Skip to main content

Full text of "Abrisz der Quellenkunde der griechischen und römischen Geschichte"

See other formats


ABRISZ DER 
QUELLENKUNDE 

DER 
GRIECHISCHEN 

UND... 

Arnold Dietrich Schaefer 



Digitized by Google 



GRIECHISCHEN und RÖMISCHEN 

GESCHICHTE Üfe 



VON 



ARNOLD SCHAEFER 



BC 

• F* 
PP 



ZWEITE ABTEILUNG 



B AUF IÜSTINIAN 



ZWEITE AUFLAGE 
BBAOBOT VOB 

HEINRICH NISSEN 




leii 



DRUCK UND VERI 



JBNEß 



Verlag von B. G. Teufoner in Leipzig 



Handbuch 

der 

Griechischen Staatsalterthümer. 

Ton 

GuBtav Gilbert. 

Erster Band: 

Der Staat der Lakedaimonier und der Athener. 

[Vm u. 432 S.] .gr. 8. g-h. n. JL 6.60. 

Die 

Mmi Di Verwaltung: Abs Eiisclißi Staates. 

Von ' 

Dr. J. N. Madvig. 

Erster Band. [XIV u. 596 S.] gr. 8. geh. n. JC 12. — 
Zweiter Band (Schlafs). [X u. 806 S.] gr. 8. geh. n. JC 16.— 

• Geschichte nnd System v > 

der 

Römischen Staatsverfassung. 

Von 

Dr. Emst Herzog, 

ord. Profeuor der Philologie an der UniTeriitit Tübingen. 

Erster Band: 
Königszeit und Republik. 
[I.XI V o. 1188 S.] gr. 8. 1884. geh. n. JC 15.— 

Geschichte nnd Topographie '\ 

der 

Stadt Rom im Altertum;, 

Von 

Dr. Otto Gilbert, v "jfc$ ' 4 

» o. Profetior and Kaitos deT Univ.-BiblioÜiek su Güttingen. 

Erste Abteilang. [TV u. 868 gr. 8. gelu 6.— 
Zweite Abteilang. [IV a. 456 S.] gr. 8. geh. n. JC 8.«?*/ 



Verlag von B. G. Teufoner in Leipzig. 



Schaefer, Arnold, Demosthenes und seine Zeit. Drei Bände, 
gr. 8. 1856. 1858. geh. n. JL 31 . — 

Zur Zeit vergriffen. Neue Auflage befindet sich unter der Fresse. Der erste 
Band derselben erscheiut im Oktober 1385, die Fortsetzung im Jahr 1886. 

fjiftorifdje Euffäfce unb Seftreben. [IV u. 363 ©.] 



gr. 8. 1873. gef). n. JL 7.20. 

3nftatt: l. 2>ie »cbtutung be« Stubiumä bet alten «ejdjidjte für bte ©egen- 
roart. 2. ffieltbanbel unb Seemadjt bet Säbönijier unb fflriedien. (Sin SJilb 
aud bem 93ctret)tMebcn be8 Slltertbum«. 3. ©inefetmann. Xie Sntmicfelung 
bec beüenüdjen »unft im SBerbüttnifj »um Solf8Ieben. 4. Sic äanbgtafeii 
ooii Ibütingen. Sin SBtib beutfeben Gebens au* bem B^ttaltec bet Kreita* 
jüge. ">. Sie $anfa bet Jieutidjen. ß. 3tiebtid) fflitbelm bet gtofie Jfurfürft 
oon Öranbenbutg, als Vertretet bet beutfeben ftntereffen. 7. ®taf 83tüt)l 
unb ttriebtid) bet tSkofje. Tie fddjfifdje ftabinetöpotitit bot beoi ftebenj&brigen 
iftiege. 8. J)ct Urfotung be« fiebenjäbtigen ÄriegeS nad) ben »Heu bcS 
öfterteidjiidjen StaatäardjiüS. 9. Sratijöfifcbe 5rieb«nSanttägc an ^teuften 
oom ^af»rc 1T53. 10. 3d)ittet als Station albidjtet. ll. flfebc jut 'Sein bou 
SIrnbt'd bunbertiabtiflcm ©ebutt«tage. 12. SBiltjetm'8 I. fömglid)e ©tunb- 
jage (1861). 13. 3)ie übetfommenen Aufgaben fce# oteußifdjen Staat« (I8fi6i. 
14. 55ie .fcobenaoOetn unb bie beutfdje SRatine (1869). 15. «Rotbbeutfcft, @üb^ 
beutfd) unb Unbeutfd) (1872). 

Abrisz der Quellenkunde der griechischen und 



römischen Geschichte. Erste Abteilung: Griechische Ge- 
schichte bis auf Polybios. Dritte Auflage. [IV u. 112 S.] 
gr. 8. geh. n. JL 2. — , geb. n. JL 2.40. 

Zweite Abteilung: Römische Geschichte bis auf 



Iustinian. Zweite Auflage besorgt von Heinrich Nissen. 
[X u. 208 S.] gr. 8. geh. n. JL 3.—, geb. n. JL 3.40. 

— - - de soeiis Atheniensium Chabriae et Timothei 



aetate in tabula publica inscriptis commentatio. [20 S.] 4. 
1856. geh. n. JL —.80. 

de ephoris Lacedaemoniis commentatio. [21 S.] 



gr. 4. 1863. geh. n. JL —.60. 

de rerum post bellum Persicum usque ad tricennale 



foedus in Graeca gestaruni temporibus. [24 S.] 4. 1865. 
geh. n. JL 1.— 



'S" - ,. V 



Digitized by Google 



ABRISZ DER QUELLENKUNDE 

DER 

GRIECHISCHEN und RÖMISCHEN 
GESCHICHTE 

VON 

ARNOLD SCHAEFER 



ZWEITE ABTEILUNG 




RÖMISCHE GESCHICHTE BIS AUF IÜSTINIAN 

ZWEITE AUFLAGE 

BESORGT VON 

HEINBICH NISSEN 




6 

LEIPZIG 

DRUCK UNI) VERLAG VON B. (,. TEUBNER 

1885 



Digitized by Google 



MEINEM FREUNDE 



MARTIN HERTZ 

GEWIDMET 



Digitized by Google 



Digitized by Google 



Vorwort. 



Die änderungen, welche die zweite aufläge dieses ab- 
risses aufweist, sind groszenteils vom Verfasser selbst ge- 
plant gewesen, die umfänglichen collectaneen sowie mancherlei 
winke, die das handexemplar des Verfassers enthielt, ergaben 
für die bearbeitung leitende gesichtspunkte. im übrigen hat 
sich der herausgeber bemüht, die Übersichtlichkeit und 
brauchbarkeit des büchleins zu erhöhen, die dankenswerten 
beitrage, welche die beurteiler der ersten aufläge hierzu ge- 
liefert haben, sind ausgiebig verwertet worden, immerhin 
konnte es sich nur darum handeln, im engsten anschlusz an 
die eigenart des verstorbenen, dasjenige nachzuholen, dessen 
ausführung ihm ein vorzeitiger tod, zum schaden von Wissen- 
schaft und schule, verwehrt hatte. 

Bonn, August 1885. 

H. N. 



Digitized by Google 



Inhalt. 

■afte 

§ t. Allgemeine bücherkunde 1 

8 2. Hilfswissenschaften . . . r 1 

geographle und tox>ographin. chrouoloqic. italische inschrifton. 
latr-iniHche in, chriften. münzen und masze. 

I. Die älteste zeit bis zum Hannibalischen kriege 218 v. Chr. 

§ 3. Berichte griechischer Schriftsteller von Italien 4 

§ 4. Italische Chroniken 5 

§ 5. Komische Urkunden 5 

archive. goaouo. acta Donatus, acta dinrna. 

§ G. Aufzeichnungen der pontifices 7 

kaleuder. fasti magigtratuum. annalog maxiiui. libn pontifleum. 

§ 7. Private aufzeichnungen 10 

dcukmäler. ahnenliedcr. ^rabroden. familieiielironikon. ahuenbildor. 

II. Vom Hannibalischen kriege bis znm tribnnat des 
Ti. Sempronius Gracchus 218—133 v. Chr. 

Kömische geschichtschreibung in griechischer 

spräche. 

§ 8. Q. Fabins Pictor 12 

§ 9. L. Cinciu8 Alimentus 16 

§ 10. Die Scipionen 17 

§ 11. A. PoBtumius Albinus 18 

8 12. C. Aciliua 19 

Römische geschichte in lateinischer spräche. 

§ 13. Cn. Naevius 20 

§ 14. Q. Knnius * 21 

§ 15. M. Porcius flato 22 

§ 16. L. Cassins Hemina 25 

Die pragmatische geschichtschreibung. 
§ 17. Polybios ' 26 



m. Vom tribnnat des Ti. Sempronius Gracchus bis znm 
ende der bürgerkriege 133—80 v. Chr. 

Römische ge schichtschreiber. 

§ 18. L. Calpurnius Piso Frugi 33 

§ 19. C. Sempronius Tuditanus 35 

§ 20. C. Fannius Strabo 36 



INHALT. VII 

eeite 

§ 21. L. CoeliuB Antipater 37 

§ 22. SemprooiuB Asellio 40 

8 23. Cn. Gellius 41 

§ 24. L. Cornelius Sisenna . 43 

§ 25. Q. Claudius Quadrigarius 44 

§ 26. Valerius Antias 46 

§ 27. C. Licinius Macer 49 

§ 28. L. VoltaciliuB Plotus 52 

g 29. Q. Aeliua Tubero 62 

§ 30. Denkwürdigkeiten und autobiographien 53 

C. Semproniu« Gracchus, M. Afmiliui Bcauros. P. Rutilios Rufug. 

Q. Lutatiug Catulqg. L. Cornelim 8ullt. L. Licinius Lucullm. 

8 31. C. Iulius Caesar 58 

§ 32. C. SaHustius Crispue 69 

§ 33. T. Pomponiua Atticus 64 

§ 34. Cornelius Kepos 66 



Griechische schriftsteiler. 

§ 35. Poseidonios von Rhodos 67 

§ 36. Theophaues von Mytilene 70 

§ 37. Cornelius Alexander Polyhistor 71 

§ 38. Kastor 72 



Hilfszeugnisse aus der gleichzeitigen litteratur. 

8 39. Dichter * 73 

§ 40. Grammatiker und antiquare 73 

Ii. Aplins Ktilo. M Tnn<na Gracc-hanna. M. Terontiu« Varro. 

§ 41. Heden, briefe, flugsebriften 75 

M. Tulliua Cicflrn. Tiro. fato. Brntnn 

IV. Vom prineipat des Augustus bis zum ausgang Trajans 
30 v. Chr. — 117 n. Chr. 

Römische geschichte seit den ältesten zeiten. 

§ 42. Dionysioa von Halikarnass 77 

§ 43. C. Clodius Licinus . . 80 

6 44. T. Livius 80 

§ 45. C. VellehiB Paterculus 85 

Allgemeine geschichte und geographie. 

§ 46 Diodoros 86 

§ 47. Timagenes von Alexandria 89 

§ 48. Nikolaos von Dainaacus ' 91 

§ 49. Inba könig von Mauretanien 93 

§ 50. Strabon von Amaseia 95 

§ 51. Pompeiua Trogus 97 

§ 52. Valerius Maximus 98 

S 53. Q. Curtius Rufus 99 

Schakpbb, Quellenkunde. 8. abteil. ft** 



VIII INHALT. 

seite 

§ 54. Cornelius Hocehus 100 

§ 55. Pomponius Mela 101 

8 56. Sex. Iulius Frontinus 101 

8 57. Memaon von Herakleia 102 

Zeitgeschichte. 

§ 58. Selbstbiographien und denkwürdigkeiten 103 

Augusttis. Agrippa. Maccenaa. Mcasalla. Tiberius. Cl&udiua. 
Agrippina d. j. Vcgpagjauug. Vipaanus Mensalla. 

S 59. C. Asinius Pollio 107 

S 60. A. Cremutius Cordus 103 

$ 61. Aufidius Bassua. Servilius NoniamiB 109 

§ 62. Römische gescbichtschreiber au.s der zeit der Flavier . . 110 

Clnvina Rnfna. Fabln« Rn«timi« PHntna Sonnndaa. 

§ 63. Die jüdischen Schriftsteller Flavius Iosephus und Iustns 

von Tiberias 112 

§ 64. Cornelius Tacitus 114 

§ 65. Griechische geographen 119 

§ 66. Plutarchoa von Cbaironeia 119 



Hilf'szeugni sse. grammatiker. rhetoren. dichter. 
§ 67. Antiquare 123 

Fencgtella. Vcrriug Klaccua. Iuliug Hyginng. Asconins, 

§ 68. Rnetoren 126 

Quintilianug. Pliitius d. j. 

§ 69. Pamphila 126 

•§ 70. Dion Chrvsostomos •. 127 

S 71. Römische dichter 129 



V. Von Hadrian bis zur alleinherrschaft Constantins 117—324. 

Römische geschieh tschr eiber, altert (im ler 
und Juristen. 

§ 72. C. SuetoniuB Tranquillus 130 

§ 73. Zeitgeschichte 132 

Hmlriauqg. Cornelius Frouto Scptiniiiiä Severus. Marius Maximum. 
Aellna Cordqg. Scriptorta hiatoriae Augnatae. 

§ 74. Ältere römische beschichte 135 

Iulinä I'lorua. Qraniua Llcinianug, L. Ampcliua. 

§ 75. Antiquare 137 

A. Gelliua. Iuliua Sollnus. Ceniorinna. 

§ 76. Juristen 138 

Gaim. Papinjantu. Ulplanng. Panlos. 

Griechische geschichtschreiber und geogriiphen. 

§ 77. Flavius Arrianus 138 

§ 78. Phlegon von Tralles 142 

§ 79. Appianos von Alexandria 143 

§ 80. Polyaenos 146 



Digitized by Google 



INHALT. IX 

seite 

§ 81. Allgemeine geographie 147 

Marinua tou Tyrus. Claudius Ptolemaeus. 

§ 82. Chorographie: 148 

Pausaniis der perioget. Dionysios von Hyzantion. 

S 83. Claudius Aelianus .' . . 149 

§ 84. Cagsiua Dio 150 

Xiphiüno». Zqnaras. 

§ 85. Herodianos 156 

§ 86. Asinius Quadratus 158 

§ 87. P. Herennius Dexippus 158 



Christliche Schriftsteller und ihre gegner. 

§ 88. Sex. Iulius Africanns 160 

§ 80. Porphyrios von Tyros 161 

§ 1>0. L. CaeciliiiH Laxtantius Firmianus 162 



Hilf szeugni sse. 

§ 91. Griechische rhetoren und sophistcn 163 

$ 92. Lateinische redner 164 



VI. Von Constantins alleinherrschaft bis zum tode Inatinians 

32-1-565. 

Römische geschichtschrei ber und geographen. 

$ 93. Der Chronograph vom j. 354 165 

s 04. Sex. Aurelius Victor 166 

§ 95. Eutropius 167 

§ 96. Rufius Festus. R. F. Avienus 168 

§ 97. Ammianus Marcellinus 169 

§ 98. Auszüge aus Livius und recensionen des textcs 170 

§ 99. Sulpicius Severus 171 

S 100. Paulus Orosius 171 

§ 101. Fortsetzungen der chronik des Hieron\mus 172 

Prosper Aquitanus. Idaciuv mionymug Cugpiniani. Cassiodoring. 
Marcellinu« lomes. Kopenbagncr clironicon. Victor Tannnnensis. 
Ioanneg niclaricnsis. Marius ATenticensis. 

§ 102. Victor von Vita 175 

§ 103. Geschichtschreiber der Gothenzeit: 175 

Kxcerpta Valeriana, Eugippios Symmachna. Cagslodorins. lordanrg. 

§ 104. Gregorins von Tours 177 

§ 105. Isidorns von Sevilla 177 

3 106. Itinerarien 178 

107, Ausläufer geographischer kenntnisse 179 



Hilfszeugnisse an« der römischen litteratur. 
grammatiker. rhetoren. dichter. 

§ 108. Viertes jahrhundert 179 

§ 109. Fünftes und sechstes Jahrhundert 180 



X 



INHALT. 



Griechische gesch ich t schreibe r. 

§ 110. Eusebios von Caesarea 18.S 

§111. Praxagoras von Athen 186 

§ 112. Eunapios von Sardes 186 

§ 113. Panodoros aus Aegypten 189 

§ 114. Olympiodoros aus Aegypten 189 

§ 115. Zosimos 190 

S 116. Priscus 191 

§ 117. Malchos von Philadelphia 192 

§ 118. Candidus der Isaurier . . 193 

§ 119. Eustuthios von Epiphaneia 193 

§ 120. Petrus Patricius ; 193 

§ 121. Prokopios von Caesarea 194 

§ 122. Agathias 195 

jj 123. Heaychios von Milet ... * 190 

§ 124. Mcnander Protector 197 

§ 125. Ioannes von E]>iphaneia 198 

§ 126. Stephanos von Byzantion 198 

§ 127. Die fortsetzungen der kirchengeschichte des Eusebios . . 199 

Sokrate». Sozomouos. Tlieodoreto». Philoiiorgios. Kuagrios, 

§ 128. Byzantinische Chroniken 200 

Malalua. chroii. Pa schale. Synkolloa. Ioannea v. Antiochia. 

§ 129. Sammelwerke 201 

I'hotioa. LonBtaiitiuua Porphyrogeuucloa. 

Hilfszeugnisse. 

§ 130. Griechische Redner 202 

§ 131. Schriften über reichsverfassung 203 

Notitia digiiitatum. Lnur. Lyrtm. 

§ 132. Rechtsbflcher 204 

Register 205 



Digitized by Google 
rt n ii i ii — ii in i_ ■ « ~i i 



§ 1. Allgemeine bücherkunde. 

Jo. Chr. Fei. Bähr, gesch. d. römischen litteratur (1828. 32). 4. aufl. 

3 bde. Karlsruhe 1868-70. Suppl. I die christlichen dichter u. 

geschichtschreiber Roms (1836). 2. a. 1872. II die chr.-röm. theo- 

logie 1837. die röm. litt, des karol. ZA 1840. 
Gottfr. Bernhardy, grundrißz der röm. litteratur (1830). 5. bearbeitung. 

Halle 1872. 

Emil Hübner, grundrisz zu Vorlesungen üb. d. römische litteraturge- 

schichte (1869). 4. a. Berlin 1878. 
W. S. Teuffei, gesch. d. röm. litteratur (1870). 4. a. bearb. von L. 

Schwabe. Leipzig 1881. 
Ad. Ebert, gesch. d. christl.-latein. litteratur von ihren anfangen bis 

zum ZA Karls des groszen. Leipz. 1874. 
Ger. Io. Vos8Ü de historicis Latinis 1. III (1627). ed. II. Leiden 1651. 4. 
Sir Geo. Cornewall Lewis, enquiry into the credibility of the early 

Roman history. 2 vols. London 1865. deutsch von Fei. Liebrecht. 

Hann. 1858. 

K. W. Nitzsch, die römische annalistik von ihren ersten anfangen bis 

auf Valerius Antias. Berlin 1873. 
Karl Peter, zur kritik der quellen der alteren röm. geschichte. Halle 1879. 
Historicorum Romanorum fragmenta coli. disp. rec. Herrn. Peter. 

Leipz. 1883. — Historicorum Romanor. relliquiae dispos. rec. prae- 

fatus est Herrn. Peter. I. Leipz. 1870. 
Fragmenta hißt. Graecorum s. I § 1. 

§ 2. Hilfswissenschaften. 

a) Geographie und topographie. 

Phil. Cluver, Italia antiqua. Leiden 1624. Sicilia antiqua, item Sar- 

dinia et Corsica. 161 9. fol. 
H. Nissen, italische landeBkunde, I. land und leute. Berlin 1883. 
W. Abeken, Mittel-Italien vor den zeiten röm. herrschaft nach s. denk- 

malen dargestellt. Stuttg. u. Tüb. 1843. 
H. Nissen, das templum. Berl. 1869. pompejaniache Studien zur städte- 

kunde des altertums. Leipz. 1877. 
Beschreibung der Stadt Rom v. E. Platner, C. ßunsen, Ed. Gerhard, 

L. Urlichs. 3 bde. in 6 abteil. Stuttg. u. Tüb. 1830—42. 
W. Ad. Becker, handb. d. röm. altertümer. I. topographie der stadt. 

Leipz. 1843. 

Schaekeu, Quellenkunde. 2. abteil. 1 



2 



HILFSWISSENSCHAFTEN. 



§ 2. L Urlichs, codex urbis Romae topographicus. Würzb. 1871. 

II. Jordan, topogr. der stadt Itom im altertum. bd. I, 1. II. Berlin 
1878. 71. 

Die schriften der gelehrten gesellschaften in Rom: des 1829 gestifteten 
deutschen Instituto di corrispondenza archeologica (annali monu- 
menti bullettino), der französischen Ecole de Korne seit 1878, 
der Accademia de' Lincei, das bullettino della commissione archeo- 
logica comunale di Roma u. a. 

b) Chronologie. 

Th.Mommaen, die röm. Chronologie bis auf Caesar (1858). 2. a. Berl. 1859. 

II. Fynes Clinton, fasti Romani. The civil and literary chronology of 
Rome and Constantinople, from the death of Augustus to the death 
of Heraciius. 2 vols. Oxford 1815. 50. 4. Dess. fasti Hellenici 
s. o. I § 2. 

E. W. Fischer, röm. Zeittafeln von Roms grundung bis auf Augustus' 
tod. Altona 1846. 4. 

c) Italische inschriften. 

A. Fabretti, corpus inscriptionum Italicarum et glossarium Italicum. 

Turin 1867. fol. mit 3 suppl., 1872—78. 
Ad. Kirchhoff, stud. z. gesch. d. gr. alphabets. 3. a. Berl. 1877. s. 107. 

115-129. vgl. Mommsen, RG I 8 211-218. 
Th. Aufrecht u. Ad. Kirchhoff, die umbrischen Sprachdenkmäler. 2 tle. 

Berl. 1849. 51. 4. 
Michel Breal, les tables Eugubines. Paris 1875 (mit faesimile). 
Umbrica interpretatus est Franc. Bücheler. Bonn 1883. 
Jo. Zvetaieff, inscriptiones Italiae mediae dialecticae. Lipsiae 1884 

(mit faesimile). 
W. Corssen, de Volscor. lingua. Naumb. 1858 
Jo. Zvetaieff, Bylloge inscr. Oscarum. PeterBb. 1878 (mit faesimile). 
Th. Mommsen, die unteritalisehen dialekte. Leipz. 1850. 4. 
W. CorsBen, üb. d. spräche der Etrusker. 2 bde. Leipz. 1874 f. kritik 

v. W. Deecke. Stuttg. 1875. 
K. Otfr. Müller, die Etrusker. 2 bde. (1828), neu bearb. v. W. Deecke. 

Stuttg. 1877 (II 328: die etrusk. spräche von W. D.). 
W. Deecke, etrusk. forschungen. heft 1—6. St. 1875-83. 
L. Preller, röm. mythologie. Berl. 1858 (3. a. in 2 bd. v. H. Jordan. 

1882). 

Joach. Marquardt, das röm. sacralwesen (1856), der röm. Staatsverwal- 
tung bd. III. Leipz. 1878. 

d) Lateinische inschriften. 

Jan. Gruter, inscriptiones antiquae totius Orbis Romani. Heidelb. 1603. 
Inscription. Romanarum corpus absolutissimum. Ib. 1616. N. e. cur. 
J. G. Graevii. Tom. II in 4 part. Amstelod. 1707. fol. 



Google 



HILFSWISSENSCHAFTEN. 



3 



•To. Casp. Orelli, inscription. Lat. select, amplissima collectio. 2 voll. § 2. 
Zürich 1828. vol. III ed. Guil. Henzen. 1856. 

Bartol. Borghesi (1781 — 1860), oeuvres completes. tom. I— IX. 1 (oeuvres 
nutnism. I. II. cpigraph. I— IV. 1. lettres I — III). Paris 1862-79. 

Th. Mommsen, inscriptiones regni Neapolitani Latinae. Leipz. 1852. fol. 

Corpus inscriptionum Latinarnm consilio et auctoritate Academiae litte- 
rarum Regiae Berolinensis editum. Vol. I. Inscriptiones Lat. anti- 
quifcsimae ad C. Caesaris mortem ed. Tb. Mommsen. AcceduntElogia 
clar. viror. Fasti anni Iuliani. Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI 
(ed.a. G. Ilenzeno). 1863. — Tabulae lithographae. Priscae Latinitatis 
monumenta epigrapbica adarchetyporum fidemexemplislithographis 
repraes e ntata ed. Fr. Ritschi. 1863. — Vol. II. Inscriptiones Hispa- 
uiac Lat. ed. Aem. Hübner. 1869. — Vol. III. Inscriptiones Asiae, 
provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Lat. ed. Tb. Mommsen. 
1873 (Pars I inscr. Aegypti et Asiae, inscriptiones prov. Eur. Graec, 
inscr. Illyrici ptes I— V comprehendens. Pars 11 inscr. lllyr. ptes VI 
VII, res gestas D. Augusti, edictum Diocletiani de pretiis rerum, 
privilegia militum veteranorumque, instrumenta Dacica comprehen- 
dens). — Vol. IV. Inscr. parietariae Pompeianae Herculanenses 
Stabianae ed. C. Zangemeister. Accedunt vasorum fictilium ex eis- 
dem oppidis erutorum inscr. ed. a Rieh. Schoene 1871. — Vol. V. 
Inscr. Gälliae Cisalpinae Lat. ed. Th. Mommsen. ptes II. 1872. 77. 
— Vol. VI. Inscr. Urbis Romae Lat. colleger. Guil. Henzen et Joh. 
Bapt. de Rossi, ed. Eug. Bormann Guil. Henzen Chr. Huelsen. 
ptes V. 1876—85. — Vol. VII. Inscr. Britannicae Lat. ed. Aem. 
Hübner. 1873. — Vol. VIII. Inscr. Africae Lat. coli. G. Wilmanns 
1881 (Pars I inscr. Africae proconsularis et Numidiae comprehen- 
dens. Pars II inscr. Mauretaniae comprehendens). — Vol. Villi. 
Inscr. Calabriae Apuliae Samnii Sabinorum Piceni Lat. ed. Tb. 
Mommsen. 1883. — Vol. X. Inscr. Bruttiorum Lucaniae Campauiae 
Siciliaj Sardiniae Lat. ed. Th. Mommsen. 1883. fol. — Auctarium 
corporis inscr. Lat. : Exempla scripturae epigraphicae Latinae a 
Caesaris dictatoris morte ad aetatem Iustiniani ed. Aem. Hübner. 
1885. 

Ephemeri8 epigrapbica corporis inscript. Latiuarum supplementum edita 
iusBU instituti archaeologici Romaiii cura G. Henzeni J. ,B. Rosaii 
Th. Momraseni G. WilmannBÜ. Vol. I— V. Romae et Berol. 
1872-84. 

Exempla inscr. Latiuarum comp. Gust. Wilmanns. 2 voll. Berlin 1873. 
Garrucci, sylloge inscriptionum Latinarum usque ad C. lulium Caesa- 
rem. 2 ptes. Turin 1875. 77. addenda 1881. 

e) Münzen und maszc. vgl. I § 2. 

Th. Mommsen, gesch. d. röm. münzwesens. BerL 1860. neu bear- 
beitet in der franz. Uebersetzung des duc de Blacas 4 vols. Parin 
1865-75. 

P. Ph. Bourlier, baron d'Ailly, recherche9 s. 1. monnaie Bornaim; depuis 
son origine jusqnVi la mort d' Auguste, tom. I. II. Lyon 1865-69. 4. 

I* 



Digitized by Google 



4 I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZUM II PUNISCHEN KRIEGE. 

§ 2. L. Sambon, recherches sur los monnaies do la presqu'ile Italique depuis 
leur origine jusqu'a la bataille d'Actium. Napl. 1870. 4. 
IL Cohen, description generale des monnaies de la republique Komaine. 

Par. et Londr. 1857. 4. 
Dess. deacription hist. des monnaies frappe'es sous l'empire llomain. 

6 vols. Par. 1859—62. VII. suppl. 1868. 
Marquardt, röm. Staatsverwaltung. Bd. 11 1—74. Leipz. 1876. 

Als zahlmittel diente den Römern in ältester zeit das 
vieh (pecus — pecunia). später zahlte man mit rohem kupfer 
(aes rude) oder mit gemarkten kupferbarren. Plin. NU 
XVIII 11. 12. XXXIII 43 Servil* rex primus signavii aes. 
antea rudi usos Romae Timaeus Iradit. Aur. Vict. de vir. iil. 
7, 8 Servius Tullius . . mensuras pondera . . constituit. kupfer- 
münzen zu schlagen (aes grave, as Ubralis, Ubrarius) scheint 
von den decemvirn eingeführt zu sein. 

Silbergeld schlugen die Römer seit 209 v. Chr. (präg- 
stätte im terapel der Juno Moneta) auf den trientalfusz, 
und untersagten die silberprägung in dem von Rom ab- 
hängigen Italien. 

217 v. Chr. ward der unzialfusz eingeführt und das 
kupfer Scheidemünze. 

Seit Augustus ist dem kaiser die gold- und silberprä- 
gung vorbehalten; dem Senate verbleibt die kupferprägung 
bis zu den Zeiten Aurelians (f 275). 



L Die älteste zeit bis zum Hannibalischen kriege 

218 v. Chr. 

§ 3. Berichte griechischer Schriftsteller von Italien. 

a) Wandersagen und gründungsgeschiehten (xvlöttg) 
fanden sich bei dem dichter Stesichoros (I § 7 b ), bei Hippys 
und Hellanikos (I § 13. IG) und bei den sikeliotischen ge- 
schichtschreibern, namentlich Antiochos (I § 18) und Phi- 
listos (§ 23), Kallias (§ 43) und Timaeos (§ 44). 

b) Historische Zeugnisse über römische geschichte gaben 
griechische schriftsteiler erst seit dem ZA Alexanders des 
groszen. 

Plut. Camill. 22 rov pivroi nd&ovg avrov xai tijg ccloi- 
aeag soixtv apvdgä tig sv&vg eig t^v'EXXäöa <prj[ii] öiek&£iv. 



Digitized by Google 



I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZUM II l'l'MSCHEN KRIEGE. 5 

'HgaxXsCdqg ydg 6 llovxixog ov tcoXv xdv %qovg)p ixeCvav § 
ditoXaitoiizvog iv TO) itsgl 4'vxfjg 6vyygdp,\L<xxi qjrjOtv dno 
xrjg ianigag Xoyov xuxtttsxsZv ag Gxgaxög i£ 'Tnegßogiatv 
iXfrdv £%a&£v rjgrjxoi noXtv 'EXXrjvtda ( PcS(ir}v f ixel nov 
xaxaxrjfiivrjv 7tsgl xrjv neydXr]v ftaXaGCav .... 'dgiCxoxiXrjg 
d' 6 (piXoaoyog xo p\v dXävai rijv nöfav v%6 KeXxmv dxgi- 
ßag ärjXog ioxiv dxqxooig' xov de öoioavxa Aevxiov dual 
(prjöiv (L. Furius Camillus cos. 349 v. Chr.). 

Plin. NH III 57 Theophrastus , qui primus externorum 
aliqua de Romanis diligenlius scripsit (nam Theopompus, ante 
quem nemo mentionem habuit , urbem dunlaxat a Gallis captam 
dixit, Clitarchus ab eo proxvmus legationem tantum ad Alexan- 
drum missam) . . . 

Dionys, arch. I 5 f. ovdepta yaQ dxgißijg i&XtjXvde 
7CBQL avxdSv 'EXXr\v\g löxogict ftf'^pi xäv xaft' rjpag XQ 0VG)V > 
ort prj xetpaXaiädtig imxopcä ndvv ßgax,elar itgäxov piv, 
oöa xdph eiöivcu, xriv'Pa(ialxy}v dg%aiokoyCav imögap.6vxog 
'Itgttvvpov xov Kagdiavov övyygatpiag iv xfj negl xäv 
'Emyovav ngctypaxüa (I § 39), ixeixa Tipaiov xov Lixe- 
XicSxov . . . 

Den sicilischen krieg der Punier und Römer schrieb 
Philinos von Akragas, den Hannibalischcn krieg Silenos u.- a. 
(I § 52). 

§ 4. Italische Chroniken. 

Von italischen Stadtgeschichten finden sich geringe 
spuren : 

KvpaXxd des Hyperochos (Müller FHG IV 434). Die 
geschichte des tyrannen Aristodcmos (seit ol. 64. 524) bei 
Dionys. VII 2—11 ist aus Timaeos entlehnt. 

Oskische quelle bei Festus p. 158 M. Berichte aus Ardea 
Varro d. r. r. II 11; Praeneste Solin II 9; Pataviura Liv. 
X 2 vgl. V 34. 35. 

Auetores Tusci (über Mastarna und Caeles Vivcnna): 
Rede des kaisers Claudius v. j. 48 Bruns fontes p. 157, 18. 

§ 5. Römische Urkunden. 

Es gab in Rom kein allgemeines Staatsarchiv. 
Cic. de leg. III 20, 46 legum cus(odiam nullam habemus 
. . publicis litteris consignatam memoriam publicam nullam habemus. 



0 I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZUM II PUNISCHEN KRIEGE. 

§ 5. Bei den Schriftstellern erwähnte Urkunden der ältesten 
zeit s. Alb. Schwegler RG I 18. vgl.Th. Mommsen RG I 6 216. 

Verträge wurden aufgestellt im terapel der Fides publica 
auf dein Capitol, dessen erste gründung dem könige Numa 
zugeschrieben wurde; er war erbaut von A. Atilius Calatinus 
cos. 258. 254. dict. 249. cons. 247 v. Chr. 
Vgl. Polyb. 11126,1. Becker A. I 403. Mommsen, arm. delP inst. 1858, 
181. forsch. I 339. staatsr. II* 480, 4. 

Die Senatsbeschlüsse wurden seit 449 v. Ohr. unter 
aufsieht der aediles plebis im tempel der Ceres verwahrt; 
später im aerarium Saturni unter mitaufsicht der quaestoren, 
denen 11 v. Chr. die aufsieht allein übertragen wurde. 
Mommsen staatsr. II* 408. 479 f. 532; ders. Hermes II 115 1". 

Nach dem brande des Capitoliums (83 v. Chr.) leitete 
Q. Lutatius Catulus (cos. 78 v. Chr.) den neubau und stellte 
hiebei das tabularium her, welches seitdem als reiehsarchiv 
diente. CIL 592 Q. Lutatius Q. f. Q. [«.] Catulus cos. sub- 
slructionem et tabularium de s(enatus) s(ententia) faciundum coe- 
ravit \ei\demque pro(bavit). 

Nach dem abermaligen brande des Capitols (69 n. Chr.) 
stellte Vespasian das reiehsarchiv nach möglichkeit wieder 
her: Suet. Vesp. 8 . . aerearumque tabularum iria mitia, quac 
sitnui conßagraverant, restituenda susccpil, undique investigatis 
cxemplaribus: instrumentum imperii pulcherrimum ac vetustissi- 
mum, quo continebantur paene ab exordio urbis senalus con- 
sulla, plebi scila de socielate et foedere ac privilegio cuicumque 
concessis. 

Das kaiserliche hausarchiv (tu yQatip,aTct td tfj aQxfj 
TtQoaijxovTa) auf dem Palatin brannto unter Commodus 
groszenteils ab. C. Dion. ep. LXX1I 24, 2. 

Gesetze, senatsboschlü ss e, edicta. 

K. G. Bruns, fontes iuris Roinani autiqui (1860). ed. IV. Tüb. 1879. 
suppl. ed. Tb. Mommsen 1881. 

II. Kd. Dirksen, versuche z. kritik u. ausleguug der quellen' des röm. 
rechts. Lcipz. 1823. übersieht der bisher, versuche zur kritik und 
Herstellung des textes der zwölftafel-fragracnte. eb. 1824. 

Uud. Schöll, legis XII tabularum reliquiae. Leipz. 1866. 

Acta senatus. acta diurna populi Roinani. 

Emil Hübner, de senatus populique ltomani aefis. Lips. 1859 (jhb. 
suppl. III). 



Digitized by Google 



DIE ÄLTESTEN JAHRBÜCHER DER RÖMER. 7 

Caesar ordnete als consul 59 v. Chr. die herausgäbe der § 5. 
Senatsprotokolle und der stadtzeitung an. Suet. Caes. 20 
inito honore primus omnium inslituit ut tarn senalus quam populi 
diurna acta confierent et pubticarentur. 

Augustus untersagte die Veröffentlichung der senatspro- 

tokolle: Suet. Aug. 36 ne acta senatus pubticarentur. 

Angebliche acta diurna a. d. j. 168. 62. 55 v. Chr. sind als ge- 
fälscht erwiesen von P. Wesseling probab. Fraucker 1731 II 39. 
p. 354 ff. Herrn. Heinze, de spuriis actorum diarnorum f'ragmentis. 
Greiisw. 1860. 

§ 6. Aufzeichnungen der pontifices. 

Dion. arch. I 73 ncdaibg fisv ovv ovte ovyyQa<pEvg 
ovts koyoygd<pog iotl 'Pa^iaiav ovds dg' ex nakaiäv pevroi 
Xoycov iv LEQatg dtttoig ao^o^ivav ixaCrös xi nuQcdaßäv 
aviyQatysv. 

Die Ordnung der zeiten (jähre, monate und tage) ge- 
hörte zum geistlichen rechte, für welches die pontifices die 
Staatsbehörde bildeten. Über das archiv der pontifices in 
ihrem amtshause (der Regia am Forum) vgl. Marquardt 
staatsverw. III 287. 

a) Die pontifices regelten den kalender (Aalare von dem 
ausrufen des neumondes: kalendae, daher kalendarium) und 
verkündeten die dies fasti (spruchtage) und dies nefasti (daher 
fasti so viel als kalender). 

Die decemvirn trafen gesetzliche bostimmungen über 
die einschaltungen (de inlercalando) (Leg. XII tabul. t. XI. 
Schöll p. 156—159. Bruns s. 35). 

Cn. Flavius machte als aedilis curulis 304 v. Chr. die 
spruchtage ('den klagspiegel') bekannt: Liv. IX 46 Cn. 
Flavius . . civile im, repositum in penetralibus pontificum, evul- 
gavil fastosque circa forum in albo proposuit, ui, quando lege 
agi posset, sciretur. vgl. Mommsen chron. 210. CIL I p. 361. 

b) Einen anhang des kalenders bildeten die Jahresver- 
zeichnisse der eponymen beamten (daher ebenfalls fasti ge- 
nannt). 

Die fasti magistraluum wurden nach dem brande der 
Regia 36 v. Chr. in deren neubau wiederum auf marmortafeln 
verzeichnet (zwischen 36 und 31 v. Chr.) und durch die' pon- 
tifices fortgeführt bis 12 v. Chr., später bis 13 n.Chr. 



Digitized by Google 



8 I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZTM II PUTSCHEN KRIEGE. 



§ 6- Die hiovou erhaltenen bruckstücko sind auf dem Capitol 
aufgestellt, daher fasti Capitolini. 

Herausgegeben von Wilh. Henzen CIL I 412 ff. nachtrage Ephem. I 154. 
11 210. 285. III II. 

Aus den amtlichen Verzeichnissen entnommen sind die 
fasti in dem Chronographen vom j. 354 (§ 93), in den latei- 
nischen fasten des Idacius und den griechischen des chro- 
nicon Paschale (§ 101 b . 128). 

Mit den angaben der historiker zusammengestellt von Mommsen CIL 
I 481 — 551. vgl. forsch. II 58. Jos. Klein, fasti consulares inde a 
Caesaris nece usque ad iinp. Diocletianum. Leipz. 1881. 

Die capitolinischen marmortafeln enthalten ferner bruch- 
stücke der acta triumphorum bis z. j. 19 v. Chr. 
Hgg. v. W. Henzen CIL I 453 ff. Ephem. I 157. III 16. 

Andere fragmente von consularfasten und triumphaltafeln 
aus republikanischer zeit s. CIL I 465 ff. 

c) Mit der liste der jahresbeamten (den fasti magistra- 
tuum) verband sich die aufzeichnung merkwürdiger ereig- 
nisse — annalis. Daraus erwuchs die Stadtchronik — annales 
maximi — , welche bis in die zeit der Gracchen herabgeführt, 
von P. Mucius Scaevola (cos. 133. pontifex maximus um 
123 v. Chr.) abgeschlossen und in 80 büchern herausgegeben 
wurde. Gell. NA. IV 5 citirt das 11. buch. 
Em. Hübner, jhb. 1859, 401. HPeter rel. IV. 3; fr. 3. 

Dürftige nachrichten von der ältesten zeit: Liv. VI 1 
quac ab condita urbc Roma ad captam urbem eandem Roman i 
. . gesscre . quinquc libris exposui, res cum vetustate nimia ob- 
scuras . . tum quod parvae et rarae per eadem tempora lilterac 
fuere, una custodia fidelis memoriae rerum gestarum, et quod, 
etiam si quae in commentariis pontificum aliisque publicis priva- 
tisque erant monumentis } incensa urbe pleraeque interiere. 

Die älteste in Rom nachweisbare aera rechnet nach der 
ein weihung des Juppitertempels auf dem Capitol: Plin. Nil. 
XXXIII 19 Flavius [aedil 304 v. Chr.] vovit aedem Concor- 
diae .... ex multaticia facneraloribus condemnatis aediculam 
aercam fecit in Graecostasi, quac tunc supra comitium erat, in- 
cidiique in tabella aerea factam eam aedem CCJ111 annis post 
Capitolinam dedicatam. Gewöhnlich wird sie durch post reges 
exactos oder post primos consules bezeichnet und noch am 
* ausgang der republik angewandt. 



Digitized by Google 



DIE ÄLTESTEN JAHRBÜCHER DER RÖMER. 9 

Die pontifices hatten schon das jähr der gründung Roms § 6. 
berechnet : 

Dionys, arch. I 74 ot; yä$ rj&ovv ctg UoXvßiog 6 Me- 
yaXoTtoXizrjg zoöovzov povov elnstv, ort xaza zo ösvtsqov 
frog zijg Ißdoprig dXvpTuädog (750 v. Chr.) ti]v 'Pdprjv ixti- 
a&ai neföo(i(u, ovd' inl zov nagä xolg doxtegevöt, xeifievov 
nivaxog evög xal povov zrjv itlöziv äßaödviazov xazaXimtv. 

Der ansatz wird mit kleinen Schwankungen angenommen, 
ohne dass je eine völlige einigung erzielt worden wäre: 
Fabius (§ 8) rechnet ol. 8, 1 747 v. Chr., Cincius (§ 9) 
ol. 12, 4 728 v. Chr., Cato (§ 15) Dionys (§ 42) Solin (§ 75) 
ol. 7, 1 751 v. Chr., Polybios Nepos Diodor ol. 7, 2 750 
v. Chr. In der Kaiserzeit wird die Varronische aera am 
häufigsten angewandt: sie setzt die erbauung ol. 6, 3 753 
v. Chr. und rührt von Atticus her (§ 33). Daneben be- 
hauptet sich aber die Zählung der capitolinischen fasten 
(s. 8), welche ein jähr im rückstand dio erbauung 752 
v. Chr. setzt. 

Die älteren finsternisse wurden von der sonnenfinster- 
nisz des 21. Juni 400 v. Chr. zurückgerechnet: Cic. de rep. 
I 16, 25 Ennius . . . scribü anno quinquagesimo CCC /Ire post 
Romam condtiam 

Nonis Junis soli luna obstitit et nnx. 
atque hac in re tanta inest ratio atque sollertia, ul ex hoc die, 
quem apud Ennium et in maximis annalibus consignatum vide- 
mus, superiores solis defecliones reputatae sini usque ad illam, 
quae IVonis Quinctilibus fuü regnante Romulo. 

Andere Zeugnisse aus der königszeit Vopisc. v. Tac. I 
Cic. de rep. II 15, 28. Charakteristik: Cic. de orat. II 12, 
52 erat enim historia nihil aliud nisi annalium confectio: cuius 
rei memoriaeque publicae retinendae causa ab initio rerum Ro~ 
manarum usque ad P. Mucium pontificem maximum res omnes 
singulorum annorum mandabat litleris pontifex maximus effere- 
batque in album et proponebat tabulam domi, potesias ut esset 
populo cognoscendi; ei qui eliam nunc annales maximi nominan- 
lur. hanc similitudinem scribendi multi secuti sunt, qui sine 
ullis ornamenlis monumenta solum temporum, hominum, locorurn 
gestarumque rerum reliquerunt. de legg. I 2, 6 post annales 
pontificum maximorum, quibus nihil potest esse ieiunius (Ursinus ; 
iueundius codd.). Serv. in Verg. Aen. I 373 ita autem annales 



Digitized by Google 



10 I. DIE ÄLTKSTE ZEIT IIIS ZUM II PUNISCIIEN KRIEGE. 

§ 6. conficiebantur : tabttlam dealbatam quotannis poniifex maximus 
habuil, in qua praescripüs consulum nominibus et aliorum magi- 
stratuum digna memoratu notarc comueverat dornt militiaeque 
terra marique gesla per singulos dies, cuius diligcntiae anmios 
commentarios in octoginta libros veieres retulerunt eosque a pon- 
tificibus maximis, a quibus fiebant, annales maximos appellarunt. 
Festi ep. p. 12(3, 16 M. 

M. Cato orig. IV b. Gell. II 28, 6 non htbct scriberc, 
quod in tabula apud pontiftcem maximum est, quoiiens a?wona 
cara, quoiiens lunae auf solis luminc caligo aut quid obstilerit. 
Seit 249 v. Chr. werden die prodigien ausführlich ver- 
zeichnet. 

H. Nissen krit. untersuch, üb. d. quellen der IV. u. V. dekade des 
Liviua s. 86 ff. J. Bernays ges. abh. II 307. 

d) Die libri pontificum (pontificii, pontificales) enthielten 

Vorschriften des gottcsdienstes und geistlichen rechtes, die 

commentarii pontificum eine beispielsammlung von rechts- 

ftillen aus dem sacralrechte. vgl. Schwegler RG I 31 ff. 

HPeter rel. IV. V. 

Über Verzeichnisse und protokolle prieaterlicher genosseuachaften 
vgl. Marquardt staatsverw. III 224. — Acta fratrum Arvaliura ed. Guil. 
Uenzen. Berlin 1874. nachtrage Ephem. ep. II 211. 

e) Magistratsverzeichnisse auf leinwand geschrieben sollen 
in dem tempel der Juno Moneta (erbaut 346 , erneuert 174 
v. Chr.) auf dem Capitol aufbewahrt worden sein, auf sie 
beriefen sich C. Licinius Macer und Q. Aelius Tubero. Liv. 
IV 20, 8 magistraluum libri, quos linteos in aede repositos 
Monetae Macer Licinius citat identidcm auciorcs. c. 7, 12. 
13, 7. 23, 2. vgl. Mommsen ehr. 94 ff. 

§ 7. Private aufzeichnungen. 

Neben den trockenen jahrbüchern erwuchs die tradition 
aus einheimischen und zugetragenen mythen, aus der deu- 
tung der städtischen einrichtungen von ungewissem Ursprünge 
oder der älteren denkmäler (ätiologische mythen Schwegler 
RG I 66 ff ), aus Uedem von den thaten der vorfahren, aus 
grabreden und aufschriften der ahnenbilder. 

Die Aedilen Cn. und Q. Ogulnius errichteten 296 v. Chr. 
das eherne Standbild der wölfin, welche die Zwillinge Ro- 



Digitized by Google 



DIE ÄLTESTEN JAHRBÜCHER DER KÖMER. 11 



mulus und licmus säugt. Liv. X 23, 12. Altere römische § 7. 
denkmäler zählt Plin. NH XXXIIII 20-32 auf. 
Detlefsen, de arte Romanor. antiquißsiuia. Glücket. 1867. 68. 80. 

Ahnenlieder: Cato b. Cic. Tusc. IUI 2, 3 gravissimus 
auetor in originibus dixil Cato, morem apud maiores hunc epula- 
rum fuisse, ut deineeps qui accubarenl canerent ad tibiam 
clarorum virorum laudes atque virlutcs. Varro b. Kon. p. 77 
in cojiviviis pueri modesti ut cantarent carmina antiqua, in 
quibus laudis erant maiorum , et' assa voce et cum tubicine. 
Schwegler I 54. 

Grabreden, Familienchroniken, ahnenbilder: Herin. Graff, 

de Romauor. laudationibus funebribus. Dorpat 1862. Em. Hübner, 
Hermes I 440. H. Peter rel. XXVI1II ff. vgl. die Schilderung der feier- 
lichen bestattung bei Polyb. VI 53 f. Zwei sepulcralreden a. d. zeit 
Augusts u. Hadrians, v. Mommsen, ak. abb. Berlin 1863. 

Cic. Brut. 16, 61 nec vero habeo quemquam (Catone) antiquio- 
rem, cuius quidem scripta proferenda putem, nisi quem Appi Caeci 
oratio haec ipsa de Pyrrho et nonnullae morluorum laudationes 
forte delectant. et hercules hac quidem exstant: ipsae enim familiae 
sua quasi ornamenta ac monumenta servabant et ad usum, si quis 
ciusdem generis occidisset, et ad memoriam laudum dornest icarum 
et ad illuslrandam nobilitatem suam. quamquam Iiis laudationibus 
historia rerum nostrarum est f acta inendosior. multa enim scripta 
sunt in eis, quae facta non sunt, falsi triumphi, plures consula- 
tus, gener a etiam falsa et ad plebem transitiones , cum homines 
humiliorcs in a lief tum ciusdem nominis infunderentur genus. 

Liv. VIII 40, 4 vitiatam memoriam funebribus laudibus 
reor falsisque imaginum litulis, dum familia ad se quaeque famam 
rerum gestarum honorumque fallenti mendacio (rahmt, inde 
cerfe et singulorum gesta et publica monumenta rerum confusa. 

Gell. XIII 20, 17 quae . . ila esse . . cognovimus, cum et 
laudationes funebres et commentarium de familia Porcia lege- 
remus. 

Appius Claudius Caecus (Mommsen CIL I p. 277. 
forsch. I 310) stellte die bilder seiner ahnen in dem von 
ihm 296 v. Chr. gestifteten tempel der Bellona auf. Plin. NH 
XXXV 12 posuil in Bellonae aede maiores suos placuitque in 
excelso spectari et titulos honorum legi, üer übliche Standort 
der ahnenbilder und Stammbäume der geschlechter war das 
atrium des hauses. Becker A. II 1, 220 ff. 



12 II. BIS ZUM TRIBUN AT DES Tl. GRACCHUS, 218—133. 



§ 7. Ed. LQbbert, prolusio de gentium llomanaruin commentariis doinesticis. 

Gieezen 1873. Dess. dissert. de gentis Serviliae commentariis doine- 
sticis. Kiel 1875. de gentis Quintiae c. d. 1876. de gentis Furiae 
c. d. 1877. de gentis Claudiae c. d. 1878. 
Die ältesten grabschriften sind auf den grabmälern des 
L. Cornelius Scipio (cos. 259 v. Chr.) und der (jüngeren) seines 
vaters L. Cornelius Scipio Barbatus (cos. 298 v. Chr.) erhalten. 
CIL I nr. 32. 30. vgl. Ritsehl (1853) op. IV 213. pr. Lat. 
mon. ep. p. 31. Mommsen a. a. 0. p. 16. Bücheler jhb. 
1863 s. 328. 331. 

Elogia clarorum virorum (von weiheinschriften der fami- 
lien) gesammelt CIL I p. 277—280. Eph. ep. III 1. vgl. O. 
Hirschfeld Phil. XXXIV 85. 



II. Vom Haiinibalischen kriege bis zum tribunat des Ti. 
Sempronius Gracchus 218 — 133 v. Chr. 

Komische geschieht schreiburjg- in griechischer 

spräche. 

§ 8. Q. Fabius Pictor. 

Wold. Härless, de Fabiis et Aufidiis rerum Komanarum scriptoribus. 
Bonn 1863. Guil. Nie. du Rieu, disputatio de gente Fabia. Lugd. 
B. 1856 p. 152. HFeter fr. 6; rel. p. LX1X. 6. Ed. Heydenreich, 
Fabius Pictor u. Livius. Freiberg 1878. 

Die römische geschiente des Q. Fabius Pictor und der 
älteren annalisten überhaupt bestand aus drei teilen: der er- 
zählung von der gründung Roms, dem abrisz der älteren 
geschieh te, der ausführlichen darstellung der jüngsten zeit. 

Dionys. I 5 ovdepia yap dxQißrjg i&XrjXv&e tzsqI avxäv 
(Pwfiaiav) 'EXXrjvlg ttixogla ^e%ql xgüv ijfiag jpdvajf, 

ort pr} xE(palai(6$£ig imxopal ndvv ßQa%Blai. 

c.6 nach aufzählung griechischer Schriftsteller, welche die 
ältere römische geschiente kurz berührt hatten : bpoCag dh xov- 
xoig xal ovöhv diaepö govg i&Öaxav [(StoQiag xal 'Po^aicav uaoi 
xä naXaid iQya rrjg noXsag 'EXXrjvixrj diaXsxxa ävviygatyav, 
av d<Si TtgeaßvxaxoL Kötvxög xs Odßiog xal Aevxiog Kiyxiog, 
dfitpotsgoi xaxä xovg 0otvixixovg dxpdoavxtg noXifiovg. 
xovtov de xpv dvÖQav exdxegog, olg fihv avtög ÜQyoig itag- 



GESCHICHTSCHREIBTNG IN GRIECH. SPRACHE. 13 



sytvsxO) dia xr\v iu,itsigCav dxgißag dvsygatys^ td öi dg%ala § 8. 
td (istd ti\v xtiGiv trjg TtoXsag yßvöfieva xttpaXatadbyg i%- 
idgafiev. 

c. 7. ix tc5v iGtogiav . . ctg ot itgög avxciv i7taivov(isvoi 
'Pofimoiv övveygaiftav Jlögxiog te Katar xal <I>dßiog Md%i- 
fiog xte. ... ixaCvav . . t<av itgaypateuüv — tfai de zutg 
'EXXr\vixaZg %govoygaq>iaig ioixvtai. 

Cic. de divin. I 21, 43 sini haec, ut dixi, somnia fabularwn, 
hisque adiungatur etiam Aeneae somnium, quod in noslri (M. 
Hertz; nutner um codd.) Fabi Pictoris Graecis annalibus eius 
modi est, ut omnia, quae ab Aenea gesta sunt quaeque Uli ac- 
ciderunt, ea fuerint, quae ei secundum quietem visa sunt. 

Diod. VII fr. 3 b. Geo. Syncell. I 366 u. Euseb. Arm. I 
p. 286 Schoene von der benennung der Stadt Alba: Ttegl de 
trjg Ttgoörjyoglag tavtrjg Odßiog 6 tag ( Pa\iaCatv itgd&ig dva- 
ygdifrag aXXog ^eyLV%oX6yr\xe' <pi]<sl ydg Alveta yeveö&ai 
Xoyiov xte. 

Dionys. I 79 jcegl de tc5v ix trjg 'IXtag yevofievuv 
Koivtog u.ev Odßtog 6 ntxtag Xeyoftevog, c5 Aevxtog ts 
Ktyxiog xal Kdtov Tlögxiog xal IHömv KaXnovgviog xal 
• tc5v äXXcov Ovyygacpiov ot itXeiovg rjxoXovd-rjaav , yeygacpev 
cSg xeXevöavtog 'ApoXiov td ßgecprj Xaßovteg iv 6xd<pi] xet- 
[teva xte. bis c. 83 dnoöcpdttovoiv evxetag ^ApoXiov xal 
(ietd tovto tr\v dxgav xataXafißdvovtat. xavta (iev ovv 
toig negl Q>dßiov etgrjtaL. vgl. Mommsen, forsch. II 9. 

Nach Plutarch Rom. 6. 8 hat Fabius die gründungs- 
geschichte aus Diokles von Peparethos entlehnt (1 § 52) vgl. 
Mommsen forsch. 11 279. 

In der erzählung von den Tarquiniern tadelt Dionys. 
IUI 30 tö gd&vpov avtov itegl trjv i^etaöiv td5v %g6vcav. 
vgl. c. 6 f. Fabius setzte das jähr der gründung Roms = ol. 
8, 1 (747 v. Chr.), das erste jähr der republik =» ol. 68, 1 
(508), die einnähme der stadt durch die Kelten ol. 98, 1 (388): 
Dion. I 74 i} KeXtäv ecpodog, xa&' rjv rj 'Pa^aiav noXtg 
edXa, 0V(i(pG)v€ltaL 6%edov vno ndvtov ag%ovtog 'Afrrjvno'i 
Ilvgylcövog yevia^ai xatä to a hog trjg rj' xal q' oXv^md- 
dog. Die entsprechende berechnung des ersten jahres der 
republik (der einweihung des capitoliniachen tempels) Polyb. 
III 22. Vgl. Mommsen, chron. 128. 134. Solin. I 27 Ro- 
mam . . Olympiade placet conditam Pictori octava. Dion. a. a. O. 



Digitized by Google 



14 II. BIS ZUM TRIBUNAT DES Tl. GRACCHUS, 218—133. 

§ 8. Kotvxog de Qdßiog xaxd xo a Ixog xfjg rj' oXv^niddog {xov 
xrjg 'Paiirjg oixiap.bv yeveö&ai (pr]6Cv) . . . 

Dionys. Vll 71 in der beschreibung der ludi Romani 
Kotvxai <baßC(p ßeßaiayxfj igco^evog xal ovdefiidg ixt Öeo^evog 
niaxeag ixdgag' naXaioxaxog ydo dvrjo xcov xd 'Papalxd 
öwxa£ccpe'vG)v , xal nfaxiv ovx i% av ijxovOe pövov dXXd 
xal ii av avxog eyva itaQEXopevog. 

Liv. I 44, 2 scriptorwn antiquissimus Fabius Pictor. II 40, 10 
apud Fabium, longe antiquissimum auctorem, usque ad senectu- 
tem vixisse eundem [Coriolanum) invenio; referl certe hanc saepe 
cum exacta aetate usurpasse vocem, mullo miserius seni exi- 
lium esse. 

Von dem zwiespaltc des dictators L. Papirius Cursor 
und des magister equitum Q. Fabius Rullianus 325 v. Chr. 
Liv. VIII 30, 8 magister equitum, ul ex tanta caede, multis 
politus spoliis congesta in ifigenlem acervum hostilia arma sub- 
dito igne concremavit, seu votum id deorum cuipiam fuit, scu 
credere Übet Fdbio auctori, eo factum, ne suae gloriae fructum 
dictator caperet nomenque ibi scriberet aut spolia in triumpho 
ferret. 

Strab. V p. 228 von der besiegung der Sabiner 290 v. Chr. : m 
(prjal d' 6 ovyyoayevg Odßiog 'Pa^at'ovg aio&eo&at xov 
nXovxov xoxe Ttgcjxov, öxe xov e&vovg xovxov xaxeOxtjaav 

XVQIOI. 

Auf Fabiua werden Diodors nachrichten aus den ersten Jahrhun- 
derten der republik, namentlich von der gallischen katastrophe und 
dem zweiten Saraniterkriege zurückgeführt von Niebuhr RG II 192". 
629 ff. Mommacn, ehr. 125—128. forsch. II 221. 297. Dagegen er- 
klärten sich Schwegler RG II 24 Nitzsch aun. 226 Niese Herrn. XIII 
412 K.Peter, kritik der quellen 118 ff. u. a. 

Aus Fabius entnahm Polybios den abschnitt über die 
Keltenzüge II 18 ff. 

Polyb. I 14, 1 vom ersten punischen kriego der Kömer: 
ov% r^xxov de xdv itQoeiQrmevav 7taQca^vvd , rjv eniGxfjtiai xovxa 
x<ß noXip,(p xal dta xö xovg ipizeiooxaxa öoxovvxag yodtpeiv 
V7CSQ avxov, OUivov xal Qdßtov, fii) deovxag rj^iv dnK\yyeX~ 
xevai xi\v dXrj&eiav. exovxag p,ev ovv £il>£v6&ac xovg dvögag 
ovx VTtokafißdvo, 6xo%a£6(i£vog ix xov ßCov xal xfjg aigeoscog 
avxcov • Soxovgl de (ioi iteitov&ivai xi TtaganXtjo'iov xotg igcoOt. 
Öid yaQ xr\v aigsöiv xal xr^v oXrjv evvoiav Q>iHvta ftev ndvxa 
doxovöiv oC KaQXridoviOL 7ie7CQa%ftai (pQovifiag xaXag dvögta- 



Digitized by Google 



GESCHICUTSCHEEIBLNG IN GKIECH. SPRACHE. 15 

dag, 01 dl 'Pafialoi zavavzia' 0aßia dh zovpitaXiv zovzav. § 
— 15, 12 OiXtvov phv ovv nag' oXrjv dv zig zijv jrgaypa- 
zuav svgoi zoiovzov ovza, TtagaizXnOiag dh xal <bdßiov. 

Über das verzeichnisz der italischen wehrfähigen aus 
dem jähre 225 v.Chr. s. Mommsen, forsch. II 382: Liv. per. XX 
eo hello populum Romanum sui Latinique nominis DCCC arma- 
torwn habuisse (Fabiusy dicit. Eutrop. III 5 Aemilio consule 
ingentes Gallorum copiae Alpes transierunt. sed pro Romanis 
Iota Italia consensit, traditumque est a Fabio hislorico, qui ei 
hello interfuit, DCCC milia hominum parala ad id bellum fuisse. 
Oros. IUI 13, 6 consules iolius Italiae ad praesidium imperii 
contntxere vires, quo facto in ulriusque consulis exercitu octin- 
genta milia armatorum fuisse referunlur, sicul Fabius historicus, 
qui eidem hello interfuit , scripsit. ex quibus Romanorum et 
Campanorum fuerunt peditum trccenta quadraginta octo milia 
ducenti (CCXCVIIICC Gutschmid, CCLXXXXVIIIICC 
Mommsen), cquitum vero viginti sex milia scscenti; cetera mul- 
litudo sociorum fuil. Die genauen zahlen gibt Polyb. II 24. 

Plin. NU X 71 tradit et Fabius Pictor in annalibus suis, 
cum obsiderelur praesidium Romanum a Ligustinis hirundinem 
a pullis ad se adlatam, ut Uno ad pedetn eius adligato nodis 
signiftcaret, quoio die adveniente auxilio eruptio ficri lieber ct. 
XIIII 89 Fabius Pictor in annalibus suis scripsit . . 

Q. Fabius galt als wichtiger gewährsmann für den 
zweiten punischen krieg. Wahrscheinlich gab er bald nach 
dessen ende seine geschiente heraus. 

Polyb. III 8 Odßiog de ynaiv, 6 'Papalxog ovyygatpevg, 
dpa TO xazd Zaxav%aiovg döixrjfiazi xal zqv 'Aadgovßov 
nXtovs^iav xal (piXagxiav aixiav yivEG&ai zov xaz* 'Avvißav 
noXipov. ixslvov ydg fieydXnv dveiXncpoza ztjv dvvaazelav 
iv zoig xaz 1 'Ißngtav zonoig, ptzu zavza nagaysvopevov im 
Aißvnv imßaXiödai xaxaXvQavza zovg vöpovg elg povag%iav 
asgiOzrjaai xö 7toXCzsvp.a zäv Kag%n8ovCcav xzi. ... dio 
xal vvv zov TtoXepov zovzov i&vrivo%evai xazd zr)v avzov 
Ttgoaloeöiv r Pa)(iaioig nagd zr)v KagmÖovCav yvcSftrjv. ovöiva 
ydg svdoxeiv zäv d&oXoyav dvdgdv iv Kag%r\dovt zotg vn 
'Avvißov negl zr]v Zaxav&aCtov nöXiv itga%dBi6i. zavza d' 
ditnv tpnöi (lezd zr)v zijg Ttgosignpivng TtoXeag dXuaiv naga- 
ysvsad-ai zovg 'Pafiaiovg oto^iivovg deiv rj zov 'Avvißuv ix~ 
Öiöovai aipi'Oi zovg Kag%t}öovi'ovg rj zov 7c6X(^ov dvaXap- 



IG II. BIS ZUM TRIBUNAT DES Tl. GRACCHUS, 218—133. 

§ 8. ßdvsiv. c. 9 tm/os #i} %dgiv ifjLvrjafhjv Oaßiov xal xav vjc' 
ixsivov yeyQocMitvcjv; ov% Zvsxa xrjg mftavoxrixog xäv sign- 
fisvcov dXXd xrjg xcüv dvaXapßavovxav rag ixsivov ßißXovg 
vjtouvrjöeag, Iva pr) itgog rijv imygatprjv , dXXd ngog xd 
Ttgdypaxa ßXiitaow. £vioi ydg ovx inl xd Isyousva övv- 
eTtiöxrjöavxeg dXX' in' avxöv xöv Xiyovxa xal Xaßovxeg iv 
i/o5, dioxi xaxd xovg xaigovg 6 ygdgxav yiyovs xal xov 
ovvsdgCov fiEXEtxe t(öv 'Papatov , %dv ev&iag r)yovvxat xd 
Xsyopevov vno xovxov itiöxov. iy<o öi (prjfii phv delv ovx 
iv (iixQ(ß 3tQooXaiißdv£0&ai xr)v xov avyygatpiag xfaxiv, ovx 
avxoxeXrj dh xgivsiv . . 

Liv. XXII 7, 1 haec est nobilis ad Trasumennum pugna 
alque inter paucas memorata populi Romani clades. quindecim 
milia Romanorum in acte caesa; decem milia sparsa fuga per 
omnem Elruriam aversis Uineribus urbem petiere. duo milia 
quingenti hostium in acie, multi postea [utrimque] ex vulneribus 
periere. multiplex caedes utrimque facta tradilur ab atiis: ego, 
praeterquam quod nihil haustum ex vano velim, quo nimis in- 
clinant ferme scribentium animi, Fabium aequalem temporibus 
huiusce belli potissimum auctorem habui. vgl. Polyb. III 84. 
Plut. Fab. 3. 

Q. Fabius ward 216 v. Chr. zum delphischen orakel ab- 
gesandt. Appian. Hann. 27 ij öl ßovXrj Köivxov (ilv 0dßiov, 
xov övyyga<pia xävds xcjv igyav, ig deXyovg ijte^Tts %gi]6o- 
Ilbvov itegl xäv nagövxav. vgl. Liv. XXII 57, 5. XXIH 11, 
1-6. Plutarch. Fab. 18. 

Von der geBchichte des Q. Fabius Pictor gab es eine 
lateinische Übertragung oder Überarbeitung von jüngerer 
hand. Front, ep. ad Verum I p. 114 N. : historiam quoque 
scripsere Salluslius structe, Pictor incondile , Claudius lepide, 
Antias invenusle, Sisetma longinque; verbis Calo multiiugis, 
Coelius singulis. Peter rel. LXXVI ff. fr. 74 ff. 

Uber die schriftstellerische thätigkeit anderer Fabier 
vgl. M. Hertz jhb. 1862 s. 46 ff. 

§ 9. L. Cincius Alimentns. 

Mart. Hertz, de Luciis Cinciis. Berl. 1842. Th. Pluess, de Cinciis reruin 
Romanarum acriptoribus. Bonn 1865. Ders. n. Schweiz. Mus. VI 36. 
1866. jhb. 1871 s. 385. HPeter rel. Cl. 40. fr. 31. 
L. Cincius war praetor 210 v. Chr. und befehligte in 



Digitized by Google 

ii — 1 



. GESCHICHTSCHREIBrNCf IN GBIECI1. SPRACHE. 17 



diesem und dem nächsten jähre in Sicilien Liv. XXVI 23, 1. § 9. 
28, 3. 11. XX VII 7, 12. 8, 16. 

Dionys. 16.. 'Pap.aiG)v oöoi xd itakaiä Goya xrjg 3W>- 
kscag 'Ekkrjvixij dtakixxa Gvviyoa'tyav , cov siöl TCQEößvxaxoi 
Koivxog xe &dßiog xal ÄEVXiog KCyxtog^ dpcpöxEQOL xaxd 
rovg OoiVLXixovg dxpdöavxtg %oovovg. s. o. s. 12. Fabiiis 
und Cincius Dion. I 79. 11 38. 

Dionys. I 74 xbv ds XEkEVxaiov xijg 'P(6p,r]g olxiöpov 
. . . yeveö&ai q>r}Olv . . Asvxiog Öb Ktyxiog, dvr)o xcov ix xov 
ßovXevxixov ovveöqCov, 7CeqI xo d' hog xrjg iß' 6kvp.7tidÖog 
(728 v. Chr.). 

Liv. XXI 38, 2 quantae copiae transgresso in Italiam 
Hannibali fuerinl, nequaquam inier auctores constat. — L. Cin- 
cius Alimentas, qui captvm se ab Hannibale scribit, mcucimc 
aucfor moveret , nisi con funderei numerum Gaflis Liguribusque 
additis: cum Iiis octoginia milia peditum, decem equitum ad- 
ducta (in ltalia magis adfluxisse veri simile est, et ita quidatn 
auctores sunt); ex ipso autem audisse Ilannibale, poslquam Rho- 
danum transieril, triginta sex milia hominum ingentemque nume- 
rum equorum et aliorum iumentorum amisisse. 

Zweifelhaft ist die Herstellung des fragmentes von 
Dionysios (XII 4) über das ende des Sp. Maelius: kEyiofra) 
Sh xal 6 öoxav i\xxov alvai [tot, mftavog Adyog, o) xi%Qi]xai 
KLoxEog xal KakitovovCvog iiuyrioioi övyyoacpEtg. Kiessling: 
ca xi%QKivxtti Kiyxiog xal Kakitovoviog (xal akkoi) i. <S. 
Mommsen (forsch. II 199 n ) cJ xexQtjxai Aevxiog xa Kak- 
itovoviog xal akkoi Ov%vol övyyoacpEig. 

Zahlreiche anführungen gehen auf antiquarische Schrif- 
ten des L. Cincius, aus dem Augusteischen Zeitalter 
M. Hertz a. a. o. s. 61 ff. HPeter rel. ClIH sqq. Diesem 
schrieb Mommsen chron. s 315 ff. die erste benutzung (und 
fälschung) der annalen seines vorfahren zu, Pluess die ab- 
fassung eigener annalen. 

§ 10. Die Scipionen. 

P. Cornelius Scipio Africanus d. ä. cos. 205. 194. cens. 
199 f 183 v. Chr. richtete um 190 ein Sendschreiben über 
seine thaten in Spanien an könig Philippos von Makedonien. 
Pol. X 9 xovxoig dh zoig ixkoyi.0p.oig Ofiokoyovvxeg ot 0vy- 
yoaq>Etg, otav inl xo xikog ekfraGi xrjg nod^Eag^ ovx oW 

Hchabkbk, Quellenkunde. 2. ahteil. 2 



18 II. BIS ZUM TRIBUNATK DES Tl. GRACCHUS 218— 133. 

§ 10. o7t<og ovx eig xov avdga xal xr]v xovxov izgovoiav, slg dh 
xovg ftsovg xal xrjv xv%r\v dvacpigovoi xo ysyovög xaxogd'a^ia, 
xal xavxa %&glg xav sixöxav xal xrjg xav övpßEßiaxöxav 
p,agxvgtag, xal öid xrjg ijtLöxoXrjg xfjg xgog xov OCXinitov 
avxov xov üojtXlov tiayäg ixxs&Eixoxog ort xovxoig xolg 
ixXoyiöfiotg xQuadpsvog , olg rj^istg dvaxsgov ilEXoyiodfiE^a, 
xafroXov xe xolg iv 'Ißqgfa itgdy(iaötv imßdXoLxo xal xaxd 
fieaog xr) xrjg Kag%nd6vog tcoXloqkCcc. 

Vgl. F. Friedersdorff, Livius et Polybius Scipionis rerum scriptores. 
Göttingen 1869. 

Sein söhn wurde 180 augur. Cic. Brut. 19, 77 filius . . 
ü qui hunc minorem Scipionem a Paulo adoplavit, si corpore 
valuisset, in primis habitus esset disertus. indicant cum ora- 
liunculae tum historia quaedam Graeca, scripta dulcissume. 
Mommsen, CIL I p. 19. HPeter CXVIII. 

Sein Schwiegersohn P. Cornelius Scipio Nasica cos. 162. 
155 cens. 159 v. Chr. verfaszte einen bericht über den krieg mit 
Perseus. Plut. Aera. P. 15 itgäxog dh xav nagövxav 6 
Naöixäg ixixaXovfiEvog Hxntiav, yapßgog *Aagixavov Exi- 
niavog, vaxsgov 6h piyiöxov iv xrj avyxXrjxa övvnd-Eig, vjce- 
ÖE%axo xrjg xvxXaösag rjysiiav yEvio^av dsvxsgog dh Odßiog 
Md%i[iog 6 ngsößvxaxog xav AiynXCov izaidav, ixt, pEigaxiov 
av, dviöxn 7tgodv^,ov(iEvog. r)od , Elg ovv 6 AlpiXiog dCdaoiv 
avxolg ovx oöovg IloXvßiog ElgrjxEv, dXX* oöovg avxög 6 
Naöixäg XaßElv <pr\öt, yEygaqxag 7tEgl xav Ttgd^sav xovxav 
ETtiGxoXiov ngog xiva xcjv ßoöiXiav. 
H. Nissen, quellen des Livius s. 267 ff. 

§ 11. A. Postumiiis Albinas. 

HPeter CXXIII 49. fr. 37. 

Cic. Brut. 21; 81 A. Albinus, is qui Graece scripsil histo- 
riam, qui consul cum L. Lucullo fuit (151 v. Chr. praetor 155), 
et litteratus et disertus fuit. Acad. pr. II 45, 137. 

Gell. XI 8, 2 (aus Com. Nep.) Albinus, qui cum L. Lu- 
cullo consul fuit, res Romanas oratione Graeca scriptilavit. in 
eius historiae principio scriptum est ad hanc senlentiam : neminem 
suscensere sibi convenire, si quid in his libris parum composite 
aul minus eleganter scr iptum foret. *nam sum f , inquit, 'homo 
Romanus, natus in Lalio. Graeca oratio a nobis alienissima 
est'; ideoque veniam gratiamque malae existimationis , si quid 



GESCHICHTSCHREIBUNG IN GRIECH. SPRACHE. 



19 



esset erratum, postulavit. Macrob. saturn. I praef. 15. § 11. 
Polyb. XXX Villi 12 (XL 6) Avlog noöxo^og . . . xeXog 
de xal %oCr\\LU ygd<p€iv xal %gayp,axixi\v töxoQi'av ev£%u- 
Qt]öev xxe. 

Das von Giac. Cortese gefundene bruchstück eines unbe- 
kannten historikers(rivistadifilologiaXII 396 Rh.Mus. XXXIX 
623) meldet : cum eo tempore, ut narrat in hisloriae suae principio, 
duae quasi factiones Romae essent, quarwn una graecas artes atque 
disciplinas adamabat, altera patriae caritatem praetexebat, acer- 
rime ab Uta stellt Albinus. hic Athenis Studiosus audiendi versa- 
tus est adulescenlulus , atque proplerea graecam instilutionem 
prae ceteris exlollebat non sine quadam iactatione et petulantia. 
inde irae atque accusationes adversariorum , qui minus paleren- 
lur graecum sermonem in scriptionibus usurpari ad rem R. spec- 
tantibus. gracce autem, ul scimus, historiam" ille confeceral Q. 
Ennio poetae [f 169 v. Chr.] inscriplam. ceterum satis in eo erat 
litterarum et philosophiae, cuius alumnam eloquentiam inculcandam 
aiebat . . . 

Serv. in Aen. Villi 710 Postumius de adveniu Aeneae . . . 

§ 12. C. Acilius. 

HPeter rel CXVI1II. 44. fr. 34. 

C. Acilius diente 155 v. Chr. den gesandten der Athener 
im senate als dolmetscher: Gell. VI 14, 9 eranl isti philo- 
sophi Carneades ex Academia, Diogenes Sloicua, Crilolaus Peri- 
pateticus; et in senatum quidem introducti inier prete usi sunt 
C. Acilio senalore. Plut. Cat. mai. 22 ngiaßtig 'A&rjvn&ev 
i]X&ov slg 'Pa'prjv ot xsqI Kagvsddrjv xov ^xadrifial'xov xal 
sdioyevtj xöv Zxal'xov (pUöaoyov . . . xal xovg itgrixovg 
Xoyovg avxmv itQog xrjv ovyxktjxov dvriQ iTCHpavqg ö7tov- 
Ödöag avxog xal derftelg ijQiiijvsvas, räiog 'AxcXiog. 

Liv. per. L1II (142 v. Chr.). Acilius (M. Hertz; c. iulius 
codd.) Senator Graece res Romanas scribit. Cic. de off. III 
32, 115 Acilius . . qui Graece scripsit historiam. . . Er begann 
mit Evander (Strab. V 230 Plut. Rom. 21) und führte die 
erzählung bis auf seine zeit (Dion. arch. III 67). 

Liv. XXV 39, 12 (212 v. Chr.) von den thaten des L. 
Marcius in Hispanien: auctor est Claudius qui annales Acili- 
anos ex Graeco in Latinum sermonem verlit. XXXV 14, 5 

2* 



Digitized by Google 



20 II. BIS ZUM TRIlltNATE DES Tl. GRACCHUS 218 — 133. 

§ 13. (193 v. Clir.) Claudius secutus Graecos Aciliatws libros P. Afri- 
canum in ea fuisse legatione Iradit, eumque Ephesi coüocutum 
cum Hannibale, et sermonem unum etiam refert ss. über Clau- 
dius vgl. u. § 25. 

Komische geschiente in lateinischer spräche. 

§ 13. Cn. Naevias. 

I. Vahlen, Cn. Naevi de bello Punico reliquiae. Leipz. 1854. Ribbeck, 
acaenicae Rom. poes. fr. I« p. 277-286. 

Cn. Naevius aus Campanien diente im ersten und 
starb um das ende des zweiten punischen krieges. 

Cic. Brut. 19, 75 f. Naevi . . bellum Punicum quasi Myro- 
nis opus delectat. m sit Ennius sane, ut est certe, perfectior; qui 
si illum, ut simulat, contemnerel, non omnia bella persequetis 
primum illud Punicum acerrumum bellum reliquisset. sed ipse 
dicitf cur id faciat. 'scripsere 1 , inquit, 'alii rem vorsibus (quos 
olim Fauni vatesque canebant . . .)' — et luculente quidem scri- 
pserunt, etiamsi minus quam tu polite. 

Suet. de gramm. 2 C. Octavius Lampadio Naevii Punicum 
bellum . . uno volumine et coniinenti scriplura cxpositum divisil 
in Septem libros. 

Naevius handelte in den ersten abschnitten seines ge- 
dichtes von Aeneas und Dido und der gründung Roms. 

Serv. in Aen. I 273 Naevius et Ennius Aeneae ex filia 
nepotem Rom i dum conditorem urbis tradunl. 
III fr. 3: — Märcu Valeriu cönsul (263 v. Chr.) 

partim exercili in e'jrpe-dit tönern dueit. 
IUI fr. I: transit Melitdm Romänus - insulam integram öm- 
nem mit populdlur vältal-rem höstiüm concinnat 
(257 v. Chr.). 

VII fr. 2: id quöque paciscunt, moenia-sint quae Lutäti. 

reconcilial captivos-plurimös tdem, 

Sici/iensis paciscit - öbsides ut reddant (241 v.Chr.). 
Fabulae praetextatae des Naevius: Alimonium Romuli et 
Remi (Romulus s. Lupus). Claslidium (zur Verherrlichung des 
von M. Claudius Marcellus 222 v. Chr. erfochtenen sieges). 

• . • . • ■ ». V" " 



Digitized by Googl 



KOMISCHE GESCHICHTE IN LATEINISCHEN SPRACHE. 21 



§ 14. d Ennius. 

Enniaaae poesis reliquiae, rec. I. Vahleu. Leipz. 1854. rec. L. Müller. 
Petersburg. 1881. - vgl. Th. Bergk op. I 209 ff. 

Q. Ennius, geboren 239 v. Chr. zu Rudiae in Apulien 
erhielt 184 durch Q. Fulvius Nobilior das römische bürger- 
recht und starb 169 v. Chr. 

Diomed. L. III, I p.484 K. (Reifferscheid jhb. 1859, 157) 
epos latinum primus digne scripsit Ennius, qui res Romanorum 
dccem et octo complexus est libris, qui vel Annalcs (in)scribun- 
tur, quod singulorum ferc annorum actus contineant, sicut pu- 
blici annales quos pontifices scribaeque conficiunt , vel Romais, 
quod Rotnanorum res gestas declarant. 

Ennius schilderte im I. buche die Ursprünge Roms von 
der flucht des Aeneas aus Troja bis zur apotheose des Ro- 
mulus, im II. und III. buche die übrigen könige. 

fr. inc. sed. 42 b. Varr. de re rust. III 1, 2: 
sepiingenti sunt paulo plus aul minus anni, 
auguslo augurio postquam inclita condita Roma est. 
Buch VI handelte von dem kriege mit Pyrrhus: 

fr. 7 das orakel : aio te, Aeacida, Romanos vincere posse. 

fr. 14 aus der rede des Appius Claudius Caecus: 
quo vobis mentes, reclae quae stare solebanl 
antehac, dementes sese flexere viai? 

VII — Villi umfaszten die zeit vom ausbrach des ersten 
bis zum ende des zweiten punischen krieges. 

Cic. Brut. 15, 57 ss. M. Cornelius Cethegus, cuius elo- 
quent iae est auclor, et idoneus quidem rnea senlenlia, Q. Ennius 
. . . est igitur sie apud iltvm in nono ul opinor annali (fr. 4): 

*additur orator Cornelius suaviloquenli 

ore Cethegus Marcus Tuditano conlega (coss. 206 v. Chr.) 

Marci filius' 

— — *is dir tust ollis popularibus olim, 

qui tum vivebant homines atque aevum agilabanl y 
/los delibatus populi — Suadaeque medulla. 
Buch Villi fr. 8 von Q. Fabius Maximus Verrucosus: 
unus homo nobis cunclando restituit rem 
non enim rumores ponebat ante salutem. 
ergo plusque magisque viri nunc gloria claret. 
Buch X— XV schilderten den zweiten makedonischen 
krieg, den krieg mit Antiochos und die folgenden ereignisse, 




Digitized by Google 



22 II. BIS ZUM TRIBUNATE DES Tl. GRACCHUS 218 — 133. 



§ H. insbesondere die besiegung der Aetoler durch M. Fulvius 
Nobilior (cos. 189 v. Chr.). 

Cic. pro Archia 11, 27 Ute, qui cum Aelolis Ennio comitc 
bellavit, Fulvius. Brut. 2t), 79. Aur. Vict. de vir. illustr. 52 
quam vicloriam . . Q. Ennius amicus cius insigni laude 
celebravit. 

Plin. NH VII 101 0. Ennius T. Caecilium Teucrum 
(L. Caecilium Dentrem?) fratremque aus praecipue miratus 
propter eos sextum decumum adiecit annalem. 

Gell. XVII 21, 43 Claudium et Tuditanum consules se- 
cuntur Q. Valerius et C. Mamilius (239 v. Chr.), quibus natum esse 
Q. Ennium poetam M. Vatro in primo de poetis libro scripsit 
eumque, cum seplimum et sexagesimum annum haberei, duo- 
decimum {XI IX?) annalem scripsisse, idque ipsum Ennium in 
eodem libro dicere. 

Von der Übersetzung des Euheraeros s. o. I § 47. 

§ 15. M. Porcina Cato. 

M. Catonis praeter librum de rc rustica quae extant Henr. Jordan 
recensuit et prolegomena scripsit. Leipz. 1860; vgl. H. Jordan jhb. 
1859, 424. Vahlen z. f. d. öst. üymn. 1859, 480. M. C. de agri 
cultura Über rec. H. Keil. Leipz. 1882. — Vollertsen, quaest. 
Catonianarum capita duo. Kiel 1880. nPeter CXXV11. 51. fr. 40*5'. 

M. Porcius Cato war der erste Schriftsteller und ge- 
schichtschreiber in römischer prosa; geb. 234, cos. 195, 
censor 184, f 149 v. Chr. Erhalten sind biographien Catos 
von Cornelius Nepos und Plutarch. 

