ABRISZ DER
QUELLENKUNDE
DER
GRIECHISCHEN
UND...
Arnold Dietrich Schaefer
Digitized by Google
GRIECHISCHEN und RÖMISCHEN
GESCHICHTE Üfe
VON
ARNOLD SCHAEFER
BC
• F*
PP
ZWEITE ABTEILUNG
B AUF IÜSTINIAN
ZWEITE AUFLAGE
BBAOBOT VOB
HEINRICH NISSEN
leii
DRUCK UND VERI
JBNEß
Verlag von B. G. Teufoner in Leipzig
Handbuch
der
Griechischen Staatsalterthümer.
Ton
GuBtav Gilbert.
Erster Band:
Der Staat der Lakedaimonier und der Athener.
[Vm u. 432 S.] .gr. 8. g-h. n. JL 6.60.
Die
Mmi Di Verwaltung: Abs Eiisclißi Staates.
Von '
Dr. J. N. Madvig.
Erster Band. [XIV u. 596 S.] gr. 8. geh. n. JC 12. —
Zweiter Band (Schlafs). [X u. 806 S.] gr. 8. geh. n. JC 16.—
• Geschichte nnd System v >
der
Römischen Staatsverfassung.
Von
Dr. Emst Herzog,
ord. Profeuor der Philologie an der UniTeriitit Tübingen.
Erster Band:
Königszeit und Republik.
[I.XI V o. 1188 S.] gr. 8. 1884. geh. n. JC 15.—
Geschichte nnd Topographie '\
der
Stadt Rom im Altertum;,
Von
Dr. Otto Gilbert, v "jfc$ ' 4
» o. Profetior and Kaitos deT Univ.-BiblioÜiek su Güttingen.
Erste Abteilang. [TV u. 868 gr. 8. gelu 6.—
Zweite Abteilang. [IV a. 456 S.] gr. 8. geh. n. JC 8.«?*/
Verlag von B. G. Teufoner in Leipzig.
Schaefer, Arnold, Demosthenes und seine Zeit. Drei Bände,
gr. 8. 1856. 1858. geh. n. JL 31 . —
Zur Zeit vergriffen. Neue Auflage befindet sich unter der Fresse. Der erste
Band derselben erscheiut im Oktober 1385, die Fortsetzung im Jahr 1886.
fjiftorifdje Euffäfce unb Seftreben. [IV u. 363 ©.]
gr. 8. 1873. gef). n. JL 7.20.
3nftatt: l. 2>ie »cbtutung be« Stubiumä bet alten «ejdjidjte für bte ©egen-
roart. 2. ffieltbanbel unb Seemadjt bet Säbönijier unb fflriedien. (Sin SJilb
aud bem 93ctret)tMebcn be8 Slltertbum«. 3. ©inefetmann. Xie Sntmicfelung
bec beüenüdjen »unft im SBerbüttnifj »um Solf8Ieben. 4. Sic äanbgtafeii
ooii Ibütingen. Sin SBtib beutfeben Gebens au* bem B^ttaltec bet Kreita*
jüge. ">. Sie $anfa bet Jieutidjen. ß. 3tiebtid) fflitbelm bet gtofie Jfurfürft
oon Öranbenbutg, als Vertretet bet beutfeben ftntereffen. 7. ®taf 83tüt)l
unb ttriebtid) bet tSkofje. Tie fddjfifdje ftabinetöpotitit bot beoi ftebenj&brigen
iftiege. 8. J)ct Urfotung be« fiebenjäbtigen ÄriegeS nad) ben »Heu bcS
öfterteidjiidjen StaatäardjiüS. 9. Sratijöfifcbe 5rieb«nSanttägc an ^teuften
oom ^af»rc 1T53. 10. 3d)ittet als Station albidjtet. ll. flfebc jut 'Sein bou
SIrnbt'd bunbertiabtiflcm ©ebutt«tage. 12. SBiltjetm'8 I. fömglid)e ©tunb-
jage (1861). 13. 3)ie übetfommenen Aufgaben fce# oteußifdjen Staat« (I8fi6i.
14. 55ie .fcobenaoOetn unb bie beutfdje SRatine (1869). 15. «Rotbbeutfcft, @üb^
beutfd) unb Unbeutfd) (1872).
Abrisz der Quellenkunde der griechischen und
römischen Geschichte. Erste Abteilung: Griechische Ge-
schichte bis auf Polybios. Dritte Auflage. [IV u. 112 S.]
gr. 8. geh. n. JL 2. — , geb. n. JL 2.40.
Zweite Abteilung: Römische Geschichte bis auf
Iustinian. Zweite Auflage besorgt von Heinrich Nissen.
[X u. 208 S.] gr. 8. geh. n. JL 3.—, geb. n. JL 3.40.
— - - de soeiis Atheniensium Chabriae et Timothei
aetate in tabula publica inscriptis commentatio. [20 S.] 4.
1856. geh. n. JL —.80.
de ephoris Lacedaemoniis commentatio. [21 S.]
gr. 4. 1863. geh. n. JL —.60.
de rerum post bellum Persicum usque ad tricennale
foedus in Graeca gestaruni temporibus. [24 S.] 4. 1865.
geh. n. JL 1.—
'S" - ,. V
Digitized by Google
ABRISZ DER QUELLENKUNDE
DER
GRIECHISCHEN und RÖMISCHEN
GESCHICHTE
VON
ARNOLD SCHAEFER
ZWEITE ABTEILUNG
RÖMISCHE GESCHICHTE BIS AUF IÜSTINIAN
ZWEITE AUFLAGE
BESORGT VON
HEINBICH NISSEN
6
LEIPZIG
DRUCK UNI) VERLAG VON B. (,. TEUBNER
1885
Digitized by Google
MEINEM FREUNDE
MARTIN HERTZ
GEWIDMET
Digitized by Google
Digitized by Google
Vorwort.
Die änderungen, welche die zweite aufläge dieses ab-
risses aufweist, sind groszenteils vom Verfasser selbst ge-
plant gewesen, die umfänglichen collectaneen sowie mancherlei
winke, die das handexemplar des Verfassers enthielt, ergaben
für die bearbeitung leitende gesichtspunkte. im übrigen hat
sich der herausgeber bemüht, die Übersichtlichkeit und
brauchbarkeit des büchleins zu erhöhen, die dankenswerten
beitrage, welche die beurteiler der ersten aufläge hierzu ge-
liefert haben, sind ausgiebig verwertet worden, immerhin
konnte es sich nur darum handeln, im engsten anschlusz an
die eigenart des verstorbenen, dasjenige nachzuholen, dessen
ausführung ihm ein vorzeitiger tod, zum schaden von Wissen-
schaft und schule, verwehrt hatte.
Bonn, August 1885.
H. N.
Digitized by Google
Inhalt.
■afte
§ t. Allgemeine bücherkunde 1
8 2. Hilfswissenschaften . . . r 1
geographle und tox>ographin. chrouoloqic. italische inschrifton.
latr-iniHche in, chriften. münzen und masze.
I. Die älteste zeit bis zum Hannibalischen kriege 218 v. Chr.
§ 3. Berichte griechischer Schriftsteller von Italien 4
§ 4. Italische Chroniken 5
§ 5. Komische Urkunden 5
archive. goaouo. acta Donatus, acta dinrna.
§ G. Aufzeichnungen der pontifices 7
kaleuder. fasti magigtratuum. annalog maxiiui. libn pontifleum.
§ 7. Private aufzeichnungen 10
dcukmäler. ahnenliedcr. ^rabroden. familieiielironikon. ahuenbildor.
II. Vom Hannibalischen kriege bis znm tribnnat des
Ti. Sempronius Gracchus 218—133 v. Chr.
Kömische geschichtschreibung in griechischer
spräche.
§ 8. Q. Fabins Pictor 12
§ 9. L. Cinciu8 Alimentus 16
§ 10. Die Scipionen 17
§ 11. A. PoBtumius Albinus 18
8 12. C. Aciliua 19
Römische geschichte in lateinischer spräche.
§ 13. Cn. Naevius 20
§ 14. Q. Knnius * 21
§ 15. M. Porcius flato 22
§ 16. L. Cassins Hemina 25
Die pragmatische geschichtschreibung.
§ 17. Polybios ' 26
m. Vom tribnnat des Ti. Sempronius Gracchus bis znm
ende der bürgerkriege 133—80 v. Chr.
Römische ge schichtschreiber.
§ 18. L. Calpurnius Piso Frugi 33
§ 19. C. Sempronius Tuditanus 35
§ 20. C. Fannius Strabo 36
INHALT. VII
eeite
§ 21. L. CoeliuB Antipater 37
§ 22. SemprooiuB Asellio 40
8 23. Cn. Gellius 41
§ 24. L. Cornelius Sisenna . 43
§ 25. Q. Claudius Quadrigarius 44
§ 26. Valerius Antias 46
§ 27. C. Licinius Macer 49
§ 28. L. VoltaciliuB Plotus 52
g 29. Q. Aeliua Tubero 62
§ 30. Denkwürdigkeiten und autobiographien 53
C. Semproniu« Gracchus, M. Afmiliui Bcauros. P. Rutilios Rufug.
Q. Lutatiug Catulqg. L. Cornelim 8ullt. L. Licinius Lucullm.
8 31. C. Iulius Caesar 58
§ 32. C. SaHustius Crispue 69
§ 33. T. Pomponiua Atticus 64
§ 34. Cornelius Kepos 66
Griechische schriftsteiler.
§ 35. Poseidonios von Rhodos 67
§ 36. Theophaues von Mytilene 70
§ 37. Cornelius Alexander Polyhistor 71
§ 38. Kastor 72
Hilfszeugnisse aus der gleichzeitigen litteratur.
8 39. Dichter * 73
§ 40. Grammatiker und antiquare 73
Ii. Aplins Ktilo. M Tnn<na Gracc-hanna. M. Terontiu« Varro.
§ 41. Heden, briefe, flugsebriften 75
M. Tulliua Cicflrn. Tiro. fato. Brntnn
IV. Vom prineipat des Augustus bis zum ausgang Trajans
30 v. Chr. — 117 n. Chr.
Römische geschichte seit den ältesten zeiten.
§ 42. Dionysioa von Halikarnass 77
§ 43. C. Clodius Licinus . . 80
6 44. T. Livius 80
§ 45. C. VellehiB Paterculus 85
Allgemeine geschichte und geographie.
§ 46 Diodoros 86
§ 47. Timagenes von Alexandria 89
§ 48. Nikolaos von Dainaacus ' 91
§ 49. Inba könig von Mauretanien 93
§ 50. Strabon von Amaseia 95
§ 51. Pompeiua Trogus 97
§ 52. Valerius Maximus 98
S 53. Q. Curtius Rufus 99
Schakpbb, Quellenkunde. 8. abteil. ft**
VIII INHALT.
seite
§ 54. Cornelius Hocehus 100
§ 55. Pomponius Mela 101
8 56. Sex. Iulius Frontinus 101
8 57. Memaon von Herakleia 102
Zeitgeschichte.
§ 58. Selbstbiographien und denkwürdigkeiten 103
Augusttis. Agrippa. Maccenaa. Mcasalla. Tiberius. Cl&udiua.
Agrippina d. j. Vcgpagjauug. Vipaanus Mensalla.
S 59. C. Asinius Pollio 107
S 60. A. Cremutius Cordus 103
$ 61. Aufidius Bassua. Servilius NoniamiB 109
§ 62. Römische gescbichtschreiber au.s der zeit der Flavier . . 110
Clnvina Rnfna. Fabln« Rn«timi« PHntna Sonnndaa.
§ 63. Die jüdischen Schriftsteller Flavius Iosephus und Iustns
von Tiberias 112
§ 64. Cornelius Tacitus 114
§ 65. Griechische geographen 119
§ 66. Plutarchoa von Cbaironeia 119
Hilf'szeugni sse. grammatiker. rhetoren. dichter.
§ 67. Antiquare 123
Fencgtella. Vcrriug Klaccua. Iuliug Hyginng. Asconins,
§ 68. Rnetoren 126
Quintilianug. Pliitius d. j.
§ 69. Pamphila 126
•§ 70. Dion Chrvsostomos •. 127
S 71. Römische dichter 129
V. Von Hadrian bis zur alleinherrschaft Constantins 117—324.
Römische geschieh tschr eiber, altert (im ler
und Juristen.
§ 72. C. SuetoniuB Tranquillus 130
§ 73. Zeitgeschichte 132
Hmlriauqg. Cornelius Frouto Scptiniiiiä Severus. Marius Maximum.
Aellna Cordqg. Scriptorta hiatoriae Augnatae.
§ 74. Ältere römische beschichte 135
Iulinä I'lorua. Qraniua Llcinianug, L. Ampcliua.
§ 75. Antiquare 137
A. Gelliua. Iuliua Sollnus. Ceniorinna.
§ 76. Juristen 138
Gaim. Papinjantu. Ulplanng. Panlos.
Griechische geschichtschreiber und geogriiphen.
§ 77. Flavius Arrianus 138
§ 78. Phlegon von Tralles 142
§ 79. Appianos von Alexandria 143
§ 80. Polyaenos 146
Digitized by Google
INHALT. IX
seite
§ 81. Allgemeine geographie 147
Marinua tou Tyrus. Claudius Ptolemaeus.
§ 82. Chorographie: 148
Pausaniis der perioget. Dionysios von Hyzantion.
S 83. Claudius Aelianus .' . . 149
§ 84. Cagsiua Dio 150
Xiphiüno». Zqnaras.
§ 85. Herodianos 156
§ 86. Asinius Quadratus 158
§ 87. P. Herennius Dexippus 158
Christliche Schriftsteller und ihre gegner.
§ 88. Sex. Iulius Africanns 160
§ 80. Porphyrios von Tyros 161
§ 1>0. L. CaeciliiiH Laxtantius Firmianus 162
Hilf szeugni sse.
§ 91. Griechische rhetoren und sophistcn 163
$ 92. Lateinische redner 164
VI. Von Constantins alleinherrschaft bis zum tode Inatinians
32-1-565.
Römische geschichtschrei ber und geographen.
$ 93. Der Chronograph vom j. 354 165
s 04. Sex. Aurelius Victor 166
§ 95. Eutropius 167
§ 96. Rufius Festus. R. F. Avienus 168
§ 97. Ammianus Marcellinus 169
§ 98. Auszüge aus Livius und recensionen des textcs 170
§ 99. Sulpicius Severus 171
S 100. Paulus Orosius 171
§ 101. Fortsetzungen der chronik des Hieron\mus 172
Prosper Aquitanus. Idaciuv mionymug Cugpiniani. Cassiodoring.
Marcellinu« lomes. Kopenbagncr clironicon. Victor Tannnnensis.
Ioanneg niclaricnsis. Marius ATenticensis.
§ 102. Victor von Vita 175
§ 103. Geschichtschreiber der Gothenzeit: 175
Kxcerpta Valeriana, Eugippios Symmachna. Cagslodorins. lordanrg.
§ 104. Gregorins von Tours 177
§ 105. Isidorns von Sevilla 177
3 106. Itinerarien 178
107, Ausläufer geographischer kenntnisse 179
Hilfszeugnisse an« der römischen litteratur.
grammatiker. rhetoren. dichter.
§ 108. Viertes jahrhundert 179
§ 109. Fünftes und sechstes Jahrhundert 180
X
INHALT.
Griechische gesch ich t schreibe r.
§ 110. Eusebios von Caesarea 18.S
§111. Praxagoras von Athen 186
§ 112. Eunapios von Sardes 186
§ 113. Panodoros aus Aegypten 189
§ 114. Olympiodoros aus Aegypten 189
§ 115. Zosimos 190
S 116. Priscus 191
§ 117. Malchos von Philadelphia 192
§ 118. Candidus der Isaurier . . 193
§ 119. Eustuthios von Epiphaneia 193
§ 120. Petrus Patricius ; 193
§ 121. Prokopios von Caesarea 194
§ 122. Agathias 195
jj 123. Heaychios von Milet ... * 190
§ 124. Mcnander Protector 197
§ 125. Ioannes von E]>iphaneia 198
§ 126. Stephanos von Byzantion 198
§ 127. Die fortsetzungen der kirchengeschichte des Eusebios . . 199
Sokrate». Sozomouos. Tlieodoreto». Philoiiorgios. Kuagrios,
§ 128. Byzantinische Chroniken 200
Malalua. chroii. Pa schale. Synkolloa. Ioannea v. Antiochia.
§ 129. Sammelwerke 201
I'hotioa. LonBtaiitiuua Porphyrogeuucloa.
Hilfszeugnisse.
§ 130. Griechische Redner 202
§ 131. Schriften über reichsverfassung 203
Notitia digiiitatum. Lnur. Lyrtm.
§ 132. Rechtsbflcher 204
Register 205
Digitized by Google
rt n ii i ii — ii in i_ ■ « ~i i
§ 1. Allgemeine bücherkunde.
Jo. Chr. Fei. Bähr, gesch. d. römischen litteratur (1828. 32). 4. aufl.
3 bde. Karlsruhe 1868-70. Suppl. I die christlichen dichter u.
geschichtschreiber Roms (1836). 2. a. 1872. II die chr.-röm. theo-
logie 1837. die röm. litt, des karol. ZA 1840.
Gottfr. Bernhardy, grundrißz der röm. litteratur (1830). 5. bearbeitung.
Halle 1872.
Emil Hübner, grundrisz zu Vorlesungen üb. d. römische litteraturge-
schichte (1869). 4. a. Berlin 1878.
W. S. Teuffei, gesch. d. röm. litteratur (1870). 4. a. bearb. von L.
Schwabe. Leipzig 1881.
Ad. Ebert, gesch. d. christl.-latein. litteratur von ihren anfangen bis
zum ZA Karls des groszen. Leipz. 1874.
Ger. Io. Vos8Ü de historicis Latinis 1. III (1627). ed. II. Leiden 1651. 4.
Sir Geo. Cornewall Lewis, enquiry into the credibility of the early
Roman history. 2 vols. London 1865. deutsch von Fei. Liebrecht.
Hann. 1858.
K. W. Nitzsch, die römische annalistik von ihren ersten anfangen bis
auf Valerius Antias. Berlin 1873.
Karl Peter, zur kritik der quellen der alteren röm. geschichte. Halle 1879.
Historicorum Romanorum fragmenta coli. disp. rec. Herrn. Peter.
Leipz. 1883. — Historicorum Romanor. relliquiae dispos. rec. prae-
fatus est Herrn. Peter. I. Leipz. 1870.
Fragmenta hißt. Graecorum s. I § 1.
§ 2. Hilfswissenschaften.
a) Geographie und topographie.
Phil. Cluver, Italia antiqua. Leiden 1624. Sicilia antiqua, item Sar-
dinia et Corsica. 161 9. fol.
H. Nissen, italische landeBkunde, I. land und leute. Berlin 1883.
W. Abeken, Mittel-Italien vor den zeiten röm. herrschaft nach s. denk-
malen dargestellt. Stuttg. u. Tüb. 1843.
H. Nissen, das templum. Berl. 1869. pompejaniache Studien zur städte-
kunde des altertums. Leipz. 1877.
Beschreibung der Stadt Rom v. E. Platner, C. ßunsen, Ed. Gerhard,
L. Urlichs. 3 bde. in 6 abteil. Stuttg. u. Tüb. 1830—42.
W. Ad. Becker, handb. d. röm. altertümer. I. topographie der stadt.
Leipz. 1843.
Schaekeu, Quellenkunde. 2. abteil. 1
2
HILFSWISSENSCHAFTEN.
§ 2. L Urlichs, codex urbis Romae topographicus. Würzb. 1871.
II. Jordan, topogr. der stadt Itom im altertum. bd. I, 1. II. Berlin
1878. 71.
Die schriften der gelehrten gesellschaften in Rom: des 1829 gestifteten
deutschen Instituto di corrispondenza archeologica (annali monu-
menti bullettino), der französischen Ecole de Korne seit 1878,
der Accademia de' Lincei, das bullettino della commissione archeo-
logica comunale di Roma u. a.
b) Chronologie.
Th.Mommaen, die röm. Chronologie bis auf Caesar (1858). 2. a. Berl. 1859.
II. Fynes Clinton, fasti Romani. The civil and literary chronology of
Rome and Constantinople, from the death of Augustus to the death
of Heraciius. 2 vols. Oxford 1815. 50. 4. Dess. fasti Hellenici
s. o. I § 2.
E. W. Fischer, röm. Zeittafeln von Roms grundung bis auf Augustus'
tod. Altona 1846. 4.
c) Italische inschriften.
A. Fabretti, corpus inscriptionum Italicarum et glossarium Italicum.
Turin 1867. fol. mit 3 suppl., 1872—78.
Ad. Kirchhoff, stud. z. gesch. d. gr. alphabets. 3. a. Berl. 1877. s. 107.
115-129. vgl. Mommsen, RG I 8 211-218.
Th. Aufrecht u. Ad. Kirchhoff, die umbrischen Sprachdenkmäler. 2 tle.
Berl. 1849. 51. 4.
Michel Breal, les tables Eugubines. Paris 1875 (mit faesimile).
Umbrica interpretatus est Franc. Bücheler. Bonn 1883.
Jo. Zvetaieff, inscriptiones Italiae mediae dialecticae. Lipsiae 1884
(mit faesimile).
W. Corssen, de Volscor. lingua. Naumb. 1858
Jo. Zvetaieff, Bylloge inscr. Oscarum. PeterBb. 1878 (mit faesimile).
Th. Mommsen, die unteritalisehen dialekte. Leipz. 1850. 4.
W. CorsBen, üb. d. spräche der Etrusker. 2 bde. Leipz. 1874 f. kritik
v. W. Deecke. Stuttg. 1875.
K. Otfr. Müller, die Etrusker. 2 bde. (1828), neu bearb. v. W. Deecke.
Stuttg. 1877 (II 328: die etrusk. spräche von W. D.).
W. Deecke, etrusk. forschungen. heft 1—6. St. 1875-83.
L. Preller, röm. mythologie. Berl. 1858 (3. a. in 2 bd. v. H. Jordan.
1882).
Joach. Marquardt, das röm. sacralwesen (1856), der röm. Staatsverwal-
tung bd. III. Leipz. 1878.
d) Lateinische inschriften.
Jan. Gruter, inscriptiones antiquae totius Orbis Romani. Heidelb. 1603.
Inscription. Romanarum corpus absolutissimum. Ib. 1616. N. e. cur.
J. G. Graevii. Tom. II in 4 part. Amstelod. 1707. fol.
Google
HILFSWISSENSCHAFTEN.
3
•To. Casp. Orelli, inscription. Lat. select, amplissima collectio. 2 voll. § 2.
Zürich 1828. vol. III ed. Guil. Henzen. 1856.
Bartol. Borghesi (1781 — 1860), oeuvres completes. tom. I— IX. 1 (oeuvres
nutnism. I. II. cpigraph. I— IV. 1. lettres I — III). Paris 1862-79.
Th. Mommsen, inscriptiones regni Neapolitani Latinae. Leipz. 1852. fol.
Corpus inscriptionum Latinarnm consilio et auctoritate Academiae litte-
rarum Regiae Berolinensis editum. Vol. I. Inscriptiones Lat. anti-
quifcsimae ad C. Caesaris mortem ed. Tb. Mommsen. AcceduntElogia
clar. viror. Fasti anni Iuliani. Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI
(ed.a. G. Ilenzeno). 1863. — Tabulae lithographae. Priscae Latinitatis
monumenta epigrapbica adarchetyporum fidemexemplislithographis
repraes e ntata ed. Fr. Ritschi. 1863. — Vol. II. Inscriptiones Hispa-
uiac Lat. ed. Aem. Hübner. 1869. — Vol. III. Inscriptiones Asiae,
provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Lat. ed. Tb. Mommsen.
1873 (Pars I inscr. Aegypti et Asiae, inscriptiones prov. Eur. Graec,
inscr. Illyrici ptes I— V comprehendens. Pars 11 inscr. lllyr. ptes VI
VII, res gestas D. Augusti, edictum Diocletiani de pretiis rerum,
privilegia militum veteranorumque, instrumenta Dacica comprehen-
dens). — Vol. IV. Inscr. parietariae Pompeianae Herculanenses
Stabianae ed. C. Zangemeister. Accedunt vasorum fictilium ex eis-
dem oppidis erutorum inscr. ed. a Rieh. Schoene 1871. — Vol. V.
Inscr. Gälliae Cisalpinae Lat. ed. Th. Mommsen. ptes II. 1872. 77.
— Vol. VI. Inscr. Urbis Romae Lat. colleger. Guil. Henzen et Joh.
Bapt. de Rossi, ed. Eug. Bormann Guil. Henzen Chr. Huelsen.
ptes V. 1876—85. — Vol. VII. Inscr. Britannicae Lat. ed. Aem.
Hübner. 1873. — Vol. VIII. Inscr. Africae Lat. coli. G. Wilmanns
1881 (Pars I inscr. Africae proconsularis et Numidiae comprehen-
dens. Pars II inscr. Mauretaniae comprehendens). — Vol. Villi.
Inscr. Calabriae Apuliae Samnii Sabinorum Piceni Lat. ed. Tb.
Mommsen. 1883. — Vol. X. Inscr. Bruttiorum Lucaniae Campauiae
Siciliaj Sardiniae Lat. ed. Th. Mommsen. 1883. fol. — Auctarium
corporis inscr. Lat. : Exempla scripturae epigraphicae Latinae a
Caesaris dictatoris morte ad aetatem Iustiniani ed. Aem. Hübner.
1885.
Ephemeri8 epigrapbica corporis inscript. Latiuarum supplementum edita
iusBU instituti archaeologici Romaiii cura G. Henzeni J. ,B. Rosaii
Th. Momraseni G. WilmannBÜ. Vol. I— V. Romae et Berol.
1872-84.
Exempla inscr. Latiuarum comp. Gust. Wilmanns. 2 voll. Berlin 1873.
Garrucci, sylloge inscriptionum Latinarum usque ad C. lulium Caesa-
rem. 2 ptes. Turin 1875. 77. addenda 1881.
e) Münzen und maszc. vgl. I § 2.
Th. Mommsen, gesch. d. röm. münzwesens. BerL 1860. neu bear-
beitet in der franz. Uebersetzung des duc de Blacas 4 vols. Parin
1865-75.
P. Ph. Bourlier, baron d'Ailly, recherche9 s. 1. monnaie Bornaim; depuis
son origine jusqnVi la mort d' Auguste, tom. I. II. Lyon 1865-69. 4.
I*
Digitized by Google
4 I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZUM II PUNISCHEN KRIEGE.
§ 2. L. Sambon, recherches sur los monnaies do la presqu'ile Italique depuis
leur origine jusqu'a la bataille d'Actium. Napl. 1870. 4.
IL Cohen, description generale des monnaies de la republique Komaine.
Par. et Londr. 1857. 4.
Dess. deacription hist. des monnaies frappe'es sous l'empire llomain.
6 vols. Par. 1859—62. VII. suppl. 1868.
Marquardt, röm. Staatsverwaltung. Bd. 11 1—74. Leipz. 1876.
Als zahlmittel diente den Römern in ältester zeit das
vieh (pecus — pecunia). später zahlte man mit rohem kupfer
(aes rude) oder mit gemarkten kupferbarren. Plin. NU
XVIII 11. 12. XXXIII 43 Servil* rex primus signavii aes.
antea rudi usos Romae Timaeus Iradit. Aur. Vict. de vir. iil.
7, 8 Servius Tullius . . mensuras pondera . . constituit. kupfer-
münzen zu schlagen (aes grave, as Ubralis, Ubrarius) scheint
von den decemvirn eingeführt zu sein.
Silbergeld schlugen die Römer seit 209 v. Chr. (präg-
stätte im terapel der Juno Moneta) auf den trientalfusz,
und untersagten die silberprägung in dem von Rom ab-
hängigen Italien.
217 v. Chr. ward der unzialfusz eingeführt und das
kupfer Scheidemünze.
Seit Augustus ist dem kaiser die gold- und silberprä-
gung vorbehalten; dem Senate verbleibt die kupferprägung
bis zu den Zeiten Aurelians (f 275).
L Die älteste zeit bis zum Hannibalischen kriege
218 v. Chr.
§ 3. Berichte griechischer Schriftsteller von Italien.
a) Wandersagen und gründungsgeschiehten (xvlöttg)
fanden sich bei dem dichter Stesichoros (I § 7 b ), bei Hippys
und Hellanikos (I § 13. IG) und bei den sikeliotischen ge-
schichtschreibern, namentlich Antiochos (I § 18) und Phi-
listos (§ 23), Kallias (§ 43) und Timaeos (§ 44).
b) Historische Zeugnisse über römische geschichte gaben
griechische schriftsteiler erst seit dem ZA Alexanders des
groszen.
Plut. Camill. 22 rov pivroi nd&ovg avrov xai tijg ccloi-
aeag soixtv apvdgä tig sv&vg eig t^v'EXXäöa <prj[ii] öiek&£iv.
Digitized by Google
I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZUM II l'l'MSCHEN KRIEGE. 5
'HgaxXsCdqg ydg 6 llovxixog ov tcoXv xdv %qovg)p ixeCvav §
ditoXaitoiizvog iv TO) itsgl 4'vxfjg 6vyygdp,\L<xxi qjrjOtv dno
xrjg ianigag Xoyov xuxtttsxsZv ag Gxgaxög i£ 'Tnegßogiatv
iXfrdv £%a&£v rjgrjxoi noXtv 'EXXrjvtda ( PcS(ir}v f ixel nov
xaxaxrjfiivrjv 7tsgl xrjv neydXr]v ftaXaGCav .... 'dgiCxoxiXrjg
d' 6 (piXoaoyog xo p\v dXävai rijv nöfav v%6 KeXxmv dxgi-
ßag ärjXog ioxiv dxqxooig' xov de öoioavxa Aevxiov dual
(prjöiv (L. Furius Camillus cos. 349 v. Chr.).
Plin. NH III 57 Theophrastus , qui primus externorum
aliqua de Romanis diligenlius scripsit (nam Theopompus, ante
quem nemo mentionem habuit , urbem dunlaxat a Gallis captam
dixit, Clitarchus ab eo proxvmus legationem tantum ad Alexan-
drum missam) . . .
Dionys, arch. I 5 f. ovdepta yaQ dxgißijg i&XtjXvde
7CBQL avxdSv 'EXXr\v\g löxogict ftf'^pi xäv xaft' rjpag XQ 0VG)V >
ort prj xetpaXaiädtig imxopcä ndvv ßgax,elar itgäxov piv,
oöa xdph eiöivcu, xriv'Pa(ialxy}v dg%aiokoyCav imögap.6vxog
'Itgttvvpov xov Kagdiavov övyygatpiag iv xfj negl xäv
'Emyovav ngctypaxüa (I § 39), ixeixa Tipaiov xov Lixe-
XicSxov . . .
Den sicilischen krieg der Punier und Römer schrieb
Philinos von Akragas, den Hannibalischcn krieg Silenos u.- a.
(I § 52).
§ 4. Italische Chroniken.
Von italischen Stadtgeschichten finden sich geringe
spuren :
KvpaXxd des Hyperochos (Müller FHG IV 434). Die
geschichte des tyrannen Aristodcmos (seit ol. 64. 524) bei
Dionys. VII 2—11 ist aus Timaeos entlehnt.
Oskische quelle bei Festus p. 158 M. Berichte aus Ardea
Varro d. r. r. II 11; Praeneste Solin II 9; Pataviura Liv.
X 2 vgl. V 34. 35.
Auetores Tusci (über Mastarna und Caeles Vivcnna):
Rede des kaisers Claudius v. j. 48 Bruns fontes p. 157, 18.
§ 5. Römische Urkunden.
Es gab in Rom kein allgemeines Staatsarchiv.
Cic. de leg. III 20, 46 legum cus(odiam nullam habemus
. . publicis litteris consignatam memoriam publicam nullam habemus.
0 I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZUM II PUNISCHEN KRIEGE.
§ 5. Bei den Schriftstellern erwähnte Urkunden der ältesten
zeit s. Alb. Schwegler RG I 18. vgl.Th. Mommsen RG I 6 216.
Verträge wurden aufgestellt im terapel der Fides publica
auf dein Capitol, dessen erste gründung dem könige Numa
zugeschrieben wurde; er war erbaut von A. Atilius Calatinus
cos. 258. 254. dict. 249. cons. 247 v. Chr.
Vgl. Polyb. 11126,1. Becker A. I 403. Mommsen, arm. delP inst. 1858,
181. forsch. I 339. staatsr. II* 480, 4.
Die Senatsbeschlüsse wurden seit 449 v. Ohr. unter
aufsieht der aediles plebis im tempel der Ceres verwahrt;
später im aerarium Saturni unter mitaufsicht der quaestoren,
denen 11 v. Chr. die aufsieht allein übertragen wurde.
Mommsen staatsr. II* 408. 479 f. 532; ders. Hermes II 115 1".
Nach dem brande des Capitoliums (83 v. Chr.) leitete
Q. Lutatius Catulus (cos. 78 v. Chr.) den neubau und stellte
hiebei das tabularium her, welches seitdem als reiehsarchiv
diente. CIL 592 Q. Lutatius Q. f. Q. [«.] Catulus cos. sub-
slructionem et tabularium de s(enatus) s(ententia) faciundum coe-
ravit \ei\demque pro(bavit).
Nach dem abermaligen brande des Capitols (69 n. Chr.)
stellte Vespasian das reiehsarchiv nach möglichkeit wieder
her: Suet. Vesp. 8 . . aerearumque tabularum iria mitia, quac
sitnui conßagraverant, restituenda susccpil, undique investigatis
cxemplaribus: instrumentum imperii pulcherrimum ac vetustissi-
mum, quo continebantur paene ab exordio urbis senalus con-
sulla, plebi scila de socielate et foedere ac privilegio cuicumque
concessis.
Das kaiserliche hausarchiv (tu yQatip,aTct td tfj aQxfj
TtQoaijxovTa) auf dem Palatin brannto unter Commodus
groszenteils ab. C. Dion. ep. LXX1I 24, 2.
Gesetze, senatsboschlü ss e, edicta.
K. G. Bruns, fontes iuris Roinani autiqui (1860). ed. IV. Tüb. 1879.
suppl. ed. Tb. Mommsen 1881.
II. Kd. Dirksen, versuche z. kritik u. ausleguug der quellen' des röm.
rechts. Lcipz. 1823. übersieht der bisher, versuche zur kritik und
Herstellung des textes der zwölftafel-fragracnte. eb. 1824.
Uud. Schöll, legis XII tabularum reliquiae. Leipz. 1866.
Acta senatus. acta diurna populi Roinani.
Emil Hübner, de senatus populique ltomani aefis. Lips. 1859 (jhb.
suppl. III).
Digitized by Google
DIE ÄLTESTEN JAHRBÜCHER DER RÖMER. 7
Caesar ordnete als consul 59 v. Chr. die herausgäbe der § 5.
Senatsprotokolle und der stadtzeitung an. Suet. Caes. 20
inito honore primus omnium inslituit ut tarn senalus quam populi
diurna acta confierent et pubticarentur.
Augustus untersagte die Veröffentlichung der senatspro-
tokolle: Suet. Aug. 36 ne acta senatus pubticarentur.
Angebliche acta diurna a. d. j. 168. 62. 55 v. Chr. sind als ge-
fälscht erwiesen von P. Wesseling probab. Fraucker 1731 II 39.
p. 354 ff. Herrn. Heinze, de spuriis actorum diarnorum f'ragmentis.
Greiisw. 1860.
§ 6. Aufzeichnungen der pontifices.
Dion. arch. I 73 ncdaibg fisv ovv ovte ovyyQa<pEvg
ovts koyoygd<pog iotl 'Pa^iaiav ovds dg' ex nakaiäv pevroi
Xoycov iv LEQatg dtttoig ao^o^ivav ixaCrös xi nuQcdaßäv
aviyQatysv.
Die Ordnung der zeiten (jähre, monate und tage) ge-
hörte zum geistlichen rechte, für welches die pontifices die
Staatsbehörde bildeten. Über das archiv der pontifices in
ihrem amtshause (der Regia am Forum) vgl. Marquardt
staatsverw. III 287.
a) Die pontifices regelten den kalender (Aalare von dem
ausrufen des neumondes: kalendae, daher kalendarium) und
verkündeten die dies fasti (spruchtage) und dies nefasti (daher
fasti so viel als kalender).
Die decemvirn trafen gesetzliche bostimmungen über
die einschaltungen (de inlercalando) (Leg. XII tabul. t. XI.
Schöll p. 156—159. Bruns s. 35).
Cn. Flavius machte als aedilis curulis 304 v. Chr. die
spruchtage ('den klagspiegel') bekannt: Liv. IX 46 Cn.
Flavius . . civile im, repositum in penetralibus pontificum, evul-
gavil fastosque circa forum in albo proposuit, ui, quando lege
agi posset, sciretur. vgl. Mommsen chron. 210. CIL I p. 361.
b) Einen anhang des kalenders bildeten die Jahresver-
zeichnisse der eponymen beamten (daher ebenfalls fasti ge-
nannt).
Die fasti magistraluum wurden nach dem brande der
Regia 36 v. Chr. in deren neubau wiederum auf marmortafeln
verzeichnet (zwischen 36 und 31 v. Chr.) und durch die' pon-
tifices fortgeführt bis 12 v. Chr., später bis 13 n.Chr.
Digitized by Google
8 I. DIE ÄLTESTE ZEIT BIS ZTM II PUTSCHEN KRIEGE.
§ 6- Die hiovou erhaltenen bruckstücko sind auf dem Capitol
aufgestellt, daher fasti Capitolini.
Herausgegeben von Wilh. Henzen CIL I 412 ff. nachtrage Ephem. I 154.
11 210. 285. III II.
Aus den amtlichen Verzeichnissen entnommen sind die
fasti in dem Chronographen vom j. 354 (§ 93), in den latei-
nischen fasten des Idacius und den griechischen des chro-
nicon Paschale (§ 101 b . 128).
Mit den angaben der historiker zusammengestellt von Mommsen CIL
I 481 — 551. vgl. forsch. II 58. Jos. Klein, fasti consulares inde a
Caesaris nece usque ad iinp. Diocletianum. Leipz. 1881.
Die capitolinischen marmortafeln enthalten ferner bruch-
stücke der acta triumphorum bis z. j. 19 v. Chr.
Hgg. v. W. Henzen CIL I 453 ff. Ephem. I 157. III 16.
Andere fragmente von consularfasten und triumphaltafeln
aus republikanischer zeit s. CIL I 465 ff.
c) Mit der liste der jahresbeamten (den fasti magistra-
tuum) verband sich die aufzeichnung merkwürdiger ereig-
nisse — annalis. Daraus erwuchs die Stadtchronik — annales
maximi — , welche bis in die zeit der Gracchen herabgeführt,
von P. Mucius Scaevola (cos. 133. pontifex maximus um
123 v. Chr.) abgeschlossen und in 80 büchern herausgegeben
wurde. Gell. NA. IV 5 citirt das 11. buch.
Em. Hübner, jhb. 1859, 401. HPeter rel. IV. 3; fr. 3.
Dürftige nachrichten von der ältesten zeit: Liv. VI 1
quac ab condita urbc Roma ad captam urbem eandem Roman i
. . gesscre . quinquc libris exposui, res cum vetustate nimia ob-
scuras . . tum quod parvae et rarae per eadem tempora lilterac
fuere, una custodia fidelis memoriae rerum gestarum, et quod,
etiam si quae in commentariis pontificum aliisque publicis priva-
tisque erant monumentis } incensa urbe pleraeque interiere.
Die älteste in Rom nachweisbare aera rechnet nach der
ein weihung des Juppitertempels auf dem Capitol: Plin. Nil.
XXXIII 19 Flavius [aedil 304 v. Chr.] vovit aedem Concor-
diae .... ex multaticia facneraloribus condemnatis aediculam
aercam fecit in Graecostasi, quac tunc supra comitium erat, in-
cidiique in tabella aerea factam eam aedem CCJ111 annis post
Capitolinam dedicatam. Gewöhnlich wird sie durch post reges
exactos oder post primos consules bezeichnet und noch am
* ausgang der republik angewandt.
Digitized by Google
DIE ÄLTESTEN JAHRBÜCHER DER RÖMER. 9
Die pontifices hatten schon das jähr der gründung Roms § 6.
berechnet :
Dionys, arch. I 74 ot; yä$ rj&ovv ctg UoXvßiog 6 Me-
yaXoTtoXizrjg zoöovzov povov elnstv, ort xaza zo ösvtsqov
frog zijg Ißdoprig dXvpTuädog (750 v. Chr.) ti]v 'Pdprjv ixti-
a&ai neföo(i(u, ovd' inl zov nagä xolg doxtegevöt, xeifievov
nivaxog evög xal povov zrjv itlöziv äßaödviazov xazaXimtv.
Der ansatz wird mit kleinen Schwankungen angenommen,
ohne dass je eine völlige einigung erzielt worden wäre:
Fabius (§ 8) rechnet ol. 8, 1 747 v. Chr., Cincius (§ 9)
ol. 12, 4 728 v. Chr., Cato (§ 15) Dionys (§ 42) Solin (§ 75)
ol. 7, 1 751 v. Chr., Polybios Nepos Diodor ol. 7, 2 750
v. Chr. In der Kaiserzeit wird die Varronische aera am
häufigsten angewandt: sie setzt die erbauung ol. 6, 3 753
v. Chr. und rührt von Atticus her (§ 33). Daneben be-
hauptet sich aber die Zählung der capitolinischen fasten
(s. 8), welche ein jähr im rückstand dio erbauung 752
v. Chr. setzt.
Die älteren finsternisse wurden von der sonnenfinster-
nisz des 21. Juni 400 v. Chr. zurückgerechnet: Cic. de rep.
I 16, 25 Ennius . . . scribü anno quinquagesimo CCC /Ire post
Romam condtiam
Nonis Junis soli luna obstitit et nnx.
atque hac in re tanta inest ratio atque sollertia, ul ex hoc die,
quem apud Ennium et in maximis annalibus consignatum vide-
mus, superiores solis defecliones reputatae sini usque ad illam,
quae IVonis Quinctilibus fuü regnante Romulo.
Andere Zeugnisse aus der königszeit Vopisc. v. Tac. I
Cic. de rep. II 15, 28. Charakteristik: Cic. de orat. II 12,
52 erat enim historia nihil aliud nisi annalium confectio: cuius
rei memoriaeque publicae retinendae causa ab initio rerum Ro~
manarum usque ad P. Mucium pontificem maximum res omnes
singulorum annorum mandabat litleris pontifex maximus effere-
batque in album et proponebat tabulam domi, potesias ut esset
populo cognoscendi; ei qui eliam nunc annales maximi nominan-
lur. hanc similitudinem scribendi multi secuti sunt, qui sine
ullis ornamenlis monumenta solum temporum, hominum, locorurn
gestarumque rerum reliquerunt. de legg. I 2, 6 post annales
pontificum maximorum, quibus nihil potest esse ieiunius (Ursinus ;
iueundius codd.). Serv. in Verg. Aen. I 373 ita autem annales
Digitized by Google
10 I. DIE ÄLTKSTE ZEIT IIIS ZUM II PUNISCIIEN KRIEGE.
§ 6. conficiebantur : tabttlam dealbatam quotannis poniifex maximus
habuil, in qua praescripüs consulum nominibus et aliorum magi-
stratuum digna memoratu notarc comueverat dornt militiaeque
terra marique gesla per singulos dies, cuius diligcntiae anmios
commentarios in octoginta libros veieres retulerunt eosque a pon-
tificibus maximis, a quibus fiebant, annales maximos appellarunt.
Festi ep. p. 12(3, 16 M.
M. Cato orig. IV b. Gell. II 28, 6 non htbct scriberc,
quod in tabula apud pontiftcem maximum est, quoiiens a?wona
cara, quoiiens lunae auf solis luminc caligo aut quid obstilerit.
Seit 249 v. Chr. werden die prodigien ausführlich ver-
zeichnet.
H. Nissen krit. untersuch, üb. d. quellen der IV. u. V. dekade des
Liviua s. 86 ff. J. Bernays ges. abh. II 307.
d) Die libri pontificum (pontificii, pontificales) enthielten
Vorschriften des gottcsdienstes und geistlichen rechtes, die
commentarii pontificum eine beispielsammlung von rechts-
ftillen aus dem sacralrechte. vgl. Schwegler RG I 31 ff.
HPeter rel. IV. V.
Über Verzeichnisse und protokolle prieaterlicher genosseuachaften
vgl. Marquardt staatsverw. III 224. — Acta fratrum Arvaliura ed. Guil.
Uenzen. Berlin 1874. nachtrage Ephem. ep. II 211.
e) Magistratsverzeichnisse auf leinwand geschrieben sollen
in dem tempel der Juno Moneta (erbaut 346 , erneuert 174
v. Chr.) auf dem Capitol aufbewahrt worden sein, auf sie
beriefen sich C. Licinius Macer und Q. Aelius Tubero. Liv.
IV 20, 8 magistraluum libri, quos linteos in aede repositos
Monetae Macer Licinius citat identidcm auciorcs. c. 7, 12.
13, 7. 23, 2. vgl. Mommsen ehr. 94 ff.
§ 7. Private aufzeichnungen.
Neben den trockenen jahrbüchern erwuchs die tradition
aus einheimischen und zugetragenen mythen, aus der deu-
tung der städtischen einrichtungen von ungewissem Ursprünge
oder der älteren denkmäler (ätiologische mythen Schwegler
RG I 66 ff ), aus Uedem von den thaten der vorfahren, aus
grabreden und aufschriften der ahnenbilder.
Die Aedilen Cn. und Q. Ogulnius errichteten 296 v. Chr.
das eherne Standbild der wölfin, welche die Zwillinge Ro-
Digitized by Google
DIE ÄLTESTEN JAHRBÜCHER DER KÖMER. 11
mulus und licmus säugt. Liv. X 23, 12. Altere römische § 7.
denkmäler zählt Plin. NH XXXIIII 20-32 auf.
Detlefsen, de arte Romanor. antiquißsiuia. Glücket. 1867. 68. 80.
Ahnenlieder: Cato b. Cic. Tusc. IUI 2, 3 gravissimus
auetor in originibus dixil Cato, morem apud maiores hunc epula-
rum fuisse, ut deineeps qui accubarenl canerent ad tibiam
clarorum virorum laudes atque virlutcs. Varro b. Kon. p. 77
in cojiviviis pueri modesti ut cantarent carmina antiqua, in
quibus laudis erant maiorum , et' assa voce et cum tubicine.
Schwegler I 54.
Grabreden, Familienchroniken, ahnenbilder: Herin. Graff,
de Romauor. laudationibus funebribus. Dorpat 1862. Em. Hübner,
Hermes I 440. H. Peter rel. XXVI1II ff. vgl. die Schilderung der feier-
lichen bestattung bei Polyb. VI 53 f. Zwei sepulcralreden a. d. zeit
Augusts u. Hadrians, v. Mommsen, ak. abb. Berlin 1863.
Cic. Brut. 16, 61 nec vero habeo quemquam (Catone) antiquio-
rem, cuius quidem scripta proferenda putem, nisi quem Appi Caeci
oratio haec ipsa de Pyrrho et nonnullae morluorum laudationes
forte delectant. et hercules hac quidem exstant: ipsae enim familiae
sua quasi ornamenta ac monumenta servabant et ad usum, si quis
ciusdem generis occidisset, et ad memoriam laudum dornest icarum
et ad illuslrandam nobilitatem suam. quamquam Iiis laudationibus
historia rerum nostrarum est f acta inendosior. multa enim scripta
sunt in eis, quae facta non sunt, falsi triumphi, plures consula-
tus, gener a etiam falsa et ad plebem transitiones , cum homines
humiliorcs in a lief tum ciusdem nominis infunderentur genus.
Liv. VIII 40, 4 vitiatam memoriam funebribus laudibus
reor falsisque imaginum litulis, dum familia ad se quaeque famam
rerum gestarum honorumque fallenti mendacio (rahmt, inde
cerfe et singulorum gesta et publica monumenta rerum confusa.
Gell. XIII 20, 17 quae . . ila esse . . cognovimus, cum et
laudationes funebres et commentarium de familia Porcia lege-
remus.
Appius Claudius Caecus (Mommsen CIL I p. 277.
forsch. I 310) stellte die bilder seiner ahnen in dem von
ihm 296 v. Chr. gestifteten tempel der Bellona auf. Plin. NH
XXXV 12 posuil in Bellonae aede maiores suos placuitque in
excelso spectari et titulos honorum legi, üer übliche Standort
der ahnenbilder und Stammbäume der geschlechter war das
atrium des hauses. Becker A. II 1, 220 ff.
12 II. BIS ZUM TRIBUN AT DES Tl. GRACCHUS, 218—133.
§ 7. Ed. LQbbert, prolusio de gentium llomanaruin commentariis doinesticis.
Gieezen 1873. Dess. dissert. de gentis Serviliae commentariis doine-
sticis. Kiel 1875. de gentis Quintiae c. d. 1876. de gentis Furiae
c. d. 1877. de gentis Claudiae c. d. 1878.
Die ältesten grabschriften sind auf den grabmälern des
L. Cornelius Scipio (cos. 259 v. Chr.) und der (jüngeren) seines
vaters L. Cornelius Scipio Barbatus (cos. 298 v. Chr.) erhalten.
CIL I nr. 32. 30. vgl. Ritsehl (1853) op. IV 213. pr. Lat.
mon. ep. p. 31. Mommsen a. a. 0. p. 16. Bücheler jhb.
1863 s. 328. 331.
Elogia clarorum virorum (von weiheinschriften der fami-
lien) gesammelt CIL I p. 277—280. Eph. ep. III 1. vgl. O.
Hirschfeld Phil. XXXIV 85.
II. Vom Haiinibalischen kriege bis zum tribunat des Ti.
Sempronius Gracchus 218 — 133 v. Chr.
Komische geschieht schreiburjg- in griechischer
spräche.
§ 8. Q. Fabius Pictor.
Wold. Härless, de Fabiis et Aufidiis rerum Komanarum scriptoribus.
Bonn 1863. Guil. Nie. du Rieu, disputatio de gente Fabia. Lugd.
B. 1856 p. 152. HFeter fr. 6; rel. p. LX1X. 6. Ed. Heydenreich,
Fabius Pictor u. Livius. Freiberg 1878.
Die römische geschiente des Q. Fabius Pictor und der
älteren annalisten überhaupt bestand aus drei teilen: der er-
zählung von der gründung Roms, dem abrisz der älteren
geschieh te, der ausführlichen darstellung der jüngsten zeit.
Dionys. I 5 ovdepia yap dxQißrjg i&XrjXv&e tzsqI avxäv
(Pwfiaiav) 'EXXrjvlg ttixogla ^e%ql xgüv ijfiag jpdvajf,
ort pr} xE(palai(6$£ig imxopal ndvv ßQa%Blai.
c.6 nach aufzählung griechischer Schriftsteller, welche die
ältere römische geschiente kurz berührt hatten : bpoCag dh xov-
xoig xal ovöhv diaepö govg i&Öaxav [(StoQiag xal 'Po^aicav uaoi
xä naXaid iQya rrjg noXsag 'EXXrjvixrj diaXsxxa ävviygatyav,
av d<Si TtgeaßvxaxoL Kötvxög xs Odßiog xal Aevxiog Kiyxiog,
dfitpotsgoi xaxä xovg 0otvixixovg dxpdoavxtg noXifiovg.
xovtov de xpv dvÖQav exdxegog, olg fihv avtög ÜQyoig itag-
GESCHICHTSCHREIBTNG IN GRIECH. SPRACHE. 13
sytvsxO) dia xr\v iu,itsigCav dxgißag dvsygatys^ td öi dg%ala § 8.
td (istd ti\v xtiGiv trjg TtoXsag yßvöfieva xttpaXatadbyg i%-
idgafiev.
c. 7. ix tc5v iGtogiav . . ctg ot itgög avxciv i7taivov(isvoi
'Pofimoiv övveygaiftav Jlögxiog te Katar xal <I>dßiog Md%i-
fiog xte. ... ixaCvav . . t<av itgaypateuüv — tfai de zutg
'EXXr\vixaZg %govoygaq>iaig ioixvtai.
Cic. de divin. I 21, 43 sini haec, ut dixi, somnia fabularwn,
hisque adiungatur etiam Aeneae somnium, quod in noslri (M.
Hertz; nutner um codd.) Fabi Pictoris Graecis annalibus eius
modi est, ut omnia, quae ab Aenea gesta sunt quaeque Uli ac-
ciderunt, ea fuerint, quae ei secundum quietem visa sunt.
Diod. VII fr. 3 b. Geo. Syncell. I 366 u. Euseb. Arm. I
p. 286 Schoene von der benennung der Stadt Alba: Ttegl de
trjg Ttgoörjyoglag tavtrjg Odßiog 6 tag ( Pa\iaCatv itgd&ig dva-
ygdifrag aXXog ^eyLV%oX6yr\xe' <pi]<sl ydg Alveta yeveö&ai
Xoyiov xte.
Dionys. I 79 jcegl de tc5v ix trjg 'IXtag yevofievuv
Koivtog u.ev Odßtog 6 ntxtag Xeyoftevog, c5 Aevxtog ts
Ktyxiog xal Kdtov Tlögxiog xal IHömv KaXnovgviog xal
• tc5v äXXcov Ovyygacpiov ot itXeiovg rjxoXovd-rjaav , yeygacpev
cSg xeXevöavtog 'ApoXiov td ßgecprj Xaßovteg iv 6xd<pi] xet-
[teva xte. bis c. 83 dnoöcpdttovoiv evxetag ^ApoXiov xal
(ietd tovto tr\v dxgav xataXafißdvovtat. xavta (iev ovv
toig negl Q>dßiov etgrjtaL. vgl. Mommsen, forsch. II 9.
Nach Plutarch Rom. 6. 8 hat Fabius die gründungs-
geschichte aus Diokles von Peparethos entlehnt (1 § 52) vgl.
Mommsen forsch. 11 279.
In der erzählung von den Tarquiniern tadelt Dionys.
IUI 30 tö gd&vpov avtov itegl trjv i^etaöiv td5v %g6vcav.
vgl. c. 6 f. Fabius setzte das jähr der gründung Roms = ol.
8, 1 (747 v. Chr.), das erste jähr der republik =» ol. 68, 1
(508), die einnähme der stadt durch die Kelten ol. 98, 1 (388):
Dion. I 74 i} KeXtäv ecpodog, xa&' rjv rj 'Pa^aiav noXtg
edXa, 0V(i(pG)v€ltaL 6%edov vno ndvtov ag%ovtog 'Afrrjvno'i
Ilvgylcövog yevia^ai xatä to a hog trjg rj' xal q' oXv^md-
dog. Die entsprechende berechnung des ersten jahres der
republik (der einweihung des capitoliniachen tempels) Polyb.
III 22. Vgl. Mommsen, chron. 128. 134. Solin. I 27 Ro-
mam . . Olympiade placet conditam Pictori octava. Dion. a. a. O.
Digitized by Google
14 II. BIS ZUM TRIBUNAT DES Tl. GRACCHUS, 218—133.
§ 8. Kotvxog de Qdßiog xaxd xo a Ixog xfjg rj' oXv^niddog {xov
xrjg 'Paiirjg oixiap.bv yeveö&ai (pr]6Cv) . . .
Dionys. Vll 71 in der beschreibung der ludi Romani
Kotvxai <baßC(p ßeßaiayxfj igco^evog xal ovdefiidg ixt Öeo^evog
niaxeag ixdgag' naXaioxaxog ydo dvrjo xcov xd 'Papalxd
öwxa£ccpe'vG)v , xal nfaxiv ovx i% av ijxovOe pövov dXXd
xal ii av avxog eyva itaQEXopevog.
Liv. I 44, 2 scriptorwn antiquissimus Fabius Pictor. II 40, 10
apud Fabium, longe antiquissimum auctorem, usque ad senectu-
tem vixisse eundem [Coriolanum) invenio; referl certe hanc saepe
cum exacta aetate usurpasse vocem, mullo miserius seni exi-
lium esse.
Von dem zwiespaltc des dictators L. Papirius Cursor
und des magister equitum Q. Fabius Rullianus 325 v. Chr.
Liv. VIII 30, 8 magister equitum, ul ex tanta caede, multis
politus spoliis congesta in ifigenlem acervum hostilia arma sub-
dito igne concremavit, seu votum id deorum cuipiam fuit, scu
credere Übet Fdbio auctori, eo factum, ne suae gloriae fructum
dictator caperet nomenque ibi scriberet aut spolia in triumpho
ferret.
Strab. V p. 228 von der besiegung der Sabiner 290 v. Chr. : m
(prjal d' 6 ovyyoayevg Odßiog 'Pa^at'ovg aio&eo&at xov
nXovxov xoxe Ttgcjxov, öxe xov e&vovg xovxov xaxeOxtjaav
XVQIOI.
Auf Fabiua werden Diodors nachrichten aus den ersten Jahrhun-
derten der republik, namentlich von der gallischen katastrophe und
dem zweiten Saraniterkriege zurückgeführt von Niebuhr RG II 192".
629 ff. Mommacn, ehr. 125—128. forsch. II 221. 297. Dagegen er-
klärten sich Schwegler RG II 24 Nitzsch aun. 226 Niese Herrn. XIII
412 K.Peter, kritik der quellen 118 ff. u. a.
Aus Fabius entnahm Polybios den abschnitt über die
Keltenzüge II 18 ff.
Polyb. I 14, 1 vom ersten punischen kriego der Kömer:
ov% r^xxov de xdv itQoeiQrmevav 7taQca^vvd , rjv eniGxfjtiai xovxa
x<ß noXip,(p xal dta xö xovg ipizeiooxaxa öoxovvxag yodtpeiv
V7CSQ avxov, OUivov xal Qdßtov, fii) deovxag rj^iv dnK\yyeX~
xevai xi\v dXrj&eiav. exovxag p,ev ovv £il>£v6&ac xovg dvögag
ovx VTtokafißdvo, 6xo%a£6(i£vog ix xov ßCov xal xfjg aigeoscog
avxcov • Soxovgl de (ioi iteitov&ivai xi TtaganXtjo'iov xotg igcoOt.
Öid yaQ xr\v aigsöiv xal xr^v oXrjv evvoiav Q>iHvta ftev ndvxa
doxovöiv oC KaQXridoviOL 7ie7CQa%ftai (pQovifiag xaXag dvögta-
Digitized by Google
GESCHICUTSCHEEIBLNG IN GKIECH. SPRACHE. 15
dag, 01 dl 'Pafialoi zavavzia' 0aßia dh zovpitaXiv zovzav. §
— 15, 12 OiXtvov phv ovv nag' oXrjv dv zig zijv jrgaypa-
zuav svgoi zoiovzov ovza, TtagaizXnOiag dh xal <bdßiov.
Über das verzeichnisz der italischen wehrfähigen aus
dem jähre 225 v.Chr. s. Mommsen, forsch. II 382: Liv. per. XX
eo hello populum Romanum sui Latinique nominis DCCC arma-
torwn habuisse (Fabiusy dicit. Eutrop. III 5 Aemilio consule
ingentes Gallorum copiae Alpes transierunt. sed pro Romanis
Iota Italia consensit, traditumque est a Fabio hislorico, qui ei
hello interfuit, DCCC milia hominum parala ad id bellum fuisse.
Oros. IUI 13, 6 consules iolius Italiae ad praesidium imperii
contntxere vires, quo facto in ulriusque consulis exercitu octin-
genta milia armatorum fuisse referunlur, sicul Fabius historicus,
qui eidem hello interfuit , scripsit. ex quibus Romanorum et
Campanorum fuerunt peditum trccenta quadraginta octo milia
ducenti (CCXCVIIICC Gutschmid, CCLXXXXVIIIICC
Mommsen), cquitum vero viginti sex milia scscenti; cetera mul-
litudo sociorum fuil. Die genauen zahlen gibt Polyb. II 24.
Plin. NU X 71 tradit et Fabius Pictor in annalibus suis,
cum obsiderelur praesidium Romanum a Ligustinis hirundinem
a pullis ad se adlatam, ut Uno ad pedetn eius adligato nodis
signiftcaret, quoio die adveniente auxilio eruptio ficri lieber ct.
XIIII 89 Fabius Pictor in annalibus suis scripsit . .
Q. Fabius galt als wichtiger gewährsmann für den
zweiten punischen krieg. Wahrscheinlich gab er bald nach
dessen ende seine geschiente heraus.
Polyb. III 8 Odßiog de ynaiv, 6 'Papalxog ovyygatpevg,
dpa TO xazd Zaxav%aiovg döixrjfiazi xal zqv 'Aadgovßov
nXtovs^iav xal (piXagxiav aixiav yivEG&ai zov xaz* 'Avvißav
noXipov. ixslvov ydg fieydXnv dveiXncpoza ztjv dvvaazelav
iv zoig xaz 1 'Ißngtav zonoig, ptzu zavza nagaysvopevov im
Aißvnv imßaXiödai xaxaXvQavza zovg vöpovg elg povag%iav
asgiOzrjaai xö 7toXCzsvp.a zäv Kag%n8ovCcav xzi. ... dio
xal vvv zov TtoXepov zovzov i&vrivo%evai xazd zr)v avzov
Ttgoaloeöiv r Pa)(iaioig nagd zr)v KagmÖovCav yvcSftrjv. ovöiva
ydg svdoxeiv zäv d&oXoyav dvdgdv iv Kag%r\dovt zotg vn
'Avvißov negl zr]v Zaxav&aCtov nöXiv itga%dBi6i. zavza d'
ditnv tpnöi (lezd zr)v zijg Ttgosignpivng TtoXeag dXuaiv naga-
ysvsad-ai zovg 'Pafiaiovg oto^iivovg deiv rj zov 'Avvißuv ix~
Öiöovai aipi'Oi zovg Kag%t}öovi'ovg rj zov 7c6X(^ov dvaXap-
IG II. BIS ZUM TRIBUNAT DES Tl. GRACCHUS, 218—133.
§ 8. ßdvsiv. c. 9 tm/os #i} %dgiv ifjLvrjafhjv Oaßiov xal xav vjc'
ixsivov yeyQocMitvcjv; ov% Zvsxa xrjg mftavoxrixog xäv sign-
fisvcov dXXd xrjg xcüv dvaXapßavovxav rag ixsivov ßißXovg
vjtouvrjöeag, Iva pr) itgog rijv imygatprjv , dXXd ngog xd
Ttgdypaxa ßXiitaow. £vioi ydg ovx inl xd Isyousva övv-
eTtiöxrjöavxeg dXX' in' avxöv xöv Xiyovxa xal Xaßovxeg iv
i/o5, dioxi xaxd xovg xaigovg 6 ygdgxav yiyovs xal xov
ovvsdgCov fiEXEtxe t(öv 'Papatov , %dv ev&iag r)yovvxat xd
Xsyopevov vno xovxov itiöxov. iy<o öi (prjfii phv delv ovx
iv (iixQ(ß 3tQooXaiißdv£0&ai xr)v xov avyygatpiag xfaxiv, ovx
avxoxeXrj dh xgivsiv . .
Liv. XXII 7, 1 haec est nobilis ad Trasumennum pugna
alque inter paucas memorata populi Romani clades. quindecim
milia Romanorum in acte caesa; decem milia sparsa fuga per
omnem Elruriam aversis Uineribus urbem petiere. duo milia
quingenti hostium in acie, multi postea [utrimque] ex vulneribus
periere. multiplex caedes utrimque facta tradilur ab atiis: ego,
praeterquam quod nihil haustum ex vano velim, quo nimis in-
clinant ferme scribentium animi, Fabium aequalem temporibus
huiusce belli potissimum auctorem habui. vgl. Polyb. III 84.
Plut. Fab. 3.
Q. Fabius ward 216 v. Chr. zum delphischen orakel ab-
gesandt. Appian. Hann. 27 ij öl ßovXrj Köivxov (ilv 0dßiov,
xov övyyga<pia xävds xcjv igyav, ig deXyovg ijte^Tts %gi]6o-
Ilbvov itegl xäv nagövxav. vgl. Liv. XXII 57, 5. XXIH 11,
1-6. Plutarch. Fab. 18.
Von der geBchichte des Q. Fabius Pictor gab es eine
lateinische Übertragung oder Überarbeitung von jüngerer
hand. Front, ep. ad Verum I p. 114 N. : historiam quoque
scripsere Salluslius structe, Pictor incondile , Claudius lepide,
Antias invenusle, Sisetma longinque; verbis Calo multiiugis,
Coelius singulis. Peter rel. LXXVI ff. fr. 74 ff.
Uber die schriftstellerische thätigkeit anderer Fabier
vgl. M. Hertz jhb. 1862 s. 46 ff.
§ 9. L. Cincius Alimentns.
Mart. Hertz, de Luciis Cinciis. Berl. 1842. Th. Pluess, de Cinciis reruin
Romanarum acriptoribus. Bonn 1865. Ders. n. Schweiz. Mus. VI 36.
1866. jhb. 1871 s. 385. HPeter rel. Cl. 40. fr. 31.
L. Cincius war praetor 210 v. Chr. und befehligte in
Digitized by Google
ii — 1
. GESCHICHTSCHREIBrNCf IN GBIECI1. SPRACHE. 17
diesem und dem nächsten jähre in Sicilien Liv. XXVI 23, 1. § 9.
28, 3. 11. XX VII 7, 12. 8, 16.
Dionys. 16.. 'Pap.aiG)v oöoi xd itakaiä Goya xrjg 3W>-
kscag 'Ekkrjvixij dtakixxa Gvviyoa'tyav , cov siöl TCQEößvxaxoi
Koivxog xe &dßiog xal ÄEVXiog KCyxtog^ dpcpöxEQOL xaxd
rovg OoiVLXixovg dxpdöavxtg %oovovg. s. o. s. 12. Fabiiis
und Cincius Dion. I 79. 11 38.
Dionys. I 74 xbv ds XEkEVxaiov xijg 'P(6p,r]g olxiöpov
. . . yeveö&ai q>r}Olv . . Asvxiog Öb Ktyxiog, dvr)o xcov ix xov
ßovXevxixov ovveöqCov, 7CeqI xo d' hog xrjg iß' 6kvp.7tidÖog
(728 v. Chr.).
Liv. XXI 38, 2 quantae copiae transgresso in Italiam
Hannibali fuerinl, nequaquam inier auctores constat. — L. Cin-
cius Alimentas, qui captvm se ab Hannibale scribit, mcucimc
aucfor moveret , nisi con funderei numerum Gaflis Liguribusque
additis: cum Iiis octoginia milia peditum, decem equitum ad-
ducta (in ltalia magis adfluxisse veri simile est, et ita quidatn
auctores sunt); ex ipso autem audisse Ilannibale, poslquam Rho-
danum transieril, triginta sex milia hominum ingentemque nume-
rum equorum et aliorum iumentorum amisisse.
Zweifelhaft ist die Herstellung des fragmentes von
Dionysios (XII 4) über das ende des Sp. Maelius: kEyiofra)
Sh xal 6 öoxav i\xxov alvai [tot, mftavog Adyog, o) xi%Qi]xai
KLoxEog xal KakitovovCvog iiuyrioioi övyyoacpEtg. Kiessling:
ca xi%QKivxtti Kiyxiog xal Kakitovoviog (xal akkoi) i. <S.
Mommsen (forsch. II 199 n ) cJ xexQtjxai Aevxiog xa Kak-
itovoviog xal akkoi Ov%vol övyyoacpEig.
Zahlreiche anführungen gehen auf antiquarische Schrif-
ten des L. Cincius, aus dem Augusteischen Zeitalter
M. Hertz a. a. o. s. 61 ff. HPeter rel. ClIH sqq. Diesem
schrieb Mommsen chron. s 315 ff. die erste benutzung (und
fälschung) der annalen seines vorfahren zu, Pluess die ab-
fassung eigener annalen.
§ 10. Die Scipionen.
P. Cornelius Scipio Africanus d. ä. cos. 205. 194. cens.
199 f 183 v. Chr. richtete um 190 ein Sendschreiben über
seine thaten in Spanien an könig Philippos von Makedonien.
Pol. X 9 xovxoig dh zoig ixkoyi.0p.oig Ofiokoyovvxeg ot 0vy-
yoaq>Etg, otav inl xo xikog ekfraGi xrjg nod^Eag^ ovx oW
Hchabkbk, Quellenkunde. 2. ahteil. 2
18 II. BIS ZUM TRIBUNATK DES Tl. GRACCHUS 218— 133.
§ 10. o7t<og ovx eig xov avdga xal xr]v xovxov izgovoiav, slg dh
xovg ftsovg xal xrjv xv%r\v dvacpigovoi xo ysyovög xaxogd'a^ia,
xal xavxa %&glg xav sixöxav xal xrjg xav övpßEßiaxöxav
p,agxvgtag, xal öid xrjg ijtLöxoXrjg xfjg xgog xov OCXinitov
avxov xov üojtXlov tiayäg ixxs&Eixoxog ort xovxoig xolg
ixXoyiöfiotg xQuadpsvog , olg rj^istg dvaxsgov ilEXoyiodfiE^a,
xafroXov xe xolg iv 'Ißqgfa itgdy(iaötv imßdXoLxo xal xaxd
fieaog xr) xrjg Kag%nd6vog tcoXloqkCcc.
Vgl. F. Friedersdorff, Livius et Polybius Scipionis rerum scriptores.
Göttingen 1869.
Sein söhn wurde 180 augur. Cic. Brut. 19, 77 filius . .
ü qui hunc minorem Scipionem a Paulo adoplavit, si corpore
valuisset, in primis habitus esset disertus. indicant cum ora-
liunculae tum historia quaedam Graeca, scripta dulcissume.
Mommsen, CIL I p. 19. HPeter CXVIII.
Sein Schwiegersohn P. Cornelius Scipio Nasica cos. 162.
155 cens. 159 v. Chr. verfaszte einen bericht über den krieg mit
Perseus. Plut. Aera. P. 15 itgäxog dh xav nagövxav 6
Naöixäg ixixaXovfiEvog Hxntiav, yapßgog *Aagixavov Exi-
niavog, vaxsgov 6h piyiöxov iv xrj avyxXrjxa övvnd-Eig, vjce-
ÖE%axo xrjg xvxXaösag rjysiiav yEvio^av dsvxsgog dh Odßiog
Md%i[iog 6 ngsößvxaxog xav AiynXCov izaidav, ixt, pEigaxiov
av, dviöxn 7tgodv^,ov(iEvog. r)od , Elg ovv 6 AlpiXiog dCdaoiv
avxolg ovx oöovg IloXvßiog ElgrjxEv, dXX* oöovg avxög 6
Naöixäg XaßElv <pr\öt, yEygaqxag 7tEgl xav Ttgd^sav xovxav
ETtiGxoXiov ngog xiva xcjv ßoöiXiav.
H. Nissen, quellen des Livius s. 267 ff.
§ 11. A. Postumiiis Albinas.
HPeter CXXIII 49. fr. 37.
Cic. Brut. 21; 81 A. Albinus, is qui Graece scripsil histo-
riam, qui consul cum L. Lucullo fuit (151 v. Chr. praetor 155),
et litteratus et disertus fuit. Acad. pr. II 45, 137.
Gell. XI 8, 2 (aus Com. Nep.) Albinus, qui cum L. Lu-
cullo consul fuit, res Romanas oratione Graeca scriptilavit. in
eius historiae principio scriptum est ad hanc senlentiam : neminem
suscensere sibi convenire, si quid in his libris parum composite
aul minus eleganter scr iptum foret. *nam sum f , inquit, 'homo
Romanus, natus in Lalio. Graeca oratio a nobis alienissima
est'; ideoque veniam gratiamque malae existimationis , si quid
GESCHICHTSCHREIBUNG IN GRIECH. SPRACHE.
19
esset erratum, postulavit. Macrob. saturn. I praef. 15. § 11.
Polyb. XXX Villi 12 (XL 6) Avlog noöxo^og . . . xeXog
de xal %oCr\\LU ygd<p€iv xal %gayp,axixi\v töxoQi'av ev£%u-
Qt]öev xxe.
Das von Giac. Cortese gefundene bruchstück eines unbe-
kannten historikers(rivistadifilologiaXII 396 Rh.Mus. XXXIX
623) meldet : cum eo tempore, ut narrat in hisloriae suae principio,
duae quasi factiones Romae essent, quarwn una graecas artes atque
disciplinas adamabat, altera patriae caritatem praetexebat, acer-
rime ab Uta stellt Albinus. hic Athenis Studiosus audiendi versa-
tus est adulescenlulus , atque proplerea graecam instilutionem
prae ceteris exlollebat non sine quadam iactatione et petulantia.
inde irae atque accusationes adversariorum , qui minus paleren-
lur graecum sermonem in scriptionibus usurpari ad rem R. spec-
tantibus. gracce autem, ul scimus, historiam" ille confeceral Q.
Ennio poetae [f 169 v. Chr.] inscriplam. ceterum satis in eo erat
litterarum et philosophiae, cuius alumnam eloquentiam inculcandam
aiebat . . .
Serv. in Aen. Villi 710 Postumius de adveniu Aeneae . . .
§ 12. C. Acilius.
HPeter rel CXVI1II. 44. fr. 34.
C. Acilius diente 155 v. Chr. den gesandten der Athener
im senate als dolmetscher: Gell. VI 14, 9 eranl isti philo-
sophi Carneades ex Academia, Diogenes Sloicua, Crilolaus Peri-
pateticus; et in senatum quidem introducti inier prete usi sunt
C. Acilio senalore. Plut. Cat. mai. 22 ngiaßtig 'A&rjvn&ev
i]X&ov slg 'Pa'prjv ot xsqI Kagvsddrjv xov ^xadrifial'xov xal
sdioyevtj xöv Zxal'xov (pUöaoyov . . . xal xovg itgrixovg
Xoyovg avxmv itQog xrjv ovyxktjxov dvriQ iTCHpavqg ö7tov-
Ödöag avxog xal derftelg ijQiiijvsvas, räiog 'AxcXiog.
Liv. per. L1II (142 v. Chr.). Acilius (M. Hertz; c. iulius
codd.) Senator Graece res Romanas scribit. Cic. de off. III
32, 115 Acilius . . qui Graece scripsit historiam. . . Er begann
mit Evander (Strab. V 230 Plut. Rom. 21) und führte die
erzählung bis auf seine zeit (Dion. arch. III 67).
Liv. XXV 39, 12 (212 v. Chr.) von den thaten des L.
Marcius in Hispanien: auctor est Claudius qui annales Acili-
anos ex Graeco in Latinum sermonem verlit. XXXV 14, 5
2*
Digitized by Google
20 II. BIS ZUM TRIlltNATE DES Tl. GRACCHUS 218 — 133.
§ 13. (193 v. Clir.) Claudius secutus Graecos Aciliatws libros P. Afri-
canum in ea fuisse legatione Iradit, eumque Ephesi coüocutum
cum Hannibale, et sermonem unum etiam refert ss. über Clau-
dius vgl. u. § 25.
Komische geschiente in lateinischer spräche.
§ 13. Cn. Naevias.
I. Vahlen, Cn. Naevi de bello Punico reliquiae. Leipz. 1854. Ribbeck,
acaenicae Rom. poes. fr. I« p. 277-286.
Cn. Naevius aus Campanien diente im ersten und
starb um das ende des zweiten punischen krieges.
Cic. Brut. 19, 75 f. Naevi . . bellum Punicum quasi Myro-
nis opus delectat. m sit Ennius sane, ut est certe, perfectior; qui
si illum, ut simulat, contemnerel, non omnia bella persequetis
primum illud Punicum acerrumum bellum reliquisset. sed ipse
dicitf cur id faciat. 'scripsere 1 , inquit, 'alii rem vorsibus (quos
olim Fauni vatesque canebant . . .)' — et luculente quidem scri-
pserunt, etiamsi minus quam tu polite.
Suet. de gramm. 2 C. Octavius Lampadio Naevii Punicum
bellum . . uno volumine et coniinenti scriplura cxpositum divisil
in Septem libros.
Naevius handelte in den ersten abschnitten seines ge-
dichtes von Aeneas und Dido und der gründung Roms.
Serv. in Aen. I 273 Naevius et Ennius Aeneae ex filia
nepotem Rom i dum conditorem urbis tradunl.
III fr. 3: — Märcu Valeriu cönsul (263 v. Chr.)
partim exercili in e'jrpe-dit tönern dueit.
IUI fr. I: transit Melitdm Romänus - insulam integram öm-
nem mit populdlur vältal-rem höstiüm concinnat
(257 v. Chr.).
VII fr. 2: id quöque paciscunt, moenia-sint quae Lutäti.
reconcilial captivos-plurimös tdem,
Sici/iensis paciscit - öbsides ut reddant (241 v.Chr.).
Fabulae praetextatae des Naevius: Alimonium Romuli et
Remi (Romulus s. Lupus). Claslidium (zur Verherrlichung des
von M. Claudius Marcellus 222 v. Chr. erfochtenen sieges).
• . • . • ■ ». V" "
Digitized by Googl
KOMISCHE GESCHICHTE IN LATEINISCHEN SPRACHE. 21
§ 14. d Ennius.
Enniaaae poesis reliquiae, rec. I. Vahleu. Leipz. 1854. rec. L. Müller.
Petersburg. 1881. - vgl. Th. Bergk op. I 209 ff.
Q. Ennius, geboren 239 v. Chr. zu Rudiae in Apulien
erhielt 184 durch Q. Fulvius Nobilior das römische bürger-
recht und starb 169 v. Chr.
Diomed. L. III, I p.484 K. (Reifferscheid jhb. 1859, 157)
epos latinum primus digne scripsit Ennius, qui res Romanorum
dccem et octo complexus est libris, qui vel Annalcs (in)scribun-
tur, quod singulorum ferc annorum actus contineant, sicut pu-
blici annales quos pontifices scribaeque conficiunt , vel Romais,
quod Rotnanorum res gestas declarant.
Ennius schilderte im I. buche die Ursprünge Roms von
der flucht des Aeneas aus Troja bis zur apotheose des Ro-
mulus, im II. und III. buche die übrigen könige.
fr. inc. sed. 42 b. Varr. de re rust. III 1, 2:
sepiingenti sunt paulo plus aul minus anni,
auguslo augurio postquam inclita condita Roma est.
Buch VI handelte von dem kriege mit Pyrrhus:
fr. 7 das orakel : aio te, Aeacida, Romanos vincere posse.
fr. 14 aus der rede des Appius Claudius Caecus:
quo vobis mentes, reclae quae stare solebanl
antehac, dementes sese flexere viai?
VII — Villi umfaszten die zeit vom ausbrach des ersten
bis zum ende des zweiten punischen krieges.
Cic. Brut. 15, 57 ss. M. Cornelius Cethegus, cuius elo-
quent iae est auclor, et idoneus quidem rnea senlenlia, Q. Ennius
. . . est igitur sie apud iltvm in nono ul opinor annali (fr. 4):
*additur orator Cornelius suaviloquenli
ore Cethegus Marcus Tuditano conlega (coss. 206 v. Chr.)
Marci filius'
— — *is dir tust ollis popularibus olim,
qui tum vivebant homines atque aevum agilabanl y
/los delibatus populi — Suadaeque medulla.
Buch Villi fr. 8 von Q. Fabius Maximus Verrucosus:
unus homo nobis cunclando restituit rem
non enim rumores ponebat ante salutem.
ergo plusque magisque viri nunc gloria claret.
Buch X— XV schilderten den zweiten makedonischen
krieg, den krieg mit Antiochos und die folgenden ereignisse,
Digitized by Google
22 II. BIS ZUM TRIBUNATE DES Tl. GRACCHUS 218 — 133.
§ H. insbesondere die besiegung der Aetoler durch M. Fulvius
Nobilior (cos. 189 v. Chr.).
Cic. pro Archia 11, 27 Ute, qui cum Aelolis Ennio comitc
bellavit, Fulvius. Brut. 2t), 79. Aur. Vict. de vir. illustr. 52
quam vicloriam . . Q. Ennius amicus cius insigni laude
celebravit.
Plin. NH VII 101 0. Ennius T. Caecilium Teucrum
(L. Caecilium Dentrem?) fratremque aus praecipue miratus
propter eos sextum decumum adiecit annalem.
Gell. XVII 21, 43 Claudium et Tuditanum consules se-
cuntur Q. Valerius et C. Mamilius (239 v. Chr.), quibus natum esse
Q. Ennium poetam M. Vatro in primo de poetis libro scripsit
eumque, cum seplimum et sexagesimum annum haberei, duo-
decimum {XI IX?) annalem scripsisse, idque ipsum Ennium in
eodem libro dicere.
Von der Übersetzung des Euheraeros s. o. I § 47.
§ 15. M. Porcina Cato.
M. Catonis praeter librum de rc rustica quae extant Henr. Jordan
recensuit et prolegomena scripsit. Leipz. 1860; vgl. H. Jordan jhb.
1859, 424. Vahlen z. f. d. öst. üymn. 1859, 480. M. C. de agri
cultura Über rec. H. Keil. Leipz. 1882. — Vollertsen, quaest.
Catonianarum capita duo. Kiel 1880. nPeter CXXV11. 51. fr. 40*5'.
M. Porcius Cato war der erste Schriftsteller und ge-
schichtschreiber in römischer prosa; geb. 234, cos. 195,
censor 184, f 149 v. Chr. Erhalten sind biographien Catos
von Cornelius Nepos und Plutarch.
Quint. XII 11, 23 M. igilur Calo idem summus imperalor,
idem sapiens, idem orator, idem hisloriae conditor, idem iuris,
idem rerum rusticarum peritissimus fuit.
Cic. de orat. III 33, 135 quid cnirn M. Cafoni praeter
hanc politissimam doctrinam transmarinam atque advcnticiam
de fuit? . . . deniquc nihil in hac civilatc temporibus Ulis sciri
discive potuit, quod ille non cum invesligaril et scieril, tum
eliam conscripserit.
