei tribuuntur 10, 1,

thonis propugnatores 11, 3, 168. 10: iudicia de eo 3, 7, 18.

Marcellus M. orator 5, 11, 7: 10, 1, 38. Menelaus 2, 13, 13: 8, 3, 84: 12, 10, 64.
Marcellus Vitorius v. Vitorius, mensurae verborum 10, 1, 10.

Marcia 3, 5, 11: 10, 5, 18. Mercurius inventor litterarum 3, 7, 8.
Marcianus x 8, 96. péguxol ÉmíAoyo, 6, 1, 66.

Marcipor 1, 4, 26: 1, 5, 23. Meropes 8, 6, 11.

Maricas !, ls 18. Messala orator *1, 5, 15. 61: *1, 6, 42:
Marius C. 8, 8, 31. 1, 7, 34: *8, 3, 34: 9, 4, 38: 12, 11, 28:
Marruoini 7, 2, 26. eosdem defendit, quos Pollio 10, 1, 24:

21*

3229

eius oratio pro Aufidia 10, 1,
littera s 1, 7, 23. 356: prooemia ora-
tionum 4, 1, 8: versiones ex Graeco
10, 5, 2: iudicium de eo 10, 1, 113:
12, 10, 11.

petáflacig fg. 9, 3, 25.

perafoi) fig. 9, 3, 38: p. rhythmi 9, 4, 50,

perálmpug causae genus 3, 6, 46: figura
6, 3, 52: 9, 2, 106: tropus 8, 6, 37 sqq.:
9, 1, 5.

peéragooá tropus 6, 3, 68: 8, 6, 4: 9, 1, 5:
diversa a similitudine 8, 6, 8: continua
s. dAlmyooía 9, 2, 46.

metaplasmus 1, 8, 14.

petácracig s. translatio 3,
ügura 9, 2, 4L. 0

Metelli contio, contra quam dixit Cicero
9, 3, 50.

methodice, pars grammaticae 1, 9, 1.

metonymia tropus 8, 6, 23: 9, 1, 5.

metra 9, 4, 45: diversa a rhythmis 9, 4,
46—51.

metrici pedes 9, 4, 48. 52.

Metrodorus Scepsius 10, 6, 4: 11, 2, 22, 26,

Mettius Fufetius 1, 5, 12.

Milesia quaedam 8, 4, 11.

Milo athleta 1, 9, 5.

3, 6, 53: 7, 4, 14:

Milo T. 3,5,10: 3, T1, 15, 17: 4, 9, 95. 27:
5, 2, 1: 6, 3, 49: 6, 5, 10: 7, 1, ?4 sqq:
7, 2, 45: 7, 4, B: 10, 5, 13: 11, 1, 40,

píunstg s. zOozoa 9, 2, 58,

mimi s. pantomimi 6, 3, 8, 29.

mimi comoediae species 14, 2, 58: mimorum
scriptor 1, 10, 17.

minae s. xer&zinóig fig. 9, 2, 103,

Minerva 10, 1, 91: 11, 1, n inventrix
artium 3, 7, 8: Phidiae 12, 10, 9,

minora ex inMforibas probata 5, 10, 87 sqq.

Misericordia dea 5, 11, 38.

Mithridates 5, 3, 82: eius memoria 11,
2. b,

Modestus * 1, 6, 36.

22: liber de| modi verborum

INDEX

5, 41: m. faciendi et
patiendi 1, 6, 26: 9, 3, 7: modi musici
14: impudici 1, 10, 31: modi
s. tropi 8,
molossus 9,
monitores 6,
povosíósuxa 11,
pororovía 11,
morata oratio
Mors 9, 2, 36:
7, 4, 39.
mortalis quidam deus, ut dicunt 1, 10, 5.
mos et leges 5, 10, 13: mores quijam
nationum 5, 11, 38: m. s. 700c 6, 2, &.
(Moyses) 3, 7, ?1..—
Mucii 12, 2, 30.
mulieris imago in gymnasio ne ponatur
7, 7, b.
mundus ratione compositus
Murena L. 6, 1, 35.
Musae 1, 10,21:4 Pr. £:m. rustica et pasto-
ralis 10, 1, 65: crassiore musa 1, 10, 28.
musice pars 2yxvxilov zeidsíag 1, 10, 9.
11. ubas gr 1, 4, 4: cornua ac tubae
legionum !, 10, 14.
musici vates et n iudicati 1, 106, 9.
musta in lacu ne statim austera sint
muti homines 2, 16, 17.
uvxrmouGuog tropus 8, 6, 59.
Myron statuarius 12, 10, 7: eius disco-
bolos 2, 18, 10.
purexicpoóg 1l, 5, 39.

3,
8,
4, 2, 64,

mortis voluntariae actio

!, 10, 12,

N iucunda littera 12, 10, 31: Lat. nomeu
nullum o et n litteris finiebatur 1, 5, 60.
naenia ?, ?, 8.

Naevii Arpiniani causa 7, ?, 24.
nam enim 1, 5, 38.
Narbonensis colopia 6, 3, 44.

narium vitia in actione 17, 3, 80.
narralio pars iudicialis causae 3, 9,
8 Pr. 11: eius praecepta 4, 2,

PERSONARUM

uera 4, 2, 2: compositio 9, 4, 131. 138:
n. aperta ac dilucida 4, 2, 36: historica
2, 4, 2: narrationum species in scholis
rhetorum 2, 4, 2 sqq.

Nasica 5, 13, 24.

natura non adiuvante praecepta atque

artes nihil valent 1 Pr. 26,
Naucrates Isocratis discipulus 3,
negotiatores mancipiorum 5, 12,
Neptunus potens maris 3, 7, &.
Nero C. (Claudius) *6, 3, 50.
Nero Imp. 8, 5, 15. 18.
Nestor 12, 10, 64.
Nicander poeta 10, 1, 56,
Nicias 1, 10, 43.
Nicostratus pancratiastes
Nigldius scripsit de gestu 11,
Nireus imbellis 3, 7, 19.
»ógua 9, 11, 1: 8, 5, 12,
vopixóv genus quaestionum 3, 5, 4.
nomina pars orationis 1, 4, 18: nominum

genera 1, 4, 22; casus 1, 4, 26: ori-

gines 1, 4, 26: n. Gracca in ov 1, 5,

60: n. mascula in as 1, 5, 61.
Nonianus v. Servilius.
nota 9, 4, 40. 51: n. adspirationis 1, 4, 9:

censoria 5, 13, 82,
notare versus censoria virgula 1, 4, 3. |
notarii 7, 2, 24. |
Novanius P. Gallio 9, 2, 35.
novicii 1, 12, 9. |
Numa 1, 10, 20: 3, 7, 18: 7,

Egeria Numae 2, 4, 19.
Numantiae eversor 8, 6, 30.
Numantinum foedus 3, 8, 3: 7, 4, 12 sqq.
numerus, eorum notitia omuibus neces-

saria est 1, 10, 35: una ex categoriis

3, 6, 20: n. s. QvOuol 9, 4, 45 sqq.

^ 62, 66: n, palaestricorum 12,

2. 12.
nuptialia sacra 1, 7, 28.
nutrices 1, 1, i. 16: nutricum adlecta- |

6, à.
17.

21:

l

ET RERUM. 328
tioni Chrysippus suum quoddam carmen
adsignat 1, 10, 32.

nutricularum fabulae 1, 9, 2,

0 littera et n permutatae 1, 4, 18: verba
in o solam exeuntia 1, 6, 8: o littera
apud Graecos 1, 7, 11.

obiurgatio fig. 9, 1, 32: 9, 2, 3.

obliqui casus 1, 6, 22: prima positio ex
obliquis invenienda 1, 6, 10: o. adlo-
cutiones 9, 2, 37: sententiae 9, 2, 79. 94.

obsoenitas 6, 3, 29.

obscuritas (in elocutione) 8, 2,

obticentia fig. 9, 2. 54.

occultatio fig. 9, 3, 98.

Oceanus 3, 8, 16: 7, 4, 2: 10,

ootonarius versus 9, 4, 12 sqq.

oculi in actione ne deiciantur in terram
1, 11, 9: ef. 11, 9, 75,

'Oóvect?g in Ulixem transiit 1, 4, pes

oeconomia comoediae 1, 8, 9. 17: 3,

oeconomica causae dispositio 7, 10,

Oedipus 9, 3, 89.

12 sqq

1, 46.

8, 9,
di

4, 28: mediam acutam, habet
1, 5, 62,

omina 5, 7, 35.

ovopgarozoua 8, 6, 31: non. concessa La-
tinis 1, 5, 72: a quibusdam figura ha-
bita 9, 1, 35.

Opitergini fortitudine praestantes 3, 8
23. 8u.

€—— EX

Oppius P. 6, 3, 67: 11,

optatio fig. 9, 1, 32: 9,

opuscula laudandi et vituperandi in scholis
rhetorum 2, 1, 8,

| oracula 5, 7, 85 sqq

orationis paries grammaticae 1, 4, 17
p. rhetoricae 2, 21, 23: genera 2, 20, 7:
virtutes et vitia 1, 5, 1; orationum

1, 6L
2, 8.

8324

lectio in scholis rhetorum 2, 5, 1 sqq.:
lectio vitiosarum 2, 5, 10: orationes
causarum et sententiarum 3, 8, 6R.

orator vir bonus sit 1 Pr. 9. 18: 12, 1, 1:
adiumenta ingenita 1 Pr. 27: qua ra-
tione formandussit1,1,10:0rationeseum
legere oportet 1, 11, 14: oratoris est non
reformidare homines 1,2, 18: eius summa
est bene dicere 2, 14, 5: tria praestare
debet 3, 5, 2: eius officium 8 Pr. 7: in-
strumenta 12,5,1 sqq.: eius moresstudiis
sunt excolendi 12, 2, 1: quales causas
suscipere debeat 12, 7, 1: quando liceat
ei malam causam suscipere 12,1,398q9q.:
num semperei gratis agendum sit 12, 7,8:
causam a litigatore diligenter discere
debet 12, 8, 1 sqq.: ne omnia testimo-
nia expectet a litigatore 10, 1, 34: o.
Graeci 10, 1, 76 sqq.: Latini 10, 1, 105:
veteres Romani et recentiores 10, 1, 48,

orbis forma est in planis maxime per-

fecta 1, 10, 41.

ordo non est figura 9, 3, 91: pars rhe-
torieae 3, 3, 8; o. in compositione 9,
4, 23 sqq.: schemata per ordinem 9,
3, 81: auctores in ordinem redigere 1,4,
3, cf. 10, 1, 54.

Orestes 3, 5, 11: matrem occidit 3, 11,
4 sqq. 20: 7, 4, 8.

organa 1, 10, 25.

originatio s. 2vvuoioyie 1, 6,

ornatus orationis 8, 8, 1 sqq.:
sit virilis et fortis et sanctus

Orpheus 1, 10, 9.

ógÜo£n&a 1, E re

Ostiensis Wir E 21, 18: an fieri possit
3, 8, 16.

otiosi scriptores 10, 2, 17.

Ovidlus P. Naso 10, 1, " 93. 98: eius

28.
11, 1,
8,

6, 20,

liber in malos poetas 6, 3, 96: Epi
grammatum liber *9, E 10.

INDEX

pactiones deponentium imperium tyran-
norum 9, 2, 67.

Pacuvius M. tragicus *1, 5, 67: 1, 8, 11.
*1, 12, 18: 8, 6, 35: iudicium de eo
10, 1, 97.

Padus 1, 5, 8.

paean et numerus paeonicus 9, 4, 47 sqq.
19 sqq. 96, 136: initiis aptus 9, 4.
96. 106: in clausulis 9, 4, 110.

paedagogi !, 1, 8,

moidopeDslg 1, 12, 9.

Palaemon grammaticus *1, 4, 20,

palaestrica 2, 21, 11.

palaestrici 2, 8, 7: 1, 11, 15: gestus
motusque formant 1, 11, 16: palaestri-
corum numeri 12, 2, 12.

palaéstritae 9, 4, 56.
Palamedes Platonis i. e. Alcidamas 3,1, 10.
palimbacohius 9, 4, 82: in clausula 93,
4, 102.
Pallae bona 4, 2, 97.
Pallantis funus 6, 2, 38.
palliolum 11, 3, 144.
pallium Graecorum 11, 3,
Pamphilus pictor 12, 10,
6, B4.
pancratiastes 2, 8, 13.
panegyrloi 2, 10, 11:
Panegyricus Isocratis
Pansa 1, 4, 25.
Ilavraàdéov 7, 9, 6.

;|Panyasis poeta epicus 10, 1, 54.

pat 7, 4, 6: paria ex paribus probare
5, 10, 87.
magefloio 5, 11, 1. 23: 6, 8, 59: B, 3, 17.

zaQddswua 5,11,1: m. et ivOsuyuae 12,
10, 51.

maguüuxcroÀ$ fg. 9. 3, 65.

noadunyroeg 9, 2, 107.

zaQ&Óofov fig. 9, 2, 23: genus causarum
4. 1, 40.

me«ouuveruxóv fig. 9, 2, 103.

PERSONARUM ET RERUM.

magágoaoig 1, 9,
zaQucubxnctg fig.
z«gavipoig fig. 9,
xagéíxgaoug 4, 3, 19. 14.
zagQépmriocig fig, 9, 3,

xaoévOscig fig. 9,
zxaQsxópsve b,
pariambue 9, 4, 80.
Paris 3, 7, 19:

zagouéx tropus 5,
zagopoloyía fig.

9, 3,
sugovopasa fig. 9, 8,
3,

xagongcía fg. 9, 2, 21:

Parthi 3, 8, de

participia 1, 4, 19. P :

participialia verba

partitio 4, 5, 1 ise 49: 53, :
9, 4, 92: pars orationis 3, - 1: usus
4, 5, 1: qualis esse debeat 4, 6, 24. 26:
parti&iones9, 4, 131:p. rhetorum 1, 2, 13.

Passienus v. Crispus.

pastor populi 8, 6, 8.

pastoralis musa 10, 1, 55.

Patavinitas Livii 8, 1, 3.

1, 6, 47:

1, 6, 26.
4, 29.
"1 1:

l,

325
Pedo Albinovanus 60, 3, 61: 10, 1, 90.
Pelides 8, 6, 29,
z5hxóvgg 7, 4, 16.
Peloponnesium bellum
12, 10, 4.
Pelops 9, 4, 140.
pentameter 9, 4, 98. 109.
m&vtác)MoL percussiones 9, 4, 51.
nevünuiueoég 9, 4, T8.
zexouuéva 8, 6, 32.
percussiones (in ipdegu 9,
3

l.

7, 4, 1: P. tempora

peregrisn verba 1, 5,

peregrinitas oris 11,

Pericles 12, 2, 22: 12, 10, 65: Anaxa-
gorae auditor 12, 2, 22; peritus astro-
nomiae 1, 10, 47: populum verebatur
12, 9, 18: fulgurare ac tonare visus est
92, 16, 19: 12, 10, 24. 65: in eius labris
sedit quaedam persuadendi dea 10, 1.
&2: eius eloquentiae nulla ad posteriora
tempora venerunt documenta 3, 1, 127:
12, 2, 22; 12, 10, 49.

m&égiegy(a 8, 3, 55,

ztgíodog 9,

nomina 9, 4, 124:

quando sint aptae 9, 4, 128: p. de-

8, 55: 8, 1,
30.

11, 1, 49.
Peripateticl 2, 15, 20: 2, 17, 2; 3, 1, 15:
12, 2, 26.

patrium nomen i. e. patronymicum 1,|zeQígQaotg tropus 8, 6, 69 sqq.: 8, 3, 53
5, 45. a quibusdam figura habita 9, 1, 3. 6:

zTwÜgtixol probationes 5, 12, 9, 9, 3, 97.

z&0og 6, 2, 6 sqq. 20 sqq. z&guGgoloy(a 4, 2, 43: 8, 6, 61.

pati una ex decem categoriis 3, 6, 24:| zsoíaractg 3, E 18: 5, 10, 104.
patiendi modus 1, 6, 26: 9, 3, 7, permissig fg. 9, 1, 35: 9, 9, 25: 9,

Patrooles rhetor *2. 15, 16: 3, 6, 44. 3, 90.

Patroclus 10, 1, 49. peroratio 6, 1, 1 sqq.: 6, 2, 7: 7, 10, 12?

patronus 2a litigatore accurate causam, B8 Pr. 11: partita 6, 1, 66: accusatoris
discat 12, 8, 1 sqq. oíficium in p. 6, 1, 12.

Paulus L. !, 10, 47. Perses vir 3, 7, 21.

Pedianus Asconius 1, 7, 24: *65, 10, 9. | Persius A. poeta 10, 1, 94.

326

persona una ex categoriis 3, 6, 25
10, 23 sqq.: 4, 2, 129: 5, 10, 23 aqq.:
7, 2, 21: personarum potentium repre-
hensio 9, 2, 68, 76; personarum fictio
9, 1, 81; 9, 2, 29: 9, 3, 89: fietae
alienarum personarum orationes 6,1,25.

pes non videtur excedere tres syllabas
9, 4, 19 8qq.: pedes rhythmici et metrici
9, 4, 45 sqq.: p. metrici in oratione 9,
4, 52 sqq. 60.

Phaethon disyllabum 1, 5, 17.

qevragíxr in concipiendis visionibus &,
3, 88: q. s. visiones 6, 2, 29: 10, 7,
15: 12, 10, 6 |

Pharsalus 11, 2, 14.

Phidias statuarius 2, 3, 6: 12, 10, 8 sqq.-

Philemon poeta comicus 10, 1, :2.

Philetas poeta elegiacus 10, 1, 58.

Philippus (F. Marcius) 6, 3, 81: consul
it dam

Philippus Macedonum rex 1,
8, 6; 12, 10, 6.

Philistus historicus 10, 1, 74.

Philocteta 5, 10, 84. |

Philodamus 4, 2. 111: 11, 3, 111.

philosophi et oratores 1 Pr. 10; 12, 2, 57:
philosophorum scholae 1 Pr. 17: Graeci
10, 1, 81 sqq.: Latini 10, 1, 123 sqq.:
quidam deos agere rerum humanarum
curam negabant 5, 6, 3: philosophorum
lectio oratori utilis 10, 1, 35. cf. 12, 2, &
8qq.: 12, 11, 17.

philosophiae tres partes 12, 2, 10: eius |
grammatice non potest ignara esse 1.
4, 4: quae secta philosophiae pluri.
mum conferre possit eloquentiae 12,
2. 23.