Quint. XII 11, 23 M. igilur Calo idem summus imperalor, 
idem sapiens, idem orator, idem hisloriae conditor, idem iuris, 
idem rerum rusticarum peritissimus fuit. 

Cic. de orat. III 33, 135 quid cnirn M. Cafoni praeter 
hanc politissimam doctrinam transmarinam atque advcnticiam 
de fuit? . . . deniquc nihil in hac civilatc temporibus Ulis sciri 
discive potuit, quod ille non cum invesligaril et scieril, tum 
eliam conscripserit. 

Cic. pro Plane. 27, 66 M. Catonis illud, quod in prin- 
eipio scripsit Originum suarum, sempe?- magniftcum et pracclarum 
pulavi, clarorum hominum atque magnorum non minus otü quam 
negotii rationem exslare oportere. 

Com. Nep. Cat. 3 senex hisiorias scriberc instiluit. earum 



RÖMISCHE GESCHICHTE IN LATEINISCHER SPRACHE. 23 

sunt libri septem. primus conlinet res gestas regum populi Ro- § 15. 
man/, secundus et terthts, unde quaeque civitas orta sit Italica; 
ob quam rem omnes Origines videtur appellasse, in quarto 
autem bellum Poenicum est primum, in quinto secundum. alque 
haec omnia capitulatim sunt dicta. reliquaque bella pari modo 
perseculus est usque ad praeturam Servii Galbae, qui diripuit 
Lusitanos. aique horum bellorum duces non nominavit, sed sine 
nominibus res nolavit. in isdem expostiil, quae in Jtalia Hispania- 
que aut fierent auf viderentur admiranda. in quibus multa in- 
dustria et diligentia comparel, nulla doctrina. 

Victorinus in Cic. rh. I p. 57 Gr. Sallustius — tribuii — 
in Hbro I. Historiarum Catoni brevitalem : 'Romani generis diser- 
lissumus paucis absolviV (fr. I 2 p. 3 Kr.). 

Cato gab wahrscheinlich buch I. II. III der Origines 
bald nach 172 heraus und fügte später IV und V, end- 
lich VI und VII hinzu, vgl. Th. Bergk progr. Hai. Juli 
1865 p. 7 f. 

Plin. NH III 114 Ameriam — Cato ante Per sei bellum 
conditam annis DCCCCLX1III prodit. 

Festus p. 198 M. Originum libros quod inscripsit Cato, 
non salis plenum titulum propositi sui videtur amplexus, quando 
praegravant ea, quae sunt rerum gestarum P. R. 

Dionys. I 74 Kdxmv dl Ilogxiog 'Ekkrjvixov plv ov% 
6gC&i xqovov, imp,s A»js öl yevo^Evog, d xaC xig äkkog, negl 
xt]v avvayayrjv xijg dg%aLokoyov(iivng foxogiag, ixsöiv dito- 
yaivu övöl xal xgidxovxa xal xtxgaxooioig voxegovöav (rtjv 
rijg 'Pufirig xxlClv) xtov 'IkiaxcHv. 6 öl %govog ovxog dva^ie- 
xgq&dg xalg 'Egaxoa&ivovg %govoyga<ptatg (o. I § 53 s. 106) 
xaxd ro JtQcSxov exog ninxu xi\g eßdoprjg 6kv(i7tidöog (751 
v. Chr.). vgl. I 71. II 2. Solin. 1, 27. 

Serv. in Aen. I 6 Cato in Originibus hoc dicit . . . primo 
Italiam tcnuisse quosdam qui appcllabanlur Aborigines. hos 
poslca adventu Aencae Phrygibus iunctos Latinos uno nomine 
nuncupatos. Dion. I 11 oC öl koyitixaxoi, xav 'Papalxdiv 
ovyygayiav , iv olg toxi Tlogxiog xe Kdxav 6 xdg yEVsa- 
koyiag xav iv 'Ixakia tioXkov iitipeksöxaxa avvayayaiv, xal 
rdiog EE^ngäviog xal dkkoi 6v%voi, "Ekkyvag avxovg (xovg 
'Aßogiylvag) Eivai kiyovQi xäv iv 'A%ata noxl otxrjödvxav, 
icokkatg ysvEaig Jtgoxsgov xov jcokifiov xov Tgmxov p,ex- 
avaüxdvxag. 



Digitized by Google 



24 II. BIS ZUM TKIBUNATK DES Tl. GRACCHUS 218-133. 

15. Serv. in Aen. XI 715 Calo Originum, cum de Liguribus 
loqueretur: Sedis ipsis Wide oriundi sunt exaeta memoria, in- 
literati mendacesque sunt et vera minus meminere (Sedis Mo. 
ipsac M. Hertz, sed ipsi codd.) vgl. Dion. I 10. 

Charis II p. 202 K. M. Cato Originum II: Vleraquc 
Callia duas res industriosissime persequitur, rem militarem et 
arguie loqui. 

Hin. NH III 130 Venetos Troiana Stirpe ortos auctor est 
Cato; Cenomanos iuxta Massiliam habilasse in Volcis. 

Serv. in Aen. X 179 Cato Originum, gut Pisas tenuerinl 
ante adventum Eiruscorum negat sibi conperlum, sed inveniri 
Tarchonem Tyrrheno oriundum, postquam f eurundem sermonum 
cvperit, Pisas condidisse, cum ante regionem candem Teutanes 
quidam Graece loquentes possederint. 

Plin. NH III 51 . . . coloniae Falisca Aigis orta, ut auc- 
tor est Cato . . . 

Serv. in Aen. V 564 (Polites) de quo Cato in Originibus 
dicit, quod ad Italiam venerit et segregatus ab Aenea condidcrit 
oppidum Politorium a suo nomine. 

Solin. 2, 7 (condilum) Tibur, sicut Cato facti testimonium, 
a Catillo Arcade, praefecto classis Evandri. 

Schol. Veron. ad Verg. Aen. VII 681 (Ca)to in Ori- 
ginibus ait, Caeculum virgines aquam petenies in foco invenisse 
ideoque Vulcani (filium ex^istimassc ; et quod oculos exiguos 
haberei, Caeculum appeUalttm. hic colle(cticiis) pasloribus (urbem 
Praeneystc fundavit. Serv. in Aen. VII 682 Cato dicit: quia 
is locus montibus praeslel, Praeneste oppido nomen dedit. 

Gell. III 7 pulcrum . . . facinus ... M. Cato libris Origi- 
num de <j. Caedicio tribuno militum scriptum rcliquil. id pro- 
fecto est ad haue fermc sententiam: Imperator l*oenm in terra 
Sicilia, bello k'arthaginiensi primo (258 v. Chr.) obviam Romano 
exercitu progredilur .... hanc Q. Caedici tribuni virlutem M. 
Calo tali suo lestimonio decoravit. 

Non. g. v. duodeuicesiino p. 100 Cato in quarlo Origi- 
num: deinde duoelvicesimo anno post dimissttm bellum, quod 
quatluor et viginli annos fuit } Carlhaginienses sexlum de foedere 
decesscre. vgl. Gell. V 4. 

Gell. X 24, 7 et historiam aulem et verbum hoc sumpsil 
Coclius ex Origine QVy M. Catonis y in qua ita scriptum est : 
Jgitur diclo lorem Karthaginiensium magisler equitxmi monuit: 



Digitized by Google 



•RÖMISCHE GESCHICHTE IN LATEINISCHER SPRACHE. 25 

* mitte mecum Homam equitalum: diequinti in Capitolio tibi cena § 15. 
cocla eril\ II 19, 9 M. Cato in quarto Originum: Deinde 
dictator iubet postridie magistrvm equitum arcessi: 'mit (am te, 
si vis, cum equitibus*. 'sero est 1 , inquit magister equitum, 'iam 
resciverc.' 

Plin. NH VIII 11 Cato, cum imperatorum nomina an- 
nalibus detraxerit, eum {clephantum) qui forlissime proeliatus 
esset in Punica acie, Summ tradidit vocatum altero dente 
mutilato. 

Liv. XXX IUI 15, 9 von dem treffen bei Emporiac 
195 v. Chr.: Valerius Antias supra quadraginla milia hostium 
caesa eo die scribit: Cato ipse, haud sane detraclator laudum 
suarum, multos caesos ail, numerum noh adscribil. 

Plut. Cat. 14 von dem gefechtc -an den Therniopylen 
191 v. Chr. 6 öl Kdtcov <xd pdv tig ifi>, ag ioixt, rc5v tölav 
iyxofiLOv dcpHÖr t g xq\ rijv avtixgvg ptyalav%Cav ßJg inctxo- 
Xovfo]p,a trjg peyaXovQyfag ovx £<p£vys , nketarov dh tatg 
nqä&Oi, xavxaig oyxov nsQiti&sixs . . . 

Gell. VI, 3, 7 (167 v.Chr.) JH. Cato . . orationem . . meto- 
iam dicit, quae et seorsum fertur inscriptaquc est pro Rhodiensi- 
bus et in quintae Originis libro scripta est. Liv. XLV 25 
non inseram simulacrum viri copiosi quae dixcrit referendo: 
ipsius oratio scripta exstat Originum quinto libro inclusa. 

Cic. Cat. 11,38 (150 v.Chr.) scptimus mihi Originum Uber 
est in manibus. Brut. 23, 89 M. Cato . . in Gatbam multa 
dixit (149 v. Chr.): quam orationem in Origines suas rettidit, 
paucis antequam mortuus est diebus an mensibus. Liv. per. 
XL Villi exlat oratio et in annatibus ipsius inclusa. 

§16. L. Cassius Hemma. 

llPeter CLXVIII. 95. fr. 68. 

Ein Zeitgenosse Catos schrieb römische geschichte in 
wenig mehr als 4 büchern. b. I umfasztc die urzeit, b. II 
von Romulus bis nach dem gallischen brand, b. IV vom 
Kannibalischen krieg ab noch das j. 181 v. Chr. 

Solin. 2, 10 notum est — consfitutam — Ariciam ab Archi- 
locho Siculo, undc et nomen, ut Heminac p/acet, tractum. 

Serv. in Aen. VII 631 Cassius Hemma tradidit, Siculuin 
qucndam nomine uxoris suae Clyiemestrae condidissc Clylemestrum, 
mox corrupto nomine Cruslumerium dictum. 



26 II. BI8 ZUM TRIBUNATE DES Tl. GRACCHUS 218—133. 

• § 16. Solin. 2, 14 ncc omissum sit Acnean aestate ab Mo capto 
secunda ltalicis litoribus adpukum, ut Hemina tradit, sociis non 
amplius sexcentis, in agro Lavrenti posuisse castra. tibi dum 
simulacrum, quod secum ex Sicilia advexcrat, dedicat Vencri 
matri, quae Frutis dicitur, a Diomede Palladium smcepit . . . 

Macrob. sat. I 16, 33 Cassius Senium Tullium fecisse 
nundinas dicil, ut in urbem ex agris convenirent urbanas rusti- 
casque res ordinaturi. Ebend. I 13, 21. 

Non. s. v. pleuitatem p. 149 Hemina in ann.: Quicumquc 
propter pleuitatem agro publico eiecli sunt. 

Plin. NH XXV1I1I 12 Cassius Hemina ex antiquissimis 
auctor est, primum e medieis venisse Romam Peloponneso Ar- 
chagathum Lysaniae filium, L. Aemilio M. Livio coss. anno ur- 
bis DXXXV, eique im Quiritium dalum et tabernam in conpito 
Acilio emptam ob id publice. . . . 

Priscian. VII p. 347 II. Cassius Emina annalem suum 
quartum hoc titulo inscripsit: Bellum Punicum posterior. 

Plin. NH XIII 84 Cassius Hemina, vetuslissimus auctor 
annalium, quarto eorum libro prodidit Cn. Terenlium scribam 
agrum suum in Ianiculo rcpas/inantem cffodissc arcam , in qua 
Nwna, qui Romae regnavit, situs fuisset. in eadem libros eius 
repertos P. Cornelio L. f. Cethego, M. Daebio Q. f. Tamphilo 
cos. (181 v. Chr.), ad quos a regno Numae colliguntur anni 
DXXXV . . . 

Censorin. de die nat. 17, 11 von den vierten säcular- 
spielen: at Piso Censorius et Cn. Gellius, sed et Cassius Hemina, 
qui illo tempore vivebat , post annum factos tertium adfirmant, 
Cn. Cornelio Lenlulo Lucio Mummio Achaico cons., id est anno 
DCVU1 (146 v. Chr.). 

Non. s. v. moliri p. 346 Cassius Hemina de Censoribus 
lib. 11: et in area in Capitolio Signa quae erant demolivit. 

Die pragmatische gescMclitsclireibuiig. 

§ 17. Polybios. 

Ausgaben von Is. Casaubonua. Paris t609. fol. Io. Schweighäuser. 8 voll. 

Leipz. 1789—95. I. Bekker. 2 tom. Berl. 1844. Ludw. Dindorf. 

4 voll Leipz. 1866—68. Fr. Hultsch. 4 vol." Berl. 1867—72. 
Wilh. Henzen, quaestionum Polybianarum specimen coutinens vitain. 

Berl. 1840. K. W. Nitzsch, Polybius. zur geschieht« antiker poli- 

tik u. historiographie. Kiel 1842. Mommsen RG. II* 448. W. Mark- 



Digitized by Google 



DIE PRAGMATISCHE GESCHICHTSCHREIBUNG. 27 

hauser, der geschiehtschreiber Polybiua. München 1858. Heinr. § 17. 
Nissen, krit. Untersuchungen Ober die quellen der IUI. u. V. 
dekade de» Livius. Berlin 1863. Ders., die Ökonomie der geschichte 
des Polybios. Ith. Mus. XXVI 241. 1871. Aug. Metzung, de Po- 
lybii librorum XXX— XXXIII fragmentis ordine collocandis. Mar- 
burg 1871. I. M. J. Valeton, de Polybii fontibus et auctoritate. 
Utrecht 1879. 

Saidas: IJoXvßiog, Jvxoqtov vtog, and MaydXrjg no- 
Xacag Ttjg 'Jgxadiag, xa&rjyrjoduavog Zxrjniavog tov 'A<pqi- 
xavov, ots xai Ilavaitiog 6 cpiXoöoyog , yayovag xaxd 
IltoXefiaiov tov inixXrj&ivTa Evsgyitrjv. ovtog ayoatya xi\v 
ILCtxgav tGTOQtctv r Paualxr}v ev ßtßXioig p. äoieiai da dno 
*rjg tpvyijg KXaofiavovg tov ünagridrov, xal tijg OiXtnnov, 
tov neoaeag (plv naTQog, Ji][ltitqCov da Schweighäuscr zu 
Polyb. I 3, 1>. viov diadoxrjg tüv Maxadovnv, xa i\r\g 
iniavvdntGJV 'Pafiai'av. 

Polybios, geboren um 208 v. Chr., ward 181 als jüng- 
ling mit seinem vater Lykortas für eine gesand tschaft der 
Achäer zum Könige Ptoleraaeos V Epiphanes von Ägypten 
ausersehen, Polyb. XXIIIl 6, 3 (XXV 7). Er war in Ägypten 
zur zeit von Ptoleinaeos VII Physkon (Euergetes II), welcher 
von 146-117 regierte, XXXIIII 14 b. Strab. XVII p. 797 s. 
169 ward P. zum hipparchen des achäischen bundes erwählt. 
166 unter den 1000 Achäern nach Italien abgeführt, lebte 
er zu Rom im hause des L. Aemilius Paulus als väterlicher 
freund seiner söhne P. Scipio Acmilianus und Q. Fabius 
Aemilianus, XXXII 9. im j. 151, im celtiberischen kriege, 
begleitete er Scipio nach Hispania und Africa. 150 ward ihm 
und den übrigen Achäern die rückkehr in die heimat ge- 
stattet, im 3. punischen kriege ward Polybios ins römische 
hauptquartier berufen und stand Scipio zur seite, nament- 
lich 147/6 bei der belagerung und einnähme von Karthago, 
im herbst 146 war er zeuge der plünderung und Zerstörung 
von Korinth und vermochte die Römer zu einer schonenden 
bchandlung der achäischen gemeinden, nochmals begleitete 
Polybios Scipio zum numantinischen kriege und f um 127. 

Polybios schrieb über Philopoemen 3 bb. (s. I § 54); 
vTCouvTjiiaTa naqX Tag Td^aig (Villi 20); schlieszlich eine be- 
sondere schrift über den numantinischen krieg (Cic. ad fam. 
V 12, 2). 

Arrian. tact. 1: (avyygd^aTa vitto Taxtixav)- evgoig 



28 II. BIS ZUM TKIBl'NATK DES Tl. GRACCHUS 218-133. 

§ 17. d' äv . . xal IloXvßCov xov'Agxddog, og xal Exmimvi xco'Pa- 
liaia \vveyivexo noXXovg xal peydXovg noXifiovg dianoXe- 
liovvti aXXovg xe xal iv cS Kagxtjdova xrjv iv Aißvfl etXi xe 
xal rjvdganodiöev. 

Sein hauptwerk 'Ioxogiai in 40 bb. Hievon bilden I 
und II die einleitung (ngonagaaxevrj) von 264—221 ; XXXV 
-XXXX den abschlusz (151 -144. ol. 157 u. 158). 

Polyb. I 1, 5 xig ydg ovxcsg vndgxei <pavXog rj (d&v[iog 
dv&grinav og ovx äv ßovXoixo yvcovai, nag xal xivi yivei 
noXixei'ag inixgaxrj&ivxa <s%£3dv dnavxa xd xaxa xr)v olxov- 
lisvtjv iv ovx oXotg nevxrjxovxa xal xgiölv exeöiv (220—168) 
vno ptav dgxrjv eneGe xrjv 'Pcafiaicov. 

c. 3 dg£et de xrjg ngaypaxetag r)^ilv xojv fiev XQOvcov 
oXv^nidg sxaxoöxrj xal xexxagaxoöxrj y xcov de ngd^ecov nagd 
tilv xotg'EXXrjOiv 6 ngoOayogev&elg Zvfifiaxixög noXepog, ov 
ngcoxov i^rjveyxe ficr' 'Axaicov ngdg AlxcoXovg OtXinnog . . ., 
nagd Öe xolg xrjv 'AaCav xaxoixovöiv 6 negl KoiXrjg Uvgiag, 
ov "Avxioxog xal IlxoXefiatog 6 <PiXondxoog inoXifirjOav ngdg 
dXXrjXovg, iv de xotg xaxa xr)v 'IxaXtav xal Aißvr\v xonoig 
6 GvOxdg 'P&tiatoig xal Kagxrjdovtoig , ov ot nXetöxot, ngoa- 
ayogevovoiv 'Avvißalxov. xavxa d' iöxl övvexrj *ot$ xeXev- 
xaioig xrjg 'Agdxov xov Zlxvcoviov avvxd^ecog (vgl. IUI 1, 
9 -2, 11). . . dnb de xovxoov xcov xaigcov olov ei Ocofiaxo- 
ndrj OvpßaCvei yiyveö&ai xrjv CöxogCav, (SvfinXexea^aL xe xdg 
'IxaXixdg xal Aißvxdg ngd\eig xalg xe xaxa xrjv 'Aöiav xal 
xatg 'EXXtjvixatg, xal ngdg 'iv yCyveö&ai xiXog xrjv dvacpogdv 
dndvxcov (vgl. IUI 28. V 105). did xal xrjv dg%rjv xrjg 
avxoov ngaypaxeiag dito xovxcov nenotrjpe&a xcov xaigcov. — 
§ 8. dvayxalov vneXdßopev elvav avvxd&o&al xavxyv xal 
xr]v eZrjg ßlßXov ngd xrjg Lözogiag, Iva [irjdelg imöxäg in 
avxi}v xr)v xc5v ngaypdxcov ilrjyrjöiv xöxe dianogrj xal &xrj, 
noioig diaßovXioig r) noiaig dvvdpeöi, xal zogtiyfaig XQV 6 «- 
pevoi 'Papaloi ngdg xavxag oogprjöav xdg imßoXdg, di olv 
xal xrjg yrjg xal xrjg ftaXdxxrig rfs xa ®' W^S iyivovxo na6r\g 
iyxgaxelg, dXX' ix xovxav xo5v ßtßXav xal xrjg iv xavxaig 
ngoxaxaöxevrjg drjXov r] . . . 

c. 5, 1 vno&rjöoiiLe&a de xavxrjg dgxrjv xrjg ßCßXov xr]v 
ngcoxrjv didßaOiv i% 'IxaXCag 'Ptofiaioov. avxrf d' iöxl ßvvexrjg 
plv xolg dtp 1 ojv Ti^iaiog dniXine, ninxei de xaxa xrjv & 
xal x ngog xatg g oXvpmdda (264). vgl. c. 12, 5 ff. 13, 1 



DIE PRAGMATISCHE GESCHICHTE DES POLYMOS. 29 

— Xiysiv <3ga nsgl xüv xQoxsinevcav, iitl ßgct%v xal xEtpa- § 17. 
Xaiadüg ngo£X&E(iEvovg xdg iv xrj ngoxaxaaxEvrj ngd^Eig . . . 
II, 71, 7 ff. III, 1, 9 xc5v de xazä pigog iv avxrj (zfi izgay- 
paxEta) yEyovoxoav dgxdg (ihv elvai avpßaivsi xovg ngo£igr\- 
pivovg xoXi^ovg (xov xe av^axixdv xal xov 'Avvtßalxöv, 
ngog öl xovxoig xov itegl KoiXrjg Uvgiag itoXtpov), xaxaöxgo- 
<pr\v de xal CvvxeXeiav xrjv xaxdXvöiv xrjg iv MaxEÖovCa 
ßaöiXeiag, %Q° V0V W xov p6xa%v xijg ag%rjg xal xov xiXovg 
ixr\ vy. — negl av dito xrjg g xal ft' oXvfimdöog (220) dg- 
IdpsvoL xoidvöe xivd jtoirjOotie&a xr}v ecpoöov xrjg itqyrjaeag. 
Es folgt c. 2. 3 die Inhaltsangabe bis auf xov ÜEgaLxov tco~ 
Xspov xal xr\v xaxdXvaiv xrjg iv MaxEÖovCa ßa6t,XeCug. c. 4 
entwickelt, weshalb P. über dies sein ursprüngliches ziel 
hinausgegangen sei, bis zur Zerstörung von Karthago und 
dem schlieszlichen misgeschicke von ganz Griechenland 
(c. 5, 6 i6 xoivov dxvmpa ndorjg xijg 'EXXddog): § 13 vneg 
(^rjg (isxd xavxa ndXiv ixiysvOfliv^g xaga%rjg xal xivrj- 
0£(og) did t6 piyE&og xc5v iv avxrj 7tgd£s(ov xal xo nagd- 
do£ov xcav Gv^ßaivövxav , xo Öe fisyiaxov did xö xcjv nXeC> 
öxcjv pr) \lovov avxonxr\g^ dXX' av pev övvegyog, nv de xal 
%sigiöxrjg yeyovivai itgorjx&r]v olov dg%r)v noirjodiievog aXXrjv 
ygdyeiv. 

Aus dem epilog XXXVIIII 19 (XL 14) i^ifie»a . . 
iv dgxalg ort xrjg phv itgoxaxaöxevrjg xoirjaöiie&a xr)v dgxrjv, 
d<p' cjv Tifiatog dniXmev . . . ixrjyyeiXdnE&a dioxi xdXiv dxo 
xovxav xäv xaigav dg£dpsvoi, xa&' ovg rjv oXvpxtdg ivdxrj 
xal xgiaxoaxr) xgög xaig ixaxov (224), dtiltpEV xdg xoivdg xrjg 
otxovfiivrjg ngd&tg, xsgiygdyovxEg xax' öXvpmddag xal 
diaigovvxeg xat' ixog xal ovyxgivovxeg ix xagaßoXrjg xdg 
xaxaXXrjXovg etog xrjg Kagxqdövog aXcSösag xal xrjg 'Axaiäv 
xal 'PmpaCav negl xov 'Iö&pöv pa'gi??, ixt de xrjg ixiyevo- 
pevijg ix xovxav dxoxaxaöxdaecjg nEgl xoi>g"EXXr}vag. 

CöxogCa xa&oXixrj xal xotvrj VIII 4, 11. ditodsixxixrj: 
III 1, 3 xeigaGopEd-a xovg xgosigrjfiivovg xoXifiovg xal xdg 
aixiag i\ tav iyivovxo . . . pEx' dxodeß,eag i%ayyiXXEiv . 
II 37, 3. 

töxogla izgaypaxixrj. IX 1. 2; c. 1, 6: xdXXa pigr] xrjg 
Caxogtag dxcodoxifidaavxEg avxd xd xaxa xdg xgd^Etg (§ 4 xav 
i&voiv xal xöXsav xal dvvaaxcöv) ngoEt,X6p,E&a ygdtpEiv. 

Polybios ist stoiker von der richtung des Panaetios. 



Digitized by Google 




30 II. BIS ZUM TRIBITNATE DES Tl. GRACCHUS 218-133. 

§ 17- VI 56 xai hol doxel xö nagd xotg aXXoig dv&gciitoig 6vei- 
difriievov, xovxo övve%eiv xd 'Pa^alav itgdyfiaxa, Xeya de 
rrjv deiaidaifiovtav inl xoOovxov ydg ixxexgayadtjxai xal 
nageiCrjxxat xovto xo pigog nag' avxolg etg W tovg xax' 
Idlav ßCovg xal xd xoivd xrjg noXeag Söxe pr) xaxaXutelv 

vnegßoXrjv ot naXaiol doxovai (ioi xdg negl fteiov iv- 

voiag xal xdg vithg xcov iv adov dtuXrjtyeig ovx etxr] xal ag 
exv%ev dg xd nXrjdrj nageioayayeiv, JtoXv dh päXXov ot vvv 
eixrj xal dXoyag ixßdXXeiv avxd. XVI 12, 9. 
It. Hirzel, unters, zu Ciceros phil. sehr. II 2 Leipz. 1882. 

Cic. de rep. II 14, 27 sequamur enim potissimum Polybium 
nostrum, quo nemo fuit in exquirendis temporibus diligeniior. 

Polybios benutzte Urkunden, z. b. die römisch-kartha- 
gischen vertrage III 22—28; Hannibals bericht im tempel 
der Hera am lakinischen Vorgebirge bei Kroton c. 33, 18. 
56, 4. 

Polybios urteilt herbe über frühere geschichtschrciber — 
Ephoros Kallisthenes Timaeos — namentlich im XII. buche, 
über Philinos und Fabius als geschichtschrei ber des ersten 
punischen krieges I 14. 15; über Fabius darstellung des 
Kannibalischen krieges 1118—9,5. über andere schriftsteiler 
des Hannibalischen krieges (Chaereas und Sosilos) s. III 20. 

III 47 $vioi dh xcov yeygacpoxav xegl xrjg vjtegßoXrjg 
xavxrjg (Hannibals alpenübergang) . . xaxaaxgotprjv ov dvvd- 
lievoi Xa^ßdveiv ov<T £%odov xov tyevdovg fteovg xal &ec5v 
naidag dg 7tgaynaxixr)v loxogCav naosiodyovGiv. vgl. XVI 12. 
Xiphilinos p. 41 St. (Dio Cassius ed. L. Dindorf V 51, 9) 
x<ß HoXvßi'tp — , ooxig . . . ovöaftov xegaxoXoyoov <pa£vexai 
ovdh Grjpsta xalg Xontatg noXeöi itgb xäv 6vfia)ogc5v yevopeva 
ditjyovfievog. 

Polyb. III 48, 12 Tjttetg de itegl xovxcav evftagoäg dito- 
<paivö(is&a did xo iregl xav ngd^emv nag' avxav faxogrjxe- 
vai xcov Jtagaxexevxoxav xotg xatgotg, xovg dh xonovg xax- 
coTtxevxe'vai xal xfj did xcov^AXitecov avxol xe%orj6&ai itogeia 
yvdaeog evexa xal &eag. IV 2, 2 von den hellenischen be- 
gebenheiten . . did xd xal xovg igövovg ovxa awzge'xeiv xovg 
ilrjg xal xovg ninxovxag v%o xr)v rjfiexegav töxogiav coöre 
xovg phv xa& rjfiäg elvai, xovg de xaxd xovg nuxegag r)(ic5v 
t% ov avfißaivei xotg (ihv avxovg rjfiäg nagayeyovevat, xd dh 
naqd xav iogaxoxav dxrjxoevai: 



DIE PRAGMATISCHE GESCHICHTE DES POLYBIOS. 31 



Über die reisen des Polybios vgl. 11 14 ff. IUI 40, 1—3. § 17. 
III 59, 7 xo jcXeIov xovxov %uqiv v7iede%d{iE&a xdg xaxo- 
na&Eiag xal xovg xivövvovg xovg övpßdvxag rjptv iv JcXdvtj 
xfj xaxd Aißvr\v xal xar' 'Ißrjgiav, ext dl TaXaxiav xal xr]v 
E^o&ev xavxatg xalg %dQat,g avyxvgovöav ftdXaxxav, Iva diog- 
ftaxfapevoi xrjv xav 7CQoyEyov6xov dyvoiav iv xovxoig yvcS- 
Qipa 7tonjOco^iiV xoig "EXXrjöi xal xavxa xä fiiQtj xrjg oixov- 
fiivrjg. Plin. NH V 9 Scipione Aemiliano res in Africa gereute 
Polybius annalium conditor ab eo accepla classe scrutundi illius 
orbis gratia circumvectus prodidit . . . Ausschlieszlich geogra- 
phischen und ehorographischen inhaltes war b. XXX11II. 
Max. Schmidt, de Polybii geographia. Berlin 1875. 

Paus. VIII 30, 8 MsyakoitoXCxaig öh iitl xrjg ayogäg 
iöxlv otiiö&ev xov nEQißöXov xov dvsiu,ivov rc5 Avxaia Ad 
dvi]Q inEioya6p,ivog inl axrjXrj, IJoXvßiog Avxogxa' yiyga- 
itxai dh xal iXsyela in* avx(ß Xiyovxa, (6g inl yrjv xal &d- 
XaCöav näöav JtXavr^Eirj, xal ort öv^axog yivoixo 'PapaCcov 
xal navöeiev avxovg ogyrjg ig xo 'EXX-nvixov . . . 'EXXrjvav 
dh onocai TtöXeig ig xb ^A^aXxbv gvvexeXovv, nagd 'Papafov 
svgavxo avxai IloXvßiov dyiOi itoXiteiag xe xaxaoxrjaao&ai 
xal vopovg d-elvai. vgl. c. 37, 2. 9, 1. 44, 5. 48, 8. Polyb. 
XXXVIIII 14 ff. (XL 8 ff.). Basis zu Olympia mit der In- 
schrift (Dittenberger syll. 243): ij noXig r] 'HXeiov IloXvßiov 
Avxbgxa MeyaXonoXsCxrjv. 

[Lukian.] makrob. 22 IJoXvßiog de 6 Avxogxa MeyaXo- 
noXixrjg dygo&Ev dvEXftuv aqp' Xicnov xaxinECE xal ix xovxov 
voörjöag dniftavEV ixav dvo xal oydorjxovra. 

Erhalten ist b. I— V, die geschichte von 264—216, und 
die hälfte des VI. buches, von der römischen Verfassung; 
aus den übrigen büchern nur bruchstücke. vgl. u. § 129. 

Cic. de off. III 32, 113 Polybius, bonus auetor in primis. 
Liv. XXX 45, 5 hunc regem (Syphacem) in triumpho duetum 
Polybius haudquaquam spernendus auetor tradit. XX XIII 10, 
10 Polybium seculi sumus, non incertum auetorem cum omnium 
Romanarum rerum tum praeeipue in Graecia gestarum. 

Für die zeit vom ausgange des Hannibalischen krieges 
bis zur auflösung des achäischen bundes ist Polybios sowohl 
von den späteren griechischen Schriftstellern als von Livius 
als gewährsmann angesehen und ausgeschrieben worden, 
namentlich für die begebenheiten in Griechenland und den 



Digitized by Google 



.'>> II. PA< ZLM Tkllsr.VATK Tl. i,Ra»;CHUS — 133. 



i i~ h-:i>-r. liierten länd> rn. hiviu» benutzt vom 31. bache an ab- 
•'/nmttwei-^e Polybio* und die römischen annalen. 

Auch in der zeit des ILar.r.ibali-chen krieges schildert 
Livm-4 nach Polvbios die kämpfe um Tarent und Syrakus 
und die Vorgänge in Griechenland. Streitig Ut ob Livius 
für den groszen krieg in Italien. Spanien und Africa Poly- 
bioa benutzte. 

bi*~ ut behauptet Ton F. Lachmann, de fontib. bUt. T. LiviL II 7-14. 
<j'At. IHM. K. Feter. üb. d. qx d. XXI. und XXII buch* des L. 
Nanmb l?63. kr. d. qu. der KG. g. 82. Ed. Wülfflin, Antiochus 
n. C'>i.;ud Antipater. Wmterthur 1>72 s. 81 f. u. a ; in abrede 
geteilt von B. G. Niebubr, vortrage üb. IiG bgg. v. hier I 49. 
K. W. Nitz^ h, Kieler monafcschr. lsöl ». 67. annaL s. 13. H. Nissen, 
qu. d. IV u. V dekade dea L. ». 84. W. Michael, de ratione qua 
Liviiu in III. decade opere Polybiano u?us sit. Bonn 1867. K. 
Böttcher, qu. d. L. im XXI u. XXII b. Leipz. 1869 (jhb. euppl. V 
351 a. a. 0. Birschftdd zeiUchr. f. Osterr. gymn. 1878 s. 1) ver- 
muthete da*z Liviu? eine epitome aus Folybios benutzte. 

Suid.: BQOvrog — (yga^ev eziOxoXäg xal xüv llokvßiov 
rot) toxoQixov ßiß/.av ixixoptjv. vgl. Plut. Brut. 4. 

Suid.: ZxüAttj; Kagvavdtvg ävxiygcupijv stgog 

xr^v llokvßiov [öxoqCuv. 

Fortsetzungen der Polybianischen geschichte von Posei- 
donios und Strabon s. u. § 35. 50. 

Zeitgenossen des Polybios: Zenon von Rhodos (I §51), 
Poseidonios Verfasser einer geschichte des königs Perseus 
(Plut. Aem. 19), Apollodoros von Athen (I § 53). Ferner 
Agatharchides von Knidos, der in Alexandria lebend eine 
geschichte von Europa in 49 bb. (bis 1G8?), von Asien in 
10 bb., endlich hoch betagt n£Qi xrjg 'Egv&Qag dakdo~6t]$ 
5 bb. schrieb. Von den geschichtswerken sind geringe 
bruchstücke (Müller FHG. III 190), von dem geographi- 
schen umfassende auszüge (Müller geogr. gr. min. I LIV. 
111 — 195) erhalten. 



Digitized by 



III. VON DEN GRACCIIEX BIS AlKiUSTUS. 



33 



III. Vom tribnnat des Ti. Sempronins Gracchus bis zum 
ende der burgerkriege 133 — 30 v. Chr. 

Römische geschichtschreiber. 
§ 18. L. Calpurnius Piso Frngi. 

Herrn. Liebaldt, de L. Pisone annalium scriptore. Naumburg 1836. 4. 
M. Hertz, phil.-klin. streifzug b. 13 ff. Niebuhr, RG. I 261. 263. 
II 10 f. HPeter CLXXXVIH. 118. fr. 76. 

Piso tribun 149 consul 133 censor 120 v. Chr., bekämpfte 



die gesetzesanträge des C. Gracchus, schrieb annales in 
sieben büchern vom Ursprünge Roms bis zu seiner zeit. 

Oic. Brut. 27, 106 L. enim Piso tribunus plebis legem 
primus de pecuniis repetundis Censorino ei Maniiio consulibus 
tulit . . . Piso et causas egit et multarum legum aut auctor auf 
dissuasor fuit; isque et orationes reliquit, quae tarn evanuerunt, 
et annales sane exililer scriptos. vgl. de leg. I 2, 6. de orat. 
II 12, 51-53. 

Auf Piso beruft sich Dionys. I 79 (o. s. 13) II 38—40 
(über Tarpeja). IV 7 i%ai öi xal äXXag xivdg xd 7tgäyu,a 
(die ansetzung von Aruns und Lucius als söhnen des Tar- 
quinius Priscus) axoittag, äg anavxeg tfyvonßav oi xd f Pw- 
pa'Cxd övvta^äfievoL TcXr\v ivög, ov fisxd p,ixgov igä xov- 
vofia . . . to irreal/ dt} xav dövvdxtov xe xal axonav 'dxaöxa 
ijtLXoyi^ftu.Evog ov% vCovg elvat TagxvvCov ygdcpa xovg itat- 
öag all* vtavovg, Asvxbp üsiaavi re5 Qfgvyl Gvyxaxafti- 
p,Evog. ixEtvog yag iv xatg EViavöCoig ngayfiaxsiaig xovxo 
[ßxogrjXE (lövog. 15 dg dl riuaav Asvxiog iv xjj Tzgrixi] 
xav iviavoicav dvaygaqxov tOxogei . . . (von der Statistik des 
Servius Tullius). XII 4 (von Sp. Maelius). XII 9 von den 
sühnungen bei der pest 399 v. Chr. 

Varro. de ling. lat. V 149 Piso in annalibus scribit, 
Sabino bello, quod fuit Romulo et Tatio, virum fortissimum 
Mettium Curtium Sabinum, cum Romulus cum suis ex superiore 
parte impressionem fecisset, in locum palustrem, qui (um fuit in 
foro antequam cloacae sunt factae, secessisse atque ad suos in 
Capitolium <se} recepisse. ab eo lacum invenisse nomen. vgl. 



Dion. II 42. Liv. I 12. 

* 

Gell. N. A. XI 14 simplicissima suavitate et rei et ora- 




ScUAKiEn, yueüeukuude. 2. abteil. 



3 



Digitized by Google 



34 



III. VON DEN GRACCHEN BI8 AUGUSTES. 



§ 18- tionis L. Piso Frugi usus est in primo annali, cum de Romuli 
regis vita atque victu scriberet. ea verba, quae scripsil, haec 
sunt: 'Eundem Romulum dicunl ad cenam vocatum ibi non 
mxdtum bibisse, quid postridie negotium haberet. ei dicunt: 
Romule, si istud omnes homines faciant, vinum vilius sit. Iiis 
respondit: immo vcro carum, si quantum quisque volet, bibat; , 
nam ego bibi quantum volui'. 

Plin. NH II 140 vetus fama Etruriae est . . evocatum (fui- 
men) et a Porsina suo rege, et ante eum a Numa saepius hoc 
factitalum in primo annalium suorum tradidit L. Piso, gravis 
auctor, quod imitatum partim rite Tullum Hostilium ictum / ul- 
mine. XXVIII 14 L. Piso primo annalium auctor est, Tullum 
Hostilium regem ex Numae libris eodem quo illum sacrificio 
lovem caelo devocare conalum, quoniam parum rite quacdam 
fecissel, fulmine ictum. XIII 84 — 87 (von den 181 v. Chr. 
aufgefundenen büchern Numas): hoc idem tradit Piso Censo- 
rius primo commeniariorum , sed libros Septem iuris ponlificii, 
tolidem Pythagoricos fuisse; Tudilanus quattuordeeim Numae de- 
cretorum fuisse. 

Liv. I 55 ; 8 von der zu den substruetionen des Capitols 
verwandten pometinischen beute: co magis Fabio, praeter- 
quam quod antiquior est, crediderim quadraginla ea sola talenta 
fuisse quam Pisoni, qui quadraginta milia pondo argenti sepo- 
sita in eam rem scribit. Dem letzteren folgt Dion. IV 50. 

Liv. II 58, 1 (471 v. Chr.) tum primum tributis comitiis 
creati tribuni sunt, numero etiam additos tres, perinde ac duo 
antea fuerint, Piso auctor est. nominal quoque iribunos Cn. Sic- 
cium L. Numitorium M. Duellium Sp. Icilium L. Meciliutn. 

Liv. IX 44, 2 (305 v. Chr.) creati consules L. Postumius 
Ti. Minucius. hos consules Piso Q. Fabio et P. Decio suggerit 
biennio exempto, quo Claudium Volumniumque et Cornelium cum 
Marcio consules faclos tradidimus. memoriane fugerit in annali- 
bus digerendis an consulto binos consules falsos ratus transcen- 
derit, incertum est. X 9, 12 id ne pro cerio ponerem, vetustior 
annalium auctor Piso effecit. XXV 39, 15. 

Göll. VII 9 (304 v. Chr.) quod res videbatur memoratu 
digna, quam fecisse Cn. Flavium Anni filium aedilem curulem 
L. IHso in terlio annali scripsil, eaque res perquam pure et venuste 
narrata a Pisone, locum istum- totum huc ex Pisonis annali 
transposuimus . . . vgl. Liv. IX 46. Plin. XXXIII 17—19. 



C. SKMPRONIUS TUDITANTI8. 



35 



Censor. de die nat 17, 13 testis est Pisa, in cuius annali § 18. 
septimo scriptum est sie: Borna condita anno DC septimum 
oeeipit saeculum his consulibus, qui proximi sunt: consules M. 
Aemüius M. filius Lepidus C. Popilius II absens (158 v. Chr.). 

Plin. XVII 244 nee non et Romae in Capitolio in ara 
Jovis hello Persei enata palma victoriam triumphosque portendit. 
hac tefnpestatibus prostraia eodem loco ficus enata est M. Messalae 
C. Cassi censorum luslro (154 v. Chr.), a quo tempore pudicitiam 
subversam Piso gravis auetor prodidit. Fest. p. 285, 25. 

Cic. ad fam. IX 22, 2 at vero Piso ille Frugi in anna- 
libus suis queritur adulescenies peni deditos esse. 

§ 19. C. Sempronius Tuditanus. 

HPeter CCX. 142. fr. 89. 

Quaestor 145 praetor 132 cos. 129 v. Chr. triumph. de 
Iapudibus. 

Cic. Brut. 25, 95 Gaius Tuditanus cum omni vita atque 
victu excultus atque expolitus, tum eins elegans est habitum etiam 
orationis genus. 

Dionys. III von den Aborigines: oC dh loyidzazoi zäv 
'Pafialxcäv GvyyoacpEcov , iv olg idtl riogxiog zs Käxcav . . 
xal Fdiog Zs^TCQcavLog xai cckXoi Gv%voi xti. 8. 23. 

Ascon. in Cic. Cornel. p. 68, 13 K. ceterum quidam 
jion duo tribunos plebis , ut Cicero dicit, sed quinque tradunt 
creatos tum (494 v. Chr.) esse, singulos ex singulis clussibus. sunt 
tarnen, qui eundem illum duorum numeriim quem Cicero ponant: 
inter quos Tuditanus et Pomponius Atticus, Livius quoque noster 
(II 33, 2). idem hic et Tuditanus adiciunl tres praeterea ab 
Ulis duobus sibi voilegas creatos esse, nomina duorum, qui primi 
creati sunt, haec traduntur: L. Sicinius L. f. Velulus {BsiKkovzog 
Dion. H.), L. Albinius C. f. Paterculus. 

Gell. N. A. VII 4, 1 quod satis celebre est de Atilio Re- 
gulo, id nuperrime legimus in Tudilani libris . . . von den quälen 
des Regulus. 

Flut. Flamin. 14 avayQdfpovöLV ot jisql TovÖtzavov von 
dem triumphe des T. Quinctius Flamininus 194 v. Chr. 

Er verfaszte auch libri magislratuum, von denen Macrob. 
sat. I 13, 21 b. III (über intercalation) Gell. XIII 15, 4 
b. XIII (über Imperium maius) citieren. 



36 III. VON DEN GRAUCHEN BIS AUGUSTUS. 

§ 20. C. Fannins M. f. Strabo. 

TL. Mommsen CIL I p. 158. HPeter CC1I. 138 fr. 87. 0. Hirschfeld, 
Wiener ntud. 1884. 8. 127. 

Fannius, Jugendfreund des Ti. Gracchus, Schwiegersohn 
des C. Laelius, zuhörer des stoikers Panactios, ward auf be- 
trieb des C. Gracchus zum consul erwählt, trat aber in seinem 
consulate (122 v. Chr.) zu der partei der optimaten über. 

Cic. Brut. 26, 99—102 will irrtümlich zwei Schriftsteller 
d. n. unterscheiden: horum aetalibus adiuncti duo C. Fannii, C. 
et M. filii, fuerunl; quorum Gai filius, qui consul cum Domitio 
fuit (122 v. Chr.), unam orationem de sociis et nomine Lalino 
contra C. Gracchum rcliquit, sane et bonam et nobilem (Jul. 
Victor in d. ßhet. lat. min. ed. Halm p. 402): . . . praesertim 
cum Fannius numquam sit habitus vlinguis. nam et causas defen- 
sitavit et tribunatus eius (c* 142 v. Chr.) arbitrio et auctorilate 
P. Africani gestus tum obscurus fuit. alter autem C. Fannius, 
M. filius, C. Laelii gener , et moribus et ipso gener e dicendi 
durior. is soceri insliluto . . . Panaetium audiverat. eius omnis 
in dicendo facultas ex historia ipsius non ineleganter scripta 
perspici polest, quae neque nimis est infans neque perfecte 
diserta. vgl. ad Att. XII 5, 3. 

Cic. de legg. I 2, 6 post annales ponlificum maximorum . . 
si aut ad Fabium aut ad . . Catonem aut ad Pisonem aut ad 
Fannium aut ad Vennonium (vgl. ad Att. XII 3, 1, nur noch 
Dion. IV 15 erwähnt) venias, quamquam ex his alius alio plus 
habet virium, tarnen quid tarn exile quam isti omnes? 

Citiert wird das VIII. buch der annalen. Die frag- 
menta beziehen sich nur auf gleichzeitige begebeuheiten. 
Fannius galt als der zuverlässigste gewährsinann für die 
zeit der Gracchischen bewegungen. 

Victorin. in Cic. Rhet. I p. 57 Or. (Sallust. bist. I fr. 3 
p. 4 Kr.) Salluslius — tribuit — Catoni brevitatem, Fannio vero 
veritatem. 

Plut. Ti. Gracchus 4 von der erstürmung von Karthago: 
(6 TißsQLog) tgöv vs'ojv Ttävtav titQ&TEvev sv%a\ia xal 
dvögta- xal tov ys Td%ovg inißr\ räv noktpCav itgätog, 
(3g (priGi Q>uwiug, Uyaiv xal avxög ta Tißsgin avvsmßrjvat 
xal ovp,p,ExaG%elv ixetvng tr}g äQiötdag. 

Cic. Brut. 21, 81 Q. Metellus , is cuius quattuor filii con- 
sulares fuerunt, in primis est Habitus eloquens, qui pro L. Cotta 



Digitized by Google 



L. COELIt S ANTIPATER. 



37 



dixit accusante Africano, cuius et aliac sunt orationes et contra § 
Ti. Gracchum exposita est in C. Fanni annalibus (133 v. Chr.). 
vgl. Plut. a. a. o. 14. 

M. Brutus fertigte eine epitome Fannianorum au. Cic. ad 
Att. XII 5, 3. 

§ 21. L. Coelius Antipater. 

B. A. Nanta et Guil. Groen van Prinsterer i. d. comment. acad. Lugd. 
Bat. 1821 8. 0. Meitzer, de L. Coelio Antipatro. Leipz. 1867. 
E. Wölfflin, (Antiochus v. Syrakus und) Coelius Antipater. 
Wmterthur 1872 8. 22 ff. Otto Gilbert, die t'ragmente des L. Coe- 
lius Antipater. Jhb. Suppl. X 363. Willi. Sieglin, die l'ragmente 
des L. Coelius Antipater. ebend. XI 1--92. G. F. Ungtr Phil. 
XL 183. Thaddaeus Zieliriski, die letzten jähre des 2. puu. krieges. 
Leipz. 1880. HPeter CCXI1I. 117. fr. 98. 

Coelius schrieb die geschichte de» Hannibalischen krieges 
belli Punici libri I— VII, von den gram mati kern als anna/es, 
auch als historiae citiert. 

Cic. orat. 69, 229 sed magnam exercitationem res flagitat, 
ne quid eorum, qui gentts hoc secuti non tenucrunt, simile facia- 
mus, ne aut verba traiciamus aperte, quo melius aut cadat aut 
volvatur oratio: quod se L. Coelius Antipater in prooemio belli 
Punici nisi necessario facturum negat . ... et hic quidem, qui 
hanc a Laelio (so codd., L. Aelio Popma,. vgl. Frid. Marx, 
studia Luciiiana. Bonn 1882 s. 97), ad quem scripsit, cui se 
purgat, veniam petit. et utitur ea traieclione verborum et nihilo 
tarnen aplius exptet concluditque sententias. de legg. I 2, 6 
Fanni aetati cöniunetus Antipater paufo inflavit vehemenlius 
habuitque vires agrestis ille quidem atque horridas, sine nilore 
ac palaestra, sed tarnen admonere reliquos poluit, ut adeuratius 
scriberent. de orat. II 12 , 54 patüulum se erexit et addidil 
historiae maiorem sonum vocis vir optimus Crassi familiaris Anti- 
pater. ceteri non exornatores rerum sed tantum modo narratores 
fuerunt. Est, inquit Catulus, ut dicis, sed iste ipse Caelius neque 
distinxit hisloriam varietate locorum neque verborum coltocatione 
et tractu orationis leni et aequabili perpolivit illud opus; sed ut 
homo neque doctus neque maxime aplus ad dicendum, sieul potuit, 
dolavit; vicit tarnen , ut dicis, superiores. Brut. 26, 102: L. 
Caelius Antipater scriptor , quemadmodum videtis, fuit ut Ulis 
temporibus luculentus iuris valde peritus multorum etiam ut L. 
Crassi (geb. 140 f 91 v. Chr.) magisler. 



38 



III. VON DEN GUACCHKN BIS AUGrSTTS. 



21. Pompon. de orig. iuris Dig. I 2, 2, 40 Coelius Antipater, 
qui historias conscripsil, sed plus eloquentiue quam scienliae iuris 
operam dedil. 

Front, ep. ad Caes. IV 3 p. 62 N. Ennius eumque studiosc 
acmulatus L. Coelius (in dem periculum verba induslriosius 
quaerendi). 

Vell. II 9, 4 vetustior Sisenna fuit Caelius. 

Coelius gründete seine darstellung auf römische und auf 
punische berichte, von letzteren namentlich auf Silenos 
(I § 52). 

Priscian. VIII p. 383 H. Coelius: ex scriptis eorum gut 
veri arbilrantur. 

Liv. XXI 46, 10 von der lebensrettung des P. Scipio 
in dem gefechte am Ticinus : servati "consulis decus Coelius ad 
servum natione Ligurem delegat: tnalim equidem de ßio verum 
esse, quod et plures tradidere auctores et fama obtinuit. 

Gell. X 24, 6 suppetit etiam Coelianum illud ex libro 
historiarum secundo: K Si vis mihi equitalum dare et ipse cum cetero 
exercitu me sequi, diequinti Romae in Capitolium curabo tibi cena 
sit cocta\ Aus Oato's origines s. o. s. 24. 

Liv. XXVII 27, 12 (208 v. Chr.) vom tode des M. Mar- 
cellus : multos circa unam rem ambitus fecerim, si, quae de Mar- 
celli morle variant auctores, omnia exequi vclim. ut omittam 
alios, Coelius triplicem gestae rei ordinem edit: unam traditam 
fama, alter am scriplam laudatione filii, qui rei gestae interfuerit, 
tertiam, quam ipse pro inquisita ac sibi conperta adfert. 

Träume, zeichen und wunder: 

Cic. de divin. I 24 redeamus ad somnia. Hannibalem 
Caelius scribit, cum columnam auream, quae esset in fano lunonis 
Laciniae, au ferr ereilet ...,ei secundum quielem visarn esse limonem 
praedicere, ne id faceret, minarique, si fecisset , sc curaturam, 
ut eum quoque oculum, quo bene videret, amitleret; idque ab 
homine acuto non esse neglectum .... hoc item in Sileni, quem 
Caelius sequilur, Graeca historia est; is autem diligenlissime res 
Hannibalis perseculus est: Hannibalem, cum cepisset Saguntum, 
Visum esse in somnis a love in deorum concilium vocari. quo 
cum venissel, Iovem imperavisse, ut Italiae bellum inferret 
ducemque ei unum e concilio datum, quo illum ulenlem cum 
exercitu progredi coepisse. tum ei ducem illum praeeepisse, ne 
respicerely illum autem id diutius facere non potuisse clatumque 



L. COELirs ANTIl'ATER. 



39 



cupiditate respexisse: tum visam beluam vastam et immunem, § 21. 
circumplicalam serpentibus, quacunque incederet, omnia arbusta 
virgulta tecta pervertere. et cum admiratum quaesisse de deo, 
quodnam illud esset tale monslrum: et deum respondisse, vasti- 
tatem esse ltaliae, praecepisseque ut pergeret protinus; quid 
retro atque a tergo fieret, ne laboraret. vgl. Liv. XXI 22, 5—9. 
Sil. It. III 168-214. Zonar. VIII 22 p. 408*'. 

Ebendas. I 26 bcispiele von traumgesichten : omnes hoc 
historici, Fabii, Geliii, sed proxume Caclius; cum bello Lalino 
ludi votivi maximi primum fierenl (490 v. Chr.) . . . itaque somnio 
comprobato a senatu ludos illos Herum instauratos memoriae 
proditum est. C. vero Gracchus muitis dixit, ut scriptum apud 
eundem Caelium est, sibi in somnis quuesluram pete<re nol)enti 
Ttberium f'ralrem visum esse dicere, quam vellet cunctaretur, 
(amen eodem sibi leto, quo ipse interisset, esse pereundum. hoc, 
ante quam tribunus plebi C. Cracc/rus /'actus esset, et se audisse 
scribil Caelius et dixisse muitis. vgl. Val. M. 17, 6 ... . 
Caelius etiam, cerius Romanae historiae auctor, sermonem de ea 
re ad suas aures Wo adhuc vivo pervenisse scribit. 

Cic. de nat. deor. II 3, 8 C. Flaminium Caelius religione 
neglecta cecidisse apud Trasumennum scribit cum magno rei 
publicae volnere. de divin. I 35 quid? bello Punico secundo 
nonne C. Flaminius consul Herum (217 v. Chr.) neglexit signa 
rerum futurarum magna cum clade rei publicae? . . . itaque 
tribus iis horis concisus excrcitus atque ipse interfeclus est. ma- 
gnum illud etiam quod addidit Caelius, eo tempore ipso, cum hoc 
calamitosum proelium fieret, tantos terrae motus in Liguribus 
Gallia compluribusque imulis totaque in Jlalia factos esse, ut 
multa oppida corruerint, muitis locis labes factae sini terraeque 
desiderint fluminaque in contrarias partes fluxerint atque in 
amnes mare influxerit. vgl. Liv. XXII 3, 11. 5, 8. Plut. 
Fab. 3. Zonar VIII 25 p. 413». 

Im 1. buche erzählte Coelius die hispanischen kriege 
der Punier und die einnähme von Sagunt, ferner die ersten 
beiden feldzüge Hannibals in Italien; im II. die schlacht 
bei Cannae; III begann mit dem jähre 214 v. Chr.; im VI. 
ward die landung Scipios in Afrika geschildert 204 v. Chr.; 
VII umfaszte die letzten jähre des krieges. 

Phantastische Schilderung der überfahrt und landung 
des P. Scipio: Liv. XXIX 25, 3. 27, 14. 



40 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS. 

§ 21. Das geschichtswerk des Coelius bildet die grundlage 
der späteren darstellungen des zweiten punischen krieges. 
Livius nennt ihn eilfmal und einmal Silenos (bei der ein- 
nähme von Neu-Karthago) XXVI 49, 3. 

Über Plntarch vgl. Wilh. Soltau, de fontibus Plntarchi in secnndo 
bello Punico enarrando. Bonn 1870, über Dio Max Posner, qui- 
bus auctoribus in bello Hannibalico enarraudo usus ait Dio Cassius. 
Bonn 1874. 

M. Brutus fertigte eine epitome Caelianorum an, Cic. ad 
Att. XIII 8. 

Spartian. Hadr. 16, 6 Hadrianus amavit . . genus velustum 
dicendi . . Sallustio Coelium practulit. 

§ 22. Sempronius Asellio. 

Nipperdcy Philol. VI 134 opusc. 403). W. Stelkens, der röm. ge- 
schichtschr. S. A. Crefeld 1867. 4. HPeter CCXXXXVni. 178. fr 108. 

Asellio, trib. mil. im numantinischen kriege 134 v. Chr., 
schrieb historiae (oder rerum gestarum libri), wenigstens 
14 bücher. 

Cic. de legg. I 2, 6 ecce autem successere huic (Caelto) 
Gellii (codd. belli), Clodius, Asellio: nihil ad Caelium, sed potius 
od antiquorum languorem et inscitiam. 

Gell. V 18, 7—9 — scriptum est in libro Semprom Asel- 
Hont's primo — ; * verum inter eos\ inquit, 'qui atmales re/inquere 
voluissent, et cos, qui res gestas a Romanis perscribere conati 
essent, omnium rerum. hoc inter fuit: annales libri tantum modo 
quod /"actum quoque anno gestum sit, ea demonsirabant ita, 
quasi qui diarium scribunt, quam Graeci scprj^fQida voc/int. 
nobis non modo satis esse video, quod /"actum esset, id pronun- 
tiare, sed etiam, quo consilio quaque ratione gesta essent, demon- 
strare 9 , Paulo posl idem Asellio in eodem libro: 'nam neque alacri- 
ores 9 , inquit, 'ad rempublicam defendundam neque segniorcs ad 
rem per per am faciundam annales libri commovere quicquam pos- 
sunt. scribere autem bellum initum quo conside et quo confcctum 
sil et quis (riumphans introierit ex eo, et eo libro quae in bello 
gesta sint non praedicare aui inlerea quid senalus decreverit auf 
quae lex rogatiove lala sit, neque quibus consiliis ea gesta sint 
iterare: id fabulas pueris est narrare, non historias scribere 9 . 

Ders. XIII 3,6 ... cum legerem Sempronii Asellionis 
veteris scriptoris quartum ex historia tibrum, in quo de P. Afri- 



Digitized by Google 



CN. GELLU'S. 



41 



cano Pauli filio ita scriptum est: ( nam se patrem suum audisse § 2 
dicere L. Aemilium Paulum, neminem bonum imperatorem signis 
conlatis decertare, nisi summa necessitudo aut summa occasio 
data esset*. 

Ders. II 13 . . . in libro Sempronii Asellionis rerum ge- 
starvm quinlo . . is Asellio sub P. Scipione Africano tribunus 
mililum ad Numantiam fuit resque eas, quibus gerendis ipse 
interfuit, conscripsit. eius Perba de Ti. Graccho tribuno pl. t 
quo in tempore interfectus in Capitolio est, haec sunt: t nam 
Gracchus domo cum proficiscebatur , numquam mijxus terna aut 
quaterna milia hominum sequebanlur 1 . atque inde infra de 
codcm Graccho sicscripsit: 'orare coepil id quidem, ut se de f en- 
der ent liberosque suos; cum quem virile secus tum in eo tem- 
pore habebat, produci iussit populoque commendavit prope flens'. 
vgl. App. b. c. I 14. 

Ders. I 13, 10 von P. Crassus Mucianus (cos. 131 v.Chr.): 
Ü Crassus a Sempronio Asellione et plerisque aliis historiae Ro- 
manae scriploribus traditur habuisse quinque rerum bonorum 
maxima et praeeipua: quod esset ditissimus, quod nobilissimus, 
quod doquentissimus , quod iuris consultissimus , quod pontifex 
maximus .... 

Ders. XIII 22, 8 Sempronius Asellio in libro rerum ge- 
starum X11II: 'crepidarium', inquit, 'cultellum rogavil a crepi- 
dan'o sutore 1 . vgl. App. b. c. I 36 von der ermordung des 
volkstribunen M. Livius Drusus 91 v. Chr. 

§ 23. Cn. Gellius. 

Nipperdey Philol. VI 131 (opusc. 399). HPeter CCXXXVIII. 165. fr. 92. 

Cn. Gellius schrieb annales von den ältesten zeiten an, 
deren 97. buch citiert wird. 

M. Cato hielt eine rede pro L. Turio contra Cn. Gelliura 
Gell. XIV 2, 21. 

Cic. de legg. I 2, 6 ecce autem successere huic (Antipatro) 
Geliii (codd. belli), Clodius, Asellio: nihil ad Caelium, sed potius 
ad antiquorum languorem et inseitiatn. Dion. I 7. 

Cic. de divin. I 26, 55 von den ludi votivi 264 v. Chr.: 
omnes hoc historici, Fabii, Gellii, sed proxime Caclius: cum bello 
Latino ludi votivi maximi primum fierent sqq. 

Censor. de die nat. 17, 11 von den vierten ludi saecu- 
lares: at Piso Censorius et Cn. Gellius sed et Cassius Hemina, 



42 III. VON DEN ORACCHEN BIS AUGUSTUS. 

§ 23. qui illo tempore vivebat, post annum factos tertium adfirmant, 
Cn. Comelio Lentulo L. Mummio Achaico consulibus, id est 
anno DCVlll (146 v. Chr.). 

Mar. Victor. VI p. 23 K. repertores litterarum Cadmus ex 
Phoenice in Graeciam et Kvander ad nos transtulerunl a b c d 
e [h)i k l tn n o p\(i]r s tu litter as, numero XVI. postea quas- 
dam a Palamcde et alias a Simonide adiectas implesse numerum 
XXHU grammatici, praeterea Demetrius Phalereus, Hermoerates, 
ex noslris autem Cincius Fahrns Gellius tradiderunt. 

Plin. NH VII 11*8 mensuras et pondera (invenit) Phidon 
Argirus aut Palamedes, ut maluit Gellius. Plin. ind. auet. 
1. VII p. 20 S. Gnaeo Gellio. 

Serv. in Aen. VIII 038 Cato autem et Gellius a Sabo Lace- 
daemonio trahere eos (Sabinos) originem referunt. 

Dionys. II 31 vom raube der Sabinerinnen: xavxa di 
yevdö&ai xuvsg plv ygdtpovöi xaxd xov izgäxov iviavxöv xijg 
'PtopvXov dg%rjg, Vvalog dh riXXiog xaxd rov xixagxov o 
xal pdXXov etxog. 

Gell. XIII 23, 13 . . Cn. Geliii annahm tertium, in quo scrip- 
tum est, Hersiliam cum apud T. Tatium verba faceret pacemque 
orarel, ita precalam esse: Neria Marlis, te obsecro sqq. 

Dion. II 7(> txfXsvxrjöt (Nopag), — ytvtdv — xaxa- 
Xmdv, cog — riXXiog Tvatog [öxogst frvyaxiga povr\v, iir\g 
iyivexo "Ayxog Mdgxiog 6 xgCrog an ixeivov yevopevog 
'Papaiav ßaötXevg. 

Gellius und 0. Licinius Macer: Dionys. IVO nagayivtxai 
Ö' eig 'Pcaprjv (Tagxvviog) "Ayxov Magxiov ßaöiXEvovxog, 
mg psv riXXt,og Cöxoget xaxd xov ngäxov iviavtov xijg ßaoi- 
Xei'ag, ag de AixCvviog ygdepst xatd xov oyöoov. taxa 
xaxd xovxov iXrjXv&cog xov iviavxöv xa& ov ygd<pei Aixiv- 
viog, xal prj ngoxegov iv vOxiga pev ydg ovx äv sty %g6v<p 
nagaysyovdg, ei'ye di) xaxä xov ivaxov iviavxöv xrjg "Ayxov 
dvvaaxeCag Cnneov r\yovpEvog inl xov ngog Aaxivovg %6Xi- 
pov vno xov ßaaiksag nipnexai, 6g dpyoxegot Xtyovöiv ot 
avyygatpetg. VI 11 von der Schlacht am See Regillus 
496 v. Chr. : Aixivviog pev ydg xal ot negl riXXvov ovöiv 
ityxaxdxeg ovxe xeov eixoxav ovxe xeov Övvaxav avxov 
eiadyovci xov ßaöiXea Tagxvviov dyavi^öpsvov itp' innov 
xal xixgaöxöpevov , ävÖga ivevtjxovxa exeOl ngoadyovxa. 
VII 1 von der gesandtschaft nach Sicilien 492 v. Chr.: 



Digitized by Google 



L. CORNELIUS SISENNA. 



43 



rvQavvOL öl tot« xata nölsig plv qöavy — ov%i Aiovvdioq § 
6 UvQccxovöiog, 6g Aixivviog yeyQatps xal riXliog xal akloi 
<fv%vol ttiiv r Pa(ia£(X)v 6 vyyQayiav , ov&lv HzytaxoTsg tav 
xsqI rovg iQovovg dxQißcog, ag avro drjlot lovpyov, all 1 
eixrj t6 tcqootvxov anotpaivo^evoi. 

Livius hat auf Cn. Gellius nirgends bezug genommen. 

§ 24. L. Cornelius Sisenna. 

L. Cornelii Sisennae vitam conscripsit C. Lud. Roth. Basel 183 4. 
HPeter CCCXXIII. 277. fr. 175. 

Sisenna war praetor 78 v. Chr. (CIL I nr. 203. Ascon. 
in Cornelian. p. 60, 7 . . L. Sisennam qui res Romanas scrip- 
sit); 70 v. Chr. unter den anwälten des C. Verres; starb 
als legat des Pompeius während des seeräuberkrieges 
67 v. Chr. 

Vell. II 9, 5 (um die zeit des Cimbernkrieges) histo- 
riarutn (Milesiarum O. Jahn) auctor iam tum Sisenna erat 
iuvenis; sed opus belli civilis Sulla nique post aliquot annos ab 
eo seniore editum est. Plut. Luc. 1 nennt ihn als genossen 
von Hortensius und Lucullus: HiGivvav xov [ötoqixov. 

Sisenna übersetzte die schlüpfrigen erzählungen des 
Aristeides von Milet (MtA^otaxa). Ovid. Trist. II 443 
vertil Aristiden Sisenna, riec obfuit Uli \ hisloriae turpes inse- 
ruisse iocos. 

Seine hisloriae galten als das hauptwerk für die Sulla- 
nische zeit. 

Cic. Brut. 64, 228 L. Sisenna, doctus vir et studiis optimis 
dedilus,gnarusreipublicae, beneLatine loquens, non sinefacetiis . . . 
huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest : quae cum 
facile omnis vincat superiores, tum indicat tarnen, quanlum 
absit a summo, quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis 
Latinis lilleris illuslralum. de legg. I 2, 7 Sisenna . . omnes 
adhuc nostros scriptores . . . facile superavit. is tarnen . . . in 
historia puerile quiddam consectatur, ut unum Clitarchum neque 
praelerea quemquam de Graecis legisse videalur, cum tarnen 
velle dumtaxat imitari: quem si adscqui posset, aliquantum ab 
optimo tarnen abesset. Gell. XVI 9. 5 M. Varro in Sisenna 
vel de historia. 

Front, ep. ad Ver. I, 1 p. 114 N. historiam — scripsere 
— Sisenna longinque . . 



44 



III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS. 



24. Sali. lug. 95 neque enim alio loco de Sullae rebus dieturi 
sumus, et L. Sisenna, optume et diligentissume omnium qui eas 
res dixere persecutus, partim mihi libero ore locutus videtur. 

Cic. de divin. I 44, 99 CaecUiae Q. filiae somnio modo 
Marsico bello templum est a senatu lunoni Sospitae restitutum. 
quod quidem somnium Sisenna cum disputavissel mirifice ad ver- 
bum cum re convenisse, tum insolenter, credo ab Epicureo aliquo 
induetus, disputat somniis credi non oportere. idem contra ostenta 
nihil disputat exponitque initio belli Marsici et deorum simulacra 
sudavisse et sanguinem fluxisse ... II 25, 54 (ostenta) multa 
ante Marsicum bellum a Sisenna collect a attulisti. 

Gell. XII 15 aus dem VI. buche der bistoriae: nos una 
aestate in Asia et Graecia gesta literis ideirco coniinentia man- 
davimus, ne vellicatim auf salluatim scribendo lectorum animos 
impediremus. 

Tacit. hist. III 51 proelio, quo apul laniculum adversus 
Cinnam pugnatum est (87 v. Chr.), Pompeianus miles fratrem 
suum, dein cognito facinore se ipsum interfecit, ut Sisenna me- 
moral. vgl. Liv. per. 79 in quo bello duo fratres, aller ex 
Pompei exercilu, alter ex Cinnae, ignorantes coneurrcrunt, et 
cum Victor spoliaret occisum, agnito fratre, ingenti lamentatione 
edita, rogo ei extrueto, ipse se supra rogum transfodit et eodem 
igne consumptus est. 

Non. p. 468 Sisenna histor. lib. XXIJ1: multi populi, 
plurimae cofilionis diclaluram omnibus animis et sludiis suffra- 
gaverunt (82 v. Chr.). 

§ 25. Q. Claudius Quadrigarius. 

Lud. Giesebrecht, Q. Claudius Quadrigarius. Trenzlau 1831. HPeter 
CCLXXXVII. 205. fr. 136. Th. Mommaen, forsch. II 42G». G. F. 
ünger Philol. Suppl. III 2, 3 ff. 

Voll. II 9, 6 velustior Sisenna fuit Caelius, aequalis Sisennae 
Butilius Claudiusque Quadrigarius et Valerius Antias. 

Q. Claudius schrieb annales, mindestens 23 bb., bis in 
die Sullanischen zeiten. Das I. buch handelte von dem 
gallischen brande und enthielt noch den zweiten Samniten- 
krieg; V. und VI. betrafen den Hanni balischen krieg; im 
XIII. war die rückkehr des Q. Metellus Numidicus 99 v. Chr. 
erzählt; im XIX. die bestürmung des Piraeeus durch Sulla 
und das siebente consulat des C. Marius 87 v. Chr. 



Q. CLACDICS QUADRIGABIDS. 



4f> 



Livius hat vom VI. buche ab Claudius benutzt. § 

Gell. XVII 2, 2-26 haec verba ex Q. Claudi primo an- 
nali — noluvi . . . darin § 13. 14 von M. Manlius: simul 
forma f actis eloquentia dignitate acrimonia confidentia pari/er 
praecellebal, ut facile intelleg er elur magnum viaticum ex se atque 
in se ad rem publicum evertendam habere. . . . nam Marcus 
Manlius, quem Capitolium servasse a Gallis supra ostendi, cuius- 
que operam cum M. Furio dictalore apud Gallos cumprime for- 
iem atque cxuperabilem res publica sensit, is et gener c et vi et 
virtute bellica nemini concedebal. 

Liv. VI 42, 5 (367 v. Chr.J bellalum cum Gallis eo anno 
circa Anienem flumen auclor est Claudius, inclitamque in ponte 
pugnam, qua T. Manlius Gallum, cum quo provocatus manus 
conseruil, in conspectu duorum exercituum caesum torque spo- 
liavil, tum pugnatum. 

Gell. IX 13 Titus Manlius summo loco natus adprimeque 
nobilis fuit. ei Manlio cognomentum factum est Torquatus. cau- 
sam cognomenü fuisse accepimus torquis ex auro induvies, quam 
ex hoste quem occiderat detractam induit. sed quis hostis et 
quid genus, quam formidandae vastitatis et quantum insolens 
provocator et cuimodi fuerit pugna decerlatum, Q. Claudius 
primo annalium purissime atque inlustrissime simplicique et in- 
compla oralionis antiquae suavitale descripsit ... — § 19 quo 
ex facto ipse posterique eins Torquati sunt cognominati. 

Liv. IX 5, 2 (321 v. Chr.) itaque non, ul vulgo credunt 
Claudiusque etiam scribit , foedere pax Caudina f sed per spon- 
sionem facta est. 

Gell. II 19, 7. 8 Claudius Quadrigarius in primo annali: 
... id übt rescierunt propinqui obsidum, quos Pontio t raditos 
supra demonslravimus, eorum parentcs cum propinquis capillo 
passo in viam provolarunt. XVII 2, 21 (yerba ex Q. Claudi 
primo annali): r cum tartlus' — 'arrabo penes Samnites populi 
Romani esset*, arrabonem dixit sescentos obsides. vgl. Liv. 
IX 5, 5. 14, 14. 

Gell. III 8 schreibt nach Valerius Antias von dem an- 
schlage des Timochares, den könig Pyrrhus zu vergiften. 
Quadrigarius autem in libro tertio non Timocharem sed Niciam 
adisse ad consulem scripsit, neque legatos a senatu missos, sed 
a consulibus, et (Pyrrumy populo Romano laudes atque gratias 
scripsisse captivosque omnes, quos tum habuit , vestivisse et red- 



46 



III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS. 



§ 25. didisse. consules tum fuerunt C. Fabricius et Q. Aemilius. Litter as, 
quas ad regem Pyrrum super ea causa miserunt, Claudius 
Quadrigarius scripsit fuisse hoc exemplo: 

'Consules Romani salutem dicunt Pyrro reg? . . . 
Vgl. Mommsen, forsch. II 499". 

Gell. V 17, 5 Q. Claudius annalium quinto cladem Ulm 
pugnae Cannensis vastissimam factam dicit ante diem quartum 
nonas Sextiles. 

Liv. XXXIII 10, 7-9 (197 v. Chr. bei Kynoskephalae 
nach Polybios) caesa eo die octo hoslium milia, quinque capta. 
ex victoribus septingenti ferme cecideruni. si Valerio quis cre- 
dat, — XL milia hostium eo die sunt caesa, capta — 

V milia DCC . . . Claudius quoque duo et XXX milia hostium 
caesa scribil, capta IV milia et CCC. Ähnliche Übertreibungen 
des Claudius s. Liv. XXXVIII 23, 8. Oros. V 3, 3. 

Gros. V 20, 6 (82 v. Chr.) Sullae eliam et Marii adu- 
lescenlis maximum tum proelium apud Sacriportum fuii, in 
quo de exercitu Marii caesa sunt XXV milia, sicut Claudius 
scribil. 

Zu den quellen des Q. Claudius Quadrigarius gehörten 
die griechischen annalen des C. Acilius (o. s. 19). 

Plut. Num. 1 sagt von den alten Stammbäumen: KX6- 
dtog zig iv iley%<p %q6vg>v (ovxgj yäg nag imyiyQaitzcu 
to ßtßklov) io%VQL&Tai tag fikv aQ%aiag ixscvag avayQuyag 
iv xolg KsltLxolg xd&Eßt tijg nolecjg rirpavlGftai (vgl. Liv. 

VI 1). Niebuhr RG II 2 f. bezog dies auf Q. Claudius. 
Appian. Kelt. 1, 3 citiert für die niederlage des consuls 
L. Cassius vor den Tigurinern (107 v. Chr.): cog iv %qovi- 
xalg 6vvxd\tGi öoxsl Ilavlcp t(p KÄavdi<p. Auf diesen hat 
HPeter s. CCC f. das citat Plutarchs zurückgeführt. 

Über Clodius Licinus s. § 43. 

§. 26. Valerius Antias. 

Herrn. Liebaldt, de Valerio Antiate. Naumburg 1840. 4. Nissen s. 43 ff. 
Nitzsch, annal. s. 346. Unger e. 13. HPeter CCCV. 237. fr. 161. 

Valerius Antias (nachkomme des befehlshabers L. Va- 
lerius Antias bei Liv. XXIII 34, 9?) schrieb historiae seit 
der gründung Roms, von denen das 75. buch citiert wird. 

Gell. VII 7, 6 Acca Larentia — leslamento, ut in Antiatis 



Digitized by Google 



VALERIUS ANTIAS. 47 

m 

liistoria scriptum est, Romulum regem . . . bonis suis here- § 26. 
dem fecit. 

Plut. Rom. 14 vom raube der Sabinerinnen: dgjcao^rj- 
vai 9i yaöiv ot ^uv tQtdxovta povag, a<jp' dv xal rag (pQa- 
zgiag ovotuxti&rjvcci , OvaXeQiog öh 'Avxiag iitxd xal ttxotii 
xal nsvxaxoöiag (= Varro b. Dionys. II 47), 'foßag di xgelg 
xal oydorjxovxa xal ifyxoötag iiaQ&svovg (= Dionys. II 30). 
Vgl. Ad. Kiesaling Rh. Mus. XXIII C72. 1868. . 

Plin. NH XIII 87 Anitas secundo {libro tradit Numae) 
libros fuisse XU ponlificales Lalinos, totidem Graecos praecepla 
philosophiae conlinentes; idem tertio et senatus consullum ponit, 
quo comburi eos placuerit. Plut. Nuni. 22. Liv. XXXX 29, 8 
adicit Antias Valerius, Pythagoricos {libros Numae) fuisse, vol- 
gatae opinioni, qua creditur Pythagorae auditorem fuisse Numam, 
mendacio probabili adcommodata fide. 

Ascon. in Cic. Pis. § 52 p. 12 K. nam <J/.> Valerio 
Maximn, ut Antias tradidit, inter alios honores domus quoque 
publice aedificata est in Palatio, cuius exitus, quo magis insignis 
esset, in publicum versus declinarctur , hoc est extra privatum 
aperiretur. Dion. V 39. Plut. Popl. 20. 

Vgl. das elogium des Manius Valerius Maximus (dict. 494 v. Chr) CIL. I 
p. 284 Mommaen und 0. Hirschfeld Philol. XXXIV 85. 

Dionysios benutzte Valerius Antias vielfältig. Livius 

hat ihn an 35 stellen namentlich angeführt. Plutarch schrieb 

ihn vornehmlich im leben des P. Valerius Poplicola aus. 

Ad. Kiesaling, de Dionysi Hai. antiquitatum auctorib. latinis s. 20 bs. 
H. Peter, die quellen Plutarchs s. 172. 45—50. 

Liv. III 5, 12 (464 v. Chr.) von der schlacht gegen die 
Aequer: difficile ad /idem est in tarn antiqua , quot pugna- 
verint ceciderinlve, exacto adßrmare numero. audet tarnen An- 
tias Valerius concipere summas . . . 

Die gefälschten censuszählungen vor dem gallischen 
brande scheinen von Valerius herzurühren. Schwegler 
RG II 689. 

Gell. III 8 erzählt von Tiraochares als Verräter des 
königs Pyrrhus: hoc ila, uti diximus, in Valeri Antiatis liisto- 
ria scriptum est. Quadrigarius autem ... s. o. s. 45. 

Liv. XXVI 49 (210 v. Chr.) nach der einnähme von 
Neu-Karthago : tum obsides civitaiium Hispaniae vocari iussit 
(Scipiö) : quorum quantus numerus f uerit piget scribere, quippe 



Digitized by Google 



48 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS. 

•■26. cum alibi trecentos ferme, alibi tria milia septingentos viginti 
quattuor fuisse inveniam. aeque et alia inter auctores discrepant. 
praesidium Punicum alius decem, alius septem, alius haut plus 

quam duum milium fuisse scribit. capta alibi supra 

quinquc et viginti invenias. scorpiones maiores minoresque ad 
sexaginta captos scripserim, si auctorem Graecum sequar Silenum; 
si Valerium Antiatem maiorum scorpionum sex millia, minorum 
decem tria millia: adßo nullus mentiendi modus est. ne de duci- 
bus quidem convenit. plerique Laelium prae fuisse classi, sunt qui 
M. Iunium Silanum dicant. Arinen praefuisse Punico praesidio 
deditumque Romanis Antias Valerius, Magonem alii scriplores 
tradunt. non de numero navium caplarum, non de pondere auri 
atque argenti et redactae pecuniae convenit. si aliquis adsentiri 
necesse est, media simillima veris sunt. 

Liv. XXX 19, 11 (203 v. Chr.) idem consul (C?i. Servilius) 
cum Hannibale in agro Crotoniensi acie conßixit. obscura eius 
pugnae fama est. Valerius Antias quinque milia hostium caesa 
ait. quae tanta res esl y ut aul impudcnter ficta sit aut negle- 
g enter praetermissa. 

Liv. XXXIII 10, 8 (197 v. Chr.) von der schlacht bei 
Kynoskephalae: si Valerio qui credal omnium rerum inmodice 
numerum augenti, quadraginta milia hostium eo die sunt caesa, 
capta (ibi modestius mendacium est) quinque milia seplingenti, 
signa mililaria ducenta undequinquaginta. 

Liv. XXXIV 15, 9 (195 v. Chr.) von dem siege des 
consuls M. Cato bei Emporiae: Valerius Antias supra quadra- 
ginta milia hostium caesa eo die scribit. Cato ipse, haud sane 
detractator laudum suarum, multos caesos ait, numerum non ad- 
scribit. ähnliofc übertrieben XXXVI 19, 12 quid si Antiali 
Valerio credamus — quadraginta inde milia cecidisse ... 38, 6 
duodetriginta milia hostium occisa Antias Valerius scribit .... 
ubi ut in numero scriplori parum fidei sit, quia in augendo eo 
non alius intemperantior est . . . XXXVIII 23, 8 Claudius . . . 
Valerius Antias, qui magis inmodicus in numero augendo esse 
solet . . Oros. V 3 p. 290. 16 p. 327. vgl. Nissen s. 93 ff. 

Ascon. in Cic. Com. p. öl von der anweisung der sub- 
sellia senatoria bei den Schauspielen im zweiten consulate des 
P. Scipio Africanus (194 v. Chr.) : videlur in hac quidem ora- 
tione hunc auctorem {Antiatem) secutus Cicero dixisse . . 

Über die gefälschte Schilderung der Scipionenprozesse 



C. LICINIUS MACER. 



49 



(seit 187 v. Chr.) (Liv. XXXVIII 50^55. 58- 60; Gell. VI § 26. 
19, 8 Valerius autem Antias contra hanc decretorum memoriam 
conlraque auctoritates veterum annalium . . . dixit . . .) s. 
Mommsen, forsch. II 417—510. 

Liv. XXXIX 43 von der nota censoria des M. Cato 
gegen L. Quinctius Flamininus (184 v. Chr.): Valerius Antias, 
ut qui nec orationem Catonis legisset et fabulae tantum sine 
auctore editae credidisset, aliud argumentum, simile tarnen et 
libidine et crudeliiate peragit . . . 

Liv. XLV 40, 1 (167 v. Chr.) von dem makedonischen 
triumphe des L. Aemilius Paulus : summam omnis captivi auri 
argentique translati (seslertium) miliens ducentiens fuiase Va- 
lerius Antias tradit, qua haut dubie maior aliquanto summa ex 
numero plauslrorum ponderibusque auri argenti gener atim ab 
ipso scriptis efftciiur ... c. 43, 8 von dem illyrischen triumphe 
des L. Anicius: sesteriium ducentiens ex ea praeda redactum 
esse auctor est Antias, praeter aurum argentumque, quod in aera- 
rium sit latum. quod quia unde redigi potuerit, non apparebat, 
auctorem pro re posui. 

Gell. VI 9, 12 Probus Valerium Antiatem libro historiarum 
XXII ' speponderanV scripsisse adnotavit verbaque eius haec po- 
suil: 'Tiberius Gracchus, qui quaestor C. Mancino in Hispania 
fuerat (138 v. Chr.), et ceteri qui pacem speponderanC. 

§ 27. C. Licinius Macer (Calvus). 

H. Liebaldt, C. Licinius Macer. Naumburg 1848. 4. Mommsen chronol. 
s. 93. Nitzach, amial. 8. 351. HPeter CCCXXXVII1. 300. fr. 190. 

Er betrieb in seinem tribunat 73 v. Chr. die herstellung 
der tribunicischen gewalt, ward nach seiner praetur repe- 
tundarum angeklagt, entleibte sich selbst 66. sein söhn 
war der redner und dichter C. Licinius (Macer) Calvus. 

Cic. de legg. I 2, 7 nam quid Macrum numerem, cuius lo~ 
quacitas habet aliquid argutiarum, nec id tarnen ex illa erudita 
Graecorum copia sed ex librariolis Lalinis, in oralionibus autem 
multa sed inepta elatio, summa inpudentia (em. Mommsen). 

Brut. 67, 238 von seinen reden: C. Macer auctoritate 
semper eguil, sed fuit patronus propemodum diligenlissumus. huius 
si vita si mores si voltus denique non omnem commendationem 
ingeni everleret, maius nomen in patronis fuisset. non erat 
abundans non inops tarnen non valde nitens non plane horrida 

Scuaefeb, yuellenkumlo. 2. abtoil. 4 



Digitized by Google 



50 



III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS. 



§ 27. oratio; vox gestus et omnis actio sine lepore; at in inveniendis 
componendisque rebus mira accuratio, ut non facile in ullo dili- 
gentiorem maioremque cognoverim, sed eam ut citius veteratoriam 
quam oratoriam diceres. his etsi etiam in publicis causis pro- 
babatur, tarnen in privatis illustriorem obtinebat locum. 