Cic. pro Plane. 27, 66 M. Catonis illud, quod in prin-
eipio scripsit Originum suarum, sempe?- magniftcum et pracclarum
pulavi, clarorum hominum atque magnorum non minus otü quam
negotii rationem exslare oportere.
Com. Nep. Cat. 3 senex hisiorias scriberc instiluit. earum
RÖMISCHE GESCHICHTE IN LATEINISCHER SPRACHE. 23
sunt libri septem. primus conlinet res gestas regum populi Ro- § 15.
man/, secundus et terthts, unde quaeque civitas orta sit Italica;
ob quam rem omnes Origines videtur appellasse, in quarto
autem bellum Poenicum est primum, in quinto secundum. alque
haec omnia capitulatim sunt dicta. reliquaque bella pari modo
perseculus est usque ad praeturam Servii Galbae, qui diripuit
Lusitanos. aique horum bellorum duces non nominavit, sed sine
nominibus res nolavit. in isdem expostiil, quae in Jtalia Hispania-
que aut fierent auf viderentur admiranda. in quibus multa in-
dustria et diligentia comparel, nulla doctrina.
Victorinus in Cic. rh. I p. 57 Gr. Sallustius — tribuii —
in Hbro I. Historiarum Catoni brevitalem : 'Romani generis diser-
lissumus paucis absolviV (fr. I 2 p. 3 Kr.).
Cato gab wahrscheinlich buch I. II. III der Origines
bald nach 172 heraus und fügte später IV und V, end-
lich VI und VII hinzu, vgl. Th. Bergk progr. Hai. Juli
1865 p. 7 f.
Plin. NH III 114 Ameriam — Cato ante Per sei bellum
conditam annis DCCCCLX1III prodit.
Festus p. 198 M. Originum libros quod inscripsit Cato,
non salis plenum titulum propositi sui videtur amplexus, quando
praegravant ea, quae sunt rerum gestarum P. R.
Dionys. I 74 Kdxmv dl Ilogxiog 'Ekkrjvixov plv ov%
6gC&i xqovov, imp,s A»js öl yevo^Evog, d xaC xig äkkog, negl
xt]v avvayayrjv xijg dg%aLokoyov(iivng foxogiag, ixsöiv dito-
yaivu övöl xal xgidxovxa xal xtxgaxooioig voxegovöav (rtjv
rijg 'Pufirig xxlClv) xtov 'IkiaxcHv. 6 öl %govog ovxog dva^ie-
xgq&dg xalg 'Egaxoa&ivovg %govoyga<ptatg (o. I § 53 s. 106)
xaxd ro JtQcSxov exog ninxu xi\g eßdoprjg 6kv(i7tidöog (751
v. Chr.). vgl. I 71. II 2. Solin. 1, 27.
Serv. in Aen. I 6 Cato in Originibus hoc dicit . . . primo
Italiam tcnuisse quosdam qui appcllabanlur Aborigines. hos
poslca adventu Aencae Phrygibus iunctos Latinos uno nomine
nuncupatos. Dion. I 11 oC öl koyitixaxoi, xav 'Papalxdiv
ovyygayiav , iv olg toxi Tlogxiog xe Kdxav 6 xdg yEVsa-
koyiag xav iv 'Ixakia tioXkov iitipeksöxaxa avvayayaiv, xal
rdiog EE^ngäviog xal dkkoi 6v%voi, "Ekkyvag avxovg (xovg
'Aßogiylvag) Eivai kiyovQi xäv iv 'A%ata noxl otxrjödvxav,
icokkatg ysvEaig Jtgoxsgov xov jcokifiov xov Tgmxov p,ex-
avaüxdvxag.
Digitized by Google
24 II. BIS ZUM TKIBUNATK DES Tl. GRACCHUS 218-133.
15. Serv. in Aen. XI 715 Calo Originum, cum de Liguribus
loqueretur: Sedis ipsis Wide oriundi sunt exaeta memoria, in-
literati mendacesque sunt et vera minus meminere (Sedis Mo.
ipsac M. Hertz, sed ipsi codd.) vgl. Dion. I 10.
Charis II p. 202 K. M. Cato Originum II: Vleraquc
Callia duas res industriosissime persequitur, rem militarem et
arguie loqui.
Hin. NH III 130 Venetos Troiana Stirpe ortos auctor est
Cato; Cenomanos iuxta Massiliam habilasse in Volcis.
Serv. in Aen. X 179 Cato Originum, gut Pisas tenuerinl
ante adventum Eiruscorum negat sibi conperlum, sed inveniri
Tarchonem Tyrrheno oriundum, postquam f eurundem sermonum
cvperit, Pisas condidisse, cum ante regionem candem Teutanes
quidam Graece loquentes possederint.
Plin. NH III 51 . . . coloniae Falisca Aigis orta, ut auc-
tor est Cato . . .
Serv. in Aen. V 564 (Polites) de quo Cato in Originibus
dicit, quod ad Italiam venerit et segregatus ab Aenea condidcrit
oppidum Politorium a suo nomine.
Solin. 2, 7 (condilum) Tibur, sicut Cato facti testimonium,
a Catillo Arcade, praefecto classis Evandri.
Schol. Veron. ad Verg. Aen. VII 681 (Ca)to in Ori-
ginibus ait, Caeculum virgines aquam petenies in foco invenisse
ideoque Vulcani (filium ex^istimassc ; et quod oculos exiguos
haberei, Caeculum appeUalttm. hic colle(cticiis) pasloribus (urbem
Praeneystc fundavit. Serv. in Aen. VII 682 Cato dicit: quia
is locus montibus praeslel, Praeneste oppido nomen dedit.
Gell. III 7 pulcrum . . . facinus ... M. Cato libris Origi-
num de <j. Caedicio tribuno militum scriptum rcliquil. id pro-
fecto est ad haue fermc sententiam: Imperator l*oenm in terra
Sicilia, bello k'arthaginiensi primo (258 v. Chr.) obviam Romano
exercitu progredilur .... hanc Q. Caedici tribuni virlutem M.
Calo tali suo lestimonio decoravit.
Non. g. v. duodeuicesiino p. 100 Cato in quarlo Origi-
num: deinde duoelvicesimo anno post dimissttm bellum, quod
quatluor et viginli annos fuit } Carlhaginienses sexlum de foedere
decesscre. vgl. Gell. V 4.
Gell. X 24, 7 et historiam aulem et verbum hoc sumpsil
Coclius ex Origine QVy M. Catonis y in qua ita scriptum est :
Jgitur diclo lorem Karthaginiensium magisler equitxmi monuit:
Digitized by Google
•RÖMISCHE GESCHICHTE IN LATEINISCHER SPRACHE. 25
* mitte mecum Homam equitalum: diequinti in Capitolio tibi cena § 15.
cocla eril\ II 19, 9 M. Cato in quarto Originum: Deinde
dictator iubet postridie magistrvm equitum arcessi: 'mit (am te,
si vis, cum equitibus*. 'sero est 1 , inquit magister equitum, 'iam
resciverc.'
Plin. NH VIII 11 Cato, cum imperatorum nomina an-
nalibus detraxerit, eum {clephantum) qui forlissime proeliatus
esset in Punica acie, Summ tradidit vocatum altero dente
mutilato.
Liv. XXX IUI 15, 9 von dem treffen bei Emporiac
195 v. Chr.: Valerius Antias supra quadraginla milia hostium
caesa eo die scribit: Cato ipse, haud sane detraclator laudum
suarum, multos caesos ail, numerum noh adscribil.
Plut. Cat. 14 von dem gefechtc -an den Therniopylen
191 v. Chr. 6 öl Kdtcov <xd pdv tig ifi>, ag ioixt, rc5v tölav
iyxofiLOv dcpHÖr t g xq\ rijv avtixgvg ptyalav%Cav ßJg inctxo-
Xovfo]p,a trjg peyaXovQyfag ovx £<p£vys , nketarov dh tatg
nqä&Oi, xavxaig oyxov nsQiti&sixs . . .
Gell. VI, 3, 7 (167 v.Chr.) JH. Cato . . orationem . . meto-
iam dicit, quae et seorsum fertur inscriptaquc est pro Rhodiensi-
bus et in quintae Originis libro scripta est. Liv. XLV 25
non inseram simulacrum viri copiosi quae dixcrit referendo:
ipsius oratio scripta exstat Originum quinto libro inclusa.
Cic. Cat. 11,38 (150 v.Chr.) scptimus mihi Originum Uber
est in manibus. Brut. 23, 89 M. Cato . . in Gatbam multa
dixit (149 v. Chr.): quam orationem in Origines suas rettidit,
paucis antequam mortuus est diebus an mensibus. Liv. per.
XL Villi exlat oratio et in annatibus ipsius inclusa.
§16. L. Cassius Hemma.
llPeter CLXVIII. 95. fr. 68.
Ein Zeitgenosse Catos schrieb römische geschichte in
wenig mehr als 4 büchern. b. I umfasztc die urzeit, b. II
von Romulus bis nach dem gallischen brand, b. IV vom
Kannibalischen krieg ab noch das j. 181 v. Chr.
Solin. 2, 10 notum est — consfitutam — Ariciam ab Archi-
locho Siculo, undc et nomen, ut Heminac p/acet, tractum.
Serv. in Aen. VII 631 Cassius Hemma tradidit, Siculuin
qucndam nomine uxoris suae Clyiemestrae condidissc Clylemestrum,
mox corrupto nomine Cruslumerium dictum.
26 II. BI8 ZUM TRIBUNATE DES Tl. GRACCHUS 218—133.
• § 16. Solin. 2, 14 ncc omissum sit Acnean aestate ab Mo capto
secunda ltalicis litoribus adpukum, ut Hemina tradit, sociis non
amplius sexcentis, in agro Lavrenti posuisse castra. tibi dum
simulacrum, quod secum ex Sicilia advexcrat, dedicat Vencri
matri, quae Frutis dicitur, a Diomede Palladium smcepit . . .
Macrob. sat. I 16, 33 Cassius Senium Tullium fecisse
nundinas dicil, ut in urbem ex agris convenirent urbanas rusti-
casque res ordinaturi. Ebend. I 13, 21.
Non. s. v. pleuitatem p. 149 Hemina in ann.: Quicumquc
propter pleuitatem agro publico eiecli sunt.
Plin. NH XXV1I1I 12 Cassius Hemina ex antiquissimis
auctor est, primum e medieis venisse Romam Peloponneso Ar-
chagathum Lysaniae filium, L. Aemilio M. Livio coss. anno ur-
bis DXXXV, eique im Quiritium dalum et tabernam in conpito
Acilio emptam ob id publice. . . .
Priscian. VII p. 347 II. Cassius Emina annalem suum
quartum hoc titulo inscripsit: Bellum Punicum posterior.
Plin. NH XIII 84 Cassius Hemina, vetuslissimus auctor
annalium, quarto eorum libro prodidit Cn. Terenlium scribam
agrum suum in Ianiculo rcpas/inantem cffodissc arcam , in qua
Nwna, qui Romae regnavit, situs fuisset. in eadem libros eius
repertos P. Cornelio L. f. Cethego, M. Daebio Q. f. Tamphilo
cos. (181 v. Chr.), ad quos a regno Numae colliguntur anni
DXXXV . . .
Censorin. de die nat. 17, 11 von den vierten säcular-
spielen: at Piso Censorius et Cn. Gellius, sed et Cassius Hemina,
qui illo tempore vivebat , post annum factos tertium adfirmant,
Cn. Cornelio Lenlulo Lucio Mummio Achaico cons., id est anno
DCVU1 (146 v. Chr.).
Non. s. v. moliri p. 346 Cassius Hemina de Censoribus
lib. 11: et in area in Capitolio Signa quae erant demolivit.
Die pragmatische gescMclitsclireibuiig.
§ 17. Polybios.
Ausgaben von Is. Casaubonua. Paris t609. fol. Io. Schweighäuser. 8 voll.
Leipz. 1789—95. I. Bekker. 2 tom. Berl. 1844. Ludw. Dindorf.
4 voll Leipz. 1866—68. Fr. Hultsch. 4 vol." Berl. 1867—72.
Wilh. Henzen, quaestionum Polybianarum specimen coutinens vitain.
Berl. 1840. K. W. Nitzsch, Polybius. zur geschieht« antiker poli-
tik u. historiographie. Kiel 1842. Mommsen RG. II* 448. W. Mark-
Digitized by Google
DIE PRAGMATISCHE GESCHICHTSCHREIBUNG. 27
hauser, der geschiehtschreiber Polybiua. München 1858. Heinr. § 17.
Nissen, krit. Untersuchungen Ober die quellen der IUI. u. V.
dekade de» Livius. Berlin 1863. Ders., die Ökonomie der geschichte
des Polybios. Ith. Mus. XXVI 241. 1871. Aug. Metzung, de Po-
lybii librorum XXX— XXXIII fragmentis ordine collocandis. Mar-
burg 1871. I. M. J. Valeton, de Polybii fontibus et auctoritate.
Utrecht 1879.
Saidas: IJoXvßiog, Jvxoqtov vtog, and MaydXrjg no-
Xacag Ttjg 'Jgxadiag, xa&rjyrjoduavog Zxrjniavog tov 'A<pqi-
xavov, ots xai Ilavaitiog 6 cpiXoöoyog , yayovag xaxd
IltoXefiaiov tov inixXrj&ivTa Evsgyitrjv. ovtog ayoatya xi\v
ILCtxgav tGTOQtctv r Paualxr}v ev ßtßXioig p. äoieiai da dno
*rjg tpvyijg KXaofiavovg tov ünagridrov, xal tijg OiXtnnov,
tov neoaeag (plv naTQog, Ji][ltitqCov da Schweighäuscr zu
Polyb. I 3, 1>. viov diadoxrjg tüv Maxadovnv, xa i\r\g
iniavvdntGJV 'Pafiai'av.
Polybios, geboren um 208 v. Chr., ward 181 als jüng-
ling mit seinem vater Lykortas für eine gesand tschaft der
Achäer zum Könige Ptoleraaeos V Epiphanes von Ägypten
ausersehen, Polyb. XXIIIl 6, 3 (XXV 7). Er war in Ägypten
zur zeit von Ptoleinaeos VII Physkon (Euergetes II), welcher
von 146-117 regierte, XXXIIII 14 b. Strab. XVII p. 797 s.
169 ward P. zum hipparchen des achäischen bundes erwählt.
166 unter den 1000 Achäern nach Italien abgeführt, lebte
er zu Rom im hause des L. Aemilius Paulus als väterlicher
freund seiner söhne P. Scipio Acmilianus und Q. Fabius
Aemilianus, XXXII 9. im j. 151, im celtiberischen kriege,
begleitete er Scipio nach Hispania und Africa. 150 ward ihm
und den übrigen Achäern die rückkehr in die heimat ge-
stattet, im 3. punischen kriege ward Polybios ins römische
hauptquartier berufen und stand Scipio zur seite, nament-
lich 147/6 bei der belagerung und einnähme von Karthago,
im herbst 146 war er zeuge der plünderung und Zerstörung
von Korinth und vermochte die Römer zu einer schonenden
bchandlung der achäischen gemeinden, nochmals begleitete
Polybios Scipio zum numantinischen kriege und f um 127.
Polybios schrieb über Philopoemen 3 bb. (s. I § 54);
vTCouvTjiiaTa naqX Tag Td^aig (Villi 20); schlieszlich eine be-
sondere schrift über den numantinischen krieg (Cic. ad fam.
V 12, 2).
Arrian. tact. 1: (avyygd^aTa vitto Taxtixav)- evgoig
28 II. BIS ZUM TKIBl'NATK DES Tl. GRACCHUS 218-133.
§ 17. d' äv . . xal IloXvßCov xov'Agxddog, og xal Exmimvi xco'Pa-
liaia \vveyivexo noXXovg xal peydXovg noXifiovg dianoXe-
liovvti aXXovg xe xal iv cS Kagxtjdova xrjv iv Aißvfl etXi xe
xal rjvdganodiöev.
Sein hauptwerk 'Ioxogiai in 40 bb. Hievon bilden I
und II die einleitung (ngonagaaxevrj) von 264—221 ; XXXV
-XXXX den abschlusz (151 -144. ol. 157 u. 158).
Polyb. I 1, 5 xig ydg ovxcsg vndgxei <pavXog rj (d&v[iog
dv&grinav og ovx äv ßovXoixo yvcovai, nag xal xivi yivei
noXixei'ag inixgaxrj&ivxa <s%£3dv dnavxa xd xaxa xr)v olxov-
lisvtjv iv ovx oXotg nevxrjxovxa xal xgiölv exeöiv (220—168)
vno ptav dgxrjv eneGe xrjv 'Pcafiaicov.
c. 3 dg£et de xrjg ngaypaxetag r)^ilv xojv fiev XQOvcov
oXv^nidg sxaxoöxrj xal xexxagaxoöxrj y xcov de ngd^ecov nagd
tilv xotg'EXXrjOiv 6 ngoOayogev&elg Zvfifiaxixög noXepog, ov
ngcoxov i^rjveyxe ficr' 'Axaicov ngdg AlxcoXovg OtXinnog . . .,
nagd Öe xolg xrjv 'AaCav xaxoixovöiv 6 negl KoiXrjg Uvgiag,
ov "Avxioxog xal IlxoXefiatog 6 <PiXondxoog inoXifirjOav ngdg
dXXrjXovg, iv de xotg xaxa xr)v 'IxaXtav xal Aißvr\v xonoig
6 GvOxdg 'P&tiatoig xal Kagxrjdovtoig , ov ot nXetöxot, ngoa-
ayogevovoiv 'Avvißalxov. xavxa d' iöxl övvexrj *ot$ xeXev-
xaioig xrjg 'Agdxov xov Zlxvcoviov avvxd^ecog (vgl. IUI 1,
9 -2, 11). . . dnb de xovxoov xcov xaigcov olov ei Ocofiaxo-
ndrj OvpßaCvei yiyveö&ai xrjv CöxogCav, (SvfinXexea^aL xe xdg
'IxaXixdg xal Aißvxdg ngd\eig xalg xe xaxa xrjv 'Aöiav xal
xatg 'EXXtjvixatg, xal ngdg 'iv yCyveö&ai xiXog xrjv dvacpogdv
dndvxcov (vgl. IUI 28. V 105). did xal xrjv dg%rjv xrjg
avxoov ngaypaxeiag dito xovxcov nenotrjpe&a xcov xaigcov. —
§ 8. dvayxalov vneXdßopev elvav avvxd&o&al xavxyv xal
xr]v eZrjg ßlßXov ngd xrjg Lözogiag, Iva [irjdelg imöxäg in
avxi}v xr)v xc5v ngaypdxcov ilrjyrjöiv xöxe dianogrj xal &xrj,
noioig diaßovXioig r) noiaig dvvdpeöi, xal zogtiyfaig XQV 6 «-
pevoi 'Papaloi ngdg xavxag oogprjöav xdg imßoXdg, di olv
xal xrjg yrjg xal xrjg ftaXdxxrig rfs xa ®' W^S iyivovxo na6r\g
iyxgaxelg, dXX' ix xovxav xo5v ßtßXav xal xrjg iv xavxaig
ngoxaxaöxevrjg drjXov r] . . .
c. 5, 1 vno&rjöoiiLe&a de xavxrjg dgxrjv xrjg ßCßXov xr]v
ngcoxrjv didßaOiv i% 'IxaXCag 'Ptofiaioov. avxrf d' iöxl ßvvexrjg
plv xolg dtp 1 ojv Ti^iaiog dniXine, ninxei de xaxa xrjv &
xal x ngog xatg g oXvpmdda (264). vgl. c. 12, 5 ff. 13, 1
DIE PRAGMATISCHE GESCHICHTE DES POLYMOS. 29
— Xiysiv <3ga nsgl xüv xQoxsinevcav, iitl ßgct%v xal xEtpa- § 17.
Xaiadüg ngo£X&E(iEvovg xdg iv xrj ngoxaxaaxEvrj ngd^Eig . . .
II, 71, 7 ff. III, 1, 9 xc5v de xazä pigog iv avxrj (zfi izgay-
paxEta) yEyovoxoav dgxdg (ihv elvai avpßaivsi xovg ngo£igr\-
pivovg xoXi^ovg (xov xe av^axixdv xal xov 'Avvtßalxöv,
ngog öl xovxoig xov itegl KoiXrjg Uvgiag itoXtpov), xaxaöxgo-
<pr\v de xal CvvxeXeiav xrjv xaxdXvöiv xrjg iv MaxEÖovCa
ßaöiXeiag, %Q° V0V W xov p6xa%v xijg ag%rjg xal xov xiXovg
ixr\ vy. — negl av dito xrjg g xal ft' oXvfimdöog (220) dg-
IdpsvoL xoidvöe xivd jtoirjOotie&a xr}v ecpoöov xrjg itqyrjaeag.
Es folgt c. 2. 3 die Inhaltsangabe bis auf xov ÜEgaLxov tco~
Xspov xal xr\v xaxdXvaiv xrjg iv MaxEÖovCa ßa6t,XeCug. c. 4
entwickelt, weshalb P. über dies sein ursprüngliches ziel
hinausgegangen sei, bis zur Zerstörung von Karthago und
dem schlieszlichen misgeschicke von ganz Griechenland
(c. 5, 6 i6 xoivov dxvmpa ndorjg xijg 'EXXddog): § 13 vneg
(^rjg (isxd xavxa ndXiv ixiysvOfliv^g xaga%rjg xal xivrj-
0£(og) did t6 piyE&og xc5v iv avxrj 7tgd£s(ov xal xo nagd-
do£ov xcav Gv^ßaivövxav , xo Öe fisyiaxov did xö xcjv nXeC>
öxcjv pr) \lovov avxonxr\g^ dXX' av pev övvegyog, nv de xal
%sigiöxrjg yeyovivai itgorjx&r]v olov dg%r)v noirjodiievog aXXrjv
ygdyeiv.
Aus dem epilog XXXVIIII 19 (XL 14) i^ifie»a . .
iv dgxalg ort xrjg phv itgoxaxaöxevrjg xoirjaöiie&a xr)v dgxrjv,
d<p' cjv Tifiatog dniXmev . . . ixrjyyeiXdnE&a dioxi xdXiv dxo
xovxav xäv xaigav dg£dpsvoi, xa&' ovg rjv oXvpxtdg ivdxrj
xal xgiaxoaxr) xgög xaig ixaxov (224), dtiltpEV xdg xoivdg xrjg
otxovfiivrjg ngd&tg, xsgiygdyovxEg xax' öXvpmddag xal
diaigovvxeg xat' ixog xal ovyxgivovxeg ix xagaßoXrjg xdg
xaxaXXrjXovg etog xrjg Kagxqdövog aXcSösag xal xrjg 'Axaiäv
xal 'PmpaCav negl xov 'Iö&pöv pa'gi??, ixt de xrjg ixiyevo-
pevijg ix xovxav dxoxaxaöxdaecjg nEgl xoi>g"EXXr}vag.
CöxogCa xa&oXixrj xal xotvrj VIII 4, 11. ditodsixxixrj:
III 1, 3 xeigaGopEd-a xovg xgosigrjfiivovg xoXifiovg xal xdg
aixiag i\ tav iyivovxo . . . pEx' dxodeß,eag i%ayyiXXEiv .
II 37, 3.
töxogla izgaypaxixrj. IX 1. 2; c. 1, 6: xdXXa pigr] xrjg
Caxogtag dxcodoxifidaavxEg avxd xd xaxa xdg xgd^Etg (§ 4 xav
i&voiv xal xöXsav xal dvvaaxcöv) ngoEt,X6p,E&a ygdtpEiv.
Polybios ist stoiker von der richtung des Panaetios.
Digitized by Google
30 II. BIS ZUM TRIBITNATE DES Tl. GRACCHUS 218-133.
§ 17- VI 56 xai hol doxel xö nagd xotg aXXoig dv&gciitoig 6vei-
difriievov, xovxo övve%eiv xd 'Pa^alav itgdyfiaxa, Xeya de
rrjv deiaidaifiovtav inl xoOovxov ydg ixxexgayadtjxai xal
nageiCrjxxat xovto xo pigog nag' avxolg etg W tovg xax'
Idlav ßCovg xal xd xoivd xrjg noXeag Söxe pr) xaxaXutelv
vnegßoXrjv ot naXaiol doxovai (ioi xdg negl fteiov iv-
voiag xal xdg vithg xcov iv adov dtuXrjtyeig ovx etxr] xal ag
exv%ev dg xd nXrjdrj nageioayayeiv, JtoXv dh päXXov ot vvv
eixrj xal dXoyag ixßdXXeiv avxd. XVI 12, 9.
It. Hirzel, unters, zu Ciceros phil. sehr. II 2 Leipz. 1882.
Cic. de rep. II 14, 27 sequamur enim potissimum Polybium
nostrum, quo nemo fuit in exquirendis temporibus diligeniior.
Polybios benutzte Urkunden, z. b. die römisch-kartha-
gischen vertrage III 22—28; Hannibals bericht im tempel
der Hera am lakinischen Vorgebirge bei Kroton c. 33, 18.
56, 4.
Polybios urteilt herbe über frühere geschichtschrciber —
Ephoros Kallisthenes Timaeos — namentlich im XII. buche,
über Philinos und Fabius als geschichtschrei ber des ersten
punischen krieges I 14. 15; über Fabius darstellung des
Kannibalischen krieges 1118—9,5. über andere schriftsteiler
des Hannibalischen krieges (Chaereas und Sosilos) s. III 20.
III 47 $vioi dh xcov yeygacpoxav xegl xrjg vjtegßoXrjg
xavxrjg (Hannibals alpenübergang) . . xaxaaxgotprjv ov dvvd-
lievoi Xa^ßdveiv ov<T £%odov xov tyevdovg fteovg xal &ec5v
naidag dg 7tgaynaxixr)v loxogCav naosiodyovGiv. vgl. XVI 12.
Xiphilinos p. 41 St. (Dio Cassius ed. L. Dindorf V 51, 9)
x<ß HoXvßi'tp — , ooxig . . . ovöaftov xegaxoXoyoov <pa£vexai
ovdh Grjpsta xalg Xontatg noXeöi itgb xäv 6vfia)ogc5v yevopeva
ditjyovfievog.
Polyb. III 48, 12 Tjttetg de itegl xovxcav evftagoäg dito-
<paivö(is&a did xo iregl xav ngd^emv nag' avxav faxogrjxe-
vai xcov Jtagaxexevxoxav xotg xatgotg, xovg dh xonovg xax-
coTtxevxe'vai xal xfj did xcov^AXitecov avxol xe%orj6&ai itogeia
yvdaeog evexa xal &eag. IV 2, 2 von den hellenischen be-
gebenheiten . . did xd xal xovg igövovg ovxa awzge'xeiv xovg
ilrjg xal xovg ninxovxag v%o xr)v rjfiexegav töxogiav coöre
xovg phv xa& rjfiäg elvai, xovg de xaxd xovg nuxegag r)(ic5v
t% ov avfißaivei xotg (ihv avxovg rjfiäg nagayeyovevat, xd dh
naqd xav iogaxoxav dxrjxoevai:
DIE PRAGMATISCHE GESCHICHTE DES POLYBIOS. 31
Über die reisen des Polybios vgl. 11 14 ff. IUI 40, 1—3. § 17.
III 59, 7 xo jcXeIov xovxov %uqiv v7iede%d{iE&a xdg xaxo-
na&Eiag xal xovg xivövvovg xovg övpßdvxag rjptv iv JcXdvtj
xfj xaxd Aißvr\v xal xar' 'Ißrjgiav, ext dl TaXaxiav xal xr]v
E^o&ev xavxatg xalg %dQat,g avyxvgovöav ftdXaxxav, Iva diog-
ftaxfapevoi xrjv xav 7CQoyEyov6xov dyvoiav iv xovxoig yvcS-
Qipa 7tonjOco^iiV xoig "EXXrjöi xal xavxa xä fiiQtj xrjg oixov-
fiivrjg. Plin. NH V 9 Scipione Aemiliano res in Africa gereute
Polybius annalium conditor ab eo accepla classe scrutundi illius
orbis gratia circumvectus prodidit . . . Ausschlieszlich geogra-
phischen und ehorographischen inhaltes war b. XXX11II.
Max. Schmidt, de Polybii geographia. Berlin 1875.
Paus. VIII 30, 8 MsyakoitoXCxaig öh iitl xrjg ayogäg
iöxlv otiiö&ev xov nEQißöXov xov dvsiu,ivov rc5 Avxaia Ad
dvi]Q inEioya6p,ivog inl axrjXrj, IJoXvßiog Avxogxa' yiyga-
itxai dh xal iXsyela in* avx(ß Xiyovxa, (6g inl yrjv xal &d-
XaCöav näöav JtXavr^Eirj, xal ort öv^axog yivoixo 'PapaCcov
xal navöeiev avxovg ogyrjg ig xo 'EXX-nvixov . . . 'EXXrjvav
dh onocai TtöXeig ig xb ^A^aXxbv gvvexeXovv, nagd 'Papafov
svgavxo avxai IloXvßiov dyiOi itoXiteiag xe xaxaoxrjaao&ai
xal vopovg d-elvai. vgl. c. 37, 2. 9, 1. 44, 5. 48, 8. Polyb.
XXXVIIII 14 ff. (XL 8 ff.). Basis zu Olympia mit der In-
schrift (Dittenberger syll. 243): ij noXig r] 'HXeiov IloXvßiov
Avxbgxa MeyaXonoXsCxrjv.
[Lukian.] makrob. 22 IJoXvßiog de 6 Avxogxa MeyaXo-
noXixrjg dygo&Ev dvEXftuv aqp' Xicnov xaxinECE xal ix xovxov
voörjöag dniftavEV ixav dvo xal oydorjxovra.
Erhalten ist b. I— V, die geschichte von 264—216, und
die hälfte des VI. buches, von der römischen Verfassung;
aus den übrigen büchern nur bruchstücke. vgl. u. § 129.
Cic. de off. III 32, 113 Polybius, bonus auetor in primis.
Liv. XXX 45, 5 hunc regem (Syphacem) in triumpho duetum
Polybius haudquaquam spernendus auetor tradit. XX XIII 10,
10 Polybium seculi sumus, non incertum auetorem cum omnium
Romanarum rerum tum praeeipue in Graecia gestarum.
Für die zeit vom ausgange des Hannibalischen krieges
bis zur auflösung des achäischen bundes ist Polybios sowohl
von den späteren griechischen Schriftstellern als von Livius
als gewährsmann angesehen und ausgeschrieben worden,
namentlich für die begebenheiten in Griechenland und den
Digitized by Google
.'>> II. PA< ZLM Tkllsr.VATK Tl. i,Ra»;CHUS — 133.
i i~ h-:i>-r. liierten länd> rn. hiviu» benutzt vom 31. bache an ab-
•'/nmttwei-^e Polybio* und die römischen annalen.
Auch in der zeit des ILar.r.ibali-chen krieges schildert
Livm-4 nach Polvbios die kämpfe um Tarent und Syrakus
und die Vorgänge in Griechenland. Streitig Ut ob Livius
für den groszen krieg in Italien. Spanien und Africa Poly-
bioa benutzte.
bi*~ ut behauptet Ton F. Lachmann, de fontib. bUt. T. LiviL II 7-14.
<j'At. IHM. K. Feter. üb. d. qx d. XXI. und XXII buch* des L.
Nanmb l?63. kr. d. qu. der KG. g. 82. Ed. Wülfflin, Antiochus
n. C'>i.;ud Antipater. Wmterthur 1>72 s. 81 f. u. a ; in abrede
geteilt von B. G. Niebubr, vortrage üb. IiG bgg. v. hier I 49.
K. W. Nitz^ h, Kieler monafcschr. lsöl ». 67. annaL s. 13. H. Nissen,
qu. d. IV u. V dekade dea L. ». 84. W. Michael, de ratione qua
Liviiu in III. decade opere Polybiano u?us sit. Bonn 1867. K.
Böttcher, qu. d. L. im XXI u. XXII b. Leipz. 1869 (jhb. euppl. V
351 a. a. 0. Birschftdd zeiUchr. f. Osterr. gymn. 1878 s. 1) ver-
muthete da*z Liviu? eine epitome aus Folybios benutzte.
Suid.: BQOvrog — (yga^ev eziOxoXäg xal xüv llokvßiov
rot) toxoQixov ßiß/.av ixixoptjv. vgl. Plut. Brut. 4.
Suid.: ZxüAttj; Kagvavdtvg ävxiygcupijv stgog
xr^v llokvßiov [öxoqCuv.
Fortsetzungen der Polybianischen geschichte von Posei-
donios und Strabon s. u. § 35. 50.
Zeitgenossen des Polybios: Zenon von Rhodos (I §51),
Poseidonios Verfasser einer geschichte des königs Perseus
(Plut. Aem. 19), Apollodoros von Athen (I § 53). Ferner
Agatharchides von Knidos, der in Alexandria lebend eine
geschichte von Europa in 49 bb. (bis 1G8?), von Asien in
10 bb., endlich hoch betagt n£Qi xrjg 'Egv&Qag dakdo~6t]$
5 bb. schrieb. Von den geschichtswerken sind geringe
bruchstücke (Müller FHG. III 190), von dem geographi-
schen umfassende auszüge (Müller geogr. gr. min. I LIV.
111 — 195) erhalten.
Digitized by
III. VON DEN GRACCIIEX BIS AlKiUSTUS.
33
III. Vom tribnnat des Ti. Sempronins Gracchus bis zum
ende der burgerkriege 133 — 30 v. Chr.
Römische geschichtschreiber.
§ 18. L. Calpurnius Piso Frngi.
Herrn. Liebaldt, de L. Pisone annalium scriptore. Naumburg 1836. 4.
M. Hertz, phil.-klin. streifzug b. 13 ff. Niebuhr, RG. I 261. 263.
II 10 f. HPeter CLXXXVIH. 118. fr. 76.
Piso tribun 149 consul 133 censor 120 v. Chr., bekämpfte
die gesetzesanträge des C. Gracchus, schrieb annales in
sieben büchern vom Ursprünge Roms bis zu seiner zeit.
Oic. Brut. 27, 106 L. enim Piso tribunus plebis legem
primus de pecuniis repetundis Censorino ei Maniiio consulibus
tulit . . . Piso et causas egit et multarum legum aut auctor auf
dissuasor fuit; isque et orationes reliquit, quae tarn evanuerunt,
et annales sane exililer scriptos. vgl. de leg. I 2, 6. de orat.
II 12, 51-53.
Auf Piso beruft sich Dionys. I 79 (o. s. 13) II 38—40
(über Tarpeja). IV 7 i%ai öi xal äXXag xivdg xd 7tgäyu,a
(die ansetzung von Aruns und Lucius als söhnen des Tar-
quinius Priscus) axoittag, äg anavxeg tfyvonßav oi xd f Pw-
pa'Cxd övvta^äfievoL TcXr\v ivög, ov fisxd p,ixgov igä xov-
vofia . . . to irreal/ dt} xav dövvdxtov xe xal axonav 'dxaöxa
ijtLXoyi^ftu.Evog ov% vCovg elvat TagxvvCov ygdcpa xovg itat-
öag all* vtavovg, Asvxbp üsiaavi re5 Qfgvyl Gvyxaxafti-
p,Evog. ixEtvog yag iv xatg EViavöCoig ngayfiaxsiaig xovxo
[ßxogrjXE (lövog. 15 dg dl riuaav Asvxiog iv xjj Tzgrixi]
xav iviavoicav dvaygaqxov tOxogei . . . (von der Statistik des
Servius Tullius). XII 4 (von Sp. Maelius). XII 9 von den
sühnungen bei der pest 399 v. Chr.
Varro. de ling. lat. V 149 Piso in annalibus scribit,
Sabino bello, quod fuit Romulo et Tatio, virum fortissimum
Mettium Curtium Sabinum, cum Romulus cum suis ex superiore
parte impressionem fecisset, in locum palustrem, qui (um fuit in
foro antequam cloacae sunt factae, secessisse atque ad suos in
Capitolium <se} recepisse. ab eo lacum invenisse nomen. vgl.
Dion. II 42. Liv. I 12.
*
Gell. N. A. XI 14 simplicissima suavitate et rei et ora-
ScUAKiEn, yueüeukuude. 2. abteil.
3
Digitized by Google
34
III. VON DEN GRACCHEN BI8 AUGUSTES.
§ 18- tionis L. Piso Frugi usus est in primo annali, cum de Romuli
regis vita atque victu scriberet. ea verba, quae scripsil, haec
sunt: 'Eundem Romulum dicunl ad cenam vocatum ibi non
mxdtum bibisse, quid postridie negotium haberet. ei dicunt:
Romule, si istud omnes homines faciant, vinum vilius sit. Iiis
respondit: immo vcro carum, si quantum quisque volet, bibat; ,
nam ego bibi quantum volui'.
Plin. NH II 140 vetus fama Etruriae est . . evocatum (fui-
men) et a Porsina suo rege, et ante eum a Numa saepius hoc
factitalum in primo annalium suorum tradidit L. Piso, gravis
auctor, quod imitatum partim rite Tullum Hostilium ictum / ul-
mine. XXVIII 14 L. Piso primo annalium auctor est, Tullum
Hostilium regem ex Numae libris eodem quo illum sacrificio
lovem caelo devocare conalum, quoniam parum rite quacdam
fecissel, fulmine ictum. XIII 84 — 87 (von den 181 v. Chr.
aufgefundenen büchern Numas): hoc idem tradit Piso Censo-
rius primo commeniariorum , sed libros Septem iuris ponlificii,
tolidem Pythagoricos fuisse; Tudilanus quattuordeeim Numae de-
cretorum fuisse.
Liv. I 55 ; 8 von der zu den substruetionen des Capitols
verwandten pometinischen beute: co magis Fabio, praeter-
quam quod antiquior est, crediderim quadraginla ea sola talenta
fuisse quam Pisoni, qui quadraginta milia pondo argenti sepo-
sita in eam rem scribit. Dem letzteren folgt Dion. IV 50.
Liv. II 58, 1 (471 v. Chr.) tum primum tributis comitiis
creati tribuni sunt, numero etiam additos tres, perinde ac duo
antea fuerint, Piso auctor est. nominal quoque iribunos Cn. Sic-
cium L. Numitorium M. Duellium Sp. Icilium L. Meciliutn.
Liv. IX 44, 2 (305 v. Chr.) creati consules L. Postumius
Ti. Minucius. hos consules Piso Q. Fabio et P. Decio suggerit
biennio exempto, quo Claudium Volumniumque et Cornelium cum
Marcio consules faclos tradidimus. memoriane fugerit in annali-
bus digerendis an consulto binos consules falsos ratus transcen-
derit, incertum est. X 9, 12 id ne pro cerio ponerem, vetustior
annalium auctor Piso effecit. XXV 39, 15.
Göll. VII 9 (304 v. Chr.) quod res videbatur memoratu
digna, quam fecisse Cn. Flavium Anni filium aedilem curulem
L. IHso in terlio annali scripsil, eaque res perquam pure et venuste
narrata a Pisone, locum istum- totum huc ex Pisonis annali
transposuimus . . . vgl. Liv. IX 46. Plin. XXXIII 17—19.
C. SKMPRONIUS TUDITANTI8.
35
Censor. de die nat 17, 13 testis est Pisa, in cuius annali § 18.
septimo scriptum est sie: Borna condita anno DC septimum
oeeipit saeculum his consulibus, qui proximi sunt: consules M.
Aemüius M. filius Lepidus C. Popilius II absens (158 v. Chr.).
Plin. XVII 244 nee non et Romae in Capitolio in ara
Jovis hello Persei enata palma victoriam triumphosque portendit.
hac tefnpestatibus prostraia eodem loco ficus enata est M. Messalae
C. Cassi censorum luslro (154 v. Chr.), a quo tempore pudicitiam
subversam Piso gravis auetor prodidit. Fest. p. 285, 25.
Cic. ad fam. IX 22, 2 at vero Piso ille Frugi in anna-
libus suis queritur adulescenies peni deditos esse.
§ 19. C. Sempronius Tuditanus.
HPeter CCX. 142. fr. 89.
Quaestor 145 praetor 132 cos. 129 v. Chr. triumph. de
Iapudibus.
Cic. Brut. 25, 95 Gaius Tuditanus cum omni vita atque
victu excultus atque expolitus, tum eins elegans est habitum etiam
orationis genus.
Dionys. III von den Aborigines: oC dh loyidzazoi zäv
'Pafialxcäv GvyyoacpEcov , iv olg idtl riogxiog zs Käxcav . .
xal Fdiog Zs^TCQcavLog xai cckXoi Gv%voi xti. 8. 23.
Ascon. in Cic. Cornel. p. 68, 13 K. ceterum quidam
jion duo tribunos plebis , ut Cicero dicit, sed quinque tradunt
creatos tum (494 v. Chr.) esse, singulos ex singulis clussibus. sunt
tarnen, qui eundem illum duorum numeriim quem Cicero ponant:
inter quos Tuditanus et Pomponius Atticus, Livius quoque noster
(II 33, 2). idem hic et Tuditanus adiciunl tres praeterea ab
Ulis duobus sibi voilegas creatos esse, nomina duorum, qui primi
creati sunt, haec traduntur: L. Sicinius L. f. Velulus {BsiKkovzog
Dion. H.), L. Albinius C. f. Paterculus.
Gell. N. A. VII 4, 1 quod satis celebre est de Atilio Re-
gulo, id nuperrime legimus in Tudilani libris . . . von den quälen
des Regulus.
Flut. Flamin. 14 avayQdfpovöLV ot jisql TovÖtzavov von
dem triumphe des T. Quinctius Flamininus 194 v. Chr.
Er verfaszte auch libri magislratuum, von denen Macrob.
sat. I 13, 21 b. III (über intercalation) Gell. XIII 15, 4
b. XIII (über Imperium maius) citieren.
36 III. VON DEN GRAUCHEN BIS AUGUSTUS.
§ 20. C. Fannins M. f. Strabo.
TL. Mommsen CIL I p. 158. HPeter CC1I. 138 fr. 87. 0. Hirschfeld,
Wiener ntud. 1884. 8. 127.
Fannius, Jugendfreund des Ti. Gracchus, Schwiegersohn
des C. Laelius, zuhörer des stoikers Panactios, ward auf be-
trieb des C. Gracchus zum consul erwählt, trat aber in seinem
consulate (122 v. Chr.) zu der partei der optimaten über.
Cic. Brut. 26, 99—102 will irrtümlich zwei Schriftsteller
d. n. unterscheiden: horum aetalibus adiuncti duo C. Fannii, C.
et M. filii, fuerunl; quorum Gai filius, qui consul cum Domitio
fuit (122 v. Chr.), unam orationem de sociis et nomine Lalino
contra C. Gracchum rcliquit, sane et bonam et nobilem (Jul.
Victor in d. ßhet. lat. min. ed. Halm p. 402): . . . praesertim
cum Fannius numquam sit habitus vlinguis. nam et causas defen-
sitavit et tribunatus eius (c* 142 v. Chr.) arbitrio et auctorilate
P. Africani gestus tum obscurus fuit. alter autem C. Fannius,
M. filius, C. Laelii gener , et moribus et ipso gener e dicendi
durior. is soceri insliluto . . . Panaetium audiverat. eius omnis
in dicendo facultas ex historia ipsius non ineleganter scripta
perspici polest, quae neque nimis est infans neque perfecte
diserta. vgl. ad Att. XII 5, 3.
Cic. de legg. I 2, 6 post annales ponlificum maximorum . .
si aut ad Fabium aut ad . . Catonem aut ad Pisonem aut ad
Fannium aut ad Vennonium (vgl. ad Att. XII 3, 1, nur noch
Dion. IV 15 erwähnt) venias, quamquam ex his alius alio plus
habet virium, tarnen quid tarn exile quam isti omnes?
Citiert wird das VIII. buch der annalen. Die frag-
menta beziehen sich nur auf gleichzeitige begebeuheiten.
Fannius galt als der zuverlässigste gewährsinann für die
zeit der Gracchischen bewegungen.
Victorin. in Cic. Rhet. I p. 57 Or. (Sallust. bist. I fr. 3
p. 4 Kr.) Salluslius — tribuit — Catoni brevitatem, Fannio vero
veritatem.
Plut. Ti. Gracchus 4 von der erstürmung von Karthago:
(6 TißsQLog) tgöv vs'ojv Ttävtav titQ&TEvev sv%a\ia xal
dvögta- xal tov ys Td%ovg inißr\ räv noktpCav itgätog,
(3g (priGi Q>uwiug, Uyaiv xal avxög ta Tißsgin avvsmßrjvat
xal ovp,p,ExaG%elv ixetvng tr}g äQiötdag.
Cic. Brut. 21, 81 Q. Metellus , is cuius quattuor filii con-
sulares fuerunt, in primis est Habitus eloquens, qui pro L. Cotta
Digitized by Google
L. COELIt S ANTIPATER.
37
dixit accusante Africano, cuius et aliac sunt orationes et contra §
Ti. Gracchum exposita est in C. Fanni annalibus (133 v. Chr.).
vgl. Plut. a. a. o. 14.
M. Brutus fertigte eine epitome Fannianorum au. Cic. ad
Att. XII 5, 3.
§ 21. L. Coelius Antipater.
B. A. Nanta et Guil. Groen van Prinsterer i. d. comment. acad. Lugd.
Bat. 1821 8. 0. Meitzer, de L. Coelio Antipatro. Leipz. 1867.
E. Wölfflin, (Antiochus v. Syrakus und) Coelius Antipater.
Wmterthur 1872 8. 22 ff. Otto Gilbert, die t'ragmente des L. Coe-
lius Antipater. Jhb. Suppl. X 363. Willi. Sieglin, die l'ragmente
des L. Coelius Antipater. ebend. XI 1--92. G. F. Ungtr Phil.
XL 183. Thaddaeus Zieliriski, die letzten jähre des 2. puu. krieges.
Leipz. 1880. HPeter CCXI1I. 117. fr. 98.
Coelius schrieb die geschichte de» Hannibalischen krieges
belli Punici libri I— VII, von den gram mati kern als anna/es,
auch als historiae citiert.
Cic. orat. 69, 229 sed magnam exercitationem res flagitat,
ne quid eorum, qui gentts hoc secuti non tenucrunt, simile facia-
mus, ne aut verba traiciamus aperte, quo melius aut cadat aut
volvatur oratio: quod se L. Coelius Antipater in prooemio belli
Punici nisi necessario facturum negat . ... et hic quidem, qui
hanc a Laelio (so codd., L. Aelio Popma,. vgl. Frid. Marx,
studia Luciiiana. Bonn 1882 s. 97), ad quem scripsit, cui se
purgat, veniam petit. et utitur ea traieclione verborum et nihilo
tarnen aplius exptet concluditque sententias. de legg. I 2, 6
Fanni aetati cöniunetus Antipater paufo inflavit vehemenlius
habuitque vires agrestis ille quidem atque horridas, sine nilore
ac palaestra, sed tarnen admonere reliquos poluit, ut adeuratius
scriberent. de orat. II 12 , 54 patüulum se erexit et addidil
historiae maiorem sonum vocis vir optimus Crassi familiaris Anti-
pater. ceteri non exornatores rerum sed tantum modo narratores
fuerunt. Est, inquit Catulus, ut dicis, sed iste ipse Caelius neque
distinxit hisloriam varietate locorum neque verborum coltocatione
et tractu orationis leni et aequabili perpolivit illud opus; sed ut
homo neque doctus neque maxime aplus ad dicendum, sieul potuit,
dolavit; vicit tarnen , ut dicis, superiores. Brut. 26, 102: L.
Caelius Antipater scriptor , quemadmodum videtis, fuit ut Ulis
temporibus luculentus iuris valde peritus multorum etiam ut L.
Crassi (geb. 140 f 91 v. Chr.) magisler.
38
III. VON DEN GUACCHKN BIS AUGrSTTS.
21. Pompon. de orig. iuris Dig. I 2, 2, 40 Coelius Antipater,
qui historias conscripsil, sed plus eloquentiue quam scienliae iuris
operam dedil.
Front, ep. ad Caes. IV 3 p. 62 N. Ennius eumque studiosc
acmulatus L. Coelius (in dem periculum verba induslriosius
quaerendi).
Vell. II 9, 4 vetustior Sisenna fuit Caelius.
Coelius gründete seine darstellung auf römische und auf
punische berichte, von letzteren namentlich auf Silenos
(I § 52).
Priscian. VIII p. 383 H. Coelius: ex scriptis eorum gut
veri arbilrantur.
Liv. XXI 46, 10 von der lebensrettung des P. Scipio
in dem gefechte am Ticinus : servati "consulis decus Coelius ad
servum natione Ligurem delegat: tnalim equidem de ßio verum
esse, quod et plures tradidere auctores et fama obtinuit.
Gell. X 24, 6 suppetit etiam Coelianum illud ex libro
historiarum secundo: K Si vis mihi equitalum dare et ipse cum cetero
exercitu me sequi, diequinti Romae in Capitolium curabo tibi cena
sit cocta\ Aus Oato's origines s. o. s. 24.
Liv. XXVII 27, 12 (208 v. Chr.) vom tode des M. Mar-
cellus : multos circa unam rem ambitus fecerim, si, quae de Mar-
celli morle variant auctores, omnia exequi vclim. ut omittam
alios, Coelius triplicem gestae rei ordinem edit: unam traditam
fama, alter am scriplam laudatione filii, qui rei gestae interfuerit,
tertiam, quam ipse pro inquisita ac sibi conperta adfert.
Träume, zeichen und wunder:
Cic. de divin. I 24 redeamus ad somnia. Hannibalem
Caelius scribit, cum columnam auream, quae esset in fano lunonis
Laciniae, au ferr ereilet ...,ei secundum quielem visarn esse limonem
praedicere, ne id faceret, minarique, si fecisset , sc curaturam,
ut eum quoque oculum, quo bene videret, amitleret; idque ab
homine acuto non esse neglectum .... hoc item in Sileni, quem
Caelius sequilur, Graeca historia est; is autem diligenlissime res
Hannibalis perseculus est: Hannibalem, cum cepisset Saguntum,
Visum esse in somnis a love in deorum concilium vocari. quo
cum venissel, Iovem imperavisse, ut Italiae bellum inferret
ducemque ei unum e concilio datum, quo illum ulenlem cum
exercitu progredi coepisse. tum ei ducem illum praeeepisse, ne
respicerely illum autem id diutius facere non potuisse clatumque
L. COELirs ANTIl'ATER.
39
cupiditate respexisse: tum visam beluam vastam et immunem, § 21.
circumplicalam serpentibus, quacunque incederet, omnia arbusta
virgulta tecta pervertere. et cum admiratum quaesisse de deo,
quodnam illud esset tale monslrum: et deum respondisse, vasti-
tatem esse ltaliae, praecepisseque ut pergeret protinus; quid
retro atque a tergo fieret, ne laboraret. vgl. Liv. XXI 22, 5—9.
Sil. It. III 168-214. Zonar. VIII 22 p. 408*'.
Ebendas. I 26 bcispiele von traumgesichten : omnes hoc
historici, Fabii, Geliii, sed proxume Caclius; cum bello Lalino
ludi votivi maximi primum fierenl (490 v. Chr.) . . . itaque somnio
comprobato a senatu ludos illos Herum instauratos memoriae
proditum est. C. vero Gracchus muitis dixit, ut scriptum apud
eundem Caelium est, sibi in somnis quuesluram pete<re nol)enti
Ttberium f'ralrem visum esse dicere, quam vellet cunctaretur,
(amen eodem sibi leto, quo ipse interisset, esse pereundum. hoc,
ante quam tribunus plebi C. Cracc/rus /'actus esset, et se audisse
scribil Caelius et dixisse muitis. vgl. Val. M. 17, 6 ... .
Caelius etiam, cerius Romanae historiae auctor, sermonem de ea
re ad suas aures Wo adhuc vivo pervenisse scribit.
Cic. de nat. deor. II 3, 8 C. Flaminium Caelius religione
neglecta cecidisse apud Trasumennum scribit cum magno rei
publicae volnere. de divin. I 35 quid? bello Punico secundo
nonne C. Flaminius consul Herum (217 v. Chr.) neglexit signa
rerum futurarum magna cum clade rei publicae? . . . itaque
tribus iis horis concisus excrcitus atque ipse interfeclus est. ma-
gnum illud etiam quod addidit Caelius, eo tempore ipso, cum hoc
calamitosum proelium fieret, tantos terrae motus in Liguribus
Gallia compluribusque imulis totaque in Jlalia factos esse, ut
multa oppida corruerint, muitis locis labes factae sini terraeque
desiderint fluminaque in contrarias partes fluxerint atque in
amnes mare influxerit. vgl. Liv. XXII 3, 11. 5, 8. Plut.
Fab. 3. Zonar VIII 25 p. 413».
Im 1. buche erzählte Coelius die hispanischen kriege
der Punier und die einnähme von Sagunt, ferner die ersten
beiden feldzüge Hannibals in Italien; im II. die schlacht
bei Cannae; III begann mit dem jähre 214 v. Chr.; im VI.
ward die landung Scipios in Afrika geschildert 204 v. Chr.;
VII umfaszte die letzten jähre des krieges.
Phantastische Schilderung der überfahrt und landung
des P. Scipio: Liv. XXIX 25, 3. 27, 14.
40 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS.
§ 21. Das geschichtswerk des Coelius bildet die grundlage
der späteren darstellungen des zweiten punischen krieges.
Livius nennt ihn eilfmal und einmal Silenos (bei der ein-
nähme von Neu-Karthago) XXVI 49, 3.
Über Plntarch vgl. Wilh. Soltau, de fontibus Plntarchi in secnndo
bello Punico enarrando. Bonn 1870, über Dio Max Posner, qui-
bus auctoribus in bello Hannibalico enarraudo usus ait Dio Cassius.
Bonn 1874.
M. Brutus fertigte eine epitome Caelianorum an, Cic. ad
Att. XIII 8.
Spartian. Hadr. 16, 6 Hadrianus amavit . . genus velustum
dicendi . . Sallustio Coelium practulit.
§ 22. Sempronius Asellio.
Nipperdcy Philol. VI 134 opusc. 403). W. Stelkens, der röm. ge-
schichtschr. S. A. Crefeld 1867. 4. HPeter CCXXXXVni. 178. fr 108.
Asellio, trib. mil. im numantinischen kriege 134 v. Chr.,
schrieb historiae (oder rerum gestarum libri), wenigstens
14 bücher.
Cic. de legg. I 2, 6 ecce autem successere huic (Caelto)
Gellii (codd. belli), Clodius, Asellio: nihil ad Caelium, sed potius
od antiquorum languorem et inscitiam.
Gell. V 18, 7—9 — scriptum est in libro Semprom Asel-
Hont's primo — ; * verum inter eos\ inquit, 'qui atmales re/inquere
voluissent, et cos, qui res gestas a Romanis perscribere conati
essent, omnium rerum. hoc inter fuit: annales libri tantum modo
quod /"actum quoque anno gestum sit, ea demonsirabant ita,
quasi qui diarium scribunt, quam Graeci scprj^fQida voc/int.
nobis non modo satis esse video, quod /"actum esset, id pronun-
tiare, sed etiam, quo consilio quaque ratione gesta essent, demon-
strare 9 , Paulo posl idem Asellio in eodem libro: 'nam neque alacri-
ores 9 , inquit, 'ad rempublicam defendundam neque segniorcs ad
rem per per am faciundam annales libri commovere quicquam pos-
sunt. scribere autem bellum initum quo conside et quo confcctum
sil et quis (riumphans introierit ex eo, et eo libro quae in bello
gesta sint non praedicare aui inlerea quid senalus decreverit auf
quae lex rogatiove lala sit, neque quibus consiliis ea gesta sint
iterare: id fabulas pueris est narrare, non historias scribere 9 .
Ders. XIII 3,6 ... cum legerem Sempronii Asellionis
veteris scriptoris quartum ex historia tibrum, in quo de P. Afri-
Digitized by Google
CN. GELLU'S.
41
cano Pauli filio ita scriptum est: ( nam se patrem suum audisse § 2
dicere L. Aemilium Paulum, neminem bonum imperatorem signis
conlatis decertare, nisi summa necessitudo aut summa occasio
data esset*.
Ders. II 13 . . . in libro Sempronii Asellionis rerum ge-
starvm quinlo . . is Asellio sub P. Scipione Africano tribunus
mililum ad Numantiam fuit resque eas, quibus gerendis ipse
interfuit, conscripsit. eius Perba de Ti. Graccho tribuno pl. t
quo in tempore interfectus in Capitolio est, haec sunt: t nam
Gracchus domo cum proficiscebatur , numquam mijxus terna aut
quaterna milia hominum sequebanlur 1 . atque inde infra de
codcm Graccho sicscripsit: 'orare coepil id quidem, ut se de f en-
der ent liberosque suos; cum quem virile secus tum in eo tem-
pore habebat, produci iussit populoque commendavit prope flens'.
vgl. App. b. c. I 14.
Ders. I 13, 10 von P. Crassus Mucianus (cos. 131 v.Chr.):
Ü Crassus a Sempronio Asellione et plerisque aliis historiae Ro-
manae scriploribus traditur habuisse quinque rerum bonorum
maxima et praeeipua: quod esset ditissimus, quod nobilissimus,
quod doquentissimus , quod iuris consultissimus , quod pontifex
maximus ....
Ders. XIII 22, 8 Sempronius Asellio in libro rerum ge-
starum X11II: 'crepidarium', inquit, 'cultellum rogavil a crepi-
dan'o sutore 1 . vgl. App. b. c. I 36 von der ermordung des
volkstribunen M. Livius Drusus 91 v. Chr.
§ 23. Cn. Gellius.
Nipperdey Philol. VI 131 (opusc. 399). HPeter CCXXXVIII. 165. fr. 92.
Cn. Gellius schrieb annales von den ältesten zeiten an,
deren 97. buch citiert wird.
M. Cato hielt eine rede pro L. Turio contra Cn. Gelliura
Gell. XIV 2, 21.
Cic. de legg. I 2, 6 ecce autem successere huic (Antipatro)
Geliii (codd. belli), Clodius, Asellio: nihil ad Caelium, sed potius
ad antiquorum languorem et inseitiatn. Dion. I 7.
Cic. de divin. I 26, 55 von den ludi votivi 264 v. Chr.:
omnes hoc historici, Fabii, Gellii, sed proxime Caclius: cum bello
Latino ludi votivi maximi primum fierent sqq.
Censor. de die nat. 17, 11 von den vierten ludi saecu-
lares: at Piso Censorius et Cn. Gellius sed et Cassius Hemina,
42 III. VON DEN ORACCHEN BIS AUGUSTUS.
§ 23. qui illo tempore vivebat, post annum factos tertium adfirmant,
Cn. Comelio Lentulo L. Mummio Achaico consulibus, id est
anno DCVlll (146 v. Chr.).
Mar. Victor. VI p. 23 K. repertores litterarum Cadmus ex
Phoenice in Graeciam et Kvander ad nos transtulerunl a b c d
e [h)i k l tn n o p\(i]r s tu litter as, numero XVI. postea quas-
dam a Palamcde et alias a Simonide adiectas implesse numerum
XXHU grammatici, praeterea Demetrius Phalereus, Hermoerates,
ex noslris autem Cincius Fahrns Gellius tradiderunt.
Plin. NH VII 11*8 mensuras et pondera (invenit) Phidon
Argirus aut Palamedes, ut maluit Gellius. Plin. ind. auet.
1. VII p. 20 S. Gnaeo Gellio.
Serv. in Aen. VIII 038 Cato autem et Gellius a Sabo Lace-
daemonio trahere eos (Sabinos) originem referunt.
Dionys. II 31 vom raube der Sabinerinnen: xavxa di
yevdö&ai xuvsg plv ygdtpovöi xaxd xov izgäxov iviavxöv xijg
'PtopvXov dg%rjg, Vvalog dh riXXiog xaxd rov xixagxov o
xal pdXXov etxog.
Gell. XIII 23, 13 . . Cn. Geliii annahm tertium, in quo scrip-
tum est, Hersiliam cum apud T. Tatium verba faceret pacemque
orarel, ita precalam esse: Neria Marlis, te obsecro sqq.
Dion. II 7(> txfXsvxrjöt (Nopag), — ytvtdv — xaxa-
Xmdv, cog — riXXiog Tvatog [öxogst frvyaxiga povr\v, iir\g
iyivexo "Ayxog Mdgxiog 6 xgCrog an ixeivov yevopevog
'Papaiav ßaötXevg.
Gellius und 0. Licinius Macer: Dionys. IVO nagayivtxai
Ö' eig 'Pcaprjv (Tagxvviog) "Ayxov Magxiov ßaöiXEvovxog,
mg psv riXXt,og Cöxoget xaxd xov ngäxov iviavtov xijg ßaoi-
Xei'ag, ag de AixCvviog ygdepst xatd xov oyöoov. taxa
xaxd xovxov iXrjXv&cog xov iviavxöv xa& ov ygd<pei Aixiv-
viog, xal prj ngoxegov iv vOxiga pev ydg ovx äv sty %g6v<p
nagaysyovdg, ei'ye di) xaxä xov ivaxov iviavxöv xrjg "Ayxov
dvvaaxeCag Cnneov r\yovpEvog inl xov ngog Aaxivovg %6Xi-
pov vno xov ßaaiksag nipnexai, 6g dpyoxegot Xtyovöiv ot
avyygatpetg. VI 11 von der Schlacht am See Regillus
496 v. Chr. : Aixivviog pev ydg xal ot negl riXXvov ovöiv
ityxaxdxeg ovxe xeov eixoxav ovxe xeov Övvaxav avxov
eiadyovci xov ßaöiXea Tagxvviov dyavi^öpsvov itp' innov
xal xixgaöxöpevov , ävÖga ivevtjxovxa exeOl ngoadyovxa.
VII 1 von der gesandtschaft nach Sicilien 492 v. Chr.:
Digitized by Google
L. CORNELIUS SISENNA.
43
rvQavvOL öl tot« xata nölsig plv qöavy — ov%i Aiovvdioq §
6 UvQccxovöiog, 6g Aixivviog yeyQatps xal riXliog xal akloi
<fv%vol ttiiv r Pa(ia£(X)v 6 vyyQayiav , ov&lv HzytaxoTsg tav
xsqI rovg iQovovg dxQißcog, ag avro drjlot lovpyov, all 1
eixrj t6 tcqootvxov anotpaivo^evoi.
Livius hat auf Cn. Gellius nirgends bezug genommen.
§ 24. L. Cornelius Sisenna.
L. Cornelii Sisennae vitam conscripsit C. Lud. Roth. Basel 183 4.
HPeter CCCXXIII. 277. fr. 175.
Sisenna war praetor 78 v. Chr. (CIL I nr. 203. Ascon.
in Cornelian. p. 60, 7 . . L. Sisennam qui res Romanas scrip-
sit); 70 v. Chr. unter den anwälten des C. Verres; starb
als legat des Pompeius während des seeräuberkrieges
67 v. Chr.
Vell. II 9, 5 (um die zeit des Cimbernkrieges) histo-
riarutn (Milesiarum O. Jahn) auctor iam tum Sisenna erat
iuvenis; sed opus belli civilis Sulla nique post aliquot annos ab
eo seniore editum est. Plut. Luc. 1 nennt ihn als genossen
von Hortensius und Lucullus: HiGivvav xov [ötoqixov.
Sisenna übersetzte die schlüpfrigen erzählungen des
Aristeides von Milet (MtA^otaxa). Ovid. Trist. II 443
vertil Aristiden Sisenna, riec obfuit Uli \ hisloriae turpes inse-
ruisse iocos.
Seine hisloriae galten als das hauptwerk für die Sulla-
nische zeit.
Cic. Brut. 64, 228 L. Sisenna, doctus vir et studiis optimis
dedilus,gnarusreipublicae, beneLatine loquens, non sinefacetiis . . .
huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest : quae cum
facile omnis vincat superiores, tum indicat tarnen, quanlum
absit a summo, quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis
Latinis lilleris illuslralum. de legg. I 2, 7 Sisenna . . omnes
adhuc nostros scriptores . . . facile superavit. is tarnen . . . in
historia puerile quiddam consectatur, ut unum Clitarchum neque
praelerea quemquam de Graecis legisse videalur, cum tarnen
velle dumtaxat imitari: quem si adscqui posset, aliquantum ab
optimo tarnen abesset. Gell. XVI 9. 5 M. Varro in Sisenna
vel de historia.
Front, ep. ad Ver. I, 1 p. 114 N. historiam — scripsere
— Sisenna longinque . .
44
III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS.
24. Sali. lug. 95 neque enim alio loco de Sullae rebus dieturi
sumus, et L. Sisenna, optume et diligentissume omnium qui eas
res dixere persecutus, partim mihi libero ore locutus videtur.
Cic. de divin. I 44, 99 CaecUiae Q. filiae somnio modo
Marsico bello templum est a senatu lunoni Sospitae restitutum.
quod quidem somnium Sisenna cum disputavissel mirifice ad ver-
bum cum re convenisse, tum insolenter, credo ab Epicureo aliquo
induetus, disputat somniis credi non oportere. idem contra ostenta
nihil disputat exponitque initio belli Marsici et deorum simulacra
sudavisse et sanguinem fluxisse ... II 25, 54 (ostenta) multa
ante Marsicum bellum a Sisenna collect a attulisti.
Gell. XII 15 aus dem VI. buche der bistoriae: nos una
aestate in Asia et Graecia gesta literis ideirco coniinentia man-
davimus, ne vellicatim auf salluatim scribendo lectorum animos
impediremus.
Tacit. hist. III 51 proelio, quo apul laniculum adversus
Cinnam pugnatum est (87 v. Chr.), Pompeianus miles fratrem
suum, dein cognito facinore se ipsum interfecit, ut Sisenna me-
moral. vgl. Liv. per. 79 in quo bello duo fratres, aller ex
Pompei exercilu, alter ex Cinnae, ignorantes coneurrcrunt, et
cum Victor spoliaret occisum, agnito fratre, ingenti lamentatione
edita, rogo ei extrueto, ipse se supra rogum transfodit et eodem
igne consumptus est.
Non. p. 468 Sisenna histor. lib. XXIJ1: multi populi,
plurimae cofilionis diclaluram omnibus animis et sludiis suffra-
gaverunt (82 v. Chr.).
§ 25. Q. Claudius Quadrigarius.
Lud. Giesebrecht, Q. Claudius Quadrigarius. Trenzlau 1831. HPeter
CCLXXXVII. 205. fr. 136. Th. Mommaen, forsch. II 42G». G. F.
ünger Philol. Suppl. III 2, 3 ff.
Voll. II 9, 6 velustior Sisenna fuit Caelius, aequalis Sisennae
Butilius Claudiusque Quadrigarius et Valerius Antias.
Q. Claudius schrieb annales, mindestens 23 bb., bis in
die Sullanischen zeiten. Das I. buch handelte von dem
gallischen brande und enthielt noch den zweiten Samniten-
krieg; V. und VI. betrafen den Hanni balischen krieg; im
XIII. war die rückkehr des Q. Metellus Numidicus 99 v. Chr.
erzählt; im XIX. die bestürmung des Piraeeus durch Sulla
und das siebente consulat des C. Marius 87 v. Chr.
Q. CLACDICS QUADRIGABIDS.
4f>
Livius hat vom VI. buche ab Claudius benutzt. §
Gell. XVII 2, 2-26 haec verba ex Q. Claudi primo an-
nali — noluvi . . . darin § 13. 14 von M. Manlius: simul
forma f actis eloquentia dignitate acrimonia confidentia pari/er
praecellebal, ut facile intelleg er elur magnum viaticum ex se atque
in se ad rem publicum evertendam habere. . . . nam Marcus
Manlius, quem Capitolium servasse a Gallis supra ostendi, cuius-
que operam cum M. Furio dictalore apud Gallos cumprime for-
iem atque cxuperabilem res publica sensit, is et gener c et vi et
virtute bellica nemini concedebal.
Liv. VI 42, 5 (367 v. Chr.J bellalum cum Gallis eo anno
circa Anienem flumen auclor est Claudius, inclitamque in ponte
pugnam, qua T. Manlius Gallum, cum quo provocatus manus
conseruil, in conspectu duorum exercituum caesum torque spo-
liavil, tum pugnatum.
Gell. IX 13 Titus Manlius summo loco natus adprimeque
nobilis fuit. ei Manlio cognomentum factum est Torquatus. cau-
sam cognomenü fuisse accepimus torquis ex auro induvies, quam
ex hoste quem occiderat detractam induit. sed quis hostis et
quid genus, quam formidandae vastitatis et quantum insolens
provocator et cuimodi fuerit pugna decerlatum, Q. Claudius
primo annalium purissime atque inlustrissime simplicique et in-
compla oralionis antiquae suavitale descripsit ... — § 19 quo
ex facto ipse posterique eins Torquati sunt cognominati.
Liv. IX 5, 2 (321 v. Chr.) itaque non, ul vulgo credunt
Claudiusque etiam scribit , foedere pax Caudina f sed per spon-
sionem facta est.
Gell. II 19, 7. 8 Claudius Quadrigarius in primo annali:
... id übt rescierunt propinqui obsidum, quos Pontio t raditos
supra demonslravimus, eorum parentcs cum propinquis capillo
passo in viam provolarunt. XVII 2, 21 (yerba ex Q. Claudi
primo annali): r cum tartlus' — 'arrabo penes Samnites populi
Romani esset*, arrabonem dixit sescentos obsides. vgl. Liv.
IX 5, 5. 14, 14.
Gell. III 8 schreibt nach Valerius Antias von dem an-
schlage des Timochares, den könig Pyrrhus zu vergiften.
Quadrigarius autem in libro tertio non Timocharem sed Niciam
adisse ad consulem scripsit, neque legatos a senatu missos, sed
a consulibus, et (Pyrrumy populo Romano laudes atque gratias
scripsisse captivosque omnes, quos tum habuit , vestivisse et red-
46
III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS.
§ 25. didisse. consules tum fuerunt C. Fabricius et Q. Aemilius. Litter as,
quas ad regem Pyrrum super ea causa miserunt, Claudius
Quadrigarius scripsit fuisse hoc exemplo:
'Consules Romani salutem dicunt Pyrro reg? . . .
Vgl. Mommsen, forsch. II 499".
Gell. V 17, 5 Q. Claudius annalium quinto cladem Ulm
pugnae Cannensis vastissimam factam dicit ante diem quartum
nonas Sextiles.
Liv. XXXIII 10, 7-9 (197 v. Chr. bei Kynoskephalae
nach Polybios) caesa eo die octo hoslium milia, quinque capta.
ex victoribus septingenti ferme cecideruni. si Valerio quis cre-
dat, — XL milia hostium eo die sunt caesa, capta —
V milia DCC . . . Claudius quoque duo et XXX milia hostium
caesa scribil, capta IV milia et CCC. Ähnliche Übertreibungen
des Claudius s. Liv. XXXVIII 23, 8. Oros. V 3, 3.
Gros. V 20, 6 (82 v. Chr.) Sullae eliam et Marii adu-
lescenlis maximum tum proelium apud Sacriportum fuii, in
quo de exercitu Marii caesa sunt XXV milia, sicut Claudius
scribil.
Zu den quellen des Q. Claudius Quadrigarius gehörten
die griechischen annalen des C. Acilius (o. s. 19).
Plut. Num. 1 sagt von den alten Stammbäumen: KX6-
dtog zig iv iley%<p %q6vg>v (ovxgj yäg nag imyiyQaitzcu
to ßtßklov) io%VQL&Tai tag fikv aQ%aiag ixscvag avayQuyag
iv xolg KsltLxolg xd&Eßt tijg nolecjg rirpavlGftai (vgl. Liv.
VI 1). Niebuhr RG II 2 f. bezog dies auf Q. Claudius.
Appian. Kelt. 1, 3 citiert für die niederlage des consuls
L. Cassius vor den Tigurinern (107 v. Chr.): cog iv %qovi-
xalg 6vvxd\tGi öoxsl Ilavlcp t(p KÄavdi<p. Auf diesen hat
HPeter s. CCC f. das citat Plutarchs zurückgeführt.
Über Clodius Licinus s. § 43.
§. 26. Valerius Antias.
Herrn. Liebaldt, de Valerio Antiate. Naumburg 1840. 4. Nissen s. 43 ff.
Nitzsch, annal. s. 346. Unger e. 13. HPeter CCCV. 237. fr. 161.
Valerius Antias (nachkomme des befehlshabers L. Va-
lerius Antias bei Liv. XXIII 34, 9?) schrieb historiae seit
der gründung Roms, von denen das 75. buch citiert wird.
Gell. VII 7, 6 Acca Larentia — leslamento, ut in Antiatis
Digitized by Google
VALERIUS ANTIAS. 47
m
liistoria scriptum est, Romulum regem . . . bonis suis here- § 26.
dem fecit.
Plut. Rom. 14 vom raube der Sabinerinnen: dgjcao^rj-
vai 9i yaöiv ot ^uv tQtdxovta povag, a<jp' dv xal rag (pQa-
zgiag ovotuxti&rjvcci , OvaXeQiog öh 'Avxiag iitxd xal ttxotii
xal nsvxaxoöiag (= Varro b. Dionys. II 47), 'foßag di xgelg
xal oydorjxovxa xal ifyxoötag iiaQ&svovg (= Dionys. II 30).
Vgl. Ad. Kiesaling Rh. Mus. XXIII C72. 1868. .
Plin. NH XIII 87 Anitas secundo {libro tradit Numae)
libros fuisse XU ponlificales Lalinos, totidem Graecos praecepla
philosophiae conlinentes; idem tertio et senatus consullum ponit,
quo comburi eos placuerit. Plut. Nuni. 22. Liv. XXXX 29, 8
adicit Antias Valerius, Pythagoricos {libros Numae) fuisse, vol-
gatae opinioni, qua creditur Pythagorae auditorem fuisse Numam,
mendacio probabili adcommodata fide.
Ascon. in Cic. Pis. § 52 p. 12 K. nam <J/.> Valerio
Maximn, ut Antias tradidit, inter alios honores domus quoque
publice aedificata est in Palatio, cuius exitus, quo magis insignis
esset, in publicum versus declinarctur , hoc est extra privatum
aperiretur. Dion. V 39. Plut. Popl. 20.
Vgl. das elogium des Manius Valerius Maximus (dict. 494 v. Chr) CIL. I
p. 284 Mommaen und 0. Hirschfeld Philol. XXXIV 85.
Dionysios benutzte Valerius Antias vielfältig. Livius
hat ihn an 35 stellen namentlich angeführt. Plutarch schrieb
ihn vornehmlich im leben des P. Valerius Poplicola aus.
Ad. Kiesaling, de Dionysi Hai. antiquitatum auctorib. latinis s. 20 bs.
H. Peter, die quellen Plutarchs s. 172. 45—50.
Liv. III 5, 12 (464 v. Chr.) von der schlacht gegen die
Aequer: difficile ad /idem est in tarn antiqua , quot pugna-
verint ceciderinlve, exacto adßrmare numero. audet tarnen An-
tias Valerius concipere summas . . .
Die gefälschten censuszählungen vor dem gallischen
brande scheinen von Valerius herzurühren. Schwegler
RG II 689.
Gell. III 8 erzählt von Tiraochares als Verräter des
königs Pyrrhus: hoc ila, uti diximus, in Valeri Antiatis liisto-
ria scriptum est. Quadrigarius autem ... s. o. s. 45.
Liv. XXVI 49 (210 v. Chr.) nach der einnähme von
Neu-Karthago : tum obsides civitaiium Hispaniae vocari iussit
(Scipiö) : quorum quantus numerus f uerit piget scribere, quippe
Digitized by Google
48 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS.
•■26. cum alibi trecentos ferme, alibi tria milia septingentos viginti
quattuor fuisse inveniam. aeque et alia inter auctores discrepant.
praesidium Punicum alius decem, alius septem, alius haut plus
quam duum milium fuisse scribit. capta alibi supra
quinquc et viginti invenias. scorpiones maiores minoresque ad
sexaginta captos scripserim, si auctorem Graecum sequar Silenum;
si Valerium Antiatem maiorum scorpionum sex millia, minorum
decem tria millia: adßo nullus mentiendi modus est. ne de duci-
bus quidem convenit. plerique Laelium prae fuisse classi, sunt qui
M. Iunium Silanum dicant. Arinen praefuisse Punico praesidio
deditumque Romanis Antias Valerius, Magonem alii scriplores
tradunt. non de numero navium caplarum, non de pondere auri
atque argenti et redactae pecuniae convenit. si aliquis adsentiri
necesse est, media simillima veris sunt.
Liv. XXX 19, 11 (203 v. Chr.) idem consul (C?i. Servilius)
cum Hannibale in agro Crotoniensi acie conßixit. obscura eius
pugnae fama est. Valerius Antias quinque milia hostium caesa
ait. quae tanta res esl y ut aul impudcnter ficta sit aut negle-
g enter praetermissa.
Liv. XXXIII 10, 8 (197 v. Chr.) von der schlacht bei
Kynoskephalae: si Valerio qui credal omnium rerum inmodice
numerum augenti, quadraginta milia hostium eo die sunt caesa,
capta (ibi modestius mendacium est) quinque milia seplingenti,
signa mililaria ducenta undequinquaginta.
Liv. XXXIV 15, 9 (195 v. Chr.) von dem siege des
consuls M. Cato bei Emporiae: Valerius Antias supra quadra-
ginta milia hostium caesa eo die scribit. Cato ipse, haud sane
detractator laudum suarum, multos caesos ait, numerum non ad-
scribit. ähnliofc übertrieben XXXVI 19, 12 quid si Antiali
Valerio credamus — quadraginta inde milia cecidisse ... 38, 6
duodetriginta milia hostium occisa Antias Valerius scribit ....
ubi ut in numero scriplori parum fidei sit, quia in augendo eo
non alius intemperantior est . . . XXXVIII 23, 8 Claudius . . .
Valerius Antias, qui magis inmodicus in numero augendo esse
solet . . Oros. V 3 p. 290. 16 p. 327. vgl. Nissen s. 93 ff.
Ascon. in Cic. Com. p. öl von der anweisung der sub-
sellia senatoria bei den Schauspielen im zweiten consulate des
P. Scipio Africanus (194 v. Chr.) : videlur in hac quidem ora-
tione hunc auctorem {Antiatem) secutus Cicero dixisse . .
Über die gefälschte Schilderung der Scipionenprozesse
C. LICINIUS MACER.
49
(seit 187 v. Chr.) (Liv. XXXVIII 50^55. 58- 60; Gell. VI § 26.
19, 8 Valerius autem Antias contra hanc decretorum memoriam
conlraque auctoritates veterum annalium . . . dixit . . .) s.
Mommsen, forsch. II 417—510.
Liv. XXXIX 43 von der nota censoria des M. Cato
gegen L. Quinctius Flamininus (184 v. Chr.): Valerius Antias,
ut qui nec orationem Catonis legisset et fabulae tantum sine
auctore editae credidisset, aliud argumentum, simile tarnen et
libidine et crudeliiate peragit . . .
Liv. XLV 40, 1 (167 v. Chr.) von dem makedonischen
triumphe des L. Aemilius Paulus : summam omnis captivi auri
argentique translati (seslertium) miliens ducentiens fuiase Va-
lerius Antias tradit, qua haut dubie maior aliquanto summa ex
numero plauslrorum ponderibusque auri argenti gener atim ab
ipso scriptis efftciiur ... c. 43, 8 von dem illyrischen triumphe
des L. Anicius: sesteriium ducentiens ex ea praeda redactum
esse auctor est Antias, praeter aurum argentumque, quod in aera-
rium sit latum. quod quia unde redigi potuerit, non apparebat,
auctorem pro re posui.
Gell. VI 9, 12 Probus Valerium Antiatem libro historiarum
XXII ' speponderanV scripsisse adnotavit verbaque eius haec po-
suil: 'Tiberius Gracchus, qui quaestor C. Mancino in Hispania
fuerat (138 v. Chr.), et ceteri qui pacem speponderanC.
§ 27. C. Licinius Macer (Calvus).
H. Liebaldt, C. Licinius Macer. Naumburg 1848. 4. Mommsen chronol.
s. 93. Nitzach, amial. 8. 351. HPeter CCCXXXVII1. 300. fr. 190.
Er betrieb in seinem tribunat 73 v. Chr. die herstellung
der tribunicischen gewalt, ward nach seiner praetur repe-
tundarum angeklagt, entleibte sich selbst 66. sein söhn
war der redner und dichter C. Licinius (Macer) Calvus.
Cic. de legg. I 2, 7 nam quid Macrum numerem, cuius lo~
quacitas habet aliquid argutiarum, nec id tarnen ex illa erudita
Graecorum copia sed ex librariolis Lalinis, in oralionibus autem
multa sed inepta elatio, summa inpudentia (em. Mommsen).
Brut. 67, 238 von seinen reden: C. Macer auctoritate
semper eguil, sed fuit patronus propemodum diligenlissumus. huius
si vita si mores si voltus denique non omnem commendationem
ingeni everleret, maius nomen in patronis fuisset. non erat
abundans non inops tarnen non valde nitens non plane horrida
Scuaefeb, yuellenkumlo. 2. abtoil. 4
Digitized by Google
50
III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS.
§ 27. oratio; vox gestus et omnis actio sine lepore; at in inveniendis
componendisque rebus mira accuratio, ut non facile in ullo dili-
gentiorem maioremque cognoverim, sed eam ut citius veteratoriam
quam oratoriam diceres. his etsi etiam in publicis causis pro-
babatur, tarnen in privatis illustriorem obtinebat locum.
Eine tribunicische rede Macers aus Sallusts fmtoriae s.
Sallust. ed. Kritz III p. 272. (fr. III 82.)