Phoebe aurea 5,

Phoenix Homericus |

phonasci 2, 8, 15: |

Phormio 6, 5. 56, |

qo&otg s. elocutio 8, 1, 1: 10, 1, 42. 81. |

1, 23: 3,

5,| Phrygium. canere 1, 10,

| Placidus mutatus in Acidus 6, 3, 53
| Plaetorius Fontei accusator 6, 3, 51,

INDEX

33.

Phryne 2, 15, 9: 10, 5, 2.

Picens 4, 2, 2.

pictor vi artis efficit, ut quaedam eminere
in opere, quaedam recessisse credamus
2. 17, 21: pictores Graeci praestan-
tissimi 12, 10, 8 sqq.: in pictura spe-
ciem habet tota facies (oppos. ab altero
latere) 2, 13, 12.

pilariorum miracula 10, h 11.

*10, 1, 109: eius igo. 8, 6, TL
Piraeus 8, 6, 64.
Pisandros poeta epicus 10, 1, 56.

Pisaurum 7, 2, 26.
Pisistratus 5, 11, 8.

Piso C. 9, 3, 22: Pisonis anulus 9, 2. 61,
zmücrEug b, 10, 8.
Pius 5, 10, 30.

Placentinus 1, 5, 12.

Plancus Cn. 6, 3, 44.
Plataeae 11, 3, 168.

|zÀAereauóg 1, 5, 32,

Plato discendi causa mnltos adiit 1, 12,
15: Sophronis libros capiti suppositos
habuit 1, 10, 17: omnium artium pe-
ritissimus 1, 12, 15: 12, 11, 22: musicen
viro civili necessariam credebat 1, 10,
15; sine musices scientia non potest
intellegi 1, 10, 13: chironomiam in
parte civilium virtutum posuit 1, 11, 17:
rhetoricen improbavit 2, 15, 24 sqq.:
tÓ ÉvovOnov non vitavit 9, 4, 77 sqq.:
eius sermones ZAeyxrixo( et Óoypervixoi 2.
15, 26: defensio Socratis 2, 15, 29:
zoAtía *8, 6, 64: praeceptor Demo-
sthenis 12, 2, 22: 12, 10, 24: iudicium
de eo 10, 1, 81.

Plautia lex 9. 5, 56.

Plaulus (T. Maccius) comicus 10, 1, 99,

PERSONARUM

3, 08: 9, 3,
46 sqq.

Plinius C. Secundus maior 3, 1, 21: eius
liber de gestu 11, 3, 143.

Plisthenes impudieus 3, 7, 19.

zÀox)» s. repetitio frequentior 9, 3, 41. 49.

Plotius rhetor 2, 4, 42: scripsit de gestu
11, $, 148.

poenariae actiones 4, 3, 9: 7, 4, 20.

Poeni *mappam' sibi vindicant 1, 5, 57.

poetae legendi oratori futuro 1, 10, 29:
eorum enarratio 1, 4, 2; licentia 1,
8, 14: auctoritas 5, 11, 39; non per
omnia oratori sequendi 10, 1, 28; p.
Graecorum epici 10, 1, 46 sqq.: p. ele-
giaci 10, 1, 58: p. iamborum 59: lyrici
61: comici 65: tragici 66: Homanorum
epici 10, 1, 85 sqq.: elegiaci 93; lyrici
96; tragici 97; comici 99; poetarum
sententiis non orationes modo sunt re-
fertae, sed libri etiam philosophorum 5,
11, 39: poetae extemporales 10, 7, 19.

zoujtux? ars 2, 18, 2.

zOALTtXOg 8. civilis vir 1, 10, 15.

Pollio v. Asinius.

Pollux 11, ?, 11.

Polus apud Platonem ?2, 15, 28.

Polyolitus statuarius 12, 10, 7 sqq.

Polycrates auctor artis rhetoricae 3, 1,
11: Busirim laudavit et Clytaemestrain |
2, 17, 4; orationem contra Bocratem |

composuit ?, 17, 4: 3, 1, 11.
Polygnotus pictor 12, 10, 3. 10.
Polynices 5, 10, 31.
moivmzrorov 9, 3,
niet
Polyxena 5. 2, 23,
Pompeius e 8, 33. 50, 56. sqq.: 4,

2, 25: 4, 9, 13: 7, 2, 8: 9, 2, bà: 9,
3, 95: 11, 1, 80; 11, 3, 164: rerum

|

ET RERUM. 327
suarum abunde disertus narrator 11, !,
36: eius dictum in Ciceronem 6, 3, 111.

Pompelus S. 3, 8, 41.

Pomponius P. Secundus poeta tragicus
8, 8, 31: 10, 1, 98,

Pomptina palus. &n ssiccari possit 3,
8, 16,

pondera plumbea 11,

pontificum annales 10,
8, 9, 12,

Popilius v. Laenas.

Porcius M. Latro rhetor *9, 2, 91:
5, 1&.

Posidonius rhetor 8, 6, 37.

positio s. positio prima 1, 5, 60. 65: 1,
6, 10. 22; p. feminina et neutralis 1,
4, 24: syllabae breves positione longae
1l, 5, 28: 9, 4, 85: p. nominis pro
nomine s. metonymia 8, 6, 23: posi-
tiones 8$, materiae declamandi 2, 10, 15.

zocotgg 7, 4, 16.

possessivum nomen 1, 5, 45.

zQuxvux; ars 2, 18, L

praeceptor unus sit praeferendus an
publicus 1, 2, 1 sqq.: p. eloquentiae 2,
1, 1: 12, 2, 8: praeceptoris est notare
discrimina ingeniorum 2, 8, 1: se
submittere debet ad mensuram discen-
tis 2, 3, 7: p. morum atque eloquentiae
iidem fuerunt 12, 2, 6.

praedictio 9, 2, 17.

praeiudicla 5,

praelectio 1,
1, 5, 11: 1, 8,

praemia puerorum 1,
actio 7, 4, 21 sqq.

praemunitio 9, 1, 30: 9, 2, 2. 17.

Praenestina verba 1, 5, 56.

praenomen liberi hominis proprium 7,3, 27.

42.

2,
2, 1: commentarii

10,

auctorum

20: praemiorum

[m

3, 21.

praeparatio fg. 9, 2, 17.
praepositiones 1, 4, 12. 19: praepositio-

nibus in contrarium mutata 9, 3, 71.

328

praesoriptio 3, 6, 72: 7, 5, 2 sqq.: status |

praescriptionis 7, 5, 2.
praesumptio s. zxoo4nyrg fig. 9,2,
praesumptum s. xooiyzrixóv 3, 6,
praetexta demissa ad talos 5, 18,
praevarioatio 7, 1, 32.
xo&ypava 3, 6, 28,
pragmatici s. iuris interpretes 3, 6, 59:

12, 8, 4.
zoübig 3, 6, 26,

Praxiteles statuarius 2, 19, 3: 12, 10, 9.
Priamus 8, 4, 21 sqq.: apud Achillem

8, 8, 53: 10, 1, 50.
principium s. exordium 4, 1, 1 &qq.: pars

exordii 4, 1, 42.
Privernas ager 6, 3,

7: lineares 1, 10, 49:
12, 9: ex adfirmatione
causis in coniectura 7,
persona 5, 12, 18: fini-
7, 8, 28: probationum
ex adverso sumpta
extrinsecus adduetae 7,

Proouleius 6, 3, 19.

Prooulus v. Artorius.

procursio 4, 3, 9: 11, 3, 126.

Prodamus apud Eupolidem 1, 10,

Prodicus Cius sophista 3, 1,
1, 73: 9, 2, 36.

zQoíxOscug fig. 9, 2, 106.

xoormuxAncasu» vj óxcofolij 8, 3, 8T.

professores sapientiae 1 Pr. 15: artium
12, 11, 20: 1, 9, 8.

prognostica 5, 9, 16.

progressio fig. 9, 1, 33.

proiectio brachii 11, 3, 84: pectoris ac
ventris 11, 3, 122.

zoólwpig fig. 4, 1, 49: 9, 2, 16: 9,

18.
12: 4,

9,
3,
ii

3, 99.

INDEX

fQolgmtuxóv 3, 6, 35.

promiscua s. 2míxouve 1, 4, 94.

protáisslo füg. 9, 1, 32: 9, 2, 2.

pronomen 1, 4, 19: 1, 5, 26. 4T.

pronaátlationis praecepta 1, 11, 4 eqq.:
11, 8, 1 sqq.: deelamantium vitia in
pronuntiatione 2, 12, 9: a plerisque
dieitur actio 11, 3, 1: tria pfaestare
debet 11, 3, 154: p. comicorum ?,
10, 18.

proóémium 4, 1, 2 sqq.: diversum ab
exordio 4, 1, 58, 73: compositio pro-
oemiorum 9, 4, 132. 184.

Propertiu& Sex. poeta 10, 1, 93.

proportio s. &à»aioyíu 1, 6, 8.

propositio 4. 4, 1 sqq.: 4, 5, 20: 7, 1.
46: 3, 9, 1: p. simplices, duplices etc
4, 4, 6: p. (oppos. refutatio) 12, 9, 19:
p. sensu logico 5, 14, 5: p. figura ?,
2, 106.

propositum s. Oéo«e 3, 5, b: proposita
themata 7, 1, 4.

ptoprium (oppoes. differens)
7, 9, 24: verba propria
atque communia 12, 10, 42,

zQ9ocezx000cig fig. 9, 3, 94.

zoocryogía 1, 4, 21.

Proserpinae raptus 4, 2, 19; 4, 3, 13:
11, 3, 164.

zQogcÓ(et s. accentus 1, 5, 22.

zpocoptiytoos 8, 4, 10.

zgoocsoxou« 1, 8,8: 3, 8, 49. 59: 9,
2, 29. 31: 11, 1, 4]:in pereratione 6,
1, 26.

Protagorás Abderites sophista 3, 1, 10. 12:
8, 4, 10.

Protogenes pictor 12, 10, 6.

zQorQemrtixi ováciug 9, 6, 47.

| proverbia 6,8, 97 : proverbiorum exempla

1, 10, 21: 2, 17, 24: 4,2, 91: 4, &

16 sqq.: 5, 11, 21. 30. 41: 5, 13, 42-
5, 14, 31: 0, 1, 27: 6, 3, 98: 8, 3, 19:

Ptolomaeus

Pubiilia Ciceronis

PERSONARUM ET RERUM.

1, 70.
7, 2, &.
Publicola 3, 7, 18. cf. 1,
9, 8,

Psophédees 10,

6, 31
15.
Publipores 1, 4, 26.
pueri recte statim loquantur 1, 1, 4:
quibus annis litteris instituendi sint
1, 1, 15: puer a sermone Greco incipiat

529

4, 4: generalis
i2, fartceiqnien
10, 44; 7, 1, 181 7, 4, 25: prineipalis
rationalis et legalis 3, 5, 4:
ied —61. 65 sqq. 89: legalis 3, 6,
i in rebus ipsis vel ad
5, 16: 3, 6, 35: in
1, 13: ín seripto et
in non seripto 3, 5, 4: ex seripto aut
ex facto B Pr. 10: seripti et voluntatis
7, 1. 45. 49: in causa econiecturali 7,
92, 42 sqq.* naturales 1, 4, 4: 7, 2, 7:
servorum b, 4, 1 sqq.

1, 1, 12: quando sit rhetori tradendus 2.| qualitas una ex decem categoriis 3, 6,

1, 7: pueri in scholis in classes distributi
1, 2, 28; celeriter linguam discunt 1,
12, 9: adulescentibus permixtos sedere
non placet 2, 2, 14:. eaedi pueros non
placet 1, 3, 14: eorum ingenia prae-

23; status genus 3, 5, 10: 3, 6, 10. 36:
5, 10, 40: 7, 2, 40: 7, 8, 6: 12, 9, 15:
qualitatis tractatio 7, 4, 1 sqq.: q. ge-
neralis 6, 4, 4: qualitates i. e. modi
in verbis 1, 4, 27: 1, 5, 41.

ceptor perspiciat 1, 3, 1: lusus in pueris | quantitas una ex decem ecategoriis 3, 6,

signum alacritatis 1, 3, 10: num iis
plura simul discenda sint 1, 12, 1 sqq.
Punicum bellum 83, 8, 30.
purgatio fig. 9, 1, 32: 9, 2, 2.
pyrrhichius 9, 4, 80. 140: in clausula
9, 4, 106.

Pyrrhon philosophus 12, 2, 24.

Pyrrhus 2, 16, 7:5,11, 10; 6, 3, 10: 7, 2, 6.
Pythagoras de harmonia mundi 1, 10, 12:
iuvenes ad vim concitatos componebat.
1, 10, 32: *pse dixit' 11, 1, 97: se.
non sapientem, sed studiosum sapien.
tiae vocari voluit 12, 1, 19.
Pythagorei 9, 4, 12: in Italia 1, 12, 18.

quaestio s. status 3, 6, 2: 3, 11, lsqq.:
7, 10, 16: unde oriatur 7, 1, 6: ab-
soluta 7, 4, 9: actionis s. translationis
3, 6, 84: 7, 5, 1: facti 7, 1, 18: de
facto et de iure 7, 1, 7 sqq.: de reo
et de je 7, 2, 15; finita et infinita
8, 5, 5; 7, 2, 1: 8 Pr. 81 10, 5, 11 sqq. :

23: quantitatis status 7, 4, 15: contro-
versiae 7, 4, 41 sqq.

. Quintilianus pater 9, 3, 78.
Quintilianus lius per viginti annos pro-

fessor eloquentiae 1 Pr. 1: Domitium
Afrum coluit 5, 7, 7: praeceptor ne.
potum sororis Domitiani 4 Pr. 2: et
filii Marcelli Vitorii 1 Pr. 6; de me-
moria sua 11, 2, 39: adulatur Domi-
tiano 4 Pr. 4: 10, 1, 91: uxoris et
filiorum duorum mortem deplorat 6 Pr.
1 sqq. de agendi et docendi ratione
7, 1, 3 sqq. 2, 2, 29. 54: 6, 2, 95: 4, 2,
7, 2, 24: eausa Naevii Aproniani
$2, 24: alia quaedam actio difficilis
2, 73: pro regina Berenice e 1, 19:
e institutione sua orat. 3, 1, 22: 65,
9, 8; 5, 12, 186: 11, 1, 6: imi
duo libri artis rhet. a discipulis vulgati
1 Pr. 7: liber de causis eorruptae
eloquentiae 6 Pr. 3: 8, 6, 76: sermones
ipso nolente vulgati 3, 6, 68: 7, 2, 24.

z

[20 |2

[2

330

Quintius 5, 13, 39.
Quirinalis collis 1, 6, 31.
Quirini aedes 1, 7, 12.

Rabirius 7, 1, 9.

Rabirius C. poeta 10, 1, 90.

raeda vocabulum Gallicum 1, 5, 57. 68.

ratlo dividendi 1, 10, 49; s. «lr» 83,
11, 4 sqq : s. eitioioyla 9, 3, 93; in
praecipiendo plurimum valet 2, 8, 6:
in scribendo 10, 3, 15.

ratiocinatio 5. 11, 2: 5, 14, 5: s. im-

INDEX

minores et eminentes 2, 3,1 sqq.:
Graeci 1, 9, 6: Latini ib.

rhetorices definitiones 2, 15, 1 sqq.: 5,

10, 54: 7, 8, 6. 12: 8 Pr. 6: an sit
ars 2, 17, 1 sqq.: vitiis uti arguitur
?, 17, 26: an sit utilis 2, 16, 1 sqq:
an sit virtas 2, 20, 1 sqq.: eius divisio
2, 14, 6: buio oes finis et
summum 2, 16, 388: 2, 16, 11: 2, 17,
23: LE 3, 15: instrumentum 2,
21, 24: origo 3, 2, 1: opera 3, 3, 13:
opus 12, 10, 1: partes 8, 3, 1 8qq.

zt(Quu« 5, 10, 6: figura 9, 3, 98: am- Rhodii 5, 10, 78: 11, 8, 7.
plificatio per ratiocinationem 8,4, 15sqq. | Rhodium genus dicendi 12, 10, 18.

regressio fig. 9, 3, 35.
Reguli 12, 2, 80.
rei deportati 5, 2, 1.
relatio fig. 9, 1, 36: 9, ?,
causarum, elevandi genus
remigum cantus 1, 10, 16.
remissiones pueris dandae 1, 8,
remotio, argumenta ex r. 5, 10,
repercutiendi genera 6, 3, 45. 78.
repetitlo &g. 9, 1, 33: 9, 2, 4: 9, 3,
29 sqq. 47: r. frequentior 9, 3, 41:
probationis eiusdem 8, 3, 83: rerum s.
&vaxtqaÀAaníoGig 6, 1, 1: repetitiones
vitandae 9, 4, 41: 10,
repetundarum causae 4,
5, 1, b.
repraesentatio s. i»
reprehensio fig. 9, 1,
repudii iniusti actio
respiratio 11, 3, 39.

E

66,

hd
2, 14 sqq. 85:

v ud

5 I7" [eo
IP? ie
[oc

responsa (divina) 5, 7, 35: 5, 10, 30:
5, 11, 42: 12, 2, 21.
reticentia fig. 9, 2, 54. 57: 9, 1, al.

reversig s. utet
revocatio verbi 9, 1, 33.
ógtov 3, 6, 46. à
rhetoris officium 9,
partes in docendo

6, 65.
ef. 42.
1: eius primae
4, 1 sqq.: r.

l,
2,

Rhodus insula 3, 1, 17: 12, 6, 7.

ridiculum 6, 8, 22 sqq.: ridicule dicta

6, 3, 110 sqq.

3, 97:| risus unde veniat et concitetur 6, 3,

1, 31 sqq. 105: risum iudicis movendi
virtus 6, 8, 1.

| rogatio fig. 9, 1, 29: 9, 2, 6.
| Roma 5, 9, 5.

Romanus pro Homanis 8, 6, 20: R.
veteres 3, 7, 24: 3, 8, 37: R. veterum

epulis fides ac tibiae adhibitae 1, 10,
20: R. an Carthaginem superaturi sint
3, 8, 11.

Romulus Martis filius 3,
muli 2, 4, 19.

Roscius Sex. Amerinus 7, 2, 2, 23.

rubricae !2, 3, 11.

Rufus v. Antonius.

Rullus 8, 4, 28.

rumores 5, 1, 2: 5, 2.

rusticitas 6, 5, 17; r. oris
verborum et soni 11,

Rutilius P. damnatus
1, 12,

Rutilius P. Lupus rhetor 9$, 2, 101; 9,
3, 86, 89. 99: Gorgiam quendam se-
cutus est 9, 2, 102.