Eine tribunicische rede Macers aus Sallusts fmtoriae s. 
Sallust. ed. Kritz III p. 272. (fr. III 82.) 

Licinius schrieb annales ab urbe condita, von denen das 
XXI. buch angeführt wird. 

Gellius und Licinius bei Dionysios s. o. s. 42. 

Dionys. V 47 von der ovatio des P. Posturaius Tubertua 
cos. 503 v. Chr.: xoxs Öh 7Cqcöxov, mg Aixivviog fotOQst, xov- 
tov i^evQovörjg xov &QLa(ißov trjg ßovkijg. 

Liv. IV 7, 10 (444 v. Chr.) T. Quinctius Barbatus inter- 
rrx consules creat L. Papirium Mvgilanum L. Semproriium Atraii- 
num. his ronsulibus cum Ardeafibus foedus renovatum est. idque 
monumenti est consules eos illo anno fuisse , qui neqve in anna- 
libus pr/'scis neque in libris magistratuum invenhmtur. credo, 
quod tribuni militum inilio anni fuerunt, eo perinde ac si totum 
annum in imperio fuerint, suffectorum iis consulum praeter missa 
nomina. Licinius Macer auctor est et in foedere. Ardeatino et 
in linteis libris ad Monetae inventa. Dionys. XI 62 avxai 8vo 
xaxd tov avxöv iviavxbv äa%al 'Pmp-aimv at xo p>iyi6xov 
i%ov0ai xgdxog iyivovxo. Jtktjv ovx iv ditdacag xatg f Po- 
u,alxatg %QovoyoacpCaig au,<p6x£Qcu cpioovxai, dkV iv alg pJkv 
ot %ikCao%oi u,6vov, iv alg d* oC vnaxoi, iv ov itokkaig 
äp,tp6xsQoi, alg ypetg ovx avsv koyiGpov övyxaxaxi&ips&a, 
maxevovxsg de xatg ix xc5v tsgmv xs xai ditofrixmv ßCßkmv 
liaoxvoiaig. dkko uhv ovv ovdhv iitl xrjg xovxmv doxrjg 
ovxs nokiuixbv ovxs itoUxixov sgyov IcxogCag a%iov iitQax&f], 
avvfrrjxai dh ngög xqv 'Aodeaxmv nokiv iyivovxo nsgl tpikCag 
xs xai avpaaiCag xxs. s. Mommsen chron. 2 93 ff. 

Liv. IV 13, 7 (439 v. Chr.) — et Lucius Minucius prae- 
fectus annonae seu refectus, seu quoad res posceret in incertum 
creatus: nihil enim constat nisi in libros linteos utroque anno 
(c. 12, 8) relatum inter magistratus praefecti nomen. 

Liv. IV 20, 5 — 8 (437 v. Chr.) omnis ante me auclores sc- 
cutus A. Cornelium Cossum tribunum militum secunda spolia opima 
lovis Feretrii templo intulisse exposui. ceterum . . . titulus ipse 
spoliis inscriptus Ulos meque arguit consu/em ea Cossum cepisse. 



C. LICINIUS MACER. 51 

. . . qtä si ea in re sit error, quod tarn veteres annales quodque § 27. 
magistraluum libri, quos linleos in aede repositos Monetae Macer 
Licinius cital identidem auctores, septirrto post demum anno (viel- 
mehr 428 v. Chr.) cum T. Quinctio Penno A. Cornelium Cossum 
consulem habeant, existimatio communis omnibus est. 

Li. IV 23, 1 (434 v. Chr.) eosdem consules insequenti anno 
refectos lulium lertium Verginium Herum apud Licinium Macrum 
invenio. Valerius Anitas et Q. Tubero M. Monitum et Q. Sul- 
picium consules in eum annum edunl. ceterum in tarn discre- 
panti editione et Tubero et Macer libros linteos auetores pro- 
fitentur; neuter tribunos mililum eo anno fuisse traditum a scrip- 
toribus antiquis dissimulat. Licinio libros hand dubie sequi 
linteos placuit, Tubero incerivs veri est. sed infer cetera vetu- 
state cooperta hoc quoque in incerto positum. 

Liv. VII 9, 3 (361 v. Chr.) dictatorem T. Quinctium Pentium 
eo anno fuisse satis constat et magislrum cquitum Ser. Cornelium 
Maluginensem. Macer Licinius comiliorum haben dorum causa 
et ab licinio consule dictum scribit , quia coHcga comitia bello 
praeferre festinante, ut continuarel consulatum, obviam eundum 
pravae cupidi/ati fuerit. quaesila ea proprio familiae laus le- 
tiorem nuetorem Licinium facit. cum mentionem eius rci in 
vetustioribus annalibus nullam inveniam, magis ut belli Gallici 
causa dictatorem creatum arbitrer inclinat animus. 

Liv. IX 46, 3 (304 v. Chr.) von Cn. Flavius vor dessen 
curulischer aedilität: . . quem aliquanto ante desisse scriptum 
facere arguit Macer Licinhis tribunatu ante gesto (riumvirati- 
busque norturno altero allero coloniae deducendae. 

Liv. X 9, 10 (299 v. Chr.) in eum annum cum Q. Fabium 
consulem non petentem omnes dicerenl centuriae, ipsum auetorem 
fuisse Macer Licinius ac Tultero tradunl differendi sibi consu- 
lalus in bellicosiorem annum: eo anno maiori se usui rci publi- 
cae fore urbano gesto magislratu. Ha nec dissimulantem quid 
mallel nec petentem tarnen aedilem curulem cum L. Papirio 
Cursore factum, id ne pro certo ponerem, vetustior annatium 
auetor Piso effecit, qui eo anno aediles curules fuisse. tradit Cn. 
Domilium Cn. f. Calvinum et Sp. Carvilium 0. f. Maximum, 
id credo cognomen errorem in aedilibus fecisse. secutamque fa- 
bulam mixtam ex aediliciis et consularibus comitiis convenientem 
errort. 

4* 



Digitized by Google 



52 



III. VON DEN O RA COHEN BIS AUGUSTÜS. 



§ 28. L. Voliacilius Plotus. 

Suet. de rhet. 3 p. 124 Rf. L. Voltacilius Plotus ser- 
visse dicitur . . . donec ob ingenium et studtum litterarum manu 
missus accusanti patrono subscripsit. deinde rhetoricam profes- 
sus Cn. Pompeium Magnum docuit palrisque eius (Cn. Pompeius 
Strabo cos. 89 v. Chr.) res gestas nec minus ipsius compluribus 
libris exposuit, primus omnium Ubertinorum, ut Cornelius Nepos 
opinatur, scribere historiam orsus, nonnisi .ab honeslissimo quo- 
que scribi solitam ad id tempus. 

Hieron. a. 1936 (= 81 v. Chr.) Vullacilius Plotus latinus 
rhetor . . . scholam liomae aperuil. 

§ 29. Q. Aelius Tubero. 

Nipperdey, Philol. VI 137 (opuac. 406). HPeter CCCLV. III. fr. 199. 

Pompon. de or. iur. Uig. I 2, 2, 46 posl hos {Ofilium 
Trebatium Cascellium) Q (Mommsen, quoque cod.) Tubero fuit .. . 
transiit a causis agendis ad ius civile, maxime postquam Quin- 
tum Ligarium arcusavil nec optinuil apud Gaium Caesarem 
(46 v. Chr.) . . . Tubero doctissimus quidem Habitus est iuris publici 
et privali et complures utriusque operis libros reliquit: sermone 
etiam (tarnen Mommsen) antiquo usus affectavit scribere ei ideo 
parum libri eius grati habentur. 

Tubero schrieb historiae von den ältesten zeiten ab, von 
denen das XIV. buch citiert wird. 

Dionys. I 80 von der jugend des Romulus und Remus: 
dg 6h TovßdQov AlXiog^ dsivog dvijg xal jkqI zijv ßwayes- 
yr\v xrjs löroptag ^Tti^sXrjg, ypai^ft, XQOBiSotsg ot tov A>- 
pixoQog . . . 

Livius nennt ihn einmal mit Antias, zweimal mit C. 
Licinius Macer zusammen; s. o. s 51. vgl. Dionys. I 7. 

Gell. VII 3 Tubero in kistoriis scriptum reliquit, bello 
primo Poenico Atilium Regulum consulem in Africa castris apud 
Bagradam flumen positis, proelium grande atque acre fecisse 
adver sus unum serpentem in Ulis locis stabulanlem invisitatae 
inmanitatis . . . (vgl. Liv. XVIII b. Val. Max. I 8 ext. 19). 
c. 4, 2 eundem Regulum Tubero in historiis redisse Carthaginem 
novisque exemplorum modis exeruciatum a Poenis dicil: *in alras*, 
inquit, *et profundus tenebras eum claudebant . . .' 

Suet. Cae8. 83 Quintus Tubero tradit heredem ab eo 



Digitized by Google 



DENKWÜRDIGKEITEN UND Al'TO BIOGRAPHIEN. 53 

{Caesare) scribi solitum ex consulatu ipsius primo usque ad § 29. 
initium civilis belli Cn. Pompeium, idque militibus pro conlione 
recitalum c. 56 feruntur, ut ait Tubero, et ab adulescentulo 
quaedam scripta . . . (Reifferscheid ind. schol. hib. Vratisl. 
1870 p. 5). 

Als geschichtschreiber werden ferner erwähnt: 
L. Aelius Tubero vater des Quintus HPeter fr. 199. 
Scribonius Libo Cic. ad Att. XIII 30, 3 32, 3 44, 3. 
Procilius Hin. NH VIII 4 HPeter fr. 198. 
Q. Hortensias f 50 Cic. ad Att. XII 5, 3 Vell. U 16, 1. 
L. Lucceius, Italici belli et civilis hisloria Cic. ad fara. 
V 12. 

Tanusius Geniinus, vgl. Scneca ep. 93, 11, schrieb in 
anticaesarischeni Sinne Suct. Caes. 9 Plut. Cacs. 22, wurde 
von Strabo benutzt; s. Niese Rh. Mus. XXXVIII 600. 

§ 30. Denkwürdigkeiten nnd autobiographien. 

Ludw. Wiese, comm. de vitar. scriptoribus Romaiiis, ßerl. 1S4U. 4. 
W. H. D. Suringar, de Romanis autobiographis. Leiden 1864. 4. 

Cic. ad fam. V 12, 8 scribam ipse de me, multorum tarnen 
exemplo et clarorum virorum. Tac. Agric. 1 sed apud priores 
ut agere digna memoratu pronum magisque in aperto erat, ita 
celeberrimus quisque ingenio ad prodendam virtutis memoriam 
sine gratia aut ambitione bonae tantum conscienliae prelio duce- 
balur. ac plerique suam ipsi vitam na/rare fiduciam potius mo- 
rum quam adrogantiam arbilrali sunt, nec id Rutilio et Scauro 
citra ftdem aut obtrectalioni fuit. adeo virtutes isdem temporibus 
optime acslimanlur, quibus facillime gigtiuntur. 

1. C. Sempronius Gracchus, geb. 153 quaestor 126 
trib. pl. 123. 22 f 121 v. Chr. 

Cic. de divin. I 18, 36 TL Gracchus P. f. qui bis consul 
et censor fuit ilemque et summus augur et vir sapiens civisque 
praeslans, norme ut C. Gracchus filius eius scriptum reliquit, 
duobus anguibus domi conprehensis haruspices convocavil? qui 
cum respondissenl , si marem emisisset uxori brevi tempore esse 
morieTidum, si femitwm ipsi, uequius esse censuil sc maturum 
oppetere mortem quam P. Africani filiam adulescentem: feminam 
emisit, ipse paucis post diebus est morluus. de divin. n 29, 62 
C. Gracchus ad M. Pomponium scripsit duobus anguibus domi 
conprehensis haruspices a patre convocatos. Plut. Ti. Gr. 1. 



Digitized by Google 



54 III. VON DEN GltACCHEN BIS AUGUSTUS. 

30. Plut. Ti. Gracch. 8, 7 6 d' ädeXyog ctvxov rdiog iv xivi 
ßißXi'a ysyoaysp eCg NopavxCav nooevöpevov diä xrjg Tvq- 
Qqvtag xöv TtßdQLOV, xal ti}v iQiftLCav xrjg zugag ogüvxa xal 
xovg ysoQyovvxag ij vdpovxag olxixag iiiHodxxovg xal ßag- 
ßdQovg, xöxs TtQaxov inl vovv ßaXiaftai xrjv ^vqlcov xaxuv 
ctgtaGav uvxotg noXixeiav. 

2. M. Aemilius Scaurus, geb. 162, cos. 115 v. Chr. 
und princeps senatus, tr. de Galleis Karneis. censor 109. 
t gegen 88 v. Chr. 

HPeter CCLII. 185. fr. 118. 

Cic. pro Sest. 47, 101 propugnatores . . reipublicae . . 
tales, qualis pater tuus, M. Scanre, fuit, gut a C. Graccho us- 
quc ad Q. Partum seditiosis omnibus restitit, quem numquam 
ulta vis ultac minae Ulla invidia labefecit. 

Sali. lug. 15, 4 (M.y Aetnilius Scaurus, homo nobilis im- 
piger factiosus, avidus potentiae honoris diviiiarum, ceterum vitia 
sua callide occultans. 

Cic. Brut. 29, 112 . . in Scauri orationc, sapieniis hominis et 
recti, gravitas summa et naturalis quaedam ineraf auctorilas, non ut 
causam sed ut teslimonium dicere putares, cum pro reo diceret . . 
huius et orationes sunt et trcs ad L. Fufidium libri scripti de 
vita ipsius, leclu sane utiles, quos nemo legit. PI in. 
XXXIII 21. 

Valer. Max. IV 4, 11 M. autem Scaurus quantulam a 
patre heredilatem acceperit, in primo libro eorum, quos de vita 
sua tres scripsif, refert. ait enim sibi sex sola mancipia fotutn- 
que censum quinque a/que friginta milium nummum relictum. 
vgl. (Aur. Vict.) de vir. illustr. 72. 

3. P. Ru tili us Ruf us, 134 v. Chr. tribunus niilituin 
iui nuraantinischen, 109 legat des Q. Metcllus im Jugurthi- 
nischen kriege, 105 consul, stand 98 als legat dem proconsul 
Q. Mucius Scaevola in der provinz Asia zur seite. Auf 
die anklage der publicani ca. 92 verurteilt lebte er seitdem 
als verbannter in Mytilene, später in Smyrna, wo Cicero ihn 
noch 78 sah. 

II. Nissen qu. dea Liv. ». 43°. HPeter CCLXI. 187. fr. 120. 

Rutilius schrieb de vita sua wenigstens fünf büchcr und 
in griechischer spräche eine 'Paualxtj iCxoqlu. 

Cic. Brut. 30, 113 Rutilius uutem in quodam tristi et sevcro 



DENKWÜRDIGKEITEN UND AUTOBIOGRAPHIEN. 55 

genere dicendi versatus est . . . multaque opera mullaque indu- § w 
Stria Rutilius fuil; quae erat proplerea yrutior , quod idcm 
magnum munus de iure respondendi sustinebal . . . doctus vir et 
Graecis litt er is erudilus, Panaeti auditor, prope perfectus in 
stoicis. de orat. I 53, 229 cum esset Ute vir exemplum . . in- 
nocentiae cumque Uta nemo neque integriur esset in civitate ne- 
que sanclior . . . Vell. II 13, 2 P. Rutilium, virum non saeculi 
sui sed omnis aevi Optimum. Oros. V 17 p. 334 Rulilius quo- 
que, vir integerrimus . . periurio iudicum condemnutus est: qui 
Smyrnam commigrans litterarum studiis intentits consenuil. 

Charis. Tl 195 K. P Rutilius Rufus de vita sua libro 1: 
Pompeius elaboravit, uti populum Romanurn nosset eumque arli- 
ficiose satutartt (Q. Pompeius cos. 141. cens. 131 v. Chr.). 

Athen. IV p. 1G8' 1 , aus Poseidonios, von dem sehwelger 
Apicius: ovxog <5' iöxlv 'Jmxiog 6 xal xijg (pvyrjs afriog 
yav6p,tvog 'PovxiXicp xtp Tr}v 'Pöfialx^v iQxoqiav ixdtdaxöxi 
tfl 'EXXtjvav (pavfj. VI p. 274 1 : 'PovxCXiog r Pov<pog 6 tj)v 
ndxQiov iCxogiav ytyoaaxag. XII p. 543 a : öiaßorpog d' ijv 
Ttccya 'Piouatotg xal Zixxiug ial xqvojij xal paXaxCa, äg q)t}(Si 
'PovxCXiog. naqil ydg 'AxuUov 7iQOciQi\xapLtt>. 

Liv. XXXIX 52, 1 (183 v. Chr.) Scipionem et Polybius 
et Rutilius hoc anno morluum scribunl. 

Gell. VI 14, 8 sqq. von der gcsaudtschaft der drei philo- 
sophen aus Athen (155 v. Chr.): tum admirationi fuisse aiunt 
Rutilius et Polybius philosophorum trium sui cuiusque yeneris 
facundiam. viulenta, inqwunt, et rapida tarnendes (ex acade- 
mia) dkebal, scita et lerelia Crilolaus (peripateticus), modesta 
Diogenes (sto/cus) et sobria. 

Appian. Iber. 88 von dem numantinischcn kriege: 6 81 
(ZxLTiitov) 'Povxt'Xiov'Povyov, GvyyQayea zcjvöt xc5v sgyrnv, 
xöxe x^XiaQxovvxa ixiXevöa xiaoaQag tzniav IXag Xaßövxa 
dvatixelXai xovg ivo%Xovvxag . . . 

Plut. Mar. 28 ag de 'PovxlXiog [öxogft, xd plv dXXa 
cpiXaXrjd-ng dvrjo xal ZQrfitog, iöia 8h rc5 Magi'co tcqoöxs- 
xQovxäg, von dem stimmenkauf des Marius für das sechste 
eonsulat (100 v. Chr.). 

Plut. Pomp. 37 von den geheimen papieren des königs 
Mithridates: Qeotpdvng 81 (u. § 36) xal 'PovxlXlov Xöyov 
£VQt&)}va£ <pnai %ago\vvxi,xov inl xi\v dvaigtöw xäv iv 
'AaCa 'Pcopaiav. o xaX(og eixa^nvöiv ol jtXeloxoi xaxorj&evpa 



Digitized by Google 



56 



III. VON DEN GRAOHEN BIS AfGlSTUS. 



§ 30. tov Qeotpuvovg elvai, tä%a pev ovdev aitä tov 'PovtiXiov 
ioixota pioovvtog, etxög de xal dia nopxyjiov, ov tov na- 
te'ou (Cn. Pompeius Strabo cos. 89 v. Chr.) napxovrjQOv 
äxedeilev 6 'PovttXiog iv taig törogiatg. 

4. Q. Lutatins Catulus cos. 102 mit C. Marius f im 
Marianischen bürgerkriege 87 v. Chr. 

HPeter CCLXX. 191. fr. 124. 

Cic. Brut. 35, 132 tarn Q. Catulus non antiquo Mo more 
sed hoc nostro, nisi quid fieri potest perfeethis, eruditus. multae 
litUrae, summa non vitae solum atque naturae sed orationis 
etiam cmilas, incorrupta quaedam Latini sermonis integritas; 
quae perspici cum ex orationibus eins potest t tum facillume ex 
eo libro, quem de consulatu et de rebus gestis suis con- 
schptum molli et Xenophonteo genere sermonis misit ad A. Fu- 
rtum poetam familiärem suum: qui Uber nihilo notior est quam 
Uli tres, de quibus ante dixi, Scauri libri. In Form eines Send- 
schreibens: Front, ad Vor. iinp. II p. 126 N. . . . extant 
Catuli Uterae . . H. Jordan Hermes VI 68. 

Auf den bericht des Catulus wird in Plut. Mar. 25. 26 
(o5g tov KutXov uvtov fotooelv Xiyovöiv) 27 bezug ge- 
nommen. 

Über die communes historiae des Lutatius (Daphnis?) 
vgl. AI. Riese Rh. Mus. XVIII 448. HPeter jhb. 1877 
s. 749. 

5. L. Cornelius Sulla Felix (cos. 88. 80 dict. 82—79 
f 78 v. Chr.) schrieb kurz vor seinem ende seine denkwürdig- 
keiten in 22 büchern: rerum gestarum libri, welche er dem 
L. Lucullus widmete. Aus diesen hat Plutarch in den 
biographien von Sulla und Marius vielfach geschöpft. 
HPeter CCLXXVI. 195. fr. 127. 

Gell. I 12, 16 Z. Sulla rerum gestarum libro svcundo ita 
scripsit: P. Cornelius, cui primwn cognomen Sullae impositwn, 
est flamen Dialis captas (praetor 212 v. Chr.). 

Priscian. IX p. 476 H. Sulla in vicesimo primo rerum 
warum: ad summam pemiciem rem publicam perventurum esse. 

Plut. Sull. 6 HvXXag de ov povov fjdeayg ngoöiepevog 
tov toiovtov svduip.ovi6p.bv xal £j^.ov, dXXä xal övvav^av 
xal övveiti&eiül&v tu itgatropevu tf\g tvi^S i^^ttev, ehe 
xopjtm iQupevog ei& ovtag e%av tfi Ö6£t] jtoog to ftetov. 
xal yuQ iv totg vnopvrjpaöi yiy$a<ptv, ort txov xaXcSg avta 



DENKWÜRDIGKEITEN UND AUTOBIOGRAPHIEN. 57 

ßeßovXsvad'ai doxovvxav al p,r) xaxd yvoi^v dXXd ngog § 3( > 
xaigdv djtoxoXfidfievai ngd&ig inmxov (ig afiBivov. ixt, öh 
xal dV av (prjöl ngog tvxijv sv nstpvxivat, fiaXXov fj xgog 
tc6Xsu.ov xrj tvXQ tijg dgsxrjg nXiov ioixs vi(i£iv xal oXcag 
iavxov xov daifiovog noulv . . , ixt dh AsvxöXXa phv iv xolg 
vnoftvijuaöLV, cov ixeCva xrjv ygayqv dvatifteixs, itagaivsl 
(irjdhv ovxag tfyelö&ai ßißaiov, dg o xi av avxgi 7tgo6xd%r] 
vvxxcag xö daipoviov. vgl. Plut. Luc. 23. 

Ders. Sull. 19 (schlacht bei Chaeroneia 86 v. Chr.) 
o öh EvXXag Xiyei xiööagag xal dexa imtyrrjUai xcov av- 
tov Gxgaxiaxav , slxa xal xovxgjv dvo ngog xr)v iaxigav 
nagayEvio&ai. dt,6 xal xolg xgonaCoig iniygatyev "Agr\ xal 
Ncxrjv xal 'Aygodtxijv, 6g ov% r]xxov evxv%la xaxog&aGag rj 
dswöxrjxi xal dwupei xov itoXepov (vgl. App. Mithr. 45. 
Eutrop. V 6). 

Ebend. 28 (schlacht bei Sacriportus 82 v. Chr.) iv 
xavxrj xfj (idxrj HvXXag (prjölv eixoGixgelg (tovovg dnoßaXelv, 
änoxxetvai de xcov noXepiav di<f[ivg£ovg xal Xaßstv lavxag 
6xxaxt,6%i.XCovg. 

Ebend. 37 6 de EvXXag ov povov ngoiyva'xrjv iavxov 
xeXevxrjv, dXXd xgönov xivd xal yeygacpe xegl avxr)g- xb yäg 
etxoöxdv xal devxegov xcäv vno\Lvr\u.dxnv ngo dvetv r)(iegc5v 
rj txeXevxa ygdtpav ijzavöazo. xav <pr\Oi xovg XaXdatovg 
avxa ngoeutetv, ag öioi ßeßiaxöxa xaXag avxov iv axpr) 
xav evxvxrjfidxcjv xaxaoxgifai' Xiysi öl xal xov vtov avxov 
xeftvrjxoxa iiixgöv ifingoö^ev xrjg MexiXXrjg (pavrjvai xaxd 
xovg vitvovg iv iöfrrjzL (pavXtj nageaxäxa xal öeopevov xov 
nazgog TtavGatäai xav ygovxlöav, iovxa de avv avxa itagä 
xr[v u.rjxiga MexiXXav iv r\(Svxia xal angaypovag £iji> pex' 
avxrjg. 

Sueton de gramm. 12 Cornelius Epicadus L. Cornelii 
Syllae libertvs . . librum . quem Sylla novissimum de rebus 
suis imperfectum rcliquerat, ipse supplevit. 

Plut. Luculi. 1 6 dh AovxovXXog rjoxrjxo xal Xiyeiv 
txavag ixaxigav yXcoxxav, <3azt xal ZvXXag xdg avxov 
itgd&ig dvaygdcpav ixeCva JtgoöstpoivrjGsv , (6g 0vvxa%op£i>(p 
xal öiafttjoovxi xrjv toxogCav d^nvov. 

6. Einer von L. Licinius Lucullus (cos. 74 f 57 v.Chr.) 
in jüngeren jähren in griechischer spräche verfaszten ge- 
schiente des marsischen krioges gedenken Cic. ad Att. I 



58 



III. VON DEN (iRACCHEN BIS AUGUSTUS. 



30. 19, 10. Plut. Luc. 1 diaacibrat — 'EXXqvunj u$ laxoQia 
tov Magatxov nokiu,ov. 

7. M. Tullius Cicero s. u. § 41. 

§ 31. C. Iuliu8 Caesar. 

Ausgaben v. F. Oudendorp. Lugd B. 1737. 4. Karl Nipperdey. Leipz. 1847. 
ß. Dinter, ed. 3. Leipz. 1876. Fr. Kraner (1853-56), de bello 
Gallico 12. Aufl. besorgt v. W. Dittenberger, Berl. 1881. de bello 
civili 8. Aufl. besorgt v. Fr. Hofmanu. Berl. 1881. 

1. commentarii de bello Gallico, Vli bücher von den feld- 
zügen der j. 58 — 52 v. Chr., herausgegeben 51. buch VIII 
(d. j. 51 und 50) fügte A. Ilirtius hinzu. 

2. commentarii de bello civili, III bücher von d. j. 49 und 
48 v. Chr.; geschrieben confecto bello (45/44). III 18, 5. 
57, 5. 60, 4. 

Nach Caesars tode schrieb wahrscheinlich A. Ilirtius 
das bellum Alexandrinum ; von anderer hand ist das bellum 
Africanum, wieder von anderer das bellum Hispaniense verfaszt. 

Suet. Caes. 56 reliquit et rerum suarum commentarios 
Gallici civilisque belli PompeianL nam Alexandrini Africique et 
Hispaniensis incertus auclor est: alii Oppium putant , alii Hir- 
tium, qui etiam Gallici belli novissimum imperfectumque librum 
suppleverit. 

Cic. Brut. 75, 262 (Caesar) etiam commentarios quosdam 
scripsii rerum suarum, valde . . probandos; nudi enim sunt, recti 
et venusti, omni ornatu orationis tamquam veste detracta. 

Hirtius praef. comm. VIII de b. g. Caesaris nostri com- 
mentarios rerum geslarum Galliae, non cohaerentibus superiori- 
bus atque insequenlibus eius scriplis, contexui novissimumque in- 
perfectum ab rebus gestis Alexandriae confeci . . . constat enim 
inter omnes nihil tarn operose ab aliis esse perfectum, quod non 
horum elegantia commenlariorum superetur. qui sunt editi, ne 
scientia tantarum rerum scriptoribus desit; adeoque probantur 
omnium iudiciu, ut praerepla, non praebita facultas scriptoribus 
videatur. cuius tarnen rei maior nostra quam reliquorum est 
admiralio: ceteri enim quam bene atque emendate, nos etiam 
quam facile atque celeriter eos perfecerit scimus. 

Suet. a. a. o. Pollio Asinius parum diligenter parumque 
integra vcritate compositos putat, cum Caesar pleraque et quae 
per alios eranl gesta temere crediderit, et quae per se, vel con- 



C. IULII'S CAESAR. C. SALLUSTIUS CRISPl'S. 69 

sulto vel etiam memoria lapsus per per am ediderit; existimatque % 31. 
rescripturum et correcturitm fuisse. 

App. Kelt. 18 von den Usipetern und Tenctercrn: Kd- 
xcova . . xäv rig övyyQtupitov <prjoi ... 6 dh Kaldag iv xalg 
idCaig dvaygayatq tc5v i(pr}fieQ(av SQycav . . . 

Vgl. K. E. Chr. Schneider in Waohler's Phüoniathie 1 18ü ff. Eysaen- 

hardt jhb. 1862, 755. H. GlÖde, üb. d. hist glaubwürdigkeit C/s 

in den comm. v. bürgerkriege. Kiel 1871. Walther Judeich, C. 

im Orient. Leipz. 1886. 
Fz. Fröhlich, das bellum Africanum, sprachlich u. historisch behandelt. 

Brugg. 1872. Jos. Degenhardt, de auctoris belli Hispaniensis elo- 

cutione et fide historica. Würzb. 1877. 
A. v. Göler, Caesar 1 » gallischer krieg und teile seines bürgerkriega. 

(1864-61.) 2. Aufl. 2 teile. Heidelb. 1880. Napoldon III, hist. 

de Jules Cösar. Tom. II. Paris 1866. 

§ 32. C. Sallustius Crispus. 4 

Ausgaben von Gottl. Corte. Leipz. 1724. 4. Sig. Haverkamp. Amsterd. 
1742. 4. Fr. Kritz. Voll. III. Leipz. 1828. 34. 53. R. Dietsch. Voll. II. 
Leipz. 1859. R. Jacobs u. H. Wirtz (1852) 7. Aufl. Berlin 1878. 
H. Jordan (1866) ed. II 1876. 

Sallustius war geboren 86 und starb 34 v. Chr. 

Hieronym. chron. ad a. Abr. 1930 (87 v. Chr.) Sallustius 
Crispus scriptor historicus in Sabinis Amiterni na&citur. ad a. 
1 9H 1 (36 v. Chr.) Sallustius diem öbiit quadriennio ante Actiacum 
bellum. 

Chronic. Pasch. I p. 347 . . VTtdrcov Magfov ro £' xai 
KCvvci ro ß' (86 v. Chr.) £alovötiog iywwj&r) xakdvSrcig 
'Oxtcaßgiatg. p. 359 vitdtcav Ksvöcoqivov xai Zaßivov 
(39 v. Chr.) ZctkovGtios dn&ave jrpo tquüv 16 üv Matav. 

Gell. XVII 18 Varro . . . in libro quem inscripsil 
'Pius aut de pace\ C. Sallustium scriptorem seriac illius et sevcrae 
oralionis, in cuius historia notiones cemorias fieri atque exerceri 
videmus, in adulterio deprehensum ab Annio Milone loris bene 
caesum dicil et cum dedissel pecuniam dimissum. 

Sallust war volkötribun 52 v. Chr., Ascon. in Milon. 
§ 45 p. 43 K. (. . tribuno plebis . .): sunt autem contionati eo 
die {quo Clodius occisus est), ut ex Actis apparel, C. Sallustius 
et Q. Pompeius (Rufus), ulrique et inimici Milonis et satis in- 
quieti. vgl. zu § 14 p. 39, 16. § 47 p. 44, 7. § 67 p. 45, 12. 
argum. p. 33 inter primos et Q. Pompeius et C. Sallustius et 



Digitized by Google 



60 III. VON DKN (iHACCHEN BIS AUGI STUS. 

§ 32. f. Munatius Plancus tribuni plebis inimicissimas contiones de 
Milone habebant , invidiosas etiam de Cicerone, quod Milonem 
tanto studio defenderel . . . postea Pompeius et Sallustius in 
suspicione fuerunt redisse in gratiam cum Milone ac Cicerone. 

Dio XL 63 (50 v. Chr.) von dem censor Appius Claudius 
Pulcber: Gv%vovq de xal tcjv itävv yewaitov, aXkovq %t xccl 
top KQiönov tov EaXovatiov tov xn\v tötoglav ygaiftavta, 
aittlaGavTi ix tov öwedgiov. 

Caesar führte Sallust wieder in den senat ein, indem er 
ihn zum quaestor ernannte. 

Sallustius befehligte in Illyrien 49 v. Chr. Oros. VI 52 
p. 416; suchte als praetor 47 v. Chr. vergebens die meute- 
rischen legionen in Campanien zum gehorsam zurückzuführen 
(Dio XLII 52. App. bürgerkr. II 92); befehligte unter Caesar 
in Afrika (bell. Afric. 8. 34); ward 46 v. Chr. pro comule 
cum impcrio in der provinz belassen (c. 97), wo er sich arger 
erpressungen schuldig machte (Dio XLIII 9 [Cic] in Sallust. 
invectiva c. 5—7). 

Nach seiner rückkehr hielt Sallust sich von staats- 
geschäften fern, kaufte Caesars tiburtinische villa und legte 
die horti Sallustiani auf dem Quirinal an. 

Sein adoptivsohn Sallustius Crispus (f 20 n. Chr.): Tac. 
Ann. III 30 Crispum equestri ortum loco C. Sallustius, rerum 
Romanarum /lorentissimus auclor, sororis nepotem in nomen ad- 
seivit. alque ille . . . incolumi Maecenate proximus, mox praeci- 
puus, cui secreta imperatorum inniterentur . . . Ilorat. Carra. II 2. 
Sat. I 2, 48. 

Seine historischen Schriften verfaszte Sallust nach Cae- 
sars todo: Cat. 4. 53, 6. 54, 1-4. 

Suet. de gramm. 10 Z. Ateius Philologus libertinus Athenis 
est natus . . . de eodem Asinius Pollio in libro, quo Sallmtii 
scripta reprehendit ut nimia priscorum verborum affectatione 
obliUi, ita tradit: 'in eam rem adiutorium ei fecit maxime qui- 
dam Ateius Praetexlatus, nobilis grammaticus Latinus 
coluit postea familiarissime C. Sallustium et eo defuneto AsJnium 
Pollionem, quos historiam componere aggressos alterum bremario 
rerum omnium Romanarum, ex quilms qttas teilet eligeret, in- 
struxil, alterum praeeeptis de ratione scribendi . . . 



Digitized by Google 



C. SALLU8TIUS CRISPU8. 



61 



1. De coniuratione Catilinae. 

R. Dietsch, quo tempore quoque consilio Sallustius Catilinam scripserit. § 32. 
Grimma 1856. W. Ihne, verhaudl. der Würzburger Philologen Ver- 
sammlung. Leipz 1869. s. 105. 

Cap 3 sed ego adulescentulns initio siculi plerique studio 
ad rem publicum latus sum, ibique mihi multa adrorsa fuere .... 
igitur ubi animus ex multis miseriis alque periculis requievit et 

mihi reliquam aetatem a re publica procul habendam decrevi : 

a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem re- 
gressus Statut res geslas populi Jiomani corplim, ut quaequc 
memoria digna videbanlur , perscribere; eo magis quod mihi a 
spe melu parlibus rci publicae animus Uber erat, igitur de 
Catilinae coniuratione quam verissume polero paucis absolvam. 

Cap. 11 sed postquam L. Sulla armis recepta re publica 
bonis initiis malos eventus habuit , rapere omnes trahere domum 
alius alius agros cupere, neque modum neque modestiam victorcs 
habere, foeda crudeliaque in civis facinora facere . . . 

Quint. III 8, 9 C. Sal/ustius in bello lugurthino et Cati- 
linae nihil ad historiam perlmentibus principiis orsus est. 

2. Bellum Iugurthi num. 
Mommaen RQ. II 146°. 155". Herrn. 1 427 ff. 

Sallust tadelt bitter die dermaligen zustände c. 3. 4. 

c. 5 bellum scripturus sum, quod popu/us Romanus cum 
Jugurtha rege Numidiae gessit, primum quia magnum et atrox 
variaque victoria fuii, dehinc quia tunc primum superbiae nobi- 
liiatis obviam itum est . . . 

Benutzung punischer Schriften c. 17: ex tibris Pimicis, 
qui regis Uiempsalis dicebantur, interpretalum nobis est. 

* 

3. Historiae, fünf bücher, von 78—67 v. Chr. 

In der Sammlung von reden und briefen Sallusts sind 

aus den historien vier reden und zwei brief'e erhalten. 

11. Jordan Rh. Mus. XVIII 585. über die Reliquiae Berolinenses aus 
buch II, Vaticanae aus buch III (in Jordans ausgäbe p. 124—128; 
vgl. dens. Hermes II 81. V 396. XIV 634. samtliche fragmente bei 
Kritz vol. III. Dietsch vol II. 

Die historien sind benutzt von Livius, Valerius Maximus 
u. a., von Plutarch im leben des Sertorius Pompeius Crassus, 
von Dio. Um 400 n. Chr. schrieb Iulius Exuperantius sein 




Digitized by Google 



62 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUOü8TI T 8. 

§ 32. opusculum von den bürgerkriegen des Marius Sulla Sertorius 
aus Sallust zusammen. 

RKopke, die anfange des königtumt» 1». d. Gothen 1859 s. 208. HPeter 
qu. Plutarchp s. 61 ft. 106 ff. 109. 112 ff. Th. Wiedemann, forsch, z. 
deutschen gesch. IV 171. Philol. XXI 473. XXII 495. Max. Gras- 
hof, de foutib. Dionis. Bonn 1867 p. 3—10. F. W. Lauer, de 
scriptor. belli Mithnd. tertii. Wetzlar 1871. G.Linker, de Sallustii 
historiar. prooemio. Marb. 1850. der«», üb. Exuperantius. ak. her. 
Wien 1854. XIII 286. ausg. d. Exuperantius von Konr. Bursiau. 
Zarich 1868. 4. 

Auson. ad nepotem XIII 2, 61: 
tarn facinus, Cati/ina, tuum Lcpidique. tumultum, 
ab Lepido et Catulo tarn res et tempora Romae 
orsus bis senos seriem conecto per annos; 
tarn lego civili mixtum mavorte duellum, 
/novit quod socio Sertorius exul Hibero. 
Der eingang der historiae lautete: fr. I 1 Kr.: Res 
populi Romani M. Lepido Q. Catulo consulibus ac deinde mili- 
tiae et domi gestas composui. 

I 6 p. 5 neque me divorsa pars in eivilibus armis movit 
a vero. 

I 9 p. 7 res Romana plurumum imperio valuit Ser. Sul- 
picio et M. Marcello consulibus (51 v. Chr.), omni Gallia eis Rhe- 
num atque inter mare nostrum atque Oceanum, nisi qua a palu- 
dibus invia fuit, perdomita. optumis autem moribus et maxuma 
concordia egit res publica inter secundum et postremum bei/um 
Carthaginiense. 

I 19 p. 20 quippe vasta Italia rapinis fuga caedibus. 
39 p. 33 quo pate factum est rem publicam praedae, non liber- 
tati repetitam. 

III 6 p. 205 sed Pompeius a prima adtdescentia sermone 
fautorum simi/em fore se credens Alexandro rcgi facta consul- 
taque eius quidem aemulator erat. 

III 16 p. 211 (von Lucullus) laudat Sallustius duces qui 
victoriam incruento exercitu reportarunt. 

III 65 p. 242 von dem vater des triumvirn M. Anto- 
nius: M. Antonius perdundae pecuniae genitus et vaeuus curis. 
nisi inslantibus. 

Suet. de gramm. 15 Lenaeus, Magni Pompei libertus, — 
tanto amore erga patroni memoriam extitil, ul Sallustium histo- 
ricum, quod eum 'oris probi, animo inverecundo' scripsisset, acer- 



Digitized by Google 



C. SALLÜSTIÜS CRI8PÜS. 



bissima safvra laceraverit, lastaurum et hirconem et nebulonem § 32. 
popinonemqve appellans, et vita seriptisquc monstrosttm. pr ne- 
ter ea priscorum Catonisque verborum ineruditissimum furem. 

Gell. IV 15, 1 elegantia orationis verborumque fingendi et 
twvandi Studium cum multa prorsus invidia ftät, multique non 
mediocri ingenio viri conati sunt reprehendere pleraque et ob- 
trectare. in quibus plura inscite aut maligne vellicant . . . 

Font. ep. TV 3 p. 62 N. M. Porcius eiusque frequens 
sectator C. Sallustius. 

• Sencc. controv. III pr. 8 orationes Sallustii in honorem 
historiarum leguntvr. Trogus Porapei. b. Inst. XXXVIII .3, 
11 tadelt die einschaltung directer reden. 

Gran. Licin. p. 43 Bonn. Sallustii opus nobis occurril, 
sed nos ut instituimus moras et non urgentia omittemus . . nam 
et tempora reprehendit sua et delieta carpit et contiones inserit 
et dat in censum loca montes flumina et hoc genus amoena 
et culle comparal disserendo (vgl. H. Jordan Hernies 
VI 210). 

Vell. II 36, 2 aemulumque Thtwydidis Sallustium. 

Quint. X 1, 101 nec opponere Thucydidi Sallustium verear 
(vgl. c. 2, 17). § 32 illa Sallustiana breritas, qua nihil apud 
aures vacuas atque eruditas potest esse perfectius. %\02 immor- 
talem illam Sallustii velocitatem. 

\\ 5, 19 Livium a pueris magis {legi velim) quam Sallustium, 
etsi hic historiae maior est auctor, ad quem tarnen intellegendum 
iam profectu opus sit. 

Martial. XIV 191 hic erit, ut perhibenl doctorum corda 
virorum, \ primus Romana Crispus in historia. 

Hieron. op. HI p. 202. Isid. Orig. XHI 21, 10 auctor 
certissimus. August, de civ. dei I 5 Sallustius, nobilitate veri- 
tatis historicus. 

In Hadrians zeit übersetzte Zenobios (Suid. u. d. n.) 
Sallusts Schriften ins griechische. 

Untergeschoben sind dem Sallust die beiden reden ad 
Caesarem senem de republica (vgl. H. Jordan, de suasoriis ad 
Caes. comm. Berlin 1868. Schenkl. z. f. d. öst. gymn. 1871 
s. 668) und die invectiva in Ciceronem (eben so die Cicero 
beigelegte invectiva in Sallustium). 



Digitized by Google 



64 



III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS. 



§ 33. T. PomponiuB Atticus. 

HPeter fr. 214. Fr. Schneider z. f. d. AW. 1839. a. 33. 

Nach der adoption durch seinen mütterlichen oheim: 
Q. Caecilius Q. f. Pomponianns Atticus, geb. 109 f 32 v. Chr. 
bankier und buchhändler. 

Nep. Att. c. 18, 6 est eliam unus Uber Graeee con/'ectus, 
de consulatu Ciceronis. Cic. ad Att. II 1, 1 am 1. Juni GO 
tuus puer mihi Wieras abs te et commentarium consulalus mei 
Graeee scriptum reddidit . . . 

Lateinisch verfaszte er einen Annalis, eine jahrtafel der 
römischen geschichte bis 54 (mit geschlechtsregistern), welche 
er kurz vor 46 v. Chr. seinem freunde Cicero widmete. 

Nep. Att. c. 18 summus — fuit antiquitalis amator; quam 
adeo diligenter habuit cognitam, ul eam tolam in eo volumine 
exposuerit quo magistratus ordinavit. nulla etiim lex neque 
pax neque bellum neque res illustris est populi Romani , quae 
tum in eo suo tempore sil nolata, et quod difficillimum fuit, sie 
familiarum originem subtexuit, ut ex eo clarorum viromm pro- 
pagines possimus cognoscere. fecü hoc idem separatim in aliis 
libris . . . 

Cic. orat. 34, 120 cognoscal eliam {orator) rerum gcsla- 
rum et memoriae veteris ordinem y maxume scilicet nostrae civi- 
tatis, sed etiam imperiosorum populorum et regum illustrium; 
quem laborem nobis Attici nostri levavil labor, qui consert atis 
notatisque temporibus, nihil cum illustre praelermilteret, annorum 
septingentorum memoriam uno libro colligavit. Brut. 3, 11—4, 
15 . . . illius libri . . . quo iste {Atticus) omnem rerum. memoriam 
breviter et . . perdiligenter complexus est . . . ille vero . . . eam 
uiilitatem {habuit), ut explicatis ordinibus temporum uno in con- 
spectu omnia viderem. Ebend. 5, 19 ad veterum rerum nostra- 
rum memoriam comprehendendam. 10 sq., 42—44 (über das 
ende Coriolans) — quem rerum Romanarum auetorem laudare 
possum religiosissumum. 18 sq., 72. 74. 

Nep. Hann. 13 (Hannibalem) Atticus M. Claudio Marcello 
Q. Fabio labeotie consulibus (183 v. Chr.) morluum in annali 
suo reliquit. 

Ascon. in Pison. § 52 p. 12, 9 K. tradunt et Antiochi 
regis filio obsidi domum publice aedificatam, inter quos Atticus 
in annali, quae postea dicitur Luciii poetae fuisse. 



C0RNELIU8 NEPOS 



66 



Cic. ad Att. XU 23, 2 quibus constdibus Carneades et ea § 33. 
legatio Romam venerit scriptum est in tuo annali. 

Solin. 1, 27 Romam . . placet conditam . . . Pomponio 
Attiqp et M. Tullio olympiadis sextae anno terlio (= 753 v. Chr.). 
Diese berechnung nahm M. Varro an (aera l'arroniana). vgl. 
Monimsen, chron. 145 ff. 

§ 34. Cornelius Nepos. 

Ausg. v. Karl Ludw. Roth (Aemilius Probus de excell. ducib. exterar. 
gentium et Cornelii Nepotis quae supersunt ed. Car. Lud. Roth. 
Praemisaa suut Guil. Fr. Rinckii Prolegoinena in Aemilium Probuni. 
Hasil. 1841). K. Nipperdey. Leipz. 1849 (n. a. v. B. Lupus. Berl. 1879). 
K. Halm. Leipz. 1871. R. H. Eijss. Wichers, de fontib. et auctoritate 
Nepotis. Groning. 1828. Rud. Hanow, de C. N. Züllichau 
1840. 4. G. F. ünger, der sog. C. N. München 1881. abh. d. 
bayr. ak. XVI. 1. 

Plin. NU III 127 Nepos — Padi accola; befreundet mit 
Catulhis Cicero Atticu3, den er überlebte (Nep. Att. 19, 1. 
Hannib. 13, 1). 

Hier, ad Euseb. a. Abr. 1977 (40 v. Chr.) Cornelius 
Nepos scriptor historiarum clarus habetur. 

Schriften: 1 Chronica 3 bücher, vor 54 v. Chr. heraus- 
gegeben: Catull. 1. quoi dono lepidum novum libellum \ . . .? 
Corncli, tibi: namque tu solebas \ meas esse aliquid putare 
nugas \ tarn tum } cum ausus es unus Italorum | omne acvum tribus 
explicare charlis, \ doctis, luppiter, et laboriosis. 

Auson. ep. 16 apologos Titiani et Nepotis chronica, quasi 
alios apologos {nam et ipsa instar sunt fabularum) . . misi . . 
ad inslitutionem tuorum. 

Tertullian. apolog. 10 Saturnus . . neque Diodorus Graecus 
aui Thallus neque Cassius Severus (?) aut Cornelius Nepos . . 
aliud quam hominem promulgarunt. vgl. Lactant. instit. I 13, 8 
{Laiini Nepos et Cassius et Varro). 

Solin. l, 27 Romam . . placet conditam . . Nepoti et Lutatio, 
opiniones Eratosthenis et Apollodori comprobantibus, olympiadis 
septimae anno secundo (750 v. Chr.) vgl. s. 9. 23. 

Hier, ad Euseb. a. Abr. 1104 (= 913 v. Chr.) Uomerus 
poeta in Graecia damit . . . xU ait Cornelius Nepos ante Olym- 
piadem primam ann. C. vgl. Fischer, gr. Zeittafeln 46 — 48 
Mommsen, abh. d. Leipz. ges. d. wiss. I 090, 10. ehr. 143". 

Rciiabfkr, Quellenkunde. 2. abteü. 6 



Digitized by Google 



66 III. VON DEN GRACCIIEN BIS AUGUSTUS. 

34. Gell. XVII 21 , 1 excerpebamus ex libris, qui cfiro?iici 
appellantur, quibus temporibus /loruissenl Graeci simul atque 
Romani viri ... § 3 Homerwn . . vixisse — annis post bellum 
Troianum, ut Cassius in primo annalium de Homer o atque ffesjodo 
scriptum reliquil, plus centum atque scxaginta , ante Romam 
autem conditam, ut Cornelius Nepos in primo chronico de Homero 
diät, annis circiter centum et sexaginta. 

Gell. XVII 21, 8 Archilochum autem Nepos Cornelius 
tradit, Tullo Hostilio Romae regnante, iam tum fuisse poematis 
darum et nobilem. vgl. § 24 f. 

Plin. NH III 125 Melpum . ., quod ab Insubribus et Boiis 
et Senonibus delelum esse eo die, quo Camillus Veios ceperil, 
Nepos Cornelius tradidit. 

Solin. 40, 4 p. 237 M. {Alexander ?nagnus) orilur, 
ut Nepos edit, M. Fabio Ambusto T. Quintio Capitolino cos., 
post Romam conditam anno trecentesimo octogensimo quinto (viel- 
mehr 354 v. Chr.). vgl. Moramsen praefat. p. LXIV. 

2) Exempla, zur Sittengeschichte. Gell. VI 18, 11 Cor- 
nelius . . Nepos in libro exemplorum quinto . . litleris man- 
davit . . . 

Plin. XXXIII 146 Cornelius Nepos tradit ante Sullae vic- 
toriam duo tantum triclinia Romae fuisse argentea , reposiloriis 
argentum addi sua memoria coeptum. XXXVI 48 primum Romae 
parietes crusta marmoris operuisse totos domus suae in Caelio 
monle Cornelius Nepos tradit Mamurram . . . praefectum fabrum 
C. Caesaris in Gallia ... 

Verloren sind ferner (auszer einer geographischen schrift): 
3) eine ausführliche lebensbeschreibung des älteren Cato 
(Nep. Cat. 3, 5). 4) Leben Ciceros. Gell. XV 28 Cornelius 
Nepos et verum memoriae non indiligens et M. Ciceronis ut gut 
maxime amicus f amiliar is fuit. atque is tarnen in lütrorum 
primo, quos de vita illius composuit, errasse videtur . . . 

5) Das hauptwerk des Cornelius Nepos handelte de viris 
illustribuSy wenigstens in 16 büchern. Hieraus sind erhalten 
u. d. t. de excellentibus ducibus exterarum gentium 20 biogra- 
phien griechischer feldherrn (darunter XIV. der Karier Da- 
taines), dem Atticus gewidmet: s. die praefatio § 3 . . nos 
in Graiorum virtulibus exponendis mores eorum secutos. 8 in 
hoc exponemus libro de vita excellentium imperatorum. de regib. 
I, 1 /// fere fuerunt Graecae gcntis duces qui memoria digni 



Digitized by G 



CORNELIUS NEPOS. 07 

videanlur praeter reges, namque eos atlingerc noluimus , quod % 34. 
omnium res gestae separaten sunt rclatae. 

An die skizze königlicher feldherrn schlieszen sich 
lebensbesehreibungen des Harailkar Barkas und TIannibal, 
nach dem tode des Atticus (32 v. Chr.) verfaszt: Hann. 13,1. 
vgl. Jul. Asbach, analecta hist. et epigraph. Lat. Bonn 1878 p. 34. 

Hann. 13, 4 sed nos tempus est huius libri facere finem et 
Romanoru7n explicare imperatores, quo facilius col Iritis 
ufrommque /"actis qui viri praeferendi sint possit iudicari. 

Den schlusz bilden die biographien des M. Cato (ein 
auszug aus der gröszeren biographie) und des T. Pomponius 
Atticus, beide dem buche de historicis latinis entnommen, die 
letztere nach dem tode des Atticus mit einem nachtrage ver- 
sehen. Att. 19, 1 hactenus Attico vivo edita a nobis sunt, 
nunc quoniam fortuna nos superstites ei esse voluit, reliqua 
persequemur . . . 

Aus demselben buche entlehnt: verba ex epistola Cor- 
neliae Oracchorum matris ex libro Cornelii Nepotis de Latinis 
historicis excerpta p. 175 sq. Roth. 

Diese bruchstücke sprechen der Cornelia ab Heeren WW. III 91". 
A. G. Lange, verm. Schriften 108 ff. L. Mercklin, de Com. Gr. m. 
Dorpat 1844. ^Bernhardy RLG. s. 229. Sörgel bl. f. d. bayr. gymn. 
1866 III 101. 144. Die echtheit verteidigt Nipperdey, Bpicil. crit. 
in Com. Nep. Leipz. 1850 p. 84 (op. s. 95); desgleichen II. Jordan, 
HermeB XV 530, Mommsen Bergk Nissen Teuffei. 

Das buch de historicis Graecis citiert Nep. Dion. 3, 2 
de hoc {Philisto historico) in eo libro plura sunt exposila, qui 
de historicis Graecis conscriptus est. 

Griechische Schriftsteller. 
§ 35. Poseidonios von Rhodos. 

Jan. Bake, Posidonii Rhodii reliquiae doctrinae. Lugd. Bat. 1810. 
Paul Töpelmann , de P. Rh. rerum scriptore. Bonn 18G7. 
R. Scheppig, de P. Ap. rerum gentium terrar. scriptore. Berl. 18C9. 
C. Franklin Arnold jhb. suppl. XIII s. 79-150. Müller FHG III 245. 

Suidas: IJooeidaiviog 'Ana\LSvg ix üvgiag ij 'Pödiog, 
(pikööocpog atcoLxog, og insxXij&ri ^A^X-nx^g- 0%°^V V ^X €v 
iv r P6da, diddo%og ysyovdg xai ^undijt^g UavaixCov. rjX&e 
di xai sig r Pap,ijv inl Mdgxov MagxiXXov (cos. 51 v. Chr.). 
fygaifjs 7toXXd. (TloßeidcSvtog 'AXslavdgsvg, (piXoaoyog atoi- 

6* 



68 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTÜS. 

§ 36. xog } iia&rjvrjs Zrjvavog xov KiXLicog.) iygatyev 'Icxogiav xdiv 
psxd FLoXvßiov iv ßißXCoig vß' (eng xov noXipov xov Kv- ' 
grjvaVxov xal TlxoXefiatov, Mehrere d. n. sind hier mit 
einander verwechselt. 

Poseidonioß geboren zu Apameia in Syrien, schüler des 
stoikers Panaetios, lehrte zu Rhodos, ein hochangesehener 
mann, 86 gesandter zu Rom. 78 war Cicero sein zuhörer, 
Pompeius besuchte ihn 67 und 62 v. Ohr. 

Von seinen 'löxoglai führt Athen. IV p. I68 d das 49. 
buch an. Sie reichten wenigstens bis zum j. 82 v. Chr. und 
enthielten viel länder- und Völkerbeschreibung. 

Athen. VI p. 252 e Iloaeidavcog . . 6 'Axafisvg, vaxsgov 
de 'Poöiog xQrjfiaxtaag. Strab. XIV p. 655 Tloaeidüviog 6*' ^jro- 
Xixevöaxo (ilv iv 'Pöda xal iöoyfoxevöev , r]v d*' 'Aizafievg 
ix xijg Evgiag. XVI p. 753 ivxev&ev (ix xijg 'ATtapeiag) 
d 1 iaxl Iloöeidaviog 6 öxmxog, dvrjg xtov xa& tffiäg tptXo- 
öoaxov itoXvpa&ioxaxog. 

[Lukian.] Makrob. 20 noaeidriviog 6 'Aitctfisvg xrjg 
Zvglag, vöptp de r P6diog, <piX6öo<pog xs äpa xal laxogiag 
övyygacpevg d' xal n (exfj ißicaöev). 

Strab. III p. 147 (von Turdetania fr. 48) üoceidcSviog 
di, ro nXrj&og xäv pexdXAav inaivav xal ^v dgexrjv, ovx 
anizsxai xijg avvrj&ovg faxogetag, dXXd ovvev9ovOia xatg 
vnegßoXalg .... 

Über seine darstellung des luaitanischeh und celtiberischen krieges 
vgl. Max. Hoffmann, de Viriatbi Numantinorumque bello. Greifs- 
wald 1865 p. 9 b. 

Geschichte des sklavenkrieges auf Sicilien (135 v. 
Chr.): Athen XII p. 542 b IToaeidaviog de iv xij t]' xuv 
foxoQicüv negl JapoyCXov Xiyav xov UixeXiaxov, dV ov 6 
dovXixög ixivrj&rj xoXepog .... Aus ihm Diodor XXXIV 
fr. 1, 2 (2-20 Bk.). 

Fr. 25 b. Athen. IV 36 s. p. 151°-152' Iloöeidaviog de 
6 dito xrjg Oxoäg iv xatg loxogLaig ag Ovvifrrjxev ovx dXXo- 
roC&g rjg ngorjgrjxo yiXoGoylag noXXd nagd izoXXoig i&ipa 
xal vö^Lifia dvaygäq)ov *KeXxot\ ayr\GC, K xdg xgotpdg itgoxC- 

ftevxai xal xovg fteovg jzgoöxwovöiv inl xd de^id 

axgetpopevoi. ixi de 6 Iloöeidaiviog dirjyovpevog xal xov 
AovegvCov xov Btxvixog Ttaxgog nXovxov xov vjto 'PapaCav 
xa&aige&evxog q»jal evegyecCag dv&gdnoig q>sgei\ 

♦ 



Digitized by Google 



POSEIÜONIOS VON ltllODOS. 



69 



xavxce phv ovv iv tfj y' xal x [ötogrjöev. Strab. IV § 35. 
p. 185. 191. Ritvitov ... 6 natr)g Aovigviog . . . Betuitus 
könig der Arverncr wurde von dem cos. Q. Fabius Maxi- 
mus Aemilianus 121 v. Chr. geschlagen. Vgl. fr. 26. 28. 

Strab. IV p. 188 (fr. 27) über die von Q. Servilius 
Caepio cos. 106 v. Chr. zu Tolosa geraubten gold- und 
• silberschätze: iti&avciteQog (als die erzählung des Tima- 
genes) d 5 ' iöxlv 6 noondatvtov köyog' xd (ilv ydg evgs&ivxa 
iv xfj ToAaiför} %grjpaxa pvgitov xov xal nsvxaxia%ilitov 
xaAdvxav yavio&ai (prjal . . . 

Athen. IV p. 153 e (fr. 32) regpavol öi, (6g (öxogtl 
UoesMviog iv xr) A', ägiöxov xgoöcpigovxai XQia (islrjöbv 
cjjcxrjfisva xal iniitivovöi ydla xal xbv olvov dxgaxov. 

Poseidonios bestritt die mcinung, dasz die Kimbern 
durch eine Sturmflut (»aXdxxrjg syodov d&goav avfißdaav) 
aus ihrer heimat vertrieben seien. Strab. II p. 102. VIT 2 
p. 292—294 (Xrjaxgixoi ovteg xal nkdvr\tBg). 

Athen. IV p. 168 d (fr. 38) nagd dh 'Ptofiaiotg tivrjuovsvs- 
t<m, <5g q>r}6i HoösMviog iv tfj d' xal p' täv tazogiäv, 
'AitCxibv xiva inl döatfa icdvxag dv&gooxovg vnsgrjxovtixivai,. 
ovxog d' iöxlv 'Aitixiog 6 xal xrjg <pvyrjg atxiog yevopevog 
'PovxiUn . . (ca. 92 v. Chr.). 

Plut. Mar. 45 (fr. 40) von dem tode des C. Marius 
86 v. Chr.: elg vo<Sov xatrjvix^rj icAsvgttiv, 6g Cötogtt 77o- 
anöcivLog 6 yiAotfogpos, avxog tloetötlv xal diakB%9r)vat, n£ 9^ 
dv iitgeaßevev rjärj voöovvtt, (pdaxav avxa. 

Aus dem ersten Mithridatischen kriege die gewaltherr- 
schaft des peripatetikers Athenion (= Aristion) zu Athen: 
ittgl ov xa&' axaöxa faxogst IJoöeiddvtog 6 'Aitapevg. Athen. 
V 47—53 p. 211 d -215 b (fr. 41). 

Plut. Marc. 9 6 Öh IloöddcSviog a)r\Gi xbv phv 0dßiov 
ftvgebv xaleiö&ai, xbv dh Mdgxsklov %£(pog (Fab. 19), und 
mehr über M. Marcellus c. 1. 19 f. 30 (fr. 43—46). 

Plut. Brut. 1 (fr. 47) von dem geschlcchtc der Iunii 
Bruti : lloöeidcjviog d' 6 yik60o<pog tovg phv ivijMxovg <prjaiv 
ditolio&ai xov Bgovtov (cos. 509 v. Chr.) itatdag, . . tgitov 
dh vno\Ei<pfHjvai vrjmov, aqp' ov xb yivog a>Q(irj<f&ai' xal 
xäv ys xa&' avxbv ix xrjg olxiag ysyovötav ini(paväv dv- 
dgtiiv dvatpigeiv iviovg ngbg xbv dvögidvta xov Bgovtov 
xr)v bfioLoxtjxa xrjg idiag. 



70 III. VON DEN GRAUCHEN BIS AUGUSTUS. 

§ 35. Strab. II p. 94 (t'r. 68) iönpav öa xal rioöaiöuviov, a 
(prjoiv iv xolg na gl äxaavov. doxat ydg iv avxolg xd 
noXXd yacoygatpalv , xd phv oixaiatg, ra öh pa&rjiiaxixü)- 
xagov xx e. 

Ders. XI p. 491 8. (fr. 89) von dem isthinos zwischen dem 
Pontos und dem kaspischen meerc : Iloaaiöäviog öh (axaöiav) 
%Ulcjv xai navxaxooiav ai'gijxa xov MJttydv, ooov xal xov 
dnö llrjXovöiov icfryiQV ig xrjv'Egv&gdv 'öoxcS öi>, q>y6t, >ij 
noXv diaysQHv p^de xov dno xrjg MaicSxiöog Eig xov'Qxaavov'. 
ovx olöa öh Ttcog dv %ig nagl xäv dörjXav avxa moxavGaia 
prjÖav atxög i%ovxt ainalv nagt avxc5v, oxav nsgl xaiv <pavs- 
gäv ovxa nagaXoyag Xiyty xal xavxa <piXog nofiirtjijp yayo- 
vcog rw öxgaxavGavxt, ini xovg "Ißrjgag xal xovg 'AXßavovg 
fi8XQt> tijg ia>' axdxaga daXdxxrjg xrjg xa Kaüniag xal xrjg 
KoXxixfjg. (paal yovv iv 'Roda yavofiavov xov lloitnrjiov, 
ijvixa inl xov Xtjoxgixöv n6Xa(iov i%yjX&av (avd-vg d* apsAXe 
xal inl Mi&giödxr}v ogfitj^aiv xal xd pEiQi xrjg KaOnCag 
£&vrj) nagaxvxElv öiaXayo(iiv(p xa IJoOEidavCa' dmovxa d' 
igio&ai,, ai' xi ngooxdxxai' xov Ö' ainalv *alhv dgiöxavatv xal 
vnELQoxov E'miEvat, äXX<ov\ ngoOxföai öh xovxoig, oxc xal 
xr)v töxogiav övvaygaipa xr)v nagl nvxöv. öid ör) xavxa 
iXQV v <PQ0vx£öai xdXrj&ovg nXdov xi. 

Aelian. takt. I (u. Arr. takt. I) 6 Öh öxcocxög Uoqel- 
öeiviog xal xixvrjv xaxxtxrjv iygatyav. Köchly, gr. kriegs- 
sehriftst. II 1, 74 ff. 

Auözer von Diodor Strabon Plutarch Athenaeos ist die 
geschiente des Poseidonios benutzt von Livius und Trogus, 
von Nikolaos Iosephus und Appian. 

§ 36. Theophanes von Mytilene. 

Müller FHCJ III 312. C Franklin Arnold jhb. »uppl. XIII s. 79 ff. 

Strab. XIII p. 617 sq. von berühmten Mytilcnäern: 
xa& rjfidg öh (iyivsxo . .) 6 6vyygaq)8vg Gaoydvrjg. ovxog 
Öh xal noXixtxog dvrjg vnrjgfe xal IJofinrjia xa Mdyvtp 
xaxiöxr] yCXoq (idXtöxa ötd xr)v dgaxrjv xavxr\v xal ndöag 
avyxaxcigd'aaav avxto xdg ngdfceig. d<p* av . . . iavxov ndv- 
xav xäv 'EXXrjvav ini<paviöxaxov dvsöai^sv viov xe dniXi- 
Ttav Mdgxov nopnijiov, ov xrjg 'Aötag inixgonov xaxaoxrjci 
noxa Kaiöag 6 2Jaßaöx6g, xal vvv iv xoig ngaxoig i£Exd£axai 



Digitized by Google 



THEOrilAKES VUN MYTILENE. 



71 



xäv TißfQLov (pikav. »Seine Verdienste um M. Plut. Pomp. 42 § 36. 
Vell. Pat. II 18. Uber die katastrophe der familie im j. 33 
n. Chr. 8. Tac. ann. VI 18 Nipperdey: defuncto Theophani 
caelestes honores Graeca adulatio tribuerat; münzen mit der 
aufschrift ®£0<pdvr]g &£og Mvx(iXt]va£cov) Sallot numism. 
zschr. 1881 IX s. 119 ff.; vgl. G. Kaibel eph. epigr. 11 19f. 

Theopbanes schrieb die geschichte des Mithridatischen 
kricges und wurde von Cn. Pompcius mit dem römischen 
bürgerrecht beschenkt. 

Cis. pro Archia 10, 24 quid? noster hic Magnus . . . nonnc 
Theophanem Mytilenaeum, scriptorem verum suarum, in contione 
milifum civitate donavit? 

Plut. Pomp. 37 über ein xaxorjfovfia xov 0£O(pdvovg 
gegen P. Rutilius s. o. s. 55. 

Strab. XI p. 503 iv öh rotg vuIq xrjg 'AXßaviag Öqsöi 
xal zag 'Apa£6vag oixetv yaoL ®£0<pdvr}g phv ovv, 6 evöxga- 
x£Vöag rcS Ho(iJtrjLO) xal ysvo^svog iv rotg 'AXßavoig, fieta^v 
xäv '4(ia£6vG)v xal toäv 'AXßaväv (pyol rrjXag oixalv xal 
Aijyag Zxv&ag . . . Plut. Pomp. 35. 

Caes. b. c. III 18 (48 v. Chr.) Libone et L. Lucceio et 
Theophane, quibwcum communicare de maximis rebus Pompeius 
consueverat. Theophanes war beim tode Caesars noch am 
leben. 

Teukros von Kyzikos schrieb 5 bb. M&Qidaxixav tcqu- 
J*£cjv Müller FHG IV508; über Memnon von Herakleias.u.§57. 

§ 37. Cornelius Alexander Polyhistor. 

Müller FUG III 206. J. G. Hulleman, comm. de Corn. AI. Polyhistore. 
Utrecht 1849. Westerinaun in Pauly's Real-Encykl. 1« 734. 

Suidas: 'AXilavÖQog 6 MUrjaiog (MvvÖiog?), og IluXv- 
l6tü)q sTtexXrj&T] xal KoQvrjXiog, öioxt, KoQVY\Xiu AtvtovXtp 
aixitccXaruid-dg iitQdfrn xal avxtp itaidayaydg iyev£xo, rixa 
ijAfufopoj'tftf. ijv dh iv 'Papy inl xmv ZvXXa %q6v(ov xal 
ixl xdÖ£. dvrjQ&r) dh iv AavQ£Vxatg vtco nvoög xrjg oixiag 
(p&aQU(Sr}g . . . x\v Ö£ ygafi^axtxog xav Kodxrjxog (la&nxnv. 
ovxog 6vvtyQaifi£ ßißXCa ccqi&ilov xquxxo, xal jceqI 'Pcapiqg 
ßißXCa £ 

Serv. ad Verg. Aen. X 388 Alexander Polyhistor quem 
Lucilius Sylla (Hulleman: Lentulus Sura) civitate donavit. 

Suet. de gramm. 20 Hyginus (u. § 67) ... studiose et 



Digitized by Google 



72 HL VON DEN GKACC11KN BIS AUGUSTUS. . 

§ 37. audüt et imitatus est Cornclium Alexandrum grammaticum Grae- 
cum, quem propter antiquitatis notitiam Polyhistorcm multi, qui- 
dam Historiam vocabant. 

Alexander verfaszte grammatische, historische und 
pcriogetische werke u. a. über Chaldäer und Juden (vgl. 
J. Freudenthal, hellen. Studien. I. II. Bresl. 1875. E. Schräder, 
ber. d. g. d. w. Leipz. 1880) und über Rom in fünf büchern. 
Er erfand die namen der albanischen königo: 

Servius ad Aen. VIII 330 (fr. 27) quod Livius (I 3, 8) 
dich ab Albano rege Tyberino Tybrin dictum, non proccdit, 
ideo quod etiam ante Albam Tybris dietus invenilur. sed hic 
Alexandrum sequitur, qui dixit Tyberinum Capeti ßium vejian- 
tcm in hunc fluvium incidisse. vgl. Niebuhr RG I 226. Momm- 
sen ehr. 156. 

Hut qu. Rom. 104 p. 289* (fr. 150) diä xi xov Aiovv- 
aov Ai'ßsQOVfi TtdtQEp xakovdiv; . . . rj, 6g 'Aki%avdo6g q>tj- 
o*iv, dno xov jrap' 'Ekevteoag xijg Bounxtag 'EXevfaQfog 
Aiovvöov 7tQoaayoQEvo(idvov ; 

Glosse zu Isid. or. IV 7, 34 (M. Haupt op. III 330) 
Alexander historiographus ait 'Ftdscos quidam appellatos aiunt 
a Vulsco Antiphalae Laestrygonis filio\ Fabius quoque a Siculis 
profectos corrupto nomine Vulscos ait dictos. 

§ 38. Kastor. 

0. Müller, Ctesiae et chronographorum fragmenta p. 153. Jo. Brandis, 
de tempor. gr. antiqu. rationibug. Bonn 1857 p. 32 eqq. Clinton, 
FH III* 566. L. Bornemann, de Castoris chronicis Diodori Siculi 
fönte ac norma. Lübeck 1878. 

Suidas: Kdoxtoo 'Pödiog, rj (Sg xiveg rakdxrjg, 6g dl 
akkoi i%kuvr\frn<Sav Mv.ß6aki6xv\g, QrjxcjQ, og ixkijftn (Pikogri- 
peuog. yrjpcig dh ovxog jdriioxaQOV xov dvyxkr^xixov (?) bvyu- 
xioa ävnQi&r] vit 1 avxov Sfia xrj ya(iexj}, öioxt avxov KaiöctQi 
disßaksv. iyQatye de dvay"Qaq)^v Raßvktivog xal x6v öakaö- 
GoxQaxriadvxcov iv ßißkloig ß\ %Qovixä dyvorjpaxa xxL 

Appian. Mithrid. 108. 114 (77o/*«iftog) äniynve . . . xov 
(pavayoQsa Kdöxooa 'Papafav (pCkov. 

Strab. XII p. 568 roQßeovg, xo xov Kdaxooog ßaaUsiov 
xov IktcoxovöaQOv , iv co yapßQov ovxa xovxov äitiöyafe 
Ai\ioxaqog xal xrjv ^vyaxiga xrjv iavxov. 

Kastor verfaszte %Qovixd in 6 büchern ol. 181 (=56—53 



Digitized by Google 



KASTOR. 



73 



v. Chr.), welche bis 61 herabgingen; s. A. v. Gutschmid § 
z. Euscb. chron. ed. A. Schöne I app. p. 241 b . Diese be- 
nutzten M. Varro (b. August, de civ. dei XXI 8, 2) Diodor 
Iosephus Eusebios u. a. 

Wahrscheinlich entnahmen daher Diodor (VII) und 
Dionysios I 70 f. die regierungsjahre der könige von Alba 
Longa (zusammen 433 jähre). Euseb. chron. arm. I p. 295 
Sch.: Kastoris de Romanorum rcgno: Romanorum reges singil- 
lalim cxposuimm, initium facientes ab Aenea Anchisae filio sc- 
cundun\ tempus, quo Latinis imperavil, et in Amolium Silvium 
deduximus, quem Romulus . . occidil. Mommson ehr. 156 ff. 

Hillszeugnisse aus der gleichzeitigen Litteratur. 

§ 39. Dichter. 

C. Lucilius, geb. wahrscheinlich 180 f 103 v. Chr.; 

freund des Scipio Aemilianus und Laclius. 

Fragm. cm. et adn. Luc. Müller. Leipz. 1872. C. Lachmaun. Herl. 1876. 
1s. Casaubonus, de satyrica Graecor. poeßi et Romanor. satira. 
Paris 1606. 4. Frid. Marx, etudki Luciiiana. Bonn 1882. 

Ilorat. sat. II 1, 69 Lucilius . . . primores populi arripuit 
populumqtw tributim, \ scilicet uni aequus viriuti atque eius ami- 
cis. I 4, 1—8. 

C. Valerius Catullus aus Verona, geb. ca. 87 
f ca. 54 v. Chr.: poetische invectiven gegen Caesar und 
Caesarianer. 

§. 40. Grammatiker und antiquare. 

1) L. Aelius Praeconinus Stilo. 
J. A. C. van Heusde, disquisitio de L. Aelio Stilone. Utrecht 1839. 

Suet. de gramm. 2 sq. instruxerunt auxeruntque ab omni 
parte grammaticam L. Aelius Lanuvinus gener que Aetii Ser. 
Clodius, uierque eques Rom. multique ac varii et in doctrina et 
in rep. usus. Aelius cognomine duplici fuit; nam et Praeconinus, 
quod paler eius praeconium fecerat, vocabalur et Stilo, quod 
orationes nobilissimo cuique scribere solebat; tantus optimatium 
fautor ut Melellum Numidicum in exilium comilalus sit (100 
v. Chr.). 

Cic. Brut. 56, 205 fuit is (Z. Aelius) omnino vir egregius 
et eques Romanus cum primis honestus, idemque erudilissumus 



74 III. VOX DEN fiKACCHEN BIS AlKiUSTUS. 

§ 40. et Graecis litteris et Latinis, antiquilalisque nostrae et in inven- 
tis rebus et in actis scriplorumque velerum litlerate peritus. 
quam scientiam Varro noster acceptam ab illo auctamque per 
sese, vir ingenio praestans omnique doclrina, pluribus et illustrioti- 
bus litteris explicavit. 

L. Aclius verfasztc u. a. eine erklärung der zwölftaf'el- 
gesetze: s. Rud. Schöll, legis XII tabular. reliquiae. s. 26 ff. 

2) M. lunius Gracehanus. 

L. Mercklin, de Iuuio Graechano I. II. Dorpat 1840 sq. M. Hertz, de 
Cineiis p. 88. 

Ulpian. Digest. I 13, 1 Gracehanus denique lunius libro 
septimo de potestatibus et tarn ipsum liumulum et Numam Pom- 
püium binos quaestores habuisse, quos ipsi non sua voce, sed 
poputi suffragio crearent, refert. vgl. loa. Lydus, de mag. 1 24. 

Cic. de legg. III 20, 49 de potestatum iure . . scripsit ad 
patrem tuum {Pomponium) M. lunius sodalis, perite meo quidem 
iudicio et dilujenter. 

Plin. XXXIII 2, 35 s. von trossuli als benennung der 
römischen ritter: idque dur.avit ultra C. Gracchum. lunius 
certe, qui ab amicilia cius Gracehanus appcllatus est, scriptum 
reliquit . . . 

Varr. de 1. 1. VI 95 . . inlicium scriptum inveni in M. 
lunii commentariis. 

3) M. Terentius Varro, geb. 116 f 27 v. Chr. 

K. L. Roth, über das leben des M. Terentius Varro. Basel 1857. 
Fr. Kitsehl, die achriftstellerei des M. T. V. Rhein. Mus. VI 481. 1848. 
G. ßoissier, etude sur la vie et les ouvrages de . . . Varron. Paris 1861. 

Cic. Brut. 15, 60 Varro noster diligentissumus investigator 
antiquitatis. Acad. post. (ad M. Varronem) I 3, 9 nos in 
nostra urbe peregrinantes erranlesque tamquam hospites tui libri 
quasi äomum reduxerunt . . . tu aetatem patriae, tu discriplioncs 
temporum, tu sacrorum iura, tu sacerdotum, tu domesticam, tu 
bellicam diseiplinam, tu sedem regiot\um, locorum, tu omnium 
divinarum humanarumque rerum nomina gener u officia causas 
aperuisti . . . Über die aera Varroniana s. o. s. 65. 

Plut. Rom. 12 OvaQQOva tov (pU6ao(pov, avdga 'Pcofiatuv 
iv CaroQta ßißXtaxcotarov. Gell. III 10, 1 M. Varro in 
primo librorum qui inscribunlur hebdomades vel de imagini- 
bus ... § 17 addit se quoque iatn duodeeimam annorum heb- 



~~ Ii 



i 



GRAMMATIKER UXD ANTIQUARE. 75 



domadam ingressum esse et ad cum diem septuaginta hebdoma- % 40. 
das tibrorum conscripsissc. 

Erhalten sind von den 25 büchern de lingua latina 
IL V — X (nicht vollständig) und rerum ruslicarum iL III. 
unter den verlorenen Schriften betraten die Zeitgeschichte: 
legationum U. III; de Pompcio IL HI; Tricaranus; de sua 
vita II. HL 

Eine systematische darstcllung der römischen alter- 
tumskunde enthielten Antiquitatum II. XLI, und zwar rerum 
humanarum II. XXV, rerum divinarum IL XVI. Augustin de 
civ. dei VI 3 sq. 

Die ältere geschiente (namentlich die culturgeschichte) 
behandelten ferner (vgl. H. Peter fr. 227 sq.) Annalium 
lt. III. De vita populi Romani IL IV. De gente populi Romani 
IL IV. De familiis Troianis. Aetia. Rerum urbanarum iL III 
(O. Jahn, Hermes II 255). Tribuum Über. 

Imaginum IL XV oder hebdomades, 700 bildnisse be- 
rühmter Griechen und Römer mit metrischen elogien. vgl. 
Ritsehl op. III 508. 

§ 41. Reden, briefe, flugschriften. 

A. We8termaiin , geschickte der röm. beredsatnkeit Leipz. 1835. 
Oratorum romauorum fragmeuta, coli. H. Meyer. Turici (1832) 
1842. 

Aufschwung der politischen beredsamkeit seit der zeit 
des M. Cato. Hervorragend Ti. und C. Gracchus. M. An- 
tonius cos. 99. L. Licinius Crassus cos. 95. Q. Hortensius 
cos. 69 v. Chr. C. Iulius Caesar. 

M. Tullius Cicero, geb. 106. cos. 63. f 43 v. Chr. 

Von Ciceros Reden sind 57 erhalten, unter ihnen die 
vier reden gegen L. Catilina (63), die 14 Philippicac gegen 
M. Antonius (44. 43 v. Chr.). 

Cicero schrieb 60 v. Chr. die geschiente seines con- 
sulates: ad Att. I 19, 10 commentarium consutatus mei Gracce 
compositum misi ad te . . . Latinum si perfeecro ad tc mittam. 
tertium poema expectato, ne quod genus a me ipso laudis mcae 
praetermiltalur . . . quamquam non syxapiaCtLxd sunt hacc, 
sed [aroQLxä, quae scribimus. vgl. II 1, 1. Plut. Caes. 8. 
Dio XLVI 21. 



76 III. VON DEN GUACCHEN BIS AUGUSTUS. 

§41. Im Brutus de claris oratoribus (46 v. Chr.) gibt C. eine 
geschiente der römischen beredsamkeit. 

Theoretischen inhalts sind die bücher de republica{V\ bb.; 
gröszere bruchstücke derselben entdeckt und zuerst heraus- 
gegeben von Angelo Mai. Rom 1822); von der schrift de 
legibus sind erhalten 11. I — Iii (unvollständig). 

Sammlungen der Briefe sind nach Ciceros tode heraus- 
gegeben. 

Beruh. Rud. Abeken, Cicero in seinen briefen. Hannov. 1825. Gast. 
Boissier, C. et ses amis (1865). 2. 6d. Paris 1874. Anton Viertel, 
die Wiederauffindung von C. briefen durch Petrarca. Königab. 1879; 
ders. jhb. 121. s. 231 ff. G. Voigt, über d. handschr. Überlieferung 
von C. briefen, ber. d. g. d. w. XXXI. Leipz. 1879. — Br. Nake, 
historia critica M. Tullii epistolarum. Bonn 1861; de M. Caeli 
Run epistul. i. d. symb. philol. Bonn. s. 373 ; de Planci et Cic. ep. 
Berl. 1866. der briefwechsel zw. C. u. D. Brutus, jhb. suppl. VIII 
647. 0. E. Schmidt, de ep. et a Cassio et ad Cassium datis. 
Leipz. 1877. K. F. Hermann, vindiciae Latinitatis epistolar. C. ad 
M. Brutum et Bruti ad C. Gott. 1844. 45. abh. d. ges. d. wiss. 
cb. 1845 s. 189. 1846 s. 143. Ferd. Becher, de C. quae feruntur 
ad Br. ep. Harburg 1876. Cobet Mnem. n. s. VII 1879 s. 262. 
L. Gurlitt, de C. epistulis earifmque pristina collectione. Göttiagen 
1879. Ders., der briefwechsel zw. C. u. D. Brutus, jhb. 1880, 609. 
Paul Meyer, über die echtheit des briefwechsels C. ad Br. Stuttg. 
1881. Edm. Ruete, die correspondenz Ciceros in d. j. 44. 43. 
Marburg 1883. 

Erhalten sind Epistolarum ad familiäres IL XVI (von 
63—43); ad Atticum IL XVI (68-44). ad Quinlum fralrem 
IL III (60—54). ad M. Brutum IL 11 (43 v. Chr.). 

Corn. Nep. Att. 16, 3 volutnina epistolarum ab consulalu 
eius ad exlremum tempus ad Atticum missarum: quae qui legal 
non multum desideret historiam contextam eorum (emporum. 

M. Tu llius Tiro, Cicero's freigelassener, verfaszte ein 
leben Cicero's und gab eine Sammlung von ioci Ciceronis 
heraus. 

Drumann, RG. VI 406. HPeter, qu. Plutarchs s. 129. 

Ascon. in Milon. (§ 38) p. 43, 10 ut legimus apud Tironem 
libertum Ciceronis in libro IUI de vita eius . . . 

Gell. IV 10, 6 aus Caesars consulate: . . Tiro Tullius, 
M. Ciceronis liberlus, referi itaque se ex patrono suo audisse 
scribil. 

Quint. VI 3, 5 . . utinamque liberlus eius Tiro aut alius 



Digitized by Google 



IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS. 



77 



f/uhquis fuitj qui tris de hac re {de iocis Ciceronis) libros edidit, % 
parcius dictorwn numero indulsisscnt et plus iudicii in clegcndis 
quam in congerendis sludiis adhibuissent. 

Von den zahlreichen Streitschriften dieser zeit werden 
erwähnt : 

lobschriften auf Cato Uticensis von Cicero (frg. Baiter- 
Kayser XI 67 Leipz. 1869), Brutus (Cic. ad Att. XI Ii 
46, 2), M. Fadius Gallus (Cic. ad fam. VII 24, 2), Muna- 
tius Rufus (Val. Max. IV 3, 2. Plut. C. min. 25. 36. 37) ; 
Schmähschriften von Hirtius (Cic. ad Att. XII 40. 44) und 
Caesar (zwei Anticatones, frg. Nipperdey p. 762). 

lobschriften auf Brutus von P. Volnmnius (Plut. Brut. 
48. 51), seinem Stiefsohn L. Calpurnius Bibulus f ca. 31 
v. Chr. (Plut. Brut. 13. 23), Empylus (Plut. Brut. 2). 

gegen Caesar schrieben T. Ampius Baibus (Cic. ad. fam. 
VI 12, 5 Suet. Caes. 77) und M. Actorius Naso (Suet. 
Caes. 9. 52). 

dem Caesarischen Lager gehörten an L. Aurunculeius 
Cotta (Bücheler jhb. 111 s. 136), L. Cornelius Baibus cos. 
40 (Suet. Caes. 81), C. Oppius (HPeter fr. 248). Plut. 
Pomp. 10 dXX' 'Oitizttp psv, otav tcsqI tgjv Katöagog noXe- 
fiicav rj (pttav diaXeyntai, otpodga del matevstv (Ifta svAa- 
ßsiag. Oppius schrieb auch das Leben des älteren Afri- 
canus, mit dem man gern Caesar verglich, Momrasen, 
forsch. II 502 ff. 

den Partherkrieg des M. Antonius beschrieb Q. Dellius 
(Sen. suas. I 7 Vell. II 84 Strab. XI 523 Plut. Ant. 59). 