Licinius schrieb annales ab urbe condita, von denen das
XXI. buch angeführt wird.
Gellius und Licinius bei Dionysios s. o. s. 42.
Dionys. V 47 von der ovatio des P. Posturaius Tubertua
cos. 503 v. Chr.: xoxs Öh 7Cqcöxov, mg Aixivviog fotOQst, xov-
tov i^evQovörjg xov &QLa(ißov trjg ßovkijg.
Liv. IV 7, 10 (444 v. Chr.) T. Quinctius Barbatus inter-
rrx consules creat L. Papirium Mvgilanum L. Semproriium Atraii-
num. his ronsulibus cum Ardeafibus foedus renovatum est. idque
monumenti est consules eos illo anno fuisse , qui neqve in anna-
libus pr/'scis neque in libris magistratuum invenhmtur. credo,
quod tribuni militum inilio anni fuerunt, eo perinde ac si totum
annum in imperio fuerint, suffectorum iis consulum praeter missa
nomina. Licinius Macer auctor est et in foedere. Ardeatino et
in linteis libris ad Monetae inventa. Dionys. XI 62 avxai 8vo
xaxd tov avxöv iviavxbv äa%al 'Pmp-aimv at xo p>iyi6xov
i%ov0ai xgdxog iyivovxo. Jtktjv ovx iv ditdacag xatg f Po-
u,alxatg %QovoyoacpCaig au,<p6x£Qcu cpioovxai, dkV iv alg pJkv
ot %ikCao%oi u,6vov, iv alg d* oC vnaxoi, iv ov itokkaig
äp,tp6xsQoi, alg ypetg ovx avsv koyiGpov övyxaxaxi&ips&a,
maxevovxsg de xatg ix xc5v tsgmv xs xai ditofrixmv ßCßkmv
liaoxvoiaig. dkko uhv ovv ovdhv iitl xrjg xovxmv doxrjg
ovxs nokiuixbv ovxs itoUxixov sgyov IcxogCag a%iov iitQax&f],
avvfrrjxai dh ngög xqv 'Aodeaxmv nokiv iyivovxo nsgl tpikCag
xs xai avpaaiCag xxs. s. Mommsen chron. 2 93 ff.
Liv. IV 13, 7 (439 v. Chr.) — et Lucius Minucius prae-
fectus annonae seu refectus, seu quoad res posceret in incertum
creatus: nihil enim constat nisi in libros linteos utroque anno
(c. 12, 8) relatum inter magistratus praefecti nomen.
Liv. IV 20, 5 — 8 (437 v. Chr.) omnis ante me auclores sc-
cutus A. Cornelium Cossum tribunum militum secunda spolia opima
lovis Feretrii templo intulisse exposui. ceterum . . . titulus ipse
spoliis inscriptus Ulos meque arguit consu/em ea Cossum cepisse.
C. LICINIUS MACER. 51
. . . qtä si ea in re sit error, quod tarn veteres annales quodque § 27.
magistraluum libri, quos linleos in aede repositos Monetae Macer
Licinius cital identidem auctores, septirrto post demum anno (viel-
mehr 428 v. Chr.) cum T. Quinctio Penno A. Cornelium Cossum
consulem habeant, existimatio communis omnibus est.
Li. IV 23, 1 (434 v. Chr.) eosdem consules insequenti anno
refectos lulium lertium Verginium Herum apud Licinium Macrum
invenio. Valerius Anitas et Q. Tubero M. Monitum et Q. Sul-
picium consules in eum annum edunl. ceterum in tarn discre-
panti editione et Tubero et Macer libros linteos auetores pro-
fitentur; neuter tribunos mililum eo anno fuisse traditum a scrip-
toribus antiquis dissimulat. Licinio libros hand dubie sequi
linteos placuit, Tubero incerivs veri est. sed infer cetera vetu-
state cooperta hoc quoque in incerto positum.
Liv. VII 9, 3 (361 v. Chr.) dictatorem T. Quinctium Pentium
eo anno fuisse satis constat et magislrum cquitum Ser. Cornelium
Maluginensem. Macer Licinius comiliorum haben dorum causa
et ab licinio consule dictum scribit , quia coHcga comitia bello
praeferre festinante, ut continuarel consulatum, obviam eundum
pravae cupidi/ati fuerit. quaesila ea proprio familiae laus le-
tiorem nuetorem Licinium facit. cum mentionem eius rci in
vetustioribus annalibus nullam inveniam, magis ut belli Gallici
causa dictatorem creatum arbitrer inclinat animus.
Liv. IX 46, 3 (304 v. Chr.) von Cn. Flavius vor dessen
curulischer aedilität: . . quem aliquanto ante desisse scriptum
facere arguit Macer Licinhis tribunatu ante gesto (riumvirati-
busque norturno altero allero coloniae deducendae.
Liv. X 9, 10 (299 v. Chr.) in eum annum cum Q. Fabium
consulem non petentem omnes dicerenl centuriae, ipsum auetorem
fuisse Macer Licinius ac Tultero tradunl differendi sibi consu-
lalus in bellicosiorem annum: eo anno maiori se usui rci publi-
cae fore urbano gesto magislratu. Ha nec dissimulantem quid
mallel nec petentem tarnen aedilem curulem cum L. Papirio
Cursore factum, id ne pro certo ponerem, vetustior annatium
auetor Piso effecit, qui eo anno aediles curules fuisse. tradit Cn.
Domilium Cn. f. Calvinum et Sp. Carvilium 0. f. Maximum,
id credo cognomen errorem in aedilibus fecisse. secutamque fa-
bulam mixtam ex aediliciis et consularibus comitiis convenientem
errort.
4*
Digitized by Google
52
III. VON DEN O RA COHEN BIS AUGUSTÜS.
§ 28. L. Voliacilius Plotus.
Suet. de rhet. 3 p. 124 Rf. L. Voltacilius Plotus ser-
visse dicitur . . . donec ob ingenium et studtum litterarum manu
missus accusanti patrono subscripsit. deinde rhetoricam profes-
sus Cn. Pompeium Magnum docuit palrisque eius (Cn. Pompeius
Strabo cos. 89 v. Chr.) res gestas nec minus ipsius compluribus
libris exposuit, primus omnium Ubertinorum, ut Cornelius Nepos
opinatur, scribere historiam orsus, nonnisi .ab honeslissimo quo-
que scribi solitam ad id tempus.
Hieron. a. 1936 (= 81 v. Chr.) Vullacilius Plotus latinus
rhetor . . . scholam liomae aperuil.
§ 29. Q. Aelius Tubero.
Nipperdey, Philol. VI 137 (opuac. 406). HPeter CCCLV. III. fr. 199.
Pompon. de or. iur. Uig. I 2, 2, 46 posl hos {Ofilium
Trebatium Cascellium) Q (Mommsen, quoque cod.) Tubero fuit .. .
transiit a causis agendis ad ius civile, maxime postquam Quin-
tum Ligarium arcusavil nec optinuil apud Gaium Caesarem
(46 v. Chr.) . . . Tubero doctissimus quidem Habitus est iuris publici
et privali et complures utriusque operis libros reliquit: sermone
etiam (tarnen Mommsen) antiquo usus affectavit scribere ei ideo
parum libri eius grati habentur.
Tubero schrieb historiae von den ältesten zeiten ab, von
denen das XIV. buch citiert wird.
Dionys. I 80 von der jugend des Romulus und Remus:
dg 6h TovßdQov AlXiog^ dsivog dvijg xal jkqI zijv ßwayes-
yr\v xrjs löroptag ^Tti^sXrjg, ypai^ft, XQOBiSotsg ot tov A>-
pixoQog . . .
Livius nennt ihn einmal mit Antias, zweimal mit C.
Licinius Macer zusammen; s. o. s 51. vgl. Dionys. I 7.
Gell. VII 3 Tubero in kistoriis scriptum reliquit, bello
primo Poenico Atilium Regulum consulem in Africa castris apud
Bagradam flumen positis, proelium grande atque acre fecisse
adver sus unum serpentem in Ulis locis stabulanlem invisitatae
inmanitatis . . . (vgl. Liv. XVIII b. Val. Max. I 8 ext. 19).
c. 4, 2 eundem Regulum Tubero in historiis redisse Carthaginem
novisque exemplorum modis exeruciatum a Poenis dicil: *in alras*,
inquit, *et profundus tenebras eum claudebant . . .'
Suet. Cae8. 83 Quintus Tubero tradit heredem ab eo
Digitized by Google
DENKWÜRDIGKEITEN UND Al'TO BIOGRAPHIEN. 53
{Caesare) scribi solitum ex consulatu ipsius primo usque ad § 29.
initium civilis belli Cn. Pompeium, idque militibus pro conlione
recitalum c. 56 feruntur, ut ait Tubero, et ab adulescentulo
quaedam scripta . . . (Reifferscheid ind. schol. hib. Vratisl.
1870 p. 5).
Als geschichtschreiber werden ferner erwähnt:
L. Aelius Tubero vater des Quintus HPeter fr. 199.
Scribonius Libo Cic. ad Att. XIII 30, 3 32, 3 44, 3.
Procilius Hin. NH VIII 4 HPeter fr. 198.
Q. Hortensias f 50 Cic. ad Att. XII 5, 3 Vell. U 16, 1.
L. Lucceius, Italici belli et civilis hisloria Cic. ad fara.
V 12.
Tanusius Geniinus, vgl. Scneca ep. 93, 11, schrieb in
anticaesarischeni Sinne Suct. Caes. 9 Plut. Cacs. 22, wurde
von Strabo benutzt; s. Niese Rh. Mus. XXXVIII 600.
§ 30. Denkwürdigkeiten nnd autobiographien.
Ludw. Wiese, comm. de vitar. scriptoribus Romaiiis, ßerl. 1S4U. 4.
W. H. D. Suringar, de Romanis autobiographis. Leiden 1864. 4.
Cic. ad fam. V 12, 8 scribam ipse de me, multorum tarnen
exemplo et clarorum virorum. Tac. Agric. 1 sed apud priores
ut agere digna memoratu pronum magisque in aperto erat, ita
celeberrimus quisque ingenio ad prodendam virtutis memoriam
sine gratia aut ambitione bonae tantum conscienliae prelio duce-
balur. ac plerique suam ipsi vitam na/rare fiduciam potius mo-
rum quam adrogantiam arbilrali sunt, nec id Rutilio et Scauro
citra ftdem aut obtrectalioni fuit. adeo virtutes isdem temporibus
optime acslimanlur, quibus facillime gigtiuntur.
1. C. Sempronius Gracchus, geb. 153 quaestor 126
trib. pl. 123. 22 f 121 v. Chr.
Cic. de divin. I 18, 36 TL Gracchus P. f. qui bis consul
et censor fuit ilemque et summus augur et vir sapiens civisque
praeslans, norme ut C. Gracchus filius eius scriptum reliquit,
duobus anguibus domi conprehensis haruspices convocavil? qui
cum respondissenl , si marem emisisset uxori brevi tempore esse
morieTidum, si femitwm ipsi, uequius esse censuil sc maturum
oppetere mortem quam P. Africani filiam adulescentem: feminam
emisit, ipse paucis post diebus est morluus. de divin. n 29, 62
C. Gracchus ad M. Pomponium scripsit duobus anguibus domi
conprehensis haruspices a patre convocatos. Plut. Ti. Gr. 1.
Digitized by Google
54 III. VON DEN GltACCHEN BIS AUGUSTUS.
30. Plut. Ti. Gracch. 8, 7 6 d' ädeXyog ctvxov rdiog iv xivi
ßißXi'a ysyoaysp eCg NopavxCav nooevöpevov diä xrjg Tvq-
Qqvtag xöv TtßdQLOV, xal ti}v iQiftLCav xrjg zugag ogüvxa xal
xovg ysoQyovvxag ij vdpovxag olxixag iiiHodxxovg xal ßag-
ßdQovg, xöxs TtQaxov inl vovv ßaXiaftai xrjv ^vqlcov xaxuv
ctgtaGav uvxotg noXixeiav.
2. M. Aemilius Scaurus, geb. 162, cos. 115 v. Chr.
und princeps senatus, tr. de Galleis Karneis. censor 109.
t gegen 88 v. Chr.
HPeter CCLII. 185. fr. 118.
Cic. pro Sest. 47, 101 propugnatores . . reipublicae . .
tales, qualis pater tuus, M. Scanre, fuit, gut a C. Graccho us-
quc ad Q. Partum seditiosis omnibus restitit, quem numquam
ulta vis ultac minae Ulla invidia labefecit.
Sali. lug. 15, 4 (M.y Aetnilius Scaurus, homo nobilis im-
piger factiosus, avidus potentiae honoris diviiiarum, ceterum vitia
sua callide occultans.
Cic. Brut. 29, 112 . . in Scauri orationc, sapieniis hominis et
recti, gravitas summa et naturalis quaedam ineraf auctorilas, non ut
causam sed ut teslimonium dicere putares, cum pro reo diceret . .
huius et orationes sunt et trcs ad L. Fufidium libri scripti de
vita ipsius, leclu sane utiles, quos nemo legit. PI in.
XXXIII 21.
Valer. Max. IV 4, 11 M. autem Scaurus quantulam a
patre heredilatem acceperit, in primo libro eorum, quos de vita
sua tres scripsif, refert. ait enim sibi sex sola mancipia fotutn-
que censum quinque a/que friginta milium nummum relictum.
vgl. (Aur. Vict.) de vir. illustr. 72.
3. P. Ru tili us Ruf us, 134 v. Chr. tribunus niilituin
iui nuraantinischen, 109 legat des Q. Metcllus im Jugurthi-
nischen kriege, 105 consul, stand 98 als legat dem proconsul
Q. Mucius Scaevola in der provinz Asia zur seite. Auf
die anklage der publicani ca. 92 verurteilt lebte er seitdem
als verbannter in Mytilene, später in Smyrna, wo Cicero ihn
noch 78 sah.
II. Nissen qu. dea Liv. ». 43°. HPeter CCLXI. 187. fr. 120.
Rutilius schrieb de vita sua wenigstens fünf büchcr und
in griechischer spräche eine 'Paualxtj iCxoqlu.
Cic. Brut. 30, 113 Rutilius uutem in quodam tristi et sevcro
DENKWÜRDIGKEITEN UND AUTOBIOGRAPHIEN. 55
genere dicendi versatus est . . . multaque opera mullaque indu- § w
Stria Rutilius fuil; quae erat proplerea yrutior , quod idcm
magnum munus de iure respondendi sustinebal . . . doctus vir et
Graecis litt er is erudilus, Panaeti auditor, prope perfectus in
stoicis. de orat. I 53, 229 cum esset Ute vir exemplum . . in-
nocentiae cumque Uta nemo neque integriur esset in civitate ne-
que sanclior . . . Vell. II 13, 2 P. Rutilium, virum non saeculi
sui sed omnis aevi Optimum. Oros. V 17 p. 334 Rulilius quo-
que, vir integerrimus . . periurio iudicum condemnutus est: qui
Smyrnam commigrans litterarum studiis intentits consenuil.
Charis. Tl 195 K. P Rutilius Rufus de vita sua libro 1:
Pompeius elaboravit, uti populum Romanurn nosset eumque arli-
ficiose satutartt (Q. Pompeius cos. 141. cens. 131 v. Chr.).
Athen. IV p. 1G8' 1 , aus Poseidonios, von dem sehwelger
Apicius: ovxog <5' iöxlv 'Jmxiog 6 xal xijg (pvyrjs afriog
yav6p,tvog 'PovxiXicp xtp Tr}v 'Pöfialx^v iQxoqiav ixdtdaxöxi
tfl 'EXXtjvav (pavfj. VI p. 274 1 : 'PovxCXiog r Pov<pog 6 tj)v
ndxQiov iCxogiav ytyoaaxag. XII p. 543 a : öiaßorpog d' ijv
Ttccya 'Piouatotg xal Zixxiug ial xqvojij xal paXaxCa, äg q)t}(Si
'PovxCXiog. naqil ydg 'AxuUov 7iQOciQi\xapLtt>.
Liv. XXXIX 52, 1 (183 v. Chr.) Scipionem et Polybius
et Rutilius hoc anno morluum scribunl.
Gell. VI 14, 8 sqq. von der gcsaudtschaft der drei philo-
sophen aus Athen (155 v. Chr.): tum admirationi fuisse aiunt
Rutilius et Polybius philosophorum trium sui cuiusque yeneris
facundiam. viulenta, inqwunt, et rapida tarnendes (ex acade-
mia) dkebal, scita et lerelia Crilolaus (peripateticus), modesta
Diogenes (sto/cus) et sobria.
Appian. Iber. 88 von dem numantinischcn kriege: 6 81
(ZxLTiitov) 'Povxt'Xiov'Povyov, GvyyQayea zcjvöt xc5v sgyrnv,
xöxe x^XiaQxovvxa ixiXevöa xiaoaQag tzniav IXag Xaßövxa
dvatixelXai xovg ivo%Xovvxag . . .
Plut. Mar. 28 ag de 'PovxlXiog [öxogft, xd plv dXXa
cpiXaXrjd-ng dvrjo xal ZQrfitog, iöia 8h rc5 Magi'co tcqoöxs-
xQovxäg, von dem stimmenkauf des Marius für das sechste
eonsulat (100 v. Chr.).
Plut. Pomp. 37 von den geheimen papieren des königs
Mithridates: Qeotpdvng 81 (u. § 36) xal 'PovxlXlov Xöyov
£VQt&)}va£ <pnai %ago\vvxi,xov inl xi\v dvaigtöw xäv iv
'AaCa 'Pcopaiav. o xaX(og eixa^nvöiv ol jtXeloxoi xaxorj&evpa
Digitized by Google
56
III. VON DEN GRAOHEN BIS AfGlSTUS.
§ 30. tov Qeotpuvovg elvai, tä%a pev ovdev aitä tov 'PovtiXiov
ioixota pioovvtog, etxög de xal dia nopxyjiov, ov tov na-
te'ou (Cn. Pompeius Strabo cos. 89 v. Chr.) napxovrjQOv
äxedeilev 6 'PovttXiog iv taig törogiatg.
4. Q. Lutatins Catulus cos. 102 mit C. Marius f im
Marianischen bürgerkriege 87 v. Chr.
HPeter CCLXX. 191. fr. 124.
Cic. Brut. 35, 132 tarn Q. Catulus non antiquo Mo more
sed hoc nostro, nisi quid fieri potest perfeethis, eruditus. multae
litUrae, summa non vitae solum atque naturae sed orationis
etiam cmilas, incorrupta quaedam Latini sermonis integritas;
quae perspici cum ex orationibus eins potest t tum facillume ex
eo libro, quem de consulatu et de rebus gestis suis con-
schptum molli et Xenophonteo genere sermonis misit ad A. Fu-
rtum poetam familiärem suum: qui Uber nihilo notior est quam
Uli tres, de quibus ante dixi, Scauri libri. In Form eines Send-
schreibens: Front, ad Vor. iinp. II p. 126 N. . . . extant
Catuli Uterae . . H. Jordan Hermes VI 68.
Auf den bericht des Catulus wird in Plut. Mar. 25. 26
(o5g tov KutXov uvtov fotooelv Xiyovöiv) 27 bezug ge-
nommen.
Über die communes historiae des Lutatius (Daphnis?)
vgl. AI. Riese Rh. Mus. XVIII 448. HPeter jhb. 1877
s. 749.
5. L. Cornelius Sulla Felix (cos. 88. 80 dict. 82—79
f 78 v. Chr.) schrieb kurz vor seinem ende seine denkwürdig-
keiten in 22 büchern: rerum gestarum libri, welche er dem
L. Lucullus widmete. Aus diesen hat Plutarch in den
biographien von Sulla und Marius vielfach geschöpft.
HPeter CCLXXVI. 195. fr. 127.
Gell. I 12, 16 Z. Sulla rerum gestarum libro svcundo ita
scripsit: P. Cornelius, cui primwn cognomen Sullae impositwn,
est flamen Dialis captas (praetor 212 v. Chr.).
Priscian. IX p. 476 H. Sulla in vicesimo primo rerum
warum: ad summam pemiciem rem publicam perventurum esse.
Plut. Sull. 6 HvXXag de ov povov fjdeayg ngoöiepevog
tov toiovtov svduip.ovi6p.bv xal £j^.ov, dXXä xal övvav^av
xal övveiti&eiül&v tu itgatropevu tf\g tvi^S i^^ttev, ehe
xopjtm iQupevog ei& ovtag e%av tfi Ö6£t] jtoog to ftetov.
xal yuQ iv totg vnopvrjpaöi yiy$a<ptv, ort txov xaXcSg avta
DENKWÜRDIGKEITEN UND AUTOBIOGRAPHIEN. 57
ßeßovXsvad'ai doxovvxav al p,r) xaxd yvoi^v dXXd ngog § 3( >
xaigdv djtoxoXfidfievai ngd&ig inmxov (ig afiBivov. ixt, öh
xal dV av (prjöl ngog tvxijv sv nstpvxivat, fiaXXov fj xgog
tc6Xsu.ov xrj tvXQ tijg dgsxrjg nXiov ioixs vi(i£iv xal oXcag
iavxov xov daifiovog noulv . . , ixt dh AsvxöXXa phv iv xolg
vnoftvijuaöLV, cov ixeCva xrjv ygayqv dvatifteixs, itagaivsl
(irjdhv ovxag tfyelö&ai ßißaiov, dg o xi av avxgi 7tgo6xd%r]
vvxxcag xö daipoviov. vgl. Plut. Luc. 23.
Ders. Sull. 19 (schlacht bei Chaeroneia 86 v. Chr.)
o öh EvXXag Xiyei xiööagag xal dexa imtyrrjUai xcov av-
tov Gxgaxiaxav , slxa xal xovxgjv dvo ngog xr)v iaxigav
nagayEvio&ai. dt,6 xal xolg xgonaCoig iniygatyev "Agr\ xal
Ncxrjv xal 'Aygodtxijv, 6g ov% r]xxov evxv%la xaxog&aGag rj
dswöxrjxi xal dwupei xov itoXepov (vgl. App. Mithr. 45.
Eutrop. V 6).
Ebend. 28 (schlacht bei Sacriportus 82 v. Chr.) iv
xavxrj xfj (idxrj HvXXag (prjölv eixoGixgelg (tovovg dnoßaXelv,
änoxxetvai de xcov noXepiav di<f[ivg£ovg xal Xaßstv lavxag
6xxaxt,6%i.XCovg.
Ebend. 37 6 de EvXXag ov povov ngoiyva'xrjv iavxov
xeXevxrjv, dXXd xgönov xivd xal yeygacpe xegl avxr)g- xb yäg
etxoöxdv xal devxegov xcäv vno\Lvr\u.dxnv ngo dvetv r)(iegc5v
rj txeXevxa ygdtpav ijzavöazo. xav <pr\Oi xovg XaXdatovg
avxa ngoeutetv, ag öioi ßeßiaxöxa xaXag avxov iv axpr)
xav evxvxrjfidxcjv xaxaoxgifai' Xiysi öl xal xov vtov avxov
xeftvrjxoxa iiixgöv ifingoö^ev xrjg MexiXXrjg (pavrjvai xaxd
xovg vitvovg iv iöfrrjzL (pavXtj nageaxäxa xal öeopevov xov
nazgog TtavGatäai xav ygovxlöav, iovxa de avv avxa itagä
xr[v u.rjxiga MexiXXav iv r\(Svxia xal angaypovag £iji> pex'
avxrjg.
Sueton de gramm. 12 Cornelius Epicadus L. Cornelii
Syllae libertvs . . librum . quem Sylla novissimum de rebus
suis imperfectum rcliquerat, ipse supplevit.
Plut. Luculi. 1 6 dh AovxovXXog rjoxrjxo xal Xiyeiv
txavag ixaxigav yXcoxxav, <3azt xal ZvXXag xdg avxov
itgd&ig dvaygdcpav ixeCva JtgoöstpoivrjGsv , (6g 0vvxa%op£i>(p
xal öiafttjoovxi xrjv toxogCav d^nvov.
6. Einer von L. Licinius Lucullus (cos. 74 f 57 v.Chr.)
in jüngeren jähren in griechischer spräche verfaszten ge-
schiente des marsischen krioges gedenken Cic. ad Att. I
58
III. VON DEN (iRACCHEN BIS AUGUSTUS.
30. 19, 10. Plut. Luc. 1 diaacibrat — 'EXXqvunj u$ laxoQia
tov Magatxov nokiu,ov.
7. M. Tullius Cicero s. u. § 41.
§ 31. C. Iuliu8 Caesar.
Ausgaben v. F. Oudendorp. Lugd B. 1737. 4. Karl Nipperdey. Leipz. 1847.
ß. Dinter, ed. 3. Leipz. 1876. Fr. Kraner (1853-56), de bello
Gallico 12. Aufl. besorgt v. W. Dittenberger, Berl. 1881. de bello
civili 8. Aufl. besorgt v. Fr. Hofmanu. Berl. 1881.
1. commentarii de bello Gallico, Vli bücher von den feld-
zügen der j. 58 — 52 v. Chr., herausgegeben 51. buch VIII
(d. j. 51 und 50) fügte A. Ilirtius hinzu.
2. commentarii de bello civili, III bücher von d. j. 49 und
48 v. Chr.; geschrieben confecto bello (45/44). III 18, 5.
57, 5. 60, 4.
Nach Caesars tode schrieb wahrscheinlich A. Ilirtius
das bellum Alexandrinum ; von anderer hand ist das bellum
Africanum, wieder von anderer das bellum Hispaniense verfaszt.
Suet. Caes. 56 reliquit et rerum suarum commentarios
Gallici civilisque belli PompeianL nam Alexandrini Africique et
Hispaniensis incertus auclor est: alii Oppium putant , alii Hir-
tium, qui etiam Gallici belli novissimum imperfectumque librum
suppleverit.
Cic. Brut. 75, 262 (Caesar) etiam commentarios quosdam
scripsii rerum suarum, valde . . probandos; nudi enim sunt, recti
et venusti, omni ornatu orationis tamquam veste detracta.
Hirtius praef. comm. VIII de b. g. Caesaris nostri com-
mentarios rerum geslarum Galliae, non cohaerentibus superiori-
bus atque insequenlibus eius scriplis, contexui novissimumque in-
perfectum ab rebus gestis Alexandriae confeci . . . constat enim
inter omnes nihil tarn operose ab aliis esse perfectum, quod non
horum elegantia commenlariorum superetur. qui sunt editi, ne
scientia tantarum rerum scriptoribus desit; adeoque probantur
omnium iudiciu, ut praerepla, non praebita facultas scriptoribus
videatur. cuius tarnen rei maior nostra quam reliquorum est
admiralio: ceteri enim quam bene atque emendate, nos etiam
quam facile atque celeriter eos perfecerit scimus.
Suet. a. a. o. Pollio Asinius parum diligenter parumque
integra vcritate compositos putat, cum Caesar pleraque et quae
per alios eranl gesta temere crediderit, et quae per se, vel con-
C. IULII'S CAESAR. C. SALLUSTIUS CRISPl'S. 69
sulto vel etiam memoria lapsus per per am ediderit; existimatque % 31.
rescripturum et correcturitm fuisse.
App. Kelt. 18 von den Usipetern und Tenctercrn: Kd-
xcova . . xäv rig övyyQtupitov <prjoi ... 6 dh Kaldag iv xalg
idCaig dvaygayatq tc5v i(pr}fieQ(av SQycav . . .
Vgl. K. E. Chr. Schneider in Waohler's Phüoniathie 1 18ü ff. Eysaen-
hardt jhb. 1862, 755. H. GlÖde, üb. d. hist glaubwürdigkeit C/s
in den comm. v. bürgerkriege. Kiel 1871. Walther Judeich, C.
im Orient. Leipz. 1886.
Fz. Fröhlich, das bellum Africanum, sprachlich u. historisch behandelt.
Brugg. 1872. Jos. Degenhardt, de auctoris belli Hispaniensis elo-
cutione et fide historica. Würzb. 1877.
A. v. Göler, Caesar 1 » gallischer krieg und teile seines bürgerkriega.
(1864-61.) 2. Aufl. 2 teile. Heidelb. 1880. Napoldon III, hist.
de Jules Cösar. Tom. II. Paris 1866.
§ 32. C. Sallustius Crispus. 4
Ausgaben von Gottl. Corte. Leipz. 1724. 4. Sig. Haverkamp. Amsterd.
1742. 4. Fr. Kritz. Voll. III. Leipz. 1828. 34. 53. R. Dietsch. Voll. II.
Leipz. 1859. R. Jacobs u. H. Wirtz (1852) 7. Aufl. Berlin 1878.
H. Jordan (1866) ed. II 1876.
Sallustius war geboren 86 und starb 34 v. Chr.
Hieronym. chron. ad a. Abr. 1930 (87 v. Chr.) Sallustius
Crispus scriptor historicus in Sabinis Amiterni na&citur. ad a.
1 9H 1 (36 v. Chr.) Sallustius diem öbiit quadriennio ante Actiacum
bellum.
Chronic. Pasch. I p. 347 . . VTtdrcov Magfov ro £' xai
KCvvci ro ß' (86 v. Chr.) £alovötiog iywwj&r) xakdvSrcig
'Oxtcaßgiatg. p. 359 vitdtcav Ksvöcoqivov xai Zaßivov
(39 v. Chr.) ZctkovGtios dn&ave jrpo tquüv 16 üv Matav.
Gell. XVII 18 Varro . . . in libro quem inscripsil
'Pius aut de pace\ C. Sallustium scriptorem seriac illius et sevcrae
oralionis, in cuius historia notiones cemorias fieri atque exerceri
videmus, in adulterio deprehensum ab Annio Milone loris bene
caesum dicil et cum dedissel pecuniam dimissum.
Sallust war volkötribun 52 v. Chr., Ascon. in Milon.
§ 45 p. 43 K. (. . tribuno plebis . .): sunt autem contionati eo
die {quo Clodius occisus est), ut ex Actis apparel, C. Sallustius
et Q. Pompeius (Rufus), ulrique et inimici Milonis et satis in-
quieti. vgl. zu § 14 p. 39, 16. § 47 p. 44, 7. § 67 p. 45, 12.
argum. p. 33 inter primos et Q. Pompeius et C. Sallustius et
Digitized by Google
60 III. VON DKN (iHACCHEN BIS AUGI STUS.
§ 32. f. Munatius Plancus tribuni plebis inimicissimas contiones de
Milone habebant , invidiosas etiam de Cicerone, quod Milonem
tanto studio defenderel . . . postea Pompeius et Sallustius in
suspicione fuerunt redisse in gratiam cum Milone ac Cicerone.
Dio XL 63 (50 v. Chr.) von dem censor Appius Claudius
Pulcber: Gv%vovq de xal tcjv itävv yewaitov, aXkovq %t xccl
top KQiönov tov EaXovatiov tov xn\v tötoglav ygaiftavta,
aittlaGavTi ix tov öwedgiov.
Caesar führte Sallust wieder in den senat ein, indem er
ihn zum quaestor ernannte.
Sallustius befehligte in Illyrien 49 v. Chr. Oros. VI 52
p. 416; suchte als praetor 47 v. Chr. vergebens die meute-
rischen legionen in Campanien zum gehorsam zurückzuführen
(Dio XLII 52. App. bürgerkr. II 92); befehligte unter Caesar
in Afrika (bell. Afric. 8. 34); ward 46 v. Chr. pro comule
cum impcrio in der provinz belassen (c. 97), wo er sich arger
erpressungen schuldig machte (Dio XLIII 9 [Cic] in Sallust.
invectiva c. 5—7).
Nach seiner rückkehr hielt Sallust sich von staats-
geschäften fern, kaufte Caesars tiburtinische villa und legte
die horti Sallustiani auf dem Quirinal an.
Sein adoptivsohn Sallustius Crispus (f 20 n. Chr.): Tac.
Ann. III 30 Crispum equestri ortum loco C. Sallustius, rerum
Romanarum /lorentissimus auclor, sororis nepotem in nomen ad-
seivit. alque ille . . . incolumi Maecenate proximus, mox praeci-
puus, cui secreta imperatorum inniterentur . . . Ilorat. Carra. II 2.
Sat. I 2, 48.
Seine historischen Schriften verfaszte Sallust nach Cae-
sars todo: Cat. 4. 53, 6. 54, 1-4.
Suet. de gramm. 10 Z. Ateius Philologus libertinus Athenis
est natus . . . de eodem Asinius Pollio in libro, quo Sallmtii
scripta reprehendit ut nimia priscorum verborum affectatione
obliUi, ita tradit: 'in eam rem adiutorium ei fecit maxime qui-
dam Ateius Praetexlatus, nobilis grammaticus Latinus
coluit postea familiarissime C. Sallustium et eo defuneto AsJnium
Pollionem, quos historiam componere aggressos alterum bremario
rerum omnium Romanarum, ex quilms qttas teilet eligeret, in-
struxil, alterum praeeeptis de ratione scribendi . . .
Digitized by Google
C. SALLU8TIUS CRISPU8.
61
1. De coniuratione Catilinae.
R. Dietsch, quo tempore quoque consilio Sallustius Catilinam scripserit. § 32.
Grimma 1856. W. Ihne, verhaudl. der Würzburger Philologen Ver-
sammlung. Leipz 1869. s. 105.
Cap 3 sed ego adulescentulns initio siculi plerique studio
ad rem publicum latus sum, ibique mihi multa adrorsa fuere ....
igitur ubi animus ex multis miseriis alque periculis requievit et
mihi reliquam aetatem a re publica procul habendam decrevi :
a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem re-
gressus Statut res geslas populi Jiomani corplim, ut quaequc
memoria digna videbanlur , perscribere; eo magis quod mihi a
spe melu parlibus rci publicae animus Uber erat, igitur de
Catilinae coniuratione quam verissume polero paucis absolvam.
Cap. 11 sed postquam L. Sulla armis recepta re publica
bonis initiis malos eventus habuit , rapere omnes trahere domum
alius alius agros cupere, neque modum neque modestiam victorcs
habere, foeda crudeliaque in civis facinora facere . . .
Quint. III 8, 9 C. Sal/ustius in bello lugurthino et Cati-
linae nihil ad historiam perlmentibus principiis orsus est.
2. Bellum Iugurthi num.
Mommaen RQ. II 146°. 155". Herrn. 1 427 ff.
Sallust tadelt bitter die dermaligen zustände c. 3. 4.
c. 5 bellum scripturus sum, quod popu/us Romanus cum
Jugurtha rege Numidiae gessit, primum quia magnum et atrox
variaque victoria fuii, dehinc quia tunc primum superbiae nobi-
liiatis obviam itum est . . .
Benutzung punischer Schriften c. 17: ex tibris Pimicis,
qui regis Uiempsalis dicebantur, interpretalum nobis est.
*
3. Historiae, fünf bücher, von 78—67 v. Chr.
In der Sammlung von reden und briefen Sallusts sind
aus den historien vier reden und zwei brief'e erhalten.
11. Jordan Rh. Mus. XVIII 585. über die Reliquiae Berolinenses aus
buch II, Vaticanae aus buch III (in Jordans ausgäbe p. 124—128;
vgl. dens. Hermes II 81. V 396. XIV 634. samtliche fragmente bei
Kritz vol. III. Dietsch vol II.
Die historien sind benutzt von Livius, Valerius Maximus
u. a., von Plutarch im leben des Sertorius Pompeius Crassus,
von Dio. Um 400 n. Chr. schrieb Iulius Exuperantius sein
Digitized by Google
62 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUOü8TI T 8.
§ 32. opusculum von den bürgerkriegen des Marius Sulla Sertorius
aus Sallust zusammen.
RKopke, die anfange des königtumt» 1». d. Gothen 1859 s. 208. HPeter
qu. Plutarchp s. 61 ft. 106 ff. 109. 112 ff. Th. Wiedemann, forsch, z.
deutschen gesch. IV 171. Philol. XXI 473. XXII 495. Max. Gras-
hof, de foutib. Dionis. Bonn 1867 p. 3—10. F. W. Lauer, de
scriptor. belli Mithnd. tertii. Wetzlar 1871. G.Linker, de Sallustii
historiar. prooemio. Marb. 1850. der«», üb. Exuperantius. ak. her.
Wien 1854. XIII 286. ausg. d. Exuperantius von Konr. Bursiau.
Zarich 1868. 4.
Auson. ad nepotem XIII 2, 61:
tarn facinus, Cati/ina, tuum Lcpidique. tumultum,
ab Lepido et Catulo tarn res et tempora Romae
orsus bis senos seriem conecto per annos;
tarn lego civili mixtum mavorte duellum,
/novit quod socio Sertorius exul Hibero.
Der eingang der historiae lautete: fr. I 1 Kr.: Res
populi Romani M. Lepido Q. Catulo consulibus ac deinde mili-
tiae et domi gestas composui.
I 6 p. 5 neque me divorsa pars in eivilibus armis movit
a vero.
I 9 p. 7 res Romana plurumum imperio valuit Ser. Sul-
picio et M. Marcello consulibus (51 v. Chr.), omni Gallia eis Rhe-
num atque inter mare nostrum atque Oceanum, nisi qua a palu-
dibus invia fuit, perdomita. optumis autem moribus et maxuma
concordia egit res publica inter secundum et postremum bei/um
Carthaginiense.
I 19 p. 20 quippe vasta Italia rapinis fuga caedibus.
39 p. 33 quo pate factum est rem publicam praedae, non liber-
tati repetitam.
III 6 p. 205 sed Pompeius a prima adtdescentia sermone
fautorum simi/em fore se credens Alexandro rcgi facta consul-
taque eius quidem aemulator erat.
III 16 p. 211 (von Lucullus) laudat Sallustius duces qui
victoriam incruento exercitu reportarunt.
III 65 p. 242 von dem vater des triumvirn M. Anto-
nius: M. Antonius perdundae pecuniae genitus et vaeuus curis.
nisi inslantibus.
Suet. de gramm. 15 Lenaeus, Magni Pompei libertus, —
tanto amore erga patroni memoriam extitil, ul Sallustium histo-
ricum, quod eum 'oris probi, animo inverecundo' scripsisset, acer-
Digitized by Google
C. SALLÜSTIÜS CRI8PÜS.
bissima safvra laceraverit, lastaurum et hirconem et nebulonem § 32.
popinonemqve appellans, et vita seriptisquc monstrosttm. pr ne-
ter ea priscorum Catonisque verborum ineruditissimum furem.
Gell. IV 15, 1 elegantia orationis verborumque fingendi et
twvandi Studium cum multa prorsus invidia ftät, multique non
mediocri ingenio viri conati sunt reprehendere pleraque et ob-
trectare. in quibus plura inscite aut maligne vellicant . . .
Font. ep. TV 3 p. 62 N. M. Porcius eiusque frequens
sectator C. Sallustius.
• Sencc. controv. III pr. 8 orationes Sallustii in honorem
historiarum leguntvr. Trogus Porapei. b. Inst. XXXVIII .3,
11 tadelt die einschaltung directer reden.
Gran. Licin. p. 43 Bonn. Sallustii opus nobis occurril,
sed nos ut instituimus moras et non urgentia omittemus . . nam
et tempora reprehendit sua et delieta carpit et contiones inserit
et dat in censum loca montes flumina et hoc genus amoena
et culle comparal disserendo (vgl. H. Jordan Hernies
VI 210).
Vell. II 36, 2 aemulumque Thtwydidis Sallustium.
Quint. X 1, 101 nec opponere Thucydidi Sallustium verear
(vgl. c. 2, 17). § 32 illa Sallustiana breritas, qua nihil apud
aures vacuas atque eruditas potest esse perfectius. %\02 immor-
talem illam Sallustii velocitatem.
\\ 5, 19 Livium a pueris magis {legi velim) quam Sallustium,
etsi hic historiae maior est auctor, ad quem tarnen intellegendum
iam profectu opus sit.
Martial. XIV 191 hic erit, ut perhibenl doctorum corda
virorum, \ primus Romana Crispus in historia.
Hieron. op. HI p. 202. Isid. Orig. XHI 21, 10 auctor
certissimus. August, de civ. dei I 5 Sallustius, nobilitate veri-
tatis historicus.
In Hadrians zeit übersetzte Zenobios (Suid. u. d. n.)
Sallusts Schriften ins griechische.
Untergeschoben sind dem Sallust die beiden reden ad
Caesarem senem de republica (vgl. H. Jordan, de suasoriis ad
Caes. comm. Berlin 1868. Schenkl. z. f. d. öst. gymn. 1871
s. 668) und die invectiva in Ciceronem (eben so die Cicero
beigelegte invectiva in Sallustium).
Digitized by Google
64
III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTUS.
§ 33. T. PomponiuB Atticus.
HPeter fr. 214. Fr. Schneider z. f. d. AW. 1839. a. 33.
Nach der adoption durch seinen mütterlichen oheim:
Q. Caecilius Q. f. Pomponianns Atticus, geb. 109 f 32 v. Chr.
bankier und buchhändler.
Nep. Att. c. 18, 6 est eliam unus Uber Graeee con/'ectus,
de consulatu Ciceronis. Cic. ad Att. II 1, 1 am 1. Juni GO
tuus puer mihi Wieras abs te et commentarium consulalus mei
Graeee scriptum reddidit . . .
Lateinisch verfaszte er einen Annalis, eine jahrtafel der
römischen geschichte bis 54 (mit geschlechtsregistern), welche
er kurz vor 46 v. Chr. seinem freunde Cicero widmete.
Nep. Att. c. 18 summus — fuit antiquitalis amator; quam
adeo diligenter habuit cognitam, ul eam tolam in eo volumine
exposuerit quo magistratus ordinavit. nulla etiim lex neque
pax neque bellum neque res illustris est populi Romani , quae
tum in eo suo tempore sil nolata, et quod difficillimum fuit, sie
familiarum originem subtexuit, ut ex eo clarorum viromm pro-
pagines possimus cognoscere. fecü hoc idem separatim in aliis
libris . . .
Cic. orat. 34, 120 cognoscal eliam {orator) rerum gcsla-
rum et memoriae veteris ordinem y maxume scilicet nostrae civi-
tatis, sed etiam imperiosorum populorum et regum illustrium;
quem laborem nobis Attici nostri levavil labor, qui consert atis
notatisque temporibus, nihil cum illustre praelermilteret, annorum
septingentorum memoriam uno libro colligavit. Brut. 3, 11—4,
15 . . . illius libri . . . quo iste {Atticus) omnem rerum. memoriam
breviter et . . perdiligenter complexus est . . . ille vero . . . eam
uiilitatem {habuit), ut explicatis ordinibus temporum uno in con-
spectu omnia viderem. Ebend. 5, 19 ad veterum rerum nostra-
rum memoriam comprehendendam. 10 sq., 42—44 (über das
ende Coriolans) — quem rerum Romanarum auetorem laudare
possum religiosissumum. 18 sq., 72. 74.
Nep. Hann. 13 (Hannibalem) Atticus M. Claudio Marcello
Q. Fabio labeotie consulibus (183 v. Chr.) morluum in annali
suo reliquit.
Ascon. in Pison. § 52 p. 12, 9 K. tradunt et Antiochi
regis filio obsidi domum publice aedificatam, inter quos Atticus
in annali, quae postea dicitur Luciii poetae fuisse.
C0RNELIU8 NEPOS
66
Cic. ad Att. XU 23, 2 quibus constdibus Carneades et ea § 33.
legatio Romam venerit scriptum est in tuo annali.
Solin. 1, 27 Romam . . placet conditam . . . Pomponio
Attiqp et M. Tullio olympiadis sextae anno terlio (= 753 v. Chr.).
Diese berechnung nahm M. Varro an (aera l'arroniana). vgl.
Monimsen, chron. 145 ff.
§ 34. Cornelius Nepos.
Ausg. v. Karl Ludw. Roth (Aemilius Probus de excell. ducib. exterar.
gentium et Cornelii Nepotis quae supersunt ed. Car. Lud. Roth.
Praemisaa suut Guil. Fr. Rinckii Prolegoinena in Aemilium Probuni.
Hasil. 1841). K. Nipperdey. Leipz. 1849 (n. a. v. B. Lupus. Berl. 1879).
K. Halm. Leipz. 1871. R. H. Eijss. Wichers, de fontib. et auctoritate
Nepotis. Groning. 1828. Rud. Hanow, de C. N. Züllichau
1840. 4. G. F. ünger, der sog. C. N. München 1881. abh. d.
bayr. ak. XVI. 1.
Plin. NU III 127 Nepos — Padi accola; befreundet mit
Catulhis Cicero Atticu3, den er überlebte (Nep. Att. 19, 1.
Hannib. 13, 1).
Hier, ad Euseb. a. Abr. 1977 (40 v. Chr.) Cornelius
Nepos scriptor historiarum clarus habetur.
Schriften: 1 Chronica 3 bücher, vor 54 v. Chr. heraus-
gegeben: Catull. 1. quoi dono lepidum novum libellum \ . . .?
Corncli, tibi: namque tu solebas \ meas esse aliquid putare
nugas \ tarn tum } cum ausus es unus Italorum | omne acvum tribus
explicare charlis, \ doctis, luppiter, et laboriosis.
Auson. ep. 16 apologos Titiani et Nepotis chronica, quasi
alios apologos {nam et ipsa instar sunt fabularum) . . misi . .
ad inslitutionem tuorum.
Tertullian. apolog. 10 Saturnus . . neque Diodorus Graecus
aui Thallus neque Cassius Severus (?) aut Cornelius Nepos . .
aliud quam hominem promulgarunt. vgl. Lactant. instit. I 13, 8
{Laiini Nepos et Cassius et Varro).
Solin. l, 27 Romam . . placet conditam . . Nepoti et Lutatio,
opiniones Eratosthenis et Apollodori comprobantibus, olympiadis
septimae anno secundo (750 v. Chr.) vgl. s. 9. 23.
Hier, ad Euseb. a. Abr. 1104 (= 913 v. Chr.) Uomerus
poeta in Graecia damit . . . xU ait Cornelius Nepos ante Olym-
piadem primam ann. C. vgl. Fischer, gr. Zeittafeln 46 — 48
Mommsen, abh. d. Leipz. ges. d. wiss. I 090, 10. ehr. 143".
Rciiabfkr, Quellenkunde. 2. abteü. 6
Digitized by Google
66 III. VON DEN GRACCIIEN BIS AUGUSTUS.
34. Gell. XVII 21 , 1 excerpebamus ex libris, qui cfiro?iici
appellantur, quibus temporibus /loruissenl Graeci simul atque
Romani viri ... § 3 Homerwn . . vixisse — annis post bellum
Troianum, ut Cassius in primo annalium de Homer o atque ffesjodo
scriptum reliquil, plus centum atque scxaginta , ante Romam
autem conditam, ut Cornelius Nepos in primo chronico de Homero
diät, annis circiter centum et sexaginta.
Gell. XVII 21, 8 Archilochum autem Nepos Cornelius
tradit, Tullo Hostilio Romae regnante, iam tum fuisse poematis
darum et nobilem. vgl. § 24 f.
Plin. NH III 125 Melpum . ., quod ab Insubribus et Boiis
et Senonibus delelum esse eo die, quo Camillus Veios ceperil,
Nepos Cornelius tradidit.
Solin. 40, 4 p. 237 M. {Alexander ?nagnus) orilur,
ut Nepos edit, M. Fabio Ambusto T. Quintio Capitolino cos.,
post Romam conditam anno trecentesimo octogensimo quinto (viel-
mehr 354 v. Chr.). vgl. Moramsen praefat. p. LXIV.
2) Exempla, zur Sittengeschichte. Gell. VI 18, 11 Cor-
nelius . . Nepos in libro exemplorum quinto . . litleris man-
davit . . .
Plin. XXXIII 146 Cornelius Nepos tradit ante Sullae vic-
toriam duo tantum triclinia Romae fuisse argentea , reposiloriis
argentum addi sua memoria coeptum. XXXVI 48 primum Romae
parietes crusta marmoris operuisse totos domus suae in Caelio
monle Cornelius Nepos tradit Mamurram . . . praefectum fabrum
C. Caesaris in Gallia ...
Verloren sind ferner (auszer einer geographischen schrift):
3) eine ausführliche lebensbeschreibung des älteren Cato
(Nep. Cat. 3, 5). 4) Leben Ciceros. Gell. XV 28 Cornelius
Nepos et verum memoriae non indiligens et M. Ciceronis ut gut
maxime amicus f amiliar is fuit. atque is tarnen in lütrorum
primo, quos de vita illius composuit, errasse videtur . . .
5) Das hauptwerk des Cornelius Nepos handelte de viris
illustribuSy wenigstens in 16 büchern. Hieraus sind erhalten
u. d. t. de excellentibus ducibus exterarum gentium 20 biogra-
phien griechischer feldherrn (darunter XIV. der Karier Da-
taines), dem Atticus gewidmet: s. die praefatio § 3 . . nos
in Graiorum virtulibus exponendis mores eorum secutos. 8 in
hoc exponemus libro de vita excellentium imperatorum. de regib.
I, 1 /// fere fuerunt Graecae gcntis duces qui memoria digni
Digitized by G
CORNELIUS NEPOS. 07
videanlur praeter reges, namque eos atlingerc noluimus , quod % 34.
omnium res gestae separaten sunt rclatae.
An die skizze königlicher feldherrn schlieszen sich
lebensbesehreibungen des Harailkar Barkas und TIannibal,
nach dem tode des Atticus (32 v. Chr.) verfaszt: Hann. 13,1.
vgl. Jul. Asbach, analecta hist. et epigraph. Lat. Bonn 1878 p. 34.
Hann. 13, 4 sed nos tempus est huius libri facere finem et
Romanoru7n explicare imperatores, quo facilius col Iritis
ufrommque /"actis qui viri praeferendi sint possit iudicari.
Den schlusz bilden die biographien des M. Cato (ein
auszug aus der gröszeren biographie) und des T. Pomponius
Atticus, beide dem buche de historicis latinis entnommen, die
letztere nach dem tode des Atticus mit einem nachtrage ver-
sehen. Att. 19, 1 hactenus Attico vivo edita a nobis sunt,
nunc quoniam fortuna nos superstites ei esse voluit, reliqua
persequemur . . .
Aus demselben buche entlehnt: verba ex epistola Cor-
neliae Oracchorum matris ex libro Cornelii Nepotis de Latinis
historicis excerpta p. 175 sq. Roth.
Diese bruchstücke sprechen der Cornelia ab Heeren WW. III 91".
A. G. Lange, verm. Schriften 108 ff. L. Mercklin, de Com. Gr. m.
Dorpat 1844. ^Bernhardy RLG. s. 229. Sörgel bl. f. d. bayr. gymn.
1866 III 101. 144. Die echtheit verteidigt Nipperdey, Bpicil. crit.
in Com. Nep. Leipz. 1850 p. 84 (op. s. 95); desgleichen II. Jordan,
HermeB XV 530, Mommsen Bergk Nissen Teuffei.
Das buch de historicis Graecis citiert Nep. Dion. 3, 2
de hoc {Philisto historico) in eo libro plura sunt exposila, qui
de historicis Graecis conscriptus est.
Griechische Schriftsteller.
§ 35. Poseidonios von Rhodos.
Jan. Bake, Posidonii Rhodii reliquiae doctrinae. Lugd. Bat. 1810.
Paul Töpelmann , de P. Rh. rerum scriptore. Bonn 18G7.
R. Scheppig, de P. Ap. rerum gentium terrar. scriptore. Berl. 18C9.
C. Franklin Arnold jhb. suppl. XIII s. 79-150. Müller FHG III 245.
Suidas: IJooeidaiviog 'Ana\LSvg ix üvgiag ij 'Pödiog,
(pikööocpog atcoLxog, og insxXij&ri ^A^X-nx^g- 0%°^V V ^X €v
iv r P6da, diddo%og ysyovdg xai ^undijt^g UavaixCov. rjX&e
di xai sig r Pap,ijv inl Mdgxov MagxiXXov (cos. 51 v. Chr.).
fygaifjs 7toXXd. (TloßeidcSvtog 'AXslavdgsvg, (piXoaoyog atoi-
6*
68 III. VON DEN GRACCHEN BIS AUGUSTÜS.
§ 36. xog } iia&rjvrjs Zrjvavog xov KiXLicog.) iygatyev 'Icxogiav xdiv
psxd FLoXvßiov iv ßißXCoig vß' (eng xov noXipov xov Kv- '
grjvaVxov xal TlxoXefiatov, Mehrere d. n. sind hier mit
einander verwechselt.
Poseidonioß geboren zu Apameia in Syrien, schüler des
stoikers Panaetios, lehrte zu Rhodos, ein hochangesehener
mann, 86 gesandter zu Rom. 78 war Cicero sein zuhörer,
Pompeius besuchte ihn 67 und 62 v. Ohr.
Von seinen 'löxoglai führt Athen. IV p. I68 d das 49.
buch an. Sie reichten wenigstens bis zum j. 82 v. Chr. und
enthielten viel länder- und Völkerbeschreibung.
Athen. VI p. 252 e Iloaeidavcog . . 6 'Axafisvg, vaxsgov
de 'Poöiog xQrjfiaxtaag. Strab. XIV p. 655 Tloaeidüviog 6*' ^jro-
Xixevöaxo (ilv iv 'Pöda xal iöoyfoxevöev , r]v d*' 'Aizafievg
ix xijg Evgiag. XVI p. 753 ivxev&ev (ix xijg 'ATtapeiag)
d 1 iaxl Iloöeidaviog 6 öxmxog, dvrjg xtov xa& tffiäg tptXo-
öoaxov itoXvpa&ioxaxog.
[Lukian.] Makrob. 20 noaeidriviog 6 'Aitctfisvg xrjg
Zvglag, vöptp de r P6diog, <piX6öo<pog xs äpa xal laxogiag
övyygacpevg d' xal n (exfj ißicaöev).
Strab. III p. 147 (von Turdetania fr. 48) üoceidcSviog
di, ro nXrj&og xäv pexdXAav inaivav xal ^v dgexrjv, ovx
anizsxai xijg avvrj&ovg faxogetag, dXXd ovvev9ovOia xatg
vnegßoXalg ....
Über seine darstellung des luaitanischeh und celtiberischen krieges
vgl. Max. Hoffmann, de Viriatbi Numantinorumque bello. Greifs-
wald 1865 p. 9 b.
Geschichte des sklavenkrieges auf Sicilien (135 v.
Chr.): Athen XII p. 542 b IToaeidaviog de iv xij t]' xuv
foxoQicüv negl JapoyCXov Xiyav xov UixeXiaxov, dV ov 6
dovXixög ixivrj&rj xoXepog .... Aus ihm Diodor XXXIV
fr. 1, 2 (2-20 Bk.).
Fr. 25 b. Athen. IV 36 s. p. 151°-152' Iloöeidaviog de
6 dito xrjg Oxoäg iv xatg loxogLaig ag Ovvifrrjxev ovx dXXo-
roC&g rjg ngorjgrjxo yiXoGoylag noXXd nagd izoXXoig i&ipa
xal vö^Lifia dvaygäq)ov *KeXxot\ ayr\GC, K xdg xgotpdg itgoxC-
ftevxai xal xovg fteovg jzgoöxwovöiv inl xd de^id
axgetpopevoi. ixi de 6 Iloöeidaiviog dirjyovpevog xal xov
AovegvCov xov Btxvixog Ttaxgog nXovxov xov vjto 'PapaCav
xa&aige&evxog q»jal evegyecCag dv&gdnoig q>sgei\
♦
Digitized by Google
POSEIÜONIOS VON ltllODOS.
69
xavxce phv ovv iv tfj y' xal x [ötogrjöev. Strab. IV § 35.
p. 185. 191. Ritvitov ... 6 natr)g Aovigviog . . . Betuitus
könig der Arverncr wurde von dem cos. Q. Fabius Maxi-
mus Aemilianus 121 v. Chr. geschlagen. Vgl. fr. 26. 28.
Strab. IV p. 188 (fr. 27) über die von Q. Servilius
Caepio cos. 106 v. Chr. zu Tolosa geraubten gold- und
• silberschätze: iti&avciteQog (als die erzählung des Tima-
genes) d 5 ' iöxlv 6 noondatvtov köyog' xd (ilv ydg evgs&ivxa
iv xfj ToAaiför} %grjpaxa pvgitov xov xal nsvxaxia%ilitov
xaAdvxav yavio&ai (prjal . . .
Athen. IV p. 153 e (fr. 32) regpavol öi, (6g (öxogtl
UoesMviog iv xr) A', ägiöxov xgoöcpigovxai XQia (islrjöbv
cjjcxrjfisva xal iniitivovöi ydla xal xbv olvov dxgaxov.
Poseidonios bestritt die mcinung, dasz die Kimbern
durch eine Sturmflut (»aXdxxrjg syodov d&goav avfißdaav)
aus ihrer heimat vertrieben seien. Strab. II p. 102. VIT 2
p. 292—294 (Xrjaxgixoi ovteg xal nkdvr\tBg).
Athen. IV p. 168 d (fr. 38) nagd dh 'Ptofiaiotg tivrjuovsvs-
t<m, <5g q>r}6i HoösMviog iv tfj d' xal p' täv tazogiäv,
'AitCxibv xiva inl döatfa icdvxag dv&gooxovg vnsgrjxovtixivai,.
ovxog d' iöxlv 'Aitixiog 6 xal xrjg <pvyrjg atxiog yevopevog
'PovxiUn . . (ca. 92 v. Chr.).
Plut. Mar. 45 (fr. 40) von dem tode des C. Marius
86 v. Chr.: elg vo<Sov xatrjvix^rj icAsvgttiv, 6g Cötogtt 77o-
anöcivLog 6 yiAotfogpos, avxog tloetötlv xal diakB%9r)vat, n£ 9^
dv iitgeaßevev rjärj voöovvtt, (pdaxav avxa.
Aus dem ersten Mithridatischen kriege die gewaltherr-
schaft des peripatetikers Athenion (= Aristion) zu Athen:
ittgl ov xa&' axaöxa faxogst IJoöeiddvtog 6 'Aitapevg. Athen.
V 47—53 p. 211 d -215 b (fr. 41).
Plut. Marc. 9 6 Öh IloöddcSviog a)r\Gi xbv phv 0dßiov
ftvgebv xaleiö&ai, xbv dh Mdgxsklov %£(pog (Fab. 19), und
mehr über M. Marcellus c. 1. 19 f. 30 (fr. 43—46).
Plut. Brut. 1 (fr. 47) von dem geschlcchtc der Iunii
Bruti : lloöeidcjviog d' 6 yik60o<pog tovg phv ivijMxovg <prjaiv
ditolio&ai xov Bgovtov (cos. 509 v. Chr.) itatdag, . . tgitov
dh vno\Ei<pfHjvai vrjmov, aqp' ov xb yivog a>Q(irj<f&ai' xal
xäv ys xa&' avxbv ix xrjg olxiag ysyovötav ini(paväv dv-
dgtiiv dvatpigeiv iviovg ngbg xbv dvögidvta xov Bgovtov
xr)v bfioLoxtjxa xrjg idiag.
70 III. VON DEN GRAUCHEN BIS AUGUSTUS.
§ 35. Strab. II p. 94 (t'r. 68) iönpav öa xal rioöaiöuviov, a
(prjoiv iv xolg na gl äxaavov. doxat ydg iv avxolg xd
noXXd yacoygatpalv , xd phv oixaiatg, ra öh pa&rjiiaxixü)-
xagov xx e.
Ders. XI p. 491 8. (fr. 89) von dem isthinos zwischen dem
Pontos und dem kaspischen meerc : Iloaaiöäviog öh (axaöiav)
%Ulcjv xai navxaxooiav ai'gijxa xov MJttydv, ooov xal xov
dnö llrjXovöiov icfryiQV ig xrjv'Egv&gdv 'öoxcS öi>, q>y6t, >ij
noXv diaysQHv p^de xov dno xrjg MaicSxiöog Eig xov'Qxaavov'.
ovx olöa öh Ttcog dv %ig nagl xäv dörjXav avxa moxavGaia
prjÖav atxög i%ovxt ainalv nagt avxc5v, oxav nsgl xaiv <pavs-
gäv ovxa nagaXoyag Xiyty xal xavxa <piXog nofiirtjijp yayo-
vcog rw öxgaxavGavxt, ini xovg "Ißrjgag xal xovg 'AXßavovg
fi8XQt> tijg ia>' axdxaga daXdxxrjg xrjg xa Kaüniag xal xrjg
KoXxixfjg. (paal yovv iv 'Roda yavofiavov xov lloitnrjiov,
ijvixa inl xov Xtjoxgixöv n6Xa(iov i%yjX&av (avd-vg d* apsAXe
xal inl Mi&giödxr}v ogfitj^aiv xal xd pEiQi xrjg KaOnCag
£&vrj) nagaxvxElv öiaXayo(iiv(p xa IJoOEidavCa' dmovxa d'
igio&ai,, ai' xi ngooxdxxai' xov Ö' ainalv *alhv dgiöxavatv xal
vnELQoxov E'miEvat, äXX<ov\ ngoOxföai öh xovxoig, oxc xal
xr)v töxogiav övvaygaipa xr)v nagl nvxöv. öid ör) xavxa
iXQV v <PQ0vx£öai xdXrj&ovg nXdov xi.
Aelian. takt. I (u. Arr. takt. I) 6 Öh öxcocxög Uoqel-
öeiviog xal xixvrjv xaxxtxrjv iygatyav. Köchly, gr. kriegs-
sehriftst. II 1, 74 ff.
Auözer von Diodor Strabon Plutarch Athenaeos ist die
geschiente des Poseidonios benutzt von Livius und Trogus,
von Nikolaos Iosephus und Appian.
§ 36. Theophanes von Mytilene.
Müller FHCJ III 312. C Franklin Arnold jhb. »uppl. XIII s. 79 ff.
Strab. XIII p. 617 sq. von berühmten Mytilcnäern:
xa& rjfidg öh (iyivsxo . .) 6 6vyygaq)8vg Gaoydvrjg. ovxog
Öh xal noXixtxog dvrjg vnrjgfe xal IJofinrjia xa Mdyvtp
xaxiöxr] yCXoq (idXtöxa ötd xr)v dgaxrjv xavxr\v xal ndöag
avyxaxcigd'aaav avxto xdg ngdfceig. d<p* av . . . iavxov ndv-
xav xäv 'EXXrjvav ini<paviöxaxov dvsöai^sv viov xe dniXi-
Ttav Mdgxov nopnijiov, ov xrjg 'Aötag inixgonov xaxaoxrjci
noxa Kaiöag 6 2Jaßaöx6g, xal vvv iv xoig ngaxoig i£Exd£axai
Digitized by Google
THEOrilAKES VUN MYTILENE.
71
xäv TißfQLov (pikav. »Seine Verdienste um M. Plut. Pomp. 42 § 36.
Vell. Pat. II 18. Uber die katastrophe der familie im j. 33
n. Chr. 8. Tac. ann. VI 18 Nipperdey: defuncto Theophani
caelestes honores Graeca adulatio tribuerat; münzen mit der
aufschrift ®£0<pdvr]g &£og Mvx(iXt]va£cov) Sallot numism.
zschr. 1881 IX s. 119 ff.; vgl. G. Kaibel eph. epigr. 11 19f.
Theopbanes schrieb die geschichte des Mithridatischen
kricges und wurde von Cn. Pompcius mit dem römischen
bürgerrecht beschenkt.
Cis. pro Archia 10, 24 quid? noster hic Magnus . . . nonnc
Theophanem Mytilenaeum, scriptorem verum suarum, in contione
milifum civitate donavit?
Plut. Pomp. 37 über ein xaxorjfovfia xov 0£O(pdvovg
gegen P. Rutilius s. o. s. 55.
Strab. XI p. 503 iv öh rotg vuIq xrjg 'AXßaviag Öqsöi
xal zag 'Apa£6vag oixetv yaoL ®£0<pdvr}g phv ovv, 6 evöxga-
x£Vöag rcS Ho(iJtrjLO) xal ysvo^svog iv rotg 'AXßavoig, fieta^v
xäv '4(ia£6vG)v xal toäv 'AXßaväv (pyol rrjXag oixalv xal
Aijyag Zxv&ag . . . Plut. Pomp. 35.
Caes. b. c. III 18 (48 v. Chr.) Libone et L. Lucceio et
Theophane, quibwcum communicare de maximis rebus Pompeius
consueverat. Theophanes war beim tode Caesars noch am
leben.
Teukros von Kyzikos schrieb 5 bb. M&Qidaxixav tcqu-
J*£cjv Müller FHG IV508; über Memnon von Herakleias.u.§57.
§ 37. Cornelius Alexander Polyhistor.
Müller FUG III 206. J. G. Hulleman, comm. de Corn. AI. Polyhistore.
Utrecht 1849. Westerinaun in Pauly's Real-Encykl. 1« 734.
Suidas: 'AXilavÖQog 6 MUrjaiog (MvvÖiog?), og IluXv-
l6tü)q sTtexXrj&T] xal KoQvrjXiog, öioxt, KoQVY\Xiu AtvtovXtp
aixitccXaruid-dg iitQdfrn xal avxtp itaidayaydg iyev£xo, rixa
ijAfufopoj'tftf. ijv dh iv 'Papy inl xmv ZvXXa %q6v(ov xal
ixl xdÖ£. dvrjQ&r) dh iv AavQ£Vxatg vtco nvoög xrjg oixiag
(p&aQU(Sr}g . . . x\v Ö£ ygafi^axtxog xav Kodxrjxog (la&nxnv.
ovxog 6vvtyQaifi£ ßißXCa ccqi&ilov xquxxo, xal jceqI 'Pcapiqg
ßißXCa £
Serv. ad Verg. Aen. X 388 Alexander Polyhistor quem
Lucilius Sylla (Hulleman: Lentulus Sura) civitate donavit.
Suet. de gramm. 20 Hyginus (u. § 67) ... studiose et
Digitized by Google
72 HL VON DEN GKACC11KN BIS AUGUSTUS. .
§ 37. audüt et imitatus est Cornclium Alexandrum grammaticum Grae-
cum, quem propter antiquitatis notitiam Polyhistorcm multi, qui-
dam Historiam vocabant.
Alexander verfaszte grammatische, historische und
pcriogetische werke u. a. über Chaldäer und Juden (vgl.
J. Freudenthal, hellen. Studien. I. II. Bresl. 1875. E. Schräder,
ber. d. g. d. w. Leipz. 1880) und über Rom in fünf büchern.
Er erfand die namen der albanischen königo:
Servius ad Aen. VIII 330 (fr. 27) quod Livius (I 3, 8)
dich ab Albano rege Tyberino Tybrin dictum, non proccdit,
ideo quod etiam ante Albam Tybris dietus invenilur. sed hic
Alexandrum sequitur, qui dixit Tyberinum Capeti ßium vejian-
tcm in hunc fluvium incidisse. vgl. Niebuhr RG I 226. Momm-
sen ehr. 156.
Hut qu. Rom. 104 p. 289* (fr. 150) diä xi xov Aiovv-
aov Ai'ßsQOVfi TtdtQEp xakovdiv; . . . rj, 6g 'Aki%avdo6g q>tj-
o*iv, dno xov jrap' 'Ekevteoag xijg Bounxtag 'EXevfaQfog
Aiovvöov 7tQoaayoQEvo(idvov ;
Glosse zu Isid. or. IV 7, 34 (M. Haupt op. III 330)
Alexander historiographus ait 'Ftdscos quidam appellatos aiunt
a Vulsco Antiphalae Laestrygonis filio\ Fabius quoque a Siculis
profectos corrupto nomine Vulscos ait dictos.
§ 38. Kastor.
0. Müller, Ctesiae et chronographorum fragmenta p. 153. Jo. Brandis,
de tempor. gr. antiqu. rationibug. Bonn 1857 p. 32 eqq. Clinton,
FH III* 566. L. Bornemann, de Castoris chronicis Diodori Siculi
fönte ac norma. Lübeck 1878.
Suidas: Kdoxtoo 'Pödiog, rj (Sg xiveg rakdxrjg, 6g dl
akkoi i%kuvr\frn<Sav Mv.ß6aki6xv\g, QrjxcjQ, og ixkijftn (Pikogri-
peuog. yrjpcig dh ovxog jdriioxaQOV xov dvyxkr^xixov (?) bvyu-
xioa ävnQi&r] vit 1 avxov Sfia xrj ya(iexj}, öioxt avxov KaiöctQi
disßaksv. iyQatye de dvay"Qaq)^v Raßvktivog xal x6v öakaö-
GoxQaxriadvxcov iv ßißkloig ß\ %Qovixä dyvorjpaxa xxL
Appian. Mithrid. 108. 114 (77o/*«iftog) äniynve . . . xov
(pavayoQsa Kdöxooa 'Papafav (pCkov.
Strab. XII p. 568 roQßeovg, xo xov Kdaxooog ßaaUsiov
xov IktcoxovöaQOv , iv co yapßQov ovxa xovxov äitiöyafe
Ai\ioxaqog xal xrjv ^vyaxiga xrjv iavxov.
Kastor verfaszte %Qovixd in 6 büchern ol. 181 (=56—53
Digitized by Google
KASTOR.
73
v. Chr.), welche bis 61 herabgingen; s. A. v. Gutschmid §
z. Euscb. chron. ed. A. Schöne I app. p. 241 b . Diese be-
nutzten M. Varro (b. August, de civ. dei XXI 8, 2) Diodor
Iosephus Eusebios u. a.
Wahrscheinlich entnahmen daher Diodor (VII) und
Dionysios I 70 f. die regierungsjahre der könige von Alba
Longa (zusammen 433 jähre). Euseb. chron. arm. I p. 295
Sch.: Kastoris de Romanorum rcgno: Romanorum reges singil-
lalim cxposuimm, initium facientes ab Aenea Anchisae filio sc-
cundun\ tempus, quo Latinis imperavil, et in Amolium Silvium
deduximus, quem Romulus . . occidil. Mommson ehr. 156 ff.
Hillszeugnisse aus der gleichzeitigen Litteratur.
§ 39. Dichter.
C. Lucilius, geb. wahrscheinlich 180 f 103 v. Chr.;
freund des Scipio Aemilianus und Laclius.
Fragm. cm. et adn. Luc. Müller. Leipz. 1872. C. Lachmaun. Herl. 1876.
1s. Casaubonus, de satyrica Graecor. poeßi et Romanor. satira.
Paris 1606. 4. Frid. Marx, etudki Luciiiana. Bonn 1882.
Ilorat. sat. II 1, 69 Lucilius . . . primores populi arripuit
populumqtw tributim, \ scilicet uni aequus viriuti atque eius ami-
cis. I 4, 1—8.
C. Valerius Catullus aus Verona, geb. ca. 87
f ca. 54 v. Chr.: poetische invectiven gegen Caesar und
Caesarianer.
§. 40. Grammatiker und antiquare.
1) L. Aelius Praeconinus Stilo.
J. A. C. van Heusde, disquisitio de L. Aelio Stilone. Utrecht 1839.
Suet. de gramm. 2 sq. instruxerunt auxeruntque ab omni
parte grammaticam L. Aelius Lanuvinus gener que Aetii Ser.
Clodius, uierque eques Rom. multique ac varii et in doctrina et
in rep. usus. Aelius cognomine duplici fuit; nam et Praeconinus,
quod paler eius praeconium fecerat, vocabalur et Stilo, quod
orationes nobilissimo cuique scribere solebat; tantus optimatium
fautor ut Melellum Numidicum in exilium comilalus sit (100
v. Chr.).
Cic. Brut. 56, 205 fuit is (Z. Aelius) omnino vir egregius
et eques Romanus cum primis honestus, idemque erudilissumus
74 III. VOX DEN fiKACCHEN BIS AlKiUSTUS.
§ 40. et Graecis litteris et Latinis, antiquilalisque nostrae et in inven-
tis rebus et in actis scriplorumque velerum litlerate peritus.
quam scientiam Varro noster acceptam ab illo auctamque per
sese, vir ingenio praestans omnique doclrina, pluribus et illustrioti-
bus litteris explicavit.
L. Aclius verfasztc u. a. eine erklärung der zwölftaf'el-
gesetze: s. Rud. Schöll, legis XII tabular. reliquiae. s. 26 ff.
2) M. lunius Gracehanus.
L. Mercklin, de Iuuio Graechano I. II. Dorpat 1840 sq. M. Hertz, de
Cineiis p. 88.
Ulpian. Digest. I 13, 1 Gracehanus denique lunius libro
septimo de potestatibus et tarn ipsum liumulum et Numam Pom-
püium binos quaestores habuisse, quos ipsi non sua voce, sed
poputi suffragio crearent, refert. vgl. loa. Lydus, de mag. 1 24.
Cic. de legg. III 20, 49 de potestatum iure . . scripsit ad
patrem tuum {Pomponium) M. lunius sodalis, perite meo quidem
iudicio et dilujenter.
Plin. XXXIII 2, 35 s. von trossuli als benennung der
römischen ritter: idque dur.avit ultra C. Gracchum. lunius
certe, qui ab amicilia cius Gracehanus appcllatus est, scriptum
reliquit . . .
Varr. de 1. 1. VI 95 . . inlicium scriptum inveni in M.
lunii commentariis.
3) M. Terentius Varro, geb. 116 f 27 v. Chr.
K. L. Roth, über das leben des M. Terentius Varro. Basel 1857.
Fr. Kitsehl, die achriftstellerei des M. T. V. Rhein. Mus. VI 481. 1848.
G. ßoissier, etude sur la vie et les ouvrages de . . . Varron. Paris 1861.
Cic. Brut. 15, 60 Varro noster diligentissumus investigator
antiquitatis. Acad. post. (ad M. Varronem) I 3, 9 nos in
nostra urbe peregrinantes erranlesque tamquam hospites tui libri
quasi äomum reduxerunt . . . tu aetatem patriae, tu discriplioncs
temporum, tu sacrorum iura, tu sacerdotum, tu domesticam, tu
bellicam diseiplinam, tu sedem regiot\um, locorum, tu omnium
divinarum humanarumque rerum nomina gener u officia causas
aperuisti . . . Über die aera Varroniana s. o. s. 65.
Plut. Rom. 12 OvaQQOva tov (pU6ao(pov, avdga 'Pcofiatuv
iv CaroQta ßißXtaxcotarov. Gell. III 10, 1 M. Varro in
primo librorum qui inscribunlur hebdomades vel de imagini-
bus ... § 17 addit se quoque iatn duodeeimam annorum heb-
~~ Ii
i
GRAMMATIKER UXD ANTIQUARE. 75
domadam ingressum esse et ad cum diem septuaginta hebdoma- % 40.
das tibrorum conscripsissc.
Erhalten sind von den 25 büchern de lingua latina
IL V — X (nicht vollständig) und rerum ruslicarum iL III.
unter den verlorenen Schriften betraten die Zeitgeschichte:
legationum U. III; de Pompcio IL HI; Tricaranus; de sua
vita II. HL
Eine systematische darstcllung der römischen alter-
tumskunde enthielten Antiquitatum II. XLI, und zwar rerum
humanarum II. XXV, rerum divinarum IL XVI. Augustin de
civ. dei VI 3 sq.
Die ältere geschiente (namentlich die culturgeschichte)
behandelten ferner (vgl. H. Peter fr. 227 sq.) Annalium
lt. III. De vita populi Romani IL IV. De gente populi Romani
IL IV. De familiis Troianis. Aetia. Rerum urbanarum iL III
(O. Jahn, Hermes II 255). Tribuum Über.
Imaginum IL XV oder hebdomades, 700 bildnisse be-
rühmter Griechen und Römer mit metrischen elogien. vgl.
Ritsehl op. III 508.
§ 41. Reden, briefe, flugschriften.
A. We8termaiin , geschickte der röm. beredsatnkeit Leipz. 1835.
Oratorum romauorum fragmeuta, coli. H. Meyer. Turici (1832)
1842.
Aufschwung der politischen beredsamkeit seit der zeit
des M. Cato. Hervorragend Ti. und C. Gracchus. M. An-
tonius cos. 99. L. Licinius Crassus cos. 95. Q. Hortensius
cos. 69 v. Chr. C. Iulius Caesar.
M. Tullius Cicero, geb. 106. cos. 63. f 43 v. Chr.
Von Ciceros Reden sind 57 erhalten, unter ihnen die
vier reden gegen L. Catilina (63), die 14 Philippicac gegen
M. Antonius (44. 43 v. Chr.).
Cicero schrieb 60 v. Chr. die geschiente seines con-
sulates: ad Att. I 19, 10 commentarium consutatus mei Gracce
compositum misi ad te . . . Latinum si perfeecro ad tc mittam.
tertium poema expectato, ne quod genus a me ipso laudis mcae
praetermiltalur . . . quamquam non syxapiaCtLxd sunt hacc,
sed [aroQLxä, quae scribimus. vgl. II 1, 1. Plut. Caes. 8.
Dio XLVI 21.
76 III. VON DEN GUACCHEN BIS AUGUSTUS.
§41. Im Brutus de claris oratoribus (46 v. Chr.) gibt C. eine
geschiente der römischen beredsamkeit.
Theoretischen inhalts sind die bücher de republica{V\ bb.;
gröszere bruchstücke derselben entdeckt und zuerst heraus-
gegeben von Angelo Mai. Rom 1822); von der schrift de
legibus sind erhalten 11. I — Iii (unvollständig).
Sammlungen der Briefe sind nach Ciceros tode heraus-
gegeben.
Beruh. Rud. Abeken, Cicero in seinen briefen. Hannov. 1825. Gast.
Boissier, C. et ses amis (1865). 2. 6d. Paris 1874. Anton Viertel,
die Wiederauffindung von C. briefen durch Petrarca. Königab. 1879;
ders. jhb. 121. s. 231 ff. G. Voigt, über d. handschr. Überlieferung
von C. briefen, ber. d. g. d. w. XXXI. Leipz. 1879. — Br. Nake,
historia critica M. Tullii epistolarum. Bonn 1861; de M. Caeli
Run epistul. i. d. symb. philol. Bonn. s. 373 ; de Planci et Cic. ep.
Berl. 1866. der briefwechsel zw. C. u. D. Brutus, jhb. suppl. VIII
647. 0. E. Schmidt, de ep. et a Cassio et ad Cassium datis.
Leipz. 1877. K. F. Hermann, vindiciae Latinitatis epistolar. C. ad
M. Brutum et Bruti ad C. Gott. 1844. 45. abh. d. ges. d. wiss.
cb. 1845 s. 189. 1846 s. 143. Ferd. Becher, de C. quae feruntur
ad Br. ep. Harburg 1876. Cobet Mnem. n. s. VII 1879 s. 262.
L. Gurlitt, de C. epistulis earifmque pristina collectione. Göttiagen
1879. Ders., der briefwechsel zw. C. u. D. Brutus, jhb. 1880, 609.
Paul Meyer, über die echtheit des briefwechsels C. ad Br. Stuttg.
1881. Edm. Ruete, die correspondenz Ciceros in d. j. 44. 43.
Marburg 1883.
Erhalten sind Epistolarum ad familiäres IL XVI (von
63—43); ad Atticum IL XVI (68-44). ad Quinlum fralrem
IL III (60—54). ad M. Brutum IL 11 (43 v. Chr.).
Corn. Nep. Att. 16, 3 volutnina epistolarum ab consulalu
eius ad exlremum tempus ad Atticum missarum: quae qui legal
non multum desideret historiam contextam eorum (emporum.
M. Tu llius Tiro, Cicero's freigelassener, verfaszte ein
leben Cicero's und gab eine Sammlung von ioci Ciceronis
heraus.
Drumann, RG. VI 406. HPeter, qu. Plutarchs s. 129.
Ascon. in Milon. (§ 38) p. 43, 10 ut legimus apud Tironem
libertum Ciceronis in libro IUI de vita eius . . .
Gell. IV 10, 6 aus Caesars consulate: . . Tiro Tullius,
M. Ciceronis liberlus, referi itaque se ex patrono suo audisse
scribil.
Quint. VI 3, 5 . . utinamque liberlus eius Tiro aut alius
Digitized by Google
IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS.
77
f/uhquis fuitj qui tris de hac re {de iocis Ciceronis) libros edidit, %
parcius dictorwn numero indulsisscnt et plus iudicii in clegcndis
quam in congerendis sludiis adhibuissent.
Von den zahlreichen Streitschriften dieser zeit werden
erwähnt :
lobschriften auf Cato Uticensis von Cicero (frg. Baiter-
Kayser XI 67 Leipz. 1869), Brutus (Cic. ad Att. XI Ii
46, 2), M. Fadius Gallus (Cic. ad fam. VII 24, 2), Muna-
tius Rufus (Val. Max. IV 3, 2. Plut. C. min. 25. 36. 37) ;
Schmähschriften von Hirtius (Cic. ad Att. XII 40. 44) und
Caesar (zwei Anticatones, frg. Nipperdey p. 762).
lobschriften auf Brutus von P. Volnmnius (Plut. Brut.
48. 51), seinem Stiefsohn L. Calpurnius Bibulus f ca. 31
v. Chr. (Plut. Brut. 13. 23), Empylus (Plut. Brut. 2).
gegen Caesar schrieben T. Ampius Baibus (Cic. ad. fam.
VI 12, 5 Suet. Caes. 77) und M. Actorius Naso (Suet.
Caes. 9. 52).
dem Caesarischen Lager gehörten an L. Aurunculeius
Cotta (Bücheler jhb. 111 s. 136), L. Cornelius Baibus cos.
40 (Suet. Caes. 81), C. Oppius (HPeter fr. 248). Plut.
Pomp. 10 dXX' 'Oitizttp psv, otav tcsqI tgjv Katöagog noXe-
fiicav rj (pttav diaXeyntai, otpodga del matevstv (Ifta svAa-
ßsiag. Oppius schrieb auch das Leben des älteren Afri-
canus, mit dem man gern Caesar verglich, Momrasen,
forsch. II 502 ff.
den Partherkrieg des M. Antonius beschrieb Q. Dellius
(Sen. suas. I 7 Vell. II 84 Strab. XI 523 Plut. Ant. 59).