óvOnóg et né£log 1,10, 22: 9,

7, 5; lupa Ro-

11, 3. 30:
3, 10.
5, 2, 4:

|-

4, 45 sqq.

PERSONARUM ET RERUM.

S etr 1, 4, 13: sett 1, 4, 14: s ge-
minata 1, 7, 20: s ultima cum x pro-
xima rixatur 9, 4, 37,

Sabina verba 1. 5, 66.

Sacerdos 6, 3, 55.

sacerdotum Romanorum saltatio

sacrilegium 7, 8, 10, 21 sqq : 4,
4, 3; 5, 10, 39.

Saguntini virtute excellentes 3, 8, 23.

Salamis 5, 11, 40: 9, 2, 6?: 11, 3, 168:
19, 10, 24.

Salarius 7, 1, 9.

Saleius Bassus 10, 1, 90.

Saliorum carmina 1, » 40: 1, 10, 20.

Sallustius Crispus 10, 1, 101 «qq.: 10, 2,
17: 10, 3, 8: nip. discipulis legen-
dus sit 2, 5, 19: prooemia belli Iug
et Catil. 8, 8,9: declamatio in Ciceronem
4, 1,63: 9, 3, 98: 11, 1, 24: epigramma
in eum 8,3, 29: Sallustiana brevitas 4,
2, 45: 10, 1 ], 32: velocitas 10, 1, 102.

saltatio non est spernenda 1, 11, 18.

Samia mulier 3, 7, ?1.

Samnites an fidem servaturi sint 3, 8,
Zh

Santra grammaticus 12, 10, 16, '

Sapiens 5, 10, 30: septem sapientium
praecepta 5, 11, 39.

sapientiae alam 1 Pr. 15.

1, 11, 18.
9. 8: 4,

Sardi 11, 1, 89: Sardum vocabulum 1,
5, &O
c«góucuóg 8, 6, 59.

Sarmentus 6, 3, 55,

satura 10, 1, 93 sqq.

Saturninus ?, 16, 5: 5, 11,
7, 1, 9.

Saturnus !, 6, 36.

scaenicus gestus 11, 3,
latio 11, 3, 57.

Scaevola Q. iure consultus et orator
12, 3, 9; eius et L. Crassi contentio in
iudicio Inniano 7, 6, 9.

123: sc. modu-

331

Scaevola quidam memoria validus 11,

2, 38.
scalptura 2, ?1, 9.
Scamander 11, 1, 74.
— 1, 4, 25: M. Scaurus *5, 12, 10:
13, 40, 55.

Uus quid sit 2, 11, 1: 9, 1, 11 sqq.
25: 1, B, 14: 9, 2, 66: s. As$eog et
Ouxvoíug 1, 8, 16: quo A ewin a
soloecismis 1, 5, 52 sqq.: 6, 3, 70: 9,
8, 2.

eznuuetionot 1, 8, 14.

scholae publicae 1, 2, 1 sqq.: postmeri-
dianae 3, 1, 14: an magnae fugiendae
sint 1, 2, 16: mores in iis corrum-
puntur 1, 2, 4.

scholasticae materiae 11, 1,
scholasticis 4, 2, 30: 7, 1, 14.

scidae 1, 8, 19.

Selpio Africanus serpente genitus 9, 4,
19: 12, 10, 10, 39: e loco o scripsit
1, 7, 25: Terentii scripta ad eum re-
ferebantur 10, 1, 99.

Scipiones !, 4, "P ": Africanus maior
3, 8, 1T. 87: 5, 10, 48: 8, 4, 20: 8,
6, 9: 11, 1, 12: eversor Carthaginis et
Numantiae 8, 6, 350. 43: Metellus
Scipio 5, 11, 10: Sc. Serapio 6, 3,57.

Scopa Thessalus pugil 11, 2, 14 sqq.

scribendi artis principia 1,1, 27: cura bene
et velociter scribendi 1, 1, 28: ceris
scribere 10, 3, 30: non vulgaria voca-
bula scribenda sunt 1, 1, 34 sqq.: recte
scribendi scientia 1, 7, 1: scribendi s.
stili praecepta 10, 3, 1 sqq.: scribendum
quidque ut sonat 1,7, 30. cf. 1, 7, 28:
scripta dicere 12, 9, 16.

soriptum et voluntas 3, 6, 88: 7, 1,
49 sqq.: 7,5, 6 8qq.:7, 6, 1 8qq.: 7, 7, 1:
7, 8, 1: 7, 10, 1 sqq.: scripta et in-

in

82:

scripta 3, 6, 37; scriptorum duodecim
lusus 11, 2, 38,

332 INDEX

soriptores carminum 1, 5, 11: tragoe-| cundior 12, 10, 33; sermonis pauper-
diarum 1, 5, 21: artium 2, 15, 37: 3,| tate Romani laborabant 8, 3, 33.
1, 8: 8, 4, 5: 8, 11, 28. Serranus poeta 10, 1, 89.

sourrae 6, 3, 8, 82, Servilia lex 6, 3, 44.

scutum Cimbricum signi gratia positum | servilis gestus 11, 8, 88.
6, 3, 88. Servilius Nonianus historicus 10, 1, 102.

Soylla 8, 6, 72.

sectio in infinitum 1, 10, 49.

enutio» 6, 9, 9; c, &ivra 5, 9, 8; c. in
rhythmis 9, 4, 51.

semivocales 1, 4, 6:s. geminare 1, 7, 14.

senarius 9, 4, 72 sqq. 75. 125: s. cu-
micus 9, 4, 140.

senatus, in genetivo 1, 6, 27: unde
dictus 1, 6, 88.

Seneca C. Annaeus philosophus 10, 1!,
125 sqq.: 12, 10, 11: scriptum, quod
Nero ad senatum misit 8, 5, 18: Meden
9, 9, &.

Seneoa Annaeus rhetor 8, 8, 31: pm
98: controversia quaedam 9, 2, 42 sq

sensicull 8, 5, 14.

sensus 8, 5, 1 sqq.: communis 1, 2,
20: s. sententiae " PA 46.

sententlae 8, 5, 1: 2, 12, 7: 6, 8, 36:
ERE PE sen-
tentiarum nova genera 8, 5, 15 sqq.:
s. vitiosarum exempla 8, 5, 29 sqq.: or-
uatus orationis videbantur 1, 8, 9: 8,
4, 20; veteres iis non utebantur ^ 5,
33: an sit figura 9, 2, 107: 9, 8, 98.

sententiolae pueriles 12, 10, -—

septem sapientium praecepta 5, 11, 39:
institutio puerorum a septimo fere ds umm
incipit 1, 1, 15.

Septimii libri observationum 4, 1, 19.

Sequens s. éxíüeroy 8, 6, 40.
Serani !, 4, 25

Serapio 6, 3, 57.

Sergius Flavus 7, 4, 40; *8, 8, 88.

sermo 8, 6, 21: 9, 4, 19: 12, 9, 21: 12, | siparium 6, 1,

10, 43: s. Graecus Latino multo iu-

Servius 9, 3, 21: 9, 4, 88.

Servus !, 4, E. 11: 1, 7, 26: s. et ad-
dietus 7, 3, 26 sqq.: 5, 10, 60; quibus
modis adquiratur 5, 10, pu servorum
nomina a domino ducta ], 4, 26.

sescuplex pes 9, 4, 47.

| Severus v. Cassius, Cornelius.

Sextius Q. Niger, pater et filius, philo-
sophi 10, 1, 124.

Sibyllini libri 5, 10, 80.
sicarii 10, 1, 12.

Sicilia 1, 6, 30: 1, 10, 48: 3, 7, 27: 4.
| 8,18: 5, 19, 85: 6, 3 80: 11, 3, 164.
Sicinlus C. *11, »

| Sionli dicaces 6,
10, 1, 89.

Silva (i. q. brouillon) 10, 8, 17: an nemora
silvaeque ad scribendum apta sint 10,
3, 22.

similia 5, 11, 1 sqq.: similium quadruplex
ratio 9, 3, 76 sqq.: argumentaex s. 5,
10, 78.

similitudo tropus
8, 6, 49: 9,
8, 8, 72 sqq.

Simonides poeta 10, 1, 64: auctor artis
memoriae 11, 2, 11 sqq.

singularia pluraliter efferre 1, 5, 16.

singulariter dicere de pluribus 1, 5, 16:
9, 3, 20,

sinlster, palmis in sinistrum
&abominamur 11, 3, 114.

Sinon 9, 2, 9.

sinus togae 11,

b, 11, 1:

5, 11, 22 sqq.:
1, 81: 9, 2,

9:
aversis

3,
38:
| Sirenes 5, 8. 1.

PERSONARUM

Sisenna L. Cornelius *1, 5, 13: *8, 3, à5.

Smyrna (Zmyrna) Helvii Cinnae novem | cr&otg 8,

annis scripta est 10, 4, 4.
S ooorates 3, 1, 9: 6, 11,
9 8qq.:

42: 11,

1

ET RERUM, 333

Stalenus 4, 2, 107.
6, 3,
statuae 2, 13, 8: publice constitutae 3,

7, 11: Graecae et Tuscanicae 12, 10, 1.

2, 15, 10: apud Platonem 2,|statuarlus 2,?1, 1. 20: Graeci praestan-

15, 18. 26 sqq.: 2, 91, 4: sermo eum| tissimi 12, 10, 7 sqq.
Parrhasio apud Xenophontem 19, 10,4: | Statura breves in digitos eriguntur 8,

fons philosophorum 1, 10, 13; senex
lyra instituebatur 1, 10, 13: chirono-
miam probavit 1, 11, 17: oratione a
Lysia composita uti noluit 2, 15, 30: 11,
1, 11: comicorum in eum insimu-
lationes 2, 16, 8. cf. 4, 4, 5: inductione
usus est 5, 11, 3. 27: ad victum a
discipulis ei collatum est 12, 7, 9:
cur &loov dictus sit 9, 2, 46: invicta
continentia 8, 4, 28: apophthegma
quoddam 9, 8, 85: Socratieum genus
defensionis 11, 1, 12: BSocraticorum
dialogi 5, 7, 28: interrogationes 65,
11, 27: mos quidam 12, 1, 10: ora-
torem futurum optime praeparant 10,
1, 85: iudicium de iis 10, 1, 81 sqq.
Solis pulvinar iuxta aedem Quirini 1,
7, 12: solis obscuratio terret Athe-
nienses 1, 10, 47.
Solitaurilia 1, " 61,
soloecismus 1, 5, 4. 84 sqq. 38 sqq. 51.
Sophocles 10, 1 h 8qq.
Sophron mimorum scriptor 1, 10, 17.
sordes et squalor periclitantium et pro-
pinquorum 6, 1, 30. 38.
Sosipater 7, 8, 4.
sotadel 1, 8, 6: 9,
spadioae !, 10, TN
spadones
Spatale 8,
Sphinx aenea
Spinther 6, 3, BL
Spiridlen v. Glyco.
spondeus 9, 4, 48 sqq. 80. 88: in elau-.
sulis 9, 4, 97. 101.

4, 6, 90.

8, 8.
Status quid sit 3, 6, 1, 4: 3, 6, 92 sqq.:
3, 10, 5: 7, 10, 1 sqq.: ambiguitatis

3, 6, 46. 61: collectivus 3, 6, 46. 88:
comparationis 3, 6, 58. 90; coniectu-
ralis 3, 6, 5. 31. 45. 47. b1. 58. 56
exhortativus 3, 6, 47: facti 8, 6, 40:
9, 1, 8: facti nominis generis actionis
3, 6, 50: finitivus 3, 6, 31. 86. 46 sqq.
49. 51: 12, 2, 19: generales tres 3, 6,
44. 66: infitiales 8, 6, 32: 9, 1, 8:
iuridicialis 3, 6, 32 sqq. 46. 47. 657:
legales et rationales 8, 6, 54 sqq. 6&1.
65. 86 sqq.: legalis 8, 6, 45. 87: 7, 5,
b: negotialis 3, 6, 57 sqq.: presonip-
tionis 7, 5, 2: proprietatis 8, 6, 53.
2 sel 61. 58.
56; quantitatis 3, 6, 15:
ratiocinativus 3, 6, 43. 46. 51; 10,
5: 7, 8, 89; scripti et voluntatis 8,
43. 46. 61. 88: 7, 6, 1 sqq.: plani et
voluntatis 7, 6, 4: de substantia 9, 1,
8: syllogisticus 5, 10, 6: 7, 8, 1 sqq.:
translativus 3, 6, 46. 48. 63. 56, 60.
68 sqq. 83.

7, 4,
5,

| Stertinius rhetor 8, 1, 21.

, Stesiohorus lyricus 10, 1, 62.

| Stilo v. Aelius.

' stilus scribendi instrumentum 1, 1, 21 sqq.:

magister dicendi 10, 83, 1: secreto
gaudet 10, 7, 16.

Groueto rbetoricae 3, 3, 18.
! Stoici

E

834

iudicium de Stoicis veteribns et novis
10, 1, 84: 12, 2, 24.

stomachi boni dicta 6, 3, 93,

Stratooles comoediarum actor 11,
178 sqq.

studiorum laus 1, 2, 20.

suasoriae materiae quando adgrediendae
sint 2, 10, 1: tractatio 2, 1, 8: 2, 4,
5: 3,8, 1 sqq. 8 Pr. 9: qualitas in
suasoriis 7, 4, 2.

subieotio fig. 9, 3, 98: s. sub oculos 9,
1, 27: 9, ?, 40.

sublatio (oppos. positio) 9, 4, 48, 55.

substantia 3, 6, 39: status de s. 9, 1, 8.

subtilitas Romanis difficillima 10, 5, 2.

Subura quo modo tribus litteris notetur
1, 7, 29. |

successores Alexandri 12, 10, 6,

sudarium 11, 3, 145.

Suellus *6, 3, 78.

Sufenas !, x 62.

8,

suggestio 9, 2, 15.
ET 10, 30. 71: 11, 1, 12:
eius leges 11, 1, 85: Sullae 1, 4, 25.

Sulpiclana seditio 6, 3, 75.

Sulpicius C. Gallus de lunae defectione
exercitum docuit 1, 10, 47.

Sulpicius Longns *6, 3, 82.

Sulpicius Ser. Galba, iure consultus
accusationes malorum civium sus-
cepit 12, 7, 4: eius facundia 12,
9, 9: acumen 12, 10, ]1: exercitatio
10, 5, 4: tres orationes 10, !, 116:
10, 7, 30; or. pro Aufidia *1, 2, 106:
10, 1, 22: contra Aufidiam 6, 1, 20:
commentarii causarum actarum exac-
tissimi 10, 7, 30 sqq.: quo modo eum

*
A —————Á RM L—MM—————————————————————— ——————

INDEX

supini scriptores 10, 2, 17.

supplosio pedis 10, 7, 26.

Sura v. Manlius.

sustentatio 9, 2, 23.

Sybaritae luxuriae dediti 3, 7, 24.

syllabae quo modo pueris discendae sint
1, 1, 26, 30 sqq : aspere coeuntes 1, !,
37: s. communes in versibus 9, 4, 84:
positione longae 9, 4, 85: brevis in
fine pro longa accipitur 9, 4, 93.

syllogismus 5, 10, 6: 5, 14, 14: oratorius
1, 10, 38: 5, 14, 24: 9, 4, 57: rhetoricus
vel imperfectus 5, 10, 3: quo modo
oceurratur syllogismis 6, 14, 20: status
ratiocinativus 3, 6, 15 sqq. 43. 88: 7.
8, 1: 7, 10, 1sqq.: quo differat a
finitione 7, 5, 11.

ovp nxoca

cvuBoiAov 1,

gvvéyov 8, rs l. 9.
cvvexüoyy tropus 8, 6, 19 sqq.: 9, 1.
9, 3, 8.

ovvouxsíocig 9, 3, 61.
cvvovugia 8, 3, 16: 9, 8,
GvvttAuxy Gt&cig 9, 6, 47.
Syracusae !, 10, 48.
Syracusani 5, 11, 7.

b:

45.

tabulae 5

Lond
u
i
"-
[2
[2]
c
;
B

z-

talares ludi 11, 3, 58.
TOtEÍVOGUg 5, E 48,
, Tarentini iuvenes 6, 5, 10,

in causa Mureniana Cicero tractaverit; Tarento lanas evehere non licuit 7, 8, 4

11, 1, 69; eum occisum esse ab An- Tarsumennus lacus 1, 5, 13.

tonio Cicero colligit 7, 3, 18: de eius: | ravroloyíe 4, 2, 43: B, 3, 50,

statua 8, 8, 5. technicorum decreta 2, 13, 15.
superlatio !?, 10, 62. | rexp joa 5, 9, 3.

PERSONARUM ET RERUM.

Teiamo 1, 5, 60,

tempus duplici significatione 8,6, 25 sqq.:
5, 10, 42 sqq.: t. secundum 65, 10, 46:
1, 2, 46: iunctum adhaerens insequens
5, 10, 46: tempora in numerorum
ratione 9, 4, 47. 51. 81. 848qq.:
latens t. 9, 4, 98: t. quo modo tractanda
sint in causa coniecturali 7, 2, 46.

tenores !, 5, 22.

Terentius P. poeta 1, 8, 11: primus
dixit *obsequium' *8, 3, 35: eius
scripta ad Scipionem Aíricanum re-
ferebantur 10, 99: "Terentianus
pater 11,
56.

Terentius M. Varro praecepta sapien-
tiae versibus tradidit 1, 4, 4: liber
de initis urbis Romanae *1,
satirae genus condidit 10,
eius eruditio 10, 1, 96: 12, 11,
iudicium de Plauto 10, 1, 99: pir
logiae eius quaedam refelluntur 1, 6, 37.

Tereus 1, 5,.24.

Terraconenses 6, 3, 77.

testamenta 7, 4, 39.

testatio 5, 7, 32.

testes 5, 1, 2: testium duo genera 6, 7,
9 sqq.: t. et argumenta 5, 7, 33: testem
subornatum in subsellia adversarii
mittere 5, 7, 32.

testimonia per tabulas 5, 7, 1 sqq.: prae
sentium 5, 7, 3 sqq.: divina 5, 7, 35:
5, 11, 42; historica 10, 1, 34.

retQéOomuot percussiones 9, 4, 51.

tetrastiohon carmen 6, 3, 96.

Teucer Ulixem Aiacis occisi accusat 4.
2. 14.

textus (verborum) 9, 4, 18,

theatralis licentia 2, 2, 10.

Thebae 5, 10, 111: 11, 3, 168.

