Full text of "De re metrica poetarum latinorum praeter Plautum et Terentium libri septem : accedunt eiusdem auctoris opuscula iv"

See other formats

BIN Nd [er 
poetarum 
latinorum 
eg: 
mE LU TULHES E 








dida EE REI RE 


302809211Q 


ASHMOLEAN LIBRARY 
OXFORD 
Ex Libris 
EDUARD FRAENKEL 
Corpus Christi Professor of Latin, 1935-53 


1970 


&. 7j Hl uc end dnd 
[m Jon 4 de Roos halb o E. i /5 t1 
sf Á. Ka, M. MA. Tg H, 10A. 
je Sewbrma uh EAT rmE ^ [ce esi e. rr NM 
fenes I$66 [^57 








ASHMOLEAN LIBRARY, OXFORD 


This book is to be returned on or before the last 
date stamped below 





97 NOV 1996 
0 9 DEC 2207 








Digitized by - ad 








LVCIANI MVELLERI 


DE RE METRICA 


POETARVM LATINORVM 


K*ItAFKZTIEGH PIL,AV'—lDVM ELLE 'DrEREN'TUIVM 


LIBRI SEPTEM. 


ACCEDVNT EIVSDEM AVCTORIS OPVSCVLA IV. 


EDITIO ALTER A. 


-————Q0--———9-—-——-- 


PETROPOLI ET LIPSIAE. 
IMPENSIS C. RICKERTI. 


A. MDCCCLXXXXIV. 






MOLmrc 
,9" AX 

OXFORD 
MusEeuM 


IENAE TYPIS G. NEVENHAHNITI. 


L. S. 


Tandem aliquando per negotiorum magnitudinem licuit 
retractato plene libro hoc, cuius ante annos multos venierant 
exemplaria, doctorum plurimis satisfacere desideriis. nam- 
que ille sive merito suo sive sorte quadam placendi (quando 
ut in vita, ita in litteris pleraque casu temperantur) tantum 
tulit laudis et approbationis, ut in omnes penetraverit terras, 
ubi antiquitatis memoria colitur, utque Summarium rei me- 
iricae Graecorum et Romanorum, quod ex hoc potissimum 
excerptum a. 1580 edidimus, in plerasque Europae linguas 
sit. translatum. 

Tali autem honore acrius me accensum, ut opus nostrum 
novis curis etiam magis dignum fieret studiis hominum, non 
est quod dicam. 

Nihil igitur a nobis recusatum aut laborum aut impen- 
sarum, quod ad instruendum adornandumque illud facere 
posse videretur. 

Itaque pariter, quae nos per annos plus XXX continuo re- 
tractata materia inveneramus potiora olim probatis, in novam 
recepta sunt editionem nec minus in auxilium vocata, quae 
ab aliis de metrica poetarum veterum erant prolata. quam- 
quam in tanta zoAvygegí« doctorum, maxime Germanorum, 
nec potuisse me nec, si possem, voluisse omnia perlegere, 
quae ad rem pertinerent nostram, vix cuiquam erit mirum. 

Sed rationes et consilia nostra quae fuerint in editione 
nova instauranda pluribus expositum in prohoemio. itaque 


Lv 


satis erit nunc monere principia et fundamenta laboris nostri 
cum plane manserint eadem, quae fuerunt ante annos tri- 
ginta (nam ea comprobata et in usus recepta plerorumque 
consensu doctorum), plurima sublata, addita, inversa, quo 
satisfieret expectationi hominum. 

Praeterea cum haud immerito quererentur multi minus 
commodam fuisse editionem priorem ad usus legentium non 
distinctis satis locis scriptorum allatorum et Indicibus parum 
copiosis, utrique rei jam provisum. 

Porro coniecturarum numerus, quibus interdum molestius 
interrumpebatur ordo disputandi, multum imminutus, cum 
praesertim pleraque ex illis possent repeti ex editionibus 
poetarum, quas post a. MDCCCLXI emisimus, maxime ex 
Lucilii, Ennii, Nonii, Phaedri. 

Igitur haud frustra spe tenemur, fore ut aequi iudices 
etiam maiore quam ante amplectantur favore hanc retracta- 
tionem libri de re metrica poetarum Latinorum. 

Qui cum totus subiaceret oculis nostris nitidissime typis 
expressus et emendatissime, sicut ducem quendam veterem 
ferunt post captam hostium urbem, non potui temperare à 
lacrimis, partim gaudio rei perpetratae, partim recorda- 
tione malorum, quae per hos triginta annos, grande aetatis 
humanae spatium, acciderunt vel antiquitatis studiis vel 
nobis, qui eorum, si non magna, certe aliqua pars fuimus. 

Quis enim ignorat numerum eorum, qui lectionem li- 
brorum Latinorum et Graecorum vel totam tollendam ex 
puerorum scholis vel fiuibus coerendam putarent quam artis- 
simis, multum adauctum lustris novissimis? adeoque in ipsa 
Germania, quae, cum magna illa ingenia Italorum, Gallo- 
rum, Batavorum, Britannorum cessassent, inde a F. A. 
Wolfii tempore antiquitatis Graecae et Latinae curam in- 
certum commodo maiore an honore suscepit, extiterunt 
homines plurimi cuiusvis ordinis, ceterum plerumque ad 


V 


iudicandum quam ad intellegendum aptiores, qui ad paran- 
dum vulgi plausum idem commendarent. 

Nec tamen huius est loci de illa re pluribus disserere. 
accedit quod, ut alii multi, ita nos, cum alibi tum in libro, 
quo antiquitatis studia apud Batavos sumus persecuti, et in 
vita Ritschelii de eadem cum cura disputavimus. 

Itaque hic satis erit dixisse, eam videri nobis iam con- 
dicionem temporis huius, ut si remota funditus foret ac 
sublata ex gymnasiorum usu lectio auctorum Graecorum et 
Latinorum, eadem nunc vel maxime resuscitanda esset et 
restituenda. 

Etenim quod Niburius anno huius saeculi XXX pro- 
fessus est se timere, ne abiecto cultu per tot saecula parto 
in barbariem reccideret genus humanum, id hodie multo 
magis est metuendum. 

Namque constat inter omnes aliquanto acrius nunc ac- 
censas partium factionumque contentiones ad pristinum sta- 
tum funditus evertendum in civitatibus quam ante annos 
LX multosque inveniri, qui non modo antiquitatis studia, 
sed quasvis artes ingenuas et doctrinam omnem velint velut 
noxam quandam et labem publicam de medio tolli. qui 
quod maximam partem ex infimo prodierunt ordine, eo ipso 
sunt validiores ad iudicia imperitorum corrumpenda. 

Praeterea iuventus illa, quae liberali magis fruitur 
eruditione, nunc propter difficiliorem multo condicionem 
parandi adulta aetate victum ita exercetur rebus ad pro- 
movendam humanitatem et elegantiam excolendam parum 
fructuosis, ut vix in scholis, nedum relictis his in vita satis 
suppetat otii, quo possint dignoscere, quid in litteris et 
artibus sit pulehrum et decorum, quid turpe et damnosum. 

Olim questum scimus Horatium, quod pueri Romani 
ea potius docerentur a magistris, quae ad rem parandam 
augendumque peculium pertinerent quam quibus exacui pos- 


VI 


set ingeniorum subtilitas et elegantia. qui si ab inferis 
resurgeret, quid dicturus esset de multis nostrorum homi- 
num scholis? 

Ita informatis mentibus ac praeparatis quid mirum, 
quod relictis vulgo exemplis studiorum optimis multorumque 
saeculorum admiratione consecratis diversissimi iam honor* 
et gratia florent auctores? 

An, si rectiore staretur iudicio, Zola et Sudermannus 
plurimique, qui secuntur eos, tantum potuere assequi famae 
ac laudis? quid? theatra, quae olim plurimum contulerunt 
ad excolenda ingenia et exornanda, quibus iam solent per- 
strepere fabulis ? 

Tali igitur rerum statu qui Homerum ae Sophoclem 
Ciceronemque et Horatium expulerint ex gymnasiis, quid 
aliud facient quam ut barbariem illam, quam quasi proximo 
tempore ingruentem perhorruit Niburius, commendent et 
introducant ? 

Iam ad supplenda studia iuventutis, siquando proturbati 
essent classici veteres, alii rerum physicarum chimicarumque 
doctrinam, alii recentiorum linguarum censuerunt augendam. 

Denique quidam medii aevi, quod dicitur, poetas, suae 
quemque gentis, quam maxime iam tractandos crediderunt, 
quorum lectione pariter et amore patriae et morum avitorum 
peritia reverentiaque imbui possent animi puerorum. 

Quasi vero usquam aut clariora patriae amoris exempla 
extarent quam apud Graecos et Romanos aut luculentius 
celebrata quam in scriptis eorum, ac iuventus horum stu- 
diis imbuta umquam segnior extitisset ad labores et peri- 
cula pro patria subeunda. 

Porro cum dicunt medii aevi auctores vel ideo tractan- 
dos, quod plurimum conferant ad cognoscendam indolem 
principalem ac naturam recentiorum gentium, ex parte tan- 
tum verum esse apparet. nec enim illi popularium suorum 


VII 


statum antiquissimum et mores, ut ita dicam, archetypos 
referunt, sed plurimum immutatos, in melius quidem, verum 
alienos admodum a prisco habitu assumpto cultu christiano. 
nam temporis prioris monumenta extant vix ulla. 

Verum non minus quam patrine amorem patriarumque 
antiquitatium curam in scholis fovendum constat studium 
illud, quod totum genus humanum velut fraterno vinculo 
iunctum complectitur. quo inflammatus Socrates dixit so 
esse mundanum. hoc igitur qua melius potest doceri lec- 
tione quam Graecorum Romanorumque veterum, qui in 
iuventute instituenda eam rem maxime spectabant, ut is 
fieret cultus ingeniorum, qui humanitatis nomine designatur. 
quem quidem voluerunt ita temperatum, ne pueri umquam 
originis obliviscerentur paternae morisque maiorum neve 
barbari fierent, sed ut scriptorum libris edocti undique 
adsciscerent ea, quae ad virtutem sive xaAox&ya9(av paran- 
dam maxime pertinere viderentur. nec enim eos fugiebat 
nullius gentis, ne praestantissimae quidem, eam esse indo- 
lem, quin multa bona etiam ab externis essent arcessenda. 

A tali vero opinandi candore diversissimos fuisse medii 
aevi auctores quis ignorat? 

Praeterea cum constet inter peritos ad exercenda in- 
genia plurimum facere peregrinarum linguarum studium et 
exercitium, nulla ex eis, quae vel medio aevo viguerunt vel 
usurpantur hodie, perinde ad eam rem aptast quam Latina 
ac secundo loco Graeca. nam ut illa normae firmitate et 
constantia, ita haec frequentia et varietate exceptionum 
pulchre informat pueros, ut et rationem certam agnoscant 
et viam non modo illarum, sed etiam aliarum, sive Romanicae 
fuerint sive Germanicae sive Slavicae, quae adfines sunt 
ilis atque cognatae, et licentiae exceptionisque ad causas 
et origines intellegendas exacuantur. 

Denique illud vix erit qui dubitet, classicorum auctorum 


VIII 


lectione multo magis et delectari devincirique et venustate 
atque elegantia imbui ingenia quam scriptorum medii aevi. 
quis enim, ut exemplo utar à Germanorum litteris petito, 
contendet serio vel Nibelungiadem et Gudruneam cum Iliade 
et Odyssea posse comparari vel Wolframi Eschembacensis 
Parcivalem cum Aeneide Vergilii vel Gualteri, qui ab avium 
pastu dictus est, lyrica cum Horatii? at fuere nostro sae- 
culo, qui id contenderent. quae quidem res nihil aliud 
demonstrat nisi quantum sit provecta vel doctorum, qui sese 
volunt haberi, quorundam rusticitas et inscitia. 

Itaque sic constat animo sententia, non quidem neglegen- 
dam lectionem in gymnasiis auctorum patriorum cuiuslibet 
temporis neque recentiorum linguarum omittendam curam, 
sed tamen principalem eruditionem puerorum liberaliter 
educandorum, ut olim, ita nunc consistere debere in Roma- 
norum Graecorumque auctorum libris versandis, ex quibus 
multi usque ad hunc diem non sunt adaequati, nedum 
superati ab aliarum gentium scriptoribus, poetici vero ea 
constant arte, non ut possint satis bene transferri in lin- 
guas alienas. cuius tamen studii fructus non poterit percipi 
plene, nisi si imbuantur pueri peritia proba rei grammaticae 
metricaeque Latinae pariter et Graecae. 

Quae cum ita sint, gratiam vel maximam debent Rossi 
Comiti Demetrio Andreae filio Tolstoio, qui inde a vere a. 
MDCCCLXVI per annos XIV institutionem temperavit publi- 
cam. scio huic viro multos inter Hossos extitisse adversos 
infensosque et illo tempore et post, ut omittam, sicut fieri 
amat, haud paucos eundem, quem florentem adulati erant, 
exutum loco insectatos. nec negarim eum interdum humana 
lapsum infirmitate. verum ne optrectatores quidem sunt 
infitiati certum firmumque fuisse in ratione et via, con- 
stantem in consiliis, fortem in rebus adversis, praeterea 
studiorum liberalium amantissimum. 


* IX 


Is igitur cum videret multa bona inesse in moribus 
Rossorum nec uon eos litterarum artiumque ingenuarum 
cupidos, sed eodem teneri vitio, quod in Graecia vetere hoc 
versu notat Horatius: 

quod cupide petiit, mature plena reliquit, 

cumque intellegeret tantum abesse, ut antiquitatis studiis, 
quod arguerent obtrectatores, iuventus hebes fieret et vecors, 
ut potius illi populi maxime cultu et opibus florereust, apud 
quos illa antiquitus viguissent, amore ductus patriae eadem 
etiam im Rossia, ubi antea leviter erant attrectata, funda- 
mantum solidioris accuratiorisque doctrinae fieri voluit. ac 
propositum optinuit. 

Etenim quamvis refragante magna popularium parte et 
premente cum praeceptorum tum subsidiorum scholicorum 
inopia nec non rei pecuniariae penuria, quae tamen ipsius: 
opera valdest imminuta, Romanorum veterum secutus exem- 
plum, qui, siqua foris melius haberi quam domi vidissent, 
extrinsecus petita transferebant, intra paucos annos talem 
effecit institutionem publicam, ut, si persistatur via cius, 
non possit dubitari, quin eosdem habitura sit aliquando 
fructus, quos in relicua videmus Europa. 

Et haec Tolstoii merita etiam Rossos agnituros spera- 
mus, siquando remotis partium studiis sine ira fiet iudicium. 
Atque huie quod vivo detraxerat invida turba, 

post obitum duplici foenere reddet Honos. 

Itaque cum multa mihi Petropoli evenerint adversa et 
iniqua, hoc tamen nomine semper nobis videbimur felices, 
quod et ab hoc viro in Hossiam sumus arcessiti et, cum 
a. MDCCCLXXX commissum abdicaret munus, laudati pu- 
blice iudicio eius. 

Res ipsa mone!, ut pauca de vitae nostrae casibus inde 
ab anno MDCCCLXI referamus, quamquam alias vix umquam 
eorum in scriptis nostris iniecimus mentionem. ex quibus qui 


X * 


maxime memoria digni esse viderentur, a. MDCCCLXXXXII 
libello amicorum in usus edito sunt descripti. 

Nimirum ea fuit libri de re metrica poetarum Latino- 
rum sors eaque vis, ut et bona pleraque et mala, quae inde 
ab illo anno nobis optigerunt, ex hoc fonte fluxisse sint 
existimanda. 

Etenim cum ille plausibus esset exceptus maximis in 
patria nostra et fama eius celeriter etiam ad aliarum gen- 
tium doctos perlata, non potuit fieri quin multorum simul 
excitaretur invidia. accedebat, quod, cum illo tempore inter 
antiquitatis studiosos in Germania Ritschelianorum et Lach- 
mannianorum maxime vigerent sectae (nam Momseniani 
tum primum pullulabant), ego publice professus sum, quod 
omni deinceps tempore optinui, neque gratia neque auctori- 
. tate. cuiusquam mortalium umquam me posse adduci, ut 
iudicium abdicarem proprium, quodque nonnullos, qui vel 
alis vel sibi certe videbantur magni, non quidem iniuste, 
sed paulo acerbius arripueram. 

Hinc orta invidiae odiique in nos tanta seges, quanta 
vix in alium quemquam doctorum. neque possum negare 
eam maxime in Germania provenisse. nam Germanorum 
doctos, si in moribus a summo deflectant, haud ita raro 
vergere ad imum non frustra opinantur multi. longum igi- 
tur est enarrare, quibus artibus quidam sint aggressi et stu- 
diorum nostrorum famam premere et nos ipsos calumniari. 
qui, ut fit, plerumque numero et virtute potiores metu 
terruerunt, ne coeptis talibus irent obviam. 

Veluti, ut pauca memorem ex multis, Bonnae cum do- 
cerem litteras Latinas et Graecas, ibi invenimus professorem 
quendam, qui, cum confuso ingenio esset et conmoto, hoc 
tamen clare perspexit et acute, gravem admodum sibi nos 
fore et incommodum, si Bonnae maneremus. quod ne fieret 
dignis sese artibus perfecit. 


XI 


Ac tamen hic probus potest videri et honestus, si cum 
isto comparetur, quem postea experti sumus. qui cum cae- 
lum et terram movisset, ne Petropolim evocaremur, ubi id 
frustra fuit, incautum mendaciis calumniisque, ut quarum 
longe esset peritior quam sermonis Latini, circumvenit om- 
nibus partim ipse, partim per clientes et pedisequos suos, 
genus ex Germanorum Hossorumque vitiis mixtum, quod 
quidem habetur deterrimum. inter quos et discipulus quidam 
fuit noster, sed, ut olim Baehrensius Batavus, propter ani- 
mum inhonestum alteroque praeceptore digniorem abdicatus. 

Neque ego hoc memorassem, homines nauci silentio et 
contemptu praeterire fere solitus, nisi etiam id obiectum 
esset a nonnullis Tolstoio, quod nos arcessivit in hossiam. 
qui quamquam inter ipsos Rossos ab honestissimo quoque 
sunt despecti, numquam tamen id ausi essent exprobrare, 
nisi malitia innixi forent quorundam, qui plurimum bene- 
ficiis debebant Tolstoii. 

Nos tamen, ut consuevimus, his atque talibus non com- 
moti, honorem doctrinae Germanicae, quam in antiquitatis 
studiis plurimi faciebat Tolstoius, auctoritate nostra, si aliqua 
inest in nobis auctoritas, tutabimur, quamdiu professoris 
munere fungemur Petropoli quam quidem nunc commeatu 
impetrato relinquimus, ut tandem aliquando Romam, quam 
pridem votis ominibusque captabamus, praesentes usurpemus 
oculis. 

Sed iam ut finem faciam praefationi, Ovidii utar verbis 
modice inversis. 

Igitur sive favore tulit suam liber noster famam sive 
iure, tibi grates, candide lector, ago. 

Quas ut referrem, nihil omissum à me, quo auctius 
meliusque tractaretur argumentum in editione nova et quae 
merito essent exprobrata priori vel tollerentur vel muta- 
rentur. 


XII 


Tu vero si vices reddere volueris pro tot laboribus, 
quos equidem non lueri studio ac ne laudis quidem cupidi- 
tate ductus suscepi, sed amore et reverentia poetarum Lati- 
norum. quibus ego non modo delectationis plurimum debeo, 
sed praecepta vitae regendae ad casus sortis humanae 
aequabiliter ferendos utilissima, ita velim redhibeas, ut pro 
tua parte amorem auctorum veterum foveas commendesque 
utque hac opinione et ipse tenearis et imbuas alios, eundem, 
qui antiquitatis studiorum, fiuem fore et humanitatis. 


Dab. Petropoli, 
Kal, Iun. 3. MDCCCLXXXXIV. 


I. 
PROHOEMIVM. 


Anni MDCCCXLVI autumno cum receptus essem puer 
inter discipulos Gymnasii Ioachimici Berolinensis, paucorum 
spatio annorum partim doctrina praeceptorum praestantissi- 
morum, inter quos primo loco mihi memorandi Augustus 
Meinekius et Mauricius Seyffertus, partim proprio studio 
effectumst, non mediocri ut tenerer amore scriptorum Lati- 
norum. sed maxime ad poetas animo ferebar, quorum in 
metricam artem primum rudi experimento et crassiore Mi- 
nerva me insinuabam, mox eandem propriis reddere cona- 
bar lusibus. auctus est hic amor, postquam ad Vniversi- 
tatem litterariam accessi Derolinensem, ubi oblata frequenter 
M. Hauptii et M. Hertzii in lectionibus Richardi Bentleii 
et Caroli Lachmanni memoria, qui viri inmortalem in modum 
de poetis Latinis sunt meriti, eo sum adductus ut in hisce 
tractandis collocare statuerem vitae meae velut taberna. 
culum. 

Igitur cum aestate anni MDCCCLVI ordo philosophorum 
Berolinensium hanc proposuisset quaestionem, ut T. Lucretii 
Cari genus dicendi versuumque faciendorum ars exponerentur 
et cum poetarum et priorum et aequalium et eorum qui 
Augusti aetate fuerunt consuetudine compararentur, rem 
suscepi tractandam. ac materiam tum incohatam per plures 
persecutus annos. totum me dedi metricae arti poetarum 
Latinorum perscrutandae, ut quae prius sensu quodam, 
quamquam non hebeti nec optuso, incerto tamen et obnoxio 
arbitriis perceperam, eorum iam causas et rationes intro- 
spicerem. 

L. Muelleri; De r. m, p. L. 1 


9 PROHOEMIYM. 


Itaque ut illa, quae viri docti de metrica Latina com- 
mentati erant, cum cura retractavi, ita longe studiosissime 
ipsos libros poeticos Romanorum nec vero semel singulos 
perlegi. dein quae aut priores invenerant aut ipse mihi 
repperisse videbar perscripta sunt hoc libro, qui primum 
prodiit a. MDCCCLXI. 

Editione autem altera non magis quam olim scaeni- 
corum antiquissimorum tractata sunt metra. etenim quam- 
quam Ritschelii secuti exemplum plurimi inde a media huius 
saeculi parte usque ad hunc diem cum cura nec hercule 
sine fructu versati sunt in illis et iam fere constat de opti- 
morum Plauti ac Terentii librorum traditione, tamen tam 
multa hodieque in arte eorum sunt obscura, e quibus haud 
pauca vereor ut umquam satis possint expediri, tam aliena 
pleraque ab Ennii eiusque sectatorum usu, denique tam 
diversa de locis multis doctorum iudicia, ut opus hoc etiam 
nunc existimarim isdem finibus continendum, quibus ante 
annos plus XXX erat discriptum. 

Quod cum ita sit, hi solum illustrantur curis 
nostris poetae, qui secuti sunt novam metricae 
et prosodiae Latinae artem, quam hexametro 
dactylico introducto primus instituit Q. Ennius, 
et quidem inde a vetustissimo tempore usque 
ad defectum cultus ac doctrinae Romanae, hoc 
est usque ad sextum septimumque p. Chr. n. sae- 
culum. 

Sed auctorum, de quibus iam quaeritur, cum 
viderem duo esse genera, diversa illa et arte et 
doctrina, quamquam aliquanto minore quam 
putatur vulgo interse distantia intervallo, ego 
diu multumque meditatus, quonam aptissime 
eos nomine distinguerem, nihil inveni melius 
breviusque, quam ut alteri CLASSICORV M, al- 
teri CHRISTIANORVM vocabulum inderem. nam 
nec temporibus satis disiunguntur, ut qui plu- 
rimum spatii, h. e. ab initio tertii p. Ch. n. sae- 
culi usque ad finem quinti, simul optinuerint. 

Etenim quod pestilentia, qua M. Aurelio regnante totus 
orbis e£ maxime omnium Italia vexatast, mox insequentium 


PROHOEMIYM. 9 


aetatium bellis civilibus et incursionibus barbarorum con- 
vulsum dixere imperium Romanum Gibbo et Niburius, in- 
colis in barbariem lapsis cito artium flores ut perirent, id 
quamquam alioquin habet recte, non tamen perinde ad rem 
metricam scholasque poetarum pertinet. 

Sed horum unum quemque utri parti velim adscribi ut 
intellegas, simul ne plus minusve expectes eo, quod prae- 
stare me posse spondeam, primum omnium in conspectum 
dabo eos, de quibus aequata fere cura exponetur. nam de 
ceteris ut quidque dignissimum cognitu subinde prometur. 

Igitur classicorum de numero excerpti po- 
tissimum hi: 

ex saeculo u. c. VI vel VII: 

Ennius, Lucilius, Cicero, Lucretius, Varro, Laevius, 
Catullus ; 

ex Octavo: 

Vergilius cum suis, Horatius, Tibullus cum Lygdamo 
et Sulpicia et auctore panegyrici Messallae, Proper- 
tius, Ovidius cum suis, auctores Priapeorum, Grattius, 
Manilius, Germanicus, Columella, Calpurnius cum ano- 
nymo Einsiedelensi, auctor panegyrici Pisonis, Lucanus, 
Persius, Seneca, Petronius. 

Claudii autem Neronisve temporibus etiam adscribendi 
videntur, qui scripsere consolationem ad Liviam, de Maece- 
natis obitu elegias, carmen de Aetna, denique Homerus 
Latinus, quem Italicum nomine fuisse nostra aetate in- 
ventumst. 

Ex saeculo IX memoria digni: 

Valerius, Statius, Silius, Martialis, Sulpicia, Iuvenalis. 

Qui posteriore aetate classicorum accessere numero, 
hoc fere ordine collocandi: 

Sammonicus, Septimius, Nemesianus, Symphosius, lau- 
dator Herculis, Palladius, Claudianus, Namatianus, 
Merobaudes. 

Christianorum de magno numero quos maxime 
respicerem, inventi fere sunt illi: 

Iuvencus, Porfyrius, Avienus, Ausonius, Prudentius, 

Avianus, Paulinus Nolanus, Sedulius, Martianus, Luxo- 

rius, Dracontius, a quo et Orestis tragoediam venisse 
1* 


4 PROHOEMIVM. 


adsentior plerisque, Arator, Maximianus, Priscianus, 
Eugenius Toletanus. 

Medium ferme dignitate locum tenent Terentianus ac 
Boethius, quippe in plerisque rebus classicorum secuti artem 
et tamen aliquando ab ea paullo longius recedentes. 

Sed erunt fortasse qui mirentur, quod sustinuerim 
christianis inserere eos, quos partim non constet certo fuisse 
christianos, partim certo constet non fuisse. esse etiam in 
his colluvioni illi addictos religionum, quae passim per 
ultima imperii Romani tempora optinuit, qualemque Ausonius 
et Symmachus, mox Merobaudes et Sidonius Boethiusque 
probavere. verum, ut iam dixi, quas adhibui notas non 
posui, ut fidem poetarum illorum discernerem, sed ut artem. 
erat mihi quippe persuasum partem causarum, quibus ad- 
ducti ab saeculo tertio auctores permulti normam ab antiqua 
satis diversam sunt secuti, repetendam esse inde, quod ab 
illo tempore magis magisque percrebuit religio christiana. 
sed de hoc infra dicetur. nunc duo ista genera poetarum 
quomodo differant ut explanem, de universa metricae an- 
tiquae ratione, qualis fuerit vetustissimis temporibus, qualis 
mox pristino statu inverso, mihi erit disserendum. 

Antiquissimi Graecorum nulla dum extante eruditione 
grammatica qualicumque cum tamen naturae lege ad poe- 
ticam metrumque ferrentur, non alium sunt secuti in ver- 
sibus pangendis ducem quam ingenitam indolem propriamque 
elegantiam. nec fefellit eos. nam his adiuti solis subsidiis 
ea sunt assecuti, quae, cum non possent doctrina aequari, 
nedum superari, et Romani et ceteri deinceps populi ad- 
mirantes pariter atque invidentes omni tempore suspexerunt. 
neque erat, cur leges hexametri pentametrique, mox iambi 
et relicuorum versuum, quos Archilochus et Hipponax, dein 
Aeolenses et Dorenses divino invenere ingenio, a ludimagistris 
docendo exercendoque scholasticum in modum propagarentur. 
etenim illorum poetarum pleraque cum in scholis a pueris 
ediscerentur, cetera cantando publice recitandoque essent 
nota vulgo, facile eis, qui animo accenderentur ad poeticam, 
servabatur norma carminis, cum praesertim Graecos eadem 
felicitate retinere et exornare repertas versuum leges par 
esset, qua sunt usi in inveniendis isdem. 


PROHOEMIVM. 5 


Verum postquam apud illos sophistarum increbuerunt 
studia, et magis, ubi magnis nationibus subactis tot in lin- 
guam cultumque Graecorum cessere gentes barbarae simulque 
in Graeciam ipsam confluxere undique alienigenae, haec 
omnia funditus iam immutata non est quod miremur, neque 
Phryges aut Paphlagones aut colluviem illam nationum, quam 
dixit Piso in Annalibus Taciti [II, 55] aequales sibi Athe- 
nienses, credibilest potuisse componere carmina Graeca non 
adiutos scholica eruditione, cum ipsum sermonem Graecum 
a grammaticis potius et magistris quam a parentibus habe- 
rent traditum. igitur ab Alexandri certe aetate hoc omnino 
optinuit, ut magistri, qui dictitarent pueris Homeri et 
Theognidis aliorumque carmina, simul et demonstrarent 
versuum regulas eis, quae ad manum erant, exemplis, repe- 
tendas quidem illas exercendasque discipulis. — huic rei 
firmandae haud sane desunt certa testimonia. veluti quod 
Heliodorus, priorem Traiano vixisse quem certo constat, 
scripsit enchiridium de metris, non minus id hercule 
puerorum usui fuit destinatum quam illa Dionysii Thracis 
capita, ubi de longis hrevibusque et communibus agitur 
syllabis. sed fac nullam talium librorum ad nos pervenisse 
notitiam: non magis tamen res foret incerta. etenim ab 
Alexandri tempore poetae epici certe et didactici, quan- 
tumvis aetatis aut terrarum interse disiuncti spatio, cum in 
paucis rebus differant, scilicet eis, quibus pars exemplum 
antiquorum et iudicium magis suptile sequerentur, remit- 
tentibus aliis de severitate et suorum potius aequalium aures - 
quam placita veterum spectantibus, tantam in plerisque 
habent legum atque adeo exceptionum aequalitatem — de 
quo eximia laude Godofredus Hermannus et Carolus Lehr- 
sius exposuerunt —, ut, nisi de mystica quadam et mira- 
culosa traditione cogitare malis, non possis non cogitare de 
scholastica. neque enim aut ab materiae similitudine solum 
hoc repetes (nam id ne facias obstat poetarum Latinorum 
in parili argumento diversitas), aut dices tam apertam tamque 
u'icam fuis:e viam, quam tenuerint vetustissimi, nemo ut 
posset cogitare de relinquenda ea nisi homo sanitatis omnis 
expers. quod contra inde a prima aetate informatos prae- 
ceptis severissimis magistrorum et aequabili quodam legum 


6 PROHOEMIVM. 


metricarum concentu facile se accommodasse constantiae 
regularum non est mirum secundum illud Horatii 'quo semel 
est imbuta recens servabit odorem testa diu', cum praesertim 
nullus omnium ab Apollonio usque ad Manethonem auctorum 
eo esset poetico spiritu aut ea altitudine ingenii, ut libera 
per vacuum potius ponere quam aliena premere valeret 
vestigia. adde quod illam, quam apud Romanos extitisse 
notumst, grammaticorum atque poetarum invicem iuvantium 
communionem etiam apud Graecos eorum, de quibus dicitur, 
temporum fuisse constat. iam invenies, qui sit factum, ut, 
sicut in ceteris partibus, ita in versuum arte elegantiam et 
aequalitatem et doctrinam pluris haberent illa, quae pro- 
prias principum poetarum, multiformi varietate facilique 
libertate. et est hoc omnino disciplinae scholicae, magis 
ut plerorumque hominum aequabilem mediocritatem respiciat 
quam summorum ingeniorum singularem praestantiam, qui- 
bus novae saepe viae recluduntur humanae sollertiae et 
quibus interdum, quae doctissimorum hominum suptilissima 
ratiocinatione et consensu unico fieri posse pernegatur, ca 
re ipsa ipsoque aspectu praesentia extare comprobatur. 

Iam quaecumque sunt exposita, longe etiam magis ad 
Latinos pertinent poetas. itaque non intercedo equidem, 
quin saturnii versus, quibus olim diebus festis lusit iuventus 
Romana, pingui Minerva nullaque doctrina sint compositi 
eorumque peritia vatum modulis et puerorum cantilenis simi- 
liter propagata et continuata atque apud vetustissimos Grae- 
corum Homeri metrorum et Archilochi. 

At neque Livius Andronicus, qui primus, quantum con- 
stat, inter Latinos usus est metris e Graecia adscitis, nec 
qui eius secuti sunt vestigia potuerunt versus Graecorum 
aut percipere aut effingere sine scholica quadam eruditione 
et multo minus is, qui, ut ingenio fuit maximus, ita optime 
omnium, et qui praegressi sunt eum et qui subsecuti, meritus 
est de arte Latina, Q. dico Ennium. et vero traditur Livium 
Enniumque utraque lingua docuisse grammaticam aut inter- 
pretantes Graeca aut siquid ipsi Latine composuissent prae- 
legentes. quin fuere, qui ad Ennium libros de litteris 
syllabisque, item de metris referrent. in qua re quamquam 
acquiescendum existimo eo, quod Suetonius cum Cotta id 


PROHOEMIVM. rí 


negavit se habere recte, aliumque horum voluminum auc- 
torem fuisse Ennium — qui enim iam licebit statuere certius, 
cum ne una quidem ex his libris supersit littera? — tamen 
per se diversa opinio haud quaquam abhorret a probabilitate 
aut incongruast eis, quae a Festo aliisque traduntur de 
poetae studiis grammaticis. 

Mox Lucilii Acciique quantae fuerint in eadem re partes, 
nemini ignotum. hinc quantum ad versus eorum redundarit 
commodi, ne nunc quidem pridem deperditis ipsorum car- 
minibus perspici non licet. 

Iam in scholis, quas inde a medio IV a. Chr. n. saeculo 
apud Romanos fuisse probabilest, non ullam metrorum 
enarrationem fuisse non est quod miremur. quod contra 
plus quam verisimilest illud, quantitates certe syllabarum et 
veras pronuntiandi rationes in eis tradi solitas pueris. nam 
hoc nisi factum esset, qui potuerit usque ad Livii tempora 
syllabarum et ad radices verborum et ad flexiones pertinen- 
tium ea, quam videmus, manere integritas, haud facile quis- 
quam explicarit. nisi forte cum dicit Pompeius [p. 422 
Lindem.] suo tempore plerumque male pronuntiando aut 
breves syllabas longo tractu sonare aut longas breviore sono, 
statuemus huic vitio non fuisse obnoxios vetere: Latinos et 
fugisse omnino quod cultissima Domitiani aetate factum, 
qua plerosque verborum extremas syllabas non pertulisse, 
priorum dum sono indulgerent, auctor est Quintilianus 
(XI, 3, 33]. 

Sed scholicam illam puerorum eruditionem, quam pro- 
babilest post Aelii Stilonis tempora magis magisque, ut 
asserit Suetonius, gratia curaque artis increscente usque ad 
sextum septimumque p. Chr. n. perdurasse saeculum, sic 
describit Seneca Epistularum l1. XIII [88, 3], ut dicat esse 
grammatici syllabarum enarrationem et verborum diligentiam 
et fabularum memoriam et versuum legem ac modificationem. 
cui sunt simillima, quae scribit Quintilianus l1. I (8, 13] de 
re eadem 'in praelegendo grammaticus et illa quidem minora 
praestare debebit, ut partes orationis reddi sibi soluto versu 
desideret et pedum proprietates, quae adeo (i. e. vel ideo) 
debent esse notae in carminibus, ut etiam in oratoria compo- 
sitione designentur.' hanc autem ut ceteras eruditionis partes 


8 PROHOEMIVM. 


non ad abiectae fortunae pueros, sed ad beatos et liberaliter 
educandos pertinuisse cum per se probabilest tum certum 
fit eis, quibus in nubibus Aristophaneis [639 —654] illuditur 
Strepsiadae, et magis Ciceronis testimonio quodam [orat. 
51, 173], cuius verba sunt haec: "in versu quidem theatra tota 
exclamant, si fuit una syllaba aut. brevior aut longior. nec 
vero multitudo pedes novit nec ullos numeros tenet nec illud, 
quod offendit, aut cur aut in quo offendat intellegit, et tamen 
omnium longitudinum et brevitatum in sonis sicut. acutarum 
graviumque vocum iudicium ipsa natura in auribus nostris 
collocawt '. 

Et istis quidem omnes pueri ingenui instruebantur rudi- 
mentis metricae, quod quomodo factum sit illa, quae ad nos 
pervenerunt, enchiridia satis demonstrant, ut tamen sit 
credibile, saeculi a. u. c. septimi octavique et noni magistros 
aliquanto minus fuisse taedii plenos ac morositatis quam 
eos quorum iam extant libri. sufficiebat autem haec doctrina 
eis, qui alieni a poetica et diversis intenti curis animi 
causa et ad oblectandum otium aliquando pangerent car- 
mina, quos plurimos ex quolibet ordine fuisse apud Romanos 
comperimus. verum illis, qui totos se tradebant Musis, non 
licuit subsistere in eruditione zgozeevrixj, sed maiorem 
in dies peritiam artis et doctrinam sibi quaerere eosdem 
verum erat. 

Atque haec fuit causa, cur a tam multis cum poeticae 
studio studium iungeretur grammaticae, curque qui versus 
pangerent tam saepe grammaticorum uterentur contubernio. 

Sed plurimum ad eam rem contulerunt collegia sive 
scholae poetarum. quas quidem nec a Graecis alienas fuisse 
sat constat et apud Homanos iam Livii tempore institutas 
firmatur Festi loco notissimo [pg. 333], ubi traditur sub 
finem belli punici secundi Livii Andronici gratia effectum, 
ut publice adtribueretur poetis, quos tum scribas appellabant, 
histrionibusque Minervae in aede Aventina locus, ubi liceret 
eis consistere ac dona ponere. de quo plura dicta in vita 
Ennii pg. 30 sqq. -- porro a Valerio Maximo III, 7 [11] re- 
fertur Accii tempore fuisse Romae collegium poetarum. item 
scholam eorum memorat Martialis III, 20, 8; IV, 61,3. 
neque potest dubitari, quin a Caesarum aetate in multis 


PROHOEMIVM. 9 


fuerint urbibus coetus tales, invalescente in dies cultu Ro- 
mano. quos ad finem imperii permansisse probabilest. fuere 
autem similes artificum collegiis, qualia etiam nunc extant 
multa. nam conveniebant addicti poeticae certis diebus de 
rebus suis consulturi ac simul, siquid vel composuissent vel 
componere aggrederentur, recitando communicandoque iu- 
dicium consortium experturi ac versus siqui essent duriores 
expolituri. ita et ei, cui bene res cessisset gloriae abunde 
erat partum (nam huius nomen mox sermonibus differebatur 
per totam urbem) et siquis carmen aversis Musis prompsisset 
aliquantum detrahebatur pudoris. 

Ac primum quidem non interfuere his collegiis nisi 
peregrini, a quibus initio poeticam Romae factitatam notum. 
sed inde ab Accii temporibus etiam Romani vel nobilissimi, 
quicumque teneretur versuum concinnandorum studio. 


Multum etiam contulit ad metricam artem promovendam 
mos iam & Livio Ennioque institutus scripta recitandi ho- 
minibus liberaliter institutis condicionis qualiscumque. qui 
deinde a grammaticis cupide exceptus [cf. Suet. de gramm. 
2; 11; 16] Augusti aetate per Asinium Pollionem ita in- 
valuit, vix quisquam ut iam auderet emittere nisi quod 
advocatae auditorum coronae probasset. et superstitem 
fuisse eum ruinis Romae ac mansisse usque ad saec. VI 
declaratur Venantii Fortunati testimonio, qui ita ait in car- 
minibus [III, 18, 7]: 

vix modo tam nitido pomposa poemata cultu 
audit Traiano Roma verenda foro. 

quid si tale decus recitasses in aure senatus? — 
per loca, per populos, per compita cuncta videres 
currere versiculos plebe favente tuos. 

Non ignoro quidem consuetudinem illam Caesarum tem- 
pore usque ad ineptias et deridiculum progressam. attamen 
eadem multa tulit bona, cum et poetae hominum cultis- 
simorum frequentia incitarentur ad versus quam accuratissime 
perpoliendos et in auditoribus elegantia acueretur iudicii. 

Sed paulo pluribus mihi video adumbrandum studium 
illud grammaticae, quod in poetis Latinis fuisse supra 
memoravi, poetarumque et grammaticorum convictum. qui 


10 PROHOEMIVM. 


qualis a Laevii Catullique et Cinnae fuerit tempore paucis 
demonstrabo. 

Igitur de Valerio Catone, quem tradit Suetonius visum 
peridoneum auctorem ad poeticam tendentibus, hi versus 
ferebantur : 

Cato grammaticus Latina Siren, 
qui solus legit ac facit poetas. 

Non minus nota res de Q. Caecilio, qui primus Ver- 
gilium et alios poetas novos ex tempore coepit praelegere, 
ut apparet Marsi versiculo: 

Epirota tenellorum nutricula vatum. 

Itaque cum Catone Cinnae ac Ticidae et Bibaculo, Ver- 
gilio cum Parthenio et Hygino intercessit familiaritas, sicut 
postea Silio cum Cornuto. quodsi de insequentibus saeculis 
minus constat, haudquaquam sequitur aliam atque antea 
optinuisse consuetudinem. 

Igitur quamquam inde a Ciceronis aetate magis iam 
aliquanto disiunctae fuerunt poetica et grammatica, non 
tamen umquam defuerunt, qui utramque exercerent simul, 
mobilitate ducti ingenii et prout ducebat animus obsequentes 
— an credebant, quod minime absurdum, quo quis accura- 
tiore et regularum metricarum et dicendi legum poteretur 
cognitione, eo facilius posse quantumvis remotas aut latentes 
patrii sermonis elicere elegantias? quale sane haud minimum 
decus est poetae boni. nota res est de Varrone et Catone. 
mox eadem studiorum varietate et Valgius et Messalla et 
Asinius cum Melisso et Palaemone excelluere nec aliter 
ultimo imperii tempore Ausonius et Priscianus et Corippus. 

Et hercule poetae cum classici tum christiani, ubi- 
cumque artis suae'iniciunt mentionem, eam a magistris ac- 
ceptam et scholicis legibus circumscriptam autumant nec 
licere ob regulae firmitatem certum pro singulis metris 
syllabarum temporumve excedi numerum. quod si tamen 
admittatur, non licentiae fore id, sed vitii hinc egregius 
quisque versuum artifex ea afficitur laude, ut dicatur legum 
carminis gnarus, qui secus fecerit, rudis artis aut doctrinae 
expers vocitatur. exempla huic rei firmandae apposui. 

Velut Horatius in lyricis haec habet [IV, 6, 29]: 

spiritum Phoebus mihi, Phoebus artem 
carminis nomenque dedit poetae. 


PROHOEMIYM. 11 


idem in epistula ad Pisones [259]: 

Enni 
in scaenam missos cum magno pondere versus 
aut operae celeris nimium curaque carentis 
aut ignoratae premit artis crimine turpi. 

et infra [382]: 
qui nescit versus tamen audet fingere? 
sic Ovidius in epistulis ex Ponto [IV, 12, 5]: 
lex pedis officio fortunaque nominis obstat, 
quaque meos adeas est via nulla modos. 
Martialis in epigrammatis [IX, 11, 10]: 
nomen nobile molle delicatum 
versu dicere non rudi volebam. 
sed tu syllaba contumax repugnas. 
porro ita Terentianus [2402]: 
paenultimam sed pro brevi trahit longam, 
novitate ductus non ut inscius legis. 
idem alibi |1368]: 
tertium detrecto nomen. lege nam metri vetor. 
Namatianus [I, 419]: 
optarem verum complecti carmine nomen. 
sed quosdam refugit regula dura pedes. 
nec aliter de eadem re Prudentius [peri steph. 4, 161]: 
quattuor posthinc superest virorum 
nomen extolli renuente metro, 
quos Saturninos memorat vocatos 
prisca vetustas. 
carminis leges amor aureorum 
nominum parvi facit. 
ita Victor praefatione Alethias [119]: 
quodsi lege metri quicquam peccaverit ordo, 
peccarit sermo inproprius sensusque vacillans, 
inculto (incauto t.) passim liceat decurrere versu, 
nec fidei hinc ullum subeat mensura periclum. 
et Corippus in praefatione Iohannidos [33]: 
quos doctrina negat, confert victoria versus. 
idem paullo supra [27 sq.]: 
forsitan et fracto ponetur syllaba versu. 
confiteor. Musast rustica namque mea. 


Atque hinc est, quod saepissime vel ipsis poetis vel 
numeris eorum additam legimus cultus doctrinaeque laudem, 
quae non alio potius quam ad illam, de qua dixi, versus 
legum peritiam pertinet. 


12 PROHOEMIVM. 


Iam haec eruditio scholica quantum valuerit ad artem 
poetarum metricam et grammaticam sive constituendam sive 
immutandam, facile poterit intellegi. hac enim primum 
effectast aequalitas illa observantiae, quam et appetisse om- 
nes videmus pubescente arte et tueri eadem corroborata. — 
apparet autem quam bene concinnitatis studium et limae 
diligentia convenerit ingeniis Romanis, quoniam eos ut in 
publica re, ita in metrica plus severitate institutorum et 
aequata inter omnes industria quam unius aut alterius 
hominis singulari praestantia et eximia indole optinere ve- 
rum erat. 

Sed non minus hercule quam ad stabiliendam valuit ad 
invertendam artem metrorum et dictionum grammaticorum 
auctoritas. ac primum quidem certissimumst illud, eis ipsis 
studiis, quae ab Hadriani Caesaris tempore plurimum apud 
illos viguerunt, nimirum restaurata vetustissimorum memoria, 
quae ante annos CL in ludibrium verterat et contemptum, 
effectam poeticae artis immutationem, qua plerosque iam in 
metris Laevii et Varronis multiforimmem numerositatem, in 
dictionibus aut hos eosdem aut multo etiam vetustiores se- 
cutos esse libris primo et septimo demonstrabitur. nec 
minus ex scholasticorum placitis ortum plurimum differentiae 
eius, qua classici a christianis seiunguntur poetis. 

Verum quod in priore editione contendi duo fuisse apud 
Alexandrinos et Romanos genera metricorum, alterum longe 
prudentius et praestantius, cuius curae praeter fragmenta 
paucissima perierint, alterum depravatum ac deterius multo, 
sed cuius libri propter aequabilem quandam facilitatem et 
mediocritatem tempus tulerint, non iam puto esse verum. 
nam persuasum habeo totam antiquitatem isdem fere prae- 
ceptis versuum pangendorum usam, quae hodieque extant, 
idemque offuisse doctis tum temporis in metrica recte 
aestimanda quod in grammatica, hoc est imperitiam aliarum 
eiusdem familiae praeter Graecam et Latinam linguarum. 

Immo omnia rei metricae summaria, quantumvis sint 
diversa aetate, cum multo plura habeant mala et inepta 
quam bona et proba, primum vivida lingua Graeca ac La- 
tina et florentibus studiis poetarum optimorum ideoque con- 
firmatis iudiciis auctores classicos (nam christiani multum 


PROHOEMIVM. 13 


flexere ad deteriora) sua pariter indole et collegiorum poe- 
ticorum adiumento, mox in barbariem vertente genere hu- 
mano exemplarium antiquiorum imitatione eo pervenisse 
existimo, ut tanta, quantam in scriptis eorum videmus, rei 
metricae uterentur et libertate et elegantia. cuius rei unum 
ponam exemplum. 

Saepissime a metricis vetustis epiploces memoratur 
ludibrium, quo admisso metra longe plurima a certis quibus- 
dam formis, maxime nobilissimorum versuum, h. e. hexa- 
metri dactylici et trimetri iambici, deduxerunt. huius doc- 
trinae primus ex grammaticis, de quibus iam constat, auctor 
extitit Varro in libris de sermone Latino. 4 cuius indole 
ad geometriam arithmeticamque proniore quamquam non 
abhorret tam curiosum inventum, tamen id ab Alexandrinis 
petitum omnes habet numeros probabilitatis. Varronem se- 
cutus saec. p. Chr. primo Caesius Bassus, hunc deinceps 
posteri plerique. 

Iam ad opinionem talem stabiliendam quot quantisque 
argutiis ineptiisque in singulis explicandis metris opus fuerit 
nemo non videt. ac tamen poetae classici his vel similibus 
vix umquam decepti sunt praestigiis, sed summa cum ele- 
gantia et integritate suos quisque adornavere versus. ad- 
eoque aetate ultima qui fuere, Claudianus et Namatianus, 
cum solidae in grammatica Latina doctrinae vix ullus iam 
esset locus, quid habent quod ab optimis auctoribus sit ali- 
enum? quid quod Boethius everso iam imperio Romano et 
barbaris optinentibus Italiam pleraque tam curiose tempe- 
ravit in re metrica (modo dimetros anapaesticos et alia pau- 
cissima exceperis), ut versus eius non minus Neronis quam 
Theodorici temporibus possis assignare? sed de his infra 
pluribus dicetur. nunc autem ad inceptum redeo. 

Praeter epiploces artificium maxime memoranda propter 
perversitatem quae de ambiguis sive, ut solent vocare, com- 
munibus syllabis protulere grammatici Latini. nam novem 
fere modis effici statuerunt, eadem ut vocalis et produci 
posset et corripi, quos iam, sicut ipsi memorant, hoc loco 
promam. 

Primus est, si post brevem syllabam in eadem dictione 
secuntur i vel «, quae si in consonam abeunt, producitur 
illa, veluti 'parietibus textum caecis iter" aut "genua labant". 


]4 PROHOEMIVYM. 


Alter, si longa vocali aut diphthongo clauditur vox inse- 
quente statim vocali. est enim producta in hoc 'ul/a moram 
fecere neque Aonie Aganippe', brevis in hoc "insulae Jonio in 
magno'. 

Tertius, si brevis vocalis excipitur a muta vel / addita 
liquida, qualia sunt haec 'infandi Cyclopes! et 'vastosque ab 
rupe Cyclopas'. 

Quartus, si brevis posita in fine excipitur a duplici con- 
sona z vel x. nam corripitur hoc versu 'pontibus instratis 
coniunzit litora Xerxes', alibi fit longa sic 'Drymoque Xan- 
thoque Thaliaque Cymodoceque'. 

Quintus, si secuntur itidem brevem initio vocis proximae 
binae consonae, quarum prior sit s, quae plerumque liquescit, 
ut in his 'ponite. spes sibi quisque'. sed potest manere pro- 
ducta brevi, qualest illud *unde scissa coma'. 

Sextus, si post finalem correptam, quae in consonam 
exeat, sequitur ^. nam extenditur illa in hoc 'ferga fatigamus 
hasta! vel 'Aeneam hominum quisquam' [Diom. 425], sed item 
breviatur ut 'ibat ovans divumque sibi poscebat honorem'. 

Septimus, si in fine orationis ponitur brevis vocalis cum 
consona, quia adiuvante arsi potest produci, nempe ita 
"emicat Euryalus et munere victor amici. 

Octavus, si in fine sit nuda vocalis et proximo verbo 
adhaereat consona. quippe et sic adiuvante ictu prior po- 
test intendi velut in hoc '/iminaque laurusque dei'. 

Nonus, si pronomen Aic vel hoc ponitur ante vocalem. 
ita enim habes 'Aic vir, hic est' et aliter 'hoc erat, alma 
parens', 

Non indignum memoria, quae apposui exempla e Ver- 
gilio petita praeter ea, quae suppeditant licentiam ab eo 
alienam: pontibus instratis coniunzit litora Xerxes et unde 
$cissa coma. variantur autem illa identidem, sed ita ut 
paene omnia ex eodem ducta sint poeta. 

Iam haec doctrina quantumvis futtilis et absurda (pau- 
ciora ac prudentiora Graeci in re simili), quam omissis 
paucissimis vel immutatis, alioqui non rebus magis quam 
exemplis mirificeum in modum consentientes probarunt, ut 
Bedam omittam cum Alcuino [pg. 2352; 2085], Charisius 
[3—5], Cledonius [1883 sq.], Diomedes [423—425], Donatus 


PROHOEMIVM. 15 


[1738], Martianus [III, 278], Pompeius [44 sq.], Probus 
(1431—1433], Sergius [1830 sq.], Victorinus [2471—2475], de- 
nique incertus auctor libelli de finalibus syllabarum [1801 sq.], 
ex parte etiam Terentianus, quantum turbarum commorit 
poetis christianis, vix satis plene poterit declarari. nam ad 
classicos nihil pertinet ex ea nisi quaedam de modo tertio, 
cuius solam recte habere legem voluerunt sine dubio illi, 
quos dicit Diomedes [425] metrorum rationis admodum 
perspicaces unum tantum ex omnibus, quos attulerit ipse, 
syllabarum communium modis admittere. neque christiani 
tam optuso fuere ingenio, ut haec quasi ex Phoebi tripode 
accepta unanimo venerarentur consensu, licet partem obser- 
vantiarum istarum etiam intendisse eos satis constet. nam 
nec alia desunt, ubi idem non sine magno elegantiae damno 
ineptis potius doctorum qualiumcumque ratiocinationibus 
quam proprio obsequi maluerint iudicio. neque vero quis- 
quam auctorum, quos christianorum nomine amplector, igno- 
ravit prorsus quam de communibus syllabis proposuere isti 
doctrinam. ceterum est, ubi illi plenioribus quam quae ad 
nos pervenerunt usi sint enchiridiis, siquidem haud paucas 
firmissime observarunt regulas, quarum in eis, qui iam extant, 
libris aut nulla aut perexigua apparent vestigia. sed de his 
suo loco monebitur. 

Atque curatius rem perquirenti non poterit esse dubium 
aut quomodo sint orta praecepta ista egregia vel potius 
egregiissima aut quibus in scholis et quo tempore. nimirum 
omnis erroris summa inde fluxit, quod magistri illi, quae 
poetae classici rara et eximia admisissent, ea quasi usita- 
tissima nec ulli cautioni obnoxia posuerunt, plerumque ne 
causis quidem illarum exceptionum probe perspectis. 

Constat autem non esse inventam doctrinam istam prius 
quam Vergilii et Horatii libri in scholarum omnino cessissent 
usum, id quod evenit c. annum u. c. DCCCL. inde latius 
serpsit ea, et adsumpta plerorumque aliorum versuum descrip- 
tione atque Graecorum summariis quibusdam, ut Heliodori, 
compilatis tandem eum fere, quem videmus, habitum nacta 
& tertio saeculo magis magisque optinuit. 

Iam quae de epiploca proponuntur a metricis e Caesio 
Basso et per hunc e Varrone videri fluxisse supra memo- 


16 PROHOEMIVM. 


ravi. et firmatur res fragmento de metris quod legitur gramm. 
lat. VI, 255 sqq. — quae de communibus syllabis solent 
referri et alia quaedam perversitate simillima, ex eodem 
tracta haud temere affirmaverim. nam si idem fuit cum 
lyrico, quem magna laude effert (X, 1, 96] Quintilianus (et 
uterque Neroni fuit aequalis) non potuit talia commendare, 
quae à poetarum sui temporis usu adeoque à propriis car- 
minibus tanto opere videret abhorrere. itaque huic tertium 
tantum genus communium syllabarum probatum existimo. 
Igitur ex alio fonte pleraque derivata existimo a scrip- 
toribus rei metricae, qui extant, sed ex uno fere eodemque, 
a quo fortasse etiam quae de epiploce memorant ad Caesium 
Bassum referenda sumpsere. quem quidem non aberrabit a 
vero qui fini s. p. Chr. n. I vel II initiis adscripserit. nam 
ut omittam pleraque eorum, cum in paucis ac minutis re- 
bus differant, in summa tam esse interse similia, non ut 
ovum magis ovo, hoc potissimum evincitur illud argumento, 
quod in isdem praeceptis commonstrandis eadem ad taedium 
usque ingeruntur auctorum exempla, etiam ubi facillima 
opera eundem in usum liceret mille alia surrogari. quid 
enim? num casu venisse credemus, quod pariter idem pro 
exemplo caesurae, si dis placet, trochaicae ponunt versum 
hunc 'infandum regina iubes renovare dolorem', quodque cer- 
tatim pro exemplo iambi afferunt Catullianum 'pAaselus ille 
quem videtis hospites", aut quod non minore ferunt frequentia 
ex Lucretio 'infantibus parvis', aliquando liquescere ut pro- 
bent sibilantem. possum plurima addere, nisi sit verendum, 
ne diffidere videar eorum, qui legerint illorum libros, iudicio. 
Sed quod dixi doctrinam rei metricae, quam videmus, 
inde a III saeculo vulgo receptam, id iam certo comprobabo 
exemplo. etenim Terentianus Maurus, quem satis constat 
vixisse circa finem saeculi tertii, cum nonnullos ceterorum 
errores evitet, tamen in multis rebus mirum in modum 
cum isdem consentit, nec ullo modost dubium, quin hic ex 
isdem, unde pariter omnes isti, fontibus hauserit. — quodsi 
iam per tertium saeculum vigere videmus hanc doctrinam, 
satis multo ante necessest eam extitisse. neque enim nova, 
ubi provenere, statim optinent, sed paullatim et cum labore 
fere quantumvis praestantia ad claritatem enituntur, nedum 


PROHOEMIVM. 17 


illa omni deformia absurditate ilico usurparentur communi 
usu. nec vero hoc ambigetur, iam ante tertium quartumque 
saeculum et Romae et magis in provinciis extitisse poetas, 
qui isdem fere, quibus postea christiani, applicarent sese 
regulis: quorum quidem quod tenuia iam extant vestigia 
minime mirumst. etenim cum tot clarissimi vates, urbani- 
tate et doctrina florentissimi et qui aeternam merito scriptis 
ipsorum gloriam sperarent, vix nominum suorum reliquerint 
notitiam, num auctores plebeii et semidocti plus quam 
praesentis temporis desideriis et familiarium circulis satis- 
facerent ? 

Nam et ante Alexandri Severi aetatem, qui notescere 
vellent libris Latinis alienigenae, eos primum omnium doc- 
trinam Graecanicam et propriam Romae urbis elegantiam 
lectione plurima assequi necesse erat — unde Varro Atacinus 
annum aetatis agens XXXV cum summa diligentia Graecas 
litteras perdidicit —: alioquin urbanorum hominum risu et 
celeri obruebantur oblivio. 