IV. Vom principat des Augustus bis zum ansgang Trajans 

30 v. Chr. — 117 n. Chr. 

Lenain de Tillemont, histoire des ompereura et de» autres princes qui 
ont regnd du ran t les six premiera siecles de T^glise. 16 vols. 
Bruxelles 1707 — 39. Ders. , me'moires pour servir a Thistoire ec- 
cleaiastique des six premiera siecles. 30 vols. Brüx. 170G — 30. 
beide werke in 22 vols. Venise 1732. 4. 

Römische geschickte seit den ältesten zeiten. 

§ 42. Dionysos von Halikarnass. 

'Papalxi] ttQiaiokoyCa in 20 büchern. 
Ausgaben von Fr. Sylburg. Frankf. 158ß. fol. .To. Jac. Reiske. vol. 
1— IV. Leipz. 1774 b. Ad. Kiessling. 4 voll. Leipz. 1860-70. 



78 IV. VON AITUI'STITS BIS '/A M ENDE THAI ANS. 

§ 42. W. Uusse, de Dionysii H. vita et ingenio. Herl. 1841. 4. F. Kusche], 
de fontib. et auttoritatc D. II. I (in primo antiqu. rom. libro). 
Ureal. 1846. A. KiesBÜng, de D. II. antiquitiitum auetoribus latinis. 
Leipz. 1858. K. Peter, quellen s. 25. Hans Virck, die qu. des Liv. 
u. Dion. f. d. älteste gesch. d. r. republik. Strasssb. 1877. L. v. Ranke, 
weltgesch. III 2 s. 92 ff. Tber die rhetorischen schriften vgl. o. I 
§ 26. 45. 

Einleitung I 1—8. cap. 5 . . xavxrj . . ygayf), 9C 
rjg^EXXrjvdg xe avxovg ('Pcapafovg) övxag inideiXeiv vitiöxvov- 
pui xal ovx ix xäv ika%C(Sx(av fj (pavXoxdxav i&väv övv- 
sXijXv&oxag . . . iiafrovöi ys drj nagd xijg (axogCag, ort pvgiag 
yvtyxtv dvögäv dgsxdg Evdvg i£ dpi*}* ps™ toi/ olxiopov. 
. . ot de övpitavxEg ot xoOovxo itEgi&ivxsg avxfi dvvaOxEtag 
piys&og dyvoovvxai xgög 'EXXrjvav, ov xv%6vxeg d£ioX6yov 
Ovyygacpeag. ovdepia ydg dxgißr\g iteXi\Xvfts nsgl avxäv 
'EXXqvlg taxogia /ifjpt xäv xa#' rjfidg xgövav, ort xe- 
(paXaicSdsig iTtixopal xavv ßga%Biai . . c. 6 did xavxag . . xdg 
alxCag iöo^i fiot ptj nagt Xtstv xaXrjv töxogtav iyxaxaXeup&fi- 
aav vtco xäv Ttgeaßvxigav dtLvtjpövEvxov, t% rjg dxgißäg yga- 

(pnarig avtißtjosxai xd xgdxiöxa xal dixaioxaxa xäv igyav 

ifiol di, og ov%l xoXaxstag %dgiv inl xavxtjv dnixkiva xi]v 
Ttgaypaxsiav , dXXd xrjg dXr)&Et'ag xal xov dixai'ov ngovoov- 
pevog . . . %agiOxrjgtovg dpoißdg, äg ipol dvvctfiig, dvxano- 
öovvai xrj noXsi itaiÖEiag xe tisfivrjiieva xal xäv aXXav 
dyaftäv oöov dxeXavOa diaxgitpag iv avxr\. 

c. 7 iyä xaxaTcXsvOug sig 'IxaXCav dpa xä xaxaXvdijvai 
xov i(i(pvXiov xoXepov vno xov ZsßaOxov Kafaagog, ißdö- 
prig xal dydorixoöxrjg xal ixaxoOxrjg oXvpitiddog fiEOovörjg 
(ol. 187 2,3. 30 v. Chr.), xal xov i£ ixsivov %govov ixäv 
Övo xal ttxoöi (iBxgv rov itagovxog yevopsvov iv 'PaSpy dia- 
xgtyag, didXexxov xs xrjv'Paiiatxijv ixpadäv xal ygappdxav 
xäv imxcagtav Xaßcov im&xrj(iT]v, iv navxl xovxtö rc5 %g6va> 
xd avvxEivovxa ngog xr\v vjzo&eOiv xavxrjv duxiXovv ngaypa- 
xsvo^Evog. xal xd fikv nagd xäv Xoyiaxdxav dvSgäv, olg 
sig 6(itXCav tjX&ov, didaxü itagaXaßuv , xd d y ix xäv töxo- 
giäv dvaXEldnEvog, äg ot ngog avxäv inaivov^Evoi 'Pejpaiav 
Gvvsygatl>av , Ilogxiog xe Kdxcov xal Odßiog Mdlipog xal 
OvaXigiog 6 'AvxiEvg xal AixCvviog Mdxsg, AlXioi xe xal 
riXXioi xal KaXnovgvioi xal Exsgoi cvxvol Ttgbg xovxoig 
dvdgsg ovx d(pavslg' an ixstvcov ognäpevog xäv ngaypa- 
xstäv (slal öe xalg 'EXXrjvixaig XQOvoyga(pLaig ioixvtat) xoxe 



Digitized by Google 



DIONYSIOS VON HALIKAUNASS. 79 

insxEiQrjöa T fl YQ a 9ib v gl- c « 3 von der Entwicklung des § 
römischen reiches: xavxa dh nivxE xal XEXxaodxovxa rjÖij 
ngog inxaxoötotg £xeoCv ioxiv sig vndxovg Kkavdiov Nigova 
xö ÖEvxsgov vnaxsvovxa xal üitfcuva Kaknovgviov , oT xccxä 
xi)v xgixrjv inl xalg ivsvrjxovxa xal ixaxov okvfinidatv 
&ne9e{%&i\tuv (747 Varr. = 7 v. Chr. vgl. s. 9). 

c. 8 agxopai, pEv otiv xijg töxogiag dno xav nakaioxd- 
xav nv&nv . . . xaxaßißdfa de xr)v ötrjyt](Siv inl xr)v dgxrjv 
xov ngdxov QoivixLxov nokipov xi\v yEVOfiivrjv iviuvxa 
xgCxa xrjg oydorjg xal atxooxrjg inl xalg ixaxov okvpmdoiv 
(= 266/5 v. Chr.) . . . . 6 de ovvxd£ag avxrjv diovvaiog eipi 
AkE^dvÖgov 'AkixagvaQEvg. 

Photios bibl. cod. 83 p. 64 Bk. dvEyvaa&rj AiovvGiov 'Aki- 
xagvaaaicog ßißkia Coxogixäv koynv eIxoölv. aQ%Exat, dno xijg 
Aivstov fiExd TgoCag äkaöiv inl xr]v IxakCav dyt&ag xal 
dii£si<3iv iv nokkfj kenxokoyia xtjv xe xrjg 'Paarig otxiatv 
xal xr]v 'Pepov xal 'Pa^vkov yivvrjötv xal dnkcag iyElijg 
änavxa, pi%Qtg öxov 'Papatoig 6 ngög Ilvggov xov y HnEi- 
QrixTjv nökEfiog avviöxrj. diigxsxat. öe xal avxov ixEivov 
xal xeXevxo. slg xtjv g xal xr\ okvfintdöa, frovg avxrjg ivEGxrj- 
xöxog xgixov (266/5 v. Chr.) ■ a<p' r]g xai tprjaiv dndg£ao&at 
xov MEyakonokixr\v Üokvßiov xrjg faxogiag. cod. 84 p. 65 
dvEyvGOO&ri xov avxov Ovvoijjig xav xrjg Cöxogiag x ßißkiav 
iv e ßißkCoig. 

Von der archaeologie sind vollständig erhalten b. I— X; 
b. XI hat eine lücke c. 51 b. j. 447 v. Chr. und bricht ab 
443 vor einsetzung der censur. 

Die erhaltenen bücher benutzte Plutarch im Komulus 
Numa und Coriolan, die verlorenen im Camillus und Pyrrhos : 
ferner benutzten ihn Iuba Appian Dio. 

Als vorzügliche gewährsmänner galten dem Dionysios 
Piso, Valerius Antias, Licinius Macer und Varro. 

Zur beurteilung s. K. G. Krüger, Dionysii H. historio- 
graphica. Halle 1823 p. XI sqq. Niebuhr, vortrage üb. 
RG. I 44: „ich bin überzeugt dasz D. auszer in den 
demegorien und pragmatischen reflexionen durchaus nichts 
erfunden und nichts absichtlich versäumt hat; er ver- 
arbeitete seine quellen, freilich ohne auswahl, und sah 
nur darauf, wie reichlich die materialien waren die ihm ge- 
boten wurden". 



80 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS. 

I 

m 

§ 42. Verloren ist eine schrift des Dionysios negi xqövov, 
welche Clemens AI. str. I p. 320 und Suidas u. EvQintöijg ß' 
anführen. Vgl. arch. I 74 ort de siöiv ot xavovsg vyielg, 
olg 'EQazoGd-evijs xiiQ-ntai, xa) nag äv zig anev&vvoi xovg 
'Ptofiaiav %Qovovg TtQog xovg 'EXXrjvixovg, iv ixiga dsÖrjXc}- 
xai \loi koya . . . . tj fihv ovv äxQi'ßeicc iv ixeiva dnkovxai 
xa Ao'yö, Xs%frri<SETai 81 diä xrjads tijg ngayiiaxstag ctvzot 
xävayxcuoxaxa . . . 

§ 43. C. Clodias Licinus. 

HPeter CCLXXXXVIII. 176. fr. 271. M. Hertz, ind. schol. aest. Bresl. 
1871. p. 3—9. 

Clodius Licinus cos. sufF. 4 n. Chr. schrieb reritm 
Romanarum libri, von denen b. III. XII. XXI. citiert wird. 

Suet. de gramra. 20 Hyginus fuit . . f amiliarissimus Ovidio 
poelae et Clodio Licino consulari historico, 

Liv. XXIX 22, 10 (204 v. Chr.) hunc Pleminhim Clodius 
Licinus in libro terlio rerum Romanarum refert ludis votivis, 
quos liomae Africanus Herum consul (194 v. Chr.) faciebal, cona- 
fum per quosdam, quos pretio corruperat, aliquot locis urbem 
incendere, ut effringendi carceris fugiendique haberei occasio- 
nem; paie facto dein scelere dclegatum (deieclum Madvig; deli- 
gatum . . et deiectum M. Hertz) in Tullianum ex senalus con- 
sulto. vgl. XXXIV 44, 6. 7. 

C. Sulpicius Galba, groszvater des kaisers, mullipli- 
cem nec ineuriosam historiam edidit (Suet. 3). Plut. Rom. 17. 
Oros. V 23, 6. 

L. Arruntius cos. 22 v. Chr. beschrieb die punischen 
kriege in geschmackloser nachahrnung des Sallust. Sen. ep. 
1 14, 17 ff. 

§ 44. T. Livius. 

. Ab urbe condita libri CXLII (historiae ab urbe condila 
Plin. NH. praef.). 

Ed. prineeps Romae 1469. fol. B. XLI— XLV zuerst in der ausg. v. 
Simon Grynaeus. Basil. 1531. fol. 

Ausg. c. echoliia C. Sigonii. Venet. 1566. fol. lo. Fr. Gronovius. 3 voll. 
Lugd. Bat. 1645. 1679. Arnold Drakenborch. 7 voll. Lugd. Bat. et 
Amstelod. 1738-1746. 4. 15 voll. Stuttg. 1820 - 1828. Willi. Weissen- 
born. 6 voll. Leipz. (1850) 1860 ff. (n. a. v. Mor. Müller 1881); er- 
klärt v. denis. zuerst Berlin 1853—66 (n. a. v. Herrn. J. Müller). 



Digitized by Google 



T. LIVIUS. 81 

Mari Hertz. 4 voll. Leipz. 1857 ff. J. N. Madvig u. J. L. Ussing. § 44. 
4 voll. 3. a. Kopenh. (1861) 1873 ff. (Madvigii emendationes Livianae. 
Kopenh. (1860) 1877). Aug. Luchs, 1. XXVI— XXX. Berl. 1879. 

Fr. Lachmann, de fontib. historiarum T. Livii comm. II. Gott. 18*21 f. 
Heinr. Nissen, krit. Untersuchungen über die quellen der IV. und 
V. dekade des L. Berl. 1863. C. Feter, L. u. Folybius; über die 
quellen des XXI. u. XXII. b. deß Livius. Halle 1863. 4. Ders. zur 
kritik der quellen der älteren RG. Halle 1879. K. W. Nitzsch, 
die röm. annalistik. Berlin 1873. K. Böttcher, üb. d. quellen des 
L. im XXI. u. XXII. b. Leipz. 1869 ( jhb. suppl. V). Ed. Wölfl) in, 
(Antiochus von Syrakus und) Coclius Antipater. Leipz. 1872. G. F. 
Unger, die rüm. quellen des L. in der IV. u. V. dekade. Götting. 
1878 (Fhilol. suppl. HI 2). vgl. § 1. 17 s. 32. 

Hieron. a. 1958 (= 59 v. Chr.) : Messala Corvinus orator 
nascüur et Titus Livius Patavinus scriptor historicus. a. 2033 
(17 n. Chr.) Livius historiographus Patavi moriiur. 

Livius begann seine litterarische laufbahn mit philoso- 
phischen und rhetorischen Schriften (in dialog- und brief- 
form). 

Die römische geschiente gab er nach und nach in ein- 
zelnen teilen heraus. I 19, 3 Ianus . . bis deinde post Numae 
reffmim clausus fuil, semel T. Manlio consule post Punicum 
primwn perfectum bellum (235 v. Chr.), iierwn . . . post bellum 
Acliacum ab imperatore Caesare Augusto pace terra marique 
parta: 29 v. Chr. Der name Augustus ward dem Octavian 
erteilt 27 v. Chr.; der Janustempel ward von ihm abermals 
25 v. Chr. geschlossen. — Buch VI begiunt mit einer neuen 
einleitung; wiederum b. XXI. — XXVIII 12, 12 Hispania . . 
prima Romanis inita provinciarum, quae quidem conlinentis sin/, 
pos/rema omnium nos/ra demum aetale duetu (27—25 v. Chr.) 
auspicioque (24) Augus/i Caesaris perdomita est, noch ein feld- 
zug des M. Agrippa 19. — Perioch. LIX extat oratio eim 
(Q. Me/elli censoris a. 131 v. Chr.), quam Augustus Caesar, 
cum de maritandis ordinibus ageret (18 v. Chr.), velut in haec 
/empor a scriptum in sena/u recitavit. — Perioch. p. 102 J.: ex 
lib. CXX1 qui editus post excessum Augusli dicilur. 

Plin. NH. praef. 16 T. Livium auetorem celeberrimum in 
his/oriarum suarum, quas repelil ab origine urbis, quodam volu- 
mine sie orsum: satis iam sibi gloriae quaesitum, et potuisse se 
desidere, ni animus in quiete pascerelur opere. Die erzählung 
von dem Gaditaner Plin. cp. II 3, 8. 

SonAEKKH, Quellenkunde. 2. abtell. 6 



Digitized by Google 



82 



IV. VON AlTOrSTUS 1»I8 ZUM ENDE TRAIANS. 



§ 44. Einteilung des wcrkes (vgl. H. Nissen Rh. Mus. XXVII 
539. Ed. Wölfflin, Fhilol. XXXIII 139): 

I — V die königszeit und die republik bis zu der 
gallischen katastrophe 390 v. Chr. 
VI— XV bis zur Unterwerfung Italiens 265 v. Chr. 
XVI — XX bis zum ausbruch des Hannibalischen krieges 
219 v. Chr. 

XXI — XXX der Hannibalischc krieg — 201 v. Chr. 
XXXI — XLV bis zum ende des 3. raaked. krieges 167 v. Chr. 
XLVI-XC bis zu Sulla's tode 78 v. Chr. 
XCI — CXX bis zu den proscriptionen 43 v. Chr. 
CXXI — CXLII bis zum tode des Drusus 9 v. Chr. 

CVIIII— CXVI (vom beginn des Caesarischen bürger- 
krieges bis zur ermordung Caesars) werden als civilis belli 
libri VIII bezeichnet (cod. Nazarianus). 

Die bezeichnung decades gibt zuerst Pabst Gelasius 
(492 — 496) ep. adv. Andromachum Senatoren» Mansi concil. 
VII 197' 1 Lupercalia autem propter quid instituta sunt . . Livius 
secunda decade loquilur . . . 

Erhalten sind 35 bücher: 

I — X bis in den 3. Samniten krieg 293 v. Chr. 
XXI — XLV 218/167 v. Chr., vom beginn des Hannibalischen 
krieges bis zum makedonischen triumphe des 
L. Aemilius Paulus; b. XLI/XLV, mehrfach 
lückenhaft, in einer einzigen handschrift aus 
dem VI. jhdt. , früher zu Lorsch, jetzt zu 
Wien. 

Die fragmente sind gesammelt in den textausgaben von 
Weissenborn, Mllertz, M advig. 

Jo. Freinsheim (f 166U) verfaazte Supplemente zu den verlorenen 
büchern: supplementor. Liv. decas (b. XI— XX). Stockholm 1G49, 
12. supplementor. libri LX. Argent. 1G54. 4, vollständig von 105 bb., 
zuerst gedruckt in Doujatius ed. in usum delphini. Paris 1679—82. 
4. wiederholt u. a. von Drakenborch. 

Revision des livianischen textes : subscription der bb.I — X 
Viclorianus v. c. emendabam domnis Symmachis (vgl. § 98). 
1. III. IV. V Nicomachus Dexter v. c. emendavi ad exemplum 
parenHt mei Clementiani. 1. VI. VII. VIII Nicomachus Flavianus 
(vermutlich oheim des Nie. Dexter) v. c. III praefecl. urbis 
emendavi apud llennam (vor dem j. 431). 



T. LIVIUS. 83 

Vgl. 0. Jahn, ber. d. ges. d. wiss. Leipz. 1851, 335. J. B. de Rossi und § 41. 
Borghesi, annali dell' instituto arch. XXI 283—363. Reifferscheid 
Rb. Mus. XVI 22. 

Unabhängig von dieser revision sind die zu Verona ge- 
fundenen fragmente, vermutlich ans dem IV. jhdt. 

T. JAvii ab urbe condita Hb. III— VI quae supersunt in codicc rescripto 
Veronensi, descripsit et edidit Th. Mommaeu. Berlin 1853 (Aldi. d. 
Berl. Ak.). 

Zweck des Schriftstellers: 

Liv. praef. 1 facturusne operae prctium sim, si a primor- 
dio urbis res populi liomani .perscripserim, nec salis scio. nec si 
sciam dicere ausim . . . utcumque eril, iuvabit tarnen rentm 
geslarum memoriae principis terrarum populi pro virili parte et 
ipsum consuluisse . . . ego contra hoc quoque taboris praemiwn 
petam, ut me a conspeclu malorum, quae nostra tot per annos 
vidit aetas, tant isper ccrtc } dum prisca illa tola tnente repeto, 
avertam. . . . quae ante conditam condcndamve urbem pocticis 
magis decora fabulis quam incorruptis rerum geslarum monu- 
mentis traduntur, ca nec adftrmarc nec rcfellerc in anirno est . . . 
ad illa mihi pro sc quisque acriler intendal animum , quae vila, 
qui mores fuerint, per quos viros quibusquc artibus dornt mili- 
liaeque et partum et auctum Imperium sit; labenlc deinde pau- 
latim disciplina velul desidenlis primo mores sequatur animo, 
deinde ut magis magisque lapsi sinl, tum ire coeperint praeci- 
piles, donec ad haec tempora, quil/us nec vitia nostra nec re- 
media pati possumm f perventum est. hoc illud est praeeipue in 
cqgnitione rerum salubre ac frugiferum, omnis te exempli docu- 
menla in inlustri posita monumento inlueri . . . 

XXXI 1 me quoque iuvat, velut ipsc in parte laboris ac 
periculi fuerim, ad finem belli Punici pervenissc. nam etsi pro- 
fiteri ausum perscriplurum res omnis Romanas in partibus singu- 
lis tanti operis fatigari minime conveniat f tarnen, cum in mentem 
venii tres et sexaginta annos ♦ tot enim sunt a primo Punico 
ad secundum bellum finilum — aeque mulla volumina occupasse 
mihi, quam occupaverint CCCCLXXXVU anni a condita urbe 
ad Ap. Claudium consulem (Mommsen ehr. s. 119 —121), qui 
primjim bellum Carthaginie/isibus intulit , iam provideo animo, 
velut qui proximis Utfort' vadis indueti mare pedibus ingrediun- 
tur, quidquid progredior, in vastiorem me altitudinem ac velul 

6* 



Digitized by Google 



* 

84 IV. VON AUGUSTI S BIS ZUM KNDE TRAIANS. 

§ 44. profundum invehi, et crescere paene opus, quod prima quaeque 
perficiendo minui videbatur. vgl. X 31, 10. 

XLIIl 13, 2 von der aufzeichnung von prodigien : et 
mihi vetustas res scribenti nescio quo pacto antiquus fit animus 
et quaedam religio tenet, quae Uli prudentissimi viri publice sus- 
cipienda censuerinl, ea pro indignis habere quae in meos annales 
referam. 

IV 20 . . . titulus ipse spoliis inscriplus illos (omnes ante 
me auctores) meque arguit consulem ea (spolia opima: cos. 
428 v. Chr. A. Cornelium) Cossum cepisse. hoc ego cum Auguslum 
Caesarem, templorum omnium conditorem ac restitutorem , in- 
gressum aedem Feretrii Tovis, quam vetustate dilapsam refecit 
(mon. Ancyr. c. 19. 20), sc ipsum in thorace linteo scriptum 
legisse audissem, prope sacrilegium ratus sum Cosso spoliorum 
suorum Caesarem . . subtrahere festem. 

V 21, 9 in rebus tarn antiquis si, quae similia veri sint, 
pro veris accipianlur satis habeam. 

VII 40, 2 nondum erant tarn fortes ad sanguinem civilem, 
nec praeter externa noverant bella, ultimaque rabies secessio ab 
suis habebalur. 

Tac. ann. IV 34 T. Livius, eloquentiae ac fidei praeclarus 
in primis, Cn. Pompeium tantis laudibus tulit, ut Pompeianum 
cum Augustus appellaret; neque id amicitiae eorum offccit. 

Senec. nat. quaest. V 18, 4 quod de Caesar e rnaiori volgo 
dictatum est et a T. Livio positum, in incerto esse, utrum illum 
nasci magis reipttblicac profueril an non nasci . . 

Senec. suas. VI 17 die Schilderung von Ciceros tode aus 
Livius. ebend. c. 21 s. quoties magni alicuius (viri) mors ab hi- 
sloricis narrata est, loties fere consummatio totius viiae et quasi 
funebris laudatio redditur. hoc . . . T. Livius benignius omnibus 
magnis viris praestiiit: sequentes historici multo id effusius 
fecerunt. Ciceroni hoc, ut Graeco verbo utar, invtcupiov Livius 

reddit. T. LI VI. 'Vixit tres et t^caginta annos si quis 

tarnen virtutibus vitia pensaret, vir magnus ac memorabilis fuii 
et in cuius laudes exequendas Cicerone laudatore opus fueriC. 
ut est natura candidissimus omnium magnorum ingeniorum 
aestimator T. Livius plenissimum Ciceroni testimonium reddidit. 

Senec. de ira I 20, 08 apud disertissimum virum Livium. 

Tac. Agric. 10 formam totius Britanniae Livius veterum, 



Digitized by Google 



T. LIVIUS. C. VELLKIUS l'ATERCULUS. 85 

Fübim Rusticus recentium eloquenlissimi auctores oblongae scu- § 
lulae vel bipenni adsimulavere. 

Quint. X 1, 101 at non historia cesscrit Graecis, nec op- 
ponere Tfiucydidi Sallustium verear. neque indignetur sibi Hero- 
dotus aequari T. Livium, cum in narrando mirae iucunditatis 
clarissimique candoris tum in contionibus supra quam enarrari 
potcst eloquentem; ita quae dicunlur omnia cum rebus tum pcr- 
sonis accommodata sunt, affectus quidem, praecipueque eos qui 
sunt dulciores, nemo hisloricorum commenduvil magis. ideoque 
immortalem illam Sallustii velocitatem diversis virtulibus consecu- 
tus est. nam mihi egregie dixisse videlur Scrvilius Nonianus, 
pares eos magis quam similes. § 32 illa Livii lactea ubertas. 

Quint. VIII 1, 2. 3 ut sint (verba) quam minime pere- 
grina et externa . . . in T. Livio, mirae facundiae viro, pulat 
inesie Pollio Asinius quandam Patavinitatem. vgl. I 5, 5ß. 

Livius erzählt die ältere geschiebte nach römischen 
annalisten, vornehmlich nach Claudius Quadrigarius Valerius 
Antias Licinius Macer Aelius Tubero; den Hannibalischen 
krieg nach Coelius Antipater. Von der dritten dekade an 
benutzt er, zunächst für griechische angelegenheiten, Poly- 
bios (vgl. j>. s. 31), später dessen fortsetzer Poseidonios. 

Livius galt den nachfolgenden als vollgiltiger gewährs- 
mann, sein werk als historia. 

Ulr. Köhler, qua ratione T. Livii annalibus usi sint hißtorici latini atque 
graeci. Gotting. 1861. 

Von auszügen aus Livius sind erhalten die periochae 
(verloren von b. 136 u. 137; vgl. Mommsen, mon. Aneyr. 2 
p. 124), Iulii Obscquontis prodigiorum liber (hiervon verloren 
die prodigia von 249 bis 190 v. Chr.). Cassiodorius' chroni- 
con (s. u. § 101' 1 ): darin die fasten des Livius. 

T. Livi ab nrbe condita librorum CXL1I perioebae. Iulii Obscqueutis 
ab a. u. c. DV prodigiorum liber, rec. et em. 0. Jahn. Lip». 1853. 
K. Zangemeißter, die periochae des Livius. Heidelb. festachrift zur 
XXXVL phü.-verBammlung. Freiburg u. Tüb. 1882 8. 87-106. 

§ 45. C. Vellerns Paterculus. 

Hisloriae Romanae ad M. Vinicium cos. I. 11. 

Ed. pr. von Beatus Rhenanus. Basil. 1520 fbl. (nach der einzigen, seit- 
dem verlorenen handschrift des klosters Murbach im Klsaas). Dav. 
Ruhnken. Lugd. 1779. Fr. Kritz. Lips. 1840. F. Haase. ib. 1851. 



Digitized by Google 



86 



IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TKÄIÄNS. 



§ 45. K. Halm. ib. 1876. H. Dodwell, annales Velleiani. Oxon. 1698. H. 

Sauppe in d. Schweizerischen Museum f. hiet. wiss. Frauenfeld 
1837. I 133. Alfr. Pernice, de V. P. fide historica. Leipz. 1862. 

Velleius diente unter dem Oberbefehle des Tiberius in 
Germanien und Pannonien und verdankte demselben die be- 
forderung zur praetur 15 n. Chr. Seinen vornamen bezeugt 
eine inschrift aus der provinz Africa: C. Velleiq Paterculo 
leg. Aug. leg. 111. Aug. (CIL. VIII 10311). 

Velleius schrieb unter dem consulate des M. Vinicius 
30 n. Chr. einen kurzen flüchtigen abrisz der geschichte, mit 
rücksicht auf die cultur- und litteraturgeschichte. 

Buch I (vorn, in der mitte — c. 8. 9., und am Schlüsse 
verstümmelt) handelt von den Griechen und Morgenländern 
und führt die römische geschichte bis zur Zerstörung von 
Karthago; buch II geht von 146 v. Chr. — 30 n. Chr. 

I 14 statui — huic loco inserere, quae quoque tempore post 
liomam a Gallis captam dedueta sit colonia iussu senalus — 
c. 15 ext. . . in Bagiennis Eporedia Mario VI Valerio Flacco 
coss. (100 v. Chr.). neque facilc memoriae mandaverim, quae 
nisi militaris post hoc lemptts dedueta sit. c. 16 cum haec par- 
licula operis velut formam excesserit, quamquam intellego mihi 
in hac tarn praeeipili festinalione . . . paene magis necessaria 
praetereunda quam supervacanea amplectenda ... — II 55 ad- 
monet promissae brevitatis fides, quanto omnia transcursu di- 
cenda sint. 

Das zweite buch (an mehreren stellen lückenhaft) be- 
handelt c. 1 — 40 die zeit bis zu Pompeius' rückkehr aus 
Asien und triumph; c. 41 — 88 von Caesars erstem consulate 
bis zum ende der bürgerkriege ; c. 89 — 131 von der rück- 
kehr des Augiistus bis zum consulate des M. Vinicius. 

c. 127 sq. TL Caesar Seianum Aeliwn . . . singularem princi- 
palium onerum adiutorem in omnia habuit atque habet .... in 
huius virlutum aestimationc iam pridem iudicia civitatis cum 
iudieiis prineipis certant. 

Allgemeine geschichte und geographie. 

§ 46. Diodoros. 

Ausg. v. P. Wesseling. 2 voll. Amstelod. 1746 fol. Ludw. Dindorf 
(c. auuotat. interpr.). 5 voll. Ups. 1828/31. K. Müller. 2 voll. Paris. 
1842. 44. I. Bekker. 4 voll. Lips. 1853 s. L. Dindorf. 6 voll. 
LipB. 1866 b. 



Digitized by Google 



DIODOKOS. 



87 



Ch. Gottl. Heyne, de fontib. et auctoribus historiarum Diodori. Gött. § 46. 
1782 sqq., wiederholt in L. Dindorfs Ausgaben 1827. 1866. 

F. K. C. Krebs, lectiones Diodoreae partim historicae partim criticae. 

Weilb. 1832. Ders. , comm. de post. parte reliquiar. libri octavi 
bibl. hist. Diod. ebend. 1856. reliq. 1. XXXVII. de bello Marsico. 
Weilb. 1862. 

Chr. Aug. Volquardsen, Untersuchungen üb. d. quellen der griech. u. 
sicil. geschichten bei D. b. XI-XVI. Kiel 1868. vgl. Ad. Holm, 
gesch. Sicil. II 367. R. Klüber, üb. d. quellen des D. im 9. buch. 
Würzb. 1868. Wilh. Collmann, de Diodori S. fontibus comm. crit. 
Leipz. 1869. G. Jul. Schneider, de D. fontib. 1. I-1V. Berl. 1880. 

G. F. Unger, die jahrepoche des D., Phil. XXXIX 305. D.'s quellen 

im XI. b. ebend. XL 48. XLl 7*. 
Aug. Haake , de Duride Samio Diodori auetore. Bonn 1874. A. F. 
Röaiger, de Duride Samio D. S. et Plutarchi auetore. Gött. 1874. 
Ed. Rössler, de Duride Diodori, Hieronymo Duridis auetore. Gött. 
1876. G. F. Unger, die quellen D.'s f. d. diadochenge6chichte. 
Ak. ber. München 1878. I 368 ff. L. 0. Bröcker, Untersuchungen 
über Diodor. Gütersloh 1879. Holzer, Matris ein beitrag zur quellen- 
kritik D.'s. Tüb. 1881. 4. 

Diodoros aus Agyrion in Sicilicn schrieb unter Augustus 
(nicht vor 21 v. Chr., Mommsen, forsch. II 549°) die allge- 
meine geschichto in 40 büchern bis zu Caesars gallischem 
kriege. Erhalten sind b. I-V. XI-XX (480-301 v. Chr.). 

Der text ist mehrfach lückenhaft. Insbesondere fehlen 
XIII 113 (sicil. geschichten), XVII 84 Wcss. (begebenheiten 
von anderthalb jähren, mit dem archon Hegemon ol. 113, 
2. 327): vor XVIII 44 (39 V) fehlen die italischen und sici- 
lischen geschichten unter den archonten und consuln von 
ol. 114, 3. 4. 422. 423 d. St. 322. 321 v. Chr. 

Vgl. XIX 3. 10. Wesseling zu d. St. Niebuhr RG. II 109». Mommsen 
ehr. 127. Droysen Hellen. 1« 2, 358 ff. (über den als dtvztQov 
x(i^(ia des XVII. buches bezeichneten abschnitt s. 373 f.). L. 0. 
Bröcker a. a. o. s. 7 ff. 

Die den erhaltenen büchern vorgesetzten inhaltsangaben 
beruhen auf dem vollständigen texte. 

XXI — XXX umfaszte die geschichto bis zur Schlacht 
bei Pydna 168, XXXI-XL bis nach der rückkehr des 
Pompeius aus Asien. 

Hieron. a. 1968 (49 v. Chr.) Diodorus Siculus Graecae 
scriptor historiac clarus habetur. 

Plin. NH praef. § 25 apud Graecos desiii nugari Diodorus 
et ßißfoodyxtjs historiam suam imeripsit. 



Digitized by Google 



88 IV. VON AUOUSTUS BIS ZUM ENDE TKAIANS. 

§ 4<>. Euseb. praep. cv. 1 G, 8 6 ZiXEXicox-ijg zJiööagog, yvtogi- 
päxaxog dvrjg xolg 'EXXrjvav Xoytaxdxoig , (6g dv imo \kiav 
Cvvayqoxag dnadav xr\v faxogixt)v ßißXiod-rjxtjv. 

Phot. bibl. cod. 70 p. 35 Bk. dvEyväadTj (toi zJiaöägov 
HixEXtäxov ßißXCov töxogixov (ßißXiofrrjxtj Catogtxr)?) iv 
Xoyoig (i, oixov^iEVLxrjv iteQii%ovGiv laxogiav xxe. Cod. 244 
p. 377—303 gibt Photios auszügc aus dem XXXI. und den 
folgenden büchern der bibliothek. 

Suidas: diödagog ZixEXiäxrjg löxogixog EygaipE ßißXio- 
&r')xtiv. iaxi öl foxogia 'Papalxtj xe xal izoixiXi] iv 
ßißXüng fi'. yiyovs öh inl xäv xqovov Avyovöxov Kaiöagog 
xal indva. 

Diod. I 3 . . sl ydg xig xdg sig pvtjuriv iragadsdoiiivag 
xov avfutavxog xoOftov ngd&ig SansQ XLVog fiiäg noXeag, 
dg^dfiEvog dno xäv dgxaioxdxarv XQovcov, dvaygdtyai . . pi- 
Xq'l xäv x«0"' avxov xaigäv . . . ngaypaxEtav . . naöäv 
EvxQqaroxdxviv Qvvxd\aixo xolg <piXavayvo(Sxov<fiv . . . eap. 4 
dionsg iffiffs ogävxsg xavzrjv xr\v vtco&eölv XQV ai 'l JLG)t ^ tr i v 
{LEU ovOav, itoXXov dh novov xal XQ^ V0V itQoöÖEOfiEvrjv , X' 
[iev ixr\ nsgl avxrjv iTtgayiiaxEv&rjUEV, pExd dk itoXXrjg xaxo- 
na&Ei'ag xal xivdvvav inrjX&opEV noXXrjv xrjg xs 'Aalag xal 
xrjg EvQG)7tr}g, Iva xäv dvayxaioxdxcov xal tiXeiöxcov pEgäv 
avxo-xxai yEvq&äiiEV ' noXXd ydg nagd xdg dyvoiag xäv xöxtov 
Öirjiiagxov ot>x oC xvxovxsg fiovov xäv Ovyygayiov , dXXd 
xwEg xal xäv xfj dotyj itETtgaxEvxöxav. apog^r} Öe ngdg 
xi\v inißoXrjv xavxrjv ixgr}<sd(iE&a pdXiöxa fiiv xrj itgog xrjv 
ngay(iaxEtav im^vfiia, 6V rjv näaiv dv&gänoig xo doxovv 
dnogov Eivai xvyxdvsi övvxEXEtag, insixa xal öid xrjv iv xrj 
Päpr] xogtjytav xäv Ttgbg xr]v vTtoxEi^ivrjv vjtö&söiv dvrjxov- 
X(öv. r) ydg xavxr\g xrjg noXsag vTtsgoxrj Öiaxswovaa xrj 
övvdftti Ttgög xd rtigaxa xrjg otxov^iivrjg ixoifioxdxag xal 
TtXEfozag rjfitv d(pogfidg itagi(S%Exo TtagEmdrjfirjaaöiv iv avxfj 
tcXelg) XQ° V0V ' ypstS Y&g i% 'Ayvgiov xd yivog xrjg ZixsXCag 
övxsg, xal äid xrjv i%i\ii\iav xotg iv xfj vjjo<p noXXrjv ifinst- 
giav xrjg Pcopatov diaXixxov 7tEgt3tEnoLrjfiivoi, ndoag xdg 
xrjg rjyEfioviag xavxr\g Jtgd^Eig dxgißäg dvEXdßopsv ix xäv 
nag' ixEt'voig vjto^ivrjfidxov ix noXXäv XQOvav XExrjgrjfiivav. 
TtEitoirjuEda dh xrjv dgxrjv xijg faxogCag dno xäv (iv&oXoyov- 
fiivtav nag' "EXXr](sC xe xal ßagßdgoig, i&xdiSavxEg xd nag' 



Digitized by Google 



DIODOROS. T1MAGEHES VON ALEXANDKIA. 89 



Exdözoig LOzogovfiEva xazd zovg dgx^Covg XQOVOvg icp' o6ov § 46. 
r^tv dvvafiig. 

etieI ö' 1} phv vitofteaig $x H ßCßkoi dh (1£%ql 

zov vvv dvixöozoi zvyxdvovöiv ovöai, ßovkofiai ßgaxict ngo- 
diogiöai 7CsqI okiqg zr\g ngayfiazsiag. zäv ydg ßißkcov yptv 
£' ai ngazai 7t6Qi£%ov0i rag izgö zcov TqcoixgSv Ttgd^Eig xccl 
[ivdokoyiag, xccl zovzcov at filv Ttgorjyovftsvai zgetg ßag- 
ßagixdg, cd d' £%rjg Gxedov rag zäv 'Ekkijvcov dgxatokoyiag. 
iv dh zatg p£zd zavzag ta tag dito zcov Tgaixcov xotväg ngd^sig 
dvayEygdcpafiEV Ecog zi\g 'AkE%dvdgov ZEksvzijg. iv de zaig 
££rjg x xal y ßißkoig zag koiitdg ändaag xazezd^apsv ^£X9 L 
zrjg aQX*jg tov Ovozdvrog itokipov 'PcopaCoig ngbg Kekzovg, 
xa&' ov rjyov^Evog rdiog 'lovkiog Katoag 6 did zag ngd&ig 
ngoöayogev&eig ftfög xaz£7tok£pr]0s uev zd nkeiaza xal (iaxt- 
pcozaza zäv Kekzcov id-vrj, ngoEßlßaös öl zi\v r\y£povCav zqg 
'Pcifirjg (lixQ'' ^cäv Bgtzzavixwv vrjö&v. zovzov 6" al ngcazat, 
jigd&ig iitEzekio&rjaav okvyuuddog zf { g g xal ri xazd zd a 
szog in agxovzog "A%i\vi\6iv 'Hgridov (60/59 v. Chr.). 

Aus dem epilog XL fr. 8 [Exc. Vatic. 21. III 142 Df.] 
ozi zcov ßißkcov ZLvlg ngo zov diog&co&rjvai xal zrjv dxgißi\ 
0wzek£iav kaßslv xkansiCav ngoE&do&rjöav, ovnco övvevage- 
özovnivav tjficöv zf] ygacprj, äg yfistg dnonoiovpE&a . . . 

Die griechische goschichte bearbeitete Diodoros haupt- 
sächlich nach Ephoros und seinen fortsetzern, die sicilische 
nach Timaeos. In der geschieh te Alexanders liegt Kleitarch 
zu gründe. Neben jenen Schriftstellern sind Kallisthenes 
und Duris benutzt. 

Für die römische königszeit hat Diodoros vielleicht Kastor 
eingesehen (s. 73), für die ältere republik eine treffliche quelle 
benutzt (s. 14), für den 1. punischen krieg Philinos, für die 
begebenheiten nach dem Hannibalischen kriege vornehmlich 
Polybios und Poseidonios. vgl. Nissen s. 110 ff. 

§ 47. Timagenes von Alexandria. 

Müller FHG III 317. Th. MommBen, Hermes XVI 618. A. v. Gutschmid 
Rh. Mus. XXXVII 554. 

Snidas: Ti(iayivr}g, ßaßiktxov dgyvgapotßov vlög, 'Aks- 
£avdg£vg, gijzcog (cbg öe zivsg, Aiyvnziog], og inl IJopitriiov 
zov (teydkov alxpdkcozog dx&elg iv 'P^Xl vno zov raßiviov 
(55 v. Chr.) i£avrffhi vno Oavazov, zov viov Zvkkov, xal 



Digitized by Google 



90 IV. VON AUGI STUS BIS ZUM ENDE TKAIAN8. 

§ 47. iaotpCottvötv iv 'Paptj int ts avtov Jlopnrjiov xal ptz 1 
avtov, int tb Katoaoog tov Avyovöxov xal petinttza dpa 
KextXia. ixnaoav dh tijg (tyoAiJg *o naQonotaatijg slvat 
iv äyoa dirjye TovöxXdvtp Xeyopivip. iteXevtrjöB de iv 
'AXßdva ipiaat ßovXrj&elg petä dstnvov xal öyqva&stg. 
ßtßkta dh iyQatf/e noXXd. vgl. u. lltoXtwv 6 'Aötvtog %ori~ 
ptatt'aag, TQaXXtavog . . dtade%dpevog trjv öjoAiJv Ttpa- 
yivovg. 

Quint. X 1, 75 longo post intervallo temporis natus (nach 
KleitarchoB) Timagenes vel hoc est ipso probabilis, quod inter- 
missam historias scribendi industriam nova laude reparavit. 

Senec. controv. X 5, 22 Timagene . . komme acidae lin- 
guae et qui nimis Uber erat. . . . disertus homo et dicax, a quo 
multa improbe sed venuste dicia. vgl. Ilorat. ep. I 19, 15. 

Senec. de ira III 23 Timagenes historiarum scriptor quae- 
dam in ipsum (Augustum), quaedam in uxorem eius et in totam 
domum dixeraf, nec perdiderat dicta: magis enim circumfertur 
et in ore hominum est temer aria urbanitas. saepe ilium Caesar 
monuit ut moderatius lingua uteretur: perseveranti domo sua 
inlerdixit. postea Timagenes in conlubernio Pollionis Asinii 
consenuit . . . historias postea quas scripserat recitavit [et com- 
bussit] et libros Caesaris acta continentes in ignem postiit . . . 

Ders. ep. 91, 13 Timagenes . . aiebat Romae sibi incendia ob 
hoc unum dolori esse, quod sciret meliora surreclvra quam 
arsissent. 

Liv. IX 18, 6 periculum erat, quod levissimi ex Graecis, 
qui Parthorum quoque contra nomen Romanum gloriae favent, 
dictitare solent, ne maiestatem nominis Alexandri sustinere non 
poluerit populus Romanus. 

Gu«t. Schwab, de Livio et Timagene. Stuttg. 1831. 

Steph. Byz. MtXvat, oi nQoteQov HoXvftot, cag Ttpayivng 
ngrita ßaatXiav. 

Quint. I 10, 10 Timagenes auctor est, omnium in litter is 
studiorum antiquissimam musicen extitisse. 

Timagenes diente Q. Curtius als eine quelle für die ge- 
schiente Alexanders des groszen: Curt. 1X5, 21 Ptolemacum, 
qui postea regnavit, huic pugnae (gegen die Maller) adfuisse 
auctor est Clitarchus et Timagenes: sed ipse . . afuisse se missum 
in expeditionem memoriae tradidit. vgl. A. Eussner Philol. 
XXXII 160. 



Digitized by Googl 



TIMAGENES. NIKOLAOS VON DAMA8CUS. 91 



Stratum, Ioßepbus und Plutarch entnehmen aus Tiina- § 
genes naehrichten über syrische und ägyptische fürs ton. 

Amin. Marc. XV 9, 2 ambigentes super origine prima 
Gallorum scriptores veteres notitiam reliquere negotii semiplenam 
sed postea Timagencs, et diligentia Graecus et Ungua, haec 
quae diu sunt ignorata collegit ex multiplieibus libris. cuius 
fxdem secuti . . . 

Uber die plünderung der tolosanischen schätze durch 
Q. Servilius Caepio (106 v. Chr.) aus Timagcnes Strab. IV 
p. 188 und Justin XXXII 3, 9-11 (vgl. u. § 51). 

§ 48. Nikolaos von Damascus. 

Müller FHG III 343. L. Dindorf, historici graeci minores. Lips. 1870 
p. I. jbh. 1869 S. 107. H. Ewald, geech. v. Iarael IV J 514. K. 
Jacoby, coram. sem. phil. Lips. 1874 p. 191. 

Suidas : NixoAaog zfau.ccoxrjvog, yvcooipog 'Hgadov rot) 
tgüv 'IovdaCcov ßaCtkiog xal Avyovötov KalGagog, (pil6oo<pog 
xegixatrjtixog [rj ülattovixog]. iygailtsv ititogiav xa&o- 
kixrjv iv ßißklotg n' f, xal [tov ßfov] KaCöagog dyayijv . . . 
eyga^s xal jtegl tov idtov ßiov xal trjg iavtov dyayrjg. 

Mai, spicileg. rom. III 548 Ntxokaog ... 6 'HgdÖov irai- 
dsvtrjg xal itaCdtav tcSv 'Avxaviov xal Kleoitdtgag öiÖdoxakog. 

Nikolaos, söhn des Antipater, war um G4 v. Chr. ge- 
boren, und stand in diensten Herodes des groszen (f 4 
v. Chr.). Er begleitete Herodes auf mehreren reisen, auch 
nach Rom, und begab sich 4 n. Chr. wiederum als Sach- 
walter von Berodes' söhn Archelaos an den hof des 
Augnstu8. 

Nikolaos verfaszte auf anregung des Herodes eine all- 
gemeine geschichte — dg%atokoyCa — in 144 büchern; ferner 
schrieb er Ttagadofav i&div avvayaytj; ßCog KaC<Sagog\ itegl 
tov tdCov ßiov. 

Ioseph. XVI 7, 1 Nixökaog 6 xat avtbv (HjpStopr) 
LOtogioygdtpog . . . £öJi/ te ydg iv tij ßaGiksia xal owav 
avta, xe%aQL0u.£vag ixnva xal xa& vnrjQBOtav dviygaysv, 
povav aTttoptvog tmv svxkeiav avta qpfpöVrov, itokkd 
de xal täv i^tpavtSg ädCxav dvtixataöxevd^av xal (itta 
naGYig Oitovdrjg imxgvntofisvog. XVII 5, 4 N. 6 4apa- 
öxqvog (pikog te tuv tov ßaCikiag xal td ndvxa Gvvöiai- 
tripevog avttß. 



92 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TKA1ANS. 

§ 48. Constant. Porphyr, de them. I 3 p. 22 Bk. JV. 6 zf. 6 
yeyovcbs vitoyQayevg tov ßadiXiog 'HgoSdov. 

Athen. VI p. 249* NixoXaog ö y 6 <da[iaaxr]v6g , elg o*' 
tav ix tov ntgntdtov (iV. 6 IIsQVTtaxrixixog Ath. VI 
252 f. u. ö.), iv tf] itoXvßißXtp tätogia, g' ydg xai (i' etol 
ngog talg tböOuqöl . . . 

1. Die geschiente hob an von den ältesten zeiten und 
gieng bis auf die gegenwart herab. Die namentlich in den 
Constantinianischen auszügen erhaltenen bruchstücke des 
1— VII buches betreffen die geschichte der Assyrier und 
Meder, für welche er Ktesias ausschrieb, der Lydcr und 
Griechen. B. XCVI ff. handelte vornehmlich von Mithridates 
dem groszen und von syrischen begebenheiten, für welche 
er Strabon und Iosephus als quelle diente. B. CXXIII. 
CXXIV betrafen d. j. 16 v. Chr. 

2. Phot. bibl. cod. 189 p. 145 s. . . ovvavEyvaio&r} xai 
NixoXdov Xoyog, 'Hg&dfl tc3 'Iovdaicov ßaöiXel TZQOöXMpoD- 
vrjpivog, iv & nageedofav i&täv iötl Ovvayayij . . . 6 ix 
dapccoxov d' iötiv ovtog ol^iai NixoXaog, 6 inl tav Av- 
yovötov %q6v(üv dx(iä<fag xai (pCXog avta xg^atLdag . . . 
ovtog xai 'Aöövgiaxrjv tötogiav iv %o\v<iti%ta ßißXCn . . . 
xataXiXomev. 

Auszüge aus der i&äv övvayaytj gibt nur Io. Stobaeos 
in der Anthologia: deren echtheit bezweifelt Konr. Trieber, 
quaest. Laconicae I. Berl. 1867. 

3. Von dem leben des Caesar Octavianus (ßiog 
Kafoagog nach 14 n. Chr. verfaszt) sind erhalten die ab- 
schnitte über Octavians Jugenderziehung (negl tqg Kai- 
öagog dycoyrjg): von seinem aufenthalte in Apollonia bis zu 
seiner rückkehr nach Rom; die Verschwörung des Cassius 
und Brutus und die ermordung' Caesars; Octavians ver- 
halten bis zum aufgebot der Veteranen in Campanien im 
October 43 v. Chr. 

Fr. Bürger, de N. D. fragmento Eecorialensi quod inBcribitur ßiog Kai- 
aoiQog. Bonn 1869. 0. E. Schmidt, jhb. suppf. XIII s. 666. 

4. nsgi tov IdCov ßlov. die fragmente dieser lobschrift 
sind von Orelli, Korais, Ewald Nikolaos abgesprochen und 
einem freunde oder bruder beigelegt. 



Digitized by Google 



IlTHA. 



§ 49. Iuba, könig von Mauretanien. 

• 

Müller FUG. III 465. Hulleman, disputatio de vita et scriptis Iubae 
Maurusii. Utrecht 1845. Ant. Görlitz, de Iubae II regis Maure- 
tauioe fragmentia. T. II. Bresl. 1848. 62. IlPeter, üb. d. wert der 
hist. schriftetellerei von könig Iuba II v. Mauretanion. Meiszen 
1879. Vollgraff, greek writers of roman history. Leiden 1880. 
8. 72-113. 

Iuba (söhn des königs Iuba von Nuraidien, welcher sich 
nach der schlacht bei Thapsus 46 v. Chr. entleibte) ward als 
kind in Caesars triumph aufgeführt und in Rom erzogen. 
Augustus setzte ihn 25 v. Ohr. als könig von Mauretanien 
ein (mit der hauptstadt Iol = Caesarea, jetzt Scherschel) und 
vermalte ihn mit Kleopatra Selene, der tochter des Antonius 
und der Kleopatra. Iuba t 23 n. Chr. (vgl. Fz. Rühl jhb. 
1878 s. 117). Seinen Stammbaum (von Masinissa) s. CIL. 
II 3417. vgl. Avien. or. marit. 276 ss. 

App.bürgerkr. II 101 von Caesars afrikanischem triumphe: 
iv&a xal 'loßa izalg, 'Ioßag 6 avyygaq>evg, ßgs<pog d$v e«, 
nagrjyEto. Plut. Caes. 55 tote xal 'Ioßag vtög av ixnvov 
xo/utfg vrjmog iv reo d-gid^ißa nagrjx&r), fiaxagtcatdtnv dlovg 
ccXcjülv, ix ßagßägov xal vouddog [EXkqvav totg noXvfia- 
^förarotg ivagtöpiog yevio&ai avyygayavGtv. Ders. Anton. 
87 (^Oxzaß(a) KXaondtgav vrjv ix KXwjtdzgag 'loßa reo %agit- 
ötdtG) ßaöiXicov ovvaxiOsv. vgl. Dio LI 15. L1II 26. v. 
Gutschmid Rh. Mus. XIX 178". 

Suidas: 'Ioßag, Aißvrjg xal MavgovaCag ßaöiXsvg . . . 
tygatye noXXä itdvv. 

Historische, geographische, antiquarische Schriften Iuba's: 
1. Aißvxd. 

Plin. NU V 1, 16 Iuba Ptolemaei paler, qui prhnus utri- 
que Maurelaniae imperilavit, studiorum claritate memoraUlior 
etiam quam regno, similia prodidit de Atlanle . . . vgl. Solin. 24, 15. 

Ders. V 9, 51 Nilus . . originem, ut Iuba rex potuit ex- 
quirere, in monte inferioris Maurelaniae non proeul Oceano habet, 
lacu protinus stagnante, quem vocant Nilidem. Ammian. XXII 
15, 8 rex aulem Iuba Punicorum confisus texlu librorum a monte 
quodam oriri eum (Nilum) exponit, qui silus in Maurilania 
despectat oceanwn . . . vgl. Solin. 32, 2. 

Athen. III p. 83 b . . 'loßav töv Mavgovaiaav ßaöikia, 
avÖga 7toXvfta&iatarov , iv totg ittgl Aißvng övyygd^aOt 



94 



IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS. 



§ 49. fivr^iovevovta xov xixgCov xaXetO&ai, ydoxuv avxo naga 
xolg AißvGi pfjXov ioncQixov dq>' mv xai 'HgaxXia xopiöat, 
slg rijv 'EXXdda xd xgvösa 8id xrjv tdiav Xtyopeva firjXcc. 

Plut. Sertor. 9 Ttyylxai de pv&oXoyovöi, 'AvxaCov xs- 
Xsvxrjö'avxog xr)v yvvatxa Ttyyrjv 'HgaxXal GvvtXd-eiv, 2Jo<paxa 
d' f| avxäv ysvoptvov ßaotXevGai xrjg %(6gag xai noXiv 
incävvpov xrjg fit)xgdg ditodetlai' Zoyaxog dh itatda yeviöftai 
4i6da>gov, a noXXa xav Aißvxmv i%vav vnjjxovöev, 'EXXtj- 
vlxov i%ovxi öxgdxsvfia xöv avxöfti xaxtaxiG^ivav v(p' T Hga- 
xXiovg 'OXßtavav xai MvxrjvaLav. dXXd xavxa (ihv dvaxuGÜG} 
xy'Ioßa %dgixi xov ndvxav taxogtxaxdxov ßaaiXiav ixeCvov 
ydg [0xoqov0l xovg ngoyovovg dtodmgov xai Zocpaxog dito- 
yovovg dvai. 

2. über Arabien und das arabische meer. 

Plin. XII 14, 56 Tuba rex iis voluminibus quae scripsit 
ad C. Caesarem Augusti ßium ardentem fama Arabiae. XXXII 
1, 10 Juba in iis voluminibus quae scripsil ad C. Caesarem Au- 
gusti ßium de Arabia. VI 27, 141 und öfter angeführt. 
Augustus sandte seinen adoptivsohn C. Caesar 1 v. Chr. 
nach dem Orient; er starb 4 n. Chr. 

3. 3t£Ql'A6(SVQla>V. 

Tatian. or. ad Graecos c. 58 Brjgaöog di iöxiv avjjp 
ixavdxaxog, xai tovtou xtxtirjgiov 'loßag, 8g Jtsgl 'Aöövgiov 
ygdcpav naga Bijgaaov <pnöi fis^a&rjxivtti xr]v faxoglav. eiol 
ds avxiß ßCßXoi 7t£gl 'AaavgCav dvo. 

4. 'OpoioxnxEg, mindestens XV bücher, Zusammenstellung 
römischer sitten und einrichtungen mit denen anderer Völker, 
namentlich nach Varro. 

5. 'PaiiaVxrj itSxogta. 

Steph. : 'AßogiyZvsg, £&vog 'IxaXixov, ag 'loßag iv r Pa- 
fial'xrjg faxogiag itgaxa. ^i%gi (iiv ovv xov Tgaixov noXi- 
pov . . . aus Dionys, arch. I 9. vgl. Ad. Kiessling Ith. Mus. 
XXIII 672. 

Steph. Nopavxta, noXig 'ißqgtag. 'loßag iv dsvxigcp r P(0- 
tialxijg dg%aioXoyiag. 

Plutarch beruft sich auf Iuba im leben des Romulus, 
Numa, Marcellus (vgl. v. Pelopidas und Marcellus c. 1), 
Sulla (c. 16), Sertorius; auszerdem öfters in den aixiai 
'Paiiatxat c. 4 (xavxa xai 6 'loßag faxogrjxe xai Bdggav) 
24. 59. 78. 89. 



Digitized by G 



IUBA. STRABON VON AMASEIA. 



95 



Herrn. Klapp, de vitar. Plutarchi auctoribns Romanis. Bonn 1862. § 49. 
Fz. Leo, de Plntarchi quaestionum Romanaram auctoribns. Halle 
1864. Alb. Barth, de Iubae 'Otiototrjotv a Plutarcho expressis in 
quaestionibus Romains et in Romulo Numaque. Göttingen 1876. 
W. Soltau, de fontibus Plutarchi in II bello Punico enarrando. 
Bonn 1870 p. 59 ff. Fr. Reuss, de Iubae regia bistoria a Plutarcho 
expressa. Wetzlar 1880 4. 

Iuba ward von Appian und von Dio für die punischen 
und hispanischen kriege benutzt. 

L. Keller, de Iuba Appiani Cassiique Dionis auctore. Marburg 1872. 

§ 50. Strabon von Amaseia. 

Ausg. der rftoypoKpixa von Is. Casaubonus. Paris 1620. fol. Th. Jansson 
van Almeloveen. Amsterd. 1707. fol. Korais, 4 voll. Paris 1815-19. 
G. Kramer, 3 voll. Berl. 1844—52. Aug. Meineke, 3 voll. Leipz. 
1852 f. (1866). Karl Müller u. Fr. Dflbner, 2 ptes Paris 185.*. 57. 
Fragm. der vitofivijficcTu. Müller FHG. III 490. 

Heeren, de fontibus geograph. Strabonis. Göttingen 1823 (comment. 
soc. Gott. nov. tom. V). G. Siebeiis, disputatio de Strabonis patria, 
genere, aetate, op. geographici instituto. Bauzen 1828. Clinton, 
FH. III 553 (581) u. z. j. 14 n. Chr. J. Hasenmüller, de Str. vita. 
Bonn 1863. Bened. Niese Hermes XIII 33. Rh. Mus. XXXVIII 667. 

Steph. ///ia'öfta, noXig Ilovxtxtj, dcp' rjg HxQaßav ö 
axaixog yiloöotpog. Strab. XII p. 561 (^Apdoua) ij rjiis- 
xiga nolig. 

Suidas: Exgdßmv /fymtovs, q>U6öocpog, yiyovsv inl Tc- 
ßegCov KaidctQog. £yQail>£ r&ayQatpCav iv ßißHoig Zusatz 
zu Suid. üokvßiog . . . iygafs dl xal Uxgdßav 'Apaasvg xd 
pexä Ilokvßiov iv koyoig (iy\ 

Strabon, geboren zu Amaseia im Pontos um 63 v. Chr., 
begab sich 29 über Delos und Korinth (X 485. Vlll 377. 
379) nach Rom. Er verweilte in Alexandria und bereiste 
Aegypten um 25 v. Chr. im gefolge des praefecten C. 
Aelius Gallus. 

II 117 inrjX&o(i£v . . inl dvöiv (ihv dno xijg 'AQpsvCag 
{tijCQi t(ov xaxd ZaQÖova xonuv xijg TvQQtivlag, inl /ifffiflu- 
ßglav de dnö xov Evluvov (ii%Qi x<5v r% Afäioniag oqcjv. 
V 224. VIII 377. 379. 

Strabon verfaszte 1 . 'Tno^ivijuaxa faxoQtxd, und zwar be- 
handelte er in 4 büchern die frühere zeit, in 43 (?) büchern 
die zeit nach Polybios, mit vielfacher benutznng des Posei- 
donios (s. 70). 



Digitized by Google 



9G IV. VON AUCUSTUS BIS zum kndk traians. 

§ 60. Strab. II p. 70 aitavxsg piv toCvvv ot nfgl xrjg 'Ivdixrjg 
yqd^avxtg 6g inl xd xoXv fcvdoAoyoi ytyovaoi .... xai ijftfv 
ö' vjirjQlev £nl nXiov xaxidelv xavxa vTtopvrjtiaxtZopf'voig rag 
'4Xe£dvdQov itQafcig. 

Ders. XI p. 515 ifgrjxoxig öh xoXXd x{qI tc5v Ilap&ixcöv 
vouCptov iv xfj (xty xüv [axoQtxäv vnofivijfidxav ßißXa, 
dtvxtQa dl xcjv pfxd UoXvßiov — . 

losephus beruft sich auf Strabon {UrQdßmv 6 KaXwdöoZ) 
für begebenheiten von 168, aus den Mithridatischen kriegen 
und den folgenden zeiten bis 38 v. Chr., Plutarch im leben 
des Sulla Lucullus Caesar. Letzterem wie auch Appian hat 
er wahrscheinlich als wichtiger gewährsmann für die bürger- 
kriege gedient. 

W. Judeich, Caesar im Orient, 8. 33-50. 
2. rsayQtupixd in 17 büchern. 

Strab. I beginnt: rijg xov <ptXoo6(pov nQaypaxsCag tlvai 
i/o/xt£oftfv, f/jrfp aXXtjv rivd, xai xijv ytayQaq)ixt]v . . p. 13 
öioirtQ rjptig nsjtoitjxdtfg VTtopinjuaxa CöxoQixd XQijö'pu, ag 
V7toXafißdvo(i£ v, tlg xijv rj&ixi)v xai noXixtx^v q>t,XoGoq)£av, 
sytfcj(itv itQQö&tivai xai xrjvÖB rr)v Cvvxa&v . . /rt dh rov 
avxov xqotiov, ovneg ixtZ rd 7C£qI xovg inicpavstg avÖQag 
xai ßCovg xvy%dvti pvyjiirjg, xd dh (iingd xai ädo%a itaga- 
Xfijtsxaiy xdvxav&a öei xd utxQa xai xd dtpavrj nagani^nsuv^ 
iv dh xotg ivdo^oig xai fitydXoig xai iv olg xo ■JiQuyuauxdv 
xai 8vpvtjfi6v£Vxov xai rjÖv öiaxgißHV. XVII 809 xd xrjg 
tpvöetog afia xai xö xrjg xgovoiag tgyov tlg £V <Sv[iq)£govxag . . 

Strabon schrieb die geographica unter Tiberius und zwar 
IV 20G im dreiunddreiszigsten jähre nach der Unterwerfung 
der alpenvölker durch Tiberius und Drusus (15 v. Chr.), 
also 18 n. Chr.; VI 288 z. e. vor dem tode des Gerraani- 
CU8 19; VII 219 s. nach dem triumphe des Germanicus und 
vor dem tode des Arminius (17—21 n. Chr.); XIII (527 
nach dem erd beben vom j. 17 und den von Tiberius ge- 
währten Unterstützungen; VI 288 bei lebzeiten, XVII 831. 
840 nach dem tode des königs Iuba von Mauretanien (f 23). 

Einteilung des werkes: I. II. allgemeine geographie. 
III — X Europa (nicht vollständig erhalten VII: von Make- 
donien und Thrakien nur fragmente); XI — XVI Asien; 
XVII Aegypten und Libyen. 



Digitized by Google 



STKABON. POMPEIUS TROG US. 



97 



Benutzt sind: für den allgemeinen teil Eratosthenes ; § 60. 

für die küstenbeschreibung Artemidoros von Ephesos (um 

100 v. Chr., schrieb nach ausgedehnten reisen eine geographie 

in 1 1 bb. Müller, geogr. min. I p. 574 praef. p. 130. Stiehle, 

phil. XI 193 ff.); für Westeuropa Pofybios und Poseidonios 

nebst römischen quellen, die beschreibung Griechenlands ist 

aus Apollodors commentar zum schiffskatalog entlehnt. 

B. Niese, Rh. Mus. XXXII 267 ff. G. Hunrath, die quellen Str. im 
VI. b. Cassel 1879. K. J. Neumann, Str. landeskunde von Kau- 
kasien. Leipz. 1883. 

§ 51. Pompeius Trogus. 

Nipperdey, opusc. p. 441. J. liecker Phil. VII 389. Herrn. Crohn, de 
Trogi Pompei apud antiquos auctoritate. Straszb. 1882. 

lust. XLIII ö, 11 in poslremo libro Tragus majores suos 
a Vocontiis originem ducere, avum suum Trogum Pompeium 
Serloriano hello civitatem a Cn. Pompeio percepisse dicit, pa- 
Iruum Mithridatico hello tunnas equitum suh eodem Pompeio 
duxisse, palrem quoque sub C. Caesare 7nilitasse epislularumque 
et legationum, simul et qnuli curam hahuisse. 

Trogus schrieb unter Augustus u. a. de animalihus (nach 
Aristoteles), woraus Plin. NU XI 274 ff. eine stelle anführt: 
apud jws Trogw, et ipse auctor e severissimis. 

Sein Hauptwerk waren die historiae Philippicae in XLIV 
büchcrn. Hieraus ist erhalten die von lustinus vermut- 
lich unter den Antoninen angefertigte epitoma und die pro- 
logi (aus dem VII jhdt. ?). 

Ausgaben des lustinus von K. II. Frotscher (m. d. commentarü 
doctor. hominuui). Voll. III. Leipz. 1827— 30. Iust. Jeep. Lips. 1859. 
A. v. üutachmid, üb. die fragmente des Trogus Pompeius und die 
glaubwürdigkeit ihrer gewährsmänner. jhb. suppl. II s. 202. 1850. 
Fz. Kühl, die Verbreitung des lustinus im Mittelalter. Leipz. 1871. 
Ders., die textesquellen des Iust. jhb. suppl. VI, 1. 1872. 

Iust. praef. vir priscae eloquenliae Trogus Pompeius Grae- 

cas et tot ins historias orbis Latino sermone composuit . . . quae 

historici Graecortim . . inier se segregati occupaverunt, ea om- 

nia Pompeius divisa temporihus et serie rerum digesla composuit. 

herum igilur qualtuor et quadraginta voluminum {nam totidem 

edidit) per olium, quo in urhe versahamur , cognitione quaeque 

dignissima excerpsi, et omissis bis, quae nec cognoscendi voluptate 

_ - 

Schakkkk, yuelleiikuiule. 2. abteil. i 



98 IV. VON AUOUSTl'S MS ZUM ENDE TßAIANS. 



§ 51. iucunda nec exemplo erant necessaria, breve velul florum cor- 
pusculum feci . . 

Trogus ging von Osten nach westen und verweilte nament- 
lich bei dem Zeitalter der Diadochen. 

lustin. XLIIl t, 1* Parthicis orientalibiisque ac totius prope- 
modum orbis rebus cxplicitis ad inilia Iiomanae urbis Trogus . . . 
reverlitur . . . breviter igitur inilia Romaiii imperii perstringit. 
Prolog. Tertio et quadragesimo volumine continentur origines 
priscorum Latinorum, silus urbis Homac et res usque ad Priscum 
Tarquinium, origines deinde Liguriae et Massiliensium res geslac. 
(Jxiarto et quadragesimo volumine continentur res Hispaniac et 
Punicac. 

Trogus erwähnte die rückgabc der römischen feldzcicTicn 
von seiten des Phraates 20 v. Chr. lust. XL1I 5, 11. 

Keine directon reden: lust. XXXVIII 3, 11 Pomj>eius 
Trogus . . . in Livio et in Sallustio reprehendit, quod contiones 
directas pro sua oralione operi suo inserendo hisloriae modum 
excesserint. 

Trogus Pompeius legte seinen Philippischen ge- 
schienten", deren titel er von Theopomp entlehnte, das 
werk eines sehr belesenen griechischen Schriftstellers zu 
gründe (des Tiinagencs, nach v. Gutschmid Kh. Mus. XXXV11 
548), welcher aus einer groszen reihe älterer geschichtswerke 
geschöpft hatte, darunter Ephoros Theopompos Dcinon Ti- 
maeos Phylarchos Polybios Poscidonios. 

Über die quellen vgl. Heeren , comtn. de Trogi Pompeii fontib. et 
auetoritate. comm. soc. Gott. XV 1804 (in Frotachers Ausg. I) 
Hilar. Wolffgarten , de Ephori et Dinonis historiis a Trogo Pom- 
peio expressis. Bonn 1868. C. Hann, de Cliturcho Diodori Curtii 
Iuetini auetore. Bonn 1868. AI. Knraann, Untersuchungen üb. d. 
qu. d. P. Tr. für die gr. u. Bicil. gesehichtc. Dorpat 1880. 

§ 52. Valerius Maximus. 

Factor um et diclorum memorabilium l. I — IX. 

Ausg. v. Car. Kempf. Berl. 1854. C. Halm (Iulii Paridi« et Ianuarii 
Nepotiaui epitomis adiectis). Leipz. 1866. H. K. Dirksen, die 
historische beispielsammlung des V. M. (1855) Scbr. I 109. C. 
KUchner, quaest. Valeriauae. Berl. 1864. F. Zschech, de Cicerone 
et Livio V. M. fontibus. Berl. 1805. M. Kranz, z. quellen- 
kritik d. V. M. Posen 1876. Bergk Rhein. Mus. IV 720 ff. 
1846 



ll r i 



Digitized by Google 



OUKTIUS KUFÜS. VALERIUS MAXIMUS. 99 

Valerius war im gefolge seines gönners Sext. Pompeius § 
(des freundes von Ovid, cos. 14 n. Chr., proconsul v. Asia 
ca. 27) in Asien. II 6, 8 in insula Cea . . animadverli , quo 
tempore Asiam cum Sexl. Pompeio petens Midem oppidum intravi. 
vgl. IV 7 ext. 2. 

I prooeiu. Urbis Rotnae exterarumque gentium facta simul 
ac dicta memoratu digna . . . ab inlustvibus electa auetoribus 
digerere constitui, ut documetUa sumere volentibus longae inquisi- 
ti onis labor absit. 

Die beispiele sind vornehmlich aus Livius Trogus Sal- 
lustius Cicero entnommen. 

Ruch I ist lückenhaft (c. 1 ext. 4 — c. 4 ext. 1). 

VI c. 1 prooem. ist noch bei lebzeiten der Livia (f 29 
n. Chr.) geschrieben; IX 11 ext. 4 nach Sejans tode 
(32 n. Chr.): . . . omni cum Stirpe sua populi Romani viribus 
oblritus cliam apud inferos, si tarnen illuc reeeptus est, quae 
meretur supplicia petidit. 

Auszug des Iulius Paris (um 500 n. Chr.): prooem. 
decem Valerii Maximi libros dictorum et faclorum memora- 
bilium ad unum rolnmen epitomae redegi; des Januarius Nepo- 
tianus (um (XX)): recidam . . eitts redundantia et pleraque 
transgrediar, nontiulla praetermissa conectam (erhalten bis Val. 
M. 111 2, 7). 

§ 53. Q. Curtius Rufus. 

Historiarum Alcxandri Magni Maccdonis libri JII—Ä. 

Ausgaben von Jo. Freinsheim mit Supplementen. Strasburg 1639 n. 
1G70. C. G. Zumpt. Berl. 1826. Braunschweig 1846. Jul. Mützoll. 
Herl. 1841. E. Hedicke. Berl. 1867. Th. Vogel. Leipz. (1870) 1880. 

Über die quellen des Curtius: vgl. o. I § 33. Jul. Kaerst, beitrüge z. 
quelleukritik des Q. Curtius Rufus. Gotha 1878. Im allgemeiuen: 
Ad. Eussner jahresbericht. Philol. XXXII 155. 541. 

Curtius bearbeitete unter Claudius nach einem griechi- 
schen Schriftsteller die geschichte Alexanders des groszen. 

Verloren ist b. 1 und II (bis zum anfange des j. 333 
v. Chr.), lückenhaft b. X. Der darstellung liegt Klcitarchos 
zu gründe, vermutlich im wesentlichen vermittelt durch Ti- 
magenes (vgl. Eussner a. a. o. s. 1(>0— 102). 

Curt. X 9, 2—0 quod imperium sub uno stare potuisset, 
dum a pluribus sus/inetur ruit. proinde iure meritoque populus 

7* 



100 



IV. VON AlTGUSTl'S BIS Zl'M ENDE TRAIANS. 



§ 53. Romanus salutem sc principi suo debere pro/itetur, qui noctis 
quam paene supremam habuimus novum sidus inluxit. huivs 
hercule, non solis ortus lucem caliganti reddidü mundo, cum sine 
suo capitc discordia membra trepidarent. quot ille tum extinxil 
faces, quot condidit gladios, quantam tempeslatem subita sereni- 
tate discussit! non ergo rcvirescit solum sed etiam floret Im- 
perium, absil modo invidia, excipiet huius saeculi tempora eins- 
dem domus ulinam perpetua, certe diuturna poslerilas. 

Hiernach bestimmten als zeit der abfassung die regierung des 
kaisers Claudius Just. Lipsius zu Tac. Ann. XI 21 (Antverp. 
Plantin. 1585 p. 114). Barn. Brissonius de regio Persarum 
principatu. Paris 1691 p. 51. Mützell I XLV1I ff. Tb. Wiede- 
mann Philol. XXX 241. 441. XXXI 342. 551. 75"6. Fr. Schulthess, 
Heimes VIII 572. — Dagegen setzten sie Aid. Manutius, A. Hirt 
Berlin 1820, Zumpt unter Augustus, Perizonius unter Tiberius, 
Rutgers, Freinsheim, Ph. Buttmann Berl. 1820 unter Veßpasian, 
Niebubr, kl. sehr, I 305, Ranke weltg. III 2, 83 unter Septimius 
Severus an. 

Von dem (vermutlich mit dem geschiclitsclireiber iden- 
tischen) rhetor Q. Curtius Rufus hatte Sueton gehandelt. 
Suctonii reliquiae, ed. Reifferscheid p. 99. 128. 

§ 54. Cornelius Bocchus. 

Th. Mommsen ed. Solin. p. XVI sq. HPeter fr, 297. 

Plinius citiert C. B. unter den lateinischen Schriftstellern 
in dem index auetorum für B. XVI. XXXIII. XXXIV. 
XXXVII und entnimmt seinen Schriften (de admirandis 
Hispaniae?) morkwürdigkeiten von Hispanien. 

XVI 216 Sagunti templum Dianae a Zacyntho advectae 
cum conditoribus anno CC ante excidium Troiae, ut auetor erat 
Bocchus . . . 

Solinus benutzte ein unter Claudius abgefasztes chrono- 
logisches werk des Bocchus, den er 1, 97. 2, 11. 18 mit 
namen citiert. 

Eine lusitanische dedicationsinschrift L Cornelio C. f. 
Boccho flammt provinciae tribuno milititm Hermes I 397. CIL. 
II 35; eine zweite Eph. epigr. I 182. 



Digitized by Googl 



COKN. BOCCHUS. POMrONIUS MELA. IUL. FRONTINUS. 101 

§ 55. Pomponius Mela. 

de chorographia l. III. 

Ausg. v. C. B. Tzschucke. VII voll. Leipz. 1807. Gust. Parthey. 
Berl. 1867. Karl Frick. Leipz. 1880. vgl. K. Bursian jhb. 1869. 
s. 621». über die quellen Reimer Hausen jhb. 117, 195. 

I 1, 1 Orbis silum dicere aggredior, impedilum opus et 
facundiac ?ninimc capax . . 

II 6, 96 Cartcia — atqiie undc nos sumus Tingenlera. 

III 6, 49 Britannia „ — tamdiu clausam aperit ecce prin- 
eipum maximus, nec indomitarum modo ante se verum ignotarum" 
quoque gentium victor propriarum rcrum fidem ut hello adfectavil 
ita triumpho declaralurus portal. Seit Caesars zügen ging 
Claudius zuerst wieder im j. 43 n. Chr. nach Britannien 
hinüber und triumphirtc 44. 

Plinius nennt Mela unter seinen gewährsmännern für 
die naturalis historia; auch ISolinus hat ihn benutzt. 

§ 56. Sex. Iulius Frontinus. 

Ausg. der strategemata v. Fz. Oudendorp. Leiden (1731) 1779. de aquiß 
urbis Romae 1. II von Fz. Bücheler. Leipz. 1858. Fr. strateg. 
L IV. eiusd. de aquae duet. U. R. 1. rec. Audr. Dederich. Leipz. 
1855. vgl. Z. f. d. Altertumsw. 1839. s. 834. 1077. Köcbly, gr. 
kriegsschriftst. II 1, 95. Em. Hübner Rh. M. XII 52. Nipperdey 
op. 520.. W. Henzen eph. epigr. I 193. 

Frontinus war 70 n. Chr. praetor urbanus, 73 consul, 
legat in Britannien (ca. 74—77) und gegen die Chatten, nach 
Nervas tode 98 an dessen statt cos. II mit Trajan, mit dem- 
selben cos. III 100, f 103. 

Tac Agric. 17 . . sustinuilque molem Iulius Fronlinus, vir 
magnus qmnlum licebat, validamque et pugnacem Silurum gen- 
tem armis subegit . . 

Plin. ep. IV 8, 3 Iidio Frontino, prineipi viro. vgl. V 
1, 5 Aelian. tact. praef. 3: inel öh inl tov &sov itarQÖg 
öov Nsgovag itaQa ^govxCvta xa imöijfia vnaxtxa iv Q»oq- 
Hiais yfisgccg xivag öutgtipee (vgl. Martial. X 58), do^ccv 
djt£vf;yxafiEV(p tceqI xr\v iv xoig nolifioig ipituglttv .... 

Frontinus verfaszte unter Domitian eine nur teilweise 
erhaltene schrift de agrorwn qualitate (C. Lachraann, röm. 
feldmesser I 1—58. II 101-131) und strategemalon L IV. 



Digitized by Google 



102 IV. VON AUGÜSTU8 BIS ZUM ENDE T ROMANS. 



§ Stratcg. praef. cum ad instrucndam rci miliaris scienliam 

unus ex numcro sludiosorum eins acccsscrim eique destinalo, quan- 
(um nostra cura vahtit, satisfecisse visus s/m (vgl. Veget. 1 8. 
110), dcberi adhuc inslitutae arbilror operae, ut sollertia ducum 
facta, quac a Graach una OTQttTtjyr^aTixav adpcUaliona com- 

prehensa sunt , expcditis amplcctar commentariis in (res 

libros ea diduximus. in primo erunt excmpla } quac compelant 
proetio nondum commissi) ; in secundo, quac ad proclinm et con- 
fectam pacationem pertineant; (ertius inferendac solvendaeque 
obsidionis habcb'U sfrategemata: quibus deineeps generibus suas 
"species adtribui. 

L. IV praef. mulla lectione conquisitis strategemaiibus et 
nun exiguo scrupulo digestis, ut promissum trium librorum im- 
p/erem, . . . hoc exhibebo ea , quae . . . crant cxcmpla polius 
slrategicon quam sfrategemata. 

B. IV erklärten für unecht C. Wachsmuth Rh. Mus. XV. 574. Wöltt'lin 
Hermes IX 72. Gotthohl Gundermann, de Iul. Front stratcg. libro 
qui fertur IV comm. phil. len. I. Leipz. 1881. 

Frontiniis benutzte u. a. Sallustius Livius Trogus. 

Als curator aquarum unter Ncrva 97 schrieb Frontinus 
de aquis urbis Romae l. 11, vollendet und herausgegeben nach 
Ncrvas tode 98 n. Chr. unter Trajan (c. 93 ext.; vgl. 87. 118). 

c. 1 cum omnis res. ab lmperatore de/egata inlentiorem exi- 
gat curam . . sitque nunc mihi ab Nerva Augusto . . aquarum 
iniunetum officium . . , primum ac potissimum exislimo, sicut in 
ceteris negotiis instilueram, nosse quod suseepi. 2 . . quapropter 
ea, quac ad universam rem pertinentia contrahere potui . . in 
hunc commentarium conluli, quem pro formuia administralionis 

respiecre possem cum inier initia administralionis meac 

scriplus sit, in primis ad meam inslitutiotiem regulamque proficict. 
3 ac ne quid ad totius rei pertinens notiliam praetermisisse vidcar, 
nomina primum aquarum, quac in urbem liomam influunt, ponam; 
tum per quos quacque earum et quibus consulibus, quoto posl 
urbem conditam anno perduetae sint; deinde .... 

§ 57. Memnon von Herakleia. 

Memnonis excerpta rec. Io. Casp. Orellius. Leipz. 1816. Müller FHG 
III 525: 'vixerit Merano primo vel inotmte secundo post Christum 
saeculo'. 

Photios bibl. cod. 224 p. 222 ccveyvcja^ ßißttov Ms- 



Digitized by Google 



MEMNON VON HEKAKLEIA. AUGUSTÜS. 103 



(ivovog CözogLXov, dito zov & ' Xoyov eag ig' 7} Ö£ jigaypazeta, § 57. 
off« negl zrjv Vlov%ixr\v' HgdxXhiav avvtjvs'x^rjy oxojtöv dva- 
ygdtyai ngozi&szai, zovg iv avxfi zvgavvrjöavzag dvaleyofisvrj 
xal Tcgd^eig avzdv xal tjfrt], xal tovg aXXcov ßiovg xal zd 
ziXtj olg i%gij<savzo, xal 06a zav etgrjpevav t%rjgzrjzai. 

Die bücher Villi — XVI enthielten die geschickte von der 
tyrannis des Klearchos (ol. 104, 1=363 v.Chr.) bis zum todc 
des Brithagoras (4ö v. Chr.). Ausser dem auszuge des 
Photios ist von Memnon nichts erhalten. 

Über Nymphis als gewährsmann für die ältere zeit s. o. 
I § 51. C. 30 ff. enthalten auszüge aus Memnons berichten 
von dem kriege der Körner mit Mithridates. 

Phot. a. a. o. p. 240 £<jzl de tj rtvyygayrj vovvexrjg pev 
xal tov fo%VQV ptzadiaxovöa %agaxzt}ga, ov prjv ovÖh tov 
oacpovg dpeXovaa, evXaßovpevt] de tag exßoXdg, nXi)v d ptj 
xov zig dvdyxn Ovvv<pa£veiv xal zd e%afttv eyxeXevezai 
xijg ngo&iöeog . . . zag de nguizag r\' tözogiag xal zag 
pezd zrjv l<s' ovnco eiiteiv eig ftiav qpuv dyiypivag e%op,ev. 

Zeitgeschichte. 

Tac. ann. I 1 vetcris populi liomani prospera vel adversa 
claris scriploribus memorata sunt; temporibusque Augusti diccndis 
non dcfuere decora ingcnia, donec gliscenlc adtdationc deterreren- 
tur. Tibcrii (iaique et Claudii ac Neronis res, florentibxis ipsis 
ob tuet um falsac, postquam occiderant, recentilm odiis com- 
posilae sunt. 

§ 58. Selbstbiographien und denkwürdigkeiten. 

A. E. Egger, oxauien critique des hiötoriens anciens de la vie et du 
regue d'Auguete. Paria 1814. 

1) Augustus, geb. 03 v. Chr. f 14 n. Chr. 

HPetcr fr. 252. Aug. Weichert, imp. Caesaris Augusti operum reli- 
quiae I. Grimma 1846. Eug. Bormaim, bemorkungeu z. sehr, 
nachlasse des kaisers A. Marburg 1884. 4. 

Suet. Aug. 85 . . . aliqua de vila sua, quam iredeeim libris, 
Cantabrico temts bello, nec ultra, exposuit. 

Plut. comp. Dem. c. Cic. 3 — zovg zcjv ojtXnv xal 
özgazoited&v xvgiovg ÖeM&at . . Kixigavog . . . KaCdaga zov 
vt'ov, ag avzog 6 Katöag ev zolg ngog 'AygCnitav xal Mai- 
xi\vav vnopvr\p,adi,v eCgtjxev. 



104 



IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TKAIANS. 