Thebanorum lis cum "Thessalis 5, 10,
111 sqq.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II.

l,

1

1, 39: T. Phormio 6, 3,

335

thema scholarum 4, 2, 28. 63: 7, 2,

54: s. argumentum 5, 10,
s. proposita 7, 1, 4: p
in scholis posita 2, 4,

Themistocles 1, 10, 19:
moria validus 11, 2,

Theocritus poeta 10, 1, 55.

Theodectes rhetor *1, 4, 18; 3, 1, 14:
4, 2, 63: 9, 4, 88: opus de rhetorica
eius nomine inscribitur 2, 15, 10:
memoria validus 11, 2, 51.

Theodorus Byzantius 3, 1, 11.

Theodorus Gadareus rhetor *2, 15, 16.
21: 8, 1, 17 sqq.: 8, 6, 2. 36. 51: 8,
11, 3: 4, 1, 23: 65, 13, 59: Rhodium
se dici maluit 3, 1, 17: Rhodi eum

audiebat Tiberius Caesar 3, 1, 17:
— eius auditor erat 3, 1, 18.

|| fisederel 9, 1, 18: 2, 11, 2: 3, 5, 8:
3, 11, 27; ^s 2, 32,

Theodotus 3, 8, 55 sqq.

Theon Samius pictor 17, 10, 6.

Theon rhetor et Stoicus *3, 6, 48: *9,
3, 16.

| Theophrastus philosophus, Aristotelis

discipulus 3, 1, 16: 83, 8, 62: nimis
Attice loquebatur 8, 1, 2: de rhetorica
scripsit 3, 1, 15: 3, 7, 1: 3, 8, 62:
4, 1, 82: 9, 4, 88: 10,

Theopompus t
20: 9, 4, 85: 10,

OecoQ5rx; ars 9, Tus 1

Thersites 3, 7, 19: 11, 1, 37.

Oésaig s. quaestio infinita 3, 5, 5. 11: ex
rerum comparatione ?, 4, 24: th.
dicere exercitationis causa 2, 1, 9:
12, 2, 25: exempla 2, 4, 26 sqq.

Thessalorum lis cum "Thebanis 5, 10,
111 sqq.

Thetis 3, 7, 11.

Thrasybulus triginta tyrannos sustuli!
3, 6, 26: 7, 4, 44.

22

336

Thrasymachus Chalcedonius 3, 1,
12: 8, 3, 4: 9, 4, 87.

INDEX

10. | traieoctio s. (rnit tropus 8, 2, 14:
9, 1, 29: 9, 2,

Thucydides historicus 10, 1, 33. 13 sqq. tranegresslo : s. ireiau. tropus 8, 6,

101: 10, 2, 17: 9, 4, 16. 78.
Thyestes tragoedia 1, 5,
Tiberlus Caesar 3, 1, 17.
tibiae 11, 3, 20. 50: 1, 11, 7.
tibicines publice revocati 5, 11, 9.
Tibullus Albius 10, 1, 98.

Tiburs ager 6, 3, 44.

Timagenes historicus 1, 10, 10: 10, 1, 75. | translativa s.

Timanthes Cythnius pictor 2, 13, 12.

Timotheus clarus in arte tibiarum 2,|transumptio 8,

3, 3.
Tinga Placentinus *1, 5, 12.

62 sqq. 9, 1, 84: 9, 8, 91: 9, 4, 28.

52: 10, 1, 98. | transitio fig. 9», 3, 98.

translatio causae genus 3, 6, 38. 66 sqq.:
7, 4, 13: primum tradita ab Herma-
gora 8, 6, 60: tr. s. metaphora, tropus
8, 6, 4 sqq.: 5, 14, 84: 8, 2, 6: 8,
6, 49 sqq.

períAmug 3, 6, 46: t.
^ 52,
6, 31.

Trasumennus joi 1, 5, 13.

Trebatius C. iure consultas 3, 11, 18.

quaestiones 3,

Tiro Ciceronis commentarios contraxit | triangulum lateribus aequis constitutum

10, 7, 31: an tres libros de Ciceronis
iocis ediderit 6, 3, 5.
Tisias Siculus artium scriptor

$,1, &

Titius Maximus 6, 3, 71.

Titius orator, saltationis genus 11,

toga in gestu 11, 3, 131. 139. 156: apud
veteres 11, 3, 137, 143.

togatae (fabulae) 10, 1, 100.

Tor&otov s. fistula 1, 10, 27.

TO7zix/ pars dialecticae disputationis 5,
14, 28,

romoyoagqía 9, 2, 44,

tormenta 5, 5, 2: 5, 4.

Torquatus Manlius 5, 11, 7. 10.

Trachalus orator 10, 1, 119: 12, 5, 5:
contra Spatalen *8, 5, 19: dictum eius
*ó, 3, 78.

tractatio, malae tr. actio 7, 3, 2: 7, 4,

11. 25 sqq. 29: 9, 2, 79.
tractio pars orationis 1, 4,
traductio fig. 9, 3, 11.
tragici veteres Latini 1, 8,
tragoedia Thyestes 1, 5, 52: tragoediae

scriptores 10, 1, 66. 97.

20,
R,

anti- | reif 3, 15, 23: &loyog 10, T,
quissimus rhetor 2, 16, 3: 2, 17, 7:|tribrachys 9,

3, 128, | trimeter 9,

1, 10, à.
Triarius accusator M. Scauri 5, 13,
11.

40,

4, 82.
17: tribunalia 12, 5, 6.
T1,
19

tribunale !, 6,
ToíxcoAa fig. 9, 3,
4, 11. sqq. 90: trimetron
18,

4, 80, 82. 88, 105. 135. 140,

colon 9,
trochaeus
Troia 7, 2, 3.

Troiani principes 8, 4,

2. 1.

Troilus 7, 9, 7.
To07z0g, un&à ex decem categoriis 3,

27: in argumentis 5, 10, 52: 9, 1,
tropus 8. 6. 1 sqq.: 9, 1, 4:1, 8, 16:

3, 67 diversus a figura 9,1, 4 sqq.:

figurae a multis tropi dictae 9, 1, 1.
Tryphon epistula operi praemissa.
Tuberonis Q. or. in Ligarium 5, 13, 20.

31: 10, 1, 23: 11, 1, 78. 80,

Tullius mutatus in Tollius 6, 3, 58.
tunica 11, 3, 138 sqq.
Tusca verba 1, 5, 56: Tuscanicae statuae

12, 10, 1. 7.
tutelae actio 7,

4,
9,

21: T. bellum 7,

6,
9.
6,

4, 35.

PERSONARUM ET RERUM.

Tutilius rhetor 3, 1, 21.
Tydeus 3, 7, 12.

Tydides 8, 6, 29.
Tyndaridae 11, 2, 16.
Tyrrhenum mare 9, 3, 17.
Tyrtaeus poeta 10, 1, 56.

V sibi insidit 2, 4, 11: u et o permu
tatae 1, 4, 16: u et i litterae medius
sonus ], 4, 8.

Valerius C. Flaccus poeta 10, 1, 90.

Valeril primum Valesii dicti 1, 4, 13:
M. Valerius 2, 4, 18.

Valgius C. rhetor 3, 1, 18: 3, 5, 17: *6,
10, 4.

Varenus C. 5,13, 28: 7, 1, 9: Cn. 7,

Varlus Q. Sucronensis 5, 12, 10.

Varius pu *8, 8, 45: 10, 1, 98: de
Vergilio 10, 3, 8.

Varro P. Atacinus *1, 5, 17: 10, 1, 87.

Varus L. Epicureus, Caesaris amicus 6,
8, 18,

Vatinius *6, 3, 60. 68. *77, 84:
13: testis 5, 7, 6.

venti generales quatuor ce/. 12, 10, 67

ventilatorum miracula 10, 7, 11.

Venus armata apud Lacedaemonios 2, 4,
26: pro coitu 8, 6, 24: dicendi veneres
10, 1, 79. solis Atticis concessae 10,
1, 100.

verba ab auctoiibus ius sumunt 1, 4, 4:
pars orationis 1, 4, 18: verborum
genera qualitates personae num.ri 1,
4, 27: declinationes irregulares 1, 4,
29: appellationibus similia 1, 4, 27:
duplici intelleetu 1, 5, 2: unde dicta
1, 6, 34: verborum dividendorum ob
servatio 1, 7, 9: verba fingere Graecis
magis concessum est quam Latinis &,
3, 30: verborum copia quo modo pare-
tur 10, 1, 6 sqq.: eorum certissima
regula ín consuetudine 10, 2, 13.

11, 1,

337

Vergilius P. Maro 1, 10, 10: 6, 3, 20:
8, 8 24: 10, 1, 86: 12, 11, 26 sqq.: ab
eo lectio incipit 1, 8, 5: amantissimus
vetustatis 1, 7, 8: 8, 3, 21 sqq.: 9, 3,
14: Nicandrum et Euphorionem secutus
est 10, 1, 56: paucissimos die versus
composuit 10, 3, 8: geminavit litteram

1, 7, 20: scripsit pictai aquai 1, 7,
15: &vrazoÓ00cecg exempla 8, 3, 79:
visionum exempla 6, 2, 32 sqq.: 8, 3,
63: 8, 4, 24: 'mus' clausula 8, 3, 20:
x«xéuqetov falso apud eum deprehen-
sum 8, 3, 47; V. pro carminibus Ver-
gilii 8, 6, 28.

T iecense Flavus rhetor 3, 1, 21: 3, 6,
45: 4, 1, 23; T, 4, ?4: *8, 3, 33: *11,
9, 126.

veriloquium s. àérupoAoyíx 1, 6, 28,

Verres 8, 6, 37: 5, 10, 81: 5, 13,
28.

Verrius 11, 2, 31.

versiculi 9, 4, 52.

versificatio 9, 4. 116.

versificator 10, 1, 89.

versus adfectatae difficultatis 1, 1, 37:
v. censoria virgula notare 1, 4, 3:
solvere 1, 8, 13: 1, 9, 2: in oratione
9, 4, 12.

vertere Graeca in Latinum 1, 5, 2: ex
Latinis 10, 5, 4: orationes Latinas 10,
5b, b.

vestigium s. ozus'orv 5, 9, 9.

Vestlinus M, *6. 3, 64.

veteres Latini 1, 8, 8: vetera verba

1, 6, 41: veterum poemata 1, 8
10.

Vettius Praenestinus 1, 5, 56.

vetusta verba 1, 6, 39.

Vibius Crispus orator 10, 1, 119:12, 10

11: *5, 5, 15: or, pro Spatale *8, 5, 17
ex oratione incerta *5, 13, 4*.
Victoriae aureae 9, 2, 92,
22*

338 INDEX PERSONARUM ET RERUM.

Vitorius Marcellus ep. ad Tryph. 1:| et qualitas 11, 3, 14 sqq.: voci parcen
1 Pr. 6: 4 Pr. 1:6 Pr. 1: 12, 11,31:| dum in transitu a pueritia in adule-

eius filium Q. instituit 4 Pr. 1. scentiam 11, 8, 28.
Villius A. *é, 3, 69. urbanitas 6, 3, 103 sqq. lor: 6 5, 3. 11:
uina umida 8, 6, 40. 6, 4, 10: brevitas in urb. 6, 3, 45.

virgula censoria grammaticorum 1, 4, 3. | Urbinia 4, 1, 11: 7, 3, ig 26: lis
virilitas 1, 8, 9: pueris excisa 5 12,| Urbiniana 7, 2, 26.

11. urbs pro Roma 6, 3, 103: 8, 2, 8: 8, 5.
Virtus 9, 2, 36. 9: gustus urbis 6, 3, 17: urbes bene
Visellius rhetor 9,2, 101, 107: defiguris| moratae 5, 6, 24.

rhetoricis scripsit 9, 3, 89. | Ursi 11, 2, 31.

12, 10, 6. USUS inrationalis 10, 7, 11: usus sine

Vita 9, 2, 36. doctrina 12, 6, 4.

vitia in dicendo 1, 5, 17 sqq.: v. per sonos
1, 5, 19. 32.

Ulixes 1, 4, 16: 1, 5, 63: 2, 13, 13:
2, 18: 6, 3, 96: 11, 3, 108: 12,
64,

umerorum habitus in actione 11, 1, 83.

universalia praecepta 2, 13, 14.

vocabulum, species nominis 1, 4, 20:
diversum ab appellatione 1, 4, 20.

vocales !], 4, 6: pro consonantibus 1, 4,
10: sibi insidentes 1, 4, 11: ex tribus
vocalibus num syllaba fiat 1, 4, 10:
vocalium apud veteres geminatio 1,
4, 10: 1, 7, 14: mutationes 1, 4, 13:
concursus 9, 4, 33: 11, 3, 34: vocalia
sive bene sonantia 8, 3, 16.

1
FS

Vulcanus pro igne 8, 6, 23.

vulgaris gestus 11, 3, 102; sermo 12,
10, 43: exordium 4, 1, 71.

vulgo dicta 5, 11, 37: v. recepta 5, 11,
31. 41.

vultus in actione 11, 3, 72 sqq.: supinus
1, 11, 9: vultus hoiminis pluraliter 8.
6, 28.

X ultima litterarum Latinarum 1, 4, 9.

Xenophon historicus et philosophus 10,
1, 75, 82: 10, 5, 2: eius ore Musas
locutas esse 10, 1, 33: eius uxoris
cum Áspasia sermo 5, 11, 21.

,

vocalitas s. sógoríc
Voluptas 9, ?, 26.
Volusenus Catulus 10, 1, 24.
Vopiscus 1, 4, 25. zephyri 12, 10, 25,
VOX viva praeceptoris alit plenius 2, 2,! Djrgu« 3, 11, 4.

8; voces minus usitatae s. glossemata | Zeuxis pictor 12, 10, 4 sqq.

1,8, 15: de voce praecepta 11, 3,148qq.: ! Zmyrna 9, 2, 64.

vocis bona cura augentur, neglegentia | Zoilus rhetor 9, 1, 14.

minuuntur 11,3, 19 sqq.: vocis quantitas, Zopyrus Clazomenius rhetor *3, 6, à,

5, 4. Zeno philosophus 2, 20, 7: *4, 2, 117:
mercedes a discipulis acceptabat 12,

visio s. pevrocía 6, 2, 29. 32: B, 3, 88: IURE ME
3, 9.

Index

Scriptorum a Quintiliano citatorum, quorum opera extant.

Aeschines. | 93 11, 1, 38
contra Ctesiphontem | 917, 6 1, 5, 8
[NS 5,9, 3 | Cicero.
Aratus. Brutus
Phaenomena 2, 8 11, 1, 81
1 10, 1, 46 7, 21 8, 1, 12
15, 58 11, 3, 31
Aristoteles. 26, 101 1, 9, 12
de interpretatione 38, 141 11, 3, 171. 184
2, 8 1, 6, 28 : 60, 216, 217 11, 8, 129
Rhetorica 62, 995 11, 3, 198
1, 2, 1 2,15,13.16:2,17, 14 74, 259 11, 3, 10. 35
2, 9 5, 1,1 80, 278 11, 3, 123
2, 14 5, 12, 9 82, 983 10, 1, 115
8, 3 2, 21, 23 88, 301 | 19,6,4
9 8, 7, 23 91, 316 12, 1, 20
2, 1 sqq. 5, 10, 17 | de Inventione
98, 7 6, 10, 78:5, :2, 10] 4,9 3, 9,4
26, 3 3, 9, 5 5 sqq. 2, 21, 6
3, 2 8, 3, 6 5, 6 2, 15, 6. 33: 2,17,2
7, 9 8, 3,37 | 6 8, 5, 14
8 9, 4, 87 | 6, 9. 11 1, 5,61
12 8, 8,38 8, 10 3, 6, 50
13 8, 9, 5: 13, 10,02 11, 14 8, 6,58
14 8, 8,8: 4, 1, 72 | 14, 19 3, 11, 9. 10. 12
16 4 2,832 30, 46 sqq. 5, 10, 23. 78
Catullus. 80, 49 5, 11, 2. 93
29, 1 9, 4, 141 31, 51 b, 10, 6. 73: 5, 11,
62, 46 9, 8, 16 9. 98
84 1, 5, 320 34, 57 5, 10, 6
86, 4 6, 3, 18 34, 68sqq. 6, 14, 7

340 INDEX

31, 67 5, 14, 5 | 3, 10, 37 11, 1,1
56 6, 1, 27 | Mn,42 11, 3, 10
de Oratore 14, 54 2, 21, 6
1, 3, 12 8 Pr. 925 | 14, 55 2, 20, 9
6, 20 2, 91, 14 (0035 1 Pr. 18
6, 21 2, 91, 5 | 94, 98 9, 4, 42
8, 33 8, 2,4 | — 96, 101 2, 12, 7
91, 94 8 Pr. 13 30, 120 3, 5, 15
21, 95 12, 1, 21 81 12, 2, 6
38, 198 12, 5,5 | A1, 164 8, 6, 15
29, 132 1, 3,177 52, 201 sqq. 9, 1, 26—36
31, 188 2, 15, 5 | . 58, 202 9, 2, 40
81, 141 3, 8, 15 55, 210 H, 14
31, 142. 143 3, 3, 56, 913 11, 3,7
38, 150 10, 3,1 56, 214 11, 8, 115
34, 155 10, 5,2 59, 220 1, 11, 18: 11, 3
42, 190 12,11,4 ^ 128
55, 236 12, 8, 11 59, 222 11, 3,1
2, 7, 80 2, 17, 36 ')rator
10, sqq. 3, 4,2 i.d 9, 4, 101
21, 88 2, 4,8 1,4 12, 11, 26
25, 108 sqq. *, 8, 16 | 1, 29 1, 10, 4
45, 188 l1, 8, 94 3, 12 12, 2, 23
54, 9290 6, 3, 81 12, 39 10, 1, 33
65, 298 6, 8, 43 14, 44 8 Pr. 14
57, 982 2.17, 5 14, 46 3, b, 16: 3, 6, 44
58, 936 6, 8,8 17, 55 11, 3, 1
61, 248 6, 8, 50 18, 57 11, 3, 58. 60
66, 266 6, 8,38 18, 69 11, 3, 192. 126
66, 267 6, 83, 67 19, 62 10, 1, 38 .
07, 274 1 6, 65 | 20, 67 9, 4, 54
68, 275 6, 3, 87 21 sqq. 11, 1, 4
69, 278 6, 3, 88 | — 98, 77 9, 4, 37
10, 281 6, 3, 84 |! 95, 85 9, 9, 29
10, 284 6, 8, 94 26, 87 6, 3, 42
1i, 289 6, 8, 23 | . 96, 90 6, 3, 18
81 3, 8, 14 27, 98 8, 6, 93
82, 834 3, 8,1 29, 104 10, 1, 94
86, 352 11, 2, 14 | — 80, 107 12, 1, 90: 12, 6, 4
36, 854 11, 2, 91 39, 134 sqq. — 9, 1, 36—46
41, 358 11, 2, 92 | 45, 164 1, 6, 66
8, 360 11, 2, 26 46, 155 1, 6, 18