IV. Vom principat des Augustus bis zum ansgang Trajans
30 v. Chr. — 117 n. Chr.
Lenain de Tillemont, histoire des ompereura et de» autres princes qui
ont regnd du ran t les six premiera siecles de T^glise. 16 vols.
Bruxelles 1707 — 39. Ders. , me'moires pour servir a Thistoire ec-
cleaiastique des six premiera siecles. 30 vols. Brüx. 170G — 30.
beide werke in 22 vols. Venise 1732. 4.
Römische geschickte seit den ältesten zeiten.
§ 42. Dionysos von Halikarnass.
'Papalxi] ttQiaiokoyCa in 20 büchern.
Ausgaben von Fr. Sylburg. Frankf. 158ß. fol. .To. Jac. Reiske. vol.
1— IV. Leipz. 1774 b. Ad. Kiessling. 4 voll. Leipz. 1860-70.
78 IV. VON AITUI'STITS BIS '/A M ENDE THAI ANS.
§ 42. W. Uusse, de Dionysii H. vita et ingenio. Herl. 1841. 4. F. Kusche],
de fontib. et auttoritatc D. II. I (in primo antiqu. rom. libro).
Ureal. 1846. A. KiesBÜng, de D. II. antiquitiitum auetoribus latinis.
Leipz. 1858. K. Peter, quellen s. 25. Hans Virck, die qu. des Liv.
u. Dion. f. d. älteste gesch. d. r. republik. Strasssb. 1877. L. v. Ranke,
weltgesch. III 2 s. 92 ff. Tber die rhetorischen schriften vgl. o. I
§ 26. 45.
Einleitung I 1—8. cap. 5 . . xavxrj . . ygayf), 9C
rjg^EXXrjvdg xe avxovg ('Pcapafovg) övxag inideiXeiv vitiöxvov-
pui xal ovx ix xäv ika%C(Sx(av fj (pavXoxdxav i&väv övv-
sXijXv&oxag . . . iiafrovöi ys drj nagd xijg (axogCag, ort pvgiag
yvtyxtv dvögäv dgsxdg Evdvg i£ dpi*}* ps™ toi/ olxiopov.
. . ot de övpitavxEg ot xoOovxo itEgi&ivxsg avxfi dvvaOxEtag
piys&og dyvoovvxai xgög 'EXXrjvav, ov xv%6vxeg d£ioX6yov
Ovyygacpeag. ovdepia ydg dxgißr\g iteXi\Xvfts nsgl avxäv
'EXXqvlg taxogia /ifjpt xäv xa#' rjfidg xgövav, ort xe-
(paXaicSdsig iTtixopal xavv ßga%Biai . . c. 6 did xavxag . . xdg
alxCag iöo^i fiot ptj nagt Xtstv xaXrjv töxogtav iyxaxaXeup&fi-
aav vtco xäv Ttgeaßvxigav dtLvtjpövEvxov, t% rjg dxgißäg yga-
(pnarig avtißtjosxai xd xgdxiöxa xal dixaioxaxa xäv igyav
ifiol di, og ov%l xoXaxstag %dgiv inl xavxtjv dnixkiva xi]v
Ttgaypaxsiav , dXXd xrjg dXr)&Et'ag xal xov dixai'ov ngovoov-
pevog . . . %agiOxrjgtovg dpoißdg, äg ipol dvvctfiig, dvxano-
öovvai xrj noXsi itaiÖEiag xe tisfivrjiieva xal xäv aXXav
dyaftäv oöov dxeXavOa diaxgitpag iv avxr\.
c. 7 iyä xaxaTcXsvOug sig 'IxaXCav dpa xä xaxaXvdijvai
xov i(i(pvXiov xoXepov vno xov ZsßaOxov Kafaagog, ißdö-
prig xal dydorixoöxrjg xal ixaxoOxrjg oXvpitiddog fiEOovörjg
(ol. 187 2,3. 30 v. Chr.), xal xov i£ ixsivov %govov ixäv
Övo xal ttxoöi (iBxgv rov itagovxog yevopsvov iv 'PaSpy dia-
xgtyag, didXexxov xs xrjv'Paiiatxijv ixpadäv xal ygappdxav
xäv imxcagtav Xaßcov im&xrj(iT]v, iv navxl xovxtö rc5 %g6va>
xd avvxEivovxa ngog xr\v vjzo&eOiv xavxrjv duxiXovv ngaypa-
xsvo^Evog. xal xd fikv nagd xäv Xoyiaxdxav dvSgäv, olg
sig 6(itXCav tjX&ov, didaxü itagaXaßuv , xd d y ix xäv töxo-
giäv dvaXEldnEvog, äg ot ngog avxäv inaivov^Evoi 'Pejpaiav
Gvvsygatl>av , Ilogxiog xe Kdxcov xal Odßiog Mdlipog xal
OvaXigiog 6 'AvxiEvg xal AixCvviog Mdxsg, AlXioi xe xal
riXXioi xal KaXnovgvioi xal Exsgoi cvxvol Ttgbg xovxoig
dvdgsg ovx d(pavslg' an ixstvcov ognäpevog xäv ngaypa-
xstäv (slal öe xalg 'EXXrjvixaig XQOvoyga(pLaig ioixvtat) xoxe
Digitized by Google
DIONYSIOS VON HALIKAUNASS. 79
insxEiQrjöa T fl YQ a 9ib v gl- c « 3 von der Entwicklung des §
römischen reiches: xavxa dh nivxE xal XEXxaodxovxa rjÖij
ngog inxaxoötotg £xeoCv ioxiv sig vndxovg Kkavdiov Nigova
xö ÖEvxsgov vnaxsvovxa xal üitfcuva Kaknovgviov , oT xccxä
xi)v xgixrjv inl xalg ivsvrjxovxa xal ixaxov okvfinidatv
&ne9e{%&i\tuv (747 Varr. = 7 v. Chr. vgl. s. 9).
c. 8 agxopai, pEv otiv xijg töxogiag dno xav nakaioxd-
xav nv&nv . . . xaxaßißdfa de xr)v ötrjyt](Siv inl xr)v dgxrjv
xov ngdxov QoivixLxov nokipov xi\v yEVOfiivrjv iviuvxa
xgCxa xrjg oydorjg xal atxooxrjg inl xalg ixaxov okvpmdoiv
(= 266/5 v. Chr.) . . . . 6 de ovvxd£ag avxrjv diovvaiog eipi
AkE^dvÖgov 'AkixagvaQEvg.
Photios bibl. cod. 83 p. 64 Bk. dvEyvaa&rj AiovvGiov 'Aki-
xagvaaaicog ßißkia Coxogixäv koynv eIxoölv. aQ%Exat, dno xijg
Aivstov fiExd TgoCag äkaöiv inl xr]v IxakCav dyt&ag xal
dii£si<3iv iv nokkfj kenxokoyia xtjv xe xrjg 'Paarig otxiatv
xal xr]v 'Pepov xal 'Pa^vkov yivvrjötv xal dnkcag iyElijg
änavxa, pi%Qtg öxov 'Papatoig 6 ngög Ilvggov xov y HnEi-
QrixTjv nökEfiog avviöxrj. diigxsxat. öe xal avxov ixEivov
xal xeXevxo. slg xtjv g xal xr\ okvfintdöa, frovg avxrjg ivEGxrj-
xöxog xgixov (266/5 v. Chr.) ■ a<p' r]g xai tprjaiv dndg£ao&at
xov MEyakonokixr\v Üokvßiov xrjg faxogiag. cod. 84 p. 65
dvEyvGOO&ri xov avxov Ovvoijjig xav xrjg Cöxogiag x ßißkiav
iv e ßißkCoig.
Von der archaeologie sind vollständig erhalten b. I— X;
b. XI hat eine lücke c. 51 b. j. 447 v. Chr. und bricht ab
443 vor einsetzung der censur.
Die erhaltenen bücher benutzte Plutarch im Komulus
Numa und Coriolan, die verlorenen im Camillus und Pyrrhos :
ferner benutzten ihn Iuba Appian Dio.
Als vorzügliche gewährsmänner galten dem Dionysios
Piso, Valerius Antias, Licinius Macer und Varro.
Zur beurteilung s. K. G. Krüger, Dionysii H. historio-
graphica. Halle 1823 p. XI sqq. Niebuhr, vortrage üb.
RG. I 44: „ich bin überzeugt dasz D. auszer in den
demegorien und pragmatischen reflexionen durchaus nichts
erfunden und nichts absichtlich versäumt hat; er ver-
arbeitete seine quellen, freilich ohne auswahl, und sah
nur darauf, wie reichlich die materialien waren die ihm ge-
boten wurden".
80 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS.
I
m
§ 42. Verloren ist eine schrift des Dionysios negi xqövov,
welche Clemens AI. str. I p. 320 und Suidas u. EvQintöijg ß'
anführen. Vgl. arch. I 74 ort de siöiv ot xavovsg vyielg,
olg 'EQazoGd-evijs xiiQ-ntai, xa) nag äv zig anev&vvoi xovg
'Ptofiaiav %Qovovg TtQog xovg 'EXXrjvixovg, iv ixiga dsÖrjXc}-
xai \loi koya . . . . tj fihv ovv äxQi'ßeicc iv ixeiva dnkovxai
xa Ao'yö, Xs%frri<SETai 81 diä xrjads tijg ngayiiaxstag ctvzot
xävayxcuoxaxa . . .
§ 43. C. Clodias Licinus.
HPeter CCLXXXXVIII. 176. fr. 271. M. Hertz, ind. schol. aest. Bresl.
1871. p. 3—9.
Clodius Licinus cos. sufF. 4 n. Chr. schrieb reritm
Romanarum libri, von denen b. III. XII. XXI. citiert wird.
Suet. de gramra. 20 Hyginus fuit . . f amiliarissimus Ovidio
poelae et Clodio Licino consulari historico,
Liv. XXIX 22, 10 (204 v. Chr.) hunc Pleminhim Clodius
Licinus in libro terlio rerum Romanarum refert ludis votivis,
quos liomae Africanus Herum consul (194 v. Chr.) faciebal, cona-
fum per quosdam, quos pretio corruperat, aliquot locis urbem
incendere, ut effringendi carceris fugiendique haberei occasio-
nem; paie facto dein scelere dclegatum (deieclum Madvig; deli-
gatum . . et deiectum M. Hertz) in Tullianum ex senalus con-
sulto. vgl. XXXIV 44, 6. 7.
C. Sulpicius Galba, groszvater des kaisers, mullipli-
cem nec ineuriosam historiam edidit (Suet. 3). Plut. Rom. 17.
Oros. V 23, 6.
L. Arruntius cos. 22 v. Chr. beschrieb die punischen
kriege in geschmackloser nachahrnung des Sallust. Sen. ep.
1 14, 17 ff.
§ 44. T. Livius.
. Ab urbe condita libri CXLII (historiae ab urbe condila
Plin. NH. praef.).
Ed. prineeps Romae 1469. fol. B. XLI— XLV zuerst in der ausg. v.
Simon Grynaeus. Basil. 1531. fol.
Ausg. c. echoliia C. Sigonii. Venet. 1566. fol. lo. Fr. Gronovius. 3 voll.
Lugd. Bat. 1645. 1679. Arnold Drakenborch. 7 voll. Lugd. Bat. et
Amstelod. 1738-1746. 4. 15 voll. Stuttg. 1820 - 1828. Willi. Weissen-
born. 6 voll. Leipz. (1850) 1860 ff. (n. a. v. Mor. Müller 1881); er-
klärt v. denis. zuerst Berlin 1853—66 (n. a. v. Herrn. J. Müller).
Digitized by Google
T. LIVIUS. 81
Mari Hertz. 4 voll. Leipz. 1857 ff. J. N. Madvig u. J. L. Ussing. § 44.
4 voll. 3. a. Kopenh. (1861) 1873 ff. (Madvigii emendationes Livianae.
Kopenh. (1860) 1877). Aug. Luchs, 1. XXVI— XXX. Berl. 1879.
Fr. Lachmann, de fontib. historiarum T. Livii comm. II. Gott. 18*21 f.
Heinr. Nissen, krit. Untersuchungen über die quellen der IV. und
V. dekade des L. Berl. 1863. C. Feter, L. u. Folybius; über die
quellen des XXI. u. XXII. b. deß Livius. Halle 1863. 4. Ders. zur
kritik der quellen der älteren RG. Halle 1879. K. W. Nitzsch,
die röm. annalistik. Berlin 1873. K. Böttcher, üb. d. quellen des
L. im XXI. u. XXII. b. Leipz. 1869 ( jhb. suppl. V). Ed. Wölfl) in,
(Antiochus von Syrakus und) Coclius Antipater. Leipz. 1872. G. F.
Unger, die rüm. quellen des L. in der IV. u. V. dekade. Götting.
1878 (Fhilol. suppl. HI 2). vgl. § 1. 17 s. 32.
Hieron. a. 1958 (= 59 v. Chr.) : Messala Corvinus orator
nascüur et Titus Livius Patavinus scriptor historicus. a. 2033
(17 n. Chr.) Livius historiographus Patavi moriiur.
Livius begann seine litterarische laufbahn mit philoso-
phischen und rhetorischen Schriften (in dialog- und brief-
form).
Die römische geschiente gab er nach und nach in ein-
zelnen teilen heraus. I 19, 3 Ianus . . bis deinde post Numae
reffmim clausus fuil, semel T. Manlio consule post Punicum
primwn perfectum bellum (235 v. Chr.), iierwn . . . post bellum
Acliacum ab imperatore Caesare Augusto pace terra marique
parta: 29 v. Chr. Der name Augustus ward dem Octavian
erteilt 27 v. Chr.; der Janustempel ward von ihm abermals
25 v. Chr. geschlossen. — Buch VI begiunt mit einer neuen
einleitung; wiederum b. XXI. — XXVIII 12, 12 Hispania . .
prima Romanis inita provinciarum, quae quidem conlinentis sin/,
pos/rema omnium nos/ra demum aetale duetu (27—25 v. Chr.)
auspicioque (24) Augus/i Caesaris perdomita est, noch ein feld-
zug des M. Agrippa 19. — Perioch. LIX extat oratio eim
(Q. Me/elli censoris a. 131 v. Chr.), quam Augustus Caesar,
cum de maritandis ordinibus ageret (18 v. Chr.), velut in haec
/empor a scriptum in sena/u recitavit. — Perioch. p. 102 J.: ex
lib. CXX1 qui editus post excessum Augusli dicilur.
Plin. NH. praef. 16 T. Livium auetorem celeberrimum in
his/oriarum suarum, quas repelil ab origine urbis, quodam volu-
mine sie orsum: satis iam sibi gloriae quaesitum, et potuisse se
desidere, ni animus in quiete pascerelur opere. Die erzählung
von dem Gaditaner Plin. cp. II 3, 8.
SonAEKKH, Quellenkunde. 2. abtell. 6
Digitized by Google
82
IV. VON AlTOrSTUS 1»I8 ZUM ENDE TRAIANS.
§ 44. Einteilung des wcrkes (vgl. H. Nissen Rh. Mus. XXVII
539. Ed. Wölfflin, Fhilol. XXXIII 139):
I — V die königszeit und die republik bis zu der
gallischen katastrophe 390 v. Chr.
VI— XV bis zur Unterwerfung Italiens 265 v. Chr.
XVI — XX bis zum ausbruch des Hannibalischen krieges
219 v. Chr.
XXI — XXX der Hannibalischc krieg — 201 v. Chr.
XXXI — XLV bis zum ende des 3. raaked. krieges 167 v. Chr.
XLVI-XC bis zu Sulla's tode 78 v. Chr.
XCI — CXX bis zu den proscriptionen 43 v. Chr.
CXXI — CXLII bis zum tode des Drusus 9 v. Chr.
CVIIII— CXVI (vom beginn des Caesarischen bürger-
krieges bis zur ermordung Caesars) werden als civilis belli
libri VIII bezeichnet (cod. Nazarianus).
Die bezeichnung decades gibt zuerst Pabst Gelasius
(492 — 496) ep. adv. Andromachum Senatoren» Mansi concil.
VII 197' 1 Lupercalia autem propter quid instituta sunt . . Livius
secunda decade loquilur . . .
Erhalten sind 35 bücher:
I — X bis in den 3. Samniten krieg 293 v. Chr.
XXI — XLV 218/167 v. Chr., vom beginn des Hannibalischen
krieges bis zum makedonischen triumphe des
L. Aemilius Paulus; b. XLI/XLV, mehrfach
lückenhaft, in einer einzigen handschrift aus
dem VI. jhdt. , früher zu Lorsch, jetzt zu
Wien.
Die fragmente sind gesammelt in den textausgaben von
Weissenborn, Mllertz, M advig.
Jo. Freinsheim (f 166U) verfaazte Supplemente zu den verlorenen
büchern: supplementor. Liv. decas (b. XI— XX). Stockholm 1G49,
12. supplementor. libri LX. Argent. 1G54. 4, vollständig von 105 bb.,
zuerst gedruckt in Doujatius ed. in usum delphini. Paris 1679—82.
4. wiederholt u. a. von Drakenborch.
Revision des livianischen textes : subscription der bb.I — X
Viclorianus v. c. emendabam domnis Symmachis (vgl. § 98).
1. III. IV. V Nicomachus Dexter v. c. emendavi ad exemplum
parenHt mei Clementiani. 1. VI. VII. VIII Nicomachus Flavianus
(vermutlich oheim des Nie. Dexter) v. c. III praefecl. urbis
emendavi apud llennam (vor dem j. 431).
T. LIVIUS. 83
Vgl. 0. Jahn, ber. d. ges. d. wiss. Leipz. 1851, 335. J. B. de Rossi und § 41.
Borghesi, annali dell' instituto arch. XXI 283—363. Reifferscheid
Rb. Mus. XVI 22.
Unabhängig von dieser revision sind die zu Verona ge-
fundenen fragmente, vermutlich ans dem IV. jhdt.
T. JAvii ab urbe condita Hb. III— VI quae supersunt in codicc rescripto
Veronensi, descripsit et edidit Th. Mommaeu. Berlin 1853 (Aldi. d.
Berl. Ak.).
Zweck des Schriftstellers:
Liv. praef. 1 facturusne operae prctium sim, si a primor-
dio urbis res populi liomani .perscripserim, nec salis scio. nec si
sciam dicere ausim . . . utcumque eril, iuvabit tarnen rentm
geslarum memoriae principis terrarum populi pro virili parte et
ipsum consuluisse . . . ego contra hoc quoque taboris praemiwn
petam, ut me a conspeclu malorum, quae nostra tot per annos
vidit aetas, tant isper ccrtc } dum prisca illa tola tnente repeto,
avertam. . . . quae ante conditam condcndamve urbem pocticis
magis decora fabulis quam incorruptis rerum geslarum monu-
mentis traduntur, ca nec adftrmarc nec rcfellerc in anirno est . . .
ad illa mihi pro sc quisque acriler intendal animum , quae vila,
qui mores fuerint, per quos viros quibusquc artibus dornt mili-
liaeque et partum et auctum Imperium sit; labenlc deinde pau-
latim disciplina velul desidenlis primo mores sequatur animo,
deinde ut magis magisque lapsi sinl, tum ire coeperint praeci-
piles, donec ad haec tempora, quil/us nec vitia nostra nec re-
media pati possumm f perventum est. hoc illud est praeeipue in
cqgnitione rerum salubre ac frugiferum, omnis te exempli docu-
menla in inlustri posita monumento inlueri . . .
XXXI 1 me quoque iuvat, velut ipsc in parte laboris ac
periculi fuerim, ad finem belli Punici pervenissc. nam etsi pro-
fiteri ausum perscriplurum res omnis Romanas in partibus singu-
lis tanti operis fatigari minime conveniat f tarnen, cum in mentem
venii tres et sexaginta annos ♦ tot enim sunt a primo Punico
ad secundum bellum finilum — aeque mulla volumina occupasse
mihi, quam occupaverint CCCCLXXXVU anni a condita urbe
ad Ap. Claudium consulem (Mommsen ehr. s. 119 —121), qui
primjim bellum Carthaginie/isibus intulit , iam provideo animo,
velut qui proximis Utfort' vadis indueti mare pedibus ingrediun-
tur, quidquid progredior, in vastiorem me altitudinem ac velul
6*
Digitized by Google
*
84 IV. VON AUGUSTI S BIS ZUM KNDE TRAIANS.
§ 44. profundum invehi, et crescere paene opus, quod prima quaeque
perficiendo minui videbatur. vgl. X 31, 10.
XLIIl 13, 2 von der aufzeichnung von prodigien : et
mihi vetustas res scribenti nescio quo pacto antiquus fit animus
et quaedam religio tenet, quae Uli prudentissimi viri publice sus-
cipienda censuerinl, ea pro indignis habere quae in meos annales
referam.
IV 20 . . . titulus ipse spoliis inscriplus illos (omnes ante
me auctores) meque arguit consulem ea (spolia opima: cos.
428 v. Chr. A. Cornelium) Cossum cepisse. hoc ego cum Auguslum
Caesarem, templorum omnium conditorem ac restitutorem , in-
gressum aedem Feretrii Tovis, quam vetustate dilapsam refecit
(mon. Ancyr. c. 19. 20), sc ipsum in thorace linteo scriptum
legisse audissem, prope sacrilegium ratus sum Cosso spoliorum
suorum Caesarem . . subtrahere festem.
V 21, 9 in rebus tarn antiquis si, quae similia veri sint,
pro veris accipianlur satis habeam.
VII 40, 2 nondum erant tarn fortes ad sanguinem civilem,
nec praeter externa noverant bella, ultimaque rabies secessio ab
suis habebalur.
Tac. ann. IV 34 T. Livius, eloquentiae ac fidei praeclarus
in primis, Cn. Pompeium tantis laudibus tulit, ut Pompeianum
cum Augustus appellaret; neque id amicitiae eorum offccit.
Senec. nat. quaest. V 18, 4 quod de Caesar e rnaiori volgo
dictatum est et a T. Livio positum, in incerto esse, utrum illum
nasci magis reipttblicac profueril an non nasci . .
Senec. suas. VI 17 die Schilderung von Ciceros tode aus
Livius. ebend. c. 21 s. quoties magni alicuius (viri) mors ab hi-
sloricis narrata est, loties fere consummatio totius viiae et quasi
funebris laudatio redditur. hoc . . . T. Livius benignius omnibus
magnis viris praestiiit: sequentes historici multo id effusius
fecerunt. Ciceroni hoc, ut Graeco verbo utar, invtcupiov Livius
reddit. T. LI VI. 'Vixit tres et t^caginta annos si quis
tarnen virtutibus vitia pensaret, vir magnus ac memorabilis fuii
et in cuius laudes exequendas Cicerone laudatore opus fueriC.
ut est natura candidissimus omnium magnorum ingeniorum
aestimator T. Livius plenissimum Ciceroni testimonium reddidit.
Senec. de ira I 20, 08 apud disertissimum virum Livium.
Tac. Agric. 10 formam totius Britanniae Livius veterum,
Digitized by Google
T. LIVIUS. C. VELLKIUS l'ATERCULUS. 85
Fübim Rusticus recentium eloquenlissimi auctores oblongae scu- §
lulae vel bipenni adsimulavere.
Quint. X 1, 101 at non historia cesscrit Graecis, nec op-
ponere Tfiucydidi Sallustium verear. neque indignetur sibi Hero-
dotus aequari T. Livium, cum in narrando mirae iucunditatis
clarissimique candoris tum in contionibus supra quam enarrari
potcst eloquentem; ita quae dicunlur omnia cum rebus tum pcr-
sonis accommodata sunt, affectus quidem, praecipueque eos qui
sunt dulciores, nemo hisloricorum commenduvil magis. ideoque
immortalem illam Sallustii velocitatem diversis virtulibus consecu-
tus est. nam mihi egregie dixisse videlur Scrvilius Nonianus,
pares eos magis quam similes. § 32 illa Livii lactea ubertas.
Quint. VIII 1, 2. 3 ut sint (verba) quam minime pere-
grina et externa . . . in T. Livio, mirae facundiae viro, pulat
inesie Pollio Asinius quandam Patavinitatem. vgl. I 5, 5ß.
Livius erzählt die ältere geschiebte nach römischen
annalisten, vornehmlich nach Claudius Quadrigarius Valerius
Antias Licinius Macer Aelius Tubero; den Hannibalischen
krieg nach Coelius Antipater. Von der dritten dekade an
benutzt er, zunächst für griechische angelegenheiten, Poly-
bios (vgl. j>. s. 31), später dessen fortsetzer Poseidonios.
Livius galt den nachfolgenden als vollgiltiger gewährs-
mann, sein werk als historia.
Ulr. Köhler, qua ratione T. Livii annalibus usi sint hißtorici latini atque
graeci. Gotting. 1861.
Von auszügen aus Livius sind erhalten die periochae
(verloren von b. 136 u. 137; vgl. Mommsen, mon. Aneyr. 2
p. 124), Iulii Obscquontis prodigiorum liber (hiervon verloren
die prodigia von 249 bis 190 v. Chr.). Cassiodorius' chroni-
con (s. u. § 101' 1 ): darin die fasten des Livius.
T. Livi ab nrbe condita librorum CXL1I perioebae. Iulii Obscqueutis
ab a. u. c. DV prodigiorum liber, rec. et em. 0. Jahn. Lip». 1853.
K. Zangemeißter, die periochae des Livius. Heidelb. festachrift zur
XXXVL phü.-verBammlung. Freiburg u. Tüb. 1882 8. 87-106.
§ 45. C. Vellerns Paterculus.
Hisloriae Romanae ad M. Vinicium cos. I. 11.
Ed. pr. von Beatus Rhenanus. Basil. 1520 fbl. (nach der einzigen, seit-
dem verlorenen handschrift des klosters Murbach im Klsaas). Dav.
Ruhnken. Lugd. 1779. Fr. Kritz. Lips. 1840. F. Haase. ib. 1851.
Digitized by Google
86
IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TKÄIÄNS.
§ 45. K. Halm. ib. 1876. H. Dodwell, annales Velleiani. Oxon. 1698. H.
Sauppe in d. Schweizerischen Museum f. hiet. wiss. Frauenfeld
1837. I 133. Alfr. Pernice, de V. P. fide historica. Leipz. 1862.
Velleius diente unter dem Oberbefehle des Tiberius in
Germanien und Pannonien und verdankte demselben die be-
forderung zur praetur 15 n. Chr. Seinen vornamen bezeugt
eine inschrift aus der provinz Africa: C. Velleiq Paterculo
leg. Aug. leg. 111. Aug. (CIL. VIII 10311).
Velleius schrieb unter dem consulate des M. Vinicius
30 n. Chr. einen kurzen flüchtigen abrisz der geschichte, mit
rücksicht auf die cultur- und litteraturgeschichte.
Buch I (vorn, in der mitte — c. 8. 9., und am Schlüsse
verstümmelt) handelt von den Griechen und Morgenländern
und führt die römische geschichte bis zur Zerstörung von
Karthago; buch II geht von 146 v. Chr. — 30 n. Chr.
I 14 statui — huic loco inserere, quae quoque tempore post
liomam a Gallis captam dedueta sit colonia iussu senalus —
c. 15 ext. . . in Bagiennis Eporedia Mario VI Valerio Flacco
coss. (100 v. Chr.). neque facilc memoriae mandaverim, quae
nisi militaris post hoc lemptts dedueta sit. c. 16 cum haec par-
licula operis velut formam excesserit, quamquam intellego mihi
in hac tarn praeeipili festinalione . . . paene magis necessaria
praetereunda quam supervacanea amplectenda ... — II 55 ad-
monet promissae brevitatis fides, quanto omnia transcursu di-
cenda sint.
Das zweite buch (an mehreren stellen lückenhaft) be-
handelt c. 1 — 40 die zeit bis zu Pompeius' rückkehr aus
Asien und triumph; c. 41 — 88 von Caesars erstem consulate
bis zum ende der bürgerkriege ; c. 89 — 131 von der rück-
kehr des Augiistus bis zum consulate des M. Vinicius.
c. 127 sq. TL Caesar Seianum Aeliwn . . . singularem princi-
palium onerum adiutorem in omnia habuit atque habet .... in
huius virlutum aestimationc iam pridem iudicia civitatis cum
iudieiis prineipis certant.
Allgemeine geschichte und geographie.
§ 46. Diodoros.
Ausg. v. P. Wesseling. 2 voll. Amstelod. 1746 fol. Ludw. Dindorf
(c. auuotat. interpr.). 5 voll. Ups. 1828/31. K. Müller. 2 voll. Paris.
1842. 44. I. Bekker. 4 voll. Lips. 1853 s. L. Dindorf. 6 voll.
LipB. 1866 b.
Digitized by Google
DIODOKOS.
87
Ch. Gottl. Heyne, de fontib. et auctoribus historiarum Diodori. Gött. § 46.
1782 sqq., wiederholt in L. Dindorfs Ausgaben 1827. 1866.
F. K. C. Krebs, lectiones Diodoreae partim historicae partim criticae.
Weilb. 1832. Ders. , comm. de post. parte reliquiar. libri octavi
bibl. hist. Diod. ebend. 1856. reliq. 1. XXXVII. de bello Marsico.
Weilb. 1862.
Chr. Aug. Volquardsen, Untersuchungen üb. d. quellen der griech. u.
sicil. geschichten bei D. b. XI-XVI. Kiel 1868. vgl. Ad. Holm,
gesch. Sicil. II 367. R. Klüber, üb. d. quellen des D. im 9. buch.
Würzb. 1868. Wilh. Collmann, de Diodori S. fontibus comm. crit.
Leipz. 1869. G. Jul. Schneider, de D. fontib. 1. I-1V. Berl. 1880.
G. F. Unger, die jahrepoche des D., Phil. XXXIX 305. D.'s quellen
im XI. b. ebend. XL 48. XLl 7*.
Aug. Haake , de Duride Samio Diodori auetore. Bonn 1874. A. F.
Röaiger, de Duride Samio D. S. et Plutarchi auetore. Gött. 1874.
Ed. Rössler, de Duride Diodori, Hieronymo Duridis auetore. Gött.
1876. G. F. Unger, die quellen D.'s f. d. diadochenge6chichte.
Ak. ber. München 1878. I 368 ff. L. 0. Bröcker, Untersuchungen
über Diodor. Gütersloh 1879. Holzer, Matris ein beitrag zur quellen-
kritik D.'s. Tüb. 1881. 4.
Diodoros aus Agyrion in Sicilicn schrieb unter Augustus
(nicht vor 21 v. Chr., Mommsen, forsch. II 549°) die allge-
meine geschichto in 40 büchern bis zu Caesars gallischem
kriege. Erhalten sind b. I-V. XI-XX (480-301 v. Chr.).
Der text ist mehrfach lückenhaft. Insbesondere fehlen
XIII 113 (sicil. geschichten), XVII 84 Wcss. (begebenheiten
von anderthalb jähren, mit dem archon Hegemon ol. 113,
2. 327): vor XVIII 44 (39 V) fehlen die italischen und sici-
lischen geschichten unter den archonten und consuln von
ol. 114, 3. 4. 422. 423 d. St. 322. 321 v. Chr.
Vgl. XIX 3. 10. Wesseling zu d. St. Niebuhr RG. II 109». Mommsen
ehr. 127. Droysen Hellen. 1« 2, 358 ff. (über den als dtvztQov
x(i^(ia des XVII. buches bezeichneten abschnitt s. 373 f.). L. 0.
Bröcker a. a. o. s. 7 ff.
Die den erhaltenen büchern vorgesetzten inhaltsangaben
beruhen auf dem vollständigen texte.
XXI — XXX umfaszte die geschichto bis zur Schlacht
bei Pydna 168, XXXI-XL bis nach der rückkehr des
Pompeius aus Asien.
Hieron. a. 1968 (49 v. Chr.) Diodorus Siculus Graecae
scriptor historiac clarus habetur.
Plin. NH praef. § 25 apud Graecos desiii nugari Diodorus
et ßißfoodyxtjs historiam suam imeripsit.
Digitized by Google
88 IV. VON AUOUSTUS BIS ZUM ENDE TKAIANS.
§ 4<>. Euseb. praep. cv. 1 G, 8 6 ZiXEXicox-ijg zJiööagog, yvtogi-
päxaxog dvrjg xolg 'EXXrjvav Xoytaxdxoig , (6g dv imo \kiav
Cvvayqoxag dnadav xr\v faxogixt)v ßißXiod-rjxtjv.
Phot. bibl. cod. 70 p. 35 Bk. dvEyväadTj (toi zJiaöägov
HixEXtäxov ßißXCov töxogixov (ßißXiofrrjxtj Catogtxr)?) iv
Xoyoig (i, oixov^iEVLxrjv iteQii%ovGiv laxogiav xxe. Cod. 244
p. 377—303 gibt Photios auszügc aus dem XXXI. und den
folgenden büchern der bibliothek.
Suidas: diödagog ZixEXiäxrjg löxogixog EygaipE ßißXio-
&r')xtiv. iaxi öl foxogia 'Papalxtj xe xal izoixiXi] iv
ßißXüng fi'. yiyovs öh inl xäv xqovov Avyovöxov Kaiöagog
xal indva.
Diod. I 3 . . sl ydg xig xdg sig pvtjuriv iragadsdoiiivag
xov avfutavxog xoOftov ngd&ig SansQ XLVog fiiäg noXeag,
dg^dfiEvog dno xäv dgxaioxdxarv XQovcov, dvaygdtyai . . pi-
Xq'l xäv x«0"' avxov xaigäv . . . ngaypaxEtav . . naöäv
EvxQqaroxdxviv Qvvxd\aixo xolg <piXavayvo(Sxov<fiv . . . eap. 4
dionsg iffiffs ogävxsg xavzrjv xr\v vtco&eölv XQV ai 'l JLG)t ^ tr i v
{LEU ovOav, itoXXov dh novov xal XQ^ V0V itQoöÖEOfiEvrjv , X'
[iev ixr\ nsgl avxrjv iTtgayiiaxEv&rjUEV, pExd dk itoXXrjg xaxo-
na&Ei'ag xal xivdvvav inrjX&opEV noXXrjv xrjg xs 'Aalag xal
xrjg EvQG)7tr}g, Iva xäv dvayxaioxdxcov xal tiXeiöxcov pEgäv
avxo-xxai yEvq&äiiEV ' noXXd ydg nagd xdg dyvoiag xäv xöxtov
Öirjiiagxov ot>x oC xvxovxsg fiovov xäv Ovyygayiov , dXXd
xwEg xal xäv xfj dotyj itETtgaxEvxöxav. apog^r} Öe ngdg
xi\v inißoXrjv xavxrjv ixgr}<sd(iE&a pdXiöxa fiiv xrj itgog xrjv
ngay(iaxEtav im^vfiia, 6V rjv näaiv dv&gänoig xo doxovv
dnogov Eivai xvyxdvsi övvxEXEtag, insixa xal öid xrjv iv xrj
Päpr] xogtjytav xäv Ttgbg xr]v vTtoxEi^ivrjv vjtö&söiv dvrjxov-
X(öv. r) ydg xavxr\g xrjg noXsag vTtsgoxrj Öiaxswovaa xrj
övvdftti Ttgög xd rtigaxa xrjg otxov^iivrjg ixoifioxdxag xal
TtXEfozag rjfitv d(pogfidg itagi(S%Exo TtagEmdrjfirjaaöiv iv avxfj
tcXelg) XQ° V0V ' ypstS Y&g i% 'Ayvgiov xd yivog xrjg ZixsXCag
övxsg, xal äid xrjv i%i\ii\iav xotg iv xfj vjjo<p noXXrjv ifinst-
giav xrjg Pcopatov diaXixxov 7tEgt3tEnoLrjfiivoi, ndoag xdg
xrjg rjyEfioviag xavxr\g Jtgd^Eig dxgißäg dvEXdßopsv ix xäv
nag' ixEt'voig vjto^ivrjfidxov ix noXXäv XQOvav XExrjgrjfiivav.
TtEitoirjuEda dh xrjv dgxrjv xijg faxogCag dno xäv (iv&oXoyov-
fiivtav nag' "EXXr](sC xe xal ßagßdgoig, i&xdiSavxEg xd nag'
Digitized by Google
DIODOROS. T1MAGEHES VON ALEXANDKIA. 89
Exdözoig LOzogovfiEva xazd zovg dgx^Covg XQOVOvg icp' o6ov § 46.
r^tv dvvafiig.
etieI ö' 1} phv vitofteaig $x H ßCßkoi dh (1£%ql
zov vvv dvixöozoi zvyxdvovöiv ovöai, ßovkofiai ßgaxict ngo-
diogiöai 7CsqI okiqg zr\g ngayfiazsiag. zäv ydg ßißkcov yptv
£' ai ngazai 7t6Qi£%ov0i rag izgö zcov TqcoixgSv Ttgd^Eig xccl
[ivdokoyiag, xccl zovzcov at filv Ttgorjyovftsvai zgetg ßag-
ßagixdg, cd d' £%rjg Gxedov rag zäv 'Ekkijvcov dgxatokoyiag.
iv dh zatg p£zd zavzag ta tag dito zcov Tgaixcov xotväg ngd^sig
dvayEygdcpafiEV Ecog zi\g 'AkE%dvdgov ZEksvzijg. iv de zaig
££rjg x xal y ßißkoig zag koiitdg ändaag xazezd^apsv ^£X9 L
zrjg aQX*jg tov Ovozdvrog itokipov 'PcopaCoig ngbg Kekzovg,
xa&' ov rjyov^Evog rdiog 'lovkiog Katoag 6 did zag ngd&ig
ngoöayogev&eig ftfög xaz£7tok£pr]0s uev zd nkeiaza xal (iaxt-
pcozaza zäv Kekzcov id-vrj, ngoEßlßaös öl zi\v r\y£povCav zqg
'Pcifirjg (lixQ'' ^cäv Bgtzzavixwv vrjö&v. zovzov 6" al ngcazat,
jigd&ig iitEzekio&rjaav okvyuuddog zf { g g xal ri xazd zd a
szog in agxovzog "A%i\vi\6iv 'Hgridov (60/59 v. Chr.).
Aus dem epilog XL fr. 8 [Exc. Vatic. 21. III 142 Df.]
ozi zcov ßißkcov ZLvlg ngo zov diog&co&rjvai xal zrjv dxgißi\
0wzek£iav kaßslv xkansiCav ngoE&do&rjöav, ovnco övvevage-
özovnivav tjficöv zf] ygacprj, äg yfistg dnonoiovpE&a . . .
Die griechische goschichte bearbeitete Diodoros haupt-
sächlich nach Ephoros und seinen fortsetzern, die sicilische
nach Timaeos. In der geschieh te Alexanders liegt Kleitarch
zu gründe. Neben jenen Schriftstellern sind Kallisthenes
und Duris benutzt.
Für die römische königszeit hat Diodoros vielleicht Kastor
eingesehen (s. 73), für die ältere republik eine treffliche quelle
benutzt (s. 14), für den 1. punischen krieg Philinos, für die
begebenheiten nach dem Hannibalischen kriege vornehmlich
Polybios und Poseidonios. vgl. Nissen s. 110 ff.
§ 47. Timagenes von Alexandria.
Müller FHG III 317. Th. MommBen, Hermes XVI 618. A. v. Gutschmid
Rh. Mus. XXXVII 554.
Snidas: Ti(iayivr}g, ßaßiktxov dgyvgapotßov vlög, 'Aks-
£avdg£vg, gijzcog (cbg öe zivsg, Aiyvnziog], og inl IJopitriiov
zov (teydkov alxpdkcozog dx&elg iv 'P^Xl vno zov raßiviov
(55 v. Chr.) i£avrffhi vno Oavazov, zov viov Zvkkov, xal
Digitized by Google
90 IV. VON AUGI STUS BIS ZUM ENDE TKAIAN8.
§ 47. iaotpCottvötv iv 'Paptj int ts avtov Jlopnrjiov xal ptz 1
avtov, int tb Katoaoog tov Avyovöxov xal petinttza dpa
KextXia. ixnaoav dh tijg (tyoAiJg *o naQonotaatijg slvat
iv äyoa dirjye TovöxXdvtp Xeyopivip. iteXevtrjöB de iv
'AXßdva ipiaat ßovXrj&elg petä dstnvov xal öyqva&stg.
ßtßkta dh iyQatf/e noXXd. vgl. u. lltoXtwv 6 'Aötvtog %ori~
ptatt'aag, TQaXXtavog . . dtade%dpevog trjv öjoAiJv Ttpa-
yivovg.
Quint. X 1, 75 longo post intervallo temporis natus (nach
KleitarchoB) Timagenes vel hoc est ipso probabilis, quod inter-
missam historias scribendi industriam nova laude reparavit.
Senec. controv. X 5, 22 Timagene . . komme acidae lin-
guae et qui nimis Uber erat. . . . disertus homo et dicax, a quo
multa improbe sed venuste dicia. vgl. Ilorat. ep. I 19, 15.
Senec. de ira III 23 Timagenes historiarum scriptor quae-
dam in ipsum (Augustum), quaedam in uxorem eius et in totam
domum dixeraf, nec perdiderat dicta: magis enim circumfertur
et in ore hominum est temer aria urbanitas. saepe ilium Caesar
monuit ut moderatius lingua uteretur: perseveranti domo sua
inlerdixit. postea Timagenes in conlubernio Pollionis Asinii
consenuit . . . historias postea quas scripserat recitavit [et com-
bussit] et libros Caesaris acta continentes in ignem postiit . . .
Ders. ep. 91, 13 Timagenes . . aiebat Romae sibi incendia ob
hoc unum dolori esse, quod sciret meliora surreclvra quam
arsissent.
Liv. IX 18, 6 periculum erat, quod levissimi ex Graecis,
qui Parthorum quoque contra nomen Romanum gloriae favent,
dictitare solent, ne maiestatem nominis Alexandri sustinere non
poluerit populus Romanus.
Gu«t. Schwab, de Livio et Timagene. Stuttg. 1831.
Steph. Byz. MtXvat, oi nQoteQov HoXvftot, cag Ttpayivng
ngrita ßaatXiav.
Quint. I 10, 10 Timagenes auctor est, omnium in litter is
studiorum antiquissimam musicen extitisse.
Timagenes diente Q. Curtius als eine quelle für die ge-
schiente Alexanders des groszen: Curt. 1X5, 21 Ptolemacum,
qui postea regnavit, huic pugnae (gegen die Maller) adfuisse
auctor est Clitarchus et Timagenes: sed ipse . . afuisse se missum
in expeditionem memoriae tradidit. vgl. A. Eussner Philol.
XXXII 160.
Digitized by Googl
TIMAGENES. NIKOLAOS VON DAMA8CUS. 91
Stratum, Ioßepbus und Plutarch entnehmen aus Tiina- §
genes naehrichten über syrische und ägyptische fürs ton.
Amin. Marc. XV 9, 2 ambigentes super origine prima
Gallorum scriptores veteres notitiam reliquere negotii semiplenam
sed postea Timagencs, et diligentia Graecus et Ungua, haec
quae diu sunt ignorata collegit ex multiplieibus libris. cuius
fxdem secuti . . .
Uber die plünderung der tolosanischen schätze durch
Q. Servilius Caepio (106 v. Chr.) aus Timagcnes Strab. IV
p. 188 und Justin XXXII 3, 9-11 (vgl. u. § 51).
§ 48. Nikolaos von Damascus.
Müller FHG III 343. L. Dindorf, historici graeci minores. Lips. 1870
p. I. jbh. 1869 S. 107. H. Ewald, geech. v. Iarael IV J 514. K.
Jacoby, coram. sem. phil. Lips. 1874 p. 191.
Suidas : NixoAaog zfau.ccoxrjvog, yvcooipog 'Hgadov rot)
tgüv 'IovdaCcov ßaCtkiog xal Avyovötov KalGagog, (pil6oo<pog
xegixatrjtixog [rj ülattovixog]. iygailtsv ititogiav xa&o-
kixrjv iv ßißklotg n' f, xal [tov ßfov] KaCöagog dyayijv . . .
eyga^s xal jtegl tov idtov ßiov xal trjg iavtov dyayrjg.
Mai, spicileg. rom. III 548 Ntxokaog ... 6 'HgdÖov irai-
dsvtrjg xal itaCdtav tcSv 'Avxaviov xal Kleoitdtgag öiÖdoxakog.
Nikolaos, söhn des Antipater, war um G4 v. Chr. ge-
boren, und stand in diensten Herodes des groszen (f 4
v. Chr.). Er begleitete Herodes auf mehreren reisen, auch
nach Rom, und begab sich 4 n. Chr. wiederum als Sach-
walter von Berodes' söhn Archelaos an den hof des
Augnstu8.
Nikolaos verfaszte auf anregung des Herodes eine all-
gemeine geschichte — dg%atokoyCa — in 144 büchern; ferner
schrieb er Ttagadofav i&div avvayaytj; ßCog KaC<Sagog\ itegl
tov tdCov ßiov.
Ioseph. XVI 7, 1 Nixökaog 6 xat avtbv (HjpStopr)
LOtogioygdtpog . . . £öJi/ te ydg iv tij ßaGiksia xal owav
avta, xe%aQL0u.£vag ixnva xal xa& vnrjQBOtav dviygaysv,
povav aTttoptvog tmv svxkeiav avta qpfpöVrov, itokkd
de xal täv i^tpavtSg ädCxav dvtixataöxevd^av xal (itta
naGYig Oitovdrjg imxgvntofisvog. XVII 5, 4 N. 6 4apa-
öxqvog (pikog te tuv tov ßaCikiag xal td ndvxa Gvvöiai-
tripevog avttß.
92 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TKA1ANS.
§ 48. Constant. Porphyr, de them. I 3 p. 22 Bk. JV. 6 zf. 6
yeyovcbs vitoyQayevg tov ßadiXiog 'HgoSdov.
Athen. VI p. 249* NixoXaog ö y 6 <da[iaaxr]v6g , elg o*'
tav ix tov ntgntdtov (iV. 6 IIsQVTtaxrixixog Ath. VI
252 f. u. ö.), iv tf] itoXvßißXtp tätogia, g' ydg xai (i' etol
ngog talg tböOuqöl . . .
1. Die geschiente hob an von den ältesten zeiten und
gieng bis auf die gegenwart herab. Die namentlich in den
Constantinianischen auszügen erhaltenen bruchstücke des
1— VII buches betreffen die geschichte der Assyrier und
Meder, für welche er Ktesias ausschrieb, der Lydcr und
Griechen. B. XCVI ff. handelte vornehmlich von Mithridates
dem groszen und von syrischen begebenheiten, für welche
er Strabon und Iosephus als quelle diente. B. CXXIII.
CXXIV betrafen d. j. 16 v. Chr.
2. Phot. bibl. cod. 189 p. 145 s. . . ovvavEyvaio&r} xai
NixoXdov Xoyog, 'Hg&dfl tc3 'Iovdaicov ßaöiXel TZQOöXMpoD-
vrjpivog, iv & nageedofav i&täv iötl Ovvayayij . . . 6 ix
dapccoxov d' iötiv ovtog ol^iai NixoXaog, 6 inl tav Av-
yovötov %q6v(üv dx(iä<fag xai (pCXog avta xg^atLdag . . .
ovtog xai 'Aöövgiaxrjv tötogiav iv %o\v<iti%ta ßißXCn . . .
xataXiXomev.
Auszüge aus der i&äv övvayaytj gibt nur Io. Stobaeos
in der Anthologia: deren echtheit bezweifelt Konr. Trieber,
quaest. Laconicae I. Berl. 1867.
3. Von dem leben des Caesar Octavianus (ßiog
Kafoagog nach 14 n. Chr. verfaszt) sind erhalten die ab-
schnitte über Octavians Jugenderziehung (negl tqg Kai-
öagog dycoyrjg): von seinem aufenthalte in Apollonia bis zu
seiner rückkehr nach Rom; die Verschwörung des Cassius
und Brutus und die ermordung' Caesars; Octavians ver-
halten bis zum aufgebot der Veteranen in Campanien im
October 43 v. Chr.
Fr. Bürger, de N. D. fragmento Eecorialensi quod inBcribitur ßiog Kai-
aoiQog. Bonn 1869. 0. E. Schmidt, jhb. suppf. XIII s. 666.
4. nsgi tov IdCov ßlov. die fragmente dieser lobschrift
sind von Orelli, Korais, Ewald Nikolaos abgesprochen und
einem freunde oder bruder beigelegt.
Digitized by Google
IlTHA.
§ 49. Iuba, könig von Mauretanien.
•
Müller FUG. III 465. Hulleman, disputatio de vita et scriptis Iubae
Maurusii. Utrecht 1845. Ant. Görlitz, de Iubae II regis Maure-
tauioe fragmentia. T. II. Bresl. 1848. 62. IlPeter, üb. d. wert der
hist. schriftetellerei von könig Iuba II v. Mauretanion. Meiszen
1879. Vollgraff, greek writers of roman history. Leiden 1880.
8. 72-113.
Iuba (söhn des königs Iuba von Nuraidien, welcher sich
nach der schlacht bei Thapsus 46 v. Chr. entleibte) ward als
kind in Caesars triumph aufgeführt und in Rom erzogen.
Augustus setzte ihn 25 v. Ohr. als könig von Mauretanien
ein (mit der hauptstadt Iol = Caesarea, jetzt Scherschel) und
vermalte ihn mit Kleopatra Selene, der tochter des Antonius
und der Kleopatra. Iuba t 23 n. Chr. (vgl. Fz. Rühl jhb.
1878 s. 117). Seinen Stammbaum (von Masinissa) s. CIL.
II 3417. vgl. Avien. or. marit. 276 ss.
App.bürgerkr. II 101 von Caesars afrikanischem triumphe:
iv&a xal 'loßa izalg, 'Ioßag 6 avyygaq>evg, ßgs<pog d$v e«,
nagrjyEto. Plut. Caes. 55 tote xal 'Ioßag vtög av ixnvov
xo/utfg vrjmog iv reo d-gid^ißa nagrjx&r), fiaxagtcatdtnv dlovg
ccXcjülv, ix ßagßägov xal vouddog [EXkqvav totg noXvfia-
^förarotg ivagtöpiog yevio&ai avyygayavGtv. Ders. Anton.
87 (^Oxzaß(a) KXaondtgav vrjv ix KXwjtdzgag 'loßa reo %agit-
ötdtG) ßaöiXicov ovvaxiOsv. vgl. Dio LI 15. L1II 26. v.
Gutschmid Rh. Mus. XIX 178".
Suidas: 'Ioßag, Aißvrjg xal MavgovaCag ßaöiXsvg . . .
tygatye noXXä itdvv.
Historische, geographische, antiquarische Schriften Iuba's:
1. Aißvxd.
Plin. NU V 1, 16 Iuba Ptolemaei paler, qui prhnus utri-
que Maurelaniae imperilavit, studiorum claritate memoraUlior
etiam quam regno, similia prodidit de Atlanle . . . vgl. Solin. 24, 15.
Ders. V 9, 51 Nilus . . originem, ut Iuba rex potuit ex-
quirere, in monte inferioris Maurelaniae non proeul Oceano habet,
lacu protinus stagnante, quem vocant Nilidem. Ammian. XXII
15, 8 rex aulem Iuba Punicorum confisus texlu librorum a monte
quodam oriri eum (Nilum) exponit, qui silus in Maurilania
despectat oceanwn . . . vgl. Solin. 32, 2.
Athen. III p. 83 b . . 'loßav töv Mavgovaiaav ßaöikia,
avÖga 7toXvfta&iatarov , iv totg ittgl Aißvng övyygd^aOt
94
IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS.
§ 49. fivr^iovevovta xov xixgCov xaXetO&ai, ydoxuv avxo naga
xolg AißvGi pfjXov ioncQixov dq>' mv xai 'HgaxXia xopiöat,
slg rijv 'EXXdda xd xgvösa 8id xrjv tdiav Xtyopeva firjXcc.
Plut. Sertor. 9 Ttyylxai de pv&oXoyovöi, 'AvxaCov xs-
Xsvxrjö'avxog xr)v yvvatxa Ttyyrjv 'HgaxXal GvvtXd-eiv, 2Jo<paxa
d' f| avxäv ysvoptvov ßaotXevGai xrjg %(6gag xai noXiv
incävvpov xrjg fit)xgdg ditodetlai' Zoyaxog dh itatda yeviöftai
4i6da>gov, a noXXa xav Aißvxmv i%vav vnjjxovöev, 'EXXtj-
vlxov i%ovxi öxgdxsvfia xöv avxöfti xaxtaxiG^ivav v(p' T Hga-
xXiovg 'OXßtavav xai MvxrjvaLav. dXXd xavxa (ihv dvaxuGÜG}
xy'Ioßa %dgixi xov ndvxav taxogtxaxdxov ßaaiXiav ixeCvov
ydg [0xoqov0l xovg ngoyovovg dtodmgov xai Zocpaxog dito-
yovovg dvai.
2. über Arabien und das arabische meer.
Plin. XII 14, 56 Tuba rex iis voluminibus quae scripsit
ad C. Caesarem Augusti ßium ardentem fama Arabiae. XXXII
1, 10 Juba in iis voluminibus quae scripsil ad C. Caesarem Au-
gusti ßium de Arabia. VI 27, 141 und öfter angeführt.
Augustus sandte seinen adoptivsohn C. Caesar 1 v. Chr.
nach dem Orient; er starb 4 n. Chr.
3. 3t£Ql'A6(SVQla>V.
Tatian. or. ad Graecos c. 58 Brjgaöog di iöxiv avjjp
ixavdxaxog, xai tovtou xtxtirjgiov 'loßag, 8g Jtsgl 'Aöövgiov
ygdcpav naga Bijgaaov <pnöi fis^a&rjxivtti xr]v faxoglav. eiol
ds avxiß ßCßXoi 7t£gl 'AaavgCav dvo.
4. 'OpoioxnxEg, mindestens XV bücher, Zusammenstellung
römischer sitten und einrichtungen mit denen anderer Völker,
namentlich nach Varro.
5. 'PaiiaVxrj itSxogta.
Steph. : 'AßogiyZvsg, £&vog 'IxaXixov, ag 'loßag iv r Pa-
fial'xrjg faxogiag itgaxa. ^i%gi (iiv ovv xov Tgaixov noXi-
pov . . . aus Dionys, arch. I 9. vgl. Ad. Kiessling Ith. Mus.
XXIII 672.
Steph. Nopavxta, noXig 'ißqgtag. 'loßag iv dsvxigcp r P(0-
tialxijg dg%aioXoyiag.
Plutarch beruft sich auf Iuba im leben des Romulus,
Numa, Marcellus (vgl. v. Pelopidas und Marcellus c. 1),
Sulla (c. 16), Sertorius; auszerdem öfters in den aixiai
'Paiiatxat c. 4 (xavxa xai 6 'loßag faxogrjxe xai Bdggav)
24. 59. 78. 89.
Digitized by G
IUBA. STRABON VON AMASEIA.
95
Herrn. Klapp, de vitar. Plutarchi auctoribns Romanis. Bonn 1862. § 49.
Fz. Leo, de Plntarchi quaestionum Romanaram auctoribns. Halle
1864. Alb. Barth, de Iubae 'Otiototrjotv a Plutarcho expressis in
quaestionibus Romains et in Romulo Numaque. Göttingen 1876.
W. Soltau, de fontibus Plutarchi in II bello Punico enarrando.
Bonn 1870 p. 59 ff. Fr. Reuss, de Iubae regia bistoria a Plutarcho
expressa. Wetzlar 1880 4.
Iuba ward von Appian und von Dio für die punischen
und hispanischen kriege benutzt.
L. Keller, de Iuba Appiani Cassiique Dionis auctore. Marburg 1872.
§ 50. Strabon von Amaseia.
Ausg. der rftoypoKpixa von Is. Casaubonus. Paris 1620. fol. Th. Jansson
van Almeloveen. Amsterd. 1707. fol. Korais, 4 voll. Paris 1815-19.
G. Kramer, 3 voll. Berl. 1844—52. Aug. Meineke, 3 voll. Leipz.
1852 f. (1866). Karl Müller u. Fr. Dflbner, 2 ptes Paris 185.*. 57.
Fragm. der vitofivijficcTu. Müller FHG. III 490.
Heeren, de fontibus geograph. Strabonis. Göttingen 1823 (comment.
soc. Gott. nov. tom. V). G. Siebeiis, disputatio de Strabonis patria,
genere, aetate, op. geographici instituto. Bauzen 1828. Clinton,
FH. III 553 (581) u. z. j. 14 n. Chr. J. Hasenmüller, de Str. vita.
Bonn 1863. Bened. Niese Hermes XIII 33. Rh. Mus. XXXVIII 667.
Steph. ///ia'öfta, noXig Ilovxtxtj, dcp' rjg HxQaßav ö
axaixog yiloöotpog. Strab. XII p. 561 (^Apdoua) ij rjiis-
xiga nolig.
Suidas: Exgdßmv /fymtovs, q>U6öocpog, yiyovsv inl Tc-
ßegCov KaidctQog. £yQail>£ r&ayQatpCav iv ßißHoig Zusatz
zu Suid. üokvßiog . . . iygafs dl xal Uxgdßav 'Apaasvg xd
pexä Ilokvßiov iv koyoig (iy\
Strabon, geboren zu Amaseia im Pontos um 63 v. Chr.,
begab sich 29 über Delos und Korinth (X 485. Vlll 377.
379) nach Rom. Er verweilte in Alexandria und bereiste
Aegypten um 25 v. Chr. im gefolge des praefecten C.
Aelius Gallus.
II 117 inrjX&o(i£v . . inl dvöiv (ihv dno xijg 'AQpsvCag
{tijCQi t(ov xaxd ZaQÖova xonuv xijg TvQQtivlag, inl /ifffiflu-
ßglav de dnö xov Evluvov (ii%Qi x<5v r% Afäioniag oqcjv.
V 224. VIII 377. 379.
Strabon verfaszte 1 . 'Tno^ivijuaxa faxoQtxd, und zwar be-
handelte er in 4 büchern die frühere zeit, in 43 (?) büchern
die zeit nach Polybios, mit vielfacher benutznng des Posei-
donios (s. 70).
Digitized by Google
9G IV. VON AUCUSTUS BIS zum kndk traians.
§ 60. Strab. II p. 70 aitavxsg piv toCvvv ot nfgl xrjg 'Ivdixrjg
yqd^avxtg 6g inl xd xoXv fcvdoAoyoi ytyovaoi .... xai ijftfv
ö' vjirjQlev £nl nXiov xaxidelv xavxa vTtopvrjtiaxtZopf'voig rag
'4Xe£dvdQov itQafcig.
Ders. XI p. 515 ifgrjxoxig öh xoXXd x{qI tc5v Ilap&ixcöv
vouCptov iv xfj (xty xüv [axoQtxäv vnofivijfidxav ßißXa,
dtvxtQa dl xcjv pfxd UoXvßiov — .
losephus beruft sich auf Strabon {UrQdßmv 6 KaXwdöoZ)
für begebenheiten von 168, aus den Mithridatischen kriegen
und den folgenden zeiten bis 38 v. Chr., Plutarch im leben
des Sulla Lucullus Caesar. Letzterem wie auch Appian hat
er wahrscheinlich als wichtiger gewährsmann für die bürger-
kriege gedient.
W. Judeich, Caesar im Orient, 8. 33-50.
2. rsayQtupixd in 17 büchern.
Strab. I beginnt: rijg xov <ptXoo6(pov nQaypaxsCag tlvai
i/o/xt£oftfv, f/jrfp aXXtjv rivd, xai xijv ytayQaq)ixt]v . . p. 13
öioirtQ rjptig nsjtoitjxdtfg VTtopinjuaxa CöxoQixd XQijö'pu, ag
V7toXafißdvo(i£ v, tlg xijv rj&ixi)v xai noXixtx^v q>t,XoGoq)£av,
sytfcj(itv itQQö&tivai xai xrjvÖB rr)v Cvvxa&v . . /rt dh rov
avxov xqotiov, ovneg ixtZ rd 7C£qI xovg inicpavstg avÖQag
xai ßCovg xvy%dvti pvyjiirjg, xd dh (iingd xai ädo%a itaga-
Xfijtsxaiy xdvxav&a öei xd utxQa xai xd dtpavrj nagani^nsuv^
iv dh xotg ivdo^oig xai fitydXoig xai iv olg xo ■JiQuyuauxdv
xai 8vpvtjfi6v£Vxov xai rjÖv öiaxgißHV. XVII 809 xd xrjg
tpvöetog afia xai xö xrjg xgovoiag tgyov tlg £V <Sv[iq)£govxag . .
Strabon schrieb die geographica unter Tiberius und zwar
IV 20G im dreiunddreiszigsten jähre nach der Unterwerfung
der alpenvölker durch Tiberius und Drusus (15 v. Chr.),
also 18 n. Chr.; VI 288 z. e. vor dem tode des Gerraani-
CU8 19; VII 219 s. nach dem triumphe des Germanicus und
vor dem tode des Arminius (17—21 n. Chr.); XIII (527
nach dem erd beben vom j. 17 und den von Tiberius ge-
währten Unterstützungen; VI 288 bei lebzeiten, XVII 831.
840 nach dem tode des königs Iuba von Mauretanien (f 23).
Einteilung des werkes: I. II. allgemeine geographie.
III — X Europa (nicht vollständig erhalten VII: von Make-
donien und Thrakien nur fragmente); XI — XVI Asien;
XVII Aegypten und Libyen.
Digitized by Google
STKABON. POMPEIUS TROG US.
97
Benutzt sind: für den allgemeinen teil Eratosthenes ; § 60.
für die küstenbeschreibung Artemidoros von Ephesos (um
100 v. Chr., schrieb nach ausgedehnten reisen eine geographie
in 1 1 bb. Müller, geogr. min. I p. 574 praef. p. 130. Stiehle,
phil. XI 193 ff.); für Westeuropa Pofybios und Poseidonios
nebst römischen quellen, die beschreibung Griechenlands ist
aus Apollodors commentar zum schiffskatalog entlehnt.
B. Niese, Rh. Mus. XXXII 267 ff. G. Hunrath, die quellen Str. im
VI. b. Cassel 1879. K. J. Neumann, Str. landeskunde von Kau-
kasien. Leipz. 1883.
§ 51. Pompeius Trogus.
Nipperdey, opusc. p. 441. J. liecker Phil. VII 389. Herrn. Crohn, de
Trogi Pompei apud antiquos auctoritate. Straszb. 1882.
lust. XLIII ö, 11 in poslremo libro Tragus majores suos
a Vocontiis originem ducere, avum suum Trogum Pompeium
Serloriano hello civitatem a Cn. Pompeio percepisse dicit, pa-
Iruum Mithridatico hello tunnas equitum suh eodem Pompeio
duxisse, palrem quoque sub C. Caesare 7nilitasse epislularumque
et legationum, simul et qnuli curam hahuisse.
Trogus schrieb unter Augustus u. a. de animalihus (nach
Aristoteles), woraus Plin. NU XI 274 ff. eine stelle anführt:
apud jws Trogw, et ipse auctor e severissimis.
Sein Hauptwerk waren die historiae Philippicae in XLIV
büchcrn. Hieraus ist erhalten die von lustinus vermut-
lich unter den Antoninen angefertigte epitoma und die pro-
logi (aus dem VII jhdt. ?).
Ausgaben des lustinus von K. II. Frotscher (m. d. commentarü
doctor. hominuui). Voll. III. Leipz. 1827— 30. Iust. Jeep. Lips. 1859.
A. v. üutachmid, üb. die fragmente des Trogus Pompeius und die
glaubwürdigkeit ihrer gewährsmänner. jhb. suppl. II s. 202. 1850.
Fz. Kühl, die Verbreitung des lustinus im Mittelalter. Leipz. 1871.
Ders., die textesquellen des Iust. jhb. suppl. VI, 1. 1872.
Iust. praef. vir priscae eloquenliae Trogus Pompeius Grae-
cas et tot ins historias orbis Latino sermone composuit . . . quae
historici Graecortim . . inier se segregati occupaverunt, ea om-
nia Pompeius divisa temporihus et serie rerum digesla composuit.
herum igilur qualtuor et quadraginta voluminum {nam totidem
edidit) per olium, quo in urhe versahamur , cognitione quaeque
dignissima excerpsi, et omissis bis, quae nec cognoscendi voluptate
_ -
Schakkkk, yuelleiikuiule. 2. abteil. i
98 IV. VON AUOUSTl'S MS ZUM ENDE TßAIANS.
§ 51. iucunda nec exemplo erant necessaria, breve velul florum cor-
pusculum feci . .
Trogus ging von Osten nach westen und verweilte nament-
lich bei dem Zeitalter der Diadochen.
lustin. XLIIl t, 1* Parthicis orientalibiisque ac totius prope-
modum orbis rebus cxplicitis ad inilia Iiomanae urbis Trogus . . .
reverlitur . . . breviter igitur inilia Romaiii imperii perstringit.
Prolog. Tertio et quadragesimo volumine continentur origines
priscorum Latinorum, silus urbis Homac et res usque ad Priscum
Tarquinium, origines deinde Liguriae et Massiliensium res geslac.
(Jxiarto et quadragesimo volumine continentur res Hispaniac et
Punicac.
Trogus erwähnte die rückgabc der römischen feldzcicTicn
von seiten des Phraates 20 v. Chr. lust. XL1I 5, 11.
Keine directon reden: lust. XXXVIII 3, 11 Pomj>eius
Trogus . . . in Livio et in Sallustio reprehendit, quod contiones
directas pro sua oralione operi suo inserendo hisloriae modum
excesserint.
Trogus Pompeius legte seinen Philippischen ge-
schienten", deren titel er von Theopomp entlehnte, das
werk eines sehr belesenen griechischen Schriftstellers zu
gründe (des Tiinagencs, nach v. Gutschmid Kh. Mus. XXXV11
548), welcher aus einer groszen reihe älterer geschichtswerke
geschöpft hatte, darunter Ephoros Theopompos Dcinon Ti-
maeos Phylarchos Polybios Poscidonios.
Über die quellen vgl. Heeren , comtn. de Trogi Pompeii fontib. et
auetoritate. comm. soc. Gott. XV 1804 (in Frotachers Ausg. I)
Hilar. Wolffgarten , de Ephori et Dinonis historiis a Trogo Pom-
peio expressis. Bonn 1868. C. Hann, de Cliturcho Diodori Curtii
Iuetini auetore. Bonn 1868. AI. Knraann, Untersuchungen üb. d.
qu. d. P. Tr. für die gr. u. Bicil. gesehichtc. Dorpat 1880.
§ 52. Valerius Maximus.
Factor um et diclorum memorabilium l. I — IX.
Ausg. v. Car. Kempf. Berl. 1854. C. Halm (Iulii Paridi« et Ianuarii
Nepotiaui epitomis adiectis). Leipz. 1866. H. K. Dirksen, die
historische beispielsammlung des V. M. (1855) Scbr. I 109. C.
KUchner, quaest. Valeriauae. Berl. 1864. F. Zschech, de Cicerone
et Livio V. M. fontibus. Berl. 1805. M. Kranz, z. quellen-
kritik d. V. M. Posen 1876. Bergk Rhein. Mus. IV 720 ff.
1846
ll r i
Digitized by Google
OUKTIUS KUFÜS. VALERIUS MAXIMUS. 99
Valerius war im gefolge seines gönners Sext. Pompeius §
(des freundes von Ovid, cos. 14 n. Chr., proconsul v. Asia
ca. 27) in Asien. II 6, 8 in insula Cea . . animadverli , quo
tempore Asiam cum Sexl. Pompeio petens Midem oppidum intravi.
vgl. IV 7 ext. 2.
I prooeiu. Urbis Rotnae exterarumque gentium facta simul
ac dicta memoratu digna . . . ab inlustvibus electa auetoribus
digerere constitui, ut documetUa sumere volentibus longae inquisi-
ti onis labor absit.
Die beispiele sind vornehmlich aus Livius Trogus Sal-
lustius Cicero entnommen.
Ruch I ist lückenhaft (c. 1 ext. 4 — c. 4 ext. 1).
VI c. 1 prooem. ist noch bei lebzeiten der Livia (f 29
n. Chr.) geschrieben; IX 11 ext. 4 nach Sejans tode
(32 n. Chr.): . . . omni cum Stirpe sua populi Romani viribus
oblritus cliam apud inferos, si tarnen illuc reeeptus est, quae
meretur supplicia petidit.
Auszug des Iulius Paris (um 500 n. Chr.): prooem.
decem Valerii Maximi libros dictorum et faclorum memora-
bilium ad unum rolnmen epitomae redegi; des Januarius Nepo-
tianus (um (XX)): recidam . . eitts redundantia et pleraque
transgrediar, nontiulla praetermissa conectam (erhalten bis Val.
M. 111 2, 7).
§ 53. Q. Curtius Rufus.
Historiarum Alcxandri Magni Maccdonis libri JII—Ä.
Ausgaben von Jo. Freinsheim mit Supplementen. Strasburg 1639 n.
1G70. C. G. Zumpt. Berl. 1826. Braunschweig 1846. Jul. Mützoll.
Herl. 1841. E. Hedicke. Berl. 1867. Th. Vogel. Leipz. (1870) 1880.
Über die quellen des Curtius: vgl. o. I § 33. Jul. Kaerst, beitrüge z.
quelleukritik des Q. Curtius Rufus. Gotha 1878. Im allgemeiuen:
Ad. Eussner jahresbericht. Philol. XXXII 155. 541.
Curtius bearbeitete unter Claudius nach einem griechi-
schen Schriftsteller die geschichte Alexanders des groszen.
Verloren ist b. 1 und II (bis zum anfange des j. 333
v. Chr.), lückenhaft b. X. Der darstellung liegt Klcitarchos
zu gründe, vermutlich im wesentlichen vermittelt durch Ti-
magenes (vgl. Eussner a. a. o. s. 1(>0— 102).
Curt. X 9, 2—0 quod imperium sub uno stare potuisset,
dum a pluribus sus/inetur ruit. proinde iure meritoque populus
7*
100
IV. VON AlTGUSTl'S BIS Zl'M ENDE TRAIANS.
§ 53. Romanus salutem sc principi suo debere pro/itetur, qui noctis
quam paene supremam habuimus novum sidus inluxit. huivs
hercule, non solis ortus lucem caliganti reddidü mundo, cum sine
suo capitc discordia membra trepidarent. quot ille tum extinxil
faces, quot condidit gladios, quantam tempeslatem subita sereni-
tate discussit! non ergo rcvirescit solum sed etiam floret Im-
perium, absil modo invidia, excipiet huius saeculi tempora eins-
dem domus ulinam perpetua, certe diuturna poslerilas.
Hiernach bestimmten als zeit der abfassung die regierung des
kaisers Claudius Just. Lipsius zu Tac. Ann. XI 21 (Antverp.
Plantin. 1585 p. 114). Barn. Brissonius de regio Persarum
principatu. Paris 1691 p. 51. Mützell I XLV1I ff. Tb. Wiede-
mann Philol. XXX 241. 441. XXXI 342. 551. 75"6. Fr. Schulthess,
Heimes VIII 572. — Dagegen setzten sie Aid. Manutius, A. Hirt
Berlin 1820, Zumpt unter Augustus, Perizonius unter Tiberius,
Rutgers, Freinsheim, Ph. Buttmann Berl. 1820 unter Veßpasian,
Niebubr, kl. sehr, I 305, Ranke weltg. III 2, 83 unter Septimius
Severus an.
Von dem (vermutlich mit dem geschiclitsclireiber iden-
tischen) rhetor Q. Curtius Rufus hatte Sueton gehandelt.
Suctonii reliquiae, ed. Reifferscheid p. 99. 128.
§ 54. Cornelius Bocchus.
Th. Mommsen ed. Solin. p. XVI sq. HPeter fr, 297.
Plinius citiert C. B. unter den lateinischen Schriftstellern
in dem index auetorum für B. XVI. XXXIII. XXXIV.
XXXVII und entnimmt seinen Schriften (de admirandis
Hispaniae?) morkwürdigkeiten von Hispanien.
XVI 216 Sagunti templum Dianae a Zacyntho advectae
cum conditoribus anno CC ante excidium Troiae, ut auetor erat
Bocchus . . .
Solinus benutzte ein unter Claudius abgefasztes chrono-
logisches werk des Bocchus, den er 1, 97. 2, 11. 18 mit
namen citiert.
Eine lusitanische dedicationsinschrift L Cornelio C. f.
Boccho flammt provinciae tribuno milititm Hermes I 397. CIL.
II 35; eine zweite Eph. epigr. I 182.
Digitized by Googl
COKN. BOCCHUS. POMrONIUS MELA. IUL. FRONTINUS. 101
§ 55. Pomponius Mela.
de chorographia l. III.
Ausg. v. C. B. Tzschucke. VII voll. Leipz. 1807. Gust. Parthey.
Berl. 1867. Karl Frick. Leipz. 1880. vgl. K. Bursian jhb. 1869.
s. 621». über die quellen Reimer Hausen jhb. 117, 195.
I 1, 1 Orbis silum dicere aggredior, impedilum opus et
facundiac ?ninimc capax . .
II 6, 96 Cartcia — atqiie undc nos sumus Tingenlera.
III 6, 49 Britannia „ — tamdiu clausam aperit ecce prin-
eipum maximus, nec indomitarum modo ante se verum ignotarum"
quoque gentium victor propriarum rcrum fidem ut hello adfectavil
ita triumpho declaralurus portal. Seit Caesars zügen ging
Claudius zuerst wieder im j. 43 n. Chr. nach Britannien
hinüber und triumphirtc 44.
Plinius nennt Mela unter seinen gewährsmännern für
die naturalis historia; auch ISolinus hat ihn benutzt.
§ 56. Sex. Iulius Frontinus.
Ausg. der strategemata v. Fz. Oudendorp. Leiden (1731) 1779. de aquiß
urbis Romae 1. II von Fz. Bücheler. Leipz. 1858. Fr. strateg.
L IV. eiusd. de aquae duet. U. R. 1. rec. Audr. Dederich. Leipz.
1855. vgl. Z. f. d. Altertumsw. 1839. s. 834. 1077. Köcbly, gr.
kriegsschriftst. II 1, 95. Em. Hübner Rh. M. XII 52. Nipperdey
op. 520.. W. Henzen eph. epigr. I 193.
Frontinus war 70 n. Chr. praetor urbanus, 73 consul,
legat in Britannien (ca. 74—77) und gegen die Chatten, nach
Nervas tode 98 an dessen statt cos. II mit Trajan, mit dem-
selben cos. III 100, f 103.
Tac Agric. 17 . . sustinuilque molem Iulius Fronlinus, vir
magnus qmnlum licebat, validamque et pugnacem Silurum gen-
tem armis subegit . .
Plin. ep. IV 8, 3 Iidio Frontino, prineipi viro. vgl. V
1, 5 Aelian. tact. praef. 3: inel öh inl tov &sov itarQÖg
öov Nsgovag itaQa ^govxCvta xa imöijfia vnaxtxa iv Q»oq-
Hiais yfisgccg xivag öutgtipee (vgl. Martial. X 58), do^ccv
djt£vf;yxafiEV(p tceqI xr\v iv xoig nolifioig ipituglttv ....
Frontinus verfaszte unter Domitian eine nur teilweise
erhaltene schrift de agrorwn qualitate (C. Lachraann, röm.
feldmesser I 1—58. II 101-131) und strategemalon L IV.
Digitized by Google
102 IV. VON AUGÜSTU8 BIS ZUM ENDE T ROMANS.
§ Stratcg. praef. cum ad instrucndam rci miliaris scienliam
unus ex numcro sludiosorum eins acccsscrim eique destinalo, quan-
(um nostra cura vahtit, satisfecisse visus s/m (vgl. Veget. 1 8.
110), dcberi adhuc inslitutae arbilror operae, ut sollertia ducum
facta, quac a Graach una OTQttTtjyr^aTixav adpcUaliona com-
prehensa sunt , expcditis amplcctar commentariis in (res
libros ea diduximus. in primo erunt excmpla } quac compelant
proetio nondum commissi) ; in secundo, quac ad proclinm et con-
fectam pacationem pertineant; (ertius inferendac solvendaeque
obsidionis habcb'U sfrategemata: quibus deineeps generibus suas
"species adtribui.
L. IV praef. mulla lectione conquisitis strategemaiibus et
nun exiguo scrupulo digestis, ut promissum trium librorum im-
p/erem, . . . hoc exhibebo ea , quae . . . crant cxcmpla polius
slrategicon quam sfrategemata.
B. IV erklärten für unecht C. Wachsmuth Rh. Mus. XV. 574. Wöltt'lin
Hermes IX 72. Gotthohl Gundermann, de Iul. Front stratcg. libro
qui fertur IV comm. phil. len. I. Leipz. 1881.
Frontiniis benutzte u. a. Sallustius Livius Trogus.
Als curator aquarum unter Ncrva 97 schrieb Frontinus
de aquis urbis Romae l. 11, vollendet und herausgegeben nach
Ncrvas tode 98 n. Chr. unter Trajan (c. 93 ext.; vgl. 87. 118).
c. 1 cum omnis res. ab lmperatore de/egata inlentiorem exi-
gat curam . . sitque nunc mihi ab Nerva Augusto . . aquarum
iniunetum officium . . , primum ac potissimum exislimo, sicut in
ceteris negotiis instilueram, nosse quod suseepi. 2 . . quapropter
ea, quac ad universam rem pertinentia contrahere potui . . in
hunc commentarium conluli, quem pro formuia administralionis
respiecre possem cum inier initia administralionis meac
scriplus sit, in primis ad meam inslitutiotiem regulamque proficict.
3 ac ne quid ad totius rei pertinens notiliam praetermisisse vidcar,
nomina primum aquarum, quac in urbem liomam influunt, ponam;
tum per quos quacque earum et quibus consulibus, quoto posl
urbem conditam anno perduetae sint; deinde ....
§ 57. Memnon von Herakleia.
Memnonis excerpta rec. Io. Casp. Orellius. Leipz. 1816. Müller FHG
III 525: 'vixerit Merano primo vel inotmte secundo post Christum
saeculo'.
Photios bibl. cod. 224 p. 222 ccveyvcja^ ßißttov Ms-
Digitized by Google
MEMNON VON HEKAKLEIA. AUGUSTÜS. 103
(ivovog CözogLXov, dito zov & ' Xoyov eag ig' 7} Ö£ jigaypazeta, § 57.
off« negl zrjv Vlov%ixr\v' HgdxXhiav avvtjvs'x^rjy oxojtöv dva-
ygdtyai ngozi&szai, zovg iv avxfi zvgavvrjöavzag dvaleyofisvrj
xal Tcgd^eig avzdv xal tjfrt], xal tovg aXXcov ßiovg xal zd
ziXtj olg i%gij<savzo, xal 06a zav etgrjpevav t%rjgzrjzai.
Die bücher Villi — XVI enthielten die geschickte von der
tyrannis des Klearchos (ol. 104, 1=363 v.Chr.) bis zum todc
des Brithagoras (4ö v. Chr.). Ausser dem auszuge des
Photios ist von Memnon nichts erhalten.
Über Nymphis als gewährsmann für die ältere zeit s. o.
I § 51. C. 30 ff. enthalten auszüge aus Memnons berichten
von dem kriege der Körner mit Mithridates.
Phot. a. a. o. p. 240 £<jzl de tj rtvyygayrj vovvexrjg pev
xal tov fo%VQV ptzadiaxovöa %agaxzt}ga, ov prjv ovÖh tov
oacpovg dpeXovaa, evXaßovpevt] de tag exßoXdg, nXi)v d ptj
xov zig dvdyxn Ovvv<pa£veiv xal zd e%afttv eyxeXevezai
xijg ngo&iöeog . . . zag de nguizag r\' tözogiag xal zag
pezd zrjv l<s' ovnco eiiteiv eig ftiav qpuv dyiypivag e%op,ev.
Zeitgeschichte.
Tac. ann. I 1 vetcris populi liomani prospera vel adversa
claris scriploribus memorata sunt; temporibusque Augusti diccndis
non dcfuere decora ingcnia, donec gliscenlc adtdationc deterreren-
tur. Tibcrii (iaique et Claudii ac Neronis res, florentibxis ipsis
ob tuet um falsac, postquam occiderant, recentilm odiis com-
posilae sunt.
§ 58. Selbstbiographien und denkwürdigkeiten.
A. E. Egger, oxauien critique des hiötoriens anciens de la vie et du
regue d'Auguete. Paria 1814.
1) Augustus, geb. 03 v. Chr. f 14 n. Chr.
HPetcr fr. 252. Aug. Weichert, imp. Caesaris Augusti operum reli-
quiae I. Grimma 1846. Eug. Bormaim, bemorkungeu z. sehr,
nachlasse des kaisers A. Marburg 1884. 4.
Suet. Aug. 85 . . . aliqua de vila sua, quam iredeeim libris,
Cantabrico temts bello, nec ultra, exposuit.
Plut. comp. Dem. c. Cic. 3 — zovg zcjv ojtXnv xal
özgazoited&v xvgiovg ÖeM&at . . Kixigavog . . . KaCdaga zov
vt'ov, ag avzog 6 Katöag ev zolg ngog 'AygCnitav xal Mai-
xi\vav vnopvr\p,adi,v eCgtjxev.
104
IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TKAIANS.