Verum ubi orbis in barbariemst relapsus, nec Romae 
mansit sedes imperii, iam non in artis peritia magis quam 
in iure civili provincialium et Italicorum differentiam optinere 
verum erat. e quibus hi plurimum pristini decoris perdiderant 
cum alias ob causas tum quod pridem erat facta eorum terra 
advenarum nihil Romanae indolis habentium conciliabulum. 
contra illi quae natura negaverat usu et studio, in quantum 
potuit fieri, sibi paraverant. ita communi omnium mediocri- 
tate sive imbecillitate torpere genus Latinum. unde digitis 
saepius quam auribus digessere numeros scholicisque plera- 
que legibus administrarunt. 

Tali vero iam facto rerum statu quod facile occupavit 
scholas disciplina metrorum, quam secuti sunt plerique 
poetarum saeculi quarti et insequentium, quis erit qui 
miretur? quos cur christianorum nomine significarim iam 
exponam suptilius. nimirum homines christiani etsi haud 
sane sunt aspernati eruditionem, tamen et minoris eam fecere 
quam. veteres et uni optemperavere ferme placito, alienis- 
simo a classicis, posse aliquando prae rerum magnitudine 
loquendi artem et legem carminis contemni. quod apud 
neotericos magis magisque non sine maximo damno poeticae 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 2 


18 PROHOEMIVM. 


optinuit. veluti Prudentius de nominibus propriis perperam 
insertis versui haec habet [perist. 4, 165]: 

carminis leges amor aureorum 

nominum parvi facit et loquendi 

cura de sanctis vitiosa non est 

nec rudis umquam ; 
quam diversus ille et ab Horatio, cuius sunt talia [s. I, 
5, 87]: 

mansuri oppidulo, quod versu dicere non est, 
et ab Lucilio, qui sic ait de sigillaribus [VI, 25]: 

servorumst festu' dies hic, 

quem plane hexametro versu non dicere possis. 

Nec vero substitit illa licentia in nominibus propriis. 
nam ita Claudius Victor l. supra memorato de re eadem 
[praefat. alethias 119 sqq.]: 

quodsi lege metri quicquam peccaverit ordo, 
peccarit sermo inproprius sensusque vacillans, 
inculto passim liceat decurrere versu 

nec fidei hinc ullum subeat mensura periclum. 


et Corippus [praef. iohann. 27 sq.]: 
forsitan et fracto ponetur syllaba versu. 
confiteor. Musast rustica namque mea. 


et infra [33]: 
quos doctrina negat, confert victoria versus. 

Nec non similes ad taedium usque excusationes repe- 
tierunt medii aevi poetae. 

Hoc autem quin iam antiquissimo tempore et viderint 
magistri et probarint, non est dubium. quippe ita refert 
Beda de versu quodam malo auctoris christiani [2374] 
"poeta, ut gloriam sanctae et individuae trinitatis clara voce 
decantaret, neglexit regulam grammaticae dispositionis. item 
alibi idem [2375] 'ut veritatem dominici sermonis apertius 
commendaret, postposuit ordinem disciplinae saecularis. 

Iam hanc inelegantiam, cum propria sit christianorum, 
serpsisse latius certis comprobatur alienorum poetarum 
exemplis. itaque quo magis invaluit fides christiana, eo 
eruditionis laudem et peritiam artis imminui necesse erat. 
quamquam etiam aliis causis corruptam esse metricam La- 
tinam quis adeo erit iniquus ut dubitet? maior tamen culpa 
christianorum, quoniam hi pleraque admisere scientes, quae 
per neglegentiam ceteri. 


PROHOEMIYM. 19 


Porro cum classici auctores praeter collegia, quae supra 
memoravi, poetarum plurimum etiam iuvarentur ea re, quod 
adsidue versarentur in circulis hominum cultissimorum ele- 
gantissimorumque, licuit eis vel propter hanc rem saepe 
obiectas a grammaticis tenebras ingenii lumine et propria 
arte discutere. contra christiani atque horum similes placitis 
aut plebeiae plerumque sortis homines aut alienis addicti 
negotiis, non exculto pulchri sensu, non magna patrii ser- 
monis proprietatum peritia, prout solent ingenia aut non 
satis aut sero erudita, nihil antiquius duxere, quam ut 
legibus, qualescumque essent, magistrorum prorsus se ac- 
commodarent, nec illud quaerentes, quam essent verae, nec 
magis quam essent aptae linguae Latinae. 


Veluti cum plerique eorum talem observarint regulam, 
ut À littera promiscue pro vocali seu consona uterentur, non 
recte credes inde hoc repetendum, quasi posterioribus sae- 
culis fortius aliquid sonuerit illa quam Gellii tempore aut 
Quintiliani, quod et grammaticorum testimoniis et Romani- 
carum linguarum refellitur exemplo. sed secuti sunt metri- 
corum praeceptum, quod scilicet illi elicuere ut pleraque 
ex Vergilii versibus quibusdam male intellectis, maxime eo, 
quem certatim attulere pro testimonio [aen. IX, 609] "terga 
fatigamus hasta, nec tarda senectus'. — itaque non doctrina 
magis quam iudicio praestitere classici. 


Atque haec equidem pro fide ita ut feci exponenda esse 
censui, quod videbam minus fere attendi a doctis, quantae 
fuerint disciplinae scholicae partes in constituenda sive immu- 
tanda poetarum Latinorum arte, cum mihi esset persuasum 
hinc multa posse explicari, quae aliter erunt obscura. neque 
tamen speravi haec ita quemquam esse interpretaturum, 
quasi ego crederem auctores illos carmina sua sub ferula 
scuticaque grammaticorum composuisse, aut horum solum 
opera provenisse divinam illam elegantiam et concinnitatem, 
qua plurimum superaverunt Graecos Romani. de qua re 
etiam quaedam dicta a nobis l I, ubi de Horatii agitur 
studiis metricis. quid quod ipsos grammaticos in versibus, 
quos pangebant, constat non semper attendisse ad regulas, 


quas enchiridiis suis proposuissent? quarest effectum, ut 
Q* 


20 PROHOEMIVM. 


multa vitarent perversa, quae ipsorum niterentur doctrina, 
interdum sane et bona neglegerent. 

Sed ut redeam in viam, etiam illud boni versificatoris 
est, vel scholicas et nimiae severitatis regulas sic percipere 
animo, ut eis quasi propriis et ipsius arbitrio constitutis 
utatur. adde quod poetas navos haud pauca sola lectione 
et diutino usu optinere verum erat. quod ut probem, liceat 
mihi exemplum addere propriis de studiis petitum, quod 
tamen non iactantia refero, sed quia facit ad rem. cum in 
iuventute plurimum temporis pangendis versibus Latinis 
impenderem, plerosque quidem haud magnum post inter- 
valum emendaturis ipse dedi ignibus. accidit tamen, ut 
paulo plus DC servarentur, quos longum post temporis 
spatium cum revolverem, cito animadverti leges, quas postea 
aut ab aliis inventas cognoveram aut reppereram ipse, me 
illo servasse satis constanter termpore, quo omnium earum 
ignarus et sola lectione imbutus primum Ovidii, dein Horatii, 
sed omnium maxime Vergili unum aurium eram secutus 
iudicium. nulla enim, ut pauca afferam, elisio fuit iambi- 
corum sequente syllaba brevi vel acuta, nulla vocalium 
longarum post quartam thesin aut qualiscumque in versus 
initio, caesurae trochaicae usus permodicus. erant etiam 
duriora, sed quae recordarer dubitantem me ac paene in- 
vitum utque pedibus satisfieret admisisse. quodsi vel hac 
aetate tirones et qui sero accedunt ad cognoscendam, nedum 
exercendam artem eo usque licet percipere leges carminis, 
quonam elegantiae putabimus pervenisse illos, qui à prima 
iuventa proprietate sermonis versusque Latini essent imbuti? 

Tamen cum ea, quam initio libri significavi, admiratione 
tenerer artis Latinae, ad iustos fines laudes eius redigere 
veritatis studio avebat animus. nam et sic abundat virtu- 
tibus. — sed de poetarum placitis ubi exponamus, iam 
satis erit loci paratum. diversas autem has duas, de qui- 
bus exposui, rationes acri qui respexerit cura, nisi prorsus 
pectore carebit, non saepe nec multum poterit rectam viam 
declinare. utemur earum utraque promiscue. 

Iam cum eam usquequaque viam teneam in perscrutandis 
auctoribus, ut prius ipsos libros horum quam quae alii de 
eis sunt commentati legam, de eo disserere me oportet, 


PROHOEMIVM. 21 


quam integros, quibus subsidiis criticis immunitos, quanta 
cura habitos illorum plerosque invenerim. 

Equidem si in omnibus Latinis carminibus quid anti- 
quitus traditum esset, quid neglegentia vel audacia librariorum 
et criticorum invectum, tam certo mihi constaret, quam in 
Lucretii Catullique et Grattii ac Iuvenalis libris aut quibus- 
dam aliis, nihil fere negotii erat paratum nisi ut quae recte 
habere viderentur ab arte, ubi opus esset, enarrarem, quae 
sua elegantia carerent, aut aliorum aut propriis iuvarem 
coniecturis. sed hercule non tam faciles tamque oppor- 
tunae evenere res. nam neque ex classicis poetis in tanta 
editionum copia quo par erat studio sunt tractati omnes 
et christianorum recensiones haud paucae non mediocribus, 
nedum amplis satisfaciunt desideriis. sed plus etiam tene- 
brarum primis dactylicorum progressibus erat obiectum, cum 
propter eum, quo habiti sunt a doctis, contemptum, tum 
propter alias causas sat apertas. non enim in aliam litte- 
rarum Latinarum partem crudelius fortuna saeviit. scilicet 
quam facile dimidia Plauti et Terentii parte careremus, si 
binos Ennii Luciliique ac Varronis libros habere liceret in- 
tegros. quid si Laevii polymetros? sed quoniam aliter for- 
tunae visum, nos quasi e naufragio eiectos aut vexatos 
incendio eo magis curare addecet, ne audacia ac levitate 
haec ipsa, quae aetatem tulerunt, intuta atque infesta red- 
damus, ea scilicet enucleaturi, quae evolvere iam nemo 
possit, aut illis affusuri lucem, quae iniuria temporum per- 
petuam traxere caliginem. 

Itaque iam ut appareat, quo me modo gesserim in libris, 
quorum aut paucitate fragmentorum aut grammaticorum 
incuria ars esset obscura, de nonnullorum, qualem ego de- 
prendi, statu mihi erit disserendum. simul et de tempore 
quorundam carminum, cum non convenerit inter doctos, 
rationibus potissimum metricis adductus quid statuam, bre- 
viter declarabo. 

Sed de Ennii Luciliique et Varronis librorum reliquiis 
male habitis cum multa prompsissem in editione priore, 
gravissime nec tamen immerito incusata Gerlachii Vahlenique 
et Kochii ac Roeperi incuria, nunc ne iterum agam otium 
faciunt Ennii ac Lucili Noniique recensiones, quibus et 


99 PROHOEMIVM. 


nostrae rationes sunt patefactae nec non de priorum studiis 
expositum plenissime. igitur ne Emendationum quidem 
Nonianarum libellum iterum sustinui inserere operi, 
parcendum ratus chartae, cum praesertim tam multa nova 
essent addenda. 

Itaque ut ad Augusti statim descendamus aetatem, Ver- 
gilio quod a me adiuncta sunt ferme quae sub nomine eius 
feruntur opuscula, hac feci causa. praeter carmina, qui- 
bus immortalitatem nominis est &deptus, olim extitit antho- 
logia opusculorum partim ab ipso fere adulescente composi- 
torum, partim & diversis auctoribus, sed aetatis Augusteae 
priore parte, hoc est ad a. circiter XII a. Chr., cum imita- 
tione Catulli et cantorum Euphorionis conscriptorum, qua 
continebantur Culex, Ciris, Moretum, Copa, Dirae, libellus 
xc«r& AtzrOv, Epigrammata, ut puta de Ballista, de Caesaris 
ludis, de compilatore, Epitaphium, Priapea. nec est, cur 
negetur ilam Augusti tempore ultimo et fortasse in domo 
Messallae factam totamque ad amicos eius referendam. certe 
ex huius et amicorum hortis potissimum Priapea collecta 
omnes habet numeros probabilitatis. 

Accessit deinceps Aetnae carmen, Neronis sive Vespa- 
siani tempore editum. 

Atque totum hoc opus inscriptum, non satis constat, 
quando, Vergilii Prolusiones [Diomed. pg. 512] sive libellus 
iuvenalis ludi [Naek. ed. Val. Caton. 223] addito epigrammate. 
de qua re pluribus dictum in prohoemio Catulli pg. XLI sqq. 

Nam alia, ut elegiae de Maecenate vel adeo tempore 
ultimo litterarum Latinarum concinnata, quae medii aevi 
stupor adfinxit Vergilio, non digna memoria. 


Ilud poterit videri mirum, quod Moretum a Donato 
[Sueton. ed. Reiffersch. pg. 55], qui etiam Copam omittit, 
nec minus a Servio [I, 1 ed. Thil] praeteritum. sed olim 
adfuisse probatur, si modo in epigrammate, quod ab eo, qui 
Vergilii male putavit esse anthologiam illam totam, prae- 
missumst libro vel subiectum: 

vate Syracosio qui dulcior Hesiodoque 
maior, Homereo non minor ore fuit, 


illius haec quoque sunt divini elementa poetae 
et rudis in vario carmine Calliope, 


PROHOEMIYM. 23 


pro ineptissimis illis *ef rudis in' recte repositumst a nobis 
"erudit en. nam cum Culice sic et Ciri dicatur praelusisse 
Aeneidi Vergilius, Aetna Georgicis, nihil extat in farragine 
ista, quod ad Bucolica referre possis, nisi si Moretum 
significar] existimaveris. 

Iam Culicem vel metricas propter causas et maxime 
dicendi rationes a Vergilio alienum pridem monitum nobis. 
a quo etsi satis constat et ipso epyllion de Culice com- 
positum, hoc perisse existimandumst. Ciris etsi vix aliud est 
nisi cento e Catullo et Vergilio concinnatus, tamen egregie 
convenit priori parti aetatis Augusteae, qua etiamtum vigebat 
Catulli carminum quorumlibet, non tantum leviorum, imi- 
tatio. Dirarum pars prior inter Caesaris necem et bellum 
Actiacum composita, nec alteram, qua continentur lusus 
amatori, cur multum post conscriptam credas potest in- 
veniri. et cetera eiusdem fere aetatis ac Dirae et quidem 
Vergilii vel amicorum, exceptis Priapeis, de quibus infra 
dicetur. 

Atque hoc etiam metricis observationibus comprobatur. 
ex quibus cum haud raro sit lubricum Latini carminis de- 
finire aetatem, tamen unum extat documentum sane firmum 
certumque ad iudicandam eam, ductum ab o litterae finalis 
quantitate, quo non sine magno litterarum Latinarum com- 
modo Lachmannus et Hauptius in Homeri Latini et Calpurnii 
carminibus sunt usi. nimirum, id quod quinto libro accura- 
tius probabitur, non est credibile inde a nono u. c. saeculo 
in ullo libro poetico o finalem et saepe produci et raro 
aut numquam corripi quare in quibus hoc evenerit, alio- 
quin incerta re antiquiori potius quam novello assignabimus 
ea tempori. iam in opusculis illis ita res habet. ^» brevis 
numquam invenitur, o producta sive in arsi sive in thesi 
viciens quater [catal 5, 34; 7, 3; 11, 7; 48; 53; cul. 85; 
987; 375; Cir. 29; 71; 150; 167; 236; 261; 298; 353; 357; 
3713; 416; 425; 517; 530; moret. 66; 111] hinc apparet 
non esse composita illa post Claudii Neronisve tempus. nec 
est cur Augusto recentiora esse dicamus. 

Ceterum hoc loco monendum Dirarum et Lydiae aucto- 
rem a me plerumque Valerium Catonem positum auctorem, 
non quia ab eo existimarem haec carmina conscripta, quod 


924 PROHOEMIYM. 


adeo mihi numquam potui persuadere, sed ut brevitati 
consulerem. nam Catonis eius, cuius sub nomine disticha 
feruntur moralia, vix umquam in hoc opere fit mentio. 
paucissima quippe in metrica eius notanda. illud tamen 
merito culpandum, quod tam multa elisionis exempla eaque 
ex parte asperiora libris eius de coniectura intulere docti. 

A Vergilio ad Ovidium transeo. cuius de Heroidum 
libro (nam vulgo tribuunt ei) quae in priore editione dis- 
putaveram, rursus hic adscribentur. 

Ac de archetypo quidem quam protuleram opinionem, 
a Th. Birtio aliisque pluribus est probata; neque nunc verti 
sententiam. 

De auctoribus carminum illorum (quippe unius Ovidii 
esse non possunt) cum multum sit deinceps quaesitum a 
multis aliique abierint in alia, nondum tamen res confecta. 
verum ad nostra studia id parum pertinet. nec enim dubi- 
tari potest omnes epistulas illas ne Sapphus quidem excepta 
— de qua olim aliter statueram Lachmanni auctoritate 
captus — non modo aetate Ovidii scriptas vel proxima, sed 
veluti in ludo eius ab amatoribus imitatoribusque eademque 
artis communione iungi cum hoc, qua Lygdami et Sulpiciae 
elegias cum Tibullo. et similiter iudicavit Lachmannus, a 
quo male discessit Merkelius. 

Itaque iam repetetur locus, qualem ante annos XXXII 
proposueramus, auctus quidem hic illic vel inversus. 

E ceteris Augustel aevi carminibus primum nos ad- 
vertet Heroidum Ovidio iure seu perperam adscriptarum 
liber, et quidem ob causam duplicem. ex quibus altera 
haec est, quod persuasum habeo, non recte egisse rem 
Lachmannum et qui sequitur eum Merkelium expellendo ex 
epistulis Paridis et Cydippae versus paene CCCL tamquam 
Italorum saec. XV fraude ortos. quod ut demonstrem, 
afferam nonnulla de archetypo codice carminum amatoriorum 
Ovidii. 

Igitur primum omnium satis constat distichorum ab 
Ovidio ante exilium compositorum saeculo VI vel VII in 
monasterio quodam Gallico fuisse exemplar integrum, quo 
continuarentur deinceps Ars amatoria et Remedia atque 
Amores cum Heroidum carminibus XX, item liber :le. medi- 


PROHOEMIVM. 25 


caminibus formae. Nucem quoque in eo perscriptam haut 
temere affirmaverim. mirum tamen quod versibus constat 
CLXXXII, qui aequant paginas, quas vocamus, septem libri, 
de quo agitur. contra Sapphus epistula defuit. ex qua 
quae nostro saeculo inventa sunt excerpta in codicibus 
duobus Parisinis saec. XIII (7647 et 17903 numero), et qui- 
dem eo loco, ubi nunc solet illa poni, hoc est inter XIV et 
XVI, apparet ex alia quadam traditione amatoriorum Ovidii 
carminum ducta. 

At Gallicus ille liber redintegratis Carolingico tempore 
antiquitatis studiis cum et ipse conquisitus est ad descri- 
bendum, iam variis convulsus erat fatis. 

Nam interciderant ex Paridis epistula vv. CIV [39— 142], 
porro Cydippae COXXXVI [13—248], nec minus Medicamina 
formae, in fine posita. quae cuncta excepto carmine ultimo 
non iam extant praeter excerpta quaedam nisi in codicibus 
editionibusque saec, XV vel XVI. huius autem antiquissimus 
liber saec. XI sive XII esse fertur. 

Tanto damno cum esset affectus archetypus, saeculo 
IX vel X descriptus est liber Parisinus, quem Regium vo- 
cavit Heinsius. qui Artem cum Remediis et Amorum initium 
continet. 

Deinde casu nescioquo evenit, ut in archetypo vel in 
exemplari inde ducto Amorum opus traiciendo collocaretur 
post Epistulas sive servatis etiam tum Arte et Remediis seu, 
quod propius abest a fide, demptis utque finis Amorum cum 
initio Epistularum evanesceret. tum vel nono decimove sae- 
culo, ut placuit Keilio [cf. praef. Ovid. Merkeliani pg. III et 
VI], vel XI, ut plerisque iam videtur [cf. Heroid. ed. Sedel- 
maierian. pg. XV], codice item Parisino, quem Puteaneum 
nuncupant, propagati sunt Amorum libri cum Ejpistulis. 

Porro quod dubitavit Merkelius [pg. III], utrum tres 
sublatae sint paginae inter quinquagesimam quartam et sep- 
timam an partes diversae maioris operis casu coniunctae, 
cum lacuna illa hausti sint versus epistularum Acontii et 
Cydippae LXXIX, Amorum LXXXIV, post epistulam priorem 
et initio Amorum terni, qui titulis scribendis erant destinati, 
singuli titulo epigrammatis amoribus praemissi, qui extat in 
Regio, et initio secundae Amorum elegiae [cf. Merk. pg. III], 


26 PROHOEMIVM. 


apparet contineri lacuna illa versus CLXXI, hoc est tria 
folia libri Parisini, quorum ternae partes versibus vicenis 
nonis, totidem constarent vicenis octonis. illud enim vix 
credo inter epigramma Amorum initiale et carmen principale 
unius interfuisse versus spatium, quo alibi dirimuntur elegi, 
cum in Regio libro sine intervallo continuari opuscula auctor 
sit Heinsius. sed quod dicit Merkelius plerumque singulis par- 
tibus paginarum codicis Puteanei inesse versus undetricenos, 
nisi illud plerumque posuit Taciti more vel nostro pro saepe, 
non potest esse verum. veluti folium illud quod excidit e 
mediis paginis sexta et septima habuit versus LVI [ep. 4, 
48—103], non LVIIIL, habuere duo, quae, cum integer esset 
codex, sita erant inter paginas nonam et decimam, CXIV 
(ep. 5, 97—6, 49], ut binis de quattuor paginis, quas nos 
vocamus, versus XXIX, relieuis XXVIII adfuisse appareat. 
porro foliis sex principalibus cum aequentur versus CCOXLII, 
sexiens, non saepius, dimidiata pagina contineri potuere ver- 
sus plus XXVIII. 

Iam numerus foliorum codicis archetypi quantus fuerit 
aliis enarrandum relinquemus, illud monuisse contenti summis 
omnino paginis singula fuisse opera incohata. sed in singulis 
quot fuerint versus haud difficulter poterit exponi. igitur 
cum semel in membrana Regia aberratum sit a legitimo 
ordine versibus LI [rem. 750—801] — quo peccato iam 
Merkelius intellexit nos uti posse ad paginarum modum libri 
archetypi dignoscendum —, comprobabimus evenisse vitium 
illud praeterito uno folio, cuius partes vicenos quinos vel 
senos continerent versus. cuius rei documenta habemus duo, 
sed certa. primum enim ex libro Artis secundo distichon 
illud: 

hos aliquis, tremula dum captat arundine pisces, 
vidit et inceptum dextra reliquit opus, 
cum in codice Regio non post versum LXXVI, quo pertinet, 
sed post CIII inveniatur, et quidem inverso ordine versuum, 
quod a Nasone abiudicandum existimavit Merkelius, id 
recte factum esse mihi numquam persuadebitur. nec vero 
ipsius codicis testimonio quod voluit vir egregius compro- 
batur. di melius quam ut ideo sollicitemus verba veterum 
auctorum, quod errore scribae nescio cuius suam migravere 


PROHOEMIVM. 9" 


sedem. sed enim distichon illud neque indignumst Nasone 
et ne potest quidem ab eo esse alienum, a quo Metamor- 
phoseon VIII cum tota Daedali historia, in qua legitur, 
repetitumst ita [217 sqq.]: 

hos aliquis tremula dum captat arundine pisces 

aut pastor baculo stivave innixus arator 

vidit et obstupuit, quique aethera carpere possent, 

credidit esse deos. 
quae vides Nasonem arrepto ex Arte uno hexametro com- 
modasse talia, ut iucunde posset prioris carminis memoria 
urbanis excitari lectoribus. quae omnino facetiae ad irritum 
recident versus supra ex arte prolatos suspectantibus. quid 
quod auctor epigrammatis pervetusti de Catone [anthol. lat. 
399 ed. Ries.] imitatus est pentametrum ita: 

iussa manus sacri pectus violare Catonis 

haesit et inceptum victa reliquit opus. 
ubi ultima sic reconcinnanda: 

dextera, ne dubita. durumst iugulasse Catonem. 

sed sic liber erit. iam puto non dubitas. 
igitur statuetur ideo turbatum in codice Regio, quod distichon 
illud, cum casu excidisset ex ordine verborum, iam in mar- 
ginem additum loco alieno per neglegentiam eius, qui 
librum archetypum correxit, a sede propria aberravit una 
paginae parte, hoc est versibus XXVI. quae vel ea re 
firmatur suspicio, quod eiusdem illius pentameter praepositus 
legitur hexametro. alterum autem exemplum non minus 
apertum prostat in epistula Hypermestrae. cuius versus 
sexagesimus primus et secundus cum vulgo ferantur tales: 

aut meruere necem patruelia regna tenendo, 

quae tamen externis danda forent generis? 
posterior ex his Puteani libro a manu secunda scriptus est 
in rasura alterius, quem fuisse eiusdem carminis CXIV 'cum 
sene nos inopi turba vagamur inops' ideo fit probabile, quod 
hic ipse in libro Guelferbytano inter versus LXI et LXII 
est repositus. neque illud casu factum, ut in eodem Puteaneo 
vv. CXIII et CXIV post CXII in margine sint adiecti [cf. et 
Sedelmaieri comm. ad 113]. quae considerantibus vix potest 
quin statuatur distichon hoc, in archetypo cum loco legitimo 
excidisset, dein LI versibus, hoc est unius folii spatio, ante 
quam oportebat reponi coeptum, et quidem, ut illud de 


28 PROHOEMIVM. 


Daedalo, inverso ordine; tum intellecto errore hexametrum 
quidem i//e ferox solio solus sceptroque potitur non additum, 
sed pentametrum cum sene nos inopi turba vagamur inops 
incuria librarii relictum post v. LXL utrumque autem 
vitium non est sublatum in Puteaneo nisi saec. XIL igitur 
etiam hinc probatur librum archetypum operum amatoriorum 
Ovidii habuisse singulis paginis bis versus vicenos senos. 
quod cum via sat certa computarimus, age iam alias quas- 
dam perlustremus rationes, quibus aperte idem demonstretur. 
velut quod a codice Puteaneo absunt epistularum versus 
primi CXXIX, quis iam negabit defuisse eius scriptori de 
libro archetypo trium foliorum quinque partes? deinde cum 
Remediorum pariter primo versu et septingentesimo quinqua- 
gesimo paginas incohatas esse sat constet, apparet partibus 
harum saepius longe vicenos senos quam vicenos quinos ad- 
fuisse versus. praeterea cum ex opusculo de medicaminibus 
formae hodie extent versus C, dicentur nimirum de eo bina 
ex archetypo servata esse folia. tum quod ex epistulis Pa- 
ridis et Cydippae versus CIV et COXXXVI omissi sunt mem- 
branis optimis, paginarum, quae vulgo dicuntur, quattuor 
et novem agnoscemus defectum. porro quod in carmine 
Cydippae multi libri deficiunt post v. CXLIV, auctoribus 
eorum adparet ex archetypo praeter versus XII primos ad- 
fuisse CXXXII, h. e. quinque paginas, in quarum una 
distichon esset margini adscriptum. potuere et alia quaedam 
addi, quibus archetypi carminum Ovidii amatoriorum exem- 
plar quale descripsi adsereretur; sed ut puto quae dixi 
sufficient. 

Ceterum cum vix potuerit in illo ordo librorum alius 
esse quam quem supra indicavi, dubito quam ob causam 
Medicamina formae ad extremum sint relegata volumen. 
quod si non casu evenit, aut ideo factum dicemus, quod 
ultimo loco ab Ovidio sunt retractata aut quod ad solas 
pertinent feminas et quidem eas tantum illarum artes, quae 
corporis cura constant. 

Hactenus de versibus antiquitus traditis in Ovidii car- 
minibus amatoriis, restat de diversis Epistularum auctoribus 
ut disputetur. quae tamen difficilior longe quaestio quam 
fructuosior. 


PROHOEMIVM. 29 


Ác primo quidem loco audienda Lachmanni sententia, 
qui in libello academico a. 1848 edito tantum has epistulas, 
quas Ovidius Am. II, 18 memorat, excepta Sapphus ipsius 
haud dubie esse concedit, contra VIII, IX, XIV, XVI, XVII, 
XIX ab eo seiungit, de ceteris iudicium relinquit in medio. 
equidem non ambigo quin epistulae XVI, XVII, XIX ab eo 
recte abiudicatae sint Ovidio. nam in hisce singuli inveniun- 
tur pentametri verbis plusquam disyllabis finiti [XVI, 288; 
XVII, 16; XIX, 202]. praeterea in XVII (97] habes iam- 
bicum vocabulum elisum, quod item ab Ovidii usu alienumst. 
neque epistulam XIV, id est Hypermestrae, quisquam Ovidio 
ac sano homine putabit dignam, quamquam pentameter tri- 
syllabo terminatus [62] quae tamen externis danda forent 
generis utrum sit auctoris necne incertum fit traditione libro- 
rum, quam viderest apud Sedelmaierum. sed quod a 
Scaligero eiecti sunt versus 85—118, vel ideo improbandum, 
quia sic epistula illa circuitu fit multo breviore quam ceterae. 
ac ne eos quidem, qui sunt inter 109 et 118, prioribus, quibus 
equidem male convenit cum 28, multo ineptiores, deleri 
posse demonstrat v. 122. — de relicuis epistulis infra agetur. 
in quibus aestimandis Lachmanno, ut et alias factum, ali- 
quando subtilitas nimia fuit fraudi, id quod et Bernhardio 
visum [h. l. lat. pg. 493 ed. III] et Merkelio [praef. X sq.]. 
praeterea ei offecit, quod nondum ubique de traditione op- 
tima constabat. 

Sed cetera quidem in ipso opere ubi persequamur erit 
locus. unum nunc tangam, quo monemur, ne nimis sectemur 
minutias neve excidat ex animo poetas non in usus criti- 
corum, sed ad oblectanda hominum liberaliter eruditorum 
ingenia componere carmina et plurima horum artis non 
morositate praeceptorum, sed nativa elegantia temperari. 

Scilicet Lachmannus cum memorasset in epistula Herus 
(170] nihi! pyrrichiace positum ut alienum ab Ovidii usu, 
quippe qui semper produxerit in eo ultimam, cui tamen rei 
firmandae exempla non plus tria attulit, iam Merkelius recte 
notavit uno ex Tristium libris versiculo [V, 8, 2] correpta 
finali adhiberi nihil. sed et hunc alter eiusdem operis fugit 
versus (IV, 8, 38], in quo aeque breviatur ultima. itaque 
apparet Ovidii exemplum illud [met. X, 520] 'et nihil est 


30 PROHOEMIVM. 


annis velocius' non magis habere, in quo offendas, quam 
tale [ep. e. P. III, 1, 113] "morte nihil opus est, nihil Icariotide 
tela'. et in hoc quidem per se quin alterum contrahamus 
nihil non quidquam obstat nisi illud, quod amant poetae 
Latini praeeunte, si tamen sit verum, Homero in his [Il. V, 
31; 455] oss, "ots BooroAowt vocabula repetita diversa 
efferre quantitate [cf. etiam Lachm. ad Prop. II, 3, 43]. ita 
antiquissimus auctor Plautus Mercatore [928]: 

mane, mane Charine. — gerrae. sic me decipere haud potes. 
porro Terentius Andria [288]: 

et àd pudicitiam et ad rem tutandam sient. 
idem Hautontimorumeno [977]: 

nec tibi nec tibi. nec vos est aequom quod facio mihi. 
et Phormione [950]: 

nolo volo. voló nolo rursum. cape cedo. 
mox certatim dactylici. ita enim Vergilius [eclog. 3, 79]: 

et longum formose vale, vale, inquit, Iolla. 
quod imitando repetiit Naso Transformationum III [501] sic: 

dictoque vale, vale, inquit et Echo. 

itaque idem Vergilius [buc. 6, 44]: 

clamassent, ut litus Hyla, Hyla omne sonaret. 
item alibi (aen. VI, 791]: 

hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audis. 
et Tibullus [II, 3, 27]: 

Delos ubi nunc Phoebe tuast? ubi Delphica Python? 
tum Horatius [c. I, 32, 11]: 

et Lycum nigris oculis nigroque 

crine decorum. 

porro Ovidius [met. VI, 245]: 

ingemuere simul, simul incurvata dolore 

membra solo posuere, simul suprema iacentes 

lumina versarunt, animam simul exhalarunt. 
atque item [XIII, 607]: 

et primo similis volucri, mox vera volucris. 
nec aliter Manilius [II, 675]: 

sidera quadrata efficiunt, non lege quadrati. 
aut Martialis [II, 18, 1]: 

capto tuam, pudet heu, sed capto, Maxime, cenam. 
II, 36, 2]: 

splendida sit nolo, sordida nolo cutis. 
[IV, 89, 1; 9]: 


ohe iam satis est, ohe libelle. 


PROHOEMIYM. 31 


[XI, 12, 2]: 

dum matrem nemo det tibi, nemo patrem. 
ita Claudianus in eodem versu ambo et correpta o posuit, id 
quod ex elisionis rationibus ab eo observatis apparet, et 
producta [26, 338]: 

ambo habiles remis, ambo glacialia secti. 

Ceterum ut in viam redeam, non immerito dubitavere 
docti de illo nihil iambice posito apud Plautum; adeoque 
ante auream litterarum Latinarum aetatem illa nihil, nihilum 
numquam elata nisi per contractionem, ac siqua videren- 
tur diversa, ea corrupta vel interpolata saepius significavi. 

Iam de dubiis Heroidum libri carminibus ut denuo 
agamus, fuere qui crederent in exilio ab Ovidio, quo vitae 
Tomitanae taedia tolleret, quasdam ex eis compositas, scilicet 
in quibus invenirentur rationes metricae a distichis ante 
exilium scriptis alienae, sed congruae illis, quae in Ponto 
composuit, in quibus hic illic aliquid remissum ex arte 
prisca. sed hanc opinionem optime confutavit Lachmannus. 
quae ab omni abhorrebit fide reputantibus, quam tristi 
quamque abiecto et a lusu omni alieno tum temporis animo 
fuerit poeta. qui cum insitum carminum studium nullo 
pacto posset exuere, ad scabrum potius et rancidum argu- 
mentum Halieuticon se contulit. adde quod ne semel qui- 
dem in libris post exilium editis Epistularum ab eo men- 
tionem iniectam adnotavit Lachmannus. 

Itaque eis potius adsentior, qui ultima VI opuscula, 
ut ab Ovidii rationibus ex Amorum II, 18 perspicuis aliena, 
huius esse negant, sed ut unius credam auctoris. Sapphus 
epistulam olim in codice quodam Ovidii carminum amato- 
riorum et quidem eo loco, ubi nunc legitur, positam supra 
memoravi. et est haud dubie eiusdem temporis atque ceterae. 
nulla quippe causast cur Erichthus mentionem [v. 139] ex 
Lucani potius libris (VI, 508 al.] quam vel a Lucano, quem 
et alias Ovidii sectatorumque eius haud incuriosum fuisse 
constat, ex opusculo illo vel a poeta utroque ex alio fonte 
ductam putemus, cum praesertim in Pharsalia non Furia 
quaedam sit Erichtho, sed maga. 

Sed integrum ne feratur de Sapphus carmine iudicium, 
codicum bonorum impeditur penuria. itaque sic statuo, nihil 


32 PROHOEMIYM. 


esse in metrica quod Ovidium abnuat auctorem, dictionem 
autem cum summa eius virtutum vitiorumque observantia 
exactam, argumenti tamen tractationem morosiorem exilio- 
remque quam quae digna videatur Ovidio. quem cum cer- 
tum sit et ipsum composuisse epistulam Sapphus nomine, ab 
assecla eodem retractato argumento carmen, quod exemplo 
fuerat, videtur perisse, mansisse simulacrum eius, sicuti 
factum in Culice. 

De ceteris epistulis, h. e. IIT, VIII, IX, XII, XIII, quid 
existimandum sit non satis comparet. quae tamen si non 
Ovidii sunt, perinde atque ceterae eodem certe tempore vel 
proxime insequente compositae. 

lam ex Heroidum libro quae quibus antecellant ve- 
nustate viderint quibus otium et ingenium suppetet. qui si 
forte eo deciderint, ut in toto illo genere carminis non 
ita multum inesse statuant leporis, me quidem non habebunt 
adversantem. praeterea certumst partem conscriptam ab 
adulescentibus ingenio nondum satis firmato et ut solet fieri 
traditis regulis partaque scientia interdum utentibus cupidius. 
cuius rei insigne exemplum extat in epistula Acontii [57]: 

hoc faciunt flavi crines et eburnea cervix 
quaeque precor veniant in mea colla manus 
et decor et vultus sine rusticitate pudentes 
et Thetidis quales vix reor esse pedes. 
etenim quamquam inter ceteras Nereidas pulchras et ipsas 
excelluisse venustate Thetin hoc constat versu Catulli [64, 28] 
"tene. Thetis tenuit, pulcherrima Nereine?' tamen numquam 
quisquam poetarum Latinorum (nam Graecos non moror) 
in laudanda forma feminarum "Thetidis mentionem fecit. 
unde sponte apparet nec pedum eius decori iactando po- 
tuisse esse locum, nisi qui scripsit epistulam Acontii infeliciter 
prorsus atque intempestive — nam omnino pedum iniecta 
mentio male habet — recordatus esset Homericum illud 
Oirg &gyvgoxtfa. quo cupide arrepto probavit iudicii 
errorem simul et aetatis infirmitatem, simillimus illius secta- 
toris Tibulli, qui, Messallae laudes dum hexametris per- 
sequitur, itidem Homeri nec minus Thucydidis pueriliter 
iactat peritiam [IV, 1, 48 sqq.; 199]. 
Sed cum ita ut indicavi in Epistulis habeat res, iure 


PROHOEMIVM. 33 


meo mihi fecisse videor, quod auctores earum quicumque 
fuerunt coniunxi cum Ovidio. addidi Nucis opusculum, ut 
quae ipsa sicut pars Heroidum in schola ac velut domo 
Ovidii sit conscripta. nam et similem ob causam Lygdamum 
cum Sulpicia et laudatorem Messallae Tibullo, Maroni Culicis 
et Ciris adnexi auctores. 

lam dicendum de Priapeis. et quidem dolendum, quod 
in eis emendandis tam exiguis et non fidis utimur librorum 
subsidiis — nam Lindenbrogii codex, qui videtur fuisse om- 
nium optimus, ex notitia hominum doctorum iam recessit —, 
et laetandum autem egregia eorum elegantia metrica id 
quodammodo compensari, ita ut illud certe possimus agnos- 
cere, quid non debeat tolerari in istis. etenim nequis sta- 
tuat inesse illis plebeiae venae conatus rudes ac barbaros, 
pro certo licet affirmari eum qui haec animi causa de sacellis 
ac fanis Priapi et saepius de statuis eius in hortis vulgo 
positis collegit, cavisse maxima cum cura, nequid reciperet 
poematum aut dictionis integritate aut versuum elegantia 
destitutum, nisi quis hoc potius sibi persuaserit me quidem 
non adversante, hunc ipsum aliquando sermonem vitiosum ac 
labantem artem corrigendo adiuvisse. tamen illud certumst, 
non de plebe profectos esse lusus istos, sed doctam referre 
originem —- neque alia fere his libris tractantur carmina, 
quam quibus doctorum conveniat nomen —, idque unum 
restat quaerendum, cuinam tempori videantur esse adscri- 
bendi. quam rem pertrectaturum primum advertet insignis 
numerorum simplicitas. nam praeter disticha et hendeca- 
syllabos et iambos puros sive hipponacteos nullum inveneris 
metrum nisi illud quod a deo, cui dicata sunt haec carmina, 
habet nomen. qua ipsa continentia probatur illa et a Laevii 
Catullique et a Septimii ac Terentiani aliena esse temporibus, 
quibus quam maxime versuum varietatem curavere poetae. 
sed angustioribus multo licet circeumscribi Priapeorum aetatem 
spatiis. etenim cum Martialis aperte sit imitatus horum 
praefationis initium, annis ferme OC, qui Augustum inter 
fuere ac Domitianum, ea composita esse et conlecta sta- 
tuendumst. cui convenit plane opinioni quae in o finalis 
quantitate reperitur norma. etenim praeter iambica puto, 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 9 


34 PROHOEMIVM. 


peto, lego non corripitur illa exceptis his quae sunt nemo 
[68, 33] et tenebo [6, 3]. nam quod alibi fertur tale (9, 1]: 
cur obscaena mihi pars sit sine veste, requiris? 
quaero, tegat nullus cur sua signa deus. 
omnino falsumst illud quaero, quoniam nec Priapi interest 
sciscitari, deorum cur statuae habeant aperta signa, sed 
eius, quem offendit habitus illius, nec cuiquamst obscurum 
cur hoc fiat, ut appareat quae pentametro continentur per 
irrisionem ac ludibrium dici. quare non potest dubitari pro 
illo, quod vulgo fertur, scribendum esse quaere. iam qui tam 
modici fuere brevianda o, haudquaquam eandem producenda 
adhibuere cautionem. nam intenditur exemplis XIV in voca- 
bulis quae sunt nemo [32, 8], virgo [3, 7], expuo [26, 12], 
mandabo [56, 5], dico [7, 2], puto [12, 2], quaeso [30, 2; 
11,20], volo (38, 3], ecquando [19, 1], ergo [2, 9; 14,9; 77,12], 
porro [26, 1], ut omittam quae plane non potuere alio pacto 
suis inseri metris. 

Atque haec in editione scripseramus priore. sed iam 
in prohoemio Priapeorum recensionis demonstrasse mihi 
videor carmina illa pariter cum Culice, Ciri, Moreto, Copa, 
libello x«r& Aszrov, Diris, quod omnia imitationem prae se 
ferrent Catulli et cantorum Euphorionis, essentque compo- 
sita ab amicis M. Valerii Messallae, viri celeberrimi, qui 
Horatio, Vergilio, Tibullo aliisque huius aetatis poetis fuit 
familiaris, ultimis Augusti temporibus, ad quae durasse 
Messallam satis constat, collecta et edita a docto quodam; 
Priapea autem maxime ex hortis Messallae eiusque amicorum 
videri decerpta. 

Consolationem ad Liviam cum M. Hauptius libello 
Lipsiae a. 1849 emisso demonstrare conatus esset ab Italo 
quodam saec. XV confictam, qua in re versatus est cum 
magna doctrina et subtilitate, ego a priore editione segrega- 
veram. 

Sed Aemilii Huebneri disputatione accuratissima, quae 
prodiit a. 1878 in Hermae Berolinensis p. XIII [p. 145—244], 
aliorumque deinceps additis curis effectumst, ut multum iam 
detraheretur opinationi illius, etsi res est nondum absoluta. 
itaque eo inclinat animus, ut carmen illud existimem scrip- 
tum post Augusti aetatem, sed ante Neronis mortem, tem- 


PROHOEMIVM. 35 


pore luliorum Claudiorumque dominationis, eodem fere, quo 
elegias de Maecenate. quippe ab Augusti aequali ac statim 
post mortem Drusi compositum ne statuam, argumentis 
permoveor ab Hauptio prolatis, quamquam finxit poeta se 
exequiis Drusi adfuisse [v. 202], sicut is, qui de Maecenatis 
morte composuit carmen, se ab amico eius de illo simulavit 
edoctum [9 sq.] et constat illi imitando expressa ea, quae 
Ovidius in exilio prompsit. cumque elegiarum istarum auctor 
in principio prioris a se Drusi obitum deploratum testetur, 
adducor plerumque, ut Scaligeri amplectar sententiam, qui 
consolationem ad eundem referendam existimavit. nam et 
dignissimum memoria illud, quod Drusus ab utroque poeta 
[consol. 39; de Maec. morib. 6] vocatur Caesaris illud opus, 
quodque consolationis versus de Fortuna [372] iW/a rapit 
iuvenes, sustinet illa senes simillimus est eis, quae de cymba 
Charonis dicta in elegia priore [7 sq.]: i//a rapit iuvenes 
prima florente iuventa, non oblita tamen sed rapit usque senes. 
quae cum ita sint, quod in consolatione quaedam sunt ad- 
missa aliena ab arte metrica ceterorum et Propertii similiora 
quam Ovidii, velut elisionis frequentiora exempla et bis 
terve duriora, longioris operis poterit excusari venia. accedit 
quod et corrupta in ea insunt haud pauca deficientibus mem- 
branis quodque ab editoribus illius per incuriam plerumque 
peccatum contra leges metricas. quas ab auctore tanta 
probitate servatas, nihil ut arguat carmen ab antiquitate 
alienum, cum iam in priore dixissem editione, nulla hercule 
fuit causa, cur eas dubitarem enarrare. 

De Maecenatis obitu et de moribundo Maecenate disticha 
quamquam fuerunt qui deterrimo tempore composita esse 
autumarent, equidem tamen cur ita multum post Maecenatem 
ipsum dicam prodisse minime invenio. adeo et dictionis in- 
tegritate nitent — neque enim quidquam inest in eis quod 
sequiorem originem arguat — et magis etiam castigatissima 
versuum elegantia, quae quamquam ne posterioribus quidem 
prorsus inusitata fuit temporibus propria tamen est primi 
post Chr. n. saeculi. et convenit o finalis quantitas. quippe 
in versibus CLXXVIII non invenitur correpta nisi in hoc 
puto, cui scilicet inde ab antiquissima aetate licuit esse 


pyrrichiaco [109, 60; 66]. at hercule producuntur ergo [ib. 
g* 


36 PROHOEMIVM. 


10; 114], porro [110, 30], nemo [109, 16], ero (ib. 18; 21], 
librato [109, 142]. 

De Manilio mihi dicturo non comparet illud, quomodo 
et huic satis parcam et satis parcam Iacobo, novissime qui 
libros eius edidit. quis enim mihi credet Manilium in 
plerisque rebus severissimam quamque sequi legem, nisi 
simul dixero in re metrica quotiess à Bentleio ac Scaligeio 
desciscat Iacobus, totiens ferme turpissimo labi errore? 
quod sane non insolita ipsi fecit ratione. nam eiusdem fuit 
in Aetnam tales admittere versiculos, qualis est [133] "condita 
si redeunt, siqua etiam incondita surgunt', sive hunc mavis 
[218] 'Ainc princeps magnusque qui sub duce militat ignis, 
eiusdem in Manilio producta prima quater [Ill, 419; cf. II, 
907], correpta ultima efferre scorpion nominativum (II, 213] 
et hiatus nomine trochaeos pro dactylis ingerere [llI, 4; 
188]. quamquam bene haberet res si in talibus substitisset 
facetiis. quid autem? num melius habent dictiones? sed 
quis feret probantem talia [IV, 110]: 

nam neque mortiferas quisquam magis oderit herbas, 

quod non arbitrio veniunt, sed semine certo, 

gratia nec levior tribuetur dulcibus escis, 

quod natura dedit fruges, non ulla voluntas. 
in quibus ille contemptis Scaligero ac Bentleio cum retinet 
il.ud oderit, probat aut dissimulat quod sententiae contrarium 
efficit sensum. quid dicam de talibus monstris qualia sunt 
[IV, 247] 'terramque exurere venis' nec noa [413] 'tumet 
qua largior humor quaque minor rivos torret. possum plera- 
que addere, nisi iam pigeret operae. nam ne de librorum 
quidem scriptorum rationibus et lectionis traditae condicione 
satis recte existimatum ab illo. mirum debet videri pro- 
fecto, quod talis hominis iudicium secutus est Lachmannus 
in editione Propertii altera, nisi aliunde constaret euim in- 
terdum vel amore vel odio in taxandis doctorum studiis 
lapsum. — ceterum cum ita res haberet, eo ego sum acrius 
accensus ad percontandam artem Manilii. 

Epitomen lliadis, quae Homeri Latini ferebatur nomine, 
ab Italico quodam compositam nuper ab O. Seyfferto et 
F. Buechelero detectis acrostichis in principio ac fine car- 
minis est patefactum. qui utrum idem fuerit cum Silio 


PROHOEMIYM. 37 


Italico necne dubitant. neque tamen abhorret a fide librum 
illum, qui ut Punica Vergilii Aen idos ubique prae se fert 
imitationem, ab eo iuvene admodum conscriptum. sed 
metrica cum valde differat opus utrumque, ut, si statuas 
eiusdem esse poetae, in Punicis propter circuitum carminis 
pleraque ex severitate priore omissa sit credendum, ego 
epitomen segregavi a Punicis, ut in priore editione factum. 

Venio jam ad tragoedias Seaecae, quibus accedit auctoris 
incerti, qui sub Flaviis vixit, Octavia. illas novem si non 
omnes, at longe maximam partem compositam a M. Annaeo, 
qui sapientiae studiis inclaruit, ut olim, ita nunc contendimus, 
amplexi illud quod Genthius noster in dissertatione de Lucani 
scriptis Berolini a. 1859 edita dixit [pg. 11] Sidonium 
Apollinarem cum tragicum a philosopho distingueret decep- 
tum Martialis noto versu [l, 61, 7]: duosque Senecas uni- 
cumque Lucanum. constat tamen multum dubitatum a doctis 
de fabulis iliis. atque ipse Bentleius in disputatione de 
epistulis Phalaridis [pg. 192 ed. Lips.]] ut Octaviam, ita 
Agamemnonem et Herculem Oetaeum a Seneca conscriptas 
negavit. ac de Octavia quidem concedent omnes, nisi forte 
quis statuerit, quod res post mortem Senecae gestae in ea 
tanguntur, potuisse fieri, ut a defuncto in amoenis piorum 
locis carmina pangerentur. accedit quod in hac ct dicendi 
genus satis est diversum, et trimetrorum iambicorum ars 
cum fere sit eadem, in lyricis soli usurpantur monometri 
anapaestici exclusis aliis numeris, quales inveniuntur apud 
Senecam praeter Phoenissas, quarum cantica cum aliis multis 
hausta. neque improbabilest alterum Herculem alienum a 
Seneca. sed ut plures abiudicandae videantur ab eodem 
fabulae, parum id pertinebit ad rem nostram. quippe 
tantast in omnibus similitudo ut orationis, ita metricae vir- 
tutum pariter ac vitiorum, ut ex eadem eiusdem temporis 
poetarum schola prodisse eas appareat. itaque tam levia 
diserimina in eis sunt artis quam quibus Ovidii Heroides 
differunt a ceteris, quae sub nomine feruntur eius, aut Tibulli 
elegiae a Lygdami ac Sulpiciae. 

Ceterum in restituendis verbis Senecae cum gravissima 
esset codicis Florentini auctoritas, eius usus a. 1859 propter 
bellum, quo tota tum ad libertatem coorta erat Italia, fuit 


35 PROHOEMIVM. 


interceptus. mox idem P'eiperi ac Richteri editione omnibus 
patuit. relicui praeter excerpta Thuanea ad aliud pertinent 
genus idque deterius, sed quo carere non possis. 

Carmina bucolica duo, quae ex libro quodam Einsidelensi 
primum edita sunt ab Hageno, deinde retractata a multis, 
primis Neronis temporibus, ut Calpurnii eclogas, quibus 
metri arte sunt simillima, adscribenda etiam mihi videtur 
probabile. quaedam tamen in eis relicta quae poeta cul- 
tissimo plane sint indigna. veluti quis ferat G/ycerani vocem 
hybridam 2, 7: 

altius est, Glycerane, aliquid, non hoc, pater. erras. 
ubi etiam elisio a tertio pede aliena arguit fraudem. porro 
domifactus, quod legitur v. 30, ut ineptumst, ita rusticum. 
unde commode eo usus aequalis auctori Petronius cap. 99: 
ast ubi aratro domefacta tellus nitet. scribendum f(ardoque 
puer comitatus aratro sive tardumque puer comitatus aratrum. 
mira etiam inelegantia initium eclogae: quid (tacitus, Mystes? 
pro quid tacitus Mysta es? i. e. Mysta's. item v. 35 reponen- 
dum novo parit ubere pro novos. denique 1, 28 in illis: 
dignus utroque stetit ostro clarus et auro 
lacunast ante sfefit, non post. 

Ceterum saepius etiam quam sensere docti haec car- 
mina cum summa "Vergilii observatione composita, qua 
interdum possis uti ad vitia tollenda. velut 1, 22 scribendum: 

maxime divorum rerumque aeterna potestas 
pro caeterique quod habet codex Einsidelensis demonstratur 
Aeneidos X, 18. 

Iam Aviani fabulas quod Lachmannus secundo p. Chr. n. 
saeculo adsignat, mihi quidem non probatur. etenim quam- 
quam minime ignoro carmina illius per medium aevum in 
scholis dum enarrantur gravibus esse depravata vitiis, non 
tamen placet eadem qua illest usus audacia inverti a bo- 
norum poetarum usu aliena. quid quod idem interdum, quae 
viderentur ipsi falsa ut sanaret, certa addidit Aviano nec 
dubia vitia? credo autem maxime ea ratione permotum 
esse eum, plurima in opusculis illis ut mutaret, quod in ver- 
sibus ut mendosa quaedam et abnormia, ita non spernendae 
artis elegantiam et suptilitatem pariter inesse cernere'. sed 
enim similia etiam apud alios ultimorum temporum poetas 


PROHOEMIVM. 39 


inveniuntur, velut Aratorem et Maximianum. quod cum ita 
sit, priusquam scriptorum codicum testimoniis Lachmanni 
firmentur commenta, non erit quin ultimis imperii Romani 
temporibus h. e. saec. quarto quintove adscribam fabulas 
Aviani. 

At hercule plane mihi probantur, quae de Terentiani 
aetate ab eodem Lachmanno sunt prolata. cuius argumentis 
non inepte accedent nova, quae de tertii quartique saeculi 
placitis metricis primo à me libro exponentur. 

Symphosii (nam ita scribendum nomen) aenigmata quo- 
nam scripta sint tempore quaesitum a Th. Paulo dissertatione 
Berolini à. MDCCCLIV edita. qui tamen ita rem gessit ut 
prorsus mihi esset ab eo dissentiendum. namque ille quarto 
vel quinto ista tribuit saeculo; ego nihil habeo cur a secundo 
aut tertio habeam aliena. quamquam concedo potuisse eadem 
conscribi saeculo quarto vel adeo initio quinti, h. e. tem- 
pore Claudiani ac Namatiani; nego ullum labantis artis et 
propriae christianorum in eis comparere vestigium. sed 
Paulum ut demonstrem rerum metricarum non satis amplum 
esse judicem, primum graviora quaedam eiusdem peccata 
afferam. itaque damnat [p.36] in Claudiano tamquam vitiosum 
Italum producta prima immemor Horatiani 'miles sagittas et 
celerem fugam Parthi, catenas Parthus et Italum robur." deinde 
Prudentio exprobrat, spei genetivum quod pro iambo posuerit, 
et hic spreto Flacco, cuius sunt haec 'contemptae dominus 
splendidior rei. idem tamquam singulare in Venantio notat, 
quod illud 4uandoquidem brevi adhibeat antepaenultima, 
quasi non omnes omnium temporum poetae corripiant eandem. 
neque alia sunt rectiora. veluti c. 93 v. 2 in parte librorum 
scriptorum cum incohetur sic: sex pedes habui, tamen quam 
sit improbabile poetam alioquin elegantissimum tam foede 
peccasse cum per se apparet, tum inde quod ab eodem ut 
pes semel [40, 2] longa vocali, ita pedes, pedibus identidem 
positum eadem breviata. sed finge potuisse illum admittere 
tam turpe vitium, tamen a sententia male habent illa 'sex 
pedes habui', ut ea, quae Heumannus ad verba eadem ad- 
notavit, ne legisse quidem videatur Paulus. ceterum non 
melius est, quod Heumannus obicit auctori eidem correptam 
in conchylio y. nam quamvis ceteri, quos ego cognoverim, 


40 PROHOEMIVM. 


poetae dnctylici in hoc vocabulo producant antepaenultimam, 
tamen apud Graecos est communis. unde corripuit Plautus 
Pseuduli versu hoc [147]: 

neque Aléxandrina béluata cónchyliata tapétia. 
secutus autem Symposium, quem omni imitatione premit, 
Aldhelmus in aenigmate de helleboro [pg. 260; 17, 2 ed. 
Giles.]: 

conchylio similis sit cocci murice rubro. 
nec vero cetera bene habent, quae undique conquisita Sym- 
phosio exprobravit Paulus. ex quibus est hoc, quod bis 
[58, 2; 74, 1] in versibus amplius CCC produxerit brevem ita: 

sed sum versicolor albus quandoque futurus. 

Deucalionis ego crudeli sospes in unda. 
verum altero loco recte membranae: Jeucalion ego sum, 
quod est noto poetarum usu velut Deucalion. quippe lapides 
aquarum impetu non magis solent obteri quam eodem 
oppressus est olim Deucalion. nec menda caret, quod fugit 
Paulum, 81, 1 antiquitus traditum 'mater erat tellus, genitor 
est ipse Prometheus, ubi videtur scribendum genitor sed et 
ipse Prometheus. v. 3 bene docti misere. — atque damnum 
haud mediocre attulit eidem, quod de codicum potiorum tra- 
ditione ac fide parum erat edoctus. quam ob causam et in 
alis iudicandis lapsus est et in prohoemii hoc versu [10]: 

ponere diverse vel solvere quaeque vicissim. 
quem non felicius tractavit quam Heumannus ultimos eiusdem, 
quos posuit tales: 

ast ego ne solus foede tacuisse viderer, 

qui nihil attulerim mecum quod dicere possem, 

hos versus feci subito de carmine. voces 

insanas inter sanum non esse necesse est. 

da veniam, lector, quod non sapit ebria Musa. 
traditum vocis et insanos. et ilud quidem inventum falsum 
esse facile tibi persuadebis, cum nec post dactylum quintum 
plene interpungi soleat a poetis tam elegantibus quam fuit 
Symphosius, nec ullam habeant concinnitatem homini insano 
insanae oppositae voces. sed his expulsis coniecturis non 
tamen habebit res bene. quid enim sibi volt hoc 'subifo de 
carmine vocis? nam quod Heumannus ad elevandam diffi- 
cultatem arguit proprie positum de, dicendumst hnic ut 


PROHOEMIYM. 41 


plerisque de Africano sermone et dictionibus aetatis serae 
vix aliud innotuisse quam crebro adhibitam, qua praestigia- 
torum in modum abuti se posse credant, praepositionem 
istam. praeterea non satis aptumst illud /eci, cum non me- 
ditati curate, sed per occasionem subitam effusi significentur 
versus. verum omnia praeclare habebunt, si ita scripseris 
haec lenissima mutatione adhibita : 

hos versus ieci subito discrimine vocis. 
ita dixit Horatius: 

tum meae, siquid loquor audiendum, 

vocis accedet bona pars. 