SCRIPTORUM. 841

41, 167 1, 5, 44 Oratio pro Archia
48, 161 9, 4, 38 1, 1 11, 1, 19: 11, 3, 97:
61, 204 9, 4, 124 8, 19 5, 11, 25: 8,8, 76: 9,
63, 214 9, 4, 108 4, 44: 11, 1, 34,
64 sqq. 9, 4, 79 11, 3, 84. 97. 167
65, 219 9, 4, 109 pro Caecina
66, 223 9, 4, 101 Lj 9, 8, 80
67, 2283 sqq. 9, 2, 16: 9, 4, 192 4, 11 4, 9, 49
70, 232 9, 4, 14 8, 23 4, 9, 182
70, 234 9, 4, 55 10, 27 6, 8, 56
71, 935 9, 3, 39 12, 84 5, 11, 33
Partitiones oratoriae 13, 37 5, 10, 68
1, 3 3, 8,1 15, 42 Loi!
6, 16 8, 8, 86 15, 43 5, 10, 92: 7, 3, 99
6, 19 8, 83, 42 15, 44 7, 3,29
6, 920 6, 2,32 16, 45 5, 10, 93
9, 82 4, 2, 107 19, 56 5, 10, 98
18, 62 8, 5,6 29, 82 9, 3, 92
27, 97 9, 8, 65 pro Caelio
29, 103 3, 11, 19 1, 1 4, 1,81
30, 104 8, 11, 10 2.4 11, 1, 98
30, 105 7, 9, 35 4, 10 12, 11, 6
'l'opiea 13, 31 5, 18, 30: 9, 4, 97. 98
3, 12 6, 10, 85 | 13, 82 9, 2, 99
3, 13 5, 10, 62: 5, 11, 38. 14 sqq. 3, 8, 51: 12, 10, 61
3, 15 6, 11, 32 14, 33 9, 4, 102
8, 16 5, 11, 33 | 14234 9, 4, 104
5, 17 5, 10, 63 15, 35 9, 9, 60
1, 82 5, 14, 34 15, 36 8, 8,22
8, 35 1, 6, 98 16, 38 8 41
10, 42 5, 10, 73 17, 39 9, 92, 15
21 8, 65, 16 22, 53 9, 9, 47
31, 79 3, 5,6 26, 62 9, 4, 64
21, 80 3, 5,18 29, 69 6, 8,925
21, 81 3, 5, in Catilinam
92, 85. 87 7, 8,8 1,1,1 4, 1, 68:9,2, 7
33, 88 7, 8, 98 1, 2 9, 9, 26
34, 91 3, 8, 15 ME 8, 4, 13
25, 93 3, 6, 13 | 2,1 9. 8, 80. 44
25, 94 3, 7,98 | 2, 4 9, 3, 99
26, 95 3, 11, 18 2, 6 9, 3, 19
26, 97 4, 9,04 6, 10 9, 8, 45

342

12,
1,
9,
4, 2,

2,
3,

80
1
21
38

J9 s: 30 30 9o i»

-

cO 10 c :O 00

6,

,
3,
11,
8,

in Clodium et Curionem
*5, 10, 92: *8, 3, 81: *8, 6, 56: *9, 2, 96

pro Cluentio

1,

1

103

INDEX

15 88, 106 9, 9, 16
10: 12, 10, 61 40, 111 b, 13, 39
32 49, 117 4, 1, 75
45 48, 134 5, 11, 138
62 48, 135 b, 13, 33
41 52 4, 5, 20: 5, 13, 42
32: 9, 3, 71| 52, 148 5, 18, 47
71 53, 146 5b, 11, 25
46, 71 60, 166 9, 92, 48
42 60, 167 6, 1, 81: 9, 8, 37
109 60, 168 5, 18, 18

61, 169 9, 2, 60

4, 1, 86: 6, 5, 9:8,
6, 65: 9, 4, 68. 74.

92.

101

9, 2, 19: 9, 3, 75.
81: 9, 4, 75
, 51: 9, 3, 81. 85

$53569gp5»»x2;599

2

$0 9 x e 9 e

*

[-N-

, 19

2
5, 11
1

2

16. 130: 11,

3, 162
2, 121: 11, 8,

162
2,

106: 9, 3, 62.
81

11

88

1

19: 6, 1, 41
40

51

68

107

22

p:o Cornelio Balbo
*4, 4, 8; *5, 11, 25: *5, 18, 26: *9,
2, 55: *9, 4, 122
pro Fonteio *6, 8, 51
pro Q. Gallio
*8, 3, 66: *11, 3, 155. 165

de lege agraria
2, b, 18 5, 18, 38: 8, 4, 28
pro Ligario

1, 1 9, 4, 13. 15. 92.93.

105: 11, 8, 108
112 4, 1, 67: 4, 2, 109.

131: 8, 5, 13: 9,
2, 61: 11, 3, 162

1, 3 4, 2, 110

2, 4 4, 2, 51. 108. 110

8, 6 11, 3, 166

$,1 9, 2, 14. 28: 11, 8,
166

3, 8 b, 10, 93

8, 9 6, 13, 31: 8, 4, 27:
$, 6, 12: 9, 3, 7.
88. 51: 9, 4, 99:
11, 3, 166

4, 10 5, 13, 5: 8,5, 10: 9,
2, 29: 9, 4, 102

5, 16 8, 83,85

6, 19 5, 11, 42: 5, 14, 1:
9, 8, 36

RSCRIPTORUM. 843
10, 30 7, 4,17 pro Murena
10, 31 5, 10, 93 1, 1 9, 4, 107
12, 85 6, 3, 108 3, 4 5b, 11, 28
12, 37 8, 5,3 8, 7 4, 1, 75
12, 38 8, 5, 7: 9, 4, 107 5, 11 4, 5, 12
contra contionem Metelli 6, 14 9, 2,26
*9, 8, 40. 43. 45. 49. 50 8, 17 5, 11, 11
pro Milone 9, 21 5, 13, 27
$2.3 9, 4, 74. 93: 11, 3, 9, 22 9, 2, 100: 9, 3, 82.
471 sqq. 33
9, 5 8, 6, 48: 9, 8, 77 11, 25 8, 3, 29
3, 1 5 1119 | 12, 26 7, 1, 51
8, 8 5, 11, 16. 18 | 13, 99 8, 3, 79: 9, 8, 36
3, 9 5, 14, 18 | 17, 35 8, 6, 49
4, 9 5, 11, 15: 8, 5, 11 17, 86 8, 8, 80
4, 10 5, 14, 17. 19. 35:9, 29, 60 8, 6, 30
8, 83 85, 73 7, 8, 16
b 6, 2,1 36, 76 9, 8,82
7, 17 5b, 10, 41 37, 79 6, 1,35
10, 28. 29 1, 5,657: 4, 2, 61. 37, 80 9, 2,18
121: 5, 10, 50: 39, 83 5, 10, 99
1, 1, 81 pro Oppio
vds y *5, 10,69. 76: *5, 13, 30: *9, 2,51
12, 33 9, 92, 54. 56 |
13, 33 9, 3,6 |in Antonium orationes Philippicae
13, 34 8, 6,7 23, 1,2 11, 1, 95
14 7, 92,48 25, 62 9, 9, 47
16, 41 5, 14, 3 25, 63 5, 10, 99: 8, 4, 8,
18, 47 9, 2,36 10. 16: 8, 6, 68:
20 5, 10, 37 9, 4, 93. 29. 44.
20, 53 8, 6,41 107: 11, 3, 39.
39, 59 9, 3, 30 167. 172
22, 60 8, 3, 22 26, 64 9, 2,926: 9, 3, 99
97, 72 5, 11, 12: 9, 5, 28 27, 67 8, 4, 25: 8, 6, 70:
29, 179 5, 14, 2 12, 10, 62
31, 85 9, 2, 38:11,1, 34:| 8, 9, 22 9, 3, 13. 72
11, 3, 115. 167.| 4,3,8 9, 8, 86
172: 12, 10, 62 8,1, 2 8, 8,65
32 9, 9, 41 1, 3 7, 3,925
84, 94 6, 1, 27: 9, 3, 23 9. 8, 8,5
87, 102 6, 1, 24: 11, 3, 172 8, 7 7, 8, 18
38, 105 11, 8, 178 11, 6, 14 8, 83, 29

344 INDEX
in Pisonem 80, 717 9,
1 1 9, 4, 76 42, 109 5,
18, 30 *8, 3, 21: *9, 3, 47. 46, 121 6,
61 2, 1 8,
pro Quinctio 80, 78 4,
1, 4 11, 1, 19 4, 3, 5, 4,
25, 78 9, 3, 86 17, 37 9,
pro Rabirio perduellionis reo 20, 43 9,
6, 18 11, 3, 169 26, 51 9,
9, 26 6, 1, 49 43, 95 6,
pro Rabirio Postumo 44, 116 9,
8, 7 9, 3,6 48. 8,
10, 28 4, 9, 18 56, 123 5,
17, 46 1, 83, 172 5,2, 4 9,
pro Sex. Roscio Amerino 8 4,
22 4, 2, 8. 19 5, 10 9,
26, 72 12, 6,4 10 4,
85, 98 9, 2, 41 17, 44 9,
pro Seauro 27, 70 9,
22, 46 *5, 13, 40 38, 86 8,
pro Sestio
54, 115 8, 3, 34 41, 107 9,
pro Tullio 44, 116 9,
6, 14 4, 9, 181 44, 117 8,
24, 66 5, 13, 21
pro Vareno 45 58 6,
*4, 1, 74: *6,10, 69: *5, 13,38: *1, 45 118 4,
1, 9: *8, 8, 232: *9, 2, 56
Divinatio in Q. Caecilium
E; 4, 1, 49: 9, 2, 17 45, 119 9,
2, 4 9, 2, 69 52, 136 6,
12, 40 11, 1, 20 563 6,
18, 41 1j, 1, 44 56, 146 8,
14, 45 4, 6,94 62 sqq. 4,
in Verrem Actio 62, 161 9,
1, 15 4, 1, 20: 6, 1, 13 62, 162 9,
Accusatio
1,11 9, 4, 119 63, 163 9,
8, 9 8, 4,2 66, 170 8,
24, 63 4 2,92 72 6,
930 4, 2, 114: 6, 1, 54 Epistulae ad Atticum
80, 76 11, 3, 162 5, 15, 3 5,

so no n
eS:

T3 £0 0o 10 JO
e 0
-

-
[s
-1

: 4, 2, 19

—
Jp 2
-
To) o£

£5 9» ro £5
- 19
0 19

wu
*-

3, 64: 9, 4, 104:
1, 3, 90

3, 43

32, 61: 9, 3, 11

-

4, 19: 9, 2, 61:
9, 4, 10
l

-—-
[1
c o mr 4 CO

&

2 E m
S

SCRIPTORUM,.

8, 7,2 6, 3,
9, 10, 6 8, 8, 32: 8, 6, 32
16, 8,4 1, 5, 67

ad Brutum

109: 8, 5, 18 | in Midiam

*3, B, 42: *5, 10, 9: *6, 3, 20: *8, 3, | in Philippum or. III

6. 34: *8, 6, 20, 565: *9, 3, 41. 58:

*9, 4, 41. 75
ad familiares
8, 8, 3
Cato maior
3, 7
Laelius
21, 89 *8,
de natura deorum
1, 84, 95 *1, 5, 72: *8, 3, 32
de re publica *9, 39, 75
Tusculanarum disputationum
1,2,4 *1, 10, 19
Carmina
*8, 6, 73: *9, 4, 41: *11, 1, 24

*8, 3,35

*5. 11, 41

3, 35

Cornificius (auctor ad Herennium).

4, 14, 20 9, 38, 31. 70
16 sqq. 9, 8, 98
18, 25 5, 10, 2
21 9, 83, 70
23 9, 8, 72
25 9, 3, 55 sqq. 91
29, 40 9, 3,88
36, 48 9, 2,27
43, 55 9, 2, 91
52, 65 9, 2, 81

Demosthenes.
in Androtionem

$ 47 5, 14, 4
de corona
8. d 9, 4, 63 sqq. 73
18 4, 2, 131
128 11,1, 39
179 9, 8, 55
208 9, 9, 69:11,8, 168

12 6, 1, 17
in Philippum or. I
1, 2 6, 5, 7
| 8, 17 9, 4, 63
Ennius.
; Annales 58 1, 6, 19
| 97 8, 6, 9
! 129 1, 6, 12
| 176 6, 3, 86
181 7, 9, 6
| 221 9, 4, 115
348 11, 8, 31
853 9, 15, 4
568 $, 17, 94
| Fabulae
231 8, 8,31
261 5, 10, 84
Homerus.
; llias
1, 249 12, 10, 64
2, 101 9, 8, 67
2, 180 8, 7, 12
2, 471 8, 47, 12
2, 558 5, 11, 40
3, 156 sqq. 8, 4, 21
3, 214 sqq. 12, 10, 64
3, 217 11, 3, 158
4, 125 bh o5 79
4, 299 5, 12, 14
5, 801 8, 7, 19
7, 919 8, 4, 94
16, 140 8, 4, 24
21, 196 10, 1, 46
Odyssea
| 8, 173 12, 10, 65
| 9, 394 1, 6, 72
| 11, 131 1, 6,67
11, 523 8, 3,84

9345

| 946

15, 299
33, 278

Carmina
1, 4, 13
12,

12,

10,
2, 5,
6,
Epistulae
1, 1,
1,
5, 28
2, 1, 192
Ars poetica

88

41

Praefatio 1
1, 9

12

2, 27

88, 54

8qq.

73

8, 6,
1, 5,

Horatius.

e 00 0o
e moo

A uds d

-

-- -

OQ» oo x Do CO

E

p»

-

$5 O» 9 C

m O 9 Oo :tu
p r5353953$3;
tS
D

ep.
10,

—
-

oco
oO o

to [OD
- c

INDEX

, Epistula ad filium
2, 5, 20: *10, 1, 39

Lucretius,

i 1, 936 sqq. 3, 14
4, 1 8, 6, 45
11 8qq. 8, 1,4
| O vidius.
; Metamorphoses
1, 502 8, 3,47
2, 226 9, 4, 65
| 5, 17 sqq. 9, 8, 48
| 10, 422 9, 2, 64
| 11, 456 9, 4, 65
18, 1 1, 5, 43
b b, 10, 41
Remedium amorum
| 707 12, 10, 74
Medea fabula *8, 5,6
Persius.
Satirae
1, 9 9, 8, 9
26 9, 3, 42
| 95 9, 4, 65
106 10, 3,21
| &"n Lo »
Plato.
Gorgias
p. 449 E 3, 91, 14
452 E 2, 15, 10
| 453 A 2, 15, 5
j 454 B 2, 15, 18
| 460 C 2, 15, 27
462 B 2, 15, 24
| 463 D
d 2, 15, 25
| 498A
500 C 2, 16, 97
| 508 C 2, 15, 28

SCRIPTORUM. 947

Phaedrus Seneca.
p. 261A 2, 15, 29: 9, 21, 4| Medea
261 D 3, 1, 10 453 9, 2,8
266 E 3, 1,11
267 A 2, 15, 81: 2, 16, 3| A ctus Suetonius.
213 E 2, 15, 29 " | o7 22
55A 11, 2, 9 EREN
Politia 1 in. 8, 60, 64 53 8, 9,9.
Sophistes Caligula
p. 29?22 C 3, 4, 10 à Q1 7,29
Symposium
P. 218 B sqq. 8, 4, 23 Terentius.
Timaeus in. 9, 4, 711 Andria
p. 47, 67 1, 10, 13 1, 1, 41 8, 5,4
Rutilius Lupus. Bis ice No
l : : : : 1, 1, 1 sqq. 9, 2, 11: 9, 3, 16:
, 9, 4, 141: 11, 3,
Qo ofi | s
"T 6 9. » 86 | 1, 2, 5 9, 3, 18
1s 9. s, 25 IL ? 75 sqq. 9, 2, 558
16 9, 3, 84. 92 PAM
in. VU d, 5 1, 7,22
19 9, 3, 93 |
| Thucydides.
Sallustius. |
Catilina 1, 8 9, 4, 78
17, 7 8, 3, 44 —(:
20 3, 8, 45 de lingua Latina
4, 3 5, 10, 30 5, 6,84 1, 6,37
Iugurtha 5, 11, 76 6, 38
11 9, 4, 77 Ic NIA mE
10, 1 9, 8, 12 | Vergilius.
10, 7 8, 5,4 , Eclogae
19 2, 13, 14 | 1, 2 9, 4, 85
21, 2 8, 3, 44 11 sqq. 1, 4, 28
34 9, 3,17 15 1, 6,2
38, 1 8, 3, 44 23 5, 11, 30
Historiae | 48 9, 8, 53
*4, 9, 9: *5, 8, 53. 82: *8, 6, 59:| 81 10, 1, 12
*9, 3, 12: *12, 9, 9 | 2. 66 8, 6, ?2
n veetiva | 69 9, 8, 238
*4 1, 08: *9, 3, 89. 3, 8 9, 3, 59

INDEX

848

1, 5, 97: 9, S3, 52.

--—
e-
*-—
o
&
9
-««

«
e$ rr
-— ow
ey ow
e o

-|
Le]

e
o6
-
t ai
- 0

11, 8, 36
3, 34

5, 18

11,

1,

78

1, 6, 2

69
103

8, 6, 78

8, 6, 62

104. 105

io OQ) *D Oi) b 9 D p D

- ob oi - 0 «Qo cO aG Cd e C$

-

€ X c: ci OO 00 — e OQ: C ot-
—

e wc cQ t£
ecc 0c & QD oe M €
ot ev es e e cei es e
E c e oc es op o "t

], 48
54. 55
86
181
188
295
8567
388

Georgica

ao
r-
ios: —- 0009690050050
- - "Ü c5 C» - OD wd e O0) po cÓ €— p OQ e Y
ej C a d) ob GE cy o9 «D «Qj € o6 0 e 0 c DOM
-—- - Ee
Mo ow s ob cio) o) a) 0 ojo £W c co
c v
-- E
ind z
t- 0) € a C» - 3 00 t€» "— iO iB C$ Oo cB d
- -— "C C tQ w( QO c a4 c € (0 wv ou 0
etu. -— à Qi c cO cÓ -^ a5 -
ei x
e
c
ea
e
a
to iD 0D i

- - b OC

169. 170

e 0 M3 - CO I tO € OD a5
925 9420RN808395»":3
ed cO «C Oi t2 a 00 08 «DoD 06 (Doct
- O o d t0 - C Q» OO o0 Ci 05 OS

c z
z -—
"egüti3:32g233
(Oo i 055-5565 4.
Do -

349

SCRIPTORUM.