§ 58. Suot. Aug. 101 (nach Augustus' todc) iestamenlum . . . 
depositum . . apud sc virgines Vestales cum tribus signatis aeque 
volum/nibtta prolulerunl : quac omnia in senatu aper/a atquc rcci- 
tata sunt . . . tribus volutninibus, uno mandala de funcrc suo 
comp/cvus est, fdfero indicem rerum a sc gcstarum, quem reifet 
incidi in aeneis tabulis , quac ante Mausoleum statuerenlur, 
tcrliü breriarium totius imperii, quantum mililum sub signis übt- 
que esset, quantum pecuniae in aerario et fiscis et rectigaliorum 
residuis . . . Xiplul. p. 94 St. (Dio LVl 33) ioexopio&t] dh 
xal ßißkia TtcaciQa- xcd avxa b JgovGog avtyvtt. iyiyQaTtxo 
öh iv fihv xcp 7tQ(oz(p Oda xijg xayijg ffyfro, iv de xoi dtv- 
Ti'ga xa &gya a iicga^s Ttävxa, a xal ig %ukxäg Oxrjlag Ttgog 
xa )jQ(>)(p ccvxov axaftsioag ävaygatprjvat ixiX(V(fe' xo xqCxov 
xä x( xwv OxgaxHoxav .... f l%e , x«? to xixagxov ivxoXäg 
xal imöxifoug rc3 Tißegi'a xal xa xoivci xxi. vgl. Zonar. 
X 38 p. 544\ 

Erhalten ist von dem index rerum a se gcstarum eine — 
freilich lückenhafte — copie in dem tcinpcl des Augustus 
und der Roma zu Ankyra in Cialatia mit griechischer Über- 
setzung; entdeckt von Augcrius Gißlenius Busbeq und An- 
tonius Wrantzius 1555. 

Bruchstücke der griechischen Übersetzung sind auch zu 
Apollonia in Pisidia erhalten: veröffentlicht von Arundcll. 
London 1834, am besten von W; H. Waddington in Lcbas 
voyagc scient. en Asie mineure III nr. 1194. 

Ausg. v. Andr. Schott (z. Aurel. Vict. de Caesaribus). Antwerp. 1579. 
v. Jo. Franz u. Aug. Wilh. Zumpt. Berlin 1854. Nach der copie 
von Geo. Terrot und Edm. Guillautno 1861 (exploration archüo- 
logique de la Galatie et de la Bithynie. 2 voll. Baris 1872. fol.) 
Th. Mommsen. Berlin 1865. u. CIL. III p. 769-799. 1873. 
Th. Bergk. Göttingen 1873. Nach dem abgusz von Humann Th. 
Mommsen. Berl. 1883. 

Uberschrift: Rerum gcstarum divi slugusti, quibus orbem 
terra(runiy imperio populi Rom. subiccit, et inpensarum, quas 
in rem publicum populumque Ro(jnäynum fecit, incisarwn in 
duabus aheneis pilis, quae su(n}t Romae posilac, cxcmplar 
sub(t)cctum. 

Anfang c. 1. Annos undeviginti natus exercitum privato 
consilio et privala impensa comparavi , per quem rem publicum 
<do)minationc faclionis oppressam in libertalcm vindica<yiy. 



Digitized by Google 



SELBSTMOr.HAPIlIEN l'ND DENKWÜRDIGKEITEN. 105 



c. 35 (cum scriypsi haec, annum agebam sepluagensu^tnum § 
sexttwi) = ort iyQatpov tavta, rjyov §zo$ eßdottnxoatöv 

8XTOV. 

2) M, Vipsanius Agrippa, geb. 63 f 13 v. Chr. 

P. S. Frandsen, M. V. A. Altona 1836. Fr. Ritsehl, die Vermessung 
des röm. reichs unter Augustus, die weltkartc des Agrippa u. dio 
kosmographie des Aethieus. Rh. Mus. N. F. I 481. 1842 (op. III 
743 ff ). Chr. Petersen Rh. Mus. VIII 378. 1X 85. 1853 f. Alfr. 
v. Gutschmid eb. XII 019. 1857. K. Möllenhoff, üb. d. weltkarto u. 
chorographie des k. Augustus. Kiel 1856. Hermes IX 183. J. Partsch, 
die darstellung Kuropas in dem geogr. werk des Agrippa. ßresl. 
1875. F. Philippi, de tabula Peutingeriana. accedunt fragm. 
Agrippae geographica. Bonn 1876. Dcrs. zur reconstroction der 
weitkarte des Agrippa. Marb. 1880. E. Schweder, beitrage zur 
kritik der chorographie des Augustus. 2 theile. Kiel 1876. 78. 
D. Detlefsen, comm. Momms. ßerl. 1877. s. 23 ff. Marquardt, 
röm. staatsverw. II 200. 

Philargyr. zu Verg. Georg. II 162 Agrippa in secundo 
vilac sitae dicit exeogitasse se ut ex Lucrino lacu portttm faecret. 

Plin. NH III 16 s. longitudincm universam eins {Daeticae) 
prodidit M. Agrippa CCCCLXXV M passuum, latitudinem 
CCL Vlll M . . . Agrippam quidem in tania viri diligentia prae- 
terque in hoc opere cnra f orbem cum terrarum orbi spectandum 
prupositurus cssel , errasse quis credat et cum co divom Augu- 
slum? is namque complexam cum porticum ex destinatione et 
commentariis M. Agrippae a sorore eius inchoatam peregit. 

3) 0. Cilnius Macccnas f 8 v. Chr. 

Hör. carm. II 12, 9 tuque pedestribus dices hisloriis proelia 
CaesariSf Maecenas, melius duetaque per vias regum colla 
minacium. 

Plin. VII 148 citiert ihn als gewährsmann für die sehlacht 
bei Philippi. 

4) M. Valerius Mcssalla Corvinus,geb. um 65v.Chr. 
j 8 n. Chr. 

Ludw. Wiese, de M. V. M. vita et studiis doctrinae. Berl. 1829. 
K. Nipperdey. op. s. 289. II Peter fr. 266. Dors. quellen Plutarchs 
s. 137 ff. K. Wichmanu, de Plut. in vit. ßruti fontib. Bonn 1874. 
s. 36 ff. J. M. J. Valetou, M. V. M. C. Groningen 1874. 

Auf denkwürdigkeiten des Messalla bezieht sich Plut. 
Brut. 40. 42. 45 (über die schlachten bei Philippi). 

Tac. ann. IV 34 Messalla Corvinus imperatorem suum 
Cassium praedicabat. 



106 IV. VON AUCJUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS. 



58. Scnec. controv. II 4, 8 fuit autem Messalla exactissüni 
ingenii quidem in omnis sludiorum partes, Latini ulique sermonis 
observalor- diligentissimus. 

Plin. XXXV 8 exlat Messallae oratoris indignatio quae 
prohibuit inscri genti suae Laevinorum alietiam imaginem. similis 
causa Messallae seni expressit volumina, qxiae de f am i Iiis 
cundidit . . . XXXIV 137 verba ipsa . . Messallae senis ponam: 
'Serviliorttm familia . . .'. Der letztgenannte M. senex ist ver- 
mutlich mit dem VII 173 und in dem Inhaltsverzeichnis 
von XXXIV citierten M. Jiu/'us identisch. 

5) Tiberius, geb. 42 v. Chr. f 37 n. Chr. 

Suct. Tib. 61 commenlario , quem de vila sua summatim 
brevilerque composuit, ausus est scribere Seianum se punisse, 
qitod comperisset f'urere adversus iiberos Germanici filii sui. 
vgl. Domit. 20. 

6) Claudius, geb. 10 v. Chr. f 54 n. Chr. 

Herrn. Lehmann, Claudius u. a. zeit. Gotha 1858. HPeter fr. 294. Fz. 
Hflchclcr, de Tib. Cl. Caesare grammatico. Elberfeld» 1856. 

Suct. Claud. 41 hisloriam in adulescentia, hör taute T. Livio, 
Sulpicio vero Flavo etiam adiuvante, scribere adgressus est ... 
in prineipatu quoque et scripsit plurimum et assiduc recitavit per 
lectorem. initium autem sumpsil historiae post caedem Cacsaris 
dictatoris, sed et transiit ad nferiora tempora coepitque a pace 
civili, cum sentirel neque libere neque verc sibi de superioribui 
tradendi poteslatem relictam, correplus saepe et a malre et ab 
avia. prioris materiae duo volumina, posterior is XLl reliquit. 
composuit et de vila sua octo volumina, magis inepte quam 
inerudite . . . c. 42 . . denique et Graecas scripsit historias, 
TvQQrjvixäv XX } KaQ%r]doviax(üv VI/1 . . . 

Ein edict des Claudius vom j. 46 (Hermes IV 102) ist 
erhalten, ferner aus dessen rede über das ius honorum der 
Gallier (v. j. 48. Tac. ann. XI 24) ein teil auf zwei erz- 
tafeln zu Lyon. 

J. B. Monfalcon, mouographie de la tablo de Claude. Paris 1853. ab- 
druck zu Tac. ann. v. Nipperdey, in Bruns font. iur. Rom. p. 156 
(s. Revue crit. N. S. X 125. 1880). vgl. B G. Niebuhr (1811) kl. 
sehr. II 26. 

7) Agrippina die jüngere, geb. 14 n. Chr. f 59. 
Tac. ann. IV 53 (von der Unterredung ihrer mutter 

Agrippina mit Tiberius) id ego, a scriploribus annalium non 



C. ASINIUS FOLLIO. 107 

tradilum, repperi in commenlariis Agrippinae filiae, quae Nero- § 68. 
nis principis maier vi/am suam et casus suorum posier is memo- 
ravit. Plin. VIL 46 von der gcburt Neros (im j. 37): unter 
den quellen des VII. b. (p. 20 Sillig): Agrippina Claudi. 

8) Denkwürdigkeiten verfaszten u. a. die feldherrn 
Do m i tili s Corbulo (f 67 n. Chr.) und L. Antistius Vetus 
unter Nero, Suetonius Paullinus, C. Licinius Mucia- 
nii8 (Leop. Brunn, de C. L. M. Lcipz. 1870) und Petillius 
Cerealis unter Vespasian. 

Denkwürdigkeiten des Vespasian us und Titu-s wer- 
den in bezug auf den jüdischen krieg angeführt von losephus. 
vit. 65 p. 340, 18 Bk. xcd iv rolg ^HeöTtaOinvov tov ccvtoxqcc- 
ropog vnopvtjiiaQ'iv ovxm yiyQanxai (vgl. p. 343, 9). g. Apion 

I 10 XOl$ X(OV CCVXOXQCtXOQCJV VTCOflVrjllCCGlV. 

Vipstanus Messalla (von Tacitus im dialog de ora- 
toribus u. d. j. 75 redend eingeführt), stand im beere Vespa- 
sians gegen die Vitcllianer. vgl. Nissen Rh. Mus. XXVI 529 ff. 

Tae. bist. III 25 (von den kämpfen um Crcmona) rem 
Hominaque auclore Vipstano Messalla tradam. vgl. 28 (51). 

§ 59. C. Asinius Pollio. 

1. it. Thorbeeke, disput. hiatorico-critica de C. A P. Lugd. Bat. 18J0. 
P. Bailleu, quomodo Appianus iu bellorum civ. 1. II— V . . . usub 
sit A. P. historiis Üött. 1874. G. Tuouret, de Cicerone, Asinio 
Pollione, üaio Oppio. Leipz. Studien z. cl. philol. I 303. 1878. 
II Peter fr. 2G2. 

C. Asinius Pollio, geb. 76 v. Chr., stand seit beginn des 
bürgerkrieges in diensten Caesars, trat später auf die seitc 
des M. Antonius, war consul 40, triumphierte nach dem 
dalmatischen feldzuge 39 ex Parthineis. Hierauf zog er sich 
ins privatleben zurück und starb 5 n. Chr. 

Hier. a. 2020: Asinius Pol/io oralur et consularis, qui de 
Palmalis triumphauerat, LXXX aelalis suae anno in villa Tibur- 
tina morilur. 

Pollio schrieb bald nach 30 v.Chr. historiae, geschiente 
der bürgerkriege von 60 an und vermutlich nicht über die 
schlachten bei Philippi hinaus. 

Suid. 'Aoiviog llakinv r Pop,aiog fo*ropt«s 'Papaixas avv- 
etatev iv ßißUoig iff (?). 



Digitized by Google 



108 IV. VON AUtiUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS. 



§ 59. TlcalCtov 6 'Aötviog . . Xigl tov ip,q>vXiov ti\g 'P(6p.rig 
jroAf'juov, ov inoXifirjOav Kalödg re xal no(i7trjl'og. 

Horat. carra. II 1 Moium ex Metello consule civicum \ 
bclliqxie causas et vitia et modos \ ludumque Fortunae gravesquc \ 
principum amicitias et arma 

nondum expiatis uncta eruoribus, \ perictdosac plenum opus 
aleac, \ tractas, et incedis per ignes \ suppositos einen doloso. 

Appian. v. bürgerkr. II 82 (von der schlacht bei Phar- 
salos) 'Aöhuog dh IJaXiav, vno Kcuöccql trjg pccx^S ixefotjg 
atgatrjyäiv, £%axia%iXCovg dvayQdtpst vsxQovg BVQE&rjvat tc5v 
Ilop,ny]Cov. 

Seine Charakteristik Cicero's bei der crzählung von dessen 
tode s. Senec. suas. 6, 24 (§ 25 adfirmare vobis possum nihil 
esse in hisioriis eins hoc quem retuli ioco disertius). 

Tac. ann. IV 34 Asinii Pollionis scripta egregiam corun- 
dem {Druti et Cassii) memoriam tradxmt. 

Pollio's geschiente ist von Livius und Suetonius benutzt, 
liegt bei Plutarch und Appian zu gründe. 

§ 60. A. Cremntius Cordus. 

Abhandlungen v. Jul. lleld. Schweidnitz 1841. Karl Iiathlef. Dorpat 
1860. Nipperdey Piniol. VI 139 f. (op. 409 ff.). Fz. Kitter eb. 752. 
H Peter fr. 286. 

Crcmutiu8 Cordus schrieb noch bei Augusts lebzeiten 
eine geschichte der bürgerkriege und des prineipates. 

Tac. ann. IV 34 (25 n. Chr.) Cornclio Cosso Asinio Agrippa 
consulibus Cremulius Cordus poslulalur, novo ac tum primttm 
audito crimine, quod editis amialibus laudatoque M. Bruto C. 
Cassium Romanorum ultimum dixisset .... 35 egressus dein se- 
natu vitam abstinentia finivit. libros per aediles cremandos cen- 
suerc patres; sed manserunt occultati * et editi. 

Cass. Dio LVII 24 KQs^iovtiog de drj Kogdog avto%£iQ 
iavtov ysveO&at, ort rc5 2fytav(ß ngoaixgovaEv , rjvayxdad'rj 
(vgl. Senec. cons. ad Marc. I 22). ovta ydg ovdhv üyxXrjpa 
iitaitiov Xaßetv qdvvq&n {xal yaQ iv nvXaig fjdn yrjgag 
rjv xal inuixiaxaxa tßeßioixu) äate inl trj lötogi'a, rjv 
TtdXai Jtote icegl täv tat Avyovatca itga%&ivtoav Ovvsx&sixu 
xal rjv avtdg ixtivog dvByvcixe^ xgid'-rjvat, ort tov te KaCOiov 
xal tov Bgovtov intjveas, xal tov dijfiov trjg ts ßovXrjg 
xafrtjtpato, tov te Kalaaga xal tov Avyovtstov eins phv 



Digitized by Google 



A. CREMUTIUS CORDIS. AUFID. HASSUS. SERV. NONIANUS. 109 

xaxöv ovdt'v, ov fiavxoL xal V7C£Q£oip.vvv£. xavxd xe yaQ § 60. 
jjrw'djj, xal did xavxa avxog xe äit&ave xal xa övyyQd(ipaxa 
avxov xoxe fihv iv xq xoksi EvgE&e'vxa TtQog xmv dyoQavopcov 
xal xd £ge> vnb xc5v cxatfragd&t aQ%6vxxov ixavftn' vOxeqov 
Öe i&dödy xe av&tg, äXXoi xe ydg xal pdXiöxa r\ &vydxtje 
avxov MagxCa 6wixQVil>sv avxd, xal noXir dl-ioanovdao'xoxEQa 
Vit avxrjg xijg xov Kogdov ovpcpOQag iyivExo. 

Sueton. Calig. 16 (C. Caesar) Tili Labieni, Cordt Cremuli, 
Cassi Severi scripta, senatus consuliis abolita, requiri et esse in 
manibtis lecUtarique permisit. 

Senec. consol. ad Marciam (die tochter des Creinutius) 
c. 1 mortem A. Cremutii Cordi parentis tui quantum poteras 
inhibuisti . . ut vero aüquam occasionem mulatw temporum dedit, 
Ingenium patris tui, de quo sumtum erat supplicium, in visum 
hominum reduxisti et a vera illum vindicasti morte, ac restituisti 
in publica monumenla libros, quos vir ille fortissimus sanguine 
suo scripserat. vgl. c. 22. 26 patrem tuum . . illo ingenio, quo 
civilia bella deflevil, quo proscribenles in aeternum ipse pro- 
scripsit . . § 5 iuvabal unius me saeculi facta componere. 

Quint. X 1, 104 habet amalores, nec immerito, Cremuli 
Uber las, quamquam circumcisis quae dixisse ei nocuerat. sed 
elatum abunde spiritum et audaces sententias deprehendas etiam 
in Iiis quae manent, 

Senec. suas. 6, 19. 23 führt aus Cr. C. stellen über 
Cicero 's ende an ; Suet. Aug. 35 über die von Augustus vor- 
genommene lectio senatus (28 v. Chr.). 

§ 61. Aufidius Bassus. Serviliiis Nonianus. 

Quint. X 1, 102 mihi egregie dixisse videlur Servilius 
Nonianus, pares eos (Salluslium et Livium) magis quam similes. 
qui et ipse a nobis auditus est, clari vir ingenii et sententiis cre- 
ber, sed minus prcssus quam historiae auctorilas postulat. quam 
paulum aetate praecedens eum Aufidius Bassus egregie, utique 
in libris belli Germanici, praestitit, gener e ipso probabilis 
in omnibus, sed in quibusdam suis ipse viribus minor. Tac. 
dial. 23 vobis utique versanlur ante oculos, quibus eloquentia 
Aufidi Bassi aul Servilii Noniani ex comparatione Sisennae mtt 
Vurr onis sordet. 

Proben aus Aufidius Bassus (über Cicero's ende) 
gibt Senec. suas. fi, 18. 23. Aufidius Bassus schrieb a fine 



110 IV. VON AUGUSTUS 1US ZI M KNUE TKAIANS. 

§ 61. T. Livi die geschiebte der zeit des Augustus, Tiberius (und 

Caligula?) und darin die germanischen kriege. 

Mommsen, Cassiodor. s. 558 f. chronol. 118". Reifferscheid, Snet. reliq. 
1>. 382. Wold.* Harles,» , de Fabm et Autidiis. lionn 1853 s. 4«J. 
Hl'eter fr. 2U8. 

M. Servilius Nonianus. cos. 35 f 59 n. Chr. 

Tac. ann. XIV 19 sequun/ur virorum illustrium morlcs, 
Domitii Afri et M. Scrvilü, qui summt's honoribus et multa elo- 
quenlia viguerant , illc orando causas, Servilius diu foro, mox 
t rodend is rebus Itomonis celebris et elegant ia vitoe; quam cla- 
tiorem effeeit, ul par ingenio ita morum diversus. 

Servilius schrieb unter Claudius, Plin. cp. 1 13, 3. 

Vit. Pers.: A. Persius Ftaeeus (34—02) . . eu/uit ul potrem 
Servilium Nonianum. 

§ 62. Römische geschichtschreiber aus der zeit der Flavier. 

K. Ed. Peter, de foutib. hist. inip. Kiaviauorum. Hai 1860. 

Tac. hist. II 101 von der verrätcrei des Caecina gegen 
Vitellius: scriplorcs temporum, qui potiente rerum Flavia domo 
monimenta belli huiusee eomposuerunt , euram paeis el omorem 
reipublicae, eorruplas in odulationem eausas, (radidere . . 

1) M. Cluvius Rufus. 
Momrasen Hermes IV 318. HPeter fr. 311. 

Cl. consul vor 41 n. Chr., augenzeuge von Caligula's er- 
raordung, begleitete Nero in Griechenland Gl; wurde von 
Galba G8 zum Statthalter von Hispania Tarraconensis er- 
nannt; ging mit Vitellius nach Korn und vermittelte für 
diesen einen geheimen vertrag mit Vespasians bruder. 

Tac. hist. IV 43 Helvidius . . a laude Cham Ru/i orsus, 
qui perinde dives et eloquentia clorus nulli unquam sub Nerone 
periculum facessissel. 1 8 vir facundus et pacis ortibus, bellis 
inexpertus. 

Cluvius Rufus behandelte in seinen hislorioe die sclbst- 
durchlebte zeit: Tac. ann. XIII 20. XIV 2 citiert ihn für 
die Neronische zeit; Plutarch Otho 3 über Otho; quaest. 
rom. 107 über die ableitung von histrio; Plin. ep. IX, 19, 
5. ß erwähnt seine Schilderung des L. Verginius Rufus. 

2) Fabius Rusticus. 

Tac. Agric. 10 formam totius DrUanniae Uvius veferum. 



Digitized by Google 



ROM. GESCIIICHTSCilUElBEIi A. D. ZEIT DER KLAVIER. III 

Fabius Rusticus recentium eloquenlissimi axwtores oblongae scu- § 62. 
tulae vel bipenni adsimvlavere. 

Tac. ann. XIII 20 Fabius Rusticus auclor est scriptos esse 
ad Caecinam Tuscum codicillos, mandata ei praetoriarum co- 
hortium cura, sed ope Senecae dignationem liurro relentam. Pli- 
nius ei Cluvius niJiil dubitatum de fide praefecti referunt. sane 
Fahim inclinat ad laudes Senecae, cuius amicitia floruil. XIV 
2. XV 61 (von Seneca's tode). 

Quint. X 1, 104 scheint F. R. im sinne zu haben: super- 
est adhuc ei exornat aclatis noslrae gloriam vir saeculorum memo- 
ria dignus, qui olim nominabitur, nunc inlellegilur . 

Er wird 109 im testament des Dasumius neben Tacitus 

und Plinius bedacht CIL. VI 2 nr. 10229 Wilm. 315. 

3) C. Plinius Secundus. 

Ausgaben der Naturalis historia von Jul. Billig. Gotha 1853—55 
(voll. VII. VIII indices comp. Otto Schneider. 1857 sq.). L. v. Jan 
und C. Mayhoff. 0 voll. Leipzig (1854) 1870 ff. D. Detlefsen. 
6 voll. Berl. 186G sqq. 

Heinr. Brunn, de auctor. indicibus Plinianis. Bonn 1856. L. Urachs, 
die quellenregiater zu PI. letzten büchern. Würzburg 1878. H. 
E. Dirksen, die quellen der N. II. des PL, insbesondere die römisch- 
rechtlichen Schriften I 133. Gust. Oehmichen, de M. Varrone et 
Isidoro Characeno, C. Plinii in libris chorographicis auctoribus pri- 
mariis. Acta soc. ph. Lips. III 399. 1873. Ders. Plinian. Btudien, 
Erlangen 1880. — H. Nisseu, die historien des Plinius, Rh. Mus. 
XXVI 497 ff. D. Detlefsen Philol. XXXIV 40. UPeter fr. 308. 

Plinius geb. 23 f 79 n. Chr. am 25 Aug. beim ausbräche 
des Vesuvs. Plin. ep. VI 16. 20. 

Suet. reliq. cd. Reifferscheid p. 92: Plinius Secundus 
Novocomensis equestribus militiis industrie funclus procurationes 
quoquc splendidissimas ei continuas summa industria administravit y 
et tarnen Uber aUhus sludiis tan tarn operarn dedil, ul non temer e 
quis plura in otio scripserit . . . periit clade Campaniae. 

Gell. IX IG Plinius Secundus exislimatus est esse aetalis suae 
docfissimus. 

Plin. ep. III 5, 3 zählt die Schriften seines oheims nach 
der Zeitfolge auf; darunter de vita Pomponii Secundi l. II; 
hellorum Germaniae ÄÄ t quibus omnia quae cum Germanis gessi- 
mus bella roUegil. inchoavil, cum in Germania militarct, somnio 
monitus . . . ; a /ine Aufulii Bassi XXXI (41—71 n. Chr. V), na- 
turae hisloriarum XXXVII, opus diffusum eruditum ncc minus 



Digitized by Google 



112 IV. VON AUOUSTUS IIIS ZUM ENDE TRAIANS. 

§ G2. varium quam ipsa natura. V 8, 5 avunculus tneus idemque 
per adoplionem paler historias vi quidem religiosissime scripsit. 

Tac. ann. I 69 (15 n. Chr.) tradit C. Plinius Germani- 
corum beüorum scriptor stelissc (Agrippinam) apud principium 
ponlis laudes et grates reversis legionibus habentem. vgl. R. 
Kbpke, die anfange des königtums b. d. Gothen. Berlin 
1859. s. 223 f. Suet. Calig. 8. 

Plin. N. II. praef. (an Titus) 19 s. vos quidem omnes, 
palrem te fralremque diximus opere iusto, temporum nostrorum 
hisloriam orsi a fine Au/idii ßassi. ubi sü ea quaeres? tarn pridem 
per acta sancilum et alioqui statutum erat heredi mandare, ne 
quid ambitioni dcdisse vita iudicaretur . . 

Beziehung auf seine crzählung von wunderzeichen vor 
Nero's ende II 199. 232. 

Tac. ann. XIII 20 (im j. 55) Plinius et Cluvius. XV 
53 (im j. 53) . . . quod C. Plinius memoral, nobis quoquo modo 
tradilum non occultare in animo fuit, quamvis absurdum vide- 
retur . . hist. III 28 Horminc id ingenium , ut Messalla tradit, 
an potior auctor sit C. Plinius, qui Antonium incusal, haud facile 
discreverim (von der erstürmung Cremona's durch die truppen 
Vespasians 09). 

§ 63. Die jüdischen Schriftsteller Flavius Iosephus 
und Iustns von Tiberias. 

1) Flavius Iosephus. 

Ausg. v. Sigb. Ilavercamp. II voll. Amstenl. 172C. fol. Willi. Dindorf. 
II voll. Paris 1845. 47. Imm. Uekker. VI voll. Leipz. 1855 s. 

Suidas: '/«'o^ttos 'Iovdatog Max&tov nalg isgeag 

'IeQoöolv^aVy 6 ygä^ag xr)v 'Iovdal'xijv ' AgjawXoyiav £v 
ßißkCoig x. ovxog akovg itaga OveaitaOiavov (.taxd TixOV xov 
vfov avxov £nl xt] x(dv 'hgo<Sokvp.G)v akcoöti xaxeksiy&q, xal 
ovv avxotg etg 'Pdf/up il&dv £' Xöyovg xrjg 'IegodoXv^iav 
aXaöECjg xotg ßaöikEvOi ngoötjveyxEv, olxivsg xfj drjp,oöia 
ßißhodijxtj 7tagsö6&r}Oav, xal did xrjv 6*o£«v xrjg avyygacpijg 
dvdgiävxog r]%iG)&r]. iygai>£ dh xal .... 

Iosephus, geb. 37, pharisäer, kam 63 nach Rom, be- 
fehligte 67 zu Iopata in (Jalilaea, prophezeite Vespasian das 
kaisertum, war im lager des Titus zeuge der einnähme von 
Jerusalem und lebte seitdem am hofc der Flavier in Rom. 



FLAVIUS lOSEPHl'S UND IUSTUS VON TIBERIAS. 113 



Bell. iud. III 8, 9 Nsgavt pe itspitng; xC ydg; ot psxd § 
Ntgava pi%gi (jov did$o%oi pevovai ; ov KalCag, Ov£0xa6iave\ 
xal avxoxgdxcog öv xal nalg 6 adg ovxog . . . dt6itöxr]g plv 
ydg ov povov epov öv, Katöag, dXXd xal yrjg xal &aXd<föf]g 
xal navxog dv&gcoitav yivovg: vgl. VI 5, 4. 

Tac. hist. II 1. 78. Suet. Vesp. 4. 5. Appian. XXII b. 
Zonar. XI 16 p. 575 u. a. 

losephus schrieb 1. nsgl xov 'IovdaVxov noXipov (rj 'Iov- 
dal'xrjg CoxogCag itsgi dXtoOtcog) 7 bb., bald nach der Voll- 
endung des teraplum Pacis 75 herausgegeben (VII 5, 7). 
praef. 11... ngov^ip-qv tyd totg xcttd xr)v 'PapaCav rjyEpo- 
vCav r EXXdöi yXriöör) pexaßaXdv , a xoig ava ßagßdgoig xrj 
itaxgCm avvxd^ag dvinep^a xgöxsgov, d<prjyr}öao'&ai . . . 
§ 12 xavxa ndvxa ntgiXaßdv iv ixxd ßißXCoig xal prjde- 
pCav xolg iniQxapivoig xd ngdypaxa xal Ttagaxv%ovOi tcj 
noXipco xaxaXiTtav r) peptpsag d<pogp^v rj xaxrjyogi'ag , xolg 
ye xrjv dXrj&tiav dyancööiv, dXXä pr) Jtgdg r)dovr)v dviygai^a. 
vgl. g. Apion. I 9 f. Photios bibl. cod. 47. 

Lateinische bearbeitung aus dem ende des vierten Jahr- 
hunderts (von Ambrosius?). 

Ausg. von C. F. Weber (mit der Verderbnis des namens in Hegesippus) 
u. C. Jul. Caesar. Marb. 1864. Fr. Vogel de Hegesippo qui dici- 
tur los. interprete. Erlang. 1880. 

2. 'IovöaExr) dg%aioXoyia 20 b., bis zum 12. regiernngs- 
jahre Nero's (65/66 n. Chr.), verfaszt im 13. regierungsjahre 
Domitians (93/94) und Nero's freigelassenem Epaphroditos 
gewidmet mit der rechtfertigungsschrift über sein leben, 
arch. XX 11, 2. vit. 76. 

Ludw. Mendelssohn, senatus consulta Romanorum quae sunt in I. A. 
dispOBuit et enarravit. Acta philol. Lips. V p. 87. 1875. vgl. 
ß. Niese, Hermes XI 466 ff. Ferd. Bloch, die quellen des Fl. I. in 
seiner archaeologie. Leipz. 1879. Justus v. Destinon, die qu. des 
F. los. in arch. XII-XVII. Kiel 1882. 

Ferner sind von losephus erhalten: negl dg%ai6xr]xog 
'IovÖatav ng6g xovg "EXXrjvag (xaxd 'Aitbavog) 2 b.: s. Jac. 
Bernays Theophrastos' sehr. üb. frömmigkeit s. 23. 154; sig 
Maxxaßaiovg Xöyog rj itsgl avxoxgdxogog Xoyißpov. 

2) lustus von Tiberias. 
Müller, FHG III 623». A. v. üutschmid jhb. 1860, 703-708. 

Photios bibl. cod. 33 p. 6 aveyvaöfhi 'Iovaxov Tißsguog 

Schakfkk, gnelleukuudü 2. abteil. 8 



114 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM EN DK TRAIANS. 

03. xQovixov, ov ri sntyQcuprj ToWStOV TißEQiEcog'Iovdai'cav ßaot- 
U(av xcSv iv xotg axspiiaoiv. ovxog dito noXtcag xi\g iv 
TakiXaia TtßEQiddog mQfiäxo. uQxexai da xrjg [(Sxogi'ag dito 
Mmvtiiag, xaxaXrjyEt öh Zag xsXEVxrjg 'dyQiitita xov ißdopov 
filv xav dito trjg olxCag Hoddov, vöxdxov dh iv rotg 'Iov- 
daCav ßaötievöw, og . . . . xeXevxü . . ixst xqCxw TQalavov, 
ov xal ij taxogCa xaxiXrjlEv .... dvxEitoktxEvdaxo öe la- 
OtjitG) ... xal xr\v toxoglav dt", rjv ixsivog iyoatl>E, itEitkaanivrjv 
xcc izkElaxd cprioi (Bk.; cod. yaoi) xvy%dvEiv, xal fidXiaxa 
olg xov r Pa>iiaCx6v itgog 'Iovdaiovg öie^elOl itoka^iov xal xr\v 
'JfQoaoXv^av dkaatv. 

Steph. u. TißEQidg- ix xavxx\g ijv 'Iovffxog 6 xov 'Iov- 
dalxöv n6XE(iov xov xaxd OvEGitaOiavov faxoQtjöag. 
Gegen Iustus Ioseph. vit. c. 65 f. 
Das xQOvixdv des Iustus war die älteste weltchronik. 

§ 64. Cornelius Tacitus, 

geb. ca. 55/56 praetor 88, cos. 98 f nach 117 n. Chr. 

Ausg. der werke zuerst vollständig von Phil. Beroaldus. Rom. 1515. fol. 
Iuat. Lipsius, zuerst Antwerp. 1574. Io. Fr. Gronovius. Amsterd. 
1672. 1685. 1mm. Bekker. Leipz. 1831. Franz Ritter, eb. (1834) 1864. 
J. C. Orelli u. J. G. Baiter. Zürich 1846. 8. Karl Halm. Leipz. (1850) 
1874. Fr. Haase. eb. 1855. Karl Nipperdey. 4 partes. Berl. 1871, 76. 
C. Lud. ürlichs, de vita et honoribus Taciti. Wfirzb. 1879. F.d. 
Wölfflin in Buraian's jahresber. XVIII 215. 

Hist. I 1 mihi Galba Olho Vitellius nee beneficio nec in- 
juria cogniti. dignitalem noslram a Vespasiano inchoalam a Tito 
auctam a Domiiiano longius provectam non abnuerim; sed in- 
corruptam fidem professis neque amore quisquam et sine odio 
dicendus est. 

Agric. 9 von dem consulate des Agricola 77: consul 
egregiae tum spei filiam iuveni mihi despondit, ac post cojisida- 
tum collocavit, et statim Britanniae praepositus est. 

Ann. XI 11 is quoque {Domitianus) edidit ludos saecu/ares, 
isque infentius affui sacerdotio qumdecimvirali praeditus ac tunc 
praetor (88). 

Nach mehrjähriger abwesenheit (als Statthalter von Bel- 
gica?) kehrte Tacitus im herbste 93 nach Rom zurück. 

Plin. ej>. II 1, 6 Verginius liufus . . lauda/us est a con- 
snle Cornelio Tacilo (98): nam hic suprcmus felicitati eius ru- 
mulm aceessit, laudator e/oqveniiss/mus. 



Digitized by Google 



CORNELIUS TACITUS. 



115 



Ebend. VII 20, 4 equidem adulescentulus , cum tarn tu § 6-*. 
fama gloriaque florer es, te sequi, tibi 'longo sed proximus inter- 
vallo 9 et esse et haberi concupiscebam. vgl. Villi 23. 

Ebend. II 11, 2 (100) Marius friscus accusantibus Afris, 
quibus pro consule praefuil, omissa defensione iudices petiit. ego 
et Cornelius Tacitus adesse provincialibus iussi .... 1 7 respondil 
Cornelius Tacitus eloquentissime et, quod eximium orationi eius 
inest, 6£(iva5g. ... 19 Cornutus Tertullus, consul designatus . . . 
censuit .... quod ego et Tacitus iniuncta advocalione diligetiter 
et fortiter functi essemus, arbitrari senatum ita nos fecisse, ut 
dignum mandatis partibus fuerit . . . 

Schriften: 1) Dialogus de oratoribus. 
A. G. Lange, dialogus de or. T. viodicatus (1811), verm. sehr. 1832, 

s. 3 ff. Franz Weinkauff, de T. dialogi — auetore. Köln (1867. 

59) 1880. H. Sauppe Philol. XVIIII 256 ff. ausg v. Ad. Michaelis. 

Leipz. 1868. 

2) De vila et moribus Cn. Julii Agricolae (f 93 n. Chr.), ge- 
schrieben nach Nerva's tode im ersten jähre Trajans 98. 
Ausg. v. Geo. Ludw. Walch (mit einer abhandlung üb. d. kunstform 

der antiken biographie). Berlin 1828. K. L. Roth. Nürnb. 1838. Fr. 
C. Wex. Brannschw. 1852. L. Urlichs. Würzb. 1875. K. Peter. 
Jena 1876. Vgl. Em. Hübner, zu T. Agr. Hermes I 438 ff. (1866). 
G. Andresen, die entstehungsteudenz des Tac. Agricola. Berlin 1874. 
L. Urlichs, de vita et hononbus Agricolae. Würzb. 1868 u. de vita 
Taciti 1879. p. 18 sqq. 

Agric. c. 1 Clarorum virorum facta moresque posleris (rä- 
dere, antiquilus usilatum, ne nostris quidem temporibus quam* 
quam ineuriosa suorum aetas omisil . . at nunc narraluro mihi 
vilam de functi hominis venia opus fuerit, quam non petissem in- 
cusaturus tarn saeva et infesta virlutibus tempora . . . c. 3 non 
tarnen pigebit vel incondita ac rudi voce memoriam prioris ser- 
vilutis ac teslimonium praesenlium bonorum composuisse. hk in- 
teritn Uber, honori Agricolae soceri mei destinatus, professione 
pietatis aut laudatus erit aul excusatus. 

c. 42 sciant quibus fnoris est inlicita mirari, posse etiam sub 
malis prineipibus magnos viros esse, obsequiumque ac modestiam, si .--;} 
industria ac vigor adsint, eo laudis escendere, quo plerique per ab- ^ \ 
rupta,sedinnullumreipublicaeusum,ambi(iosamorleinclaruerunf.^ 

3) De origine et situ Germanorum, herausgegeben 98 n.Chr. , 'Zy 

Ausg. v. Bf. Haupt. Berl. 1855. K. Müllenhoff (cum aliorum veterum ' -...< | /' 
auetorura locis de Germania praeeipuis). 1873. erläut. v. A. Baum- 
stark. Leipz. 1875 80. 

• 8* 



>igmzea Dy 



Google 



116 IV. VON Al QUSTrS KIS ZUM ENDE TRAIANS. 

6 4. c. 37 sescentesimum et quadragesimum annum (= 641 Varr.) 
urbs nostra affebat, cum primum Cimbrorum audita sunt arma, 
Caecilio Metello et Papirio Carbone consulibus. ex quo si ad 
alterum imperatoris Traiani consulatum computemus, ducenti 
ferme et decem anni colligunlur. tamdiu Germania vinmtur. 

Trajan trat sein 11. consulat am 1. Jan. 98 n. Chr. zu Köln 
an, als College von Nerva, welcher am 27. Januar starb. 

c. 4 ipse eorum opinionibus accedo, qui Germaniae poputos 
nullis aliarum na/ionum conubiis infectos proprium et sinceram 
et tantum sui similem gentein arbitrantur. c. 19 nemo enim illic 
vitia ridet, nec corrumpere aut corrumpi saeculttm vocatur. 

c. 33 nach der ineldung von der Vernichtung der Bructerer 
durch innere fehde (vgl. Jul. Asbach, jhb. des Vereins v. 
altertumsfr. d. Kheinlande LX1X 1 LXXI1 20 n.): tnaneal, 
quaeso, durelque gentibus, si non amor nostri y at certe odium 
sui, quando urguentibus imperii fatis nihil tarn praestare fortuna 
maius polest quam hoslium discordiam. 

Allgemeiner teil c. 1—27: haec in commune de omnium 
Germanorum origine ac moribus accepimus: nunc singtüarum 
gentium instituta ritusque, quatenus differanl, quaeque nationes e 
Germania in Gallias commigraverint expediam bis zum schlusz 
c. 46 quod ego ut incompertum in medio relinquam. 

4) Historiarum 1. I— V (erhalten in dem cod. Medic. II 
von Monte Cassino aus dem XII jhdt., mit ann. XI— XVI 
als 1. XVII-XXI). 

Auag. m. deutschen Anmerkungen von K. Heraeus. Leipz. ^1864) 1877 f. 

Hieronym. ad Zachar. III 14 (VI 2 p. 913 Vall.) Cor- 
nelius Tacitus, qui post Augustum usque ad mortem Domitiani 
vilas Caesarum triginta voluminibus exaravif. O. Hirschfeld 
zeitschr. f. d. österr. gymn. 1877 s. 811. (mit Fz. Kittcr): 
annales 18 bb., historiae 12 bb. 

Tertullian. apol. 16 Cornelius Tacitus in quinta historia- 
rum suarum. 

Hist. I 1 iniliwn mihi operis Servius Galba Herum Titus 
f'inius consules erunt (822/69 n. Chr.). nam post conditam urbem 
octingentos et viginti prioris aevi annos multi auctores rellulerunt: 
dum res populi Romani memorabantur, pari eloquentia ac über- 
täte; postquam bellalum apud Aclium alque omnem potentiam ad 
unum conferri pacis interfuit y magna illa ingenia cessere; sirmd 
veritas pluribus modis infracta, primum inscitia rei publicae ut 



CORNELIUS TACITTS. 



117 



alienae, mox libidine adsentandi aut rursus odio ad versus domi- § ßi. 
nantes: ila neutris cura posteritalis inter infensos vel obnoxios . 
quod si vita suppeditct, principatum divi Nervae et imperium 
Traiani, überhrem securioremque malertam, senectuti seposui, 
rara temporum felicitate, tibi sentire quae velis et quae sentias 
dicere licet. 

Der erhaltene teil bricht ab in den Verhandlungen 
zwischen Petillius Cerealis und Civilis im j. 70. Benutzt 
sind die historien von Sulpicius Severus (u. a. für die ge- 
schiente der Zerstörung von Jerusalem) und Paulus Orosius. 

Jac. Bernays , die chronik des Sulpicius Severus. Berlin 1861 s. 57 ff. 
v. Gutschmid jhb. 1863 s. 711 ff.; Th. von Mörner, de Ürosii vita. 
1844 s. 155. 

Sein zweck I 4 vt non modo casus eventusque verum, qui 
plerumquc fortuili sunt, sed ratio ctiam causaeque noscanlur. 

Plin. ep. VI 16 petis ut tibi avuneuli mei exitum (beim aus- 
bruche des Vesuvs 25. Aug. 79) scribam, quo verius tradere 
posteris possis. 20 ais te adduetum litteris, quas exigenti tibi de 
motte avuneuli mei seripsi, cupere cognoscere, quos ego Miseni 
re fiel us casus pertulerim. VII 33 auguror, nec me fallil augu- 
rium, historias tut/s immortales futuras; quo magis Ulis, ingenue 
fatebor, inseri cupio. 

Die historiae scheinen nach und nach herausgegeben 
und etwa 109 vollendet zu sein. 

Nissen Ith. Mus. XXVI 535 ff. Urlichs, de vita Taciti p. 16. 

Die darstellung Plutarchs im leben des Galba und Otho 

stimmt mit derjenigen des Tacitus vollständig überein. 

Octavius Clason, PI. u. T. eine quellenuntersuchung. Berlin 1870 u. a. 
lassen Plutarch aus Tacitus schöpfen. Die meisten forscher führen 
die Übereinstimmung beider berichte auf einen gemeinsamen Ur- 
sprung zurück, deu C Chr. Fr. Hirzel, Maulbronner program tu, 
Stufctg. 1851. 4. in den acta publica; Th. Wiedeinann, de Tacito etc. 
Berl. 1857 und H. Nissen Rh. Mus. XXVI 197 ff. in den historien 
des Plinius; H. Peter, quellen Plutarchs, 8. 28 ff. uud Th. Mommsen, 
Hermes IV 295 ff. in Cluvius llufus suchten. Ranke weltgesch. 
III 3, 285. 

5) Ab excessu divi Augusli libri (XVI II?). 

Die abfassung fällt nach 115 an das ende von Trajans 
regierung: II 61 romani imperii quod nunc rubrum ad marc 
patescit; und setzt die Vollendung der historien voraus: 
XI 1 1 (von den säcularspielen dos j. 47) utriusque prineipis 



Digitized by Google 



118 IV. VON AITGUSTU8 HKS ZUM ENDE TRAIANS. 

§ f>4. (Augusli et Claudii) rationes praetermitto f sa/is narratas libris 
quibus res imperatoris Domitiani composui. 

Buch I — VI sind allein erhalten in dem cod. Mcdie. I 
(aus dem XI. jhdt., früher in Corvey). Es fehlt der gröszte 
theil des V. und der anfang des VI. buches: die fortsetzung 
der geschiente des j. 29 bis gegen ende des j. 31. s. Fr. 
Haasc Philol. III 153. Buch XI— XVI, am anfange und 
ende verstümmelt, die geschichte der j. 47—61, sind (mit 
den Historien) erhalten im cod. Medic. II (und dessen ab- 
schritten), vgl. s. 116. 

Erklärt v. K. Nipperdey u. G. Andresen. Berlin (1851 f.) 7. u. 4. A. 
1879. G. B. Sievers, Tacitus und TiberiuG (1850 f.) i. d. stud. z gesch. 
d. röm, kaiser. Berlin 1870. H. T. Karsten, de T. fide in sex pri- 
orib. annalium libris. Traj. ad Rh. 1878. J. Froitzheim, de T. 
fbntib. in 1. I annalium. Bonn 1873. Ders. z. quellenanalysc des 
T. jahrb. 1874 s. 201 ff. W. Horstmann, über die quellen des T. 
in den ersten VI büchern der annalen. Marburg 1877. 

I 1 consilium mihi pauca de Augusto et extrema traderc, 
mox Tiber ii prineipatum et cetera , sine ira et studio, quorum 
causas proeul habeo. 

III 65 exequi sententias haud institui nisi insignes per hone- 
stum mit notabili dedecore; quod praeeipuum munus annalium 
reor, ne virtulcs sileantur, utque pravis dictis factisque ex posler i- 
lale et infamia metus sil. 

IUI 32 s. nemo annales noslros cum scriptum contm conten- 
derit, qui veteres populi Romani res conposuere . . . cunclas na- 
Hönes et urbes populus aut primores aut singuti regunt: delecla 
ex iis et consociala rei publicac forma laudari facilius quam 
evenirc, vel si evenil, haud diuturna esse polest. 

IUI 71 ni mihi deslinatum foret suum quaeque in annum 
re/'erre f avebat animus antire stalimque memorare exitus . . . . 
verum has atque alias sontium poenas in tempore trademus. 
. Zusammenfassender bericht von auswärtigen begebenheiten 
mehrerer jähre oder vorgreifende crzählung II 88. VI 38. 
XI 8. XII 40. 44 ff. XIII 9. 53. XIV 23. 

III 55 . . nisi forte rebus cunetis inest quidam velut orbis, 
Iii, quemadmodum temporum vices, ita morum veriantur; nec 
omnia aput priores meliora sed noslra quoque aetas multa laudis 
et artium imitanda posleris tulit. 

XIV 12 Thrasea Paetus silentio vel brevi adsensu priores 



GRIECH. GEOGRAPHEN. PLUTARCHOS VON CHAIRONEIA. 119 



adulationes transmitierc suliius exiil tum senalu. ac sibi causam § 6 *- 
periculi fecil, ceteris libertatis iniiium non praebuit. 

Flav. Vopisc. Tac. 10 (Tacitus) Comelium Tacitum, scrip- 
torem historiae Augustac , quod parentem suum eundem dicercf, 
in omnibus bibliothecis conlocari iussit et, ne iectorum incuria 

deperiret, librum per annos singulos decies scribi publicitus 

iussit et in bibliothecis poni. 

§ 65. Griechische geographen. 

1) flEQLJtXovg tijg iQvdQäg ftaAdoötjg. 

Au»g. in K. Müller, geogr. Gr. min. 1855. I 257 -305. prolegg. XCV ff. 

B Fabricius. Leipz. 1883. E. A. Schwaubcck Rh. Mus. VII 321. 

48o. 1850. A. Dillmann ak. ber. Berlin 1879 8. 413. 
Die küstenbcschreibung, fälschlich Arrian beigelegt, ist 
von einem kauffahrer in Ägypten verfaszt, wahrscheinlich 
zu Berenike, etwa zw. 70—75 n. Chr. 

2) Dionysios 6 xsQitjytiTtjg. 

Oixovpavrjg itBQirjynatg in 1187 hexainetern. 
Ausg. m. d. paraphrasen und commentaren in K. Müller geogr. Gr. 

min. 1861. II 103-457.- prolegg. XV ff. 
H. Usener Rh. Mus. XXV 613. Tycho Mommseu progr. Frank f. a. M. 

1879 s. 59. 

K. Müller setzt die abfassung zwischen 86—96 n. Chr., 
T. Mommsen in das erste jahrhundert vor Christus, etwa in 
Sulla's zeit. 

Die periegese ist lateinisch bearbeitet von Avienus im 
4. jhdt. (§ 96), um 500 von Priscianus (§ 107), commentiert 
von verschiedenen grammatikern, namentlich von Eustathios 
erzbischof von Thessalonich 1160—1198. 

§ 66. Plutarchos von Chaironeia. 

Ausgaben der Werke von Xylander. 2 voll. Frankf. 1599. 1620. t'ol. J. J. 
Reiskc 12 voll. Leipz. 1774-82. J. G. Hutten. 14 voll. Tübing. 
1791 1805. Th. Döhner u. Fr. Dübner. 5 voll. Paris 1841-55. 
vitae ex rec. K. Sintenis. 4 voll. Leipz. 1839—46. 5 voll. L. 1852 ff. 
(1874). I. Bekker. Leipz. 1855 f. Moralia, i.e. opera exceptis vitis 
reliqua. Graeca emendavit . . animadversiones explicandis rebus ac 
verbis, item indices cop. adi. Dan. Wyttenbach. Oxford. 1795 — 1830. 
(9 voll. 4. oder 15 voll. 8. abg. Leipz. 1796—1831, 5 tomi in 10 
partes. ) ex rec. Rud. Hercheri. vol. 1. Leipz. 1872. Verzeichnisse 
Plutarchischer Schriften: A. Schaefer, commentatio de libro vitar. 
X oratorum. Dresd. 1844. M. Treu, der sogen. Lampriascatalog 



120 IV. VON AUGU6TU8 BIS ZUM ENDE TRAIANS. 

§66. der Plutarcbschriften. Waldeob. 1873. R. Volkmar, leb., schritten 
u. Philosophie d. PI. 2 tle. Herl. 1869. 

Plutarcli war geboren unter Claudius (ca. 46), hörte in 
Nero s zeit den peripatetiker Ammonios zu Athen, war unter 
den Flaviern lehrcr der philosophic in Horn, befreundet mit 
Q. Sosius Senccio (cos. ord. 99. 107), welchem er u. a. die 
ßiov naQaXXrjXoi widmete, lebte später hochangeseheu in 
seiner Vaterstadt und f ca. 120 n. Chr. 

Saidas: JlXovxaQX°S Xaig&vtvg x.rjg Boioriag, yeyovag 
inl xeov Tgal'avov xov Kaiöagog xgovav xal iningoGftav. — 
vgl. Clintons F. R. u. d. j. 120 n. Chr. 

Euseb. a. 2135, 3. j. Hadrians (119/120) Plutarchus 
Chaeronaeus — philosophi cognoscebantur. Synkellos 1 659 Bonn. 

Plutarcli schrieb biographien der römischen kaiser von 
Augustus bis Vitellius. Hiervon sind erhalten Galba und 
Otho. vgl. Mommsen, Hermes IV 297. 

Ferner schrieb er das leben von Artaxerxcs 11., von 
A rat os und dem älteren Scipio. 

Später verfaszte er in seiner heimat die ßiot nagdXki]koi: 
der Griechen: Theseus, Lykurg; Solon, Themistokles, 
Aristeidcs, Kimon, Perikles, Nikias, Alkibiades, Ly- 
sander, Agesilaos, Pelopidas, Dion, Timoleon, Dcmo- 
sthenes, Phokion, Alexander d. gr., Eumenes, Demctrios, 
Pyrrhos, Agis und Kleomenes, Philopoemen; 
und der Römer: Romulus, Numa, Poplicola, Coriolanus, 
CamilluB, Fabius Maximus, Marcellus, T. Quinctius 
Flamininus, Cato Ccnsorius, L. Acmilius Paulus, Ti. u. 
C. Gracchus, Marius, Sulla, Sortorius, Lucullus, 
Crassus, Pompcius, Caesar, Cicero, Cato Uticcnsis, 
Brutus, Antonius. 

Verloren sind die parallelbiographien von Epamei- 
nondas und dem jüngeren Scipio, jene angeführt Ages.28, 
diese Ti. Grach. 21. C. Grach. 10." 

Plutarch gab die biographien paarweise in einzelnen 
büchorn heraus: 

Dem. 3 ygdtpovtsg iv reo ßißkfo tovtcj, tcSv itagaXXrj- 
l(ov ßCav fori nenntn, negl drjiioö&ivovg xal Ktxsgavog. 
Perikl. 2 «'d*o|«v ovv xal rjfilv ivdiaxgtyai ty ittgi xovg 
ßiovg dvaygatpjj, xal xovxo xo ßißkiov dixaxov Gvvxtxd%antv 
xov Jlegixliovg ßiov xal xov <Paߣov . . Dion und Brutus 



Digitized by Google 



PLUTARCHOS VON CHAIRONEIA. 



121 



bildeten das 12. buch. Dion 2. Drei bücher in hand- § 66. 
Schriften R. Schöll Hermes V 114. 

A. Lion, comm. de ordine quo PI. vitas scripaerit Gött. (1819) 1837. 
J. P. Marks, symb. crit ad 'epistol. gr. Bqnn 1883. p. 27". 

Demosth. 2 . . r)[iElg dh pixgdv oixovvxsg xokiv xal 
Iva pr) pixgoxiga yivrjxai (pikoxagovvxeg, iv dh 'Papy xal 
xalg xegl xr\v 'lxakiav öiaxgißalg ov oxokrjg ovörjg yvpvd- 
Ztö&cu negl xt)v 'P(o^atxr)v didkExxov vno %qhgjv xokixixuv 
xal xoiv did (pikoöoyiav xkrjata£6vxa>v, oipe xoxe xai xoggm 
xr]g r]kixCag rjgldfiE&a 'Pa^talxolg ygappaaiv £vxvy%ävuv. 
xal xgdyfta ftavfiaaxov fif'v, dkk' dktföhg indöxopev. ov yag 
ovxag ex xgüv ovopdxav xd ngdypaxa övviivai xal yveogi- 
%uv öwißaivev rjpiv , ag ix xeov ngay^dxcov , av d^oayt- 
5Tö?g uxop&v ipnsigCag, inaxokovdsiv [öid xavxa] xal xovg 
ovö^iaöiv. 

Zweck der lebensbeschreibungen : einloit. z. leb. des 
Timoleon n. L. Aemilius Paulus 1 : ifiol plv xijg xäv ßimv 
atyaa&ai filv yga<pr)g Cvvißrj 6i ixigovg, intfiiveiv Öe xal 
cpikoxaQEiv rjdrj xal dt' i^avxov, äö7ttQ iv iöönxga xf] töxogi'cc 
7tEiQ(6^evov dfitoayixayg xoGyisiv xal dyofioiovv xgdg xdg 
ixsCvav dgsxdg xov ßiov . . Per. c. 1. 2. 

Alex. 1 xov '/ikt^dvdgov xov ßaöike'&g ßiov xal xov 
Kafaagog, v(p' ov xaxskv&rj /7ofMn/ft>g, iv xovxa rc5 ßißkia 
ygdq)ovx6$ . . itagaixqOopE&a xovg dvayivdöxovxag , idv (ir) 
ndvxa (xrjöe xa&' sxaaxov i^Eigyaöfiivcag xi xäv negißorjxav 
dnayyikkafiEVf dkV ixcLxi(ivovxeg xd 7tkstöxa 9 pr) övxotpav- 
xaiv. ovxe ydg foxogiag ygd<po(iEV, dkket ßiovg, ovxe xalg 
inwpavtöxdxaig ngd&Oi itdvx&g ivEöxt, drjkaö ig dgExrjg 
rj xaxCag, dkkd ngdy\ia ßgaxv Ttokkdxig xal ^rjfia xai itaidid 
xig ifupao'iv rj&ovg inoirjOE päkkov rj pdx ai pvgtovExgoi 
.... r\\xlv doxiov Elg xd xr)g tyvxrjg örjpEia päkkov ivdvE- 
o%ai xal Ötd xoiixav Eldonoulv xov ixdöxov ßiov, sdöavxag 
ixegoig xd f*Ey£&r] xal xovg dyavag. 

Nik. 1 dg yovv ®ovxvdiör\g i^rjvsyxE XQa^Eig . . . 
imdgaficdv ßga%EG)g xal did xgjv dvayxalcov . . ., xd Öia- 
tpEvyovxa xovg nokkovg, v<p' ixagcav d' Eigrj^iiva G7togddr\v rj 
xgog dva&rjpaoiv rj xj>r}(pL0(iaatv Evgrjfie'va nakatolg izeiiEtgafiat, 
övvayayEtv , ov xr)v d%gr\Oxov d%goi%nv faxogiav, dkkd xr)v 
ngog xaxavorjOiv rjd'ovg xal xgoitov itagadidovg. 

Vgl. Sympos. V 3, 3 p. 677* iycj yovv dveitEiftöprjv 



Digitized by Google 



122 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS. 



§ 66. xal ngo<Sel%ov, cjöxe xal xäv (tagxvgiav exfiafatv noXXd 
xal pvrinovevtiv. coniug. praec. 48 p. 145 e <sv d\ <o Ex)gv- 
Öixrj, tidXiöta xsigcS xolg xäv ao<p<av xal dya&äv yvvaixäv 
ditoy&eypaöiv ofiiXstv xal dtd oxopaxog dal xdg <pcavdg £%nv 
ixiivag av xal itag&ivo$ ovöa nag' rjptv dvsXdtißaveg. 
de tranq. an. 1 p. 464 f dveXeldfirjv Jtsgl evfrv{iiag ix xäv vjzo- 
fivrj^drcav av ifiavxa neTtoirj^iivog ixvy%avov. de cohib. ira 9 
p.457 e . . Ovvdyttv del neigcöfica xal dvayivcSaxeiv ov xavxa 
Or\ fiovov td xdv <piXo<s6q)av (nagadtiypaxa) . dXXd fidXXov 
xd xäv ßaoiXe'av xal xvgdvvav. 

noXix. nagayy. 17 p. 814 1 ' noXXd ydg iöxiv dXXa 
xäv ngoxegov 'EXXrjvav disfyövxa xotg vvv ^onoutv xal 
aaxpgovi^eiv ag 'Ad-rjvrjaiv vnofiifivijaxovxa fit) xäv noXs- 
pixäv, dXX' olov toxi t6 tyrjyiapa xö xrjg dp.vr]Oxiag inl xäv 
xgidxovxa xxL 

Eunap. vit. Soph. prooem. p. 4 Boiss. rö xdXXiOxov 
avxov (TlXovxdQxov) xäv avyyga^idxav elclv ol xaXovpsvoi 
nagdXXrjXoi ßtot xäv dgCaxav xaxd egya xal xgd£eig 
dvSgäv. 

Plutarchs quellen: 
A. H. L. Heeren, de fontibus et auctoritate vitarum parallelarum PI. 

Gött. 1820. Mart. Haug, die quellen PI. 's in den lebensbeschreib. 

der Griechen. Tübing. 1864. Herrn. Klapp, de vitar. Plut. 

auctorib. Romanis. I. Bonn 1862. HPeter, die quellen Pl.'s in den 

biographien der Römer. Halle 1865. Ad. Schmidt, das Perikl. 

ZA. Jena 1879 II 46 ff. J. C. Vollgraff, greek writers of roman 

history. Leiden 1880 u. a. 

Die d7to<p&typaxa ßaöiXtav xal Gxgaxijyäv und die 
dxocpd'Byfiaxtt Aaxavtxd sind von jüngerer band groszcnteils 
aus schriften Plutarchs ausgezogen. 

Wittenbachs comraentar. K. Schmidt, de apophthegm. quae sub Plu- 
tarcbi nomine feruntur collectionibus part. I. Greifswald 1879. 

Historischen inhalts sind unter Plutarchs schriften u. a.: 
yvvaixäv dgtxai. alxiai 'EXXrjv&v. aixiai PapalxaL. vgl. 
o s. 94. nsgl xr]g 'HgoSoxov xaxorjfrtiag vgl. I § 17 s. 23. 

Rhetorische schulübungcn sind die schriften: itoxsgov 
'sld'tjvaloi xaxd noXtpov rj xaxd GoyCav ivdo^oxsgoi. Ttegl 
xijg 'AXt^dvÖQQV xi>xrjg rj dgExrjg Xoyoi ß' . ittgl xrjg'PofiaLüiv 
xv%yig ij agfr^g. Die geschichte der befreiung Thebens 
379 v. Chr. ist verwebt in den dialog KatpsitSiag [rj negl 
xov Enxgdxovg daipovfov]. 



Digitized by Googl 



ANTIQUARE. 



123 



Die ßim z6v dexa QrjroQmv rühren nicht von Plutareh § 66. 
her. Unrecht sind die 7tagaXXrjXu 'EMrjvixä xal PtOpatm 
und die schritt ntQi itoxap.uv , beide von demselben vor. 
fasser. s. R. Hercher, PI. libellus de fluviis. Leipz. 1851. 

Ililt'szcu^nisse. Grammatiker. Khetoren. 

Dichter. 

§ 67. Antiquare. 

1) Fencstella. 

L. Mercklin, de V. historico et poeta Dorpat 1844. 4. Jos. Poeth, 
de F. hist. scriptore et carminum. Bonn 1849. HPcter fr. 272. 

Hieronvin. a. Abr. 2035 (19 n. Chr.) Fencstella historia- 
rum scriptor et carminum septuagenarius morilur sepeliturquc 
Cumis. 

Plin. NH XXXIII 146 Fencstella . . qui obiit novissimo 
Tiberii Cacsaris prineipatu, ail . . . 

Fcnestella nahm in seinen antiquarischen Studien Varro 
zum vorbilde und senrieb auch annales. 

Diomed. I p. 305, 7 K. apud Fenestellam in libro epi- 
lomarum secundo. vgl. H. Jordan Hermes III 403. 

2) Verrius Flaccus. 

Suet. de gramm. 17 M. Verrius Flaccus libertinus docendi 
gencre maxime inclaruit . . . quarc ab Augusto quoque nepoli- 
bus eius praeeeptor electus, transiit in Palatium cum tota schola 
. . . decessil aetatis exaetae sub Tiberio. statuam habet Praeneste, 
in superiore fori parte circa hemicyclium, in quo fastos a se 
ordinatos et marmoreo parieti incisos publicarat. 

Bruchstücke der Fasti Praenestini (Ian. Febr. Mart. 
Apr. Dec.) geschrieben zwischen 2 v. — 10 n. Chr. CIL. I 
p. 295. 31 1 -319. 363. Vahlen ind. lect. hib. Berl. 1877. 

De verborum signi/icatu. Daraus gezogen Sex. Pompeius 
Festus de verborum significalione 1. XX, um 150. Hiervon ist 
(in dem cod. Farnesianus saec. XI zu Neapel) ein teil er- 
halten (von B. XII— XIX, M -V). 

Fest. v. porriciam p. 21 8 1 ', 3 . . cum propositum habeam 
ex tanto librorum eius numero intermortua tarn et sepulta verba 
. . . praeterire et reliqua quam brevissime redigere in libros ad- 
modum paueos . . . 



Digitized by Google 



124 



IV. VON AUGUSTTS BIS ZUM ENDE TRAIANS. 



§ 67. Hiervon fertigte wiederum Paulus Diaconus gegen ende 
des 8. jhdts. einen Auszug an. 

Vgl. OWaitz MÜH. Script, rer. Langob. p. 19 f. Mommsen n. Archiv 
V 65. 

Pauli cp. ad Carolum regem p. 1 Sextus . . Pompeius . . . 

tarn sermonum abditorum quam etiam quarundam causarum 

origines aperiens, opus suum ad XX usque prolixa volumina 

extendii: ex qua ego prolixilate super flua quaeque et minus 

necessaria praetergrediens et quaedam abstrusa penilus stilo 

proprio enuclcans, nonnulla ita ut erant posita relinquens, hoc 

vestrae celsiludini legendum conpendium obtuli; in cuius serie . . 

quaedam secundum artem quaedam iuxta ethimologiam posita 

non inconvenienter invenietis, et praccipue civitatis vestrae Ro- 

mulcae portarum viarum montium locorum tribuumque vocabula 

diserta repperietis, ritus praeterea gentilium et consuetudines 

varias, dictiones quoque poematis et historiographis familiäres, 

quas in suis opusculis frequentius posuere . . . 

Ausg. v. FulviuB Ursinus. Rom. 1581. K. Otfr. Müller. Leipz. 1839 
(facsimiledruck 1880). 4. Festi cod. quatasnionem XVI. denuo ed. 
Th. Moinmsen, ak. abh. Berl. 1864 s. 57 ff. vgl. Bruns, fontes 
i. R.< p. 261. 

3) C. Iulius Hyginus. 

Chr. B. Buiite, de II. vita et scriptig. I Marb. 1846. Ausg. d. fabulae 
in A. van Staveren auct. mythogr. Latini. Leid. 1742. 4. B. Bunte. 
Leipz. 1867. M. Schmidt Jen. 1872. astronom., rec. Bunte. Leipz. 
1875. Ex Hyg. geneal. excerpta a C. Bursian restituta. Zürich 1868. 
HPeter fr. 279. 

Suet. de gramm. 20 C. Iulius Hyginus, Augusli liberlus, 
natione Hispanus . . . studiose et audiit et imilalus est Cortielium 
Alexandrum (s. o. § 37) .... praefuit Palatinac bibliothecae, 
nec eo secius plurimos docuil; fuitque / amiliar issimus Ovidio 
poelae et Clodio Licino consulari hislorico (o. § 43 s. 80) .... 

Hieron. ad a. Abr. 2008 (= 8 v. Chr.) C. Julius Hyginus . . 
grammaticus habetur inlustris. 

Ascon. in Pis. (§ 52) p. 12, 6 Varronem aulem tradere 
Iii. Valerio, quia Sabinos viceral, aedes in Palatio tributas Julius 
Hyginus dicit in libro priore de viris claris <e/> P. Valerio 
Volesi filio Publicolae . . . 

Gell. I 14, 1 Julius Hyginus in libro de vita rebusque in- 
lustrium virorum sexto legatos dicit a Samnitibus ad C. Fabri- 
cium . . venisse ... VI 1, 2. vgl. u. § 80, 3. 



Digitized by Google 



ANTIQUARE. 



125 



Ders. X 18 ; 7 Hyginus in Exemplis referl. § 

Ders. I 21, 2 Hyginus autem, non hercle ignobilis gramma- 
ticus, in Commentariis, quae in Vergilium fecit, . . . XVI 6, 14 
Hyginus autem Julius , qui ins pontificum non videiur ignorasse, 
in IV librorum, quos de Vergilio fecit .... 

Serv. ad Aen. V 389 . . secundum Hyginum, qui de Familiis 
Troianis scripsit; III 553 secundum Hyginum qui scripsil De 
situ urbium Jlalicarum. u. a. sehr. 

Die fabulae (genealogiae) und die bücher de astronomia 
sind von späterer hand überarbeitet, verschieden ist der 
gromatiker Hyginus (unter Trajan). 

4) Q. Asconius Pedianus. 

Hieron. chron. a. 2092 (= 76) Q. Asconius Pedianus scrip- 
tor historicus clarus habetur, qui LXX1II aetatis suae anno 
capius luminibus XII postea annis in summo omnium honore 
consenescit. Reifferscheid Suet. rel. p. 91. 

Asconius, geboren im j. 3 n. Chr. zu Patavium (in Comel. 
p. 68, 17 Livius noster), schrieb unter Claudius und Nero 
und f 88. 

Erhalten sind die commentare zu Cicero's reden contra 
L. Pisonem, pro M. Scauro, pro Milone, pro Cornelio de 
maiestate, in toga Candida. 

Q. A. P. orationum Ciceronis quinque enarratio rec. A. Kiessüng et 
R. Schoell. Berl. 1865. Nie. Madvig, de Q. Asconii Pediani et 
aliorum veterum interpretum in Ciceronis or. commentariis diap. 
crit. Kopenh. 1828. Bücheler Jenaer LZ. 1875. s. 546. 

Aus Asconius* commentaren sind teilweise geschöpft 
die erklärungen Ciceronischer reden von späteren gramma- 
tikern: scholia Bobiensia (zuerst von A. Mai hgg. Mediol. 
1814), scholia Gronoviana (vgl. Mommsen Rh. Mus. XVI 
140. 1861) und die pseudo-asconischen Scholien zu Cicero's 
Verrinen. 

Ciceronis opera ed. Orelli et Baiter. vol. V: Ciceronis acholiastae. 
Zürich 1833-35. 

Auszer den commentaren zu Cicero's reden verfaszte 
Asconius eine vila Sallustii und eine schrift contra obtrecta- 
tores VergiHL 



126 IV. VON AUGUSTUft BIS ZUM ENDE TBAIAN8. 



§ 68. Rhetoren. 

1) M. Fabius Quintiiianus, lehrcr der redekunst 
(auch des Tacitus und des jüngern Plinius), verfaszte unter 
Domitian (vor d. j. 95 n. Chr.) institulionis oratoriae l. XII. 

2) C. Plinius Caecilius Secundus, geb. G2 n.Chr. 
zu Oomum, cos. 100, legat in Bithynien 111 — 112 oder 
112—113, f ca. 113. 

Jo Masson, C. P. S. iunioris vita ordine chronologico digesta. Amster- 
dam 1709. Th. MommBen, zur lebensgeschichte des jüngeren PI. 
Hermes III 31 ff. 139. 1869. H. F. Stobbe, zur Chronologie der briefe 
des PI. Philol. XXX 347. 1870. C. Peter, eb. XXXII 698. 1873. 
0. Geinoll, de temporum ratione in PI. ep. IX libris observata. 
Halle 1872. Jul. Asbach Rh. Mus. XXXVI 1. 1881. 

Ausg. v. Heinr. Keil (accedit index nominum cum rcruni enarratioue 
auct. Th. Mommsen). Leipz. 18J0. 

Panegyricus (diclus Traiano Augusto 100 n. Chr.). Epi- 
slularum libri IX (aus den jähren 97 — 109) in gruppen heraus- 
gegeben. 

Plinii ad Traianum imperatorem , Traiani imperatoris ad 
Ptinium epistularum Uber (98 — 113). 

CIL. V 2, 5202 C. Plinius L. f. Ouf. Caecilius [Secundus 
cos. ) augur legal, pro pr. provinciae Pon\ Ii et Iiilhyniae] con- 
sulari potesla[le] in eam provinciam e[.r sc. misstts ab\ imp. 
Caesar. Nerva Traiano Aug. German\ico Üacico p. p.] sqq. 

§ 69. Pamphila. 

Müller FHG III 520. 

Suidas : HapcptXr) 'EmÖavQia (Sotprj, Qvydrr\Q ZaTyQtöov, 
ov Xiysrai slvai xal rd övvrdy^ata, ag diovvatog iv rc5 
X' xrjg povöixrjg Cötogiag- cog Öe ertgoi ytyQayaai, ZaxQariöa 
tov dvögog avtijg. 'Iaiogixd vjtopvrjfiata iv ßißXCmg Xy\ 
'ExiTOfiyv xav Kxr\diov iv ßißXCoig y 'Ejtiropäg [<jtoqküv te 
xal higav ßißXiav napnXuavag, 77fpi dtKpioßriTijoecov, Iltgl 
dfpQOÖLöuov, xal dXXcav noXXav. 

Phot. bibl. cod. 175 p. 119 dvtyvaa&i]<3av IlauyiXtjg 
avppiXTCöv taTOQixdv vnopvtjiidtav Xöyoi rf. avrtj dvdgl 
pli' owcixei, tag xal avrt] raiv vjtopvtjpdrcjv Ttgooipta^opivt] 
imaripaivErar w xal iy' frrj ix iraidog ovpßiovoa rjörj rijg 
vrtopvfjtiaTixrjg ravtijg 6vyyQa<pi)g Xiyti andglaa^ai , 6vy- 



Digitized by Google 



PAMPH1LA. DION CHRYSOSTOMOS. 



127 



yodtyai de & re nagd xov dvdgog pä&OL, xd iy' ixn awe%äg § 
avxcp dvvovaa xal p.t]d' r]p,igav fiiftf' cogav dnoXeiizop.ivi], 
xcd d srap' dXXov xivog dxovoai Cvvißq xcov nag* avxov 
dcpixvovfiivcov (izoXXovg de cpoixäv ovop.a xcd do£av £%ovxag 
int natdeta) xal drj xcd oda ßtßXicov avxr) dveXi^axo. xavxa 
de ndvxa, ööa Xoyov xal fivrjptrjg avxtj ä£ia idöxet, eig vno- 
pvrjp,axa avp.(iiyrj xal ov ngög xdg idiag vno&iaetg dtaxexgt- 
tidvov exadxov dteXelv, dXX' ovxcog etxrj xal ctg exaöxov 
inrjXftev dvaygdil>at, cog ov%t %aXenov exovaa, cpnöi, xo xax 
eldog avxd dteXelv, intxegniaxegov de xal xagiioxegov xo 
avatiepiypevov xal xrjv notxtXCav xov povoetdovg vo^ovöa. 
XQrjOifiov de xo ßtßXtov eig noXvpa&tav. evgot ydg dv xig 
xal xcov taxogtxcov ovx dXt'ya dvayxata, xal drj xal dnocp&ey- 
p,äxcov xal grjxogtxfjg dtaxgißrjg ivta xal cptXoaocpov decogiag 
xal notr}xtxr)g Idiag, xal et xi xotovxov ipniöot. Aiyvnxla 
de xo yivog r] IIaft<piXrj, r)xp,aae de xafr' ovg %QÖvovg Nigcov 
6 'Pcopaicov rjxfia&v avxoxgdxcog. r] de cpgdcftg, dg eoxtv ex 
xcov ngootpicov avXXaßelv xal iv olg aXXofti nov tdtov xi 
Xeyet, xal pdXiöxa xaxd xr)v dtdvotav, ola dr) xal yvvatxog 
exyovov ovöa, xrjg dcpeXovg iöxlv idiag, ovde xtj Xe%et ngog 
xj]v idiav dXXoxgtovp.ivr i , iv olg de xd xcov dgxcctoxigcov 
änopvrmovevovGa Xiyet,' notxtXcöxegov avxr) xal ov xad' h> 
eldog avyxetxai 6 Xöyog. 

Ebend. cod. 161 p. 103 tt . . ixXoyal Econdxgov . . 6 de 
devxegog (Xoyog) ix xe xcov Zcoxrjgida Ila(icpiXng intropcov 
ngcoxov Xoyov xal xa^rjg iiijtQi xov dexdxov . . . 

(xellius XV 17 Alcibiades AÜieniensis , cum apud avun- 
culum Berieten .... scriptum hoc in Commentario Pamphilae 
nono et vicesimo. 

ib. 23 Hellanicus Herodotus Thucydides (o. I 16) . . . scrip- 
tum est hoc in libro undeeimo Pamphilae. 

Diogenes Laertios citiert das II. V. VII. XXV. XXX11. 
buch der vnofivrjfiaxa. 

§ 70. Dion Cbrysostomos. 

Ausg. von F. Morell. Paris 1604. fol. J. J. Reiske. 2 voll. Leipz. 1784. 
Ad Euiperius. 2ptes. Brannschw. 1844. L. Dindorf. 2 voll. Leipz. 1857. 

Vgl. A. Westermann, gesch. d. beredsamkeit I 189. 317. Jak. Burrkhardt. 
üb. den wert des I). Ch. f» d. kenntnia seiner zeit. NSchweiz. 
Mus. IV 97. 1861. 



128 IV. VON AUGUST US BIS ZUM ENDE TEAIANS. 



§ 70. Dion aus Prusa in Bithynien, von angesehener familie, 
widmete sich dem Studium der rhetorik und philosophie nach 
dem vorbilde von Piaton, Xenophon, Hypereides, Aeschines, 
Demosthenes. Nach Rom kam er in der zeit der Flavier, 
wurde durch Domitian 95 n. Chr. verbannt und wanderte 
in dieser zeit am nordgestade des Pontus und bei den 
Geten. Mit.Nerva befreundet (daher Cocceianus. Plin. et 
Trai. ep. 81. 82), von Trajan geehrt, lebte er später in 
Prusa und vornehmlich in Rom als hochangesehener mann: 
seine beredsamkeit trug ihm den beinamen 6 igvootixopog ein. 

Mit Dion hebt eine neue periode der griechischen schrift- 
stellerei nach den alten mustern an, namentlich auch der 
geschichtschreibung. 

Über Dions leben Philostr. leb. d. Sophisten I 7. Synes. 
4Cav rj neol xrjg xax 1 avxöv diayayrjg. 

Dion. or. XIII p. 219 M. oxe yevyew övveßrj (ie yiUag 
evexev Xeyopivrig dvÖQog ov itovr\Qov } xäv de xoxe evdat- 
Hovav xe xal doxovxcov iyyvxaxa ovxog, diä xavxa de xal 
dxo&avövxog, öV a noXXotg xal 6%ed6v näoiv idoxei paxaQiog, 
dta xrjv ixeCvav oixeioxrjxa xal ovyyeveiav , xavxrjg ive- 
X&£t<fr}g Bit tps xrjg alxCag, ag dij xdvdol (pikov ovxa xal 
ovußovAov. T. Flavius Clemens vetter des kaisers, cos. 95 
und hingerichtet C. Dio LXVII 14 Suet. Dom. 15. 

Unter Dions namen sind erhalten 80 reden, von denen 
XXXVII. KoQiv&iaxog unecht ist. 

Verloren sind Dions rexixd, geschichte der Geten. 

Philostr. a. a. o. I 7, 1 ag de xal IcxogCav txavög i\v 
tvyygdfpeiv drjXoi xd rexixd. xul yd$ 6*)} xal ig rixag rjXftev, 
onoxe rjXäxo. vgl. Dion. or. XXXVI Bogvo&evixixog p. 437. 
XII p. 198 xal yaQ 6*jJ xvy%dva> iiaxodv xiva 6d6v xd vvv 
nenoQevfievog, evfrv xov "Iöxqov xal xrjg rexcSv %G>Qag. 

lordanis de or. Getar. c. 5 . . ut refert Dio, gut hislorias 
eorum (Gothorum) annalesque Graeco stilo composuü . . . c. 9 Dio 
historicus et antiquitaium diligentissimus inquisitor, qui operi suo 
Gelica tilulum dedil ... c. 10 (über den feldzug Philipps II 
von Makedonien) Dione hislorico dicente . . 

Trajan überreicht vor dem dakischen kriege? v. Gut- 
schmid jhb. 1862, 145". 



Digitized by Google 



RÖMISCHE DICHTER. 



129 



§ 71. Römische dichter. 

P. Vergilius Maro, geb. zu Andes bei Mantua am 
15. Oct. 70, f zu Brundisiura am 21. Sept. 19 v. Chr. 

Bucolica {eclogae X) 41-39. Georgien 1. IV 37—30. 
Jeneis 1. XII. 29—19 v. Chr. 

Vgl. Schwegler RG. I 289. Kuschel, üb. d. quellen von V.'a Aeneis. 
Bresl. 1858. 4. 

Commentar zu Vergils gedienten von Servius Ilonoratus 
(aus dem 4. jhdt.) s. u. § 108. 

Q. Horatius Flaccus, geb. zu Venusia am 8. Dec. 
<>5, f am 27. November 8 v. Chr. 

Satirae 1. II; I 41 — 35; II 35 — 27; iambi: epodon Uber 
41 — 30; carmina 1. I — III 30 — 23; Carmen saeculare 17; 
carm. 1. IV nach 17; epistulae 1. I 21—20 v. Chr.; in den 
nächstfolgenden jähren die epislula ad Pisones de arte poetiea 
und epistul. 1. II. 

Acronis et Porphyrionis qui circutnferuntur commentarii in Q. H. Fl. 
ed. Ferd. Hauthal. 2 ptes. Berl. 1864. 66. W. Meyer, Pomponii 
Porphyrionis comm. Leipz. 1874. Karl Franke, fasti Horatiani. 
Berl. 1839. 

Die Elegiker Albius Tibullus (f 19) und Sex. 
Propertius (f ca. 15 v. Chr.). 

P. Ovidius Na so, geb. am 20. März 43 v. Chr. zu 
Sulmo im lande der Paeligner, verbannt nach Tomi 8 n. Chr., 
f daselbst 17 n. Chr. verfaszte u. a. Metamorphoseon 1. XV, 
Fastorwn 1. 1— VI, als verbannter Tristium 1. V, Epistularum 
ex Ponto 1. IV. 

lo. Masson, Ovidii vita ordine chronologico — delineata . . Amsterd. 1708. 
Gußt. Gräber, qu. Ovid. I. Elborf. 1881. 4. 

L. Annaeus Seneca, der philosoph (f G5 n. Chr.), 
schrieb nach dem tode des kaisers Claudius (54) die satire 
«ffoxoAoxvi/roötg divi Claudi. 

Petronius Arbiter schrieb unter Nero. Von seinen 
Satirae sind erhalten excerpta ex IL XV et XVI (darunter 
renn Trimalehionis). 

A. Persius Flaccus, geb. 34, f 62 n. Chr.: satirae, 

SeiiAKKKK, Qnellcnknncl«. 2. ulttcsil. 9 



130 



V. VON HADRIAN MS CONSTA NTIN 117—324. 



71. M. Annacus Lucanus, geb. 39, f G5 n. Chr., 
Sencca's neffe. 

Pharsaliae l I— X. 

Scholia in Lucani bellum civile ed. Herrn. Usener. Pars 

prior Commcnta Bernensia. Leipz. 1869. Andere Scholien 

in der ausg. von C. F. Weber, vol. Iii. Leipz. 1831. 

Herrn. Genthe, de Lucani vita et scriptis. Berl. 1859. Gust. Baier, 
de Livii L. in bello civili auctore. Bresl. (Schweidnitz) 1874. 

Ti. Catius Silius ltalicus, geb. 25, cos. 68 f um 

101 n. Chr., schrieb unter Domitian Punicorum 1. XVI L. 

K. Wezel, de C. S. I. cum fontibus tum exemplis. Leipz. 1873. M. Hey- 
nacher, öb. die quellen des S. I. (Jen.) Ilfeld 1874. 1877. H. Blass. 
jhb. 1874, 471. Jo. Schlichteisen, de fide historica S. I. Königsb. 1881. 

P. Papinius Statius, f ca. 96 n. Chr. 
Thebaidos 1. XII. Achilleidos 1. II. Silvarum 1. V. 
L. Friedländer, darstellungen a. d. Sittengeschichte Roma III 390. 

M. Valerius Martialis, f vor 105 n. Chr. 

Liber spectaculorum. Bpigrammatum 1. XIV. 

L. Friedländer, de temporibus libror. M. Königsb. 1802. 1865. Sitten- 
geschichte III 372. H. F. Stobbe das. s. 057. 

D. lunius Iuvenalis (ca. 57 — 138 n. Chr.) 
Satirarum 1. V. 

Cum scholiis veteribuB receusuit Ü. Jahn. Berl. 1851. Friedländer, de 
nominib. personarum in I satiria. Königsb. 1872. OerH. , de 1. 
vitae temporibus. eb. 1875. 



V. Von Hadrian bis zur alleinherrschaft Konstantins 

117—324. 

Römische g-esehiehtsehreiber, altertümler und 

Juristen. 

Über den rückgang der römischen, das vorherrschen der griechischen 
litteratur vgl. Niebuhr, kl. sehr. II 57. Friedländer, Sitten- 
geschichte III .359 ff. 

§ 72. C. Suetonius Tranquillus 

(ca. 70 - ca. 150). 

Ausg. der vitae von Franz Oudendorp, Lugd. 1751. J. A. Ernesti, Lips. 
(1748) 1775 F. A. Wolf, t voll. Leipz. 1802. D. K. W. Baumgarten 



Digitized by Google 



C. 8UETONIUS TRANQUILLUS. 131 

Crusius. 3 tonii. Lips. 181G ff. S. quae supersunt omnia rec. K. § 72. 
Lud. Roth. Lips. 1858. Suetonii praeter Caesarum libros reliquiae 
ed. Aug. Reifferscheid. Lips. 1860. 

Suet. Oth. 10 interfuit huic hello {Olhoniano) paler mens 
Suetonius Laelus, XIII legionis tribunus angusticlavius. 

Plin. ep. I 24 Tranquillus, contubernalis meus, vull emere 
agellum .... scholaslicis porro dominis , ut hic est, sufficif 
abunde tantum soll, ut relcvare capul, reficere oculos . . . 
possinl. 

Ebend. I 18 Suetonio Tranquillo suo s. Scribis le perterri- 
lum somnio vereri 7\e quid adversi in actione patiaris, rogas vi 
dilationem petam . . . 