§ 58. Suot. Aug. 101 (nach Augustus' todc) iestamenlum . . .
depositum . . apud sc virgines Vestales cum tribus signatis aeque
volum/nibtta prolulerunl : quac omnia in senatu aper/a atquc rcci-
tata sunt . . . tribus volutninibus, uno mandala de funcrc suo
comp/cvus est, fdfero indicem rerum a sc gcstarum, quem reifet
incidi in aeneis tabulis , quac ante Mausoleum statuerenlur,
tcrliü breriarium totius imperii, quantum mililum sub signis übt-
que esset, quantum pecuniae in aerario et fiscis et rectigaliorum
residuis . . . Xiplul. p. 94 St. (Dio LVl 33) ioexopio&t] dh
xal ßißkia TtcaciQa- xcd avxa b JgovGog avtyvtt. iyiyQaTtxo
öh iv fihv xcp 7tQ(oz(p Oda xijg xayijg ffyfro, iv de xoi dtv-
Ti'ga xa &gya a iicga^s Ttävxa, a xal ig %ukxäg Oxrjlag Ttgog
xa )jQ(>)(p ccvxov axaftsioag ävaygatprjvat ixiX(V(fe' xo xqCxov
xä x( xwv OxgaxHoxav .... f l%e , x«? to xixagxov ivxoXäg
xal imöxifoug rc3 Tißegi'a xal xa xoivci xxi. vgl. Zonar.
X 38 p. 544\
Erhalten ist von dem index rerum a se gcstarum eine —
freilich lückenhafte — copie in dem tcinpcl des Augustus
und der Roma zu Ankyra in Cialatia mit griechischer Über-
setzung; entdeckt von Augcrius Gißlenius Busbeq und An-
tonius Wrantzius 1555.
Bruchstücke der griechischen Übersetzung sind auch zu
Apollonia in Pisidia erhalten: veröffentlicht von Arundcll.
London 1834, am besten von W; H. Waddington in Lcbas
voyagc scient. en Asie mineure III nr. 1194.
Ausg. v. Andr. Schott (z. Aurel. Vict. de Caesaribus). Antwerp. 1579.
v. Jo. Franz u. Aug. Wilh. Zumpt. Berlin 1854. Nach der copie
von Geo. Terrot und Edm. Guillautno 1861 (exploration archüo-
logique de la Galatie et de la Bithynie. 2 voll. Baris 1872. fol.)
Th. Mommsen. Berlin 1865. u. CIL. III p. 769-799. 1873.
Th. Bergk. Göttingen 1873. Nach dem abgusz von Humann Th.
Mommsen. Berl. 1883.
Uberschrift: Rerum gcstarum divi slugusti, quibus orbem
terra(runiy imperio populi Rom. subiccit, et inpensarum, quas
in rem publicum populumque Ro(jnäynum fecit, incisarwn in
duabus aheneis pilis, quae su(n}t Romae posilac, cxcmplar
sub(t)cctum.
Anfang c. 1. Annos undeviginti natus exercitum privato
consilio et privala impensa comparavi , per quem rem publicum
<do)minationc faclionis oppressam in libertalcm vindica<yiy.
Digitized by Google
SELBSTMOr.HAPIlIEN l'ND DENKWÜRDIGKEITEN. 105
c. 35 (cum scriypsi haec, annum agebam sepluagensu^tnum §
sexttwi) = ort iyQatpov tavta, rjyov §zo$ eßdottnxoatöv
8XTOV.
2) M, Vipsanius Agrippa, geb. 63 f 13 v. Chr.
P. S. Frandsen, M. V. A. Altona 1836. Fr. Ritsehl, die Vermessung
des röm. reichs unter Augustus, die weltkartc des Agrippa u. dio
kosmographie des Aethieus. Rh. Mus. N. F. I 481. 1842 (op. III
743 ff ). Chr. Petersen Rh. Mus. VIII 378. 1X 85. 1853 f. Alfr.
v. Gutschmid eb. XII 019. 1857. K. Möllenhoff, üb. d. weltkarto u.
chorographie des k. Augustus. Kiel 1856. Hermes IX 183. J. Partsch,
die darstellung Kuropas in dem geogr. werk des Agrippa. ßresl.
1875. F. Philippi, de tabula Peutingeriana. accedunt fragm.
Agrippae geographica. Bonn 1876. Dcrs. zur reconstroction der
weitkarte des Agrippa. Marb. 1880. E. Schweder, beitrage zur
kritik der chorographie des Augustus. 2 theile. Kiel 1876. 78.
D. Detlefsen, comm. Momms. ßerl. 1877. s. 23 ff. Marquardt,
röm. staatsverw. II 200.
Philargyr. zu Verg. Georg. II 162 Agrippa in secundo
vilac sitae dicit exeogitasse se ut ex Lucrino lacu portttm faecret.
Plin. NH III 16 s. longitudincm universam eins {Daeticae)
prodidit M. Agrippa CCCCLXXV M passuum, latitudinem
CCL Vlll M . . . Agrippam quidem in tania viri diligentia prae-
terque in hoc opere cnra f orbem cum terrarum orbi spectandum
prupositurus cssel , errasse quis credat et cum co divom Augu-
slum? is namque complexam cum porticum ex destinatione et
commentariis M. Agrippae a sorore eius inchoatam peregit.
3) 0. Cilnius Macccnas f 8 v. Chr.
Hör. carm. II 12, 9 tuque pedestribus dices hisloriis proelia
CaesariSf Maecenas, melius duetaque per vias regum colla
minacium.
Plin. VII 148 citiert ihn als gewährsmann für die sehlacht
bei Philippi.
4) M. Valerius Mcssalla Corvinus,geb. um 65v.Chr.
j 8 n. Chr.
Ludw. Wiese, de M. V. M. vita et studiis doctrinae. Berl. 1829.
K. Nipperdey. op. s. 289. II Peter fr. 266. Dors. quellen Plutarchs
s. 137 ff. K. Wichmanu, de Plut. in vit. ßruti fontib. Bonn 1874.
s. 36 ff. J. M. J. Valetou, M. V. M. C. Groningen 1874.
Auf denkwürdigkeiten des Messalla bezieht sich Plut.
Brut. 40. 42. 45 (über die schlachten bei Philippi).
Tac. ann. IV 34 Messalla Corvinus imperatorem suum
Cassium praedicabat.
106 IV. VON AUCJUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS.
58. Scnec. controv. II 4, 8 fuit autem Messalla exactissüni
ingenii quidem in omnis sludiorum partes, Latini ulique sermonis
observalor- diligentissimus.
Plin. XXXV 8 exlat Messallae oratoris indignatio quae
prohibuit inscri genti suae Laevinorum alietiam imaginem. similis
causa Messallae seni expressit volumina, qxiae de f am i Iiis
cundidit . . . XXXIV 137 verba ipsa . . Messallae senis ponam:
'Serviliorttm familia . . .'. Der letztgenannte M. senex ist ver-
mutlich mit dem VII 173 und in dem Inhaltsverzeichnis
von XXXIV citierten M. Jiu/'us identisch.
5) Tiberius, geb. 42 v. Chr. f 37 n. Chr.
Suct. Tib. 61 commenlario , quem de vila sua summatim
brevilerque composuit, ausus est scribere Seianum se punisse,
qitod comperisset f'urere adversus iiberos Germanici filii sui.
vgl. Domit. 20.
6) Claudius, geb. 10 v. Chr. f 54 n. Chr.
Herrn. Lehmann, Claudius u. a. zeit. Gotha 1858. HPeter fr. 294. Fz.
Hflchclcr, de Tib. Cl. Caesare grammatico. Elberfeld» 1856.
Suct. Claud. 41 hisloriam in adulescentia, hör taute T. Livio,
Sulpicio vero Flavo etiam adiuvante, scribere adgressus est ...
in prineipatu quoque et scripsit plurimum et assiduc recitavit per
lectorem. initium autem sumpsil historiae post caedem Cacsaris
dictatoris, sed et transiit ad nferiora tempora coepitque a pace
civili, cum sentirel neque libere neque verc sibi de superioribui
tradendi poteslatem relictam, correplus saepe et a malre et ab
avia. prioris materiae duo volumina, posterior is XLl reliquit.
composuit et de vila sua octo volumina, magis inepte quam
inerudite . . . c. 42 . . denique et Graecas scripsit historias,
TvQQrjvixäv XX } KaQ%r]doviax(üv VI/1 . . .
Ein edict des Claudius vom j. 46 (Hermes IV 102) ist
erhalten, ferner aus dessen rede über das ius honorum der
Gallier (v. j. 48. Tac. ann. XI 24) ein teil auf zwei erz-
tafeln zu Lyon.
J. B. Monfalcon, mouographie de la tablo de Claude. Paris 1853. ab-
druck zu Tac. ann. v. Nipperdey, in Bruns font. iur. Rom. p. 156
(s. Revue crit. N. S. X 125. 1880). vgl. B G. Niebuhr (1811) kl.
sehr. II 26.
7) Agrippina die jüngere, geb. 14 n. Chr. f 59.
Tac. ann. IV 53 (von der Unterredung ihrer mutter
Agrippina mit Tiberius) id ego, a scriploribus annalium non
C. ASINIUS FOLLIO. 107
tradilum, repperi in commenlariis Agrippinae filiae, quae Nero- § 68.
nis principis maier vi/am suam et casus suorum posier is memo-
ravit. Plin. VIL 46 von der gcburt Neros (im j. 37): unter
den quellen des VII. b. (p. 20 Sillig): Agrippina Claudi.
8) Denkwürdigkeiten verfaszten u. a. die feldherrn
Do m i tili s Corbulo (f 67 n. Chr.) und L. Antistius Vetus
unter Nero, Suetonius Paullinus, C. Licinius Mucia-
nii8 (Leop. Brunn, de C. L. M. Lcipz. 1870) und Petillius
Cerealis unter Vespasian.
Denkwürdigkeiten des Vespasian us und Titu-s wer-
den in bezug auf den jüdischen krieg angeführt von losephus.
vit. 65 p. 340, 18 Bk. xcd iv rolg ^HeöTtaOinvov tov ccvtoxqcc-
ropog vnopvtjiiaQ'iv ovxm yiyQanxai (vgl. p. 343, 9). g. Apion
I 10 XOl$ X(OV CCVXOXQCtXOQCJV VTCOflVrjllCCGlV.
Vipstanus Messalla (von Tacitus im dialog de ora-
toribus u. d. j. 75 redend eingeführt), stand im beere Vespa-
sians gegen die Vitcllianer. vgl. Nissen Rh. Mus. XXVI 529 ff.
Tae. bist. III 25 (von den kämpfen um Crcmona) rem
Hominaque auclore Vipstano Messalla tradam. vgl. 28 (51).
§ 59. C. Asinius Pollio.
1. it. Thorbeeke, disput. hiatorico-critica de C. A P. Lugd. Bat. 18J0.
P. Bailleu, quomodo Appianus iu bellorum civ. 1. II— V . . . usub
sit A. P. historiis Üött. 1874. G. Tuouret, de Cicerone, Asinio
Pollione, üaio Oppio. Leipz. Studien z. cl. philol. I 303. 1878.
II Peter fr. 2G2.
C. Asinius Pollio, geb. 76 v. Chr., stand seit beginn des
bürgerkrieges in diensten Caesars, trat später auf die seitc
des M. Antonius, war consul 40, triumphierte nach dem
dalmatischen feldzuge 39 ex Parthineis. Hierauf zog er sich
ins privatleben zurück und starb 5 n. Chr.
Hier. a. 2020: Asinius Pol/io oralur et consularis, qui de
Palmalis triumphauerat, LXXX aelalis suae anno in villa Tibur-
tina morilur.
Pollio schrieb bald nach 30 v.Chr. historiae, geschiente
der bürgerkriege von 60 an und vermutlich nicht über die
schlachten bei Philippi hinaus.
Suid. 'Aoiviog llakinv r Pop,aiog fo*ropt«s 'Papaixas avv-
etatev iv ßißUoig iff (?).
Digitized by Google
108 IV. VON AUtiUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS.
§ 59. TlcalCtov 6 'Aötviog . . Xigl tov ip,q>vXiov ti\g 'P(6p.rig
jroAf'juov, ov inoXifirjOav Kalödg re xal no(i7trjl'og.
Horat. carra. II 1 Moium ex Metello consule civicum \
bclliqxie causas et vitia et modos \ ludumque Fortunae gravesquc \
principum amicitias et arma
nondum expiatis uncta eruoribus, \ perictdosac plenum opus
aleac, \ tractas, et incedis per ignes \ suppositos einen doloso.
Appian. v. bürgerkr. II 82 (von der schlacht bei Phar-
salos) 'Aöhuog dh IJaXiav, vno Kcuöccql trjg pccx^S ixefotjg
atgatrjyäiv, £%axia%iXCovg dvayQdtpst vsxQovg BVQE&rjvat tc5v
Ilop,ny]Cov.
Seine Charakteristik Cicero's bei der crzählung von dessen
tode s. Senec. suas. 6, 24 (§ 25 adfirmare vobis possum nihil
esse in hisioriis eins hoc quem retuli ioco disertius).
Tac. ann. IV 34 Asinii Pollionis scripta egregiam corun-
dem {Druti et Cassii) memoriam tradxmt.
Pollio's geschiente ist von Livius und Suetonius benutzt,
liegt bei Plutarch und Appian zu gründe.
§ 60. A. Cremntius Cordus.
Abhandlungen v. Jul. lleld. Schweidnitz 1841. Karl Iiathlef. Dorpat
1860. Nipperdey Piniol. VI 139 f. (op. 409 ff.). Fz. Kitter eb. 752.
H Peter fr. 286.
Crcmutiu8 Cordus schrieb noch bei Augusts lebzeiten
eine geschichte der bürgerkriege und des prineipates.
Tac. ann. IV 34 (25 n. Chr.) Cornclio Cosso Asinio Agrippa
consulibus Cremulius Cordus poslulalur, novo ac tum primttm
audito crimine, quod editis amialibus laudatoque M. Bruto C.
Cassium Romanorum ultimum dixisset .... 35 egressus dein se-
natu vitam abstinentia finivit. libros per aediles cremandos cen-
suerc patres; sed manserunt occultati * et editi.
Cass. Dio LVII 24 KQs^iovtiog de drj Kogdog avto%£iQ
iavtov ysveO&at, ort rc5 2fytav(ß ngoaixgovaEv , rjvayxdad'rj
(vgl. Senec. cons. ad Marc. I 22). ovta ydg ovdhv üyxXrjpa
iitaitiov Xaßetv qdvvq&n {xal yaQ iv nvXaig fjdn yrjgag
rjv xal inuixiaxaxa tßeßioixu) äate inl trj lötogi'a, rjv
TtdXai Jtote icegl täv tat Avyovatca itga%&ivtoav Ovvsx&sixu
xal rjv avtdg ixtivog dvByvcixe^ xgid'-rjvat, ort tov te KaCOiov
xal tov Bgovtov intjveas, xal tov dijfiov trjg ts ßovXrjg
xafrtjtpato, tov te Kalaaga xal tov Avyovtstov eins phv
Digitized by Google
A. CREMUTIUS CORDIS. AUFID. HASSUS. SERV. NONIANUS. 109
xaxöv ovdt'v, ov fiavxoL xal V7C£Q£oip.vvv£. xavxd xe yaQ § 60.
jjrw'djj, xal did xavxa avxog xe äit&ave xal xa övyyQd(ipaxa
avxov xoxe fihv iv xq xoksi EvgE&e'vxa TtQog xmv dyoQavopcov
xal xd £ge> vnb xc5v cxatfragd&t aQ%6vxxov ixavftn' vOxeqov
Öe i&dödy xe av&tg, äXXoi xe ydg xal pdXiöxa r\ &vydxtje
avxov MagxCa 6wixQVil>sv avxd, xal noXir dl-ioanovdao'xoxEQa
Vit avxrjg xijg xov Kogdov ovpcpOQag iyivExo.
Sueton. Calig. 16 (C. Caesar) Tili Labieni, Cordt Cremuli,
Cassi Severi scripta, senatus consuliis abolita, requiri et esse in
manibtis lecUtarique permisit.
Senec. consol. ad Marciam (die tochter des Creinutius)
c. 1 mortem A. Cremutii Cordi parentis tui quantum poteras
inhibuisti . . ut vero aüquam occasionem mulatw temporum dedit,
Ingenium patris tui, de quo sumtum erat supplicium, in visum
hominum reduxisti et a vera illum vindicasti morte, ac restituisti
in publica monumenla libros, quos vir ille fortissimus sanguine
suo scripserat. vgl. c. 22. 26 patrem tuum . . illo ingenio, quo
civilia bella deflevil, quo proscribenles in aeternum ipse pro-
scripsit . . § 5 iuvabal unius me saeculi facta componere.
Quint. X 1, 104 habet amalores, nec immerito, Cremuli
Uber las, quamquam circumcisis quae dixisse ei nocuerat. sed
elatum abunde spiritum et audaces sententias deprehendas etiam
in Iiis quae manent,
Senec. suas. 6, 19. 23 führt aus Cr. C. stellen über
Cicero 's ende an ; Suet. Aug. 35 über die von Augustus vor-
genommene lectio senatus (28 v. Chr.).
§ 61. Aufidius Bassus. Serviliiis Nonianus.
Quint. X 1, 102 mihi egregie dixisse videlur Servilius
Nonianus, pares eos (Salluslium et Livium) magis quam similes.
qui et ipse a nobis auditus est, clari vir ingenii et sententiis cre-
ber, sed minus prcssus quam historiae auctorilas postulat. quam
paulum aetate praecedens eum Aufidius Bassus egregie, utique
in libris belli Germanici, praestitit, gener e ipso probabilis
in omnibus, sed in quibusdam suis ipse viribus minor. Tac.
dial. 23 vobis utique versanlur ante oculos, quibus eloquentia
Aufidi Bassi aul Servilii Noniani ex comparatione Sisennae mtt
Vurr onis sordet.
Proben aus Aufidius Bassus (über Cicero's ende)
gibt Senec. suas. fi, 18. 23. Aufidius Bassus schrieb a fine
110 IV. VON AUGUSTUS 1US ZI M KNUE TKAIANS.
§ 61. T. Livi die geschiebte der zeit des Augustus, Tiberius (und
Caligula?) und darin die germanischen kriege.
Mommsen, Cassiodor. s. 558 f. chronol. 118". Reifferscheid, Snet. reliq.
1>. 382. Wold.* Harles,» , de Fabm et Autidiis. lionn 1853 s. 4«J.
Hl'eter fr. 2U8.
M. Servilius Nonianus. cos. 35 f 59 n. Chr.
Tac. ann. XIV 19 sequun/ur virorum illustrium morlcs,
Domitii Afri et M. Scrvilü, qui summt's honoribus et multa elo-
quenlia viguerant , illc orando causas, Servilius diu foro, mox
t rodend is rebus Itomonis celebris et elegant ia vitoe; quam cla-
tiorem effeeit, ul par ingenio ita morum diversus.
Servilius schrieb unter Claudius, Plin. cp. 1 13, 3.
Vit. Pers.: A. Persius Ftaeeus (34—02) . . eu/uit ul potrem
Servilium Nonianum.
§ 62. Römische geschichtschreiber aus der zeit der Flavier.
K. Ed. Peter, de foutib. hist. inip. Kiaviauorum. Hai 1860.
Tac. hist. II 101 von der verrätcrei des Caecina gegen
Vitellius: scriplorcs temporum, qui potiente rerum Flavia domo
monimenta belli huiusee eomposuerunt , euram paeis el omorem
reipublicae, eorruplas in odulationem eausas, (radidere . .
1) M. Cluvius Rufus.
Momrasen Hermes IV 318. HPeter fr. 311.
Cl. consul vor 41 n. Chr., augenzeuge von Caligula's er-
raordung, begleitete Nero in Griechenland Gl; wurde von
Galba G8 zum Statthalter von Hispania Tarraconensis er-
nannt; ging mit Vitellius nach Korn und vermittelte für
diesen einen geheimen vertrag mit Vespasians bruder.
Tac. hist. IV 43 Helvidius . . a laude Cham Ru/i orsus,
qui perinde dives et eloquentia clorus nulli unquam sub Nerone
periculum facessissel. 1 8 vir facundus et pacis ortibus, bellis
inexpertus.
Cluvius Rufus behandelte in seinen hislorioe die sclbst-
durchlebte zeit: Tac. ann. XIII 20. XIV 2 citiert ihn für
die Neronische zeit; Plutarch Otho 3 über Otho; quaest.
rom. 107 über die ableitung von histrio; Plin. ep. IX, 19,
5. ß erwähnt seine Schilderung des L. Verginius Rufus.
2) Fabius Rusticus.
Tac. Agric. 10 formam totius DrUanniae Uvius veferum.
Digitized by Google
ROM. GESCIIICHTSCilUElBEIi A. D. ZEIT DER KLAVIER. III
Fabius Rusticus recentium eloquenlissimi axwtores oblongae scu- § 62.
tulae vel bipenni adsimvlavere.
Tac. ann. XIII 20 Fabius Rusticus auclor est scriptos esse
ad Caecinam Tuscum codicillos, mandata ei praetoriarum co-
hortium cura, sed ope Senecae dignationem liurro relentam. Pli-
nius ei Cluvius niJiil dubitatum de fide praefecti referunt. sane
Fahim inclinat ad laudes Senecae, cuius amicitia floruil. XIV
2. XV 61 (von Seneca's tode).
Quint. X 1, 104 scheint F. R. im sinne zu haben: super-
est adhuc ei exornat aclatis noslrae gloriam vir saeculorum memo-
ria dignus, qui olim nominabitur, nunc inlellegilur .
Er wird 109 im testament des Dasumius neben Tacitus
und Plinius bedacht CIL. VI 2 nr. 10229 Wilm. 315.
3) C. Plinius Secundus.
Ausgaben der Naturalis historia von Jul. Billig. Gotha 1853—55
(voll. VII. VIII indices comp. Otto Schneider. 1857 sq.). L. v. Jan
und C. Mayhoff. 0 voll. Leipzig (1854) 1870 ff. D. Detlefsen.
6 voll. Berl. 186G sqq.
Heinr. Brunn, de auctor. indicibus Plinianis. Bonn 1856. L. Urachs,
die quellenregiater zu PI. letzten büchern. Würzburg 1878. H.
E. Dirksen, die quellen der N. II. des PL, insbesondere die römisch-
rechtlichen Schriften I 133. Gust. Oehmichen, de M. Varrone et
Isidoro Characeno, C. Plinii in libris chorographicis auctoribus pri-
mariis. Acta soc. ph. Lips. III 399. 1873. Ders. Plinian. Btudien,
Erlangen 1880. — H. Nisseu, die historien des Plinius, Rh. Mus.
XXVI 497 ff. D. Detlefsen Philol. XXXIV 40. UPeter fr. 308.
Plinius geb. 23 f 79 n. Chr. am 25 Aug. beim ausbräche
des Vesuvs. Plin. ep. VI 16. 20.
Suet. reliq. cd. Reifferscheid p. 92: Plinius Secundus
Novocomensis equestribus militiis industrie funclus procurationes
quoquc splendidissimas ei continuas summa industria administravit y
et tarnen Uber aUhus sludiis tan tarn operarn dedil, ul non temer e
quis plura in otio scripserit . . . periit clade Campaniae.
Gell. IX IG Plinius Secundus exislimatus est esse aetalis suae
docfissimus.
Plin. ep. III 5, 3 zählt die Schriften seines oheims nach
der Zeitfolge auf; darunter de vita Pomponii Secundi l. II;
hellorum Germaniae ÄÄ t quibus omnia quae cum Germanis gessi-
mus bella roUegil. inchoavil, cum in Germania militarct, somnio
monitus . . . ; a /ine Aufulii Bassi XXXI (41—71 n. Chr. V), na-
turae hisloriarum XXXVII, opus diffusum eruditum ncc minus
Digitized by Google
112 IV. VON AUOUSTUS IIIS ZUM ENDE TRAIANS.
§ G2. varium quam ipsa natura. V 8, 5 avunculus tneus idemque
per adoplionem paler historias vi quidem religiosissime scripsit.
Tac. ann. I 69 (15 n. Chr.) tradit C. Plinius Germani-
corum beüorum scriptor stelissc (Agrippinam) apud principium
ponlis laudes et grates reversis legionibus habentem. vgl. R.
Kbpke, die anfange des königtums b. d. Gothen. Berlin
1859. s. 223 f. Suet. Calig. 8.
Plin. N. II. praef. (an Titus) 19 s. vos quidem omnes,
palrem te fralremque diximus opere iusto, temporum nostrorum
hisloriam orsi a fine Au/idii ßassi. ubi sü ea quaeres? tarn pridem
per acta sancilum et alioqui statutum erat heredi mandare, ne
quid ambitioni dcdisse vita iudicaretur . .
Beziehung auf seine crzählung von wunderzeichen vor
Nero's ende II 199. 232.
Tac. ann. XIII 20 (im j. 55) Plinius et Cluvius. XV
53 (im j. 53) . . . quod C. Plinius memoral, nobis quoquo modo
tradilum non occultare in animo fuit, quamvis absurdum vide-
retur . . hist. III 28 Horminc id ingenium , ut Messalla tradit,
an potior auctor sit C. Plinius, qui Antonium incusal, haud facile
discreverim (von der erstürmung Cremona's durch die truppen
Vespasians 09).
§ 63. Die jüdischen Schriftsteller Flavius Iosephus
und Iustns von Tiberias.
1) Flavius Iosephus.
Ausg. v. Sigb. Ilavercamp. II voll. Amstenl. 172C. fol. Willi. Dindorf.
II voll. Paris 1845. 47. Imm. Uekker. VI voll. Leipz. 1855 s.
Suidas: '/«'o^ttos 'Iovdatog Max&tov nalg isgeag
'IeQoöolv^aVy 6 ygä^ag xr)v 'Iovdal'xijv ' AgjawXoyiav £v
ßißkCoig x. ovxog akovg itaga OveaitaOiavov (.taxd TixOV xov
vfov avxov £nl xt] x(dv 'hgo<Sokvp.G)v akcoöti xaxeksiy&q, xal
ovv avxotg etg 'Pdf/up il&dv £' Xöyovg xrjg 'IegodoXv^iav
aXaöECjg xotg ßaöikEvOi ngoötjveyxEv, olxivsg xfj drjp,oöia
ßißhodijxtj 7tagsö6&r}Oav, xal did xrjv 6*o£«v xrjg avyygacpijg
dvdgiävxog r]%iG)&r]. iygai>£ dh xal ....
Iosephus, geb. 37, pharisäer, kam 63 nach Rom, be-
fehligte 67 zu Iopata in (Jalilaea, prophezeite Vespasian das
kaisertum, war im lager des Titus zeuge der einnähme von
Jerusalem und lebte seitdem am hofc der Flavier in Rom.
FLAVIUS lOSEPHl'S UND IUSTUS VON TIBERIAS. 113
Bell. iud. III 8, 9 Nsgavt pe itspitng; xC ydg; ot psxd §
Ntgava pi%gi (jov did$o%oi pevovai ; ov KalCag, Ov£0xa6iave\
xal avxoxgdxcog öv xal nalg 6 adg ovxog . . . dt6itöxr]g plv
ydg ov povov epov öv, Katöag, dXXd xal yrjg xal &aXd<föf]g
xal navxog dv&gcoitav yivovg: vgl. VI 5, 4.
Tac. hist. II 1. 78. Suet. Vesp. 4. 5. Appian. XXII b.
Zonar. XI 16 p. 575 u. a.
losephus schrieb 1. nsgl xov 'IovdaVxov noXipov (rj 'Iov-
dal'xrjg CoxogCag itsgi dXtoOtcog) 7 bb., bald nach der Voll-
endung des teraplum Pacis 75 herausgegeben (VII 5, 7).
praef. 11... ngov^ip-qv tyd totg xcttd xr)v 'PapaCav rjyEpo-
vCav r EXXdöi yXriöör) pexaßaXdv , a xoig ava ßagßdgoig xrj
itaxgCm avvxd^ag dvinep^a xgöxsgov, d<prjyr}öao'&ai . . .
§ 12 xavxa ndvxa ntgiXaßdv iv ixxd ßißXCoig xal prjde-
pCav xolg iniQxapivoig xd ngdypaxa xal Ttagaxv%ovOi tcj
noXipco xaxaXiTtav r) peptpsag d<pogp^v rj xaxrjyogi'ag , xolg
ye xrjv dXrj&tiav dyancööiv, dXXä pr) Jtgdg r)dovr)v dviygai^a.
vgl. g. Apion. I 9 f. Photios bibl. cod. 47.
Lateinische bearbeitung aus dem ende des vierten Jahr-
hunderts (von Ambrosius?).
Ausg. von C. F. Weber (mit der Verderbnis des namens in Hegesippus)
u. C. Jul. Caesar. Marb. 1864. Fr. Vogel de Hegesippo qui dici-
tur los. interprete. Erlang. 1880.
2. 'IovöaExr) dg%aioXoyia 20 b., bis zum 12. regiernngs-
jahre Nero's (65/66 n. Chr.), verfaszt im 13. regierungsjahre
Domitians (93/94) und Nero's freigelassenem Epaphroditos
gewidmet mit der rechtfertigungsschrift über sein leben,
arch. XX 11, 2. vit. 76.
Ludw. Mendelssohn, senatus consulta Romanorum quae sunt in I. A.
dispOBuit et enarravit. Acta philol. Lips. V p. 87. 1875. vgl.
ß. Niese, Hermes XI 466 ff. Ferd. Bloch, die quellen des Fl. I. in
seiner archaeologie. Leipz. 1879. Justus v. Destinon, die qu. des
F. los. in arch. XII-XVII. Kiel 1882.
Ferner sind von losephus erhalten: negl dg%ai6xr]xog
'IovÖatav ng6g xovg "EXXrjvag (xaxd 'Aitbavog) 2 b.: s. Jac.
Bernays Theophrastos' sehr. üb. frömmigkeit s. 23. 154; sig
Maxxaßaiovg Xöyog rj itsgl avxoxgdxogog Xoyißpov.
2) lustus von Tiberias.
Müller, FHG III 623». A. v. üutschmid jhb. 1860, 703-708.
Photios bibl. cod. 33 p. 6 aveyvaöfhi 'Iovaxov Tißsguog
Schakfkk, gnelleukuudü 2. abteil. 8
114 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM EN DK TRAIANS.
03. xQovixov, ov ri sntyQcuprj ToWStOV TißEQiEcog'Iovdai'cav ßaot-
U(av xcSv iv xotg axspiiaoiv. ovxog dito noXtcag xi\g iv
TakiXaia TtßEQiddog mQfiäxo. uQxexai da xrjg [(Sxogi'ag dito
Mmvtiiag, xaxaXrjyEt öh Zag xsXEVxrjg 'dyQiitita xov ißdopov
filv xav dito trjg olxCag Hoddov, vöxdxov dh iv rotg 'Iov-
daCav ßaötievöw, og . . . . xeXevxü . . ixst xqCxw TQalavov,
ov xal ij taxogCa xaxiXrjlEv .... dvxEitoktxEvdaxo öe la-
OtjitG) ... xal xr\v toxoglav dt", rjv ixsivog iyoatl>E, itEitkaanivrjv
xcc izkElaxd cprioi (Bk.; cod. yaoi) xvy%dvEiv, xal fidXiaxa
olg xov r Pa>iiaCx6v itgog 'Iovdaiovg öie^elOl itoka^iov xal xr\v
'JfQoaoXv^av dkaatv.
Steph. u. TißEQidg- ix xavxx\g ijv 'Iovffxog 6 xov 'Iov-
dalxöv n6XE(iov xov xaxd OvEGitaOiavov faxoQtjöag.
Gegen Iustus Ioseph. vit. c. 65 f.
Das xQOvixdv des Iustus war die älteste weltchronik.
§ 64. Cornelius Tacitus,
geb. ca. 55/56 praetor 88, cos. 98 f nach 117 n. Chr.
Ausg. der werke zuerst vollständig von Phil. Beroaldus. Rom. 1515. fol.
Iuat. Lipsius, zuerst Antwerp. 1574. Io. Fr. Gronovius. Amsterd.
1672. 1685. 1mm. Bekker. Leipz. 1831. Franz Ritter, eb. (1834) 1864.
J. C. Orelli u. J. G. Baiter. Zürich 1846. 8. Karl Halm. Leipz. (1850)
1874. Fr. Haase. eb. 1855. Karl Nipperdey. 4 partes. Berl. 1871, 76.
C. Lud. ürlichs, de vita et honoribus Taciti. Wfirzb. 1879. F.d.
Wölfflin in Buraian's jahresber. XVIII 215.
Hist. I 1 mihi Galba Olho Vitellius nee beneficio nec in-
juria cogniti. dignitalem noslram a Vespasiano inchoalam a Tito
auctam a Domiiiano longius provectam non abnuerim; sed in-
corruptam fidem professis neque amore quisquam et sine odio
dicendus est.
Agric. 9 von dem consulate des Agricola 77: consul
egregiae tum spei filiam iuveni mihi despondit, ac post cojisida-
tum collocavit, et statim Britanniae praepositus est.
Ann. XI 11 is quoque {Domitianus) edidit ludos saecu/ares,
isque infentius affui sacerdotio qumdecimvirali praeditus ac tunc
praetor (88).
Nach mehrjähriger abwesenheit (als Statthalter von Bel-
gica?) kehrte Tacitus im herbste 93 nach Rom zurück.
Plin. ej>. II 1, 6 Verginius liufus . . lauda/us est a con-
snle Cornelio Tacilo (98): nam hic suprcmus felicitati eius ru-
mulm aceessit, laudator e/oqveniiss/mus.
Digitized by Google
CORNELIUS TACITUS.
115
Ebend. VII 20, 4 equidem adulescentulus , cum tarn tu § 6-*.
fama gloriaque florer es, te sequi, tibi 'longo sed proximus inter-
vallo 9 et esse et haberi concupiscebam. vgl. Villi 23.
Ebend. II 11, 2 (100) Marius friscus accusantibus Afris,
quibus pro consule praefuil, omissa defensione iudices petiit. ego
et Cornelius Tacitus adesse provincialibus iussi .... 1 7 respondil
Cornelius Tacitus eloquentissime et, quod eximium orationi eius
inest, 6£(iva5g. ... 19 Cornutus Tertullus, consul designatus . . .
censuit .... quod ego et Tacitus iniuncta advocalione diligetiter
et fortiter functi essemus, arbitrari senatum ita nos fecisse, ut
dignum mandatis partibus fuerit . . .
Schriften: 1) Dialogus de oratoribus.
A. G. Lange, dialogus de or. T. viodicatus (1811), verm. sehr. 1832,
s. 3 ff. Franz Weinkauff, de T. dialogi — auetore. Köln (1867.
59) 1880. H. Sauppe Philol. XVIIII 256 ff. ausg v. Ad. Michaelis.
Leipz. 1868.
2) De vila et moribus Cn. Julii Agricolae (f 93 n. Chr.), ge-
schrieben nach Nerva's tode im ersten jähre Trajans 98.
Ausg. v. Geo. Ludw. Walch (mit einer abhandlung üb. d. kunstform
der antiken biographie). Berlin 1828. K. L. Roth. Nürnb. 1838. Fr.
C. Wex. Brannschw. 1852. L. Urlichs. Würzb. 1875. K. Peter.
Jena 1876. Vgl. Em. Hübner, zu T. Agr. Hermes I 438 ff. (1866).
G. Andresen, die entstehungsteudenz des Tac. Agricola. Berlin 1874.
L. Urlichs, de vita et hononbus Agricolae. Würzb. 1868 u. de vita
Taciti 1879. p. 18 sqq.
Agric. c. 1 Clarorum virorum facta moresque posleris (rä-
dere, antiquilus usilatum, ne nostris quidem temporibus quam*
quam ineuriosa suorum aetas omisil . . at nunc narraluro mihi
vilam de functi hominis venia opus fuerit, quam non petissem in-
cusaturus tarn saeva et infesta virlutibus tempora . . . c. 3 non
tarnen pigebit vel incondita ac rudi voce memoriam prioris ser-
vilutis ac teslimonium praesenlium bonorum composuisse. hk in-
teritn Uber, honori Agricolae soceri mei destinatus, professione
pietatis aut laudatus erit aul excusatus.
c. 42 sciant quibus fnoris est inlicita mirari, posse etiam sub
malis prineipibus magnos viros esse, obsequiumque ac modestiam, si .--;}
industria ac vigor adsint, eo laudis escendere, quo plerique per ab- ^ \
rupta,sedinnullumreipublicaeusum,ambi(iosamorleinclaruerunf.^
3) De origine et situ Germanorum, herausgegeben 98 n.Chr. , 'Zy
Ausg. v. Bf. Haupt. Berl. 1855. K. Müllenhoff (cum aliorum veterum ' -...< | /'
auetorura locis de Germania praeeipuis). 1873. erläut. v. A. Baum-
stark. Leipz. 1875 80.
• 8*
>igmzea Dy
Google
116 IV. VON Al QUSTrS KIS ZUM ENDE TRAIANS.
6 4. c. 37 sescentesimum et quadragesimum annum (= 641 Varr.)
urbs nostra affebat, cum primum Cimbrorum audita sunt arma,
Caecilio Metello et Papirio Carbone consulibus. ex quo si ad
alterum imperatoris Traiani consulatum computemus, ducenti
ferme et decem anni colligunlur. tamdiu Germania vinmtur.
Trajan trat sein 11. consulat am 1. Jan. 98 n. Chr. zu Köln
an, als College von Nerva, welcher am 27. Januar starb.
c. 4 ipse eorum opinionibus accedo, qui Germaniae poputos
nullis aliarum na/ionum conubiis infectos proprium et sinceram
et tantum sui similem gentein arbitrantur. c. 19 nemo enim illic
vitia ridet, nec corrumpere aut corrumpi saeculttm vocatur.
c. 33 nach der ineldung von der Vernichtung der Bructerer
durch innere fehde (vgl. Jul. Asbach, jhb. des Vereins v.
altertumsfr. d. Kheinlande LX1X 1 LXXI1 20 n.): tnaneal,
quaeso, durelque gentibus, si non amor nostri y at certe odium
sui, quando urguentibus imperii fatis nihil tarn praestare fortuna
maius polest quam hoslium discordiam.
Allgemeiner teil c. 1—27: haec in commune de omnium
Germanorum origine ac moribus accepimus: nunc singtüarum
gentium instituta ritusque, quatenus differanl, quaeque nationes e
Germania in Gallias commigraverint expediam bis zum schlusz
c. 46 quod ego ut incompertum in medio relinquam.
4) Historiarum 1. I— V (erhalten in dem cod. Medic. II
von Monte Cassino aus dem XII jhdt., mit ann. XI— XVI
als 1. XVII-XXI).
Auag. m. deutschen Anmerkungen von K. Heraeus. Leipz. ^1864) 1877 f.
Hieronym. ad Zachar. III 14 (VI 2 p. 913 Vall.) Cor-
nelius Tacitus, qui post Augustum usque ad mortem Domitiani
vilas Caesarum triginta voluminibus exaravif. O. Hirschfeld
zeitschr. f. d. österr. gymn. 1877 s. 811. (mit Fz. Kittcr):
annales 18 bb., historiae 12 bb.
Tertullian. apol. 16 Cornelius Tacitus in quinta historia-
rum suarum.
Hist. I 1 iniliwn mihi operis Servius Galba Herum Titus
f'inius consules erunt (822/69 n. Chr.). nam post conditam urbem
octingentos et viginti prioris aevi annos multi auctores rellulerunt:
dum res populi Romani memorabantur, pari eloquentia ac über-
täte; postquam bellalum apud Aclium alque omnem potentiam ad
unum conferri pacis interfuit y magna illa ingenia cessere; sirmd
veritas pluribus modis infracta, primum inscitia rei publicae ut
CORNELIUS TACITTS.
117
alienae, mox libidine adsentandi aut rursus odio ad versus domi- § ßi.
nantes: ila neutris cura posteritalis inter infensos vel obnoxios .
quod si vita suppeditct, principatum divi Nervae et imperium
Traiani, überhrem securioremque malertam, senectuti seposui,
rara temporum felicitate, tibi sentire quae velis et quae sentias
dicere licet.
Der erhaltene teil bricht ab in den Verhandlungen
zwischen Petillius Cerealis und Civilis im j. 70. Benutzt
sind die historien von Sulpicius Severus (u. a. für die ge-
schiente der Zerstörung von Jerusalem) und Paulus Orosius.
Jac. Bernays , die chronik des Sulpicius Severus. Berlin 1861 s. 57 ff.
v. Gutschmid jhb. 1863 s. 711 ff.; Th. von Mörner, de Ürosii vita.
1844 s. 155.
Sein zweck I 4 vt non modo casus eventusque verum, qui
plerumquc fortuili sunt, sed ratio ctiam causaeque noscanlur.
Plin. ep. VI 16 petis ut tibi avuneuli mei exitum (beim aus-
bruche des Vesuvs 25. Aug. 79) scribam, quo verius tradere
posteris possis. 20 ais te adduetum litteris, quas exigenti tibi de
motte avuneuli mei seripsi, cupere cognoscere, quos ego Miseni
re fiel us casus pertulerim. VII 33 auguror, nec me fallil augu-
rium, historias tut/s immortales futuras; quo magis Ulis, ingenue
fatebor, inseri cupio.
Die historiae scheinen nach und nach herausgegeben
und etwa 109 vollendet zu sein.
Nissen Ith. Mus. XXVI 535 ff. Urlichs, de vita Taciti p. 16.
Die darstellung Plutarchs im leben des Galba und Otho
stimmt mit derjenigen des Tacitus vollständig überein.
Octavius Clason, PI. u. T. eine quellenuntersuchung. Berlin 1870 u. a.
lassen Plutarch aus Tacitus schöpfen. Die meisten forscher führen
die Übereinstimmung beider berichte auf einen gemeinsamen Ur-
sprung zurück, deu C Chr. Fr. Hirzel, Maulbronner program tu,
Stufctg. 1851. 4. in den acta publica; Th. Wiedeinann, de Tacito etc.
Berl. 1857 und H. Nissen Rh. Mus. XXVI 197 ff. in den historien
des Plinius; H. Peter, quellen Plutarchs, 8. 28 ff. uud Th. Mommsen,
Hermes IV 295 ff. in Cluvius llufus suchten. Ranke weltgesch.
III 3, 285.
5) Ab excessu divi Augusli libri (XVI II?).
Die abfassung fällt nach 115 an das ende von Trajans
regierung: II 61 romani imperii quod nunc rubrum ad marc
patescit; und setzt die Vollendung der historien voraus:
XI 1 1 (von den säcularspielen dos j. 47) utriusque prineipis
Digitized by Google
118 IV. VON AITGUSTU8 HKS ZUM ENDE TRAIANS.
§ f>4. (Augusli et Claudii) rationes praetermitto f sa/is narratas libris
quibus res imperatoris Domitiani composui.
Buch I — VI sind allein erhalten in dem cod. Mcdie. I
(aus dem XI. jhdt., früher in Corvey). Es fehlt der gröszte
theil des V. und der anfang des VI. buches: die fortsetzung
der geschiente des j. 29 bis gegen ende des j. 31. s. Fr.
Haasc Philol. III 153. Buch XI— XVI, am anfange und
ende verstümmelt, die geschichte der j. 47—61, sind (mit
den Historien) erhalten im cod. Medic. II (und dessen ab-
schritten), vgl. s. 116.
Erklärt v. K. Nipperdey u. G. Andresen. Berlin (1851 f.) 7. u. 4. A.
1879. G. B. Sievers, Tacitus und TiberiuG (1850 f.) i. d. stud. z gesch.
d. röm, kaiser. Berlin 1870. H. T. Karsten, de T. fide in sex pri-
orib. annalium libris. Traj. ad Rh. 1878. J. Froitzheim, de T.
fbntib. in 1. I annalium. Bonn 1873. Ders. z. quellenanalysc des
T. jahrb. 1874 s. 201 ff. W. Horstmann, über die quellen des T.
in den ersten VI büchern der annalen. Marburg 1877.
I 1 consilium mihi pauca de Augusto et extrema traderc,
mox Tiber ii prineipatum et cetera , sine ira et studio, quorum
causas proeul habeo.
III 65 exequi sententias haud institui nisi insignes per hone-
stum mit notabili dedecore; quod praeeipuum munus annalium
reor, ne virtulcs sileantur, utque pravis dictis factisque ex posler i-
lale et infamia metus sil.
IUI 32 s. nemo annales noslros cum scriptum contm conten-
derit, qui veteres populi Romani res conposuere . . . cunclas na-
Hönes et urbes populus aut primores aut singuti regunt: delecla
ex iis et consociala rei publicac forma laudari facilius quam
evenirc, vel si evenil, haud diuturna esse polest.
IUI 71 ni mihi deslinatum foret suum quaeque in annum
re/'erre f avebat animus antire stalimque memorare exitus . . . .
verum has atque alias sontium poenas in tempore trademus.
. Zusammenfassender bericht von auswärtigen begebenheiten
mehrerer jähre oder vorgreifende crzählung II 88. VI 38.
XI 8. XII 40. 44 ff. XIII 9. 53. XIV 23.
III 55 . . nisi forte rebus cunetis inest quidam velut orbis,
Iii, quemadmodum temporum vices, ita morum veriantur; nec
omnia aput priores meliora sed noslra quoque aetas multa laudis
et artium imitanda posleris tulit.
XIV 12 Thrasea Paetus silentio vel brevi adsensu priores
GRIECH. GEOGRAPHEN. PLUTARCHOS VON CHAIRONEIA. 119
adulationes transmitierc suliius exiil tum senalu. ac sibi causam § 6 *-
periculi fecil, ceteris libertatis iniiium non praebuit.
Flav. Vopisc. Tac. 10 (Tacitus) Comelium Tacitum, scrip-
torem historiae Augustac , quod parentem suum eundem dicercf,
in omnibus bibliothecis conlocari iussit et, ne iectorum incuria
deperiret, librum per annos singulos decies scribi publicitus
iussit et in bibliothecis poni.
§ 65. Griechische geographen.
1) flEQLJtXovg tijg iQvdQäg ftaAdoötjg.
Au»g. in K. Müller, geogr. Gr. min. 1855. I 257 -305. prolegg. XCV ff.
B Fabricius. Leipz. 1883. E. A. Schwaubcck Rh. Mus. VII 321.
48o. 1850. A. Dillmann ak. ber. Berlin 1879 8. 413.
Die küstenbcschreibung, fälschlich Arrian beigelegt, ist
von einem kauffahrer in Ägypten verfaszt, wahrscheinlich
zu Berenike, etwa zw. 70—75 n. Chr.
2) Dionysios 6 xsQitjytiTtjg.
Oixovpavrjg itBQirjynatg in 1187 hexainetern.
Ausg. m. d. paraphrasen und commentaren in K. Müller geogr. Gr.
min. 1861. II 103-457.- prolegg. XV ff.
H. Usener Rh. Mus. XXV 613. Tycho Mommseu progr. Frank f. a. M.
1879 s. 59.
K. Müller setzt die abfassung zwischen 86—96 n. Chr.,
T. Mommsen in das erste jahrhundert vor Christus, etwa in
Sulla's zeit.
Die periegese ist lateinisch bearbeitet von Avienus im
4. jhdt. (§ 96), um 500 von Priscianus (§ 107), commentiert
von verschiedenen grammatikern, namentlich von Eustathios
erzbischof von Thessalonich 1160—1198.
§ 66. Plutarchos von Chaironeia.
Ausgaben der Werke von Xylander. 2 voll. Frankf. 1599. 1620. t'ol. J. J.
Reiskc 12 voll. Leipz. 1774-82. J. G. Hutten. 14 voll. Tübing.
1791 1805. Th. Döhner u. Fr. Dübner. 5 voll. Paris 1841-55.
vitae ex rec. K. Sintenis. 4 voll. Leipz. 1839—46. 5 voll. L. 1852 ff.
(1874). I. Bekker. Leipz. 1855 f. Moralia, i.e. opera exceptis vitis
reliqua. Graeca emendavit . . animadversiones explicandis rebus ac
verbis, item indices cop. adi. Dan. Wyttenbach. Oxford. 1795 — 1830.
(9 voll. 4. oder 15 voll. 8. abg. Leipz. 1796—1831, 5 tomi in 10
partes. ) ex rec. Rud. Hercheri. vol. 1. Leipz. 1872. Verzeichnisse
Plutarchischer Schriften: A. Schaefer, commentatio de libro vitar.
X oratorum. Dresd. 1844. M. Treu, der sogen. Lampriascatalog
120 IV. VON AUGU6TU8 BIS ZUM ENDE TRAIANS.
§66. der Plutarcbschriften. Waldeob. 1873. R. Volkmar, leb., schritten
u. Philosophie d. PI. 2 tle. Herl. 1869.
Plutarcli war geboren unter Claudius (ca. 46), hörte in
Nero s zeit den peripatetiker Ammonios zu Athen, war unter
den Flaviern lehrcr der philosophic in Horn, befreundet mit
Q. Sosius Senccio (cos. ord. 99. 107), welchem er u. a. die
ßiov naQaXXrjXoi widmete, lebte später hochangeseheu in
seiner Vaterstadt und f ca. 120 n. Chr.
Saidas: JlXovxaQX°S Xaig&vtvg x.rjg Boioriag, yeyovag
inl xeov Tgal'avov xov Kaiöagog xgovav xal iningoGftav. —
vgl. Clintons F. R. u. d. j. 120 n. Chr.
Euseb. a. 2135, 3. j. Hadrians (119/120) Plutarchus
Chaeronaeus — philosophi cognoscebantur. Synkellos 1 659 Bonn.
Plutarcli schrieb biographien der römischen kaiser von
Augustus bis Vitellius. Hiervon sind erhalten Galba und
Otho. vgl. Mommsen, Hermes IV 297.
Ferner schrieb er das leben von Artaxerxcs 11., von
A rat os und dem älteren Scipio.
Später verfaszte er in seiner heimat die ßiot nagdXki]koi:
der Griechen: Theseus, Lykurg; Solon, Themistokles,
Aristeidcs, Kimon, Perikles, Nikias, Alkibiades, Ly-
sander, Agesilaos, Pelopidas, Dion, Timoleon, Dcmo-
sthenes, Phokion, Alexander d. gr., Eumenes, Demctrios,
Pyrrhos, Agis und Kleomenes, Philopoemen;
und der Römer: Romulus, Numa, Poplicola, Coriolanus,
CamilluB, Fabius Maximus, Marcellus, T. Quinctius
Flamininus, Cato Ccnsorius, L. Acmilius Paulus, Ti. u.
C. Gracchus, Marius, Sulla, Sortorius, Lucullus,
Crassus, Pompcius, Caesar, Cicero, Cato Uticcnsis,
Brutus, Antonius.
Verloren sind die parallelbiographien von Epamei-
nondas und dem jüngeren Scipio, jene angeführt Ages.28,
diese Ti. Grach. 21. C. Grach. 10."
Plutarch gab die biographien paarweise in einzelnen
büchorn heraus:
Dem. 3 ygdtpovtsg iv reo ßißkfo tovtcj, tcSv itagaXXrj-
l(ov ßCav fori nenntn, negl drjiioö&ivovg xal Ktxsgavog.
Perikl. 2 «'d*o|«v ovv xal rjfilv ivdiaxgtyai ty ittgi xovg
ßiovg dvaygatpjj, xal xovxo xo ßißkiov dixaxov Gvvxtxd%antv
xov Jlegixliovg ßiov xal xov <Paߣov . . Dion und Brutus
Digitized by Google
PLUTARCHOS VON CHAIRONEIA.
121
bildeten das 12. buch. Dion 2. Drei bücher in hand- § 66.
Schriften R. Schöll Hermes V 114.
A. Lion, comm. de ordine quo PI. vitas scripaerit Gött. (1819) 1837.
J. P. Marks, symb. crit ad 'epistol. gr. Bqnn 1883. p. 27".
Demosth. 2 . . r)[iElg dh pixgdv oixovvxsg xokiv xal
Iva pr) pixgoxiga yivrjxai (pikoxagovvxeg, iv dh 'Papy xal
xalg xegl xr\v 'lxakiav öiaxgißalg ov oxokrjg ovörjg yvpvd-
Ztö&cu negl xt)v 'P(o^atxr)v didkExxov vno %qhgjv xokixixuv
xal xoiv did (pikoöoyiav xkrjata£6vxa>v, oipe xoxe xai xoggm
xr]g r]kixCag rjgldfiE&a 'Pa^talxolg ygappaaiv £vxvy%ävuv.
xal xgdyfta ftavfiaaxov fif'v, dkk' dktföhg indöxopev. ov yag
ovxag ex xgüv ovopdxav xd ngdypaxa övviivai xal yveogi-
%uv öwißaivev rjpiv , ag ix xeov ngay^dxcov , av d^oayt-
5Tö?g uxop&v ipnsigCag, inaxokovdsiv [öid xavxa] xal xovg
ovö^iaöiv.
Zweck der lebensbeschreibungen : einloit. z. leb. des
Timoleon n. L. Aemilius Paulus 1 : ifiol plv xijg xäv ßimv
atyaa&ai filv yga<pr)g Cvvißrj 6i ixigovg, intfiiveiv Öe xal
cpikoxaQEiv rjdrj xal dt' i^avxov, äö7ttQ iv iöönxga xf] töxogi'cc
7tEiQ(6^evov dfitoayixayg xoGyisiv xal dyofioiovv xgdg xdg
ixsCvav dgsxdg xov ßiov . . Per. c. 1. 2.
Alex. 1 xov '/ikt^dvdgov xov ßaöike'&g ßiov xal xov
Kafaagog, v(p' ov xaxskv&rj /7ofMn/ft>g, iv xovxa rc5 ßißkia
ygdq)ovx6$ . . itagaixqOopE&a xovg dvayivdöxovxag , idv (ir)
ndvxa (xrjöe xa&' sxaaxov i^Eigyaöfiivcag xi xäv negißorjxav
dnayyikkafiEVf dkV ixcLxi(ivovxeg xd 7tkstöxa 9 pr) övxotpav-
xaiv. ovxe ydg foxogiag ygd<po(iEV, dkket ßiovg, ovxe xalg
inwpavtöxdxaig ngd&Oi itdvx&g ivEöxt, drjkaö ig dgExrjg
rj xaxCag, dkkd ngdy\ia ßgaxv Ttokkdxig xal ^rjfia xai itaidid
xig ifupao'iv rj&ovg inoirjOE päkkov rj pdx ai pvgtovExgoi
.... r\\xlv doxiov Elg xd xr)g tyvxrjg örjpEia päkkov ivdvE-
o%ai xal Ötd xoiixav Eldonoulv xov ixdöxov ßiov, sdöavxag
ixegoig xd f*Ey£&r] xal xovg dyavag.
Nik. 1 dg yovv ®ovxvdiör\g i^rjvsyxE XQa^Eig . . .
imdgaficdv ßga%EG)g xal did xgjv dvayxalcov . . ., xd Öia-
tpEvyovxa xovg nokkovg, v<p' ixagcav d' Eigrj^iiva G7togddr\v rj
xgog dva&rjpaoiv rj xj>r}(pL0(iaatv Evgrjfie'va nakatolg izeiiEtgafiat,
övvayayEtv , ov xr)v d%gr\Oxov d%goi%nv faxogiav, dkkd xr)v
ngog xaxavorjOiv rjd'ovg xal xgoitov itagadidovg.
Vgl. Sympos. V 3, 3 p. 677* iycj yovv dveitEiftöprjv
Digitized by Google
122 IV. VON AUGUSTUS BIS ZUM ENDE TRAIANS.
§ 66. xal ngo<Sel%ov, cjöxe xal xäv (tagxvgiav exfiafatv noXXd
xal pvrinovevtiv. coniug. praec. 48 p. 145 e <sv d\ <o Ex)gv-
Öixrj, tidXiöta xsigcS xolg xäv ao<p<av xal dya&äv yvvaixäv
ditoy&eypaöiv ofiiXstv xal dtd oxopaxog dal xdg <pcavdg £%nv
ixiivag av xal itag&ivo$ ovöa nag' rjptv dvsXdtißaveg.
de tranq. an. 1 p. 464 f dveXeldfirjv Jtsgl evfrv{iiag ix xäv vjzo-
fivrj^drcav av ifiavxa neTtoirj^iivog ixvy%avov. de cohib. ira 9
p.457 e . . Ovvdyttv del neigcöfica xal dvayivcSaxeiv ov xavxa
Or\ fiovov td xdv <piXo<s6q)av (nagadtiypaxa) . dXXd fidXXov
xd xäv ßaoiXe'av xal xvgdvvav.
noXix. nagayy. 17 p. 814 1 ' noXXd ydg iöxiv dXXa
xäv ngoxegov 'EXXrjvav disfyövxa xotg vvv ^onoutv xal
aaxpgovi^eiv ag 'Ad-rjvrjaiv vnofiifivijaxovxa fit) xäv noXs-
pixäv, dXX' olov toxi t6 tyrjyiapa xö xrjg dp.vr]Oxiag inl xäv
xgidxovxa xxL
Eunap. vit. Soph. prooem. p. 4 Boiss. rö xdXXiOxov
avxov (TlXovxdQxov) xäv avyyga^idxav elclv ol xaXovpsvoi
nagdXXrjXoi ßtot xäv dgCaxav xaxd egya xal xgd£eig
dvSgäv.
Plutarchs quellen:
A. H. L. Heeren, de fontibus et auctoritate vitarum parallelarum PI.
Gött. 1820. Mart. Haug, die quellen PI. 's in den lebensbeschreib.
der Griechen. Tübing. 1864. Herrn. Klapp, de vitar. Plut.
auctorib. Romanis. I. Bonn 1862. HPeter, die quellen Pl.'s in den
biographien der Römer. Halle 1865. Ad. Schmidt, das Perikl.
ZA. Jena 1879 II 46 ff. J. C. Vollgraff, greek writers of roman
history. Leiden 1880 u. a.
Die d7to<p&typaxa ßaöiXtav xal Gxgaxijyäv und die
dxocpd'Byfiaxtt Aaxavtxd sind von jüngerer band groszcnteils
aus schriften Plutarchs ausgezogen.
Wittenbachs comraentar. K. Schmidt, de apophthegm. quae sub Plu-
tarcbi nomine feruntur collectionibus part. I. Greifswald 1879.
Historischen inhalts sind unter Plutarchs schriften u. a.:
yvvaixäv dgtxai. alxiai 'EXXrjv&v. aixiai PapalxaL. vgl.
o s. 94. nsgl xr]g 'HgoSoxov xaxorjfrtiag vgl. I § 17 s. 23.
Rhetorische schulübungcn sind die schriften: itoxsgov
'sld'tjvaloi xaxd noXtpov rj xaxd GoyCav ivdo^oxsgoi. Ttegl
xijg 'AXt^dvÖQQV xi>xrjg rj dgExrjg Xoyoi ß' . ittgl xrjg'PofiaLüiv
xv%yig ij agfr^g. Die geschichte der befreiung Thebens
379 v. Chr. ist verwebt in den dialog KatpsitSiag [rj negl
xov Enxgdxovg daipovfov].
Digitized by Googl
ANTIQUARE.
123
Die ßim z6v dexa QrjroQmv rühren nicht von Plutareh § 66.
her. Unrecht sind die 7tagaXXrjXu 'EMrjvixä xal PtOpatm
und die schritt ntQi itoxap.uv , beide von demselben vor.
fasser. s. R. Hercher, PI. libellus de fluviis. Leipz. 1851.
Ililt'szcu^nisse. Grammatiker. Khetoren.
Dichter.
§ 67. Antiquare.
1) Fencstella.
L. Mercklin, de V. historico et poeta Dorpat 1844. 4. Jos. Poeth,
de F. hist. scriptore et carminum. Bonn 1849. HPcter fr. 272.
Hieronvin. a. Abr. 2035 (19 n. Chr.) Fencstella historia-
rum scriptor et carminum septuagenarius morilur sepeliturquc
Cumis.
Plin. NH XXXIII 146 Fencstella . . qui obiit novissimo
Tiberii Cacsaris prineipatu, ail . . .
Fcnestella nahm in seinen antiquarischen Studien Varro
zum vorbilde und senrieb auch annales.
Diomed. I p. 305, 7 K. apud Fenestellam in libro epi-
lomarum secundo. vgl. H. Jordan Hermes III 403.
2) Verrius Flaccus.
Suet. de gramm. 17 M. Verrius Flaccus libertinus docendi
gencre maxime inclaruit . . . quarc ab Augusto quoque nepoli-
bus eius praeeeptor electus, transiit in Palatium cum tota schola
. . . decessil aetatis exaetae sub Tiberio. statuam habet Praeneste,
in superiore fori parte circa hemicyclium, in quo fastos a se
ordinatos et marmoreo parieti incisos publicarat.
Bruchstücke der Fasti Praenestini (Ian. Febr. Mart.
Apr. Dec.) geschrieben zwischen 2 v. — 10 n. Chr. CIL. I
p. 295. 31 1 -319. 363. Vahlen ind. lect. hib. Berl. 1877.
De verborum signi/icatu. Daraus gezogen Sex. Pompeius
Festus de verborum significalione 1. XX, um 150. Hiervon ist
(in dem cod. Farnesianus saec. XI zu Neapel) ein teil er-
halten (von B. XII— XIX, M -V).
Fest. v. porriciam p. 21 8 1 ', 3 . . cum propositum habeam
ex tanto librorum eius numero intermortua tarn et sepulta verba
. . . praeterire et reliqua quam brevissime redigere in libros ad-
modum paueos . . .
Digitized by Google
124
IV. VON AUGUSTTS BIS ZUM ENDE TRAIANS.
§ 67. Hiervon fertigte wiederum Paulus Diaconus gegen ende
des 8. jhdts. einen Auszug an.
Vgl. OWaitz MÜH. Script, rer. Langob. p. 19 f. Mommsen n. Archiv
V 65.
Pauli cp. ad Carolum regem p. 1 Sextus . . Pompeius . . .
tarn sermonum abditorum quam etiam quarundam causarum
origines aperiens, opus suum ad XX usque prolixa volumina
extendii: ex qua ego prolixilate super flua quaeque et minus
necessaria praetergrediens et quaedam abstrusa penilus stilo
proprio enuclcans, nonnulla ita ut erant posita relinquens, hoc
vestrae celsiludini legendum conpendium obtuli; in cuius serie . .
quaedam secundum artem quaedam iuxta ethimologiam posita
non inconvenienter invenietis, et praccipue civitatis vestrae Ro-
mulcae portarum viarum montium locorum tribuumque vocabula
diserta repperietis, ritus praeterea gentilium et consuetudines
varias, dictiones quoque poematis et historiographis familiäres,
quas in suis opusculis frequentius posuere . . .
Ausg. v. FulviuB Ursinus. Rom. 1581. K. Otfr. Müller. Leipz. 1839
(facsimiledruck 1880). 4. Festi cod. quatasnionem XVI. denuo ed.
Th. Moinmsen, ak. abh. Berl. 1864 s. 57 ff. vgl. Bruns, fontes
i. R.< p. 261.
3) C. Iulius Hyginus.
Chr. B. Buiite, de II. vita et scriptig. I Marb. 1846. Ausg. d. fabulae
in A. van Staveren auct. mythogr. Latini. Leid. 1742. 4. B. Bunte.
Leipz. 1867. M. Schmidt Jen. 1872. astronom., rec. Bunte. Leipz.
1875. Ex Hyg. geneal. excerpta a C. Bursian restituta. Zürich 1868.
HPeter fr. 279.
Suet. de gramm. 20 C. Iulius Hyginus, Augusli liberlus,
natione Hispanus . . . studiose et audiit et imilalus est Cortielium
Alexandrum (s. o. § 37) .... praefuit Palatinac bibliothecae,
nec eo secius plurimos docuil; fuitque / amiliar issimus Ovidio
poelae et Clodio Licino consulari hislorico (o. § 43 s. 80) ....
Hieron. ad a. Abr. 2008 (= 8 v. Chr.) C. Julius Hyginus . .
grammaticus habetur inlustris.
Ascon. in Pis. (§ 52) p. 12, 6 Varronem aulem tradere
Iii. Valerio, quia Sabinos viceral, aedes in Palatio tributas Julius
Hyginus dicit in libro priore de viris claris <e/> P. Valerio
Volesi filio Publicolae . . .
Gell. I 14, 1 Julius Hyginus in libro de vita rebusque in-
lustrium virorum sexto legatos dicit a Samnitibus ad C. Fabri-
cium . . venisse ... VI 1, 2. vgl. u. § 80, 3.
Digitized by Google
ANTIQUARE.
125
Ders. X 18 ; 7 Hyginus in Exemplis referl. §
Ders. I 21, 2 Hyginus autem, non hercle ignobilis gramma-
ticus, in Commentariis, quae in Vergilium fecit, . . . XVI 6, 14
Hyginus autem Julius , qui ins pontificum non videiur ignorasse,
in IV librorum, quos de Vergilio fecit ....
Serv. ad Aen. V 389 . . secundum Hyginum, qui de Familiis
Troianis scripsit; III 553 secundum Hyginum qui scripsil De
situ urbium Jlalicarum. u. a. sehr.
Die fabulae (genealogiae) und die bücher de astronomia
sind von späterer hand überarbeitet, verschieden ist der
gromatiker Hyginus (unter Trajan).
4) Q. Asconius Pedianus.
Hieron. chron. a. 2092 (= 76) Q. Asconius Pedianus scrip-
tor historicus clarus habetur, qui LXX1II aetatis suae anno
capius luminibus XII postea annis in summo omnium honore
consenescit. Reifferscheid Suet. rel. p. 91.
Asconius, geboren im j. 3 n. Chr. zu Patavium (in Comel.
p. 68, 17 Livius noster), schrieb unter Claudius und Nero
und f 88.
Erhalten sind die commentare zu Cicero's reden contra
L. Pisonem, pro M. Scauro, pro Milone, pro Cornelio de
maiestate, in toga Candida.
Q. A. P. orationum Ciceronis quinque enarratio rec. A. Kiessüng et
R. Schoell. Berl. 1865. Nie. Madvig, de Q. Asconii Pediani et
aliorum veterum interpretum in Ciceronis or. commentariis diap.
crit. Kopenh. 1828. Bücheler Jenaer LZ. 1875. s. 546.
Aus Asconius* commentaren sind teilweise geschöpft
die erklärungen Ciceronischer reden von späteren gramma-
tikern: scholia Bobiensia (zuerst von A. Mai hgg. Mediol.
1814), scholia Gronoviana (vgl. Mommsen Rh. Mus. XVI
140. 1861) und die pseudo-asconischen Scholien zu Cicero's
Verrinen.
Ciceronis opera ed. Orelli et Baiter. vol. V: Ciceronis acholiastae.
Zürich 1833-35.
Auszer den commentaren zu Cicero's reden verfaszte
Asconius eine vila Sallustii und eine schrift contra obtrecta-
tores VergiHL
126 IV. VON AUGUSTUft BIS ZUM ENDE TBAIAN8.
§ 68. Rhetoren.
1) M. Fabius Quintiiianus, lehrcr der redekunst
(auch des Tacitus und des jüngern Plinius), verfaszte unter
Domitian (vor d. j. 95 n. Chr.) institulionis oratoriae l. XII.
2) C. Plinius Caecilius Secundus, geb. G2 n.Chr.
zu Oomum, cos. 100, legat in Bithynien 111 — 112 oder
112—113, f ca. 113.
Jo Masson, C. P. S. iunioris vita ordine chronologico digesta. Amster-
dam 1709. Th. MommBen, zur lebensgeschichte des jüngeren PI.
Hermes III 31 ff. 139. 1869. H. F. Stobbe, zur Chronologie der briefe
des PI. Philol. XXX 347. 1870. C. Peter, eb. XXXII 698. 1873.
0. Geinoll, de temporum ratione in PI. ep. IX libris observata.
Halle 1872. Jul. Asbach Rh. Mus. XXXVI 1. 1881.
Ausg. v. Heinr. Keil (accedit index nominum cum rcruni enarratioue
auct. Th. Mommsen). Leipz. 18J0.
Panegyricus (diclus Traiano Augusto 100 n. Chr.). Epi-
slularum libri IX (aus den jähren 97 — 109) in gruppen heraus-
gegeben.
Plinii ad Traianum imperatorem , Traiani imperatoris ad
Ptinium epistularum Uber (98 — 113).
CIL. V 2, 5202 C. Plinius L. f. Ouf. Caecilius [Secundus
cos. ) augur legal, pro pr. provinciae Pon\ Ii et Iiilhyniae] con-
sulari potesla[le] in eam provinciam e[.r sc. misstts ab\ imp.
Caesar. Nerva Traiano Aug. German\ico Üacico p. p.] sqq.
§ 69. Pamphila.
Müller FHG III 520.
Suidas : HapcptXr) 'EmÖavQia (Sotprj, Qvydrr\Q ZaTyQtöov,
ov Xiysrai slvai xal rd övvrdy^ata, ag diovvatog iv rc5
X' xrjg povöixrjg Cötogiag- cog Öe ertgoi ytyQayaai, ZaxQariöa
tov dvögog avtijg. 'Iaiogixd vjtopvrjfiata iv ßißXCmg Xy\
'ExiTOfiyv xav Kxr\diov iv ßißXCoig y 'Ejtiropäg [<jtoqküv te
xal higav ßißXiav napnXuavag, 77fpi dtKpioßriTijoecov, Iltgl
dfpQOÖLöuov, xal dXXcav noXXav.
Phot. bibl. cod. 175 p. 119 dvtyvaa&i]<3av IlauyiXtjg
avppiXTCöv taTOQixdv vnopvtjiidtav Xöyoi rf. avrtj dvdgl
pli' owcixei, tag xal avrt] raiv vjtopvtjpdrcjv Ttgooipta^opivt]
imaripaivErar w xal iy' frrj ix iraidog ovpßiovoa rjörj rijg
vrtopvfjtiaTixrjg ravtijg 6vyyQa<pi)g Xiyti andglaa^ai , 6vy-
Digitized by Google
PAMPH1LA. DION CHRYSOSTOMOS.
127
yodtyai de & re nagd xov dvdgog pä&OL, xd iy' ixn awe%äg §
avxcp dvvovaa xal p.t]d' r]p,igav fiiftf' cogav dnoXeiizop.ivi],
xcd d srap' dXXov xivog dxovoai Cvvißq xcov nag* avxov
dcpixvovfiivcov (izoXXovg de cpoixäv ovop.a xcd do£av £%ovxag
int natdeta) xal drj xcd oda ßtßXicov avxr) dveXi^axo. xavxa
de ndvxa, ööa Xoyov xal fivrjptrjg avxtj ä£ia idöxet, eig vno-
pvrjp,axa avp.(iiyrj xal ov ngög xdg idiag vno&iaetg dtaxexgt-
tidvov exadxov dteXelv, dXX' ovxcog etxrj xal ctg exaöxov
inrjXftev dvaygdil>at, cog ov%t %aXenov exovaa, cpnöi, xo xax
eldog avxd dteXelv, intxegniaxegov de xal xagiioxegov xo
avatiepiypevov xal xrjv notxtXCav xov povoetdovg vo^ovöa.
XQrjOifiov de xo ßtßXtov eig noXvpa&tav. evgot ydg dv xig
xal xcov taxogtxcov ovx dXt'ya dvayxata, xal drj xal dnocp&ey-
p,äxcov xal grjxogtxfjg dtaxgißrjg ivta xal cptXoaocpov decogiag
xal notr}xtxr)g Idiag, xal et xi xotovxov ipniöot. Aiyvnxla
de xo yivog r] IIaft<piXrj, r)xp,aae de xafr' ovg %QÖvovg Nigcov
6 'Pcopaicov rjxfia&v avxoxgdxcog. r] de cpgdcftg, dg eoxtv ex
xcov ngootpicov avXXaßelv xal iv olg aXXofti nov tdtov xi
Xeyet, xal pdXiöxa xaxd xr)v dtdvotav, ola dr) xal yvvatxog
exyovov ovöa, xrjg dcpeXovg iöxlv idiag, ovde xtj Xe%et ngog
xj]v idiav dXXoxgtovp.ivr i , iv olg de xd xcov dgxcctoxigcov
änopvrmovevovGa Xiyet,' notxtXcöxegov avxr) xal ov xad' h>
eldog avyxetxai 6 Xöyog.
Ebend. cod. 161 p. 103 tt . . ixXoyal Econdxgov . . 6 de
devxegog (Xoyog) ix xe xcov Zcoxrjgida Ila(icpiXng intropcov
ngcoxov Xoyov xal xa^rjg iiijtQi xov dexdxov . . .
(xellius XV 17 Alcibiades AÜieniensis , cum apud avun-
culum Berieten .... scriptum hoc in Commentario Pamphilae
nono et vicesimo.
ib. 23 Hellanicus Herodotus Thucydides (o. I 16) . . . scrip-
tum est hoc in libro undeeimo Pamphilae.
Diogenes Laertios citiert das II. V. VII. XXV. XXX11.
buch der vnofivrjfiaxa.
§ 70. Dion Cbrysostomos.
Ausg. von F. Morell. Paris 1604. fol. J. J. Reiske. 2 voll. Leipz. 1784.
Ad Euiperius. 2ptes. Brannschw. 1844. L. Dindorf. 2 voll. Leipz. 1857.
Vgl. A. Westermann, gesch. d. beredsamkeit I 189. 317. Jak. Burrkhardt.
üb. den wert des I). Ch. f» d. kenntnia seiner zeit. NSchweiz.
Mus. IV 97. 1861.
128 IV. VON AUGUST US BIS ZUM ENDE TEAIANS.
§ 70. Dion aus Prusa in Bithynien, von angesehener familie,
widmete sich dem Studium der rhetorik und philosophie nach
dem vorbilde von Piaton, Xenophon, Hypereides, Aeschines,
Demosthenes. Nach Rom kam er in der zeit der Flavier,
wurde durch Domitian 95 n. Chr. verbannt und wanderte
in dieser zeit am nordgestade des Pontus und bei den
Geten. Mit.Nerva befreundet (daher Cocceianus. Plin. et
Trai. ep. 81. 82), von Trajan geehrt, lebte er später in
Prusa und vornehmlich in Rom als hochangesehener mann:
seine beredsamkeit trug ihm den beinamen 6 igvootixopog ein.
Mit Dion hebt eine neue periode der griechischen schrift-
stellerei nach den alten mustern an, namentlich auch der
geschichtschreibung.
Über Dions leben Philostr. leb. d. Sophisten I 7. Synes.
4Cav rj neol xrjg xax 1 avxöv diayayrjg.
Dion. or. XIII p. 219 M. oxe yevyew övveßrj (ie yiUag
evexev Xeyopivrig dvÖQog ov itovr\Qov } xäv de xoxe evdat-
Hovav xe xal doxovxcov iyyvxaxa ovxog, diä xavxa de xal
dxo&avövxog, öV a noXXotg xal 6%ed6v näoiv idoxei paxaQiog,
dta xrjv ixeCvav oixeioxrjxa xal ovyyeveiav , xavxrjg ive-
X&£t<fr}g Bit tps xrjg alxCag, ag dij xdvdol (pikov ovxa xal
ovußovAov. T. Flavius Clemens vetter des kaisers, cos. 95
und hingerichtet C. Dio LXVII 14 Suet. Dom. 15.
Unter Dions namen sind erhalten 80 reden, von denen
XXXVII. KoQiv&iaxog unecht ist.
Verloren sind Dions rexixd, geschichte der Geten.
Philostr. a. a. o. I 7, 1 ag de xal IcxogCav txavög i\v
tvyygdfpeiv drjXoi xd rexixd. xul yd$ 6*)} xal ig rixag rjXftev,
onoxe rjXäxo. vgl. Dion. or. XXXVI Bogvo&evixixog p. 437.
XII p. 198 xal yaQ 6*jJ xvy%dva> iiaxodv xiva 6d6v xd vvv
nenoQevfievog, evfrv xov "Iöxqov xal xrjg rexcSv %G>Qag.
lordanis de or. Getar. c. 5 . . ut refert Dio, gut hislorias
eorum (Gothorum) annalesque Graeco stilo composuü . . . c. 9 Dio
historicus et antiquitaium diligentissimus inquisitor, qui operi suo
Gelica tilulum dedil ... c. 10 (über den feldzug Philipps II
von Makedonien) Dione hislorico dicente . .
Trajan überreicht vor dem dakischen kriege? v. Gut-
schmid jhb. 1862, 145".
Digitized by Google
RÖMISCHE DICHTER.
129
§ 71. Römische dichter.
P. Vergilius Maro, geb. zu Andes bei Mantua am
15. Oct. 70, f zu Brundisiura am 21. Sept. 19 v. Chr.
Bucolica {eclogae X) 41-39. Georgien 1. IV 37—30.
Jeneis 1. XII. 29—19 v. Chr.
Vgl. Schwegler RG. I 289. Kuschel, üb. d. quellen von V.'a Aeneis.
Bresl. 1858. 4.
Commentar zu Vergils gedienten von Servius Ilonoratus
(aus dem 4. jhdt.) s. u. § 108.
Q. Horatius Flaccus, geb. zu Venusia am 8. Dec.
<>5, f am 27. November 8 v. Chr.
Satirae 1. II; I 41 — 35; II 35 — 27; iambi: epodon Uber
41 — 30; carmina 1. I — III 30 — 23; Carmen saeculare 17;
carm. 1. IV nach 17; epistulae 1. I 21—20 v. Chr.; in den
nächstfolgenden jähren die epislula ad Pisones de arte poetiea
und epistul. 1. II.
Acronis et Porphyrionis qui circutnferuntur commentarii in Q. H. Fl.
ed. Ferd. Hauthal. 2 ptes. Berl. 1864. 66. W. Meyer, Pomponii
Porphyrionis comm. Leipz. 1874. Karl Franke, fasti Horatiani.
Berl. 1839.
Die Elegiker Albius Tibullus (f 19) und Sex.
Propertius (f ca. 15 v. Chr.).
P. Ovidius Na so, geb. am 20. März 43 v. Chr. zu
Sulmo im lande der Paeligner, verbannt nach Tomi 8 n. Chr.,
f daselbst 17 n. Chr. verfaszte u. a. Metamorphoseon 1. XV,
Fastorwn 1. 1— VI, als verbannter Tristium 1. V, Epistularum
ex Ponto 1. IV.
lo. Masson, Ovidii vita ordine chronologico — delineata . . Amsterd. 1708.
Gußt. Gräber, qu. Ovid. I. Elborf. 1881. 4.
L. Annaeus Seneca, der philosoph (f G5 n. Chr.),
schrieb nach dem tode des kaisers Claudius (54) die satire
«ffoxoAoxvi/roötg divi Claudi.
Petronius Arbiter schrieb unter Nero. Von seinen
Satirae sind erhalten excerpta ex IL XV et XVI (darunter
renn Trimalehionis).
A. Persius Flaccus, geb. 34, f 62 n. Chr.: satirae,
SeiiAKKKK, Qnellcnknncl«. 2. ulttcsil. 9
130
V. VON HADRIAN MS CONSTA NTIN 117—324.
71. M. Annacus Lucanus, geb. 39, f G5 n. Chr.,
Sencca's neffe.
Pharsaliae l I— X.
Scholia in Lucani bellum civile ed. Herrn. Usener. Pars
prior Commcnta Bernensia. Leipz. 1869. Andere Scholien
in der ausg. von C. F. Weber, vol. Iii. Leipz. 1831.
Herrn. Genthe, de Lucani vita et scriptis. Berl. 1859. Gust. Baier,
de Livii L. in bello civili auctore. Bresl. (Schweidnitz) 1874.
Ti. Catius Silius ltalicus, geb. 25, cos. 68 f um
101 n. Chr., schrieb unter Domitian Punicorum 1. XVI L.
K. Wezel, de C. S. I. cum fontibus tum exemplis. Leipz. 1873. M. Hey-
nacher, öb. die quellen des S. I. (Jen.) Ilfeld 1874. 1877. H. Blass.
jhb. 1874, 471. Jo. Schlichteisen, de fide historica S. I. Königsb. 1881.
P. Papinius Statius, f ca. 96 n. Chr.
Thebaidos 1. XII. Achilleidos 1. II. Silvarum 1. V.
L. Friedländer, darstellungen a. d. Sittengeschichte Roma III 390.
M. Valerius Martialis, f vor 105 n. Chr.
Liber spectaculorum. Bpigrammatum 1. XIV.
L. Friedländer, de temporibus libror. M. Königsb. 1802. 1865. Sitten-
geschichte III 372. H. F. Stobbe das. s. 057.
D. lunius Iuvenalis (ca. 57 — 138 n. Chr.)
Satirarum 1. V.
Cum scholiis veteribuB receusuit Ü. Jahn. Berl. 1851. Friedländer, de
nominib. personarum in I satiria. Königsb. 1872. OerH. , de 1.
vitae temporibus. eb. 1875.
V. Von Hadrian bis zur alleinherrschaft Konstantins
117—324.
Römische g-esehiehtsehreiber, altertümler und
Juristen.
Über den rückgang der römischen, das vorherrschen der griechischen
litteratur vgl. Niebuhr, kl. sehr. II 57. Friedländer, Sitten-
geschichte III .359 ff.
§ 72. C. Suetonius Tranquillus
(ca. 70 - ca. 150).
Ausg. der vitae von Franz Oudendorp, Lugd. 1751. J. A. Ernesti, Lips.
(1748) 1775 F. A. Wolf, t voll. Leipz. 1802. D. K. W. Baumgarten
Digitized by Google
C. 8UETONIUS TRANQUILLUS. 131
Crusius. 3 tonii. Lips. 181G ff. S. quae supersunt omnia rec. K. § 72.
Lud. Roth. Lips. 1858. Suetonii praeter Caesarum libros reliquiae
ed. Aug. Reifferscheid. Lips. 1860.
Suet. Oth. 10 interfuit huic hello {Olhoniano) paler mens
Suetonius Laelus, XIII legionis tribunus angusticlavius.
Plin. ep. I 24 Tranquillus, contubernalis meus, vull emere
agellum .... scholaslicis porro dominis , ut hic est, sufficif
abunde tantum soll, ut relcvare capul, reficere oculos . . .
possinl.
Ebend. I 18 Suetonio Tranquillo suo s. Scribis le perterri-
lum somnio vereri 7\e quid adversi in actione patiaris, rogas vi
dilationem petam . . .