518

3, 64
2. 92

9,

234

649. 650

6,

321 sqq.
436
475
517
620
631

sl

eS dw oM em
-—

1
-"

e

1c
[77]

e
t-

ei o0 OY €
—

8, 641

3, 81
4, 94

8,

8,

659
4, 143. 144

- c
$ 8$ E s
e - É -
m - ew
ea - -— --
- e -- ao
(€ — oO d C1 000 oc] e 5 M OD T
CD eO ow 09 M O0 - CO CO OO CO) -- -- c CO) 9 CD
tO «C r8 od (Oo o4 OP cd Od «D Qd cO Od tO c6 a
a0 X? — t oo «e c» tO «D «D OD ci C) OO € Cj 00
—
LI
r^
- 00 tO - c0 e OQ) 09 O O 0 0 - 0 x 5
c» e C) or op $59-9o- -»x52m95
et. 4 oc- t. - 06 X cQ» do
e c - o
—^ -— -—
^1
t-
eo
o
e» coc co «ow 0
o nsa2434595oaAnd$duAa2onas
ed Qd aC 00 Qi Od cd OY «Doa cd od oO C) 09 € d CO (D Doo
cd oc -owoocoocoo-dcc

495
5235

550

ci er cr cy o0 o0 O0 o0 OO —

bl
u

3, 28

8,

2

c
—

oo
-

Xenophon.

memorabilia Socratis

oo
Ga

6, 27. 41

8,

215

9, 2, 86
12, 10, 4

1, 21
3, 10, 1

9
ind;

Leetiones huius editionis ab editione
C. Halmii *) discrepantes.

Prior scriptura est huius editionis, altera Halmianae.

|l. Prooem. 6 (p. 4, 5) Marcelle Vitori — Marcelle Victori | 22 (p. 6, 15)
informandus est et — inf. e. ubi.

1, 5 (p. 7, 28) haerent quae - h. quo | 8 (p. 8, 6) eruditi plane — e.
plene | 11 (p. 8, 22) rationi defuerit — r. defuerint | 13 (p. 8, 33) hinc enim —
hoc e. | 26 (p. 10, 27, 28) est notum — e. inventum | et si quid — vel si q.
34 (p. 11, ?5) occurrentibus — occurentibus (error typogr.) | 36 (p. 11, 32) usque
ad mortem in mores — u. ad mores.

2, 3 (p. 12, 28) etiam si posset — e. si potest | 4 (p. 12, 31, 85) tam
hercule laesae quam — t. h. q. | esse domesticus — d. e. | 5 (p. 13, 7) qui
timebuntur — q. timebantur | 29 (p. 15, 35) vincere velit — v. velis | 30 (p. 16, 1)
loquimur — loquitur.

3, 12 (17, 24) maxime mens est formanda — m. f. | 14 (p. 17, 31, 34)
quamlibet et receptum — q. r.| iniuria — iniuria est.

4, 3 (p. 18, 24) cum loquendi — c. loquendo | 4 (p. 18, 37) utuntur —
utantur | 5 (p. 19, 9) fideliter iecerit — f. iecit | 8 (p. 19, 26) non enim [sic]
optumum dicimus aut optimum — n. e. sic optimum d. ut opimum | 9 (p. 19,
28) adspirationis notzm -—— n. adsp. | 13 (p. 20, 20, 21) fit à lavando lautus —
f. a. l. lotus | sed et quae — sed quae | 14 (p. 20, 25) in quibusdam [ipsa]
— in q. ipsa | 16 (p. 21, 4) 'Oivssía — "Yivoocée | 17 (p. ?1, 5) loco
fait? ut Menerva — 1l. f. M. | 25 (p. -2, 12) secretius ut Sullae — s, S.

5, 1 (p. 23, 8) Iam cum omnis oratio — IL. c. or. | 8 (p. 24, 10, 16) quale
sit — q. est | ductum est — adductum est ; 9 (p. 24, 20) existimetur — existi-
matur | 12 (p. 24, 32, 33) at in eadem — at in eiusdem | Metteio Fufeteio —
Mettoeo Fufettioeo | 15 (p. 25, 6) nam dua et — n. et dua et | 16 (p. 25, 13)
(detractionem adiectionem] — detr. adiect. | 17 (p. 25, 22) izusvvadotgrv —
gvvexoupyy | 18 (p. 25, 32) ducenda — dicenda | 20 (p. 26, 3, 4) triumpis —
in triumpis |. inseriptionibus — in inser, | 23 (p. 26, 15) ut Marcipor — ut

*) eorum, quae Halmius postea mutavit (cf. II, 3867 —369), hoc loco ratio non est habita:

I. 5, 21—II. 13, 12. 351

*Appi' | 24 (p. 26, 18) ut Atreus — ut Atrei | 29 (p. 27, 8) alias. . , alias —
alia . . . alia | 31 (p 27, 17) [quia in eadem flexa et acuta] — quoniam est in
flexa et acuta | 32 (p. 27, 22) lorcxicuovg et uvraxiguovg et Aa(joaxusnovg —
|. et À. | 33 (p. 27, 26) deprehendimus — repr. | 43 (p 29, 18) quod Antonius
— quamquam id A. | 51 (p. 30, 12) accidunt — accident | 54 (p. 30, 27) in-
honoratum — inhonoratam | 62 (p. 3!, 27) quia longa sequenti — q. duabus
longis sequentibus | 68 (p. 32, 23) cum sit 'epi' praepositio — c. s. praep.

6, 14 (p. 34, 37) ut non quamvis — ut c. nomina q. | 15 (p 35, 5) lexus
exeunt — fl. eant | 29 (p. 37, 1, 3) ut cum M. — ut M. | ne mentiri — ne
ementiri | 30 (p. 37, 8) aliquando consuetudini servit — aliaque quae c. ser-
viunt | 31 (p. 37, 9, 10) sive illa ex — sive ex | praecipueque ab — prae-
cipueque | 38 (p. 33, 13) stertere — strepere | ut a velo — ut a velocitate,

7, 1 (p. 39, 21) vocant, nos — vocant, hoc nos | 5 (p. 39, 39) per qu et
um — per qu et m | 10 (p. 40, 16) ubi sola ponitur — uts ponatur | 19 (p. 41,
18) in eadem — in eisdem | 34 (p. 43, 1) ut in epistulis — ut ep.

8, 6 (p. 43, 30) in iis — in his | 8 (p. 44, 6) [in primis copiam verborum]
— in pr. €. v. | 14 (p. 44, 35) [et ezzguaru.cuosg] — et ayguarucpovs.

10, 3 (p. 46, 36) triangulum aequis lateribus possit? — triangula a. lL.
possint? | 13 (p. 48, 26) quid de philosophis — de phil. | 18 (p. 49, 14) Hyper-
bolus — Hyberbolus (error typogr.) | 2? (p. 50, 19) ministrabat — monstrabat |
30 (p. 50, 27) antiquitus à Chirone atque Achille usque ad — antiq. usque &
Ch. a. A. ad | 37 (p. 51, 30) et certis — ex certis.

11, 17 (p. 55, 6) uti — ut.

12, 16 (p. 57, 32) ad vilem usum — ad venalem usum.

Hl. 1, 2 (p. 59, 13) usque et ad — usque ac|4 (p. 59, 24) poetarum
historicorumque viribus — historicorum criticorumque v. | 13 (p. 60, 36) dabun-
tur illis — d. et i.

4, 9 (p. 64, 32) sit historia — s. historica | 6 (p. 65, 15) ubertatis — uber-
tati | 20 (p. 67, 17) instruitur, cum res poscet, usurus — instruit, c. r. p., usurum |
25 (p. 67, 41) namque hae — namque et hae | 26 (p. 65, 7) thesis — chriae |
30 (p. 68, 29) alioqui eum non — alioqui n. | 38 (p. 69, 25) solet — solent..

6, 2 (p. 73, 22) quam si ad — quam cum ad|7 (p. 74, 8) expertos —
expertas.

8, 3 (p. 76, 12) adiuvarent — adiuvarentur | 10 (p. 76, 2) deterendum —
deserendum.,

10, 8 (p. 78, 9) praeparat — praeparet (error typogr.) | 15 (p. 79, 4) suo
quodque loco — suo quoque loco,

11, 2 (p. 79, 23) declamaverunt — exclamaverunt.

13, 3 (p. 82, 10, 14) instruat, derigat — i. ut d.| obstabit, si collibus
— obst. coll. | 9 (p. 82, 87) adversa est (sic scribendum est) — a. sit | 12 (p. 83,
13) tantum ab altero — t. alt.

QUINTIL. ed. MEISTER. Vol. II. 28

352 IL. 14, 2—IV. 2, 45.

14,. 9 (p. 84, 15) illa Flavi essentia — i. Plauti e. | 3 (p. 84, 20) ut ars
rhetorica, navis — &. rh, ut n.

15, 1 (p. 85, 5) quaeritur. finitur — quae finitur | 7 (p. 86, 7) creditum
est: et — creditum est. | 10 (p. 86, 23) auctor — actor| 84 (p. 89, 830) sub-
stantiae Cleanthis maxime — subst. maxime.

16, 5 (p. 91, 1) Glanciae fuere magistratus — Gl. m.

17, 19 (p. 94, 85) confiteor — confitebor | 82 (p. 96, 24) indulgeant —
indulgent | 41 (p. 97, 30) via, id est ordine — viam atque ordinem,

18, 1 (p. 98, 12) &eog5rixX — Oeorg (error typogr.)

19, 2 (p. 99, 1, 2) utriusque magnum, maius — utrisque maius | naturae
credam esse — cr. n. e.

90, 5 (p. 99, 39) virtutis est — virtus est.

Il. 1, 5 (p. 105, 7) vias inierunt — v. muniverunt.,

4, 16 (p. 112, 9) cuius parte non — c. n. p.

b, 7 (p. 113, 11) ceterorumque quae — c. hae.

6, 3 (p. 115, 21) nomen [non] primum — n. n. p. | 12 (p. 116, 33) quae...
positae — [q...p.] | 76 (p. 125, 34) non habes hoc — non habes | 94 (p. 128,
12) crimina vel omnia neget — c. n.

7, 6 (p. 130,27) animalium, etiam — a. et etiam | 12 (p. 131, 12) Achille,
interim — A. et i. | 18 (p. 131, 17) fuerunt, eo maiorem — f. m. | 20 (p. 132,
15) animi — animo | 27 (p. 133, 15) liberi sunt decori — 1l. dec.

8, 4 (p. 134, 13) ambigitur — ambigetur | 6 (p. 134, 2?) non utique
eget — n. ubique eget | 9 (p. 185, 4) Catilinario — Catilinae | 25 (p. 137, 4, 6)
fieri non posse — f. n. possit | partem dixerunt — p. duxerunt | 62 (p. 142, 4)
adfectatione — adfectione.

11, 1 (p. 145, 21) intellegitur res omnis — i. o. | 8 (p. 146, 24) unus
est, ad — u. sit, ad | 19 (p. 148, 2) iudicationem esse voluerunt — iud.
idem e. v.

(V. Prooem. 1 (p. 160, 3) Marcelle Vitori — Marcelle Victori | dedicati
— dicati,

1, 8 (p. 151, 30) possit — prosit | 7 (p. 152, 183) exemplo — exempli |
18 (p. 1683, 13) augenda ac — augenda aut | 31 (p. 155, 17) fama iudiciorum
— infamia iudiciorum | 32 (p. 155, 19) ab rogatione — ab oratione | 38 (p. 156,
18) quaedam et elevanda — q. et levanda | 40 (p. 156, 29) quibus recte —
sunt q. r. | 44 (p. 157, 15) ut enim — nam ut | 47 (p. 157, 31) perfertur —
profertur | 57 (p. 159, 11) artis est. nam — artis. n. | 65 (p. 160, 19) putant —
putent | 72 (p. 161, 18, 15) si praeparatus — si sit pr. | eget — egeat | 76 (p. 161,
81) sive ad expositionem — s in exp.

?, 13 (p. 164, 10) exanimem — examinem (error typogr.) | 299 (p. 165,
26) tu nescias — tu scias | 45 (p. 168, 40) dum percipiatur — d. repe:atur |

IV. 9, 55—V. 10, 71 353

55 (p. 170, 16) armatus, sollicitus contra — a. c. | 60 (p. 171, 1) nam ne
eontraria — nam id quidem, ne qua contr. | 69 (p. 172, 15) aliquid quo — a.
quod | 70 (p. 172, 18) non defendamus narrantes — n. narr. | 71 (p. 172, 27)
propositione — praep. | 89 (p. 175, 12) quod fingimus — q. fingemus | 93 (p. 175,
30) nostro ducuntur — n. dicuntur | 94 (p. 175, 35) fallacitate — facilitate |
111 (p. 178, 9) dum doceo — d. eum d.

8, 15 (p. 183, 6, 9) amplificatio, omnis minutio — a. min. | de religione,
de officiis — religione, officiis.

4, 6 (p. 184, 25) dicor, sed nec — d., nec | 8 (p. 184, 30) et ratione —
est rat.

5, 8 (p. 186, 14) quo quaque de re dicturi simus ordine — quid quaque
de re d. s., ordine | 12 (p. 186, 83) erit iniustus — erit aut ini. | 14 (p. 187
11) potest qui — p. et qui | 22 (p. 188, 9, 15) aut etiam supervacua — superv.
etiam | notata inscriptis — n. in inser.

4. 2, 3 (p. 192, 5) aut inveniendum quod — &. videndum quid.

5, 2 (p. 193, 12) inspectio ipsa saepe etiam —- insp. e. ipsa s.

6, 3 (p. 198, 28) agere rerum humanarum curam —- a. c. r. h. | 6 (p. 194,
5) ne umquam —- ne temere u.

7, 4 (p. 194, 26) est hic — et hic | 7 (p. 195, 8) aenem vidi — s. colui |
18 (p. 195, 37, 88) quod cum — quod [cum] | videntur esse vera — videntur,
re vera | tum multo magis — m. magis | 24 (p. 197, 12, 14) quia et in — q.
ut in | quaesierit et — q. ita | 25 (p. 197, 17, 18) in actione testationibus aut
— in & &ut| rogabatur, facilius — r. et f. | 31 (p. 198, 17) saepius imperitus
— s. et inp.

8, 5 (p. 200, 8) ex sequenti — ex insequenti | 6 (p. 200, 12) possunt
— possint.

9, 8 (p. 201, 1) quae quia sunt &ivr« cyusi«, mihi — quia s. &. c. quae
mihi | 6 (p. 201, 15) recurrunt — recurrent (error typogr. | 8 (p 201, 23)
adiuta — adiuncta.

10, 6 (p. 203, 12) appellatio et maxime in usu est posita, qua significatur
— appellatione et m. in u. p. signif. | 10 (p. 204, 7) quod probationem praestat.
Celsus quidem probationem — quod «s» probationem | 12 (p. 204, 20) ea, in
quae communi — ea, q. esse c. | 14 (p. 204, 28) res publica: ut administranda
— r. p. est: sequitor ut &. | 24 (p. 206, 5) suis filii plerumque — s. pl. |
26 (p. 206, 18) distantia est: nam — distantia, nam | 29 (p. 206, 29, 31) hanc
— eum | et praesentis et praeteriti — et praet. et praes. | 37 (p. 207, 36)
spectat — spectatur | 39 (p. 208. 8) adulterum — adulteros | 57 (p. 210, 36)
quod neque mortale est, neque rationale neque animal, non est homo — quod.
neque immortale est neque mortale animal non est | 60 (p. ?11, 13) manu
mittitur — m. mittatur | 64 (p. 212, 2) quamvis sita — quamvis sit | 69 (p. 212,
29) verum esse eligendi — verum el. | 71 (p. 213, 6) deinde caedes et strages —

23*

354 V. 10, 73—VI. 1, 9.

d. «« caedes | 73 (p. 213, 17) debet tutor, debet et — d. t. et | 84 (p. 2165, 12)
Pari dyspari — Paridi | 88 (p. 215, 29) licet, licet et — licet, et | 89 (p. 216,
1) quid si agenda — quid agenda, si | 94 (p. 216, 30) divisione, remotione,
ordine, initio, incremento, summa, similibus, dissimilibus, pugnantibus, contrariis,
consequentibus — rem. div. initio, incr. s. 8. d. p. cons. | 114 (p. 219, 18) venire
solent — venirent | 119 (p. 220, 9, 10) sed ne 8e, qui — s. ne, si qui | perfectos
protinus — p. se pr. | 126 (p. 221, 5) mediosque nervorum — m. horum.

11, 3 (p. 221, 26, 27) ut cui simile concessisset — ut simile concessis |
[id est. ..fere sumitur] — id est...f. s. | 18 (p. 224, 10) oratione reperitur
— O0. reperietur | 24 (p. 225, 17) planipedis — lanipedis | 28 (p. 226, 9) utrumne
illius an tuum malis? illius, inquit — u. illud an t. m.? illud, inquit | 29 (p. 226,
16) nam est id — n. e. hoc | 40 (p. 228, 7) victos esse Homeri — v. H.

12, 6 (p. 229, 24, 25) quia magna sint — q. m. non sint | utique vero
ad — quae ad | 6 (p. 229, 32) argumenta nuda ponere — a. p. | 14 (p. 230, 37)
ut animi invitis crescant — '- aut animis cr.

13, 3 (p. 232, 37) ex re ipsa — ex ipsa re | 3 (p. 238, 1) etsi falsa sint
— e. f. sit | 8 (p. 283, 35) disseremus — disserendum | 10 (p. 284, 9) tamen
vel huic — t. velut b. | 17 (p. 235, 8) tamen interim oratoris est — t, est
i. o. | 28 (p. 237, 5) *utique faciendum, si — utile si | 383 (p. 237, 33) censorum
— censorium | 85 (p. 2388, 12) summam — summum (error typogr.) | 36 (p. 238,
20) quidam etiam in — q. et in | 89 (p. 238, 87) ratio est: aliquando — ratio:
et aliquando | 49 (p. 240, 23) iactatum est — est iact. | 56 (p. 241, 27) ieiuna
— — tenuia. .