Carmen de Hercule, quod incerto ab auctore profectum 
adiungitur libris Claudiani, quo sit tempore scriptum vix 
definias. tanta tamen numerorum inest in eo elegantia, ut 
haud immerito ab Sereni Nemesianive aut ipsius Claudiani 
doctissimo quoque aequali dicas esse confectum. 

Hactenus haec. at de altero genere scriptorum, quo- 
rum metrica his enarratur libris, in editione priore posita 
erant talia. 

Quid autem de christianorum poetarum dicam carminibus? 
quorum ne unus quidem liber usque ad hunc diem ea dili- 
gentiast editus, qua iam in classicorum auctorum, praesertim 
Latinorum, operibus recensendis uti consuevere plerique? 
adde quod nec de metrica eorum arte qui inquireret gram- 
maticus extitit idoneus. quod sane ne potuit quidem fieri 
nisi ab eo, qui plurima et classicorum poetarum imbutus 
esset lectione. quippe horum artem seiunctam a prioribus 
aestimaturi non minus hercule erunt perversi quam qui, 
cum vetustissimis scriptoribus Latinis operam navent, negle- 
gunt Varrone posteriores. itaque sustinuere critici plerumque 
regulas aut ex parte veras aut omnino falsas proponendo 
talem christianorum poetarum artis divulgare opinionem, ut 
ea quasi eximia et aliena a progressu veteris metricae vulgo 
habeatur. accedit quod identidem pueriliter ipsi peccare 
quam pueriles librariorum errores corrigere maluerunt. nec 
magis ad elocutiones attenderunt. quid enim ex his est 
certum et exploratum praeter quaedam a Fabricio vel 
Arnzenio fere enotata? quis imitationem antiquissimorum, 
cum ex parte utique res satis esset aperta, qua decebat 


42 PROHOEMIVM. 


cura persecutus est? licuit crimina multiplicari, nisi possem 
videri meam potius laudem celebrasse quam illorum vitia 
exagitasse. quare hoc contenti erimus monuisse me, quot- 
quot parare potuerim subsidia critica ad istorum poetarum 
libros recte aestimandos, collegisse cum studio et, quod longe 
fuit utilius, perlegisse multo plurium poetarum christianorum 
carmina quam quorum aequabili cura plene me persecuturum 
esse artem supra declaravi. ceterum obiter moneo Avieni 
et Prisciani solum me respexisse libros geographos, praeter- 
quam ubi aliorum aperta iniciatur mentio. erunt fortasse, 
qui mirentur, cur ego Corippum exclusum voluerim a serie 
operis. quem ideo minus curiose habui, quod, cum in pleris- 
que rebus tam religiose Vergilium sequatur, ne Homerus 
quidem Latinus aut Silius ut magis, tamen haud raro tem- 
porum vitio — nam paene in fine fuit litterarum Latinarum 
— labitur. unde curam magis et studium quam proprietatem 
arti eius concedas. 

Et haec quidem nos ante annos plus triginta. 

Nunc autem aliquanto melius habet res, maxime Hartelii 
et Schenkelii, professorum Vindobonensium, industria. quos 
secuti auctores iuniorum haud pauci alius alium poetam e 
christianis arte et via tractare coeperunt. quorum non sine 
magno commodo usi sumus studiis. et maxime quidem lae- 
tandum, quod Ausonii, scriptoris gravissimi, libri iam Schen- 
kelii opera et apparatu instructi plenissimo et indice illustrati 
accuratissimo. sua etiam merita Huemero, Poetschenigio 
aliisque, qui auctores minus difficiles, sed nec ipsos indignos 
memoria propriis castigaverunt studiis. 

Et postquam praeiit schola Vindobonensis, etiam alii 
exorti, qui partem antiquitatis studiorum diu neglectam 
curatius attrectarent. ita cum traditionis fides patefacta 
esset in poetis multis, dolendum quod plerique editorum non 
eandem diligentiam adhibuerunt expediendae metricae eorum, 
id quod indicibus additis maxime apparet. 

Sed ut hoc omittas, tamen multa restant in scriptoribus 
christianis etiam nunc profliganda. veluti Prudentii olim 
desideratur nova editio. quae cum ita sint, neque Arnzenii 
nec Fabricii commentarii supra memorati hodie inutiles ac 
ne Bedae quidem libellus de re metrica, qui legitur gramma- 
ticorum Latinorum parte VII. 


PROHOEMIYVM. 43 


Ceterum per lustra superiora quaedam recentia accessere 
et incognita ante carmina poetarum christianorum, ut puta 
Dracontii, cuius etiamst Orestis tragoedia, item "Tiberiani. 
quae qua par erat cura habuimus. 

At ex fragmentis carminum perditorum praeter Ennii 
Lucilique ac Varronis libros, de quibus supra iam monui, 
maxime nos adverterunt Laeuii ac Sereni reliquiae. qui 
quanto opere fecerint ad artem Latinam promovendam, nostris 
primum apparebit curis. multo minus commodi redundavit 
mihi ex inscriptionibus metricis. ex quibus quae inservirent 
recte aestimandae arti, melius pleniusque ex alienis licuit 
percipi monumentis, quae propria differrent insolentia, simul 
hoc ipso barbara et ab indoctis profecta auctoribus evin- 
cebatur. cui enim, nisi Midae qui aequarit aures, digna 
videbuntur indolis Romanae suptilitate admissa in dactylicum 
carmen vitia quantitatum aut cruditates scaenicorum aut 
nulla ratione mixti et confusi interse vel adeo coeuntes cum 
pedestri sermone versus? 

Iam metricam dactylicorum Latinorum qui plene enar- 
rarit, equidem cognovi neminem. quod sane pudendum, cum 
praesertim tot tantosque viros Graecorum ars aduerterit. 
quasi vero aut minus digni sint Romani, quorum penitus 
normam percipiamus, aut minus sit fructuosus talis labor. 
nisi forte crediderunt illos velut imitatorum servum pecus 
satis habuisse praecepta magistrorum alienigenarum quam 
fidissima imitatione scholicum in modum exprimere, ut Grae- 
corum rationes qui probe teneat, hac ipsa re habeat com- 
pertas Latinorum. — hac autem incuria accidit, ut erroribus 
a vetusto tempore traditis et per scholas propagatis iam 
puerorum improvida aetas imbueretur. quales ubi teneros 
animos penitus insinuati occupaverunt, quantillum loci 
relinquitur veritati? mihi autem longe secus cum videretur, 
eam ubique servavi regulam, ne aliunde repeterem per 
ambages, quae possem ex ipsorum Romanorum indole ex- 
plicare. praeterea, quod semper evenit in rebus non satis 
expeditis, exorti plerique qui lecto uno aut altero carmine 
Latino arcanas artis Romanae rationes et octo saeculorum 
diversissima placita soli enarrare posse sibi viderentur. quid 
quod sunt inventi, qui scaenicorum leges metricas parum 


44 PROHOEMIVYM. 


compertas dactylicis ingerereut quasi certas? contra alii in 
paucis locis communibus ac pervulgatis subsistere maluerunt, 
quasi ex sapientum templis serenis ut possent despicere 
omnia et verbi velut gladio secare metricarum quaestionum, 
ut ita dicam, nodos. quae adeo placuit plerisque ratio, ut 
vel in horum poetarum arte plurima hodieque manserint 
dubia, quorum libri commentariis vastis et doctrina sterili 
pridem essent obruti. nemo puto omnium hominum peius est 
post mortem vexatus naufrago illo, quem Horatius memorat 
c. . I [28], quippe de cuius manibus tam multae ac mirae 
ortae sint doctorum disputationes, ut fere quidam videantur 
statuisse de umbra ut et ipsa excordi iudicaturis haud 
multum opus esse pectoris. (uit etiam qui animo usus 
crudelissimo, quem sepulturae expertem fuisse probe sciret, 
huic vel cenotaphium istud, quod poeta ei paravit car- 
mine, imminuere sustineret suspectando, hic quidem averso 
deo. quanto autem fuerat utilius Horatii saturarum versus 
cum Lucilii Persiique ac Iuvenalis, lyrica cum Catulli ac 
Statii Claudianique et Prudentii numeris comparare. 

At ego primum omnium illud induxi in animum, ne 
cupidius eorum praeceptorem agere viderer, a quibus discere 
longe esset et iucundissimum et utilissimum, neve crederem 
aut me aut quemquam alium eorum, qui iam litteris student 
Latinis, melius posse dispicere, quid conveniret sermoni 
Latino, quam Vergilium et Ovidium et sequentium doctissimos. 
praeterea quid iniustius quam vituperare quae non sustinueris 
explorare ? 

Sed missis his qui priore tempore de arte dactylica 
Latinorum bene meruerint iam deinceps enarrabo. ac pri- 
mum quidem Bentleium non hoc praestitisse ei, quod potuisse 
tibi persuadeas altitudinem elegantiamque spectando eius 
indolis, non est quod mirere. nimirum vir variis turbis 
vitae iactatus plurimisque illigatus negotiis nec voluit nec 
potuit singillatim enarrare aut scaenicorum aut dactylicorum 
Latinorum metricam, quippe in qua re, etsi plurima insit 
ingenii ostentandi facultas, vix minus opus sit diligentia 
quam maxime anxia ac taediosa animoque remisso et vacuo. 
quid igitur mirum Bentleium alia potius, si non fructuosa 
magis, at magis speciosa et iucunda, capessivisse? quod sane 


PROHOEMIYM. 45 


dolendum. etenim quamquam mihi persuasumst illum non 
dactylicorum rectius quam scaenicorum artis perspexisse 
rationes, non tamen dubito eum omnium qui poetarum La- 
tinorum libris navarunt operam dicere uerguxcrerov. nec 
enim tantum laudibus eius detrahunt falsa placita, quantum 
addunt observata recta, quid quod est certissimum haud 
paucas eum habuisse perspectas regulas, quarum nullam 
diserte iniecit mentionem et quae annis post CC cum in- 
signi laude quasi novae rei et inauditae sunt prolatae? 

Non ita multa mihi subministravit notissimus in Terentiani 
librum commentarius Santenii, qui quamquam à Lachmanno 
paullo acerbius est arreptus [praef. in Ter. p. 18; 19], tamen 
a perfecto certe plurimum abest metrico. nam et inutilia 
praebet haud pauca et plurima, in quae ut inquireret ipsa 
Terentiani verba stimulare eum debebant, frustra apud 
eundem quaesieris. 

Bentleii rationes fere secutus est Godofredus Hermannus, 
de cuius meritis dicere supervacuumst, nisi quod ea ipsa ad 
scaenicorum magis quam dactylicorum pertinent opera. quam- 
quam virum tam excellenti ingenio praeditum vel eis rebus, 
quas mediocriter attingeret, seu veris rationibus utentem 
sive falsis aliquid luminis affundere par fuit. unde Bentleii 
Hermannique de erroribus interdum plus commodi capias 
quam aliorum observatis rectissimis. 

Proximus Hermanno, longo sed proximus intervallo, 
Bentleii viam tenuit Kirchnerus, qui Horatii saturarum libro 
primo ab ipso seorsum edito praemisit disputationem de 
hexametri et Latini et Teutonici arte et indole. sed enim 
magno conamine pauca bene gessit, cum neque poetarum 
multa esset imbutus lectione et premendo rationem vanissi- 
mam nec ingenii elegantia adiutus veris nonnullis plurima 
falsa aut mediocria immisceret. 

At novam quasi et quidem unice veram ingressi sunt 
viam ad recte tractandam artem dactylicam Carolus Lach- 
mannus et sectatus eum Mauricius Hauptius, nihil ut prae- 
iudicando per arbitria fingerent, sed diversorum tempore 
aut arte poetarum quam accuratissime exploratam artem 
non ipsorum potius placitis, sed illorum aestimarent pro- 
prietate. 


46 PROHOEMIVM. 


Igitur Lachmannus cum ceteris passim usum poetarum 
Latinorum illustrasset libris, tum commentario Lucretiano 
scientiam plurimis quaesitam annis simplicissima nixus iudicii 
elegantia divulgavit. nam cum iam ab ineunte aetate proba 
poetarum Latinorum esset imbutus peritia, perlectis tamen, 
ut refert Ma. Hertzius in vita eius [p. 146], denuo illorum 
tantum non omnibus plurima eos illustravit observationum 
copia, quae ad caesuram, synizesin, elisionem, alia spectant, 
et diligentiam praeclaram et notum eius acumen testantoes. 
ac tamen acriter cavendum duxi, ne amore huius viri laberer. 
quippe nec falsa neque dubia abesse a disputationibus eius 
videbam, nec collectanea, quamquam egregiam plerumque 
fidem prae se ferunt, nusquam eum fefellerunt. ceterum 
cun aliquando tenerer dubius, quonam usque spatii pro- 
cessisset Lachmannus in poetarum placitis perscrutandis, 
aliquantisper cunctatus unice sum amplexus, quod dixit ipse 
(p. 414] eos qui post Iuvenalem scripserint poetas a se non 
curari, quod quidem ubique verum sum expertus exceptis 
nimirum locis eis, ubi posteriorum unum atque alterum 
nominatim ipse memorat. 

Nec silenda Hauptii merita, qui, ut alia alibi, sic in 
observationibus criticis primus poetarum plerorumque placita 
circa elisionem, quae longam cum brevi copulando admittitur, 
suptiliore distinxit cura. 

Tertius addendus Augustus Meinekius, qui cum alias 
de arte dactylicorum Latinorum bene meruit, tum in prae- 
fatione carminum Horatii iterum editorum de huius arte 
quaedam elegantiore indicavit studio. 

De hexametro dactylico post illos disseruit F. Froehdius 
in Philologi parte XI [533 —543] qui quamquam veram 
huius versus condicionem non magis perspexit quam ceteri, 
tamen et accurate haud pauca et quaedam habet suptiliter 
observata. idem cum composuisset libellum de elisione 
Latina, mihi ex hoc ipso quae digna memoria viderentur 
inserenda operi permisit. pertinuerunt autem eius curae 
ad poetas Hadriano priores omnes exceptis Martiale, Cal- 
purnio, Statio. 

Sed iam accuratius mihi video exponendum, quaenam 
subsidia nova accesserint editioni alteri. 


PROHOEMIVM. 41 


Itaque primum felicissime evenit illud, ut librorum 
chartarumque, quibus olim adulescens admodum singulorum 
poetarum metricae artis potissima quaeque notaveram, post 
tot annos totque casus longe maior integra extaret pars. 
qua quanto cum commodo sim usus, siqua in priore editione 
vel vitiosa viderentur vel manca, facile intellegitur. 

Sed scilicet hoc cum cura fuit iterum anquirendum, 
quam plena, quam certa essent collectanea illa. qua in re 
repetitis studiis cognitumst à nobis, quamquam et nos quos- 
dam pro imbecillitate humana deprendimus errores com- 
missos et plures sibi alii deprendere sunt visi, summam 
tamen partem eorum egregia constare fide. 

Praeterea cum tot poetarum libri per annos plus XXX, 
quibus haec cura seiungitur a priore, a nobis sint editi, ut 
puta Ennii, Lucilii, Catulli, Tibulli, Propertii, Horatii, Phaedri, 
Porfyrii, Namatiani, porro fragmenta cantorum Euphorionis, 
nec non scriptorum, qui saec. X u. c. fuerunt, denique eorum, 
qui Nonii continentur Compendiosa doctrina, ut alia quaedam 
omittam, nullus fuit ex his, ad cuius rem metricam non 
redundaret aliquid fructus ex studiis nostris. 

Illud autem fuit utilissimum, quod itast effectum, ut iam 
de initiis artis dactylicae plenius tutiusque posset iudicari. 

Adiuvere et rem nostram excerpta a. 1878 ex libris 
d. r. m. et in epitomen redacta, item summarium ortho- 
graphiae et prosodiae Latinae paucis mensibus post emissum. 
denique a. 1880 totam metricam Graecorum et Romanorum 
compendio iuventutis in usum conscripto sumus complexi. 

Praeter haec alia quaedam vel ex poetarum adsidua 
lectione tracta vel per otium subita quasi inspiratione oblata 
extabant in margine editionis prioris. 

Nec minus ab aliis in poetis Latinis multa rectius in- 
stituta quam antea, partim novis librorum subsidiis, partim 
via et ratione, quae codicibus omnibus sunt potiores. adeoque 
nova quaedam nec ea spernenda ex oblivione et situ protracta 
prodiere carmina. 

Veluti grato animo memoranda, quae Columellae Haeuss- 
nerus, Petronio Buechelerus, Lucano Hosius, Valerio Thilo, 
Claudiano Ieepius, Martiano Eyssenhardtius, alii aliis prae- 
stiterunt poetis. in quibus sicubi erat locus dissentiendo, 


48 PROHOEMIVM. 


tamen codicum scripturae cum cura propositae mirum quan- 
tum iuvabant rem nostram. illud autem vel maxime dolen- 
dum, quod Ottonis Muelleri recensio Statii non ultra dimidiam 
Thebaidos partem processit. quam tamen quandoque abso- 
lutum iri ne nunc quidem nulla spe tenemur. interim pro 
vetere amicitia hic illic collectanea nostra ab eo suppleta. 

De christianis poetis supra iam dictum. 

Neque ea neglecta, quae propriis libris multi prompsere 
post annum MDCCCLXI de metrica poetarum Latinorum. 
qualia sicubi opus fuerit memorabuntur. et primum locum 
obtinere mihi videbantur, quae a Gulielmo Moeyero de anti- 
quissima Romanorum inde a Livio Andronico arte sunt 
prolata libro a. MDCCCLXXXIV edito. porro plurimum 
profuerunt, quae Antonius Zingerleius variis scriptis, ut 
Opusculis philologicis, de poetis quibusdam Latinis aetatis 
posterioris, de Ovidio, de Martiale prompsit. in quibus de 
rationibus necessitudinibusque poetarum Latinorum, item de 
arcanis quibusdam artis disputatum subtilissime fructuo- 
sissimeque. 

Quibus editionibus simus usi in citandis auctoribus, 
indice adiecto declaratur. et plerumque quidem eaedem, 
quae ante annos XXX, adhibitae, ne in immensum labor 
augeretur noster exiguo cum commodo lectorum. sed her- 
cule aliae notae aliique numeri erant apponendi, ubicumque 
recensione nova eversa erat funditus et immutata species 
antiqua scriptoris, veluti in Ennio ac Lucilio. 

Prior autem huius libri editio ad Augustum Boeckhium 
et Mauricium Hauptium, professores quondam Berolinenses, 
data erat. et Boeckhii quidem, qui primus indolem nostram 
introspexit, gratam semper iucundamque servavi memoriam. 
Hauptium, etsi talem adversus nos se gessit, nullo iam officio 
pietatis ut nihi esset prosequendus, tamen in componendo 
opere multum mihi profuisse ne nunc quidem nego. verum 
ex commodis, quae doctrina eius usus percepi, illud longe 
fuit maximum, quod iuvenis admodum Bentleiani ingenii et 
Lachmanniani penitus sum imbutus admiratione. namque 
his potissimum viris, siquid profeci in litteris Latinis, debere 
me profiteor. attamen ne eodem peccarem in aestimandis 
eis errore, quo llauptium lapsum esse constat, veneratione 


PROHOEMIVM. 49 


captus caeca, ingenium obstitit nostrum. ac nimium illud 
studium tantum afuit ut prodesset Lachmanno, ut gra- 
vissimo eundem afflixerit damno. nam cum e&óoAoAergtíe 
tali abalienarentur ab Hauptio auditorum pars maior, ut 
quisque erat animo sollerti et liberali praeditus, effectumst 
tandem, ut ne unus quidem in Germania, quaqua patet, 
disciplinae Lachmannianae extaret auctor. quae res quantum 
incommodi attulerit antiquitatis studiis non est quod dicam. 

Sed iam ut finis fiat prohoemii huius, habes iterum 
libros de re metrica relectos et, ut potui, emendatos, quo 
opere auspicati sumus ante annos plus triginta famam et in 
quo adeo omnes nos ingenii nostri effudisse vires interdum 
contenderunt inimici. quod etsi secus habet, tamen non 
nego neque mihi ex scriptis meis ullum magis placuisse 
neque plus laudium partum alio libro ex nostris. quo magis 
omni cura provisum, ut editio haec prodiret quam emenda- 
tissima. habes igitur multa addita, quae utiliter adici posse 
viderentur, quaedam dempta, quae sine incommodo existi- 
marem posse tolli ex quibus haud pauca recisa ideo, quod 
olim iuvenali ardore inducti acerbius exagitaveramus scripta 
aliquot, quae merita oblivione dudum pressa rursus cur 
arriperemus nulla fuit causa. denique omnia ita instituta, 
ut commodior faciliorque usus fieret legentibus, descripto 
etiam argumento rerum et additis indicibus copiosissimis. 
quae cum ita sint, non dubito fore ut nova librorum de re 
metrica poetarum Latinorum editione et veteres firmentur 
amici et concilientur novi. 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 4 


II. 
LIBER PRIMVS. 


DE STVDIIS POETARVM LATINORVM METRICIS. 


Antiquissimi Romani metro usi sunt saturnio. in quo 
adornando quamquam hactenus eis convenit cum Graecorum 
versu heroico, quod utrobique arses numerantur sex, dupli- 
cato numero ternario, qui antiquitus fuit sacer, tamen pro 
diversitate linguae 3iambicos trochaicosque numeros, non 
dactylicos anapaesticosque, adhibuere. namque species illius 
haec est: 

v. Zu uu | ZuwLud£u 


malum dabunt Metelli | Naevio poetae. 


neque dubitari potest, siqua alia fuere metra vetustissimo 
tempore apud Latinos, vel iambica fuisse vel trochaica. 

Anno autem a. Chr. COXL Livius Andronicus cum pri- 
mus docuisset fabulam e Graeco versam, metra usurpari 
sunt coepta scaenica Graecorum, sed non sine licentia in- 
elegantiaque, qualem tempora parum culta permittebant. 

Fuere autem illa iambica, trochaica, bacchiaca, cretica, 
anapaestica. dactylicorum primum invenitur exemplum apud 
Ennium in tragoedia [30—33]. ex his nobilissima, senarium 
iambicum et trochaicum septenarium, iam aliquo fuisse usu 
apud Romanos ante Livium etsi non potest demonstrari, 
non tamen caret probabilitate quadam. 

Versus saturnius post emissum circa 8. CC a Cn. Naevio 
bellum Punicum editis Annalibus Ennianis et augescente in 
dies studio litterarum Graecarum cito contemptu et oblivione 


LIBER PRIMYS. 51 


pressus est doctorum; vulgi carminibus quin usque ad finem 
liberae rei publicae interdum sit usurpatus non intercedo. 


Numeri graecanici, non abdicata, qua Livius, Naevius, 
Plautus usi erant libertate, sed cum iudicio aliquo tem- 
perata, in tragoedia permansere usque ad necem C. Caesaris, 
in comoedia vel ultra. adeoque senarius iambicus et septe- 
narius trochaicus popülari usu adhiberi numquam sunt desiti, 
quae res etiam Phaedri probatur fabulis, donec primum per 
imitationem antiquissimorum, quae inde ab Hadriano coaluit, 
mox per barbariem, quae post M. Aurelium Philosophum 
obrepsit Romanis, etiam a doctis rursus sunt recepti. 

Versum longum dactylicum catalecticum sex arsibus 
totidemque thesibus constantem, in quo neque arsis posset 
dissolvi et pro pyrrhichio posito in thesi ubique substitui 
syllaba longa, servata etiam incisionum firmitate et finiti 
ordinis licentia — hunc igitur versum, quern incertae originis, 
a Graecis tamen inventum princeps nobilitavit Homerus, 
Itomanorum poeticae Latinaeque linguae Q. Ennius Calaber 
intulit editis Annalium libris et Saturarum. idem et disticha 
primus composuit. 

Prima autem Annalium editio, qua libri continebantur 
VI, incohata c. à. a. u. c. DLIX, absoluta annis ferme quin- 
que post. 

In Annalibus, epico carmine, Ennium arte metrica 
quantum posset proxime Homeri secutum exemplum adeoque 
interdum lapsum imitandi studio nimio constat inter omnes. 
in Saturis, quibus cetera poesis Latinae genera praeter 
scaenica auspicatus est, an Alexandrinorum magis respexerit 
placita, quos saepe in his ab eo constat observatos, propter 
paucitatem reliquiarum incertumst. 

Ceterum paullo etiam prius, quam hic vir quae dixi 
metris adhibitis artis priscae vias ac rationes prorsus in- 
verteret, videtur vetus illud vatis vocabulum, quo usi sunt 
antiquissimi ad poetam significandum, abisse in contemptum. 
certe Naevius epigrammate sepulcrali et oratione grandi 
gravique maluit se dici poetam: 


immortales mortales si foret fas flere, 
Üerent divae Camenae Naevium poetam, 


4* 


52 LIBER PRIMYS. 


cum liceret poni manente numero: 

flerent divae Camenae Naevium vatem. 
ac fuisse aliquando vatis verbum eo quem dixi usu adhibitum 
non quidem certo satis declaratur Enniano illo 'scripsere 
alii rem vorsibu quos olim Fauni vatesque canebant', sed ea 
re quod Varro in libro de lingua Latina septimo [36] diserte 
illud affirmat. et exempla quidem non iam suppetere cum 
alias ob causas non est mirum tum ideo, quod eiusdem 
Varronis de poematis libri, quibus se probaturum rem 
istam promiserat, periere. nam quod vir doctissimus unde- 
cumque Henricus Grauertus in libello academico Monasterii 
a. MDCCCXLVIII edito [pg. 8] dicit a Gerlachio deceptus 
apud Lucilium inveniri vatem pro poeta in his: mec te si 
pectore vates accipiam, viderit ipse, quomodo sibi cum Lucano 
conveniat. sunt enim ea verba ex huius primo [63 sq.]. 
immo certissimumst ab Ennii tempore usque ad Lucretium 
et Catullum non dici vatem nisi vel prophetam vel rei divinae 
ministrum qualemcumque. atque ab Ennio cum ita potius 
dici satis constet vates, ut est apud Horatium [ep. II, 1, 26] 
annosa volumina vatum dictitet Albano Musas in monte locutas, 
tamen pro auctoritate viri hoc ipso loco effectumst, ut et 
saturnius numerus et vatis pro poetae positum nomen abiret 
in contemptum. at poetae vocabulum apud insequentes cum 
alibi; tum maxime occurrit in oratione gravi et augusta. 
ita habes apud Ennium: 

Enni poeta salve, qui mortalibus 

versus propinas flammeos medullitus. 


tum Pacuvius versu sepulcrali: 


hic sunt poetae Pacuvi Marci sita 
088a. 


Catullus ad Furium et Aurelium: 
nam castum esse decet pium poetam. 

unde apparet, quam sit inconcinnum et a vero alienum, quod 
coniecit Creechius apud Lucretium [III, 420] esse scribendum 
"digna tuo pergam disponere carmina vate. verum ab Augusti 
aetate prima prorsus immutata consuetudine evenit, ut vatis 
vocabulum pridem desuetum ambitioso repeteretur studio, 
nec parili modo cum poetae frequentaretur usu, sed quasi 
grandius et elatius sublimi plerumque orationi adhiberetur. 


LIBER PRIMVS. 53 


et quidem augustius fuisse optime declaratur Maronis his 
(ecl. IX, 32]: 
et me fecere poetam 
Pierides, sunt et mihi carmina, me quoque dicunt 
vatem pastores, sed non ego credulus illis. 
quare honoris causa ita appellati, qui pangerent versus. 
quod sic confirmat Ovidius [am. III, 9, 17]: 


at sacri vates et divum cura vocamur. 
sunt etiam qui nos numen habere putent. 


hinc et Vergilius in Aeneide [VI, 662] dixit vates, non poetas, 
et Horatius in lyricis numquam poetae verbo usus est nisi 
binis locis. e quibus prior hic est [IV, 2, 33] 'concines maiore 
poeta plectro Caesarem'. ubi apparet ne potuisse quidem 
vatem dici ab eo sine crimine quodam arrogantiae. alter 
autem talis est [IV, 6, 29] "spiritum Phoebus mihi, Phoebus 
artem carminis nomenque dedit poetae. hic vero ille aperta 
antiquorum imitatione certoque consilio dixit poetam. neque 
enim potest dubitari, quin hanc ob causam poetae sibi voca- 
bulum illi addiderint, ut vel verbo peregrino diversos se a 
priorum rusticitate et totos ad Graecorum imitationem con- 
formatos declararent. nam et similest, quod praedicat 
Lucretius Ennium primum ex Helicone detulisse coronam, 
Italas per gentes quae clara clueret, nimirum relinquentem 
nemora fontesque Camenarum patrios, id quod sane ipse 
innuerat Ennius referendo notabile illud de Homero in Par- 
naso sibi viso somnium, de quo diximus in vita eius. iam 
cum Horatius plane easdem sequeretur rationes atque illi 
veteres, quos quidem arte longe superavit, sequitur eum 
aptissime poetae verbum usurpasse in carmine, quod faceret 
ad proprias ipsius studiorum vias tutandas praedicandasque. 
—:* ceterum quam brevi tempore variata sit cantorum 
appellatio, apparet vel hinc, quod in Q. Caecilium gramma- 
ticum utilem illis, qui ad poeticam tenderent, talem com- 
posuit versiculum Marsus: 

Epirota tenellorum nutricula vatum, 
cum in Valerium Catonem, similem Caecilii, sed qui aetate 
paullo fuit prior, ferrentur haec: 

Cato grammaticus, Latina Siren, 

qui solus legit ac facit poetas. 
atque ita rursus increbuit vatis vocabulum, ut etiam ali- 


54 LIBER PRIMYS. 


quando non praeclarum magis quam quemlibet de grege 
significaret poetam. sic enim de eis, qui sunt nimis poetae, 
Horatius [epist. II, 1, 118]: 

hie error tamen et levis haec insania quantas 

virtutes habeat, sic collige. vatis avarus 

non temerest animus. versus amat, hoc studet unum. 
tamen tenendum illud proprie vatis vocabulo vel sera aetate 
maioris spiritus significari poetam. hoc cum ea re deliquatur, 
quod et Persius et Iuvenalis vatum se excipiunt numero, 
tum binis dialogi a Tacito conscripti locis. ex quibus prior 
hic est [c. 9] 'quis Saleium nostrum, egregium poetam vel, si 
hoc honorificentius est, praeclarissimum vatem, deducit aut 
salutat?' alter non minus insignis talis [c. 12] 'aureum sae- 
culum poetis et vatibus abundabat'. nimirum ut non omnes 
aves lusciniae, ita nec poetae omnes vates. quid quod post 
aetatem Augusti vel pedestri sermone reperitur vates pro 
poeta cum alibi tum apud C. Plinium naturalis historiae 
auctorem et apud Tacitum? quamquam hunc vatis vocabulo 
delectari eo minus mirabimur, quod ut poetam ita omnino 
Graeca vocabula ut aliena à gravitate operis in libris histo- 
ricis fere devitavit, de qua re dixit Nipperdeius ad Ann. 
XIV, 15. unde factumst, ut poetae ille vocabulo non uteretur 
praeter dialogum, diversum scilicet in hoc magisque tenue 
dicendi genus secutus. est etiam ubi circumscribendo poetae 
expresserit notionem [ann. V, 8 fin. sed de humilis car- 
minis auctore poni vatem non invenio ante Ausonium, 
apud quem legitur [epist. 5, 36]: Lucili vatis sic imitator 
eris; item [epigr. 70, 8]: Lucili vatis subulo pullipremo. et 
haec quidem de vatis vocabulo. ceterum simile apud nos 
extitit, quod cum antiquissimo tempore fuisset in usu ad scri- 
bendi artem significandam verbum quod est rizan, mox prae- 
valente fide christiana et adnitentibus presbyteris monachis- 
que, ut pristini cultus quam maxime aboleretur memoria, 
ila vox eo quem dixi modo adhiberi planest desita. pro 
qua externum scribendi verbum ita optinuit, etiam flexionem 
eius ut arriperet, quod inauditum paene voci peregrinae, 
fortem quam dicunt coniugationem secutum. magis etiam 
ad haec pertinet, quod, cum poetae verbum ut priore ita 
vel Hamleri et Goethii aetate satis haberetur decorum et 


LIBER PRIMYVS. 55 


grave, iam magis magisque in contemptum venire coepit, 
ita ut nostrorum temporum vates, siqui tamen iam sunt 
omnino, neque hac appellatione neque vetustiore longe illa, 
a dictando quae descendit, sint contenti, sed nullum praeter 
cantoris vocabulum satis amplum sibi existiment. nam quod 
olim Germanorum nonnulli reperire sibi sunt visi quandam 
bardorum et vatum similitudinem, silentio praeteribo. 

Sed iam redeo ad Ennium. de quo plenius nunc rectius- 
que quam ante annos triginta licet iudicari. 

Igitur duabus potissimum rebus effectast novae artis, 
quam induxit ille, diversitas. 

Nam cum versuum italicorum et graecanicorum, qui 
ante eum in usu fuerant, arses possent omnes solvi, nisi 
thesis sequeretur nulla, theses autem breves praeter iambum 
ultimum plerumque possent mutari non modo singulis longis 
syllabis, sed et brevibus binis, in hexametro pentametroque 
priori licentiae omnino non est concessus locus, altera ita 
temperata, ut thesis non posset mutari nisi eiusdem plane 
mensurae semipede. porro cum tragici ac multo magis 
comici in efferendis quantitatibus syllabarum saepe vulgi 
potius usum et quotidianam pronuntiationem sequerentur 
quam olim receptas leges sermonis Latini, quae quin Graeci 
legibus fuerint simillimae vix potest dubitari, ab Ennio haec 
omnia ad Graecorum revocata sunt placita. nam nec iambica, 
quae frequenter adhibebantur correpta finali, pyrrichiaca 
usurpari iam passus est praeter pauca eademque plurimo usu 
velut detrita, in vocalem quae exirent, nec positionis ultra 
sperni normam, qua neglecta saepe sequentibus consonis 
duabus, quae non essent muta cum liquida, servabantur breves. 

Ac ne scripturae licentia rursus elevarentur quae san- 
xisset, quas loquendo geminatas proferrent Romani consonas, 
etiam scribendo iussit duplicari. 

Praeterea cum muta et liquida additae praeter gn, gm 
nihil omnino valuissent ad producendas breves, idem non 
ausus rem Homerici usus aequare severitati, quam vel 
Graeci olim emollissent poetae, tamen obtinuit, quod in- 
auditum antea, ut pro arbitrio iam in versibus non scaenicis 
vocalis brevis condicione tali extenderetur. 

De elisionis raritate notabili dicetur ]. IV. 


56 LIBER PRIMVS. 


Etiam alia novata ab eo ad exemplum Graecorum ac 
potissimum Homeri, cuius animam putabat in se translatam, 
et pleraque quidem prudenter et eleganter admodum. nec 
tamen desunt, ubi vel Homeri admiratione nimia vel gram- 
maticis lapsus ludibriis aliave mentis perversitate quadam, 
qua raro carent magna ingenia, deteriora probaverit. cuius 
rei l. VI, ubi de tmesi agitur, et alibi promam exempla. 
idque eo magis dolendum, quod vel maxima fuit huius viri 
apud posteros auctoritas. 

Sed idem cum novas atque integras poeticae vias 
reperiendo illud insigni conatu commovisset certamen in- 
geniorum, quo antiquissimorum Latinorum rationes moetri- 
cae primum acriter concussae, mox funditus sunt eversae, 
acquiesse ferme videtur translatis hexametro pentametroque, 
uno equidem addito versu sotadico, qui tamen qualis ab 
Ennio ipso et a ceteris Latinorum poetis usque ad Var- 
ronemst habitus tot abundat licentiis, proxime ut accedat 
libertate ad eorundem iambicos ac trochaicos numeros. falsa 
autem Alberti Langii opinio, qui in quaestionibus metricis 
Bonnae MDCCCLI editis [p. 42] suspicari se ait fuisse vetus 
genus senariorum apud Romanos, cuius in universum eadem 
fuerit natura, quae in elegantiore Varronis. nihil enim ad 
hanc rem firmandam affert praeter binos Ennii binosque 
Porcii versus. e quibus Enniani sunt hi: 

Enni poeta salve, qui mortalibus 

versus propinas flammeos medullitus. 
porro Licini: 

Poenico bello secundo Musa pinnato gradu 

intulit se bellicosam in Romuli gentem feram. 
de his quod statuit Langius, refellitur illud fragmento eius- 
dem auctoris, quod item e libro de poetis petitum legitur in 
vita Terentii; at quod de Ennianis, refellere nihil attinet. 
legenda tamen quae de re eadem in opusculo I sunt ad- 
notata. — sed continentiam illam utrum adhibuerit Ennius 
satietate gloriae an ob difficultatem operis, non iam licet 
certo definiri. illud tamen tenendum, ut feliciore longe, ita 
difficiliore conatu in transferendis hexametro pentametroque 
esse usum Ennium quam Klopstokium. hic enim habuit 
sermonem variis grammaticorum curis perpolitum, ille con- 


LIBER PRIMVS. 51 


tinua neglectum incuria. hunc praecesserunt poetae plurimi, 
si non magni, certe non paenitendi, ille anno antequam fuit 
natus, primum Tullio teste fabulam docuit Livius. denique 
Klopstokio licuit vel malos versus cum prospera spe emittere, 
barbaris scilicet hominibus destinatos, qui minime Graeci 
seu Latini hexametri callerent elegantiam, nullo quantitatis 
syllabarum vel hiatus sensu praediti, sed digitis computantes 
numeros, quique oculis magis quam auribus libros tererent, 
Ennius temptavit iudicium gentis quamquam rudis non tamen 
degeneris. degeneres enim ab arte metrica veterum eos 
tantum nominabimus, qui in versibus pangendis prosodiae 
nullam habuerunt rationem, id quod primum saeculo p. Chr. n. 
altero evenit. 

Neque tamen crediderim statuisse Ennium subsistendum 
in eis quae ipse novaverat neque digna esse imitatione lyri- 
corum metrorum pleraque. alia enim sermonis Latini, alia 
Teutonici ratio. sed quaeritur, cur sotadico numero usus sit 
idem. hoc in Sota propter materiam libri et Graeci exem- 
plaris imitationem factum apparet. at alibi lusuum quen- 
dam ac facetiarum arguemus amorem, à quo minime alienus 
fuit ille. 

Praeterea in libris eius non scaenicis inveniuntur solum 
senarii iambici et trochaici septenarii. quod ne casu evenisse 
statuamus, et numero fragmentorum haud ita parvo et Lucilii 
ceterorumque Varrone priorum poetarum vetamur exemplo. 

Igitur apparet diversis atque adeo contrariis rationibus 
usos in metris adhibendis scaenicos et dactylicos, qui fuere 
usque ad Augustum. nam cum ex illis vetustiores, id quod 
Plauti maxime probatur fabulis, diversitati studerent metro- 
rum, non perinde rotunditatis numerorum et naturae sermonis 
Latini habita ratione, recentiores ad sapientiora convertere, 
ut Terentii, hominis perelegantis, cui praeisse viam suspicor 
Caecilium, poetam item suptilem, declaratur exemplo. nam 
is paene solis numeris iambicis ac trochaicis usus. igitur 
quod non intra trimetros substitisset, paullo inclementius 
increpuit Quintilianus [X, 1, 99]. cuius quidem verba non 
tantum de senario iambico intellegenda, sed etiam de sep- 
tenario trochaico probabile facit alter eiusdem locus [X, 4, 
140]: 'at ille comicus aeque senarius, quem trochaicum vocant, 


58 LIBER PRIMVS. 


pluribus choreis, qui trochaei ah aliis dicuntur, pyrrichioque 
decurrit.' ubi illa, quae de choreis dicta, quamquam mira 
admodum non puto sollicitanda. nam videntur repetita a 
doctrina eorum, qui aliquid loci ut iambo in trochaicis, 
ita trochaeo in iambicis concederent, etsi plerique recte id 
negarunt. de quo disputarunt docti ad illud Marii Victorini 
[gr. lat. VI, 83] quamquam Terentianus c. q.s. — haec autem 
confusio rerum vel ab epiploces artificio in numeris iambicis 
trochaicisque ultro oblato repetenda vel quod *(rochaeus 
proprie celeriter decurrentem significat, pernicitatem vero 
cursus merito plerique tribuerunt iambo. sane Quintilianus, 
vir in aliis rebus valde laudabilis, mirifica haud raro circa 
res metricas fuit vel ignorantia vel neglegentia. qui videtur 
et Senecae tragici auctoritate ductus sic, ut dictum, de 
Terentio iudicasse (nam in dialogo apud illum paene soli 
inveniuntur trimetri) nec minus Fundanii, amici Horatii, et 
siqui fuere insequente saeculo auctores palliatae veteris (nam 
fuisse quosdam constat), qui et ipsi quin paucissimis metris 
fuerint contenti non potest dubitari atque ita in atellanis 
et mimis, qui Sullae Mariique, mox Pompeii et Caesaris tem- 
pore viguere, tantum non soli reperiuntur senarii iambici et 
trochaici septenarii, quibus equidem omnes constant sen- 
tentiae, quae sub Syri nomine feruntur. 

At aliter longe dactylici. ex quibus priores maxima 
fuere paucitate metrorum exemplo Ennii. contra decem fere 
post Sullae mortem annis exorti novel iam plurimum 
studuerunt multiformibus numeris. 

Scilicet vetustissimis potissimam curarum partem collo- 
cari placuit in limandis excolendisque versibus, neque ulla re 
magis superatur ab eis Plautus quam iudicio. 

Vsus autemst his, quae dixi, metris Ennius promiscue 
in Saturis (quarum partem explesse didactica eius carmina, 
Epicharmum, Euhemerum, Protreptica, Hedyphagetica omnes 
habet numeros probabilitatis), veluti in tertio libro, qui in- 
scriptus fuit Scipio, et hexametri dactylici et iambici trochai- 
cique inveniuntur numeri. 

Iam dignissimum memoria illud, quaenam fuerint eiusdem 
Ennii in adornandis quae novaverat ipse metris merita. de 
qua re cum sequentibus libris copiosius sim expositurus, et 


LIBER PRIMVS. 59 


maxime in fine operis, tamen praemonebimus illud, tanto 
esse potiores huius hexametros quam Klopstokii, quanto 
aptior est Latinus sermo Teutonico ad leges metrorum et 
quantitatum rite optinendas, ut non iniustus videar futurus 
arbiter, si in pari versuum numero totidem bonos apud 
Ennium reperiri affirmaro, quot malos apud Klopstokium. 
nam nec illud satis amplum satisque honorificum quod Ni- 
burius de arte Ennii tulit iudicium [Vorles. üb. róm. Gesch. 
Il, 196 sq.], nec est magni momenti, quod eundem Gellius 
refert (XIII, 23, 18] minime fuisse solitum servare numeros 
hexametrorum. fuit enim Gellius, ut Quintilianus, vix suorum, 
nedum antiquorum temporum artis metricae satis ampla 
peritia. quare hunc specie deceptum existimo. tantumque 
abest, ut Ennium diversae a posterioribus licentiae vias 
pangendis versibus optinuisse credamus, ut potius eius artis, 
quam varie mox perpolitam ad finem perduxere Vergilius 
et Ovidius, illum ipsum fuisse primum auctorem satis certo 
constet pignore. nam et iambi eiusdem et trochaei alienissimi 
fuere ab scaenicorum. 

Ennii auctoritas quanta fuerit apud posteriores, in vita 
eius [pg. 270 sqq.] est expositum. quae quidem pariter 
ingenii tanti adauctast admiratione et studis doctorum, 
qui post devictum Persen cum quaerere coepissent de gram- 
matica Latina, Cratetem primum Malloten, mox alios secuti 
e Graecis, non potuere non teneri cura eius, qui linguam 
Romanorum mirificum in modum et perpolierat et ditaverat. 
quanto autem iuventus tum amore flagrarit litterarum grae- 
canicarum apparet cum aliunde, tum ex eo, quod Sp. Mum- 
mius Achaici frater a Corintho misit Romam ad familiares 
epistulas facetis, ut ait Cicero [ep. ad Att. XIII, 6, 4], versi- 
culis, hoc est non saturniis, sed vel hexametris dactylicis 
vel, quod propius abest a fide, trimetris iambicis tetrametrisve 
trochaicis. 

Atque hac Ennii reverentia effectumst, ut 
poetae inde ab obitu eius ad Varronem et Lae- 
vium h. e. usque annum a. Chr. c. 65 extra fabulas 
non uterentur metris nisi quae ab ipso in Saturis 
essent adhibita, h. e. dactylicis duobus, senariis 
iambicis, septenariis trochaicis, sotadeis. 


60 LIBER PRIMVS. 


Digni autem cumprimis successores, quamquam diversi 
studiis et discordes, extitere Gracchorum aetate Lucilius et 
Accius. ex quibus ille paullo post hunc videtur attrectasse 
poeticam. 

Iam de Lucilii metris quae Lachmannus exposuit libello 
academico quodam, qui prodiit a. MDCCCXLVIII, paulo 
copiosius enarrabimus. 

Igitur apud eum cum reperiantur praeter hexametros 
dactylicos et disticha haud dubie trimetri iambici et tetra- 
metri trochaici, quae diverso ab his feruntur metro numquam 
carent fraudis suspicione. veluti cum Nonius [pg. 287] s. v. 
'distrahere, vendere' quasi ex Lucilio petita habeat haec: 
dividant, differant, dissupent, distrahant, meque creticos 
numeros Lucilio aptos neque distrahere pro eo quod sit 
vendere positum agnoscemus, sed excidit aperte cum Lucilii 
verbis lemma tale: distrahere, discerpere, tum nomen poetae 
scaenici et quidem, ut puto, comici. 

Sed ex numeris, quibus usus est Lucilius, si omiseris 
quaedam non omnino certa, pentametrorum non plus tria 
extant exempla, et quidem petita ex ]l. XXII. sunt autem haec: 

Lucili columella hic situ! Metrophanes. 

Zopyrion labeas caedit utrimque secus. 

insignis varis cruribus et petulis. 
porro statuit Lachmannus versuum genera sic fuisse disposita 
per libros singulos, ut priores XXV cum tricesimo hexa- 
metris continerentur, excepto quod XXII vel totus vel ex 
parte constabat distichis, at ex relicuis XXVI et XXVII 
trochaeis, XXVIII iambis, XXIX utroque perscriptum metro. 
et cetera quidem, quae nec Scaligerum omnino fugere, non 
sunt dubia, nisi quod ex libris XXI, XXIII, XXIV, XXV certa 
non servata sunt exempla. neque umquam in illis, quorum 
proprium existimavit Lachmannus metrum dactylicum, alius 
si inveniatur numerus, caret res suspicione. ex quibus quae 
ap. Nonium leguntur [103, 24] s. v. 'elevit' iam Scaliger 
volumini XXVI potius quam VI tribuenda esse vidit. quae 
apud eundem feruntur s. v. 'praecox' [150,21] quasi e III 
desumpta libro — nam quod sequitur 'es! /uga' Varronis 
est —, ea si corruptela vacant, hac ipsa re apparet non 
ad istum pertinere librum. porro quae volumini XIX tri- 


LIBER PRIMVS. 61 


buuntur vulgo sic perscripta s. v. 'cupiditas' [436, 31] cupi- 
ditas ex homine cupido ex stulto numquam tollitur, et ipsa 
falso insigniri numero cupiditatis iniecto vocabulo evincitur. 
verum de his plenius actum in recensionibus Lucilii Noniique. 
ubi etiamsi improbavimus, quod olim conieceramus scriben- 
dum in editione priore libri huius nondum penitus perspecta 
socordia Nonii: 
quovis cupiditas 
ex homine aliquando, cupido ex stulto numquam tollitur, 
tamen usi occasione simile ei, quod tum apud Lucilium 
deprendisse nobis videbamur vitium, tollemus ex trimetris 
quibusdam, quos apud Charisium pg. 250 positos primus 
detexit Hauptius. ibi enim sub zeugmatis exemplo cum haec 
ferantur: nihil hominum te fortunae, nihil commiserescit meae? 
finge advenam esse, nihil fraterni nominis sollemne auxilium 
et nomen pietatis movet? non recte, opinor, eius, qui verba 
facit, fortuna fortunae hominum opponitur, quasi nec ipse 
sit homo. itaque scribendum existimo omnium, mox tete, 
ceterum Hauptii commentis utendum, ut sic sint constituenda 
omnia: 
nil omnium 

tete fortunae, nil commiserescit meae? 

finge advenam esse, nil fraterni nominis 

sollemne auxilium et numen pietatis movet ? 


Sed quod Lachmannus in libris Lucilii à XXVI ad 
XXIX subtilius distinxit iambos ac trochaeos, id a nobis in 
editione ita temperatumst, ut XXVI et XXVII solis con- 
cederem trochaeis, contra in sequentibus duobus non tri- 
metris modo iambicis et tetrametris trochaicis, sed etiam 
hexametris dactylicis darem locum. namque hanc videtur 
Lucilius tenuisse viam, ut primum Protreptica secutus Ennii 
cum Epicharmo versus adhiberet quadratos, tum senarios, 
postremo heroicos numeros. quos quidem libris XXVIII et 
XXIX aliquotiens cum usurpasset, mox XXX admisit solos. 
atque invalescente magis magisque auctoritate Annalium 
Ennii (quos tempore illo Q. Vargunteius in magna hominum 
frequentia pronuntiabat) iam unice probavit versus dactylicos, 
hoc est hexametros et pentametros. 

Vides igitur ei metra placuisse eadem, quae in Saturis 
fuere Ennianis, praeter quam quod a sotadeis iudicio usus 


62 LIBER PRIMYS. 


recto abstinuit. verum in moderanda arte progressum non 
casu factum apparet, sed certa via institutum eundemque et 
aequalibus probatum et posteris. nam qui post Lucilium 
saturas scripsere, Varronem si exceperis, cuius diversae 
fuere rationes, solo sunt usi hexametro dactylico. omninoque 
& paucis admodum insequentium lectas respectasque eas 
Lucilii librorum partes, quae constarent iambis vel trochaeis, 
quaestionum Lucilianarum capite II demonstratumst. 


Similis Lucilio parque numerorum modestia fuit Accius. 
cuius Didascalica sotadico fuere metro, Pragmatica trochaico. 
atque illis poesis Graecae ac Latinae et maxime quidem 
scaenicae historia tractata, his etiam expositum de rebus 
scaenicis. Didascalica quo metro essent composita (nam 
ante existimabantur eodem scripta quo Pragmatica), primus 
intellexit Lachmannus. cuius invento non repugnat, quod 
a Duechelero duo senarii detecti in illis [I, 5]: 

falsífica (dest syllaba), audax, gnáti mater péssimi, 
odíbilis, natura ímpos, excors, écfera. 
nam haec cum aperte sumpta sint ex tragico, licuit, ut 
saepius factum videmus apud Terentianum, numeris referri 
non mutatis. quamquam idem facile potuere accommodari 
sotadeis, ut demonstratum in editione nostra. Parergis sive 
Praxidicis (nam unum videtur fuisse opus diversis nominibus) 
agri colendi praecepta trimetris tradita. at Annales hexa- 
metris conscriptos cur suspectarit Bernhardyus [hist. litt. lat. 
pg. 394 ed. III] non intellego (nihil enim in eis inest, quod 
alienum videatur ab aetate Accii) nec magis qui potuerit 
Krausius [de historicis lat. pg. 176] statuere eis sicut car- 
mine Enniano res bellicas Romanorum celebratas, cum pri- 
vatam potius vitam cultuumque et morum priscorum originem 
ac progressus descriptos his libris sit probabile. denique 
ab Accio etiam disticha composita Plinii epistulis demon- 
stratur, qui [V, 3, 6] eum memorat inter auctores levium 
carminum et lascivorum, qualia eodem metro tum tem- 
poris ediderunt Lutatius Catulus, Porcius Licinus, alii. miro 
quippe errore lapsus Lachmannus a Plinio Didascalicon libros 
et quidem propter infame Sotadicon nomen tangi statuit 
[opusc. II, 72]. 


LIBER PRIMYS. 63 


Praeterea idem quod D. Iunio Bruto gratificatus monu- 
menta quaedam victoriarum honorumque eius dicitur ver- 
sibus exornasse saturniis [cf. ed. Luc. pg. 311], non est cur 
existimes antiquariorum ritu ad Faunorum vatumque revo- 
lutum placita metrica, a quibus ipse perinde atque amicus 
eius fuit alienissimus. nempe hic cum veterum ducum 
Romanorum more, qui nondum erat omnino abolitus, titulos 
suos versibus vellet celebrari saturniis, videtur auctor ex- 
titisse Accio quaerendi de hoc numero, cuius usus paene erat 
intermortuus, promendique in Didascalicis, puto, ea, quae 
mox per Varronem in recentiorum grammaticorum transierunt 
adversaria. atque congruum prorsus rationibus fuit eius, qui 
ubique in carminibus Graecorum studium maximum decla- 
ravit, quod versum a Latinis inventum a Graecis existi- 
mavit repetendum exemplis [cf. l. de saturnio versu pg. 8 sq.]. 
— nam eundem Graecis liberius admissis finalibus (in qua 
re ei convenit cum Lucilio) et maiore rhetoricis artificiis, seu 
praestigia dicere malueris, concesso spatio primum inisse 
eas vias, quas multis annis post Catullus et amici, mox 
poetae Augusto aequales tenuerunt, satis notum. 


Circa idem tempus fuit Sueius, quem cum ex longo 
veterno resuscitassent O. Muellerus, Fr. Ritschelius, M. 
Hertzius, mox vero nomine donassemus nos, ne rursus obli- 
vione premeretur, placuit adici Lucilio nostro. apud hunc 
igitur inveniuntur et hexametri dactylici et trochaici septe- 
narii senariique iambici. — denique Marii tempore Porcius 
Licinus amatoria carmina metro elegiaco, librum de poetis 
tetrametris trochaicis composuit. 


Hi cuncti ut paucitate metrorum, ita limae studio ex- 
cepta elidendi parcitate quin imitati sint Ennium non est 
dubiume, quamquam merita eorum propter paucitatem frag- 
mentorum non perinde plerisque innotuere doctorum. quare 
falsi sunt et digni reprehensione, qui Ennii et ceterorum dac- 
tylicos numeros omnis generis abundare licentia existimarunt, 
italicos autem versus non dubitarunt ad Plauti revocare 
modulos. 


Iam ad auream litterarum Latinarum transimus aetatem, 
quae continetur saeculo inter Sullae mortem et Augusti. 


64 LIBER PRIMVS. 


cuius prior pars recte discribetur spatio temporis, quod fuit 
inde ab anno LXXVIII usque ad Caesaris dictatoris necem. 

In qua duae poetarum extitere sectae, altera antiquitatis 
amans, altera spreta eadem novae studiosa viae. illi praeter 
scaenicos, de quibus in fine huius capituli agetur, Cicero ac 
Lucretius adscribendi nec minus Egnatius, qui item de 
rerum natura libros, et Sallustius, qui Empedoclea composuit, 
huic Catullus ceterique, quorum carminum reliquiae in 
appendice exhibentur editionis Catullianae a. 1870 emissae. 
medius inter utrosque fuit Varro. 

Et Cicero quidem qua fuerit Ennii ac vetustissimorum 
admiratione multis declarat locis. nec minus honorifice de 
Ennio iudicavit Lucretius loco notissimo [I, 117 sqq.]. itaque 
ut hunc Luciliumque et cum Pacuvio Accium in dicendi 
genere multum respexit uterque, ita Cicero in hexametris 
dactylicis Ennii, in eis, quae de scaenicis vertit graecis, 
tragicorum quos dixi secutus est metricam, Lucretius Ennii 
Lucilique ad exemplar se conformavit. et quamquam neuter 
imitatus est artem illam, quam raritate elidendi probavit 
Ennius in numeris dactylicis, quaedam, quae erant aspera 
nimis temporibusque incongrua propriis, vel non receperunt 
vel recepta mitigarunt. igitur hexametri eorum satis sunt 
castigati, alieni tamen ab imitatione Alexandrinorum, quam 
in Catulli videmus epyllio, nec non ab ea mobilitate et 
varietate, quam admiramur in Vergilio. 

Sed post Sullae mortem augescente multum cura gram- 
maticae ac rhetoricae magnoque studio, ut ait Suetonius 
[de rhet. 1], hominibus iniecto provenit multitudo poetarum, 
maxime iuvenum, ut in civitate continuo bellis tumultibusque 
exagitata et seiuncta à Graeco otio, quod dicit Cicero. et 
tum nova exortast schola, quae ut materia, ita metrjca arte 
multum erat diversa ab antiquitatis sectatoribus seque appli- 
cabat ad eorum potissimum exemplar, quos Alexandrinorum 
nomine denotamus. de qua quid statuerit Cicero constat 
noto Tusculanarum loco [III, 19, 45], ubi post memoratos 
Ennii versus haec addit: o poetam egregium! quamquam ab 
his cantoribus Euphorionis contemnitur. sed et Sapphus imi- 
tationem tum primum provenisse exemplum docet Catulli. 
principia autem illorum cur priora anno c. LXX fuisse 


LIBER PRIMVS. 65 


existimem non habeo. igitur ab his et hexametri curiosius 
exculti ac nonnulla in eorum arte novata, veluti in produ- 
cendis ante vocabulum graecum finalibus vel hiatu eadem 
condicione admittendo nec minus spondeo saepius recepto 
in pedem quintum (quod a Cicerone ad Att. epist. VII, 2 
initio irridetur) — idem, quod mirere, parum navarunt operae 
pentametro perpoliendo —, nec non pleraque inducta metra 
nova. 

Hexametrorum vero artifices praecipui videntur fuisse 
Catullus et Varro Atacinus. atque horum potissimum ra- 
tionibus innititur ars Varii ac Vergilii. 

In versibus autem recens inductis inveniuntur, qui 
exemplis iam careant Graecorum, veluti Catulli iambi, qui 
spondeum ac tribrachum non recipiunt. quos tamen ab ipso 
repertos vix credo, quamquam haut nego potuisse fieri, ut 
a Laevio, quem ingenio singulari magisque amplo quam 
ceteros fuisse satis constat, quaedam novarentur, ita tamen, 
ut conveniret eis cum ceteris. praeterea adnotandum non- 
nullos in tanta versuum graecanicorum multitudine ne Ennii 
quidem et Lucilii sprevisse numeros, qui in scaena etiamtum 
optinebant soli. quin etiam intendendo artem ad occasum 
vergentem Varro scazontas iambicos et trochaicos admissis 
qua non decebat spondeis composuit, id quod numquam 
quisquam ausus est Graecorum. 

His praemissis ut tota res plenius illustretur, iam de 
Laevii, quem plerumque adducor ut primum noviciae artis 
existimem auctorem, Varronisque et Catulli carminum ex- 
ponetur reliquiis, ceterorum passim adhibitis. 