Ebend. V 10 scripta Uta . . appellantur cotidie et flagi-
tantur .... perfectum opus absolutumque est .... patere me
videre titulum tuum, patere audire describi legi venire volumina
Tranquilli . . .
Plin. ad Trai. 94 S. Tr., probissimum honestissimum erudi-
iissimum virum, et mores eius secutus et studia tarn pridem, do-
mine, in contubcrnium adsumpsi . . .
Spart. Hadrian. 11, 3 Septicio Claro praefeclo praelorii
et Suetonio Tranquillo epislvlarum magistro multisque aliis, quod
apud Sabinam uxorem iniussu eius famitiarius sc tunc egeranl
quam reverenlia domus aulicae postulabat, successores dedil (im
j. 1*1).
Von Suetons werke de viris illustribus sind auszüge er-
halten bei Diomedes und in der chronik des Hieronymus
(u. § 110), ferner bruchstücke der biographien von dichtem
und historikern und ein teil des abschnittes de grammaticis
et rhetoribus s. Reifferscheid a. a. o. s. 303 ff.
De vita Caesarum l. VIII. Verloren ist der anfang mit
der widmung an den praefectus praetorio (119 — 121) (J. Septi-
cius Clarus (Io. Laur. Lyd. de magistr. II G p. 171).
I. Divus Iulius. II. Divus Augustus. -Iii. Tiberius.
IV. C. Caesar. V. Divus Claudius. VI Nero. VII. Galba
Otho Vitelliu8. VIII. Divus Vespasianus. Divus Titus.
Domitianus.
Suet. Aug. 9 proposita vilae eius velut summa partes sin-
gillalim , neque per tempora sed per species, exsequar, quo
dislinctius demonsfrari cognoscique possint. bella civilia
20 i'jc/erna bella .... 20 magistralus atque honores ....
9*
Digitized by Google
132
V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324.
§ 72. ßi quoniam, qualis in imperio ac magistratibus regcndaque per
terrarum orbem pace belloque re p. fuerit exposui, referam nunc
interiorem ac familiärem eius vitam, quibusque moribus atque
fortuna dornt ei inier suos egerii a iuventa usque ad supremum
vilae diem. 97 mors quoque eius, de qua hinc dicam , divini-
lasque post mortem cvidentissimis ostentis praecognita est . . .
HK) — funus — 101 teslamenlum.
Vopisc. Firm. 1 Suetonius Tranquillus, emendalissimus et
candidissimus scriptor .... cui familiäre fuit amare brevilatem.
F. A. L. Schweiger, de fontib. et auctoriUte vitarum XII lmpera-
torum S. Gött 1830. 4. Aug. Krause. Berl. 1831. H. Lehmann,
Claudius. Gotha 1858. s. 39 ff. K. L. Roth, praef. p. IX— XVII.
Ranke Weltgeschichte III 2, 319 ff.
§ 73. Zeitgeschichte.
1) Hadrianus, geb. 76, kaiser 117 f 138.
Herrn. Jänicke, de vitae Hadrianeae scriptoribus. Halle 1875.
Spartian. Hadr. 16 famae celebris Hadrianus tarn cupidus
fuit, ut libros vitae suae scriptos a se Uber Iis suis lilteratis de-
deril, iubens ut eos suis nominibus publicarent. natu et Phlegonlis
Tralliani libri Hadriani esse dicunlur . . . Ciceroni Calonem,
Vergilio Ennium, Sallustio Coelium praetulit.
Ebend. 1 Hadria ortos maiores suos apud Italicam Scipio-
num lemporibus resedisse in libris vitae suae Hadrianus ipse
commemorat. c. 7 ut ipse in vita sua dicit. vgl. c. 3, 3. 5.
1) io. LX1X 3 tjv de '^ftgtavog qpi'o"« . . qptAdAoyog iv
txaxtQct trj yA<a<ro*//, xai zivct xal ite£cc xal iv insöi XOujfUtttt
Jiavtodaitä xarakikoi7ttv. eb. 11.
Inschriftlich erhalten ist Hadrians grabrede auf seine
Schwiegermutter Matidia. Mommsen abh. d. ßerl. alc. 1863
s. 483.
2) M. Cornelius Fronto.
Ausg. a. d. palimpsest der AnibrOBiana (Mailand 1815) und Vaticana
von A. Mai. M. Cornelii Froutonis et M. Aurelii imperatoris
epistolae. L. Veri et T. Antonini Pii et Appiani epistolarum reli-
quiae. Rom 1823. 1846. Die Mailänder fragm. hgg. v. B. G.
Niebuhr. Berl. 1816; vgl. N.'s kl. sehr. II 52. sämtl. fragm. neu
hgg. v. Sam. Adr. Naber. Leipz. 1867. Th. Mommsen, die Chro-
nologie der briefe Fronto's. Hermes VIII 198. 1874.
Der rhetor Fronto, geboren zu Cirta ca. HJO, cos. 143,
t g°g e " 1^0, war in der rhetorik lehrer des M. Aurelius
Digitized by Google
ZEITGESCHICHTE. 133
und L. Verus. Auf die gcschichtc der Partherkriege be- §
ziehen sich die principia historiae p. 202 N. und de hello
Parlhico p. 217. vgl. Verus an Front. II 3 p. 13t
mandavi Cassio Avidio Martioque Vera commentarios quosdam
mihi facerent, qws tibi miltam . . .
3) L. Septimius Severus kaiser 193 — 211.
Müller FHG III 657. M. J. Höfner, untersuch, z. gesch. dcö kaisers
Severus. 1. Giessen 1875; vgl. J. J. Möller centralbl. 1875, 568.
A. de Ceuleneer, etssai sur la vie et le regne de S. S. Brüns, ak. sehr.
XLIII. 1880. 4.
Aur. Vict. epit. 20, 8 Lalinis litteris sufficienter inslrue-
ius, Graecis sermonibus eruditus, Punica eloquentia promtior,
quippc genitus apud Leptim provinciae Africae.
Spartian. Sev. 1, 4 Lalinis Graccisquc litteris . . cruditis-
simus fuit.
Severus schrieb über sein leben, vermutlich in lateini-
scher spräche.
Spart. Sev. 3, 2 ttxorem tutic (unter M. Aurelius) Mareiam
duxil, de qua taeuit in hisloria vitae privatae. IS, 5 philosophiae
ac dicendi studiis sa/is deditus, doctrinac quoque nimis cupidus,
vilam suam privatam publicamque ipso composuit ad fidem, solwn
tarnen Vitium crudelitads excusans.
Oers. Pescenn. 4, 7 in vita sua Severus dicit. Capitol.
Clod. Alb. 7, 1. 10, 1. 11, 5.
Hcrodian. II 9 von den träumen des Severus über seine
künftige grösze: ta ptv ovv noXka [tiTOQtjöev «trrog ts övy-
yQdtyaq iv tgH xertr' avtbv ßi<p.
Dion. epit. LXXV 7, 3 vom tode des Clodius Albinus:
keya yäg ov% ooa 6 2JeovrjQog f'ypa^fv, äkk' oöa aAiftfras
iyivhxo.
4) Marius Maximus.
Borghesi (1856) Oeuvres V 455 ff". J. Jac. Müller in Büdingers untersuch.
z. röm. kaisergeBchichte 1870. III 17 ff. 194 ff. J. Dändliker eb.
706 ff. Karl Czwalina, de epistular. actorumque, quae a scriptorib.
hißt. Aug. proferuntur, fide atque auetoritate. Bonn 1870. Karl
Rübel, de fontib. IV prior, bist. Aug. scriptor. Bonn 1872.
J. Plew, M. M. als directe u. indirecte quelle der scriptores bist.
Augustae. Straszb. 1878.
Marius Maximus cos. 207?, praefectus urbi durch Macrinus
217 (Dio LXXVIII 14, 3); cos. II 223 (CIL. VI 1450-1453),
134 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324
73. schrieb (als fortsetzer Suctons) lebensbesehreibungen der
kaiser von Ncrva bis Elagabalus.
Lamprid. Comra. 13 versus in eum mulli scripli sunt, de
quibus etiam in operc suo Marius Maximus gloriatur.
Vopisc. Firm. 1 Marius Maximus Ävidium Marci lempori-
bus, Albihum et Mgrum Severi non suis propriis libris, sed
alienis innexuit . . Marius Maximus, homo omnium verbosissimus,
qui et mythistoricis se voluminibus implieavit . .
Vopisc. Prob. 2, 7 et mihi quidem id animi fuil, ut non
Salluslios Livios Tacitos Trogos atque omnes disertissimos imilarer
vir os in vita prineipum et (empor ibus disserendis, sed Mar tum
Maximum Suetonium Tranquillum Fabium Marcellinum Gargilium
Marlialem celerosque, qui haec et talia non tarn diserte quam
vere memoriae tradiderunl.
Amin. M. XX VIII 4, 14 quidam, delestantes ut veneria
doctrinas, Iuvenalem et Marium Maximum curaliore studio
legunt . . .
5) Iunius Aelins Cordus.
Rubel a. a. 0. 9 f.
Capit. Macr. 1, 3 Iitnio . . Cordo Studium fuil eorum impera-
torum vitas edere quos obscuriores videbal; qui non muH um pro-
fecit. nam et pauca repperil et indigna memoratu, adscrens se
minima quaeque persecuturum, quasi vel de Traiano aul Pio attl
Marco sciendum sil, quotiens processerit, quando eibos variaverit
el quando vestem mulaveril et quos quando promoverit. quae
ille omnia exsequendo libros mylhisloriis replevit . . Gord. 21,3
non enim nobis talia dicenda sunt quae Iunius Cordus ridicule
ac stalte composuit de voluptalibus domesticis ceterisque infimis
rebus sqq. Maxim. 31, 4 longum est omina (omnia) jwrsequi,
quae qui scire desiderat , is velim — legal Cor dum, qui haec
omnia usque ad fabeUam scripsit.
6) Scriptores historiae Augustae.
Ausg. v. Ia. CasaubomiB. Paris (1003) 1020. Cl. Salinasius (1620)
Lond. 1652 fol. H. Jordan u. Franz Eysseuhardt. 2 voll. Berl. 1861.
llerm. Peter. 2 voll. Leipz. (1805). 2. a. 1884. Dorn., bist. crit.
scr. h. A. Bonn 1860. JuL Brunner, Vopiscus lebensbesehreibungen
in Büdingen} unters, z. röm. Kaisergesch. II 1. 1868. Brooks, de
IV prioribus H. A. scriptoribus. Königsb. 1869. J. Plew, de
diveraitate auetorum H. A. eb. 1869. A. Dreinbofer, de f'ontib.
et auetorib. vitar. quae femntur Spartiani, Capitolini, Gallicani,
Digitized by Google
ÄLTERE RÖMISCHE ISESCHICHTE.
135
Lampridii. Halle 1875 Jul. Dürr, die reisen des k. Hadrian. § 73.
Wien 1881. 1. 73 ff. E. Perino, de foutibus vit Hadr. et Sept.
Sev. Heidelb. 1880. vgl. nr. 4. 5.
Vitae diversorvm phncipum et tyrannorum a divo Hadriano
usque ad Numerianum a diversis compositac (117—284). vgl.
Momtnsen Hermes XIII 300.
Von wem die auswahl und Zusammenstellung der bio-
graphien herrührt, ist nicht bekannt.
Ausgefallen sind Philippus, Decius, Gallus, Aemilianus
(a. d. j. 244 — 253) und der erste teil von Valerianus.
Ein teil dieser biographien ist Diocletian gewidmet. Als
deren Verfasser werden genannt Aelius Spart ianus (Ha-
drian u. and. frühere kaiser), Vulcatius Gallicanus (nur
das leben des Avidius Cassius), Trcbellius Pollio (Vale-
riani, Gallicni, XXX tyranni, Claudius, vgl. Vopisc. Aurel. 2
Trebellio PoUione, qui a duobus Philippis usque ad divum Clau-
dium et eius fratrem Quintillum imperatores tarn claros quam
obscuros memoriae prodidit) , Flavius Vopisc us aus Sy ra-
cus (Aurelianii8 und die folgenden kaiser bis Numerianus).
Unter Constantin schrieben Aelius Lampridius und Iu-
lius Capitolinus (Elagabal bis zu den Gordiani).
§ 74. Ältere römische geschiente.
1) Iuliu8 Florus.
Historia beHorum omnium annorum DCC i. IL
*Ausg. v. 0. Jahn (epitomae de T. Livio — libri II). Leipz. 1852.
K. Halm. Leipz. 1854. Herrn. Sauppe, de arte critica in Flori
bellia recte facienda. Göttingen 1870. 4. Der titol in den inter-
polierten handschriften : L. Annaei Flori epitomae de T. Livio
1. IV. L. Sprengel, üb. d. geschichtswerk des Flori«. Abbandl.
der Münchner akad. IX 2, 319 ff. 1861. K. Heyn, de Floro
historico. Bonn 1866. Ad. Eussner. Philol. XXXIV 166. XXXVII
130. E. Weaterburg, Ith. Mub. XXXVII 35 ff.
Buch J schildert die auswärtigen kriege bis zum Parther-
kriege des M. Crassus, II die bürgerkriege von den Gracchi-
schen unruhen an und die auswärtigen kriege unter An-
tonius und Augustus bis zum friedensschlusz mit den
Parthern 20 v.Chr. Der stoff ist hauptsächlich aus Livius ent-
nommen, die rhetorische bearbeitung fällt nicht viel später
als Hadrian.
t
136 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324.
§ 74. I pracf. — in brevi quasi tabella totam eins {popnli Romani)
imaginem amplvctar , non nihil, nt spero, ad admirationem
principis populi conlalurus, si pariter atque insemel Universum
magnitudinem aius ästendem . . a Caesare Augusto in saeeulum
noslrum haut multo minus mint dueenti, quibus inertia Caesarum
quasi consenuit atque deciwit , nisi quod sub Traiano principe
movit iaeertos et praeter spem omnium scnectus imperii quasi
reddita iuventute rcviruit.
2) Granius Licinianus.
Fragmente von annalen der j. 163. 78 v. Chr. aus b.
XXVI. XXVIII. XXXVI, aufgefunden im britischen
museum zu London von Paul de Lagardc 1853 (Philol.
IX 394).
Ausgabeu: Grani Liciuiaui annalium quae supenumt ex eodicc ter
rescripto nunc priraum edidit C. A F. Portz. Berl. 1857. Grani
Liciniaui quae supersunt emendatiora edidit philologorum Bonnen-
eiuni heptas. Leipz. 1858.
Pag. 8 ed. Lips. aedes nof/ilissima Olgmpii lovis Atheniensis
diu imperfecta remansit f ist nicht vor Hadrian geschrieben,
vgl. Mommsen Solin. p. XXVI11. Madvig setzte (1857)
die abfassung in das 3. oder 4. jhdt. kl. phil. sehr. Leipz.
1875. s. 391.
3) L. Ampelius.
Liber memorialis.
Zuerst herausgegeben von Claud. Saltnasius. Leid. 1638. rec. Ed.-
Wölfflin. Leipz. 1854. Ad. Eussner Philol. XXXVII 146.
Praef.: Lucius Ampelius Macrino suo salutein. Volenti tibi
omnia nasse scripsi hunc librum memorialem , ul noris quid sit
mundus, quid elemenla, quid orbis terrarum ferat, vel quid genus
humanuni peregerit.
L. Ampelius schrieb nach Trajan in unbekannter zeit.
Den ani'ang des 3. jhdt« nahm an C. E. Glaser Rh. Mns. N. F. II 145.
1843, die zweite hälfte des 2. jhdt« Ed. Wölfflin de L. A. libro
mein. quaeBtioues criticae et historicae. Gött. 1854. und in Pauly'a
Roal-Encykl. I 1 882, eine spätere abfassung Herrn, v. Rohden, de
mundi miraculis. Bonn 1875 p. 3—29.
Digitized by Google
ANTIQUARE
1:17
§ 75. Antiquare.
1) A. Gellius (ca. 125—175).
Noctium atticantm l. XX.
Ausg. v. M. Hertz. 2 voll. Leipz. 1853. Th. Vogel, de A. Gellii vita.
Zittau 1860. L. Friedländer, de A. Gellii vitae temporibus.
Königsb. 1869. Dera. , sittengescb. III 414 ft'. L. Mercklin, die
citiermethode u. quellenbenützuug des A. G. jhb. suppl 111
635. 1860.
Gellius schrieb unter M. Aurelius, um 109.
Fz. Rubi, die Verbreitung des Justin im MA. Leipz. 1871 s. 35.
Buch VIII ist verloren (bis auf den index capitulorum).
Der text ist mehrfach lückenhaft; der anfang der vorrede
und der schlusz des XX. buches fehlt.
Praef. 2—4 usi axtiem sumus ordinc rerum fortuito, quem
antea in excerpendo feceramus. nam proinde ut librum quemque
in man us ceperam seit Graecum seu Latinum vel quid memoratu
dignum audieram , ita quae libitum erat, cuius generis cumque
crant, indistincle atque promiscue annotabam .... facta igitur
est in his quoque commentarüs eadem rerum disparilitas , quae
fuit in Ulis annotationibus pristinis, quas breviter et indigeste et
inconditc crudilionibus lectiunibusque variis feecramus. sedquoniam
hmginquis per hiemem noctibus in agro terrae Atlicae commen-
tationcs hasce ludere ac facere exorsi sumus, ideirco eas in-
scripsimus noctium esse atticarum. 22 volumina commentariorum
ad httne diem viginli iam facta sunt . .
I 2, 1 Herodes Atlicus, vir et Graeca facundia et consulari
honorc praeditus (143), accersebal saepe nos, cum apud magistros
Athcnis essemus, in villas ei urbi proximas, me et clarissimum
virum Servilianum compluresque alios nostrales, qui Roma in
Graeciam ad capiendum ingenii cullum concesserant.
2) C. lulius Solinus.
Collcctanca rerum memorabilium.
Ausg. v, Th. Mommsen. Berl. 1864. Claudii Salniasii Pliniaoae exer-
citationes in Solini Polyhistora. 2 voll. Pariß 16JD. Utrecht 1689 fol.
Solinus widmete sein vornehmlich aus Plinius naturalis
historia, Pomponius Mela, Bocchus ausgezogenes Sammelwerk
(praef. § 2 p. 3, 0 Uber est ad conpendium praeparatus) dem
Oclatinius Adventus, cos. 218; daher das Gloss. Monac.:
138 V. VON HADRIAN BIS CöNSTANTIN 117-324.
§ 75. Julius Solinus suO Octiuiano (1. Oclalinio) fuit. Herrn.
Usencr, Rh. Mus. XXII 446. 1867.
3) Censorinus.
De die natali Uber ad O. Caerellium , verfaszt ol. 254, 2
238 v. Chr. c. 18, 12. 21, 6. Der schlusz fehlt.
Ausg. v. 8. Haverkamp. Leid. 1743. 0. Jahn. Berliu 1845. F. Hultsch.
Leipz. 1867.
Cap. \, 6 ex philologis commentarüs quasdam quaestiun-
culas delegi, quae congeslae possin t aliquantum volumen efficere.
Priscian. I 17 p. 13 II. Censorino, doclissimo artis gram-
malicac.
§ 76. Juristen.
lurisprudentiae anteiustiuianae quae supersunt comp. Ph. Ed. Huschke.
ed. IV. Leipz. 1879. suppl. 1880. Collectio libror. iuris anteiu-
stiniani in usum scholar. ediderunt P. Krüger, Th. Mommsen,
G. Studemund. Tom. I (Gaius). II (Ulpianus, Paulus al.) Berl.
1877 f.
Gaius (um 161).
Die fragmente der institutioncs wurden in einem codex
rescriptu8 zu Verona entdeckt von BGNiebuhr 1816.
Herausgegeben von J. F. L. Göschen zuerst Berlin 1820, von Ed. Böcking
(1841) ed. V. Leipz. 1865. cod. Veronensis apographum ed. Guil.
Studemund. Leipz. 1874. 4.
Aemilius Papinianus, f durch Caracalla 212.
Domitius Ulpianus, als praefectus practorio ermordet
unter Severus Alexander 228.
Ausg. d. fragmenta v. Ed. Böcking (1831) ed. V. Bonn 1855. J. Vahleu
Bonn 1856.
lulius Paulus, praefectus praetorio unter Severus
Alexander.
Griechische ^cscliichtscLLrcibcr und geographen.
§ 77. Flavias Arrianas von Nikomedien.
Ausgaben der historischen schritten von Jac Gronoviua. Leid. 1704. toi.
Geo llaphelius. Amst. 1757. Fr. Dübnor. Paris 1846. der Ana-
basis von F. Schmieder. Leipz. 1798. Jo. Ernst Elleridt.
2 voll. Köuigsb. 1832. K. W. Kniger. Berl. 1835 (vol. II.
Raphelii annolationes integra» . . alior. electas . . cont. 1848) u. 1851.
erklilrt von K. Sintenis. Berlin (1849) 1860. 63. Scripta minora
rec. R. Hercher. Leipz. 1854. Indica et Ponti periplus in K. Möller
Digitized by Google
FLAVIU8 AKKIANUS VON NIKOMKUIEN. 139
geogr. Ur. min. I 306—401. Taris 1855. Fragmcnta K. Müller § 77.
FH(j. III 586. Elk-udt, de Ärrianeorutn librorum reliquiis. Köuigsb.
1836. 4. vgl. A. Westermann in Pauly's RE. I« 1762.
Saidas: 'Aggiavog Nixo[ir]devg , <piX6oo<pog 'ETtixxrjxeiog,
6 ixixAtj&slg viog Eevocpäv. r\v dh iv 'Pdfirj iit y y Adgtavov
\xal Mctgxov] xal 'Avxavivov rc5v ßaOiXiav xal d^iofidrov
peraXaßcjv [xal] (J>i%gig avrov rov vizarevöai, xa&d cptjaiv
'EXixciviog, dtd rrjv rrjg naideiag de^iörrjra. iygatye dh ßtßXCa
napi.jtlijd'rj. Ders. u. Jiöv 6 Käooiog — eygape . . ßiov
'Aggiavov rov <piXoöö(pov.
Photios bibl. cod. 58 p. 17 Bk.: dveyvcSa&rj 'Aggmvov
Hag&ixd iv ßißXiotg i£ '. ovtog dh övvzdtzsi itdvrcov dfieivov
xal td xard y AXi£avdgov xbv Maxedova, ert dh xal aXXr]v
ngaypareiav, td itdrgia rrjg Bi&vviag, f § rjg xal avxdg erpv^
ixiygdtyag xo ßißXiov Bi&vviaxd' avyygdyerai de xal td
xard 'AXavoitg, rjv iniygatyev 'AXainxrjv. diig%erai de iv
xavxr] xrj itgaypareCa rovg noXifiovg ovg inoXifirjOav 'Pcoftafot
xal Ildg&oi 'Pafiaiav avxoxgdxogog övxog Tgalavov
Ildgfrovg . . . ovg 6 r Pto(iaiov avxoxgdxcog TgaVavog xard
xgdxog raxeivcoCag vnoCnovdovg dtprjxev , avrög avxotg rov
ßaöiXia xuxaCxfiadpevog.
ovtog 6 'Aggiavög (piXooocpog (ihv r\v xrjv imaxrjfirjv, dg
xav otitXrjxäv 'Emxxrjxov , xaxd de xovg XQuvovg 'Adgiavov
xal 'AvxavCvov xov Mov xal Mdgxov xov 'Avxiovivov
iyvagßexo' ijcavöfia^ov de avxbv Sevoqxavxa veov. did dh
xo xijg naideiag imötj^ov dXXag xe noXixixdg dg%dg ijiiörev&t]
xal eig rö röv vitdrav dvißr] rikog. sygwlts dh ßißXUt xal
erega, rcov phv diargtßcov 'ExLxrrjrov rov didaöxdXov oö«
lüfxsv ßißXia r\\ rdiv dh 6piiXic5v rov avrov 'Emxrtjrov
ßißXia iß'. ta%vog de rtjv cpgdöiv iorl xal (iifirjrr}g cog dXtj-
ftciig Eevoytovrog. <paol de avrov xal erega ygutyai, a ovncj
eig fi(ierigav dyCxero yvcößiv. dijXov dh 6g ovdh gr\rogixr)g
aoyiag re xal dwapeug diteXeCnsro.
Ders. cod. 91 p. 67 dveyvrio&rj 'Aggutvov rd xard 'AXe-
iavdgov iv Xoyoig . . . p. 68, 41 xal diaXa^ßdvei rbv rov
Nedg%ov neginXovv 'Iavixrj cpgdöei rj tTtLygagjo^ivrj avrcS
idfog 'Ivdixrj . . . cod. 92 p. 69 avveygdcptj de avra xal rd
tierd'AXi&vdgov iv Xöyoig i' . . . (bis 321 v. Chr.) cod. 93
p. 73 dveyväodr} rov avrov xd Bi&vviaxd iv ßißXiotg rj',
iv olg xd xe pv&ixd xd itegl Biftvviag xal xdXXa, o<fa
140 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324.
§ 77. avvtöTT] nsgl avxr\v, Big XbtcxÖv dvaygdcpBi, xfj naxgiÖi Öm-
gov dvaye'gcov xd ndxgia- Nixoptjdeiov ydg xi xo yivog
avxov iv xavxrj xfj avyyga<pfj tftoptgct, iv avxfj xb yBvvrj&rjvat
xal xQcuprjvai xal 7caidsv&rjvai xccl Ugia xrjg Jrj^rjxgog xal
xrjg naiöog avxrjg, tag xal xrjv itöXiv dvaxBlG&aC tprjoi, %grj-
paxiGai. nipvrjxai de iv xavxrj xfj ovyygayfj xal ixigcav
ngayiLaxEiäv, av tj plv öaa TipoXiovxi xa KogivMa xaxd
ZiXBXCav iitgd%&rj öiaXapßdvBi, r) Öe xd dCtovi oOa a§m<p-
rjyrjxa igya i7tBXBXia^rj .... <paivBxai 8b xBxdgxrjv ygd<pav
xrjv xrjg nuxgCdog dtptjyrjOiv pBxd ydg xd itsgl 'AXi^avdgov
xal TiuoXiovxa xal JCcava yj8b avxa rj övyygatprj i&itovrj&rj
. . . dg%Bxai psv ovv . . dno xdv nvfrixojv xrjg toxogtag,
xdxBiOi öb titxgi xBkBvxrjg xov i6%dxov Nixofirjöovg , og
xbXsvxgöv xrjv ßaöiXsiav 'Pnfiatoig xaxd dia&rjxag dniXinEV
(75 v. Chr.).
Lukian. Alex. 2 p. 209 R. 'Aggiavbg ydg 6 xov *Em-
xxrjxov tta&rjxrjg, dvrjg 'Pafiaiav iv xolg jrpwroig, xal naiÖBta
nag' öXov xov ßiov ovyyEvoptvog . . . TtXXißogov yovv xov
Xtjöxov xdxBlvog ßiov dvaygdil/at tj&aOEV.
Eb.55p.259 xov rjyovfiivov xrjg Kaitnadoxlag tpiXov ovxog.
Arrian war in der philosophie sehüler des stoikers
Epiktetos, der zu Rom und, von Domitian 94 ausgewiesen,
zu Nikopolis lehrte. Von den dem gedächtnisse seines lehrers
gewidmeten schriften sind erhalten die ersten vier bücher
der öiaxgißal 'Emxxrjxov und das iy%Eigidiov 'Emxxrjxov (mit
dem commentare des Simplicius). Arrian wurde bürger von
Athen und stand unter Hadrian als befehlshaber und als
Schriftsteller in hohen ehren.
Ephebeninschrift zu Athen aus dem j. 147/8 (oder
146/147 CIA. III nr. 1116 . . [ag%ovxog~\ ®X(aovCovy
'Aggiavov TlataviBog; vgl. Neubauer comm. epigr. p. 96.
Über die fragmonte der parthischen geschichte s. v. Gut-
schmid Philol. VIII 354. 1853 u. in Dierauers Trajan :
Büdinger, unters, z. RKG. I 155". 176". Sie diente Dion
als quelle.
Über die quellen der dvdßaaig 'AXd£dv8gov und die
'Ivdixrj s. o. I § 38 u. 36. Mit stolzem Selbstgefühl spricht
sich Arrian über diese leistung aus prooem. 3. I 12. 4 ff.
und schlieszt VII 30, 3 avxov ys 'AXe%avdgov ovx ai6%vvopai
ftavudfav xd dh igya ixdxiQa dXrjd-Bi'ag xb svsxa xrjg ifirjg
Digitized by Google
FLAVIl'S AKRIANl'S VON NIKOMEDIEN.
141
xal apa dytXHag xrjg ig dv&ga7tovg' iy otu cüg(ir}&r}v § "7.
ovde avxog avev %tov ig xrjvde xr)v Ivyygayrjv. Ferner
sind erhalten:
1. Kvvrjyextxog.
c. 1, 1 SevoycovTi ra rgvXXov XiXexxat oaa dyafra
dv&ganoig dito xvvrjyeai'av yiyvExai .... § 4 oaa Öl iXXeC-
neiv fioi doxsi iv tc5 Xoyn . . . xavxcc Xi%G), ofttSwfiog x£
uv avxä xal xoXtag trjg avxrjg xal dp<pl xavrd dito viov
iajtovdaxaig, xvvrjyiaia xal axgaxtjyiav xal 6o<p(av. vgl.
c. 5, 6" und die Überschrift 'Aggiavov rjxoi Ztvoqxavxog
"A%i\vaiov xov devxigov xvvrjyBTixog.
2. Aus der 'AXavixrj ist ein stück erhalten u. d. t. ix-
xal* ig xax 1 'AXavtov.
3. üsgiitXovg Ilovxov Ev&ivov.
K. Miiller, geogr. gr. min. I p. CXI, text p. 370.
Ein bericht, welchen Arrian als legatus pro praetore
von Kappadokien an den kaiser Hadrian erstattete, aus dem
j. 131 oder 132, zugleich mit einem lateinisch abgefaszten
amtlichen berichte, welcher nicht erhalten ist: s. cap. 7 (G, 1)
xal ijl&oiitv . . . s£g "Atyagov .... xal xrjv uiodocpooccv xij
argaxia idoxa xal xd öitXa eldov xal xd xelxog xal rrjv
xdtpgov xal xovg xdpvovxag xal xov aixov xrjv itagaax£m)v
rrjv ivovaav. r\vxiva de vjtsg avrav rrjv yvcSfirjv ia%ov,
iv xolg 'Ptopaixolg ygdppaot, yiyganxai. c. 13 (10, 1) ig
Xtoßov itoxapbv elaejtXsvaafiEv . . . <ov dh evsxa xal oaa
ivzav&a ingd^ayLBV, dr}Xa>ö£i aoi rd 'Papalxd ygdppaxa.
Über Arrians Statthalterschaft s. Dion. ep. LXIX 15
6 (ilv ovv taiv lovdaüov TtöXepog ig xovxo ixaXevxriaev,
sxsgog dl i% 'AXßaväv .... xcäv 'AXßaväv xd plv dtrigoig
vnb xov OvoXoyaiaov 7t£ia&ivx(ov , xd dh xal OXaoviov
'Aggiavöv xov xrjg KaiticaöoxCag dg%ovxa (poßrj&ivxoov iitctv-
Gaxo (136).
4. xi%vr] xaxxixrj, zu anfang und später lückenhaft,
cap. 44, 3 ig xavxrjv xr)v itagovaav ßaOiXuav, ilv Aögia-
vog etxoöxöv xovx' ixog ßaöiXevei (136/7).
Der schtiler des Poseidonios Asklepiodotos verfaszte eine taxrtx//,
zuerst hgg. von Herrn. Köchly, gr. kriegsschriftst. II 1, 124. diese
öchrift wurde ausgeschrieben von Aelianos (nicht zu verwechseln mit
Claudius Aelianus u. § 83), welcher unter Trajau die griechisch-
makedonische taktik darstellte (herausg. ebend. s. li>9). Aelian wiederum
ward von Arrian benutzt, über das Verhältnis dieser drui Schriftsteller
t
Digitized by Google
. —
142 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324.
§ 77. handelte H. Köchly, de libris tacticis qui Arriani et Aeliani feruntur
dissertatio. Zürich 1851. supplem. 1852. libri tactici duae — edi-
tiones — inter se collatae (abgedr. opusc. acad. I. Leipz. 1853).
griech. kriegBSchrit'tsteller. Leipz. 1855. 11 1, 74 ff. Die behauptungen
Köcbly's über die composition der unter Arrians namen überlieferten
taktik sind bestritten von R. Förster Hermes XII 426.
§ 78. Phlegon von Tralles.
Müller FHG. III 602. Paradoxographi Graeci, ed. A. Westermann.
Braunschw. 1839 p. XL. 117 ff. 197 ff.
Suidas: OXiycov TgaXXiavog, dneXev&egog xov üeßaöxov
KaCoagog (o? de 'Adgiavov (paaiv), taxogixdg. eygapev VXv^i-
mddag iv ßtßXCoig ig- i<fzi de (ii%gi xijg Ox& oXv^niddog
(ol. 229 = 137 n. Chr.) xd Ttgax&ivxa %(tvxu%QV (tu de
avxd iv ßißMoig »/)• "Excpgaoiv ZkxeXtag, liegt paxgoßiav
xal ftaviictötav , Hegl xdiv naget rotg 'Pa^aLOig eogzcov
ßtßXia y', II sgl xmv iv Pafii] xotccjv xal cov i%ixixXr\vzai
dvondxav, 'EjtLtOfirjV 'OXvpniovixfav iv ßißXioig ß\ xal
äXXa.
Phot. bibl. cod. 97 p. 83 b dveyvaoftr} OXiyovzog TgaX-
Xtavov, dneXevftigov zov avzoxgdzogog 'Adgiavov, 'OXvpnw-
vixcjv xal xgovixäv Ovvayaytj. itgooyavel xo avvzay(ia
ngög "AXxißiddr\v zvvd, og slg r]v xciv etg xrjv (pvXaxijv
xexay^ivcav xov 'Adgiavov. dg%Bzai de xijg (Svvayayrjg dno
xrjg a oXvfimddog . . . .* xdxeiöi di, dig avxog yrjOi, titXQ 1
xdv 'Adgiavov %gov(ov. ipoi de dveyvriö&ri p>ixQ*> xijg gog
oXviimddog (ol. 177 = 72 v. Chr.), iv {] ivixa 'Exaxöpvag
MtXrjßiog xze. . . . AevxoXXog de *A\xi6hv ijtoXtögxei . . . xal
'Pnpaiav tgj zgizco avzijg ixet (70 v. Chr.) djcezifirj&qCav (ivgid-
deg 9 xai «' • • . xcu Oaidgov zov 'Eitixovgeiov dtede^azo
IJdxgav, xal OvegyiXiog Mdgcsv 6 7toirjzr)g iyevvrjfrij xovxov
xov ixovg eidolg 'Oxxaßgtaig .... %gr\(Snotg de navzoioig ig
imegßoXrjv iozi xe%gr]iiivog.
Euseb. chron. vers. Armen. I 265, 1 (Romanorum lern-
pora) . . . e XIV libris Phlegonis libertini Kaisaris, quibus in
compendium reduxil olympiades CCXX1X ....
Geo. Synkcll. p. 614, 12 Df. ygdtpei di xal OXiyav 6 zag
oXv^iniddag (avaygdrpavy itegl zav avzav iv rc5 iy gtj^iaaiv
avzolg zade' zc5 d' ezei zrjg cß' oXvpTtiddog (32 n. Chr.)
iyivezo exXei4>ig i)XCov p,eyi'6zr) zcov iyvaöfiivav ngöregov
• öeiöpög ze fieyag xazd B&vviav yevopevog zd xoXXd
Digitized by
PÜLEGON VON T KALLES. APPIANOS VON ALEXANDRIA. 143
NixaCag xaxeäxQEtyaxo = Euseb. Hieronym. a. 2047 scribit § 78.
vero super his et PMegon t qui olympiadum egregius supputator
est, in XIII libro ita dicens: quarto autem anno CCII olym-
piadis sqq.
Steph. Byz. citiert Phlegons 'OXv^niddeg (einmal unter
KQsprj: xQ°vixä) bis zum 15. buche.
Vopisc. Saturn. 7 (II 208 P.) ne quis mihi Aegyptiorum
irnscalur et meum esse credat quod in Wieras rettuli, Hadriani
epistolam ponam ex libris Phlegontis liberti eins proditam, ex
qua penitus Aegyptiorum vita detegilur . . . vgl. o. § 73, 1.
Von den Schriften neoi davpaßiav (verfaszt nach 150.
J. Klein, Rh. Mus. XXXIII 134 f.) und neoi paxooßiav
sind brnchstücke (cod. Pakt.) erhalten.
§ 79. Appftnos von Alexandria.
.To. Schwcighauser, exercitationes in App. rom. historias (1781) i. d.
op. acatl. II p. 3 — 134. Straszb. 1806. desa. ausgäbe 3 voll. Leipz.
1785. I. Bekker. 2 voll. Leipz. 1852 f. Ludw. Mendelssohn. 2 voll.
Leipz. 1879. 1881. Alex. Dominicus, de indole A. Graeci Romanarum
reruui scriptoria. Cobl. 1844. 4. I. A. Wijnne, de fide et auctoritate
A. in belli* Romanoruin civilibus enarrandis. Groning. 1855.
H. Nissen, qn. der IV und V dekade des Livius s. 114 ft'. K. Peter,
z. krit. der quellen der ält. röm. gesch. 8. 127 ff.
Photios bibl. cod. 57. p. 15—17 dveyvdö^n 'Amuavov
f Pnp,atxi\ farOQÜt, iv plv xbvxböi xqiöl, Xoyoig de xd' . cov
6 pev ä topos £' ßaöiXe'av .... eoya xe xai ngdleig
it£Qit%H .... eiuyQdyeTcci dl 'Papalxtov ßaßiXixrj. 6 dl ß'
rd eig xrjv aXXrjv 'IxaXCav x a Q^ itagd xov xoXitov xov
'Ioviov ov ri tmyocttp-q 'Popal'xdv 'IxaXixrj. 6 dl £<p£%rj$
itSQte%ei xov itgog xoitg üavvtxag 'Papaiav noXepov . . . im-
ygdyexai, dl ( Papa\x(5v Zavvixixrj. 6 de iitei rov ngog
KeXxovg negiexei 'Papaicav 7t6Xepov, iniygacpexau 'PcapaExcov
KeXxixtj. xal ot Xowcol xccxd xbv avxov Xoyov, 6 plv e'
'Papalxäv HixeXixrj xal NrjGiaxixtj, inel izgbg UixeXovg xai
vnGiuxag, 6 de g 'Pcopalxoiv Ißngixij, 6 de £' 'PapaVxcSv 'Avvi-
ßalxij, ticel xov itgog 'Avvlßav xov Kag%ndoviov xegie'x^t noXe-
p-ovy 6 7] 'Pcopal'xcSv Aißvxrj Kagxn.dovixrj xai Nopadixtj, 6
dl &' 'Papal'xcov Maxedovixtj (und 'IXXvoixrj s. App. bürgerkr.
V 145), 6 dl i 'Papalxdv 'EXXtjvixr) xai 'Iajvixrj, o Öl tu
'Papatxäv 2Jtfgiaxij xai flag&txtj, 6 de dadixaxog 'Pmpatxüv
Digitized by VjOOQle
144 V. VON HADRIAN HI8 CONSTANTIN 117-324.
§ 79. M&giddxeiog. xal xd p.ev ngog dXXo(pvXovg 'Papaioig ixi-
dedeiypiva egya xe xal ot nöXepoi iv xovxoig xal ovxco
xvy%avu xolg Xoyotg ivxav&a ditjgrj(ieva- ooa de avxol r Pa-
fialoi itgog dXXr}Xot>g iöxaoiaöav xal e7toXepr]aav, ai iq>e%rjg
ßißXoi dyXovGiv, imygacpijv äe^dfievai, 'EiKpvXtav ngcoxr],
'EnyvXCav devxega, xal i£rjg pe'xQi xrjg 'EtupvXlav plv
rfjg de oXrjg Caxoglag xa. 6 dh xß' Xoyog imygdyexai 'Exa-
xovxaexi'a, 6 de iyelrjg daxixr), xal 6 xÖ' 'Agdßiog
aQXexai phv ovv . . ij toxogCu iv imdgopfi dito Aiveiov
a%Qi xäv naidtov dito de 'PapvXov xov oixiaxov XenxofiegcSg
anavxa die\iovGa xdxeiöi pexgi rov leßaaxov, 67togddrjv dh
xal i£ imdgopijg xal ecog Tgal'avov.
ovxog dh 6 'Anitiavog xo pev yivog r]v 'AXe^avdgevg, iv
'PeSfi-y dl xd ngcora dCxatg övvtjyogei, ixetxa de xal ßaOiXeav
imxgonevexv rj^ta^r]. ioxi de xljv (pgdöiv ditegixxog xal
iaivog^ xijv de loxogCav mg oiöv t' iaxl tpiXaXrj&tjg, xal axga-
Ti}yixäiv did xrjg taxogiag pe^ödcov , ei xai xig dXXog, vxo-
<pt}xijg, inägaC xe Xöyoig xexajzeivcSpevov (pgovtjpa öxgaxov
xal diaitgävvat (pXeypalvov xal ita&og drjXooaat xal ei' xi
dXXo Xoyotg fjcfu.ujjtfatftfru agtGxog. rjxftaae dh iv xolg
Xgovoig Tgal'avov xal 'Adgiavov.
Saidas: 'Anmavog .... ext xovg ngög KeXxovg . . . .
noXipovg xal xdg aixCag avxcov, oaai xe Gvv&i)xai xal övv&t]-
xcöv itagaßdöeig rj iitavartxdoetg iyevovxo KeXxav eag inl
xov ratov, t] d' ßißXog itegiexet, GvXXaßovoa . . .
Andere handschriftliche inhaltsangaben s. in Schweig-
häusers ausgäbe III p. 10— 12. L. Mendelssohn, quaest. App.
Kh. Mus. XXXI 201 ff. vgl. dess. praefatio I p. V— VII.
Appian kam unter Hadrian nach Rom und schrieb
gegen 150 unter T. Antoninus Pius: prooem. c. 7 xal eöxi
xal xolade xolg avxoxgdxogöi (von Caesar an) ig xov nagovxa
Xgovov iyyvxdxa diaxoöimv ixarv. c. 9 xdv ivaxociav ixc5v,
öaa ioxl 'PapaCoig ig xov nagovxa xQOvov.
Anlage seines werkes ebendas. c. 12 ivxvyxdvovxd pe
xal xi\v dgezfjv avxcSv ivxeXrj xad' exaaxov eftvog idelv
i&iXnvxa dzecpegev rj ygayy) itoXXdxig dno Kagx^ovog ixl
"Ißrjgag xal i% 'Ißrjgcov inl UixeXiav 17 Maxedoviav . . .
moireg dXcipevov, xal itdXiv ix xovxov dxeXäv exi '6vzm>
(iexi(pegevi eag ov xd pegr] Ovvtjyayov ipavxa) . . . xal xode
Digitized by Google
APPIANOS VON ALEXANDRIA. 145
poi xax' i&vog sxaGxov ingax^rj, ßovXop,(vn xd ig exdöxovg § 79.
igya tcjv 'Papaiav xaxap,a&£iv . . . övyygd<pa xar' ifrvog
txaöxov ' o<Sa öh iv (iiö<p ngbg sxigovg avxotg iyivsxrt, i^aLga
xal ig xd ixsivav iifxaxtdypi. xovg de xgövovg ixl pev
xäai negioabv rjyovfirjv xaxaXiyetv, iitl de xav initpave-
öxdxav ix diaaxtjiiazog vnopvyjaa ... c. 14 xixaxxai ö'
avxav (xdv ßlßXcav) äXXrj pex' äXXrjv 6g exd<Sx<p noXip<p
xr}v dg%V v n Q° i^igov Xaßelv avvezeaeVy et xal xb xiXog xa
i&vei pexd noXXd exsga yeyivnxat.
Schlus z des prooem. : xCg de av xavxa awiygatya, xoXXol
pev töaöL xal avxbg itQoeyriva, Gaa>iöxegov d' einelv ^Annia-
vbg 'AXe%avdgevg, ig xd ngäxa rjxav iv xfj Ttaxgföi, xal
dixaig iv 'Pdprj avvayogevöag int xcov ßaöiXiav, psxQi> pe
6(pc5v iiuxgoneveiv rfeCaaav. xal et xa öjcovdrj xal xd
Xoiitd pa&eiv, faxt (iol xal negl xovxov övyygayrj.
Fronto ep. ad Antonin. 9 p. 170 N. erbittet für Appian
eine procuratio: supplicavi tibi iam per biennium pro Appiano
amico meo, cum quo mihi et vetus consuetudo et studiorum usus
prope quotidianus intercedit . . . dignitalis enim suae in senectute
ornandae causa, non ambitione aut procuratoris stipendii cupidi-
tate optat adipisci hunc honorem .... <ae)tas, orbitas, cui
leniendae s(pla)ciis opus est. ausim dicere honesta tem quoque
et probitatem . . Einen griechischen brief Appians an Fronto
und dessen antwort s. eb. p. 244—251.
Von buch I — V sind nur bruchstücke auf uns gekommen.
Erhalten sind buch VI VII VIII, die Aißvxrj bis zur Zer-
störung von Karthago, Villi XI — XVII, welches mit dem
tode des Sex. Pompeius 35 v. Chr. schlieszt; buch X und
XVIII — XXIV sind bis auf wenige vereinzelte fragmente
verloren.
Der titel der von Photios als 'EpcpvXtcov 5' bis & ge-
zählten bücher (XVIII — XXI) war vielmehr Alyvnxiax&v
a — d' (<p xivi xcjv 'EpyvXl&v ovxt Xoya xeXsvxaia xal Ai'yv-
nxog dr\Xovxai tag vnb 'PapaCoig iyivexo xal xd 'Pcopacav ig
povagxCav xal Aijyovöxov iitavidgapev. Phot. a. a. 0.
p. 16 a ; 40).
App. bürgerkr. I 6 (ade [iev ix Gxdosav itoixCX&v ij
noXixeia 'PapaCoug ig opovoiav xal povag%iav itegticxij'
xavxa d' onag iyivexo Gvviyqatya xal övvnyayov . . . pdXidxa
d' ort fioi xrjg Alyvnxiag ovyygayrjg xdde Ttgoriyovpeva xal
ScHAxrEii) Quelleukundo. 2. abteil. 10
Digitized by Google
146 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324.
§ 79. xakevxr^6avxa ig ixdvr\v dvayxatov r\v ngoavaygdtyaa&ta . .
vgl. Mithrid. 114. bürgerkr. II 90.
Fragm. negl 'Agdßnv navxuag hgg. v. Eman. Miller.
Rev. arch. 1869 p. 101 f. C. Müller FHG. V p. LXV: 'Axtuk-
vog tprjoi t(ö xiksi xov x6' ßißkiov (ptvyovrC pol noxe xovg
lovdaiovg dva xbv nokspov xov iv Aiyvnxa yevöfievov
vgl. bürgerkr. II 90 (to Ae^iöBog xi^svog bei Alexandria)
onsg in ipov xaxd 'Pa^iatov avxoxgdxoga TgaXavov . . .
vnd xcov 'Iovdaicov ig xdg rot) nokipov %geCag xaxr\gti(pfrri
(117).
Appian vcrheiszt eine Ilag&iXTj ygayjj bürgerkr. II 18.
V 65. die diesen titef führende schrift ist aus Plutarchs
biographien zusammengeschrieben und Appian unterge-
schoben. Schweighäuser III 905 ff.
§ 80. Polyaenos.
Ausg. v. Is. Casaubonus. Leiden 1589. Pancr. Maasvik. eb. 1690.
Ed. Wölfflin. Leipz. 1860.
Erhalten sind Zxgaxr\yixd in 8 bb., verfaszt im j. 162.
B. VI ist lückenhaft und der schlusz von b. VIII fehlt.
Suidas: riokvaivog Maxidäv, §rjxag. Ilsgl @i]ßc5v,
Taxxixd ßißkia y.
Prooem. I xrjv psv xaxd IJsqguv xal Ilag&vaicov vi'xrjv,
UgcSxaxot, ßaaUelg 'Avxtovlve xal Ovrjgs, nagd xäv &ec5v
e^exs (vgl. prooem. VI) . . . iyw de Maxedav avyg . . ovx
davfißokog vptv iv rd nagovxi xaigcp yeviödai ßovkofiai . . .
ind de (ioi ngotjxovtiav xrjv rjkixiav ogäxe, ov (irjv ovSs
vvv döxgdx&vxog navxdnaGiv dnokeiy&tjoopai , dkkd xrjg
öxgaxrjyixrjg iniGx^r{g iyödia xavxi ngoötpiga, Zca xtiiv ndkai
yiyovs Gxgaxviyr\\Laxa . . .
Prooem. II xal xöds vfiiv öevxegov ßißkiov, [egcixaxoi
ßaötkelg 'AvxavZve xal Ovrjge, ngoGcpiga xav £xgaxr}yri{id-
xov, xal avxotg drjnov Gvviivai dwapivoig, d(p y oörjg taxo-
giag xal o6(p novta xdde Gvkke^d^evog acpikeiav övvxo(iov
vpZv ölÖcö^l, xal xavxa <S%okr\v ovx äyuv, dkkd xal dCxag
iq>' v(iav kiytov.
Prooem. VIII . . övvxexekeafiivrjg xr^g avvxd^eog rjv vn-
£6%6^,riv . . . oxl ngoaigiöei ßiov xal köyov dixavixov %gcS-
fisvog ovx dfiskä 6vyygdq>eiv, oaa yivoix av cdtpiki^a vpiv
xs avxotg xal xrj 'Pafiatav dgxfj . . .
Digitized by Google
POLYAENOS ALLGEMEINE GEOGRAPHIE. 147
Prooem. IV xixaoxov ßißklov — iv <ß xaxafid^oixE äv § 80.
tag doEtdg xcjv yfteziffOV itQoyovnv , o'C xijg Maxsöoviag
ißaöiXevaav.
Über die griechischen und römischen militärschriftsteller überhaupt
vgl. Fr. Haase, jhb. XIV 88. 1835 u. de militarium scriptorum
Graecor. et Latinor. omnium editione instituenda. Berlin 1847.
§ 81. Allgemeine geographie.
1) Marinus von Tyrus.
F. A. Ukert, geogr. d. Gr. u. R. 1816. I 1, 227. 2, 194. Ders., üb.
M. T. u. Ptolemaeus. Rh. Mus. VI 173. 313. 1839.
Ptolem. geogr. I 6, 1 doxet ör) Maotvog 6 Tvoiog vöxa-
rog xe xav xa#' rjtiäg xal {texct Tcdörjg Gitovdrjg inißakstv
tc3 ueqel xovxcy ' yctivexoLL yäg xal JtXeioöiv Coxoataig tceqv-
7tEitx(ox(og nagd xdg £xi avm&Ev Etg yväöiv ikftovoag xal
xdg ndvxov <5%e86v xcov tcqo avxov [iex' im^iEkELag diEikr}(pdg
EjcavoQ&coOEcSg xe xrjg SEovarjg d^icSaag, ooa tirj izooorjxov-
xag ixvy%avE %E%i<5xEV\iEva xal vn inEivav xal v<p' iavxov
xo izoäxov, <ng ix xäv ixÖoßEav avxov xrjg xov yEcyygatpi-
xov nivaxog dioodriösag itkEiovav ovöäv ivsaxi axojtstv . . .
2) Claudius Ptolemaeus von Alexandria.
Auagaben der na&rjfiatLKr} avvxa^n (abnagest) von Halma. 2 tomi.
Paris 1813. 16. 4. Kavuv ßaaiXsiäv xal qxxaeig anlaväv. Paris 1820 ;
Theon's comm. Paris 1821 ff.; der yecoypaqptxq vqpijyjjffis I 1828.
fol. geogr. 1. VIII ed. F. W. Wilberg et K. H. F. Grashof. fasc.
1— VI (1. I-VI c. 17) Essen 1838—45. 4. K. A. Nobbe. Leipz.
1843—5. C. Müller I (1. I— III) Paris 1883. Heeren, de font. geogr.
Pt. comm. nov. Gotting. 1828 VI 59. AI. v. Humboldt, krit. unter-
such. I 108 ff. E. Schönfeld in Pauly's Real-Encykl. P 783.
Suidas: HxokE^iatog 6 KkavSiog xgr](iaxL6ag, 'dkElavdgsvg
tpi\6(to<pog, ysyovcog iitl xäv igovav Mdgxov xov ßaoikiag
(161 — 180). ovxog iygatyE firjxavtxd ßißkCa y\ xeqI ydöEtov
xal iniarjiLaöHov daxigav dnkavav ßißkCa ß', aickcuöLV im-
yavEtag ayalgag, xavova ngo%Eigov , xov (liyav a0xgov6(iov
rjxot avvxa^tv xal akka.
Marcian. Heracl. peripl. pont. Eux. I § 1. Müller Geogr.
Gr. min. I p. 516 xäv — cjxEaväv ixaxigav xov xe E(pov
xal xov iöitEgtov . ... ix xrjg ysaygatpiag xov dEioxdxov
xal öocpaxdxov TIxokE^aiov .... xov itEginkovv dvaygdtyai
%goEikö\LE^a . . .
10*
Digitized by Google
148 V. VON HADRIAN IIIS CON8TANTIN 117-324.
§ 82. Chorographie.
1) Pausanias der pericget.
Auag. v. W. Xylander und Fr. Sy Iburg. Frankf. 1583 fol. K. Gottfr.
Siebeiis. 5 tomi. Leipz. 1822 ff. I. Bekker. 2 voll. Berl. 1826 f.
J. H. Chr. Schubart und Chr. Walz. 3 voll. Leipz. 1838 f. Schubart.
2 voll. Leipz. 1853 f. A. Boeckh, de Pausaniae stilo Asiano 1824.
Op. IV 208. F. S. Chr. König, de Pausaniae fide et auctoritate.
Berl. 1832. Gußt. Krüger, theologumena Pausaniae. Leipz. 1860.
O. Pfundtner, Pausaniae imitator Herodoti. Königöb. 1866. dess.
P. Lebens- und Glaubensanscbauungen. Eb. 1868. 4. Dess. histor.
quellen, jhb. 1869, 441. ükert, Geogr. I 1, 232 ff. Nie. Ulrichs,
reisen und forschungen II 148. C. Wachsmuth, Athen 1 130. Paul
Hirt, de fontib. P. in Eliacis. Greifsw. 1878.
Pausanias' heiraat war Lydien, wahrscheinlich Magnesia
am Sipylos. V 13, 7 llikoitog öh xal Tavxdkov xrjg jrap'
rjptv ivoixijösag (Sr^isla hc xal ig xöds keinexai u. a. st. b.
Boeckh a. a. o. s. 209, 4.
IleQiijyrjOig xijg 'EkkdÖog in 10 büchern: I 'Axxixd. JI
KoQLV&iaxd. III Aaxavixd. IV Mt<S<3ir\viaxd. V. VI 'HXia-
tmv «' ß', VII Vtyxfcc«'. VIII 'A Q xadixd. IX Boianxd.
X Ocoxtxd.
Die reisen des Pausanias erstreckten sich über Klein-
asien Syrien Arabien Aegypten Libyen Italien nebst den
inseln. Die in Griechenland gemachten auf'zeichnungen
redigierte Pausanias zum teil nach langem Zwischenräume
unter M. Aurelius.
Paus. I 5, 5 xax' ip£ ijdrj ßaöikiag 'Aögiavov . .
V 1, 2 (KoQiv&Coig), aqp' ov xrjv yrjv nctQa ßaöLkiag
iiovisiv x htj xal G xqhov öiovxa rjv ig ipd (173).
VIII 43, 6 ('Avxavtvog 6 iv<szßr\g) dnikiiu 81 xal inl
xfj ßaöiküa italöa oftdvvfiov 6 dh'Avtavtvog ovxog 6 öbv-
tsQog [xal] xovg xs rsQpavovg ... xal £&vog xo UavQO-
liaräv . . xipuQovpevog iiteiijkftev. vgl. X 34, 5.
Pausanias sah und beschrieb Athen, später als Herodes
Atticus(f 177 ; s. u.s. 163) das Stadion erneuerte und schmückte,
aber bevor dieser das odeion zu ehren seiner gattin Regilla
erbaute (nach 161): VII 20, 6 ipol dh iv rij 'Arttöt cvy-
yQa<pfj x6 ig xovxo Tcageför) xö adetov, ort itqoxsqov ixt
i&CQyaOxö poi xä ig 'A&rjvatovg r} vjtrjQxxo 'HQtodrjg xov
oixodofiijuaxog. Ebenso beschrieb er Olympia vor dem bau
Digitized by Googl
CIIOROGRAPHIE. CLAUDIOS AKLIANUS. 149
der Wasserleitung und der exodra des Herodes. (ältere be- §
Schreibung von Olympia s. o. I 3 s. 108.)
VIII 8, 3 xovxotg 'EXXijvcov ('AqxüGiv) iyw xolg Xoyoig
ctQXO^ievog (isv xfjg ovyyoayrjg evri&eiag Zvenov itlc'ov, ig ös
xd 'Aoxddnv itQOtXrjXv&ag ngovoiccv tcfql avxcav xotdvde
tXdpßavov . . vgl. Lobeck, Aglaoph. I 151.
Zweck der beschrcibung:
I 35, 5 oitoccc öh a£icc itpaCvsxo elvaC ftot fteag, diriyi}-
Co^ai. 39, 3 xoöavxct xaxd yvco^itjv xr)v e^v y A%r]vcdotg
yvogifidraTa tjv iv xe Xoyoig xal ftemoijiiaaiv. dnixoivE de
ano xav noXXmv dgxrjg 6 Xöyog fioc rd eg Gvyyoatpriv
dvqxovxa. vgl. III 11, 1. VIII 10, 1.
2) Dionysios von Byzantion.
Dionysios verfaszte die beschreibung des thrakischen
Bosporos — dvditXovg Boönögov — vor der Zerstörung von
Byzantion durch den kaiser Septiniius Severus 196. Diese
schrift fand Pierre Gilles (Petrus Gillius f 1555) um 1549
zu Constantinopel und nahm ansehnliche abschnitte daraus
in lateinischer Übersetzung in seine Schriften auf:
de topographia Constantinopoleos et de illius antiquitatibus. 1. IV. de
Boeporo Tbracio 1. III. zuerst gedruckt Lyon 1561 und 1562. 4.
dann Leiden 1632 u. Gronov th. ant. gr. VI. vgl. DuCauge, Con-
etantinopob'B Christiana Paris 1680.
Diese auszüge sind (nebst einem griechischen fragmente) wie-
der hgg. v. 0. Frick. Wesel 1860. 4. K. Müller, geogr. gr. min.
II p. I. 1. ein ferneres fragment v. dems. FHG. V 188.
Neue umfänglichere fragmente fand Ch. Wescher zu
Paris.
D. B. de Bospori navigatione qnae supersunt una c. eupplem. in geogr.
Gr. minores . . Paris 1874. vgl. K. Müller, Phil. XXXVII 65.
§ 83. Claudius Aelianus.
Ausg. der natura animalium von J. G. Schneider. 2 voll. Leipz. 1781.
F. Jacobs. 2 voll. Jen. 1832; der Varia historia von Jac. Peri-
zonius. 2 voll. Leiden 1701; v. K. Gottl. Kühn. 2 tom. Leipz.
1780. der werke v. R. Hercher. Paria 1858 und Leipz. 1864. 66-
Ders. de Aeliani varia historia. Rudolst. 1856. 4. Reinh. Schoener,
de Claudio Aeliano. Bresl. 1873. Neue fragmente der varia histo-
ria bei Miller, acad. d. Inscriptions 1882 Juni.
Suidas : AlXiavog dito IlgaivEGxov xrjg 'IxaXiag, dgxitoevg
xal aotpißxrjg, 6 XQW ax ^ tt ^ KXavÖiog ' og insxXij&r] neX£yXco<f-
150 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324.
§ 83. oos V peXCyftoyyos , xal iöoyiöxevaev iv 'Pa'fi?? «vzrj ixl
tcjv pexa 'Atioiavov xqovcov.
Philostrat. leb. der soph. II 31 p. 624 f. AlXiavbs öh
'Papatos phv rjv, rpxlxi^e dh ooGnsQ ot iv xrj (leöoyeia 'A&vi~
valoi. inaivov poi doxel a£tog 6 dvr)o ovxos, itaäxov phv
ixeidij xa&aaäv qpcjw}v i&JiövriOf, noXiv olxäv ixioa gpravfl
XQco(i£vrjV' ineift' ort nQoOQrj&sls GoyiOxris vjco xcov %aoi%o-
pevcov xd xoiavxa ovx iitCoxevGEv ovdh ixoXdxevOe xr)v
iavxov yvcSiiTjv ovdh i7trjgd'tj vito xov ovöpaxos ovxa (isydXov
ovxoSy dXX' iavxov ev diaöxeijjdfisvos cjs fisXhrj ovx iitixi}-
dtiov xä ^vyygdcpeiv ins&sxo xal i&avfido&r] ex xovxov . . .
e'cpaoxa dh 6 dvrjQ ovxos fMjd' dnodedrftirixivai noi xrjs yi\s
vn€Q xrjv 'IxaXäv %(ÖQav prjdh ipßrjvai vavv fitjdh yvävai
ddXaxxav, o&sv xal Xöyov nXaiovos xaxd xrjv 'PoSprjv rfeiovxo
ds tipäv xd rjd-rj. TlavOaviov (ihv oirv dxQoaxrjs eyevexo,
i^avpals dh xov 'Hgoodriv cos itoixiXaxaxov faxogcov.
Aelian. de nat. anim. XI 40 iycd dh xal . . idsaodfirjv
dvd&rjtia . . . iv xy nokei xij 'AXe%dvdoov xjj ueydXy . . .
iyco dh oaa eis ipiiv otyiv xa xal dxor]v dtpixaxo elitov.
Verm. gesch. XII 25 et ye 'Poopalos alpt,. vgl. II 38.
XIV 45.
Erhaltene Schriften:
1. TCOixi'Xrj toxogia 14 bücher, um 230 verfaszt.
2. itSQl £c6cov tdioxrjxos, 17 bücher.
Beide werke sind vielfach verderbt, die 'vermischte ge-
schiente' wenigstens von III c. 13 an (ort yiXoivoxaxov i&vos
xö xmv Tanvgcov i&vos . .), auszer einigen bruchstücken,
nur in einem auszuge erhalten.
Ob die dyQoixixal imoxoXai (R. Ilercher, epistologr.
gr. Paris 1873. p. 17—23) von Aelian verfaszt sind, ist
zweifelhaft.
§ 84. Cassius Dio Cocceianus.
Ausg. v. Bob. Stephanus. Paris 1551. fol. Io. Leunclavius. Frankf.
1592 (Hanau 1606) fol. Herrn. Sani. Reimarus (corara. de vita
et scriptis Dionis II 1533 ff.) 2 voll. Hamb. 1750-52. fol. F. W.
Sturz. 9 voll. Leipz. 1824—43. I. Bekker. Eb. 1849. L. Din-
dorf. Eb. 1863-65. B. G. Niebuhr, vorles. üb. RG. 161 ff. H. Nissen,
krit. untersuch, s. 308 ff. K. Peter, quell, s. 138 ff. Bog. Wil-
sum, de D. C. fontibus (libr. XXXVI-LII). Berl. 1835. Ad.
Baumgartner, üb. d. qu. des C. D. für die ältere ItG. Tüb. 1880.
Digitized by LaOOQle
CASSirS DIO COCCEIANUS.
151
Max rosner, quib. auctor. in bello Hannibalico enarrando usus § 84.
sit D. C. Bouu 1874. Max Grasshof, do fontib. et auct. D. C. C.
(libr. XXXVT-XXXX). Bonn 1867. W. Heinibach, quaeritur quid . .
CD... inde a 1. XL usque ad 1. XLVII e Livio desumpserit,
Bonn 1878. Eggor, bist. d'Auguste p. 280 ff. Heinr. Christensen,
de fontib. a C. D. in vita Neronis enarranda adhibitis. Berl. 1871.
W. Sickel, de fontib. a C. D. in conscrib. reb. inde a Tiberio
usque ad mortem Vitellii adhibitis. Gotting. 1876.
Suidas : zJCav 6 Kdoaiog x9W at ^ a S, o inixXrjv Koxxr t iog
(oC de Koxxtjiavog), Ntxaevg, faxogtxog, yeyovcog inl xav xqo-
VGiv 'JXe£dvägov xov MupaCag. eyQa^e 'Papaixjji/ foxogtav
iv ßtßXioig 7t' (öiaigovvxai dh xard dexddag), [Ilegaixd,]
[rexixd,] 'Evodia, Tä xaxd Tgalavov , Bi'ov 'Aggiavov tov
<piXo6o<pov.
Photios bibl. cod. 71 p. 35 dveyvcjö^tj ßißXiov KaGGiavov
Koxxiavov rj Koxxtov zficovog, iv Xoyoig ri . dgxexai phv
dxo xqg AlveCov inl xr)v 7xaXiav ix Tgoiag xa&ödov xal
xfjg xzioeag "AXßtjg TCoXetog xal 'Poi^tjg, öiegxexai de xa&e %i}g,
d7iOTCCtv6pEvog sig xrjv xov 'Avxcavivov , ov 'Ekaydßakov dn-
exdXovv, ötpayrjv .... ov povov de dXXd xal sig xr)v dgxrjv
xdxeiötv \dXe%dvdgov 9 ög 'Avxavivov Gtpayivxog (övv avxci
yaQ xo xgdxog elxev f dvaXrjcp&elg v% uvxov) povog xov 1%
avra neXexti&evxa xtvdvvov cpvycav xi)v ßaaXeCav ixde'xexai.
xovxov (pr\ai xov 'AXe^avdgov xal avvvjtaxevöai ama 6 6vy-
YQacp&vq xo devxegov, xal xo v%hg xfjg dgxrjg xaxä xo ngoö-
r)xov dvdXojfia (pLkoziuia xfj ig tov övvvzaxov avxöv xov
avxoxgdxoga dvaXäaai. ovxog d 1 6 Gvyygayevg Ilegydfiov
(ihv xal Z^VQVYig {Maxglvog uvxä xr\v dgx^v o avxoxgdxtag
ey%eigL&i) ixeöxdxqotv, eneixa xrjg 'Aygixrjg qyenovevoev,
elta llavvovCag qg^e, xal vjtaxevöag xo devxegov, ag iggtj&rj,
oi'xade aTcrjge .... eöxe de naxgCda tiJv iv Bl&vvCu NCxacav,
rjv xaxä pegt] ij xaXov^ifvrj XCyLvr\ 'AöxavCa Tcegiki^ivd^ei.
iöxi Öh xrp> (pgdöiv fieyakoTtgenag xe xal ig oyxov dieaxeva-
Opevog, oxi xal peyakav igyav ivvoCag ditayyiXXei. dgxccl-
xäv t£ avxa avvxd^eav 6 koyog fieoxog xal Xe%eav nge-
novöäv peyi&et, . . . iv de ye xalg örjfiijyoQiaig agtoxog xal
(itfirjx^g OovxvöiÖov, nX-qv ti xi TtQog xo öaqiioxsQov dcpogä,
öx^dov de xdv xolg äXXoig &ovxvdidi]g iaxlv avxa 6 xavcov.
'Pcofialxfj löxoqlu in 80 bb.
Dion war geboren zu Nikaea um 155, söhn des Cassius
Apronianus, welcher unter M. Aurelius kaiserlicher statt-
Digitized by Google
152 V. VON IIADBIAN BIS CONSTANTIN 117-324.
§ 84. halter von Dalmatien und Kilikien war (XLTX 36, 4. ep.
LXIX 1, 3. LXXII 7), verwandt mit Dion Chrysostoinos.
Dio kam im todcsjahre des M. Aurelius 180 nach Rom
und wurde Senator, durch Pertinax 193 zum praetor de-
signiert, von Macrinus als kaiserlicher praefcct zu Pergamon
und Smyrna eingesetzt (cos. suff. unter Septimius Severus ?),
unter Severus Alexander proconsul von Africa, kaiserlicher
legat von Dalmatien und Oberpannonien, trat 229 mit Severus
Alexander als cos. ord. das zweite consulat an und starb
in seiner hciraat um 235.
Dion ep. LXXIIl 12, 2 vtco zov UegzCvaxog zd ze
dXXa ezezi^irj^v xal özgazrjyog dnedeÖeiyfirjv. vgl. LXXIV 5.
LX 2, 3 r)netg of vnazevxozeg. ep. LXXVI 16, 4 vitazezxov.
CIL. III 5587 imp. domino n(pstro) Severo Alexandro
Aug. III. et Cassio Dione II. cos. vgl. nr. 3510. 3511
(Henzen-Orelli III 5601. 5602. 6611).
Dion. ep. LXXII 4, 2 über die regierung des Commodus
seit 180: Xe'ya de zavzd ze xal zu Xomd ovx i£ dXXozgCag
szi nagadooeag dkV 1% olxeCag rjdrj zrjgtjöeog. 18, 3. 4. 20, 1
yjueig ot ßovXevzai. c. 23 beim tode des Commodus 192:
. . ßtßXi'ov zi izegl zcjv oveigdzav xal zcjv ötj[iet(ov, oV olv
6 £eovrjgvg zrjv avzoxgdzoga dgxr)v rjXniöe, ygdtyag idrjfio-
auvaa' xal avza xal ixelvog 7te[i<pfr£vzi nag' £(iov £vzv%(bv
itoXXd poi xal xaXd dvzeneo'zeiXe. zavz' ovv iya) zd ygdp-
paza ngog tönegav r)$r} Xaßcov xazedagfrov, xai \ioi xa&ev-
dovzi ngoGeza^e t6 daifioviov iGzogCav ygdvpeiv. xal ovza
dr) zavza rcegl cjv vvv xafti(Sza\xai eygatfja. xal ineidr] ye
zotg ze dXXoig xal avzn za Ueovrjga pdXMSza rjgeöe, z6xe
dr] xal zaXXa ndvza zd zotg 'PcDfiai'otg itgoörjxovza ovv&elvai
eite&vprioa' xal did zovzo ovxbzl IdCa ixetvo vjtoXixetv,
dXX' ig zrjvde zrjv 6vyygaq)r)v ipßaXetv edo£e (ioi, iv' iv
(iiä Jigaypazeia an dgxrjg Ttdvza, pe'xQiS äv xal Tv%rj do^rj,
ygdtyag xazaXiito) .... 6vviXe\a de ndvza zd da dgxrjg zolg
'Panaioig pi%Qi zrjg £eovrjgov fiezaXXayrjg ngaxftevra ev
ezeoi i (201 — 211), xal övviygatpa hv aXXoig da dexa
(211 — 222). zd ydg Xoind, öxov dv xal itgoxttgrjati , ye-
ygd&ezai. vgl. Dion ep. LXXVI 2, 1 zi\v Kanvrjv, ev ?J,
oödxig dv ev zfj 'IzaXia otxco, didyto . .* tovto ydg zo i&giov
QeiXoiirjv zoov ze aXXav evexa xal zi\g y\6v%iag ozt fidXicza,
Digitized by Google
CAS8IUS DIO COCCEIANUS.
Xva 6%oX^v dito xc5v döxLxcov ngaypdxav äyav xavxa § 84.
yQdfatut. Dion LXXVIII 10, 1. 2.
Dion LXXIX 7, 4 (219, unter Elagabal) xo Ör]
xaxd xov 0x6Xov avxbg lyyv&Ev ex xrjg IlEgydfiov dxQißcöaag
iygarpa, yg, uonEQ xal trjg UpvQvrjg, xa%&dg vno xov Ma-
xqCvov htEOxdxr\Oa' ay ovtcsq ovöe xuv äXXav ovdhv antöxöv
poi xavitpdvri. ep. c. 18, 3.
ep. LXXX 1, 2 (nach dem regierungsantritte des kaisers
Severus Alexander 222) xavxa phv dxoißcaöag, 6g sxaöxa
Tjdvvrjd-rjVy övviygail'a' rä öe drj Xotnd dxgißcog InE&X&Elv
ov% olög xe lyEvöprjv did xo prj snl noXvv xQovov Iv xy
( Pc5(irj diaxotyai. ix xe ydo xrjg 'Aising hg xrjv BiftvvCav IX&dv
rjoQ&Oxrjo'a, xdxsföev ngog xrjv Iv xfj 'Atpgixij r)yEfiov£av
ijiiH%d-r}v (vgl. LXXV 13, 5), EnavsXftüv xe lg xrjv 'lxaXiav
Evdiag ag Einetv ig xe xrjv dEApaxtav xdvxEv%EV lg xrjv
üavvovCav xr)v,av(o ag^av lnip<pfrr}v , xal psxd xavx' lg
xrjv 'Papr]v xal lg xrjv Kapnaviav dqiixopEvog nagaxgrjpa
olxaÖE itaQptjlhiv. öid plv ovv xavxa ovx r)dvvrjfrr]v opoing
xoig ngöo&EV xal xd Xound övv&Elvai y xE(paXaicS<Sag (ievxol
xavxa, oaa ys piiQi tijg dsvxigag pov vnaxEiag (229) Ingdx^rj,
dirjytj<SO{iai.
4, 2 . . ort xßv Iv xfj IJavvovCa axgaxiaxuv lyxgaxtag
r]g£a. 5 . . 6 'AXi£avdgog . . aXXag xe löipvvvs ps xal ÖEVxsgov
vnaxEvöovxa Ovv avxä dniÖEt^E .... ixiXEvOsv i£a xrjg 'PcS-
prjg iv xfj 'IxaXCa nov diaxgtyai xov xrjg vnaxsCag %qqvov.
xal ovxcu hexu xavxa ig xe xrjv 'PcSfirjv xal ig xrjv Kapna-
viav ngog avxov rjXdov xal . . . dnrjga otxaös nagipsvog
int xfj xeov nodäv dggnOxla, äoxs ndvxcc xov Xomöv xov
ßiov xqovov iv xfj naxglöi tfioai . . ep. LXXV 15, 3 iv xfj
Ntxaia xfj naxgCdi pov.
Dion prooem. fr. 1 , 2 . . . ovviygatya Öh ov xavxa,
dXX' oOa i£ixQiva, prj pivxoi pr\d' ort xExaXXiETtrjpivotg, ig
ooov ys xal xd ngdypaxa inixQEips , Xöyoig x^p^uat, ig
x-r)v dXrj&Eiav avxav öid xovxo xtg vnoitXEvoy, oiieq in
aXXcov xivcäv 0vpßißriXEV iya ydg dfi<p6xEQa, <ag olov xs
f}v, 6(i0LG>g dxoißcocai i0novda0a . .
Dion rechnet nach der Varronischen aera (z. b. LX 1.
LH 1) und bezeichnet in der kaiserzeit die jähre nach den
consules ordinariv XLIIT 46, 6 xal xd phv äXXa ovöev öia-
(pigofiEV dXXrjXav, xrjv öe ilaqi^pri0iv xav ixcäv ot xaxd
Digitized by Google
154 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324.
§ 84. TtQakag avxüv (sc. ^pdpeg) vxaxevovxeg xaoitovvxai. xal
eyco ovv xcSv pev dXXuv xovg totg xodypaOiv dvayxaCovg
dvofidöo, itQog dh öfj xnv del xgaxxo^ievav drjXaotv xovg
ngdxovg agfcavxag . .
Xiphilin. Aug. p. 4t St. (Dio C. ed. Dindorf V p. 51, 6)
xd fiev ovv noXXd xav ör^sCav xotg xegaxokoyoig naoijöco,
dpeivav d' äv r\v xal 6 zJiav ^itj nsga xov deovxog avxd xe&rj-
Tcdg. vgl. p. 58 (72, 29 D.) ei nrj xi yelotog 6 di&v xxi.
ep. LXXI 9, 1 xavza fiev negl xovxav 6 Jiav tprjOiv, ioixe
dh tlfEvdeo&cu, eüxe exdv ehe «xov (über die legio fulminatrix).
unmögliche finsternisso bei Dion: ep. LXV 8, 1. Zech, unter-
such, üb. d. finsternisse des altertums. Leipz. 1853 s. 52.
Xiphilinos tadelt Dions Verurteilung der mörder Cae-
sars p. 26 (31, 3—22): . . . dnexzeivav, (6g filv 6 övyyga-
(pevg Xiyev (XL1V 1), di dfoxygiadi] xivd olöxgov , xovg
Kaiöagag dedidg xov .... xrjv povagxCav xrjg d^oxgaxiag
{megx&elg . . .
Einteilung des werks: b. I— XL reichen bis zum beginn
des bürgerkrieges zwischen Caesar und Pompeius; XLI— LX
bis zum tode des kaisers Claudius; LXI— LXXX bis 229.
Von Dions römischer geschichte sind erhalten b. XXXVI
(68 v. Chr.; der anfang des buches fehlt) bis LX 29 iv
dh (xa e£ijg ixet 47 n. Chr.), von b. LV an vielfach ver-
stümmelt. Von buch XXXVII-LVil. LVIIII. LXXV1III
sind inhaltsangaben vorhanden (vol. V p. XIII— XXVI Df.).
ß. LXXV1II 2, 2 <Ur dktj&eta — LXXVIIII 8, 3 . . ifrt%
(217—219) sind nur in dem zerrütteten cod. Vat. 1288
erhalten.
Auszerdem haben wir 1) bruchstücke des ganzen werkes
vornehmlich in den Constantinianischen excerpten (aus den
früheren büchern von I. Bekker in capitel und paragraphen
geteilt).
2) Die epitome der kaisergeschichte von Ioannes Xi-
philinos: imxofiri xrjg dfovog xov Nixaeag pü)ftai*>Js Cöxo-
gCag, rjv övvexe^sv 'Iadvvtjg 6 ISiyiXtvog, xegie%ovöa povag-
%Cag Kaiadgcov eixoöutevxe, dito Ilonitr\tov Mdyvov pe%gi
'AXe^dvdgov xov Mapatag.
Der anfang von Pompeius fehlt.
Iulius p. 29 (V 35, 6 Df.) ivxev&sv dh i(pe£rjg itegl xäv
avxoxgaxogav diaXrjTtxeov, etg xodccvxa peg%ovxeg xt)v avy-
Digitized by Google
CASSIUS DIO COCCEIANUS.
lf)f)
yga<prjv tfirj^iata, oOol eialv xal ot fietä 'lovXiov Kataaga § 84.
iv tfj 'Priori dg^avtsg avtoxgdtogsg.
August, p. 69 (87, 6 Df.) Xiyca ydg xovto ovxiti 6g 6
dtov 6 Tlgovöaevg . . . aXV 6g 'ladvvrjg 6 BupiXtvog, ddsX-
tponaig d$v 'Iadvvov tov 7tatgidg%ov, inl 6h Mi%ar\X avto-
xgdtogog tov Jovxa (1071—1078) trjv imtofirjv tavtrjv tcSv
noXXtov ßißXtav tov Jitavog övvtattöfievog.
Die geschichte des T. Antonmus Pius und M. Aurelius
bis 172 fand Xiphilinos nicht mehr vor (ebenso wenig Zo-
naras): cp. LXX 1 totiov ort td nsgl tov 'Avt&vCvov tov
Eväeßovg iv xolg dvziygdyoig tov dCtovog ov% svgfoxetai . . .
c. 2 tavta fiöva itegl tov 'Avt&vivov iv tü JCoavv Ga-
istal, xal ott . . . ov GcS&tcu de ovdh tov pstd 'AvtavZvov
ag\avxog Mdgxov Ovrjgov td ngwta tc5v tötogovfievcov . . .
Die Verteilung der auszüge auf buch LXI fgg. ist von
Leunclavius willkürlich vorgenommen.
3) Ioannes Zonaras (Zavagäg) schrieb in der ersten
hälfte des 12. jhdts. eine initofirj fotogicöv von erschaffung
der weit bis zum tode des kaisers Alexius Comnenus 1118
in zwei teilen. Die einteilung in 18 bücher rührt von Du
Cange her. Die römische geschichte erzählt Zonaras im
ersten teile von dem Schlüsse des VI. buches (c. 29 p. 312 P.)
an im VII. VIII. Villi, buche bis zur Zerstörung von Kar-
thago und Korinth 146 v. Chr. nach Dion, unter mit-
benutzung von Plutarchs Romulus Numa Poplicola Camillus
und (IX 23 p. 459 b ) einer stelle aus L. Aemilius.
Den zweiten teil, welcher die kaisergeschichte ent-
halten soll, beginnt Zonaras X 1—12 p. 472 a -492 b mit
auszügen aus Plutarchs leben des Pompeius und Caesar,
angeblich, weil ihm andere geschichtswerke nicht zugäng-
lich waren: Villi 31 p. 471 bcd : td phv ovv tis%gi tovde
%hitgay\xiva 'PctfUtÜHg, ßißXav tv%6v tc5v ndXai tavta lato-
gt\Gdvtav dg%aC(nv dvdgav, ixsföev i&tXriya xat invto^v
xal reo ovyygdimati tovta ivti&etxa, inl öh totg s%rjg, cc
totg vndtoig xal totg dixzdtagöiv ixga%&ri . . . dnogla ßißXmv
cdntQ avzd die£ia0iv .... avzog vnsgogiog cSv xal nogga
tov dataog iv vrjaidie> ivÖiaitapevog . . . itageX&av ovv
avta xal axav td täv avtoxgatogav övyygdtffOfiaL , pixgd
tiva itgodir)yt}ödii£vog . . .
Von Caesars tode bis zum triumphe Octavians 29 v. Chr.
15(5 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324.