14, 8 (p. 242, 27) ab eodem et pro — ab eodem p. | 7? (p. 243, 21) melius
adcurantur — m. gubernantur| 12 (p. 244, 24) potest videri deesse intentio —
p. v. de re contentio | 17 (p. 246, 18) siugula quaeque interim —- singula i. |
21 (p.246,5, 7) nonnumquam est vera, cum et — numquam e. v., nisi et | verum
est, si — v. e. sed si | 22 (p. 246, 11) non est vera sic — n. e. v. sicut
haec | 25 (p. 9246, 28) pecunia potest — p. autem p. | 27 (p. 247, 8, 5)
tradentium partes — tr. artes | uti nefas non duco — u. esse fas d. | 28 (p. 247,
9) namque ili — namque in illis | 29 (p. 247, 16) vicibus («sic scribendum
est) — viribus | 30 (p. 247, 28) tulerit — attulerit | 31 (p. 247, 23, 28) non
uti ieiuni fontes — n. u. » « f. | propositio ac conclusio ex consequentibus et
repugnantibus? — pr. c. ex c. r.? | 35 (p. 248, 20) legibus. his — 1. in his.

Vl. Prooem. 1 (p. 249, 3) Marcelle Vitori — Marcelle Victori | 3 (p. 249, 20)
non igitur — nonne i.|11 (p. 251, 2) utracumque — utraque | 13 (p. 251, 14,
15, 16) honorum patris admotum — h. propius &. | te avitae eloquentiae — te
omnium spe ac votis el. | tantum ad poenas amisi? et si — t. poenas etsi.

1, 1 (p. 252, 9, 10) oculos et — o. ut | turba valet — t. valent | 3 (p. 252,
19) deinde subieit — d. subiecit | 6 (p. 252, 82) si et actionis — si ei actioni |
9 (p. 253, 19, 21) conspirationisve — aut conspirationis | dixi, prooemio similia,

VI. 1, 13—VI. 3, 109 355

sed liberiora — d. in p. &, sed hic l. | 13 (p. 254, 4) ut facit — ut faciat |
18 (p. 251, 32) occisus est aliquis: utrum — occisus u. | 20 (p. 256, 8, 9) quae
praedicta sunt — q. dicta s. | ut Servium Sulpicium Messala contra... obiciat
(sic. scribendum est) — ut Servius Sulpicius c. . . obiciatur | 25 (p. 256, 6) litigatoris
— litigatorum | 81 (p. 257, 7) sciebatur — sciebat | 38 (p. 258, 5, 8) equidem
repugnantes — e. et rep. | fiunt. transtulit — f., T aliam cadunt tr. | 40 (p. 258,
15) quorum officii — q. officium | 43 (p. 258, 33) sed sic — sed si | 51 (p. 260,
3) sane sunt — s. sint.

2, 1 (p. 260, 26) causarum summa — c. in s. | 8 (p. 261, 6, 12) certe
sunt semperque — c. semper | irascendum — irascendumve | 4 (p. 261, 13)
dominatur in iudiciis, hic eloquentia regnat — dominetur in i., 'iaec eloquentiam
regunt | 7 (p. 261, 34) ingrata sunt — i. sint | 9 (p. 262, 7) igitur hos
concitatos zr&Oog, illos m. — i. c. z. m. | 17 (p. 263, 20) et ex desideriis —
et d. | 19 (p. 263, 35) ideoque ei et — i. et | 23 (p. 264, 22) cum ad eam
amplificationem venerimus, dicemus — c. de amplificatione d. | 25 (p. 264, 36)
sel promere in — s. eruere in | 34 (p. 266, 17) dicturi essemus — d. fuissemus |
36 (p. 266, 31) vero similis — veri s.

3, 2 (p. 267, 5) defuisse huius — d. huic | 4 (p. 267, 14) et interrogandis — et
in i. | 6 (p. 267, 28) an inenarrabili — an enarrabili | 10 (p. 268, 10) securius
inter — sequius i. | 18 (p. 268, 24) tantaque eius vis — cuius est tanta vis |
18 (p. 269, 13) quia sunt — q. sint | 21 (p 269, 31) iocum vero — i. fere |
23 (p. 210, 5, 9) maxime triplex — m. est tr. | namque eadem — nam quaedam |
24 (p. 270, 12) ceteris qune — ceterisque q. | 25 (p. 270, 14) risus conciliatur — r.
concitatur | 28 (p. 270, 34) nonnumquam et — quamquam et | (p. 271, 1).
alterius iuste petere — a. p. | 33 (p. 271, 28, 30) sed quidam — et q. | dicendi
petulantia — dicenti p. | 35 (p. 271, 36) verecundia dicet — v. dicere decet | 35 (p.
9272, 1) concilietur — concitetur | 43 (p. 273, 7) et inclusa — et in clusa
(error typogr.) | 44. (p. 273, 13) dixerat — dixerit | 45 (p. 273, 23) in parte —
in partem | 48 (p. 274, 3) quare non hoc modo -- q. [n. h. m] | 50 (p. 274,
15) clusum (sie scribendum est) — occlusum | 55 (p. 275, 5) molestiorem apro
Erymanthio — m. quam aprum Erymanthium | 57 (p. 275, 14) qualia veteres
— q. iam v. | 59 (p. 275, 25) quaedam veri — q. vitii | 60 (p. 275, 28)
et panem item candidum — f et parentem c. | 65 (p 276, 20) putere. sed onerabo
— p. onerabo | 68 (p. 277, 4) causa elabora, quaque — causa. metaphora
quoque — 76 (p. 278, 6) atque est illi — a. i. | 90 (p. 980, 9, 11) aliena —
alienam | sua — suam | 93 (p. 280, 33) comedi: pane et aqua vivo — c.,
panem et aquam bibo | 96 (p. 281, 17) lintre evasit — intervasit | 97 (p. 281,
22) felicitas est — facilitas est | 100 (p. 292, 8) Fulvius propinquus — F. t pro-
pinquuus (error typogr.) | 102 (p. 282, 16) audeo con(irmare plane esse neces-
saria — adeo infiui'a «» plane necessaria | 105 (p. 283, 5) quandocumque haec —
quicumque h. | 106 (p. 283, 11) posse non satis urbane — p. in n. s. urbana |
109 (p. 283, 24) vocatur et — v. ut.

356 VI. 4, 1— VIII. Prooem. 19.

4, 1 (p. 281, 19) ideo reliquerunt — i. reliquerint | 9 (p. 285, 26, 27)
neque iam — n. tantum | fit: quidam faciunt ut aperte quoque rixentur. —
erit: q. f£. aperte, quae rixemur. | 14 (p. 286, 22) proferantur: [est] inopinatis —
p.: est i. | 15 (p. 286, 30) quales fere — quales faceti.

VII, 1, 9 (p. 3, 16) verum ex — v. in | 11 (p. 83, 27) aversior — adversior |
21 (p. 5, 6, 8) habere, tractaverit — h. «» | non quicumque — n. qui cuicumque |
25 (p. 5, 32) ultra sit — u. est | 26 (p. 5, 34) propositione divisa — pr. visa |
28 (p. 6, 9) proprium [tyrannum occidit] — pr. patrem tyr. occidit | 34 (p. 7, 10)
utique iure — utique. iure — 41 (p. 8, 9) dif&cilem — difficillimam | 48 (p. 9,
10) rusticus sum. si lex erat — rusticus eram. si lex | 58 (p. 9, 31) inquam —
inquit | 54 (p. 10, 10) dictum enim est — dictum non est | 57 (p. 10, 26) an
possint — an possunt | 58 (p.10, 32) non indignum — n. esti. | 62 (p. 11, 21)
qualitatem et alterius — qu., a.

2, 14 (p. 14, 6) praecesserit an — pr. laetitia an | 26 (p. 16, 18) Mar-
rucinos — t Marginos | 31 (p. 17, 9) quod iniquum — q. indignum | 38 (p. 17, 18)
pro naenia — p. T encenia | 34 (p. 17, 22) levibus aut — 1. ac | 46 (p. 19, 17)
praesenti ac deinde — pr.. d. | 49 (p. 19, 33) tyrannicidam — tyrannidem.

3, 1 (p. 21, 14) non est hoc infitiatio — n. e. h. depositum | 2 (p. 21, 18)
non est hoc dementem esse, male tractare, rem publicam laedere — n. e. male
tractare uxorem verbis laedere | 22 (p. 24, 26) quaestio, &u — q. est, an |23
(p. 24, 34, 36) pertineat, ut si dicas, equus est animal: nam... proprium — pertineat
[falsa est si dicas, equus animal rationale: nam ... p.] | 34 (p. 26, 26) omnia
absunt — * sunt.

4, 4 (p. 27, 29) est enim de — sed hic de | 13 (p. 28, 86) in eos — in
hos | 18 (p. 29, 1) si Ti. Gracchus — si Gr.| 27 (p. 31, 20) pater corrigere
quam abdicare — p. non a. | 36 (p. 32, 27) aliae in nuntiando aliae in renun-
tiando — aliae «» in ren. | 38 (p. 33, 1) quo animo datum sit — q. a. sit | 42
(p. 33, 27) controversia est, quae — c. e., quia.

5, 3 (p. 34, 13) ignominioso patri fllius — i. f. | 5 (p. 34, 26) quaestio
est aut — quaestionem aut.

6, 2 (p. 35, 4) in ea uterque — in ea aut u. | 8 (p. 35, 14) quia ex hac
natus est, et haec meretrix est — qui ex h. n. e, antequam meretrix esset | 5
(p. 35, 21) et contra — sed c.

7, 1 (p. 36, 31) obstat, utrimque — o. et u.

8, 6 (p. 39, 2) quandoque (sic scribendum est) — quandocumque.

9, 9 (p. 406, 21) dubium est — in dubio est | 12 (p. 41, 2, 3) ubi et id —
u. est id | eo ipso est ambiguum — et ipsum a.

10, 13 (p. 43, 23) suas partim ad casus proeliorum retinentis, partim —
s. partientis ad c. p., retinentis partis.

Vill. Prooem. 3 (p. 45, 15) afuerint — fuerint | 12 (p. 47, 5) materia
quidem — £4 certa quaedam | 13 (p. 47, 17) eloquentis — eloquentissimi | 19

VIII. Prooem. 19— VIII. 6, 43. 357

(p. 48, 12) sed eadem — at eadem | 23 (p. 48, 82) obumbrant et . . . strangulant —
obumbrantur et... strangulantur | 26 (p. 49, 5) ille durus — i. est d. | 29
(p. 49, 98) satis instructus erit, laborabit — s. laboravit «» | 30 (p. 49, 29) ut ad
requisita — ut r. .

2, 8 (p. 51, 34) item, quod commune est et — i., cum c. et | 18 (p 52, 25)
stlataria et inula Cosana — saccaria et Tin malo cosanum | 14 (p. 52, 838) hyper-
bati — [hyperbato] | 17 (p. 53, 19) loquacitate, quod — L, eo q. | 19 (p. 58, 29)
nihil putant referre. at — nihili p. at | 21 (p. 54, 1) id demum — id iam
demum | 24 (p. 54, 24, 26, 2^) nostra culpa — n. est c. | descendamus — descen-
dimus | fiat, quando — fiat, quod,

8, 5 (p. 55, 17) ferrum adfert — f. ipsum a. | 10 (p. 56, 9) adspectu sit —
a. est | 11 (p. 56, 13) ornatus pro materiae genere decet — o. m. g. esse
debebit | 25 (p. 58, 22, 25, 26) porricerent — T pollicerent | quaiso — quaerito |
quamquam usi — quidem u. | 26 (p. 58, 29, 80, 31) aerumna — aerumnosum |
queo, horridum? — quid horridum. | prosapia — prosapiam | 28 (p; 59, 7 sqq.)
iste iste rhetor, iamque quatenus totus — deest | tyrannus. — Britannus | min
et sphin et male illi sit — al, min et sil ut male elisit | 33 (p. 60, 2) Verginio —
Sergio | 50 (p. 62, 83) Vitanda et — Vitari debet et | 53 (p. 63, 15) vitanda
paxooioyír — v. etiam macrologia | 54 (p. 63, 21) cum is apud ipsum — cuit
sapasim cum | 68 (p. 66, 37) haerentes — cohaerentes | 86 (p. 69, 1) eloquenti ea —
eloquentiae est ea.

4, 9 (p. 71, 7) superpositum — supra positum | 18 (p. 72, 21) qua data
porta ruunt — ruunt|?24 (p. 73, 16) [huc ... Achillis] — hue... Achillis
26 (p. 73, 21) servi et in — s. in.

5, 7 (p. 76, 36) est et id — est id | 19 (p. 77, 23) [illae] semper vitiosae
a verbo — aliae s. v. ut a v. | 25 (p. 78, 14) spectantium — sectantium | 26
(p. 18, 16) arborum — arvorum | 28 (p. 78, 26) quamlibet clarus — q. claris |
33 (p. 79, 12) commendat? at est — c. est.

6, 5 (p. 80, 17) insuavis recte — i. apte ac r. | 10 (p. 81, 12) ferron an —
ferro anne | 13 (p.81, 28) est et ... partibus — est [et ...p.] | 19 (p. 82, 22)
et signandis — signandisve | 23 (p. 83, 12) positio cuius ... ponere — p.
(c... p.] | 26 (p. 83, 85) non sacrilegum, armorum — n. s. hominem, a. | 29
(p. 84, 16) poetis quoque — p. utroque | 83 (p. 85, 9, 11) adianoeta vix ferimus —
T adoinoia et vio eo f. | arquitenentem et dividere — arqui tollentem et videre|
35 (p. 85, 17, 20) Aegialeo parentat pater. mille — t aegialeo paret at pater.
similia | est ab hoc totum translationis — e. h. t. a translatione | 37 (p. 86, 1,
2, 3) praestat, tropus ef — pr. «» et | maxime improprius —- inprobissimus |
Chironem — qui Xeígcv est | dicunt. nos — d. at n. | 38 (86. 5) et id, quo —
et in quod | 40 (p. 86, 13, 19) ornandam vel — o. et | efficitur, redundat. tum
autem efficitur — efficit r. t, a. efficit | 42 (p. 86, 27) ubi congestioribus — ut in
quaestionibus | 48 (p. 87, 7, 9, 11) sed cum idem adpositum — sed id quod est adp. |
qui Kartbaginem et Numantiam evertit — q. N. et K. ev. | ergo non esse iunctum —

358 VIIL 6, 57—IX. 4, 53.

&, esse seiunctum | 57 (p. 89, 21) dicamus mitioribus — d. mollioribus | 64 (p. 90,
90, 33) alio in ceris — a. ceris | quam quo eum, qui maxime placeret, experiretur —
T quod eum quoque maxime facere experiretur.

IX. 1, 6 (p. 94, 7) antonomasiae pars est — habet a. partem | 9 (p. 91,
21) translatis — tanslatis (error typogr.) | 10 (p. 94, 30) quae quamque multae —-
q. quam multaeque | 16 (p. 95, 25) solent aliter atque aliter — solent aliter
(reliqua errore exciderunt !ypogr.) | 92 (p. 96, 26) nequaquam eas esse — n.
esse | 30 (p. 97, 36) et traiectio — et reiectio.

2, 3 (p. 100, 33) extenuationem et deprecationem — e. deprecationemque |
921 (p. 103, 34) ut Cato — et (error typogr. Cato | vos meo loco — in
eo loco | 36 (p. 106, 14) incerta persona et ficta —- incertae personae f. |
40 (p. 107,7) evidentiae. Celsus — ev. et C. | 47 (p. 108, 17) quae ducitur —
q. dicitur | 73 (p. 113, 9) dicebatur... expiranti per heredes — dicebantur...
e. h. | 76 (p. 113, 27) nam quaeso -— n. t quo | 81 (p. 114, 17, 22) declamatur
— declametur | patrem qui damnavit — p. quidam d. | 100 (p. 117, 10, 12)
figuram nune — f. quoque |etsi talis — et sit t, | 102 (p. 117, 25) in usum
suum — i. unum s.

3, 2 (p. 118, 33) omne orationis schema — o. eiusmodi schema | 14 (p. 120,
25) iactat. et progeniem — i. pr. | 17 (p. 121, 13) vulgo amat — 1 vulgus a. |
18 (p. 121, 18, 25) dico et — dicto et | figuram: vitium ut — figuram | 22 (p. 122,
15) advocatum — udvocatum (error typogr.) | 23 (p. 122, 27) vocant, eum —
v., dum | 33 (p. 124, 17) exercitatus est in — ex. in | 35 (p. 124, 28) Ulixi —
Ulixei | 36 (p. 124, 34) res est et — res et cetera, et | 40 (p. 125, 20) primo
verbo longum post intervallum — primum verbum longo p. intervallo | 41 (p. 125,
28) Pompeium, ego — P. [et] e. | 49 (p. 127, 17) [id est patefacta] — [patefacta]|
50 (p. 127, 29) contrarium id — c. illud | 57 (p. 128, 27) Iove patre prognatus
est — I. propagatus est | 64 (p. 129, 30) est, quod — e., quo | 69 (p. 130, 1:9)
miror, eorumque — m. eoque | 72 (p. 131, 11) cireumscripti. et raro — c. r.
14 (p. 131, 27) innatam videtur habere, non arcessitam gratiam — i, gratiam v.
h., n. &. |] 476 (p. 132, 4) Theon (sic scribendum est) — Theo | 77 (p. 132, 7)
ópotoríAEvrOv habet similem — ó. s. | 80 (p. 152, 30) desinant. fit etiam — d. 3
etiam | 81 (p. 133, 10) nam et singula — n. et fit, si sing. | 86 (p. 134, 1, 3)
dignus esse qui scaenam introeat — d. q. in scaena spectetur | qui non — qui
eo n. | et nominibus — et in n. | 91 (p. 135, 5) (hyperbaton est) — id est
hyperbaton | 100 (p. 136. 12) sicut ornant — s. ornent.