Ebend. V 10 scripta Uta . . appellantur cotidie et flagi- 
tantur .... perfectum opus absolutumque est .... patere me 
videre titulum tuum, patere audire describi legi venire volumina 
Tranquilli . . . 

Plin. ad Trai. 94 S. Tr., probissimum honestissimum erudi- 
iissimum virum, et mores eius secutus et studia tarn pridem, do- 
mine, in contubcrnium adsumpsi . . . 

Spart. Hadrian. 11, 3 Septicio Claro praefeclo praelorii 
et Suetonio Tranquillo epislvlarum magistro multisque aliis, quod 
apud Sabinam uxorem iniussu eius famitiarius sc tunc egeranl 
quam reverenlia domus aulicae postulabat, successores dedil (im 

j. 1*1). 

Von Suetons werke de viris illustribus sind auszüge er- 
halten bei Diomedes und in der chronik des Hieronymus 
(u. § 110), ferner bruchstücke der biographien von dichtem 
und historikern und ein teil des abschnittes de grammaticis 
et rhetoribus s. Reifferscheid a. a. o. s. 303 ff. 

De vita Caesarum l. VIII. Verloren ist der anfang mit 
der widmung an den praefectus praetorio (119 — 121) (J. Septi- 
cius Clarus (Io. Laur. Lyd. de magistr. II G p. 171). 

I. Divus Iulius. II. Divus Augustus. -Iii. Tiberius. 
IV. C. Caesar. V. Divus Claudius. VI Nero. VII. Galba 
Otho Vitelliu8. VIII. Divus Vespasianus. Divus Titus. 
Domitianus. 

Suet. Aug. 9 proposita vilae eius velut summa partes sin- 
gillalim , neque per tempora sed per species, exsequar, quo 

dislinctius demonsfrari cognoscique possint. bella civilia 

20 i'jc/erna bella .... 20 magistralus atque honores .... 

9* 



Digitized by Google 



132 



V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324. 



§ 72. ßi quoniam, qualis in imperio ac magistratibus regcndaque per 

terrarum orbem pace belloque re p. fuerit exposui, referam nunc 

interiorem ac familiärem eius vitam, quibusque moribus atque 

fortuna dornt ei inier suos egerii a iuventa usque ad supremum 

vilae diem. 97 mors quoque eius, de qua hinc dicam , divini- 

lasque post mortem cvidentissimis ostentis praecognita est . . . 

HK) — funus — 101 teslamenlum. 

Vopisc. Firm. 1 Suetonius Tranquillus, emendalissimus et 

candidissimus scriptor .... cui familiäre fuit amare brevilatem. 

F. A. L. Schweiger, de fontib. et auctoriUte vitarum XII lmpera- 
torum S. Gött 1830. 4. Aug. Krause. Berl. 1831. H. Lehmann, 
Claudius. Gotha 1858. s. 39 ff. K. L. Roth, praef. p. IX— XVII. 
Ranke Weltgeschichte III 2, 319 ff. 

§ 73. Zeitgeschichte. 

1) Hadrianus, geb. 76, kaiser 117 f 138. 
Herrn. Jänicke, de vitae Hadrianeae scriptoribus. Halle 1875. 

Spartian. Hadr. 16 famae celebris Hadrianus tarn cupidus 
fuit, ut libros vitae suae scriptos a se Uber Iis suis lilteratis de- 
deril, iubens ut eos suis nominibus publicarent. natu et Phlegonlis 
Tralliani libri Hadriani esse dicunlur . . . Ciceroni Calonem, 
Vergilio Ennium, Sallustio Coelium praetulit. 

Ebend. 1 Hadria ortos maiores suos apud Italicam Scipio- 
num lemporibus resedisse in libris vitae suae Hadrianus ipse 
commemorat. c. 7 ut ipse in vita sua dicit. vgl. c. 3, 3. 5. 

1) io. LX1X 3 tjv de '^ftgtavog qpi'o"« . . qptAdAoyog iv 
txaxtQct trj yA<a<ro*//, xai zivct xal ite£cc xal iv insöi XOujfUtttt 
Jiavtodaitä xarakikoi7ttv. eb. 11. 

Inschriftlich erhalten ist Hadrians grabrede auf seine 
Schwiegermutter Matidia. Mommsen abh. d. ßerl. alc. 1863 
s. 483. 

2) M. Cornelius Fronto. 

Ausg. a. d. palimpsest der AnibrOBiana (Mailand 1815) und Vaticana 
von A. Mai. M. Cornelii Froutonis et M. Aurelii imperatoris 
epistolae. L. Veri et T. Antonini Pii et Appiani epistolarum reli- 
quiae. Rom 1823. 1846. Die Mailänder fragm. hgg. v. B. G. 
Niebuhr. Berl. 1816; vgl. N.'s kl. sehr. II 52. sämtl. fragm. neu 
hgg. v. Sam. Adr. Naber. Leipz. 1867. Th. Mommsen, die Chro- 
nologie der briefe Fronto's. Hermes VIII 198. 1874. 

Der rhetor Fronto, geboren zu Cirta ca. HJO, cos. 143, 
t g°g e " 1^0, war in der rhetorik lehrer des M. Aurelius 



Digitized by Google 



ZEITGESCHICHTE. 133 

und L. Verus. Auf die gcschichtc der Partherkriege be- § 
ziehen sich die principia historiae p. 202 N. und de hello 

Parlhico p. 217. vgl. Verus an Front. II 3 p. 13t 

mandavi Cassio Avidio Martioque Vera commentarios quosdam 
mihi facerent, qws tibi miltam . . . 

3) L. Septimius Severus kaiser 193 — 211. 

Müller FHG III 657. M. J. Höfner, untersuch, z. gesch. dcö kaisers 
Severus. 1. Giessen 1875; vgl. J. J. Möller centralbl. 1875, 568. 
A. de Ceuleneer, etssai sur la vie et le regne de S. S. Brüns, ak. sehr. 
XLIII. 1880. 4. 

Aur. Vict. epit. 20, 8 Lalinis litteris sufficienter inslrue- 
ius, Graecis sermonibus eruditus, Punica eloquentia promtior, 
quippc genitus apud Leptim provinciae Africae. 

Spartian. Sev. 1, 4 Lalinis Graccisquc litteris . . cruditis- 
simus fuit. 

Severus schrieb über sein leben, vermutlich in lateini- 
scher spräche. 

Spart. Sev. 3, 2 ttxorem tutic (unter M. Aurelius) Mareiam 
duxil, de qua taeuit in hisloria vitae privatae. IS, 5 philosophiae 
ac dicendi studiis sa/is deditus, doctrinac quoque nimis cupidus, 
vilam suam privatam publicamque ipso composuit ad fidem, solwn 
tarnen Vitium crudelitads excusans. 

Oers. Pescenn. 4, 7 in vita sua Severus dicit. Capitol. 
Clod. Alb. 7, 1. 10, 1. 11, 5. 

Hcrodian. II 9 von den träumen des Severus über seine 
künftige grösze: ta ptv ovv noXka [tiTOQtjöev «trrog ts övy- 
yQdtyaq iv tgH xertr' avtbv ßi<p. 

Dion. epit. LXXV 7, 3 vom tode des Clodius Albinus: 
keya yäg ov% ooa 6 2JeovrjQog f'ypa^fv, äkk' oöa aAiftfras 
iyivhxo. 

4) Marius Maximus. 

Borghesi (1856) Oeuvres V 455 ff". J. Jac. Müller in Büdingers untersuch. 
z. röm. kaisergeBchichte 1870. III 17 ff. 194 ff. J. Dändliker eb. 
706 ff. Karl Czwalina, de epistular. actorumque, quae a scriptorib. 
hißt. Aug. proferuntur, fide atque auetoritate. Bonn 1870. Karl 
Rübel, de fontib. IV prior, bist. Aug. scriptor. Bonn 1872. 
J. Plew, M. M. als directe u. indirecte quelle der scriptores bist. 
Augustae. Straszb. 1878. 

Marius Maximus cos. 207?, praefectus urbi durch Macrinus 
217 (Dio LXXVIII 14, 3); cos. II 223 (CIL. VI 1450-1453), 



134 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324 



73. schrieb (als fortsetzer Suctons) lebensbesehreibungen der 
kaiser von Ncrva bis Elagabalus. 

Lamprid. Comra. 13 versus in eum mulli scripli sunt, de 
quibus etiam in operc suo Marius Maximus gloriatur. 

Vopisc. Firm. 1 Marius Maximus Ävidium Marci lempori- 
bus, Albihum et Mgrum Severi non suis propriis libris, sed 
alienis innexuit . . Marius Maximus, homo omnium verbosissimus, 
qui et mythistoricis se voluminibus implieavit . . 

Vopisc. Prob. 2, 7 et mihi quidem id animi fuil, ut non 
Salluslios Livios Tacitos Trogos atque omnes disertissimos imilarer 
vir os in vita prineipum et (empor ibus disserendis, sed Mar tum 
Maximum Suetonium Tranquillum Fabium Marcellinum Gargilium 
Marlialem celerosque, qui haec et talia non tarn diserte quam 
vere memoriae tradiderunl. 

Amin. M. XX VIII 4, 14 quidam, delestantes ut veneria 
doctrinas, Iuvenalem et Marium Maximum curaliore studio 
legunt . . . 

5) Iunius Aelins Cordus. 
Rubel a. a. 0. 9 f. 

Capit. Macr. 1, 3 Iitnio . . Cordo Studium fuil eorum impera- 
torum vitas edere quos obscuriores videbal; qui non muH um pro- 
fecit. nam et pauca repperil et indigna memoratu, adscrens se 
minima quaeque persecuturum, quasi vel de Traiano aul Pio attl 
Marco sciendum sil, quotiens processerit, quando eibos variaverit 
el quando vestem mulaveril et quos quando promoverit. quae 
ille omnia exsequendo libros mylhisloriis replevit . . Gord. 21,3 
non enim nobis talia dicenda sunt quae Iunius Cordus ridicule 
ac stalte composuit de voluptalibus domesticis ceterisque infimis 
rebus sqq. Maxim. 31, 4 longum est omina (omnia) jwrsequi, 
quae qui scire desiderat , is velim — legal Cor dum, qui haec 
omnia usque ad fabeUam scripsit. 

6) Scriptores historiae Augustae. 

Ausg. v. Ia. CasaubomiB. Paris (1003) 1020. Cl. Salinasius (1620) 
Lond. 1652 fol. H. Jordan u. Franz Eysseuhardt. 2 voll. Berl. 1861. 
llerm. Peter. 2 voll. Leipz. (1805). 2. a. 1884. Dorn., bist. crit. 
scr. h. A. Bonn 1860. JuL Brunner, Vopiscus lebensbesehreibungen 
in Büdingen} unters, z. röm. Kaisergesch. II 1. 1868. Brooks, de 
IV prioribus H. A. scriptoribus. Königsb. 1869. J. Plew, de 
diveraitate auetorum H. A. eb. 1869. A. Dreinbofer, de f'ontib. 
et auetorib. vitar. quae femntur Spartiani, Capitolini, Gallicani, 



Digitized by Google 



ÄLTERE RÖMISCHE ISESCHICHTE. 



135 



Lampridii. Halle 1875 Jul. Dürr, die reisen des k. Hadrian. § 73. 
Wien 1881. 1. 73 ff. E. Perino, de foutibus vit Hadr. et Sept. 
Sev. Heidelb. 1880. vgl. nr. 4. 5. 

Vitae diversorvm phncipum et tyrannorum a divo Hadriano 
usque ad Numerianum a diversis compositac (117—284). vgl. 
Momtnsen Hermes XIII 300. 

Von wem die auswahl und Zusammenstellung der bio- 
graphien herrührt, ist nicht bekannt. 

Ausgefallen sind Philippus, Decius, Gallus, Aemilianus 
(a. d. j. 244 — 253) und der erste teil von Valerianus. 

Ein teil dieser biographien ist Diocletian gewidmet. Als 
deren Verfasser werden genannt Aelius Spart ianus (Ha- 
drian u. and. frühere kaiser), Vulcatius Gallicanus (nur 
das leben des Avidius Cassius), Trcbellius Pollio (Vale- 
riani, Gallicni, XXX tyranni, Claudius, vgl. Vopisc. Aurel. 2 
Trebellio PoUione, qui a duobus Philippis usque ad divum Clau- 
dium et eius fratrem Quintillum imperatores tarn claros quam 
obscuros memoriae prodidit) , Flavius Vopisc us aus Sy ra- 
cus (Aurelianii8 und die folgenden kaiser bis Numerianus). 
Unter Constantin schrieben Aelius Lampridius und Iu- 
lius Capitolinus (Elagabal bis zu den Gordiani). 

§ 74. Ältere römische geschiente. 
1) Iuliu8 Florus. 

Historia beHorum omnium annorum DCC i. IL 

*Ausg. v. 0. Jahn (epitomae de T. Livio — libri II). Leipz. 1852. 
K. Halm. Leipz. 1854. Herrn. Sauppe, de arte critica in Flori 
bellia recte facienda. Göttingen 1870. 4. Der titol in den inter- 
polierten handschriften : L. Annaei Flori epitomae de T. Livio 
1. IV. L. Sprengel, üb. d. geschichtswerk des Flori«. Abbandl. 
der Münchner akad. IX 2, 319 ff. 1861. K. Heyn, de Floro 
historico. Bonn 1866. Ad. Eussner. Philol. XXXIV 166. XXXVII 
130. E. Weaterburg, Ith. Mub. XXXVII 35 ff. 

Buch J schildert die auswärtigen kriege bis zum Parther- 
kriege des M. Crassus, II die bürgerkriege von den Gracchi- 
schen unruhen an und die auswärtigen kriege unter An- 
tonius und Augustus bis zum friedensschlusz mit den 
Parthern 20 v.Chr. Der stoff ist hauptsächlich aus Livius ent- 
nommen, die rhetorische bearbeitung fällt nicht viel später 
als Hadrian. 



t 

136 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324. 

§ 74. I pracf. — in brevi quasi tabella totam eins {popnli Romani) 
imaginem amplvctar , non nihil, nt spero, ad admirationem 
principis populi conlalurus, si pariter atque insemel Universum 
magnitudinem aius ästendem . . a Caesare Augusto in saeeulum 
noslrum haut multo minus mint dueenti, quibus inertia Caesarum 
quasi consenuit atque deciwit , nisi quod sub Traiano principe 
movit iaeertos et praeter spem omnium scnectus imperii quasi 
reddita iuventute rcviruit. 

2) Granius Licinianus. 

Fragmente von annalen der j. 163. 78 v. Chr. aus b. 
XXVI. XXVIII. XXXVI, aufgefunden im britischen 
museum zu London von Paul de Lagardc 1853 (Philol. 
IX 394). 

Ausgabeu: Grani Liciuiaui annalium quae supenumt ex eodicc ter 
rescripto nunc priraum edidit C. A F. Portz. Berl. 1857. Grani 
Liciniaui quae supersunt emendatiora edidit philologorum Bonnen- 
eiuni heptas. Leipz. 1858. 

Pag. 8 ed. Lips. aedes nof/ilissima Olgmpii lovis Atheniensis 
diu imperfecta remansit f ist nicht vor Hadrian geschrieben, 
vgl. Mommsen Solin. p. XXVI11. Madvig setzte (1857) 
die abfassung in das 3. oder 4. jhdt. kl. phil. sehr. Leipz. 
1875. s. 391. 

3) L. Ampelius. 
Liber memorialis. 

Zuerst herausgegeben von Claud. Saltnasius. Leid. 1638. rec. Ed.- 
Wölfflin. Leipz. 1854. Ad. Eussner Philol. XXXVII 146. 

Praef.: Lucius Ampelius Macrino suo salutein. Volenti tibi 
omnia nasse scripsi hunc librum memorialem , ul noris quid sit 
mundus, quid elemenla, quid orbis terrarum ferat, vel quid genus 
humanuni peregerit. 

L. Ampelius schrieb nach Trajan in unbekannter zeit. 

Den ani'ang des 3. jhdt« nahm an C. E. Glaser Rh. Mns. N. F. II 145. 
1843, die zweite hälfte des 2. jhdt« Ed. Wölfflin de L. A. libro 
mein. quaeBtioues criticae et historicae. Gött. 1854. und in Pauly'a 
Roal-Encykl. I 1 882, eine spätere abfassung Herrn, v. Rohden, de 
mundi miraculis. Bonn 1875 p. 3—29. 



Digitized by Google 



ANTIQUARE 



1:17 



§ 75. Antiquare. 

1) A. Gellius (ca. 125—175). 

Noctium atticantm l. XX. 

Ausg. v. M. Hertz. 2 voll. Leipz. 1853. Th. Vogel, de A. Gellii vita. 
Zittau 1860. L. Friedländer, de A. Gellii vitae temporibus. 
Königsb. 1869. Dera. , sittengescb. III 414 ft'. L. Mercklin, die 
citiermethode u. quellenbenützuug des A. G. jhb. suppl 111 
635. 1860. 

Gellius schrieb unter M. Aurelius, um 109. 
Fz. Rubi, die Verbreitung des Justin im MA. Leipz. 1871 s. 35. 

Buch VIII ist verloren (bis auf den index capitulorum). 
Der text ist mehrfach lückenhaft; der anfang der vorrede 
und der schlusz des XX. buches fehlt. 

Praef. 2—4 usi axtiem sumus ordinc rerum fortuito, quem 
antea in excerpendo feceramus. nam proinde ut librum quemque 
in man us ceperam seit Graecum seu Latinum vel quid memoratu 
dignum audieram , ita quae libitum erat, cuius generis cumque 
crant, indistincle atque promiscue annotabam .... facta igitur 
est in his quoque commentarüs eadem rerum disparilitas , quae 
fuit in Ulis annotationibus pristinis, quas breviter et indigeste et 
inconditc crudilionibus lectiunibusque variis feecramus. sedquoniam 
hmginquis per hiemem noctibus in agro terrae Atlicae commen- 
tationcs hasce ludere ac facere exorsi sumus, ideirco eas in- 
scripsimus noctium esse atticarum. 22 volumina commentariorum 
ad httne diem viginli iam facta sunt . . 

I 2, 1 Herodes Atlicus, vir et Graeca facundia et consulari 
honorc praeditus (143), accersebal saepe nos, cum apud magistros 
Athcnis essemus, in villas ei urbi proximas, me et clarissimum 
virum Servilianum compluresque alios nostrales, qui Roma in 
Graeciam ad capiendum ingenii cullum concesserant. 

2) C. lulius Solinus. 
Collcctanca rerum memorabilium. 

Ausg. v, Th. Mommsen. Berl. 1864. Claudii Salniasii Pliniaoae exer- 
citationes in Solini Polyhistora. 2 voll. Pariß 16JD. Utrecht 1689 fol. 

Solinus widmete sein vornehmlich aus Plinius naturalis 
historia, Pomponius Mela, Bocchus ausgezogenes Sammelwerk 
(praef. § 2 p. 3, 0 Uber est ad conpendium praeparatus) dem 
Oclatinius Adventus, cos. 218; daher das Gloss. Monac.: 



138 V. VON HADRIAN BIS CöNSTANTIN 117-324. 

§ 75. Julius Solinus suO Octiuiano (1. Oclalinio) fuit. Herrn. 
Usencr, Rh. Mus. XXII 446. 1867. 

3) Censorinus. 

De die natali Uber ad O. Caerellium , verfaszt ol. 254, 2 
238 v. Chr. c. 18, 12. 21, 6. Der schlusz fehlt. 

Ausg. v. 8. Haverkamp. Leid. 1743. 0. Jahn. Berliu 1845. F. Hultsch. 
Leipz. 1867. 

Cap. \, 6 ex philologis commentarüs quasdam quaestiun- 
culas delegi, quae congeslae possin t aliquantum volumen efficere. 

Priscian. I 17 p. 13 II. Censorino, doclissimo artis gram- 
malicac. 

§ 76. Juristen. 

lurisprudentiae anteiustiuianae quae supersunt comp. Ph. Ed. Huschke. 
ed. IV. Leipz. 1879. suppl. 1880. Collectio libror. iuris anteiu- 
stiniani in usum scholar. ediderunt P. Krüger, Th. Mommsen, 
G. Studemund. Tom. I (Gaius). II (Ulpianus, Paulus al.) Berl. 
1877 f. 

Gaius (um 161). 

Die fragmente der institutioncs wurden in einem codex 

rescriptu8 zu Verona entdeckt von BGNiebuhr 1816. 

Herausgegeben von J. F. L. Göschen zuerst Berlin 1820, von Ed. Böcking 
(1841) ed. V. Leipz. 1865. cod. Veronensis apographum ed. Guil. 
Studemund. Leipz. 1874. 4. 

Aemilius Papinianus, f durch Caracalla 212. 
Domitius Ulpianus, als praefectus practorio ermordet 
unter Severus Alexander 228. 

Ausg. d. fragmenta v. Ed. Böcking (1831) ed. V. Bonn 1855. J. Vahleu 
Bonn 1856. 

lulius Paulus, praefectus praetorio unter Severus 
Alexander. 

Griechische ^cscliichtscLLrcibcr und geographen. 
§ 77. Flavias Arrianas von Nikomedien. 

Ausgaben der historischen schritten von Jac Gronoviua. Leid. 1704. toi. 
Geo llaphelius. Amst. 1757. Fr. Dübnor. Paris 1846. der Ana- 
basis von F. Schmieder. Leipz. 1798. Jo. Ernst Elleridt. 
2 voll. Köuigsb. 1832. K. W. Kniger. Berl. 1835 (vol. II. 
Raphelii annolationes integra» . . alior. electas . . cont. 1848) u. 1851. 
erklilrt von K. Sintenis. Berlin (1849) 1860. 63. Scripta minora 
rec. R. Hercher. Leipz. 1854. Indica et Ponti periplus in K. Möller 



Digitized by Google 



FLAVIU8 AKKIANUS VON NIKOMKUIEN. 139 



geogr. Ur. min. I 306—401. Taris 1855. Fragmcnta K. Müller § 77. 
FH(j. III 586. Elk-udt, de Ärrianeorutn librorum reliquiis. Köuigsb. 
1836. 4. vgl. A. Westermann in Pauly's RE. I« 1762. 

Saidas: 'Aggiavog Nixo[ir]devg , <piX6oo<pog 'ETtixxrjxeiog, 
6 ixixAtj&slg viog Eevocpäv. r\v dh iv 'Pdfirj iit y y Adgtavov 
\xal Mctgxov] xal 'Avxavivov rc5v ßaOiXiav xal d^iofidrov 
peraXaßcjv [xal] (J>i%gig avrov rov vizarevöai, xa&d cptjaiv 
'EXixciviog, dtd rrjv rrjg naideiag de^iörrjra. iygatye dh ßtßXCa 
napi.jtlijd'rj. Ders. u. Jiöv 6 Käooiog — eygape . . ßiov 
'Aggiavov rov <piXoöö(pov. 

Photios bibl. cod. 58 p. 17 Bk.: dveyvcSa&rj 'Aggmvov 
Hag&ixd iv ßißXiotg i£ '. ovtog dh övvzdtzsi itdvrcov dfieivov 
xal td xard y AXi£avdgov xbv Maxedova, ert dh xal aXXr]v 
ngaypareiav, td itdrgia rrjg Bi&vviag, f § rjg xal avxdg erpv^ 
ixiygdtyag xo ßißXiov Bi&vviaxd' avyygdyerai de xal td 
xard 'AXavoitg, rjv iniygatyev 'AXainxrjv. diig%erai de iv 
xavxr] xrj itgaypareCa rovg noXifiovg ovg inoXifirjOav 'Pcoftafot 

xal Ildg&oi 'Pafiaiav avxoxgdxogog övxog Tgalavov 

Ildgfrovg . . . ovg 6 r Pto(iaiov avxoxgdxcog TgaVavog xard 
xgdxog raxeivcoCag vnoCnovdovg dtprjxev , avrög avxotg rov 
ßaöiXia xuxaCxfiadpevog. 

ovtog 6 'Aggiavög (piXooocpog (ihv r\v xrjv imaxrjfirjv, dg 
xav otitXrjxäv 'Emxxrjxov , xaxd de xovg XQuvovg 'Adgiavov 
xal 'AvxavCvov xov Mov xal Mdgxov xov 'Avxiovivov 
iyvagßexo' ijcavöfia^ov de avxbv Sevoqxavxa veov. did dh 
xo xijg naideiag imötj^ov dXXag xe noXixixdg dg%dg ijiiörev&t] 
xal eig rö röv vitdrav dvißr] rikog. sygwlts dh ßißXUt xal 
erega, rcov phv diargtßcov 'ExLxrrjrov rov didaöxdXov oö« 
lüfxsv ßißXia r\\ rdiv dh 6piiXic5v rov avrov 'Emxrtjrov 
ßißXia iß'. ta%vog de rtjv cpgdöiv iorl xal (iifirjrr}g cog dXtj- 
ftciig Eevoytovrog. <paol de avrov xal erega ygutyai, a ovncj 
eig fi(ierigav dyCxero yvcößiv. dijXov dh 6g ovdh gr\rogixr)g 
aoyiag re xal dwapeug diteXeCnsro. 

Ders. cod. 91 p. 67 dveyvrio&rj 'Aggutvov rd xard 'AXe- 
iavdgov iv Xoyoig . . . p. 68, 41 xal diaXa^ßdvei rbv rov 
Nedg%ov neginXovv 'Iavixrj cpgdöei rj tTtLygagjo^ivrj avrcS 
idfog 'Ivdixrj . . . cod. 92 p. 69 avveygdcptj de avra xal rd 
tierd'AXi&vdgov iv Xöyoig i' . . . (bis 321 v. Chr.) cod. 93 
p. 73 dveyväodr} rov avrov xd Bi&vviaxd iv ßißXiotg rj', 
iv olg xd xe pv&ixd xd itegl Biftvviag xal xdXXa, o<fa 



140 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324. 

§ 77. avvtöTT] nsgl avxr\v, Big XbtcxÖv dvaygdcpBi, xfj naxgiÖi Öm- 
gov dvaye'gcov xd ndxgia- Nixoptjdeiov ydg xi xo yivog 
avxov iv xavxrj xfj avyyga<pfj tftoptgct, iv avxfj xb yBvvrj&rjvat 
xal xQcuprjvai xal 7caidsv&rjvai xccl Ugia xrjg Jrj^rjxgog xal 
xrjg naiöog avxrjg, tag xal xrjv itöXiv dvaxBlG&aC tprjoi, %grj- 
paxiGai. nipvrjxai de iv xavxrj xfj ovyygayfj xal ixigcav 
ngayiLaxEiäv, av tj plv öaa TipoXiovxi xa KogivMa xaxd 
ZiXBXCav iitgd%&rj öiaXapßdvBi, r) Öe xd dCtovi oOa a§m<p- 
rjyrjxa igya i7tBXBXia^rj .... <paivBxai 8b xBxdgxrjv ygd<pav 
xrjv xrjg nuxgCdog dtptjyrjOiv pBxd ydg xd itsgl 'AXi^avdgov 
xal TiuoXiovxa xal JCcava yj8b avxa rj övyygatprj i&itovrj&rj 
. . . dg%Bxai psv ovv . . dno xdv nvfrixojv xrjg toxogtag, 
xdxBiOi öb titxgi xBkBvxrjg xov i6%dxov Nixofirjöovg , og 
xbXsvxgöv xrjv ßaöiXsiav 'Pnfiatoig xaxd dia&rjxag dniXinEV 
(75 v. Chr.). 

Lukian. Alex. 2 p. 209 R. 'Aggiavbg ydg 6 xov *Em- 
xxrjxov tta&rjxrjg, dvrjg 'Pafiaiav iv xolg jrpwroig, xal naiÖBta 
nag' öXov xov ßiov ovyyEvoptvog . . . TtXXißogov yovv xov 
Xtjöxov xdxBlvog ßiov dvaygdil/at tj&aOEV. 

Eb.55p.259 xov rjyovfiivov xrjg Kaitnadoxlag tpiXov ovxog. 

Arrian war in der philosophie sehüler des stoikers 
Epiktetos, der zu Rom und, von Domitian 94 ausgewiesen, 
zu Nikopolis lehrte. Von den dem gedächtnisse seines lehrers 
gewidmeten schriften sind erhalten die ersten vier bücher 
der öiaxgißal 'Emxxrjxov und das iy%Eigidiov 'Emxxrjxov (mit 
dem commentare des Simplicius). Arrian wurde bürger von 
Athen und stand unter Hadrian als befehlshaber und als 
Schriftsteller in hohen ehren. 

Ephebeninschrift zu Athen aus dem j. 147/8 (oder 
146/147 CIA. III nr. 1116 . . [ag%ovxog~\ ®X(aovCovy 
'Aggiavov TlataviBog; vgl. Neubauer comm. epigr. p. 96. 

Über die fragmonte der parthischen geschichte s. v. Gut- 
schmid Philol. VIII 354. 1853 u. in Dierauers Trajan : 
Büdinger, unters, z. RKG. I 155". 176". Sie diente Dion 
als quelle. 

Über die quellen der dvdßaaig 'AXd£dv8gov und die 
'Ivdixrj s. o. I § 38 u. 36. Mit stolzem Selbstgefühl spricht 
sich Arrian über diese leistung aus prooem. 3. I 12. 4 ff. 
und schlieszt VII 30, 3 avxov ys 'AXe%avdgov ovx ai6%vvopai 
ftavudfav xd dh igya ixdxiQa dXrjd-Bi'ag xb svsxa xrjg ifirjg 



Digitized by Google 



FLAVIl'S AKRIANl'S VON NIKOMEDIEN. 



141 



xal apa dytXHag xrjg ig dv&ga7tovg' iy otu cüg(ir}&r}v § "7. 
ovde avxog avev %tov ig xrjvde xr)v Ivyygayrjv. Ferner 
sind erhalten: 

1. Kvvrjyextxog. 

c. 1, 1 SevoycovTi ra rgvXXov XiXexxat oaa dyafra 
dv&ganoig dito xvvrjyeai'av yiyvExai .... § 4 oaa Öl iXXeC- 
neiv fioi doxsi iv tc5 Xoyn . . . xavxcc Xi%G), ofttSwfiog x£ 
uv avxä xal xoXtag trjg avxrjg xal dp<pl xavrd dito viov 
iajtovdaxaig, xvvrjyiaia xal axgaxtjyiav xal 6o<p(av. vgl. 
c. 5, 6" und die Überschrift 'Aggiavov rjxoi Ztvoqxavxog 
"A%i\vaiov xov devxigov xvvrjyBTixog. 

2. Aus der 'AXavixrj ist ein stück erhalten u. d. t. ix- 
xal* ig xax 1 'AXavtov. 

3. üsgiitXovg Ilovxov Ev&ivov. 

K. Miiller, geogr. gr. min. I p. CXI, text p. 370. 

Ein bericht, welchen Arrian als legatus pro praetore 
von Kappadokien an den kaiser Hadrian erstattete, aus dem 
j. 131 oder 132, zugleich mit einem lateinisch abgefaszten 
amtlichen berichte, welcher nicht erhalten ist: s. cap. 7 (G, 1) 
xal ijl&oiitv . . . s£g "Atyagov .... xal xrjv uiodocpooccv xij 
argaxia idoxa xal xd öitXa eldov xal xd xelxog xal rrjv 
xdtpgov xal xovg xdpvovxag xal xov aixov xrjv itagaax£m)v 
rrjv ivovaav. r\vxiva de vjtsg avrav rrjv yvcSfirjv ia%ov, 
iv xolg 'Ptopaixolg ygdppaot, yiyganxai. c. 13 (10, 1) ig 
Xtoßov itoxapbv elaejtXsvaafiEv . . . <ov dh evsxa xal oaa 
ivzav&a ingd^ayLBV, dr}Xa>ö£i aoi rd 'Papalxd ygdppaxa. 

Über Arrians Statthalterschaft s. Dion. ep. LXIX 15 
6 (ilv ovv taiv lovdaüov TtöXepog ig xovxo ixaXevxriaev, 
sxsgog dl i% 'AXßaväv .... xcäv 'AXßaväv xd plv dtrigoig 
vnb xov OvoXoyaiaov 7t£ia&ivx(ov , xd dh xal OXaoviov 
'Aggiavöv xov xrjg KaiticaöoxCag dg%ovxa (poßrj&ivxoov iitctv- 
Gaxo (136). 

4. xi%vr] xaxxixrj, zu anfang und später lückenhaft, 
cap. 44, 3 ig xavxrjv xr)v itagovaav ßaOiXuav, ilv Aögia- 

vog etxoöxöv xovx' ixog ßaöiXevei (136/7). 

Der schtiler des Poseidonios Asklepiodotos verfaszte eine taxrtx//, 
zuerst hgg. von Herrn. Köchly, gr. kriegsschriftst. II 1, 124. diese 
öchrift wurde ausgeschrieben von Aelianos (nicht zu verwechseln mit 
Claudius Aelianus u. § 83), welcher unter Trajau die griechisch- 
makedonische taktik darstellte (herausg. ebend. s. li>9). Aelian wiederum 
ward von Arrian benutzt, über das Verhältnis dieser drui Schriftsteller 



t 



Digitized by Google 
. — 



142 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324. 



§ 77. handelte H. Köchly, de libris tacticis qui Arriani et Aeliani feruntur 
dissertatio. Zürich 1851. supplem. 1852. libri tactici duae — edi- 
tiones — inter se collatae (abgedr. opusc. acad. I. Leipz. 1853). 
griech. kriegBSchrit'tsteller. Leipz. 1855. 11 1, 74 ff. Die behauptungen 
Köcbly's über die composition der unter Arrians namen überlieferten 
taktik sind bestritten von R. Förster Hermes XII 426. 

§ 78. Phlegon von Tralles. 

Müller FHG. III 602. Paradoxographi Graeci, ed. A. Westermann. 
Braunschw. 1839 p. XL. 117 ff. 197 ff. 

Suidas: OXiycov TgaXXiavog, dneXev&egog xov üeßaöxov 
KaCoagog (o? de 'Adgiavov (paaiv), taxogixdg. eygapev VXv^i- 
mddag iv ßtßXCoig ig- i<fzi de (ii%gi xijg Ox& oXv^niddog 
(ol. 229 = 137 n. Chr.) xd Ttgax&ivxa %(tvxu%QV (tu de 
avxd iv ßißMoig »/)• "Excpgaoiv ZkxeXtag, liegt paxgoßiav 
xal ftaviictötav , Hegl xdiv naget rotg 'Pa^aLOig eogzcov 
ßtßXia y', II sgl xmv iv Pafii] xotccjv xal cov i%ixixXr\vzai 
dvondxav, 'EjtLtOfirjV 'OXvpniovixfav iv ßißXioig ß\ xal 
äXXa. 

Phot. bibl. cod. 97 p. 83 b dveyvaoftr} OXiyovzog TgaX- 
Xtavov, dneXevftigov zov avzoxgdzogog 'Adgiavov, 'OXvpnw- 
vixcjv xal xgovixäv Ovvayaytj. itgooyavel xo avvzay(ia 
ngög "AXxißiddr\v zvvd, og slg r]v xciv etg xrjv (pvXaxijv 
xexay^ivcav xov 'Adgiavov. dg%Bzai de xijg (Svvayayrjg dno 
xrjg a oXvfimddog . . . .* xdxeiöi di, dig avxog yrjOi, titXQ 1 
xdv 'Adgiavov %gov(ov. ipoi de dveyvriö&ri p>ixQ*> xijg gog 
oXviimddog (ol. 177 = 72 v. Chr.), iv {] ivixa 'Exaxöpvag 
MtXrjßiog xze. . . . AevxoXXog de *A\xi6hv ijtoXtögxei . . . xal 
'Pnpaiav tgj zgizco avzijg ixet (70 v. Chr.) djcezifirj&qCav (ivgid- 
deg 9 xai «' • • . xcu Oaidgov zov 'Eitixovgeiov dtede^azo 
IJdxgav, xal OvegyiXiog Mdgcsv 6 7toirjzr)g iyevvrjfrij xovxov 
xov ixovg eidolg 'Oxxaßgtaig .... %gr\(Snotg de navzoioig ig 
imegßoXrjv iozi xe%gr]iiivog. 

Euseb. chron. vers. Armen. I 265, 1 (Romanorum lern- 
pora) . . . e XIV libris Phlegonis libertini Kaisaris, quibus in 
compendium reduxil olympiades CCXX1X .... 

Geo. Synkcll. p. 614, 12 Df. ygdtpei di xal OXiyav 6 zag 
oXv^iniddag (avaygdrpavy itegl zav avzav iv rc5 iy gtj^iaaiv 
avzolg zade' zc5 d' ezei zrjg cß' oXvpTtiddog (32 n. Chr.) 
iyivezo exXei4>ig i)XCov p,eyi'6zr) zcov iyvaöfiivav ngöregov 
• öeiöpög ze fieyag xazd B&vviav yevopevog zd xoXXd 



Digitized by 



PÜLEGON VON T KALLES. APPIANOS VON ALEXANDRIA. 143 



NixaCag xaxeäxQEtyaxo = Euseb. Hieronym. a. 2047 scribit § 78. 
vero super his et PMegon t qui olympiadum egregius supputator 
est, in XIII libro ita dicens: quarto autem anno CCII olym- 
piadis sqq. 

Steph. Byz. citiert Phlegons 'OXv^niddeg (einmal unter 
KQsprj: xQ°vixä) bis zum 15. buche. 

Vopisc. Saturn. 7 (II 208 P.) ne quis mihi Aegyptiorum 
irnscalur et meum esse credat quod in Wieras rettuli, Hadriani 
epistolam ponam ex libris Phlegontis liberti eins proditam, ex 
qua penitus Aegyptiorum vita detegilur . . . vgl. o. § 73, 1. 

Von den Schriften neoi davpaßiav (verfaszt nach 150. 
J. Klein, Rh. Mus. XXXIII 134 f.) und neoi paxooßiav 
sind brnchstücke (cod. Pakt.) erhalten. 

§ 79. Appftnos von Alexandria. 

.To. Schwcighauser, exercitationes in App. rom. historias (1781) i. d. 
op. acatl. II p. 3 — 134. Straszb. 1806. desa. ausgäbe 3 voll. Leipz. 
1785. I. Bekker. 2 voll. Leipz. 1852 f. Ludw. Mendelssohn. 2 voll. 
Leipz. 1879. 1881. Alex. Dominicus, de indole A. Graeci Romanarum 
reruui scriptoria. Cobl. 1844. 4. I. A. Wijnne, de fide et auctoritate 
A. in belli* Romanoruin civilibus enarrandis. Groning. 1855. 
H. Nissen, qn. der IV und V dekade des Livius s. 114 ft'. K. Peter, 
z. krit. der quellen der ält. röm. gesch. 8. 127 ff. 

Photios bibl. cod. 57. p. 15—17 dveyvdö^n 'Amuavov 
f Pnp,atxi\ farOQÜt, iv plv xbvxböi xqiöl, Xoyoig de xd' . cov 
6 pev ä topos £' ßaöiXe'av .... eoya xe xai ngdleig 
it£Qit%H .... eiuyQdyeTcci dl 'Papalxtov ßaßiXixrj. 6 dl ß' 
rd eig xrjv aXXrjv 'IxaXCav x a Q^ itagd xov xoXitov xov 
'Ioviov ov ri tmyocttp-q 'Popal'xdv 'IxaXixrj. 6 dl £<p£%rj$ 
itSQte%ei xov itgog xoitg üavvtxag 'Papaiav noXepov . . . im- 
ygdyexai, dl ( Papa\x(5v Zavvixixrj. 6 de iitei rov ngog 
KeXxovg negiexei 'Papaicav 7t6Xepov, iniygacpexau 'PcapaExcov 
KeXxixtj. xal ot Xowcol xccxd xbv avxov Xoyov, 6 plv e' 
'Papalxäv HixeXixrj xal NrjGiaxixtj, inel izgbg UixeXovg xai 
vnGiuxag, 6 de g 'Pcopalxoiv Ißngixij, 6 de £' 'PapaVxcSv 'Avvi- 
ßalxij, ticel xov itgog 'Avvlßav xov Kag%ndoviov xegie'x^t noXe- 
p-ovy 6 7] 'Pcopal'xcSv Aißvxrj Kagxn.dovixrj xai Nopadixtj, 6 
dl &' 'Papal'xcov Maxedovixtj (und 'IXXvoixrj s. App. bürgerkr. 
V 145), 6 dl i 'Papalxdv 'EXXtjvixr) xai 'Iajvixrj, o Öl tu 
'Papatxäv 2Jtfgiaxij xai flag&txtj, 6 de dadixaxog 'Pmpatxüv 



Digitized by VjOOQle 



144 V. VON HADRIAN HI8 CONSTANTIN 117-324. 

§ 79. M&giddxeiog. xal xd p.ev ngog dXXo(pvXovg 'Papaioig ixi- 
dedeiypiva egya xe xal ot nöXepoi iv xovxoig xal ovxco 
xvy%avu xolg Xoyotg ivxav&a ditjgrj(ieva- ooa de avxol r Pa- 
fialoi itgog dXXr}Xot>g iöxaoiaöav xal e7toXepr]aav, ai iq>e%rjg 
ßißXoi dyXovGiv, imygacpijv äe^dfievai, 'EiKpvXtav ngcoxr], 
'EnyvXCav devxega, xal i£rjg pe'xQi xrjg 'EtupvXlav plv 
rfjg de oXrjg Caxoglag xa. 6 dh xß' Xoyog imygdyexai 'Exa- 
xovxaexi'a, 6 de iyelrjg daxixr), xal 6 xÖ' 'Agdßiog 

aQXexai phv ovv . . ij toxogCu iv imdgopfi dito Aiveiov 
a%Qi xäv naidtov dito de 'PapvXov xov oixiaxov XenxofiegcSg 
anavxa die\iovGa xdxeiöi pexgi rov leßaaxov, 67togddrjv dh 
xal i£ imdgopijg xal ecog Tgal'avov. 

ovxog dh 6 'Anitiavog xo pev yivog r]v 'AXe^avdgevg, iv 
'PeSfi-y dl xd ngcora dCxatg övvtjyogei, ixetxa de xal ßaOiXeav 
imxgonevexv rj^ta^r]. ioxi de xljv (pgdöiv ditegixxog xal 
iaivog^ xijv de loxogCav mg oiöv t' iaxl tpiXaXrj&tjg, xal axga- 
Ti}yixäiv did xrjg taxogiag pe^ödcov , ei xai xig dXXog, vxo- 
<pt}xijg, inägaC xe Xöyoig xexajzeivcSpevov (pgovtjpa öxgaxov 
xal diaitgävvat (pXeypalvov xal ita&og drjXooaat xal ei' xi 
dXXo Xoyotg fjcfu.ujjtfatftfru agtGxog. rjxftaae dh iv xolg 
Xgovoig Tgal'avov xal 'Adgiavov. 

Saidas: 'Anmavog .... ext xovg ngög KeXxovg . . . . 
noXipovg xal xdg aixCag avxcov, oaai xe Gvv&i)xai xal övv&t]- 
xcöv itagaßdöeig rj iitavartxdoetg iyevovxo KeXxav eag inl 
xov ratov, t] d' ßißXog itegiexet, GvXXaßovoa . . . 

Andere handschriftliche inhaltsangaben s. in Schweig- 
häusers ausgäbe III p. 10— 12. L. Mendelssohn, quaest. App. 
Kh. Mus. XXXI 201 ff. vgl. dess. praefatio I p. V— VII. 

Appian kam unter Hadrian nach Rom und schrieb 
gegen 150 unter T. Antoninus Pius: prooem. c. 7 xal eöxi 
xal xolade xolg avxoxgdxogöi (von Caesar an) ig xov nagovxa 
Xgovov iyyvxdxa diaxoöimv ixarv. c. 9 xdv ivaxociav ixc5v, 
öaa ioxl 'PapaCoig ig xov nagovxa xQOvov. 

Anlage seines werkes ebendas. c. 12 ivxvyxdvovxd pe 
xal xi\v dgezfjv avxcSv ivxeXrj xad' exaaxov eftvog idelv 
i&iXnvxa dzecpegev rj ygayy) itoXXdxig dno Kagx^ovog ixl 
"Ißrjgag xal i% 'Ißrjgcov inl UixeXiav 17 Maxedoviav . . . 
moireg dXcipevov, xal itdXiv ix xovxov dxeXäv exi '6vzm> 
(iexi(pegevi eag ov xd pegr] Ovvtjyayov ipavxa) . . . xal xode 



Digitized by Google 



APPIANOS VON ALEXANDRIA. 145 

poi xax' i&vog sxaGxov ingax^rj, ßovXop,(vn xd ig exdöxovg § 79. 
igya tcjv 'Papaiav xaxap,a&£iv . . . övyygd<pa xar' ifrvog 
txaöxov ' o<Sa öh iv (iiö<p ngbg sxigovg avxotg iyivsxrt, i^aLga 
xal ig xd ixsivav iifxaxtdypi. xovg de xgövovg ixl pev 
xäai negioabv rjyovfirjv xaxaXiyetv, iitl de xav initpave- 
öxdxav ix diaaxtjiiazog vnopvyjaa ... c. 14 xixaxxai ö' 
avxav (xdv ßlßXcav) äXXrj pex' äXXrjv 6g exd<Sx<p noXip<p 
xr}v dg%V v n Q° i^igov Xaßelv avvezeaeVy et xal xb xiXog xa 
i&vei pexd noXXd exsga yeyivnxat. 

Schlus z des prooem. : xCg de av xavxa awiygatya, xoXXol 
pev töaöL xal avxbg itQoeyriva, Gaa>iöxegov d' einelv ^Annia- 
vbg 'AXe%avdgevg, ig xd ngäxa rjxav iv xfj Ttaxgföi, xal 
dixaig iv 'Pdprj avvayogevöag int xcov ßaöiXiav, psxQi> pe 
6(pc5v iiuxgoneveiv rfeCaaav. xal et xa öjcovdrj xal xd 
Xoiitd pa&eiv, faxt (iol xal negl xovxov övyygayrj. 

Fronto ep. ad Antonin. 9 p. 170 N. erbittet für Appian 
eine procuratio: supplicavi tibi iam per biennium pro Appiano 
amico meo, cum quo mihi et vetus consuetudo et studiorum usus 
prope quotidianus intercedit . . . dignitalis enim suae in senectute 
ornandae causa, non ambitione aut procuratoris stipendii cupidi- 
tate optat adipisci hunc honorem .... <ae)tas, orbitas, cui 
leniendae s(pla)ciis opus est. ausim dicere honesta tem quoque 
et probitatem . . Einen griechischen brief Appians an Fronto 
und dessen antwort s. eb. p. 244—251. 

Von buch I — V sind nur bruchstücke auf uns gekommen. 
Erhalten sind buch VI VII VIII, die Aißvxrj bis zur Zer- 
störung von Karthago, Villi XI — XVII, welches mit dem 
tode des Sex. Pompeius 35 v. Chr. schlieszt; buch X und 
XVIII — XXIV sind bis auf wenige vereinzelte fragmente 
verloren. 

Der titel der von Photios als 'EpcpvXtcov 5' bis & ge- 
zählten bücher (XVIII — XXI) war vielmehr Alyvnxiax&v 
a — d' (<p xivi xcjv 'EpyvXl&v ovxt Xoya xeXsvxaia xal Ai'yv- 
nxog dr\Xovxai tag vnb 'PapaCoig iyivexo xal xd 'Pcopacav ig 
povagxCav xal Aijyovöxov iitavidgapev. Phot. a. a. 0. 
p. 16 a ; 40). 

App. bürgerkr. I 6 (ade [iev ix Gxdosav itoixCX&v ij 
noXixeia 'PapaCoug ig opovoiav xal povag%iav itegticxij' 
xavxa d' onag iyivexo Gvviyqatya xal övvnyayov . . . pdXidxa 
d' ort fioi xrjg Alyvnxiag ovyygayrjg xdde Ttgoriyovpeva xal 

ScHAxrEii) Quelleukundo. 2. abteil. 10 



Digitized by Google 



146 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324. 

§ 79. xakevxr^6avxa ig ixdvr\v dvayxatov r\v ngoavaygdtyaa&ta . . 
vgl. Mithrid. 114. bürgerkr. II 90. 

Fragm. negl 'Agdßnv navxuag hgg. v. Eman. Miller. 
Rev. arch. 1869 p. 101 f. C. Müller FHG. V p. LXV: 'Axtuk- 
vog tprjoi t(ö xiksi xov x6' ßißkiov (ptvyovrC pol noxe xovg 
lovdaiovg dva xbv nokspov xov iv Aiyvnxa yevöfievov 
vgl. bürgerkr. II 90 (to Ae^iöBog xi^svog bei Alexandria) 
onsg in ipov xaxd 'Pa^iatov avxoxgdxoga TgaXavov . . . 
vnd xcov 'Iovdaicov ig xdg rot) nokipov %geCag xaxr\gti(pfrri 
(117). 

Appian vcrheiszt eine Ilag&iXTj ygayjj bürgerkr. II 18. 
V 65. die diesen titef führende schrift ist aus Plutarchs 
biographien zusammengeschrieben und Appian unterge- 
schoben. Schweighäuser III 905 ff. 

§ 80. Polyaenos. 

Ausg. v. Is. Casaubonus. Leiden 1589. Pancr. Maasvik. eb. 1690. 
Ed. Wölfflin. Leipz. 1860. 

Erhalten sind Zxgaxr\yixd in 8 bb., verfaszt im j. 162. 
B. VI ist lückenhaft und der schlusz von b. VIII fehlt. 

Suidas: riokvaivog Maxidäv, §rjxag. Ilsgl @i]ßc5v, 
Taxxixd ßißkia y. 

Prooem. I xrjv psv xaxd IJsqguv xal Ilag&vaicov vi'xrjv, 
UgcSxaxot, ßaaUelg 'Avxtovlve xal Ovrjgs, nagd xäv &ec5v 
e^exs (vgl. prooem. VI) . . . iyw de Maxedav avyg . . ovx 
davfißokog vptv iv rd nagovxi xaigcp yeviödai ßovkofiai . . . 
ind de (ioi ngotjxovtiav xrjv rjkixiav ogäxe, ov (irjv ovSs 
vvv döxgdx&vxog navxdnaGiv dnokeiy&tjoopai , dkkd xrjg 
öxgaxrjyixrjg iniGx^r{g iyödia xavxi ngoötpiga, Zca xtiiv ndkai 
yiyovs Gxgaxviyr\\Laxa . . . 

Prooem. II xal xöds vfiiv öevxegov ßißkiov, [egcixaxoi 
ßaötkelg 'AvxavZve xal Ovrjge, ngoGcpiga xav £xgaxr}yri{id- 
xov, xal avxotg drjnov Gvviivai dwapivoig, d(p y oörjg taxo- 
giag xal o6(p novta xdde Gvkke^d^evog acpikeiav övvxo(iov 
vpZv ölÖcö^l, xal xavxa <S%okr\v ovx äyuv, dkkd xal dCxag 
iq>' v(iav kiytov. 

Prooem. VIII . . övvxexekeafiivrjg xr^g avvxd^eog rjv vn- 
£6%6^,riv . . . oxl ngoaigiöei ßiov xal köyov dixavixov %gcS- 
fisvog ovx dfiskä 6vyygdq>eiv, oaa yivoix av cdtpiki^a vpiv 
xs avxotg xal xrj 'Pafiatav dgxfj . . . 



Digitized by Google 



POLYAENOS ALLGEMEINE GEOGRAPHIE. 147 

Prooem. IV xixaoxov ßißklov — iv <ß xaxafid^oixE äv § 80. 
tag doEtdg xcjv yfteziffOV itQoyovnv , o'C xijg Maxsöoviag 
ißaöiXevaav. 

Über die griechischen und römischen militärschriftsteller überhaupt 
vgl. Fr. Haase, jhb. XIV 88. 1835 u. de militarium scriptorum 
Graecor. et Latinor. omnium editione instituenda. Berlin 1847. 

§ 81. Allgemeine geographie. 

1) Marinus von Tyrus. 

F. A. Ukert, geogr. d. Gr. u. R. 1816. I 1, 227. 2, 194. Ders., üb. 
M. T. u. Ptolemaeus. Rh. Mus. VI 173. 313. 1839. 

Ptolem. geogr. I 6, 1 doxet ör) Maotvog 6 Tvoiog vöxa- 
rog xe xav xa#' rjtiäg xal {texct Tcdörjg Gitovdrjg inißakstv 
tc3 ueqel xovxcy ' yctivexoLL yäg xal JtXeioöiv Coxoataig tceqv- 
7tEitx(ox(og nagd xdg £xi avm&Ev Etg yväöiv ikftovoag xal 
xdg ndvxov <5%e86v xcov tcqo avxov [iex' im^iEkELag diEikr}(pdg 
EjcavoQ&coOEcSg xe xrjg SEovarjg d^icSaag, ooa tirj izooorjxov- 
xag ixvy%avE %E%i<5xEV\iEva xal vn inEivav xal v<p' iavxov 
xo izoäxov, <ng ix xäv ixÖoßEav avxov xrjg xov yEcyygatpi- 
xov nivaxog dioodriösag itkEiovav ovöäv ivsaxi axojtstv . . . 

2) Claudius Ptolemaeus von Alexandria. 

Auagaben der na&rjfiatLKr} avvxa^n (abnagest) von Halma. 2 tomi. 
Paris 1813. 16. 4. Kavuv ßaaiXsiäv xal qxxaeig anlaväv. Paris 1820 ; 
Theon's comm. Paris 1821 ff.; der yecoypaqptxq vqpijyjjffis I 1828. 
fol. geogr. 1. VIII ed. F. W. Wilberg et K. H. F. Grashof. fasc. 
1— VI (1. I-VI c. 17) Essen 1838—45. 4. K. A. Nobbe. Leipz. 
1843—5. C. Müller I (1. I— III) Paris 1883. Heeren, de font. geogr. 
Pt. comm. nov. Gotting. 1828 VI 59. AI. v. Humboldt, krit. unter- 
such. I 108 ff. E. Schönfeld in Pauly's Real-Encykl. P 783. 

Suidas: HxokE^iatog 6 KkavSiog xgr](iaxL6ag, 'dkElavdgsvg 
tpi\6(to<pog, ysyovcog iitl xäv igovav Mdgxov xov ßaoikiag 
(161 — 180). ovxog iygatyE firjxavtxd ßißkCa y\ xeqI ydöEtov 
xal iniarjiLaöHov daxigav dnkavav ßißkCa ß', aickcuöLV im- 
yavEtag ayalgag, xavova ngo%Eigov , xov (liyav a0xgov6(iov 
rjxot avvxa^tv xal akka. 

Marcian. Heracl. peripl. pont. Eux. I § 1. Müller Geogr. 
Gr. min. I p. 516 xäv — cjxEaväv ixaxigav xov xe E(pov 
xal xov iöitEgtov . ... ix xrjg ysaygatpiag xov dEioxdxov 
xal öocpaxdxov TIxokE^aiov .... xov itEginkovv dvaygdtyai 
%goEikö\LE^a . . . 

10* 



Digitized by Google 



148 V. VON HADRIAN IIIS CON8TANTIN 117-324. 

§ 82. Chorographie. 

1) Pausanias der pericget. 

Auag. v. W. Xylander und Fr. Sy Iburg. Frankf. 1583 fol. K. Gottfr. 
Siebeiis. 5 tomi. Leipz. 1822 ff. I. Bekker. 2 voll. Berl. 1826 f. 
J. H. Chr. Schubart und Chr. Walz. 3 voll. Leipz. 1838 f. Schubart. 
2 voll. Leipz. 1853 f. A. Boeckh, de Pausaniae stilo Asiano 1824. 
Op. IV 208. F. S. Chr. König, de Pausaniae fide et auctoritate. 
Berl. 1832. Gußt. Krüger, theologumena Pausaniae. Leipz. 1860. 
O. Pfundtner, Pausaniae imitator Herodoti. Königöb. 1866. dess. 
P. Lebens- und Glaubensanscbauungen. Eb. 1868. 4. Dess. histor. 
quellen, jhb. 1869, 441. ükert, Geogr. I 1, 232 ff. Nie. Ulrichs, 
reisen und forschungen II 148. C. Wachsmuth, Athen 1 130. Paul 
Hirt, de fontib. P. in Eliacis. Greifsw. 1878. 

Pausanias' heiraat war Lydien, wahrscheinlich Magnesia 
am Sipylos. V 13, 7 llikoitog öh xal Tavxdkov xrjg jrap' 
rjptv ivoixijösag (Sr^isla hc xal ig xöds keinexai u. a. st. b. 
Boeckh a. a. o. s. 209, 4. 

IleQiijyrjOig xijg 'EkkdÖog in 10 büchern: I 'Axxixd. JI 
KoQLV&iaxd. III Aaxavixd. IV Mt<S<3ir\viaxd. V. VI 'HXia- 
tmv «' ß', VII Vtyxfcc«'. VIII 'A Q xadixd. IX Boianxd. 
X Ocoxtxd. 

Die reisen des Pausanias erstreckten sich über Klein- 
asien Syrien Arabien Aegypten Libyen Italien nebst den 
inseln. Die in Griechenland gemachten auf'zeichnungen 
redigierte Pausanias zum teil nach langem Zwischenräume 
unter M. Aurelius. 

Paus. I 5, 5 xax' ip£ ijdrj ßaöikiag 'Aögiavov . . 

V 1, 2 (KoQiv&Coig), aqp' ov xrjv yrjv nctQa ßaöLkiag 
iiovisiv x htj xal G xqhov öiovxa rjv ig ipd (173). 

VIII 43, 6 ('Avxavtvog 6 iv<szßr\g) dnikiiu 81 xal inl 
xfj ßaöiküa italöa oftdvvfiov 6 dh'Avtavtvog ovxog 6 öbv- 
tsQog [xal] xovg xs rsQpavovg ... xal £&vog xo UavQO- 
liaräv . . xipuQovpevog iiteiijkftev. vgl. X 34, 5. 

Pausanias sah und beschrieb Athen, später als Herodes 
Atticus(f 177 ; s. u.s. 163) das Stadion erneuerte und schmückte, 
aber bevor dieser das odeion zu ehren seiner gattin Regilla 
erbaute (nach 161): VII 20, 6 ipol dh iv rij 'Arttöt cvy- 
yQa<pfj x6 ig xovxo Tcageför) xö adetov, ort itqoxsqov ixt 
i&CQyaOxö poi xä ig 'A&rjvatovg r} vjtrjQxxo 'HQtodrjg xov 
oixodofiijuaxog. Ebenso beschrieb er Olympia vor dem bau 



Digitized by Googl 



CIIOROGRAPHIE. CLAUDIOS AKLIANUS. 149 



der Wasserleitung und der exodra des Herodes. (ältere be- § 
Schreibung von Olympia s. o. I 3 s. 108.) 

VIII 8, 3 xovxotg 'EXXijvcov ('AqxüGiv) iyw xolg Xoyoig 
ctQXO^ievog (isv xfjg ovyyoayrjg evri&eiag Zvenov itlc'ov, ig ös 
xd 'Aoxddnv itQOtXrjXv&ag ngovoiccv tcfql avxcav xotdvde 
tXdpßavov . . vgl. Lobeck, Aglaoph. I 151. 

Zweck der beschrcibung: 

I 35, 5 oitoccc öh a£icc itpaCvsxo elvaC ftot fteag, diriyi}- 
Co^ai. 39, 3 xoöavxct xaxd yvco^itjv xr)v e^v y A%r]vcdotg 
yvogifidraTa tjv iv xe Xoyoig xal ftemoijiiaaiv. dnixoivE de 
ano xav noXXmv dgxrjg 6 Xöyog fioc rd eg Gvyyoatpriv 
dvqxovxa. vgl. III 11, 1. VIII 10, 1. 

2) Dionysios von Byzantion. 

Dionysios verfaszte die beschreibung des thrakischen 

Bosporos — dvditXovg Boönögov — vor der Zerstörung von 

Byzantion durch den kaiser Septiniius Severus 196. Diese 

schrift fand Pierre Gilles (Petrus Gillius f 1555) um 1549 

zu Constantinopel und nahm ansehnliche abschnitte daraus 

in lateinischer Übersetzung in seine Schriften auf: 

de topographia Constantinopoleos et de illius antiquitatibus. 1. IV. de 
Boeporo Tbracio 1. III. zuerst gedruckt Lyon 1561 und 1562. 4. 
dann Leiden 1632 u. Gronov th. ant. gr. VI. vgl. DuCauge, Con- 
etantinopob'B Christiana Paris 1680. 

Diese auszüge sind (nebst einem griechischen fragmente) wie- 
der hgg. v. 0. Frick. Wesel 1860. 4. K. Müller, geogr. gr. min. 
II p. I. 1. ein ferneres fragment v. dems. FHG. V 188. 

Neue umfänglichere fragmente fand Ch. Wescher zu 
Paris. 

D. B. de Bospori navigatione qnae supersunt una c. eupplem. in geogr. 
Gr. minores . . Paris 1874. vgl. K. Müller, Phil. XXXVII 65. 

§ 83. Claudius Aelianus. 

Ausg. der natura animalium von J. G. Schneider. 2 voll. Leipz. 1781. 
F. Jacobs. 2 voll. Jen. 1832; der Varia historia von Jac. Peri- 
zonius. 2 voll. Leiden 1701; v. K. Gottl. Kühn. 2 tom. Leipz. 
1780. der werke v. R. Hercher. Paria 1858 und Leipz. 1864. 66- 
Ders. de Aeliani varia historia. Rudolst. 1856. 4. Reinh. Schoener, 
de Claudio Aeliano. Bresl. 1873. Neue fragmente der varia histo- 
ria bei Miller, acad. d. Inscriptions 1882 Juni. 

Suidas : AlXiavog dito IlgaivEGxov xrjg 'IxaXiag, dgxitoevg 
xal aotpißxrjg, 6 XQW ax ^ tt ^ KXavÖiog ' og insxXij&r] neX£yXco<f- 



150 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324. 

§ 83. oos V peXCyftoyyos , xal iöoyiöxevaev iv 'Pa'fi?? «vzrj ixl 
tcjv pexa 'Atioiavov xqovcov. 

Philostrat. leb. der soph. II 31 p. 624 f. AlXiavbs öh 
'Papatos phv rjv, rpxlxi^e dh ooGnsQ ot iv xrj (leöoyeia 'A&vi~ 
valoi. inaivov poi doxel a£tog 6 dvr)o ovxos, itaäxov phv 
ixeidij xa&aaäv qpcjw}v i&JiövriOf, noXiv olxäv ixioa gpravfl 
XQco(i£vrjV' ineift' ort nQoOQrj&sls GoyiOxris vjco xcov %aoi%o- 
pevcov xd xoiavxa ovx iitCoxevGEv ovdh ixoXdxevOe xr)v 
iavxov yvcSiiTjv ovdh i7trjgd'tj vito xov ovöpaxos ovxa (isydXov 
ovxoSy dXX' iavxov ev diaöxeijjdfisvos cjs fisXhrj ovx iitixi}- 
dtiov xä ^vyygdcpeiv ins&sxo xal i&avfido&r] ex xovxov . . . 
e'cpaoxa dh 6 dvrjQ ovxos fMjd' dnodedrftirixivai noi xrjs yi\s 
vn€Q xrjv 'IxaXäv %(ÖQav prjdh ipßrjvai vavv fitjdh yvävai 
ddXaxxav, o&sv xal Xöyov nXaiovos xaxd xrjv 'PoSprjv rfeiovxo 
ds tipäv xd rjd-rj. TlavOaviov (ihv oirv dxQoaxrjs eyevexo, 
i^avpals dh xov 'Hgoodriv cos itoixiXaxaxov faxogcov. 

Aelian. de nat. anim. XI 40 iycd dh xal . . idsaodfirjv 
dvd&rjtia . . . iv xy nokei xij 'AXe%dvdoov xjj ueydXy . . . 
iyco dh oaa eis ipiiv otyiv xa xal dxor]v dtpixaxo elitov. 

Verm. gesch. XII 25 et ye 'Poopalos alpt,. vgl. II 38. 
XIV 45. 

Erhaltene Schriften: 

1. TCOixi'Xrj toxogia 14 bücher, um 230 verfaszt. 

2. itSQl £c6cov tdioxrjxos, 17 bücher. 

Beide werke sind vielfach verderbt, die 'vermischte ge- 
schiente' wenigstens von III c. 13 an (ort yiXoivoxaxov i&vos 
xö xmv Tanvgcov i&vos . .), auszer einigen bruchstücken, 
nur in einem auszuge erhalten. 

Ob die dyQoixixal imoxoXai (R. Ilercher, epistologr. 
gr. Paris 1873. p. 17—23) von Aelian verfaszt sind, ist 
zweifelhaft. 

§ 84. Cassius Dio Cocceianus. 

Ausg. v. Bob. Stephanus. Paris 1551. fol. Io. Leunclavius. Frankf. 
1592 (Hanau 1606) fol. Herrn. Sani. Reimarus (corara. de vita 
et scriptis Dionis II 1533 ff.) 2 voll. Hamb. 1750-52. fol. F. W. 
Sturz. 9 voll. Leipz. 1824—43. I. Bekker. Eb. 1849. L. Din- 
dorf. Eb. 1863-65. B. G. Niebuhr, vorles. üb. RG. 161 ff. H. Nissen, 
krit. untersuch, s. 308 ff. K. Peter, quell, s. 138 ff. Bog. Wil- 
sum, de D. C. fontibus (libr. XXXVI-LII). Berl. 1835. Ad. 
Baumgartner, üb. d. qu. des C. D. für die ältere ItG. Tüb. 1880. 



Digitized by LaOOQle 



CASSirS DIO COCCEIANUS. 



151 



Max rosner, quib. auctor. in bello Hannibalico enarrando usus § 84. 
sit D. C. Bouu 1874. Max Grasshof, do fontib. et auct. D. C. C. 
(libr. XXXVT-XXXX). Bonn 1867. W. Heinibach, quaeritur quid . . 
CD... inde a 1. XL usque ad 1. XLVII e Livio desumpserit, 
Bonn 1878. Eggor, bist. d'Auguste p. 280 ff. Heinr. Christensen, 
de fontib. a C. D. in vita Neronis enarranda adhibitis. Berl. 1871. 
W. Sickel, de fontib. a C. D. in conscrib. reb. inde a Tiberio 
usque ad mortem Vitellii adhibitis. Gotting. 1876. 

Suidas : zJCav 6 Kdoaiog x9W at ^ a S, o inixXrjv Koxxr t iog 
(oC de Koxxtjiavog), Ntxaevg, faxogtxog, yeyovcog inl xav xqo- 
VGiv 'JXe£dvägov xov MupaCag. eyQa^e 'Papaixjji/ foxogtav 
iv ßtßXioig 7t' (öiaigovvxai dh xard dexddag), [Ilegaixd,] 
[rexixd,] 'Evodia, Tä xaxd Tgalavov , Bi'ov 'Aggiavov tov 
<piXo6o<pov. 

Photios bibl. cod. 71 p. 35 dveyvcjö^tj ßißXiov KaGGiavov 
Koxxiavov rj Koxxtov zficovog, iv Xoyoig ri . dgxexai phv 
dxo xqg AlveCov inl xr)v 7xaXiav ix Tgoiag xa&ödov xal 
xfjg xzioeag "AXßtjg TCoXetog xal 'Poi^tjg, öiegxexai de xa&e %i}g, 
d7iOTCCtv6pEvog sig xrjv xov 'Avxcavivov , ov 'Ekaydßakov dn- 
exdXovv, ötpayrjv .... ov povov de dXXd xal sig xr)v dgxrjv 
xdxeiötv \dXe%dvdgov 9 ög 'Avxavivov Gtpayivxog (övv avxci 
yaQ xo xgdxog elxev f dvaXrjcp&elg v% uvxov) povog xov 1% 
avra neXexti&evxa xtvdvvov cpvycav xi)v ßaaXeCav ixde'xexai. 
xovxov (pr\ai xov 'AXe^avdgov xal avvvjtaxevöai ama 6 6vy- 
YQacp&vq xo devxegov, xal xo v%hg xfjg dgxrjg xaxä xo ngoö- 
r)xov dvdXojfia (pLkoziuia xfj ig tov övvvzaxov avxöv xov 
avxoxgdxoga dvaXäaai. ovxog d 1 6 Gvyygayevg Ilegydfiov 
(ihv xal Z^VQVYig {Maxglvog uvxä xr\v dgx^v o avxoxgdxtag 
ey%eigL&i) ixeöxdxqotv, eneixa xrjg 'Aygixrjg qyenovevoev, 
elta llavvovCag qg^e, xal vjtaxevöag xo devxegov, ag iggtj&rj, 
oi'xade aTcrjge .... eöxe de naxgCda tiJv iv Bl&vvCu NCxacav, 
rjv xaxä pegt] ij xaXov^ifvrj XCyLvr\ 'AöxavCa Tcegiki^ivd^ei. 
iöxi Öh xrp> (pgdöiv fieyakoTtgenag xe xal ig oyxov dieaxeva- 
Opevog, oxi xal peyakav igyav ivvoCag ditayyiXXei. dgxccl- 
xäv t£ avxa avvxd^eav 6 koyog fieoxog xal Xe%eav nge- 
novöäv peyi&et, . . . iv de ye xalg örjfiijyoQiaig agtoxog xal 
(itfirjx^g OovxvöiÖov, nX-qv ti xi TtQog xo öaqiioxsQov dcpogä, 
öx^dov de xdv xolg äXXoig &ovxvdidi]g iaxlv avxa 6 xavcov. 

'Pcofialxfj löxoqlu in 80 bb. 

Dion war geboren zu Nikaea um 155, söhn des Cassius 
Apronianus, welcher unter M. Aurelius kaiserlicher statt- 



Digitized by Google 



152 V. VON IIADBIAN BIS CONSTANTIN 117-324. 

§ 84. halter von Dalmatien und Kilikien war (XLTX 36, 4. ep. 
LXIX 1, 3. LXXII 7), verwandt mit Dion Chrysostoinos. 

Dio kam im todcsjahre des M. Aurelius 180 nach Rom 
und wurde Senator, durch Pertinax 193 zum praetor de- 
signiert, von Macrinus als kaiserlicher praefcct zu Pergamon 
und Smyrna eingesetzt (cos. suff. unter Septimius Severus ?), 
unter Severus Alexander proconsul von Africa, kaiserlicher 
legat von Dalmatien und Oberpannonien, trat 229 mit Severus 
Alexander als cos. ord. das zweite consulat an und starb 
in seiner hciraat um 235. 

Dion ep. LXXIIl 12, 2 vtco zov UegzCvaxog zd ze 
dXXa ezezi^irj^v xal özgazrjyog dnedeÖeiyfirjv. vgl. LXXIV 5. 
LX 2, 3 r)netg of vnazevxozeg. ep. LXXVI 16, 4 vitazezxov. 

CIL. III 5587 imp. domino n(pstro) Severo Alexandro 
Aug. III. et Cassio Dione II. cos. vgl. nr. 3510. 3511 
(Henzen-Orelli III 5601. 5602. 6611). 

Dion. ep. LXXII 4, 2 über die regierung des Commodus 
seit 180: Xe'ya de zavzd ze xal zu Xomd ovx i£ dXXozgCag 
szi nagadooeag dkV 1% olxeCag rjdrj zrjgtjöeog. 18, 3. 4. 20, 1 
yjueig ot ßovXevzai. c. 23 beim tode des Commodus 192: 
. . ßtßXi'ov zi izegl zcjv oveigdzav xal zcjv ötj[iet(ov, oV olv 
6 £eovrjgvg zrjv avzoxgdzoga dgxr)v rjXniöe, ygdtyag idrjfio- 
auvaa' xal avza xal ixelvog 7te[i<pfr£vzi nag' £(iov £vzv%(bv 
itoXXd poi xal xaXd dvzeneo'zeiXe. zavz' ovv iya) zd ygdp- 
paza ngog tönegav r)$r} Xaßcov xazedagfrov, xai \ioi xa&ev- 
dovzi ngoGeza^e t6 daifioviov iGzogCav ygdvpeiv. xal ovza 
dr) zavza rcegl cjv vvv xafti(Sza\xai eygatfja. xal ineidr] ye 
zotg ze dXXoig xal avzn za Ueovrjga pdXMSza rjgeöe, z6xe 
dr] xal zaXXa ndvza zd zotg 'PcDfiai'otg itgoörjxovza ovv&elvai 
eite&vprioa' xal did zovzo ovxbzl IdCa ixetvo vjtoXixetv, 
dXX' ig zrjvde zrjv 6vyygaq)r)v ipßaXetv edo£e (ioi, iv' iv 
(iiä Jigaypazeia an dgxrjg Ttdvza, pe'xQiS äv xal Tv%rj do^rj, 
ygdtyag xazaXiito) .... 6vviXe\a de ndvza zd da dgxrjg zolg 
'Panaioig pi%Qi zrjg £eovrjgov fiezaXXayrjg ngaxftevra ev 
ezeoi i (201 — 211), xal övviygatpa hv aXXoig da dexa 
(211 — 222). zd ydg Xoind, öxov dv xal itgoxttgrjati , ye- 
ygd&ezai. vgl. Dion ep. LXXVI 2, 1 zi\v Kanvrjv, ev ?J, 
oödxig dv ev zfj 'IzaXia otxco, didyto . .* tovto ydg zo i&giov 
QeiXoiirjv zoov ze aXXav evexa xal zi\g y\6v%iag ozt fidXicza, 



Digitized by Google 



CAS8IUS DIO COCCEIANUS. 



Xva 6%oX^v dito xc5v döxLxcov ngaypdxav äyav xavxa § 84. 
yQdfatut. Dion LXXVIII 10, 1. 2. 

Dion LXXIX 7, 4 (219, unter Elagabal) xo Ör] 
xaxd xov 0x6Xov avxbg lyyv&Ev ex xrjg IlEgydfiov dxQißcöaag 
iygarpa, yg, uonEQ xal trjg UpvQvrjg, xa%&dg vno xov Ma- 
xqCvov htEOxdxr\Oa' ay ovtcsq ovöe xuv äXXav ovdhv antöxöv 
poi xavitpdvri. ep. c. 18, 3. 

ep. LXXX 1, 2 (nach dem regierungsantritte des kaisers 
Severus Alexander 222) xavxa phv dxoißcaöag, 6g sxaöxa 
Tjdvvrjd-rjVy övviygail'a' rä öe drj Xotnd dxgißcog InE&X&Elv 
ov% olög xe lyEvöprjv did xo prj snl noXvv xQovov Iv xy 
( Pc5(irj diaxotyai. ix xe ydo xrjg 'Aising hg xrjv BiftvvCav IX&dv 
rjoQ&Oxrjo'a, xdxsföev ngog xrjv Iv xfj 'Atpgixij r)yEfiov£av 
ijiiH%d-r}v (vgl. LXXV 13, 5), EnavsXftüv xe lg xrjv 'lxaXiav 
Evdiag ag Einetv ig xe xrjv dEApaxtav xdvxEv%EV lg xrjv 
üavvovCav xr)v,av(o ag^av lnip<pfrr}v , xal psxd xavx' lg 
xrjv 'Papr]v xal lg xrjv Kapnaviav dqiixopEvog nagaxgrjpa 
olxaÖE itaQptjlhiv. öid plv ovv xavxa ovx r)dvvrjfrr]v opoing 
xoig ngöo&EV xal xd Xound övv&Elvai y xE(paXaicS<Sag (ievxol 
xavxa, oaa ys piiQi tijg dsvxigag pov vnaxEiag (229) Ingdx^rj, 
dirjytj<SO{iai. 

4, 2 . . ort xßv Iv xfj IJavvovCa axgaxiaxuv lyxgaxtag 
r]g£a. 5 . . 6 'AXi£avdgog . . aXXag xe löipvvvs ps xal ÖEVxsgov 
vnaxEvöovxa Ovv avxä dniÖEt^E .... ixiXEvOsv i£a xrjg 'PcS- 
prjg iv xfj 'IxaXCa nov diaxgtyai xov xrjg vnaxsCag %qqvov. 
xal ovxcu hexu xavxa ig xe xrjv 'PcSfirjv xal ig xrjv Kapna- 
viav ngog avxov rjXdov xal . . . dnrjga otxaös nagipsvog 
int xfj xeov nodäv dggnOxla, äoxs ndvxcc xov Xomöv xov 
ßiov xqovov iv xfj naxglöi tfioai . . ep. LXXV 15, 3 iv xfj 
Ntxaia xfj naxgCdi pov. 

Dion prooem. fr. 1 , 2 . . . ovviygatya Öh ov xavxa, 
dXX' oOa i£ixQiva, prj pivxoi pr\d' ort xExaXXiETtrjpivotg, ig 
ooov ys xal xd ngdypaxa inixQEips , Xöyoig x^p^uat, ig 
x-r)v dXrj&Eiav avxav öid xovxo xtg vnoitXEvoy, oiieq in 
aXXcov xivcäv 0vpßißriXEV iya ydg dfi<p6xEQa, <ag olov xs 
f}v, 6(i0LG>g dxoißcocai i0novda0a . . 

Dion rechnet nach der Varronischen aera (z. b. LX 1. 
LH 1) und bezeichnet in der kaiserzeit die jähre nach den 
consules ordinariv XLIIT 46, 6 xal xd phv äXXa ovöev öia- 
(pigofiEV dXXrjXav, xrjv öe ilaqi^pri0iv xav ixcäv ot xaxd 



Digitized by Google 



154 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324. 

§ 84. TtQakag avxüv (sc. ^pdpeg) vxaxevovxeg xaoitovvxai. xal 
eyco ovv xcSv pev dXXuv xovg totg xodypaOiv dvayxaCovg 
dvofidöo, itQog dh öfj xnv del xgaxxo^ievav drjXaotv xovg 
ngdxovg agfcavxag . . 

Xiphilin. Aug. p. 4t St. (Dio C. ed. Dindorf V p. 51, 6) 
xd fiev ovv noXXd xav ör^sCav xotg xegaxokoyoig naoijöco, 
dpeivav d' äv r\v xal 6 zJiav ^itj nsga xov deovxog avxd xe&rj- 
Tcdg. vgl. p. 58 (72, 29 D.) ei nrj xi yelotog 6 di&v xxi. 
ep. LXXI 9, 1 xavza fiev negl xovxav 6 Jiav tprjOiv, ioixe 
dh tlfEvdeo&cu, eüxe exdv ehe «xov (über die legio fulminatrix). 
unmögliche finsternisso bei Dion: ep. LXV 8, 1. Zech, unter- 
such, üb. d. finsternisse des altertums. Leipz. 1853 s. 52. 

Xiphilinos tadelt Dions Verurteilung der mörder Cae- 
sars p. 26 (31, 3—22): . . . dnexzeivav, (6g filv 6 övyyga- 
(pevg Xiyev (XL1V 1), di dfoxygiadi] xivd olöxgov , xovg 
Kaiöagag dedidg xov .... xrjv povagxCav xrjg d^oxgaxiag 
{megx&elg . . . 

Einteilung des werks: b. I— XL reichen bis zum beginn 
des bürgerkrieges zwischen Caesar und Pompeius; XLI— LX 
bis zum tode des kaisers Claudius; LXI— LXXX bis 229. 

Von Dions römischer geschichte sind erhalten b. XXXVI 
(68 v. Chr.; der anfang des buches fehlt) bis LX 29 iv 
dh (xa e£ijg ixet 47 n. Chr.), von b. LV an vielfach ver- 
stümmelt. Von buch XXXVII-LVil. LVIIII. LXXV1III 
sind inhaltsangaben vorhanden (vol. V p. XIII— XXVI Df.). 
ß. LXXV1II 2, 2 <Ur dktj&eta — LXXVIIII 8, 3 . . ifrt% 
(217—219) sind nur in dem zerrütteten cod. Vat. 1288 
erhalten. 

Auszerdem haben wir 1) bruchstücke des ganzen werkes 
vornehmlich in den Constantinianischen excerpten (aus den 
früheren büchern von I. Bekker in capitel und paragraphen 
geteilt). 

2) Die epitome der kaisergeschichte von Ioannes Xi- 
philinos: imxofiri xrjg dfovog xov Nixaeag pü)ftai*>Js Cöxo- 
gCag, rjv övvexe^sv 'Iadvvtjg 6 ISiyiXtvog, xegie%ovöa povag- 
%Cag Kaiadgcov eixoöutevxe, dito Ilonitr\tov Mdyvov pe%gi 
'AXe^dvdgov xov Mapatag. 

Der anfang von Pompeius fehlt. 

Iulius p. 29 (V 35, 6 Df.) ivxev&sv dh i(pe£rjg itegl xäv 
avxoxgaxogav diaXrjTtxeov, etg xodccvxa peg%ovxeg xt)v avy- 



Digitized by Google 



CASSIUS DIO COCCEIANUS. 



lf)f) 



yga<prjv tfirj^iata, oOol eialv xal ot fietä 'lovXiov Kataaga § 84. 
iv tfj 'Priori dg^avtsg avtoxgdtogsg. 

August, p. 69 (87, 6 Df.) Xiyca ydg xovto ovxiti 6g 6 
dtov 6 Tlgovöaevg . . . aXV 6g 'ladvvrjg 6 BupiXtvog, ddsX- 
tponaig d$v 'Iadvvov tov 7tatgidg%ov, inl 6h Mi%ar\X avto- 
xgdtogog tov Jovxa (1071—1078) trjv imtofirjv tavtrjv tcSv 
noXXtov ßißXtav tov Jitavog övvtattöfievog. 

Die geschichte des T. Antonmus Pius und M. Aurelius 
bis 172 fand Xiphilinos nicht mehr vor (ebenso wenig Zo- 
naras): cp. LXX 1 totiov ort td nsgl tov 'Avt&vCvov tov 
Eväeßovg iv xolg dvziygdyoig tov dCtovog ov% svgfoxetai . . . 
c. 2 tavta fiöva itegl tov 'Avt&vivov iv tü JCoavv Ga- 
istal, xal ott . . . ov GcS&tcu de ovdh tov pstd 'AvtavZvov 
ag\avxog Mdgxov Ovrjgov td ngwta tc5v tötogovfievcov . . . 

Die Verteilung der auszüge auf buch LXI fgg. ist von 
Leunclavius willkürlich vorgenommen. 

3) Ioannes Zonaras (Zavagäg) schrieb in der ersten 
hälfte des 12. jhdts. eine initofirj fotogicöv von erschaffung 
der weit bis zum tode des kaisers Alexius Comnenus 1118 
in zwei teilen. Die einteilung in 18 bücher rührt von Du 
Cange her. Die römische geschichte erzählt Zonaras im 
ersten teile von dem Schlüsse des VI. buches (c. 29 p. 312 P.) 
an im VII. VIII. Villi, buche bis zur Zerstörung von Kar- 
thago und Korinth 146 v. Chr. nach Dion, unter mit- 
benutzung von Plutarchs Romulus Numa Poplicola Camillus 
und (IX 23 p. 459 b ) einer stelle aus L. Aemilius. 

Den zweiten teil, welcher die kaisergeschichte ent- 
halten soll, beginnt Zonaras X 1—12 p. 472 a -492 b mit 
auszügen aus Plutarchs leben des Pompeius und Caesar, 
angeblich, weil ihm andere geschichtswerke nicht zugäng- 
lich waren: Villi 31 p. 471 bcd : td phv ovv tis%gi tovde 
%hitgay\xiva 'PctfUtÜHg, ßißXav tv%6v tc5v ndXai tavta lato- 
gt\Gdvtav dg%aC(nv dvdgav, ixsföev i&tXriya xat invto^v 
xal reo ovyygdimati tovta ivti&etxa, inl öh totg s%rjg, cc 
totg vndtoig xal totg dixzdtagöiv ixga%&ri . . . dnogla ßißXmv 
cdntQ avzd die£ia0iv .... avzog vnsgogiog cSv xal nogga 
tov dataog iv vrjaidie> ivÖiaitapevog . . . itageX&av ovv 
avta xal axav td täv avtoxgatogav övyygdtffOfiaL , pixgd 
tiva itgodir)yt}ödii£vog . . . 

Von Caesars tode bis zum triumphe Octavians 29 v. Chr. 



15(5 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324. 