Ac primum quidem de Laevii et aetate et studiis quas 
protulere quidam homines doctissimi opiniones equidem non 
possum satis mirari. veluti aliorum sententias, quas enotavit 
Weichertus, ut omittam, quod statuit vir longe ingeniosissimus 
G. Niburius [Vortr. üb. Róm. Gesch. II, 389] videri Laevium 
priore parte saeculi a. u. c. septimi floruisse, quem esse 
probabile popularibus usum modulis summum suavitatis et 
elegantiae optinuisse, paucissimis verbis tres gravissimi insunt 
errores. nam nec Lucilio aequalis fuit ille, fuit Lucretio, 
nec propriis Latinorum modulis, sed siquis alius Graecorum 
imitationi studuit, nec lepore et suptilitate potius quam 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 6 


66 LIBER PRIMYS, 


audacia et difficultate carminum excelluit. et quidem eo, 
quod dixi, tempore non alio vixisse illum ut Gellii [XIX, 
9, 7] testimonio satis aperto cum Hortensii et Catulli pleris- 
que aequalibus ipsum iungentis, ita omni ratione studiorum 
eius constat haud dubie. nam cum summa Laevium metrorum 
varietate usum esse extra controversiam sit positum, non 
potest fieri quin vixerit ille aut ante Augusti aetatem aut 
post Hadriani. sed enim eum non Anniano modo, etiam 
Horatio fuisse priorem Ausonii et Porphyrionis [fin. cent. 
nupt.; ad Hor. c. III, 1, 2] firmatur testimoniis. ceterum 
quod Ausonius vocat poetam antiquissimum, id hercule eodem 
iure de eo potuit dici qui plus CCCC annis vixit ante, quo 
Horatius Livii et insequentium usque ad Accium poetarum 
scripta ponit inter antiquissima [ep. II, 1, 28 sqq.] et Tibe- 
rius oratores temporis Ciceroniani [Tac. ann. II, 83], Plinius 
[ep. IX, 22, 1] poetas Augusto aequales dixit veteres. illud 
enim omitto quod satis constat modicam admodum in Ausonio 
poetarum Augusto priorum fuisse peritiam neque Laevii 
magis quam Lucili vel Ennii integra ei innotuisse scripta, 
sed anthologiam quandam excerptam ex carminibus horum 
aliorumque liberae rei publicae auctorum. 

Venit autem ad nos notitia duorum Laevii operum, 
quorum alteri Zrotopaegnion, Polymetron alteri fuit nomen. 
Erotopaegnia complesse volumina non minus senis Charisii 
[gr.l.I, 204] asseritur auctoritate. qui cum Phoenicem novis- 
simam dicat eorum oden, haud absurde statuemus perscripta 
carminibus non ita magnis, quorum compluribus singuli libri 
conficerentur. unde nec Alcestim aut Ino ac Protesilaodamiam 
vel cetera mythici argumenti carmina epyllia potius quam 
idyllia fuisse putabimus, intertexta equidem illa plerumque 
diverbiis. haec enim non proprios explesse libros, sed par- 
tem et ipsa Erotopaegnion satis aperte declaratur exemplo 
Phoenicis nec minus versibus a Prisciano [903] ex libro 
Erotopaegnion V servatis, quibus Hectoris et Andromachae 
amores describuntur. sed sicut fabulosam vetustatem, etiam 
sui temporis res et homines perscripsit Laevius. nam et 
Varronis et Vatienae nescio cuius et Liciniae legis invenitur 
facta mentio [Prisc. p. 922; Caes. Dass. gr. l. VI, 261; Gell. 
Il, 24]. at cetera quomodo instituerit ille non satis comparet, 


LIBER PRIMYS. 61 


nisi quod levem tantum et iocularem placuisse illi materiam 
nomine ipso operis declaratur. de Polymetris nihil omnino 
habemus compertum nisi quod ipso titulo indicatur. quos 
equidem quod dicit Bernhardyus [h. l. L. p. 507] partem 
fuisse Erotopaegnion non magis probo quam quod conversos 
e Graecis. nam de hoc nihil constat. illud vel ideo parum 
probabilest, quod tota omnino Erotopaegnia variis fuere 
composita numeris. 

Ceterum in tanta fragmentorum paucitate si certum 
licebit statuere de Laevio, satis profundi satisque amoeni 
aio fuisse illum ingenii quid quod unus inter aequales 
videtur recte perspexisse idem, quid conveniret poeticae, 
quid non, cum vel Varronis opuscula et Catulli interdum 
solis numeris à pedestri sermone differant. sed age iam 
eiusdem scrutemur rationes metricas. itaque primum omnium 
ostendam uti Laevium etiam trochaeis Italicis. etenim cum 
Prisciani l. VII (739] recte iam feratur 'Laevius in Sireno- 
circa: nunc, Laertie belle, para ire Ithacam' — ita idem 
Laevius librum Protesilaodamiae et Varro Oedipothyestae 
inscripserunt nomine —, non potest dubitari quin tetrametro 
tali 'delphino cinctis vehiculis hippocampisque asperis, quem 
Nonius servavit s. v. 'hippocampi' [120], praeponendum sit 
" Laevius Sirenocirce" pro eo quod antiquitus traditur naeusus 
sireno cicer vel citer. et Laevii nomen, qua fuit ingenii 
sollertia, expedivit Godofredus Hermannus. his recte com- 
positis simul illud apparet, diversis eodem in odario metris 
usum esse Laevium, cum fragmentum prius aperte constet 
tetrametris dactylicis, ut versus finiatur post illud para. 
ita in Protesilaodamia inveniuntur et dimetri iambici et 
ionici anacreontei. 

Iam quam multiformis metris fuerit Laevius vel pau- 
cissimis illis, quae supersunt, plene comparet reliquiis. 
etenim praeter trochaeos Italicos habet nuper adscitos a 
Graecis dimetros iambicos anapaesticosque et scazontes tri- 
metros ac dactylicos tetrametros, praeterea hendecasyllabos 
et alienum a ceteris Latinis decasyllaborum quoddam genus, 
denique ionicorum versuum ternas species. sed idem rectone 
fuerit iudicio in digerenda multitudine metrorum plane non 
apparet. magis certum illud, elegantiae numerorum curate 

5* 


68 LIBER PRIMVS. 


studuisse eum sicut Catullum et Varronem, plerumque ut 
prae versuum difficultate contemneret dictionum venustatem 
ac modestiam, cuius vitii haud obscura exempla proferuntur 
a Gellio XIX, 7. 


Quae cum ita sint, nihil obstat quin ad Varronem 
transeatur, nisi haud absurde videbimur fragmenta, quo- 
rum de metro certo constat, hoc loco posse addere. sunt 
autem haec. 


I. délphino cinctís vehiculis híppocampisque ásperis. 

ll. Andrómacha per ludám manu 
lascívola ac tenéllula 
capití meo trepidáns, libens 
insólita plexit münera. — 
compléxa somno córpora 
operiüntur ac suaví quie 
dicántur. — 
humum hümidum pedibüs fodit. — 
lex Lícinia introdücitur, 
lux líquida haedo rédditur. — 
numquód meum admissüm nocens 
hostít voluntatém tuam? — 
num quaépiam alia de Ílio, 
Asiático ornatu áffluens 
aut Sárdiano ac Lydio 
fulgéns decore et grátia, 
pellícuit? — 
philtra ómnia undique írruunt. 
antípathes illud quaéritor: 
trochísci, iynges, taéniae, 
radículae, herbae, sürculi, 
saurae, ínlices bicódulae, 
hiniéntium dulcédines. 

IIl. scabra ín legendo réduviosave óffendens. — 
sesóque in alta mária praecipem ímmisit 
mente ímpos, aegra sánitatis hérois. 

IV. nánc Laértie bélle pará 
ire Ithacám. 

V. eorpóre pectoreque undíque obeso, 
mente éxsensa tardígenuclo 
senio óppressum. — 
meminéns Varro cordé volutat. 

VI. hác qua sól vagus ígneás habénas 
ímmittít propiüs iugátque térrae. 

VII. ómnes sünt denís syllabís versí. 


LIBER PRIMVS. 69 


VIII. in eum ínruünt, cachínnós, 
ioca, dícta míssitántés, 
lascívitérque lüdünt. — 
Venerem ígitur álmam adóráns, 
seu fémina ísve más ést, 
ita ut álba Nóctilücást. — 
mea Vátiéna amábó. 

IX. grácilénti' colórém. — 
éx hóc graciléns fit. 

X. Vénus amóris áltríx, genetríx cüppiditátís, mihi quaé 
diém serénum hílarula praépándere crésti ópseculaé tuae 
ác minístraé, 
étsí nutiquám quíd foret éxpérta gravís düra fera áspéraque 
famültás, potuí dóminio ego áccipere supérbó. 

Omissa autem a me nonnulla, quorum de numeris etsi 
non satis constat tamen promere quaedam haud inutile. 
veluti quod fragmentum a Prisciano pg. 869 citatum cupidius 
miserulo obito habet decem syllabas, potuit ea res casu 
fieri, potuit tamen illud esse ex decasyllabis versibus, 
quorum plura a Laevio genera adhibita probabilest. ad 
eosdem tamen non satis constat revocanda illa, quae legun- 
tur ibidem nocte dieque decretum et auctum. | ubi si scripseris 
nocíu, oritur duplicatus monometer iambicus hypercatalectus, 
incertum an in duos versiculos dividendus. 

Porro in verbis a Frontone pg. 13 ed. Naberi servatis 
nulla decipula tam insidiosa, si copulam addideris alteri, 
oritur metrum hoc: 

nálla décipulást tam ínsidiósa. 
quod spondeo in basin recepto frequenter adhibuere poetae 
ultimorum temporum. 

Denique cum a Macrobio VI, 5 [10], ut probaret adiecti- 
vum a Vergilio Aen. I, 224 adhibitum, quod est velivolus, 
primo loco apposita sint haec: Livius (Laevius Ribbeckius) 
in Helena: 'tu qui permensus ponti maria alta velivola', non 
paenitet quidem quod olim hexametros restituimus dacty- 
licos sic: 

tu qui permensus ponti maria alta carina 

velivola. 
videturque adeo eiusdem esse metri, quod e Centauris Laevii 
citat Festus pg. 206: 


ubi echo 
saepta petris. 


10 LIBER PRIMVR. 


attamen potest tolerari illud maria alta velivola. nam mare 
velivolum apud Vergilium extat, neque duplicatum apud 
Laevium epitheton nimis displicet. et fortasse numerus 
heroicus propter frequentiam et facilitatem non dignus visus 
est Laevio, quem usurparet. itaque nescio an et hic versus 
lateant decasyllabi: 

tu qui permensus ponti maria 

alta velivola. 

Ex Varronis libris poeticis cum nihil paene sit servatum, 
eo accuratius anquirendum de saturis eiusdem Menippeis. 
de quibus haec notavit Probus ad Vergilii Buc. 6, 31 Farro 
Menippeus, non a magistro, cuius aetas longe praecesserat, 
nominatus, sed a societate ingenii, quod is quoque omnigeno 
carmine saturas suas expoliverat. his verbis quod indicatur 
Varronem exemplo Menippi cynici, qui c. a. 250 floruit, 
prosam miscuisse versibus, id etiam declaratur Quintiliani 
testimonio, qui X, 1 [95], postquam de Lucilii Horatiique 
et Persii saturis rettulit, habet haec: a/ferum illud etiam am- 
plius (etiam prius cdd.) saturae genus, sed non sola carminum 
varietate mixtum condidit Terentius Varro, vir Romanorum 
eruditissimus. quibus verbis significatur, cum ceteri satirici 
uno hexametro dactylico contenti fuerint (nam Lucilii iam- 
bicos versus ac trochaicos non Quintilianus magis respexit 
quam Persius et Iuvenalis ac plerique), in Varronis libris 
non modo multa inveniri metra, sed eadem mixta oratione 
pedestri illud amplius autem materiae significat ubertatem 
varietatemque, propter quam adiungitur in sequentibus laus 
doctrinae Varronis. 

Ceterum si nihil esset traditum de forma saturarum 
Menippearum, tamen non minus esset certum multa in eis 
constare prosa et ab omni abhorrere metro. 

Quae cum ita sint, frustra fuit Roeperus, cum statueret 
omnes earum reliquias versibus contineri, quos ut efficeret 
máxima usus est audacia in immutandis, traiciendis, supplen- 
dis verbis, nullum adeo vitiorum genus ratus a Nonii libris 
(nam per hunc potissimum servatum quidquid restat ex 
saturis Menippeis) esse alienum. 

Verum etiam magis sententia fefellit Kochium, Vahlenum, 
Riesium, qui ita mixtos cum prosa fuisse versus statuerunt, 


LIBER PRIMYS. Tl 


ut passim fieret transitus ab altero genere ad alterum ad- 
eoque in eodem enuntiato nec ullo sensus interstitio. nam 
haec quidem in inscriptionibus inveniuntur haud raro, ubi 
etiam alia pleraque prostant barbara, at non perinde apud 
auctores arte cultos, qui solutam orationem copularunt cum 
vineta, hoc est Lucianum et lulianum Graecos, Senecam 
Petroniumque et Martianum ac Boethium Latinos. a quibus 
hactenus tantum videtur differre Varro, quod plura eum 
poetica immiscuisse non abhorret a probabilitate. nec vero 
ullus in saturis eius est locus, ubi copulationis talis, qualem 
commentus est Kochius, vel umbra inveniatur exempli certi. 

Itaque apud hunc pariter et ceteros non excipitur aut 
prosa carmine aut carmen prosa nisi plene finito sensu; 
quae res puncti fere nota solet declarari. excerpuntur 
tamen orationes, quas per se constare, si essent rectae, 
auctores veteres voluisse vel inde apparet, quod interdum 
in eis diverso a ceteris usi sunt dicendi genere. igitur apud 
Varronem habes haec [Non. 182, 30; 230, 32]: iurgare coepit 


dicens : 
quae scis, age quei in volgum volgas artemque expromis inertem ? 


atque ita Seneca [apocoloc. 7]: e/ quo terribilior esset, tragi- 


cus fit et ait: 
erprome propere, sede qua genitus cluas; 


nec minus Petronius [108]: afque in colloquium venire ausa: 

'quis furor' exlamat ' pacem converlit in arma' ? 
in quibus adeo vides illud exclamat in ipso collocatum versu. 
sed hoc non erit mirum reputantibus dicendi verbum a 
veteribus pro ipsius orationis parte plerumque habitum. 
quam ob rem etiam Catullus in Atti [77], cum prius posuisset 
id quod est /oquitur, statim adiecit inquit: 

laevumque pecoris hostem stimulans ita loquitur: 

'agedum', inquit, 'age, ferox i, fac ut hunc furor agitet'. 
et similia Graeci. — eademque causast effectum, ut apud 
Ovidium et alios saepe 'que' particula, cum ad dicendi 
verbum pertineret, adnexast orationi, veluti Metam. I [753]: 

non tulit Inachides 'matrique' ait 'omnia demens 

credis". 

Neque magis est quod mirere interdum carmina in- 

cohari a particulis copulativis velut apud Martianum II [141] 
'continuoque novo solidantur membra vigore'; nam ita et alibi 





72 LIBER PRIMV8., 


poemata minora adeoque librorum initia [cf. aen. IX] inci- 
pere ab eis, quae sunt e(; atque; at; ergo, nemini ignotum. 
nec est quod dicam in saturis hisce plane ut in ceteris 
scriptis continuo a prosa transiri ad versus, ubi aliorum 
citantur loci, ut apud Varronem [Non. 408, 4]: dum sermone 
cenulam variamus, interea 'tonuit bene tempestate serena'. 
nam ultima petita ex Ennio [ann. 155] 'cum tonuit laevum 
bene tempestate serena'. 

Iam cum Seneca et Boethius hanc teneant viam, semper 
ut singula metrorum genera pedestri sermone interposito 
disiungant, at Petronius ac Martianus diversa usi ratione 
sensus interstitio et puncti signo distinctam continuare audent 
numerorum varietatem [cf. Petron. 5; 109; Mart. II, 118—126; 
IX, 911—919]. sed Martianus tantum intercalares versus 
binos ita in duobus libri II et IX interposuit continuatis 
carminibus. ubi notandum loci prioris in exitu post finitam 
Thaliae orationem haustum distichon recurrens usque 'scande 
caeli templa virgo! e. q. s. — at Varro in utram partem 
concesserit non satis apparet. nam sicut inveniuntur, quae 
sensu cum sint similia metris varient, quaedam item arte 
inter se iuncta carmina aperte secernuntur admixto sermone 
pedestri. quod ut intellegatur, praeter alia exempla con- 
ferendus locus Eumenidum, ubi de Cybele eiusque sacerdotibus 
agitur [XXXIII—XXXIX ed. Ries.] ita et in Prometheo 
libero cum prius talibus esset descripta origo hominum 
(Non. 71, 17]: 

humanae quandam gentem stirpis conquoquit, 

frigus calore atque umore aritudinem 

miscet ; 
in re pluribus exequenda usus est prosa [Non. 217, 24]. 
nam ita facit loquentem Promethea: detrimenta cibi, qua 
exeirent per posticum, canalem feci. ac rursus, ubi de animo 
agitur formato, posuit sotadeos [N. 172, 7]: 


cum sumere coepisset, voluptas retineret, 
cum sat sibi haberet, satias manum de mensa 
tolleret. 


Quam facile autem metra variaverit Varro, etiam hoc 
loco Eumenidum comprobatur, ubi cum haec essent dicta 
de Serapi [Non. 201, 11]: 


in somnis venit, iubet me cepam esse et sisymbrium, 


LIBER PRIMVS. 13 


mox subiectumst distichon tale [Non. 480, 22]: 
hospes, quid miras nimio curare Serapim, 
tantidem quasi non curet Aristoteles. 

ita enim fere videntur haec restituenda. 

Et potuit eo facilius induci Varro ad permutanda et 
multiplicanda versuum genera, quo magis ceteros Menippeae 
saturae auctores digressionum superat frequentia. 

Sed longe diffillimumst haud raro dispicere, utrum prosa 
an versibus contineantur verba illius, vel propter genus ora- 
tionis, quod est secutus. etenim quod suarum et Lucilii 
saturarum proprium esse testatur Horatius, si tempora certa 
modosque eripias perturbatis verbis, non iam inveniri velut 
membra carminis disiecti, id etiam magis dicendum de 
Varrone, quippe quem sit certum libris suis addidisse multa, 
quae cum aliena essent a poetica ad fabularum historiarum- 
que et antiquitatum nec non ad philosophiae, rhetoricae, 
grammaticae aliarumque disciplinarum doctrinam pertinerent. 
verum cum aliquando Ciceroniani temporis poetas in eligenda 
materia parum fuisse felices et quaedam eorum carmina vix 
alia re nisi numeris differre a prosa supra memorarim, 
apparet non ideo secludendum a verbis Varronis metrum, 
quod tenuia nimis videantur vel humilia. veluti quis prosa 
scripta negaret quae secuntur, nisi certo constaret de versibus 
(Non. 486, 4; 46, 20; 156, 21]: 

candidum lact e papilla cum fluit, signum putant 
partuis, quod hic sequatur mulierem e partu liquor. — 
ideoque alterum appellamus a calendo caldorem, 
alterum a fervore febrim. — 

mugit bovis, ovi' balat, equi hinniunt, gallina 

pipat. 

Augetur autem difficultas rei multitudine ac varietate 
metrorum, quibus usus est Varro, nec non frequentia nume- 
rorum trochaicorum et iambicorum. qui cum pro natura 
linguae Latinae vel in prosa facile oriantur, in fragmentis 
plerumque brevibus utrum versus sint constituendi iambici 
vel trochaici necne, quod identidemst dubium non erit mirum. 
placet tamen ea ratio emendandi has saturas, ut in corruptis 
locis, $i cetera numeros non abnuant, eae potiores habeantur 
coniecturae, quibus versus eliciantur, etiam ubi aliae non 
erunt malae nec ineptae. nam frequentius videri a Varrone 


74 LIBER PRIMVS. 


quam a ceteris eiusdem generis auctoribus adhibita metra 
iam supra memoravi. 

Quorum quidem varietate quis magis illo excelluerit 
apud dactylicos non invenio. quippe etiam nunc plus XX 
comparent versuum genera, quae non alienum duxi enumerari. 
itaque praeter hexametros et disticha fuere apud eum 
anapaestici cum dimetri tum tetrametri, deinde phalaecii, 
glyconei, galliambi, sotadei, porro ex Italicorum versuum 
genere iambici trimetri et tetrametri, hi quidem sive pleni 
seu catalectici, et trochaici septenarii octonariique. accedunt 
bina scazontum versuum genera. quae quidem cuncta metra 
etiam Graecanica arte perpolita adhibuit. sunt tamen, quae 
utri generi numerorum adscribas non satis possit discerni. 
denique haud obscura versuum et bacchiacorum et creti- 
corum et saturniorum deprenduntur vestigia. omissa in- 
certiora quaedam, veluti tetrametri ionici a minori, quos 
Lachmannus sibi visus est invenisse ap. Non. [267, 2] s. v. 
"candet', ubi conferenda quae adnotavi, et tetrametri cata- 
lectici dactylici, quorum exemplum extare puto apud 
eundem [179, 4] s. v. 'terta'. sed summam reputanti non 
minus XL versuum generibus Varronem usum probabilest. 

Ceterum quos Italicorum iamborum sive trochaeorum 
libertate instauravit ille versus scazontes, non dubiumst quin 
ipse novaverit propriis rationibus motus, non, ut Heliodorus 
grammaticus Graecus, corruptis deceptus codicibus. quod 
autem saturnio numero eundem uti dixi, paullo curiosius 
persequar. itaque cum Hermannus et Meinekius verissime 
statuerint inesse metrum illud in fragmentis Varronis, qua- 
libus is circumscripserit finibus diligentius ostendam. nempe 
siquis sibi persuaderet tales versus saturnios inseruisse libris 
suis eum, quales olim triumphaturi in Capitolio fixere quales- 
que vates Marcius et Appius Caecus, mox Livius Naeviusque 
composuere, is valde foret homo ridiculus. etenim numeros 
tales satis antiquo tempore non modo e poetico, etiam ex 
vulgari usu recessisse et hinc apparet, quod de tribus illis 
vetustissimorum auctorum poematis sepulcralibus, quae re- 
fert Gellius, solum Naevii, non Plauti aut Pacuvii istis 
versibus est compositum, et magis inde, quod in carminibus 
popularibus, quae ad finem usque liberae reipublicae per- 


LIBER PRIMVS. 75 


tinentia conservarunt Suetonius, Velleius, alii, nullum illius 
metrist vestigium. verum inde a Lucili tempore magno 
grammaticarum rerum studio iniecto hominibus, cum carmina 
vetustissima Romanorum advertissent plerosque, extiterunt 
qui et saturnii metri scrutarentur curiosius leges. quorum 
principem videri fuisse Accium iam supra, cum de eo age- 
rem, demonstravi. unde vix dubiumst, quae de isto tradita 
sunt apud aetatis imperatoriae auctores artis quin ad Var- 
ronem ac per hunc ad Accium sint referenda. nam et ab 
ilo in libris de sermone Latino diligentissime metricam 
tractatam et plurimum hoc opere usos insequentes gram- 
maticos constat. 

Igitur Varro Accium secutus, qui primus post Ennium 
accuratiore ad Graecos omnia rettulit studio, etiam saturnii 
numeri originem haud dubie existimavit Graecam, quem alii 
rectius proprium Latinorum habuere [cf. Hor. ep. II, 1, 157], 
eiusque primus constituit formam, cuius ut perfectissimum 
a veteribus afferri solet exemplum versiculus Metellorum: 

malum dabunt Metelli Naevio poetae. 

deinde tantae metrorum varietati, quam videmus in saturis 
Menippeis, sicut longo intervallo post Terentianus, etiam 
saturnium numerum adiecit. ac profecto quotquot inveniuntur 
apud eum saturnii, respondent doctrinae veterum notissimae. 
et in prima quidem editione exempla a me posita erant 
haec [Eum. 8; 9; 3; 22; sexag. 5; 4; 8]: 

primum íste qui merét sestertiós vicenos. 

quia plás, inquit, merére debet, ín quost virtus. 

nunc córius ulmum tüu' depavit? pérgis? heia. 

priu' quam résponderem, 

forís nescioquis óccupat res índicare. 

ubi tám comitia habébant, ibi nunc fit mercatus. 

tunc nüptiae vidébant ostreám Lucrinam. 

aut avidus 

iudéx reum ducébat esse xouwóv 'Egu7v. 
ex quibus tamen priora quattuor damnata in editione Nonii; 
relicua, quae ad maiorum temporis severitatem frugalitatem- 
que spectant, cur prisco metro scripta videri negem non 
habeo. paenultimo vero versu probatur licentiam solvendi 
trochaei postremi ut alibi etiam in saturnio servasse Var- 
ronem. 


16 LIBER PRIMVS. 


Sed de saturis huius dicendi materia cum sit infinita, 
iam finem faciemus disputandi. quod eo facilius excusabitur 
reputantibus in recensione Nonii, cuius opera, ut memoravimus, 
pleraque sunt servata earum fragmenta, ubique rei metricae 
diligentissime habitam curam. 

Iam a Laevio et Varrone ut tempore ita rationibus 
paullulum fuere diversi Catullus Calvusque et Cinna ac 
Bibaculus et qui studiorum eis extitere consortes. e quibus 
Catulli certe de placitis satis plene potest iudicari. itaque 
cum Laevius et Varro adeo non fuissent contemptores artis 
veteris, ut eam potius novella elegantia perpoliendam quam 
penitus abiciendam existimarent, Catullus cum suis pariter 
dictionis ac metricae antiquae apertissimum declararunt 
taedium. quippe idem metrorum non varietatis magis quam 
elegantiae ubique fuere studiosi, Alexandrinorum quidem ut 
plurimum affectantes proprietatem. quorum rationes nescio 
an nulla re clarius significentur quam coalitis tum primum 
hendecasyllabis phalaeciis et iambis hipponacteis. ex quibus 
hi quam populares iam fuerint Ciceronis tempore (nam de 
ills monere supervacaneum) docent versus populares a Por- 
phyrione adscripti ad Hor. Sat. II, 2, 50. congruum autem 
his evenit curis, quod severitatis eius, qua mox Horatium 
et Vergilium cum ceteris videmus excellere, prima apparent 
apud cantores Euphorionis vestigia neque desunt, quae hi 
vel maiore quam illi gesserint cautione. 

Restat ut agatur de scaenicis temporis Ciceroniani. 

Et tragicorum quidem, quibus addendum esse Pupium 
ab Horatio memoratum nuper demonstravimus, artis metricae 
vix alia prostant exempla, nisi a Cicerone ex tragoediis 
Graecis conversa. ex quibus apparet noluisse quidem poetas 
aetate aequales a trimetri iambici locis paribus abesse 
spondeum, sed in prosodia syllabarum easdem fere atque 
dactylicos observasse leges. substitisse vero eosdem intra 
trimetrum iambicum et trochaicum septenarium in dialogo, 
in canticis intra anapaestos, quales priores adhibuerant 
tragici, et fortasse tetrametros dactylicos, omissis creticis 
et bacchiis (ex quibus hi quam fuerint tum insoliti auribus 
testatur Cicero Oratoris quodam loco [55, 184]) omnes habet 
veri numeros. conferenda autem quae infra de tragicis 
Augusto aequalibus dicentur. 


LIBER PRIMVS. 11 


At ex mimis temporis illius servati sunt Laberii versus 
non ita pauci, praeterea sententiae Publilii Syri. quae tamen 
ideo minus tutae, quod non modo aliena sunt intermixta 
ab ipso puto auctore anthologiae huius, quam Augusti tem- 
pore probabilest concinnatam, sed et asperiora quaedam 
haud dubie mitigata, ut mutatis hominum adaptarentur iu- 
diciis. medio*autem aevo quantum sit saevitum in eandem, 
notum plerisque. itaque difficillima et quae vix umquam 
possit expediri quaestio fit de arte metrica sententiarum 
illarum. 

Nec tamen potest ambigi, quin et limae studio comici 
aetatis illius omnes superaverint priores et paucissimis con- 
tenti fuerint metris, h. e. iambico et trochaico usitatissimo 
quoque exclusis fere anapaesticis, creticis, bacchiacis, quorum 
exempla apud eos paucissima et plerumque suspecta. 

Iam ad Augusti tempus antequam transeamus, quod ab 
anno 44 a. Chr. ad 14 p. Chr. pertinet, paucis age demon- 
stremus, quid commodi quidque exempli ex aequalium Ci- 
ceroni studiis metricis redundarit ad poetas insequentes. 

Ac primo notandum loco eos haud exigua fuisse au- 
ctoritate apud multos eorum, qui Augusti temporis vixerunt 
priore parte h. e. usque ad Horatii fere mortem. sane non 
sine fastidio eorum Horatius, ubi de poeta quodam agitur 
malo [sat. I, 10, 18], scripsit haec: 

neque simius iste 
nil praeter Calvum et doctus cantare Catullum. 
cui praeter nimiam imitationem Alexandrinorum metrorumque 
copiam nimiam id maxime videtur displicuisse, quod neque 
in materia carminum neque in numeris eligendis recto ubique 
usi essent iudicio neque aut in elocutione aut in metrica 
abdicassent omnino veterum rusticitatem, quantumvis eam 
insectarentur. at aliter longe Vergilius [buc. 9, 35]: 
nam neque adhuc Vario videor nec dicere Cinna 
digna, sed argutos inter strepere anser olores; 
porro Lydamus [III, 6, 41]: 
sic cecinit pro te doctus, Minoi, Catullus 
ingrati referens inpia facta viri ; 
et secutus hunc Ovidius iuvenis [am. III, 9, 61]: 
obvius huic venias hedera iuvenalia cinctus 
tempora cum Calvo, docte Catulle, tuo. 


78 LIBER PRIMVS$. 


Atque huius studii amplissima extant documenta, quae 
Vergilio adscribuntur opuscula, h. e. Culex, Ciris, Moretum, 
Dirae, Copa, liber xev& Aszróv, item Priapea. omnia enim 
et materia et dictione ac metro apertissimam prae se ferunt 
imitationem Catulli eiusque amicorum. et pars quidem car- 
minum illorum ante bellum Actiacum composita; cetera quin 
ante Horatii mortem sint scripta non est cur Qubitetur. 

Cultus autem ac limae studio poetae temporis augustei 
non modo aequarunt omnes praecedentes, sed superarunt. 
contra multiformis ilia numerositas, quam in aequalibus 
Ciceronis notavimus, non placuit hominibus sive eiusdem 
sive insequentis saeculi. at eadem rursus multum probatast 
Hadriani et insequentium Caesarum aetate, cum denuo imi- 
tatio coaluisset scriptorum antiquissimorum. 

Duo tamen metra popularia facta Euphorionis can- 
torum per studia, ut alterum per insequentia saecula duo, 
alterum usque ad finem litterarum Latinarum et ultra plurimo 
excoleretur usu, hipponacteum et phalaecium. quod incertum 
utrum Catulli, qui semper magno mansit in honore, evenerit 
respectu an ideo, quod illa, cum carerent spiritu maiore et 
leviculis convenirent carminibus, apta fuerunt studiorum 
mediocritati ei, qua plurimum homines Romani animi causa 
utque vacuum otium oblectarent composuerunt carmina. 

At de Augusti aequalibus ut recte iudicemus, quorum 
longe religiosissime per omne deinceps tempus observatae 
valuerunt rationes metricae, primum illud demonstrandum, 
quà cura, qua elegantia sint usi in perpoliendis metris iam 
usitatis, porro quo iudicio quave audacia in adsciscendis 
constituendisque novis. 

Et primum quidem hexametri pentametrique ea evenit 
hoc tempore perfectio, haud quisquam posteriorum poetarum 
migrare illorum placita ut sit ausus. sed mansere Vergilius 
et Horatius ac Tibullus cum Ovidio diversorum carminis 
generum et in versibus pangendis duces, neque summam 
rationum eorum labefactarunt posteriores, cum singula pro 
diversitate ingenii vario modo haberent. 

Et Vergili quidem, si novitatem spectes inventorum, 
exigua sunt merita. namque haec stat animo opinio, hexa- 
metrorum eius artem parum differre ab illa, quae in car- 


LIBER PRIMYVS. 79 


minibus Varronis Atacini et Lucii Varii comparet quaeque 
non multum distat ab ea, qua Catullum in hymenaeo et in 
epyllio videmus uti. igitur adhibendo potius paratam artem 
quam addendo novam diligentiae ac doctrinae, at non perinde 
ingenii floret laude. sane illud ne iniquissimi quidem eius 
obtrectatores abnuent, qualibet eum seu lege seu licentia 
versus cum summa esse usum peritia et diligentia. atque 
hinc est orta praeclara ars illa, qua omnes omnium popu- 
lorum superavit poetas, res per ipsos numeros describendi 
ac velut depingendi. ab hoc autem. ut aliis rebus plurimis, 
ita metricis rationibus diversissimus fuit Ovidius. nam et 
exceptionum pleraque recidit et caesurarum atque elisionum 
eas leges constituit, quas ut necessarias universo artis Lati- 
nae progressu ne ei quidem insequentium spreverunt, quibus 
magis placeret Vergilius. idem distichorum artem, quam 
incohasset post Catullum Propertius, promovisset Tibullus, 
perfecit talem, non ut iucundius cogitari possit singulis. 
nam universis isdem ipsa quodammodo officit praestantia, 
minus tamen illius culpa quam nostra, cum plerique sic 
natura simus constituti, ut, quasi amphibia perpetuitatem 
receptaculorum, ita ipsi nec bonarum rerum nec malarum 
continuatam feramus aequalitatem. 

Neque imminuitur laus eius hac re, quod Zingerleius 
noster in libro de Ovidio composito, incertum subtilius an 
diligentius, demonstravit plurima eum in versibus confor- 
mandis traxisse de priorum aequaliumque tempore poetarum 
scriptis, lascivia quidem vel urbanitate ductum, quodque 
facile eius moverentur affectus, non ob paupertatem ingenii. 
nam auctorum quantumvis diversorum ars ita ab eo tem- 
perata, ut omnia in proprio carmine concinna constarent ac 
rotunda magisque, ut memoravi, nimia aequalitas quaedam 
esset. culpanda. 

At in saturis cum iam Lucilius multo saepius hexa- 
metrum adhibuisset dactylicum quam cetera metra, Horatius 
solum illum usurpavit eumque sunt secuti imperatorii tem- 
poris auctores Persius, Turnus, Iuvenalis. idem ex licentia 
Lucilii quaedam in Saturis, multo plura in Epistulis recidit. 
ad Saturarum magis exemplum se Persius accommodavit, 
ad Epistularum Iuvenalis. 


8 LIBER PRIMVS. 


Sed cum ita ad severiorem multa revocaret normam ille, 
tamen diligenter abstinuit ab ea elegantia eisque facetiis, 
quas primum cantores Euphorionis, mox horum exemplo 
Varro Atacinus Variusque et Vergilius introduxerunt. has 
enim iambicis tantum et lyricis carminibus duxit aptas. 


Igitur ut in fine versus saepe rythmicas violavit leges, 
ita abstinuit omnino a spondeo in pedem quintum admittendo 
(nam Ep. II, 3, 467 videtur spurius) nec non a producendis 
brevibus vel hiatu adhibendo sequente vocabulo (Graeco. 
sequitur eum in utroque Persius. contra Iuvenalem haud ita 
raro recipere spondeum loco paenultimo demonstrabo 1. 1I. 

Sed iam considerandum, quid noviciae tum artis pro- 
venerit. 

Ac primum dicendum de melicis. quorum quidem quod 
iam solum testem habemus Horatium, minus id iniquo casu 
factum, quoniam ipse de studiis suis satis aperte pleneque 
exposuit. cuius quae huc pertinent verba, quamquam nota, 
adscribenda duxi. sunt autem haec: 

Parios ego primus iambos 
ostendi Latio numeros animosque secutus 
Archilochi, non res et agentia verba Lycamben. 
ac ne me foliis ideo brevioribus ornes, 
quod timui mutare modos et carminis artem: 
temperat Archilochi Musam pede mascula Sappho, 
temperat Alcaeus, sed rebus et ordine dispar e. q. s. 

idem paulo post: 

hune ego non alio dictum prius ore Latinus 
volgavi fidicen. 

De versu sexto et septimo quae pluribus sunt dicta in 
editione Vindobonensi, hic in brevius redacta referam. 


Quippe demonstratum ibi illud Musam de metrica arte 
Sapphus et Alcaei dictum (nam scribendum mutato ordine 
verborum 'Sappho pede mascula Musam' vel alia grassandum 
traiectione), sicuti apud Martialem legitur [IX, 11, 17] qwi 
Musas colimus severiores, et quidem ideo quod poesis Aeolica 
logaoedicis potissimum constaret metris h. e. mixtis ex dac- 
tylico trochaicoque vel iambico numero, sed isdem simpli- 
cioribus alienisque a Doriensium arte multiformi. 

Nempe Archilochi omnes versus et ipsi conflati ex his 


LIBER PRIMVR. 81 


pedibus tribus, ita tamen ut diversi non iungantur interse 
nisi per asynartetos velut: 

scribere versiculos | amore percussum gravi. 

solvitur acris hiemps grata vice | veris et Favoni. 

4duüugroog dyvig x«l KOgng | rüv mavQyvotw cifov. 
contra apud Aeolenses uno idem et individuo continentur 
plerumque metro. 

Iam quod legitur loco Horatii supra adlato Aunc ego 
(potius hunc quoque), ad Alcaeum referendum, non ad Archi- 
lochum post Bentleium intellexere omnes. neque ullast 
causa, cur Sapphus in re metrica ab illo rationem habitam 
existimemus. nec magis de Anacreonte constat, quamquam 
saepius is ab eo in lyricis iambicisque respectus, aut de 
Bacchylide, cuius volunt quidam numeros imitatum c. II, 18. 

Versus eius omnes reperiuntur apud Graecos, Archi- 
lochum puta et Alcaeum Sapphoque et Anacreontem, exceptis 
duobus, hoc est iambelegico [ep. 13] et maiore sapphico, 
quem vocant [c. Il, 8]. qui utrum ab ipso sint novati ad 
exempla elegiambici et sapphici minoris necne, non satis 
constat. 

Praeterea talis est diversitas inter Horatium et proxime 
praegressos tempore, quod cum illi a systematis versuum 
plerumque abstinuissent, ipse omnia carmina praeter epodon 
ultimum certa distinxit aequalitate et concinnitate, bina in 
epodis, at alibi quaterna continuando cola. quarum legum 
alterius auctorem habuit Archilochum, alterius fuisse exem- 
plum Alcaeum statuit Lachmannus [opusc. Il, 84]. sane 
nullo pacto potest probari aut Catullum praeter Sappho 
aut Horatium praeter Alcaeum in re metrica imitari poetas 
Aeolis. neque Anacreontem ab eodem respectum crediderim. 
sed de his sub finem agetur libri, ubi de systematis dicendum. 

Olim autem monitum a nobis ideo ab Horatio primi 
lyricorum libri prima novem carmina (quae numerum aequant 
Musarum) totidem concinnata diversis metris, ut statim ipsa 
zoAvutrQíc lectorum animos tinnitu Euphorionis cantorum 
nonnihil fatigatos novis adsuefaceret modulis et conciliaret. 
ac nescio an eodem consilio ductus in epodis contraria plane 
ratione per decem poemata idem continuarit metrum, quo 
citius perciperent homines eum similibus quidem uti atque 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 6 


82 LIBER PRIMYS. 


Catullum et studiorum consortes vel versibus vel rationibus 
artis, sed non cum imitatione Alexandrinorum, verum Archi- 
lochi, et quidem ignotis ante Latio systematis. 

Porro, cetera ut iam persequar, intra iambicos tri- 
metros (qui in lyricis sunt catalectici) dimetrosque sub- 
stitit idem. quam ob causam longiores hisce versus eiusdem 
numeri exulant ab insequentium poetarum libris. trochaeorum 
in epodis nullus, in carminibus perexiguus est usus. nam 
bis [I, 4; II, 18], non saepius, inveniuntur. cetera in iam- 
bicis dactylico constant numero, in lyricis praeter hunc et 
ionicum [1II, 12] logaoedico. 

Praeterea cum severitatem artis in hexametro iam sta- 
bilitam ad leviora versuum genera transferre conati essent 
Laevius Varroque et Catullus, Horatius et progressum artis 
legitimum et propriam Romanorum ingenii sermonisque in- 
dolem observando intendit in plerisque rebus decorem lyrici 
carminis. nam diversus ab auctoribus Graecis et ancipitem 
quorundam versuum basin firmavit unice admisso spondeo 
et in mediis quibusdam metris pro communi longam posuit 
syllabam et quae caesura prius carerent certa distinxit in- 
cisione, cum praeisset ex his quaedam Catullus. 

Igitur in sapphico et alcaico hendecasyllabo, item in 
asclepiadeo duodenarum vel senum denarum syllabarum eis 
locis perpetuo voluit finiri verbum, ubi vel Graeci saepius 
fixissent interstitium orationis vel optime figi posse videretur. 

Iam quod Christius, vir sollertissimus, non tam suam 
propriamque moribus Romanorum et convenientem linguae 
Latinae rationibus indolem quam grammaticorum aequalium 
praecepta in novandis legibus istis secutum Horatium con- 
tendit in libello Monachii a. 1868 edito idque persuasit 
multis, probare non possum. nam cum inde ab Livio, multo 
autem magis ab Ennio videamus labore continuo nec um- 
quam intermisso omnes omnium generum poetas Latinos id 
egisse, ut ad severiores ideoque congruas naturae gentis 
suae ac linguae leges revocarent metra a Graecis tracta, 
cur Horatium novis rationibus ac non e's, quae per annos 
paene ducentos iu poetarum scholis obtinuissent, in lyricis 
metris teiperandis ductum esse existimemus? accedit, 
quod Catullus, quem constat eadem grammaticorum prae- 


LIBER PRIMVS. 83 


cepta potuisse noscere, quae ab Horatio observata credit 
Christius, tamen minime eadem utitur severitate normae in 
metris eisdem vel similibus eorum, quae Horatius adhibuit, 
sed ita, ut et ipse iam satis multum & Graecorum recedat 
libertate. igitur ut Lucretius et Catullus, mox Vergilius 
Ovidiusque hexametri pentametrive artem legitimo et con- 
gruo indoli Romanae progressu excoluerunt accuratius con- 
venientiusque aequalium melius litteratorum placitis, ita 
Horatius lyricos cantorum Euphorionis modulos magis iam 
perpolitis hominum iudiciis et aucta doctrina legibus ad- 
strinxit artioribus. 

Nec tamen ignoro adeoque primus, nisi fallor, demon- 
stravi, quantum momenti habuerit in metrica scriptorum 
veterum constituenda rerum granimmaticarum studium, in quo 
Latini poetae etiam diligentius frequentiusque versati sunt 
quam Graeci post Alexandrum Magnum. itaque non est 
cur negetur, cupidine illa metra pleraque ex nobilissimis 
duobus, hexametro dactylico et trimetro iambico, deducendi, 
cuius prima vestigia ut in prohoemio memoravi, inveniuntur 
apud Varronem, aliquid collatum ad formas eas, quas novas 
in lyricis instituit Horatius. at tamen propria multo magis 
sollertia iudicioque quam summariis professorum metricis 
praestantissimum quemque poetarum adiutum in arte versuum 
temperanda apparet, ut iam alibi dictum, vel ex eo, quod 
plurima eademque ineptissima praecepta grammaticorum 
reiecerunt idem ac reliquerunt. 


Accedit quod vix est probabile aut Aeolensium metrorum, 
quae primus novavit Horatius, apud ullum ex grammaticis 
Latinis, qui tempore praecesserunt, aliquam, ne dicam 
accuratiorem, fuisse descriptionem aut a quoquam Roma- 
norum Graecorumve eas lyricorum versuum caesurarum leges 
adnotatas, quibus ille constantissime utitur. 


Nec vero ultra Iones et Aeoles processit idem, qui de 
imitando Pindaro quid iudicaverit notum inter omnes, quam- 
quam processere alii. e quibus Pindarici carminis sectatores 
praedicantur Titius [Hor. epist. I, 3, 9—13] et Rufus [Ovid. 
ep. ex P. IV, 16, 28]. quibus quomodo evenerit res non iam 
licet. discerni, nisi quod alterum eorum urbana quadam 

6* 


84 LIBER PRIMYS. 


irrisione videtur tetigisse qui mentionem eius facit Horatius. 
sunt enim eius versus tales: 

quid Titius Romana brevi venturus in ora? 

Pindarici fontis qui non expalluit haustus, 

fastidire lacus et rivos ausus apertos. 

Sed dignius longe memoria, quod eiusdem temporis 
tragici iam abdicatis Ennii Pacuviique et Accii placitis eadem 
qua Seneca iambos ac trochaeos arte adornaverunt, quos 
secuti sunt posteriores omnes. 

Qua quidem in re difficultatem praebent non tacendam 
trimetri duo cum dimidiato auctoris incerti, qui citantur a 
Seneca ut tumoris tragici exemplum omnibus notum [ep. 80,7 ; 
cf. et Quintil. IX, 4, 140]. sunt autem tales: 

en, impero Argis. regna mihi liquit Pelops, 

qua ponto ab Helles atque ab Ionio mari 

urguetur Isthmus. 
nam cum haud dubie referant illi severissimam artis recen- 
tioris normam spondeo vel anapaesto ubique reposito in 
sede impari, eosdem tangi existimant a Cicerone in Oratore 
[49, 163]. qui postquam dixit legenda potissimum oratori 
verba bene sonantia, sed non, ut poetae solerent, exquisita 
ad sonum, verum sumpta de medio, sic creditur pergere: 
"qua ponto ab Helles! superat modum. ubi exprobratur in- 
solentiore dictus traiectione pontus Helles pro Hellesponto. 
quam ad rem expediendam triplex patet via. 

Primum enim potuit Accius vel alius quis antiquiorum 
bis terve trimetros graecanica arte adeoque ea, qua ex- 
cluditur iambus a loco primo, tertio, quinto, proferre, sicut 
in Ennii Athamante [330—334] inveniuntur quinque numero 
nullis in secundo quartoque pede spondeis. nam quod en 
voculae usum ut recentiorem arguit Ribbeckius, quae de en 
et em suptilius disputata prompsit idem in libello de par- 
ticulis Latinis a. 1869 edito [pg. 36], non ab omni parte 
certa mihi videntur ac tuta. accedit, quod Quintilianus ubi 
affert versum primum, statim Terentii, tum Catulli adiungit 
locum. 

Praeterea possis coniectare sub finem Ciceronis vitae 
extitisse, qui Alexandrinorum poetarum artem transferret ad 
tragoedias Latinas. sane a Cicerone rarissime respiciuntur 


LIBER PRIMVS. 85 


sui temporis poetae, qui novas inierant vias, propter ad- 
mirationem veterum, quos spernebant illi sed potuit ex- 
ceptionem facere, ubi locus erat carpendo. 

At nullam omnino esse causam, cur verba a Cicerone 
citata referamus ad locum a Seneca laudatum demonstrat 
codicum Oratoris auctoritas. qui non habent qua ponto ab 
Helles, sed qua pontus Helles, praeterquam quod in unost 
ponto. igitur non minore iure putes tangi iliis ea, quae 
Varro citat d. l. L. VII [21]: quasi Hellespontum et claustra. 
ubi sane plerique pro illo 4uasi reposuerunt Cassii nomen, 
poetae tragici, quem bis alibi memorat. sed nihil opus. 
nam saepe ab eo omissi locorum allatorum auctores. claustra 
autem non dicta, ut putat idem, quod Xerxes quondam 
clausit Hellespontum, sed quod hoc praetexitur Propontis. 
quae cum ita sint, nescio an totus locus ita sit refingendus 
ac supplendus: 

qua pontus se Helles et claustra porrigunt Propontidos. 
nam Varronem, qui propter illud c/austra affert verba, non 
curasse traiectionem a Cicerone notatam haud mirabimur. 
potest vero metrum esse Accii. certe quae secuntur apud 
Ciceronem et Varronem, item sumpta ex tragoediis. 

Quid autem fiet versibus a Seneca pro exemplo dic- 
tionis altissimae et vere regiae propositis? eis equidem 
contineri existimo initium  Thyestae Varianae, quae fuit 
tragoedia cum Nasonis Medea longe celeberrima s. p. Chr. 
n. Ll haud procul autem ab his afuere quae Quintilianus 
citat ]. III (8, 45]. 

Itaque ut redeam, unde sum digressus, novae artis in 
iambis trochaeisque tragicorum non invenitur vestigium 
certum, quod Augustum aetate praecedat. de qua re quod 
verissime statuit Bentleius [ad Hor. ep. II, 3, 260], con- 
firmatur et fragmentis poetarum et Horatii versibus [ep. II, 
3, 259], quibus dicit Ennium propter trimetros abundantes 
spondeis pari loco positis aut neglegentiae aut ignorantiae 
turpi premi crimine. quis enim credet tam inclementer de 
hac re iudicaturum fuisse illum, si amici eius Asinius et 
Varius, tersissimi poetae, idem cum Ennio Accioque sumpsis- 
sent sibi licentiae? immo notissimo Saturarum loco [I, 10, 
42] novam Asinii artem haud obscure apparet significari. 
quamquam vereor, ne nostrorum temporum criticis pleris- 


86 LIBER PRIMYS, 


que, Bentleio longe potioribus, aegre persuadeam veritatem 
istius praecepti. certe apud scholiastam Statii cum extent 
haec: Pomponius in armorum iudicio 'tum prae se portant 
ascendibilem semitam', ea O. Ribbeckius L. Pomponio Se- 
cundo, qui fuit aequalis Senecae, nulla dubitatione adtribuit, 
addito fortasse yg«qixoóg admissos esse spondeos. sane amat 
spondeos Ribbeckius ponere ubi metrum eis corrumpitur. 
veluti talem idem proposuit Laevii quasi galliambum '/u 
qui pérmensüs ponti maria alta vélivola', quem si cautius 
quam citius retractarit, apte recordabitur illud Catulli verius 
gallambicum 'íam iam dolet quod egi, iam iamque paenitet". 
sed mirum neminem intellexisse non esse Pomponii hunc 
versum, esse Pacuvii. quae res etiam eo confirmatur, quod 
adiectivorum in ibilis exeuntium eis quae plus habent quattuor 
syllabis praeter composita post Vergilium Horatiumque nullus 
fere usus est poetarum nisi ultimo tempore christiani, quorum 
sunt convertibilis [Prudent. apoth. 276], impossibilis [ib. 833], 
immarcescibilis [Paul. Nolan. 15, 360], invisibilis [1b. 36, 207], 
incomprensibilis (1ib.], alia. at hercule antiquissimi Latino- 
rum haec ut similia polysyllaba cum magna adhibuere vo- 
luptate. unde quis ignorat Pacuvium ipsum a Persio [1, 77] 
arreptum his versibus 'sunt quos Pacuviusque e( verrucosa 
moretur Antiopa, aerumnis cor luctificabile fulta?' 

Porro, sicut in iambicis, et in choricis satis similes 
Senecae extitisse Augusto aequales tragicos probabilest, quos 
quidem puto pro libidine Laevii et Catulli, mox Horatii 
usos esse metris lyricis, praeterea anapaestis monometris, 
ut Senecam, quos quidem ab ipsis novatos existimo. locum 
autem non mediocrem apud eos optinuisse chorica inde 
concludas, quod in tanta Varii, Santrae, Gracchi, Ovidii car- 
minum reliquiarum paucitate inveniuntur tria anapaestorum 
exempla. illud tamen fragmentum, quod gravissime ad- 
fectum legitur apud Marium Victorinum pg. 2503, potius ad 
iambicos numeros videri revocandum olim monui. anapae- 
stos constituere docti minime tolerandos. suspicor autem 
olim verba concepta fuisse in hanc fere formam: 


sonora nervis primum ab hoc septemst fides 
intenta variique additi vocum modi, 

mundi perennis dulce quis resonat canor 
sua se retro volventis in vestigia. 


LIBER PRIMVS. 87 


ubi per illud ab Aoc significatur Mercurius vel Apollo, perennis 
trahendum ad canor. 

Denique comicorum ab illa aetate quae iam fuerit norma 
quamquam in tanta reliquiarum paucitate non licet definiri, 
tamen haud absurde novam tribuemus artem his et ipsis, 
quorum non prodierint in scaenam libri. inter quos fuisse 
suspicor et Fundanii, amici Horatii, fabulas. e ceteris 
mimographos saltem quin semper spondeos eis sedibus, qui- 
bus ron decebat, et tunc et omni tempore immiscuisse 
credamus, non intercedo. quid quod Claudio imperitante 
horum potissimum libertate fisus et exemplo, puto, motus 
Syri sententiarum Phaedrus, libertinae sortis homo, trimetris 
suis admisso locis paribus spondeo alienam ab aequalium 
placitis normam videtur constütuisse? nec vero fuit absurdum 
fabularum genus proximum comoediae eadem atque illam 
licentia tractari. 

Iam sequentium temporum studia metrica probe aesti- 
maturis prinum omnium tenendum illud, nullo pacto videri 
probabile inde a Tiberii aetate quemquam poetarum Lati- 
norum ad imitationem conformatum Graecorum petitis, ut 
ita dicam, ab ipso fonte aquis denuo quasi irrigasse artem 
Latiaam, nisi forte Verginius ille, qui, ut Plinius testatur 
[ep. VI, 21], non solum Menandrum et aequales huius, etiam 
priscam Graecorum comoediam facetissima expressit aemula- 
tione, vel metrorum novitate Aristophanis multiformem, quam 
dicit Terentianus, imitatus est sollertiam. et Plinius quidem 
laudibus splendidissimis amici sui coepta prosequitur. quarum 
in fine verba sic collocanda: /ictis nominibus apte, decenter 
veris usus est vel veris usus est decenter. traditum: f. n. de- 
center, v. u. est apte. vix autem memoria dignum, quod 
demonstravit Gulielmus Meyerus in libro de hexametro 
Graeco et Latino s. VI Priscianum, hominem Constantinopoli 
degentem, praemisisse laudibus Iustini XXII senarios iam- 
bicos admisso in locis paribus anapaesto et neglecta inter- 
dum caesura Graecorum quorundam secutum exemplum. 
nam neque nos scholasticorum ad ineptissima quaeque 
propter materiae defectum prolabentium habemus rationem 
nec Sereni vel Ausonii in libris aut siqui alii metrorum 
varietate excellunt ullum apparet Graecorum imitationis 


88 LIBER PRIMVS. 


vestigium. sed quod apud hos subinde extant versuum 
genera, quae non prius apud Latinos inveniantur, minime 
hac re infringitur observatum istud. etenim ut omittam 
Laevios et Varrones haud dubie usos metris quibusdam, 
quorum nunc quidem tertio demum quartove post Christum 
natum saeculo reperiuntur exempla, apparet enchiridiis 
grammaticis, quae extant, multas numerorum species edoctos 
in scholis pueros, quae aut nullo aut perexiguo apud poetas 
veteres fuissent usu. praeterea qui per tantum spatium 
temporis primum Graecorum hominum, mox suorum usi 
essent institutione, eos abhorrebit a probabilitate aliquando 
ipsos nova protulisse metra? neque vero Vergilius Horatius- 
que metricorum solum placitorum similitudine Homeri. et 
Alcaei noscuntur imitatores. abstinuere autem ab aemula- 
tione Graecorum principis p. Chr. n. saeculi poetae modestia 
elegantiaque ingenii, insequentes antiquissimorum auctorum 
Latinorum studio, cui adeo effuse optemperarunt, ne popu- 
larium quidem libris, post Augusti mortem qui provenissent, 
ut iam vacarent. idem ultimorum imperii Romani temporum 
scriptores amor, praeterea ingruens undique barbaries a 
pernoscendis Graecis prohibuit. itaque cum in eo subsisterent 
& Tiberii tempore auctores, ut paratis priorum uterentur 
copiis, dignum tamen memoria istud, quod miro consensu 
Aeolica versuum systemata repudiarunt. cuius rei anti- 
quissimum exemplum praebet Seneca. qui cum in Medea 
[579—606] septies posuisset stropham sapphicam, qualis est 
apud Horatium, toties continuavit alteram [607—669], qua 
versus adonios singulos subnexit octonis hendecasyllabis 
sapphicis. idem plerumque singulis versibus Horatianis 
veluti sapphico sive asclepiadeo usus est ad taedium usque 
repetitis et exclusis supplementis horum legitimis adonio 
atque glyconeo. atque eiusdem perversitatis multa apud 
christianos poetas inveniuntur exempla. quid quod veteris 
artis adeo seu non gnari fuere sive incuriosi, ut ne tum 
quidem Horatii placerent ipsis systemata, cum versus eorum 
eodem, quo ille, iugatos adhiberent ordine. velut a Prudentio 
peri stephanon c. 12 et epilogo scriptorum eadem usurpata 
metra, quae ab illo I, 4; II, 18, sed per disticha. sane 
verae Horatii metrorum rationes ut primo contemptu, ita 


LIBER PRIMVS. 89 


mox inscitia videntur esse obrutae. nam n^ in Caesio qui- 
dem Basso, qui distat ab eo annis non amplius LXX, recta 
earum inest peritia. neque tamen inde repetemus illud, 
quod dicit Fridericus Schlegelius [I, 237] metrorum, quae 
a Graecis sumpsissent Romani, praeter hexametros et di- 
sticha vix aliud evenisse populare et acceptum in vulgus. 
nempe illi, de quibus his libris exponitur, auctores cum 
scriberent non indoctis et ultimae sortis hominibus, verum 
liberaliter eruditis et apud quos quo quis esset magis imi- 
tator Graecorum eo esset celebratior fama, apparet nihil ad 
hos pertinuisse, quid faeci Romuli et plebeiis auribus pro- 
baretur. neque versibus Horatii abstinuere poetarum ple- 
rique, abstinuere systematis, quae quidem quaternorum essent 
versuum. ea vero quod plerique, quo vidimus, contemptu 
omiserunt, dubito, an inde dicam evenisse, quod fuere stu- 
diosi artis tenellae, mollis, delicatae, quae longiores versuum 
nexus ut gravitate nimios aspernaretur. praeterea cum 
systemata illa numerorum constent arcana quadam ratione 
musica, quam nos quidem alienissimos ab ingenio iudicioque 
veterum perspicere licet facilius quam percipere, cyedibilest 
vergentium ad occasum temporum homines ut aliarum legum 
carminis, ita eius, quae certa quaedam versuum genera se- 
creto artis contineret vinculo, perdidisse sensum. qui nescio 
an ea re contineri systemata crediderint, ut certus versuum 
ex arbitrio selectorum numerus, etiam sensus clausula ille 
distinctus, identidem repeteretur. tales enim christianorum 
plerique novas confecerunt strophas. — porro ut systematis 
Aeolicis iunctorum, ita synaphia cohaerentium versuum paene 
evanuit memoria. 