§ 84. (X 12 p. 492 c xal 6 tihv ovra atpayelg txtixo bis cap. 31
p. 531 c ) erzählt Zonaras aus Dion, mit Zusätzen aus Plu-
tarchs Brutus und Antonius. Dem ihm noch vollständig
vorliegenden texte Dions folgt er auch fernerhin in der
kaisergeschichte bis zu Severus Alexander XII 15 p. 619%
zum teil in ausführlicheren auszügen als sie Xiphilin bietet;
letzteren benutzt er namentlich in der lücke der handschrift
von 138—172; zusätze entnimmt er aus Eusebios' kirchen-
geschichte, einzelnes aus Iosephus.
AiiBg. v. Du Cange. 2 voll. Paria 1686. fol. Mor. Pinder. vol. I. II.
(1. I— XII). Bonn 1841. 44. L. Dindorf. 6 voll. Leipz. 1868 ff.
W. Ad. Schmidt, üb. d. quellen des Zonaras [bis XII einschl.],
zeitachr. f. d. AW. 1839 nr. 30—36, abgedruckt in Dindorfa ausg.
des ZonaraB. VI p. I— LX. Ferd. Hirsch, byzantin. studien [XV
17-XVI 23]. Leipz. 1876. s. 377 ff. Paul Sauerbrei, de fontibus
Z. quaeat. selectae [XIII 24 -XV 16]. comm. Jen. I Leipz. 1881.
In den Constantinianischen saininlungen [§ 133] folgen
in dem abschnitte tcbqI yvofiav (cod. Vatic. rescr.) auf aus-
züge aus Dion bruchstücke eines ungenannten christlichen
Schriftstellers, von der regierung Valerians an, welche mit
Constantiniia abbrechen. Dieser sogenannte continuator Dio-
nis wurde von Zonaras ausgeschrieben.
AuBg. v. Ang. Mai, vet. scr. coli. II 234 ff. K. Müller, FHG. IV 191 ff.
Dio Caaaius ed. L. Dindorf. V 218 (vgl. praef. p. IV ff.). Görres,
jhb. 1876. b. 212 ff.
Über Ioannes Antiochenus vgl. Ad. Köcher, de Ioanne
Antiocheno. Bonn 1871 p. 10 sqq. Über die C. D. beigelegten
Pianudeischen excerpte s. Haupt, Hermes XIV 36 ff. 431 ff.
§ 85. Herodianos.
1% P ftr » MaQXov ßaöUnccg fotogicov ßißXCa rf.
Auag. von v. H. Stephanus. Paria 1581. 4. Sylburg i. d. scr. hißt. rom.
Tora. III. Frankf. 1591 f. F. A. Wolf. Halle 1792. I. Bekker.
Berl. 1826. Leipz. 1855. L. Mendelsaohn. Leipz. 1883. vgl. F,
A. Wolf, kl. schriften I 425. Ed. Volckmann, de H. vita scriptia
tideque. Königab. 1859. R. Sievera, Philol. XXVI 29. 253. 1867.
XXXI 631. 1872. Jo. Zürcher in Büdingers untere. I 221. J. J.
Müller ebd. III 137 ff. 181 ff. K. Dandliker, die drei letzten
bücher H.'a eb. III 203. 1868-70. Jo. Kreutzer, de H. rerum rom.
scr. Bonn 1881.
Photios bibl. cod. 99 p. 84 b dveyvdffd-tjöav 'HQmdiavov
CoxoQixoi Xöyoi oxtgj. äQ%£xcu i% ov Md^xog 6 'Papccfov
Digitized by G
UERODIANOS.
157
ßaötXevg ixsXBvxr\6s i xal dte£ei<Stv oncog xe Kopodog 6 Mdgxov § 85.
vtog ißaöiXevöev .... of <Sxgaxic5xai oxaöidoavxsg ildyovüt
xmv ßatiiXeCav BaXßtvov xal Mdiiftov, xal ndaav avxovg
aixiav aixiadpsvot dvaigovoi, povov dvetnovxsg ßaöiXia rog-
diavov, ntgl ixn ty ysyovoxa' ivoig xal 6 oydoog xeXtiov-
xai Xoyog (180—238). eöxl ös xrjv cpgdaiv öouprjg xal Xa^ingog
xal ijdvg, xal Xi£si xpoi'/u evog Ocatpgovi, tujxs vntgaxxixifavöt}
xal xrjv i^itpvxov i%vßgi£ov6y %dgiv xov övvrjdovg, prjxe
ngög rö xaneivbv ixkeXv^ivr] xal xr\v üvxixvov vnsgogaOij
yvßöLV. ovxs dl nsgixxoXoyCaig iöxl (Ss^vvvofievog, ovxs xt
tojv dvayxaiav nagaXipndvav, xal anlag iv ndöaig xatg
xaxd xt)v taxogCav dgsxatg ov noXXdiv iöxl devxegog.
Herod. I 1 prooera. ol nXetCxot xav negl cvyxopidriv
fcxogiag döx o ^V^ e ' VTGiv • • • rt )$ ^ €v dXrj&siag iv xulg dyrjytj-
ötötv (üXiycogr]6av , ov% ijxiOxa de insneXrj&rjOav (pgdasrig
xb xal evtpcovCag . . . iyco dh iöxogCav ov nag' dXXav dno-
ds^dfievog äyvaöxov xe xal d^idgxvgov, vnb veaga de xfj xcSv
ivxtvlo^ivcav ^vrjfirj, (isxd ndöyg dXrj&ovg dxgißsiag rj&goiöa
ig övyygatptjv, ovx dxsgnt} xr\v yväoiv xal xolg vaxsgov
iöea&ai itgoodoxtjßag igycjv ^lEydXav xe xal noXXav iv oXtya
ZQÖVB) yEvo^ivav . . § 5 iv £xe0iv i^rjxovxa (vgl. II 15, 7).
c. 2, 5 a öi pexd xijv Mdgxov xeXEvxijv naga ndvxa xov
ipavxov ßCov eidov xe xai tjxovöa, töxt d' av xal neiga
liexee%ov iv ßaöiXixaig ij drjiioOLaig vnrjgEöiaig ysvopevog,
xavxa avviygatfta. c. 15, 5 xoxe yovv EtöopEv, oOa iv yga-
(paZg i&aVftd^Ofitv (von den spielen des Commodus 192).
III 8, 10 Eldopav de in avxov (Zeßrjgov im j. 204) xal &iag
XLvmv navxodanav ^Eafiaxiov iv naöi fredxgoig 6fiov . .
Herodian stammt aus Syrien und hat deshalb für den
orient eigene berichte. Er wurde benutzt von den scriplores
historiae Augustae, von Ammianus und von Zosimus.
Capitol. Maximin. 13, 4 . . ut Ilerodianus dicit (VII 2
z. e.) ; Graecus scriptor, qui ei (Maximino), quantum videmus,
in Alexandri odium plurimum favil, vgl. dess. Clodius Alb.
12 ; 14. Max. et Balb. 15, 5 Hcrodianus, vilae suae temporum
scriptor. Lamprid. Alex. 52, 2 ut Herodianus Graecus scriptor
refert in libris temporum suorum.
Die Inschrift zu Palermo. Or. Henzen nr. 3760. 5604; Ti. Claudio He-
rodiano, c(lari8simo) v(iro), leg(ato) prov(inciae) Sicil(iae), iudici
rarisaimo, patrono col(oniae) Panhormit(anae) , principales viri ex
Digitized by Google
lf)8 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117-324.
§ 85. aere collato d(ono) d(ederunt), ist von Borghesi Oeuvres III 120
auf deu geachichtschreiber bezogen worden. 8ievere a. a. o. s. 30
bezweifelt mit recht die beziehung.
§ 86. Asinius Quadratus.
Müller FHG III 659. K. Rubel, de foutib. IV prior, bist. Aug. scr.
Bonn 1872 p. 32.
Suidas: KoSgäxog'Pa^iatog toxogtxdg. iygatyev'lddi dta-
kixxa tCxogCav 'Paiial'xrjv iv ßißkioig lb\ iiriygayrjv ds Xi-
kuxt}gLda y aal jrtpif'xfi (xdy dito xxLOsag'PcSfirjg Zag 'Aks^av-
dgov xov Mapaiag viov Katöagog.
Quadratus schrieb Tlag&ixd, deren 9. buch bei Stepha-
rios von Byzantion citiert wird.
Iul. Capit. Ver. 8, 4 Quadratus belli Parlhici scriptor.
Vulcac. Gall. Avid. 1, 2 Quadratus in historiis.
Die römische geschiente citiert Stephanos 'Pcopal'xi) %i-
kidg; p. 493, 24 'Olvßiot, . . . Kovadgaxog xeooagtaxaidtxdxtp
'PcofiaVxrjg %tkiagxiag.
Der kaiser Philippus feierte den annus millesimus U. R.
mit saecularspielen 248.
A. Q. wird von Xiphilinos (Dion. ep. LXX 3) über
T. Antoninus Pius angeführt, von Zosim. V 27 iv xt] xaxd
xov ßaövkia Mdgxov loxogCa.
Agathias I 6 p. 17 c ol de y Aka\iavol^ st ys *Atitvty
Kovadgdxa ejteö&at, dvdgl '[xakiolxt] xal td regfiavixd ig
t6 dxgißhg dvayeygafipiva, %vvrjkvdig Uqiv avdgajtoi xal
tLiyadsg, xal xovxo övvaxai avxotg i} iitavvpia.
§ 87. P. Herennius Dexippus.
Corp. scr. hist. Byz. ex rec. B. G. Niebuhrii I p. XIV. 9. Bonn 1829.
Müller FHG III 667. Histor. graeci minores ed. L. Dindorf.
Leipz. 1870. I 191 (praef. p. LXXXII). W. Dittenberger in den
Comment. Momms. s. 245 ff.
CIA. III 716 = CIG. I 380 Boeckh . . . xdv dg^avxa
xi\v xov ßaöikiag iv &söito&exaig dgxrjv *<*l ag£avza xijv
inaivvfiov dgx^v xal itavrjyvgiagxrjöavTa xal dyavo&exrjöavxa
xäv psydkav Tlava%x\vaimv (ol. 260, 2. 262/3 n. Chr. Ditten-
berger), otxofttv isgia navayrj (aus dem geschlechte der Ktj-
gvxtg), T](6itkiov) r Egiv(vtov) di\utitov Ilxoke(ialov"Egfi£iov,
xov g"rjxoga xal övvygatpia , dgexrjg svsxa oi natÖeg xxk.
vgl. nr. 717 u. nr. 70a. add. p. 484).
Digitized by Google
I
ASINIUS QUADRATUS. P. HERENNIÜS DEXIPPÜS. 159
Suidas: <di\innog [As\innov\oEgivviog xgnptxxfoag, 9 Afaf- § 87.
vatog, gr\x(ag, ysyovdtg inl BaXsgtavov xal raXitjvov xal
KXavdiov devxigov xal Avgi\Xiavov xäv ßaOiXiav'P&natav.
Phot. bibl. cod. 82 p. 64 dvsyvcSö&rj dstynnov xd psxd
l4Xe%avdgov, iv Xoyoig xiacagouv. dvsyvciö^rj öh avxov xai
sxegov Gvvroitov töxogixov , fiE%Qi xijg KXavdiov inixgixov
rag xstpaXaimdsig ngd^sig ßaöiXetag. dvsyvcia&rj äh avtov
xal td Zxvfrixd, iv olg at 'Pofiaiov avxtp xal Zxv&äv
dvaygdyovxat, ngög dXXrjXovg pd%ai xs xal d&oXoyoi ngd&ig.
iöxi 6h xrjv ygdoiv dnigixxög xe xal oyxa xal diuayLaxi %al-
gav, xal (rag dv xig slnoi) aXXog \ksxd xivog öayrjvsiag 0ov-
xvdi&rjg, fidXiOtd ys iv xalg ZJxvtrixatg löxogiaig.
agxexai ös iv xoig pexd 'AXs^avÖgov an avrrjg xrjg xov
ßaöiXiag xsXsvxrjg 'Aggiavä xaxd xo nXsldxov Gvp,-
(ptova ygdcpav.
Eunapios soph. p. 11 Boiss. . . raXXtrjvov xal KXavdiov . .
Tdxixöv xe xal AvgnXiavbv xal Tlgoßov, xa&' ovg (xgovovg)
r)v xal ds&nnog 6 xrjv XQOVixrjv löxogiav Ovyygdtyag, dvrjg
dna6r\g naiösiag xs xal övvd^eag Xoyixrjg dvdnXscag.
Trebell. Poll. Gallien. 13, 8 Gothi . . Cyzicum et Asiam,
deinceps Achaiam omnem vasiaverunt, et ab Atheniensibus duce
Dexippo, scriptore Horum temporum, vidi sunt.
Über den kämpf der Athener mit den Herulern (267)
s. Curt Wachsmuth, die stadt Athen i. a. I 707 f.
Dexippos schrieb:
1) ta p,sxd 'AXi%avdgov 4 bb.
2) xQovixri foxogia 12 bb. bis zum tode des kaisers
Claudius 270 (Treb. Claudius 12, 6).
Treb. Poll. Gord. 2, 1 Gordiani . . tres fuerunt, idque
docente Arriano, scriptore Graecae historiae, docente item Dexippo,
Graeco auctore . . . qui etiamsi breviter, ad fidem tarnen omnia
persccuti sunt. vgl. c. 19, 9. Henzen-Orelli III 5529.
Euagr. kirchengesch. V 24 xal Jsiinnta ds nXstoxa
nsgl xovxcjv nenovrjxai, dnb (iv&ixav dg^ap.iv(p xal Xrj^avxi
ig xr]v KXavdiov xov fisxd raXXirjvöv ßaGiXsiav a avvansC-
Xr\nxai xal nsgl cor Kdgnoi xal sxsga ßdgßaga id-vrj xaxd
xrjv 'EXXdda xal ®gaxr\v xal 'IavCav dianoXsp,ovvxsg snga^av.
Steph. Byz. p. 269, 11 Meineke (von den Herulern).
"EXovgoi, Uxvd-ixöv i&vog, nsgl atv 4s%mnog iv xQOvixmv iß'.
Cramer anecd. Paris. II 153, 20 xrjv XQOVixrjv taxogiav
Digitized by Google
160 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324
§ «7. 6 Js%ixxog unQi trjg olß' oXvpxiddog (269) övyygdtyag
Jiovvaiov 'AXtlavdgia yiqöiv ixi tavxrjg vixrjaai.
Eunap. bist, prooem. IV 11 Müll. (I 207 Dindorf):
dt\ixxa Tö y A&t)vaiip xaxd xovg 'dfryvrjOiv dg%ovzag . . .
löxogla övyyiygaxxai, xgoöagi&povnivav xai xäv 'Pafialxcav
vxdxcov, xai xgo ys avxdv tg>v vxdxtov ts xai dgxövxav
dgtapivr}g trjg ygatprjg xdvxa Öd, oöa xgog rs xd
xoivov dxdvxcav dv&gcixnv dfaoXoya xai xax* dvöga dV
dgsxrjv xegixxov xtvog ovöpaxog xexvxyxoxa, Xdßgag ixidga-
pcov xai dLa&dpevog tg5 Xöyur, xtXevxäv ig KXavdiov xaxa-
Xvsi xrjv övyygatprjv slxa oXvpxiddag xaxaXoyi^txai
xöaag xai xo<Sag xai vxdxovg xai ag%ovxag ixi xavxaig, xr)v
XiXidda tav ixdv vxoßaXcSv . . .
3) £xvfrixd: fragmente von den Gothenkriegen der zeit
der kaiser Philippus und Decius bis Aurelianus (etwa
244-271).
Christliche schriftsteiler und ihre gegner.
§ 88. Sex. Iulins Africanns.
Suidas: 'Atpgixavog o 2X£xog %gr]fiaxtCag , <piXÖ0oq>og
Aißvg, 6 xovg Ksöxovg ytygaqxag iv ßißXCoig xd' . siai öl
oiovei tpvOLxd, i%ovxa ix Xoyav xe xai ixaoidäv xai yga-
xxmv xivav %agaxxr\g(ov tdöeig xs xai dXXoicav ivsgyei&v.
xard xovxov iygatyev 'Slgiyivrjg, ivöxaaiv xoLrjadfiEvog xsgi
xov xrjg Zaadvvrjg ßißXiov xov sCg xdv davirjX.
Photios bibl. cod. 34 p. 7 dvsyvoiad'i] 'Atpgixavov faxogi-
xöv ovxog iaxiv 6 xai xovg Xsyofiivovg Keöxovg iv X6yot.g
ovvxdfcag id'. iaxi Öl 6vvxop,og dXXd p,r\ölv xdv dvay-
xaicov foxogrjdijvai xagaXipxdvav. ag%sxai öl dxb xrjg
MavGalxijg xoC^ioyivsiag xai xdxsLöiv eag xrjg Xgiöxov
xagovöCag. ixixgoxdörjv öl öiaXafißdvft xai xd dxo Xgiöxov
fii%gt> xrjg MaxgCvov xov 'Poonaicov ßaöiXimg ßaöiXeiag , oxs
avxa, dg g>rjöi, xai fjöe r) avyyga<pr) avvexiXstxo, ixdv ovoa
ptyxy . x£V%rj dl to ßißXiov xivts. ovxog xai xgog *£lgiyivr}v
ygdcpei nsgi xov xaxd Eoaödvvav öirjyrjfiaxog . . . a xai
ixcXvop,avog 'Slgiyivrjg dvxiygaifts. ygdtpai dl 'Aygixavog
xai xgog 'Agiaxetörjv . . .
Euseb. a. 2237 (221) Hier, in Palaestina Nicopolis quae
prius Emmaus vocabatur urbs condita est, legatimiis industriam
SEX. IULIUS AFRICANUS. PORPIIYRIOS VON TYROS. 161
pro ea suscipienle lulio Africano scriptore temporum. vgl. § 88.
Hieron. de vir. ill. 63. Chron. Pasch, p. 499, 5 riaXaiöxi'vrjg
NixonoXig, 7] tcqÖteqov 'E(iu,aovgy ixxi<5%r\ rcöAtg, TtoeoßEvov-
xog vtiIq avxrjg xal itQQXaxapivov 'lovXiov 'Ayoixavov xov
xd XQOVixd avyyQa^apivov.
In der itavxdßißXog xQovoXoyixr) setzte Sextus Iulius
Africanus Christi geburt in das 5500. jähr der weit, die
auferstehung 5531 und sehlosz mit dem j. 5723 = ol. 250,
1 = 974 d. st. (221 n. Chr.), dem consulate des Gratus und
Seleucus.
Vgl. Job. Just. Scaliger, animadv. in chronol. Euscb. p. 232. Vossius, de
hist. gr. p. 280. L. Ideler, ehr. TT 456. 467. H. Geizer, S. I. A.
u. die byzantinische Chronographie 2 bd. Leipz. 1880. 85 (dazu
G. F. Unger phil. anz. XI 78 ff.).
Euseb. chron. I p. 98,39 . . ag xal 'Aygixavog <6> nivxe
XQOvoyQatptav avvd^ag ßißXia xd peydXa poi diafiaQxetv
iv tolg ngoxsipevoig Öoxsl ....
Von Iulius Africanus hat Euscbios die oXvfimddav
uvayQuyrj ol. 1—249 (216 n. Chr.) entlehnt, chron. 1 193-220.
vgl. o. 1 s. 7.
Die sogenannten excerpla lalina barbari gehen auf Afri-
canus zurück (nicht auf Eusebios): f. 31 b filosofi aulem
cognoscebantur (emporibus Artarxerxis Sofoclus unde
et Africamis sub Artaxerxe rege dinvmerat ßosofos. f. 39 b
Africanus quidem dixit . . .
Erste auBgabe von Jos. Scaliger im thesaurus temporum II 58—85:
'excerpta utilissitna . . latine conversa ab homine barbaro, inepto,
llellenismi et Latinitatis imperitissimo'. Eusebi chron. rec. A.
Schoene. 1 app. VI p. 175-239. vgl. Jac. Bernays, Scaliger
s. 218-220. K. Frick, beitrage z. gr. chronol. Höxter 1880
p. 7 ff. Konr. Trieber Göti nachr. 1880 p. 49 ff. Oelzer a. a. o.
1 137 ff.
§ 89. Porphyrios von Tyros.
Müller FHG. III 688. Jac. Bernays, Theophrastos' achrift über frömmig-
keit s. I 133. Porphyrii . . philosophi Platonici opuscula tria rec.
A. Nauck. Leipz. 1860.
Suidas: TJoQtpvQiog 6 xard XqhStmxvcSv ygdtpag, og xvQiag
txaXsixo BaöiXsvg, Tvgtog (piXoootpog, pa&rjxrjg V/fif Xiov xov
nXaztvov pa&r}xov 9 öiödaxaXog dh 'IapßXCxov, ysyovag inl
xc5v xqöv&v AvQi]Xiav6v xal nagaxeCvag tag AioxXr\xiavov
Schabfbb, Quellenkunde. 2. abteil. 11
162 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117 -324.
§ 89. rov ßaöiksag, fyQaips ßißkia itdiiitketara , <piX6<So<pd xs xal
faxoQixd xal ygafifiaxLxd
Porphyrios schrieb u. a. (pikoootpog ioxogia in vier
büehern (daraus erhalten ßCog Ilv&ayoQov), (pikokoyog Usxogia
in 5 bb., xaxd XQioxiaväv 15 bb.
Porphyrios ward von Eusebios ausgeschrieben, chronic.
I p. 263 s. Romanorum . . . regen ex Porphyrio,
nostrae aetatis philosopho, a capto Ilio usque ad Claudi regnum
(268-270).
Eiiseb. chron. I p. 190 TIoq<pvqlov dito rov itQcoxov
koyov xrjg (pikooo<pov foroQiug. dito xrjg dkaöecog 'Ikiov iitl
xr]v xäv 'Hgaxkeiötov eig xr)v Ilskoitovvrjaov xddodov ixrj ri
yrjolv dvai 6 'AitokködaQog vgl. o. I s. 107. 108.
Ebendas. p. 160 ff. ol fisxd 'AkQavÖQOv rov Maxedöva
Aiyvitxov xal 'AkefcavdQHag ßaöikevo'avxeg, dito trjg IJoq-
q>vgiov yQayrjg . . . vgl. ß. G. Niebuhr, kl. sehr. I 221 ff.
Ebendas. p. 230 ff. <i?)> Maxsdovtxr] ßaötXifa, dito x&v
IJOQtpVQLOV XOV Xa&' Tj^LCOV <ptko(f6(fOV
Eunap. vit. soph. p. 2 Boiss. xrjv (pik6aotpov taxogiav
xal xovg x<ov ytloGoyatv dvögcSv ßCovg IloocpvQiog xal
Uattcjv dveki%avxo. dkk y 6 filv TlogcpvQLog ovxca övfjtßdv
sig nkdxmva ixskevxa xal xovg ixeivov %QÖvovg.
§ 90. L. Caecilius Lactantius Pirmianus.
Er war unter Diocletian lehrer der rhetorik zu Niko-
medien ('Cicero christianus 1 ).
'De mortibus perseculorum' verf'aszt zu ende 313, ist nur
in einer Pariser hdschr. erhalten (cod. Colbert.), zuerst her-
ausgegeben von St. Baluze. Paris 1679.
Die schrift ist Lactantius abgesprochen von le Nourry, app. ad bibl.
patr. II diss. III p. 671 sqq., Paris 1715 u. a. ; dagegen Lactantius
zugesprochen von A. Ebert ber. d. Leipz. GdW. XXII 115, 1870.
gesch. d. ehr. lat. litt. s. 83. Jak. Burckhardt, die zeit Constantins.
2. a. 1880 s. 39, 4. vgl. s. 58. 289. vgl. O. Rothluchs, qua histo-
riae hde L. ubub sit in 1. d. m. p. Marburg 1862. O. Hunziker in
Büdingers unters. I 117.
Digitized by Google
LACTANTWS. GRIECHISC'HK RHETOREN UND SOPHISTEN. 163
Hilfszeugnisse.
§ 91. Griechische rhetoren und Sophisten.
Ti. Claudius Atticus Herodes, geb. 101, archon von
Athen wahrscheinlich 126. cos. ord. 143, f 177.
K. Keil in Pauly's RE. I«. 2096. W. Dittenberger Herraes XIII 67
corara. Momms. s. 251. P. Vidal-Lablache, H. A., dtude critique
sur sa vie. Paris 1871. CIA. III 3. 664—675. 735. 763.
P. Aelius Aristides, geb. ca. 117, f ca. 189 zu Smyrna.
Ausg. v. W. Dindorf (m. d. Scholien) 3 voll. Leipz. 1829. A. C. Dareste,
quam utilitatem conferat, ad bistoriam sui temporis illustrandam
rhetor A. Paris 1844. W. H. Waddington, Bur la Chronologie de
la vie du rlujteur A. A. M£m. Ac. d. Inscr. (1867) XXVI 1,
203—268. Herrn. Baumgart, A. als repräsentant der sophiBt. rhe-
torik des 2. jhts. der kaiaerzeit. Leipz. 1874.
M. Aurelius schrieb als kaiser um 172 selbstbetrach-
tungen in zwölf büchern (rciv xa&' iavzov ßtßXva iß') nach
den grundsätzen der stoischen philosophie.
Ausg. v. I. M. Schulz. I. Schlesw. 1802. F. Dflbner (mit Theopbrast).
Paris 1841. Joh. Stich. Leipz. 1882.
Lukianos, geb. um 110 zu Samosata in Syrien, rhe-
tor und Sachwalter, weitgereist, als philosoph gegner der
Sophisten und der Christen.
Die schrift /7tog del iötogCav (SvyyQaysiv verfaszte L.
nach dem Partherkriege des L. Verus 162—165.
Ausg. v. J. M. Gesner, Ti. Hemsterhuis und J. F. Keitz. 4 voll. Amsterd.
u.Utrecht. 1743-46. 4. K. Jacobitz. 4 voll. Leipz. 1836-41 (3 voll,
zuletzt 1871-4). F. Volkm. Fritzsche I— III. 1. .Rostock 1860-74.
K. G. Jacob, Charakteristik L.'s. Hamb. 1832. K. F. Hermann,
ges. abhandlungen. Gött. 1849 s. 201.
Iulius Pollux (IloXvdsvxrjg) von Naukratis.
'Ovopaöxixov in 10 bb., dem kaiser Coramodus gewidmet.
Ausg. c. annot. interpr. v. Willi. Dindorf. 5 voll. Leipz. 1824. I. Bekker.
Berl.1846. K. Ferd. Ranke, de Polluce et Luciano. Quedlinb. 1831. 4.
Fedor de Stojentin, de I. P. in pnblicis Atheniensium antiquitatib.
enarrandiB auctoritate. Bresl. 1875.
Diogenes Laertios.
IlfQl ßfov, doyfidxav xal aTZotp&sytictx&v xav iv <pilo-
aocpta £vdoxi(iri6dvT(ov ßißkia i. <Pik6öo<pos töxoQict Steph.
B. iL "Evexoi. <piX6ao<poi ßioi Phot. bibl. cod. 161 p. 104 a 2.
11*
Digitized by Google
164 V. VON HADRIAN BIS CONSTANTIN 117—324.
§91. Ausg. v. II. G. HübDer. 2 voll. Leipz. 1828. 31 und comraentarii (Is.
Casauboni atque Aegid. Menagii) 1830. 33. Cobet. Paria 1850.
M. Bonnet Rh. Mus. XXXII 583. 1877. H. Usener, ind. lect. hib.
Bonn 1880. vgl. Fr. Nietzsche, de Laertii Diogenis fontibus.
Kh Mus. XXIII 632. XXIV 181. 1868 f. Hüler ebd. XXXIII 520.
C. Wachsmuth ebd. XXXIV 41. Daub jhb. suppl. XI 470 ff.
Diels doxogr. gr. p. 161. U. v. Wilamowitz phil. unters. III 142 ff.
Berl. 1880 u. a.
Flavius Philo8tratos, söhn des Sophisten gl. n. von
Leranos, lehrte zu Athen und Rom, nach Suidas ini £eßijQov
rov ßaailsag (193-211) xal fag Q>iUmtov (244—249). Sein
neffe, der jüngere sophist Philostratos, f zu Lemnos in der
2. hälfte des 3. jhdts.
Der mittlere dieser drei Schriftsteller verfaszte u. a.:
Tä ig tbv Tvavia 'Anokl&viov , 8 bb., geschrieben auf
befehl der kaiserin Iulia Domna (f 217).
BCoi aotpißtäv, 2 bb., gewidmet dem proconsul Antonius
Gordianus zwischen 230 — 234.
rviivaOTixog , aufgefunden von Minoides Mynas 1844,
zuerst herausgegeben von diesem und gleichzeitig von Ch.
Daremberg. Paris 1858.
Ausg. der werke der Philostrati v. F. Morel. Paris 1608. Qf. Olearius
Leipz. 1709 fol. K. Ludw. Kayser. Zürich 1844 (1853). 4. Leipz.
1870 f. (2 voll.)
Athenaeos von Naukratis.
dtntvoGoyiGxai, 15 bb., unter Commodus begonnen,
unter Sept. Severus abgeschlossen. Hiervon sind b. I. II
und der anfang des III. buches nur in einem auszuge
erhalten.
Ausg. v. Is. Casaubonus. III voll. Genf 1597. Leiden 1612. 57. fol.
dess. animadversiones. ebend. 1600. 1621. 1664. J. Schweighäuser.
14 voll. Straszb. 1801—7. W. Dindorf. 3 voll. Leipz. 1827.
A. Meineke. 4 voll. Leipz. 1858-67.
§ 92. Lateinische redner.
Die Panegyriker Eumenius u. a.
Ausg. v. Wolfg. Jäger 2 tomi. Nürnb. 1779. H. J. Arntzen 2 voll.
Dtrecht 1790. 97. 4. E. Bährens. Leipz. 1874. Hugo Ruehl, de
XII panegyricis latinis propaedeumata. Greifsw. 1868.
1. panegyricus Maximiano Augusto dictus 289. 2. gene-
thliacus Maximiano Aug. d. 291. 3. Eumenii (aus Augusto-
Digitized by Go
VI. VON CONSTANTIN BIS ZU 1USTINIANS TODE 324—565. 165
dunum) pro instaurandis scholis oratio 296. 4. desselben (?) § 92.
panegyricus Constantio Caesari d. 297. 5. panegyricus
Maximiano et Constantino d. 307. 6. Eumenii panegyricus
Constantino Augnsto d. 310. 7. desselben gratiarum actio
Constantino Aug. 311. 8. panegyricus Constantino Aug.
d. 313. 9. Nazarii panegyricus Constantino Aug. d. 321.
VI. Von Constantins allcinherrschaft bis znm tode
Justinians 324 — 565.
Römische geschiclitschreiber und geographen.
§ 93. Der Chronograph vom jähre 354.
Th. Mommsen, üb. d. chronogr. v. j. 354. Abh. d. Leipz. ges. d. wiss.
II 547 ff. 1850: der text s. 611 ff.; des kalenders auch CIL 1
332 ff., der consularfasten p. 483 ff.
Uie sarnmlung enthält folgende stücke:
I. den kalender, bearbeitet von Furius Philocalus.
III. fasti consulares, vom anfange des consulats bis 354
n. Chr.: der sog. anonymus Norisianus, zuerst vollständig hgg.
von F. H. Norisius. Florenz 1689.
IV. Ostertafel, regelmäszig fortgeführt bis 358, mit
späteren schlechten ergänzungen bis 410/1.
V. Verzeichnis der stadtpraefecten von 258 — 354 : ex
temporibus Gallieni quis quanium temporis praefecluram urbis
administraverit.
VI. depositio episcoporum. item depositio martyrum; Ver-
zeichnis der gedächtnistage der römischen bischöfe und mär-
tyrer von 255 (235) an, entworfen 336, fortgeführt bis 352.
VII. Verzeichnis der römischen bischöfe: quis episcopus
quot annis praefuit vel quo imperante, bis zum antritte des
Liberius 352; von 231 an auf kirchlichen aufzeichnungen
beruhend, älteste grundlage des Uber pontißcalis.
Hiemit sind in der Wiener handschrift verbunden drei
im j. 334 geschriebene abschnitte:
IX. eine weltchronik.
X. eine stadtchronik.
XI. Verzeichnis der regionen der stadt Rom.
Über die Annalen II und VIII s. § 101.
166 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—665.
§ 94. Sex. Aurelius Victor.
Ausg. v. Andr. Schott. Douay «577. Antwerp. 1579. H. J. Amtzen,
AmBterd. 1783. 4. Fr. Schröter. 2 voll. (or. g. R. und vir. ill.)
Leipz. 1829. 31. J. Mähly, Jahna Archiv XVIII 132. XIX 315.
1852 f. H. Jordan, üb. d. buch origo gentis Romanae. Hermes III
389 ff. Th. Opitz, qu. de S. Aur. V. Act. soc. ph. Leipz. 1872 II
197. Ed. Wölfflin Rh. Mus. XXIX 282. 1874. Herrn. Haupt, de
auctoris de vir. ill. libro quaestiones hist Würzb. (Fkf.) 1876.
Amm. M. XXI 10, 6 b. j. 361 (Julianus imperator Naessi)
Viciorem apud Sirmium visum scriptorem hisioricum cxindeque
venire pracccptum, Pannoniae secundae consularem praefecil et
honoravit aenea statua, virum sobrictatis gratia acmulandum,
mullo post (a. 389) ufbi praefectum.
Inschriften Orelli LT 3715: Aurelio Victori XVviro.
sacr. fac. leg. Augg. pro. pr. prov. Pann. in f. patron. R. P.
H. V. D. D. CIL VI 1186: Theodosio Pio Victori Semper
Augusto Sex. Aur. Victor v. c, urbi praef., iudex sacrarum
cognitionum.
llieron. cp. 10, 3 (I p. 24 V.) Aurelii Victoris historiam.
Vict. de Oaes. 20, 5 mihi . . qui rure ortus tenuique et
indocto patre in haec tempora vitam praestiti } sludiis tantum
honestiorem. quod equidem gentis nostrae reor, quae fato quodam
bonorum parum fecunda, quos eduxil tarnen quemque ad celsa
suos (subvectos Opitz) habet: vclut Severum ipsum, quo prae-
clarior in re publica fuit nemo.
Nur in einer Brüsseler handschrift des XV. jahrhunderts
(von Th. Mommsen 1850 wieder aufgefunden) sind erhalten
die origo gentis Romanae und die Caesares.
1) Caesares in der Brüsseler handschrift überschrieben:
Aurelii Victoris historiae abbreviatae % ab Augusto Octaviano, id
est a fine T. Livi usque ad consulatum Constantii Augusti et
Iuliani Caesaris 111 (360).
Die historiae sind von Sex. Aurelius Victor im j. 360
abgefaszt: vgl. c. 42, 19: der uns erhaltene text ist ein aus-
Bilg seiner schrift.
2) Epilome. Überschrift der codd. Gudiani zu Wolfen-
büttel : libellus de vita et moribus imperalorum breviatus ex libris
Sex. Aurelii Victoris, a Caesare Aug. usque ad Theodosium.
Cap. 1 — 11 (Augustus bis Domitianus) entsprechen den
Caesares, jedoch zum teil in ausführlicherer fassung. Von
Digitized by Google
SEX. AUKKLIUS VICTOR. KUTKOPIUS.
1(57
Nerva ab ist die epitoine selbständig; von c. 41 ab liegt ein S 94.
auszug ans Ammianus zu gründe, herabgeführt bis zum tode
des kaisers Theodosius 395.
3) de viris illustribus urbis Romae, von Procas Amulius
und Nurnitor bis M. Antonius, nebst den gegnern Pyrrhus
Hannibal Hasdrubal Antiochus Viriatus Mithridates Cleo-
patra. Der Verfasser dieser schrift ist unbekannt; so auch
seine quelle.
C. Aldenhoven Hermes V 150. Hyginus (o. s. 124) nimmt als quelle an
H. Hildesheimer, de libro qui inscribitur de v. i. u. R. quaestiones
hiBtoricae. Berl. 1880. Joh. Rosenhauer, de fontibus libri qui in-
scribitur de v. i. u. R. Kempten 1882.
4) die origo gentis Romanae ist von einem grammatiker
des V. oder VI. jahrhunderts verfaszt.
' Aus der origo und den Schriften de viris illustribus und
de Caesaribus ward von einer noch jüngeren hand (mit
kürzungen) das handbuch römischer geschichte zusammen-
gestellt, welches unter dem Namen des Sex. Aurelius
Victor geht.
Vgl. Mommsen Hermes XII 301. n. Arch. V 59.
§ 95. Eutropius.
Breviarium ab urbc condita, X bücher bis zum tode des
kaisers Iovianus 364, herausgegeben ca. 369.
AuBg. v. Henr. Verbeyk. Leiden 1762 (1793). W. Härtel. Berl. 1872.
Hans Droysen (Monum. Germ, histor. Auct. antiq. tom. II: Eutropi
breviar. a. u. c. cum versionibus Graecis et Pauli Landolfique ad-
ditamentis rec. et adnot.). Berl. 1879. W. Pirogoff, de E. bre-
viario ab u. c. indole ac fontibus I. Berl. 1873.
Widmung: Domino Volenti Maximo Perpetuo Augusto.
Res Romanas ex voluntate mansueludinis tuae ab urbe condita
ad nostram memoriam, quae in negotiis vel bellicis vel civilibus
emincbant, per ordinem lemporum brevi narratione collegi slriclim,
additis etiam his quae in principum vita egregia exliterunt . . .
X 16 lulianus . . Parthis inlulit bellum, cui expeditioni ego
quoque interfui.
Suidas: Evxgontog '/raXog oofpcatrjg Tqv'Paiialxfjv Caro-
Qiav BTCiro^txcjg trj 'ItakcSv (povfj iyQatpe, xai akXct. Ders.
Kaitizcov Avxiog, lOtoQtxög. ovvog eygarpev 'Iöavgixä ßißXta
n', yLStÖKpQuGLv rijg ixiton^g EvtQonCov, <toi5)> 'Papaiaxi
Digitized by Google
168 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565.
§ 95. imxttiovxog Aißiov xöv 'Pofialov, xal arepl AvxCag xal
nap<pvAtas.
Paeanios übersetzte Eutropius ins griechische um 380.
Vgl. E. Schulze Philol. XXIX 285. 1869. Mommsen Hermes VI 82 ff.
1871. R. Duncker, progr. Greiffenberg i. Pommern 1880.
Von einer zweiten Übersetzung (des Kapito) sind bei
Ioannes Antiochenus und Suidas bruchstücke erhalten.
Vgl. Ad. Köcher, de loa. Ant. aetate. Bonn 1871. p. 17 ff.
Nikeph. Gregor. (Lambec. comm. de bibl. Vindob. VIII
p. 136): 6 öoyög Eingoniog, Ö$ OvdUvxi plv övyxQovog
ysyovcSg, "Eklriv d' cov rijv ^Qr\6xeiav .... Evxgoniov . . .
dns%&äg e%ovxog iiq6$ Kovdxavxtvov 6W xe to xrjg %QriGxsiag
dxoivcovrjxov xal noog ys did to t)XixioiTi]v o^iov xal aCgs-
6i6xr\v Iovliavov yeyevrja&ai.
§ 96. Ruüus Festus.
Breviahum rerum gestarum populi Romani, 369 verfaszt.
Ausg. v. Wendelin Förster (praemittitur dissertatio de R. breviario
eiusque codicibus). Wien 1874. R. Jacobi, de Festi breviarii fon-
tibus. Bonn 1874. vgl. A. Eussner Phil. XXXVII 154. 1877.
Th. Mommsen Hermes XVI 605 ff.
Widmung: Pio perp. dorn. Valentiniano Imp. et Semper
Augusto. brevem fieri dementia Uta praeeepit . ... res gestas
signabo, non eloquar.
Schlusz : maneat modo .... felicitas, ut ad hanc ingentem
de Golhis etiam Babylonicae tibi palma pacis accedat, glorio-
sissime prineipum, Valentiniane Auguste.
Er war proconsul von Achaia und (366) von Africa.
CIA. III 635: xbv AapxCQOxaxov d[v&]v7taxov xrjg 'EXlddog
'Povyiov <&rjöxov xal ^AQSOTCaysCxrjv CIL. VI 537.
Er ist entweder derselbe oder wol eher ein söhn des
dichters Rufius Festus Avienus, von dem wir besitzen
eine Übersetzung der Phaenomena des Aratos und der peri-
egesis des Dionysios; über die letztere s. § 65, 2. Ora mari-
tima in sechsfüszigen Jamben (erhalten 703 verse des ersten
buches) nach altertümlichen quellen gearbeitet.
Ausg. von J. K. Wernsdorf, poetae Lat. min. V 1, 165 ff. 1788.
s. ükert, geogr. d. Griechen u. Römer II I, 473. L. F. de Saulcy
Rev.arch. XV p. 64. 81. 1867. K. Möllenhoff, deutsche altertumsk.
1 73. 1870. A. v. Gutschmid Centralbl. 1871, 523. K. Müller
Philol. XXXII 106. 1873.
RUFIUS FE8TUS. AMMIANUS MARCELLINUS. 169
Serv. ad Aen. X 388 Avienus tarnen, qui totum Vergi- § 96.
lium et Liviuis scripsit m iamb. .
>
§ 97. Ammianus Marcellinns.
Berum gestarum libri XXXI. Hiervon erhalten buch XIV
-XXXI (353-378).
Handschr. saec. X cod. Fuldensis in der Vaticana; cod. Hersfeld, be-
nutzt von S. Gelenius, hiervon bruchstücke in Marburg: H Nissen,
A. M. fragm. Marburgensia. Berl. 1876. 4. vgl. M. Haupt op.
11 371. Mommson Hermes VI 231. 1872. XV 244. 1880.
Ausg. von A. Sabinus (L XIV-XXVI). Horn. 1474. fol. M. Accureias
Augsb. 1533. fol. Sig. Gelenius. Basel 1533. fol. cum notis inte-
gris Frid. Lindenbrogii (1609), Henrici et Hadriaui Valesiorum
(Paris 1636. 4. 1681. fol.) et Jac. Gronovii (Leiden 1693) ed.
Io. Augustin. Wagner. Editionem absolvit K. Gottlob Aug. Erfurdt.
Leipz. 1808. V. Gardthausen. 2 vol. Leipz. 1874 f.
J. J. Chifflet, de A. M. vita. Löwen 1627. C. G. Heyne, prolusio cen-
suram et ingenium historiarum A. M. continens. Gott. 1802 (op.
VI 35), beide abgedruckt in Wagners ausgäbe I LXXV u. CXXVI.
G. ß. Sievers, leben des Libanius, Berl. 1868 s. 271. Will. Ad.
Cart^ quaestiones Ammianeae. Berl. 1868. M. Hertz Herrn. VIII
257. 1874.
Vict. Gardthausen, die geogr. quellen Ammians (jhb.suppl. VI 507). Leipz.
1873. Th. Mommsen, A.'s geographica, Hermes XVI 602 ff. H. Sud-
haus, de ratione qnae intercedat inter Zosimi et Ammiani de hello
a Iuliano imp. cum Persis gesto relationes. Bonn 1870 (vgl. Phil.
XXXI 184). Hugo Michael, die verlorenen bücher des Ammianus
Marcellinus. Bresl. 1880.
Ammian war geboren ca. 333 zu Antiochia, ward 353
von Constantius dem Mag. eq. per orientem Ursicinus bei-
gegeben, begleitete diesen nach Italien und Gallien und nahm
teil an Iulians Feldzügen in Mesopotamien. Späterhin lebte
A. in Rom und schrieb dort seine geschiente, b. XIV— XXV
in den j. 389—391, die folgenden bücher später.
Amm. XXXI 16, 9 haec ut miles quondam et Graecus a
prineipatu Caesaris Nervae exorsus ad usque Valenlis inieritum
pro virium explieavi mensura: opus veritatem professum num-
quam, ut arbitror, sciens silentio ausus corrumpere vel mendacio.
scribant reliqua potiores, aetate doctrinisque florentes . . vgl.
XXVI 1, 1. 2.
XV 1, 1 (b. j. 354) utcumque potuimus veritatem scru-
tari, ca quae videre lieuit per aetatem vel perplexe interrogando
Digitized by Google
170 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU 1USTINIANS TODE 324—565.
§ 97. vcrsaios in medio scire narravimus ordine castmm exposito di-
versorum : residua . . . pro virium captu limatius absolvemus.
Liban. ep. 983 xai 6e fcqAca tov 'Pcofi^v ix HV ^axUvny
tov öi . . . avtog rjfilv iv imdeC^eat tatg filv yiyovag talg
d' ian, trjg GvyyQacprjg sig noXXä tstfirj^vrig xai tov <pa-
vsvtog inatved-Evrog (is'govg fregov ttöxaXovvtog. dxova Sh
trjv 'Paprjv avtrjv atscpavovv tioi tov itovov xai xflö&at
ifnjq)OV avtrj tcov fiev Oe xtxgatr\xivai , tav d' ov% r)ttij-
6&ai. tavtl d' ov tov avyygatpia xoCp.il fiovov, dXXä xai
ypäg, av iötiv 6 Cvyygatpevg . . . toaovtov ydg noXCtng
evöoxinäv xoopet totg avtov trjv tcöXlv tr)v iavtov
(irtaivoig?).
Ders. 235 og vno plv tov 6%fj(Jtatog dg ötgaticitag,
vnb ds taiv igycav ctg <piXoa6<povg iyyeygantav .... 6 xaXog
'4ppiav6g.
XXII Über Aramians heidentum s. W. Cart s. 23.
Ammian8 urteil über die Christen XXII 11, 5 von
Georgios dem bischof von Alexandria: professionisque suae
oblilus, quae nihil nisi iustum suadet et letie . . und von den
märtyrem § 10 qui deviare a rcligione computsi pertulere cru-
ciabiles poenas, ad usque gloriosam mortem intemerata fide pro-
ffressi, et nunc martyres appellantur. XXI 16, 18 (Constantius)
christianam religionem absolutam et simplicem anili superstilione
confundens . . . excitavit discidia plurima.
§ 98. Auszüge aus Livius und reoensionen des textes.
Die periochae der bücher des T. Livius und des Julius
Obsequens prodigiorum Uber gehören wahrscheinlich dem vierten
jahrhundert an. vgl. o. s. 85. Die historischen Studien,
insbesondere im anschlusz an Livius, wurden gepflegt von
den Nicomachi.
Virius Nicomachus Flavianus wurde cos. 394 durch
Eugenius und in demselben jähre auf befehl des kaisers
Theodosius getödtet. Orelli I 1188: Virio Nicomacho Fla-
viano v. c historico disertissimo, Q. Fab. Afemmius Sym-
machus u. c. prosocero optimo. Das ehrengedächtnis des
Nicomachus wurde hergestellt durch Theodosius II und
Valentinian III 431. Or. Henzen III 5593. Z. 19 heiszt
es von Theodosius I: cuius m eum effusa benevolentia et usque
DIE NICOMACHI. SULPICIUS SEVERUS. OROSIUS. 171
ad annalium quos consecrari sibi a quaestore et praefecto suo § 98.
voluit provecta.
Über die Nicomachi und ihre versehwägerung mit den
Symmachi vgl. de Rossi ann. dell' inst. arch. XXI 285.
1849. Herrn. Usener, anecdoton Holderi 1877. s. 29.
Nicomachus Flavianus der söhn und dessen neffe Appius
Nicomachus Dexter recensierten ca. 427 — 431 den text des
Livius. vgl. o. 8. 82.
§ 99. Sulpicius Severus.
Chronicorum II. 11 (bis z. j. 400, verfaszt 403).
Ausg. S. S. libri qui supersunt rec. K. Halm. Wien 1866 (Corp. scr.
eccleß Lat. I). Jac. Bernays, die chronik des S. S. Berl. 1861.
0. Holder-Egger, üb. d. weltchronik des sog. S. S. und südgallische
annalen. Gött. 1875. Zangemeister Rh. Mus. XXXIII 322 ff.
P. Ewald NArchiv 1881 p. 323 ff.
Chron. 11, 1 res a mundi exordio sacris littei'is editas
breviter consiringere et cum distinctionc temporum usque ad
nostram memoria/n carptim dicere aggressus svm ... § 4
ceterum illud non pigebit fateri me, sicvti ratio exegit, ad di-
stinguenda tempora continuanda?nque seriem usum esse historicis
mundialibits (vgl. o. § 64 s. 117).
§ 100. Paulus Orosius.
Presbyter Hispanus; verfaszte 417 zu Karthago Adversus
paganos historiarum l. VII ad Avrelium Augustinum.
Ausg. v. Sigb. Havercamp. Leiden 1738 (1767). 4. rec. K. Zange-
meister. Wien 1882. Phil. Th. v. Mörner, de 0. vita eiusque
bist. 1. Berl. 1844.
Prosper Aquit. ad a. 396 Orosius vir eloquens et historiae
cognitor . . Gennad. catal. vir. ill. 40.
Oros. I praef. Praeceptis tuis parui, bealissimc patcr
Augustine . . . , praeceperas mihi uti adversus vaniloquam pra-
vitatem eorum, qui alieni a civitate dei . . pagani vocantur sive
gentiles . . . . ut ex omnibus qui haberi ad praesens possunt,
historiarum atque annalium fastis, quaecumque aut bellis gravia
aut cfrrupta morbis aut fame tristia aut terrarum motibus
terribilia aut inundationibus aquarum insolita aut eruptioni-
bus ignium metueuda aut ictibus fulminum ptagisque gran-
172 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIAN8 TODE 324-565.
§ 100. dinum saeva vel etiam parricidiis flagitiisque misera per trans-
acta relro saecula repperissem, ordinato breviter volwninis textu
explicarem.
Schlusz (VII 43, 19): explicui adjuvante Christo secun-
dum praeceptum tuum, b. p. A. t ab initio mundi usque in prae-
sentem diern, hoc est per annos quinque milia sescentos decem et
octo, cupiditates et punitiones hominum peccatorum, conflicta-
tiones saeculi et iudicia dei quam brevissime et quam simplicis-
sime polui . . .
I c. 2 p. 10 - 35 H. . . percensui breviter ut potui provincias
et insidas orbis universi. nunc locales gentium singularum miserias,
sicut ab initio incessabiliter exstiterunt et qualiter quibusque exor-
tae sunt, in quantum suffecero proferam.
K. Zangerneister, die chorographie des 0. Comm. Momms. 1877 p. 715.
K. Müllenhoff, weitkarte des K. Augustus. s. 15. E. Philippi, z.
reconstruction der weitkarte des Agrippa. s. 14.
Die quellen des Orosius sind (auszer der heil, schrift
und Augustinus) Kuschics* chronicon in einer erweiterten
bearbeitung des Hieronymus, kirchengeschichte in der be-
arbeitung des Rufinus, Iustinus, auszag aus Livius, Caesars
b. G., Tacitus' historien, Suetonius, Florus, Eutropius.
eignes bietet O. VII 32 ff. vom regierungsantritte des kaisers
Valentinian und Valens an, vornehmlich für die j. 378 — 415.
§ 101. Fortsetzungen der chronik des Hieronymus.
Ausg. von Th. Uoncalü, vetustorum Latinorum Bcriptorum chronica,
voll. II. Padua 1787. 4. zusammengestellt von Chr. Fr. Rosler,
chronica medii aevi Tom. I (—455). Tübingen 1798. vgl. W.
Wattenbach, Deutschlands geschichtsquellen im MA. § 6. 1* s. 68.
1. Prosper Aquitanus (f 463?).
Marcellin. a. 463 p. 295 Rom. Gennad. vir. III. 85
Prosper, homo Aquitanicae regionis, . . . mulla composuisse dici-
tur, ex quibus ego Chronica illius nomine praetilulala legi,
continentia a primi hominis conditione . . usque ad obilum
Valentiniani Aug. et captivitatem urbis Romae a Genserico Van-
dalorum rege faclam .... epislulae quoque papae Leonis ad-
versus Eutychen . . . ab ipso dictatae dicuniur.
Prosper schrieb die chronik des Hieronymus aus und
setzte sie für die j. 379—455 fort. Pr. datiert nach den
consulaten (chronicon consulare).
FORTSETZUNGEN DEK CHRONIK DES HIERONYMUS. 173
Das Verzeichnis der consuln (seit 29 n. Chr.) s. bei Mommsen, chronik § 101.
des Cassiodor. Abb. d. Ges. d. W. Leipz. VIII 661. 1861.
Auf Prospers chronicon beruht in der hauptsache das
sogenannte chronicon imperatorum Prosperi Tironis, 379—455,
zuerst herausgegeben von P. Pithou, Paris 1588 (daher
chronicon Pithoeanum genannt).
Die Zeitzer ostertafel v. j. 447 ist hgg. von Mommsen
ak. abh. Berl. 1862 s. 539.
2. Idacius, ca. 395-470.
praef.: . . Idacius provinciae Gallaeciae nalus in Lemica
civiiate . . . summi praesul creatus officii (464) . . . partim ex
studio scriptorum, partim ex certo aliquantorum reiatu, partim
ex cognitione, quam iam lacrimalis propriae vitae tempus oslendit,
quae subsequuntur adiecimus.
Fasti consulares (Hispani) vom j. 245 d. St./ 509 v. Chr.
bis 468 n. Chr.
Vgl. ü. Kaufmann, die fasten der späteren kaiserzeit. Philol. XXXIV
235. 385. 1876.
Reste Ravennatischer Annalen sind in den Chroniken
der j. 455-495 enthalten.
G. Waitz Gött. Nachr. 1865, nr. 4, s. 81. vgl. s. 175.
3. Anonymus Cuspiniani (Jo. Cuspinianus f 1529 zu
Wien).
Mommsen, chronogr. v. 354. Abh. d. ges. d. w. Leipz. II 572 (nr. II).
585 (nr. VIII). 610. 656. G. Kaufmann a. a. o. s. 398. 729. vgl. o. § 93.
Eine chronik von 47 v. Chr. bis 539 n. Chr. in doppelter
abfassung, die ausführlichere (VIII) von 47 v. Chr. bis 403
n. Chr. und von 455—496 (in diesem abschnitte von vor-
züglichem gehalte, zu Ravenna geschrieben); die kürzere
von geringerem werte (II) von 47 v. Chr. bis 45 n. Chr.,
77_387, 438-455. 496-539 (in der Wiener handschrift des
Chronographen vom j. 354).
4. Cassiodorius Senator, verfaszte ein chronicon
von Adam bis 519, dem consulate von Eutharich, dem
Schwiegersöhne des königs Theodorich. vgl. s. 176.
Die consulatstafel ist bis 31 n. Chr. entlehnt ex T. Livio
et Aufidio Basso; die nachrichten von 455—495 aus den
Ravennatischen annalen. *
Ausg. v. Th. Mommsen, abhandl. d. ges. d. w. Leipz. VIII 547. 1861.
Digitized by Google
174 VI. VON CON ST ANTIN BIS ZI ? IUSTIN1ANS TODE 324—566.
§101. VictoriiiB Aquitanus, ostertafel (bis 532).
5. Marcellinus Comes, schrieb zuerst von 379—534.
Fortsetzungen von anderer hand reichen bis 547 und bis 566.
praef. : . . ego vero simplici dimtaxat computatione Orientale
tanlum secutus imperium per indictiones perque consules infra
scriptos centum ei XL annos — a septima videlicet indictione
et a consulatu Ausonii et Olybrii (379) indictionis undecimae
enumerans et usque in consulatum Magni (518) . . colligens
eorundem auctorum (Eusebii et Hieronymi) operi subrogavi, item-
que alios XVI annos, a consulatu lustini Aug. primo usque in
consulatum Iustiniani Aug. quartum suffeci (519—534), id sunt
simul anni CLV1, et meum rusticum opus supposui.
Holder- Egger NArchiv U 49 ff. 1876.
6. Das Kopenhagener Chronicon v. j. 641.
Pi*08peri Aquitani Chronici continuator Havnieusis ed. Geo. Hille.
Berl. 1866.
Enthält aufzeichnungen von den j. 455. 456. 457.
475-489 und in einer zweiten fassung für 474—489; in
einer dritten kürzeren für 475—480. 490—641.
7. Victor, bischof von Tunnuna in Africa, erhalten für
die j. 444 — 566.
Isidor, vir. ill. 38 Victor Tunnunensis ecclesiae Africanae
episcopus a principio mundi usque ad primum lustini runioris
imperium brevem per consules annuos bellicarum (et) ecclesiasti-
carum rerum nobilissimam promulgavit historiam. cf. Isid.
chron. p. 419 Rom.
8. Ioannes Biclariensis, fortsetzung für die j. 566— 590.
Ausg. b. Migne LXXI1 683.
Isid. vir. ill. 31 Joannes Gerundensis ecclesiae episcopus
(591) natiotie Gothus, provinciae Lusitaniae Scallabitanus . . .
gründete 586 das kloster Biclaro.
praef. loa. : . . post Eusebium . . . Hieronymum . . nec non et
Prosperum . . atque Victorem . . . nos . . quae temporibus nostris
acta sunt . . . studuimus ad posteros notescenda brevi stilo
transmiltere.
9. M a r i u 8 A venticensis, bischof von A venches 574 — 594,
setzte um 585 Prospers chronik fort für die j. 455 — 581.
Ausg. v. W. Arndt Lelfcz. 1877. Über eioe jüngere appendix a. G.
Kaufmann, Forsch, zur DG. Xlll 418. 1873.
Digitized by Googl
VICTOR V. VITA. GE8CHICHTSCHKKIHEK DER GOTHENZEIT. 175
§ 102. Victor von Vita.
Er schrieb um 487 vermutlich in Karthago: Historia
persecutionis Africanae provinciae sub Geiserico (j 477) et
Hunirico (f 484) regibus Wandalorum.
Ausg. v. K. Halm i. d. MGH. auct, antiqu. III 1. 1879. v. Mich.
Petschenig. Wien 1881.
I 1 sexagensimus nunc . . agitur anmts, ex quo populus
ille crudelis ac saevus Wandalicae gentis Africae miserabilis
aitigit fines.
§ 103. Ge8chicht8clireiber der Gothenzeit.
1) Excerpta Valesiana.
Zuerst hgg. von Henri Valois im anhange zur ausgäbe des Ammianus
1636; wiederholt in den ausgaben A.'s. von V. Gardthausen II 280.
vgl. Fz. Rühl, act. soc. phil. Leipz. 1875. IV 368. Frz. Görresjhb.
1875 s. 201. Zangemeister Rh. Mus. XXX 309. 1875.
Die excerpte sind aus zwei verschiedenen Schriftstellern
entnommen :
1. de Constantio, Constantino aliisque imperatoribus bis 337.
2. de Odoacre et Theodortco 474—526, in Ravenna ge-
schrieben (vermutlich aus der chronik des Maiorianus,
bischofs von Ravenna 546, f 556 oder 557).
Vgl. O. Holder-Egger, vorr. zu Agnelli lib. Pontificalis eccl. Ravennatis
M. G. H. Scriptores rer. Langob. et Ital. Hann. 1878 p. 272.
Agnell. c. 78 p. 331, 7 . . . haec pontificis {Maioriani)
verba sunt, post beatum Ieronimum et Orosium vel alios historio-
graphos isle in cronicis laboravit et ipsos secutus per diversos
libros nobiliorum principum, non solum imperatorum, sed et re-
gum et praefectorum, suam proprium chronicam exaravit.
2) Eugippii vita S. Severini (f 482), 511 verfaszt.
Ausg. v. H. Sauppe. Berl. 1877 (Mon. Germ. hist. auct. antiq. I 2).
vgL Büdinger, geBch. Österreichs 1858. I 47 ff. berichte der Wiener
ak. LXXXXI 793. 1878. W. Wattenbach P 39.
3) Q. Aurelius Memmius Symmachus, cos. 485, praef.
urbi unter Theodorich, hingerichtet 525.
H. Usener, anecdoton Holderi. Bonn 1877 s. 4, 7 Sym-
machus patricius et consul Ordinarius , vir philosophus . . . .
parentesque suos imitatus historiam quoque Romanam scptem
libris edidit. vgl. Usener s. 17 ff.
176 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565.
§103. Iordanis de or. G. 15 ut dicil Symmachus in quinto sitae
historiae libro. * Alexandre?, inquit, 'Caesare morluo Maximinns
ab exereiiu factus est imperator . . .'.
4) Magnus Aurelius Cassiodorius Senator ca. 481 —
575. cos. 514.
Ausg. der werke v. Jo. Garetius. 2 voll. Rouen 1679 (Venet. 1729).
Migne, patrol. tom. LXIX. LXX. vgl. R Köpke, königth. b. d.
Gothen. Berl. 1859 s. Wattenbach I 1 § 4. 5. Aug. Thorbecke, C.
S., ein beitrag z. gesek. d. Völkerwanderung. Heidelb. 1867.
H. Usener a. a. o. 1877 s. 4. 66. u. comm. Mommsen 8. 765.
Die chronik s. o. s. 173.
Geschichte der Gothen, nur im auszuge des Iordanis
erhalten, bis zum tode des Theodorich 526 und bald nach
diesem Zeitpunkt abgefaszt.
Var. I praef. duodeeim libris Gothorum historiam defloratis
prosperitatibus condidisli.
Var. 1X25 (v.j.534) schreiben Athalarichs über Cassiodor :
. . . isle reges Gothorum . .latibulo vetustatis eduxit, iste Amalos cum
generis sui claritate restituit originem Gothicam historiam
fecit esset Romanam, colligens . . quod per librorum campos
passim fuerat ante dispersum.
Anecdoton Holderi p. 4 Cassiodorus Senator vir eruditis-
simus et multis dignilatibus pollens . . . scripsit praeeipiente
Theodoricho rege historiam Gothicam, originem eorum et loca
moresque XU libris annuntians.
Frz. Rühl, ein anekdoton zur goth. Urgeschichte, jhb. 1880 s. 549.
Variarum l. XU hgg. 538.
praef. dicta{ta) mea quae in honoribus saepe posilus pro
explicanda negotiorum qualitale profuderam in unum corpus
redigere suadebant (diserti) . . .
Bruchstücke seiner lobreden auf gothische könige, abh.
d. Turiner ak. ser. 2. VIII 169 fg. M. Haupt, op. III 303 fg.
5) Iordanes.
Ausg. v. Th. Mommsen i. d. MGH. auet. antiqu. V I. 1882. — H. v.
Sybel, de fontib. 1. Iordanis de origine actuque Getarum. Berl.
1839. J. Grimm, kl. sehr. III 171. K. Schirren, de ratione quae
inter Iordanem et Cassiodorium intercedat. Dorp. 1858. Gut-
schmid, jhb. 1862 s. 124. Bessel, Gothen i. Ersch u. Gruber enc.
1862. Waitz, Gött. nachr. 1865 s. 97. R. Köpke a. a. o. 1859 s. 44.
Wattenbach I 4 § 5 s. 62. Mommsen, N archiv V 75.
GREGORIUS. ISIDOKUS.
177
I schrieb 551 de origine actibusque Getarum aus Cassio- § 103.
dor und de summa temporum vel origine actibusque gentis Ro-
manorum aus Hieronymus und seinen fortsetzern, Florus,
Eutropius, Kufius, Orosius.
Widmung der gescbichte der Gothen:
Iordanes Castalio: . . . relictoque opusculo, quod intra
manus habeo, i. e. de adbreviatione chronicorum, suades, ut
nostris verbis duodecem Senatoris volumina de origine aciusque
Getarum ab olim et usque nunc per generationes regesque
descendentem in vno et hoc parvo libello choartem .... ad
triduanam lectionem dispensatoris eins beneficio libros ipsos ante-
hac relegi . . ad quos et ex nonnullis historiis Graecis ac La-
tinis addedi convenientia . .
§ 104. Gregoriiis von Tours. •
Ausg. der werke v. Th. Ruinart. Paris 1699. fol. Migne LXXI. ; der
historia Francorum in Bouquet, recueil des hist des Gaules. Tom.
II. 76. Paris 1738. Übersetzung und Einleitung v. W. Giesebrecht.
Berl. (1851) 1879. vgl. J. W. Löbell, Gregor v. Tours u. s. zeit.
BresL 1839 (2. aufl. v. Th. Bernhardt. Leipz. 1869). R. Köpke, kl.
sehr. Berl. 1872 s. 289. G. Monod, etudes critiques s. 1. sources
de Thistoire Me"rovingienne 1 p. 21. Paris 1872. (bibl. de l'<5cole
des hautes ötudes.)
Gregor, geb. um 540 im lande der Arverner, bischof von
Tours 573, f 594, schrieb (auszer theologischen Schriften)
historiae Francorum 1. X (bis 591).
Praefatio : decedente atque immo pereunte ab urbibus Galli-
canis liberalium cultura litter arum, cum . . nec reperiri posset
quisquam peritus in arte dialectica grammaticus, qui haec aul
stilo prosaico aut melrico depingeret versu, ingemiscebani saepius
plerique dicentes: vae diebus nostris, quia periit Studium litlera-
rum a nobis nec reperitur in populis qui gesta praesenlia pro-
mulgare possit in paginis . . . quia philosophantem rhetorem
intellegunt pauci, loquenlem rusticum multi, libuit etiam . . .
§ 105. Isidoras von Sevilla.
Ausg. der werke v. I. B. Perez u. J. Grial. Madrid 1599 fol. Faust.
Arevalus. VII voll. Rom. 1797-1803. 4. Migne LXXXI-LXXXIV.
vgl. H. Hertzberg, die historien des I. von 8. Gött. 1874. Über die
origines H. E. Dirkeen Schriften I 185. H. Dressel, de I. orig.
fontibuB. Rivista di filol. III 207. 1875.
Schaum, Quellenkunde. 2. abteiL 12
Digitized by Google
178 VI. VON CONSTANT1N BIS ZU IüSTINIANS TODE 324-565.
§ 106. Praenotatio librorum d. Isidori a Braulione Caesar-
augustano episcopo edita: Isidorus .. Hispalensis ecclesiae epi-
scopus, Leandri episcopi successor et germanus, floruit a tempore
Mauritii imperatoris (582—602) et Reccaredi regis (586— 601)
. . . vir in omni locutionis genere formalus . . . edidil . . . chroni-
corum a prineipio mundi usque ad tempus suum librum 1 . . .
de viris ülvslribus librum 1 ... de origine Gothorum et regno
Suevorum et Wandalorum historia librum 1 . . elymologiantm
codicem nimia magnitudine , distincium ab eo titulis, non libris.
quem quia rogatu meo fecit, quamvis imperfectum ipse reliquerit,
ego in XX libros divisi . . . ibi redundans diversarum artium
eleganlia, ubi quaecunque fere sciri debentur restricla collegii . . .
obiil temporibus Heraclii imperatoris (610—641) et christianis-
simi Chintilani regis (636—640).
Das 'chronikon ist nach den sechs schöpfungstagen in
sechs weltalter abgeteilt; vgl. M. Rüdinger in Sybels hist.
z. VII 114. sowohl von der chronik als von der historia
liegt eine doppelte recension vor, eine kürzere und eine
erweiterte.
Die Origines oder Etymologiae enthalten auszüge aus
Sueton, Pliniu8 u. a.
§ 106. Itinerarien.
Tabula Peutingeriana.
Eine reisekarte, welche auf ein original von ca. 136—150
n. Chr. zurückgeht, erhalten in einer 1265 zu Colmar ge-
malten copie, von Konrad Celtes 1508 an Konrad Peutinger
von Augsburg vermacht, jetzt zu Wien.
Auag. v. Fz. Chr. von Scheyb. Wien 1753. fol. Konr. Manuert.
Leipz. 1824. fol. Ern. Desjardins. Paria 18C0— 1878. fol. vgl.
Fr. Philippi, de tabula Peutingeriana. Bonn 1876.
Itinerarium provinciarum Antonmi Augusti und Imp. An-
tonini Aug. itinerarium maritimum, in Caracalla's zeit ent-
worfen, unter Diocletian überarbeitet.
Itinerarium a Burdigala Hierusalem usque vom j. 333.
Aueg. v. P. Wesseling (vetera Romanor. itiueraria). Amsterd. 1735. 4.
Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitanum ed. G. Parthey
et M. Pinder. Berl. 1848. Palaestinae descriptioues e saeculo IV,
V et VI ed. Tit. Tobler. St. Gallen 1869. Itinera Latina bellis
sacris anteriora I. sumptib. societ. illuetr. orientis Latini monumen-
tis ed. T. Tobler et Aug. Moliuier. Genf 1879.
ITINERARIEN. GEOGRAPHEN. VIERTES JAHRH. 179
Jtinerarium Alexandri, um «340 dem kaiscr Constantius § 106.
gewidmet. Der schlusz fehlt.
Erste ausg. v. A. Mai. Mailand 1817. 4. ausg. v. Diedr. Volkniann.
Nauinb. 1871. 4. C. Kluge, de itinerario A. M. Breslau 1861.
§ 107. Ausläufer geographischer kenntnisse.
Geographi latini minores rec. AI. Riese. Heilbr. 1878.
Veroneser Verzeichnis der römischen provinzcn unter
Diocletian aufgesetzt aber später interpoliert.
Ausg. v. Th. Mommsen abh. d. ak. Berl. 1862 s. 487 ff. v. 0. Seeck
in not. dign. Berl. 1872. v. A. Riese a. a. o. vgl. Kuhn jhb. 1877
s. 701 ff. Czwalina. Wesel 1881. 4.
Verzeichnis der römischen provinzen vom j. 386, ent-
halten in dem 449 verfaszten kalender des Polemius Silvius.
Ausg. v. Th. Mommsen abh. d. g. d. w. III 251 ff. Leipz. 1853. Seeck,
Riese a. a o.
Die cosmographia des sogenannten Aethicus Ister
(VII. jahrhundert).
K. Pertz, de cosmographia Ethici 1. III. Berl. 1853. H. Wuttke, die
koßmographie des iBtriers Aithikos. Leipz. 1853; ders. , die iicht-
heit des auBzuges aus der kosmogr. des A. 1854.
Der kosmograph von Raven na (ende des VII. jhdts.).
Ravennatis anonymi cosmographia et Guidonis (1118) geographica ed.
M. Pinder et G. Parthey. Berl. 1860. vgl. Th. Mommsen, ber. d.
g. d. w. Leipz. II 80. 1851. v. Gutschmid, Rh. Mus. XII 438.
1857. Parthey, abh. d. Berl. ak. 1868 s. 115. berichte der B. ak.
1859 s. 627.
Dicuil, 1. de mensura orbis terrae v. j. 825.
Ausg. v. G. Parthey. Berl. 1870. vgl. Rud. Fobs Z. f. Gymn. XXXIV
289. Berlin 1880.
«
Hilfszeug-nisse aus der römischen litteratur.
grammatiker, rhetoren, dichter.
• § 108. Viertes jahrhundert.
Aus der Sammlung der panegyriker (§ 92) gehören
hierher:
Ciaudii Mamertini pro consulatu gratiarum actio •
Iuliano Augusto 362. Latini Drepanii Pacati pane-
gyricus Theodosio Augusto d. 391.
12*
Digitized by Google
180 VI. VON CONST ANTIN BIS ZU 1USTINIANS TODE 324 -565.
§108. Q. Aurelius Symmachus, praef. urbi 384, consul391.
Ausg. v. Otto Sceck 1883. MGH. auct. antdqn. VI 1. fragmente der
reden zuerst hgg. v. A. Mai 1815. 1821; 0. Seeck comm. Momms.
p. 595. epistular. 1. X. ausg. v. Ph. Pareus. Neustadt a. d. H.
1617 u. ö. (Migne patrol. XVIII). Daraus die relationes rec. Wilh.
Meyer. Leipz. 1872. vgL o. § 98.
Publilius Optatianus Porphyrius, praef. urbi
329. 333.
Schrieb u. a. in versen einen panegyricm Constantmi.
Carmina rec. Luc. Müller. Leipz. 1877.
Hieron. a. 2345 (329): Porfirius misso ad Constantinum
insigni volumine exilio liberalur.
D. Magnus Ausoniuß aus Burdigala, ca. 310 — ca. 390 ;
lehrer des kaisers Gratianus, durch ihn cos. 379.
Ausg. v. Carl Schenkl. 1883 MUH. auct. antiqu. V 2.
Unter seinen gedichten idyll. X Moselia (bearb. v. Ed.
Böcking, jhbb. des Vereins v. altertumsfreunden im Rhein-
lande VII. Bonn 1845), in prosa gratiarum actio pro consu-
latu ad Gratianum imp. 379.
Nonius Marcellus schrieb die compendiosa doctrina
per litteras.
Inschrift v. 323: Mommsen Hermes XIII 559.
Ausg. v. F.D. Gerlach u. K. L.Roth. Basel 1842. L. Quicherat. Pari 8 1872.
Marius (oder Maurus) Servius Honoratus, ver-
faszte in der zeit des Theodosius seine commentare zu Vergil.
Ausg. v. A. Lion. Gött. 1826. G. Thilo und Herrn. Hagen, vol. I. II.
(Aeneid. 1. I-X1I). Leipz. 1878-84.
§ 109. Fünftes und sechstes jahrhundert.
Aurelius Ambrosius Theodosius Macrobius verfaszte
im anfange des 5. jahrhunderts commentarii in Ciceronis som-
nium Scipionis l. II. Saturnaliorum conviviorum l. VII.
Ausg. v. L. von Jan. 2 voll. Quedlinb. 1848. 52. Fr. Eyssenhardt.
Leipz. 1868. Hug. Linke u. G. Wissowa, de M. Sat*fontib. Bresl.1880.
Flavius Vegetius Renatus widmete die epitomae rei
mililaris 1. IV dem kaiser Theodosius II (nach 425).
* Ausgabe von C. Lang. Leipz. (1869) 1885. s. 0. Seeck Hermes XI 60.
M. Schanz eb. XVI 137. J. W. Förster, de fide Fl. V. R.
Bonn 1879.
FÜNFTES l'Nl) SECHSTES JAHRHUNDERT. 181
Claudius Claudianus aus Paphlagonien. §109.
Ausg. v. Jos. Scaliger. Leiden 1603. fol. J. M. Gesner. Leipz. 1759.
L. Jeep. 2 voll. Leipz. 1876. 79. vgl. üibbon's bist. c. 29. 30.
Edm. Vogt, Cl. Cl. carminum quae Stiliconem praedicant fides
historica . . recensetur. Bonn 1863. Ders., die polit. bestrebungen
Stüicho's. I. Köln 1870. 4. Ders. krit. bemerk, z. Gild. krieg,
festschr. d. pbil. vers. zu Trier 1879. J. G. Zeiss, Cl. Cl. u. das
röm. reich von 394-408. I. II. Landshut 1863—65. 4. P. Schultz,
de Stilichone iisquo qui de eo agunt fontibus. Königsb. 1864.
J. H. Ney, vindiciae Claudianeae. Meseritz 1865.
CIL. VI 1710 = CIG. III 6246 . . Claudio Claudiano
V. C. tribuno et notario inter ceieras decenles artes prae-
gloriosissimo yoetarum, licet ad memoriam sempiternam carmina
ab eodem scripta suf/iciant, adtamen testimonii graiia ob htdicii
sui fidem dd. nn. Arcadius et Honorius fclicissimi ac doctissimi
imperatores senatu petente statuam in foro divi Traiani erigi
coUocariqtte iusserunt . . .
August, de civ. dei V 26 unde et poela Claudianus, quam-
vis a Christi nomine alienus, in eius (Theodosit) tarnen laudibus
dixit. vgl. Gros. VII 35 p. 561 unus ex ipsis, poeta quidem
eximius, sed paganus pervicacissimus . .
Unter Claudians werken panegyrische gedichte und
invectiven: 1. in Probini et Olybrii fratrum consulatum (395).
2. in Ru/inum l. II. 3. de tertio consulatu Honorii Augusti (396).
4. de quarto consulatu Honorii Aug. (398). 5. epithalamium
Honorii Aug. et Markte (der tochter Stilieho's 398); auf die-
selben fescennina. 6. bruchstücke de bello Gildonico, gegen
den Maurenfürsten Gildo (398). 7. in Flavii Mallii Theodori
consulatum (399). 8. in Eutropium l. II (399). 9. in con-
sulatum Slilichonis l. III (400). 10. de bello Getico (403).
11. in sexlum consulatum Honorii Aug. (404). 12. bruchstück
der laus Serenae Reginae, der nichte von Theodosius und ge-
malin von Stilicho (getödtet 408). 13. epithalamium dictum
Palladio v. c. tribuno et notario et Celerinae.
Flavius Merobaudes aus Iiispanien.
Widmung auf einer basis am forum Ulpium v. j. 435:
CIL. VI 1724 Fl. Merobtfwtf/ v. s. com. sc. Fl. Merobaudi
aeque forti et docto viro, tarn facere laudanda quam aliorum
facto laudare praecipuo, castrensi experientia claro, facundia
vel otiosorum studio supergresso remunerantes in viro
182 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565.
§ 109. antiquae nobilitutis, novac gloriae, vel industriam militarcm vel
Carmen, cttius praeconio gloria triumfali crevit imperio,
Carmen de Christo.
Fragmente panegyrischer gedichte (carm. V. in tertium
consulatum Aelii 446) endeckte B. G. Niebuhr 1 823 in einem
codex rescriptus zu St. Gallen.
Fl. M. carminum orationisque reliquiae ed. a. Niebuhrio. St. Gallen
1823. Bonn 1824. wioder hgg. v. I. Bekker im corp. scr. bist. Byz.
1836 (mit Corippus).
C. Sollius Apollinaris Modestus Sidonius, geb. zu
Lugdunum ca. 430, Schwiegersohn des Avitus (kaiser455 — 456,
f als bischof von Placentia), seit 472 bischof von Clara-
montium Arvernorum (Clermont i. d. Auvergne), f ca. 488.
Carmina (darunter lobgedichte auf die kaiser Avitus
456, Maiorianus 458, Anthemius 468). Epislularum l. Villi.
Ausg. v. Jac. Sirmond. Paris 1614. u. Sirmondi opera. Paris 1696. I
Migne LVI11. A. Germaiu, essai litte'raire et historique sur A. S.
Montpellier 1840. M. Büdinger, Wiener ak. ber. 97, 915 ff. G. Kauf-
mann, die werke des C. S. A. S. ala eine quelle für die geachichte
seiner zeit. Gött. 1864. Dere. N. sebweiz. Mus. V 1 1865.
Magnus Felix Ennodius (473—521) aus Gallien, seit
511 bischof von Ticinum (Pavia); schrieb in versen und in
prosa u. a. vila B. Epiphanii episcopi Ticinensis (f 496) und
panegyricus regt T/ieodorico dictus (507).
Ausg. der werke v. J. Sirmond. Paris 1611 u. Sirmondi opera I
Paris 1696. Migne patrol. LXI1I. W. Härtel Wien 1882. des pane-
gyricus s. o. s. 164 u. Manso, gesch. d. ostgotb. reichs. Bresl. 1821
b. 437. vgl. Rud. Köpke, königth. b. d. Gothen. Berl. 1859 s. 165 ff.
H. Usener, aneed. Holderi p. 12.
Anicius Manlius Severinus Boethius.
Usener a. a. o. p. 4, 11: Boethius dignitalibus summte
excelluit. utraque lingua perilissimus orator fuit: qui regem
Theodorichum in senatu pro consulatu filiorum (522) luculenla
oratione laudavit . .
Boethius, Schwiegersohn des Q. Aurelius Symmaehus,
(cos. 485 o. s. 175) war consul 510. 523 verhaftet, verfaszte
er während seiner gefangenschaft die schrift de consolatione
philosophiac 1. V und ward hingerichtet 524.
Priscianus aus Caesarea in Mauretanien, verfaszte
zu Constantinopel instituiionum grammaticarum 1. XVIII.
Ausg. v. M. Hertz, Leipz. 1855. 59. in H. Keil gr. lat. II. III.
Digitized by Google
EÜ8EBI0S. 183
Carmen de laudibus imp. Anastasii (491—518). § 109.
Ausg. v. St. L. Endlicher. Wien 1828. Scr. hißt, ßyz. Bonn 1829
I 517.
Dem Symmachus widmete Pr. die Schriften de figuris
numerorttm, de metris Terentii, praeexercitamenta (hgg. v. H. Keil
III 403).
Über Pr.'s Übertragung der periegesis des Dionysios
vgl. o. § 65.
Alcimus Avitus, f nach 523 als bischof von Vienne,
schrieb in versen und in prosa, u. a. briefe (87).
Ausg. seiner werke v. J. Sirmond. Paris 1643. 4. u. Sirmondi op. II.
Migne LIX. R.Peiper 1883 MGH. auct. antiq. VI 2. vgl. K Binding,
das burgund.-roman. königreich. Leipz. 1868 I 168 ff.
Venantius Fortunatus, geb. zu Treviso ca. 535,
f ca. 600 als bischof von Poitiers.
Ausg. der werke v. Mich. Aug. Luchi. 2 voll. Rom. 1786/7. 4. Migne
LXXXVIII. op. poetica rec. P. Leo. MGH. auct. antiq. IV 1. Berl.
1881. vgl. Th. Bormann, üb. d. leb. des V. F. Fulda 1848. 4.
V. F. schrieb in prosa heiligenleben (darunter vita S.
Radegundis) u. a. in versen carminum epislularum expositio-
num 1. XI. andere gedichte bei Leo p. 271 ff. (darunter de
excidio Thoringiae p. 271-275).
Flavius Oesconius Corippus.
Ausg. v. I. Bekker (mit Merobaudes), Corp. Bcr. h. Byz. Bonn 1836.
Jos. Partsch, MGH. auct. antiq. III 2. Berl. 1879. vgl. P. Ewald
N Archiv VI 581.
Fl. Cr. C. Africani grammatici lohannidos s. de bellis Li-
bycis (546—548) 1. VIII: in laudes lustini Augusti (565—578;
um 568 geschrieben) 1. IV; beide gedichte am Schlüsse ver-
stümmelt.
Griechische geschichtschreiber.
§ 110. Eüseuios, bischof von Caesarea.