§ 84. (X 12 p. 492 c xal 6 tihv ovra atpayelg txtixo bis cap. 31 
p. 531 c ) erzählt Zonaras aus Dion, mit Zusätzen aus Plu- 
tarchs Brutus und Antonius. Dem ihm noch vollständig 
vorliegenden texte Dions folgt er auch fernerhin in der 
kaisergeschichte bis zu Severus Alexander XII 15 p. 619% 
zum teil in ausführlicheren auszügen als sie Xiphilin bietet; 
letzteren benutzt er namentlich in der lücke der handschrift 
von 138—172; zusätze entnimmt er aus Eusebios' kirchen- 
geschichte, einzelnes aus Iosephus. 

AiiBg. v. Du Cange. 2 voll. Paria 1686. fol. Mor. Pinder. vol. I. II. 
(1. I— XII). Bonn 1841. 44. L. Dindorf. 6 voll. Leipz. 1868 ff. 
W. Ad. Schmidt, üb. d. quellen des Zonaras [bis XII einschl.], 
zeitachr. f. d. AW. 1839 nr. 30—36, abgedruckt in Dindorfa ausg. 
des ZonaraB. VI p. I— LX. Ferd. Hirsch, byzantin. studien [XV 
17-XVI 23]. Leipz. 1876. s. 377 ff. Paul Sauerbrei, de fontibus 
Z. quaeat. selectae [XIII 24 -XV 16]. comm. Jen. I Leipz. 1881. 

In den Constantinianischen saininlungen [§ 133] folgen 
in dem abschnitte tcbqI yvofiav (cod. Vatic. rescr.) auf aus- 
züge aus Dion bruchstücke eines ungenannten christlichen 
Schriftstellers, von der regierung Valerians an, welche mit 
Constantiniia abbrechen. Dieser sogenannte continuator Dio- 
nis wurde von Zonaras ausgeschrieben. 

AuBg. v. Ang. Mai, vet. scr. coli. II 234 ff. K. Müller, FHG. IV 191 ff. 
Dio Caaaius ed. L. Dindorf. V 218 (vgl. praef. p. IV ff.). Görres, 
jhb. 1876. b. 212 ff. 

Über Ioannes Antiochenus vgl. Ad. Köcher, de Ioanne 
Antiocheno. Bonn 1871 p. 10 sqq. Über die C. D. beigelegten 
Pianudeischen excerpte s. Haupt, Hermes XIV 36 ff. 431 ff. 

§ 85. Herodianos. 

1% P ftr » MaQXov ßaöUnccg fotogicov ßißXCa rf. 

Auag. von v. H. Stephanus. Paria 1581. 4. Sylburg i. d. scr. hißt. rom. 
Tora. III. Frankf. 1591 f. F. A. Wolf. Halle 1792. I. Bekker. 
Berl. 1826. Leipz. 1855. L. Mendelsaohn. Leipz. 1883. vgl. F, 
A. Wolf, kl. schriften I 425. Ed. Volckmann, de H. vita scriptia 
tideque. Königab. 1859. R. Sievera, Philol. XXVI 29. 253. 1867. 
XXXI 631. 1872. Jo. Zürcher in Büdingers untere. I 221. J. J. 
Müller ebd. III 137 ff. 181 ff. K. Dandliker, die drei letzten 
bücher H.'a eb. III 203. 1868-70. Jo. Kreutzer, de H. rerum rom. 
scr. Bonn 1881. 

Photios bibl. cod. 99 p. 84 b dveyvdffd-tjöav 'HQmdiavov 
CoxoQixoi Xöyoi oxtgj. äQ%£xcu i% ov Md^xog 6 'Papccfov 



Digitized by G 



UERODIANOS. 



157 



ßaötXevg ixsXBvxr\6s i xal dte£ei<Stv oncog xe Kopodog 6 Mdgxov § 85. 
vtog ißaöiXevöev .... of <Sxgaxic5xai oxaöidoavxsg ildyovüt 
xmv ßatiiXeCav BaXßtvov xal Mdiiftov, xal ndaav avxovg 
aixiav aixiadpsvot dvaigovoi, povov dvetnovxsg ßaöiXia rog- 
diavov, ntgl ixn ty ysyovoxa' ivoig xal 6 oydoog xeXtiov- 
xai Xoyog (180—238). eöxl ös xrjv cpgdaiv öouprjg xal Xa^ingog 
xal ijdvg, xal Xi£si xpoi'/u evog Ocatpgovi, tujxs vntgaxxixifavöt} 
xal xrjv i^itpvxov i%vßgi£ov6y %dgiv xov övvrjdovg, prjxe 
ngög rö xaneivbv ixkeXv^ivr] xal xr\v üvxixvov vnsgogaOij 
yvßöLV. ovxs dl nsgixxoXoyCaig iöxl (Ss^vvvofievog, ovxs xt 
tojv dvayxaiav nagaXipndvav, xal anlag iv ndöaig xatg 
xaxd xt)v taxogCav dgsxatg ov noXXdiv iöxl devxegog. 

Herod. I 1 prooera. ol nXetCxot xav negl cvyxopidriv 
fcxogiag döx o ^V^ e ' VTGiv • • • rt )$ ^ €v dXrj&siag iv xulg dyrjytj- 
ötötv (üXiycogr]6av , ov% ijxiOxa de insneXrj&rjOav (pgdasrig 
xb xal evtpcovCag . . . iyco dh iöxogCav ov nag' dXXav dno- 
ds^dfievog äyvaöxov xe xal d^idgxvgov, vnb veaga de xfj xcSv 
ivxtvlo^ivcav ^vrjfirj, (isxd ndöyg dXrj&ovg dxgißsiag rj&goiöa 
ig övyygatptjv, ovx dxsgnt} xr\v yväoiv xal xolg vaxsgov 
iöea&ai itgoodoxtjßag igycjv ^lEydXav xe xal noXXav iv oXtya 
ZQÖVB) yEvo^ivav . . § 5 iv £xe0iv i^rjxovxa (vgl. II 15, 7). 
c. 2, 5 a öi pexd xijv Mdgxov xeXEvxijv naga ndvxa xov 
ipavxov ßCov eidov xe xai tjxovöa, töxt d' av xal neiga 
liexee%ov iv ßaöiXixaig ij drjiioOLaig vnrjgEöiaig ysvopevog, 
xavxa avviygatfta. c. 15, 5 xoxe yovv EtöopEv, oOa iv yga- 
(paZg i&aVftd^Ofitv (von den spielen des Commodus 192). 
III 8, 10 Eldopav de in avxov (Zeßrjgov im j. 204) xal &iag 
XLvmv navxodanav ^Eafiaxiov iv naöi fredxgoig 6fiov . . 

Herodian stammt aus Syrien und hat deshalb für den 
orient eigene berichte. Er wurde benutzt von den scriplores 
historiae Augustae, von Ammianus und von Zosimus. 

Capitol. Maximin. 13, 4 . . ut Ilerodianus dicit (VII 2 
z. e.) ; Graecus scriptor, qui ei (Maximino), quantum videmus, 
in Alexandri odium plurimum favil, vgl. dess. Clodius Alb. 
12 ; 14. Max. et Balb. 15, 5 Hcrodianus, vilae suae temporum 
scriptor. Lamprid. Alex. 52, 2 ut Herodianus Graecus scriptor 
refert in libris temporum suorum. 

Die Inschrift zu Palermo. Or. Henzen nr. 3760. 5604; Ti. Claudio He- 
rodiano, c(lari8simo) v(iro), leg(ato) prov(inciae) Sicil(iae), iudici 
rarisaimo, patrono col(oniae) Panhormit(anae) , principales viri ex 



Digitized by Google 



lf)8 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324. 

§ 85. aere collato d(ono) d(ederunt), ist von Borghesi Oeuvres III 120 
auf deu geachichtschreiber bezogen worden. 8ievere a. a. o. s. 30 
bezweifelt mit recht die beziehung. 

§ 86. Asinius Quadratus. 

Müller FHG III 659. K. Rubel, de foutib. IV prior, bist. Aug. scr. 
Bonn 1872 p. 32. 

Suidas: KoSgäxog'Pa^iatog toxogtxdg. iygatyev'lddi dta- 
kixxa tCxogCav 'Paiial'xrjv iv ßißkioig lb\ iiriygayrjv ds Xi- 
kuxt}gLda y aal jrtpif'xfi (xdy dito xxLOsag'PcSfirjg Zag 'Aks^av- 
dgov xov Mapaiag viov Katöagog. 

Quadratus schrieb Tlag&ixd, deren 9. buch bei Stepha- 
rios von Byzantion citiert wird. 

Iul. Capit. Ver. 8, 4 Quadratus belli Parlhici scriptor. 
Vulcac. Gall. Avid. 1, 2 Quadratus in historiis. 

Die römische geschiente citiert Stephanos 'Pcopal'xi) %i- 
kidg; p. 493, 24 'Olvßiot, . . . Kovadgaxog xeooagtaxaidtxdxtp 
'PcofiaVxrjg %tkiagxiag. 

Der kaiser Philippus feierte den annus millesimus U. R. 
mit saecularspielen 248. 

A. Q. wird von Xiphilinos (Dion. ep. LXX 3) über 
T. Antoninus Pius angeführt, von Zosim. V 27 iv xt] xaxd 
xov ßaövkia Mdgxov loxogCa. 

Agathias I 6 p. 17 c ol de y Aka\iavol^ st ys *Atitvty 
Kovadgdxa ejteö&at, dvdgl '[xakiolxt] xal td regfiavixd ig 
t6 dxgißhg dvayeygafipiva, %vvrjkvdig Uqiv avdgajtoi xal 
tLiyadsg, xal xovxo övvaxai avxotg i} iitavvpia. 

§ 87. P. Herennius Dexippus. 

Corp. scr. hist. Byz. ex rec. B. G. Niebuhrii I p. XIV. 9. Bonn 1829. 
Müller FHG III 667. Histor. graeci minores ed. L. Dindorf. 
Leipz. 1870. I 191 (praef. p. LXXXII). W. Dittenberger in den 
Comment. Momms. s. 245 ff. 

CIA. III 716 = CIG. I 380 Boeckh . . . xdv dg^avxa 
xi\v xov ßaöikiag iv &söito&exaig dgxrjv *<*l ag£avza xijv 
inaivvfiov dgx^v xal itavrjyvgiagxrjöavTa xal dyavo&exrjöavxa 
xäv psydkav Tlava%x\vaimv (ol. 260, 2. 262/3 n. Chr. Ditten- 
berger), otxofttv isgia navayrj (aus dem geschlechte der Ktj- 
gvxtg), T](6itkiov) r Egiv(vtov) di\utitov Ilxoke(ialov"Egfi£iov, 
xov g"rjxoga xal övvygatpia , dgexrjg svsxa oi natÖeg xxk. 
vgl. nr. 717 u. nr. 70a. add. p. 484). 



Digitized by Google 



I 



ASINIUS QUADRATUS. P. HERENNIÜS DEXIPPÜS. 159 

Suidas: <di\innog [As\innov\oEgivviog xgnptxxfoag, 9 Afaf- § 87. 
vatog, gr\x(ag, ysyovdtg inl BaXsgtavov xal raXitjvov xal 
KXavdiov devxigov xal Avgi\Xiavov xäv ßaOiXiav'P&natav. 

Phot. bibl. cod. 82 p. 64 dvsyvcSö&rj dstynnov xd psxd 
l4Xe%avdgov, iv Xoyoig xiacagouv. dvsyvciö^rj öh avxov xai 
sxegov Gvvroitov töxogixov , fiE%Qi xijg KXavdiov inixgixov 
rag xstpaXaimdsig ngd^sig ßaöiXetag. dvsyvcia&rj äh avtov 
xal td Zxvfrixd, iv olg at 'Pofiaiov avxtp xal Zxv&äv 
dvaygdyovxat, ngög dXXrjXovg pd%ai xs xal d&oXoyoi ngd&ig. 
iöxi 6h xrjv ygdoiv dnigixxög xe xal oyxa xal diuayLaxi %al- 
gav, xal (rag dv xig slnoi) aXXog \ksxd xivog öayrjvsiag 0ov- 
xvdi&rjg, fidXiOtd ys iv xalg ZJxvtrixatg löxogiaig. 

agxexai ös iv xoig pexd 'AXs^avÖgov an avrrjg xrjg xov 

ßaöiXiag xsXsvxrjg 'Aggiavä xaxd xo nXsldxov Gvp,- 

(ptova ygdcpav. 

Eunapios soph. p. 11 Boiss. . . raXXtrjvov xal KXavdiov . . 
Tdxixöv xe xal AvgnXiavbv xal Tlgoßov, xa&' ovg (xgovovg) 
r)v xal ds&nnog 6 xrjv XQOVixrjv löxogiav Ovyygdtyag, dvrjg 
dna6r\g naiösiag xs xal övvd^eag Xoyixrjg dvdnXscag. 

Trebell. Poll. Gallien. 13, 8 Gothi . . Cyzicum et Asiam, 
deinceps Achaiam omnem vasiaverunt, et ab Atheniensibus duce 
Dexippo, scriptore Horum temporum, vidi sunt. 

Über den kämpf der Athener mit den Herulern (267) 
s. Curt Wachsmuth, die stadt Athen i. a. I 707 f. 

Dexippos schrieb: 

1) ta p,sxd 'AXi%avdgov 4 bb. 

2) xQovixri foxogia 12 bb. bis zum tode des kaisers 
Claudius 270 (Treb. Claudius 12, 6). 

Treb. Poll. Gord. 2, 1 Gordiani . . tres fuerunt, idque 
docente Arriano, scriptore Graecae historiae, docente item Dexippo, 
Graeco auctore . . . qui etiamsi breviter, ad fidem tarnen omnia 
persccuti sunt. vgl. c. 19, 9. Henzen-Orelli III 5529. 

Euagr. kirchengesch. V 24 xal Jsiinnta ds nXstoxa 
nsgl xovxcjv nenovrjxai, dnb (iv&ixav dg^ap.iv(p xal Xrj^avxi 
ig xr]v KXavdiov xov fisxd raXXirjvöv ßaGiXsiav a avvansC- 
Xr\nxai xal nsgl cor Kdgnoi xal sxsga ßdgßaga id-vrj xaxd 
xrjv 'EXXdda xal ®gaxr\v xal 'IavCav dianoXsp,ovvxsg snga^av. 

Steph. Byz. p. 269, 11 Meineke (von den Herulern). 
"EXovgoi, Uxvd-ixöv i&vog, nsgl atv 4s%mnog iv xQOvixmv iß'. 

Cramer anecd. Paris. II 153, 20 xrjv XQOVixrjv taxogiav 



Digitized by Google 



160 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324 



§ «7. 6 Js%ixxog unQi trjg olß' oXvpxiddog (269) övyygdtyag 
Jiovvaiov 'AXtlavdgia yiqöiv ixi tavxrjg vixrjaai. 

Eunap. bist, prooem. IV 11 Müll. (I 207 Dindorf): 
dt\ixxa Tö y A&t)vaiip xaxd xovg 'dfryvrjOiv dg%ovzag . . . 
löxogla övyyiygaxxai, xgoöagi&povnivav xai xäv 'Pafialxcav 
vxdxcov, xai xgo ys avxdv tg>v vxdxtov ts xai dgxövxav 

dgtapivr}g trjg ygatprjg xdvxa Öd, oöa xgog rs xd 

xoivov dxdvxcav dv&gcixnv dfaoXoya xai xax* dvöga dV 
dgsxrjv xegixxov xtvog ovöpaxog xexvxyxoxa, Xdßgag ixidga- 
pcov xai dLa&dpevog tg5 Xöyur, xtXevxäv ig KXavdiov xaxa- 

Xvsi xrjv övyygatprjv slxa oXvpxiddag xaxaXoyi^txai 

xöaag xai xo<Sag xai vxdxovg xai ag%ovxag ixi xavxaig, xr)v 
XiXidda tav ixdv vxoßaXcSv . . . 

3) £xvfrixd: fragmente von den Gothenkriegen der zeit 
der kaiser Philippus und Decius bis Aurelianus (etwa 
244-271). 

Christliche schriftsteiler und ihre gegner. 

§ 88. Sex. Iulins Africanns. 

Suidas: 'Atpgixavog o 2X£xog %gr]fiaxtCag , <piXÖ0oq>og 
Aißvg, 6 xovg Ksöxovg ytygaqxag iv ßißXCoig xd' . siai öl 
oiovei tpvOLxd, i%ovxa ix Xoyav xe xai ixaoidäv xai yga- 
xxmv xivav %agaxxr\g(ov tdöeig xs xai dXXoicav ivsgyei&v. 
xard xovxov iygatyev 'Slgiyivrjg, ivöxaaiv xoLrjadfiEvog xsgi 
xov xrjg Zaadvvrjg ßißXiov xov sCg xdv davirjX. 

Photios bibl. cod. 34 p. 7 dvsyvoiad'i] 'Atpgixavov faxogi- 
xöv ovxog iaxiv 6 xai xovg Xsyofiivovg Keöxovg iv X6yot.g 
ovvxdfcag id'. iaxi Öl 6vvxop,og dXXd p,r\ölv xdv dvay- 
xaicov foxogrjdijvai xagaXipxdvav. ag%sxai öl dxb xrjg 
MavGalxijg xoC^ioyivsiag xai xdxsLöiv eag xrjg Xgiöxov 
xagovöCag. ixixgoxdörjv öl öiaXafißdvft xai xd dxo Xgiöxov 
fii%gt> xrjg MaxgCvov xov 'Poonaicov ßaöiXimg ßaöiXeiag , oxs 
avxa, dg g>rjöi, xai fjöe r) avyyga<pr) avvexiXstxo, ixdv ovoa 
ptyxy . x£V%rj dl to ßißXiov xivts. ovxog xai xgog *£lgiyivr}v 
ygdcpei nsgi xov xaxd Eoaödvvav öirjyrjfiaxog . . . a xai 
ixcXvop,avog 'Slgiyivrjg dvxiygaifts. ygdtpai dl 'Aygixavog 
xai xgog 'Agiaxetörjv . . . 

Euseb. a. 2237 (221) Hier, in Palaestina Nicopolis quae 
prius Emmaus vocabatur urbs condita est, legatimiis industriam 



SEX. IULIUS AFRICANUS. PORPIIYRIOS VON TYROS. 161 

pro ea suscipienle lulio Africano scriptore temporum. vgl. § 88. 
Hieron. de vir. ill. 63. Chron. Pasch, p. 499, 5 riaXaiöxi'vrjg 
NixonoXig, 7] tcqÖteqov 'E(iu,aovgy ixxi<5%r\ rcöAtg, TtoeoßEvov- 
xog vtiIq avxrjg xal itQQXaxapivov 'lovXiov 'Ayoixavov xov 
xd XQOVixd avyyQa^apivov. 

In der itavxdßißXog xQovoXoyixr) setzte Sextus Iulius 
Africanus Christi geburt in das 5500. jähr der weit, die 
auferstehung 5531 und sehlosz mit dem j. 5723 = ol. 250, 
1 = 974 d. st. (221 n. Chr.), dem consulate des Gratus und 
Seleucus. 

Vgl. Job. Just. Scaliger, animadv. in chronol. Euscb. p. 232. Vossius, de 
hist. gr. p. 280. L. Ideler, ehr. TT 456. 467. H. Geizer, S. I. A. 
u. die byzantinische Chronographie 2 bd. Leipz. 1880. 85 (dazu 
G. F. Unger phil. anz. XI 78 ff.). 

Euseb. chron. I p. 98,39 . . ag xal 'Aygixavog <6> nivxe 
XQOvoyQatptav avvd^ag ßißXia xd peydXa poi diafiaQxetv 
iv tolg ngoxsipevoig Öoxsl .... 

Von Iulius Africanus hat Euscbios die oXvfimddav 
uvayQuyrj ol. 1—249 (216 n. Chr.) entlehnt, chron. 1 193-220. 
vgl. o. 1 s. 7. 

Die sogenannten excerpla lalina barbari gehen auf Afri- 
canus zurück (nicht auf Eusebios): f. 31 b filosofi aulem 

cognoscebantur (emporibus Artarxerxis Sofoclus unde 

et Africamis sub Artaxerxe rege dinvmerat ßosofos. f. 39 b 
Africanus quidem dixit . . . 

Erste auBgabe von Jos. Scaliger im thesaurus temporum II 58—85: 
'excerpta utilissitna . . latine conversa ab homine barbaro, inepto, 
llellenismi et Latinitatis imperitissimo'. Eusebi chron. rec. A. 
Schoene. 1 app. VI p. 175-239. vgl. Jac. Bernays, Scaliger 
s. 218-220. K. Frick, beitrage z. gr. chronol. Höxter 1880 
p. 7 ff. Konr. Trieber Göti nachr. 1880 p. 49 ff. Oelzer a. a. o. 
1 137 ff. 

§ 89. Porphyrios von Tyros. 

Müller FHG. III 688. Jac. Bernays, Theophrastos' achrift über frömmig- 
keit s. I 133. Porphyrii . . philosophi Platonici opuscula tria rec. 
A. Nauck. Leipz. 1860. 

Suidas: TJoQtpvQiog 6 xard XqhStmxvcSv ygdtpag, og xvQiag 
txaXsixo BaöiXsvg, Tvgtog (piXoootpog, pa&rjxrjg V/fif Xiov xov 
nXaztvov pa&r}xov 9 öiödaxaXog dh 'IapßXCxov, ysyovag inl 
xc5v xqöv&v AvQi]Xiav6v xal nagaxeCvag tag AioxXr\xiavov 

Schabfbb, Quellenkunde. 2. abteil. 11 



162 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117 -324. 

§ 89. rov ßaöiksag, fyQaips ßißkia itdiiitketara , <piX6<So<pd xs xal 
faxoQixd xal ygafifiaxLxd 

Porphyrios schrieb u. a. (pikoootpog ioxogia in vier 
büehern (daraus erhalten ßCog Ilv&ayoQov), (pikokoyog Usxogia 
in 5 bb., xaxd XQioxiaväv 15 bb. 

Porphyrios ward von Eusebios ausgeschrieben, chronic. 

I p. 263 s. Romanorum . . . regen ex Porphyrio, 

nostrae aetatis philosopho, a capto Ilio usque ad Claudi regnum 
(268-270). 

Eiiseb. chron. I p. 190 TIoq<pvqlov dito rov itQcoxov 
koyov xrjg (pikooo<pov foroQiug. dito xrjg dkaöecog 'Ikiov iitl 
xr]v xäv 'Hgaxkeiötov eig xr)v Ilskoitovvrjaov xddodov ixrj ri 
yrjolv dvai 6 'AitokködaQog vgl. o. I s. 107. 108. 

Ebendas. p. 160 ff. ol fisxd 'AkQavÖQOv rov Maxedöva 
Aiyvitxov xal 'AkefcavdQHag ßaöikevo'avxeg, dito trjg IJoq- 
q>vgiov yQayrjg . . . vgl. ß. G. Niebuhr, kl. sehr. I 221 ff. 

Ebendas. p. 230 ff. <i?)> Maxsdovtxr] ßaötXifa, dito x&v 

IJOQtpVQLOV XOV Xa&' Tj^LCOV <ptko(f6(fOV 

Eunap. vit. soph. p. 2 Boiss. xrjv (pik6aotpov taxogiav 
xal xovg x<ov ytloGoyatv dvögcSv ßCovg IloocpvQiog xal 
Uattcjv dveki%avxo. dkk y 6 filv TlogcpvQLog ovxca övfjtßdv 
sig nkdxmva ixskevxa xal xovg ixeivov %QÖvovg. 

§ 90. L. Caecilius Lactantius Pirmianus. 

Er war unter Diocletian lehrer der rhetorik zu Niko- 
medien ('Cicero christianus 1 ). 

'De mortibus perseculorum' verf'aszt zu ende 313, ist nur 
in einer Pariser hdschr. erhalten (cod. Colbert.), zuerst her- 
ausgegeben von St. Baluze. Paris 1679. 

Die schrift ist Lactantius abgesprochen von le Nourry, app. ad bibl. 
patr. II diss. III p. 671 sqq., Paris 1715 u. a. ; dagegen Lactantius 
zugesprochen von A. Ebert ber. d. Leipz. GdW. XXII 115, 1870. 
gesch. d. ehr. lat. litt. s. 83. Jak. Burckhardt, die zeit Constantins. 
2. a. 1880 s. 39, 4. vgl. s. 58. 289. vgl. O. Rothluchs, qua histo- 
riae hde L. ubub sit in 1. d. m. p. Marburg 1862. O. Hunziker in 
Büdingers unters. I 117. 



Digitized by Google 



LACTANTWS. GRIECHISC'HK RHETOREN UND SOPHISTEN. 163 

Hilfszeugnisse. 

§ 91. Griechische rhetoren und Sophisten. 

Ti. Claudius Atticus Herodes, geb. 101, archon von 

Athen wahrscheinlich 126. cos. ord. 143, f 177. 

K. Keil in Pauly's RE. I«. 2096. W. Dittenberger Herraes XIII 67 
corara. Momms. s. 251. P. Vidal-Lablache, H. A., dtude critique 
sur sa vie. Paris 1871. CIA. III 3. 664—675. 735. 763. 

P. Aelius Aristides, geb. ca. 117, f ca. 189 zu Smyrna. 

Ausg. v. W. Dindorf (m. d. Scholien) 3 voll. Leipz. 1829. A. C. Dareste, 
quam utilitatem conferat, ad bistoriam sui temporis illustrandam 
rhetor A. Paris 1844. W. H. Waddington, Bur la Chronologie de 
la vie du rlujteur A. A. M£m. Ac. d. Inscr. (1867) XXVI 1, 
203—268. Herrn. Baumgart, A. als repräsentant der sophiBt. rhe- 
torik des 2. jhts. der kaiaerzeit. Leipz. 1874. 

M. Aurelius schrieb als kaiser um 172 selbstbetrach- 

tungen in zwölf büchern (rciv xa&' iavzov ßtßXva iß') nach 

den grundsätzen der stoischen philosophie. 

Ausg. v. I. M. Schulz. I. Schlesw. 1802. F. Dflbner (mit Theopbrast). 
Paris 1841. Joh. Stich. Leipz. 1882. 

Lukianos, geb. um 110 zu Samosata in Syrien, rhe- 
tor und Sachwalter, weitgereist, als philosoph gegner der 
Sophisten und der Christen. 

Die schrift /7tog del iötogCav (SvyyQaysiv verfaszte L. 

nach dem Partherkriege des L. Verus 162—165. 

Ausg. v. J. M. Gesner, Ti. Hemsterhuis und J. F. Keitz. 4 voll. Amsterd. 
u.Utrecht. 1743-46. 4. K. Jacobitz. 4 voll. Leipz. 1836-41 (3 voll, 
zuletzt 1871-4). F. Volkm. Fritzsche I— III. 1. .Rostock 1860-74. 
K. G. Jacob, Charakteristik L.'s. Hamb. 1832. K. F. Hermann, 
ges. abhandlungen. Gött. 1849 s. 201. 

Iulius Pollux (IloXvdsvxrjg) von Naukratis. 

'Ovopaöxixov in 10 bb., dem kaiser Coramodus gewidmet. 

Ausg. c. annot. interpr. v. Willi. Dindorf. 5 voll. Leipz. 1824. I. Bekker. 
Berl.1846. K. Ferd. Ranke, de Polluce et Luciano. Quedlinb. 1831. 4. 
Fedor de Stojentin, de I. P. in pnblicis Atheniensium antiquitatib. 
enarrandiB auctoritate. Bresl. 1875. 

Diogenes Laertios. 

IlfQl ßfov, doyfidxav xal aTZotp&sytictx&v xav iv <pilo- 
aocpta £vdoxi(iri6dvT(ov ßißkia i. <Pik6öo<pos töxoQict Steph. 
B. iL "Evexoi. <piX6ao<poi ßioi Phot. bibl. cod. 161 p. 104 a 2. 

11* 



Digitized by Google 



164 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324. 



§91. Ausg. v. II. G. HübDer. 2 voll. Leipz. 1828. 31 und comraentarii (Is. 

Casauboni atque Aegid. Menagii) 1830. 33. Cobet. Paria 1850. 
M. Bonnet Rh. Mus. XXXII 583. 1877. H. Usener, ind. lect. hib. 
Bonn 1880. vgl. Fr. Nietzsche, de Laertii Diogenis fontibus. 
Kh Mus. XXIII 632. XXIV 181. 1868 f. Hüler ebd. XXXIII 520. 
C. Wachsmuth ebd. XXXIV 41. Daub jhb. suppl. XI 470 ff. 
Diels doxogr. gr. p. 161. U. v. Wilamowitz phil. unters. III 142 ff. 
Berl. 1880 u. a. 

Flavius Philo8tratos, söhn des Sophisten gl. n. von 
Leranos, lehrte zu Athen und Rom, nach Suidas ini £eßijQov 
rov ßaailsag (193-211) xal fag Q>iUmtov (244—249). Sein 
neffe, der jüngere sophist Philostratos, f zu Lemnos in der 
2. hälfte des 3. jhdts. 

Der mittlere dieser drei Schriftsteller verfaszte u. a.: 

Tä ig tbv Tvavia 'Anokl&viov , 8 bb., geschrieben auf 
befehl der kaiserin Iulia Domna (f 217). 

BCoi aotpißtäv, 2 bb., gewidmet dem proconsul Antonius 
Gordianus zwischen 230 — 234. 

rviivaOTixog , aufgefunden von Minoides Mynas 1844, 
zuerst herausgegeben von diesem und gleichzeitig von Ch. 
Daremberg. Paris 1858. 

Ausg. der werke der Philostrati v. F. Morel. Paris 1608. Qf. Olearius 
Leipz. 1709 fol. K. Ludw. Kayser. Zürich 1844 (1853). 4. Leipz. 
1870 f. (2 voll.) 

Athenaeos von Naukratis. 

dtntvoGoyiGxai, 15 bb., unter Commodus begonnen, 
unter Sept. Severus abgeschlossen. Hiervon sind b. I. II 
und der anfang des III. buches nur in einem auszuge 
erhalten. 

Ausg. v. Is. Casaubonus. III voll. Genf 1597. Leiden 1612. 57. fol. 
dess. animadversiones. ebend. 1600. 1621. 1664. J. Schweighäuser. 
14 voll. Straszb. 1801—7. W. Dindorf. 3 voll. Leipz. 1827. 
A. Meineke. 4 voll. Leipz. 1858-67. 

§ 92. Lateinische redner. 

Die Panegyriker Eumenius u. a. 

Ausg. v. Wolfg. Jäger 2 tomi. Nürnb. 1779. H. J. Arntzen 2 voll. 
Dtrecht 1790. 97. 4. E. Bährens. Leipz. 1874. Hugo Ruehl, de 
XII panegyricis latinis propaedeumata. Greifsw. 1868. 

1. panegyricus Maximiano Augusto dictus 289. 2. gene- 
thliacus Maximiano Aug. d. 291. 3. Eumenii (aus Augusto- 



Digitized by Go 



VI. VON CONSTANTIN BIS ZU 1USTINIANS TODE 324—565. 165 

dunum) pro instaurandis scholis oratio 296. 4. desselben (?) § 92. 
panegyricus Constantio Caesari d. 297. 5. panegyricus 
Maximiano et Constantino d. 307. 6. Eumenii panegyricus 
Constantino Augnsto d. 310. 7. desselben gratiarum actio 
Constantino Aug. 311. 8. panegyricus Constantino Aug. 
d. 313. 9. Nazarii panegyricus Constantino Aug. d. 321. 



VI. Von Constantins allcinherrschaft bis znm tode 
Justinians 324 — 565. 

Römische geschiclitschreiber und geographen. 
§ 93. Der Chronograph vom jähre 354. 

Th. Mommsen, üb. d. chronogr. v. j. 354. Abh. d. Leipz. ges. d. wiss. 
II 547 ff. 1850: der text s. 611 ff.; des kalenders auch CIL 1 
332 ff., der consularfasten p. 483 ff. 

Uie sarnmlung enthält folgende stücke: 

I. den kalender, bearbeitet von Furius Philocalus. 

III. fasti consulares, vom anfange des consulats bis 354 
n. Chr.: der sog. anonymus Norisianus, zuerst vollständig hgg. 
von F. H. Norisius. Florenz 1689. 

IV. Ostertafel, regelmäszig fortgeführt bis 358, mit 
späteren schlechten ergänzungen bis 410/1. 

V. Verzeichnis der stadtpraefecten von 258 — 354 : ex 
temporibus Gallieni quis quanium temporis praefecluram urbis 
administraverit. 

VI. depositio episcoporum. item depositio martyrum; Ver- 
zeichnis der gedächtnistage der römischen bischöfe und mär- 
tyrer von 255 (235) an, entworfen 336, fortgeführt bis 352. 

VII. Verzeichnis der römischen bischöfe: quis episcopus 
quot annis praefuit vel quo imperante, bis zum antritte des 
Liberius 352; von 231 an auf kirchlichen aufzeichnungen 
beruhend, älteste grundlage des Uber pontißcalis. 

Hiemit sind in der Wiener handschrift verbunden drei 
im j. 334 geschriebene abschnitte: 

IX. eine weltchronik. 

X. eine stadtchronik. 

XI. Verzeichnis der regionen der stadt Rom. 
Über die Annalen II und VIII s. § 101. 



166 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—665. 

§ 94. Sex. Aurelius Victor. 

Ausg. v. Andr. Schott. Douay «577. Antwerp. 1579. H. J. Amtzen, 
AmBterd. 1783. 4. Fr. Schröter. 2 voll. (or. g. R. und vir. ill.) 
Leipz. 1829. 31. J. Mähly, Jahna Archiv XVIII 132. XIX 315. 
1852 f. H. Jordan, üb. d. buch origo gentis Romanae. Hermes III 
389 ff. Th. Opitz, qu. de S. Aur. V. Act. soc. ph. Leipz. 1872 II 
197. Ed. Wölfflin Rh. Mus. XXIX 282. 1874. Herrn. Haupt, de 
auctoris de vir. ill. libro quaestiones hist Würzb. (Fkf.) 1876. 

Amm. M. XXI 10, 6 b. j. 361 (Julianus imperator Naessi) 
Viciorem apud Sirmium visum scriptorem hisioricum cxindeque 
venire pracccptum, Pannoniae secundae consularem praefecil et 
honoravit aenea statua, virum sobrictatis gratia acmulandum, 
mullo post (a. 389) ufbi praefectum. 

Inschriften Orelli LT 3715: Aurelio Victori XVviro. 
sacr. fac. leg. Augg. pro. pr. prov. Pann. in f. patron. R. P. 
H. V. D. D. CIL VI 1186: Theodosio Pio Victori Semper 
Augusto Sex. Aur. Victor v. c, urbi praef., iudex sacrarum 
cognitionum. 

llieron. cp. 10, 3 (I p. 24 V.) Aurelii Victoris historiam. 

Vict. de Oaes. 20, 5 mihi . . qui rure ortus tenuique et 
indocto patre in haec tempora vitam praestiti } sludiis tantum 
honestiorem. quod equidem gentis nostrae reor, quae fato quodam 
bonorum parum fecunda, quos eduxil tarnen quemque ad celsa 
suos (subvectos Opitz) habet: vclut Severum ipsum, quo prae- 
clarior in re publica fuit nemo. 

Nur in einer Brüsseler handschrift des XV. jahrhunderts 
(von Th. Mommsen 1850 wieder aufgefunden) sind erhalten 
die origo gentis Romanae und die Caesares. 

1) Caesares in der Brüsseler handschrift überschrieben: 
Aurelii Victoris historiae abbreviatae % ab Augusto Octaviano, id 
est a fine T. Livi usque ad consulatum Constantii Augusti et 
Iuliani Caesaris 111 (360). 

Die historiae sind von Sex. Aurelius Victor im j. 360 
abgefaszt: vgl. c. 42, 19: der uns erhaltene text ist ein aus- 
Bilg seiner schrift. 

2) Epilome. Überschrift der codd. Gudiani zu Wolfen- 
büttel : libellus de vita et moribus imperalorum breviatus ex libris 
Sex. Aurelii Victoris, a Caesare Aug. usque ad Theodosium. 

Cap. 1 — 11 (Augustus bis Domitianus) entsprechen den 
Caesares, jedoch zum teil in ausführlicherer fassung. Von 



Digitized by Google 



SEX. AUKKLIUS VICTOR. KUTKOPIUS. 



1(57 



Nerva ab ist die epitoine selbständig; von c. 41 ab liegt ein S 94. 
auszug ans Ammianus zu gründe, herabgeführt bis zum tode 
des kaisers Theodosius 395. 

3) de viris illustribus urbis Romae, von Procas Amulius 
und Nurnitor bis M. Antonius, nebst den gegnern Pyrrhus 
Hannibal Hasdrubal Antiochus Viriatus Mithridates Cleo- 
patra. Der Verfasser dieser schrift ist unbekannt; so auch 
seine quelle. 

C. Aldenhoven Hermes V 150. Hyginus (o. s. 124) nimmt als quelle an 
H. Hildesheimer, de libro qui inscribitur de v. i. u. R. quaestiones 
hiBtoricae. Berl. 1880. Joh. Rosenhauer, de fontibus libri qui in- 
scribitur de v. i. u. R. Kempten 1882. 

4) die origo gentis Romanae ist von einem grammatiker 
des V. oder VI. jahrhunderts verfaszt. 

' Aus der origo und den Schriften de viris illustribus und 
de Caesaribus ward von einer noch jüngeren hand (mit 
kürzungen) das handbuch römischer geschichte zusammen- 
gestellt, welches unter dem Namen des Sex. Aurelius 
Victor geht. 

Vgl. Mommsen Hermes XII 301. n. Arch. V 59. 

§ 95. Eutropius. 

Breviarium ab urbc condita, X bücher bis zum tode des 

kaisers Iovianus 364, herausgegeben ca. 369. 

AuBg. v. Henr. Verbeyk. Leiden 1762 (1793). W. Härtel. Berl. 1872. 
Hans Droysen (Monum. Germ, histor. Auct. antiq. tom. II: Eutropi 
breviar. a. u. c. cum versionibus Graecis et Pauli Landolfique ad- 
ditamentis rec. et adnot.). Berl. 1879. W. Pirogoff, de E. bre- 
viario ab u. c. indole ac fontibus I. Berl. 1873. 

Widmung: Domino Volenti Maximo Perpetuo Augusto. 
Res Romanas ex voluntate mansueludinis tuae ab urbe condita 
ad nostram memoriam, quae in negotiis vel bellicis vel civilibus 
emincbant, per ordinem lemporum brevi narratione collegi slriclim, 
additis etiam his quae in principum vita egregia exliterunt . . . 

X 16 lulianus . . Parthis inlulit bellum, cui expeditioni ego 
quoque interfui. 

Suidas: Evxgontog '/raXog oofpcatrjg Tqv'Paiialxfjv Caro- 
Qiav BTCiro^txcjg trj 'ItakcSv (povfj iyQatpe, xai akXct. Ders. 
Kaitizcov Avxiog, lOtoQtxög. ovvog eygarpev 'Iöavgixä ßißXta 
n', yLStÖKpQuGLv rijg ixiton^g EvtQonCov, <toi5)> 'Papaiaxi 



Digitized by Google 



168 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565. 

§ 95. imxttiovxog Aißiov xöv 'Pofialov, xal arepl AvxCag xal 
nap<pvAtas. 

Paeanios übersetzte Eutropius ins griechische um 380. 

Vgl. E. Schulze Philol. XXIX 285. 1869. Mommsen Hermes VI 82 ff. 
1871. R. Duncker, progr. Greiffenberg i. Pommern 1880. 

Von einer zweiten Übersetzung (des Kapito) sind bei 
Ioannes Antiochenus und Suidas bruchstücke erhalten. 
Vgl. Ad. Köcher, de loa. Ant. aetate. Bonn 1871. p. 17 ff. 

Nikeph. Gregor. (Lambec. comm. de bibl. Vindob. VIII 
p. 136): 6 öoyög Eingoniog, Ö$ OvdUvxi plv övyxQovog 
ysyovcSg, "Eklriv d' cov rijv ^Qr\6xeiav .... Evxgoniov . . . 
dns%&äg e%ovxog iiq6$ Kovdxavxtvov 6W xe to xrjg %QriGxsiag 
dxoivcovrjxov xal noog ys did to t)XixioiTi]v o^iov xal aCgs- 
6i6xr\v Iovliavov yeyevrja&ai. 

§ 96. Ruüus Festus. 

Breviahum rerum gestarum populi Romani, 369 verfaszt. 

Ausg. v. Wendelin Förster (praemittitur dissertatio de R. breviario 
eiusque codicibus). Wien 1874. R. Jacobi, de Festi breviarii fon- 
tibus. Bonn 1874. vgl. A. Eussner Phil. XXXVII 154. 1877. 
Th. Mommsen Hermes XVI 605 ff. 

Widmung: Pio perp. dorn. Valentiniano Imp. et Semper 
Augusto. brevem fieri dementia Uta praeeepit . ... res gestas 
signabo, non eloquar. 

Schlusz : maneat modo .... felicitas, ut ad hanc ingentem 
de Golhis etiam Babylonicae tibi palma pacis accedat, glorio- 
sissime prineipum, Valentiniane Auguste. 

Er war proconsul von Achaia und (366) von Africa. 
CIA. III 635: xbv AapxCQOxaxov d[v&]v7taxov xrjg 'EXlddog 

'Povyiov <&rjöxov xal ^AQSOTCaysCxrjv CIL. VI 537. 

Er ist entweder derselbe oder wol eher ein söhn des 
dichters Rufius Festus Avienus, von dem wir besitzen 
eine Übersetzung der Phaenomena des Aratos und der peri- 
egesis des Dionysios; über die letztere s. § 65, 2. Ora mari- 
tima in sechsfüszigen Jamben (erhalten 703 verse des ersten 
buches) nach altertümlichen quellen gearbeitet. 
Ausg. von J. K. Wernsdorf, poetae Lat. min. V 1, 165 ff. 1788. 

s. ükert, geogr. d. Griechen u. Römer II I, 473. L. F. de Saulcy 

Rev.arch. XV p. 64. 81. 1867. K. Möllenhoff, deutsche altertumsk. 

1 73. 1870. A. v. Gutschmid Centralbl. 1871, 523. K. Müller 

Philol. XXXII 106. 1873. 



RUFIUS FE8TUS. AMMIANUS MARCELLINUS. 169 

Serv. ad Aen. X 388 Avienus tarnen, qui totum Vergi- § 96. 
lium et Liviuis scripsit m iamb. . 

> 

§ 97. Ammianus Marcellinns. 

Berum gestarum libri XXXI. Hiervon erhalten buch XIV 
-XXXI (353-378). 

Handschr. saec. X cod. Fuldensis in der Vaticana; cod. Hersfeld, be- 
nutzt von S. Gelenius, hiervon bruchstücke in Marburg: H Nissen, 
A. M. fragm. Marburgensia. Berl. 1876. 4. vgl. M. Haupt op. 
11 371. Mommson Hermes VI 231. 1872. XV 244. 1880. 

Ausg. von A. Sabinus (L XIV-XXVI). Horn. 1474. fol. M. Accureias 
Augsb. 1533. fol. Sig. Gelenius. Basel 1533. fol. cum notis inte- 
gris Frid. Lindenbrogii (1609), Henrici et Hadriaui Valesiorum 
(Paris 1636. 4. 1681. fol.) et Jac. Gronovii (Leiden 1693) ed. 
Io. Augustin. Wagner. Editionem absolvit K. Gottlob Aug. Erfurdt. 
Leipz. 1808. V. Gardthausen. 2 vol. Leipz. 1874 f. 

J. J. Chifflet, de A. M. vita. Löwen 1627. C. G. Heyne, prolusio cen- 
suram et ingenium historiarum A. M. continens. Gott. 1802 (op. 
VI 35), beide abgedruckt in Wagners ausgäbe I LXXV u. CXXVI. 
G. ß. Sievers, leben des Libanius, Berl. 1868 s. 271. Will. Ad. 
Cart^ quaestiones Ammianeae. Berl. 1868. M. Hertz Herrn. VIII 
257. 1874. 

Vict. Gardthausen, die geogr. quellen Ammians (jhb.suppl. VI 507). Leipz. 
1873. Th. Mommsen, A.'s geographica, Hermes XVI 602 ff. H. Sud- 
haus, de ratione qnae intercedat inter Zosimi et Ammiani de hello 
a Iuliano imp. cum Persis gesto relationes. Bonn 1870 (vgl. Phil. 
XXXI 184). Hugo Michael, die verlorenen bücher des Ammianus 
Marcellinus. Bresl. 1880. 

Ammian war geboren ca. 333 zu Antiochia, ward 353 
von Constantius dem Mag. eq. per orientem Ursicinus bei- 
gegeben, begleitete diesen nach Italien und Gallien und nahm 
teil an Iulians Feldzügen in Mesopotamien. Späterhin lebte 
A. in Rom und schrieb dort seine geschiente, b. XIV— XXV 
in den j. 389—391, die folgenden bücher später. 

Amm. XXXI 16, 9 haec ut miles quondam et Graecus a 
prineipatu Caesaris Nervae exorsus ad usque Valenlis inieritum 
pro virium explieavi mensura: opus veritatem professum num- 
quam, ut arbitror, sciens silentio ausus corrumpere vel mendacio. 
scribant reliqua potiores, aetate doctrinisque florentes . . vgl. 
XXVI 1, 1. 2. 

XV 1, 1 (b. j. 354) utcumque potuimus veritatem scru- 
tari, ca quae videre lieuit per aetatem vel perplexe interrogando 



Digitized by Google 



170 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU 1USTINIANS TODE 324—565. 

§ 97. vcrsaios in medio scire narravimus ordine castmm exposito di- 
versorum : residua . . . pro virium captu limatius absolvemus. 

Liban. ep. 983 xai 6e fcqAca tov 'Pcofi^v ix HV ^axUvny 
tov öi . . . avtog rjfilv iv imdeC^eat tatg filv yiyovag talg 
d' ian, trjg GvyyQacprjg sig noXXä tstfirj^vrig xai tov <pa- 
vsvtog inatved-Evrog (is'govg fregov ttöxaXovvtog. dxova Sh 
trjv 'Paprjv avtrjv atscpavovv tioi tov itovov xai xflö&at 
ifnjq)OV avtrj tcov fiev Oe xtxgatr\xivai , tav d' ov% r)ttij- 
6&ai. tavtl d' ov tov avyygatpia xoCp.il fiovov, dXXä xai 
ypäg, av iötiv 6 Cvyygatpevg . . . toaovtov ydg noXCtng 
evöoxinäv xoopet totg avtov trjv tcöXlv tr)v iavtov 
(irtaivoig?). 

Ders. 235 og vno plv tov 6%fj(Jtatog dg ötgaticitag, 
vnb ds taiv igycav ctg <piXoa6<povg iyyeygantav .... 6 xaXog 
'4ppiav6g. 

XXII Über Aramians heidentum s. W. Cart s. 23. 

Ammian8 urteil über die Christen XXII 11, 5 von 
Georgios dem bischof von Alexandria: professionisque suae 
oblilus, quae nihil nisi iustum suadet et letie . . und von den 
märtyrem § 10 qui deviare a rcligione computsi pertulere cru- 
ciabiles poenas, ad usque gloriosam mortem intemerata fide pro- 
ffressi, et nunc martyres appellantur. XXI 16, 18 (Constantius) 
christianam religionem absolutam et simplicem anili superstilione 
confundens . . . excitavit discidia plurima. 

§ 98. Auszüge aus Livius und reoensionen des textes. 

Die periochae der bücher des T. Livius und des Julius 
Obsequens prodigiorum Uber gehören wahrscheinlich dem vierten 
jahrhundert an. vgl. o. s. 85. Die historischen Studien, 
insbesondere im anschlusz an Livius, wurden gepflegt von 
den Nicomachi. 

Virius Nicomachus Flavianus wurde cos. 394 durch 
Eugenius und in demselben jähre auf befehl des kaisers 
Theodosius getödtet. Orelli I 1188: Virio Nicomacho Fla- 

viano v. c historico disertissimo, Q. Fab. Afemmius Sym- 

machus u. c. prosocero optimo. Das ehrengedächtnis des 
Nicomachus wurde hergestellt durch Theodosius II und 
Valentinian III 431. Or. Henzen III 5593. Z. 19 heiszt 
es von Theodosius I: cuius m eum effusa benevolentia et usque 



DIE NICOMACHI. SULPICIUS SEVERUS. OROSIUS. 171 

ad annalium quos consecrari sibi a quaestore et praefecto suo § 98. 
voluit provecta. 

Über die Nicomachi und ihre versehwägerung mit den 
Symmachi vgl. de Rossi ann. dell' inst. arch. XXI 285. 
1849. Herrn. Usener, anecdoton Holderi 1877. s. 29. 

Nicomachus Flavianus der söhn und dessen neffe Appius 
Nicomachus Dexter recensierten ca. 427 — 431 den text des 
Livius. vgl. o. 8. 82. 

§ 99. Sulpicius Severus. 

Chronicorum II. 11 (bis z. j. 400, verfaszt 403). 

Ausg. S. S. libri qui supersunt rec. K. Halm. Wien 1866 (Corp. scr. 
eccleß Lat. I). Jac. Bernays, die chronik des S. S. Berl. 1861. 
0. Holder-Egger, üb. d. weltchronik des sog. S. S. und südgallische 
annalen. Gött. 1875. Zangemeister Rh. Mus. XXXIII 322 ff. 
P. Ewald NArchiv 1881 p. 323 ff. 

Chron. 11, 1 res a mundi exordio sacris littei'is editas 
breviter consiringere et cum distinctionc temporum usque ad 
nostram memoria/n carptim dicere aggressus svm ... § 4 
ceterum illud non pigebit fateri me, sicvti ratio exegit, ad di- 
stinguenda tempora continuanda?nque seriem usum esse historicis 
mundialibits (vgl. o. § 64 s. 117). 

§ 100. Paulus Orosius. 

Presbyter Hispanus; verfaszte 417 zu Karthago Adversus 
paganos historiarum l. VII ad Avrelium Augustinum. 

Ausg. v. Sigb. Havercamp. Leiden 1738 (1767). 4. rec. K. Zange- 
meister. Wien 1882. Phil. Th. v. Mörner, de 0. vita eiusque 
bist. 1. Berl. 1844. 

Prosper Aquit. ad a. 396 Orosius vir eloquens et historiae 
cognitor . . Gennad. catal. vir. ill. 40. 

Oros. I praef. Praeceptis tuis parui, bealissimc patcr 
Augustine . . . , praeceperas mihi uti adversus vaniloquam pra- 
vitatem eorum, qui alieni a civitate dei . . pagani vocantur sive 
gentiles . . . . ut ex omnibus qui haberi ad praesens possunt, 
historiarum atque annalium fastis, quaecumque aut bellis gravia 
aut cfrrupta morbis aut fame tristia aut terrarum motibus 
terribilia aut inundationibus aquarum insolita aut eruptioni- 
bus ignium metueuda aut ictibus fulminum ptagisque gran- 



172 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIAN8 TODE 324-565. 



§ 100. dinum saeva vel etiam parricidiis flagitiisque misera per trans- 
acta relro saecula repperissem, ordinato breviter volwninis textu 
explicarem. 

Schlusz (VII 43, 19): explicui adjuvante Christo secun- 
dum praeceptum tuum, b. p. A. t ab initio mundi usque in prae- 
sentem diern, hoc est per annos quinque milia sescentos decem et 
octo, cupiditates et punitiones hominum peccatorum, conflicta- 
tiones saeculi et iudicia dei quam brevissime et quam simplicis- 
sime polui . . . 

I c. 2 p. 10 - 35 H. . . percensui breviter ut potui provincias 
et insidas orbis universi. nunc locales gentium singularum miserias, 
sicut ab initio incessabiliter exstiterunt et qualiter quibusque exor- 
tae sunt, in quantum suffecero proferam. 

K. Zangerneister, die chorographie des 0. Comm. Momms. 1877 p. 715. 
K. Müllenhoff, weitkarte des K. Augustus. s. 15. E. Philippi, z. 
reconstruction der weitkarte des Agrippa. s. 14. 

Die quellen des Orosius sind (auszer der heil, schrift 
und Augustinus) Kuschics* chronicon in einer erweiterten 
bearbeitung des Hieronymus, kirchengeschichte in der be- 
arbeitung des Rufinus, Iustinus, auszag aus Livius, Caesars 
b. G., Tacitus' historien, Suetonius, Florus, Eutropius. 
eignes bietet O. VII 32 ff. vom regierungsantritte des kaisers 
Valentinian und Valens an, vornehmlich für die j. 378 — 415. 

§ 101. Fortsetzungen der chronik des Hieronymus. 

Ausg. von Th. Uoncalü, vetustorum Latinorum Bcriptorum chronica, 
voll. II. Padua 1787. 4. zusammengestellt von Chr. Fr. Rosler, 
chronica medii aevi Tom. I (—455). Tübingen 1798. vgl. W. 
Wattenbach, Deutschlands geschichtsquellen im MA. § 6. 1* s. 68. 

1. Prosper Aquitanus (f 463?). 

Marcellin. a. 463 p. 295 Rom. Gennad. vir. III. 85 
Prosper, homo Aquitanicae regionis, . . . mulla composuisse dici- 
tur, ex quibus ego Chronica illius nomine praetilulala legi, 
continentia a primi hominis conditione . . usque ad obilum 
Valentiniani Aug. et captivitatem urbis Romae a Genserico Van- 
dalorum rege faclam .... epislulae quoque papae Leonis ad- 
versus Eutychen . . . ab ipso dictatae dicuniur. 

Prosper schrieb die chronik des Hieronymus aus und 
setzte sie für die j. 379—455 fort. Pr. datiert nach den 
consulaten (chronicon consulare). 



FORTSETZUNGEN DEK CHRONIK DES HIERONYMUS. 173 

Das Verzeichnis der consuln (seit 29 n. Chr.) s. bei Mommsen, chronik § 101. 
des Cassiodor. Abb. d. Ges. d. W. Leipz. VIII 661. 1861. 

Auf Prospers chronicon beruht in der hauptsache das 
sogenannte chronicon imperatorum Prosperi Tironis, 379—455, 
zuerst herausgegeben von P. Pithou, Paris 1588 (daher 
chronicon Pithoeanum genannt). 

Die Zeitzer ostertafel v. j. 447 ist hgg. von Mommsen 
ak. abh. Berl. 1862 s. 539. 

2. Idacius, ca. 395-470. 

praef.: . . Idacius provinciae Gallaeciae nalus in Lemica 
civiiate . . . summi praesul creatus officii (464) . . . partim ex 
studio scriptorum, partim ex certo aliquantorum reiatu, partim 
ex cognitione, quam iam lacrimalis propriae vitae tempus oslendit, 
quae subsequuntur adiecimus. 

Fasti consulares (Hispani) vom j. 245 d. St./ 509 v. Chr. 
bis 468 n. Chr. 

Vgl. ü. Kaufmann, die fasten der späteren kaiserzeit. Philol. XXXIV 
235. 385. 1876. 

Reste Ravennatischer Annalen sind in den Chroniken 
der j. 455-495 enthalten. 

G. Waitz Gött. Nachr. 1865, nr. 4, s. 81. vgl. s. 175. 

3. Anonymus Cuspiniani (Jo. Cuspinianus f 1529 zu 
Wien). 

Mommsen, chronogr. v. 354. Abh. d. ges. d. w. Leipz. II 572 (nr. II). 
585 (nr. VIII). 610. 656. G. Kaufmann a. a. o. s. 398. 729. vgl. o. § 93. 

Eine chronik von 47 v. Chr. bis 539 n. Chr. in doppelter 
abfassung, die ausführlichere (VIII) von 47 v. Chr. bis 403 
n. Chr. und von 455—496 (in diesem abschnitte von vor- 
züglichem gehalte, zu Ravenna geschrieben); die kürzere 
von geringerem werte (II) von 47 v. Chr. bis 45 n. Chr., 
77_387, 438-455. 496-539 (in der Wiener handschrift des 
Chronographen vom j. 354). 

4. Cassiodorius Senator, verfaszte ein chronicon 
von Adam bis 519, dem consulate von Eutharich, dem 
Schwiegersöhne des königs Theodorich. vgl. s. 176. 

Die consulatstafel ist bis 31 n. Chr. entlehnt ex T. Livio 
et Aufidio Basso; die nachrichten von 455—495 aus den 
Ravennatischen annalen. * 

Ausg. v. Th. Mommsen, abhandl. d. ges. d. w. Leipz. VIII 547. 1861. 



Digitized by Google 



174 VI. VON CON ST ANTIN BIS ZI ? IUSTIN1ANS TODE 324—566. 

§101. VictoriiiB Aquitanus, ostertafel (bis 532). 

5. Marcellinus Comes, schrieb zuerst von 379—534. 
Fortsetzungen von anderer hand reichen bis 547 und bis 566. 

praef. : . . ego vero simplici dimtaxat computatione Orientale 
tanlum secutus imperium per indictiones perque consules infra 
scriptos centum ei XL annos — a septima videlicet indictione 
et a consulatu Ausonii et Olybrii (379) indictionis undecimae 
enumerans et usque in consulatum Magni (518) . . colligens 
eorundem auctorum (Eusebii et Hieronymi) operi subrogavi, item- 
que alios XVI annos, a consulatu lustini Aug. primo usque in 
consulatum Iustiniani Aug. quartum suffeci (519—534), id sunt 
simul anni CLV1, et meum rusticum opus supposui. 
Holder- Egger NArchiv U 49 ff. 1876. 

6. Das Kopenhagener Chronicon v. j. 641. 

Pi*08peri Aquitani Chronici continuator Havnieusis ed. Geo. Hille. 
Berl. 1866. 

Enthält aufzeichnungen von den j. 455. 456. 457. 
475-489 und in einer zweiten fassung für 474—489; in 
einer dritten kürzeren für 475—480. 490—641. 

7. Victor, bischof von Tunnuna in Africa, erhalten für 
die j. 444 — 566. 

Isidor, vir. ill. 38 Victor Tunnunensis ecclesiae Africanae 
episcopus a principio mundi usque ad primum lustini runioris 
imperium brevem per consules annuos bellicarum (et) ecclesiasti- 
carum rerum nobilissimam promulgavit historiam. cf. Isid. 
chron. p. 419 Rom. 

8. Ioannes Biclariensis, fortsetzung für die j. 566— 590. 

Ausg. b. Migne LXXI1 683. 

Isid. vir. ill. 31 Joannes Gerundensis ecclesiae episcopus 
(591) natiotie Gothus, provinciae Lusitaniae Scallabitanus . . . 
gründete 586 das kloster Biclaro. 

praef. loa. : . . post Eusebium . . . Hieronymum . . nec non et 
Prosperum . . atque Victorem . . . nos . . quae temporibus nostris 
acta sunt . . . studuimus ad posteros notescenda brevi stilo 
transmiltere. 

9. M a r i u 8 A venticensis, bischof von A venches 574 — 594, 
setzte um 585 Prospers chronik fort für die j. 455 — 581. 

Ausg. v. W. Arndt Lelfcz. 1877. Über eioe jüngere appendix a. G. 
Kaufmann, Forsch, zur DG. Xlll 418. 1873. 



Digitized by Googl 



VICTOR V. VITA. GE8CHICHTSCHKKIHEK DER GOTHENZEIT. 175 

§ 102. Victor von Vita. 

Er schrieb um 487 vermutlich in Karthago: Historia 
persecutionis Africanae provinciae sub Geiserico (j 477) et 
Hunirico (f 484) regibus Wandalorum. 

Ausg. v. K. Halm i. d. MGH. auct, antiqu. III 1. 1879. v. Mich. 
Petschenig. Wien 1881. 

I 1 sexagensimus nunc . . agitur anmts, ex quo populus 
ille crudelis ac saevus Wandalicae gentis Africae miserabilis 
aitigit fines. 

§ 103. Ge8chicht8clireiber der Gothenzeit. 

1) Excerpta Valesiana. 

Zuerst hgg. von Henri Valois im anhange zur ausgäbe des Ammianus 
1636; wiederholt in den ausgaben A.'s. von V. Gardthausen II 280. 
vgl. Fz. Rühl, act. soc. phil. Leipz. 1875. IV 368. Frz. Görresjhb. 
1875 s. 201. Zangemeister Rh. Mus. XXX 309. 1875. 

Die excerpte sind aus zwei verschiedenen Schriftstellern 
entnommen : 

1. de Constantio, Constantino aliisque imperatoribus bis 337. 

2. de Odoacre et Theodortco 474—526, in Ravenna ge- 
schrieben (vermutlich aus der chronik des Maiorianus, 
bischofs von Ravenna 546, f 556 oder 557). 

Vgl. O. Holder-Egger, vorr. zu Agnelli lib. Pontificalis eccl. Ravennatis 
M. G. H. Scriptores rer. Langob. et Ital. Hann. 1878 p. 272. 

Agnell. c. 78 p. 331, 7 . . . haec pontificis {Maioriani) 
verba sunt, post beatum Ieronimum et Orosium vel alios historio- 
graphos isle in cronicis laboravit et ipsos secutus per diversos 
libros nobiliorum principum, non solum imperatorum, sed et re- 
gum et praefectorum, suam proprium chronicam exaravit. 

2) Eugippii vita S. Severini (f 482), 511 verfaszt. 

Ausg. v. H. Sauppe. Berl. 1877 (Mon. Germ. hist. auct. antiq. I 2). 
vgL Büdinger, geBch. Österreichs 1858. I 47 ff. berichte der Wiener 
ak. LXXXXI 793. 1878. W. Wattenbach P 39. 

3) Q. Aurelius Memmius Symmachus, cos. 485, praef. 
urbi unter Theodorich, hingerichtet 525. 

H. Usener, anecdoton Holderi. Bonn 1877 s. 4, 7 Sym- 
machus patricius et consul Ordinarius , vir philosophus . . . . 
parentesque suos imitatus historiam quoque Romanam scptem 
libris edidit. vgl. Usener s. 17 ff. 



176 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565. 



§103. Iordanis de or. G. 15 ut dicil Symmachus in quinto sitae 
historiae libro. * Alexandre?, inquit, 'Caesare morluo Maximinns 
ab exereiiu factus est imperator . . .'. 

4) Magnus Aurelius Cassiodorius Senator ca. 481 — 
575. cos. 514. 

Ausg. der werke v. Jo. Garetius. 2 voll. Rouen 1679 (Venet. 1729). 
Migne, patrol. tom. LXIX. LXX. vgl. R Köpke, königth. b. d. 
Gothen. Berl. 1859 s. Wattenbach I 1 § 4. 5. Aug. Thorbecke, C. 
S., ein beitrag z. gesek. d. Völkerwanderung. Heidelb. 1867. 
H. Usener a. a. o. 1877 s. 4. 66. u. comm. Mommsen 8. 765. 

Die chronik s. o. s. 173. 

Geschichte der Gothen, nur im auszuge des Iordanis 
erhalten, bis zum tode des Theodorich 526 und bald nach 
diesem Zeitpunkt abgefaszt. 

Var. I praef. duodeeim libris Gothorum historiam defloratis 
prosperitatibus condidisli. 

Var. 1X25 (v.j.534) schreiben Athalarichs über Cassiodor : 
. . . isle reges Gothorum . .latibulo vetustatis eduxit, iste Amalos cum 

generis sui claritate restituit originem Gothicam historiam 

fecit esset Romanam, colligens . . quod per librorum campos 
passim fuerat ante dispersum. 

Anecdoton Holderi p. 4 Cassiodorus Senator vir eruditis- 
simus et multis dignilatibus pollens . . . scripsit praeeipiente 
Theodoricho rege historiam Gothicam, originem eorum et loca 
moresque XU libris annuntians. 

Frz. Rühl, ein anekdoton zur goth. Urgeschichte, jhb. 1880 s. 549. 
Variarum l. XU hgg. 538. 

praef. dicta{ta) mea quae in honoribus saepe posilus pro 
explicanda negotiorum qualitale profuderam in unum corpus 
redigere suadebant (diserti) . . . 

Bruchstücke seiner lobreden auf gothische könige, abh. 
d. Turiner ak. ser. 2. VIII 169 fg. M. Haupt, op. III 303 fg. 

5) Iordanes. 

Ausg. v. Th. Mommsen i. d. MGH. auet. antiqu. V I. 1882. — H. v. 
Sybel, de fontib. 1. Iordanis de origine actuque Getarum. Berl. 
1839. J. Grimm, kl. sehr. III 171. K. Schirren, de ratione quae 
inter Iordanem et Cassiodorium intercedat. Dorp. 1858. Gut- 
schmid, jhb. 1862 s. 124. Bessel, Gothen i. Ersch u. Gruber enc. 
1862. Waitz, Gött. nachr. 1865 s. 97. R. Köpke a. a. o. 1859 s. 44. 
Wattenbach I 4 § 5 s. 62. Mommsen, N archiv V 75. 



GREGORIUS. ISIDOKUS. 



177 



I schrieb 551 de origine actibusque Getarum aus Cassio- § 103. 
dor und de summa temporum vel origine actibusque gentis Ro- 
manorum aus Hieronymus und seinen fortsetzern, Florus, 
Eutropius, Kufius, Orosius. 

Widmung der gescbichte der Gothen: 

Iordanes Castalio: . . . relictoque opusculo, quod intra 
manus habeo, i. e. de adbreviatione chronicorum, suades, ut 
nostris verbis duodecem Senatoris volumina de origine aciusque 
Getarum ab olim et usque nunc per generationes regesque 
descendentem in vno et hoc parvo libello choartem .... ad 
triduanam lectionem dispensatoris eins beneficio libros ipsos ante- 
hac relegi . . ad quos et ex nonnullis historiis Graecis ac La- 
tinis addedi convenientia . . 

§ 104. Gregoriiis von Tours. • 

Ausg. der werke v. Th. Ruinart. Paris 1699. fol. Migne LXXI. ; der 
historia Francorum in Bouquet, recueil des hist des Gaules. Tom. 
II. 76. Paris 1738. Übersetzung und Einleitung v. W. Giesebrecht. 
Berl. (1851) 1879. vgl. J. W. Löbell, Gregor v. Tours u. s. zeit. 
BresL 1839 (2. aufl. v. Th. Bernhardt. Leipz. 1869). R. Köpke, kl. 
sehr. Berl. 1872 s. 289. G. Monod, etudes critiques s. 1. sources 
de Thistoire Me"rovingienne 1 p. 21. Paris 1872. (bibl. de l'<5cole 
des hautes ötudes.) 

Gregor, geb. um 540 im lande der Arverner, bischof von 
Tours 573, f 594, schrieb (auszer theologischen Schriften) 
historiae Francorum 1. X (bis 591). 

Praefatio : decedente atque immo pereunte ab urbibus Galli- 
canis liberalium cultura litter arum, cum . . nec reperiri posset 
quisquam peritus in arte dialectica grammaticus, qui haec aul 
stilo prosaico aut melrico depingeret versu, ingemiscebani saepius 
plerique dicentes: vae diebus nostris, quia periit Studium litlera- 
rum a nobis nec reperitur in populis qui gesta praesenlia pro- 
mulgare possit in paginis . . . quia philosophantem rhetorem 
intellegunt pauci, loquenlem rusticum multi, libuit etiam . . . 

§ 105. Isidoras von Sevilla. 

Ausg. der werke v. I. B. Perez u. J. Grial. Madrid 1599 fol. Faust. 
Arevalus. VII voll. Rom. 1797-1803. 4. Migne LXXXI-LXXXIV. 
vgl. H. Hertzberg, die historien des I. von 8. Gött. 1874. Über die 
origines H. E. Dirkeen Schriften I 185. H. Dressel, de I. orig. 
fontibuB. Rivista di filol. III 207. 1875. 
Schaum, Quellenkunde. 2. abteiL 12 



Digitized by Google 



178 VI. VON CONSTANT1N BIS ZU IüSTINIANS TODE 324-565. 

§ 106. Praenotatio librorum d. Isidori a Braulione Caesar- 
augustano episcopo edita: Isidorus .. Hispalensis ecclesiae epi- 
scopus, Leandri episcopi successor et germanus, floruit a tempore 
Mauritii imperatoris (582—602) et Reccaredi regis (586— 601) 
. . . vir in omni locutionis genere formalus . . . edidil . . . chroni- 
corum a prineipio mundi usque ad tempus suum librum 1 . . . 
de viris ülvslribus librum 1 ... de origine Gothorum et regno 
Suevorum et Wandalorum historia librum 1 . . elymologiantm 
codicem nimia magnitudine , distincium ab eo titulis, non libris. 
quem quia rogatu meo fecit, quamvis imperfectum ipse reliquerit, 
ego in XX libros divisi . . . ibi redundans diversarum artium 
eleganlia, ubi quaecunque fere sciri debentur restricla collegii . . . 
obiil temporibus Heraclii imperatoris (610—641) et christianis- 
simi Chintilani regis (636—640). 

Das 'chronikon ist nach den sechs schöpfungstagen in 
sechs weltalter abgeteilt; vgl. M. Rüdinger in Sybels hist. 
z. VII 114. sowohl von der chronik als von der historia 
liegt eine doppelte recension vor, eine kürzere und eine 
erweiterte. 

Die Origines oder Etymologiae enthalten auszüge aus 
Sueton, Pliniu8 u. a. 

§ 106. Itinerarien. 

Tabula Peutingeriana. 

Eine reisekarte, welche auf ein original von ca. 136—150 
n. Chr. zurückgeht, erhalten in einer 1265 zu Colmar ge- 
malten copie, von Konrad Celtes 1508 an Konrad Peutinger 
von Augsburg vermacht, jetzt zu Wien. 

Auag. v. Fz. Chr. von Scheyb. Wien 1753. fol. Konr. Manuert. 
Leipz. 1824. fol. Ern. Desjardins. Paria 18C0— 1878. fol. vgl. 
Fr. Philippi, de tabula Peutingeriana. Bonn 1876. 

Itinerarium provinciarum Antonmi Augusti und Imp. An- 
tonini Aug. itinerarium maritimum, in Caracalla's zeit ent- 
worfen, unter Diocletian überarbeitet. 

Itinerarium a Burdigala Hierusalem usque vom j. 333. 

Aueg. v. P. Wesseling (vetera Romanor. itiueraria). Amsterd. 1735. 4. 
Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitanum ed. G. Parthey 
et M. Pinder. Berl. 1848. Palaestinae descriptioues e saeculo IV, 
V et VI ed. Tit. Tobler. St. Gallen 1869. Itinera Latina bellis 
sacris anteriora I. sumptib. societ. illuetr. orientis Latini monumen- 
tis ed. T. Tobler et Aug. Moliuier. Genf 1879. 



ITINERARIEN. GEOGRAPHEN. VIERTES JAHRH. 179 

Jtinerarium Alexandri, um «340 dem kaiscr Constantius § 106. 
gewidmet. Der schlusz fehlt. 

Erste ausg. v. A. Mai. Mailand 1817. 4. ausg. v. Diedr. Volkniann. 
Nauinb. 1871. 4. C. Kluge, de itinerario A. M. Breslau 1861. 

§ 107. Ausläufer geographischer kenntnisse. 

Geographi latini minores rec. AI. Riese. Heilbr. 1878. 

Veroneser Verzeichnis der römischen provinzcn unter 

Diocletian aufgesetzt aber später interpoliert. 

Ausg. v. Th. Mommsen abh. d. ak. Berl. 1862 s. 487 ff. v. 0. Seeck 
in not. dign. Berl. 1872. v. A. Riese a. a. o. vgl. Kuhn jhb. 1877 
s. 701 ff. Czwalina. Wesel 1881. 4. 

Verzeichnis der römischen provinzen vom j. 386, ent- 
halten in dem 449 verfaszten kalender des Polemius Silvius. 

Ausg. v. Th. Mommsen abh. d. g. d. w. III 251 ff. Leipz. 1853. Seeck, 
Riese a. a o. 

Die cosmographia des sogenannten Aethicus Ister 
(VII. jahrhundert). 

K. Pertz, de cosmographia Ethici 1. III. Berl. 1853. H. Wuttke, die 
koßmographie des iBtriers Aithikos. Leipz. 1853; ders. , die iicht- 
heit des auBzuges aus der kosmogr. des A. 1854. 

Der kosmograph von Raven na (ende des VII. jhdts.). 

Ravennatis anonymi cosmographia et Guidonis (1118) geographica ed. 
M. Pinder et G. Parthey. Berl. 1860. vgl. Th. Mommsen, ber. d. 
g. d. w. Leipz. II 80. 1851. v. Gutschmid, Rh. Mus. XII 438. 
1857. Parthey, abh. d. Berl. ak. 1868 s. 115. berichte der B. ak. 
1859 s. 627. 

Dicuil, 1. de mensura orbis terrae v. j. 825. 

Ausg. v. G. Parthey. Berl. 1870. vgl. Rud. Fobs Z. f. Gymn. XXXIV 
289. Berlin 1880. 

« 

Hilfszeug-nisse aus der römischen litteratur. 
grammatiker, rhetoren, dichter. 

• § 108. Viertes jahrhundert. 

Aus der Sammlung der panegyriker (§ 92) gehören 
hierher: 

Ciaudii Mamertini pro consulatu gratiarum actio • 
Iuliano Augusto 362. Latini Drepanii Pacati pane- 
gyricus Theodosio Augusto d. 391. 

12* 



Digitized by Google 



180 VI. VON CONST ANTIN BIS ZU 1USTINIANS TODE 324 -565. 

§108. Q. Aurelius Symmachus, praef. urbi 384, consul391. 

Ausg. v. Otto Sceck 1883. MGH. auct. antdqn. VI 1. fragmente der 
reden zuerst hgg. v. A. Mai 1815. 1821; 0. Seeck comm. Momms. 
p. 595. epistular. 1. X. ausg. v. Ph. Pareus. Neustadt a. d. H. 
1617 u. ö. (Migne patrol. XVIII). Daraus die relationes rec. Wilh. 
Meyer. Leipz. 1872. vgL o. § 98. 

Publilius Optatianus Porphyrius, praef. urbi 
329. 333. 

Schrieb u. a. in versen einen panegyricm Constantmi. 
Carmina rec. Luc. Müller. Leipz. 1877. 

Hieron. a. 2345 (329): Porfirius misso ad Constantinum 
insigni volumine exilio liberalur. 

D. Magnus Ausoniuß aus Burdigala, ca. 310 — ca. 390 ; 
lehrer des kaisers Gratianus, durch ihn cos. 379. 
Ausg. v. Carl Schenkl. 1883 MUH. auct. antiqu. V 2. 

Unter seinen gedichten idyll. X Moselia (bearb. v. Ed. 
Böcking, jhbb. des Vereins v. altertumsfreunden im Rhein- 
lande VII. Bonn 1845), in prosa gratiarum actio pro consu- 
latu ad Gratianum imp. 379. 

Nonius Marcellus schrieb die compendiosa doctrina 
per litteras. 

Inschrift v. 323: Mommsen Hermes XIII 559. 
Ausg. v. F.D. Gerlach u. K. L.Roth. Basel 1842. L. Quicherat. Pari 8 1872. 

Marius (oder Maurus) Servius Honoratus, ver- 
faszte in der zeit des Theodosius seine commentare zu Vergil. 

Ausg. v. A. Lion. Gött. 1826. G. Thilo und Herrn. Hagen, vol. I. II. 
(Aeneid. 1. I-X1I). Leipz. 1878-84. 

§ 109. Fünftes und sechstes jahrhundert. 

Aurelius Ambrosius Theodosius Macrobius verfaszte 

im anfange des 5. jahrhunderts commentarii in Ciceronis som- 

nium Scipionis l. II. Saturnaliorum conviviorum l. VII. 

Ausg. v. L. von Jan. 2 voll. Quedlinb. 1848. 52. Fr. Eyssenhardt. 
Leipz. 1868. Hug. Linke u. G. Wissowa, de M. Sat*fontib. Bresl.1880. 

Flavius Vegetius Renatus widmete die epitomae rei 

mililaris 1. IV dem kaiser Theodosius II (nach 425). 

* Ausgabe von C. Lang. Leipz. (1869) 1885. s. 0. Seeck Hermes XI 60. 
M. Schanz eb. XVI 137. J. W. Förster, de fide Fl. V. R. 
Bonn 1879. 



FÜNFTES l'Nl) SECHSTES JAHRHUNDERT. 181 

Claudius Claudianus aus Paphlagonien. §109. 

Ausg. v. Jos. Scaliger. Leiden 1603. fol. J. M. Gesner. Leipz. 1759. 
L. Jeep. 2 voll. Leipz. 1876. 79. vgl. üibbon's bist. c. 29. 30. 
Edm. Vogt, Cl. Cl. carminum quae Stiliconem praedicant fides 
historica . . recensetur. Bonn 1863. Ders., die polit. bestrebungen 
Stüicho's. I. Köln 1870. 4. Ders. krit. bemerk, z. Gild. krieg, 
festschr. d. pbil. vers. zu Trier 1879. J. G. Zeiss, Cl. Cl. u. das 
röm. reich von 394-408. I. II. Landshut 1863—65. 4. P. Schultz, 
de Stilichone iisquo qui de eo agunt fontibus. Königsb. 1864. 
J. H. Ney, vindiciae Claudianeae. Meseritz 1865. 

CIL. VI 1710 = CIG. III 6246 . . Claudio Claudiano 
V. C. tribuno et notario inter ceieras decenles artes prae- 
gloriosissimo yoetarum, licet ad memoriam sempiternam carmina 
ab eodem scripta suf/iciant, adtamen testimonii graiia ob htdicii 
sui fidem dd. nn. Arcadius et Honorius fclicissimi ac doctissimi 
imperatores senatu petente statuam in foro divi Traiani erigi 
coUocariqtte iusserunt . . . 

August, de civ. dei V 26 unde et poela Claudianus, quam- 
vis a Christi nomine alienus, in eius (Theodosit) tarnen laudibus 
dixit. vgl. Gros. VII 35 p. 561 unus ex ipsis, poeta quidem 
eximius, sed paganus pervicacissimus . . 

Unter Claudians werken panegyrische gedichte und 
invectiven: 1. in Probini et Olybrii fratrum consulatum (395). 
2. in Ru/inum l. II. 3. de tertio consulatu Honorii Augusti (396). 
4. de quarto consulatu Honorii Aug. (398). 5. epithalamium 
Honorii Aug. et Markte (der tochter Stilieho's 398); auf die- 
selben fescennina. 6. bruchstücke de bello Gildonico, gegen 
den Maurenfürsten Gildo (398). 7. in Flavii Mallii Theodori 
consulatum (399). 8. in Eutropium l. II (399). 9. in con- 
sulatum Slilichonis l. III (400). 10. de bello Getico (403). 
11. in sexlum consulatum Honorii Aug. (404). 12. bruchstück 
der laus Serenae Reginae, der nichte von Theodosius und ge- 
malin von Stilicho (getödtet 408). 13. epithalamium dictum 
Palladio v. c. tribuno et notario et Celerinae. 

Flavius Merobaudes aus Iiispanien. 

Widmung auf einer basis am forum Ulpium v. j. 435: 
CIL. VI 1724 Fl. Merobtfwtf/ v. s. com. sc. Fl. Merobaudi 
aeque forti et docto viro, tarn facere laudanda quam aliorum 
facto laudare praecipuo, castrensi experientia claro, facundia 
vel otiosorum studio supergresso remunerantes in viro 



182 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565. 

§ 109. antiquae nobilitutis, novac gloriae, vel industriam militarcm vel 
Carmen, cttius praeconio gloria triumfali crevit imperio, 
Carmen de Christo. 

Fragmente panegyrischer gedichte (carm. V. in tertium 
consulatum Aelii 446) endeckte B. G. Niebuhr 1 823 in einem 
codex rescriptus zu St. Gallen. 

Fl. M. carminum orationisque reliquiae ed. a. Niebuhrio. St. Gallen 
1823. Bonn 1824. wioder hgg. v. I. Bekker im corp. scr. bist. Byz. 
1836 (mit Corippus). 

C. Sollius Apollinaris Modestus Sidonius, geb. zu 
Lugdunum ca. 430, Schwiegersohn des Avitus (kaiser455 — 456, 
f als bischof von Placentia), seit 472 bischof von Clara- 
montium Arvernorum (Clermont i. d. Auvergne), f ca. 488. 

Carmina (darunter lobgedichte auf die kaiser Avitus 

456, Maiorianus 458, Anthemius 468). Epislularum l. Villi. 

Ausg. v. Jac. Sirmond. Paris 1614. u. Sirmondi opera. Paris 1696. I 
Migne LVI11. A. Germaiu, essai litte'raire et historique sur A. S. 
Montpellier 1840. M. Büdinger, Wiener ak. ber. 97, 915 ff. G. Kauf- 
mann, die werke des C. S. A. S. ala eine quelle für die geachichte 
seiner zeit. Gött. 1864. Dere. N. sebweiz. Mus. V 1 1865. 

Magnus Felix Ennodius (473—521) aus Gallien, seit 
511 bischof von Ticinum (Pavia); schrieb in versen und in 
prosa u. a. vila B. Epiphanii episcopi Ticinensis (f 496) und 
panegyricus regt T/ieodorico dictus (507). 

Ausg. der werke v. J. Sirmond. Paris 1611 u. Sirmondi opera I 
Paris 1696. Migne patrol. LXI1I. W. Härtel Wien 1882. des pane- 
gyricus s. o. s. 164 u. Manso, gesch. d. ostgotb. reichs. Bresl. 1821 
b. 437. vgl. Rud. Köpke, königth. b. d. Gothen. Berl. 1859 s. 165 ff. 
H. Usener, aneed. Holderi p. 12. 

Anicius Manlius Severinus Boethius. 

Usener a. a. o. p. 4, 11: Boethius dignitalibus summte 
excelluit. utraque lingua perilissimus orator fuit: qui regem 
Theodorichum in senatu pro consulatu filiorum (522) luculenla 
oratione laudavit . . 

Boethius, Schwiegersohn des Q. Aurelius Symmaehus, 
(cos. 485 o. s. 175) war consul 510. 523 verhaftet, verfaszte 
er während seiner gefangenschaft die schrift de consolatione 
philosophiac 1. V und ward hingerichtet 524. 

Priscianus aus Caesarea in Mauretanien, verfaszte 
zu Constantinopel instituiionum grammaticarum 1. XVIII. 
Ausg. v. M. Hertz, Leipz. 1855. 59. in H. Keil gr. lat. II. III. 



Digitized by Google 



EÜ8EBI0S. 183 

Carmen de laudibus imp. Anastasii (491—518). § 109. 

Ausg. v. St. L. Endlicher. Wien 1828. Scr. hißt, ßyz. Bonn 1829 
I 517. 

Dem Symmachus widmete Pr. die Schriften de figuris 
numerorttm, de metris Terentii, praeexercitamenta (hgg. v. H. Keil 
III 403). 

Über Pr.'s Übertragung der periegesis des Dionysios 
vgl. o. § 65. 

Alcimus Avitus, f nach 523 als bischof von Vienne, 

schrieb in versen und in prosa, u. a. briefe (87). 

Ausg. seiner werke v. J. Sirmond. Paris 1643. 4. u. Sirmondi op. II. 
Migne LIX. R.Peiper 1883 MGH. auct. antiq. VI 2. vgl. K Binding, 
das burgund.-roman. königreich. Leipz. 1868 I 168 ff. 

Venantius Fortunatus, geb. zu Treviso ca. 535, 
f ca. 600 als bischof von Poitiers. 

Ausg. der werke v. Mich. Aug. Luchi. 2 voll. Rom. 1786/7. 4. Migne 
LXXXVIII. op. poetica rec. P. Leo. MGH. auct. antiq. IV 1. Berl. 
1881. vgl. Th. Bormann, üb. d. leb. des V. F. Fulda 1848. 4. 

V. F. schrieb in prosa heiligenleben (darunter vita S. 
Radegundis) u. a. in versen carminum epislularum expositio- 
num 1. XI. andere gedichte bei Leo p. 271 ff. (darunter de 
excidio Thoringiae p. 271-275). 

Flavius Oesconius Corippus. 

Ausg. v. I. Bekker (mit Merobaudes), Corp. Bcr. h. Byz. Bonn 1836. 
Jos. Partsch, MGH. auct. antiq. III 2. Berl. 1879. vgl. P. Ewald 
N Archiv VI 581. 

Fl. Cr. C. Africani grammatici lohannidos s. de bellis Li- 
bycis (546—548) 1. VIII: in laudes lustini Augusti (565—578; 
um 568 geschrieben) 1. IV; beide gedichte am Schlüsse ver- 
stümmelt. 

Griechische geschichtschreiber. 

§ 110. Eüseuios, bischof von Caesarea. 