Superest ut exponam, in eligendis priorum exemplis quo- 
modo interse diversi fuerint diversorum temporum homines. 
mox quid idem praestiterint in adornandis perficiendisque 
metris propriis declarabo. itaque poetae, inde a Tiberii 
principatu usque ad Hadrianum Caesarem qui viguerunt, 
elegantissimi iudicii homines, parci ac modesti fuere ad- 
sumendis versibus. veluti Petronius praeter hexametros et 
disticha usus invenitur trimetris iambo seu spondeo finitis, 
porro dimetris catalecticis et numeris anacreonteis ac sota- 
dicis phalaeciisque. deinde eadem modestia fuit Martialis, 


90 LIBER PRIMYVR. 


qui in tanta epigrammatum multitudine septem non amplius 
genera versuum adhibuit. at ex eis, qui graviora tractavere 
argumenta, Statius in Silvis semel systemate sapphico semel- 
que alcaico usus, alibi hexametris et hendecasyllabis. tum 
Senecae in tot milibus versuum metrorum genera praeter 
chorica quaedam liberius habita, quae tamen et ipsa sim- 
plicibus admodum constare numeris in fine huius libri de- 
monstrabitur, inveniuntur paullo plus decem. quantillum hoc 
est, si cum Laevii Varronisque compararis ubertate. 

Sed intellegitur cultissimo saeculo et flagrantibus, si 
umquam, in populo Romano poeticae studiis non defuisse, 
qui spreto aequalium more proprias inirent vias. veluti 
narrat Suetonius [de gramm. 23] a Palaemone grammatico 
carmina composita variis nec vulgaribus metris. atque huc 
pertinet Martialis epigramma ;jllud [II, 86], ubi quod in fine 
memoratur Palaemon, videtur significari idem ille: 


quod nec carmine glorior supino 

nec retro lego Sotaden cinaedum, 
nusquam Graecula quod recantat echo 
nec dictat mihi luculentus Attis 
mollem debilitate galliambon, 

non sum, Classice, tam malus poeta. 


et infra: 

scribat carmina circulis Palaemon : 

me raris iuvat auribus placere. 
quo etiam testimonio docemur arüficiorum metricorum amo- 
rem deficiente sensim materia mirifice adauctum s. p. Chr. 
primo, qui deinde plurimum optinuit ultimis imperii tem- 
poribus. 

Verum sana illa mediocritas multum immutata, cum ad 
ignaviam paullatim declinantibus ingeniis magna vetustis- 
simorum auctorum admiratio exortast. 

Sane ne praecedente quidem aetate antiquariorum totum 
intercidit genus. de quo scita, nimis tamen exaggerata 
haec ponit Seneca in epistulis ad Lucilium (114, 13]: muiti 
ex alieno saeculo petunt verba: duodecim tabulas locuntur. 
Gracchus illis et Crassus et Curio nimis culti et recentes 
sunt; ad Appium usque et ad Coruncanium redeunt. ad quod 
studium promovendum videtur aliquid contulisse Valerius 
Probus grammaticus, homo provincialis, qui imperante Ne- 


LIBER PRIMVS 9] 


rone lectionem auctorum vetustissimorum, qui vulgo iacebant, 
rursus resuscitavit [Sueton. gr. 24]. 

Mox eiusdem vindex ac patronus extitit Hadrianus 
Caesar insolentia ingenii et pravitate, qua ductum eum 
Ciceroni Catonem, Vergilio Ennium praetu'isse auctor est in 
vita [c. 16] Sparüanus. atque hic, ut solent reges rerum- 
que potentes, multos habuit adseclas et adsentatores. 


Inversa autem hominum iudicia ad pedestrem solum 
orationem nove conformandam pertinuisse nec per se pro- 
babilest et refellitur eis, quae mox exponentur. ea autem 
res ideo minus advertit doctos, quod poetarum Frontoni 
aequalium tantum non omnis intercidit memoria. quo magis 
est notandum illud, qui soli memorantur vates eius aetatis, 
Annianum et Iu!ium Paullum dise:iis verbis praedicari a 
Gellio litterarum veterum hoc est Augusto priorum &dmodum 
fuisse peritos [VI, 7, 1; XIX, 7, 1; cf. XX, 8, 4]. itaque 
varietati numerorum quam maxime studuere, et quidem, quod 
dignissimum memoria, Laevium Varronemque potius quam 
Catullum et Horatium imitati. igitur poetae qui secuti Anni- 
anum ab Hadriani tempore vixerunt usque ad finem saeculi 
III (eorum habes collecta fragmenta in appendice editionis 
Rutilianae) in metris fuere multiformes, tenelli, arguti. unde 
et minima quaeque et maxima versuum genera mirificum 
in modum eis placuerunt. porro idem abstrusis laetati nu- 
meris, sive quos dixi duces etiam hoc praeierant, sive ipsi 
probavere primi. cui non dissimile studiost, quod iambi ac 
trochaei Italici, qui olim ignorantia, mox contemptu essent 
obruti, iam docta imitatione et vanitate gloriae sunt repetiti, 
quali ne fingi quidem potest conatu absurdius. ac primum 
quidem Appuleium satis constat in libro Ludicrorum iambis 
usum Italicis. ex quibus ipse versus quosdam servavit in 
apologia [226 anthol. Meyeri] alterum carmen ex Menandro, 
ut fertur, ductum codice Isidori Bellovacensi, qui periit, 
servatumst [230 M.]. puto ab eo et trochaeos Italicos com- 
positos, quamquam in versiculo a Nonio pg. 68 s. l. 'abste- 
mius' servato hoc: 


sei fuisti quondam Athenis parcus atque abstemius 


exclusi sunt a loco impari spondei praeterea in ioculari 


99 LIBER PRIMVS. 


libello Frontonem suspicor usum senario tali [pg. 262 ed. 
Nab.]: 
et illae vestrae Athenae Dorocorthoro. 

quae male orationibus adsignantur, cum et numeri sint 
manifesti et alienae sint ab actionum gravitate facetiae istae, 
quibus irrideri existimo hominem Gallicum, cui patria sua 
viderentur Athenae Atticae. ceterum diversissimumst illud, 
quod ultimis temporibus non Prudentius quidem vel Avienus 
seu Boethius, sed Ausonius, Paulinus, alii aliquando ubi non 
decebat admisere spondeum, id quod sola neglegentia evenisse 
constat. ac ne in ludo quidem sapientium [pg. 104 ed. Sch.] 
consulto credo quasi scaenicae artis similitudine ab Ausonio 
vitiari iambos, sed potius elegantiae defectu, qualem passim 
evenisse constat aetate illa. 

Principes autem rationum harum fuisse videntur Florus 
eiusque amicus Hadrianus, qui more Laevii anacreonteis 
dimetris usus est, item iambicis, deinde Annianus, cuius 
supra inieci memoriam. 

De Anniano cum ne Lachmannus quidem, qui de eo 
egit praef. ed. Terentiani pgg. XIII sqq., satis recte dispu- 
tasset, dictum a nobis in editione Rutilii pg. 34 sqq. — 
igitur sic habe: ab hoc solo conscripta esse Faliscorum 
carmina, dicta, quod in agro Falisco haberet fundum [Gell. 
XX, 8, 1. quae cum docta appellat Terentianus v. 1998, 
imitationem Catulli eiusque sociorum indicat. praeterea ab 
eodem compositi Fescennini (Auson. cent. nupt. pg. 146 Sch.]. 

Huius autem, non Sereni versus sunt illi, metro Calabrio 
scripti, quos citat Terentianus l. m.: 

quando flagella iugas, ita iuga, 

vitis et ulmus uti simul eant. 

nam nisi sint paribus fruticibus, 

umbra necat teneras Amineas. 
quae verba male intellecto Terentiano adscripsere Sereno 
et veteres docti et recentes. quamquam non nego eum, 
qua fuit numerositate, potuisse uti etiam illo metro. — in 
eisdem Faliscis fuere anapaestica haec: 

uva una, set uva Falerna, 

et ter feror et quater anno. 
item: 

unde, unde colonus? Eoi 

a flumine venit Oronti. 


LIBER PRIMVS. 93 


Vsus autem ÁAnniano ante Terentianum Iuba grammaticus, 
ut quem c. a. CC p. Chr. floruisse facile tibi persuadeas. 

Iam Falisca Anniani carmina secutum Septimium Sere- 
num etsi non certumst, tamen propter argumenti simili- 
tudinem pariter et numerorum multitudinem valde videtur 
probabile. confirmatur res quodammodo versiculo, quem in 
Centimetro [gr. l. IV, 465], ut cetera exempla omnia, pro- 
prio ingenio fictum proponit Servius: 

docta Falisca, Serene, reparas. 

De Sereni aetate cum non constet diserto testimonio 
— nam qui eius in carmine ad Magnum Felicem scripto 
[263] cum aliis plerisque fecit mentionem Sidonius, temporum 
rationem omnino non habuit —, plane tamen accedendum 
existimavi ratiocinationibus Lachmanni, qui eum priori sae- 
culi p. Chr. n. tertii adscribit parti [praef. in Terent. Maur. 
p. XII sqq.] cuius opuscula ruralia libris plusculis com- 
posita quod interierunt, satis id acerbo casu factum. nam 
et numerorum elegantia et sensuum proprietate excelluit. 
quare abstrusa quaedam et contorta imitationi veterum et 
imbecillitati saeculi facile condonabuntur. 

Quae cum ita sint, ut supra Laevii, ita hic Sereni 
placuit potissima apponi fragmenta. de quo pluribus ex- 
positum in appendice editionis Rutilii. 

L. ífnquit amícus agér dominó: 

sí bene mí faciás, meminí. — 
pínea brácchia cüm trepidánt, 
aüdio cánticulüám Zephyri. — 
rüre puélla vagát viridó. — 

Il. ét nihil ést quod amém Fláminiá minus. 

IH. píngere cóllibitümst. graphidém date, prómite bólariüm. 

IV. callét senium árte bibéndi. — 

culicéllus, amásio Tüllae. — 
labiámque insígne revéllit. 

V. cedo téstula tríta soló. cor iét tibi pér speculám Panopé. — 

quodsí tibi vírgo favéns reserét cita claüstra puérperit. 

VI. qui naüfragió navículam auférs Picénae márginis ácta. 

VII. animála miserüla properíter abiít, — 
[perit, ábit avipédis animála leporís]. 
VIII. aut zónulam aut ricam aüt acum. — 
occátio occaecátiost. — 
non dígnus in quem débeam 
saturám calens adcíngier? 


94 LIBER PRIMVS. 


IX. ínferis manü sinistra 
ímmolamus pócula. 
laéva quae vidés, Lavernae, 
Pálladis sunt déxtera. 

X. püsióní meó 
séptuénnís cadüs. 

XI. ád mercátum eo, vílicé. 
quíd vis índe vehi aüt agí? — 
agítque íntus in óppidüm 
anhélós Panopé gregés. 

XII. Iáne patér, Iáne tuéns, díve bicéps, bifórmis, 
ó cale rérüm sator, ó principiüm deórum, 
strídula cuí límina, cuí cárdinef tumültus, 
cuí reseráta mügiünt aürea claüstra mündi, 
tibi vetus árá caluit Áborigineó sacéllo. 


Intellegitur iam, opinor, quam multiformis fuerit et 
tersus in metris Serenus. cuius quidem in versibus nihil 
extat, quod Laevii non arguat imitationem. quanta vero 
fuerint auctoritate et hic et Annianus insequentibus tem- 
poribus, ea re declaratur, quod saepe utriusque metris usi 
noscuntur posteriores, quodque ex tam paucis carminum 
eorum fragmentis duo imitando expresserunt Ausonius et 
Boethius exemplis hisce: 'ef amita Veneria properiter obiit'. 
'qui serere ingenuum volet agrum'. 

Igitur poetae saec. a. u. c. X fuere, ut dixi, multiformes, 
tenelli, arguti, praeterea nitoris supra quam credi potest 
amantes, quamquam fatendumst elegantiam nativam nullis 
posse lenociniis nec fucata specie compensari. 

Congruus autem varietati ei metrorum, quae Fron- 
tonianorum ab aetate usque ad ultima tempora optinuit, 
reperitur liber Terentiani. quem quod Lachmannus Diocle- 
tiani dixit aequalem, id omnes probabilitatis habet numeros. 
cui proximi ratione et tempore fuere Avitus ac Marianus, 
qui dimetris iambicis res populi Romani enarravere. in 
quibus omnibus agnosces rationes metricas convenientes 
temporibus illis, quibus obsoleta ac trita arte vulgari iam 
insolita quaeque captarentur, sive ut obruerentur lectorum 
animi metrorum variantium mole sive ut deciperentur eis, 
quae non deceret, versuum generibus adhibitis. — iam 
Sereno similes paresque multitudine metrorum fuere Ausonius 
Prudentiusque et Martianus ac Boethius Luxoriusque. ex 


LIBER PRIMYS. 95 


ceteris ut quisque plura minuta carmina composuit, eo 
propius ad horum numerositatem accedit, puta Sidonius, 
Eugenius. notandum autem etiam Graeculos ultimorum 
temporum potissimum minutis et abstrusis delectatos ver- 
siculis. 

Neque habeo quae addam nisi pauca de hymnis et 
psalmis christianis. ei secundum morem orientalium ut 
canerentur ab Ambrosio primum esse institutum auctor est 
Augustinus [confession. lib. 1X, 7]. quod ita recte inter- 
pretabimur, ut dicamus illum hominum liberaliter eruditorum 
in usum magis magisque pervulgato cultu christiano pro 
carminibus rythmicis, quae vulgo tum optinerent, sanxisse 
talia, quae quantitatum legitima observantia essent composita, 
quod quo facilius posset custodiri praeceptum, ipse hymnos 
quosdam composuit, qui pro tanta huius viri auctoritate 
celeriter optinuerunt. sed horum quid ad nos pervenerit, 
in magna talium carminum multitudine tantaque artis dic- 
tionumque et argumentorum similitudine admodumst incertum. 
itaque Benedictini cum duodecim ut proprios eius relicuis 
operibus iunxissent hymnos, sextum tamen non immerito 
suspectavere ipsi. nec magis sunt certi quattuor ultimi. 
sed fuit utique efficacissima claritas huius viri ad promovenda 
ista studia. nam et Prudentius eum secutus et Venantius 
et alii, qui hymnos et psalmos usitatissimo quoque per illa 
tempora numero, hoc est iambicis dimetris trimetrisque 
plerumque et trochaicis tetrametris composuerunt, quos 
ipsos quidam dimetris dispescuerunt [Beda 2379; 80]. 

Sed haec hactenus. superest ut addam illud, eos, qui 
per medium aevum versus panxere Latinos, multo minus 
Vergilii Horatiique quam Prudentii Boethiique et Fortunati 
sese ad exempla accommodasse. 

Iam quales in stabilienda augendaque arte versuum per 
eadem tempora optinuerint rationes exponendum. ac primum 
quidem monendum, quae modo de metrorum eligendorum 
varietate observavimus, eadem plane pertinere ad artem 
versuum. scilicet etiam hic maiorem curam in retinendis 
et exornandis eis, quae erant parta, quam nova ut pararent 
collocavere, neque quisquamst ausus leges carminis a Ver- 
gilio Ovidioque et Horatio constitutas propriis invertere 


96 LIBER PRIMVS. 


placitis. unde sequitur hoc fere solum meritum eorum 
potuisse evenire, ut, siqua ferrentur prioribus minus curata 
— quamquam quid perfectius disticho Ovidiano? — ea iam 
horum ipsorum via ac ratione emollirentur, et quae in hexa- 
metro pentametroque ars plerumque optineret, ad cetera 
transferretur metra. quae cum ita sint, longe dignissimumst 
cognitione illud, quibus auctores illi priorum usi sint exemplis. 
sed de hac re cum copiosius libro insequenti simus exposituri, 
hoc tantum monebimus, Ovidii plurimum viguisse placita. cui 
proximi accessere auctoritate, sed longo intervallo proximi, 
Vergilius et Horatius. ceterum ut primi p. Chr. n. saeculi 
auctores ne in hac quidem parte propriam elegantiam non 
probarunt, ita insequentium temporum magis magisque scho- 
lastica optimorum ducum imitatione degenerarunt, adeoque 
postremae iuiperii aetatis plerisque suptiliores leges sermonis 
Latini paene intermortui vix magis patuerunt quam nobis. 

Superest ut quaeramus, quod iudicium, quam elegantiam 
declararint poetae Latini in eligendis adhibendisque metris 
singulii0s qua in re quamquam Romani et Graecorum ut 
plurimum carpsere vestigia nec sua se praestitere elegantia 
destitutos, apparet tamen eos non satis prosperis condicionibus 
usos. primum enim quamquam ut sanguinis cognatione, ita 
versuum ratione longe proximi fuere Graecis Latini, tamen 
cum sero Musa, ut Porcii Licini verbis utar, pinnatum gradum 
intulerit Romuli ferae genti, neque iustum et nativum poe- 
ticae ortum progressumque fieri verum fuit et scholica 
ratione percipientes artem peregrinam iam ab initio libidini 
vel arbitrio aliquantum indulgere oportuit. adde quod ut 
Laevii aetate, ita ab Anniani tempore ac Sereni poetae 
plerique apertissimum variandi metra vel remota magis et 
abstrusa seligendi sectati sunt studium, quo et ipso saepe 
debuit impediri modulorum aptus delectus. accedit, quod 
mutatione, ut mihi quidem videtur, longe importunissima 
synaphia coeuntium systematum usus ac peritia post Hora- 
tium fere evanuit. hinc enim lyricorum metrorum vigorem 
et robur infringi par erat et, quod peius multo fuit, eam 
venire poetis opinionem, ad systema conficiendum nulla re 
opus esse praeter coiugatos paris aut similis ambitus numeros. 
sed longe importunissimum illud, quod Horatii melicorum 


LIBER PRIMVS. 97 


cum systemata aspernarentur, versuum pleraque genera mul- 
tum continuata adhibuerunt Seneca et insequentes. quid 
enim deformius usque repetitis sine intervallo numeris gly- 
coneis vel sapphicis? aucta vero facilitas peccandi primum 
cum aetate Augustum praecedente non satis constaret poetis, 
quae inepta essent carmini nec tractata possent nitescere, 
deinde inopia argumenti, quae non hercule historicos magis 
[Tac. ann. IV, 32; XIII, 31] quam poetas oppressit Caesarum 
imperio optinente, cum quantum rerum tenuitas iucunditati 
carminis officeret, tanto magis animos metricis facetiis allici 
conduceret. unde non fuit mirum abstrusa et absurda ali- 
quando versuum genera delecta esse a poetis, vacua ut 
oblectarent ingenia. accedit quod cum ars hexametri penta- 
metrique Augusti tempore, ceterorum versuum primo post 
Christum saeculo ad perfectionem esset adducta, nulla iam 
patente nova via ceteros eo descendere verum erat, ut plera- 
que artificiorum a priorum gravitate aliena iam temptarent 
novandi studio, quibus indulgentes facile potuit fieri ut 
simplicissimam quamque iudicandi rationem prae difficilibus 
et alienis spernerent ludibriis. praeterea observasse mihi 
videor in omni poesi temporibus illis, quibus studia metrica 
ad lusus et amoenitates diffluant, parum iam attendi, singula 
versuum genera quibusnam potissimum animi affectibus ex- 
primendis sint apta, sive illud ignorantia fit veri — neque 
enim prius fere eis, quos dixi, indulgetur lusibus, nisi vera 
et nativa arte iam obsoleta —, seu consulto ab usitata via 
deflectunt auctores, hebetem nimis suetis dapibus gustum et 
sensum assiduitate luxus enervatum jam inusitatis illecebris 
et lautioribus deliciis ut foveant. nisiquis dixerit difficultate 
ipsa artificiorum, quibus iam studeant isti, effici, cetera ut 
non possint perinde attendere. 

Ac primurn quidem reverentia magistrorum cum nobi- 
lissimos versus, hexametrum pentametrumque dactylicum ac 
senarium iambicum, pari ferme atque Graeci adhibuerint 
usu Romani (nam ne saturarum quidem ad numeros con- 
stituendos peregrino prorsus caruere exemplo, conformato, 
ex quo litteris est additum ab Ennio, genere hoc ad Alexan- 
drinorum poetarum imitationem), apparet minus ad horum 
pertinere modulos ut quaeratur, quam apte diversa poeticae 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 4 


98 LIBER PRIMVS. 


genera illis metris fuerint instaurata. at Graecorum usque ad 
Alexandri Magni tempora satis tuto potest credi elegantiae. 

Sed ad Romanos ut redeam, non multum proficient ad 
aestimandum, quonam fuerint iudicio in ceteris metris eligen- 
dis, qui illud monuerint, cum adstrictiore omnino arte sint 
usi Latini quam Graeci, facile potuisse fieri, non ut apud 
hos, qui apud illos, idem perinde numeri paribus rebus 
describendis possent inservire. nam cum aucta normae 
severitas pariter ad omnia pertineret metra, potuit equidem 
evenire, ut quorundam rythmorum intenderetur austeritas, 
lepos imminueretur. sed cum minime essent prompti Ho- 
mani ad nova reperienda metra, etiam in levibus argumentis 
eos similibus plerumque Graecorum uti oportuit numeris, 
hactenus sane minus aptis interdum, quod gravitate nimis 
premerentur Romana. 

Praeterea ut omittam quaedam quae praeierant per- 
egrini duces subabsurda, qualia sunt sotadicum metrum et 
myurum, vitia haud pauca Latinorum inveniuntur propria. 
quae tamen ne nimis studiose persequar, verecundia cohibeor, 
cum praesertim interdum ad argutias aut arbitria res re- 
lapsura esse videatur. 

Itaque et Euphorionis cantores praeteribo, nec istud 
quaeram, quam conveniat mollitiae Ionicorum versuum [cf. 
Odofr. Mueller. hist. litt. Graec. I, 310 ed. pr.], quod Horatius 
in Neobulae carmine longam Bellerophontae fortitudinis 
descriptionem addidit, aut in singulis metris adhibendis 
quantum idem ab Aeolensium recesserit norma, quae quidem 
interdum casu ac variandi libidine digessisse eum satis 
constat. 

Sed missis his ad saeculi tertii quartique auctores 
transeo, quibus viam videtur munisse Annianus Faliscus. 
his igitur sicut plurimum offecit in lyricis studium et maxima 
quaeque et minutissima captandi metra, ita non mirificumst 
quasi prorsus iam evanida antiquitate non satisfecisse versum 
heroicum ad res gestas scribendas, cum praesertim paris 
pravitatis exempla apud eorundem temporum Graeculos (nam 
Byzantinos, qui vocantur, omitto) occurrant. 

Iam ut certis rem probemus exemplis, ab Avieno, qui 
Iuliano imperatori fuit aequalis, et Vergilii fabulas et totum 


LIBER PRIMVS, 99 


Livium iambis seriptum (quod quidem ita intellegendum, ut 
potissima quaeque ex Livii historia in versus redegerit, ut 
et Alfius Avitus fecit, de quo mox dicetur) testatur Servius 
[ad aen. X, 272; 388]. fuere autem haud dubie trimetri, 
quibus etiam descriptionem orae maritimaest persecutus. 
nam eodem numero Prudentius usus est in rebus Romani 
martyris enarrandis [peri steph. 10], qui liber non argumenti 
modo similitudine, etiam spatii circuitu sustinet paene epici 
carminis proprietatem. quamquam Prudentius sua excusatur 
venia (nec enim umquam in volumine, quod inscribitur 
Peristephanon, continui ab eo adhibiti hexametri), magis 
incusandus est Avienus et deficientis manifestus artis. similli- 
mus autem pravitate fuit Alfius Avitus, quem quamquam non 
satis certo dixit Lachmannus [praef. Ter. p. 12] a Terentiano 
poetam sui temporis autumari, tamen referendum esse ad 
decimum u. c. saeculum apparet. nam nequis tam ineptos 
conatus aliquo antiquiorum dignos habeat non veremur. 
cumque iam Frontonis aequalibus mirifice placuissent dimetri 
iambici, id quod noto Gellii demonstratur loco [XIX, 11], 
ubi distichon quoddam Graecum redditur metro illo — unde 
Hadrianus imperator ne mortis quidem ingruentis metu ab 
eis est deterritus — , adaucto captandi insolita studio hos 
versus jam tempore Sereni plerumque optinuisse, ubi non 
decebat, non est quod mirere. neque enim soli Avito pla- 
cuisse inepta constat Terentiani testimonio, qui sic tradit 
de hoc metro [2446 sqq.] 'plerumque nec carmen modo, sed 
el volumen explicat, ut pridem Avitus Alfius libros poeta plus- 
culos usus dimetro perpeti conscribit excellentium'. persecutum 
autem esse hunc Livii renarrando libros res Romanas inde 
ab origine urbis incertum quidem per aetatis spatium ne 
in tanta quidem reliquiarum paucitate inepte coniectabitur. 
nam in primo libro ad raptum Sabinarum spectantia fuere 
haec 'marite si sanguis Curis, Sabina si caedes placet, in me 
oro converías manum'. dein secundo Faliscorum litteratoris 
perfidia relata. huic autem non argumenti magis ac metro- 
rum quam temporum similitudine iunctum fuisse suspicor 
Marianum Lupercalium poetam, cuius quod unicum extat 
fragmentum a Vergilii interpretibus servatum [Philarg. ad 
eclog. 1, 20] cum dimetris iambicis contineri divino Scaliger 


í 





- 
|e 0IFORB 
fest 


100 LIBER PRIMVS. 


ingenio persensisset [ad Manil. IV, 775], nos suo restitutum 
nitori hoc loco adscripsimus: 


sed diva flava et ,candida 

Roma Aesculapi filia 

nomen novum Latio facit, 

quod conditricis nomine 

iam Romam ab ipso omnes vocant. 


in quibus tamen quod ultimo loco posui, non tuebor per- 
tinacius, nisi quod non veremur ne quis salvum dicat illud, 
quod legitur apud Philargyrium 'ab ipso omnes Romam 
vocant'. dignum autem memoria, quod saeculi tertii poetae 
amavere et res gestas populi Homani veteres nec minus 
antiquitates enarrare, id quod et hoc fragmento confirmatur 
et Sereni de Iano versibus. nam et Albinum, qui de rebus 
Romanis conscripsit carmen, huic fere tempori esse adscri- 
bendum infra demonstrabitur. ceterum cum Alfii ac Mariani 
studiis bene potest componi Prudentii peri stephanon carmen 
V, quod et ipsum dimetris constat iambicis et est epyllii 
instar. 

Iam cum sit probabile saeculi III scriptores ut doctrina, 
ita elegantia iudicii praestitisse posteriorum plerisque, quod 
etiam minus attenderunt poetae insequentes, vel si constaret 
etiamtum, quibus animi affectibus exprimendis inservirent 
numeri singuli, non erit mirum. veluti, ut hoc exemplo utar, 
quantillum gravitatis in metris habent Ausonii parentalia 
quaedam [27; 28]. quae a verbis incipiunt hisce: 'e! amita 
Veneria properiter obiit"; 'parva etiam fuit Idalia'; at quam 
nimium de professoribus Burdigalensibus carmina systematis 
constantia sapphicis [7; 8]. porro quotusquisque spondebit 
non posse Prudentii carminum lyricorum cuncta interse im- 
mutari metra, non ut detrimentum capiant tamen rationes 
musicae, quarum aut nulla aut perparva cura ei habita? 
itaque non fallemur dicendo saeculi quarti quintique auctores 
excepto uno fortasse Claudiano exiguo admodum delectu 
diversissima pro arbitrio adhibuisse metra, solam equidem 
varietatem et, quatenus per tempora licebat, nitorem ver- 
suum spectantes. atque apparet etiam hic scholicam pluri- 
mum valuisse doctrinam. proxima verost intermortuae arti 
ars ea, cuius ignores rationes ac facultates. 


LIBER PRIMVS. 101 


Sequitur ut conspectum metrorum addamus, primum 
simplicia versuum genera, mox systemata cum Senecae qui- 
busdam canticis liberius habitis enarraturi. et cum ita 
ferme res instituatur libris metricis, ut a trochaeis et iambis 
ad ceteros procedatur numeros, nos potius a dactylis et 
anapaestis descriptionem ordiemur, primum quod apud Ro- 
manos heroico demum metro translato evenit ea studiorum 
ratio, quae his libris perlustratur, deinde quia persuasumst 
nobis apud ipsos Graecos pares rythmos prius quam impares 
concinnatos esse carmine. porro cum ceteri singulorum ad- 
auctum metrorum a minutissimo quoque sint persecuti, nos 
ferme a nobilissimo exorsi relicuas eiusdem aut similis 
numeri perlustrabimus species. dignum enim existimamus 
altitudine indolis Graecorum, ut credamus perfectissimos 
quosque versus — et certe hexametrum dactylicum et iam- 
bicum trimetrum qui invenere, me quidem si audies, summis 
cuiuslibet aetatis exaequandi sunt ingeniis — abundante 
diversissimorum pedum ac rythmorum copia inventos esse 
primos, ut ex ipsis originem traxerint plerique ceterorum 
vario successu temporis artisque. quare qui scindendo 
secandoque hexametri quasi membra invenisse sibi sunt 
visi, mihi quidem, nequid dissimulem, non videntur pruden- 
tiores illis, qui bracchia aut pedes aut aliquam partem cor- 
poris humani reliquarum parentem esse dixerint. placet 
rem alieno illustrari exemplo. veluti apud Iudaeos, prae- 
cipuam ad religiones gentem, antiquissimi monumenti initio 
cum dicatur homo imago dei, hanc sententiam, quam simili 
simplicitate et suptilitate nemo extitit inter paganos qui pro- 
poneret, num quasi atomis opinionum conflatam an potius 
insita illis facultate recte componendi divina et humana ortam 
esse existimabimus? ita non existet umquam hexametri 
patrem matremque qui possit indicare nisi rythmon ac melos 
et propriam Graecorum indolem. nam omnia perfecta ex 
se nascuntur. quod cum ita sit, non modo confusa Vseneri, 
etiam belliora Bergkii de origine versus illius spernemus 
commenta. praeterea accedit illud. quod poetae Latini, cum 
mirum quantum scholica eruditione niterentur, epiplocae 
artificio non cognatos solum, etiam alienos plane numeros 
ex nobilissimo quoque metro repetere saepe sunt soliti, 


1029 LIBER PRIMVS. 


quorum migrando rationes sine ulla utilitate haud ita parva 
contrahemus incommoda. itaque non veremur, nequis in- 
utiliter et vanitate gloriae novasse nos versuum ordinem 
incuset. 

Igitur primum omnium memorabitur a nobis versus 
heroicus dactylis quinque et trochaeo uno constans. quod 
longe fuit et celeberrimum fama metrum et usu frequentis- 
simum. rettulere ad auctorem Apollinem, Musarum prae- 
sidem, quippe quod pulchrius subtiliusque videretur quam 
ut humanii ingenii sollertia posset invenirl. ideoque etiam 
oraculorum responsa versu hoc sunt edita, qui ob id vocatus 
est Pythius. sane de virtutibus eius, quas noto carmine 
pulchre adumbrat A. Schlegelius, memorare supervacaneum. 

Sed cui potissimum materiae conveniret, sic expressit 
Horatius [ep. II, 3, 73]: 

res gestae regumque ducumque et tristia bella 
quo scribi possent numero monstravit Homerus. 
eidem didactica, ut plurimum, et bucolica cesserunt carmina. 
e satiricis Ennius passim, Lucilius libris longe pluribus, 
Horatius et posteriores tempore semper eodem utuntur. 
idem plerumque in epistulis optinuit, at non perinde in epi- 
grammatis. certe apud Martialem quater [I, 53; II, 73; 
VI, 64; VII, 98] invenitur, non saepius. ex carminibus 
autem talibus duo singulis constant versibus; cetera iocosam 
quandam habent gravitatem, ut appareat ob id ipsum ad- 
sumi metri insolentiam. nam testatur idem fuisse, quibus 
heroico versu scripta displicerent epigrammata [VI, 65]. 
a tragoedia exulat fere hoc metrum. quo tamen memoria 
dignum Senecam uti et in choricis ad concinendas lau- 
des deorum [Oed. 403; 4; 429—431; 445—448; 466 —471; 
503—508; Med. 110—115] et in dialogo ad referendum 
oraculum [Oed. 233—238]. atque etiam apud Graecos vel 
in choricis vel ab actoribus promi idem, ubi res augustae 
vel graves essent memorandae, satis notum [cf. Od. Muelleri 
hist. litt. Graec. II, 74]. 

Sequitur versus et ipse nobilissimus frequentissimusque, 
qui penthemimeri repetita oritur. hunc pentametrum per- 
versus quidem, sed tamen inveteratus dixit usus. Callinum 
quidam voluere inventorem, ali Archilochum. sed videtur, 


LIBER PRIMVS. 103 


ut hexameter, incerti esse auctoris, ab illis tamen primum 
litteris additus. 

Ei legitimus locus in distichis elegiacis. continuatum 
posuere Ausonius et Martianus ac multo ante incertus poeta, 
Commodo imperatori aequalis, quem Lampridius citat in vita 
Diadumeni [c. 7] ut Graeci epigrammatis interpretem. sane 
et apud Graecos talia carmina provenere, sed rarissime, 
nam Vergili illud sic vos non vobis quater repetitum huc 
non pertinet, quoniam ioco notissimo eius non unum, sed 
quattuor disticha designata [cf. Herm. el. d. m. pg. 360]. — 
aliud autem pentametri genus, quod caret arsi ultima, ad- 
hibuit Serenus ita [cf. Mall. Theodor. gr. l. VI, 590]: 


et nihil est quod amem Flaminia minus. 


Proximi sunt tetrametri dactylici. eis primus in asynar- 
tetis usus Horatius, mox integris Seneca et Pomponius tragici, 
una syllaba minutis Horatius, qui sumpsit utrumque genus 
ab Archilocho, arsi quarta finitis iam cum Laevio Varro, 
siquidem integrum videtur explere versum fragmentum tale 


(Non. 179, 4]: 
aerea terta nitet galea. 


de quo metro ita Terentianus [1975 sq.]: 
Septimius docuit quo ruris opuscula libro, 
hoo genere adsidue cecinit. 
Serenum hic, ut saepius, secuti Prudentius et Ausonius. 

Atque hoc loco non inepte adiungetur metrum Calabrium, 
ut vocat Marius Victorinus [2579], quo Annianus usus, for- 
tasse et Septimius, dein Terentianus ac Boethius. quod post 
tres dactylos adsumit pyrrichium vel iambum. quamquam 
potius putasse auctores compositum ex penthemimeri hexa- 
metri et proceleusmatico vel paeone quarto inde apparet, 
quod post tertiam arsin praeter locos duos Terentiani [1996; 
1998] et unum Boethii [III, 1, 3] solet finiri verbum. id 
igitur genus versus subabsurdum ad similitudinem hexametri 
myuri, de quo postea memorabitur, fictum existimo. 

Raro etiam trimeter catalecticus reperitur, qui com- 
pletur duobus dactylis cum semipede. primus Archilochi 
exemplo adhibuit Horatius [c. IV, 7]. 

Superest adonius numerus, qui constat ex bucolica in- 
cisione. quo integra carmina composuisse Sappho narrant 


104 LIBER PRIMVS. 


Terentianus [v. 2159] et secuti eum Victorinus [2564] et 
Columbanus [carm. ad Fedol]. at apud Latinos Terentianum 
primum continuasse hoc metrum ipsius constat testimonio 
[2177]. mox eiusdem adducti auctoritate usi sunt hoc versu 
Martianus [II, 125], Boethius [I, 7], Columbanus [carm. ad 
Fedol.]. 

Iam versus dactylici hexametro catalectico ampliores 
cum habeant nescioquam inelegantiam, non potuerunt facile 
placere nisi auctoribus lusuum praestigiorumque studiosis 
et ab ingenuo decore alienis. 

Tali metro usus Serenus ita 'pingere collibitumst. | gra- 
phidem date, promite bolarium'. cuius numeri Diomede teste 
superius commast tetrametrum dactylicum, alterum dimidium 
versus elegiaci. 

At ex anapaestis primum nos advertent dimetri, quibus 
solis sive monometris additis composuerunt carmina Ausonius. 
Luxorius, Boethius. paroemiaco versu continuato qui sint 
usi primos invenio Annianum et Serenum. hoc metrum quam 
placuerit saeculo p. Chr. n. tertio demonstrat Terentianus 
dicendo dulce [v. 1813] nec minus eo laetati insequentes. 

Sed missis hisce iam de Senecae et auctoris Octaviae 
anapaestis nobis disserendumst, quos quidem pessime cre- 
dunt hodieque synaphia quadam nexos dimetris contineri, 
post priorem dipodiam ut incidatur. et illud quidem minime 
dubitatur, post binos oportere orationem finiri pedes nec 
licere posteriorem solvi arsin. nam vix dignumst memoria 
ferri in Octavia [779] 'aut quid pectore portat anhelo! pro 
eo quod venit ab auctore 'au( quid poríat pectore anhelo'. 
at relicua metri eiusdem non perinde recte aestimantur 
vulgo. et cetera alibi; nunc satis est monuisse ideo mono- 
metris dimetiendos versus utriusque, quod, cum certum sit 
illos numquam in alienis metris aut hiatum aut productam 
brevem arsis vi admisisse, hanc normam sexiens deciens 
migrasse existimandi sunt idem, si dimetros potius quam 
monometros adhibuere anapaestos [Herc. fur. 1134; 1136; 
Thyest. 832; 881; Hippol 30; 43; 327; Med. 342; 827; 
Agam. 314; Oct. 67; 273; 320; 662; 890; 965]. quod quis 
facile adducetur ut sibi persuadeat? itaque monometris, 
quibus iam recte dispositum fertur carmen in ludo de morte 


LIBER PRIMVS. 105 


Caesaris [c. 12]. etiam tragoediarum instaurandi sunt ana- 
paesti. et monometros continuo decurrentes agnoscit aequa- 
lis Senecae Caesius Bassus [gr. l. VI, 267], cuius verba ita 
scribenda: quae clausulae (h. e. 'terruit urbem; 'primus ab 
oris") et per ,se repetitae et inter se iunctae anapaesticon 
metron efficiunt sic: 

terruit urbem 

primus ab oris; 

inclyte parva 

prodite patria ; 

terruit urbem primus ab oris; 

nomine celebri claroque potens. 
contra depravatae iam doctrinaest, quamquam ex eodem 
fonte ductum, quod Diomedes [pg. 511; cf. 516] profert: 
anapaesticum choricum habemus in Seneca [Med. 301]: 

audar nimium qui freta primus. 
hac autem condicione numerorum evenit ilud, quod in- 
cusavere plurimi, explicavit nemo, ut qui sapphicis versibus 
adonios et glyconeis pherecrateos admiscuisset poeta num- 
quam anapaesticis subiungeret paroemiacos. atque etiam 
hoc advertere debuit doctos, quod dimetris institutis num- 
quam constante ratione remanent usque monometri. codicum 
autem in hac discriptione auctoritas plane nullast, cum sat 
constet canticorum pleraque olim continua scriptura exarata. 
— ceterum praeisse videri monometros Senecae tragicos 
Augusti aequales iam supra memoravi. et potuit opinionis 
firmandae causa adduci Gracchi Peliadum fragmentum [Non. 
202, 17] sonat inpulsa regia cardo, nisi probabiliter admodum 
ibi Delrio reponeret inpulsu. monometris etiam usus est 
Ausonius, plane ut Graeci ultimorum temporum Iulianus in 
Caesaribus [I, 409 ed. Hertl], item in hymnis Synesius 
[anthol. gr. pg. 6 sqq. ed. Christ.]. 

Praeterea anapaesticum tale fertur Sereni: 
cedo testula trita solo. cor iet tibi per speculum, Panope. 
nobilissimumst metrum Aristophanium, quo usi Varro et 
Serenus. superest mirus quidam versus proceleusmaticus, 
cuius haec est species: 
perit abit avipedis animula leporis. 


quem quidem assentior Hermanno [elem. doctr. m. 72] item 


106 LIBER PRIMVS. 


ad anapaesticos referendum esse numeros, quamquam à 
Latinis alioqui talis licentia solvendarum arsiumst aliena. 
sed nimirum adhibitus est imitatione Graecorum et a ludi- 
bundis poetis Sereno et Ausonio. et huius quidem carminis 
initium talest [parental. 27]: 


et amita Veneria properiter obiit. 
cui brevia melea modifica recino. 


ubi scripsi melea, pro quo vulgo mendose fertur mela. — 
apparet autem Sereni obversatum illi carmen tale: 
animula miserula properiter abiit. 

Iam ad iambicum numerum transeundum. cuius longe 
nobilissimus versus est trimeter seu senarius, laude soli 
cedens heroico et ut hic origine ad Apollinem relatus. quo 
cum libertate magna scriptores plerique inde a Livio An- 
dronico usque ad finem liberae rei publicae sunt usi; et 
acceptum iam tum fuisse vulgo pluribus declaratur exemplis. 
ad Archilochi et tragicorum Graecorum normam adaptarunt 
primum Varro et Catullus [c. 52], tum tragici, post Caesaris 
mortem qui extitere, et eodem tempore Horatius, qui de eo 
haec tradit [ep. II, 3, 79]: 

Archilochum proprio rabies armavit iambo. 

hunc socci cepere pedem grandesque cothurni, 

alternis aptum sermonibus et populares 

vincentem strepitus et natum rebus agendis. 
satis bene quidem ille, quamquam ultimo imperii tempore 
etiam didactico et epico carmini, porro hymnis adhibuere 
hoc metrum. primi novarunt Catullus et Varro. 

Et Catullus quidem praeter unum carmen ad Archilochi 
modulos accommodatum bis [4; 29], ter imitator eius (unus 
seu plures fuere) in libello xer« Aezrov [3; 4; 8|, semel 
Horatius in epodis [16] usi sunt hoc versu integro, id est 
exclusis pedibus ceteris praeter pyrrichium sede ultima. 
atque item Diocletiani tempore Terentianus puros finxit ali- 
quot [2182—2190] trimetros, quem locum adscribam, cum 
eo pulchre natura numeri celeberrimi reddatur. 


adesto, iambe praepes, et tui tenax 
vigoris adde concitum celer pedem, 
nec alterius indigens opis veni, 

sed ipse verus integerque sexiens, 
adusta felle qualis ante carmina 
dabas amarus, ultor impotens tui. 


LIBER PRIMVS. 107 


vides ut icta verba raptet impetus, 
brevemque erebra consequendo longula 
citum subinde volvat artius sonum. 


rationes autem eius variae eleganter descriptae a Schlegelio 
noto carmine. 

Trimetro simillimus fit versus detracta una thesi, quo 
olim Archilochus et Sappho usi [A. 101; 103; S. 103], inter 
Homanos primus Horatius. hic apud Romanos certe (nam 
Graecorum lyricorum scaenicorumque multiformem varieta- 
tem non moror [cf. Aleman. 74; 75]) numquam solus pro- 
prio constat carmine. sequitur dimeter iambicus hyper- 
catalectus, qui tertius est in systemate alcaico. proximus 
dimeter iambicus acatalectus. qui cum initio non magis 
quam pentameter dactylicus perpetuo carmine esset con- 
tinuatus, hanc tamen observantiam satis maturo tempore 
ipsi migravere Graeci [cf. Aleman. 76]. apud Romauos 
primus adhibuit Laevius. mox quam indecoro incremento 
coaluerit, supra indicavi. sequitur versus eiusdem metri ca- 
talecticus aeque tenellus, quo primus usus Anacreon. sed 
saepius multo in Auacreonteis, quae vocari solent, reperitur. 
inter Romanos primus Arbiter adscivit eum ut puta: 

anus recocta vino 

trementibus labellis. 
mox plerique alii [cf. Ter. Maur. 24584]. non puto a Seneca 
usurpatum in Medeae cantico quodam [849—878], ubi legen- 
dum existimo [871]: 

infanda Colchis arvis 
pro illo nefanda. quo admisso omnes versus habendi ana- 
creontei ex genere ionicorum à minori. quamquam versus 
857, 865, 878 in fine sunt truncati. ceterum a christianis 
videtur interdum utrumque confusum metrum. 

Ex numeris longioribus trimetro octonarios rarissime 
adhibuere Graeci nec fere in carminibus scaenicis. affert 
Alcaei [frgm. 56] exemplum Hephaestio. septenarii, quibus 
primus est usus Hipponax, in comoedia Graeca Latinaque 
haud raro positi, numquam in tragoedia. neutro metro usus 
quisquam ex Latinis post Varronem et Catullum. ex quibus 
uterque septenarios, Varro etiam octonarios graecanica arte 
composuit. conferendum Nonii l. 'medioxime' (141, 3]. at 


108 LIBER PRIMYVS. 


insequentibus saeculis inusitatum fuit metrum utrumque. 
declarat rem et 'erentianus, qui in paucissimis versibus, 
quos exempli causa ponit [2376; 79 sq.; 2394—97], paene 
semper neglexit caesuram septenarii [2376 ; 80; 94; 96 sq.]. 
— ceterum octonariis iambicis, pleno pariter ac minuto, 
constantia Boisci haec: 

Boícwog &nxó KvfixoU navrOg ygagt)g mOijuctog 

tüv Oxr&zovv tvQQv Gríyov Qoífo rí(0no. óogov 


paribus expressit numeris Iuba [gr. l. VI, 564]: 


Boiscus is de Cyzico novi repertor carminis 
nunc primus octonum pedum versum deo dicavit. 

E trochaicis versibus octonarius catalecticus — nam 
acatalectum eundem qui adhibuerit praeter Varronem non 
invenio — valde fuit acceptus in vulgus. unde et populares 
versus eo plerique continentur, partim Plauti servata norma, 
partim Archilochi. et utroque genere saepe usi christiani. 
graecanica arte compositi octonarii primum apud Varronem 
inveniuntur. porro memoria dignumst septenarium trochai- 
cum à Seneca non usurpari in tragoediis nisi ad res 
augustas ac sublimes vel quae horrorem incutiant describen- 
das [Hippol. 1201—1212; Oed. 223—232; Med. 740 — 751]. 
exclusis spondeis a Romanis adhibitos non temere adfir- 
marim. quamquam non abhorret a vero Septimium saec. 
p. Chr. III eis usum, imitatione fortasse Varronis Menippei 
vel Catulli amicorum. conferenda quae in appendice Rutilii 
Namatiani pg. 48 sunt adnotata. 

Porro tetrametri catalectici legitima incisione procreantur 
dimetrorum binae species, quarum breviorem (quam iam 
usurpavit Alcaeus [100 B.] ita: &uuéoiv ztÓc«ogov) primus 
Horatius in systematis lyrici partem recepit [II, 18]: 

non ebur neque aureum; 


mox continuo carmine posuit Seneca [Oed. 882—914]. lon- 
giorem non nisi auctores ultimorum saeculorum admiserunt, 
et ferme alternantem cum minore. — restat versus ithy- 
phallicus, tripodia constans, quo iam Archilochus et Sappho 
usi, sed ut parte versus longioris [A. 79 - 82; 100; S. 84]. 
idem a Graecis per systema copulatus cum trimetro iam- 
bico [cf. Athen. VI, 253]. sed cum per se satis sit concinnus 


LIBER PRIMVS. 109 


et elegans, ubi continuetur solus non invenio nisi in opusculo 
quodam Bacchi honori dicato [anthol. 573]: 


huc ades, Lyaee, 
Bassareu bicornis. 


nam quod haec leguntur in libro, quem Caesio Basso tribuit 
H. Keilius, ut pleraque in eo ad hunc redire auctorem 
probabilest, ita quaedam ibidem haud dubie addita aetate 
longe inferiore. et sane ista adiecta ab interpolatore ipse 
tenor arguit carminis, cuius initium adscripsi [gr. l. VI, 255]. 

Secuntur numeri ionici a minori. e quis longe sunt 
usitatissimi, qui anacreontei dicti, quia multum eis usus est 
Anacreon. sed enim iam Sappho adhibuit ut partem metri 
compositi [90]: 

yAvxtia u&rtQ, obror | Óvvauai xg£xqv rov l'orov. 

Omnino ionicorum varia genera ut Graecis, maxime post 
Alexandrum Magnum, ita a Laevii tempore satis placuere 
Romanis. 

Sed longe mollissimumst metrum galliambicum. quo 
vetustiores Ivomani non sunt usi nisi Alexandrinorum exemplo 
in laudibus magnae deae vel Attis [cf. Martial. II, 86, 4 sq.; 
Terentian. 2888 sqq.] nota res de Catullo et Maecenate. 
nec minus apparet eodem esse argumento Varronis quae 
restant galliambica. nam de Atti ad Cybeles nemus tendente 
aperte dicta sunt haec: 

tua templa ad alta fani properans citus itere. 
ubi illud /ani obscurum. nec non ad eundem pertinent 
gallorum verba: 

tibi typana non inani sonitu matri' deum 

tonimus modos, tibi nos, tibi nunc semiviri. 
ubi mirus stupor Nonii, qui (ibinos & tibiis putat dictum. 
— et ad comites ipsius referenda, quae sic tradita sunt in 
libris Nonii [46, 14] spatule (spatula docti) eviravit omnes 
venerivaga pueros. ubi recte Vahlenus: 'pueros venerivaga'. 
quamquam magis placet illud: Feneri' vaga. ita priscos 
et ferarum similes homines dixit Horatius Venerem incertam 
rapientes. denique etiam a gallis, dum immaturam Attis 
mortem memorantes quasi fato fieri queruntur, cito ut obeant 
amasiones dearum, cantata fuere haec [Non. 158]: 


sic sic ille puellus Veneris repente Adon 
cecidit cruentus olim, 


110 LIBER PRIMVS. 


quibus alterum sic de meo addidi. ceterum ut a Varrone, 
ità a Martiano [II, 192, 26| ac Venantio [misc. VII, 12, 
p. 248] et Corippo [iohann. IV, 514] aemulatione antiquis- 
simorum dicitur nominativo casu 4don, quam et agnoscit 
formam Probus grammaticus [IV, 121]. porro Cybeles honori 
etiam s. p. Chr. I destinari solita carmina galliambica de- 
monstratur his versibus Martialis [II, 86, 1; 4—6]: 

quod nec carmine glorior supino — 

nec dictat mihi luculentus Attis 

mollem debilitate galliambon, 

non sum, Classice, tam malus poeta. 
sed saeculi tertii poetas vanescentibus placitis antiquitatis 
non moror. hi enim aperte usi sunt hoc versu etiam ad 
alienam materiam. ita poetae nescio cuius fertur hic versus 
[Diomed. 514]: 


rutilos recide crines habitumque cape viri. 


item alterius [Caes. Bass. gr. lat. VI, 262]: 


o qui chelyn canoram plectro regis Italo. 


Praeterea Lachmannus [pg. 276] statuit à Varrone ad 
exemplum Anacreontis integros tetrametros ionicos admissa 
quidem anaclasi esse compositos. quorum exemplum ponit 
hoc, quod affert Priscianus pg. 697: 

gravidaque mater alvo peperit Iovi puellum ; 
ubi «e/vo non comparet in libris scriptis. sed res incerta, 
cum eodem iure possis verba dividere in dimetros ana- 
creonteos. nec quod apud Nonium legitur s. v. 'candet' 
[267, 2] candens corpore Taurus Triviae lumine Lunae tuti 
satis est numeri. nam rectius de anapaestis cogitari ibi a 
nobis adnotatumst. atque in hoc falsus idem, quod putat 
illud metrum iambionicum vocatum a Varrone. etenim in 
eis, quae apud Diomedem extant l III [517] 'ex iambico 
novum (ita Keilius; om. cdd. ex; iambionicum Lachmannus) 
comma (ita nos; carmen w.) refert Varro, cuius exemplum 


est tale: 
pedem rythmumque finit. 


si addas hic quae detracta sunt ex iambico, eundem iambicum 
supplebis sic: 


pedem rythmumque finit 'alta navium', 


LIBER PRIMVS. 111 


in his, inquam, ionico numero locus nullus. sed videtur 
novum dixisse Varro comma, quod, cum ipse Anacreon cum 
antiquioribus rarissime esset usus dimetro iambico catalectico, 
sectatores eius Alexandrini plurimum delectati sunt eodem. 
— eontra haud dubie inveniuntur tetrametri ionici, sed 
scilicet citra synaphiam, apud Martianum in carmine [l. IV 
fin.] quod incipit: 
venerandos mihi fatus reverendosque secuta. 

de Horatii ac Terentiani et ignoti cuiusdam auctoris ionicis 
per synaphiam iunctis dicetur l. II. 

At ex ionicis a maiori, qui aliquanto sunt inelegantiores 
(nam initia claudicant), dimetros catalecticos potest videri 
admisisse Laevius ita [Non. 116, 8]: 

grácilénti' colórém. 
idem: 

éx hóe graciléns fit. 
et habes tales numeros in fragmento Sapphus quod sic in- 
cipit [51 B.]: 

x5j 9 dufoosíag uiv 

xocrgo £xéxgaro. 
ubi alii ex binis versibus minus bene effecerunt singulos. 
ultima autem in eodem nondum expedita. praeterea apud 
Laevium rem non satis certam vix est quod dicam. 

Sequitur metrum subabsurdum, quod nomen habet a 
Sotade, poeta Alexandrino. huic quod mirificum in modum 
indulsere Romani usque ad Diocletiani tempora et Con- 
stantini — quippe non doctorum modo [Lachm. opusc. II, 
67 sqq.], etiam vulgi usu optinuit [Meinek. specim. alter. in 
Athen. deipnosoph. p. 24] —, utrum ludibriorum quodam 
amore an alia pravitate evenisse dicamus, haud facile definias. 
accedit tetrameter acatalectus quem usurpavit auctor non 
satis certus [Victor. 2537; Atil. 2694] exemplo tali: 

uvas nitidis frondibus Euhan hederis inligat. 

Restant versus choriambici et cretici quorum perexiguus 
fuit usus apud dactylicos Latinos. ita dimetri choriambici 
inveniuntur Claudiani hymenaeo illo [12] 'age cuncta nuptiali 
redimita vere tellus', et quidem systematis quinque versibus 
constantis loco quarto; at cretici in Sereni carmine: 


pusioni meo 
septuennis cadus. 


112 LIBER PRIMVS. 


quae gravi lapsus errore dicit Diomedes [517] constare epitrito 
et iambo sive pariambo. 

Praeterea satis constat Varronem, qua fuit multitudine 
metrorum, etiam creticos numeros et bacchiacos inseruisse 
saturis, et quidem continuatos per multos pedes ac modulo 
fere graecanico temperatos. exempla inveniuntur in Par- 
menone, item in libro qui inscribitur zsgi i£eyoy5s. 

Iam antequam ad compositos numeros transeamus, per- 
stringenda sunt mira quaedam metra, ultimo inverso pede 
orta, hexameter dactylicus miurus (nam ecaudem vocat 
Diomedes pg. 499) vel potius myurus (quippe muris caudae 
prolixitatem videbantur aequare tres vel quattuor in dactylico 
numero continuatae contra fas syllabae breves) et hipponactei 
trimeter iambicus sive trochaicus tetrameter. ac primum 
ille quo sibi modo constet cum varie sit disceptatum [cf. 
Herm. elem. doct. metr. 354—356], equidem contendo eum 
nullam omnino habere compositionem numeris et arte mo- 
dulatam, sed ortum esse poetarum Alexandrinorum ingeniis 
et prava interpretatione versuum quorundam Homericorum. 
in quibus principem locum optinet ille a grammaticis de- 
cantatus : 

TeÀtg à igoíygoav Omog lüov aí0Aov Oguv. 
sane idem metrum apud veteres auctores omni aetate per- 
exiguo fuit usu. nam e Latinis solus illud habet Terentianus 
nec nisi exempli ergo et deceptus a Basso [1922 sqq.], qui 
eodem versu Livium Andronicum in Ino tragoedia alternatim 
cum heroico usum frustra adfirmavit [cf. Haupt. observ. crit. 
pg. 43] nec vero mirum, doctorem mediocrem et digitis, 
non auribus computantem numeros elicuisse ex monumentis 
vetustissimis metra aliena. nam eadem pravitate in numeris 
saturniis erratum, ut vel ex reliquiis, quae hodie extant, 
paucis possint quaedam sine ullo negotio ad aliud metrum 
revocari. ita quae ex Naevii bello Punico sumpta afferuntur 
a Charisio [103] nulla addita mutatione explent trimetros 
iambicos : 

Marcus Valerius consul partem exerciti 

in expeditionem ducit. 
quid quod terna Livii illius fragmenta apertam hexametri 
habent similitudinem? sunt enim haec: 


LIBER PRIMYVS. 113 


at celer hasta volans perrumpit pectora ferro. 

cum socios nostros mandisset impiu' Cyclops. 

inferus an superus tibi fert deu' funera Vlixes? 
in his igitur omnibus propter ignorantiam veri numeri et 
fallacem quandam speciem interpolatorum grammaticorum 
libidine saevitum. de qua re pluribus dictum in libro de 
v. saturnio (111—15]. 

Simile autem poterit videri, ut supra dictum, myuri 

versus metrum Calabrium, quod vocat Marius Victorinus 
[gr. l. VI, 122], dictum a pastoribus Calabris: 


qui serere ingenuum volet agrum. 


quo usus est Annianus, non Serenus, quantum constat, cui 
multi tribuere [cf. Rutil. Nam. ed. pg. 35 sqq.], et aemula- 
tione huius Terentianus [1922 sqq.] ac Boethius [III, 1]. 
Longe magis sciti claudicantes iambi vel trochaei, quo- 
niam pedum in his permutatorum, h. e. spondei et iambi, 
multo maior est similitudo quam dactyli et iambi, neque 
arsis et thesis vices invertuntur. nam falsissimi sunt, qui 
putarunt hoc saeculo ultimi spondei vel trochaei priorem 
syllabam notandam ictu, qua re omnis tollitur compositionis 
concinnitas. quippe ridiculum claudicantium numerorum 
totum continetur eo, quod cum in archilochiis metris ultimum 
locum semper optineat iambus, paenultimum plerumque 
spondeus, iam invertitur modo plane novo et inusitato auri- 
bus castigatis lex podica. sic igitur scandendus hipponacteus: 


misér Catülle désinás inéptiré. 


et confirmat rem Plotius Sacerdos [gr. l. VI, 519]. itaque 
hi numeri ut pravitate sua movent risum, ita lepore quodam 
iucunde tangunt animos. qui primum ab Hipponacte et 
Ananio novati cum Alexandrinorum et insequentium aetate 
poetarum multum probati essent Graecis, etiam apud Ro- 
manos inde & Laevio et Catullo haud sane exiguo viguere 
usu. trochaicos tamen versus huiusmodi praeter Varronem 
qui prompserit non invenio. at iambi usque ad II p. Chr. n. 
saeculum admodum fuerunt frequentes. contra minus viden- 
tur placuisse posterorum temporum hominibus, cum et 
quarto quintoque saeculo raro admodum reperiantur et sic 
de eis tradat Terentianus [2416]: 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 8 


114 LIBER PRIMYS. 


hoc mimiambos Mattius dedit metro. 

nam vatem eundem iste Attico thymo tinctum 

pari leporest consecutus et metro. 
quippe minime solitus ille scabrae iactantia eruditionis prisci 
usus memorare exempla in metris eis, quae ipsius place- 
rent aequalibus. igitur non mirum quod et Ausonius [epigr. 
128] et Boethius [II, 1; III, 11] ut sublata pridem traditione 
scholica duriores exhibent numeros. 