4, 1 (p. 136, 35) an ulla (sic scribendum est) — an nulla | 6 (p. 137:
24) si pravi — si parvi | Galliambicorum — Galliamborum | 35 (p. 14?, 4)
neglegentiae est hoc — n. passim h. | 37 (p. 142, 25, 21) ut s — ut sis|
proxima, quarum —- pr. confligat, q. | 39 (p. 112, 29) dicae faciaeque — 4 diee
hanc | 41 (p. 143, 6) ne syllaba verbi piioris ultima et prima sequentis sit eadem —
ne syllabae v. p. ultimae et primae s. sint eaedem | 52 (p. 145, 1) nihil... non
redigi — n. non... r. | 53 (p, 145, 3) grammaticos, quorum — gr, 4 quam|

IX. 4, 56— X. 1l, 89. 359

56 (p. 145, 18) atque Cicero optime vidit — quod C. o. videt | 57 (p. 145, 24)
pedibus aequa — p. apta | 60 (p. 146, 14) et offendit — et offendet | 63 (p. 146,
28, 30) aliis sed — aliis nec | sit composita — s. enim c. | 66 (p. 147, 9) syllabarum
verbis —- s. [hic] v. | 70 (p. 148, 1) sed cum est — s. c. sit | 72 (p. 148,10) nam quod
est contra — namque idem c. | 55 (p. 148, 26) quamquam sciunt — quoniam
causam sc. | 76 (p. 148, 29) excidunt, quod — e. quos | 78 (p. 149, 9) Thucydidi
$zio — Th. istud $.| 80 (p. 149, 23) brevibus duabus, iambum — br. i.|
94 (p. 152, 5) claudat pes, sed — pes cl, sed | 101 (p. 153, 4) praecedentibus
iambo et — pr. a» et | 110 (p. 154, 28) agilitas. qui quid . . . iis — a. quid... is |
119 (p. 156, 8) sentiam esse — s. tamen e. | 124 (p. 157, 6) membris incisisque,
plures sensus habet — m. et incisis, quae pl. s. habent | 129 (p. 157, 31) hac et
illac — h. atque i. | 185 (p. 168, 32) accommodatis — commodatis | 140
(p. 159, 29) mihi — mi.

X. 1, 1 (p. 162, 3) cognitioni — cogitationi | 2 (p. 162, 13) quo quaeque
— quae quoque | 3 (p. 162, 19) omnia necesse est — o. est | 4 (p. 162, 22)
iam opere etiam — o, i. | 5 (p. 168, 9) Non ergo — Num e. | 7 (p. 163, 19,
23) et quae idem significarent solitos scio — jet) q. i. s. seio sol | aliud, quo
— aliud, quod | 8 (168, 28) consequemur — consequimur | 11 (p. 164, 16) quasi
tamen — [quare t.] | 16 (p. 165, 2) nec [imagine] ambitu rerum — n. i. [am-
bita] rerum | 17 (p. 165, 7) accommodata, ut — commodata, ut | 18 (p. 165, 13)
pla«ceant, et & conrogatis laudentur — placent, et & c. laudantur | 19 (p. 165, 14)
sed e contrario — s. contrarium | 23 (p. 166, 1) [quin] etiam — q. e. | 28 (p. 266,
33) figurarum: poeticam ostentationi comparatam — f. genus »« O0. com-
paratum | 31 (p. 167, 13, 14) est enim — etenim | solutum, et — s. est, et |
33 (p. 167, 24) adde quod — ideoque | 35 (p. 168, 7) acriter Stoici et — a.
et | 37 (p. 168, 15) legendi et quae — L, quaeque | 38 (p. 168, 21) omnes per-
sequamur [et philosophos] — o. [et ph.] | 42 (p. 169, 2, 4) ad faciendam etiam
phrasin — ad phr. | singulis loquar, pauca — s., p. | 44 (p. 169, 16) summatim,
quid et a — $.,a | 45 (p. 169, 18, 19) sunt enim eminentissimi — enim s.
autem em. | his similes —- h. simillimi | 46 (p. 169, 27) ipse omnium fluminum
(sic scribendum est) — i. o. amnium | 48 (p. 170, 6, 9) non utriusque — nm. in
u. | creditum est, et — creditur et | 53 (p. 170, 33) aliud secundum — a.
parem | 54 (p. 170, 37) Aristophanes poetarum iudices neminem — A. n. | 63
(p. 172, 7) magnificus et diligens et plerumque — m. et dicendi vi pl. | 68 (p.
172, 32) quod ipsum reprehendunt — quem i. quoque r. | 68 (p. 173, 2)
praecipuus. eum admiratus — pr. est. Ádmiratus (error typogr. pro &dmiratus) |
19 (p. 174, 21) studiosus in compositione, adeo (sic interpungendwum est) — studiosus,
in c. &. | 80 ip. 174, 25) is primum — is primus | 81 (p. 174, 35) sed quodam
[Delphici] (sic scribendum est) videatur oraculo dei instinctus — s. tamquam
Delphico v. o. i. | 83 (p. 175, 5, 6) elegantiam? Aristotelen (error typogr.) —
e.? quid A.? | el.quendi suavitate — e. vi ac s. | $89 (p. 175, 37) tamen,

360 X. 1, 90—XI. 1, 35.

ut est dictum — t. [u. e. d] | 90 (p. 176, 7) clarissimus, et — cl, sed |
91 (p. 176, 15) propius — promptius | 92 (p. 176, 18) feras —- feres | 94 (p.
176, 38) non labor — nisi L | 96 (p. 177, 5) opus, sed aliis quibusdam —
O0. « « q. | 97 (p. 177, 13) Pacuvius clarissimi — P. grandissimi | 100 (p. 177,
34) linguae suae (sic scriberidum est) — linguae | 102 (p. 178,6) ideoque im-
mortalem — i. illam i. | 1083 (p. 178, 13) in partibus quibusdam — in operi-
bus q. | 106 (p. 178, 80, 33) [omnia] (sic scribendum est) — omnia | illi nibil detrahi
potest, huic — illic n. d. p., hic | 107 (p. 178, 86) vincimus — vicimus | 107 (p. 179'
8) dialogisve, quibus — d,, in q. | 111 (p. 179, 22) nihil pulchrius — n. umquam
p. | 117 (p. 180, 12) et sermo purus, sed — et fervor, sed | 119 (p. 180, 23)
quantum (error typogr) — quantam | 127 (p. 181, 26) pares aut — p. àc |
130 (p. 182, 1) si aliqua contempsisset, si parum sana non — si ille quaedam
c., si parum e » non | 131 (p. 182, 6) potest utrimque — p. utcumque.

2, 6 (p. 183, 1) plurima, in postero (error typogr. — pl. in posteros |
8 (p. 183, 12) nulla mansit ars — n. est a. | 13 (p. 184, 1, 5) arbitrantur,
eum et — a. [et] cum | aecommodata sit, tum — a. est t. | 17 (p. 184, 28, 29)
Atticis scilicet — Attici sc. | obscuri sunt — o. | 28 (p. 186, 17, 19) deerunt —
deerant | oporteat — oportebat.

8, 2 (p. 186, 31) alte refossa — alte effossa | 10 (p. 187, 40) ut pro-
videamus — [ut provideamus] | 14 (p. 188, 26) inquit — inquid (error typogr.) |
20 (p. 189, 22) in intellegendo — in legendo | 25 (p. 190, 12) velut teetos —
— v. t rectos | 32 (p. 191, 11) libera adicienti — 1. adiciendo.

4, 8 (p. 192, 2) finem habet — f. habeat.

5, 17 (p. 195, 4, 5) inanibus simulacris — i. se s. | adsuescere — ad-
suefacere | 18 (p. 195, 7) etiam M. Porcio — e. P. | 21 (p. 195, 26) autem
idoneus — a. is i.

6, 2 (p. 196, 19) inhaeret .. quod .. laxatur — inbaerent.. quae..
laxantur | 7 (p. 197, 14) utrimque — utcumque.

7, 1 (p. 197, 24) intrare portum — instar portus | 6 (p. 198, 16) via
ducetur, dicet — v. dicet, ducetur | 9 (p. 199, 2) observatione una — o.
simul | 13 (p. 199, 20) videmus superfluere, cum eo quod, si — superfluere
video: quodsi | 14 (p. 199, 23) ut Cicero ait, dictitabant — ut C., d. | 17 (p. 200,
10) pretium omnia — praemium o.|20 (p. 200, 25) tantam esse .. fidueiam f.
velim ut — tanta sit .. fiducia f. ut | 24 (p. 201, 14) non omnino dicamus —
o. n. d. | 26 (p. 201, 20) quam in illa — q. illa | 29 (p. 202, 2) nescio an si
utramque — n. an u. | 32 (p. 202, 26) quod non simus — q. s.

Xl. 1, 3 (p. 203, 13) parvis causis, pressum — p. [in] c. parvum | 15 (p.
205, 29) omnis sui — o. [sui] | 16 (p. 205, 32) nostra natura sublime — nostra s.
(natura errore 'ypogr. excidit) | 21 (p. 206, 27) pauperem se et — p. se neget |
28 (p. 207, 29) petet. fuisset tumidius si — p. quid f. t. si accipiendum | loco
poni negasset — ]l. n. | 35 (p. 208, 33) rei publicae dederit — r. p. dediderit |

XI. 1, 37—XII. 6, 6. 361

37 (p. 209, 5) Aramemnonem — Agamemnomen (error /ypogr.) | 44 (p 9210, 9)
levissima sedentem — 1. sedens | 59 (p. 212, 23) quando ipsos loqui, quando etiam
— q.etiam i. l., q. [etiam] — 65 (p. 213, 17) non possumus conviciari — n. p. non
c. | 71 (p. ?14, 19) si poterit fieri — si potnerit f. | 73 (p. 214, 28, 80) pro A.
Gabinio — p. G. | verum ut iusta sit faciendi sibi causa, ait, non — v. T et i. &. f:
non | 77 (p. 215, 15) ut ea de causa — ut eadem de c. | 79 (p. 215, 30) de-
tulerunt, et in — d., ut in | 82 (p. 216, 15) licuit enim — licet e. | 83 (p. 216,
19) quoque rursum — q. sum] 85 (p. 216, 36) possit. consecutus — p. ad-
secutus | 88 (p. 217, 10) si milites cupidos — si cup. mil | 92 (p. 217, 81)
qui fiat ut — quod fit ut | 92 (p. 218, 2) egisse se, ut — e., ut.

2, 1 (p. 218, 20) repraesentat — praesentat | 2 (p. 218, 22) neque quae
seripseris — nec q. s. | 3 (p. 218, 26, 28) quid quod extemporalis — quin
e. | alia dicimus, quae — a. d., alia q. | 4 (p. 219, 1) ut, cum ... sciam
fieri — ut qui ... fieri videam | 10 (p. 219, 27) ipsa contineantur — — i. conti-
neamus | 11 (p. ?19, 29) Cius — cuius | 12 (p. 220, 2) victoriae, atque ad-
hibitus — v., adh. | 17 (p. 220, 25) quisque queat experimento —- quisque e.
potest | 19 (p. 271, 2) vel cogitaverunt compleetuntur et aliquo — v. cogi-
satione conplexi sunt, a. | 21 (p. 291, 920) imagines voco, quibus — i. voces
Sunt, q. | 24 (p. 222, 9) habiti: verborum — h.: at v. | 31 (p. 223, 14) miseri —
T misceri | 43 (p. $26, 10) illud ipsum tempus — ill. t. | 50 (p. 226, 15) quae
(error typogr.) quisque — qua q.

3, 3 (p. 227, 1) et ipsi n. o. solvamus — et ipse n. o. solvatur | 13
(p. 228, 15) nunc loquimur — n. loquamur | 36 (p. 228, 86) dulcis sit tamen,
non — d. esse t. debet, non | 85 (p. 231, ?1) id est, ut qui — id est, qui |
62 (p. 235, 32, 35) sed carent — s. ii c. | habitum a nobis — h. a nostris |
98 (p. 240, 19) accommodatus — commodatus | 110 (p. 242, 29) accommodanda —
commodanda | 119 (p. 948, 3) a capite eam — a c. $ eum | 119 (p. 243,
83, 34) eadem [manu] — eadem manu| ille gestus, qui — i. «» | 124 (p. 244,
29) inde removere — inde removeri | 182 (p. 246, 5) iusta fatigatione — i,
fatigatio est | 154 (p. 249, 1) pronuntiatio: ut conciliet — pr.: c.

Xll. 1, 7 (p. 256, 14) et iam cum (sic scribendum est) — et, etiam c. |
19 (p. 257, 36) et prudentes — et prudentissimos. | 32 (p. 259, 37) rem (sic scribendum
est) — rerum | 42 (p. 261, 25) obiciuntur (sic scribendum est) — obicientur.

2, 3 (p. 262, 24) leges, quae natura — l, quaeque n.|7 (p. 263, 15)
operibus vere — o. se v. | 8 (p. 263, 18) et gymnasia (sic scribendum est) —
et in g. | 14 (p. 264, 17) mobilia in campo — m. c. | 27 (p. 266, 20) exemplum
dicendi — e. bene d. | 28 (p. 266, 80) caelestem erigat — caelestem ««.

8, 2 (p. 267, 20) in discendo — inde disc.

5, 4 (p. 270, 14) colorem mutare — colore mutari.

6, 3 (p, 271, 15) veniae est spes — v. s. | 4 (p. 271, 26) valeat — valet |
6 (p. 271, 36) incipere quam — i. a q.

362 ADDENDA ET CORRIGENDA,

7, 4 (p. 213, ?) namque defendet non omnes — neque d. o.

8, 1 (p. 274, 15) tam ingenio tenui — i. t. tenui | 7 (p. 275, 11) repetita
[tempore] — repetito t.

9, 8 (p. 277, 29, 33) cireumliniunt — circumlinunt | puto abesse ab —
p. ab | 10 (p. 278, 9) bono grata (sic scribendum est) — boua gratia | 11 (p.
278, 11) contrarium quia — c. cui | adversi (sic scribendum est) — adversarii.

10, 26 (p. 283, 12; etiam eam, quae . . . videtur (sic scribendum est) —
tamen q. ... videntur | 31 (p. 284, 7) mugiente littera cludimus m, qua —
mugiente m l. cl, in quam | 39 (p. 285, 10) non indistinetus — indistinctus |
44 (p. 286, 5) essent et — e. at | 45 (p. 286, 16) placebat — placet | 46 (p. 286,
18) nempe enim ... si non — neque e. ... si nimium | 60 (p. 287, 7) edatur
et — e.id | 57 (p. 288, 12) quidam eum — qui c. | 59 (p. 288, 28) consistet,
estque id — «c., sed saepe id | 72 (p. 290,85) consequetur — consequatur | 74
(291, 5) iucunda auri — i. auribus | 77 (p. 291, 24) persequitur, oratorem — p., nec o.

11, 8 (p. 293, 16) cognoscere velint — c. voluissent | 11 (p. 293, 33)
easdem, quae — eas, quae | 16 (p. 294, 24) dico, quia sit — d., quaai sit | 21
(p. 295, 28) qui quaerere — q. quaeri | 23 (p. 296, 5) peritissimus, inter —
p. fuit: inter | 26 (p. 296, 20) poetica ab — poesis ab | 27 (p. 296, 26) in
rebus bellicis — in b. | 28 (p. 297, 4) fuisset idem ultimum fuisset —
fuisset ».» | 29 (p. 297, 9) praesentem, gloriam futuram —- pr., f.

Addenda et corrigenda.

in textu:
Vol I p. 82, 87 (2, 11, 9) /ege adversa est, ut coniecit Becher.
p. 247, 16 (5, 14, 29) lege vicibus.
p. 255, 9 (6, 1, 90) lege ut Servium Sulpicium Messala contra . . . obiciat,
ut coniecit Schoell.
p. 274, 14 (6, 3, 50) lege nec clusum — neclusum A8.
Vol.Ilp. 39, 2 (7, 8, 6) quandoque re/inendum est.
p. 136, 35 (9, 4, 1) lege an ulla.
p. 169, 27 (10, 1, 46) scribendum est omnium fluminum cum Woe!ffiino.
p. 174, 21 (10, 1, 79) comma cum Bechero coll. 9, 4, 146. 147 mou
ante in, sed ante adeo ponendum est.
p. 174, 385 (10, 1, 81) [Delphic ] incl. Woelfftin.
p. 175, 5 (10, 1, 83) adde quid ante Aristotelen.
p. 177, 34 (10, 1, 100) scribendum est lingaae suse, ut coniecit Alhr.
KoeMer, lingue quae 8.
p. 178, 30 (10, 1, 106) [omnia] incl. Woelfflinus cum Spaldingio, om. 6G
p. 180, 23 (10, 1, 119) lege quantam.

ADDENDA ET CORRIGENDA,

188,

TU 'UCUU

1 (10, 2, 6) lege plurima in posteros,

185, 25 (10, 2, 23) comma deest post iucunditas,

226, 15 (11, 2, 50) lege qua quisque.

. 954, 23 (12 Pr. 4) adde in margine 4.

256, 14 (12, 1, 7) et iam cum restitui cum Bechero. et eiiam cum B,

etiam cum plurimi líbri et editiones.

T

"cT

259, 37 (12, 1, 32) rem retinendum esse monuit Kiderlin.

261, 25 (12, 1, 42) lege obiciuntur, ut coniecit Kiderlin.

. 963, 18 (19, 2, 8) lege et gymnasia. in om. B M.

273, 92 (19, 9, 10) bono grata, ut vulgo legebatur, cum Kiderlinio restitui

bono gratia B, bono grata Bn corr. N.

T

in aduotatione critica:
"Vol. I p. 26, 38 corr. Cat. 84.

p. 84,39 , Flavi ed. Gryph.
p. 115, 38, 18 ad.
p. 144, 39. , ed. Camp.
.230, 38 , 1,2,14
. 957, 88 , 25 c. 37, 79.
22 ad Attic.

P
P
p. 283, 87,
p
P

47, 31 , post b: exercere
m. q. d. v. tertia quaedam via
D zialas.

p. 60, 35 adde:10 p. Sestio54:
115.

p. 63,39 corr. Passerat.

p. 128,38 ,, scripsi...nonada.

Par. 1. 2.
p. 146, 37 corr. verbum Par. 1. 2.
p. 155, 37, v. 2327.
p. 157, 88. , 61, 204.

p. 171, 49 adde: — 30 quod idem amarior
est Woelfflin coll. 11, 1, 116.

6, 39 adde: pr. tamen t. o. 8, |

278, 11 (12, 9, 11) lege plane adversi, u£ coniecit. Kiderlin.
p. 283, 12 (12, 10, 26) lege etiam eam, quae ...

videtur, u£ coniecit idem.

p. 173, 40 adde: — lmitatus m. est
Wiegand. cf. Osann 4, 20.

p. 174, 41 corr. oraculo dei T m. 2.

p. 175, 40 adde: 4 Suadam [p. d] Neit-
leship in Journal of philol. X V(1886)
29 p. 22.

| p. 201, 39 adde post Sp:lding: alia M,

quod praefert Becher.

p. 218,38 adde post addidi: nec quae edd.

p. 219, 40 dele nos.

p. 244, 39 dele 4.

p. 265, 40 adde: 30 neque sane t....
fuisset Kiderlin.

p. 271, 40 adde: — 21 non vel nondum
addit ante defervisse Kiderlin.

p. 283, 39 adde: 12 hahnit, etiam eam
quae , . . videtur Kiderlin.

p. 295, 41 corr. add.

—— ———— — —

— — — | — en

55" 3u1

T

ili

6105 023

e t...