Sophron. de vir. illustr. 81 (Hieron. ed. Vallarsi II 920) 
Evöißiog KaiGccgeLccg TLa\ai<S%ivr\g i -nCo xonog , iv ratg defaig 
yguyalg anovdalog xcd tijg d-siag ßLfttiod-qxric upa /7afi- 
(pttco tg> ftttorfot ETiipsltöxaxoQ dvL%v£vtrjg. i^idcjxe 7tollcc 
tsvirj, av dal tädc EvayysXixrjg anodsfi-eag loyoi x. 
Evayyshx^g XQOTtaQaöxevrjg Xoyoi u . &BO(pavsiug Xöyoi f'. 



Digitized by Google 



184 VI. VON COXSTAXTIX BI8 ZU IUSTIXIAXS TODE 324-565. 

§ no.'ExxXrjöiaaxixijg laxoQCag Xoyoi i. Xoovixtov xavövav navxo- 
Öan^g foxoofag, xal xovxav ixixopij. xai Ilsgl xijg xmv 
EvayysXi'av dia<paviag. Elg xov ngoyijxrjv 'Höaiav Xoyoi i. 
Kaxa üogtpvgCov xov roxs avyygdyovxog iv ZixtXCa, <3g 
xivsg ofovxai, Xoyoi X'. Toitixäv Xöyog a. 'AitoXoyiag vnlg 
'Slgiyivovg Xoyoi s'. Tlsgl tov ßCov xov IJafKpiXov Xoyoi y. 
IIbqI fiagzvgov hsga övyygdpiiaxa. xal eig xovg gv 7 PaX- 
liovg dedoxifiaaiieva VTCotivrj^iaxa, xal exega jtoXXä. qv&riöt 
pdXiöxa inl KavaxavxCvov xov ßaßiXiag %al Katvöxavxiov, 
xal did xr\v tpiXlav xr\v %gdg Ild(i<piXov xov pdgxvga xrjg 
iitavvptag avxov fäicS&rj. Suidas: Evoißiog 6 Ila^CXov, 
TCQOöxetiievog xfj 'Agnavixrj atgicsi, inloxonog Kaiöagdag 
xrjg IlaXaiöxforjg, 6it. i. x. &. yg. u. 8. w. aus Sophronios. 

Photios bibl. cod. 13 p. 4 dveyvriofrrj EvceßCov iXey%ov 
xal ditoXoyiag Xoyoi dvo . . . xr)v öe qpgdöiv ovx eoxiv ovöapov 
oijxs rjdvg ovxb Xa^ingöxrjxi laignv. noXv^a^g di iaxiv 
6 dvrjg, et xal xr)v dyxivoiav xal xb cxa&rjgov xov "id-ovg, 
dg itagä xr)v dxgißeiav xrjv iv xolg doyfiaaiv, ivdseoxsgog . . . 
drjXov dg ixl KtQVGxavxCvov xov peydXov ovxog rjv&rjas. 
yiyovB de xal xrjg Ilapyttov xov Csgopdgxvgog dgsxijg diditv- 
Qog igaöxrjg, öi rjv aixCav <pao£ xiveg avxov xal xrjg xov 
HaiMpiXov iTtcjvvfiiag pLexsair]xivai. 

Euaebii scr. bistorica ed. F. A. Heinieben. 3 tomi. Leipz. 1868. 70. 
Hist. eccles. in Euaebii opera ed. W. Dindorf. vol. IV. Leipz. 1871. 

Eusebios war geboren um 270, ward bischof von 
Caesarea 314 und starb 340. Zu seinen Schriften gehören: 

1) ixxXr}0ia<Sxixrj faxogia 10 bb. bis 324. 

Diese ward von dem presbyter Rufinus zu Aquileja 
(f 410) ins lateinische übertragen und bis 395 fortgesetzt 
(ausg. v. Vallarsi. Verona 1745. Migne patrol. XXI). Andere 
fortsetzungen b. u. § 127. 

2. TsxgdßißXug stg xov ߣov K&vöxavxivov. 

Vgl. Jak. Burckhardt, die zeit ConBtantius des grossen. (Basel 1853) 
2. aufl. Leipz. 1880 e. 307. 331°. 334. 355. Peter Meyer, de vita C. 
Eusebiana. Crefeld 1882. 

3. Xgovixd 2 bb. (I %govoyga<pCa. II %govixol xavovsg) 
bis 324. Vom griechischen texte sind nur bruchstücke er- 
halten; auszerdem armenische syrische und lateinische be- 
arbeitungen. 



d by G( 



EUSKBIOS. 185 

Eine (kürzende) armenische Übertragung ward publiciert mit latei- §110. 
nischer Übersetzung von J. B. Aucher. Venedig 1818. 4. und von 
I. Zohrab und Angelo Mai. Mailand 1818. 4. Neuo bearbeitung 
von H. Petermann in Schöne's ausgäbe, vgl. das. II p. XLV ff. 
Berlin, ak. berichte. 1865, 457 ff. B. G. Niebuhr, bist, gewinn a. d. 
arm. Übersetzung der chronik d. E. (1819) kl. sehr. I 179. Ein 
syrischer auszug Übersetzt von E. Rödiger in Schöne's ausgäbe 
II 200-219. 

Hieronymus übertrug und ergänzte die chronik und 
setzte sie fort bis zum j. 378. 

Hieronymi praef. II 3 Schoene: sciendum etenim est me 
et interpretis et scripioris ex parte officio usum, quia et Graeca 
fidelissitne expressi et nonnutla quae mihi intermissa videbantur 
adieci, in Romana maxime historia, quam Eusebius huius con- 
ditor libri non tarn ignorasse ut eruditus, quam ut Graece 
scribens parum suis necessariam perstrinxisse mihi videtur. 

liaque a Nino et Abraham usque ad Troiae captivilatem 

pura Graeca translatio est. a Troia autem usque ad XX Con- 

slantini annum (325) nunc addita nunc mixta sunt plurima 

quae de Tranquillo et ceteris inlustribus in hintoricis curiosissime 

excerpsi. a Constantini autem supra dicto anno usque ad con- 

sulatum Jugustorum Valentis sexies et Valentiniani Herum (378) 

tolum meum est. quo /ine contentus reliquum temporis Gratiani 

et Theodosii latioris historiae stiio reservavi, .... quoniam 

debacchantibus adhuc in terra nostra barbaris incerta sunt omnia. 

Ausgaben in Jos. Just. Scaliger thesaurus temporum. Leiden 1606. 
ed. 2. Amsterd. 1658. fol. (vgl. Jac. Bernays, Scaliger s. 89—101. 
217—227). Eusebi chronicor. libri II ed. Alfred Schoene. 2 voll. Berlin 
1875. 1866. vgl. dess. quaestion. Hierouymianae. Leipz. 1864. Alfr. 
v. Gutschmid, de temporum notis quibna Eusebius utitur in 
chronicis canonibus. Kiel 1868. K.F.Hermann, de scriptor. illustrib. 
quor. tempora Hieronymus ad Eus. ehr. annotavit. Gött. 1848. 
Th. Mommsen, üb. d. qu. der chronik des H. Abh. der GdW. Leipz. II 
669. 1850. Em. Lübeck, H. quoa noverit scriptore» et ex quibus 
hauserit. Leipz. 1872. 0. Zöckler, H., sein leben und wirken aus 
Beinen Schriften dargestellt. Gotha 1865. Gesammtausgabe seiner 
schriften von Desid. Erasmus. 9 voll. Basel 1516. fol. Dom. Vallarsi. 
XI voll. (Veron. 1734—42.) Vened. 1766-72. fol. 

Hieronymus war geboren zu Stridon in Pannonien um 
340, f 420 zu Bethlehem. 

H. adv. Rufin. IH 6 ego philosophus, rhetor, grammaticus, 
dialeclicus, Hebräern, Graecus, Latinus, irilinguis. 

Unter seinen schriften die Übersetzung der bibcl ins 



Digitized by Google 



186 VI. VON CONSTA NTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565. 

§ HO. lateinische; commentarius in Danielem; de viris illustribus 
(d. i. de scriptoribus ecclesiasticis), verfaszt 392, (ed. 
Guil. Herding mit Gennadius de viris illustribus. Leipz 1879) 
u. v. a. 

§ 111. Praxagoras von Athen. 

Photios cod. G2 p. 20 dvEyväo&r) üga%ay6gov xov 'A%r\- 
vaiov xrjg xaxd xov piyav Kavaxavxtvov CcxogCag ßißXia 
dvo . . . <prj<fiv ovv 6 ügalayogag , xaixol xrjv ögrjöXEiav 
"Ellr\v (3v , ort ndOTj dgExi] xal xaXoxaya&uc xal navxl 
{vxvxrjtiaxi ndvxag xovg ngö avxov ßEßaoiXEVXöxug 6 ßaßi- 
Xtvg Kavoxavxlvog dnsxgvil/axo. iv otg avxov xal ot dvo 
avpnEgaivovvxai Xoyoi, ixog dl xijg T\Xixiag r]yE dsvxegov 
xal sixoOxdv IJgal-ayogag, ag avxog tprjötv, oxe xavxa övv- 
iygatpE. övveygdtpaxo de 6 avxog xal hsga ßißXia dvo 
Iltgl xav 'Afrrjvr\Qi ßaGiXEVödvxiov, hog dvvav ivvEaxaudi- 
xaxov. Ovvixa^E dl xal exega ßißXCa ?g Eig xöv xd>v Ma- 
xadovav ßaatXia 'AXQavdgov , xgiaxoöxov ngaxov iXavvav 
iviavxov. E0xi dl xrjv (pgdöiv aa<pr)g xal rjdvg, oXiyov öl 
xov diovxog dxovdxEgog. XE%gr\xai dl 'Iavixfj diaXixxa. 

Suida8: Brjfidgxiog Kaiaagevg ix Kannadoxiag, oo<piaxrjg. 
ovxog i'ygatl>E xdg KavoxavxCvov xov ßaaiXiag itgd&ig iv 
ßißXCotg t, (isXixag xe xal Xoyovg diayogovg. 

§ 112. Eunapios von Sardes. 

Kunapii vit. sophistarum et fragmenta historiar. rec. Io. Fr. Boissonade 
Amaterd. 1822 (vit. sopb. it. ed. Boissonade im anh. zu Philo&tra- 
tus Paris 1849). Scr. hist. Byz. ed. Niebuhr 1 XVIII 477. Müller 
FHG IV 7. Hist. gr. min. ed. L. Dindorf. I 205. zur textkritik Cobet 
Mnemos. X 27 ff. 1882. Alb. Jordan. Magdeb. 1882. 

Photios bibl. cod. 77 p. 53 dvEyvca0d , rj Evvaniov %go- 
vixrjg toxogiag xrjg (iExd d6%innov viag ixdoOEtag iv ßißXCoig 
id'. dgxExai plv xrjg töxogCag and trjg KXavdlov ßaöiXeiag, 
ig ov As&nnG) rj CoxogCa xaxaXrjyEi, dnoxeXEVxa dl Eig xrjv 
'Ovagtov xal 'Agxadiov xa)v &Eodoö£ov naCdmv ßaöiXsiav . . . 
(404). ovxog 6 Evvdniog Eagdiavog plv yivog io~xl (xdg yäg 
iv AvdCa EdgdEig eö%e naxgida), dvOßEßr)g dl xrjv d-gr]6xEbav 
äv (xd 'EXXrjvmv ydg ixifia), xovg plv EvOEßaCa xrjv ßaöt- 
XeCuv xo0px\6avxag navxl xgonto xal dvidtjv xaxfäcov diaövgEi, 
xal (idXiaxd ys xov piyav Kavaxavxtvov , i^aigei dl xovg 



Digitized by Google 



PRAXAGORAS VON ATHEN. BL'NAPIOS VON 8ARPES. 187 

dvoaeßetg, xai xüv akkav nkiov 'Iovkiavdv xov nagaßdxr]v §11-'. 
xai 6%edov xi t6 xrjg laxogiag avxä eig xö ixeCvov iyxa- 
piov övvxe&ev ilenovri&ri. eöxi de xakkienrjg xr)v ygdaiv 

Jvo de ngayfiaxei'ag xrjv avxrjv negie%ovaag Caxogiav 
<s vveygd^axo , itg6xr\v xai devxigav. xai iv pev xfj ngcSxr} 
nokkr]v xaxa trjg xa&agäg rjpäv xäv Xgioxlavcöv ntOxeag 
xaxaCneigei ßkaa<pr}Lii'av xai xrjv 'Ekkrjvixrjv dnoaaiivvvei 
deiOidaipovCav, nokkd xmv evöeßdiv ßadkiav xadanxtpevog' 
iv de xfj devxiga, rjv xai viav exdoatv iiriygdcpei, xrjv 
\l\v %okkr\v vßgiv xai doikyeiav, rjv xaxä xrjg evöeßeCag 
iaxidafav, vjioxipvexai, xö de kouiöv xijg Ovyygatprjg 6(ü(ta 
öwetgag viav exdoöiv, 6g itprjfiev, iiuygd<pei, In nokku xrjg 
ixeiöe kvötirjg vitotpai'vovöav. dfKpolv da xatg ixdoaeoiv iv 
nakaiolg ivexvxopev ßißkloig, idtcog exaxiga iv exiga tev^at 
xai exiga övvxexaynevr)- i% cov avxaiv xai xr)v diatpogdv 
avakatdpavoi ayvapev. övpßatvei ovv iv xrj via ixdöaei nokkd 
xcop xagCav did xdg yeyevrjuivag xcov grjxoiv itegwonäg doa- 

qxag ixxeiod-ai vgl. Niebuhr a. a. o. s. XIX. Die 

verschnittene reeension der geschichte ist nicht von Euna- 
pios, sondern von einem christlichen censor gemacht. 

Eunap. hiat. prooem. IV 11 M. I 209 ff. Df. 7cgooekoyi£6- 
firjv ort xikog töxogiag xai axonög dgiöxog xd nga%%ivxa 
ort (Jtdktöxa di%a xivbg Ttd&ovg ig xö dkrfteg dvaq>igovxa 
ygdcpeiv, ot da dxgißalg koyiöfiol xcov %g6vav . . . ig xavxa 
(ötpekovOLv ovdev . . ort xavrj xig Gitovdrj xai d%getog r) na gl 
xovg xgövovg diaxgißrj xai (S%okrj . . . dvayv&öexai yovv xig 
oxl xavxa iitl xovde xov ßaGikiag rj xovd' ingdxxexo' xad"' 
ov de iviavxbv xai r)fiigav, exegog ig xrjv dndxrjv %ogevexaC 
■fr xig. iya de f xai xo nioxeveiv ifiavxa ygdcpa, dvdgdoiv 
eizönevog, o'i xov xa<r' rjpäg ßiov (iaxg<ß itgoel%ov xaxd itai- 
deiav xai diaxexafiivag ivrjyov fir) öiaitäv xd xoivd xäv 
igyav xai o0a 6 x«#' r)[idg etpege %govog xai xd ngö fjLicöv 
(lexä xi\v detjLTtnov yga<pr)v ovrca koyov xe xai iöxogiag 
iyLipavovg xexv%r\xoxa. iyiyvexo de ixeivoig xe xduol xoivdv 
xd egyov xode, xai xavxa ye ig xov 'Iovkiavov dvacpigeiv 
idoxti, og ißaöikevöe plv i<p* iJ/Ltc5i/, xö de dv^gciitivov 
avxov (oöneg xivd %ebv itgo6exvvovv aitavxeg. 

xqoo£(i. xov ß' koyov fr. 8. IV 15 M. I 215 D. xd pev 
ovv dito xijg /ie\i%itov Cvyyga<prjg ig xovg 'Iovkiavov xafr- 
rjxovxa (xaiQovg) ag ivvjv pdkiaxa did xäv dvayxal&v ini- 



188 VI. VON CONSTANT1N BIS ZU IL'STINIANS TODE 324—565. 

§U2. TQfyovöiv Cxavcog iv xotg ^jtgoad'Ev ÖEdijXaxaf (pigExai $h 
evxev&ev 6 Xoyog Iqf ovitSQ iyioExo ei ägxrjg, *at dvayxd&i 
ys xotg egyoig ivdiaxgißEiv gSgjieq xi ngbg avxov igcoxixbv 
TtEnov&oxag, ovxt fi« dla xEÜEapivovg ij TteneiQafievovg' xo- 
(iidfj yaQ rjv 6 yodqHov xdÖE rcatg, y\vixa ißaöiXEVöEv .... 
ivixsivxo itaQa&agövvovxEg ag (pw^EniXtitpo^Evoi xov novov. 
6 de ic xd pdXiöxa ysyovdg «tkc5 yvcogipog, 6 IJEgyainqvög 
dvrjg UgEißdöiog, ix (pvOixrjg yiXoaoipCag iaxgvxrjv inixdxxEiv 
dgiöxog xal Ögav fri ftnoxEgog, xccl aGEßijöEiv ißöa itsgi- 
(pavdig, eI pr} ovyygdyoiftf xal xav yE xgdlEcov (ndcfag öe 
iqitfoxaxo nagcov dndoaig) pdXa dxgißäg vitotivTjpa ovvexeXei 
ngbg xqv ygaanjv (Söxe ovx ijv dvaßoXrj xal ßovXopivco 
gafh>t*ftv. 

Über Oriba8ios Eunap. vit. soph. p. 104 Boiss. 'lov- 

Xutvdg filv avxov ig xov Kaiöaga itgotav övvtjgitaOEv inl 

xrj xe'%vt] (xrj (axgixtj). 6 öh xoöovxov inXEOvixxEi xalg dXXaig 

dgsxatg, oxi xal ßaöiXia xov 'IovXtavbv ditiÖEi%E' xai xdvxd 

yE iv xotg xax' ixEtvov dxgißiaxEgov Etgtjxai. 

Vgl. H. Haeser, gesch. d. medicin. 3. aufl. I 452 ff. H. Sudhaus, de 
ratione quae intercedat iuter Zosimi et Ammiani de bello a Iuliano 
imp. c Peraia gesto relationes. Bonn 1870. p. 93 — 102. 

Fr. 28 tceqI (ihv ovv rciv itaXaioxigmv xal offa Tcgv 
7}[uav dvdyxf\ 6vy%agEtv xotg ygd^aaiv jj xotg nsgl ixslvcov 
Xöyoig ig rjiiäg xaxd ftvijfirjv dygacpov ig öiaöo%rjv xsgi- 
(pego^ivoig xal xa&iqxovOiv * o6a öe i<p* rniav avxdiv yeyovsv, 
uXrj&Etav xifitovxt, xaftd (pqöi IlXdxcov, nagaöoxiov xolg 
ivxvyjdvo vötv. 

Fr. 56 von seiner zeit: 6 Öe xad"' tffidg %govog ixiv- 
övvevCev ovx co g ixl xotg bvotg GaXEVEiv. 

Eunapios, ca. 347 zu Sardes geboren, in Athen gebildet, 
lebte später in seiner heimat als rhetor und arzt. Sein ge- 
schichtswcrk gab er abschnittsweise heraus bis zum tode 
des kaisers Theodosius. Hierauf schrieb er ßtot, cpiXoöoqxov 
xal öoyiöxäv, nach 396, und setzte später (nach 414, fr. 87) 
seine geschichte bis zum j. 404 fort. 

Eunap. vit. soph. p. 52 itoXXäv xal döitjyijxayv iitixXv- 
G&ivxcov xaxaiv, cov xd phv iv xotg ÖLE%oöixotg xijg löxogiag 
Etgrjxat, xd 6V, idv ixixgixrj xo &Efov, XEXi%£xat. 

Fr. 41 kündigt er einen verbesserten bericht über die 
herkunft der Hunnen an: Sxtfhjifoptv xotg EiQrjpivoig xdXrjfti- 



Digitized by Google 



PANODOKOS. OLYMPIODOKOS. 



189 



6xsga y xdxatva öid xr]v faxoQixr}v do^av ovy%G>Qri0avxsg piva iv §H 
xal xavxa dia xrjv äXrj&aiav icpaXxvcd^iavoi xal Tiaga^ev^avxag. 

Eunapios ist von Zosimos ausgeschrieben worden (u. 
s. 190) und auch von Ioannes von Antiochia benutzt. 

§ 113. Panodoros aus Aegypten. 

Er verfaszte ein %QOvoyod<pLOv bis 412, für welches er 
Iulius Africanus, Dexippos und Eusebios exccrpierte. Aus 
ihm schöpfte Geo. Synkellos. 
A. v. Gutschmid in Schöne's Euseb. I app. 242*. 

Geo. Synk. p. 326 e Tlavodmaog da xvg xmv xax' Alyv- 
Ttxiov alg novct%og ißxoQixbg ovx ccTtatgog %govixijg dxgißaiag, 
iv xotg XQOvoig äxpdoag 'Agxadtov ßaöiXiag xal (deoyttov 
'AXa^avögaiag dg%iam<5xönov . 

§ 114. Olympiodoros aus Theben in Aegypten. 

Müller FHG. IV 57. Scr. h. Byz. Bonn I 446. L. Dindorf. hiat. gr. 
min. I 460. 

0/8 Xoyoi Cöxogixoi umfaszten die jähre 407—425. 

Olyrapiodor ist quelle des Zosimos von V 26 an und wird 
cap. 27 als gewährsmann genannt : 'OXvfiHLodagog 6 ®t]ßalog. 
Auch der kirchenhistoriker Sozoraenos hat ihn benutzt. 
Vgl. J. Eosenstein, forsch, z. DG. I 167. III 210. 

Einen auszug giebt Phot. bibl. cod. 80 p. 56—63 
äveyvcSodyöav 'OXvpjtLodoSgov faxogixol Xöyoi xß'. äg%axat 
aito xr]g 'Ovagiov xov ßaaiXaag 'PcifiTjg xrjg vitaxsiag xb 
sßdopov xal &aoÖooiov xo davxegov, xaxig%axai de ^a%gtg 
oxov BaXavxwiavbg 6 HXaxidCag xal KavöxuvxCov xatg sig 
xrjv ßaöCXeiov xrjg ( PcS(it]g dvsggrj&r] dg%r\v. ovxog 6 <Svy- 
ygayevg Qrjßatog (iiv söxlv, ix xäv ngbg Alyvitxov &T]ßc5v 
t6 yivog i%(üv, noLrixrjg, ag avxog <pr]OL, xo ixixtjäevpai 
EXXtjv xi\v d-grjaxtCav Cayfjg pev xrjv (pgddv , äxovog de 
xal exXeXv(iavog xal ngbg xx\v TtETtaxrjiiivrjv xaxevy\veypevog 
%vdaioXoylav, d>6xe ft^d* a&og sig övyygacprjv dvaygdyeöd'ai 
6 Xoyog. o xal avrbg Hoog Cvvidcov ov 0vyyga<pr)v avx<ß 
xavxa xaxaöxevao&ijvai , dXXä vXqv Ovyyga<prjg diaßeßai- 
ovxar . . . vXrjv de avxog taxogCag xavxa xaXav opag xal 
Xoyoig diaiQet xal itQOoififoig iteigäxai xoapaiv, xal ngbg 
Qeod6<fLOv xov ßaOiXea (408 — 450), og avetyibg ixQrmdxi&v 



190 VI. VON CONSTANTIN BIS ZI* IUSTINIANS TODE 324—565. 

§ 114. 'OvoqCov xai TlkaxiöCag^AoxaÖCov ö\ nalg^ itoog xovxov rijv 
[otoqlccv ccva<pav£L. 

Olympiodor schilderte seine gesandtschaft zu dem Hunnen- 
fürsten Donatus cn. 412 (Pliot. § 18 p. 58 b 35) und andere 
erlebnisse auf see- und landreisen (§ 32. 33. 36. 37). 

§ 115. Zosimos. 

Zcooifiov xö^irjxog xai dito tyiaxoövvrjyooov CöxoaCa 
via. 6 bb. 

Ausg. v. Jo. Fr. Reitemeier (disquis. in Zos. eiusque fidem p, XV — 
XXXV). Leipz. 1784. I. ßekker scr. hist. Dyz. Bonn 1837. Über 
den cod. archet. Vatic. gr. 156 ß. Ad. Kiessling Kh. Mus. XVIII 
135. 18G3. Rud. K. Martin, de fontib. Zosimi. Berl. 1866. L. Jeep, 
lebenszeit d. Z., Rh. Mus. XXXVII 426. 

Phot. bibl. cod. 1*8 p. 84 dvtyvcböfrri 1<Sxoqlx6v (loxogCa 
via?) köyoig Zaöifiov xöfxrjx og dno (pioxoovvrjyooov. $Oxt 
öl xrjv ftorjaxsiav datßrjg xai nokkdxig iv nokkolg vkaxxcHv 
xaxd xriiv evöeßäv, avvxopog de xai xr)v cpodotv svxQLvn]g 
xs xai xa&aoog, ovöh xov rjdeog dit<pxiöyLivog .... stitoi d' 
av xtg ov ygdfai avxov Cöxooiav, dkka ptxayQdtyai xrjv 
Evvaniov, xä ovvxöfHp povov dia<pioovaav , xai ort ov%, 
(3öjz£q ixstvog, ovxca xai ovxog £xtki%G)va öiaavQBi' xd d' 
akka xaxd xrjv CaxooCav ß^sdov xi 6 avxog, xai pdkiöxa iv 
xatg xojv evaeßcöv ßatiikiav öiaßokatg. doxel Öi [toi xai 
ovxog dvo ixdoosig, (SöitSQ xdxstvog, n£Ttoir\xivai. akka xov- 
xov phv xrjv nooxBQuv otix siöov i£ ojv 6i, rjv dviyvoi^ev, 
iitiyoays 'viag ixööösag', ovfißakstv tjv xai trigav avxa, 
a)6n:£Q xai xa Evvanta, ixösdoo&ai. 

Herrn. Cardauns, diss. de reform. Bern. Bonn 1868. thes. V: 
(also opinatur Photius a Zosimo — alieram operis editionem 
instUutam esse. 

Zosimos entnahm die einleitung und die frühere kaiser- 
zeit — 270 (I 1—46) aus der chronik des Dexippos; die 
geschichte der jähre 270-404 (I 47 — V 25) aus Eunapios ; 
406 ff. aus Olympiodor. beziehung auf Polybios I 1. 27. V 20. 

Verloren ist das ende des I. und der anfang des II. 
buchs (die geschichte der j. 282—305 z. a. von einem Christen 
absichtlich verstümmelt?), stücke aus den j. 401 und 405, 
V 22-23. 26; endlich der schlusz de* wcrkes: VI 13 bricht 



I 



ZOSIMOS. PRISCUS. 191 

■ 

ab im j. 410 bei den Verhandlungen, welche der einnähme §110. 
Roms durch Alarich vorausgingen. 

Zosimos schrieb unter Theodosius II (408—450) gegen 
die mitte des V. jahrhunderts. vgl. Clinton FR. I 618. 

Euagr. hist. eccl. III 40 stgrjxat, Zotftfiü, svi xeov xrjg 
i^ayCöxov xai piagäg xäv 'Ekk-qvav &gr]dxsiag . . c. 41 nok- 
kolg vöxsgov XQÖvoig tnl 'AgxaSCov xai 'Ovagiov, [iBZQig ov 
(cjv?) yiygatpag rj xai fisx' avxovg ysyovaig. cf. V 24 Zo- 
Otfia foxogrjxai nixgig'Ovcogiov xai'Agxadiov xai o6a pex 1 
avxovg GvvsCkexxai Tlgitixa tcS grjxogt, xai sxigoig. 

Zos. I 58 (273) r} filv ovv sig 'PcopaCovg svfisvsta xov 
ftsiov xrjg isgäg dyioxuag (pvkaixo^ivqg xoiavxr]. insiddv 
8 s sig ixsCvovg äyixaiiai- xovg xgovovg^ iv olg r) 'Pgj/uuüjv 
agxr} xaxd ßga%v ßagßaga&etoa sig okiyov xi, xai avxo- 
ÖLatpdagiv, rtsgiioxr], xrjvtxavxa xai xäg aixiag Ttagaaxijato 
xov dvffxvxtj^axog xai xovg gpqtffiovg <*S «v oiog xs to 
itagad-tjoopai xovg xä avvsvsx&ivxa firjvvoavrag. 

IV 21 (377) wird prophezeit: oxl xs %kr\xxö^sva xai ft«- 
axiyov{LEva diaxskiosi xä itgdypaxa, ipvxoggayovöiv ioixöxa, 
fis'xgig av xi} xäv dgxovxav xai ijuxgoTtsvovxnv xaxia xskiag 
<p&agett] . . 

IV 59 (394) xov ftvrjTtofoxov -frftf/tot) krj£avxog xai xc5v 
akkav oefa xijg naxglov nagaöoasag r]v iv dpsksia xsLfisvtov, 
rj 'Paiiaccov inixgdxsia xaxd pigog ikaxxmfteioa ßagßdgcov 
OLXtjxrjgiov ysyovsv rj xai xiksov ixjtsaovaa xeov oixr\x6gcov 
sig xovxo xaxe'axrj öxrjpaxog, Stixe ^Ös xovg xonovg iv olg 
ysyövaaiv ai itoksig imyivcooxstv (vgl. von den östlichen 
grenzlanden III 32 z. e.). dkkd xavxa (isv sig xovxo xvx*lS 
xaxevsx&svxa dsfest, öatpcög r) xaxd (ligog xuv jtgaypdxcov 
a<prjyr}aig. 

§ 116. Priscus. 

Fragmente ecr. h. Byz. ed. Niebuhr I p. XXV11I. 137. Müller FHG IV 
69. V 24. L. Dindorf, hist. Gr. m. I 275. 

Suidas: Ilgiöxog navixi\g öo<piöxrjg, ysyovcog sni xeov 
Xgovcov 0£odooiov xov ptxgov (408 — 450)- sygatysv ( Iaxo- 
gCav Bv£avxiaxr)v xai xd xaxd 'Axxtjkav iv ßißUotg rj', Me~ 
kixag xs grjxogtxdg xai 'Emcxokdg. 

Euagr. hist. eccl. I 17 iv xovxoig xotg xQovoig 6 nokvg 
xcp koya nökspog ixsxi'vrjxo 'Axxika xov xeov Zxvftav ßaoi- 



Digitized by Google 



192 VI. VON CONSTA NTIN »IS ZV IUSTINIANS TODE 324—565. 

§110. Xiag, ov jteQitgyas xai ig xd udXiaxa XoyCag IlgCtixog 6 
§rjrG)Q yoa'qm . . vgl. II IG z. a. Chronic. Pasch, a. 459 
p. 588 Bonn. nsoi ov noXiuov (des Attila) övvEygd^raxo o 
öo(p(6xaxog Iloiöxog 6 6)pa§ . . 

Pri8cus aus Panion (in Thrakien an der Propontis) war 
begleiter des Maximinus, namentlich auf dessen gesandt- 
schaft zu Attila 448 (fr. 8). Seine geschichte wird in den 
Constantinianischen excerpten als iötoQCa Bvfcvxixrj und 
ror&ixrj citiert. Sie umfaszt gleichmäszig die begebenheiten 
des ostens und des westens von ca. 433—474. 

Priscus hatte auch Cassiodor als quelle gedient (Priscus 
historicus lord. c. 24. 34. 35. 42. 49) und ist von Eustathios 
und von Ioannes von Antiochia ausgezogen worden. 
Ad. Köcher, de Ioanne Antioch. Bonn 1871. S. 34-38. 

Niebuhr a. a. o. p. XX VIII longe optimus omnium sequio- 
ris aevi hisloricorum; ingenio, fide, sapicntia nullt vel optimorum 
temporum posthabendus. 

§ 117. Malchos von Philadelpheia in Syrien. 

Fragmente scr. biat. Byz. I p. XXX. 229. ed. Niebuhr. Müller FHG IV 
III. Dindorf, bist. Gr. in. 1 383. 

Suidas: MdX%og Bv£dvxtog ao<ptaxrjg- iyoa1>sv Cöxooiav 
änö xr)g ßaotXsiag Kavoxavxivov xai e<og 'AvaGxaaiov (491), 
iv r) xd xaxd Zrjvava xai BaaiXiöxov, xai xov ipitQt}- 
07101/ xijg dtj^oöiag ßtßXio&rjxrjg (476) xai xäv dyaXfidxav xov 
AvyovGxtiov xai dXXa xivd Öt,E%io%txai pdXa ösfivtog xai 
xQaytadiag Öixrjv a7to&Qr}vdiv avxd. 

Phot. bibl. cod. 78 p. 54 dvtyvriofhj MdX%ov aotpiaxov 
Bvlavxiaxd iv ßißXtoig j\ aoxexat ulv i% ov Aiovxa xov 
ßaüiXia r) voöog intest, xovxa öl xrjg ßaOiXsCag ixog titxa- 
xaiöixaxov (473/4) naoExeCvexo- diioxExai dh xrjv xs Ztjv&vog 

dvdoQrjOiv xai xuvxa Ött&av dtegtttft xai xd inl 'Pap^ 

xai xiXog xov ißdopov Xoyov jtoistxai xov Ninaxog ddvuxov 
(480) . . . ourot oC inxd xrjg töxoolag Xoyoi xai nQotjyov- 
pevovg xmoyaivovöiv avxd) Xoyovg dXXovg diaitEitovrjo'frai' 
xai r] djtaQir) de xav inxd xov jtooSxov Xoyov xovxo xaoa- 
drjXot- ov nr}v dXXa xai ino^ivovg y ei xo fäv noooijv xa 
GvyyautpEt, ag xov ißdopov Xoyov xö xigag ivöelxvvßLV. 

iöxi d' 6 GvyyQayavg *biXadsXq)Evg, sl xig äXXog, xaxä 
avyyoa(pr]v töxoolag aQiöxog . ... xai oXag xavdv iaxiv 



Digitized by Google 



MALCnOS. CANDIDUS. KUSTATHI08. PETRUS PATRICIUS. 193 

Iötoqixov Xoyov. 6q<pi0x^g d qv xb ixiTijdsvfia xai öyxo- § 
Qixrjg aig dxgov eXijXaxwg, xai xrjv ^gr\6xaCav ovx e%(o xov 

XQMSXIOLVIXQV ftldtiOV. . 

§ 118. Candidus der Isaurier. 

Fragmente scr. biet. Byz. I 472. . Müller FHG IV 135. Dindorf hist. 
. Gr. m. T 441. 

Phot. bibl, cod. 79 p. 55 dvayv6<S%Tt\Gav Kavdidov taxo- 
giag Xoyot y. agxaxai pkv x% texogiag dito xrjg Aiovxog 
dvaQQijöeag (457) . . . xeXavxa d' Big xrjv dvayogavCLv 'Ava- 
öxaatov (491). toxi dh itaxgiöog fiav 'IöavQLag, 6g avxög 
<pT]6i, .xfjg xga%aCag' iitixrjdaviia de £ö%ev vitoygatpavg xmv 
iv 'IöavQoig itXeZöxov t<S%vodvxGiv. xr\v da &Q-q6xeCav Xqi 7 
axtavog r\v xai oQ&6do£og . . 

Auszüge aus Candidus in den fragraenten des loannes 
von Antiochien: Köcher a. a. o. s. 40. 63. 

§ 119. Eustathios von Epiphaneia in Syrien. 

Fragmente Müller FHG IV 138. Dindorf hist Gr. min. I 354. 

Suidas : Evcxd&iog 'Eittcpavavg Xqovix^v inixo^v xc5v 
dito Aiveiov (isxQ 1 'Avaaxaöiov ßaOiXeng iv xopoig xai 
aXXa xwd. 

EustatHos war eine hauptquelle für Euagrios. s. dessen 
kirchengesch. V 24, nach aufzählung älterer geschicht- 
schreiber von Moses bis Zosimos und Priscus : ditBQ 
Evöxa&Ca xä 'EititpavaZ inixix\iy\xai navÜQiöxa iv dvo xev- 
%B6iv, evl pev frag dXaiaeayg 'IXiov, xä de heo(p a&g öoaöexd- 
xov hovg xrjg 'Avaöxatkiv ßuäiXeiag (502). 

Eustathios starb über der geschiente dös 502 begonnenen 
Perserkrieges : Euagr. I 19 EvGxaftCm x(ß i% 'EiuyaveCag rc5 
Zvgip, og xai xr]v aXmöiv 'ApCdrjg QwsyQatyaxo. III 37. Io. 
Malalas p. 399, 3 itagl ov itoXifiov Evoxd&iog ö aoyaxaxog 
%govoygd<pog öwaygdiftaxo , ööxig xai ev&ecog ixeXavxrjöe 
ptjdh etg zeXeiov xr)v ix&saiv avxov (Svvrd^ag. 

§ 120. Petrus Patricias. 

Fragmente scr. h. Byz. ed. Niebuhr I.p. XXI. 137. Müller FHG IV 181. 
Dindorf hist. Gr. min. I 425. 

Petrus ward von Justinian 534 zu dem Ostgothenkönige 
Theodahat gesandt, 535—538 von den Ostgothen gefangen 

SchakfhBj Quellenkunde. 2. abteil. 13 



194 VI. VON CON8TANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324-566. 

§ 190. gehalten ; wurde 538 zum raagister officiorura, 550 zum patri- 
cius erhoben; war 550 , 562 , 563 als kaiserlicher gesandter 
bei dem Perserkönige Ohosroes und starb bald darauf. 

Suidas: Ilixgog 6 grjxng, 6 xal Mdyioxgog, löxogixbg 
. . . iygail>ev f Iöxog£ag xal flegl noXixixijg xaxaOxdot&g. 

loa. Lyd. de mag. II 25. 26 über die magistri: dgxiöei 
7TQbg ÖidaöxaXlav Ilixgog 6 itdvxa psyaXoygtov xal xijg xa&6- 
Xov foxogiag dö<paXr)g diddöxaXog, 6V (ov avxbg ittl xov X&yo- 
pivov fiaytöxegiov dvsygdipaxo . . . 

Petrus schrieb Caxogiag von Augustus ab, deren frag- 
mente bis Julian reichen. 

Ferner verfaszte Petrus einen bericht über seine gesandt- 
schaft zu Chosroes, den Menandros benutzte: fr. 12 sC 8i ye 
äga ßovXaxaC xig xd oöa IlsgGtov ßaCiXevg (Xo6g6rjg) xal ' 
Ilixgog xtjvixavxa dxgtßoXoyr}Oapiva rjaxtjv etöivai, dvaXe- 
£dad-a xavxa ix xijg avxov Ilixgov Ovvayayijg- aitavxa ydg 
avxdi dvayiyganxat ig xö dxgißhg . . . 

Prokop, goth. 1, 3 6 ßaotXsvg Ilixgov, 'IXXvgtov xö yevog, 
ix ®£0<jaXov£xrig oopo'/wvov, ig xrjv 'IxaXCav sv&vg iüxsXXsv, 
%va fihv ovxa xcov iv Bvfavxiui fax6ga>v . . anecd. 24. 

§ 121. Prukopios von Caesarea. 

Scr. hiat. Byz. Paris. 1662. Bonn 1833-38 (voll. III, v. Wilh. Dindorf;. 
vgl. W. S. Teuffei, Studien z. gr. u. röm. G. Loipz. 1871 s. 191. 
Fei. Dahn, Pr. v. Caea. Berlin 1865. Aug Auler, de fide Pr. Caea. 
in II bello Peraico Iustiniani I imp. enarrando. Bonn 1Ö76. 

Suidas : Ilgoxomog 'IXXovöxgiog Kaicagavg ix IlaXaiGxi- 
vrjg^ gtjtaQ xal 60(pi6xtjg. fygapw 'IöxogCav 'Pafiatxrjv r^yovv 
xovg noXipovg BeXiöagwv naxgixCov, xd xaxd 'Pcifirjv xal 
Aißvriv nga%ftivxa. yiyovsv inl xtov %govcov 'lovöxiviavov 
xov ßaöiXicag (527— 565), vnoygacpsvg igriyLaxfoag BeXtöagtov 
xal dxoXov&og xaxd itdvxag xovg avpßdvxag noXiftovg xe xal 
Tigd^eig xag vri avxov Ovyyga<psfoag. iygatye xal exegov 
ßißXCov, xd xaXovpeva 'dvixdoxa, xäv avxcov itgdteav , mg 
üvai aptpoxega ßißXla & '. 

"Oxi to ßtßXiov Ilgoxoitiov xd xaXovpsvov 'Avixöoxa 
iffoyovg xal xaficddiav 'lovßxiviavov ßaöiXicag itegii%u xal xrjg 
avxov yvvaixog Oeodrigag, dXXa (irjv xal avxov BsXtCaQiov 
xal xfjg yafisxrjg avxov. 

Prokopios schrieb 1. römische geschiente vornehmlich 



Digitized by Google 



PROKOPIOS. AGATHIAS. 



195 



der Zeit Justinians I in acht büchern, und zwar b. I. IT § 
die Perserkriege. III. IV den Vandalenkrieg. V — VIII den 
Gothenkrieg (bis 553). 

2. ftsgl xgjv 'Iovötiviavov xxtäpdxmv 6 b. ; über die 
bauten Justinians. 

3. dvixSoxa 1 b., 558 herausgegeben. 

Procop. bell. Pers. II p. 5 P. Ilgoxoniog KaiöagEvg 
xovg Ttokiitovg %vviygail>E, ovg 'lovoxiviavog 6 'Pca/iatof 
ßadiXevg ngog ßagßdgovg dirjveyxs tovg xb iaovg xal eötce- 
QLOvg, ag /tit) igya ixitEQiL£yiftr\ 6 (liyag alav Xoyov igrjfxa . . . 
i^CxrjXa $Hjrai . . 

de aedif. I prooem. p. 2 d . iv %qov(ö x<ß xaO' ijftag 'Iov- 
qxiviavög 6 ßaßiXEvg yiyovEV , og xv\v noXixBiav 7tXr](i^EX(ög 
xivov^iivrjv nagaXaßcav ^eyi%Bi fihv avxr\v (xbl^co xb xal itoXXä 
irtHpavEöxigav Bigydöaxo, i^EXdaag iv&ivds xovg ex izaXaiov 
ßtaaapLBVovg ccvxrjv ßagßdgovg, (oOtceq fioi XETttoXoyov^ivG} 
iv xolg vithg xc5v itoXiyKov dedrjXarai Xoyoig . . . xd vvv 
di, ciiöTtEQ BiTtov , Eitl xdg otxodopiag xovxov drj xov ßaöi- 
Xicag ixiov 9 tag fti} dmoxElv tc5 xb izXrj&si, xal tc3 tiEys&Ei 
ig xov oitiO&sv %govov xolg avxd ^sco^ivoig gv/t/falij, oxi drj 
dvdgög ivog igya xvyyjivBi ovxa. 

Anekd. prooem. (III p. 2*) . . dXXd xal itoXXiav xc5v 
iv xolg EiuiQoö&EV Xoyoig eigrj^Evcov dnoxQVtyaa&aL xdg 
atxCag i\vayxd6^7\v. xd xöxs 6' ovv xicag aggtjxa [isivavxa 
xal xcov Ep7ZQoöd-EV ÖBdrjXcjfiEvcav ivxavfrd ftot xov Xoyov 
xdg alxlag Orjiirjvai öerjöei. 

» 

§ 122. Agathias. 

'Iöxoglai 5 bb. 

Ausg. scr. hist. Byz. Paris 1660. B. G. Niebuhr. Bonn 1828. L. Din- 
dorf. hist. Gr. min. II 132. 1871. vgl. W. S. Teuffei a. a. o. s. 237. 

Suidas: 'Aya%iag 6%oXaGxixog Mvgivalog, 6 ygdipag xijv 
fiBxd Tlgoxoniov töxoglav xov Kaiöagia, xovxicxi xd xaxd 
Nagaijv iv 'IxaXta xal xd iv Ja&xjj xal Bvt,avxC<p. ovxog 
6vvixa%B xal Exsga ßißXia, B^yLsxgd xb xal xaxaXoyddtjv, xd 
xb xaXov^sva Aayviaxd xal xov KvxXov xc5v viav imygafi- 
[idxriv, cav avxog 6vvrj%£v ix xcov xaxd xaigöv Ttoirjxäv 
(Agath. hist. prooem. p. 3 C . ijciygd^axa bei Dindorf p. 393 
— 432). ovvrixpaOE Öl TlavXa ro5 EiXBvxiagCco xal MaxE- 

13* 



196 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565. 

§122. $ovlv> xa- vnutto xal Tgißaviava inl xäv 'Iovoztavov 

XQOVtöV. 

Agathias aus Myrina in Aeolis (f 582) schrieb als Fort- 
setzung der historien Prokops die geschiente der jähre 
552-558. 

Prooem. p. 5°. ipol 'Äyablag plv oi/opa, Mvgiva öl 
itaxgig, Mspvoviog öl itaxrjg, xi%vri Öl xa 'Papaiav voiiipa 
xal ot tg5v öixa<Sxi\gCav dytovEg. 

p. 7 C . t ui} itgoxtgov eg.to %vyygdq)Eiv itgofjyiiaL rj fiovov 
orou 'Iovöxivog 6 viog xr\v avxoxgdxoga iisxijXdEv ägxqv, 
'Iovozwucvov xE&vyxoxog (565) . . . xa plv ydg nXelaxa xc5v 
xaxd xovg 'Iovoxtviavov %g6vovg yEyEvrjfidvcjv Eitsiörj Flgo- 
xoitla xa gqxogi xa KaiCagEta&Ev hg xo dx'gißlg dvaysyga- 
nxai, na-gixEov exeTva ipoiye . . , xa öl (iex' exelvov dg olöv 
xe Öistixiov. vgl. II 19. IV 15. 

Agathias benutzte persische annalen : II 27. IV 24 ff. 
c. 30 p. 14l c eI xal ügoxoma xa grjxogt (Pers. 1. I) ivia 
x<Sv inl Kaßdörj d<pr]yr]&£vxav ixtgag dxtjyyEXxai, dXV 
fjlilv äxoXov&r}xiov xotg Jlsgaixotg %govoygd(poig xal xav kv 
avxotg (fEgofievav ag dX^saxegav avxiXrjTCziov. 

III 5 ZxEydvov xov &e6tie6lov lEgov . ov örj ngäxov 
itdXai (paalv vitig xäv XguSxtavolg agiöxa öoxovvxav s&s- 
Xovxrjv ÖiaxivövvEVOavxu vno xav ivavxCav xaxaXEvödijvai. 

§ 123. HesycMos von Milet. 

Fragmente Müller FUG IV 143. Jo. Flach, onomatologi quae super- 
Bunt. Leipz. 1882. vgl. A. Daub jhb. auppl. XI 405. ders. studien 
• zu d. biographika des Snidas. Freib. 1882. Rohde Rh. Mub.XXXIII 
166. XXXIV 563. 

Suidas : 'H<5v%iog MiXijctog, viog 'Hovxiov öixrjyogov xal 
&iXoaocp£ag , yayovag inl y AvaCxaöCov ßaffiXiag, Eygaipsv 
'OvopaxoXoyov fj ntvaxa xav £v naiösia övofiaöxcSv^ ov im- 
xonq ioxi xovxo t6 ßißXtov, xal Xgovixrjv CöxogCav, rjv öi- 
eIXev slg s' ÖLa0xtj(iaxK_ (pvxa ydg xkiXeZ Exaöxov ßißXlov) 
. . Ecog xrjg ßaöiXEiag ^AvaöxaoCov xov inovopa^opEvov dixo- 
gov (f 518). -. . 

Photios cod. 69 p. 34 dvEyvaafrri ftot ßißXCov Caxogixdv 
ag iv dwöi^EL xo6(itxrjg faxogCag' 6 Öl Gvyyga<pEvg 'Höv- 
%iog 6 'IXXovöxgiog, McX^aiog filv ix naxglöog, nalg öl 'Höv- 
%iov xal QiXoGoyCag, xa&' o xal 17 iniygafpii xov ßißXiov 



HESYCHIOS VON MILET. MENANDER. 



107 



fista xov 'iGxooiag 'Paiial'xrjg xe xal 7tavxoöaxrjg xvyyjdvei. § 
ao%exat phv ovv d%6 rrjg xov BtjXov xov 'Aöövotav ßaöileog 
ßaötkeiag, xdxeiöi öh iie%Q(> xrjg xeXevxrjg 'AvaGtuGlov . . 
öiaioelxai öh avxtii xo önovöaöfia eCg xprjfiaxa g' .... 

dveyvcio&rj. öe poi xal ixioa tov avxov ßißAog, iv 
iteoieC%exo xd xe y IovöxCv(p itQa%%-ivxa (518 — 527), oizug xe 
'AvuoxaoCov xeAevxijöavtog avxog dveoQtj&rj- elxa xal xr[v 
'Iovöxiviavov xov ptxä 'Iovöxivov eöxiv dvdQorjOiv xaxtöelv 
xal xdg äkkag itod&ig f*i%Ql£ itcov xivüv (xqkov? I. Bekker) 
xrjg avxov ßaaikeCag . . 

Aus dem VI. buche ist der abschnitt von der gründung 
des neuen Roms durch Constantin erhalten, mit dem excurs 
über die ältere geschichte von ßyzantion: § 2 Xexxiov Öh rjplv, 
ÖTtag xe ilj dgi^g yeyove xal vno xlvov dnipxiöftti , ix xäv 
do%ccL(ov 3Coli]X(üv xal övyyoacpetov xr\v vjto&eoiv notov- 
pevoig . . 

Eine fälschung neuerer zeit ist die schritt negl x<öv iv natdtia 
öialufixpävrxov aocpatv. a. K. Lebrs Rh. Mus. XVII 453. 1862. die 
Pindarscholien Leipz. 1873 s. 158. augg. v. Jo. Flach. Leipz. 1880. 

§ 124 Menander Protector. 

Fragmente scr. bist. Byz. I XXXII. 279-. Bonn 1827. Müller FHG. 
IV 200. LDindorf a. a. o. II 192. 

Menander setzte die geschichte des Agathias fort bis 
zum tode des kaisers Tiberius, 558 — 582. 

. Suidas : MivavÖQog ÜQOxtxxcoQ CöxoQixog , og Xiyet neol 
eavxov' ipol naxrjQ Evyoaxäg ix Bvfcvxtov oofidiievog qv 
ovxog 6ij ovv ijxLGxa xrjg xtiiv Xoyav pexei,Xri%ei itaiöeCag . . . 
cSoprjd'riv inl xrjvde xr]v övyyoayrjv, äoHaaftai pexd xi\v 
dnoßiaOiv 'Aya&lov xal xrjg töxooCag 7COirjaa6&ai xi)v app/v 
(diaöo%i}v I. Bekker). 

Die historien des Menander wurden bald nach dem ende 
des kaisers Phokas 610 fortgesetzt von Theophylaktos 
6 Ei\LOxdxxn\g in acht büchern bis zum tode des kaisers 
Mauritius 602 (ausg. v. 1. Bekker, Bonn 1834). 

Theophanes von Byzantion schrieb die geschichte der 
unter den kaisern Iustinus II und Tiberius von 566—581 
geführten Perserkriege in 10 büchern, von denen nur der 
auszug in Photios bibl. cod. 64 p. 26 erhalten ist. 
Vgl Müller FHG. IV 270. LDindorf a. a. o. I 446. 



198 VI. VON CONSTANTIN BIS 45U IUSTIN1ANS TODE 324—565. 



§ 125. Ioanne8 von Epiphaneia. 

Müller FHG. IV 272. 

Euagr. kirchengesch. V 24 TlgoxonCfp ds xa QtjxoQi 
%E%oir\xai xd f'| ixEtvov ('AvaöxaöCov) sog täv 'Iovöxiviavov 
XQOvmv ' xal xd i%6psva dh xovxmv 'Ayaftia tc3 Qr]xooi xal. 
'ladt vt] ifia xe noXCxr] xal Ovyysvsl xa& uq^ov i6x6gr\xai 
pi%Qi xrjg Xoöqöov xov viov ngog 'Pcofia^ovg tpvyrjg (590) 
xal xrjg sig xr)v avxov ßaOiksiav dnoxaxaoxdöEcog . . si xal 
utjna hv%ov ixdsdcoxoxsg (vgl. IV 24 ningaxxai ds xal 
e'xsga xm NaQCfj . . ansQ 'Ayaftia \jlev yiygaitxai x<p grjxogt, 
ovita dh ig rjfiag äcptxxai). 

Das einzige im cod. Vatic. 1056 erhaltene fragment ist 
zuerst herausgegeben von K. Bened. Hase im anhang zu 
Leo Diaconus. Paris 1819. fol. p. 171. vgl. p. XIII. 

'I&dvvov C%oXaoxixov xal dito i%do%tov 'Eitupaviag itEol 
xrjg xov viov Xooqoov 7tgoo'%G)Qijo'Ea)g nQog MavgCxiov xov 
'P&iiafov avxoxQaxoQa Cöxoqhov xopog a'. 

4 

§ 126. Stephano8 von Byzantion. 

Ausg. v. Abr. Berkel Leiden 1688 u. 1694. fol. c. annoi L. Holstenii, 
Abr. Berkelii et Th. de Pinedo ed. Guil. Dindorf. 4 volL Leipzig 
1825. Ant. Weatermann eb. 1839. ex. rec. Aug. Meinekii. Berlin 
1849. vgl. Bened. Niese, de St. B. auctoribus. I. Kiel 1873. 

Stephanos verfaszte 'Efövixd in alphabetischer folge, von 
denen in der vollständigen fassung erhalten sind: 4v(it] — 
Aaixiov p. 240, 1—258, 9 Meineke, das übrige meistens nur 
in dürftigem und lückenhaftem auszuge. 

p. 47, 19 M. izsgl xov AtöiöititiGa itXaxvxEoov iv xoig 
xav 'E&vixciv TtQOXsxvoXoyrjpao'iv elor]xai. 

Cod. S. p. 258, 9 adn. Mein.: ExEtpdvov yQappaxixov 
KavOxavxivovjtoXsayg tieqI tcoXeov vrjöcav xe xal i&väv, 
drjptav xe xal xoitav xal ofiovv^itag avxcSv xal fisxcjvofiaöiag 
xal xc5v ivxsv%Ev itaQrjyiiEvav i&vixäv. xe xal xomxav xal 
xxrjXLxdv övofidxcjv ßtßXiov La', ov xä xstpdXaia xavxa xxs. 

Cod. R. p. 592, 17 vor Svgdxovöai: ßißXCov va . 
p. 627, 6 vor Ttxavsvg- dQ%-q ßißXCov vß'. 

Tzetzes Chil. III 100, 815 reo nsgl 1/170*01/, tcoXscov xal 
Srjficov xe ßißXla | Exitpavog 6 Bvfcdvxiog . . yoäcpEi . . 



)igitized by Google 



STEPHANOS V. BYZANZ. FORTSETZUNGEN DES EUSEBIOS. 199 

Eustath. z. Dionys. Perieg. 694 (II 341 M.) 6 xd 'Eftvixa §126. 
ygdipag. 

Suidas: 'EgpoXaog ygapiiaxtxog KcavöxavxivovitoXeag, 
ygdipag xijv imtofiqv xciv f E&vixo5v Zxeydvov yganpaxixov, 
XQO0<pa>VTi&£t0av 'Iov<Stiviav(o xä ßaatXet. vgl. Meineke zu 
p. 61, 4. 5. 93, 1-4. 

i 

§ 127. Die fortsetzungen der kirchengeschichte des 

Eusebios (s. 184). 

Ausg. v. Henr. Valesiua. Paris 1668 und 1686. fol. Will, tteading. 
III volL Cambr. 1720. fol. vgl. L. Jeep, quellenstudien z. d. 
byz. bistorikern. Leipz. 1881. 

Euagr. kirchengesch. V 24 övv d-sa dh yptv xal xd 
xrjg ixxXr\(Sia<Sxix-qg toxoglag evövvönxag dnoxuxai Öid xä)v 
[öxoQTjfiivcDV pt£iQ L i Ltv ovv Kmvözavxivov EvöeßiG) rc5 
Ila[icpiloVy i% ixsCvov dh ps%Qi Geodoöfov xov viov &ao- 
dczgrjxu) £a^o(iivoj xe xal Zaxgdxsi xal av 6 itagcav ^fiiv 
iiiksls novog. 

|, Sokrates scholasticus. 7 bb. von 306-439, schrieb 
unter Theodosius II. 

Phot. bibl. cod. 28 p. 6* dveyvcSif&r] Umxgdxovg ixxXrj- 
0ia6xLxrj faxogia, i(pe£ijg ovaa xrjg Eväsßlov . . . ij dh (pgdoig 
ov%hv £%h dfyöXoyov dXXd xal iv xotg doypatSiv ov Xiav 
ioxlv dxgißrfg. 

2. Herniias Sozomenos widmete die kirchengeschichte 
von 324—415 in 9 bb. dem kaiser Theodosius II. 439. 

Phot. bibl. cod. 30 p. 6» dveyvaö&r} £aXa(tdvov r Eg- 

fieiov Uafyiievov o%oXa6xixov ixxXi\<5ia6xixr^ faxogCa 

ovxog dh Ölxag r\v Xe'ymv iv KavoxavxwovizoXsi. ioxt dh 
üaxgdxovg iv xfj tpgdöei ßeXxicov, diaycovst dh avxä xal 
xaxd xtvag laxogiag. 

» 

Auag. v. HusBey. London 1860. Migne patrol. gr. LXV1I. Vgl. 
J. RoBenstein i..d. forsch, z. DG I 167. 

. 3. Theodoretos, bischof von Cyrus in Syrien, schrieb 
u. a. die kirchengeschichte von 325 — 429 in 5 bb. in den 
jähren 443—450. Phot. bibl. cod. 31 p. 6 b . 

4. Philostorgios aus Kappadokien, arianischen be- 
kenntnisses, schrieb ebenfalls unter Theodosius II die 



Digitized by Google 



200 VI. VON CONSTANTIN -BIS ZU LLSTINIAN8 TODE 324—565. 

§ 127. kirchengescbiehte von 300—425 in 12 bb. von dieser ist 
nur ein von dem patriarchen Photios (f 891) angefertigter 
auszug erhalten (zuerst hgg. von Jac. Gothofredus. Genf 
1643). 

Phot. bibi. cod. 40 p. 8 dvsyvcäa^rj QhXoqxoqyCov'Aqh- 
avov ti]v ftQrjOXEiav, ag drj&sv ixnXrjOia(Sxixrj töxoQta. 
töxoQEt dh xdvavxia ox*dbv dnavxa xolg ixxlr\Qia(Sxixolg 
taxoQixotg. . . 

5. Euagrios. Migno patrol. gr. LXXXVI 2. 

Pljotios bibl. cod. 29 p. 6 a dveyvcoO&rj EvayQiov 0%o- 
Xaßxixov dito vttctQX (OV j Jtolsog dh 'Eitupavtlag xijg xaxd 
xrji> xoiXrjv Evqiccv, 'Exxk)]tiia0xixr} töxoQia iv xöfioig g\ 
^QXV V TtOLOv^iivrj xb xiXog xijg Zlcaxgdxovg xal @Eoda)Qrjxov 
taxogiccg xal xaxiovßa [isxQi tijg ßaötkECag McivqixCov, ixog 
dcadixaxov iv xq ßaßi'Xeia diavvovxog (431 — 593). itixi dh 
xrjv (pQccöiv ovx ct%aQig , ei xal izcog TtEQixxsvEöftat, ivCoxs 
doxEt- iv xfj öh doypdxav oQ&oxrjxi, . dxoißijg xmv äXfaov 
[läkkov [öxoQixäv. e"iei öe xal XQrjösig tieqI eIxöv&v. 

Euagrios, freund des patriarchen Gregorios (570 — 593), 
schrieb zu Antiochia. vgl. A. v. Gutschmid grenzboten 1863 
I 345. 

Über die früheren kirchenhistoriker vgl. ^ikephoros 
Kallisti I 1 p. 35 i . . . o ys phv EvdyQiog . . tcS nkELöxa 
liiQEt, XQd^Eöi ÖLatQißcov xatg xodyiixatg, ix xäv. Evtixa&iov 
xov Zvqov, ZaOipov xe xal IIqCöxov xal 'Iudvvov, Hqo- 
xotcCov xe xov Kai<faQEG>g, hi dl xal 'Ayaftiov (?), xcov 
xaxd xrjv xäv %q6vov ixsivmv diadox^v QrjxÖQGOv xal 
exeq(üv akXav' ovx dyEvvcav 6vyyQaq>iav xdg vXag xijg 

V7lO&E6E(X)g 7tOQL^6flEVOg. 

§ 128. Byzantinische Chroniken. 

Mit Theophylaktos endet die politische, mit Euagrios 
die kirchliche geschichtschreibung. 

Die reihe der byzantinischen chroniken eröffnet die welt- 

chronik (xgovoyQacpta) des Ioanncs Malalas (bis 5öö), 

welcher unter lustinus II (565 — 578) schrieb. 

Vgl. L. Dindorf, praef. ed. Malalae Bonn. 1831 p. VI. Köcher, de 
Ioanne Ant. p. 6. Moinmsen HermßB VI 381. vgl. Gutschmid 
a. a. o. 



ÜYZANT1N1SCHE CHRONIKEN. SAMMELWERKE. 201 

Das Chronicon Paschale (auch fasti Siculi, ehr. § 128. 
Alexandrinuni, Antiochenum u. a. genannt) ist verfaszt im 
20. jähre des kaisers Heraklios 629/630; am Schlüsse beim 
j. 628 verstümmelt. 

Ausg. v. DuCange Paris 1688 fol. L. Dindorf. 2 voll. Bonn 1829. 
vgl. Clinton FH. II 209. Ideler chronol. II 350. 462. 

Über die den lateinischen fasten des Idacius entsprechen- 
den consularfasten (o. s. 7. 173) s. Mommsen chron. 113. 
CIL. I p. 484. 

Angehängt ist ein Verzeichnis der römischen kaiser 
bis 1042. 

Georgios Synkellos stand in diensten des patriarchen 
Tarasios von Constantinopel. Er verfaszte um 808 die 
ixXoyri XQ 0V0 YQ a( pL a S nach Anianos, Iulius Africanus, Pano- 
doros u. a. bis 284 ri. Chr. 

Ausg. v. I. Goar. Paris 1652. fol. Wilh. Dindorf. 2 voll. Bonn 1829. 

vgl. Ideler a. a. o. II 452. 455. Clinton FR. I 381. II 335. 

• - 

Bruchstücke älterer geschichtschreiber nahm der mönch 
Ioannes von Antiochia im 7. jhdt. in seine aQ%aio- 
loyia auf. 

Müller FHG. IV 535. V 27. L. Dindorf jbb. 1869 s. 119. Adolf 
•Köcher, de Ioannis Antiocheni aetate 1'ontibus auetoritate. Bonn 
1871. Th. Mommsen Hermes VI 82. 324. 

* 

§ 129. Sammelwerke. 

Der patriarch von Constantinopel Photios (f 891) 
stellte in seiner ßißAiofrrjxr] oder pvQioßißXog allerlei aus- 
züge und nachrichten von 280 gelesenen werken, darunter 
auch historischen, zusammen. 

Ausg. v. D. Hoeschel. Augsb. 1601. fol. I. Bekker 2 bb. Berk 
1824. 25. 

Der kaiser Constantinus VII Porphyrbgennetos 
(913 — 959) liesz auszüge aus den griechischen historikern 
von Polybios bis Ioannes von Antiochia nach 53 rubriken 
anfertigen: XEtpakaimdmv vitoQ-ioemv ßißkia vy' . «' nsgi 
ßctOiXimv dvayoQBvaemg. Von diesen excerpten sind voll- 
ständig erhalten die abschnitte 27, tceqI nQEaßeav (zuerst 
herausgegeben von Fulvius Ursinus. Autwerp. 1582 und 
Dav. Hoeschel. Augsb. 1603. 4). 50 negi aQerys *al xaxiag 



202 VI. VON CONSTÄNTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565. 

§129. (Henri Valesius. Paris 1634. 4); zum teil tcbqI yvtoficSv 
(Ang. Mai scr. vet. n. coli. II. Rom 1827). tieqI inißovXmv 
(Müller FHG. II. IV. V. Aug. Feder. Darmst. 1848—55). 
7C€qI 7CoXloqxlcjv (C. Wescher, poliorcetique des Grecs. 
Paris 1867). 

Vgl. H. Nissen, untersuch, üb. d. qu. d. IV. u. V. dekade des Livius 
1868 p. 3. Ernst Schulze, de excerptis Constantinianis quaestiones 
criticae. Bonn 1866. Ford. Hirsch, der kaiser C. P. Berl. 1873. 4. 
H. Waeschke Philol. XLI 270 ff. 

Prooem. cap. 27 p. 2 Hoeschel .... etol öh (of X6yoi) 
ix Tcäv vnoxsxayfiivav %qovixgSv a' UitQov itaxQixiov xal 
iiaytöxQOv. ß' rsonQyiov ftova%ov XQOvixijg. y' 'Icodvvov 
1 Avxio%ia)s. Ö' JiovvaCov 'AXixaQvaaiag QCö^alKrjg dg%cao- 
Xoyiag. s'. <s JloXvßtnv MeyaXoitoXixov xal *Ait%iavov. 
£' ZaxSLfiov 'AöxaX&vlxov. rj' Iaorjitov tovdatxrjg d$%ato- 
Xoyi'ag. %■' diodrigov ElxsXlcoxov. i di'covog Koxxiavov. 
ia' IlQOXonCov KaiOagiag. iß' TIqCcxov §rfxoQog. iy' MdXjpv 
6oq>iöxov. tö' MsvdvdQov ÜQOxixxQQog. ie' @so(pvXdxxov 
dno todQ%G)v xal dvxiyQayeag xov Eipoxdxxov. 

In dem prooemion b. Valesius p. 5 sind unter andern 
noch genannt: (y) 'Icodwov xov inixXrjv MaXeXa xQovixrjg. 
g' NixoXdov ^Jafiaöxrjvov xa&oXixrjg faxogiag. 

An beiden stellen fehlen Dexippos und Eunapios. statt 
des letzteren ist fälschlich Zosimos von Askalon genannt. 

Hilfszeugnisse. 

§ 130. Griechische redner. 

Himerios, ca. 315 — 386. 

H. reden sind z. t. nur in auszügen bei Photlos bibl. 
cod. 243 erhalten. 

Ausg. v. Gottlieb Wernsdorf. Gotting. 1790. 

Iulianus, geb. 331, Caesar 355, Augustus 360, f 363 
(6 itaQaßdxrjg*). 

Philosophische und satirische Schriften (darunter die 

Kqoviu ij KaCöaQsg, MuSoncSyatv), reden und briefe. 

Ausg. der werke v. Ez. Spanheim. Leipz. 1696. fol. Fr. K. Hertlein. 
2 voll. Leipz. 1876 f. 

Themistios, praefect von Constantinopel 362 und 378. 
Ausg. der reden (XXXIV) v. W. Dindorf. Leipz. 1832. 



G RIECH. REDNER. SCHRIFTEN ÜHER REICHSVERFASSUNG. 203 

Libanios, geb. zu Antioehia ca. 313, f daselbst § 130 « 
nach 391. 

Ausg. der reden u. deelamationen v. J. J. Reiske. 4 voll. Altenburg 
1791-97. der briefe v. J. Ch. Wolf. Amsterd. 1738. foL G. R. 
Sievers, das leben des L. Berl. 1868. 

§ 131. Schriften über reichsverfassung. 

Notitia dignitatum et administrationum omniura tarn 
civilium quam militariurn in partibus orientis et occidentis, 
verfaszt zwischen 411 — 413. 

Ausg. v. Ed. Bücking. Torai II. Bonn 1839-53. 0. Seeck. Berl. 1876. 
(accedunt Notitia urbia Cpolitanae et latercali provinciarum.) 

Ioannes Laurentius Lydus. 

Ausg. I. L. L. de magist. reip. rom. 1. III nunc priraum in lucera 
editi a I. Dom. Fuss, praefatus est Car. Ben. Hase. Paris 1812. 
De ostentis una c. fragm. 1. de mensibus ed. C. B. Hase. Paris 
1824. De mensibus rec. W. Röther. Darmst. 1827. De ostentis 
ed. Curt Wachsmuth. Leipz. 1863. loa. Lyd. ex rec. I. Bekkeri. 
Bonn 1837 (scr. hist. Byz.). vgl. Hase comm. de I. L. L. (p. VI 
Bonn.). H. E. Dirksen, üb. d. hist. . glaubwürdigkeit der berichte 
des I. L. venu. sehr. Berlin 1841 I 50. I. F. Schultze, quaestiones 
Lydianae. Greifsw. 1862. 

Ioannes Laurentius, zu Philadelphia in Lydien 490 ge- 
boren, in kaiserlichen diensten zu Constantinopel seit 511, 
552 verabschiedet, schrieb nach dieser zeit: 

1. itsQi firiväv, im auszuge und in fragmenten erhalten. 

2. nsQi ÜQjoiv trjg 'P&paCav noXizaCag 3 bb. 

3. 7C6qI dioörjpsi&v, vorn verstümmelt, vgl. 0. Müller, 
Etrusker III 2, 7 (s. 37 ff. Deecke). 

Phot. bibl. cod.- 180 p. 125 a dvEyv6<s%r\oav 'Iaadvvov 
AavQBVtiov Qikadekyiag zov Avdov JiQaypaziZca xosig, 
IleQi dioorjpEi&v, TIsqI ^irjvtöv, 77«pi aQ%(nv itokizixviv .... 
zr\v öb ftQrjöxHav 6 avriQ ioix£ dEiaida^ov slvaf Gißszai 
pev yaQ zä ^Ekkqvav xal &sid&i, faidfa dl xal td rifiizeQa, 
ILrj ÖLÖovg totg dvaywoiöxovGiv ix zov §dözov övftßcckeiv 
nozEQOv ovza voplfav &Eid&t, r} (6g inl öxrjvrig. 

Über seine lebensverhültnisse spricht Lydus de magistr. 
III 25-30. 



Digitized by Google 



204 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IU8TINIANS TODE 324—565. 



§ 132. Rechtsbücher. 

Codex Theodo8ianus, publiciert von Thcodosius II. 
438; dazu novellae. 

Ausg. von Jac. Qothofredus. 6 voll. Lyon 1655 fol. G. Hänel. 
Bonn 1837—44. 

Das CORPVS IVRIS, bearbeitet unter Iustinian I von 
Tribonianus (f 545) und andern rechtsgelehrten enthält: 
Codex Iustinianeus 1. XII (529). 

Digestorum iuris enucleati ex omni vetore iure collecti 
s. Pandectarum L L. 
Institutionum 1. IV. 

Novellae (vscxQai diard%et,g f autheriticae). 

Ausgaben von G. Haloander. 3 voll. Nürnb. 1529. 4. Dion. Gotho- 
•fredus. Genf 1583. 4. Lyon 1590 u. durch Jac. Qothofredus 1624 
fol. Digesta rec. -adsumpto in operis soc.P. Krügero, Th. Momm- 
sen. 2 voll. Berl. 1870. 4. Institutiones rec. P. Krüger, ed. 2 a 
eb. 1867. Cod. Iustinianeus rec. P. Krüger, eb. 1873 ff. Novellae 
ord. chron. dig. C. E. Zachariae a Lingentbal. Leipz. 1881. rec. 
R. Schoell Berl. 1882 ff. Corpus iuris civilis rec. P. Krüger et Th. 
Mommsen. ed. 2. Berl. 1877. 



Digitized by G 



Register. 



C. Acilius ÜL 

Acta diurna (L 

Acta triumphorum & 

M. Actorius Naso TL 

Aelianos 149. 

P. Aelius Aristidea 163. 

A*eliii8 Spartianua 135. 

L. Aelius Stilo 73, 

L. Aelius Tabero 53. 

Q. Aelius Tubero 52. 

M. AemiliuB Scaurus 54. 

Aethicua 179. 

Agatharchides 32. 

Agathias 19JL 

M. Agrippa 105. 

Agrippina 106. 

Ammianus Marcellinus 169. 

L. Ampeliua 136. 

T. Ampiua Baibus TL 

Annales maximi fi. 

Anonymus Cuspiniani 173. Raven- 

nas 179. Valesii 175. 
L. Antistius Vetua 107. 
Apollinaris Sidonius Ifta 
Apollodoros 9JL 
Appianos 143. 
Arrianus 138. 
L. A rrnn tius 80. 
Artemidoros 9JL 
Q. Asconiua Pedianus 125. 
Asellio 40. 

C. Asinius Pollio 10JL 

Asinius Quadratus 158. 

Athenaeos 164. 

Atticue 6jL 

Atticus Herodes lfiiL 

Aufidiue BassuB 109. 

Angustus 10JL 

M. Aurelius 163. 

Sex. Aurelius Victor 166. 

Ii- Aurunculeiua Cotta 77. 

Auaoniu8 180. 

Avienua 1JJL lfifL 

Avitua 183. 



Bocchua 100. 

Boethius 1S2. 

M. Brutus 32. 40. 7JL 

Caesar 58. 

L. CalpurniiiH Bibulus TL 
L. Calpurnius Piso 33. 
Candidus 193. 
Capito 135. 

Cas8iodoriu8 Senator 173. 176. 
Cas8iu8 Dio 150. 
L. Cassiua Hern in a k jr>. 
Castor 12, 
M. Cato 22. 
Cato Uticensis TL 
Catullus 73, 
Censorinus 13JL 
Chronicon Paschale 201. 
Chronlcon vom j. 641 174. 
Chronograph -vom j. 354 165. 
Cicero 15. 

L. CinchiB Alimentus HL 

Claudianus 181. 

Claudius Aelianos 149. 

Claudius der Kaiser 106. 

Claudius Ptolemaeos 147. 

Q. Claudius Qnadrigarius 11. 2iL 

C. Clodius Liciniis 80,. 

M. Cluviue llufus 1JJL 

Codex Theodosianua 204. 

L. Coelius Antipater 37. 

Constantinus Porphyrogennetos 201. 

Continuator Dionis 15JL 

Corippua 183. 

Cornelia 6JL 

Cornelius Alexander Polyhistor 7_L 
L. Cornelius Baibus 77. 
Cornelius Bocchua 100. 
M. Cornelius Pronto 132. 
Cornelius Nepos 05. 
P. Cornelius Scipio Africanua 11. 
P. Cornelius Scipio Nasida IS. 
L. Cornelius Sisenua HL 
L. Cornelius Sulla afL 



206 



REGISTER. 



Cornelius Tacitus LH, 
Corpus Iuris 204. 
A. Cremutius Cordus 108. 
Q. Curtius Rufus 22. 

O Dellius TL 

Denkwürdigkeiten 5JL 103. 

Dexippos 158. 

Dicuil 112. 

Dio Casaius 160. 

Dio Chrysostomus 122. 

Diodor 86, 

Diogenes Laertios 163. 
Dionysios von Byzantion- 142. 
Dionysios von Halikarnass TL 
Dionysios periegeta 112. 
Domitius Corbulo 107. 

Elogia 12. 
Empylus TL 
Q. Ennius Ül. 
Ennodius 182. 
Euagrios 200. 
Eugippiua 175. 
Eumenius 164. 
Eunapios 186. 
Eusebios 183. 
Eustathios 123. 
Eutropius 167. 

Excerpta barbari L6_L Valesiana 
17JL 

Q. Fabius Pictor Ii 
M. Fabius Quintilianua 126. . 
Fabius Husticus 110. 
Fabulae praetextatae 20. 
M. Fadius Gallus 7JL 
C. Fanuius 3JL 
Fasti magistratuum L 10* 
Fenestella 123. 
FlaviuB Arrianus 138. 
Flavius Iosepbus Ü2. 
Flavius PhilOBtratus 164. 
Floius 135. 
Frontinus 101. 
Fronto 132. 
Furius PhilocaluB 165. 



Gaius 138* 

A. Gellius 13JL 

Cn. Gellius 41. 

Georgius Syncellus 201. 

Granius Licinianus 136. 

Gregor von Tours 177. 

Hadrianus 132* 
Herodes Atticus 163. 
Uerodianon 156. 
Hesychios 196. 



Hieronymus 185. fortsetzungen der 

ohronik 172. 
Himerios 202. 
A. Hirtius 58. 
Horatius 129. 
Hortensius 53. 
Hyginus 124. 
Hyperochos 5. 

Ianuarius Nepotianus 22. 
Idacius 173. 

Ioannes von Antiochia 201. 
Ioannes Biclariensis 174. 
Ioannes von Epiphaneia 198. 
Ioannes Laurentius Lydus 203. 
Ioannes Xiphilinos 154. 
Ioannes Zonaras 155. 
Iordanes 176. 
Iosephus 112. 
Isidorus von Sevilla 177. 
Itineraria 178. 
Iuba 93. 
Iulianus 202. 
Sex. Iulius Africanus 160. 
C. Iulius Caesar 58. 
Iulius Capitolinus 135. 
Iulius Florus 135. 
Sex. Iulius Frontinus 101. 
C. Iulius Hyginus 124. 
Iulius Obsequens 85. 
Iulius Paris 99. 
Iulius Paulus 138. 
Iulius Pollux 163. 
C. Iulius Solinus 137. 
lunius Cordus 134. 
M. lunius Gracchanus 74. 
lustinuB 97. 

Iustus von Tihflrias 113. 
Iuvenalis 130. 

Kirchenhistoriker ISA 122. 

Lactantius 162. 
Lampridius 135. 
Laudationes IL 
Libanios 203. 
L. Licinius Lucullus 57. 
C. Licinius Macer 49. 
C. Licinius Mucianus 107. 
T. Livius 80. 
Lucanus 130. 
L. Lucceius 5JL 
C. Luciii us 13. 
Lukianos 163. 
Q. Lutatius Catulus 56. 

Macrobius 180. 
Maecenas 105. 
Malalas 200. 



REGISTER. 



207 



MalchoB m 
Marcellinus Cornea 174. 
Marinos 147. 
Marius Aventicensis 174. 
Marius Maxiiuus 133, 
Martialis 130. 
Memnon 102. 
Menander Protector 19X 
Merobaudes 18.L 
MeBsalla Corvinus 1Q5. 
Messalla Rufus lüg, 
Measalla, Vipatanus U)~i. 
Monumentum Ancyranum 1Q4. 
P. Mucius Scaevola S. 
Munatius Rufus TL 

Cn. Naevius 20. 
Nazarius 165. 
Nicomachi 8jL 17JL 
Nikolaos von Damascus 9L 
Nonius Marcellus lüü. 
Notitia dignitatum 203. 

Olympiodoros 189. 
C. Oppius TL 

Optatianus Porphyrius ISO. 
Orosius HL HL 
Ostertafeln 113. 
Ovidius 129. 

Paianios 168. 

Pamphila 12£. 

Panegyriker IM. 

PanodoroB 189. 

Papinianus 138. 

Paulus Claudius 4fL 

Pausanias 148. 

Periochae Livii 35, 135. im 

Periplus 112. 

Persius 129. 

Petillius Cerealis iOL 

Petronius 129. 

Petrus Patricius 193. 

PhilinOB 5. 

Philostorgios 199. 

PhilostratOB IM. 

Phlegon 142, 

PhotiOB 20L 

Piso 3$. 

C. Plimufl Secundus 111. 

C. Plinius Caecilius Secundue 126 

Plutarch 1LL 

PolemiuB Silvius 179. 

Polyaenos 146. 

Polybios 26, 

Pompeius Trogus 9JL 

T. Pomponius Atticus fi4. 

PomponiuB Mela 1QL 

Pontificum libri L 10, 



M. Porcins Cato 2JL 
Porphyrios von Tyroa lßL 
Poseidonios 32. 
Poseidonios von Rhodos OL 
A. Postumiu8 Albinus IS. 
Praxagoras 186. 
Priacianus 119. 182. 
Priscus 12L 
Prociliu8 53. 
Prokopios 194. 
Prosper Aquitanus 112. 
Ptolemaeus, Claudiua 147. 

Ravennatische annalen 173. 
Rufius Festus Avienus 168. 
Rufius Festus 16JL 
P. Rutilius Rufus 54. 

C. Sallnstius Criapua 59. 

Scribonius Libo 53. 

Scriptores historiae Augustae IM. 

Sempromus Asellio 40. 

C. Sempronius Gracchus 53. 

C. Sempronius Tuditanus 35. 

Seneca 122. 

Septimius Severus 133. 
ServiliuB Nonianua 110. 
Servius lflü. 
Silenos 5. 
Silius Italicus 130. 
Sokrates schol 199. 
Sozomenos 199. 
Spartianua 135. 
Statiua 13D 

StephanoB von Byzantion 128. 
Strabo 9JL 

SuetoniuB Paullinus 107. . 
C. Suetonius Tranquillus 130. 
C. Sulpicius Galba 80. 
Sulpicius Severus 171. 112. 
Symmachus ISO. 
Symmachua d. j. 175. 

Tabula Peutingeriana 178, 
Tacitus 114. 
Tanusius Geminus 53. 
M. Terentius Varro 14. 
Teukros IL • 
Themiatios 202* 
Theodoretos 129_ 
Theophanes von Byzanz 197. 
Theophanes von Mytilene IQ. 
Theophylaktos 12L 
Tiberius 106. 
Timagenes 89. 
Titus 101. 

Trebellius Pollio 135. 
TrogUB 9JL 



208 

M. Tullius Cicero 
M. Tullius Tiro 26. 

Valerius Antias 46, 
Valerius Maximus 98, 
M. Valerius Messalla 105. 
Vegetius 180. 
VeDeiuB Paterculus 85. 
VenautiuB Fortunatas 183. 
Vennonius 36. 
Vergilius 123« 
Verrius Flaccus 12iL 
VespasianuB 107. 
Vietorius Aguitanus 174. 
Victor von Tunnuna 174. 



REGISTER. 

Victor von Vita 175. 

M. Vipsaniua Agrippa 105. 

Vipstanuß Messalla 107. 

Ulpianus 138. 

L. Voltacilius Plotus 5jL 

P. Volumnius 77* 

Vopiscus 135 

Vulcatius Gallicanus 13JL 

Xiphilinos 154. 

Zenobios 6JL 
Zenon von Rhodos 32. 
Zonaras 155 
Zoßimos 100 



Verlag von B. G. Teubner in Leipzig. 

iDAS HOMERISCHE EPOS 

ans den Denkmälern erläntert. ; ; : - . 

Archäologische Untersuchungen; 

wK^^^^f r' ; ' : -Von W. Heibig. ^ '-r^^^^Sa 
Mit zwei Tafeln und 120 in den Text gedruckten Abbildungen. 
[VIII u. 353 8.] gr. 8. geh. n. 

Inschriften griechischer Bildhauer. 

Mit Facsimiles herausgegeben von 

Emanuel Loewy. 

Gedruckt mit Unterstützung der kaiserlichen Akademie der Wissen- 
schaften zu Wien. 

[VT, n 410 S 1 in" 4 B ßh \t **0 — ' 

v ^' Theorie 

musischen Künste der Hellenen. 

P^^^ AngEst fioflebach und Rgdolf Westphal. 

Als dritte Auflage der Rossbach-WestphaTscben Metrik. 
Erster Band: Griechische Rhythmik von Rudolf Westphal. 

[XL u. 805 8.] gr. 8. geh. n..<7.20. 

Porträtköpfe auf Römischen Münzen; 

der Bepublik und der Kaiserzeit ; ; 

Für den Schulgebrauch herausgegeben von 
F. Imhoof- Blumer. ; 

[16 S. u. 4 Lichtdrucktafeln.] gr. 4. gebunden n. Ji 3.20. 

•;< Portr&tköpfe "'. 

auf 

ttnisclßr ml Mteierler Vier. 

tafeln der Dynastien des Altertums nach ihren Münzen 

Ton 

F. Inihoof-Blumer. 




Verlag von B. O. Teulmer in Leipzig. 



Geschichte 

der 

Eömischen Literatur 

von 

; > W. S. Teuffel. vXVv 

Vierte Auflage. Bearbeitet von L. ßohwabe. 
[XVI n. 1288 S.] gr. B. geb. n. JL Hy-T', . , ~ 

Q-mandzüge 

**mAt*L* der 

.^Oiriecliisclieii Etymologie. 

Von 

•* Georg Curtius. 

Fünfte unter Mitwirkung von Ernst Windisoh umgearbeitete Aulls 

[XVI n. 868 S.] gr. 8 . geh. n. UK 18.— 

Griechen und Römer. 



Von 

Wilhelm Christ 



Zweite Auflage. [VIII u i r 

L * Tl6 S.] gr. 8. 1879. geh. o. 11. w. 



|p Encyklopadie and Methodologie 

philologischen "Wissenschaften. 

V' Von 

Au ^st Boeckh. 

Herausgegeben 

g ■ • von 

[XI n . 824 81 • Bratu 3ClLeck. 

t -^^F. | IPN • 8. geh. n. JL 12.— 



Digitized by Google 



Digitized byGcjfo^c 



igitized by Google