Iam de mixtis et compositis numeris dicturi omittemus 
quidem pentametrum sapphicum, cuius haec est species 
qecuav uiv Fyo Gt9tv Ar). mdÀc,. zÓT«, porro versum ar- 
chebulium, qui constat anapaestis tribus et pyrrichio, item 
ditrochaeo, ut [Terent. 1919]: 


generi datur auctor huic vetus Archebulus, 


et eum, qui ab Archilocho dictus post anacrusin habet dactylos 
tres, sed ultimum catalecticum, tum tres trochaeos: 
'Egacuovíóg X«agilat, xozuc ro: ytioiov. 

nam hi plurimum quidem apud grammaticos Latinos, at non 
perinde optinent apud poetas. neque vero enchiridia aut 
centimetros puerorum in usum perscribimus, sed libero in- 
gressu, ut quaeque digna memoria et frequentia arte Latina 
evenere, exponimus. ceterum ex numeris illis longe sunt 
iniucundissimi, quibus sociatur cum trochaeo vel iambo 
anapaestus, qui proprietate naturae ne cum dactylo quidem 
amet copulari. ita paroemiacum metrum corrupit Platenus 
identidem imminuto pede paenultimo in Oedipo romantico 
exemplis talibus [IV, p. 101; 102; 182]: 

an die duftigen zehn des dichters. 

des erhabenen spielers anmut. 

nuf jede geburt des fruehlings. 

ein poetischer regenbogen. 

Sed missis his ad versus logaoedicos velut glyconeos, 
hendecasyllabos phalaecios sapphicosque et alcaicos et qui 
ab his originem traxerunt transeamus. eorum plerique valde 
probati a Sappho Aleaeoque et Anacreonte, sed non minus 
& poetis Alexandrinis. 

Glyconeus cum pherecrateo cum multum Anacreonti 
placuerit, quin iam a Sappho et Alcaeo sit usurpatus non 
potest dubitari et utriusque numeri apud eos comparent 


LIBER PRIMVS. 115 


vestigia [cf. S. 46; 47; 49; 96; A. 80; S. 45]. phalaecium 
Sappho invenit, quam in quinto libro exempla eius et con- 
tinuata posuisse et dispersa auctor est Caesius Bassus [gr. l. 
VI, 258]. asclepiadeo utroque ipsa pariter et Alcaeus con- 
cinnarunt carmina. 

Glyconeus cum pherecrateo primum apud Catullum in- 
venitur, neque dubiumst quin et ab aliis cantoribus Eupho- 
rionis sit receptus. posthac fuit frequentissimus. est autem 
octo syllabarum, constans trochaeo in basi posito et dactylo 
cum cretico. hic cum systematis similium numerorum plu- 
rimum vigeat, continuo solus carmine primum adhibitus est 
& Seneca, qui, quanto praestat elegantia et severitate ver- 
suum, tanto minor est eligendis digerendisque numeris. atque 
hunc secuti sunt auctorem saeculi p. Chr. n. tertii poetae et 
alii — iam glyconeo si dempseris syllabam, oritur phere- 
crateus. at in unum collato utroque nascitur versus mollis 
ac delicatus ac Priapo deo, a quo Alexandrinorum tempore 
traxit nomen, aptus (ad Anacreonta auctorem referunt). is 
a Catullo et Priapeon poeta quodam adhibitus. sed non ita 
multum post Augusti tempora in desuetudinem abisse inde 
apparet, quod Terentianus [2752—81] exempla eius, ut 
oblivione diutina alieni, mirificis turbavit ineptiis. 

Addito vero post basin glyconei choriambo oritur ascle- 
piadeus minor, quo post Alcaeum et Sappho [cf. Atil. Fort. 
gr. l. VI, 295] primus usus Horatius, deinde alii haud pauci. 
proximus est asclepiadeus maior, qui fit altero adiecto 
choriambo. etiam hunc Aeolenses eorumque exemplo Catul- 
lus [c. 30] et Horatius, tum paucis versibus Terentianus 
[2714 sqq.], denique Prudentius [praef.] adhibuit, hic quidem 
praepositis glyconeo et asclepiadeo minore, ut quasi seriem 
originis trium commonstraret metrorum. 

His adfinis versus phalaecius postquam semel receptus 
est, quam placuerit Romanis, supra iam declaravi. unde et 
proprie plerumque hendecasyllabi nomine significatur [ut 
Cat. 12, 10; Auson. ep. 4, 82 sq.; Prudent. peri st. 6, 162]. 

Eo vix minus populare fuit alterum hendecasyllaborum 
genus, cui a Sappho nomen inditumst. id, si systemate 
cohibiti versus dirimantur metro adonio, longe iucundissi- 
mumst. multum enim valet lepore, at non perinde vi. quare 

g* 


116 LIBER PRIMYS. 


minus placet, quod ab Horatio frequentius est adhibitum in 
argumento gravi plurimum autem deperit suavitatis ex- 
empta varietate, ut apud Senecam. — huic si primam de- 
traxeris dipodiam, oritur versus sapphicus minor, quem 
prima Sappho protulit [frgm. 61]. integra eo carmina com- 
posita non invenio praeter ilud aetatis ultimae, quod ab 
Augustino in libris de musica servatum [Mey. 620]: 


ite igitur, Camenae. 


per systemata adhihuere eum Horatius [I, 8] et Claudianus 
[c. 12], hie quidem satis eleganter praeeunte dimetro choriam- 
bico. nam cum hoc alibi coalescit in unum sic: 


lane pater, Iane tuens, dive biceps, biformis. 


de quo sic tradit Terentianus [1889] 'qui multos legere, 
negant hoc corpore metri Romanos aliquid veteres scripsisse 
poetas'. tamen videntur apud Terentium, modicae alioquin 
circa metra audaciae scriptorem, in Adelphis tales reperiri 
versus duo [612 sq.]. mox isdem usi Serenus, Terentianus, 
Ausonius, Martianus. superest metrum, quod fit sapphico 
hendecasyllbo praeter ultimum amphibrachum et sapphico 
minore copulatis. id Horatius novitate ductus (nam ab 
Aleaeo iam usurpatum, quod tradit Diomedes [gr. l. I, 520] 
non credo, cum aliud asserat Victorinus [VI, 270]) nec tamen 
ineleganter semel adhibuit [I, 8], post nemo. 

Iam pervenimus ad alcaicum hendecasyllabum. quem 
oum Sappho illustravit Alcaeus. hic ita potest videri com- 
positus, ut sapphici hendecasyllabi prima pars subiecta sit 
fini. insignis est gravitate et robore. unde plurimum eo 
usus Horatius, etiam, quod minus arridet, in carminibus 
amatoriis et convivalibus. metrum ab hoc et Statio in 
systematis parte, a Prudentio [peri st. 14] et Claudiano [11] 
etiam solum usurpatum non ita ingratum fuisse vulgo ea re 
apparet, quod in hymnis reperitur [Dan. I, 89; 131]. hoc 
autem inverso sine anacrusi oritur decasyllabus alcaicus, 
quem cum phalaecio alternante iunctum per systema adhibuit 
Boethius [III, 4]. 

Iam cum Seneca choricorum liberius habita sic ple- 
rumque instituerit, ut singulos versiculos non Graecorum 
exemplo, sed dimidiatis versibus alcaico et sapphico hendeca- 


LIBER PRIMYS. 117 


syllabis nec non asclepiadeo minore vel aliquando adonio 
continuaret, obsecuti sunt ei posteriores iugando in unum 
duo talia cola sic: 

heu quam praecipiti mersa profundo. 


hoc metrum, mihi quidem ut videtur, fractum et elumbe, 
licet non careat exemplo Graeco [cf. Christ. metr. 468], 
mirifice ultimorum temporum hominibus placuit. unde et in 
hymnis optinuit. memoratur autem primum 4a Terentiano 
1939 sqq. — praeterea metra simili compositione constantia 
ipsa apud Boethium habes talia [IV, 5]: 

siquis Arcturi sidera nescit. 

mergatque seras nequore flammms. 
ubi vides initiis versus sapphici vel alcaici iungi adonium. 
alcaici principium cum Horatiano illo [IV, 7, 2]: 

arboribusque comae 
invenitur apud Luxorium [Mey. 316]: 

monstrent, volatu praememores famulo. 


similes autem facetias poterit videri primus adhibuisse 
Laevius decasyllabo tali: 

ómnes sánt denís syllabís versf. 
quem docti, quasi non legissent verba, iambicis distraxere 
dimetris. 

Ex divulsis autem diversorum metrorum particulis con- 
flatos versus etiam apud Graecos temporis seri invenias 
adeoque jam apud Aeolis veteres. 

Superest, de asynartetis ut dicamus. quorum per- 
exiguus apud Romanos fuit usus. 

Ex his is, qui quattuor dactylis et tribus trochaeis 
constat, ab Archilocho prius, deinde ab Horatio usurpatus 
(c. I, 4], non nimis displicuit aetatis ultimae hominibus. 
nam et apud Prudentium [peri st. 12; 13] invenitur et apud 
Boethium [V, 5]. at aliast res in elegiambico metro, quod 
iam usurpavit Archilochus, et contrario. utrumque ab 
Horatio adhibitum in epodis [11; 13]. de quibus sic refert 
Caesius Bassus [2685]: mam cum Archilochus heroi partem 
priorem cum iambici priore parte commiserit, ita ut ante- 
cederet herous in hunc modum 'scribere versiculos amore per- 
cussum gravi', Horatius immutavit, ut antecederet iambici pars, 


118 LIBER PRIMVS8. 


sequeretur heroi sic ' occasionem de die dumque virent genua', 
ul cum ex galliambo sotadeus fit, ex sotladeo galliambus , ut 
iam demonstravi. quod si vere tradidit ille, habet Horatius 
quo laetetur. nam et elegantius longest hoc metrum altero, 
quippe in quo insurgant et invalescant numeri. quibus 
equidem aptissime usus Horatius in carmine, quo hortatur 
oblitos vitae laborum periculorumque hilaritati et conviviis 
dare animos. sed horum, de quibus modo expositum, metro- 
rum utroque nemo usus posteriorum, nisi elegiambico per 
unum carmen Luxorius [Mey. 304]. 

Iam procedimus ad systemata versuum. in quibus enar- 
randis utilissimum mihi visumst, temporum sequi ordinem, 
quorum pro diversitate insignis hac in parte poetarum Lati- 
norum extat differentia. quod non casu factum, sed necessitate. 

Itaque simul cum hexametro non multum impar nobili- 
tate receptumst a Romanis systema elegiacum. de cuius 
origine sic tradit Plotius [2634]: 'elegiacum metrum dictum 
est, quod sg sonat interiectionem flentis, et hoc metro mortuis 
fletus componebant antiqui'. ac similiter Horatius [ep. ll, 
3, 15]: 

versibus inpariter iunctis querimonia primum, 
post etiam inclusast voti sententia conpos. 


addas epigrammata aliosque lusus, maxime amatorios, in 
quibus tamen Latini non magis quam Graeci semper usi 
hoc numero. parum ilud probandum, quod ab Ovidio 
adhibitum idem didactico carmini, nec tantum iocosi argu- 
menti, sed et gravis. 

Iam Varronis Catullique aetate quotquot reperiuntur 
admissa systemata, plerumque habent versus synaphia iuga- 
tos, quod tamen ex parte casu accidisse reor. quis enim in 
tanta reliquiarum paucitate affirmabit in metro sapphico 
Catullum maiorem quam ipsam Sappho servasse normae 
severitatem, quae haud raro versus eius habet asynartetos? 
neque in asclepiadeis illius comparet exemplum synaphiae. 

Contra systemata anapaestica, ionica, glyconica non 
casu recepere legem eius. 

Ex quibus anapaesticis dimetris, aliquando addito mono- 
metro et in fine paroemiaco, usus Varro compluries. et isdem 
plane rationibus grassatum existimo Laevium, licet certo 


LIBER PRIMVS. 119 


non constet propter paucitatem versuum. sed tali anapae- 
storum coiugatione omnino abstinuerunt insequentes. 

Iam periodis alternatim iunctis ionicorum a maiore de- 
norum ac novenorum, catalecticorum quidem, usus est Laevius 
in Phoenice, quod in fine fuit Erotopaegnion carmen. cuius 
versus inde ab antiquissimo tempore pessime habitos nos 
iam sua donabimus forma paene citra mutationem ullam. 

Itaque in capite Charisii nuper reperto [gr. l. I, 288], 
ubi de inconditis agitur numeris, haec extant: sunt item 
saturnii quinum denum et senum denum pedum, in quibus si- 
militer novum genus pedum est et ipsum ametron. de quibus 
nihil praecipitur, eoque nomine artis quidem res non est (ar- 
lios quidem est cd.). et solent esse summi pterygiorum senum 
denum, sequentes quinum  denum. quales sunt in pterygio 
Phoenicis Laevii novissimae odes erotopaegnion ' Venus amoris 
altric. genetrix cupiditatis mihi quae diem serenum hilarula 
praepandere cresti opseculae (uae ac ministrae'. tum 'etsi 
ne uliquam quid foret expavida gravis dura fera asperaque 
famultas potui dominio accipere superbo'. haud sane appo- 
suissem Charisii verba ipsa, hominis vanissimi, nisi eis de- 
clararetur periodos, quas iam dixi, binas singulis continuatas 
systematis. porro ut intellegi possit locus, ultima mutanda 
locis ita: quales (saturnii) sunt in. pterygio Phoenicis Laevii 
novissimae odes Erotopaegnion. et solent esse summi ptery- 
giorum senum denum (pedum), sequentes quinum | denum. 
contineri autem carmine verba phoenicis avis ad Venerem 
bene monuit Duechelerus [ann. philol. a. 1875 pg. 306]. sed 
quod fuere qui conicerent Laevium imitatum Simmiae 'alas 
amoris' aliosque Alexandrinorum lusus sic, ut a denis pedi- 
bus ionicis ad singulos ex ordine descendens informaret alas 
phoenicis, id Charisii verbis refellitur. praeterea si ad versus 
minutissimos decrevissent numeri, vix potuit eorum natura 
fallere Caesium Bassum, unde tracta haec videntur. sunt 
autem, ut memoravi, pedes ionici a maiori severissima arte 
exculti et quorum systemata singula continerentur binis 
versibus, qui essent pedibus denis ac novenis, ut Catulli 
hymenaeus prior constat systemate ternorum glyconeorum 
et singulorum cum singulis pherecrateis. ceterum in numeris 
crebra soluta arsis. quibus reconcinnandis nihil novavi nisi 


120 LIBER PRIMYS. 


in cupiditate duplicavi p, ut Lucretius dixit cuppedinem, nec 
non addidi illud ego, quod quam facile potuerit absorberi 
voce praecedente nemo non videt. deinde cum testetur 
Keilius non satis constare, Ailarula an hilarulum constet co- 
dice Neapolitano, id quod nos posuimus unice esse verum 
necessitate metri evincitur. praeterea dubito an pro illo 
expavida scribendum sit expería. nam vocabulorum interse 
mutatorum audaciam apte defendemus et Alexandrinorum 
auctoritate et hoc versu Catulli 'non ita me divi vera gemunt 
iverint', huic similia licentiae exempla Horatii enotavit 
Meinekius [praef. p. 37]. ceterum non unus veterum poe- 
tarum, quorum extant libri, Laevius synaphia iunctos con- 
tinuavit ionicos & maiore. quippe vere puto a Buechelero 
in Sexagesi Varronis illi aequalis instauratos decametros 
ionicos a maiori catalecticos, quos et ipsi olim discripsimus 
[Non. 460, 7]: 

néqueíquam agipínnís anatés rémipedés büxeiróstrís pecudés 

palüdibás nócte nigra ád lámina lámpadís sequéntés. 
nam et narrat Victorinus [2537] metrum illud stare etiam 
per se integrum cum synaphia. 

Tertia accedit stropha glyconeis composita et phere- 
crateis, qualibus usus est Catullus in hymno Dianae laudibus 
dicato et carmine nuptiali priore (34; 61]. qua in re con- 
venit ei cum Ticida, ex cuius hymenaeo afferuntur hi versus 
[Prisc. 673]: 

felix lectule talibus 

sole amoribus. 
ceterum ex illis poematis prius ternis glyconeis ac singulis 
pherecrateis compositumst, alterum ternorum glyconeorum 
ac singulorum glyconeorum pherecrateorumque systematis, 
quod praeeunte Lachmanno primus apte distinxit Hauptius. 
nam nisi post tertium quemque glyconeum in eo finiveris 
partem strophae, non constabunt leges synaphiae severissime 
in numeris glyconeis a Catullo servatae [ut v. 154; 174; 
219]. Lachmanno autem parum prudenter oblocuti quidam 
non inveniri exemplum simile adfirmarunt. sed vix potest 
dubitari quin ab Alexandrinorum poeta uno alterove metrum 
illud sit petitum, ut omittam, quod Anacreon satis licenter 
glyconeorum systematis interposuisse videtur pherecrateos. 


LIBER PRIMYS. 121 


verum omnino ad rem facit, quod Laevium in Erotopaegniis 
per systemata iunxisse denos ac novenos ionicos a maiori 
modo demonstravi. nec minus Varro glyconeis usus cum 
synaphia. ex quo apparet in illis [Priscian. pg. 595]: 
per 

aeviternam dominum domum, 

tellurem propero gradum 
vel scribendum perque vel statuendum post illud per quae- 
dam hausta. et glyconeorum quidem usum non recte ad 
principem auctorem Anacreonta, sed ad Alexandrinos hunc 
imitatos referas. — praeterea Catullus usus est sapphico 
systemate, nec non illo, quod binis constat asclepiadeis ma- 
ioribus, et quidem citra synaphiam, etiam hoc cum imita- 
tione Sapphus, cuius tertius liber talibus fuit conscriptus 
numeris. 

At enim non potest demonstrari epodica illius tempore 
carmina provenisse. quae primum novasse Horatium ipsius 
adseritur testimonio illo [ep. I, 19, 23]: 

Parios ego primus iambos 

ostendi Latio numeros animosque secutus 

Archilochi. 
namque haec haudquaquam ita possunt accipi, ut eum di- 
camus gloriari iambis primum a se exclusa veterum licentia 
excultis. id enim ne statuas, Varronis Catullique et Bibaculi 
prohiberis exemplis, qui et ipsi tali arte composuere tri- 
metros, ut omittam quae de Asinio et aequalibus Horatii 
tragicis supra memoravi. nec vero ullum epodici metri 
apud poetas Augusto priores invenitur vestigium. 

Ex XVI Horatii epodis, qui systematis tenentur, primi 
decem constant iunctis exemplo Archilochi trimetris et di- 
metris iambicis. insequentium quinque praeter iambelegicum 
omnes apud Archilochum inveniuntur versus (habet idem 
elegiambicum), non quidem ut sit compertum, eodem illa 
coniuncta et conexa ab eo ordine, sed ut valde sit pro- 
babile. ex quo apparet Horatium in systematis epodon 
coiugandis Archilochi ad exemplum vel totum se accom- 
modasse vel certe accessisse quam proxime. et XII car- 
minis compositionem apud Archilochum extitisse auctor est 
Diomedes [gr. l I, 529]. — confirmatur autem res ipsius 


122 LIBER PRIMVS. 


poetae verbis, cum dicit: numeros animosque secutus Archi- 
lochi. ubi per numeros non subtiliores quaedam pedum ob- 
servantiae significantur, sed tota ratio metrica, ut per animos 
totum argumentum. et utroque respecto ab Horatio, qui 
nunc epodon dicitur liber, inscriptus est iamborum. — 
paenultimum carmen constat hexametris dactylicis et iam- 
bis puris. 

Idem autem, quod de epodicis systematis eius, etiam 
de lyricis iudicandum statim demonstrabitur. 

Ceterum in libello x«r& Aszróv, qui eodem fere quo 
epodi compositus est tempore, cum inveniatur systema ex 
trimetris constans et dimetris in carmine V, apparet quam 
cito increbuerit nova ars. 

Quaeritur iam, lyricorum Horatii systematum, quae qua- 
ternis omnino contineri versibus Meinekius et Lachmannus 
docuerunt (ea plerumque minus proprie stropharum nomine 
appellata), unde fuerit origo. de qua re post alios multos, 
paulo antequam hic liber ad typographos deferretur, rursus 
egit G. Christius. est autem difficillima. duplex tamen patet 
via eius explicandae. nam aut statuetur cum Lachmanno 
illum etiam hoc traxisse ab Alcaeo, quem potissimum sequi- 
tur ducem, aut respectu nobilissimorum systematum, hoc 
est aleaici et sapphici, eandem rationem adhibuisse metris 
relicuis. sed de hoc certo ne constaret nobis, et paucitate 
reliquiarum Alcaei librorum et deficientibus testimoniis pro- 
fessorum veterum prohibitumst. certa enim exempla stro- 
pharum Horatianarum praeter alcaicam et sapphicam apud 
Graecos non extant. 

Vix autem multum tribuas testimonio Diomedis, qui 
dicit [gr. l. I, 528 sq.; 519 sqq.] ut epodon XI, XIII, XIV, 
XV systemata, ita in lyricis asclepiadeorum mixtorum cum 
glyconeis sive pherecrateis strophas, item eam, quam habes 
II, 18, ab Horatio novatas. 

Itaque hoc potissimum notandum, quod I, 4 systema 
etiam apud Archilochum invenitur, sed binorum scilicet 
versuum. ]Í, 18 metrum diversus & Diomede Caesius [VI, 
270] Alcaeo frequenter tractatum refert. ^et reperitur apud 
hunc dimeter trochaicus, apud Sappho trimeter iambicus 
catalecticus. sed hos quaternorum versuum, non binorum, 


LIBER PRIMVS. 123 


coiugatione dispositos ab illo quis audebit affirmare? quod 
autem fuere, qui Bacchyliden respectum putarent in hoc 
opusculo, quippe qui carmen item sobrietatis et temperan- 
tiae laudibus dicatum continuis exarasset trochaeis puris 
(frgm. 28], tenendum ut numquam alias, ita ne hic quidem 
Doriensium metricam respectam ab Horatio, id quod ipsum 
declarat systema, de quo agitur. itaque non magis hic 
quam in vaticinio Nerei [I, 15], ubi item constat ab eo ob- 
servatum Bacchylidem [frgm. 29], metrum ab Aeolensibus 
alienum potuit admitti. 

At de ceteris systematis quae dicam habeo haec. L.I 
c. 7 et 28 mixta hexametro tetrametroque dactylicis, quibus 
etiam Archilochus usus est. idem systema, sed binis versi- 
bus decurrens, etiam in epodis reperitur [12]; et a Diomede 
Archilocho tribui ante dictumst. 

Asclepiadeis maioribus [I, 11; 18; IV, 10] exarata ter 
carmina. hoc metro totum librum, sed per disticha, a 
Sappho perscriptum supra memoravi. tetrasticha num prae- 
tulerit Alcaeus, non compertumst. 

Porro III, 12 concinnatum ionicis a minori decametris, 
cum synaphia per unam stropham continuatis. hos item 
habet Alcaeus, sed incertum an dispositione diversa. 

Praeterea IV, 5 cum etiam versus habeat archilochios, 
hexametrum dactylicum et trimetrum catalecticum, utrum 
post longum tempus (nam quae in primo libro extant eiusdem 
imitationis exempla 4; 7; 28, inter antiquissima numeranda 
comparet) ad Parii poetae revolutus sit systema llaccus, 
sicut visum Diomedi [gr. |. I, 527], an ex Alcaeo sumpserit 
an ipse novarit, parum liquet. 

Denique I, 8 proprio ab illo adornatum invento. 

Vsus autemst alcaica stropha in XXXVII carminibus, 
sapphica in XXVI, asclepiadeorum generibus quinque in 
XXX]V. omnia omnino numero sunt CIV. 

Alcaicis numeris et sapphiéis promiscue persecutus est 
res argumenti gravis, levis, medii; asclepiadeis potissimum 
tenuia ac mollia. unde suavissimum quodque eius opusculum, 
veluti decantatum illud 'donec gratus eram tibi', concinna- 
tumst hisce. 

Systemata epodon sunt VI, lyricorum XIII, 


124 LIBER PRIMVS. 


"Leges vero tales instituit idem, ut in epodis versibus 
cunctis uteretur pro asynartetis, in lyricis ionicos [III, 12] 
totos continuaret per synaphiam, ceteros teneret ambiguos 
inter rationem utramque, sed saepius asynartetorum ad- 
mitteret libertatem, plenamque synaphiae licentiam, elisionem 
vocalis sive verbum discerptum in fine versus, non adhiberet 
nisi raro admodum. de qua re libris IV et III curatius 
exponetur. 

Iam quod ego supra tetigi Aeolensium systematum in- 
curiam minimo post Flaccum intervallo optinuisse, exemplis 
comprobabo. igitur synaphia iunctorum versuum inde a* 
Tiberii aetate praeter paucos lonicos Terentiani et alterius 
auctoris ignobilis, quos affert hic [2060—2071], nullum 
prorsus extat vestigium nisi in canticis quibusdam Senecae 
liberius habitis. sed huius anapaestis quandam adfuisse 
synaphiam quod statuit Bentleius, numquam mihi probabitur. 
nam si ulla certior iunctura in illis evenit, quid facias, ut 
similia mittam, metris talibus: 

spargeret astra 

nubesque ipsas. 

colit impense 

femina virque 

numen geminum. 

iura pudorque 

et coniugii. 
haec quis umquam alia quam finiti plene ordinis excusatione 
stare posse credet? at non ita frequenter evenit brevis 
syllaba in fine anapaestorum. audio. nec tamen tam raro 
quam visumst Bentleio [de Phal. ep. pg. 186 sqq. ed. german.]. 
est autem haec norma antiquae artis, ut vel per se stantes 
ac libere agitantes numeri, si breves sint nimis nec pro- 
pinqui longioribus, nulla causa aperta, sed arcana elegantiae 
lege communis finalis infrequenter fruantur libertate. 

Praeterea sapphica quidem stropha aequabili ad ultima 
usque tempora usu viguit, sed alia eiusdem Horatii syste- 
mata tetrastropha qui adhibuerit non invenio, nisi semel 
alcaicum Statius, Severus [anth. ]. R. 893] illud quod constat 
asclepiadeis tribus et uno glyconeo. quod et in hymnis 
pauculis reperitur. relicua vero metra Aeolica cum tanta 
arte tantoque iudicio fuissent culta ab Horatio, prorsus abiere 


LIBER PRIMYVS. 125 


ex usu. magis vignere epodica. de quibus notandumst illud, 
quod Martialis ex trimetris hipponacteis et dimetris iambo 
exeuntibus conflavit (I, 61]. at aliae novae species syste- 
matum sunt ortae, quarum primus auctor fuit Seneca, qui 
semel in Medea [607—669] stropham versibus octonis sapphi- 
cis et singulis adoniis constantem adhibuit. nam quod in 
fine feruntur continuati decem et septem sapphici et adonius 
unus, foedissima illud interpolatione evenit vitium. etenim 
cum nonus ex his versus talis esset traditus 'patrioque pendet 
crimine poenas', plerique ut tollerent vitium, ceterum clavum 
clavo expellentes, sapphicum metrum instauravere. satis- 
fecerit Senecae qui pro verbis istis aperte glossam conti- 
nentibus substituerit velut 'crimine amoris' [cf. aen. X, 188]. 
quod si scripsit ita Seneca, dicit Nauplio exitii causam fuisse 
amorem Palamedis filii eiusque ulciscendi studium nimium. 

Anniano ac Sereno tertiique p. Chr. n. saeculi auctoribus 
quatenus placuerint systemata versuum etsi non satis notumst, 
vix tamen falsi erimus statuendo magis illos abhorruisse a 
talibus quam posteriorum quemquam aut praecedentium. 
contra Ausonius, Martianus, Boethius ut versuum multifor- 
mium, sic systematum variorum inusitata novitate captum 
ierunt animos. igitur cum Catullus et Horatius optimorum 
exemplorum aemulatione iugatos non composuissent versus 
nisi eos, qui similitudine originis et arcana ratione musica 
quasi sponte coirent in systema, haud sane eadem aetatis 
ultimae hominum fuit modestia, qui varietatis potius studium 
casumve aut arbitrium secuntur. quod statim additis exem- 
plis probabo. itaque apud Ausonium habes tetrametros 
trochaicos cum trimetris iambicis coiugatos et tetrametros 
dactylicos cum dimetris catalecticis. porro apud Boethium 
extant versus sapphici cum glyconiis invicem copulati nec 
non asclepiadei minores cum dimetris iambicis et cum tri- 
metris versus elegiaci et phalaecii cum alcaicis hendeca- 
syllabis; item cum sapphicis; nam III, 10, 2 corruptus est. 
piget plura addi, cum ante oculos res sit posita, quibus 
ultimorum imperii temporum carmina perlustrandi seu desi- 
derium venerit seu necessitas. illud solum dignum laude, 
quod certe concinnitatis spatiorum habuerunt plerumque ra- 
tionem non nimis dispares circuitu interse iugando versus. 


126 LIBER PRIMVS. 


Superest ut de systematis quibusdam dicam hymnorum. 
quae nulla causa poetica, sed usus facilitate cum provenis- 
sent, vix aliam habuere legem quam ut versus fere pares 
certo numero comprensi identidem repeterentur. itaque ver- 
suum in dimetris quaternorum, quinorum in trimetris, in 
tetrametris ternorum comprobavere strophas Prudentius, Se- 
dulius, Drepanius, Orientius, Venantius, Eugenius [carm. 
12; 13; 21], ut scholica quadam auctoritate sive Ambrosii 
exemplo concentum talem effectum esse appareat. 

Restat ut de canticis quibusdam Oedipi et Agamem- 
nonis Senecae dicamus [Oed. 403—415; 472—502; 709—737; 
Agam. 589—636; 808—866], liberius illis Graecorum ad 
exemplum, sed, ut mihi quidem videtur, mira inelegantia 
compositis. de quibus cum magna imperitia Fabricius dis- 
seruisset, pauca quidem Bothius correxit, ut tamen vel sic 
nulla illis carminibus constaret ratio. quare cum nec Grote- 
fendius quidquam profecerit, qui in grammatica Latina eadem 
perlustravit, iam quid rei sit explanabimus. et primum 
quidem illud monebimus, penes nos stare digerendi versus 
arbitrium. qui quomodo in Florentino libro sint discripti, 
ex Peiperi Richterique cognoscitur editione. nec vero mul- 
tum differt distinctio numerorum in ceteris libris eisque 
deterioribus. qui tamen aliquando rectiora praebent quam 
ille minimeque omnium in his canticis sunt neglegendi. — 
ceterum non ita multum discrepat recensio utraque a pla- 
citis nostris, excepto quod in ea saepius breviores versus 
contracti in longiorem, sicut et in Graecorum canticis factum. 
atque interpolatorum codicum traditio repraesentatur ut plu- 
rimum editionibus vulgatis. 

Sed haec parvi momenti vel nullius. nam probabilest 
hos versus ab initio sicut Graecorum choricos continua fuisse 
exaratos scriptura. unde potuere oriri iam in ipsa antiquitate 
grammatici, qui eas crassa distinguerent Minerva. certe 
similem ob causam et in anapaesticis eiusdem Senecae et 
in Horatii ionicis turbatum. 

Igitur cum cantica illa graecanica libertate composita 
esse supra memorarim, non ut solitam referant Romanis 
versuum aut systematum congruentiam, electis maxime metris 
comparet, quam fuerit Senecae tempore labefacta et con- 
vulsa elegantia antiqua. 


LIBER PRIMYS. 127 


Iam dignissimum memoria, quae reperiantur versuum 
genera, paene omnia ab Horatio esse sumpta, sive pleni seu 
divisi eius ut adhiberentur numeri. quae praeterea extant, 
ipsius Senecae in alienis inveniuntur canticis. sed illorum 
in numero plurima versuum sapphici et alcaici hendeca- 
syllaborum, porro asclepiadei minoris constant partibus, quae 
proveniunt caesura. quarum legitimae species sunt hae: 

floribus vernis. 
cohibere mitra. 
sensere terrae. 
Lesbia cum thymo. 
huc adverte favens. 
hae tamen formae quasdam vicissitudines subiere. ac pri- 
mum quidem evenit, ut sapphici coli spondeus dactylo muta- 
retur, velut ita: 
te caput Tyria. 
tradidit thalamis. 
praeterea fuit, ubi numerus iste inverso ordine collocaretur, 
ita ut praecederet spondeus sequeretur creticus sic: 
quam non flexerat. 
non tristis videt. 
at in alcaici priore parte videtur nonnumquam admissa initio 
brevis syllaba. namque observavi exempla haec: 
inauspicata. 
nec inpotentis. 
porro asclepiadei versus membrum illud 'Awc adverte favens 
soluto spondeo aut dactylo coacto has aliquotiens recepit 
formas: 
eflugium et miseros. 
ut primum magni. 
fraude sua capti. 
et his quidem numerorum rationibus longe plurimi continentur 
versus. sunt et aliae quaedam, sed aeque illae a sapphico 
metro repetendae. cuius primo abiecto trochaeo habes vel- 
ut talia: 
Thermodontiacae catervae. 
qui vultus Acherontis atri. 
quibus accedit hic versus: 
vidimus simulata dona 


sive omisso versus sapphici medio spondeo sive iure basis 


198 LIBER PRIMVS. 


mitigato, sicut factum alibi in glyconio. non minus ex sap- 
phico numero descendunt haec: 

Ophioniaque caede. 

molis immensae Danaumque. 
praeterea systematum eorum, quibus informandis adhibuit 
Horatius versus supra memoratos, diversa metra item in 
his extant canticis. ac primum quidem haud infrequenter 
invenitur versus adonius, deinceps alcaicus decasyllabus, 
sed hic rarissime, tum glyconii admisso nonnumquam in 
basin trochaeo, quod alioqui vitatur a Seneca. ceterum 
ultra syllabas denas, quae quidem exempla paucissima, non 
progrediuntur numeri  — praeterea aeque Horatiani re- 
periuntur versus ithyphallicus et minor sapphicus sive ana- 
creonteus et tetrameter dactylicus, quales habes hos: 

educas alumnos. 

pulveramve nubem. 

et quos vicinus Boreas ferit. 
porro aliquotiens ab ipso Seneca alibi in choricis positi 
extant anapaesticus monometer nec non dimeter trochaicus 
catalecticus, qui habet secundo loco spondeum (nam diversus 
est Horatii l. II in c. 18), ut puta: 


te decet cingi comam. 


verum plurima longe ab Horatio repetenda, cui etiam in eo 
morem gessit ille, quod aliena ab aequalibus libertate usus 
bis in fine versus et quidem in Agamemnone discerpsit vocem, 
parata sane a nomine proprio excusatione. quae an emen- 
dandi probabilitate tolli possint exempla, diiudicandum relin- 
quo alis. nam iria in eadem fabula posita talia: 

nec impotens pro- 

cella fortunae 

servitium contemp- 

tor levium deorum. 


tuus ille bisse- 
no meruit labore 


novissimis curis iam sublata a nobis. sunt igitur haec: 


carusque Peli- 

dae nimium feroci. 
aut cum ipse Peli- 
des animos feroces. 


LIBER PRIMVS. 129 


Iam quod horum versuum, aut siquos ipsi prava sollertia 
novavere, saepe duo aut etiam tres coiugarunt in unum 
homines docti, fecerunt id insulsissime. etenim plerumque 
ne aptus quidem apparet conexus, nisi ubi versuum, quibus 
concisis vel discerptis constant cantica illa, legitima evenerit 
species, veluti ita: 

vitae dirus amor, cum pateat malis 
aut: 
par ille regi, par superis erit. 
et ne stabit quidem umquam ratio. nam vel sic, nisi fre- 
quenter et hiatus admissos et productas in thesi breves et 
lacunas nullo sensus defectu hiantes et similia perversitate 
males statuere, semper superabunt versus minores. sed 
certissimum inde argumentum assumemus, quod, cum ea 
metra, quae aperte longiore continentur ambitu, inveniantur 
omnino rarissime, talis fastidii nulla hercule causa poterit 
reperiri, si ceteros versus simili aut eodem fuisse existima- 
bimus spatio. unde quid lucramur talia fingendo, nisi quod 
versiculos per se mediocriter formatos copulando reddimus 
pessimos? an sine causa factum esse existimabimus, quod 
conditores artis, ut his exemplis defungar, versus sapphici 
eum ordinem voluerunt, quem videmus, non hunc: 
sacer et Cithaeron sanguine undavit. 
nec alcaici talem: 
militia puer robustus acri? 


nisi forte eo pravitatis provectum esse credemus Senecam, 
ut sperneret optime coiugatos versus longiores, at amaret 
pessime. 

Quae cum ita sint, nihil iam paratumst negotii, quin 
adscribantur cantica ista. in quibus cum pauca de coniec- 
tura novarimus nostra, haec, qualiacumque fuerunt, silentio 
transeunda censuimus. 


Effusam redimite comam nutante corymbo, 
mollia Nisaeis armantes bracchia thyrsis. 
lucidum caeli decus, 

huc ades votis, 

quae tibi nobiles 

Thebae, Bacche, tuae 

palmis supplicibus ferunt. 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 9 


130 LIBER PRIMVS. 


huc adverte favens 
virgineum caput, 
vultu sidereo 

discute nubila 

et tristes Erebi minas 
avidumque fatum. 

te decet cingi comam 
floribus vernis, 

te caput Tyria 
cohibere mitra 
hederave mollem 
bacifera religare frontem. 


Sensere terrae 

Zalacum feroces 

et quos vicinus Boreas ferit 
arva mutantes 

quasque Maeotis 

alluit gentes 

frigido fluctu 

quasque despectat 
vertice e summo 

sidus Arcadium 
geminumque plaustrum. 
ille dispersos 

domuit Gelonos, 

arma detraxit 

trucibus puellis. 

ore deiecto 

petiere terram 
Thermodontiacae catervae, 
positisque tandem 
levibus sagittis 

Maenades factae. 

sacer et Cithaeron 
sanguine undavit 
Ophioniaque caede. 
Proetides silvas 

petiere, et Argos 
praesente Bacchum 
coluit noverca. 

Naxos Aegaeo 

redimita ponto 

tradidit thalamis relictam 
virginem meliore pensans 
damnum marito. 


LIBER PRIMYS. 131 


pumice ex sicco 
fluxit Nyctelius latex. 
garruli gramen 
secuere rivi, 
conbibit dulces 
humus alta sucos 
niveique lactis 
candidos fontes 

et mixta odoro 
Lesbia cum thymo. 
ducitur magno 
nova nupta caelo. 
sollemne Phoebus 
carmen decorus 
cantat infusis 
humero capillis, 

et geminus Cupido 
concutit taedas. 
telum deposuit 
Iuppiter igneum 
oditque Baccho 
veniente fulmen. 


Non tü tantís 
causá periclís, 
non haec Labdacidas petunt 
fata, sed veteres deum 
irae secuntur. 
Castalium nemus 
umbram Sidonio 
praebuit hospiti, 
lavitque Dirce 
"Tyrios colonos. 
ut primum magni 
natus Agenoris, 
fessus per orbem 
furta sequi Iovis, 
sub nostra pavidus 
constitit arbore 
praedonem venerans suum, 
monituque Phoebi 
iussus erranti 
comes ire vaccae, 
quam non flexerat 
vomer aut tardi 
iuga curva plaustri, 
deseruit fugas 
g* 


132 


LIBER PRIMYVS. 


nomenque genti 
inauspicata 

de bove tradidit, 
tempore ex illo 
nova monstra semper 
protulit tellus. 
aut anguis imis 
vallibus editus 
annosa Supr& 
robora sibilat 
supraque pinus, 
supra Chaonias 
celsior arbores 
caerulum erexit caput, 
cum maiore sui 
parte recumberet, 
aut feta tellus 
impio partu 
effudit arma. 
sonuit reflexo 
classicum cornu, 
lituusque adunco 
stridulos cantus 
elisit aere. 

non ante linguas 
agiles et ora 
vocis ignotae, 
clamore primum 
hostico experti. 


Heu quam dulce malum 
mentibus additum 

vitae dirus amor, 

cum pateat malis 
effugium et miseros 
libera mors vocet, 
portus aeterna 

placidus quiete. 

nullus hunc terror 

nec impotentis 

vv — procella 

fortunae movet aut iniqui 
flamma Tonantis. 

pax alta nullos 

civium coetus 

timet aut minaces 
vietoris iras, 


LIBER PRIMYS. 133 


non maria asperis 
insana Coris, 

non acies feras 
pulvereamve nubem 
motam barbaricis 
equitum catervis, 

non cum urbe tota 
populos cadentes 
hostica muros 
populante flamma 
indomitumve bellum. 
perrumpet omne 
solus servitium 
contemptor levium deorum, 
qui vultus Acherontis atri, 
qui Styga tristem 
non tristis videt 
audetque vitae 
ponere finem. 

par ille regi, 

par superis erit. 

o quám miserümst 
nescíre morí. 

vidimus patriam ruentem 
nocte funesta, 
Dardana cum tecta 
Dorici raperetis ignes. 
non illa bello 

vieta, non armis, 

ut quondam Herculea 
cecidit pharetra. 
quam non Pelei 
Thetidisque natus, 
carusque Peli- 

dae nimium feroci 
vicit, acceptis 

cum fulsit armis 
fuditque Troas 

falsus Achilles, 

aut cum ipse Peli- 
des animos feroces 
sustulit luctu 
celeremque saltu 
Troades summis 
timuere muris. 
perdidit in malis 


134 


LIBER PRIMVSR. 


extremum decus 
fortiter vinci; 
restitit annis 

Troia bis quinis, 
unius noctis 
peritura furto. 
vidimus simulata dona 
molis immensae Danaumque 
fatale munus 
duximus nostra 
creduli dextra, 
tremuitque saepe 
limine in primo 
sonipes cavernis 
conditos reges 
bellumque gestans. 
et licuit dolos 
versare, ut ipsi 
fraude sua capti 
caderent Pelasgi. 
saepe commotae 
Sonuere parmmae, 
tacitumque murmur 
percussit aures, 

et fremuit male 
subdolo parens 
Pyrrhus Ulixi. 


Argos nobilibus 
nobile civibus, 
Argos iratae 
carum novercae, 
semper ingentes 
educas alumnos. 
imparem aequasti 
numerum deorum. 
tuus ille functus 
bisseno meruit labore 
adlegi caelo 
magnus Alcides, 
cui lege mundi 
Iuppiter rupta 
geminavit horas 
roscidae noctis 
iussitque Phoebum 
tardius celeres 
agitare currug 


LIBER PRIMVR. 135 


et tuas lente 
remeare bigas, 
pallida Phoebe. 
rettulit et pedem 
nomen alternis 
stella quae mutat 
seque miratast 
Hesperum dici. 
Aurora movit 

ad solitas vices 
caput et relabens 
imposuit seni 
collum marito. 

sic sensit ortus, 
sensit occasus 
Herculem nasci. 
violentus ille 

nocte non una 
poterat creari. 

tibi concitatus 
substitit mundus, 

Oo puer magnum 
subiture caelum. 

te sensit Nemeaeus arto 
pressus lacerto 
fulmineus leo 
cervaque Parrhasis, 
sensit Arcadii 
populator agri, 
gemuitque taurus 
Dictaea linquens 
horridus arva. 
morte fecundum 
domuit draconem 
vetuitque collo 
pereunte nasci, 
tergeminosque fratres, 
pectore ex uno 

tria monstra natos, 
stipite incusso 
fregit insultans, 
duxitque ad ortus 
Hesperium pecus 
Geryonae spolium triformis. 
egit Threicium gregem, 
quem non Strymonii 


136 LIBER PRIMVS. 


gramine fluminis 
Hebrive ripis 
pavit tyrannus 
(hospitum dirus 
stabulis cruorem 
praebuit, saevis), 
tinxitque crudos 
ultimus rictus 
sanguis aurigae. 
vidit Hippolyte ferox 
pectore a medio rapi 
spolium, et sagittis 
nube percussa 
Stymphalis alto 
decidit caelo. 
arborque pomis 
fertilis aureis 
extimuit manus 
insueta carpi 
fugitque in auras 
leviore ramo. 
audivit sonitum 
crepitante lamna 
frigidus custos 
nescius somni, 
linqueret cum iam 
nemus omne fulvo 
plenus Alcides 
vacuum metallo. 
tractus ad caelum 
canis inferorum 
triplici catena 
tacuit nec ullo 
latravit ore 

lucis ignotae 
metuens colorem. 
te duce succubuit 
mendax Dardaniae domus 
et sensit arcus 
iterum timendos; 
te duce concidit 
totidem diebus 
Troia, quot annis. 


Iam quam multiformes fuerint in metris Latini nemini, 


opinor, erit obscurum. quodsicui ne haec quidem satis ampla 
videbitur esse artis varietas, denuo excutiat metricos veteres 


LIBER PRIMVS. 137 


quaeratque, quae illi diversorum afferunt numerorum exem- 
pla, ab ipsisne sint ficta an sumpta de poetis. quod haud 
ita difficile poterit diiudicari. et maxime quidem omnium 
opus erit harum rerum existimatorem penitus esse imbutum 
Vergili et relicuorum, unde sumunt sua grammatici, poc- 
tarum cognitione, statim ut appareat, sintne ista ex horum 
versibus conficta necne, dein illud videndum, an sint nimis 
inepta sensu, quam quae de poetis ducta videantur. ceterum 
potuit fieri, ut uno alteroque horum metrorum, praesertim 
abstrusis, uterentur Laevius ac Serenus et ut quisque horum 
similimus. et monitum de quibusdam in appendice Rutilii 
Namatiani. nec tamen hic operaest mihi in minutiis im- 
morari, cum vix summae rerum sufficiam. 


III. 
LIBER SECVNDVS. 


DE PEDVM OBSERVANTIA. 


Iam magna copia metrorum Graecanica arte composi- 
torum prolata eorumque origine et usu modice percursis 
perlustravimus quidem, ut ita dicam, aedificii, quod visuri 
eramus, spatia ac parietes, firmos sane et duraturos, sed 
tamen, nisi accederet cura et sollertia, nec aptos satis tantis 
laboribus et impensis nec iucundos oculis et dignos cognitu. 
itaque ne aut nihil egisse videatur Ennius, qui primus rem 
metricam Latinorum novavit, aut plurimum ei, qui dolue- 
runt, non modo quod Plauti, sed quod Aboriginum tam cito 
periere numeri, iam carminis Latini suptiliores quasdam 
regulas insequentibus deinceps exponemus libris. neque enim 
exceptiones dixerim, quales ubi videntur esse, etiam legum 
instar sunt habendae, minus late quidem patentium, sed 
quae et ipsae profectae sint ab illa rerum metricarum iudicii 
sobrietate et elegantia, qua vel Graecos superavere Romani. 
etenim quod facete dixere homines ingeniosi in tragoediis 
Sophoclis inesse aspera quaedam et incongrua non re, sed 
specie, quippe quae teneantur maioris cuiusdam concinnitatis 
et consonantiae lege, id iure optimo statui licet de metris 
dactylicorum Latinorum. possis etiam horum imaginem 
globi figurae adsimilare, cuius circuitus et spatia undecum- 
que oriunda semper in se redeunt et cuius incisionibus 
variis omnino circuli, quae perfecta et ipsa formast, efficitur 
Species. 


LIBER S8ECVNDVS. 139 


Sed et haec et siqua vere exceptionum instar 
sunt habenda, simul diversa poetarum aeque bo- 
norum isdem de rebus placita septem potissi- 
mui contineri videntur causis. 

Quarum prima venit ab ipsa ratione metro- 
rum et secreta elegantiae lege, altera a vocabu- 
lorum, quibus utuntur poetae, plerorumque con- 
dicione, tertia a sensuum vi seu proprietate, 
qua aliquando invertuntur leges versus, quarta 
a progressu, quem in arte faciunt poetae, quinta 
a novitate metrorum, sexta ab optimorum exem- 
plorum, quorum praevalet auctoritas, differen- 
tia, septima a diversitate carminum. de his iam 
omnibus cum cura exponendum. 

L Itaque cum prima potissimaque lex sit versus Latini 
— nam apud Graecos non perinde servatur — ut cuiusvis 
ordinis metrici finis proprios sui referat numeros, at initia 
ferme habeantur indifferenter, iam apparet his ob illud 
ipsum maiorem evenire libertatem. constat autem finis or- 
dinis in medio versu desinentis singulis pedibus, at in ultimo 
duobus aut uno ac dimidiato. praeterea dignissimum me- 
moria legitimo quodam progressu et intendi et imminui 
diversarum partium licentiam, ita quidem ut priores loco 
etiam libertate sint potiores. veluti in hexametro dactylico 
semiquinaria caesura praedito quarti et quinti semipedum, 
quibus prior ordo cluditur, minus firmiter fere observatur 
norma quam, quibus posterior, pedum quinti ac sexti. porro 
primus dactylus cum dimidiato proximo etiam agitat facilius 
quam cum tertii parte altera quartus. verum haec in uni- 
versum cum habeant rectissime, ne tamen errorem trahant, 
duae res erunt monendae. primum enim nullius, ne primae 
quidem sedis, tam eximia potest esse licentia, ideo princi- 
pales versus rationes et aeternae leges elegantiae ut mi- 
grentur. deinde potest fieri aliquando in mixtis metris, ut 
nullo pacto, ne si ipse quidem velit Iuppiter, partes securius 
habitae prorsus possint percipere libertatem permissam ipsis. 
quod ubi evenit, legitime transfertur licentia ad proximum 
versus membrum, illi quod melius conveniat. contra pedes 
severiori alias obnoxii normae est ubi ob certas et non 


140 LIBER SECVNDVS. 


mutabiles ipsorum leges, qualis est ut puta quinti in hexa- 
metro dactyli, exceptionibus talibus pateant, quibus propria 
eorum qualitas efficitur. 

At à circuitu metrorum et pedum substantia regulae 
provenere tales. primum quo quis longior est versus, eo 
plures admittit exceptiones, illam quidem ob causam satis 
apertam, quod in talibus, sicui parti insit asperitas, ea 
relicuarum aucta elegantia compensari quasi potest et emen- 
dari porro licentiae à pedum proprietate descendentis hic 
est modulus, plus ut habeant libertatis dactyli et anapaesti 
quam trochaei et iambi, his autem minus etiam mixta genere 
numerorum utroque, horum tamen ut variae partes pro di- 
versitate pedum differentem normam sequantur, ceterum 
et eorum versuum, qui uno eodemque perpetuum continuato 
pede decurrunt, intenditur severitas, tum cum excluduntur 
seu necessitate sive arbitrio numeri ei, quos legitime per- 
mutare permissumst. quale habes Catulli metro hoc 'phaselus 
ille, quem videtis hospites! et Sereni tali "inquit amicus ager 
domino', e quibus alterum solum dactylum, iambum solum 
recipit prius. namque is omnino apparet mos auctorum La- 
tinorum, satis quidem notabilis ceterisque eorum rationibus 
congruus, quo magis subtiles sint ac laboriosi versus, eo 
accuratius ut excolantur. scilicet aliter primam composi- 
tionis elegantiam velut degenerare existimarunt. 

II. Deinde late patens venia verborum, quibus constant 
versus, spatio ac proprietate oritur. ac primum quidem 
liberius habentur voces plurimo usu communis vitae tritae 
et necessariae, quales sunt coniunctiones, praepositiones, 
adverbia, pronomina et ut quaeque pars orationis proxime 
accedit ad istarum frequentiam. — porro perspicuas ob 
causas facilius migrantur leges carminis in multarum sylla- 
barum quam unius vel duarum vocibus. nam quo erit minus 
apta numeris pars orationis, eo citius ansam praebebit ex- 
ceptionibus, quibus metro accommodetur. ceterum non in- 
epte addemus in adsignanda difficilioribus verbis libertate 
nativae tantum eorum formae habuisse rationem Graecos 
ac Latinos, non eius quae elisione admissa posset evenire. 
— sed plurimum inde ab Homeri et Hesiodi aetate usque 
ad Georgium Pisidam et Eugenium Toletanum versibus venit 


LIBER SECVNDVS. 141 


libertatis à nominibus, quae dicuntur, propriis. nam cum 
optimo quoque tempore eorum vel quantitatem vel formam 
immutare haberetur nefas — unde Tullius in oratore [45, 
153] nihil dicit immutandis vocabulis licentius esse factum, 
quam quod hominum etiam nomina contraxissent [cf. item 
Meinek. in ed. Babrii p. 139] —, et cum laetarentur tamen 
eis admodum poetae veteres, saepius quidem multo usi quam 
recentes (unde quis ignorat inveniri aliquando versus ex 
solis constantes nominibus propriis?) atque dis heroibusque 
et hominibus adeoque locis gratam esse rati zoAvovvyuíav, 
quam vocant Graeci, varia artificia ac praestigia reperiri 
oportebat, difficiliora ut aptarentur metro. ab his exiguo 
temporis spatio pariter ad omnia evagatast licentia. cete- 
rum quod tam anxia cum cura habuere vocabula propria 
veteres, non poterit mirum esse reputantibus inde a saeculo 
XVII philologos, qui Latine sua componunt, tanto cum amore 
nomina sua barbara plerumque ori Romano et incongrua 
servare, iam ut verendum sit, ne ineptus habeatur ille, in- 
eptis qui placitis obviam ierit. igitur primum quidem non 
erit mirum ipsa nomina ea, quam dixi, levari libertate. 
simili tamen ac pari fruuntur verba proxime praecedentia. 
et huius quidem usus innumera prostant exempla. sed nec 
illud infrequens, subsequentem vocem ob eandem causam 
haberi licentius, neque desunt versus, qui cur recedant a 
solita arte plane non apparet, nisi quod inest in eis 
quocumque loco positum nomen proprium. ceterum eodem 
ferme ob similitudinem rationum fruuntur iure cuiuslibet 
generis voces peregrinae, porro in didactico carmine nomina 
proprie ad argumentum spectantia quasi technica, qualia 
habes apud Manilium et Germanicum astrorum, medica- 
minum apud Serenum. ita licentiam saepe metri admittunt 
christiani rerum sacrarum vocabulis additis. 

III. Aliud genus libertatis venit carmini ab oratoria 
sermonis concitatione gravique affectione animi. a qua re- 
missior ars et numeri neglegentiores adeo non sunt alieni, 
interdum ut plurimum faciant ad elegantiam versus. quippe 
devincit nos nescioqua iucunditate forma sine cultu decens, 
cum praesertim minime fallat prudentem rerum in sim- 
plici isto habitu longe maiorem inesse artem quam alibi 


142 LIBER SECVNDVS. 


vel in ornatissimo. ceterum cum plerumque sermo commo- 
tior indicetur verborum aut cumulatione aut iteratione sive 
oppositione, dabitur venia, quod dicam plerumque parum 
proprie ab hisce ortas exceptiones metricas. proximum 
autemst, quod in oratione vel leni ac mediocri a multarum 
rerum enumeratione quaedam versui oritur libertas. prae- 
terea intellegitur minime oportere poetas cultas ipsis leges 
servare in aliorum versibus afferendis, neque sine causa 
factumst, quod auctores christiani, locos de scriptura sacra 
petitos carmini ut accommodent, minus aegre patiuntur alio- 
qui placitam metrorum normam immutari. 

Veluti Phaedrus cum numquam  sustinuisset quartum 
pedem senarii constare verbo in spondeum exeunte, non 
timuit citare Ennii metrum tale [III epil. 34]: 

palam mutire plebeio piaculumst. 


atque ita Sedulius usus est hiatu prorsus abhorrente a pla- 
citis suis in oratione dominica [c. p. I, 305]: 


sic ait ipse docens 'ego in patre et pater in me". 


IV. Et haec quidem exceptionum genera ipsa natura 
metri et orationis oriuntur. alia vero a progressu artis seu 
defectu temporumque intervallis et diversitate operum re- 
petenda. qua in re hoc potiores Latini, quod apud eos ple- 
raque metra legitimo successu venere ad summum, cum 
apud Graecos, qui vetustissimi auctores artis, idem sint et 
perfectissimi. praeterea posterioribus horum offecit nimia 
Homeri auctoritas, quem sane ea veneratione sunt prosecuti, 
quam &/ócoAoA«rgtíev vocant ipsi. aliquanto rarius evenit 
apud Latinos, ut elegantiae leges prae Ovidii Vergiliique 
placitis spernerentur. 

Igitur non mirum diversas inter se et dispares pro tem- 
porum varietate singulis poetis adfuisse rationes metricas. 
quamquam huius rei iudicium lubricum identidem et am- 
biguum, primum quia plerorumque auctorum veterum libri 
quonam ordine fuerint compositi ignoratur, tum quod omnino 
veterum scriptorum prima ars a summa non eo distat inter- 
vallo, quod optinet ferme initia inter ac fines neotericorum. 
scilicet similes interpretum eorum, quos dicit Lessingius 
edere conversa e linguis externis scripta non habentes, sed 


LIBER SECYNDYS. 143 


parantes sermonis alieni peritiam, adulescentuli nostri, qui 
carmina factitant, reperiuntur sudantes laborantesque in 
studiis zgozeiütvrixoig metrorum eis, quae ut ad omoium 
pariter eruditionem liberalem pertinentia scholae attribuerunt 
veteres. — ita magis exculta ars comparet Horatii in Epistu- 
lis quam in Saturis, Statii in Achilleide quam in Thebaide, 
Corippi in laudibus Iustini quam in Iohannide. 

Ceterum quamvis verum sit poetas plerumque, quo 
longius procedunt in studiis, eo magis curam intendere, est 
tamen ubi contrarium eveniat. veluti satis notum Sophoclem 
et Euripidem inde ab anno fere 425 plura sibi in numeris 
tragoediarum permisisse quam antea. atque Horatius in 
IV lyricorum, quem post tempus satis longum addidit prio- 
ribus, cum intenderet artem exclusa ab anacrusi metri 
alcaici brevi et bis, non saepius [1, 35; 3, 24], elisis longis, 
remisit eandem adhibita magis quam ante caesura trochaica 
in versu sapphico. item ab Ovidio laxioribus adstrictos 
frenis pentametrorum exitus post exilium cui ignotum? 

Praeterea potest fieri, ut poetae vel cultissimi, sive 
amore antiquitatis sive studiorum proprietate ducti vel lu- 
dendi cupiditate [cf. Pers. 6, 9; Martial. XI, 90, 4 sq.], aliena 
ab aequalium usu sustineant aliquando inserere carmini. 