Sophron. de vir. illustr. 81 (Hieron. ed. Vallarsi II 920)
Evöißiog KaiGccgeLccg TLa\ai<S%ivr\g i -nCo xonog , iv ratg defaig
yguyalg anovdalog xcd tijg d-siag ßLfttiod-qxric upa /7afi-
(pttco tg> ftttorfot ETiipsltöxaxoQ dvL%v£vtrjg. i^idcjxe 7tollcc
tsvirj, av dal tädc EvayysXixrjg anodsfi-eag loyoi x.
Evayyshx^g XQOTtaQaöxevrjg Xoyoi u . &BO(pavsiug Xöyoi f'.
Digitized by Google
184 VI. VON COXSTAXTIX BI8 ZU IUSTIXIAXS TODE 324-565.
§ no.'ExxXrjöiaaxixijg laxoQCag Xoyoi i. Xoovixtov xavövav navxo-
Öan^g foxoofag, xal xovxav ixixopij. xai Ilsgl xijg xmv
EvayysXi'av dia<paviag. Elg xov ngoyijxrjv 'Höaiav Xoyoi i.
Kaxa üogtpvgCov xov roxs avyygdyovxog iv ZixtXCa, <3g
xivsg ofovxai, Xoyoi X'. Toitixäv Xöyog a. 'AitoXoyiag vnlg
'Slgiyivovg Xoyoi s'. Tlsgl tov ßCov xov IJafKpiXov Xoyoi y.
IIbqI fiagzvgov hsga övyygdpiiaxa. xal eig xovg gv 7 PaX-
liovg dedoxifiaaiieva VTCotivrj^iaxa, xal exega jtoXXä. qv&riöt
pdXiöxa inl KavaxavxCvov xov ßaßiXiag %al Katvöxavxiov,
xal did xr\v tpiXlav xr\v %gdg Ild(i<piXov xov pdgxvga xrjg
iitavvptag avxov fäicS&rj. Suidas: Evoißiog 6 Ila^CXov,
TCQOöxetiievog xfj 'Agnavixrj atgicsi, inloxonog Kaiöagdag
xrjg IlaXaiöxforjg, 6it. i. x. &. yg. u. 8. w. aus Sophronios.
Photios bibl. cod. 13 p. 4 dveyvriofrrj EvceßCov iXey%ov
xal ditoXoyiag Xoyoi dvo . . . xr)v öe qpgdöiv ovx eoxiv ovöapov
oijxs rjdvg ovxb Xa^ingöxrjxi laignv. noXv^a^g di iaxiv
6 dvrjg, et xal xr)v dyxivoiav xal xb cxa&rjgov xov "id-ovg,
dg itagä xr)v dxgißeiav xrjv iv xolg doyfiaaiv, ivdseoxsgog . . .
drjXov dg ixl KtQVGxavxCvov xov peydXov ovxog rjv&rjas.
yiyovB de xal xrjg Ilapyttov xov Csgopdgxvgog dgsxijg diditv-
Qog igaöxrjg, öi rjv aixCav <pao£ xiveg avxov xal xrjg xov
HaiMpiXov iTtcjvvfiiag pLexsair]xivai.
Euaebii scr. bistorica ed. F. A. Heinieben. 3 tomi. Leipz. 1868. 70.
Hist. eccles. in Euaebii opera ed. W. Dindorf. vol. IV. Leipz. 1871.
Eusebios war geboren um 270, ward bischof von
Caesarea 314 und starb 340. Zu seinen Schriften gehören:
1) ixxXr}0ia<Sxixrj faxogia 10 bb. bis 324.
Diese ward von dem presbyter Rufinus zu Aquileja
(f 410) ins lateinische übertragen und bis 395 fortgesetzt
(ausg. v. Vallarsi. Verona 1745. Migne patrol. XXI). Andere
fortsetzungen b. u. § 127.
2. TsxgdßißXug stg xov ߣov K&vöxavxivov.
Vgl. Jak. Burckhardt, die zeit ConBtantius des grossen. (Basel 1853)
2. aufl. Leipz. 1880 e. 307. 331°. 334. 355. Peter Meyer, de vita C.
Eusebiana. Crefeld 1882.
3. Xgovixd 2 bb. (I %govoyga<pCa. II %govixol xavovsg)
bis 324. Vom griechischen texte sind nur bruchstücke er-
halten; auszerdem armenische syrische und lateinische be-
arbeitungen.
d by G(
EUSKBIOS. 185
Eine (kürzende) armenische Übertragung ward publiciert mit latei- §110.
nischer Übersetzung von J. B. Aucher. Venedig 1818. 4. und von
I. Zohrab und Angelo Mai. Mailand 1818. 4. Neuo bearbeitung
von H. Petermann in Schöne's ausgäbe, vgl. das. II p. XLV ff.
Berlin, ak. berichte. 1865, 457 ff. B. G. Niebuhr, bist, gewinn a. d.
arm. Übersetzung der chronik d. E. (1819) kl. sehr. I 179. Ein
syrischer auszug Übersetzt von E. Rödiger in Schöne's ausgäbe
II 200-219.
Hieronymus übertrug und ergänzte die chronik und
setzte sie fort bis zum j. 378.
Hieronymi praef. II 3 Schoene: sciendum etenim est me
et interpretis et scripioris ex parte officio usum, quia et Graeca
fidelissitne expressi et nonnutla quae mihi intermissa videbantur
adieci, in Romana maxime historia, quam Eusebius huius con-
ditor libri non tarn ignorasse ut eruditus, quam ut Graece
scribens parum suis necessariam perstrinxisse mihi videtur.
liaque a Nino et Abraham usque ad Troiae captivilatem
pura Graeca translatio est. a Troia autem usque ad XX Con-
slantini annum (325) nunc addita nunc mixta sunt plurima
quae de Tranquillo et ceteris inlustribus in hintoricis curiosissime
excerpsi. a Constantini autem supra dicto anno usque ad con-
sulatum Jugustorum Valentis sexies et Valentiniani Herum (378)
tolum meum est. quo /ine contentus reliquum temporis Gratiani
et Theodosii latioris historiae stiio reservavi, .... quoniam
debacchantibus adhuc in terra nostra barbaris incerta sunt omnia.
Ausgaben in Jos. Just. Scaliger thesaurus temporum. Leiden 1606.
ed. 2. Amsterd. 1658. fol. (vgl. Jac. Bernays, Scaliger s. 89—101.
217—227). Eusebi chronicor. libri II ed. Alfred Schoene. 2 voll. Berlin
1875. 1866. vgl. dess. quaestion. Hierouymianae. Leipz. 1864. Alfr.
v. Gutschmid, de temporum notis quibna Eusebius utitur in
chronicis canonibus. Kiel 1868. K.F.Hermann, de scriptor. illustrib.
quor. tempora Hieronymus ad Eus. ehr. annotavit. Gött. 1848.
Th. Mommsen, üb. d. qu. der chronik des H. Abh. der GdW. Leipz. II
669. 1850. Em. Lübeck, H. quoa noverit scriptore» et ex quibus
hauserit. Leipz. 1872. 0. Zöckler, H., sein leben und wirken aus
Beinen Schriften dargestellt. Gotha 1865. Gesammtausgabe seiner
schriften von Desid. Erasmus. 9 voll. Basel 1516. fol. Dom. Vallarsi.
XI voll. (Veron. 1734—42.) Vened. 1766-72. fol.
Hieronymus war geboren zu Stridon in Pannonien um
340, f 420 zu Bethlehem.
H. adv. Rufin. IH 6 ego philosophus, rhetor, grammaticus,
dialeclicus, Hebräern, Graecus, Latinus, irilinguis.
Unter seinen schriften die Übersetzung der bibcl ins
Digitized by Google
186 VI. VON CONSTA NTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565.
§ HO. lateinische; commentarius in Danielem; de viris illustribus
(d. i. de scriptoribus ecclesiasticis), verfaszt 392, (ed.
Guil. Herding mit Gennadius de viris illustribus. Leipz 1879)
u. v. a.
§ 111. Praxagoras von Athen.
Photios cod. G2 p. 20 dvEyväo&r) üga%ay6gov xov 'A%r\-
vaiov xrjg xaxd xov piyav Kavaxavxtvov CcxogCag ßißXia
dvo . . . <prj<fiv ovv 6 ügalayogag , xaixol xrjv ögrjöXEiav
"Ellr\v (3v , ort ndOTj dgExi] xal xaXoxaya&uc xal navxl
{vxvxrjtiaxi ndvxag xovg ngö avxov ßEßaoiXEVXöxug 6 ßaßi-
Xtvg Kavoxavxlvog dnsxgvil/axo. iv otg avxov xal ot dvo
avpnEgaivovvxai Xoyoi, ixog dl xijg T\Xixiag r]yE dsvxegov
xal sixoOxdv IJgal-ayogag, ag avxog tprjötv, oxe xavxa övv-
iygatpE. övveygdtpaxo de 6 avxog xal hsga ßißXia dvo
Iltgl xav 'Afrrjvr\Qi ßaGiXEVödvxiov, hog dvvav ivvEaxaudi-
xaxov. Ovvixa^E dl xal exega ßißXCa ?g Eig xöv xd>v Ma-
xadovav ßaatXia 'AXQavdgov , xgiaxoöxov ngaxov iXavvav
iviavxov. E0xi dl xrjv (pgdöiv aa<pr)g xal rjdvg, oXiyov öl
xov diovxog dxovdxEgog. XE%gr\xai dl 'Iavixfj diaXixxa.
Suida8: Brjfidgxiog Kaiaagevg ix Kannadoxiag, oo<piaxrjg.
ovxog i'ygatl>E xdg KavoxavxCvov xov ßaaiXiag itgd&ig iv
ßißXCotg t, (isXixag xe xal Xoyovg diayogovg.
§ 112. Eunapios von Sardes.
Kunapii vit. sophistarum et fragmenta historiar. rec. Io. Fr. Boissonade
Amaterd. 1822 (vit. sopb. it. ed. Boissonade im anh. zu Philo&tra-
tus Paris 1849). Scr. hist. Byz. ed. Niebuhr 1 XVIII 477. Müller
FHG IV 7. Hist. gr. min. ed. L. Dindorf. I 205. zur textkritik Cobet
Mnemos. X 27 ff. 1882. Alb. Jordan. Magdeb. 1882.
Photios bibl. cod. 77 p. 53 dvEyvca0d , rj Evvaniov %go-
vixrjg toxogiag xrjg (iExd d6%innov viag ixdoOEtag iv ßißXCoig
id'. dgxExai plv xrjg töxogCag and trjg KXavdlov ßaöiXeiag,
ig ov As&nnG) rj CoxogCa xaxaXrjyEi, dnoxeXEVxa dl Eig xrjv
'Ovagtov xal 'Agxadiov xa)v &Eodoö£ov naCdmv ßaöiXsiav . . .
(404). ovxog 6 Evvdniog Eagdiavog plv yivog io~xl (xdg yäg
iv AvdCa EdgdEig eö%e naxgida), dvOßEßr)g dl xrjv d-gr]6xEbav
äv (xd 'EXXrjvmv ydg ixifia), xovg plv EvOEßaCa xrjv ßaöt-
XeCuv xo0px\6avxag navxl xgonto xal dvidtjv xaxfäcov diaövgEi,
xal (idXiaxd ys xov piyav Kavaxavxtvov , i^aigei dl xovg
Digitized by Google
PRAXAGORAS VON ATHEN. BL'NAPIOS VON 8ARPES. 187
dvoaeßetg, xai xüv akkav nkiov 'Iovkiavdv xov nagaßdxr]v §11-'.
xai 6%edov xi t6 xrjg laxogiag avxä eig xö ixeCvov iyxa-
piov övvxe&ev ilenovri&ri. eöxi de xakkienrjg xr)v ygdaiv
Jvo de ngayfiaxei'ag xrjv avxrjv negie%ovaag Caxogiav
<s vveygd^axo , itg6xr\v xai devxigav. xai iv pev xfj ngcSxr}
nokkr]v xaxa trjg xa&agäg rjpäv xäv Xgioxlavcöv ntOxeag
xaxaCneigei ßkaa<pr}Lii'av xai xrjv 'Ekkrjvixrjv dnoaaiivvvei
deiOidaipovCav, nokkd xmv evöeßdiv ßadkiav xadanxtpevog'
iv de xfj devxiga, rjv xai viav exdoatv iiriygdcpei, xrjv
\l\v %okkr\v vßgiv xai doikyeiav, rjv xaxä xrjg evöeßeCag
iaxidafav, vjioxipvexai, xö de kouiöv xijg Ovyygatprjg 6(ü(ta
öwetgag viav exdoöiv, 6g itprjfiev, iiuygd<pei, In nokku xrjg
ixeiöe kvötirjg vitotpai'vovöav. dfKpolv da xatg ixdoaeoiv iv
nakaiolg ivexvxopev ßißkloig, idtcog exaxiga iv exiga tev^at
xai exiga övvxexaynevr)- i% cov avxaiv xai xr)v diatpogdv
avakatdpavoi ayvapev. övpßatvei ovv iv xrj via ixdöaei nokkd
xcop xagCav did xdg yeyevrjuivag xcov grjxoiv itegwonäg doa-
qxag ixxeiod-ai vgl. Niebuhr a. a. o. s. XIX. Die
verschnittene reeension der geschichte ist nicht von Euna-
pios, sondern von einem christlichen censor gemacht.
Eunap. hiat. prooem. IV 11 M. I 209 ff. Df. 7cgooekoyi£6-
firjv ort xikog töxogiag xai axonög dgiöxog xd nga%%ivxa
ort (Jtdktöxa di%a xivbg Ttd&ovg ig xö dkrfteg dvaq>igovxa
ygdcpeiv, ot da dxgißalg koyiöfiol xcov %g6vav . . . ig xavxa
(ötpekovOLv ovdev . . ort xavrj xig Gitovdrj xai d%getog r) na gl
xovg xgövovg diaxgißrj xai (S%okrj . . . dvayv&öexai yovv xig
oxl xavxa iitl xovde xov ßaGikiag rj xovd' ingdxxexo' xad"'
ov de iviavxbv xai r)fiigav, exegog ig xrjv dndxrjv %ogevexaC
■fr xig. iya de f xai xo nioxeveiv ifiavxa ygdcpa, dvdgdoiv
eizönevog, o'i xov xa<r' rjpäg ßiov (iaxg<ß itgoel%ov xaxd itai-
deiav xai diaxexafiivag ivrjyov fir) öiaitäv xd xoivd xäv
igyav xai o0a 6 x«#' r)[idg etpege %govog xai xd ngö fjLicöv
(lexä xi\v detjLTtnov yga<pr)v ovrca koyov xe xai iöxogiag
iyLipavovg xexv%r\xoxa. iyiyvexo de ixeivoig xe xduol xoivdv
xd egyov xode, xai xavxa ye ig xov 'Iovkiavov dvacpigeiv
idoxti, og ißaöikevöe plv i<p* iJ/Ltc5i/, xö de dv^gciitivov
avxov (oöneg xivd %ebv itgo6exvvovv aitavxeg.
xqoo£(i. xov ß' koyov fr. 8. IV 15 M. I 215 D. xd pev
ovv dito xijg /ie\i%itov Cvyyga<prjg ig xovg 'Iovkiavov xafr-
rjxovxa (xaiQovg) ag ivvjv pdkiaxa did xäv dvayxal&v ini-
188 VI. VON CONSTANT1N BIS ZU IL'STINIANS TODE 324—565.
§U2. TQfyovöiv Cxavcog iv xotg ^jtgoad'Ev ÖEdijXaxaf (pigExai $h
evxev&ev 6 Xoyog Iqf ovitSQ iyioExo ei ägxrjg, *at dvayxd&i
ys xotg egyoig ivdiaxgißEiv gSgjieq xi ngbg avxov igcoxixbv
TtEnov&oxag, ovxt fi« dla xEÜEapivovg ij TteneiQafievovg' xo-
(iidfj yaQ rjv 6 yodqHov xdÖE rcatg, y\vixa ißaöiXEVöEv ....
ivixsivxo itaQa&agövvovxEg ag (pw^EniXtitpo^Evoi xov novov.
6 de ic xd pdXiöxa ysyovdg «tkc5 yvcogipog, 6 IJEgyainqvög
dvrjg UgEißdöiog, ix (pvOixrjg yiXoaoipCag iaxgvxrjv inixdxxEiv
dgiöxog xal Ögav fri ftnoxEgog, xccl aGEßijöEiv ißöa itsgi-
(pavdig, eI pr} ovyygdyoiftf xal xav yE xgdlEcov (ndcfag öe
iqitfoxaxo nagcov dndoaig) pdXa dxgißäg vitotivTjpa ovvexeXei
ngbg xqv ygaanjv (Söxe ovx ijv dvaßoXrj xal ßovXopivco
gafh>t*ftv.
Über Oriba8ios Eunap. vit. soph. p. 104 Boiss. 'lov-
Xutvdg filv avxov ig xov Kaiöaga itgotav övvtjgitaOEv inl
xrj xe'%vt] (xrj (axgixtj). 6 öh xoöovxov inXEOvixxEi xalg dXXaig
dgsxatg, oxi xal ßaöiXia xov 'IovXtavbv ditiÖEi%E' xai xdvxd
yE iv xotg xax' ixEtvov dxgißiaxEgov Etgtjxai.
Vgl. H. Haeser, gesch. d. medicin. 3. aufl. I 452 ff. H. Sudhaus, de
ratione quae intercedat iuter Zosimi et Ammiani de bello a Iuliano
imp. c Peraia gesto relationes. Bonn 1870. p. 93 — 102.
Fr. 28 tceqI (ihv ovv rciv itaXaioxigmv xal offa Tcgv
7}[uav dvdyxf\ 6vy%agEtv xotg ygd^aaiv jj xotg nsgl ixslvcov
Xöyoig ig rjiiäg xaxd ftvijfirjv dygacpov ig öiaöo%rjv xsgi-
(pego^ivoig xal xa&iqxovOiv * o6a öe i<p* rniav avxdiv yeyovsv,
uXrj&Etav xifitovxt, xaftd (pqöi IlXdxcov, nagaöoxiov xolg
ivxvyjdvo vötv.
Fr. 56 von seiner zeit: 6 Öe xad"' tffidg %govog ixiv-
övvevCev ovx co g ixl xotg bvotg GaXEVEiv.
Eunapios, ca. 347 zu Sardes geboren, in Athen gebildet,
lebte später in seiner heimat als rhetor und arzt. Sein ge-
schichtswcrk gab er abschnittsweise heraus bis zum tode
des kaisers Theodosius. Hierauf schrieb er ßtot, cpiXoöoqxov
xal öoyiöxäv, nach 396, und setzte später (nach 414, fr. 87)
seine geschichte bis zum j. 404 fort.
Eunap. vit. soph. p. 52 itoXXäv xal döitjyijxayv iitixXv-
G&ivxcov xaxaiv, cov xd phv iv xotg ÖLE%oöixotg xijg löxogiag
Etgrjxat, xd 6V, idv ixixgixrj xo &Efov, XEXi%£xat.
Fr. 41 kündigt er einen verbesserten bericht über die
herkunft der Hunnen an: Sxtfhjifoptv xotg EiQrjpivoig xdXrjfti-
Digitized by Google
PANODOKOS. OLYMPIODOKOS.
189
6xsga y xdxatva öid xr]v faxoQixr}v do^av ovy%G>Qri0avxsg piva iv §H
xal xavxa dia xrjv äXrj&aiav icpaXxvcd^iavoi xal Tiaga^ev^avxag.
Eunapios ist von Zosimos ausgeschrieben worden (u.
s. 190) und auch von Ioannes von Antiochia benutzt.
§ 113. Panodoros aus Aegypten.
Er verfaszte ein %QOvoyod<pLOv bis 412, für welches er
Iulius Africanus, Dexippos und Eusebios exccrpierte. Aus
ihm schöpfte Geo. Synkellos.
A. v. Gutschmid in Schöne's Euseb. I app. 242*.
Geo. Synk. p. 326 e Tlavodmaog da xvg xmv xax' Alyv-
Ttxiov alg novct%og ißxoQixbg ovx ccTtatgog %govixijg dxgißaiag,
iv xotg XQOvoig äxpdoag 'Agxadtov ßaöiXiag xal (deoyttov
'AXa^avögaiag dg%iam<5xönov .
§ 114. Olympiodoros aus Theben in Aegypten.
Müller FHG. IV 57. Scr. h. Byz. Bonn I 446. L. Dindorf. hiat. gr.
min. I 460.
0/8 Xoyoi Cöxogixoi umfaszten die jähre 407—425.
Olyrapiodor ist quelle des Zosimos von V 26 an und wird
cap. 27 als gewährsmann genannt : 'OXvfiHLodagog 6 ®t]ßalog.
Auch der kirchenhistoriker Sozoraenos hat ihn benutzt.
Vgl. J. Eosenstein, forsch, z. DG. I 167. III 210.
Einen auszug giebt Phot. bibl. cod. 80 p. 56—63
äveyvcSodyöav 'OXvpjtLodoSgov faxogixol Xöyoi xß'. äg%axat
aito xr]g 'Ovagiov xov ßaaiXaag 'PcifiTjg xrjg vitaxsiag xb
sßdopov xal &aoÖooiov xo davxegov, xaxig%axai de ^a%gtg
oxov BaXavxwiavbg 6 HXaxidCag xal KavöxuvxCov xatg sig
xrjv ßaöCXeiov xrjg ( PcS(it]g dvsggrj&r] dg%r\v. ovxog 6 <Svy-
ygayevg Qrjßatog (iiv söxlv, ix xäv ngbg Alyvitxov &T]ßc5v
t6 yivog i%(üv, noLrixrjg, ag avxog <pr]OL, xo ixixtjäevpai
EXXtjv xi\v d-grjaxtCav Cayfjg pev xrjv (pgddv , äxovog de
xal exXeXv(iavog xal ngbg xx\v TtETtaxrjiiivrjv xaxevy\veypevog
%vdaioXoylav, d>6xe ft^d* a&og sig övyygacprjv dvaygdyeöd'ai
6 Xoyog. o xal avrbg Hoog Cvvidcov ov 0vyyga<pr)v avx<ß
xavxa xaxaöxevao&ijvai , dXXä vXqv Ovyyga<prjg diaßeßai-
ovxar . . . vXrjv de avxog taxogCag xavxa xaXav opag xal
Xoyoig diaiQet xal itQOoififoig iteigäxai xoapaiv, xal ngbg
Qeod6<fLOv xov ßaOiXea (408 — 450), og avetyibg ixQrmdxi&v
190 VI. VON CONSTANTIN BIS ZI* IUSTINIANS TODE 324—565.
§ 114. 'OvoqCov xai TlkaxiöCag^AoxaÖCov ö\ nalg^ itoog xovxov rijv
[otoqlccv ccva<pav£L.
Olympiodor schilderte seine gesandtschaft zu dem Hunnen-
fürsten Donatus cn. 412 (Pliot. § 18 p. 58 b 35) und andere
erlebnisse auf see- und landreisen (§ 32. 33. 36. 37).
§ 115. Zosimos.
Zcooifiov xö^irjxog xai dito tyiaxoövvrjyooov CöxoaCa
via. 6 bb.
Ausg. v. Jo. Fr. Reitemeier (disquis. in Zos. eiusque fidem p, XV —
XXXV). Leipz. 1784. I. ßekker scr. hist. Dyz. Bonn 1837. Über
den cod. archet. Vatic. gr. 156 ß. Ad. Kiessling Kh. Mus. XVIII
135. 18G3. Rud. K. Martin, de fontib. Zosimi. Berl. 1866. L. Jeep,
lebenszeit d. Z., Rh. Mus. XXXVII 426.
Phot. bibl. cod. 1*8 p. 84 dvtyvcböfrri 1<Sxoqlx6v (loxogCa
via?) köyoig Zaöifiov xöfxrjx og dno (pioxoovvrjyooov. $Oxt
öl xrjv ftorjaxsiav datßrjg xai nokkdxig iv nokkolg vkaxxcHv
xaxd xriiv evöeßäv, avvxopog de xai xr)v cpodotv svxQLvn]g
xs xai xa&aoog, ovöh xov rjdeog dit<pxiöyLivog .... stitoi d'
av xtg ov ygdfai avxov Cöxooiav, dkka ptxayQdtyai xrjv
Evvaniov, xä ovvxöfHp povov dia<pioovaav , xai ort ov%,
(3öjz£q ixstvog, ovxca xai ovxog £xtki%G)va öiaavQBi' xd d'
akka xaxd xrjv CaxooCav ß^sdov xi 6 avxog, xai pdkiöxa iv
xatg xojv evaeßcöv ßatiikiav öiaßokatg. doxel Öi [toi xai
ovxog dvo ixdoosig, (SöitSQ xdxstvog, n£Ttoir\xivai. akka xov-
xov phv xrjv nooxBQuv otix siöov i£ ojv 6i, rjv dviyvoi^ev,
iitiyoays 'viag ixööösag', ovfißakstv tjv xai trigav avxa,
a)6n:£Q xai xa Evvanta, ixösdoo&ai.
Herrn. Cardauns, diss. de reform. Bern. Bonn 1868. thes. V:
(also opinatur Photius a Zosimo — alieram operis editionem
instUutam esse.
Zosimos entnahm die einleitung und die frühere kaiser-
zeit — 270 (I 1—46) aus der chronik des Dexippos; die
geschichte der jähre 270-404 (I 47 — V 25) aus Eunapios ;
406 ff. aus Olympiodor. beziehung auf Polybios I 1. 27. V 20.
Verloren ist das ende des I. und der anfang des II.
buchs (die geschichte der j. 282—305 z. a. von einem Christen
absichtlich verstümmelt?), stücke aus den j. 401 und 405,
V 22-23. 26; endlich der schlusz de* wcrkes: VI 13 bricht
I
ZOSIMOS. PRISCUS. 191
■
ab im j. 410 bei den Verhandlungen, welche der einnähme §110.
Roms durch Alarich vorausgingen.
Zosimos schrieb unter Theodosius II (408—450) gegen
die mitte des V. jahrhunderts. vgl. Clinton FR. I 618.
Euagr. hist. eccl. III 40 stgrjxat, Zotftfiü, svi xeov xrjg
i^ayCöxov xai piagäg xäv 'Ekk-qvav &gr]dxsiag . . c. 41 nok-
kolg vöxsgov XQÖvoig tnl 'AgxaSCov xai 'Ovagiov, [iBZQig ov
(cjv?) yiygatpag rj xai fisx' avxovg ysyovaig. cf. V 24 Zo-
Otfia foxogrjxai nixgig'Ovcogiov xai'Agxadiov xai o6a pex 1
avxovg GvvsCkexxai Tlgitixa tcS grjxogt, xai sxigoig.
Zos. I 58 (273) r} filv ovv sig 'PcopaCovg svfisvsta xov
ftsiov xrjg isgäg dyioxuag (pvkaixo^ivqg xoiavxr]. insiddv
8 s sig ixsCvovg äyixaiiai- xovg xgovovg^ iv olg r) 'Pgj/uuüjv
agxr} xaxd ßga%v ßagßaga&etoa sig okiyov xi, xai avxo-
ÖLatpdagiv, rtsgiioxr], xrjvtxavxa xai xäg aixiag Ttagaaxijato
xov dvffxvxtj^axog xai xovg gpqtffiovg <*S «v oiog xs to
itagad-tjoopai xovg xä avvsvsx&ivxa firjvvoavrag.
IV 21 (377) wird prophezeit: oxl xs %kr\xxö^sva xai ft«-
axiyov{LEva diaxskiosi xä itgdypaxa, ipvxoggayovöiv ioixöxa,
fis'xgig av xi} xäv dgxovxav xai ijuxgoTtsvovxnv xaxia xskiag
<p&agett] . .
IV 59 (394) xov ftvrjTtofoxov -frftf/tot) krj£avxog xai xc5v
akkav oefa xijg naxglov nagaöoasag r]v iv dpsksia xsLfisvtov,
rj 'Paiiaccov inixgdxsia xaxd pigog ikaxxmfteioa ßagßdgcov
OLXtjxrjgiov ysyovsv rj xai xiksov ixjtsaovaa xeov oixr\x6gcov
sig xovxo xaxe'axrj öxrjpaxog, Stixe ^Ös xovg xonovg iv olg
ysyövaaiv ai itoksig imyivcooxstv (vgl. von den östlichen
grenzlanden III 32 z. e.). dkkd xavxa (isv sig xovxo xvx*lS
xaxevsx&svxa dsfest, öatpcög r) xaxd (ligog xuv jtgaypdxcov
a<prjyr}aig.
§ 116. Priscus.
Fragmente ecr. h. Byz. ed. Niebuhr I p. XXV11I. 137. Müller FHG IV
69. V 24. L. Dindorf, hist. Gr. m. I 275.
Suidas: Ilgiöxog navixi\g öo<piöxrjg, ysyovcog sni xeov
Xgovcov 0£odooiov xov ptxgov (408 — 450)- sygatysv ( Iaxo-
gCav Bv£avxiaxr)v xai xd xaxd 'Axxtjkav iv ßißUotg rj', Me~
kixag xs grjxogtxdg xai 'Emcxokdg.
Euagr. hist. eccl. I 17 iv xovxoig xotg xQovoig 6 nokvg
xcp koya nökspog ixsxi'vrjxo 'Axxika xov xeov Zxvftav ßaoi-
Digitized by Google
192 VI. VON CONSTA NTIN »IS ZV IUSTINIANS TODE 324—565.
§110. Xiag, ov jteQitgyas xai ig xd udXiaxa XoyCag IlgCtixog 6
§rjrG)Q yoa'qm . . vgl. II IG z. a. Chronic. Pasch, a. 459
p. 588 Bonn. nsoi ov noXiuov (des Attila) övvEygd^raxo o
öo(p(6xaxog Iloiöxog 6 6)pa§ . .
Pri8cus aus Panion (in Thrakien an der Propontis) war
begleiter des Maximinus, namentlich auf dessen gesandt-
schaft zu Attila 448 (fr. 8). Seine geschichte wird in den
Constantinianischen excerpten als iötoQCa Bvfcvxixrj und
ror&ixrj citiert. Sie umfaszt gleichmäszig die begebenheiten
des ostens und des westens von ca. 433—474.
Priscus hatte auch Cassiodor als quelle gedient (Priscus
historicus lord. c. 24. 34. 35. 42. 49) und ist von Eustathios
und von Ioannes von Antiochia ausgezogen worden.
Ad. Köcher, de Ioanne Antioch. Bonn 1871. S. 34-38.
Niebuhr a. a. o. p. XX VIII longe optimus omnium sequio-
ris aevi hisloricorum; ingenio, fide, sapicntia nullt vel optimorum
temporum posthabendus.
§ 117. Malchos von Philadelpheia in Syrien.
Fragmente scr. biat. Byz. I p. XXX. 229. ed. Niebuhr. Müller FHG IV
III. Dindorf, bist. Gr. in. 1 383.
Suidas: MdX%og Bv£dvxtog ao<ptaxrjg- iyoa1>sv Cöxooiav
änö xr)g ßaotXsiag Kavoxavxivov xai e<og 'AvaGxaaiov (491),
iv r) xd xaxd Zrjvava xai BaaiXiöxov, xai xov ipitQt}-
07101/ xijg dtj^oöiag ßtßXio&rjxrjg (476) xai xäv dyaXfidxav xov
AvyovGxtiov xai dXXa xivd Öt,E%io%txai pdXa ösfivtog xai
xQaytadiag Öixrjv a7to&Qr}vdiv avxd.
Phot. bibl. cod. 78 p. 54 dvtyvriofhj MdX%ov aotpiaxov
Bvlavxiaxd iv ßißXtoig j\ aoxexat ulv i% ov Aiovxa xov
ßaüiXia r) voöog intest, xovxa öl xrjg ßaOiXsCag ixog titxa-
xaiöixaxov (473/4) naoExeCvexo- diioxExai dh xrjv xs Ztjv&vog
dvdoQrjOiv xai xuvxa Ött&av dtegtttft xai xd inl 'Pap^
xai xiXog xov ißdopov Xoyov jtoistxai xov Ninaxog ddvuxov
(480) . . . ourot oC inxd xrjg töxoolag Xoyoi xai nQotjyov-
pevovg xmoyaivovöiv avxd) Xoyovg dXXovg diaitEitovrjo'frai'
xai r] djtaQir) de xav inxd xov jtooSxov Xoyov xovxo xaoa-
drjXot- ov nr}v dXXa xai ino^ivovg y ei xo fäv noooijv xa
GvyyautpEt, ag xov ißdopov Xoyov xö xigag ivöelxvvßLV.
iöxi d' 6 GvyyQayavg *biXadsXq)Evg, sl xig äXXog, xaxä
avyyoa(pr]v töxoolag aQiöxog . ... xai oXag xavdv iaxiv
Digitized by Google
MALCnOS. CANDIDUS. KUSTATHI08. PETRUS PATRICIUS. 193
Iötoqixov Xoyov. 6q<pi0x^g d qv xb ixiTijdsvfia xai öyxo- §
Qixrjg aig dxgov eXijXaxwg, xai xrjv ^gr\6xaCav ovx e%(o xov
XQMSXIOLVIXQV ftldtiOV. .
§ 118. Candidus der Isaurier.
Fragmente scr. biet. Byz. I 472. . Müller FHG IV 135. Dindorf hist.
. Gr. m. T 441.
Phot. bibl, cod. 79 p. 55 dvayv6<S%Tt\Gav Kavdidov taxo-
giag Xoyot y. agxaxai pkv x% texogiag dito xrjg Aiovxog
dvaQQijöeag (457) . . . xeXavxa d' Big xrjv dvayogavCLv 'Ava-
öxaatov (491). toxi dh itaxgiöog fiav 'IöavQLag, 6g avxög
<pT]6i, .xfjg xga%aCag' iitixrjdaviia de £ö%ev vitoygatpavg xmv
iv 'IöavQoig itXeZöxov t<S%vodvxGiv. xr\v da &Q-q6xeCav Xqi 7
axtavog r\v xai oQ&6do£og . .
Auszüge aus Candidus in den fragraenten des loannes
von Antiochien: Köcher a. a. o. s. 40. 63.
§ 119. Eustathios von Epiphaneia in Syrien.
Fragmente Müller FHG IV 138. Dindorf hist Gr. min. I 354.
Suidas : Evcxd&iog 'Eittcpavavg Xqovix^v inixo^v xc5v
dito Aiveiov (isxQ 1 'Avaaxaöiov ßaOiXeng iv xopoig xai
aXXa xwd.
EustatHos war eine hauptquelle für Euagrios. s. dessen
kirchengesch. V 24, nach aufzählung älterer geschicht-
schreiber von Moses bis Zosimos und Priscus : ditBQ
Evöxa&Ca xä 'EititpavaZ inixix\iy\xai navÜQiöxa iv dvo xev-
%B6iv, evl pev frag dXaiaeayg 'IXiov, xä de heo(p a&g öoaöexd-
xov hovg xrjg 'Avaöxatkiv ßuäiXeiag (502).
Eustathios starb über der geschiente dös 502 begonnenen
Perserkrieges : Euagr. I 19 EvGxaftCm x(ß i% 'EiuyaveCag rc5
Zvgip, og xai xr]v aXmöiv 'ApCdrjg QwsyQatyaxo. III 37. Io.
Malalas p. 399, 3 itagl ov itoXifiov Evoxd&iog ö aoyaxaxog
%govoygd<pog öwaygdiftaxo , ööxig xai ev&ecog ixeXavxrjöe
ptjdh etg zeXeiov xr)v ix&saiv avxov (Svvrd^ag.
§ 120. Petrus Patricias.
Fragmente scr. h. Byz. ed. Niebuhr I.p. XXI. 137. Müller FHG IV 181.
Dindorf hist. Gr. min. I 425.
Petrus ward von Justinian 534 zu dem Ostgothenkönige
Theodahat gesandt, 535—538 von den Ostgothen gefangen
SchakfhBj Quellenkunde. 2. abteil. 13
194 VI. VON CON8TANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324-566.
§ 190. gehalten ; wurde 538 zum raagister officiorura, 550 zum patri-
cius erhoben; war 550 , 562 , 563 als kaiserlicher gesandter
bei dem Perserkönige Ohosroes und starb bald darauf.
Suidas: Ilixgog 6 grjxng, 6 xal Mdyioxgog, löxogixbg
. . . iygail>ev f Iöxog£ag xal flegl noXixixijg xaxaOxdot&g.
loa. Lyd. de mag. II 25. 26 über die magistri: dgxiöei
7TQbg ÖidaöxaXlav Ilixgog 6 itdvxa psyaXoygtov xal xijg xa&6-
Xov foxogiag dö<paXr)g diddöxaXog, 6V (ov avxbg ittl xov X&yo-
pivov fiaytöxegiov dvsygdipaxo . . .
Petrus schrieb Caxogiag von Augustus ab, deren frag-
mente bis Julian reichen.
Ferner verfaszte Petrus einen bericht über seine gesandt-
schaft zu Chosroes, den Menandros benutzte: fr. 12 sC 8i ye
äga ßovXaxaC xig xd oöa IlsgGtov ßaCiXevg (Xo6g6rjg) xal '
Ilixgog xtjvixavxa dxgtßoXoyr}Oapiva rjaxtjv etöivai, dvaXe-
£dad-a xavxa ix xijg avxov Ilixgov Ovvayayijg- aitavxa ydg
avxdi dvayiyganxat ig xö dxgißhg . . .
Prokop, goth. 1, 3 6 ßaotXsvg Ilixgov, 'IXXvgtov xö yevog,
ix ®£0<jaXov£xrig oopo'/wvov, ig xrjv 'IxaXCav sv&vg iüxsXXsv,
%va fihv ovxa xcov iv Bvfavxiui fax6ga>v . . anecd. 24.
§ 121. Prukopios von Caesarea.
Scr. hiat. Byz. Paris. 1662. Bonn 1833-38 (voll. III, v. Wilh. Dindorf;.
vgl. W. S. Teuffei, Studien z. gr. u. röm. G. Loipz. 1871 s. 191.
Fei. Dahn, Pr. v. Caea. Berlin 1865. Aug Auler, de fide Pr. Caea.
in II bello Peraico Iustiniani I imp. enarrando. Bonn 1Ö76.
Suidas : Ilgoxomog 'IXXovöxgiog Kaicagavg ix IlaXaiGxi-
vrjg^ gtjtaQ xal 60(pi6xtjg. fygapw 'IöxogCav 'Pafiatxrjv r^yovv
xovg noXipovg BeXiöagwv naxgixCov, xd xaxd 'Pcifirjv xal
Aißvriv nga%ftivxa. yiyovsv inl xtov %govcov 'lovöxiviavov
xov ßaöiXicag (527— 565), vnoygacpsvg igriyLaxfoag BeXtöagtov
xal dxoXov&og xaxd itdvxag xovg avpßdvxag noXiftovg xe xal
Tigd^eig xag vri avxov Ovyyga<psfoag. iygatye xal exegov
ßißXCov, xd xaXovpeva 'dvixdoxa, xäv avxcov itgdteav , mg
üvai aptpoxega ßißXla & '.
"Oxi to ßtßXiov Ilgoxoitiov xd xaXovpsvov 'Avixöoxa
iffoyovg xal xaficddiav 'lovßxiviavov ßaöiXicag itegii%u xal xrjg
avxov yvvaixog Oeodrigag, dXXa (irjv xal avxov BsXtCaQiov
xal xfjg yafisxrjg avxov.
Prokopios schrieb 1. römische geschiente vornehmlich
Digitized by Google
PROKOPIOS. AGATHIAS.
195
der Zeit Justinians I in acht büchern, und zwar b. I. IT §
die Perserkriege. III. IV den Vandalenkrieg. V — VIII den
Gothenkrieg (bis 553).
2. ftsgl xgjv 'Iovötiviavov xxtäpdxmv 6 b. ; über die
bauten Justinians.
3. dvixSoxa 1 b., 558 herausgegeben.
Procop. bell. Pers. II p. 5 P. Ilgoxoniog KaiöagEvg
xovg Ttokiitovg %vviygail>E, ovg 'lovoxiviavog 6 'Pca/iatof
ßadiXevg ngog ßagßdgovg dirjveyxs tovg xb iaovg xal eötce-
QLOvg, ag /tit) igya ixitEQiL£yiftr\ 6 (liyag alav Xoyov igrjfxa . . .
i^CxrjXa $Hjrai . .
de aedif. I prooem. p. 2 d . iv %qov(ö x<ß xaO' ijftag 'Iov-
qxiviavög 6 ßaßiXEvg yiyovEV , og xv\v noXixBiav 7tXr](i^EX(ög
xivov^iivrjv nagaXaßcav ^eyi%Bi fihv avxr\v (xbl^co xb xal itoXXä
irtHpavEöxigav Bigydöaxo, i^EXdaag iv&ivds xovg ex izaXaiov
ßtaaapLBVovg ccvxrjv ßagßdgovg, (oOtceq fioi XETttoXoyov^ivG}
iv xolg vithg xc5v itoXiyKov dedrjXarai Xoyoig . . . xd vvv
di, ciiöTtEQ BiTtov , Eitl xdg otxodopiag xovxov drj xov ßaöi-
Xicag ixiov 9 tag fti} dmoxElv tc5 xb izXrj&si, xal tc3 tiEys&Ei
ig xov oitiO&sv %govov xolg avxd ^sco^ivoig gv/t/falij, oxi drj
dvdgög ivog igya xvyyjivBi ovxa.
Anekd. prooem. (III p. 2*) . . dXXd xal itoXXiav xc5v
iv xolg EiuiQoö&EV Xoyoig eigrj^Evcov dnoxQVtyaa&aL xdg
atxCag i\vayxd6^7\v. xd xöxs 6' ovv xicag aggtjxa [isivavxa
xal xcov Ep7ZQoöd-EV ÖBdrjXcjfiEvcav ivxavfrd ftot xov Xoyov
xdg alxlag Orjiirjvai öerjöei.
»
§ 122. Agathias.
'Iöxoglai 5 bb.
Ausg. scr. hist. Byz. Paris 1660. B. G. Niebuhr. Bonn 1828. L. Din-
dorf. hist. Gr. min. II 132. 1871. vgl. W. S. Teuffei a. a. o. s. 237.
Suidas: 'Aya%iag 6%oXaGxixog Mvgivalog, 6 ygdipag xijv
fiBxd Tlgoxoniov töxoglav xov Kaiöagia, xovxicxi xd xaxd
Nagaijv iv 'IxaXta xal xd iv Ja&xjj xal Bvt,avxC<p. ovxog
6vvixa%B xal Exsga ßißXia, B^yLsxgd xb xal xaxaXoyddtjv, xd
xb xaXov^sva Aayviaxd xal xov KvxXov xc5v viav imygafi-
[idxriv, cav avxog 6vvrj%£v ix xcov xaxd xaigöv Ttoirjxäv
(Agath. hist. prooem. p. 3 C . ijciygd^axa bei Dindorf p. 393
— 432). ovvrixpaOE Öl TlavXa ro5 EiXBvxiagCco xal MaxE-
13*
196 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565.
§122. $ovlv> xa- vnutto xal Tgißaviava inl xäv 'Iovoztavov
XQOVtöV.
Agathias aus Myrina in Aeolis (f 582) schrieb als Fort-
setzung der historien Prokops die geschiente der jähre
552-558.
Prooem. p. 5°. ipol 'Äyablag plv oi/opa, Mvgiva öl
itaxgig, Mspvoviog öl itaxrjg, xi%vri Öl xa 'Papaiav voiiipa
xal ot tg5v öixa<Sxi\gCav dytovEg.
p. 7 C . t ui} itgoxtgov eg.to %vyygdq)Eiv itgofjyiiaL rj fiovov
orou 'Iovöxivog 6 viog xr\v avxoxgdxoga iisxijXdEv ägxqv,
'Iovozwucvov xE&vyxoxog (565) . . . xa plv ydg nXelaxa xc5v
xaxd xovg 'Iovoxtviavov %g6vovg yEyEvrjfidvcjv Eitsiörj Flgo-
xoitla xa gqxogi xa KaiCagEta&Ev hg xo dx'gißlg dvaysyga-
nxai, na-gixEov exeTva ipoiye . . , xa öl (iex' exelvov dg olöv
xe Öistixiov. vgl. II 19. IV 15.
Agathias benutzte persische annalen : II 27. IV 24 ff.
c. 30 p. 14l c eI xal ügoxoma xa grjxogt (Pers. 1. I) ivia
x<Sv inl Kaßdörj d<pr]yr]&£vxav ixtgag dxtjyyEXxai, dXV
fjlilv äxoXov&r}xiov xotg Jlsgaixotg %govoygd(poig xal xav kv
avxotg (fEgofievav ag dX^saxegav avxiXrjTCziov.
III 5 ZxEydvov xov &e6tie6lov lEgov . ov örj ngäxov
itdXai (paalv vitig xäv XguSxtavolg agiöxa öoxovvxav s&s-
Xovxrjv ÖiaxivövvEVOavxu vno xav ivavxCav xaxaXEvödijvai.
§ 123. HesycMos von Milet.
Fragmente Müller FUG IV 143. Jo. Flach, onomatologi quae super-
Bunt. Leipz. 1882. vgl. A. Daub jhb. auppl. XI 405. ders. studien
• zu d. biographika des Snidas. Freib. 1882. Rohde Rh. Mub.XXXIII
166. XXXIV 563.
Suidas : 'H<5v%iog MiXijctog, viog 'Hovxiov öixrjyogov xal
&iXoaocp£ag , yayovag inl y AvaCxaöCov ßaffiXiag, Eygaipsv
'OvopaxoXoyov fj ntvaxa xav £v naiösia övofiaöxcSv^ ov im-
xonq ioxi xovxo t6 ßißXtov, xal Xgovixrjv CöxogCav, rjv öi-
eIXev slg s' ÖLa0xtj(iaxK_ (pvxa ydg xkiXeZ Exaöxov ßißXlov)
. . Ecog xrjg ßaöiXEiag ^AvaöxaoCov xov inovopa^opEvov dixo-
gov (f 518). -. .
Photios cod. 69 p. 34 dvEyvaafrri ftot ßißXCov Caxogixdv
ag iv dwöi^EL xo6(itxrjg faxogCag' 6 Öl Gvyyga<pEvg 'Höv-
%iog 6 'IXXovöxgiog, McX^aiog filv ix naxglöog, nalg öl 'Höv-
%iov xal QiXoGoyCag, xa&' o xal 17 iniygafpii xov ßißXiov
HESYCHIOS VON MILET. MENANDER.
107
fista xov 'iGxooiag 'Paiial'xrjg xe xal 7tavxoöaxrjg xvyyjdvei. §
ao%exat phv ovv d%6 rrjg xov BtjXov xov 'Aöövotav ßaöileog
ßaötkeiag, xdxeiöi öh iie%Q(> xrjg xeXevxrjg 'AvaGtuGlov . .
öiaioelxai öh avxtii xo önovöaöfia eCg xprjfiaxa g' ....
dveyvcio&rj. öe poi xal ixioa tov avxov ßißAog, iv
iteoieC%exo xd xe y IovöxCv(p itQa%%-ivxa (518 — 527), oizug xe
'AvuoxaoCov xeAevxijöavtog avxog dveoQtj&rj- elxa xal xr[v
'Iovöxiviavov xov ptxä 'Iovöxivov eöxiv dvdQorjOiv xaxtöelv
xal xdg äkkag itod&ig f*i%Ql£ itcov xivüv (xqkov? I. Bekker)
xrjg avxov ßaaikeCag . .
Aus dem VI. buche ist der abschnitt von der gründung
des neuen Roms durch Constantin erhalten, mit dem excurs
über die ältere geschichte von ßyzantion: § 2 Xexxiov Öh rjplv,
ÖTtag xe ilj dgi^g yeyove xal vno xlvov dnipxiöftti , ix xäv
do%ccL(ov 3Coli]X(üv xal övyyoacpetov xr\v vjto&eoiv notov-
pevoig . .
Eine fälschung neuerer zeit ist die schritt negl x<öv iv natdtia
öialufixpävrxov aocpatv. a. K. Lebrs Rh. Mus. XVII 453. 1862. die
Pindarscholien Leipz. 1873 s. 158. augg. v. Jo. Flach. Leipz. 1880.
§ 124 Menander Protector.
Fragmente scr. bist. Byz. I XXXII. 279-. Bonn 1827. Müller FHG.
IV 200. LDindorf a. a. o. II 192.
Menander setzte die geschichte des Agathias fort bis
zum tode des kaisers Tiberius, 558 — 582.
. Suidas : MivavÖQog ÜQOxtxxcoQ CöxoQixog , og Xiyet neol
eavxov' ipol naxrjQ Evyoaxäg ix Bvfcvxtov oofidiievog qv
ovxog 6ij ovv ijxLGxa xrjg xtiiv Xoyav pexei,Xri%ei itaiöeCag . . .
cSoprjd'riv inl xrjvde xr]v övyyoayrjv, äoHaaftai pexd xi\v
dnoßiaOiv 'Aya&lov xal xrjg töxooCag 7COirjaa6&ai xi)v app/v
(diaöo%i}v I. Bekker).
Die historien des Menander wurden bald nach dem ende
des kaisers Phokas 610 fortgesetzt von Theophylaktos
6 Ei\LOxdxxn\g in acht büchern bis zum tode des kaisers
Mauritius 602 (ausg. v. 1. Bekker, Bonn 1834).
Theophanes von Byzantion schrieb die geschichte der
unter den kaisern Iustinus II und Tiberius von 566—581
geführten Perserkriege in 10 büchern, von denen nur der
auszug in Photios bibl. cod. 64 p. 26 erhalten ist.
Vgl Müller FHG. IV 270. LDindorf a. a. o. I 446.
198 VI. VON CONSTANTIN BIS 45U IUSTIN1ANS TODE 324—565.
§ 125. Ioanne8 von Epiphaneia.
Müller FHG. IV 272.
Euagr. kirchengesch. V 24 TlgoxonCfp ds xa QtjxoQi
%E%oir\xai xd f'| ixEtvov ('AvaöxaöCov) sog täv 'Iovöxiviavov
XQOvmv ' xal xd i%6psva dh xovxmv 'Ayaftia tc3 Qr]xooi xal.
'ladt vt] ifia xe noXCxr] xal Ovyysvsl xa& uq^ov i6x6gr\xai
pi%Qi xrjg Xoöqöov xov viov ngog 'Pcofia^ovg tpvyrjg (590)
xal xrjg sig xr)v avxov ßaOiksiav dnoxaxaoxdöEcog . . si xal
utjna hv%ov ixdsdcoxoxsg (vgl. IV 24 ningaxxai ds xal
e'xsga xm NaQCfj . . ansQ 'Ayaftia \jlev yiygaitxai x<p grjxogt,
ovita dh ig rjfiag äcptxxai).
Das einzige im cod. Vatic. 1056 erhaltene fragment ist
zuerst herausgegeben von K. Bened. Hase im anhang zu
Leo Diaconus. Paris 1819. fol. p. 171. vgl. p. XIII.
'I&dvvov C%oXaoxixov xal dito i%do%tov 'Eitupaviag itEol
xrjg xov viov Xooqoov 7tgoo'%G)Qijo'Ea)g nQog MavgCxiov xov
'P&iiafov avxoxQaxoQa Cöxoqhov xopog a'.
4
§ 126. Stephano8 von Byzantion.
Ausg. v. Abr. Berkel Leiden 1688 u. 1694. fol. c. annoi L. Holstenii,
Abr. Berkelii et Th. de Pinedo ed. Guil. Dindorf. 4 volL Leipzig
1825. Ant. Weatermann eb. 1839. ex. rec. Aug. Meinekii. Berlin
1849. vgl. Bened. Niese, de St. B. auctoribus. I. Kiel 1873.
Stephanos verfaszte 'Efövixd in alphabetischer folge, von
denen in der vollständigen fassung erhalten sind: 4v(it] —
Aaixiov p. 240, 1—258, 9 Meineke, das übrige meistens nur
in dürftigem und lückenhaftem auszuge.
p. 47, 19 M. izsgl xov AtöiöititiGa itXaxvxEoov iv xoig
xav 'E&vixciv TtQOXsxvoXoyrjpao'iv elor]xai.
Cod. S. p. 258, 9 adn. Mein.: ExEtpdvov yQappaxixov
KavOxavxivovjtoXsayg tieqI tcoXeov vrjöcav xe xal i&väv,
drjptav xe xal xoitav xal ofiovv^itag avxcSv xal fisxcjvofiaöiag
xal xc5v ivxsv%Ev itaQrjyiiEvav i&vixäv. xe xal xomxav xal
xxrjXLxdv övofidxcjv ßtßXiov La', ov xä xstpdXaia xavxa xxs.
Cod. R. p. 592, 17 vor Svgdxovöai: ßißXCov va .
p. 627, 6 vor Ttxavsvg- dQ%-q ßißXCov vß'.
Tzetzes Chil. III 100, 815 reo nsgl 1/170*01/, tcoXscov xal
Srjficov xe ßißXla | Exitpavog 6 Bvfcdvxiog . . yoäcpEi . .
)igitized by Google
STEPHANOS V. BYZANZ. FORTSETZUNGEN DES EUSEBIOS. 199
Eustath. z. Dionys. Perieg. 694 (II 341 M.) 6 xd 'Eftvixa §126.
ygdipag.
Suidas: 'EgpoXaog ygapiiaxtxog KcavöxavxivovitoXeag,
ygdipag xijv imtofiqv xciv f E&vixo5v Zxeydvov yganpaxixov,
XQO0<pa>VTi&£t0av 'Iov<Stiviav(o xä ßaatXet. vgl. Meineke zu
p. 61, 4. 5. 93, 1-4.
i
§ 127. Die fortsetzungen der kirchengeschichte des
Eusebios (s. 184).
Ausg. v. Henr. Valesiua. Paris 1668 und 1686. fol. Will, tteading.
III volL Cambr. 1720. fol. vgl. L. Jeep, quellenstudien z. d.
byz. bistorikern. Leipz. 1881.
Euagr. kirchengesch. V 24 övv d-sa dh yptv xal xd
xrjg ixxXr\(Sia<Sxix-qg toxoglag evövvönxag dnoxuxai Öid xä)v
[öxoQTjfiivcDV pt£iQ L i Ltv ovv Kmvözavxivov EvöeßiG) rc5
Ila[icpiloVy i% ixsCvov dh ps%Qi Geodoöfov xov viov &ao-
dczgrjxu) £a^o(iivoj xe xal Zaxgdxsi xal av 6 itagcav ^fiiv
iiiksls novog.
|, Sokrates scholasticus. 7 bb. von 306-439, schrieb
unter Theodosius II.
Phot. bibl. cod. 28 p. 6* dveyvcSif&r] Umxgdxovg ixxXrj-
0ia6xLxrj faxogia, i(pe£ijg ovaa xrjg Eväsßlov . . . ij dh (pgdoig
ov%hv £%h dfyöXoyov dXXd xal iv xotg doypatSiv ov Xiav
ioxlv dxgißrfg.
2. Herniias Sozomenos widmete die kirchengeschichte
von 324—415 in 9 bb. dem kaiser Theodosius II. 439.
Phot. bibl. cod. 30 p. 6» dveyvaö&r} £aXa(tdvov r Eg-
fieiov Uafyiievov o%oXa6xixov ixxXi\<5ia6xixr^ faxogCa
ovxog dh Ölxag r\v Xe'ymv iv KavoxavxwovizoXsi. ioxt dh
üaxgdxovg iv xfj tpgdöei ßeXxicov, diaycovst dh avxä xal
xaxd xtvag laxogiag.
»
Auag. v. HusBey. London 1860. Migne patrol. gr. LXV1I. Vgl.
J. RoBenstein i..d. forsch, z. DG I 167.
. 3. Theodoretos, bischof von Cyrus in Syrien, schrieb
u. a. die kirchengeschichte von 325 — 429 in 5 bb. in den
jähren 443—450. Phot. bibl. cod. 31 p. 6 b .
4. Philostorgios aus Kappadokien, arianischen be-
kenntnisses, schrieb ebenfalls unter Theodosius II die
Digitized by Google
200 VI. VON CONSTANTIN -BIS ZU LLSTINIAN8 TODE 324—565.
§ 127. kirchengescbiehte von 300—425 in 12 bb. von dieser ist
nur ein von dem patriarchen Photios (f 891) angefertigter
auszug erhalten (zuerst hgg. von Jac. Gothofredus. Genf
1643).
Phot. bibi. cod. 40 p. 8 dvsyvcäa^rj QhXoqxoqyCov'Aqh-
avov ti]v ftQrjOXEiav, ag drj&sv ixnXrjOia(Sxixrj töxoQta.
töxoQEt dh xdvavxia ox*dbv dnavxa xolg ixxlr\Qia(Sxixolg
taxoQixotg. . .
5. Euagrios. Migno patrol. gr. LXXXVI 2.
Pljotios bibl. cod. 29 p. 6 a dveyvcoO&rj EvayQiov 0%o-
Xaßxixov dito vttctQX (OV j Jtolsog dh 'Eitupavtlag xijg xaxd
xrji> xoiXrjv Evqiccv, 'Exxk)]tiia0xixr} töxoQia iv xöfioig g\
^QXV V TtOLOv^iivrj xb xiXog xijg Zlcaxgdxovg xal @Eoda)Qrjxov
taxogiccg xal xaxiovßa [isxQi tijg ßaötkECag McivqixCov, ixog
dcadixaxov iv xq ßaßi'Xeia diavvovxog (431 — 593). itixi dh
xrjv (pQccöiv ovx ct%aQig , ei xal izcog TtEQixxsvEöftat, ivCoxs
doxEt- iv xfj öh doypdxav oQ&oxrjxi, . dxoißijg xmv äXfaov
[läkkov [öxoQixäv. e"iei öe xal XQrjösig tieqI eIxöv&v.
Euagrios, freund des patriarchen Gregorios (570 — 593),
schrieb zu Antiochia. vgl. A. v. Gutschmid grenzboten 1863
I 345.
Über die früheren kirchenhistoriker vgl. ^ikephoros
Kallisti I 1 p. 35 i . . . o ys phv EvdyQiog . . tcS nkELöxa
liiQEt, XQd^Eöi ÖLatQißcov xatg xodyiixatg, ix xäv. Evtixa&iov
xov Zvqov, ZaOipov xe xal IIqCöxov xal 'Iudvvov, Hqo-
xotcCov xe xov Kai<faQEG>g, hi dl xal 'Ayaftiov (?), xcov
xaxd xrjv xäv %q6vov ixsivmv diadox^v QrjxÖQGOv xal
exeq(üv akXav' ovx dyEvvcav 6vyyQaq>iav xdg vXag xijg
V7lO&E6E(X)g 7tOQL^6flEVOg.
§ 128. Byzantinische Chroniken.
Mit Theophylaktos endet die politische, mit Euagrios
die kirchliche geschichtschreibung.
Die reihe der byzantinischen chroniken eröffnet die welt-
chronik (xgovoyQacpta) des Ioanncs Malalas (bis 5öö),
welcher unter lustinus II (565 — 578) schrieb.
Vgl. L. Dindorf, praef. ed. Malalae Bonn. 1831 p. VI. Köcher, de
Ioanne Ant. p. 6. Moinmsen HermßB VI 381. vgl. Gutschmid
a. a. o.
ÜYZANT1N1SCHE CHRONIKEN. SAMMELWERKE. 201
Das Chronicon Paschale (auch fasti Siculi, ehr. § 128.
Alexandrinuni, Antiochenum u. a. genannt) ist verfaszt im
20. jähre des kaisers Heraklios 629/630; am Schlüsse beim
j. 628 verstümmelt.
Ausg. v. DuCange Paris 1688 fol. L. Dindorf. 2 voll. Bonn 1829.
vgl. Clinton FH. II 209. Ideler chronol. II 350. 462.
Über die den lateinischen fasten des Idacius entsprechen-
den consularfasten (o. s. 7. 173) s. Mommsen chron. 113.
CIL. I p. 484.
Angehängt ist ein Verzeichnis der römischen kaiser
bis 1042.
Georgios Synkellos stand in diensten des patriarchen
Tarasios von Constantinopel. Er verfaszte um 808 die
ixXoyri XQ 0V0 YQ a( pL a S nach Anianos, Iulius Africanus, Pano-
doros u. a. bis 284 ri. Chr.
Ausg. v. I. Goar. Paris 1652. fol. Wilh. Dindorf. 2 voll. Bonn 1829.
vgl. Ideler a. a. o. II 452. 455. Clinton FR. I 381. II 335.
• -
Bruchstücke älterer geschichtschreiber nahm der mönch
Ioannes von Antiochia im 7. jhdt. in seine aQ%aio-
loyia auf.
Müller FHG. IV 535. V 27. L. Dindorf jbb. 1869 s. 119. Adolf
•Köcher, de Ioannis Antiocheni aetate 1'ontibus auetoritate. Bonn
1871. Th. Mommsen Hermes VI 82. 324.
*
§ 129. Sammelwerke.
Der patriarch von Constantinopel Photios (f 891)
stellte in seiner ßißAiofrrjxr] oder pvQioßißXog allerlei aus-
züge und nachrichten von 280 gelesenen werken, darunter
auch historischen, zusammen.
Ausg. v. D. Hoeschel. Augsb. 1601. fol. I. Bekker 2 bb. Berk
1824. 25.
Der kaiser Constantinus VII Porphyrbgennetos
(913 — 959) liesz auszüge aus den griechischen historikern
von Polybios bis Ioannes von Antiochia nach 53 rubriken
anfertigen: XEtpakaimdmv vitoQ-ioemv ßißkia vy' . «' nsgi
ßctOiXimv dvayoQBvaemg. Von diesen excerpten sind voll-
ständig erhalten die abschnitte 27, tceqI nQEaßeav (zuerst
herausgegeben von Fulvius Ursinus. Autwerp. 1582 und
Dav. Hoeschel. Augsb. 1603. 4). 50 negi aQerys *al xaxiag
202 VI. VON CONSTÄNTIN BIS ZU IUSTINIANS TODE 324—565.
§129. (Henri Valesius. Paris 1634. 4); zum teil tcbqI yvtoficSv
(Ang. Mai scr. vet. n. coli. II. Rom 1827). tieqI inißovXmv
(Müller FHG. II. IV. V. Aug. Feder. Darmst. 1848—55).
7C€qI 7CoXloqxlcjv (C. Wescher, poliorcetique des Grecs.
Paris 1867).
Vgl. H. Nissen, untersuch, üb. d. qu. d. IV. u. V. dekade des Livius
1868 p. 3. Ernst Schulze, de excerptis Constantinianis quaestiones
criticae. Bonn 1866. Ford. Hirsch, der kaiser C. P. Berl. 1873. 4.
H. Waeschke Philol. XLI 270 ff.
Prooem. cap. 27 p. 2 Hoeschel .... etol öh (of X6yoi)
ix Tcäv vnoxsxayfiivav %qovixgSv a' UitQov itaxQixiov xal
iiaytöxQOv. ß' rsonQyiov ftova%ov XQOvixijg. y' 'Icodvvov
1 Avxio%ia)s. Ö' JiovvaCov 'AXixaQvaaiag QCö^alKrjg dg%cao-
Xoyiag. s'. <s JloXvßtnv MeyaXoitoXixov xal *Ait%iavov.
£' ZaxSLfiov 'AöxaX&vlxov. rj' Iaorjitov tovdatxrjg d$%ato-
Xoyi'ag. %■' diodrigov ElxsXlcoxov. i di'covog Koxxiavov.
ia' IlQOXonCov KaiOagiag. iß' TIqCcxov §rfxoQog. iy' MdXjpv
6oq>iöxov. tö' MsvdvdQov ÜQOxixxQQog. ie' @so(pvXdxxov
dno todQ%G)v xal dvxiyQayeag xov Eipoxdxxov.
In dem prooemion b. Valesius p. 5 sind unter andern
noch genannt: (y) 'Icodwov xov inixXrjv MaXeXa xQovixrjg.
g' NixoXdov ^Jafiaöxrjvov xa&oXixrjg faxogiag.
An beiden stellen fehlen Dexippos und Eunapios. statt
des letzteren ist fälschlich Zosimos von Askalon genannt.
Hilfszeugnisse.
§ 130. Griechische redner.
Himerios, ca. 315 — 386.
H. reden sind z. t. nur in auszügen bei Photlos bibl.
cod. 243 erhalten.
Ausg. v. Gottlieb Wernsdorf. Gotting. 1790.
Iulianus, geb. 331, Caesar 355, Augustus 360, f 363
(6 itaQaßdxrjg*).
Philosophische und satirische Schriften (darunter die
Kqoviu ij KaCöaQsg, MuSoncSyatv), reden und briefe.
Ausg. der werke v. Ez. Spanheim. Leipz. 1696. fol. Fr. K. Hertlein.
2 voll. Leipz. 1876 f.
Themistios, praefect von Constantinopel 362 und 378.
Ausg. der reden (XXXIV) v. W. Dindorf. Leipz. 1832.
G RIECH. REDNER. SCHRIFTEN ÜHER REICHSVERFASSUNG. 203
Libanios, geb. zu Antioehia ca. 313, f daselbst § 130 «
nach 391.
Ausg. der reden u. deelamationen v. J. J. Reiske. 4 voll. Altenburg
1791-97. der briefe v. J. Ch. Wolf. Amsterd. 1738. foL G. R.
Sievers, das leben des L. Berl. 1868.
§ 131. Schriften über reichsverfassung.
Notitia dignitatum et administrationum omniura tarn
civilium quam militariurn in partibus orientis et occidentis,
verfaszt zwischen 411 — 413.
Ausg. v. Ed. Bücking. Torai II. Bonn 1839-53. 0. Seeck. Berl. 1876.
(accedunt Notitia urbia Cpolitanae et latercali provinciarum.)
Ioannes Laurentius Lydus.
Ausg. I. L. L. de magist. reip. rom. 1. III nunc priraum in lucera
editi a I. Dom. Fuss, praefatus est Car. Ben. Hase. Paris 1812.
De ostentis una c. fragm. 1. de mensibus ed. C. B. Hase. Paris
1824. De mensibus rec. W. Röther. Darmst. 1827. De ostentis
ed. Curt Wachsmuth. Leipz. 1863. loa. Lyd. ex rec. I. Bekkeri.
Bonn 1837 (scr. hist. Byz.). vgl. Hase comm. de I. L. L. (p. VI
Bonn.). H. E. Dirksen, üb. d. hist. . glaubwürdigkeit der berichte
des I. L. venu. sehr. Berlin 1841 I 50. I. F. Schultze, quaestiones
Lydianae. Greifsw. 1862.
Ioannes Laurentius, zu Philadelphia in Lydien 490 ge-
boren, in kaiserlichen diensten zu Constantinopel seit 511,
552 verabschiedet, schrieb nach dieser zeit:
1. itsQi firiväv, im auszuge und in fragmenten erhalten.
2. nsQi ÜQjoiv trjg 'P&paCav noXizaCag 3 bb.
3. 7C6qI dioörjpsi&v, vorn verstümmelt, vgl. 0. Müller,
Etrusker III 2, 7 (s. 37 ff. Deecke).
Phot. bibl. cod.- 180 p. 125 a dvEyv6<s%r\oav 'Iaadvvov
AavQBVtiov Qikadekyiag zov Avdov JiQaypaziZca xosig,
IleQi dioorjpEi&v, TIsqI ^irjvtöv, 77«pi aQ%(nv itokizixviv ....
zr\v öb ftQrjöxHav 6 avriQ ioix£ dEiaida^ov slvaf Gißszai
pev yaQ zä ^Ekkqvav xal &sid&i, faidfa dl xal td rifiizeQa,
ILrj ÖLÖovg totg dvaywoiöxovGiv ix zov §dözov övftßcckeiv
nozEQOv ovza voplfav &Eid&t, r} (6g inl öxrjvrig.
Über seine lebensverhültnisse spricht Lydus de magistr.
III 25-30.
Digitized by Google
204 VI. VON CONSTANTIN BIS ZU IU8TINIANS TODE 324—565.
§ 132. Rechtsbücher.
Codex Theodo8ianus, publiciert von Thcodosius II.
438; dazu novellae.
Ausg. von Jac. Qothofredus. 6 voll. Lyon 1655 fol. G. Hänel.
Bonn 1837—44.
Das CORPVS IVRIS, bearbeitet unter Iustinian I von
Tribonianus (f 545) und andern rechtsgelehrten enthält:
Codex Iustinianeus 1. XII (529).
Digestorum iuris enucleati ex omni vetore iure collecti
s. Pandectarum L L.
Institutionum 1. IV.
Novellae (vscxQai diard%et,g f autheriticae).
Ausgaben von G. Haloander. 3 voll. Nürnb. 1529. 4. Dion. Gotho-
•fredus. Genf 1583. 4. Lyon 1590 u. durch Jac. Qothofredus 1624
fol. Digesta rec. -adsumpto in operis soc.P. Krügero, Th. Momm-
sen. 2 voll. Berl. 1870. 4. Institutiones rec. P. Krüger, ed. 2 a
eb. 1867. Cod. Iustinianeus rec. P. Krüger, eb. 1873 ff. Novellae
ord. chron. dig. C. E. Zachariae a Lingentbal. Leipz. 1881. rec.
R. Schoell Berl. 1882 ff. Corpus iuris civilis rec. P. Krüger et Th.
Mommsen. ed. 2. Berl. 1877.
Digitized by G
Register.
C. Acilius ÜL
Acta diurna (L
Acta triumphorum &
M. Actorius Naso TL
Aelianos 149.
P. Aelius Aristidea 163.
A*eliii8 Spartianua 135.
L. Aelius Stilo 73,
L. Aelius Tabero 53.
Q. Aelius Tubero 52.
M. AemiliuB Scaurus 54.
Aethicua 179.
Agatharchides 32.
Agathias 19JL
M. Agrippa 105.
Agrippina 106.
Ammianus Marcellinus 169.
L. Ampeliua 136.
T. Ampiua Baibus TL
Annales maximi fi.
Anonymus Cuspiniani 173. Raven-
nas 179. Valesii 175.
L. Antistius Vetua 107.
Apollinaris Sidonius Ifta
Apollodoros 9JL
Appianos 143.
Arrianus 138.
L. A rrnn tius 80.
Artemidoros 9JL
Q. Asconiua Pedianus 125.
Asellio 40.
C. Asinius Pollio 10JL
Asinius Quadratus 158.
Athenaeos 164.
Atticue 6jL
Atticus Herodes lfiiL
Aufidiue BassuB 109.
Angustus 10JL
M. Aurelius 163.
Sex. Aurelius Victor 166.
Ii- Aurunculeiua Cotta 77.
Auaoniu8 180.
Avienua 1JJL lfifL
Avitua 183.
Bocchua 100.
Boethius 1S2.
M. Brutus 32. 40. 7JL
Caesar 58.
L. CalpurniiiH Bibulus TL
L. Calpurnius Piso 33.
Candidus 193.
Capito 135.
Cas8iodoriu8 Senator 173. 176.
Cas8iu8 Dio 150.
L. Cassiua Hern in a k jr>.
Castor 12,
M. Cato 22.
Cato Uticensis TL
Catullus 73,
Censorinus 13JL
Chronicon Paschale 201.
Chronlcon vom j. 641 174.
Chronograph -vom j. 354 165.
Cicero 15.
L. CinchiB Alimentus HL
Claudianus 181.
Claudius Aelianos 149.
Claudius der Kaiser 106.
Claudius Ptolemaeos 147.
Q. Claudius Qnadrigarius 11. 2iL
C. Clodius Liciniis 80,.
M. Cluviue llufus 1JJL
Codex Theodosianua 204.
L. Coelius Antipater 37.
Constantinus Porphyrogennetos 201.
Continuator Dionis 15JL
Corippua 183.
Cornelia 6JL
Cornelius Alexander Polyhistor 7_L
L. Cornelius Baibus 77.
Cornelius Bocchua 100.
M. Cornelius Pronto 132.
Cornelius Nepos 05.
P. Cornelius Scipio Africanua 11.
P. Cornelius Scipio Nasida IS.
L. Cornelius Sisenua HL
L. Cornelius Sulla afL
206
REGISTER.
Cornelius Tacitus LH,
Corpus Iuris 204.
A. Cremutius Cordus 108.
Q. Curtius Rufus 22.
O Dellius TL
Denkwürdigkeiten 5JL 103.
Dexippos 158.
Dicuil 112.
Dio Casaius 160.
Dio Chrysostomus 122.
Diodor 86,
Diogenes Laertios 163.
Dionysios von Byzantion- 142.
Dionysios von Halikarnass TL
Dionysios periegeta 112.
Domitius Corbulo 107.
Elogia 12.
Empylus TL
Q. Ennius Ül.
Ennodius 182.
Euagrios 200.
Eugippiua 175.
Eumenius 164.
Eunapios 186.
Eusebios 183.
Eustathios 123.
Eutropius 167.
Excerpta barbari L6_L Valesiana
17JL
Q. Fabius Pictor Ii
M. Fabius Quintilianua 126. .
Fabius Husticus 110.
Fabulae praetextatae 20.
M. Fadius Gallus 7JL
C. Fanuius 3JL
Fasti magistratuum L 10*
Fenestella 123.
FlaviuB Arrianus 138.
Flavius Iosepbus Ü2.
Flavius PhilOBtratus 164.
Floius 135.
Frontinus 101.
Fronto 132.
Furius PhilocaluB 165.
Gaius 138*
A. Gellius 13JL
Cn. Gellius 41.
Georgius Syncellus 201.
Granius Licinianus 136.
Gregor von Tours 177.
Hadrianus 132*
Herodes Atticus 163.
Uerodianon 156.
Hesychios 196.
Hieronymus 185. fortsetzungen der
ohronik 172.
Himerios 202.
A. Hirtius 58.
Horatius 129.
Hortensius 53.
Hyginus 124.
Hyperochos 5.
Ianuarius Nepotianus 22.
Idacius 173.
Ioannes von Antiochia 201.
Ioannes Biclariensis 174.
Ioannes von Epiphaneia 198.
Ioannes Laurentius Lydus 203.
Ioannes Xiphilinos 154.
Ioannes Zonaras 155.
Iordanes 176.
Iosephus 112.
Isidorus von Sevilla 177.
Itineraria 178.
Iuba 93.
Iulianus 202.
Sex. Iulius Africanus 160.
C. Iulius Caesar 58.
Iulius Capitolinus 135.
Iulius Florus 135.
Sex. Iulius Frontinus 101.
C. Iulius Hyginus 124.
Iulius Obsequens 85.
Iulius Paris 99.
Iulius Paulus 138.
Iulius Pollux 163.
C. Iulius Solinus 137.
lunius Cordus 134.
M. lunius Gracchanus 74.
lustinuB 97.
Iustus von Tihflrias 113.
Iuvenalis 130.
Kirchenhistoriker ISA 122.
Lactantius 162.
Lampridius 135.
Laudationes IL
Libanios 203.
L. Licinius Lucullus 57.
C. Licinius Macer 49.
C. Licinius Mucianus 107.
T. Livius 80.
Lucanus 130.
L. Lucceius 5JL
C. Luciii us 13.
Lukianos 163.
Q. Lutatius Catulus 56.
Macrobius 180.
Maecenas 105.
Malalas 200.
REGISTER.
207
MalchoB m
Marcellinus Cornea 174.
Marinos 147.
Marius Aventicensis 174.
Marius Maxiiuus 133,
Martialis 130.
Memnon 102.
Menander Protector 19X
Merobaudes 18.L
MeBsalla Corvinus 1Q5.
Messalla Rufus lüg,
Measalla, Vipatanus U)~i.
Monumentum Ancyranum 1Q4.
P. Mucius Scaevola S.
Munatius Rufus TL
Cn. Naevius 20.
Nazarius 165.
Nicomachi 8jL 17JL
Nikolaos von Damascus 9L
Nonius Marcellus lüü.
Notitia dignitatum 203.
Olympiodoros 189.
C. Oppius TL
Optatianus Porphyrius ISO.
Orosius HL HL
Ostertafeln 113.
Ovidius 129.
Paianios 168.
Pamphila 12£.
Panegyriker IM.
PanodoroB 189.
Papinianus 138.
Paulus Claudius 4fL
Pausanias 148.
Periochae Livii 35, 135. im
Periplus 112.
Persius 129.
Petillius Cerealis iOL
Petronius 129.
Petrus Patricius 193.
PhilinOB 5.
Philostorgios 199.
PhilostratOB IM.
Phlegon 142,
PhotiOB 20L
Piso 3$.
C. Plimufl Secundus 111.
C. Plinius Caecilius Secundue 126
Plutarch 1LL
PolemiuB Silvius 179.
Polyaenos 146.
Polybios 26,
Pompeius Trogus 9JL
T. Pomponius Atticus fi4.
PomponiuB Mela 1QL
Pontificum libri L 10,
M. Porcins Cato 2JL
Porphyrios von Tyroa lßL
Poseidonios 32.
Poseidonios von Rhodos OL
A. Postumiu8 Albinus IS.
Praxagoras 186.
Priacianus 119. 182.
Priscus 12L
Prociliu8 53.
Prokopios 194.
Prosper Aquitanus 112.
Ptolemaeus, Claudiua 147.
Ravennatische annalen 173.
Rufius Festus Avienus 168.
Rufius Festus 16JL
P. Rutilius Rufus 54.
C. Sallnstius Criapua 59.
Scribonius Libo 53.
Scriptores historiae Augustae IM.
Sempromus Asellio 40.
C. Sempronius Gracchus 53.
C. Sempronius Tuditanus 35.
Seneca 122.
Septimius Severus 133.
ServiliuB Nonianua 110.
Servius lflü.
Silenos 5.
Silius Italicus 130.
Sokrates schol 199.
Sozomenos 199.
Spartianua 135.
Statiua 13D
StephanoB von Byzantion 128.
Strabo 9JL
SuetoniuB Paullinus 107. .
C. Suetonius Tranquillus 130.
C. Sulpicius Galba 80.
Sulpicius Severus 171. 112.
Symmachus ISO.
Symmachua d. j. 175.
Tabula Peutingeriana 178,
Tacitus 114.
Tanusius Geminus 53.
M. Terentius Varro 14.
Teukros IL •
Themiatios 202*
Theodoretos 129_
Theophanes von Byzanz 197.
Theophanes von Mytilene IQ.
Theophylaktos 12L
Tiberius 106.
Timagenes 89.
Titus 101.
Trebellius Pollio 135.
TrogUB 9JL
208
M. Tullius Cicero
M. Tullius Tiro 26.
Valerius Antias 46,
Valerius Maximus 98,
M. Valerius Messalla 105.
Vegetius 180.
VeDeiuB Paterculus 85.
VenautiuB Fortunatas 183.
Vennonius 36.
Vergilius 123«
Verrius Flaccus 12iL
VespasianuB 107.
Vietorius Aguitanus 174.
Victor von Tunnuna 174.
REGISTER.
Victor von Vita 175.
M. Vipsaniua Agrippa 105.
Vipstanuß Messalla 107.
Ulpianus 138.
L. Voltacilius Plotus 5jL
P. Volumnius 77*
Vopiscus 135
Vulcatius Gallicanus 13JL
Xiphilinos 154.
Zenobios 6JL
Zenon von Rhodos 32.
Zonaras 155
Zoßimos 100
Verlag von B. G. Teubner in Leipzig.
iDAS HOMERISCHE EPOS
ans den Denkmälern erläntert. ; ; : - .
Archäologische Untersuchungen;
wK^^^^f r' ; ' : -Von W. Heibig. ^ '-r^^^^Sa
Mit zwei Tafeln und 120 in den Text gedruckten Abbildungen.
[VIII u. 353 8.] gr. 8. geh. n.
Inschriften griechischer Bildhauer.
Mit Facsimiles herausgegeben von
Emanuel Loewy.
Gedruckt mit Unterstützung der kaiserlichen Akademie der Wissen-
schaften zu Wien.
[VT, n 410 S 1 in" 4 B ßh \t **0 — '
v ^' Theorie
musischen Künste der Hellenen.
P^^^ AngEst fioflebach und Rgdolf Westphal.
Als dritte Auflage der Rossbach-WestphaTscben Metrik.
Erster Band: Griechische Rhythmik von Rudolf Westphal.
[XL u. 805 8.] gr. 8. geh. n..<7.20.
Porträtköpfe auf Römischen Münzen;
der Bepublik und der Kaiserzeit ; ;
Für den Schulgebrauch herausgegeben von
F. Imhoof- Blumer. ;
[16 S. u. 4 Lichtdrucktafeln.] gr. 4. gebunden n. Ji 3.20.
•;< Portr&tköpfe "'.
auf
ttnisclßr ml Mteierler Vier.
tafeln der Dynastien des Altertums nach ihren Münzen
Ton
F. Inihoof-Blumer.
Verlag von B. O. Teulmer in Leipzig.
Geschichte
der
Eömischen Literatur
von
; > W. S. Teuffel. vXVv
Vierte Auflage. Bearbeitet von L. ßohwabe.
[XVI n. 1288 S.] gr. B. geb. n. JL Hy-T', . , ~
Q-mandzüge
**mAt*L* der
.^Oiriecliisclieii Etymologie.
Von
•* Georg Curtius.
Fünfte unter Mitwirkung von Ernst Windisoh umgearbeitete Aulls
[XVI n. 868 S.] gr. 8 . geh. n. UK 18.—
Griechen und Römer.
Von
Wilhelm Christ
Zweite Auflage. [VIII u i r
L * Tl6 S.] gr. 8. 1879. geh. o. 11. w.
|p Encyklopadie and Methodologie
philologischen "Wissenschaften.
V' Von
Au ^st Boeckh.
Herausgegeben
g ■ • von
[XI n . 824 81 • Bratu 3ClLeck.
t -^^F. | IPN • 8. geh. n. JL 12.—
Digitized by Google
Digitized byGcjfo^c
igitized by Google