V. Nec non refert permagni novisne an pridem vulgatis 
numeris utantur poetae, quoniam ut in vita, ita in arte 
plurimum iuvamur exemplis. quae vel si mala sunt ad 
verum inveniendum viam communiunt; quid, ab omni prope 
parte si perfecta? at per vacuum incedenti cum gloria in- 
tendi pericula. quare non est mirum antiquiores Romanorum 
nonnumquam inelegantia lapsos, donec stabilitis metricae 
Latinae legibus ad firma eademque sana placita se verterunt 
insequentes. 

VL Et tractata plurimum et tractandast materia imi- 
tationis veterum poetarum. in qua illud plurimum curan- 
dum, praesertim in Latinis poetis, ne aut parum simus dili- 
gentes aut nimium. etenim cum collegiorum pocticorum 
contentionibus ipsaque natura linguae Latinae, quae ali- 
quanto minus idoneast numeris dactylicis quam Graeca, cito 
formulae quaedam elocutionum evenissent, suo quaeque 
metro aptissima, item finales eo magis adhiberentur usu, 


144 LIBER SECVNDVS. 


quo quaeque esset dactylico numero accommodatior, non 
poterit mirum esse, quod, ut hoc utar exemplo, in versibus 
Latinis circa finem hexametri, cuius moduli excluso fere a 
quinta sede spondeo accuratissime servantur, saepe similia 
interse occurrunt, in quibus non sit cogitandum de imitatione 
ulla, sed de fortuito quodam concentu. de qua re luculen- 
tissime expositum a Zingerleio in dissertatione de repetitis 
in fine hexametri Latini similibus eorumque origine, quae 
legitur in libello de posteris aetate poetis quibusdam Latinis 
I [44 sqq.) idem tamen disputationibus de Horatio [l. m. 
I, 1 qq.], Ovidio, Martiale editis [Oeniponti 1869—71; 1877] 
demonstravit, quantum se prioris temporis illustribus po- 
etis et pro exemplo adhibitis propter auctoritatem nominis 
applicassent saepe auctores vel tales, quorum ab ingenio 
omnis esset aliena inopia. ad hos igitur libros remittimus, 
siqui accuratius voluerint doceri de re gravissima. 

At ubi corroborata post medium a. u. c. saeculum 
octavum Latini versus arte non nova reperire, sed retinere 
parta interfuit plerorumque, tum vero quasi tumultu facto 
in diversa discessere poetae, pro varietate ingeniorum alius 
aliud Augustei aevi exemplum imitatione prementes. atque 
maxima apud recentiores auctoritate viguere Vergilius et 
Ovidius. quippe hos non similis modo materiae scriptores, 
sed omnes, quotquot fuere, quam religiosissime observarunt. 
quare non perinde magnum locum in lyricorum versuum et 
satiricorum arte constituenda optinuit Horatius, nec multum 
valuit exemplo Tibullus. Propertium qui sint secuti non in- 
venio praeter Passennum Paulum, quem Propertium, a quo 
genus duceret, felicissime imitatum dicit Plinius Ep. IX, 22. 
id tamen num ad metricam artem pertinuerit, incertum. 
certe nihil de hac re monuit Plinius, qui eandem in Catulli 
Calvique imitatore quodam adnotare non supersedit [I, 16, 5]. 

Sed gravissimum inde ortum discrimen inter poetas 
Augusto posteriores, quod quidam Vergilium, Ovidium alii 
magis probavere ducem. etenim alieni longe fuere plerique 
Latinorum ab illa pravitate, qua nunc illum solum unicum- 
que principem artis Latinae, alterum suptilem opificem ver- 
suum existimant. et quamquam uterque sectatoies habuit 
sat multos, tamen potiores aemulati Ovidium, ut vel hinc 


LIBER SECVNDVS. 145 


possit concludi illius magis normam gentis Romanae indoli 
et suptilium ingeniorum proprietati convenire. scilicet Naso- 
nem secuti fere auctores Priapeorum, Columella, Lucanus, 
Homerus Latinus, Calpurnius, auctor ad Pisonem, Seneca, 
Martialis, Nemesianus, Palladius, Claudianus, Rutilius, Mero- 
baudes, Avianus, Sedulius, Arator, Boethius, plerique poeta- 
rum minorum, Vergilio accessere Persius, Valerius, Statius, 
Silius, Ausonius, Prudentius, Paulinus, alii. quidam ambigui, 
ut Manilius et Iuvenalis, aut pro varietate operum diversi, 
ut Corippus. ceterum vel qui magis probavere Maronem, 
longe pluribus rebus Ovidium quam quibus hic placuit illum 
observavere. iam ultimorum temporum homines quod quasi 
expertes legum et Faunis vatibusque similes fuisse credunt 
vulgo, turpissimo illud errore optinuit. adeo enim illi non 
alieni ab arte, ut potius artificiis plerumque labantur, ncc 
metrorum hercule pedumque diversitate neoterici differunt 
ab antiquis, sed potius prosodiae et quantitatum. quod non 
erit mirum reputantibus, quanam religione illi grammati- 
corum aequalium praecepta absurda plerumque, sed saepe 
difficilia sint executi. 

VIL Praeterea pro materiae diversitate et spatio libro- 
rum oriuntur exceptiones. quippe apparet non decere ad- 
mitti breviculo carmine, quod multis milibus versuum con- 
stante. nam tale dum legimus, animus ad finem properans seu 
devinctus varietate rerum non nimium immoratur taxandis 
vitiis. at pusilla elegantia et suptilitate, quibus solis valent 
virtutibus, praestare oportet. tum similis ambitus opera 
multum interest quodnam ad genus poesis pertineant. quippe 
graves et severi cum tragicis et melicorum plerisque epici, 
remissi satirici et ut quisque humilia sectatus, medii di- 
dactici et elegiaci. hinc pro varietate librorum diversa legis 
firmitas. fatendum tamen magis id pertinere ad Graecos, 
quibus ipsa natura adesset longe maior et artis varietas et 
copia exceptionum. at lomani ab antiquissimo aevo vel in 
hac parte servantes indolis proprietatem haud ita dissimiliter 
omnes studuere elegantiae et concinnitati. 

His praemonitis non potest fieri quin pleraeque seu 
leges sive exceptiones metrorum recte percipiantur. nam a 
casu et arbitriis pauciores etiam et tenuiores repetendae 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 10 


146 LIBER SECYNDVS, 


res in versibus Latinis quam in Graecis. contra quod saepe 
insolentiam metri compluribus simul rationum earum de 
quibus exposui videmus excusari, eo acrior eveniet pruden- 
tibus admiratio veterum poetarum, re ipsa qui comprobarint 
ingeniis probe institutis legum firmitate inniti vel licentiam. 
praeterea cognitu haud absurdus mos poetarum Romanorum, 
epicorum maxime, multiplicandi uno versu exceptiones, qui, 
cum specie prima possit videri solitae horum normae esse 
dissimilis, altius introspicientibus apparet congruens omnino 
et aptus. quippe eam haud dubie ob causam descenderunt 
ad placitum tale vates illi, quod, unius metri exiguitate 
spatii facile dilabentis e memoria insolentiam cumulatam 
iam plurimorum versuum integro decore cum compensarent, 
facilius potuit servari severitatis Latinae proprietas quam 
dispersa passim licentia. 

Igitur nihil iam obstat, quominus propriam huius volu- 
minis materiam, h. e. varias diversorum pedum formas or- 
dine expediamus, quod eo laetiore animo opus aggredimur, 
cum non alia in re plenius appareat insignis Graecorum et 
magis Romanorum suptilitas et elega:tia. 

Et primum quidem omnium rationes apponam metricas, 
quarum, cum sint certae firmaeque, velut fundamento niti 
oportebit omnem huius libri disputationem. 

Itaque prima lex est, ut in metro Latino pe- 
dis dactylici non possit solvi arsis. 

Dubitatum multum a doctis de Ennio; cuius ab hexa- 
metris Hermannus [elem. doctr. metr. 347] aliique non alienum 
putarunt proceleusmaticum sive anapaestum. qua de re eo 
difficilius est iudicium, cum non abhorreat à vero rationes 
illas falsissimas et perversa interpretatione Homericorum 
quorundam versuum ortas, quibus adducti grammatici non- 
nulli et acephalos numeros et myuros et quos non? in 
Iliade et Odyssea deprehendere sibi visi sunt, non ignotas 
fuisse Ennio, studiosissimo et ipsi, siquis fuit alius, rerum 
grammaticarum eodemque minime alieno a grammaticis 
minutiis argutiisque. igitur retractatis ante annos decem 
carminibus eius rem in medium reliqui, cum praesertim 
exempla proceleusmatici vel anapaesti contra artem positi 
omaia in primo constent pede, qui maiorem quam ceteri 


LIBER 8ECYNDVS. 147 


sibi vindicat libertatem. conferenda quae in vita Ennii 
pg. 224 dicta quaeque in commentario editionis ad Satura- 
rum v. 53 adscripta. ac tamen plerumque adducor, ut cor- 
rupta illa existimem. sunt autem numero tria, ex quibus 
duo inveniuntur in fragmento pessime corrupto Hedypha- 
geticon, quod servatumst Appuleii libro de magia [cap. 39]. 
quorum verba feruntur haec [sat. 53; 59]: 
Mytilenaest (mitilene est librf) pecten charadrusque apud Ambraciai 
finis. 
melanurum, turdum merulamque umbramque marinam. 
et in hoc quidem versu reponendum /um turdum, merulam, 
melanurum w. m. coniecit Schraderus. in altero quaerendum 
an Mylilenae alia forma eaque brevior extiterit veluti graece 
dicitur uvrAog pro mytilus, mutilus. restat Annalium, quod 
videtur, metrum tale [267]: 
capitibu' nutantis pinos rectosque cupressos. 
id a Gellio Nonioque (XIII, 21, 13; 195, 22] allatum nulla 
fere varietate scripturae, nisi quod huius in libris est nutan- 
tibus, sicut in Vossiano ilius a manu prima. iam utrum 
sotadeo potius numero contineantur verba ista, id quod olim 
visum nobis, in hunc modum: 
cápite nütantís pínos réctósque cupréssós, 
an scribendum sit nutantis capitis, quam nuper protulimus 
coniecturam, an per syncopen efferendum captibus an deni- 
que proceleusmaticus tolerandus, penes alios erit iudicium. 
erravit autem in his tractandis Ritschelius, qui in trochaicos 
numeros eosque parum elegantes distraxit ea ita [opusc. 
IV, 108]: * 
capitibus nutantibus 
ibi pinos rectosque cupressos, 
oblitus a Gellio unum dici versum. neque verba huius quae 
secuntur: contra vero idem Ennius in annali duodevicesimo 
"aere fulva! dixit, non 'fulvo' interpretatus est recte, ubi 
illud contra non ad carminis diversitatem pertinet, sed ad 
generis. 

Ceterum quamquam de Ennii rationibus non prorsus 
constat, non tamen hercule dignumst grammaticorum refellere 
ludibria, qui a Vergilio, ut acephalos versus et myuros, etiam 
proceleusmaticum pedem vel anapaesticum admitti pro dac- 

10* 


148 LIBER SECVNDVS. 


tylo asserunt, cum nullo tempore defuerint qui probarent 
veriora [cf. Serv. ad georg. I, 397]. 

Altera regula numerorum extat Latinorum, 
ut dactyli thesis semper possit cogi in unam 
longam in ordine tribus pedibus integris non 
minore. ceterum quo minutius erit metrum, eo 
magis exclusus est spondeus. nec vero ullo pacto 
credibilest trochaeum umquam aut creticum 
poni pro dactylo. 

A qua norma exempla aliena quotquot ferebantur apud 
antiquissimos auctores, in editionibus Ennii Luciliique ac 
Nonii sunt sublata. veluti in fragmento Enniano [ann. 514]: 

viresque valentes 

contudit crudelis hiemps 
illud contudit, etsi diserto firmatur testimonio Prisciani, qui 
dicit eius produci paenultimam, haud sane existimavimus 
ferendum. etenim ut largiamur admissum aliquando ab 
Ennio trochaeum pro dactylo, tamen non aliter putabimus 
id factum quam in verbis averso Apolline natis et heroico 
metro ineptis. sed cur poneret ille violata lege creticum 
contudit, cum esset in promptu servata dicere aut contunsit 
aut contutudit? quod ipsum venisse ab Ennio omnibus spon- 
debo pignoribus. quis autem ignorat et Priscianum et alios 
grammaticos haud raro falsis et corruptis uti testimoniis ? 

Porro ut minime similest veri admissos esse ab anti- 
quissimis pro dactylico numero pedes alienos praeter spon- 
deum, ita certo constat apud nullum insequentium, ne apud 
eos quidem, qui ultima aetate vixerunt, tales inveniri. scilicet 
quantumvis inepta magistrorum placita iudicii probitate de- 
clinarunt poetae, ut rationum perversitas, sicut fieri solet, 
vivido usu mitigaretur. quare ubicumque apud christianos 
trochaei aut cretici positi sunt pro dactylis, non metrorum 
hercule, sed quantitatum inversus est modulus, sicut in illis 
Homericis ààg« zagQ -4ióAov et IIO910v xaÀ£ovow. de qua 
re l. VI exponetur. 

Tertia sancitast ea norma, ut in numeris ana- 
paestico, iambico, trochaico, choriambico con- 
tinuum decurrentibus pro arsi plerumque pos- 
sint poni binae breves. 


LIBER SECVNDVR. 149 


Quartum servatur, ut spondeo vice iambi seu 
trochaei posito numquam possit succedere ana- 
paestus sive dactylus nisi in ordine plene iam- 
bico vel trochaico. nec vero in tali promiscue, 
sed artis finibus circumscriptus adhibetur idem. 
ceterum plane sic ut in dactylico numero eve- 
nit, ut, quo brevius sit metrum iambicum vel 
trochaicum, eo difficilius admittantur formae 
alienae. 

Quintum optinet ut in versuum fine ultimi 
tres semipedes principalem propriumque rigide 
conservent numerum. quam ad legem iuvandam 
nec non ob certam rationem musicam ultima me- 
tri syllaba pro communi habetur et indifferenti, 
neque hiatus defugitur in ea sequente in pro- 
ximo versu vocali. utrumque tamen alienum a 
versibus synaphia iunctis. 

Ceterum magis amare poetas Graecos et La- 
tinos concludi metrum vel longa syllaba vel 
brevi tali, quae terminaretur consona, notave- 
runt plerique. atque hinc haud pauca, quae in 
fine versus memorantur ut a solita dictione 
aliena, possunt explicari. 

Quod cum ita sit, dubito plerumque, an po- 
tius ita lex sit illa formanda, ut dicamus brevem 
syllabam in fine versus cuiuslibet extendi, cuius 
rei causa libri III initio aperietur, veteresque 
etiam ibi, ubi ultima haud dubie propter ori- 
ginem metri esset corripienda, censuisse longa 
opus esse finali (quae res et hexametris hyper- 
metris et aliis comprobatur argumentis), quippe 
quod congrueret vocis interstitio post finem 
versus legitimo. 

Igitur in heroico versu vel pueris notumst optimam 
constare rationem numerorum mixtis dactylis et spondeis, 
par ut utrisque cedat numerus pedum. qualis si spernitur 
aequabilitas, aut fractus nimis et mollis aut durus et onustus 
existet rythmus. est tamen, ubi laudi cedat per opportuni- 
tatem, quod ratione culpetur. tales habes facetias noto 


150 LIBER SECVNDVS. 


Schlegelii carmine de hexametro et haud paucis exemplis 
Maronis, cuius sunt decantata haec [georg. III, 220; aen. 
VIII, 452; 596]: 

illi alternantes multa vi proelia miscent. 

illi inter sese multa vi bracchia tollunt. 

quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. 
ultima sic est imitatus Corippus [ioh. V, 19]: 

socium terroribus agmen 

exagitat solidum quatiens levis ungula campum. 
magis laudanda illa, quae quaternos habent spondeos sive 
dactylos. veluti eiusdem Maronis sunt haec [georg. !, 281; 
201; aen. IV, 581; V, 481]: 

ter sunt conati imponere Pelio Ossam. 

non aliter quam qui adverso vix flumine lembum. 

idem omnes simul ardor habet. rapiuntque ruuntque. 

sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos. 
quin in partibus versus idem Vergilius invenitur dactyli spon- 
deique sapienter digessisse vices, ut puta [aen. I, 586]: 

vix ea fatus erat, cum circumfusa repente 

scindit se nubes et in aethera purgat apertum. 
quibus apte depingitur nubium primum lentius, deinde, ubi 
in nubeculas sunt dilapsae, celerrime discedentium species. 
digna memoria et illa [aen. IV, 309]: 

quin etiam hiberno moliris sidere classem 

et mediis properas aquilonibus ire per altum. 
ubi priore metro labor Aeneae quamvis iniquo tempore 
classem reficiendi per spondeos, altero studium quoquo modo 
abeundi per dactylos pulcherrime adumbratur. nec minus 
elegantia quae secuntur [g. I, 319; IV, 300]: 

quae gravidam late segetem ab radicibus imis 

sublimem expulsam eruerent. 

huie geminae nares et spiritus oris 

multa reluctanti obstruitur. 
est ubi complurium versuum spatiis tales facetias continuet 
auctor idem. prout est in primo georgicorum [356]: 


continuo ventis surgentibus aut freta ponti 
incipiunt agitata tumescere et aridus altis 
montibus audiri fragor aut resonantia longe 
litora misceri et nemorum increbrescere murmur. 


quibus similia habes cum alia plurima tum quae initio 


LIBER SECYNDVS. 151 


aeneidos leguntur tempestatem describentia [81—91; 109— 
123] quaeque in altero eiusdem volumine de turri in Danaos 
praecipitata [460— 467]. neque ulla maior est laus Vergilii 
quam quod istis frequentissime pariter ac felicissime usus 
est facetiis. et inveniuntur similia haud ita raro apud 
Horatium Ovidiumque, minus apud posteriores, a quibus 
subtiliora pedum temporis spatio aequalium discrimina pau- 
latim omissa. 

Praeterea quod creditur apud Ennium et Lucilium ple- 
raque abundasse spondeis, cum minime probetur maioris 
spatii fragmentis, ex quibus solis cum quadam probabilitate 
diiudicabimus normam illorum, dubito plerumque, an eo 
tantum differre veterum artem a posteriorum dicam, ut illi, 
dum versus conficerent, sine lege nunc dactylos nunc spon- 
deos continuando, parum videantur curasse concinnitatem 
numerorum et varietatem. —- sed enim sermo Latinus cum 
plures multo longas habeat Graeco, ob id ipsum versus 
dactylicos oportuit duriores evenire apud Romanos. nam et 
apud Vergilium pleraque scatent spondeis, neque Ovidius 
et qui proximi ei artis perfectione aut voluere aut potuere 
volubilitatem Graeci carminis exaequare, sed satis habuere 
longioris pedis ac brevioris quantum posset fieri exaequare 
usum. itaque apud optimos hanc fere proportionem fuisse 
existimes, ut ex octonis septenisve pedibus terni essent 
dactyli, apud deteriores, ut ex senis bini, ceteri spondei, 
cum apud Graecos contrarius obtineret modulus. praeterea 
a Inotandum a satiricis auctoribus, quo propius accederent ad 
sermonis quotidiani exemplum, magis adamatum spondeum. 
ex ceteris ut quisque potius ad Vergilii sive Ovidii appli- 
cavit se imitationem, disyllabum trisyllabumve saepius ad- 
hibuit pedem. 

Ceterum omni tempore merito displicuit spondeis solis 
constare numerum. de qua re Albinus, qui rem metricam 
tractavit versibus, ut circa idem tempus h. e. sub finem 
s. III. Terentianus et saeculo fere post Rufinus, a quo [gr. l. 
VI, 565] citatur (nam quod apud hunc [ib. 573] in fine eorum 
qui de numeris latine scripserint memoratur Servius, id 
nomen haud dubie additum ab interpolatore monacho) — 


152 LIBER SECVNDVS. 


sed ut redeam ad propositum, Albinus de versibus supra 
dictis ita refert [gr. ]. VI, 211]: 

vile spondeo totum concludere versum. 

pars potis est fieri, iunges si dactylon apte. 
atque ita Ennius [ann. 66]: 

olii respondit rex Albai Longai. 
at non perinde constat eiusdem esse auctoris haec [ann. 169; 
dub. 5]: 

cives Romani tunc facti sunt Campani ; 

introducuntur legati Minturnenses. 
verum post Ennium qui classicorum idem admiserit non in- 
venio praeter unum exemplum Catulli [116, 3] 'qui te lenirem 
nobis neu conarere'. at nec illud satis habet recte, quod 
quidam homines docti tribuerunt Lucretio [VI, 1133] 'an 
caelum nobis natura ultro corruptum', et peius quod dixere 
nonnulli spondiazontem esse Vergilii talem [VII, 634] 'aut 
leves ocreas lento ducunt argento', cum brevem esse primam 
in ocrea probetur Diomedis et Plotii testimoniis [495 ; 2627]. 
Terentianus quod de primo, qui dictus est in antiquitate, 
hexametro i4 zeutv, 0j zauxtv, U xov sic rettulit [v. 1592]: 

spondeis ilum primo natum cernis sex, 
non neglegentia potius quam consilio illud evenisse nemo 
non videt. deinde eodem vitio abstinuerunt ferme christiani. 
tamen legi apud Avienum [descr. orb. terr. 1204]: 

et procerarum fluctu vernat palmarum. 
et apud lIuvencum [h. e. IV, 233; 629]: 


certatim duplis auxerunt incrementis. 
proiecit templo tum detestans argentum. 


ita Drepanius [LXI, p. 1087]: 
te muti pisces, te virosi serpentes. 

Iam ut cetera exsequar, satis certo potest demonstrari 
illud, aequabiliter distribuendis numeris, si penthemimeris 
adsit hexametro, debere esse primum pedem et secundum et 
quintum dactylicos, ceteros spondiacos. unde egregius quis- 
que versificator sic opus suum solent ingredi, veluti Maro 
Aeneida, Metamorphoses Ovidius, Lucanus Pharsaliam, Sta- 
tius Achilleida. praeterea magis placet secundi et quarti 
quam aliarum partium inverti numeros. at in hephthemimeri 
mutata paullulum ratione, quae locata sunt ante caesuram, 


LIBER SECVNDVS. 153 


cum debeant potius anapaesticum quam spondiacum numerum 
referre, thesis secundae et tertiae iam invertitur condicio, 
quali metro Vergilius orditur Georgica: 
quid faciat laetas segetes, quo sidere terram. 

hinc, si quintae sedi addatur spondeus, cum ad exaequandos 
numeros praecedens utique debeat habere dactylum, apparet 
non posse bene poni paenultimo loco pedem breviorem, nisi 
ut adsit metro semiquinaria. 

Has autem perfectorum versuum species, quo quis fuit 
praestantior arte, eo magis frequentari verumst. 

Quibus iam omissis pauca adiciemus de spondeo quinto. 
quem cum necessitate carminis victi identidem adhibuissent 
antiquiores Latini, alia longe poetis placuerunt novellis, qui 
aemulatione Alexandrinorum eo iam sunt usi pro ornamento. 
veluti Catullus spondiazontem finem hexametri cum alibi 
satis frequenter admittit — abstinuit tamen eodem in hy- 
menaeo — tum in epyllio de Peleo et Thetide, quod paullo 
plus CCCC habet versus, viciens quinquiens non minus, semel 
etiam [78—80] ternis continuatis exemplis, cum alibi ne 
bina quidem apud Latinos inveniantur iunctim propagata. 
porro similes fuisse rationes sociorum Catulli probatur noto 
Marci Tullii ioco, qui in epistulis ad Atticum [VII, 2, 1] 
ita belle inquit nobis 'flavit ab Epiro lenissimus Onchesmites'. 
hunc ó6zovósiuGovza sicui voles vàv veovégov pro (uo vendita'. 
ita Cinna 'a(que imitata nives lucens legitur crystallus*. at 
Vergilius et Ovidius ratione exemplorum, sed non perinde 
frequentia similes fuerunt Catulli, quem magis aequavit 
auctor Ciris. ceterorum, Augusti tempore qui vixerunt, haec 
sunt placita. habet Propertius spondiazontes, sed raro, cum 
Tibullus simplex poeta et porro Culicis auctor omnino fa- 
cetiis talibus careant. Horatius ex varietate operis diversus. 
nam cum in melicis et iambicis pro tanta hexametrorum 
paucitate satis multa habeat exempla spondiaca, eadem in 
Saturis et Epistulis praeter unum et quidem valde suspectum 
[a. p. 467] omnino devitavit. etenim numeri spondiazontes 
cum aetate eius solerent adhiberi ambitiosa iactantia erudi- 
tionis et cupidine versuum molliculorum, iam non potuerunt 
non abesse a satirici carminis simplicitate et cruditate, licet 
alioquin hoc abundet spondeis. haec autem quae modo 


154 LIBER SECVNDVS. 


exposui placita quin etiam Tiberio Claudioque ae Nerone 
imperitantibus valuerint non est dubium. itaque Persius 
cur nullos spondiazoutas admiserit satis aperte declaravit 
versu, quem unicum habet spondiazontem. namque eius in 
prima satura haec leguntur [92]: 

sed numeris decor est et iunctura addita crudis, 

claudere sic versum didicit ' Berecyntius Attis" 

et 'qui caeruleum dirimebat Nerea delphin', 

sic 'costam longo subduximus Appennino', 
in his quod primo loco posuit Persius 'Berecyntius Attis, 
videtur ab eo irrideri epicorum mos ubique rebus personis- 
que vel notissimis addendi epitheta vasta et sonantia, inania 
tamen. secundo versu carpitur, quod frequentissimo usu 
ponuntur a poetis Latinis deorum nomina pro earum rerum, 
quarum curam habent ae tutelam. de qua re Laehmannus 
[p. 164] et Hauptius [prooem. l. Berol. 1859—1860 p. 8 sqq.] 
exposuerunt. nam cum quaedam ex illis tam vulgaria facta 
essent, etiam in pedestrem sermonem ut transirent, puta 
Mars pro bello, item Zacchus pro vino seu pro /ruge Ceres 
vel Fenus pro libidine dicta, alia tamen subinde provenerunt 
vel poeticae orationi nimia. qualia sunt cum Ovidii exempla 
quaedam et Statii, tum hoc Silii [V, 404] "ile sibi longam 
Clotho. turbamque nepotum crediderat! et Columellae [217] 
"ista canat maiore deo, quem Delphica laurus impulit', cum 
modeste dixerint Horatius [c. IV, 2, 33] 'concines maiore 
poeta plectro Caesarem' et Nemesianus [63] 'mox vestros 
meliore lyra memorare triumphos accingar'. ceterum non 
memini apud dactylicos me legere talia, qualia habes usu 
contrario isti in versu hoc comici nescio cuius 'id persuasit 
animo vinum, deu! qui multost maximus', et porro apud alium 
aeque ignobilem 'vinum precemur, nam hic deus praesens 
adest'. sed ut redeat in viam oratio, in tertio exemplo non 
tumorem solum dictionis irridet Persius, sed pariter, id quod 
plerique animadverterunt, commodum poetis doctis heroico- 
rum versuum exitum spondiazontem. bene autem id verbum 
in fine versus collocavit, quo certatim conclusere hexametros, 
ut Horatius, Severus, Ovidius, Lucanus, Silius, Rutilius, Sido- 
nius, Priscianus. verum enim vero minimo temporis inter- 
vallo alia apud auctores Latinos optinuerunt placita. namque 


LIBER SECVNDVS. 155 


versuum spondiacorum praecipuo modo honore babitorum 
subito venit contemptus, iam non ut viderentur apti doctis 
potius gravisque materiae carminibus quam levibus et iocosis. 
itaque Valerius Flaccus semel habet quinto hexametri loco 
spondeum (I, 468] nec saepius Sammonicus [752], quinquiens 
Claudianus [X, 175; XXVI, 337; XXVIII, 178; XXXIII, 101; 
LIV, 1], sexiens Silius [IL, 314; IV, 225; 744; VIII, 432; 
623; XV, 776], septiens Statius, numquam in achilleide [theb. 
IV, 5; 227; 298; V, 288; IX, 305; XII, 630; silv. V, 3, 165]. 
abstinuere autem exitu spondiazonte Symphosius, Nemesianus, 
Merobaudes, Palladius, laudator Herculis, Boethius, denique 
Terentianus praeter versum supra prolatum. at scilicet di- 
versa longe Martiali placuere ac Iuvenali, e quibus ille 
deciens quater, hic triciens quinquiens non minus habet 
versus spondiacos. et haec quidem classicorum ratio. 

Ex christianis abstinuere numeris istis Avianus, Luxorius, 
Orientius, Maximianus, Arator, Eugenius, quibus accedit 
Sedulius. nam quod alienum exemplum extat tale [c. p. V, 
196] 'scribitur et titulus: hic est rex Iudaeorum', inde excu- 
satur, quod bibliorum verbis migratur regula. itaque quod 
Priscianus semel et ipse talem admisit versum [339]: 


limite quam recto mediam secat Appenninus, 


veniast parata a nomine proprio. porro ter spondiazontem 
habet Claudius Victor [L, 428; III, 600; 603]. at ex ceteris 
segregandus est Avienus, qui, ut omnino duriores habet 
numeros, in libro periegesis, qui constat hexametris circa 
MCCCC, admisit versus spondiacos XXVIII, magis hercule 
similis Catulli et aequalium huius quam ultimae imperii 
aetatis hominum. etenim quamquam ab his subinde sunt 
adhibiti spondiazontes, non tamen binorum trinorumve ver- 
suum exceptione migrabitur tot milium observantia. neque 
dubiumst, quin, quod olim eximia elegantia crederetur florere, 
quarto quintoque post Christum saeculo alienum ab arte sit 
habitum. unde Beda nugatoris nescio cuius ridiculo usus 
invento dicit [2372 sq.] r litteram solutionem recipere, ut 
quasi inculcata vocali in his versibus 'palpitat atque aditu 
spiraminis intercepto', 'sic prope, sic longe sita culmina re- 
spergebat! pronuntiandum sit intericepto sive resperigebat et 


156 LIBER SECVNDVS. 


similiter in aliis, quoniam non sit moris in quinta regione 
versus heroici ponere spondeum. 

Quartum pedem dactylicum optinendum, si proximus sit 
spondeus, supra iam indicavi. quam normam secutus est 
Lucretius [Lachm. p. 150]. at enim Catullus et cantores 
Euphorionis nec in hac parte peregrinae immemores aemu- 
lationis non raro et quartam sedem fecere spondiacam, quod 
Vergilius et Ovidius ambitioso retinuere studio, quamquam 
rarissime. quin ne Ciris quidem auctor promiscue admisit. 
nam quod invenitur apud hunc [474] 'NWereidum matri et 
Neptuno Aegaeo', non est ipsius versus, sed Vergilii [aen. 
IIl, 74]. verum enimvero ex insequentibus poetis classicis 
nemo idem ausus est. nam quod semel habes apud Iuve- 
nalem in fini versus [5, 38] 'inaequales berullo', satirica id 
licentia excusatur. at e christianis Prudentius semper pede 
quarto habet dactylum. quae migratur identidem observantia 
ab Avieno, Iuvenco, Paulino, Drepanio. medii Ausonius et 
Sidonius, qui singulis versibus regulam deseruerunt hisce 
[epist. 4, 55] 'nodosas pestes animantum Nerinorum' et porro 
[carm. 7, 80] 'Sylla, Asiagenes, Curius, Paulus, Pompeius'. 
hactenus de heroici versus pedibus. 

Deinceps in pentametri posteriorem partem spondeum 
admittere ne christianorum quidem poetarum ultimi, quorum 
ego libros legerim, sustinuere. quamquam et hoc licentiae 
et quid non? invenitur in lapidibus inscriptis. in priore 
hemistichio haud obscuram ob causam ea perfectissima iudi- 
catur species, qua initio dactylus collocetur, deinceps spon- 
deus veluti: 

nil mihi rescribas; attamen ipse veni; 
quali metro et Tibullus elegias suas et Ovidius Heroidum 
librum incohavit, nec minus Artem et Ibin Fastosque. 

Porro in tetrametro non catalectico hanc haberi formam 
optimam, qualis est (Hor. c. I, 4, 1]: 

solvitur acris hiemps grata vice 
et hexametri similitudine demonstratur et mirifico exemplo 
Prudentii nam is in archilochio tali [peri steph. 12; 13]: 
solvitur acris hiemps grata vice veris et Favoni 
eo progressus est curae, ut in versibus ferme CXL semper 
eam normam, quam modo declaravi, sequeretur. 


LIBER SECVNDVS. 157 


Aliter res habet in versu simili, cuius est ultimus pes 
catalecticus. hic enim ab extremis potius quam primoribus 
hexametri partibus cum videatur ortus — nain et incisione 
certa caret —, exulat a tertia sede spondeus, nisi quod 
semel Horatius dixit ita [c. I, 28, 2] 'mensorem cohibent, Ar- 
chyta'. ceterum ea optime habetur species, qua primus 
tertiusque pes dactylico, secundus constet numero breviore. 
— jam secundum ea, quae supra disputavi, evenit, ut a tri- 
metris hypercatalectis Serenus, Terentianus, Ausonius — non 
Pomponius tragicus et Boethius [III, 6] — excluderent spon- 
deum, neque mirabimur, quod a secundo pentametri hemi- 
stichio aut à versu adonio abest idem pes, licet Ausonius, 
cum tribus carminibus [parent. 25; 26; idyll. VII praef. 3], 
per systemata adhibuisset dimetros hypercatalectos puros, 
eo, quo solum hoc continuavit metrum [prof. Burdig. 10], 
etiam admiserit illum. praeterea Terentianus à primo pede 
versus Calabrii: 

quí serere íngenuüm volet agrum 
noluit alienum spondeum [1996], ut ipse tamen testetur 
amare hoc metrum magis fieri dactylicum. 

Iam de anapaesticis metris dicturo paucis poterit absolvi. 
ac primum quidem adscribam Varronis tetrametros aristo- 
phanios, quotquot extant, omnes, statim ut apparere possit 
cunctis, quanto a Plautinis distent intervallo. sunt enim hi: 

anima ut conclusa in vesica, quandost arte religata, 

cum pertuderis aera reddet. 

demitis acris pectore curas cantu castaque poesi. 

ipsi scitis dog xal Aaf', id est: sivis contendite sivi, 

anticipate atque addite calcar, stultos contemnite docti. 

ipsum propter vix liberti sematrati exequiantur. 

ipsum avidum vino invitavi poclis large atque benigne. 

Luna expectant Adriam se itiner longum sermone levare. 

non quaerendast homini, qui habet virtutem, paenula in imbri. 
quibus an addenda sint quae leguntur apud Nonium s. v. 
"castum' [267, 9], non omnino constat. poterunt sane sine 
negotio in numeros redigi ita: 

vuv—vu- vv ergo tum sacrae (sacra cdd.), relligiosae 

eastaeque fuerunt res omnes. 
idem alibi: iurgare coepit dicens: 

quae scis, age, quei in volgum volgas artemque erpromis inertem ? 


158 LIBER SECVNDVS. 


ubi illud age, quei de nostra venit coniectura, pro quo anti- 
quitus traditumst a/que, sicut in Lucretii I [690] membra- 
nae semel habent iquenem pro ignem. ultimum fragmentum 
Varronis huc pertinens legitur apud Valerium Probum com- 
mentario in Bucolica [p. 18 K.], quod ita ferme constituen- 
dum censeo: 

domus est maxima homulli, quam quinque altitonae segmine zonae 

cingunt, limbus pictus qua bis sex stellimicantibu' signis 

altus in obliquo aethere lunae bigas acceptat uv 

vu—vu—uv-uvu postumi* cui seplasia fetet. 

appellatur a caelatura caelum, Graece ab ornatu xócuoc, Latine a 

puritia mundus. 
e quibus primum quidem versum, cui praeponi solet illud 
mundus, quin recte emendarimus haud dubiumst, cum con- 
stet testimonio Probi de igni versus istos esse accipiendos, 
nec minus ipsius Varronis verbis, pedestri quae sermone sub- 
sequuntur, appareat nullam ante factam esse mundi men- 
tionem. at in ceteris quaedam gravissime affecta quod non 
licuit eadem felicitate usis persanare facile ignoscetur, cum 
praesertim ne Hermanno quidem eadem expedire contigerit. 

Iam ex dimetris maxime nos advertent exempla Doethii 

— nam Luxorii anapaesti et duri nimis et satis feruntur 
mendosi —, quibus ille a solita alibi plane alienus elegantia 
secundam dimetrorum resolverest ausus arsin, sicut Laevius 
dixit 'corpore pectoreque undique obeso', qualis abest licentia 
ab Ausonio et Claudiano. at hercule extremi pedis arsis 
semper mansit integra, praeterquam quod apud Boethium 
[IV, 6, 20] legitur 'elementa modis ut pugnantia', in quibus 
tamen ultimum verbum nescio an possit cogi synizesi. — iam 
pro numero anapaestico spondeum et dactylum receperunt 
omnes, at non perinde proceleusmaticum. quid quod ne 
diversorum quidem pedum partibus effici patiuntur eundem 
numerum auctores praeter solum Ausonium, qui bis idem 
admisit, semel in dimetris, semel in monometris [prof. Durd. 
22, 10; 7, 45 ed. Schenkel.]: 


et tibi Latiis posthabite orsis. 
nobile soceris. 


nam Doethii l. I quod fertur [5, 30] debita sceleri noxia poena, 
etiam positionis norma ut servetur, scribendum sceleri debita. 


LIBER SECVYNDVS, 159 


Restat ut de Senecae dicam monometris, qui et ipsi 
severissima lima sunt castigati. nam proceleusmaticum unius 
pedis instar positum habet numquam, pro binorum partibus 
rarissime [Herc. fur. 1064; Herc. Oet. 185; 195; 1883; 1887], 
ut et Octaviae auctor [646; 904]. at concessis pedibus sic 
utitur, non nimis frequenter ut anapaesti et minus etiam ut 
spondei inveniantur continuati duo. 

Superant versus paroemiaci. quibus proprie excolendis 
multum offecit, quod prima eorum species congrui' versus 
heroici ei parti, quae post caesuram semiquinariam relin- 
quitur. itaque et Graeci fere hanc servarunt formam quasi 
primariam et magis etiam Latini. nam apud hos excepto 
Varrone, cuius sunt talia. 'sanguine rivos compleret', munera 
belli ut praestarem', nemo aut arsin solvere aut molossum 
in fini ponere sustinuit. 

Longe intricatius habent iambici versus ac trochaici, 
quos quidem propter summam utriusque numeri similitudinem 
tractabimus una. nam et solutione arsis et anapaesti dac- 
tylive pro iambo ac trochaeo admittendi lege seu licentia 
inter eos ubique fere convenit. 

Ac primum quidem de spondeo iambi vel trochaei loco 
posito agendum. cuius rei expediendae difficultas hoc maxime 
continetur, quod nee pedum diversorum aut metrorum aut 
carminum eadem fuit condicio neque temporum auctorumve 
nulla differentia. 

Igitur primi iambici ac trochaici metri inventores, quo 
levarent difficultatem ac taedium carminis, ratione non iam 
prorsus aperta, ceterum solita Graecis iudicii elegantia usi, 
notis locis admisere spondeum excepta tamen paenultima 
sede versuum talium "'veris et Favoni', 'tinctus colore noctis. 
qua licentia cupide usi dactylici Latini abundantia maxime 
pedum talium, simul quia metra ista ut plurimum longe 
minore quam dactylica fruuntur libertate. 

Fuit etiam, ubi cumulatis spondeis decor et gravitas 
quaereretur versui, ut puta in carmine tragico. itaque in- 
certus grammaticus, cuius opusculum solet iungi Censorini 
libro de die natali, quod dicit [gr. l. VI, 612] hunc trimetrum 
esse tragicum (est Accii, sed fortasse non nihil mutatus): 


pro veste pinnis membra textis contegit, 


160 LIBER SECVNDVS. 


id quo pertineat alterius auctoris aeque ignobilis testimonio 
docemur [analecta gramm. Endlich. II, 517], qui memorat 
tragicum esse metrum, quod plures, spondeos habeat et sit 
elatius, veluti tale 'o parens antiqua nostrae gentis, Argivum 
decus'. apertius etiam rem indicat auctor incertus, qui ad 
epodorum Horatii initium notat recipere trimetrum fragicum 
pedes spondeum primum, tertium, quintum, iambum secun- 
dum, quartum, sextum, quale sit hoc versu 'divi potentes 
ferte vexatis opem'. adde Terentiani illa [2205 sqq.]: 

at qui cothurnis regios actus levant, 

ut sermo pompae regiae capax foret, 

magis magisque latioribus sonis 

pedes frequentant, lege servata tamen, 

dum pes secundus, quartus et novissimus 

semper dicatus uni iambo serviat. 
id autem praeceptum ab Alexandrinis inventum poetis vel 
grammaticis demonstrat locus Horatii a superioribus tempore 
doctis male intellectus [ep. II, 3, 254 sqq.]. ubi haec legun- 
tur de trimetro tragico: 

non ita pridem, 

tardior ut paullo graviorque veniret ad aures, 

spondeos stabiles in iura paterna recepit 

commodus et patiens, non ut de sede secunda 

cederet aut quarta socialiter. 
nam his verbis declaratur iambum cessisse pede primo, tertio, 
quinto, quo succederet spondeus iure velut hereditario. ac 
nulla prorsus est causa, quin Varium Gracchumque ac Se- 
necam et Pomponium cum ceteris praecepto isti satis scito 
et natura ips&à commendato, quoad liceret, obsecutos exi- 
stimemus. bene igitur Quintilianus [IX, 4, 140]: itaque 
tragoediae, ubi necesse est, affectamus etiam tumorem ex 
spondeis alque iambis invicem succedentibus mixtae. nam his 
maxime continetur. ubi verba invicem succedentibus mixtae. 
nam his de coniectura addidimus. 

Sed enim immensae fuit operae tot spondeos comparare. 
porro timendum erat, ne, quod aequalitati et gravitati versus 
accederet, demeretur elegantiae ac varietati. quare potius 
tenuere alteram regulam, ut paenultima certe thesis ne um- 
quam constaret brevi syllaba. de quo ita Diomedes [pg. 507]: 
iambicus (ragicus, ut gravior iuxta materiae pondus esset, 


LIBER SECVNDVS. 161 


semper quinto loco spondeum recipit. aliter enim esse non 
potest tragicus. hoc placitum, Alexandrinorum tempore ortum 
et antiquis Graecis incognitum, omnino observatur a Seneca, 
id quod saeculi sexti decimi initio Avantius [comment. de 
trimetro Senec.], mox Lachmannus [p.130] perspexere. neque 
enim saepius quam senis migravit istud idem versibus [Med. 
512; 709; Thyest. 115; Troad. 195; 1080; Herc. Oet. 804], 
quos quidem pariter omnes clusos habet verbis diiambicis. 
eandem autem plane normam in tetrametris dimetrisque 
trochaicis ille custodit. quae cum ita sint, apparet ne & 
metro quidem stare alioquin ineptum illud, quod habet in 
Hercule Oetaeo [1199] liber Mediceus: 
lucem recepi, lucis erui moras. 

et Ditis quidem pro illo /ucis scribendum persuadent de- 
teriores. sed praeterea reponendumst 'ef rupi'. sunt au- 
tem Ditis morae, quae obiciuntur a Dite. ita alibi Seneca 
[Troad. 939] 'abrumpere ense lucis invisae moras" et Maro 
(aen. III, 717] '/ata renarrabat divum'. ceterum haec ob- 
servantia, quam quidem ab Augusti tempore omnes tragi- 
cos custodisse probabilest, etiam in satura eiusdem Senecae 
optinuit [c. 7] nec non Petronii carmine de excidio Troiae 
[c. 89], quod proxime accedit ad tragicorum gravitatem, de 
qua re monuit Alb. Langius in quaestionibus metricis Bonnae 
anno MDCCCLI editis [p. 28—44]. 

At contrario hercule modo res habet in claudicantium 
iamborum et trochaeorum fini, in quibus ferme ultimo 
spondeo antecedere iambum vel pueris notum. de quo prae- 
cepto ita tradit Terentianus [2408]: 

quare cavendumst, ne licentia sueta 
spondeon aut qui procreantur ex illo 
dari putemus posse nunc loco quinto, 
ne deprehensae quattuor simul longae 
parum sonoro fine destruant versum. 
eam tamen normam identidem Hipponax et Ananius ipsique 
migraverunt Alexandrini, servarunt Catullus et aequales 
excepto Varrone, cuius est hoc: 
nemini fortuna currum a carcere intimo missum 
labi inoffensum per aequor candidum ad calcem sivit. 
quod cum ita sit, videtur errasse Lachmannus [p. 29], quod 
dicit in versu hoc 'sensibus crassis homulli non videmus quid 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 11 


162 LIBER SECYNDVS, 


fat! verbum a fine tertium subtracta s littera debere pro- 
nuntiari. praeterea ultima aetate a Boethio post annos DC 
redintegrari Varronis licentiam tam certum quam mirumst. 
in cuius scazontibus alioquin omni laude floridis [II. 1; 
III, 11] inveniuntur identidem ut puta tales: 

ultroque gemitus dura quos fecit ridet. 

Multo autem suptilior est doctrina de anapaesto aut 
dactylo admissis vice spondei et de soluta arsi. in quo 
licentiae genere et Graeci praeter comicos plurima cautione 
usi et magis etiam Latini. quod sane non de nihilo factum. 
namque anapaesto, si verum fatebimur, plane immutari 
istorum metrorum naturam facile concedetur. pyrrhichius 
autem pro ea, quae sub ictum cadit, syllaba positus ideo in 
iambis ac trochaeis magis est offensioni quam in anapaestis, 
quia in istis, cum natura metri potior sit arsis thesi, di- 
stracta illa — nam binae breves plus habent spatii quam 
longae singulae — etiam magis haec extenuatur, ut de- 
generet versus à forma principali. praeterea ut dactylicus 
numerus exclusis spondeis, ita iambicus multiplicato tri- 
bracho enervatum quiddam sonat et molle, quod quidem 
sensu magis quam ratione percipias. quae cum ita sint, 
non erit mirum, quod pleraeque in solvenda iambicorum 
versuum arsi optinent cautiones, quas in anapaesticis metris 
non perinde inveneris. — at anapaesti initium fuit tale. 
cum in historiis Graecorum plerique essent heroes vel heroi- 
nae, quibus, ut tragico carmini esaent apti, omnia aderant 
praeter nomina absurda trimetris, qualia sunt ZLaomedon, 
Antigone, Iphigenia, Penelope, num poetae Graeci, minutias 
ut servarent, summam omitterent aut nube quadam verborum 
obscurarent quae aperte significari amarent? talemve per- 
sonarum instituerent descriptionem, qualem habes in Goethii 
fabula illa, cui nomen est Filiae spuriae? qualia cum illi 
recto iudicio respuerent, primo inde nata licentia anapaesti, 
qui mox quasi legitime concessum primum possedit locum. 
at comici sane maiore usquequaque usi libertate, simul ut 
quae locuntur sumpta de vita posses putare, à primo eum 
tempore admisere promisce. horum libros si exceperis, mo- 
dica semper anapaesti licentia permansit. etenim quod di- 
cit Lachmannus in commentario Propertiano [p. 367] num- 


LIBER SECYNDVS. 163 


quam fuisse Graecis cautum, ut impari tantum iambi sede 
ille pes admitteretur, id quam sit a vero alienum postea 
ipse in dissertatione de Babrio indicavit. neque apud La- 
tinos — iam enim ad hos me converto — umquam par 
similisve extitit libertas nisi apud eos, qui etiam spondeum 
admitterent, ubi non deceret, ut puta scaenicos vetustissimos 
et deterrimos christianorum. quare futilest quod probavit 
Antonius in Priapeis [58, 4]: 
puella non ullum inveniat fututorem, 

verum illud est, quod firmatur libris sat multis, 'nullum 
reperiat'. nec rectius fertur alibi in isdem [63, 9] 'Auc adde 
quod me terribilem deum fuste manus sine arte rusticae dola- 
verunt'. quibus apparet ex codicum testimoniis per inter- 
polationem accessisse deum. at melius usquequaque explendae 
consulueris lacunae ita constituendo versum priorem '/Auc 
adde quod me vilem et rudi fuste'. 

Superest ut demonstretur, qua frequentia, quibus con- 
dicionibus in metris iambicis trochaicisve admissus sit ana- 
paestus vel dactylus. 

Itaque primum respiciam iambicos numeros, ut qui usita- 
tiores longe fuerint trochaicis apud poetas dactylicos. et 
maxime quidem curabo trimetros, nobilissimos quippe et 
vulgatissimos. — ceterum quae de anapaesti legibus sum 
expositurus, omnia etiam ad dactylos pertinent, exceptis eis 
quae ipsa natura metri trochaici sunt exclusa, veluti dac- 
tylus pro spondeo in primo loco, quoniam hic non recipitur 
nisi sede pari. quod cum ita sit, in sequentibus anapaesti 
nomen plerumque ponetur pro pede utroque. 

Igitur plurimum in trimetro licentiae vindicare sibi 
primum pedem non est quod mirere. proximus libertate 
habetur paenultimus praeter metra hipponactea. minimum 
veniae tertio concessumst ob caesuram. in brevioribus metris 
cum principali sedi similis adsit libertas, arcetur a relicuis 
partibus anapaestus excepto dimetro non catalectico. ceterum 
infrequentior longe in tetrametro trochaico dactylus. qui ab 
illa sede, post quam fit incisio, cur sit alienus, facile ap- 
parebit, sed vel secunda et sexta invenitur rarissime. con- 
dicionem autem anapaesti admittendi poetae dactylici voluere 
talem, numquam ut liceret praeter principem pedem thesin 

11* 


164 LIBER SECVNDYS. 


illius binis contineri vocabulis. nam in hac inveniuntur 
talia, quamquam raro et potissimum apud Senecam, ut [Herc. 
fur. 247; Phoen. 394; H. f. 236; 1035]: 


nec ad omne clarum facinus audaces manus. 

vide ut atra nubes pulvere abscondat diem. 

et adusta medius regna quae torret, dies. 

bene habet. pudendi regis excisast domus. 
contra falsi sunt versus non modo tales: 


imperia saeva non manere queunt diu, 


sed etiam hi: 

nil Troia vidit maestius nec acerbius. 

non vos ut hostes recipiam, sed ut hospites, 
nec potiores illi, quibus constet thesis pedis istius finalibus 
duabus quanticumque vocabuli syllabis. quam ob causam 
male habent exempla haec: 

fertur deorum rege prosatus Hercules. 

crinem soluta maenas en ruit enthea. 
quae cum ita sint, sequitur non posse reponi thesin anapaesti 
nisi in vocabulis minimum trisyllabis et exceptis eis quae 
in dactylum exeunt. itaque hos versus invenies satisfacere 


regulae: 
inferna tetigit, posset ut supera assequi. 


Ereboque capto potitur et retegit Styga. 

ac templa summi vidua deserui netheris. 

sublime classes sidus .Argolicas agit. 

inter senem £uvenemque, sed propior seni. 
haec autem lex exempto, ut iam dixi, pede primo tam con- 
stanter ubique observatur a poetis classicis, ne Seneca qui- 
dem cum Octaviae auctore in tot milibus versuum ut violarit 
eam exceptis XII [Thyest. 1088; Phoen. 354; Troad. 43; 
Med. 126; 897; Herc. Oet. 246; 406; 481; 757; 1847; Oct. 
393; 452] quorum quidem unus: 

quidquid negaret luppiter, daret Hercules 
habet excusationem a nominibus propriis, praeterea ab anti- 
theto, alter autem talis: 

toro caruisse regnantis levest. 

alte illa cecidit, quae viro caret Hercule 
defenditur item nomine proprio nec minus iterato carendi 
verbo et oratione graviter concitata. simili etiam venia 
mitigatur omissa norma in his: 


LIBER SECVNDVS. 165 


nunc vidua, nune expulsa, nune feror obruta, 
causa, ne dubites diu, 

utriusque mala sit, si minus, mala sit mea. 

praestare fateor posse me tacitam fidem, 

si scelere careat. interim scelus est fides. 
quamquam in exemplis secundo et tertio illa sif et est cum 
praecedentibus iure enclisis coalescunt. namque ob eandem 
causam bene habet, quod quater pro anapaesto loci quinti 
ponitur sa/is es(, praeterea singulis locis vefus est et levis 
est. durius autem paullost quod Octaviae unus versus [393] 
sic finitur 'genus impium', quamquam nec hoc sua eget 
excusatione. at contra quod legitur in Medea [398] exitu 
metri 'egon ut faces', recte ibi jam Peiperus ac Richterus 
cum libris scriptis: egone, ut firmetur ita, quod statuunt 
grammatici quidam encliticae interrogativae non debere abici 
vocalem nisi insequente consona. ceterum haec, qualia- 
cumque fuere, originem traxerunt a necessitate comparandi 
spondeum aut parem ei pedem quintae versus sedi. alibi 
autem nullus locus est licentiae tali. nam quod in Octaviae 
carmine, satis illo corrupto, legitur [447]: 


aetate in hac satis esse consilii reor, 


credant equidem, quibus libet, auctoritatem librorum recen- 
tissimorum potiorem esse penitus perspecta artis Latinae 
ratione. nos tamen vacuo ab superstitionibus animo tollentes 
syllabam per errorem geminatam ponemus 'sat esse'. etenim 
quod Terentianus ita incohat tetrametrum trochaicum [748] 
"non tamen prior wu videri', inde excusatur, quod ille litte- 
rarum pedumque notiones plane eadem, qua propria nomina, 
habet libertate. nam ne ex christianis quidem regulam 
istam migravit quisquam praeter Ausonium et Paulinum, 
quorum libertati accedunt rarissima exempla Avieni. contra 
omnino servat normae receptae firmitatem Prudentius. 

Iam tenendumst sicut antiquissimos, ita ultimos Lati- 
norum ut plurimum abstinere anapaesto. quod et similiter 
evenit apud Graecos [cf. Henrichs. de vers. polit. Graec., 
p. 31; 33]. quam quidem legem vetustissimi vivido ele- 
gantiae sensu, ultimi severitate disciplinae scholicae opti- 
nuere. sed de singulorum usu exponamus. qua in re per- 
spicuam ob causam non eadem fuere Senecae, quae ceterorum 


166 LIBER SECVNDVS. 


placita. nam ille, paenultimi pedis quo difficultatem molliret, 
longe plures adhibuit anapaestos quam cuncti relicui. et 
quidem primo et quinto trimetrorum loco promiscue posuit 
illos, quod in tertio apparet non potuisse fieri nisi ubi post 
quartam thesin versus incideretur. hoc ubi accidit, in voca- 
bulis legitime concessis anapaestus quin admitteretur nulla 
fuit causa, non ut nimis raro probarentur illi versus qualis 
est [Sen. Oed. 776] 'inter senem iuvenemque, sed propior 
seni'. ita etiam Petronius [89, 49]: 
infirmus auxiliator. invadunt virum. 

E ceteris omnino abstinuerunt anapaesto Catullus, Ver- 
gilius, auctores priapeorum, Horatius extra trimetros, Dama- 
sus [Daniel. I, 8], Sedulius, Luxorius, Ennodius [ib. I, 121], 
Drepanius [Mign. LXI, 1084]. et prima tantum parte ad- 
missum habent anapaestum Varro, Persius, Petronius extra 
Iliada, Boethius et Martialis in hipponacteis — quippe male 
habet quod dedit Schneidewinus in huius libris [III, 93, 24] 
"sternatur a. Coride archiclinico lectus! —, porro Sidonius, 
Martianus — nam qui solus huic adversatur regulae versus 
[IX, 999, 18] 'ipsoque dudum bombinatore flosculo' falsus est; 
recte Eyssenhardius: bombitante —, denique in iambis Teren- 
tianus cum Venantio. contra etiam paenultima sede versus 
eundem pedem ponunt Laevius, Prudentius, Ambrosius, Hora- 
tius in trimetris, Seneca in ludo, Boethius et Martialis in 
iambis non claudicantibus, Seneca ac Terentianus in tro- 
chaeis, Avienus, auctor pervigili Veneris. iam ex his in- 
frequenter plerique, quidam rarissime anapaestum usurpant. 
veluti quinquiens eum habet Horatius [epod. 2, 35 bis; 65; 
5, 79; 11, 23], ter auctor pervigil Veneris [10; 17; 21], 
sexiens item in tetrametris Terentianus [407; 564; 628; 649; 
748; 792]. quid? Fortunatus num saepius quam semel ponit 
eundem in dimetris, ut puta [IL, 6, 22 ed. L.]: 

pretium pependit saeculi. 
at bis in eodem metro Ambrosius [4, 13; 15]. contra di- 
versus pro varietate operis Prudentius, qui cum alibi ex- 
cepta prima dipodia perparce pro tanta versuum multitudine 
utatur anapaesto, eundem in carmine de Romano martyre 
[p. st. 10], quod epylliist instar, quinta trimetri sede habet 
triciens quater. 


LIBER SECVNDVS. 167 


Iam antequam omittam hanc partem, paucis agendum de 
senariis Prisciani, quibus praefationem Iustini laudium voluit 
eontineri. qui Gulielmi Meyeri primum sunt sollertia expediti. 

Is igitur [de hexam. Graeco ac Latino pg. 1081 sq.] de- 
monstravit eos compositos ad normam Alexandrinorum et 
recentiorum poetarum Graecorum, qui secuti comicos Atti- 
corum anapaestum, non spondeum, admitterent in locis 
paribus et aliquando caesuram neglegerent. nam utrumque 
saepius invenitur in opusculo illo, licet XXII, non pluribus 
constet versibus. 

Sed iam de soluta arsi videamus. 

Qua in re prinum notandum displicere tribrachum in 
primo vel paenultimo pede iambicorum. unde Horatius ab 
utroque abstinuit (qui ideo ep. 15, 24 scripsit ast ego vicissim 
risero, non a£; corruptus est 11, 27), sicut adeo Phaedrus. 

Praeterea solutae arsis ne exundaret licentia, placuit 
contineri usum eis orationis partibus, quibus aliter non 
liceret intrare in metrum iambicum vel trochaicum, qualibus 
modo demonstravi etiam anapaesticum dactylicumve reddi 
solitum pedem. quare recte habent ab arte versus hi: 

alitibus atque canibus homicidam Hectorem. 
urnasque frustra Danaidum plenas gerit. 
pertimuerunt aquatiles querquetulae natantes. 
quid aliud est quod Delphice canat columna litteris. 
at non perinde talis [Hor. ep. 15, 24]: 
ast ego vicissim risero ; 
et multo minus hic [Sen. Oed. 263]: 
quidquid ego fugi. non erit veniae locus. 

Iam observantia illa quatenus ab auctoribus optineatur 
antequam declarem, primum de usu verborum tribracho 
finitorum paucis erit exponendum. itaque cum in his non 
soleat apud scaenicos paenultima ictu acui syllaba, vix 
magis invenitur idem dactylicorum libris. quippe omnino 
sunt secuti illorum rationes Varro, Laevius, Catullus, Ver- 
gilius, Horatius, Petronius, Martialis, Boethius, auctor per- 
vigili Veneris, Prudentius extra epyllion de Romano mar- 
tyre. nec Seneca in tot milibus versuum violauit normam. 
nam quod legitur in libris [Med. 267]: 


cui feminea nequitia ad audenda omnia, 


168 LIBER SECVNDVS, 


recte Bothius: /eminea cui nequitia. in Hercule Oetaeo per 
interpolationem fertur [1794] hoc: 

paelex supersum, supplicia de qua expetat ; 
ubi liber optimus: p. s. a qua supplicia expetet; ex ceteris 
plerique p. s. de qua supplicia exigat. recte videtur habere: 
paelex supersum. digna (ita Bothius) supplicia expetet. restat 
unum metrum [Med. 447]: 

fugimus, Iason, fugimus. hoc non est novum. 
ubi nescio an sit scribendum: /ugimusne, Jason, fugimus? 
pessime quippe alibi Gronovii repositum coniectura [Med. 924] 
anime, parandumst pro animo. vix autem monendum in ta- 
libus, qualia sunt petiit ab ipsis; rediit Achilles [Herc. fur. 
244; Troad. 806], non tribrachum loco primo positum, sed 
anapaestum. — at Prudentius in epyllio semel remisit artem 
ita [675]: 

genéra deorum multa nec pueri putant. 
similiter Avienus prima sede aliquando recepit verba tri- 
brevia (368; 553; 602] nec non eandem probavere licen- 
tiam locis aliquot in principio potissimum metri admittentes 
Terentianus et Martianus. veluti illius sunt haec [2243; 
668; 741; cf. 2366]: 

Aristophánis ingens micat sollertia. 

nam edía post consonantem cum datur vocalis i. 

et meríto tunc q locamus exigente syllaba. 

Iam quod Ritschelius normam modo propositam gram- 
matici accentus vi evenisse dicit [prol. Trin. pg. CCXXIV sq.], 
mihi quidem id vel hanc ob causam videtur esse falsum, 
quod non perinde timuerunt poetae vocum dactylo constan- 
tium binis brevibus continere solutam arsin, qua re magis 
etiam laeditur vulgatae pronuntiationis elegantia. nam pro 
antiquis accentuum modulis vehementius deprimi tono par 
erat syllabam succedentem acutae, si haec longa quam si 
brevis esset. 

Quod cum ita sit, age consideretur, an propior absit a 
vero quae à me iam proponetur ratio. 

Scilicet nulla omnino causast, cur credamus vetustis- 
simos Latinorum non animadvertisse, quod in iambicis tro- 
chaicisve numeris solutae longae licentia, nisi necessitate 
quadam mitigaretur propter verborum circuitum, haud satis 


LIBER SECVNDVR. 169 


haberet veniae. quorum equidem fastidium magis excultis 
posterorum temporum ingeniis etiam auctum cui erit mirum? 

Igitur nec dactylici verbi syllabis ultimis constare volue- 
runt anapaesti seu dactyli thesin umquam nec binis voca- 
bulis nisi aliquando in primo pede, veriti quippe orationis 
partibus ad legitimos numeros aptis abuti ad precarios. hinc 
etiam repetendum, quod solutae arsis partem priorem dac- 
tylici sive trochaici verbi ultima syllaba contineri noluerunt. 

At tribrachum aequantia cum anapaestici seu dactylici 
pedis thesin efficere permisissent producta ultima sive elisa, 
arsin solutam tantum in prima ac secunda syllaba, qui ultro 
offerebatur ordo, consistere sunt passi. his autem duobus 
modulis institutis ad inepta metro iambico vel trochaico 
accommodanda noluerunt addere tertium, ne nimis loci con- 
cedi videretur licentiae. 

Contra in eis, quae proceleusmaticum reddunt, cur 
prima ac secunda syllaba longe saepius ad solvendam arsin 
adhiberetur quam secunda ac tertia, praeterquam quod in 
principio erant collocatae, etiam haec fuit causa, quod ita 
numerus poeticus a grammatico accentu fiebat diversus. at 
quae paeonem primum explebant, rursus, ut quae tribrachum, 
solutionem arsis ab eis syllabis incohabant, quae primae 
offerebantur breves, h. e. a secunda et tertia. 

Similitudine autem eius legis, quam in solvendis ora- 
tionis partibus, quae tribus brevibus sive quattuor constant, 
optinere dixi, evenit, ut in formulis quibusdam, veluti quid 
agis; quid igitur, prima et secunda syllaba arsis redderetur 
soluta. 

Ceterum haec servatur via, ut eo facilius solutio arsis 
admittatur, quo minus sunt apta verba numero puro iambico 
sive trochaico. quare minus adest licentiae dactylicis verbis 
quam pyrrichiacis. adeoque dactylica apud classicos non 
memini inveniri posito in thesi pyrrichio praeter Senecae 
tragoedias et Petronii Halosin Troiae et quidem in prin- 
cipio metri ac rarissime, velut hoc Petronii versu [6]: 

robóra, minacem quae figurarent equum. 
at viderit ipse, unde petierit trimetrum talem, Marius Victo- 
rinus [gr. lat. VI, 49]: 


armiger in Ida pede vago litóra petens. 


170 LIBER 8ECVNDVS. 


pessimum ducitur solutam arsin binis monosyllabis con- 
stare, quam ne a Seneca quidem migrari invenio legem nisi 
binis exemplis et loco trimetri quarto (Oed. 330; Herc. Oet. 
1441]: 
sunt dira, sed in alto mala. 
quis axem cludit et ab ipsis, pater, 
deducit astris? 
quae quidem leniuntur ea re, quod posterior pars praepo- 
sitione constans coit cum sequenti in unum. nec magis pro- 
batur alioqui solutam arsin binis distendi vocabulis praeter 
primum pedem, qualem habes, sed exemplo longe rarissimo, 
in hoc versu eiusdem Senecae [Oed. 263]: 


quidquid ego fugi. non erit veniae locus. 


nam alibi apud eum quod vulgatur [Herc. Oet. 981] 'et quid- 
quid aliud restitit. ab illis tamen', facile spernetur prae eo 
quod Mediceum librum secutus dedit Bothius 'et quidquid 
aliud cessit. a bellis tamen". 

Igitur severissimam normam optinuerunt Varro, Catullus, 
Vergilius, auctores Priapeorum, scriptor pervigilii Veneris, 
Prudentius praeter epyllion [p. st. 10], Avienus, Martianus, 
Venantius. e quibus Catullus non scripsit, quod vulgo ei 
tribuitur [44, 20] 'non mihi, sed ipsi Sestio ferat frigus', 
scripsit 'non mi'. apud Varronem tamen unum invenitur 
exemplum alienum in nomine proprio, si recte iam legitur 
apud illum [yvó9. csavrov 9]: 

unus Amor ut parvulus 
ardifeta* lampade arida agat amantes aestuantes. 
sive quod Meinekio placuit 'ut 4mor'; nam codices Noniani 
bis habent ut (vel ef) parvulus amor. 

Contra de Priapeis res haud dubia, non ut sint audiendi 

qui versum eorum unum sic instauravere [51, 14]: 


non brassicarum fero gulosior caules 


pro eo quod est verum '/erre glorior'. in primo pede re- 
miserunt severitatem alioquin arte pares modo memoratis 
Petronius et Prudentius carmine de Romano. nam quae 
alibi in hoc opusculo a firmitate normae feruntur diversa, 
etiam aliam ob causam sunt suspecta. quippe haec sunt et 
talia [832; 925; 1078]: 


LIBER SECVYNDVS. 171 


tantum osculum 

impressit unum. 'vale' ait ' dulcissime'. 

permitto vocem libere ut exerceas. 

his membra pergunt urere, ut igniverint, 

quamcumque partem corporis fervens nota 

stigmarit, hanc sic consecratam praedicant. 
quae hiatuum etiam uastitate deformia sic sunt persananda, 
ut scribatur primo loco 'saive ait! secundum illud Vergilii 
(aen. XI, 97; cf. Serv. ad l. 1] 'salve aeternum mihi, maxime 
Palla, aeternumque vale', secundo 'libere ut tu', tertio "ut, si 
igniverint — praedicent'. minus aliquanto rigide servarunt 
legem Martialis et Seneca et Terentianus. medius autem 
utramque inter normam Horatius qui praeter exempla pau- 
cissima primi pedis bis normam migravit ita [ep. 2, 23; 5,87]: 

libet iacere modo sub antiqua ilice, 

modo in tenaci gramine. 
venena maga non fas nefasque, non valent 
convertere humanam vicem. 

quae vocabulo iniecto graeco vel geminato illo quod est modo 
habent excusationem. ceterum altero loco in libris legitur 
magnum fas. 


Iam diversorum pedum varietates ut persequar, cum 
media agitent sat libere, illud fuit odio finalis cretici resolvi 
arsin priorem. itaque apud classicos ubi sit rescissa non 
invenio nisi quinis Senecae trimetris ita [Med. 471; 266; 
Oed. 847; Herc. fur. 408; Med. 268] ' Phrixei arietis', 'machi- 
natriz facinorum', 'anceps memoria', 'omnis memoria, 'fa- 
mae memoriast', quae parili vides esse condicione. at nec 
idem scripsit [Agam. 301] 'haec vacat regia viro' — pro 
quo pridem reposuerunt regi ac viro —, neque recte habet 
quod Perleampius Horatium in fini iambi scribere potuisse 
existimavit [2, 25] "rupibus aquae'. ubi quod est traditum 
ripis non magis recte ab eodem sollicitatum quam quod 
legitur in lyricis 'Tibur Argeo positum colono sit meae sedes 
ulinam senectae, sit modus lasso maris et viarum militiaeque". 
in quibus modus defenditur simillimo versu Avieni [descr. 
orb. 100] 'Aic modus est orbis Gaddir locus! pluribusque 
aliorum auctorum locis. mox eadem, quae ceterorum, Boethii 
ac Terentiani Martianique fuit observantia. non dissimili 
severitate usus Prudentius, nisi quod in epyllio semel habet 


172 LIBER SECVNDVS. 


fine versus [667] '/iiole ait^. itaque semel Avienus, si modo 
verumst [182]: 
in quinque soles est iter. tum Cepresicum. 

nec tamen, hoc ut recte habeat, aequo animo feremus, quod 
alibi vulgatur apud eundem [313] 'ad continentem quinque 
per stadia modo'. namque illud nomine proprio elevatur 
exemplum, hoc etiam ea re gravatur, quod tribrevia verba 
non nisi primo pede in mediam syllabam accipere ictum usu 
Avieni supra exposui. quare scribendum existimo 'per stadia 
ammodum'. — at quod alibi fertur (335] '/ocos utrosque 
interftuit tenue. fretum', tenue iure positionis fit anapaestus. 

Coiugata vero anapaesti cum soluta arsi licentia pes 
exoritur proceleusmaticus, quem falso quidam veterum cre- 
diderunt exclusum esse a metro iambico [Atil. 2692]. sane 
a trochaeis hic pes alienus — nam Terentiani tetrametii 
cuiusdam [649] initio ponendumst 'eolis dialectos' pro eo 
quod libri habent 4eolica —, neque a classicis praeter scae- 
nicos versus admissus idem in iambos. at Senecae tri- 
metrorum in prima sede non esse sollicitandum eum recte 
iam perspexit Gronovius [ad Thyest. 289]. quippe decem et 
septem, non minus, exempla a me sunt notata licentiae 
talis apud hunc et Octaviae auctorem, quam et in Phaedri 
aequalis fabulis et in Syri sententiis circa idem tempus in 
corpus redactis invenimus. tali autem in metro semper fere 
versus incohatur pyrrichiaco verbo sequente tribracho, ut 
[Phoeniss. 44]: 


ego video. tandem spiritum inimicum expue. 

atque ita in eiusdem Senecae Apocolocyntosi legitur [c. 7]: 
ubi Rhodanus ingens amne praerapido fluit. 

non multum differunt illa (Troad. 945; Hippol. 1275]: 


vide ut animus ingens laetus audierit necem. 

patefacite acerba caede funestam domum. 
mox Terentianus minore elegantia rescidit arsin ita [2357]: 
is erit anapaestus. alibi hanc formam pedis iambici in- 
veniri non memini. 

Iam dignissimumst memoria illud, communi observantia 

timuisse Latinos eorum arsin solvere versuum, a quibus ex- 
clusissent spondeos. quod quibus a poetis et qualibus in 


LIBER SECYNDVS. 173 


metris sit factum supra exposui. unde quis iam probabit 
quod Meyerus in priapeo uno [84, 14] solis iambis constante 
versum dedit talem 'teneraque matre mugiente vaccula?' quae 
cum ità sint, non me movet, quod auctor incertus, cuius 
carmen habes apud Caesium Bassum [2672], identidem metri 
ithyphallici primam et secundam arsin resolvit, cum e La- 
tinis certe [de Graecis cf. l. c.] nobilis poeta nullus parem 
aut similem licentiam admiserit. praeterea abstinuere solu- 
tione arsis Prudentius in dimetris vel trimetris catalecticis, 
item Sedulius, Ambrosius, Sidonius, Drepanius, Damasus, 
Ennodius, Eugenius. porro quod observavimus anapaesticum 
pedem a primorum atque ultimorum temporum poetis Latinis 
fastidiosius esse adhibitum quam a mediis, plane etiam per- 
tinet ad solutam arsin iamborum ac trochaeorum, sicut 
utrumque observatur apud Graecos earundem aetatium. 
itaque Catullus ter, non saepius, eam distraxit [22, 19; 37, 5; 
59, 3; corrupt. 25, 5], bis auctores Priapeorum [51, 18; 58, 4], 
bis Vergilius [5, 13; 36], mox Prudentius excepto epyllio 
[peri steph. 10] in tot versibus, nisi quid me fugit, sexiens 
[praef. apoth. 39; cathem. 12, 141; peri st. 2, 83; cathem. 
9, 40; 103; peri st. 1, 72], semel Venantius [II, 2, 28]. 

Transeo ad numeros ionicos, quorum duplex est arsis, 
primum eos qui pyrrichio ac spondeo constant, mox con- 
trarios persecuturus. 

Igitur primo loco memorandi anacreontei, nobilissimum 
et frequentissimum genus ionicorum à minori. quorum prisca 
cum sit species haec: 

vu 4 LÀ uu 4 
sitis árdéscit habéndí, 
per anaclasin paene semper effectast talis: 
uu d£ v Zu ZZ 
super álta véctus Á ttis. 

Primus autem pyrrichius partim libertate ionici numeri, 
partim primi pedis licentia potest cogi ita: 

iam iám dolét quod égí. 


quam vitavere licentiam Sidonius et Prosper [Wernsd. p. l. 
m. Ill, 413]. iam anaclasi natos trochaeos tam rigide 
custodierunt plerique, ut nollent recipi alienum numerum 


174 LIBER S8ECVNDV$. 


qualemcumque. a quibus tamen diversus Laevius, qui semel 
soluta arsi usus habet versum talem: 

Venerem ígitur álmam adóráns. 
sed enim idem non scripsit in eodem carmine 'seu femina 
sive mas es — nam hoc aequabit metrum ionicos a ma- 
iori —, scripsit quod Hauptii inventum secutus posui l. priore 
seu femina isve mas est'. deinde Boethius ternis carminibus 
[II, 2; 4; III, 6] puros adhibuit ionicos dimetros: 

sitis árdéscit habéndí, 
ut tamen propter abundantiam longarum saepius primam 
partem incoharet molosso, quo admisso species oritur talis: 

eaeló sídera fülgént. 
hinc Boethium qui tractarunt egregii iudices rei metricae 
praeter paucissimos statuerunt haberi carminibus istis phere- 
crateos, quorum identidem soluta esset arsis initialis. at 
meliora doceri potuerunt exemplo Martiani, qui l. IX [919] 
cum habeat metrum tale 'carmen Ladmiadeum', id quale 
esset ipse significavit inmixtis versibus his: 

palmám dedít cicütís. 

mage pércrepát flagélló. 

Sed iam de galliambico dicendum metro, cuius nomen 
pravitate ortum grammaticorum, qui putarent ex anacrusi 
anapaestica et iambis compositum [cf. Christ. metr. pg. 502], 
id quod vel arsis solutae modo ac frequentia confutatur. 
in hoc multum diversi Graeci ac Latini. 

Apud hos potissimum notissimumque exemplum habetur 
Catulli carmine LXIIL de quo cum non satis plene dispu- 
tatum sit a me anno 1861, quae in editione Catulli novem 
annis post prompsi, hoc loco repetentur. igitur galliambus 
geminato cum constet anacreonteo, sed altero catalectico, 
et forma tali: 


, 
Uu — 
abero sede paterna, stadio et gymnasiis, 


Catullus numquam admisit ionicum a minori. nam v. 18 
legendum: Ailarate erae citatis erroribus animum; 54 et earum 
oper(a (vel opaca) adirem furibunda latibula; 60 abero foro, 
palaestra, stadio et guminasiis (ideoque 64, quamquam citra 
necessitatem metri: ego guminasi fui flos); nam guminasium 
etiam ap. Varronem d. r. r. I, 55, 4 invenitur. 


Zoos 2 | vo Zoo 2 


LIBER 8ECVNDVS. 175 


Recepta autem ab eo forma haec est quae fit per 


anaclasim : 
, , 


vu Zu AZ uA | vou Zu.Zu 74 

itaque ut domum Cybebes tetigere lassulae ; 
sed ita, ut paenultima exceptis versibus quattuor [14; 35; 
73; 76] solvatur arsis: 

super alta vectus Attis celeri rate maria. 
quam rem veteres grammatici [Terentian 2892 sq.] haud 
absurde inde repetierunt, quod sic enervati magis et fracti 
irent numeri, metri referentes mollitiam. — etiam prima vel 
secunda prioris hemistichii diduci potest arsis, ut: 

ubi capita Maenades vi. 

tibicen ubi canit Phryx. 
nec tamen utramque simul decet rescindi. nam in metro 
illo (63], quod incipit: 

ego máülier, égo aduléscéns, 
verissime restitutum a Scaligero id quod sensu flagitatur: ego 
püber. —  paenultimam diducere solus sustinuit Maecenas: 

ades ét sonánte typanó quate fléxibíle capáüt. 

At in parte altera cum paene semper secunda arsis 
pyrrichio reddatur, praecedens non solet divelli. male igitur 
Lachmannus [74] 'sonitís abiit celér. ideoque probabilest 
admodum in alio metro [91]: 

dea mágna, déa Cybébé, dea dómina Díndymí 
reponendum cum Scaligero: Didymi ded domind, sicut legitur 
in glosis Lugdunensibus [mscr. Lat. Voss. F. 82] Dydima 
mons Frygiae. nec vero mirum Catullum hic 2idymi dixisse, 
alibi [13] Dindymenae, cum in eodem carmine modo fypanum 
posuerit, modo (ympanum. 

Pyrrichius initio hemistichiorum positus potest mutari 
longa. quamquam id fit raro; semel tamen [73] in utroque: 
iam iám dolét quod égí, iam iámque paénitét. 

Varro, qui non modo poeta fuit, sed et grammaticus, 
non abstinuit a principali forma metri. nam videntur recte 
habere hi versus: 

sic síc ílle puéllás Venerís repénte Adón 
cecidít cruéntus ólím. 


tibi typana nón inání sonitü mátri' deüám 
tonimüs, modós tibí nós, tibi nánc sémivirfí, 


176 LIBER SECVNDV&. 


Ceterum egregie fallitur Caesius Bassus, qui nunc cre- 
ditur, vel, ut puto, interpolator eius, statuendo [2677] ulti- 
mam prioris hemistichii syllabam esse communem recteque 
stare versum talem: 

hie nympha cingit omnis Acheloium senem. 
minime enim hoc metrumst ex asynartetis, iu quo adeo post 
finem prioris partis elisio admittitur a Catullo [37]: 

piger his labante langore oculos Sopor operit. 

Tetrametros integros ionicorum a minori apud Varronem 
deprendere sibi visum Lachmannum, parum tamen ut res 
sit certa, iam l. I memoravi. 

At constat ionicos et quidem puros ac per synaphian 
adhibitos ab Horatio [III, 12], deinde exemplo huius a Te- 
rentiano [2065—71] (nec enim obstat hiatus in v. 2069 fine) 
et incerto saec. III poeta, quem adfert [2060—64]. quos se- 
cutus est Martianus in carmine tetrametris constante [IV fin.], 
sed citra synaphiam, qui quidem semel molossum [v. 3], 
semel etiam [10] admisit anaclasim: 

licet unam decuit iussae permittere culpam. 
ioca passim blaterantem Iovialibus sub orsis. 

Sed ad Horatium ut redeam, notumst l. III c. 12 a 
veteribus plerumque ita dispositum, ut quattuor constaret 
systematis binorum trimetrorum, singulorum tetrametrorum. 
conferenda quae adnotavit Bentleius. qui Hephaestionis ad- 
ductus auctoritate reposuit decametros ionicos addita tamen 
elegantiae causa post quartum et octavum pedem distinctione. 
tum reperto omnia Horatii carmina lyrica ad quaternorum 
versuum systemata esse revocanda Lachmannus opusculum 
illud in eandem redegit formam. atque hunc pariter et 
Bentleium in editione nostra sumus secuti. Terentiani autem 
ionici partim tetrametris constant, partim [2070; cf. 2064] 
trimetris. at auctoris, quem supra dixi, locum ita distinximus 
in appendice Namatiani [pg. 56], ut placuit Bentleio: 


Diomeden modo magnum dea fecit, dea belli 
dominatrix, Phrygas omnes ut in armis superaret. 
patulis agmina campis iacuerunt data leto; 

pavidi tergaque dantes petierunt trepidae moenia Troiae. 


nam poeta ille, quisquis fuit, cum haud dubie synaphiam 
vellet servatam, sed alienus esset a systematis Horatiani 


LIBER SECVNDVYS. 177 


aequalitate, videtur ita rem instituisse, ut tetrametris ionicis 
modo pluribus modo paucioribus numero subiungeret penta- 
metrum nulla cum sequentibus synaphiae lege copulatum. 
atque hoc etiam Bentleii commendatur opinio, quod sic ter 
in fine metri sensus fit interstitium. 

Sed ad ionicos a maiori ut pergam, primum agendum de 
sotadeis. in quibus persequendis Ennium Acciumque prae- 
tereo, de quorum placitis in opusculo I disseretur. quamquam 
Varronis pars sotadeorum eadem prorsus arte constat, qua 
insequentium temporum auctores sunt usi. de quibus quae 
disseruit Lachmannus [opusc. II, 68], hic repetam paucis 
additis. 

Itaque demonstravit ille admittere eos praeter puram 
formam ionici pedis talem, qua aut prior aut posterior arsis 
resolvatur, et porro admissa anaclasi ditrochaeum, ceteras 
vero exclusas esse species, licet semel Petronius utramque 
longam distraxerit pede proceleusmatico ita [c. 23] '/émoré- 
que facili', semelque Terentianus in exemplo quarti paeonis 
et nomine proprio ditrochaei primam longam resciderit sic 
(1545| 'Pélopidaé sonabunt'. id etiam Laevius admisit nu- 
meris ionicis supra & me commonstratis in principio. et 
maxime quidem usitata formast ea, qua de primo et secundo 
pede versus ditrochaeus arceatur, optineatur idem in tertio, 
ut est ille [Victor. 2523]: 

rümpünt tenerás üviferaé comás lagéi. 

paenultimam vero syllabam non licere mutari ex eis, quae 
exposui initio huius libri, apparebit. talem cum fide servant 
normam Petronius et Martialis, non perinde Terentianus, ut 
qui aliquotiens vel in principem sedem admittat anaclasin. 
sed illud esse durum satis constat [cf. Diom. 515], quam- 
quam non defuerunt eodem teste Terentiano [2040], qui et 
secundo ,loco reciperent ditrochaeum. at omnibus simul 
pedibus admissam anaclasim non invenio certis poetarum 
exemplis. — praeterea solvendi longas maximam initio ver- 
sus adesse libertatem aequumst. 

Deinde aptum memoriae in logaoedicis numeris versus 
talis 'Zydia dic, per omnes' numquam solvi arsin; quod 
contra eius metri, cuius est pars, '/ane pater, lane tuens, 
djve biceps, biformis' primam tertiamque et quartam arsin 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 12 


178 LIBER SECVNDVS. 


solverunt Septimius [Ter. 1900] et Terentianus, praeterea 
hic [1903] cum summo dedecore etiam quintam. nec non 
ab eis admissa in secundo pede anaclasis ita 'cui rese- 
rata mugiunt aurea claustra caeli'. relicui neutra usi licentia. 

Iam ad cetera logaoedica ut transeamus, glyconeos et 
qui inde provenere versus habuisse basin.ab initio mobilem 
admissis pariter cum trochaeo iambo ac spondeo satis con- 
stat. quam regulam Catullus ita observavit, ut in glyconeis 
et pherecrateis raro spondeum et minus etiam frequenter 
iambum admitteret. contra in versu phalaecio, quem longe 
frequentissime adhibuit, aliquantum praevalet spondeus, quo 
solo usus est in asclepiadeo maiore [c. 30]. atque ita ei 
praelusisse eum arti, quam ab Horatio in principio phere- 
cratei et glyconei atque asclepiadei utriusque observatam 
videmus, quis negabit? — ceterum similia placita quin 
aequales servarint Catulli non est dubium. ita Bibaculus in 
basi hendecasyllaborum a Suetonio servatorum [pg. 109 sq.] 
locis XIII habet spondeum, bis iambum: 


racemi duo tegula sub una. 
Catonis modo, Galle, Tusculanum. 


porro alterius auctoris vel eiusdem hoc est: 
Cato grammaticus Latina Siren. 
ita in glyconeis epithalamiorum, quos et Catullus in eodem 
genere usurpavit, Calvus et Ticida: 
vaga candido 
nympha quod secet ungui. 
felix lectule talibus 
sole amoribus. 
omnino comparanda quae relicta ex cantorum Euphorionis 
opusculis leguntur in appendice Catulli nostri. 
Hendecasyllaborum autem in basi ne Augusti quidem ae- 
tate semper positum spondeum docet versus Priapeon ille [4, 2]: 
dicans ex Elephantidos libellis. 
atque ita Maecenas, et ipse pronus in Catulli (uleiqua imi- 


tationem: 
Ninnio videas strigosiorem. 


At aliter habuit res in glyconeo metro et quae ab eo 
descendunt. quorum locis communibus notumst a Flacco 
detractam brevem. nam falsus est versus ille [I, 15, 36]: 

ignis lliacas domos. 


LIBER SECVNDVS. 179 


atque eadem plane optinuit norma apud posteriores. quae- 
ritur iam, quanam adductus causa hoc in numeris novarit 
Horatius. id vero non ea re venit, sicut visum quibusdam, 
quod spondiacorum pedum longe maior est copia sermoni 
Latino quam trochaicorum vel iambicorum. namque etsi 
id verumst, tamen minime hinc explicatur, quonam Horatii 
rigore sit factum, ut in ancipiti versus sede, quos frequen- 
tiores conveniat esse pedes, ei iam soli atque unici invenian- 
tur. sed enim cum exiguus esset usus spondei in versibus, 
quos sumpserat a Graecis, quod tamen genus rythmorum 
gravitati Latinae longest aptissimum, provisum certe ab eo, 
ut, ubicumque illum admitti liceret Graecorum ex norma, 
ibi certa observantia iam sanciretur. credo et ideo factum 
esse, nequa ipse videretur iuvare podicorum discriminum 
contemptum illum, qui scaenicorum licentia ortus ne ab huius 
quidem aequalibus omnino fuit alienus. ceterum qualicum- 
que de causa rem supra expositam novavit Flaccus, aptissime 
certe instituit eandem, id quod laude et aemulatione popu- 
larium satis declaratur. nec hercule decet gloriam firmis- 
simis iudicibus nixam turbari ratiunculis alienis ac neoteri- 
corum arbitriis. 

Igitur Senecae asclepiadeis versibus et glyconeis eadem 
constanter lex servatur quae Flacci. at in phalaeciis ver- 
sibus quamquam idem circa illud tempus auctore incerto 
optinuit, ut vere affirmasse videatur Vossius [d. a. gr. ll, 
c. XXX] Statiani aevi poetis non incohatos eos a trochaeo, 
tamen in tanta librorum veterum penuria metrum inde a 
Catulli tempore populariter habitum omnes severitate eadem 
normae adstrinxisse quis pro certo audebit asserere? equi- 
dem contrarium potius innui existimo Plinii verbis, qui de 
aequali poeta sic refert [I, 16, 5] '/acit versus quales Ca- 
(ullus aut Calvus. | quantum illis leporis, dulcedinis, amaritu- 
dinis, amoris. inserit sane, sed data opera, mollibus levibus- 
que duriusculos quosdam, et hoc quasi Catullus aut. Calvus, 
quibus vix aliud videtur posse significari quam trochaeus 
vel iambus in basi hendecasyllabi admissus. 

.Mox, coalita aemulatione antiquissimorum, quae fau- 
torum prius arbitriis, iam communi frequentari sunt coepta 


usu. ita Terentianus ut hendecasyllabi, ita glyconei versus 
12* 


180 LIBER SECVNDVS. 


initium aliquando trochaeo nec minus iambo continuit. idem 
semel asclepiadeum posuit hunc [2678] 'epodum ex geminis 
subicit alterum'. et hic quidem grammatici magis quam 
poetae vicem servans rationibus ab ipso expositis innititur 
[2556 sqq.; 2624—26; 2634; 2640—43; 2658 sqq.; 2746 sqq.]. 
ceterum similiter Septimius: 

agitque intus in oppidum 

anhelos Panope greges 
et huius aequalis: 


purpurae leguli senes. 
intus hie ubi consitumst. 


quorum accedit normae Boethius, qui aliquando haud du- 
bie iambum in glyconio et phalaecio metro admittit ipse. 
idem totum carmen glyconium [IV, 3] basi trochaica com- 
posuit, quippe cuius ultimo versu pridem sit perspectum 
oportere scribi "mentis ulcere saeviunt! pro illo "mentis vul- 
nere'. ulcus enim de vitio non corporeo dictum infra exem- 
plis firmabitur. similiter Luxorius in hendecasyllabis ad- 
misit interdum trochaeum et iambum. unde non fallemur 
versum quendam eius corruptum [332, 7 ed. Ries.] sic re- 
stituentes 'quo ferunt se Heliconides puellae', cum sit in 
libro Divionensi 'quos elacodes ferunt puellae" addito supra 
co syllabam ni. sed idem non magis quam Claudianus ver- 
sus asclepiadei minoris basin alio quam spondiaco pede con- 
tinuit, nec non ipse Terentianus severitate eadem legis est 
usus maiore in carmine glyconio eo, quod praemisit operi. 
quam adhibuerunt usquequaque Ausonius, Prudentius, Sido- 
nius, Martianus, Severus. e quibus maxime certa res in 
Ausonii [epist. 4, 82 sqq.] Sidoniique [ad Consentium 25—27] 
phalaeciis versibus, quippe qui disertis probent verbis spon- 
diaca istos basi esse incohandos. quare quod leguntur apud 
Ausonium in fini epistulae quartae haec: 
nec iam post metues ubique dictum 
"hic est ille Theon poeta falsus 
bonorum mala carminum Laverna', 
non potest epigrammatium hoc esse ipsius, nisi forte aut a 
iuvene compositumst aut ut iniecto iambo simile Theonis, 
quod sibi videretur, perstringeret vitium. 
Iam basin metri ex asclepiadeo minore orti talis: 
at regina gravi saucia cura 


LIBER SECVNDVS. 181 


spondeo semper incobarunt Terentianus, Martianus, Boethius. 
quod contra in hymnis a Daniele collectis [I, 21; 22; 100; 
101] aliquando et trochaeus et iambus prima sede reperitur. 

At sapphici versus quartam syllabam cum promiscue 
habuisset Sappho, Catullus quin longam esse voluerit, non 
potest esse dubium reputanti ab eo ter, non saepius, ad- 
missum pede secundo trochaeum et quidem exemplis his 
(51, 13; 11, 6; 15]: 

otium Catulle tibi molestumst. 


seu Sacas sagittiferosque Persas. 
pauca nuntiate meae puellae. 


quae quidem iniecto nomine proprio aut polysyllabo miti- 
gantur. iam Horatio placitam normam solam apud poste- 
riores optinuisse verumst, nisi quod Seneca mira pravitate 
ingenii, ceterum licentia tragica usus, aliquotiens secundo 
loco dactylum, spondeum tertio adhibuit [Hipp. 286; 287; 
288; Troad. 824; 836; 853; 1051; Med. 636]. denique mi- 
noris metri Sapphici similitudine tractum maius [Hor. I, 8]. 

Alecaici versus enneasyllabi vel hendecasyllabi anacrusin 
olim communem Horatius in prioribus tribus carminum 
libris cum plerumque voluisset esse longam, hanc normam 
in quarto, id quod verissime observaverunt Meinekius [praef. 
Hor. p. 41] et Zumptius [gramm. Lat. ed. XI, p. 654], semper 
optinuit idem. cuius severius placitum custodierunt Statius 
et Prudentius, quod contra Claudianus bis terve brevem ad- 
misit anacrusin. itaque habes in hymno auctoris nescio 
cuius [Dan. I, 89, 31], sed per antitheton "negare praestat 
quam dare vitricum'. at quintam syllabam quin longam 
semper voluerit Horatius, non est dubium. nam quod qui- 
dam probavere 'iam bis Monaesis et Pacori manus! pro illo 
Monaeses vix est dignum memoria. neque integrum existimo, 
quod libris scriptis omnibus firmatum plerique tulerunt 'si 
non periret immiserabilis", ubi si non altior haeret corruptela, 
Lachmanni videtur amplectendum commentum, cui scribi 
placuit perires. nam Bentleii illud perirent inmiserabiles 
captiva pubes alienumst ab usu Horatiano. — mox et ipsi 
secundum pedem spondiacum semper voluerunt esse Statius, 
Claudianus, Prudentius. tamen in hymno quem supra tetigi 


182 LIBER SECVNDVS. 


— tenet Danielis volumine priore locum undenonagesimum — 

admissum in medium habes trochaeum versu hoc [7]: 
gestaret aula nobilis intimo. 

itaque Boethius in metro tali 'mergatque seras aequore 

flammas' non dest [IV, 5, 2; 20; ib. 6], ubi et primam et 

quintam permiserit esse brevem syllabam. 

Iam in metris eis, quae ex diversis numeris in unum 
confusis mixta constant, vel thesin spondei vel arsin iambi 
seu trochaei resolvi vel dactyli contrahi partem alteram plane 
cum sit vetitum, apparet non potuisse committi ista nisi 
aut ignorantia hominum indoctoruro, cuius habes pleraque 
exempla in tabulis ac lapidibus vetustis incisa, aut perver- 
sitate doctorum, dum professoria sapientia usi simplicis ele- 
gantiae leges epiplocae praestigio destruunt. talia apud 
Romanos vitia quarto potissimum quintoque p. Chr. n. sae- 
culo evenerunt. itaque cum plerique adseverarent gram- 
matici versum asclepiadeum minorem ortum esse demendo 
pentametro ultimam syllabam, qui poterit esse mirum, quod 
Martianus eiusdem resolvit aliquando spondeum primum 
[cf. 25, 31; 26, 4; 5 ed. Eyssenh.] contra falluntur qui si- 
mili Luxorium usum licentia existimarunt versu hoc 'an 
tabulae melius praemia grata sunt'. placuit adscribi totum 
carmen [334], quoniam quinquiens, non minus, Burmannum 
et Meierum in paucorum versuum opusculo fefellit verum. 
venit autem a Luxorio tale: 

ludis, nec superat alter ad aleam, 

nec quidquam in tabulam das nisi virginem, 

spondens blanditias et coitus simul. 

hoc cur das aliis, quod poteras tibi? 

an tali melius praemia grata sunt? 

aut prodest vitium tale, quod impetras? 

si vincas, ego te non puto virginem 

in luxum cupere, sed mage vendere. 
et quoniam semel ad obscaena res devenit, dicam in altero 
auctoris eiusdem [319] carmine versus ultimos sic esse scri- 
bendos: 

8i nihil ergo vales, vana cur arrigis orge 

et facis ignavus mentis adulterium ? 
vulgo habetur vacuo et ignarus. in quibus orge dictast ut 
apud Horatium mea cum conferbuit ira. sed ne sola ista 


LIBER SECVNDYVR. 183 


nos tetigisse videantur, addam eiusdem Luxorii alios duos 
versus emendatos. igitur in carmine trochaico de piscibus 
[203] cum sit traditum 'nec manum fugit vocatus nec pupe- 
scit regiam', scribendum existimo pavescit. et ita iam Due- 
bnerus. item alibi quod fertur de Romulo [336]: 


disce pium facinus. percusso, Romule, fratre 
si (cdd. sic) tibi Roma datur, huius iam nomine culpat 
nemo te caedis, murorum si decet omen, 


pro illo aperte falso si restituendum sine mora sed. 

At ut repetam viam, quam declinavi, similis fuit Mar- 
tiani Boethius in priore parte metri huius 'at regina gravi 
saucia cura', cuius sunt talia [L, 2, 3; 14; 6]: 

tendit in externas ire tenebras. 

flamina sollicitent aequora ponti. 

hic quondam caelo liber aperto. 
neque aliter idem in numero illo 'cur legat tardus plaustra 
Bootes" pro spondeo admisit anapaestum sic [IV, 5, 5]: 'cum 
nimis celeres explicet ortus'. denique idem in versu hoc 
"propinqua summo cardine labi! secundam arsin resolvere 
sustinuit [IV, 5, 20]: 'stupetque subitis mobile vulgus. 

Nec tamen dissimili longe ratione factum, quod e classi- 
cis Catullus in versibus phalaeciis et semel, si verumst, in 
pherecrateis contraxit dactylum, quod unde sit repetendum 
docuit Lachmannus [praef. Ter. pg. 15 sq.] scilicet cum 
Varro aliique, ut testatur Terentianus [2833 sqq.; 2866 sqq.], 
statuissent et phalaeciis istis et anacreonteis talibus: 

triplici vides ut ortu 
inesse, si epiploca utereris, pedem ionicum a maiore, qui 
recipit et molossum, potuit disciplinam potius quam ele- 
gantiam respicienti admitti in metro phalaecio vel pherecrateo 
spondeus. quamquam fatendum satis commode ratione ista 
usum Catullum in opusculo de Camerio [55], cui soli eam 
adhibuit. in hoc enim, quod Lachmanni virtute in integrum 
restitutumst, qui cum aliis post v. 13 addidit carminis quin- 
quagesimi octavi versus inde a sexto, multiplicatis spondeis 
bene exprimitur, quantis molestiis aerumnisque conflictatus 
sit poeta in quaerendo Camerio. contra nulla apparet causa, 
cur semel in hymenaeo priore [61, 25] admiserit pherecrateum 


talem: 
nutriunt umore. 


184 LIBER SECVNDVS, 


atque etiam hoe movet suspicionem, quod secundam syllabam 
in carmine ad Camerium, si spondeus sequeretur, semper 
voluit esse longam, in hymenaeo admisit brevem. itaque 
gravior videtur latere corruptela. multo etiam minus credi- 
bilest, quod statuit Hermannus, idem cum Catullo admisisse 
Senecam in chorico Oedipi illo [882—914] '/ata si liceat 
mihi', quod ipsi glyconium numerum habere visumst, cum 
potius eo dimetros trochaicos repraesentari supra indicarim. 
nam vel hoc refellitur opinio eius, quod semper spondiaca 
basi glyconei versus utitur Seneca praeter cantica liberiore 
metro constantia. ceterum quod legitur in carmine illo de 
Icaro 'donec in ponto manus movit inplicitas puer comes 
audacis viae', habet ultimus versus neque logaoedicam men- 
suram neque trochaicam, sed nullam. scribendum omnino 
existimo 'compos audacis viae'. 

Superest ut addam Horatium epodon libro in fine 
prioris partis asynartetorum, quae ibi semper exit in arsin, 
et brevem admisisse syllabam nec hiatum refugisse (11, 6; 
10; 26; 13, 8; 10; 11, 14; 24]. neutrum invenitur in lyri- 
cis, ubi semel [I, 4] habetur versus quaternis dactylis et 
ternis constans trochaeis, quamquam apud Archilochum 
[115 B.] fertur: 

x«l fosag Ogfov Ovemaindlovg, olog zv in' Tffns. 
quo tamen loco alii vel óvgzeureAog, ut antiquam accusa- 
tivi formam, putant restituendum vel post hoc verbum no- 
vum instituunt versum. 

Supra emendaveram versum Senecae. quodsicui videbor 
in opere nostro saepius aequo temptasse poetam hunc, co- 
gitetur, quaeso, eius carmina, iniuste damnata plerisque, qui 
non omnium Romanorum, non ipsius Senecae indolem, non 
temporum rationes aut tragoediae, qualis fuit Neronis aetate, 
condicionem probe perspexissent, nondum percepisse curae 
criticae satis. nam in emendandis eis maxima quidem fuere 
merita Gronovii, at mediocria Bothii, Badii nulla. quod 
cum ita sit, placuit promi quae ad emendandas fabulas 
ilius utilia collectaneis nostris habemus notata. 

Itaque in Hercule furente [1265] antiquitus tradita le- 
guntur haec: 


memoranda potius omnibus facta intuens 
unius a te criminis veniam pete. 


LIBER SECVNDVS. 185 


ea cum sint Amphitryonis Herculem, qui coniugem et natos 
peremerat, solantis, non potest recte habere illud memoranda. 
quid enim? tam dirum facinus nonne et ipsum fuit dignis- 
simum memoria hominum? at ipse Hercules dixerat paullo 
ante [1240] 'non sic furore cessit extinctus pudor, populos 
ut omnes impio adspectu fugem'. praeterea vocabulo se- 
quente criminis apparet priori versui adfuisse, quo aperte 
laudes significarentur Herculis. venit ab auctore veneranda. 
ita in Oedipo [718] deterior pars librorum habet memorans 
seu mumerans pro venerans. eademque menda olim antho- 
logiae carmen liberavimus [487, 3 R.], reponendo: 


aspice Alexandri positum venerabile corpus. 
porro in Thyeste feruntur talia [299]: 


si nimis durus preces 

spernet Thyestes, liberos eius rudes 

malisque fessos gravibus et faciles capi 

prece commovebunt. 
in quibus commovebunt scripsi, cum in codice Florentino sit 
commovebo, quod nec ad sententiam satis aptumst — neque 
enim decet ab Atreo ipso Thyestae pueros precibus ambiri 
— et foedum hiatu ob insequentem vocalem. sed non 
magis potest esse verum quod altero versu habetur verbum 
paenultimum. nam cum illa eius, eorum, earum ab epicae 
melicaeque dictionis gravitate aliena esse verissime post 
Bentleium iam statuatur, quis credet ea tragoediae con- 
venire, cui etiam minus multost apta dictio humilis ac vul- 
garis? scribendum melius. — iam in Phoenissis haec ex- 
tant [455]: 

sancta si pietas placet, 

donate matri pacem. si placuit scelus, 

maius paratumst. 

Quis credet Senecam pari loco versus iambici potuisse 
admittere spondeum? scribendum pacta. illud donate dictumst 
quasi concedite. — dein haud sane apparet, quonam metro 
constare putaverint quae in Hippolyto et Troasin leguntur 
anapaesticis admixta talia [1140 sqq.; 106] 'circa regna tonat. 
volat ambiguis mobilis alis hora'; 'nunc nunc vires exprome 
dolor tuas'. et posteriore quidem loco sat constat addendum 
esse f/uriose, sicut est in Medea [139] 'melius, a melius dolor 


186 LIBER SECVNDVS. 


furiose loquere'. priore recidendum existimo illud */onat, 
quod ex sequente volandi verbo videtur ortum. nam nequis 
et praecedentia verba damnet, ea re prohibetur, quod, haec 
si dempseris, in sequentibus id ipsum desiderabitur quod 
adesse omnino opus est, cum non communis hominum for- 
tunae varietas perstringatur isto cantico, sed eorum qui in 
imperio sunt positi. — at in septima fabula cum Medea ad 
Creontem sic verba fecisset [199]: 


qui statuit aliquid parte inaudita altera, 
aequum licet statuerit, haud aequus fuit, 


credidere plerique eum sic respondisse: 
auditus a te Pelia supplicium tulit. 


quod ineptum esse ne ei quidem negabunt, qui per interro- 
gationem prolatum esse existimarunt. quid enim? num 
Medeae ut iudici fuit supplex Pelia? immo ipsa ad clemen- 
tiam eius, quamquam per dolum et ut fraudem strueret, 
confugit. neque decuit Peliae hominis scelerati innocentiam, 
quae nulla fuit, extolli, verum indulgentiam, qua usus est in 
Medeam, damnari. sed una litterast peccatum. quippe re- 


ponendum: 
audit ut, a te Pelia supplicium tulit. 


primum autem merito locum optinet illud audit, quoniam in 
eo sententiae summa vertitur. — mox in eodem carmine 
cum lason dixisset [516] 'Ainc rex et illinc', haec reddi- 
disse statuerunt Medeam: 
est et his maior metus 
Medea. nos confligere certemus. sine. 
sit pretium lason. 
in his Medea quin inepte habeat non dubitatur. neque con- 
figere certemus aut a sententia aut à metro sanumst. quanto 
melius habebunt ut puta talia: 
est et his maior metus. 
medere. nos confligere ardemus. sine. 
sit pretium Iason. 
neque verius est illis quod in Agamemnone sic exhibetur libro 
Florentino [735]: 
quem petit dextra virum 
Lacaena vultu ferrum Amazonium gerens? 


LIBER SECVNDVS. 187 


in quibus verbis apparet ineptum esse ru/fu. sed vel cultu, 
quod pro eo posuere plerique, subabsurdumst. debuit enim 
pro Lacaena certe dici Graeca. praeterea, illud si probaris, 
claudicabit in sequentibus verbis situm antitheton. non stabit 
sua elegantia versus, nisi scripseris : 
quem petit dextra virum 
Lacaena, ritu ferrum Amazonidum gerens? 
in quibus 4mazonides dixit secutus Vergilium. — porro in 
eadem fabula [59] pro anapaestico tali: 
dubioque nimis 
excelsa locas 
reponendum esse 'dubioque locas nimis excelsos! ea re pro- 
. . " r 5 x 
3 u . LI . * LL . 
batur, quod Florentino codice scriptumst 'd./. excelsos nimis 
— praeterea in Hercule Oetaeo haec leguntur [153]: 
in nudo gladius corpore frangitur 
et saxum resilit, fataque neglegit 
et mortem indomito corpore provocat. 
ut omittam, quam sit ingratum minimo intervallo repetitum 
vocabulum corporis in tam castigata dictione Senecae, id 
hoc loco ipsum neque ad rem facit neque recte dicitur. 
quis enim, amabo, hominum corpore potius quam animo 
provocabit adversarium, nisi qui plane corde caruerit? quod 
quoniam non ita fuit in Hercule, scribendum existimo pectore. 
praeterea extant in eadem fabula talia [353]: 


dilexit Iolen; nempe cum staret parens 

regisque natam peteret. in famulae locum 

regina cecidit. perdidit vires amor, 

multumque ab illo traxit infelix status. 
multum ilud, quod non bene facit ad elevandam Deianirae 
curam, non recte habere libri Medicei scriptura apparet, in 
quo habetur vulcumque. scribendum autem vuinusque vel 
potius ucusque, ut illo ad Herculem pertineat. ita etiam de 
amore turpi Lucretius "ulcus enim vivescit et inveterascit 
alendo'. neque enim veremur, ne quis dicat indecorum 
ulceris verbum Senecae, qui dixerit itidem vetustiores se- 
cutus 'expuere spiritum'. -. &b eodem non credo positum 
in hac fabula [520] tabum /luentem, sed fluentum. nec enim 
tabus legitur alibi. — ibidem [1005] haec prostant: 


188 LIBER SECYNDVS. 


quid me flagranti dira persequeris face 

Megaera? poenas poscis Alcidae? dabo. 

iamne inferorum, diva, sedere arbitri? 

sed ecce diras carceris video fores. 
quamquam dixit Seneca vel alibi sed ecce, tamen huic loco 
non esse aptum idem apparet. praeterea insequentibus ver- 
sibus demonstratur non fores, sed interiores partes domus 
infernae, patefacta ianua quae cernerentur, videre sibi visam 
esse Deianiram. quare nec diras potest recte habere. itaque 
acriter considerandum, an digniora sint Seneca velut haec: 

iamne inferorum, diva, sedere arbitri ? 

sedent. — reclusas carceris video fores. 
ubi illud reciusas iam repertum a Bothio. — mox feruntur 
[1027] in libris vulgatis talia: 

o misera pietas. si mori matrem vetas, 

patri es scelestus. si mori pateris tamen, 

in matre peccas. urget hinc illinc nefas. 

inhibenda tamen est, pergam et eripiam scelus. 
haec nisi Medicei codicis testimonio suspectarentur, sana 
esse quis negaret? sed enim cum in eo pro pergam extet 
verum, non potest dubitari quin sit reponendum serum. 
scilicet decuit Deianiram sibi mortem consciscere ante quam 
ipsius culpa esset extinctus Alcides. — porro eodem carmine 
ubi queritur Hercules inglorio sese leto occubare, leguntur 
haec in membrana optima [1175]: 

Herculem vestrum placet 

morte ferire. dirus o nobis pudor. 

pariter sententiae versuique consulueris reponendo: 
Herculem vestrum placet 

perire inertem? 
deinde exposcenti ad supplicium Deianiram parenti cum ita 
verba dedisset Hyllus [1456]: 


conpesce diras, genitor, irarum minas. 
habet, peractumst. quas petis poenas dedit. 
sua perempta dextera mater iacet, 


non bene existimaverunt ei sic respondisse Herculem: 


caeci dolores. manibus irati Herculis 
occidere meruit. 


neque illud caeci, quod omnino falsumst, in libro habetur 
Mediceo, sed recíi. quidni scribemus aucti? — praeterea 


LIBER SECVNDVS. 189 


Philoctetam his verhis Aicmenam propter filii obitum con- 
solatum esse perhibent [1831]: 
debitos nato quidem 
conpesce fletus, mater Alcidae incliti. 
non est gemendus nec gravi urgendus nece, 
virtute quisquis abstulit fatis iter. 
qui potuit urgeri Hercules gravi nece qui iam mortem obisset? 
scribendum prece. quis enim ignorat Propertii illud: 
desine, Paulle, meum lacrimis urguere sepulcrum. 
panditur ad nullas ianua nigra preces. 
quod quo pertineat satis amplis exemplis docuere interpretes. 
atque idem coniecit Perlcampius. — dein haec feruntur de 
Nioba [1849]: 
et toto stetit 
succisa fetu bisque septenos greges 
deplanxit una. 
de Niobae liberorum numero quamquam in diversa abiere, 
Gellius ut testatur, auctores veteres, tamen qui plures viginti 
fuisse tradiderint, non invenio. a tali modestia quantum 
Seneca recessit, si librariis credimus, qui eius bis septenos 
greges esse dixerit. scribendum gregis. ita Cornelia apud 
Propertium [V, 11,98] 'venit in exequias tota caterva meas'; 
atque ipse Seneca alias [Herc. fur. 1149] 'ubi illa natorum 
grege animosa coniunr? — denique in fine illius fabulae 
haec leguntur verba Alemenae querentis de Hercule [1857]: 
agedum senile pectus, o miserae manus, 
pulsate. et una funeri tanto satest 
grandaeva anus defecta, quod totus brevi 
iam quaeret orbis. expedi in planctus tamen 
defessa quamquam brachia. 
cum appareat ea quae sunt 'una funeri (anto satest gran- 
daeva anus defecta' nom esse affirmantis, sed dubitantis, 
cum Bothio scribi debet af, totus ut sensus per interro- 
gationem efferatur. mox pro eo, quod utique ineptumst, 
"quaeret' ponendum existimo 'ploret'. 'curet' enim, quod 
propius abest a tradito, non satis fortiter videtur dici. 
Restat unus Octaviae locus. itaque in aetatibus variis 
humani generis describendis leguntur haec [406]: 


alia sed soboles minus 
conspecta mitis. tertium sollers genus 


190 LIBER SECVNDVS. 


novas ad artes extitit, sanctum tamen, 

mox inquietum. 
quomodo potuit esse tertia soboles sancta, cum iam altera 
minus fuisset mitis, cumque Ovidius, quem imitatur poeta, 
illam dixerit fuisse saeviorem ingeniis et ad horrida promp- 
tiorem arma? praeterea quam inepte sibi opponuntur sanc- 
tum et inquietum. quin potius ponemus sanum. nimirum, ut 
Sallustii [Catil. 2] verbis utar, etiamtum vita hominum sine 
cupiditate agebatur. sua cuique satis placebant. 

Simili autem contemptu iacere vel post praeclaras 
Bentlei curas plerosque locos Silii cum satis constet, quam- 
quam non ita multum decoris accedet eidem vel totis ad 
integrum restitutis carminibus — nam ingeniost mediocri —, 
tamen ne huic quidem quae praestitimus oblivioni danda 
existimavi. itaque in primo libro haec feruntur de Sagun- 
tinis [289]: 

insula quos genuit Graio circumflua ponto 

atque auxit quondam Laertia regna Zacynthos. 
quis prioris versus et secundi non dico aptum, sed ullum 
conexum invenerit, nisi scripserit 'e! quae' pro eo quod 
est atque? — porro eodem volumine talia tradita de Han- 
nibale [638]: 

et quem insana freta aut coetus genuere ferarum. 

coetui nullus hic locus. ponendum coitus. — deinde tertio 
libro de eodem illo extant talia [504]: 


sed languida maestus 

corda virum foyet hortando. 
qui videbitur credibile Hannibalem cum maestitia hortatum 
suos ad sustinendos labores, quam debuit, vel si inesset 
ipsius animo, occultare, cum praesertim dicat eundem Silius 
proxime praecedentibus versibus non Alpibus nec ullo terrore 
loci turbatum? scribendum /anguida maestis. et ita iam 
Schraderus. — mox in septimo [294] leguntur haec: 

haud procul hasta uiri terrae defixa propinquae, 

et dira e (dire cdd.) summa pendebat cuspide cassis. 
illud dira, quod mirificum in modum languet, ne aptum 
quidemst, cum galea non faciat ad inferenda, sed ad pro- 
pellenda pericula. nam et omnino ab hoc locost aliena belli 
malorum exaggeratio. reponendum esse opinor c/ara. ita 


LIBER SECVNDVS. 191 


dixit Varro 'aerea ferta nitet galea. — at sequente libro 
[300] verba Fabii perperam scribuntur ita: 

si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella 

ductore —- invitus vocem hanc e pectore rumpam —, 

frustraris, Paulle, Ausoniam. te proelia dira 

teque hostis castris gravior manet. 
cum non Ausoniam, sed se ipsum frustretur Paullus, apparet 
esse ineptum, qualis nunc fertur, versum tertium. legendum: 

frustraris, Paulle. Ausonium te proelia dira, 
ut Ausonium sit genetivus; nisi magis placuerit illud Auso- 
nidum. — sequuntur paullo post sic vulgata [414]: 

ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi 

exultat rapidis Nero non imitabilis ausis. 
scribendum rabidis. — non magis sincera haec, in decimo 
quae extant libro [332] de Hannibale tumido successibus : 

stimulat dona inter tanta deorum 

hortatur nondum portas intrasse Quirini. 
quae cum vix futurus sit, qui defendat, sufficiet id quod 
verumst apponere. restituendum opíatas pro hortatur, quod 
nequis non satis fortiter dictum putet, Vergilii et ipsius Silii 
exemplis cohibebitur. sic enim Maro [aen. I, 172] de Aeneae 
sociis tempestate vexatis: 

egressi optata potiuntur Troes arena. 
atque ita iam Ernestius. sed sprevere docti, ut pleraque 
eiusdem aliorumve criticorum commenta. — porro ibidem 
[639] leguntur de Varrone illa: 

sic igitur multo lictore invectus in urbem 

damnatum superis adspernabatur honorem. 
multo esse ineptum et quod insequentibus verbis confutetur 
plerique perspexerunt. neque ulla re praeter facilitatem 
mutandi commendatur quod vulgo fertur muto. venit a Silio 
vel misso vel, quod iam alii coniecere, nullo. — neque probe 
habent ex insequente libro petita talia [309]: 

mens una inviolata mero nullisque venenis 

potandi exarmata decus pugnaeque necisque 

Nidoniae tacito volvebat pectore molem. 
quibus non constabit sententia, nisi pro illis, quae sunt 
"decus Sidoniae', scripseris duci Sidonio. tum in fine volumi- 
nis cur Hannibali negata fuerint auxilia ita explicari creditur: 


192 LIBER SECVNDVS. 


dum malus obtrectat facta immortalia livor 

nec sinit adiutas ductoris crescere laudes. 
adiutae laudes nescioquid importuni habent et inepti, neque 
ab inimicis Hannibalis potuit prohiberi, ne gloria eius 
post Cannense proelium etiam augeretur claris facinoribus, 
potuit, ne extolleretur oppressa Roma. quare quaerendum an 
melius habeat 'nec sinit ad metas ductoris crescere laudes'. 
et sic iam Rupertus. ita sex versibus ante fertur 'desti- 
tuemus ad ipsas victorem metas?' — praeterea habes libro 
tertio decimo [712]: 

quam paene ruentia tecum 

traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras. 
quis non torporem hominum doctorum damnabit, qui fecta 
illa cumulo ineptiarum labentia timuerint evertere funditus. 
scribendum 'Oenotria regna'. ita apud Lucanum semel ] IX 
[458] est in codice Sangermanensi fecta pro regna. — porro 
paucis interiectis versibus leguntur item mendosa [759]: 


nullo non tempore abundans 
umbrarum huc agitur torrens vectatque capaci 
agmina mole Charon et sufficit improba puppis. 


cum toto loco appareat non id agi, ut Charonis cymbae 
vastitas, sed eorum, qui ea vehantur, exaggeretur multitudo, 
quod imitatione factum Vergilii [aen. VI, 305—314], debuit 
poni 'nec sufficit improba puppis'. quod cum ita sit, non 
adsentior Lachmanno, qui [ad Lucr. V, 1006] improbam pro 
immani dici existimavit. sed improba ob id ipsum autumatur 
navis, quod non par sit omnino negotio, sicut e contrario 
dixit Plautus 'armati atque animati probe", quamquam potest 
etiam aliter explicari improba. — mox leguntur ibidem haec 
[828]: 
illast, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella, 


nondum passa marem, quales optabat habere 
quondam Roma viros contemptrix Cloelia sexus. 


qui potest credi tum potissimum Romam eguisse viris ani- 
mosis, cum vel virgines haberet fortes? scribendum optabit, 
quo ipsius Silii tempora omni luxuria effeminata tangi vix 
est quod moneam [cf. Tac. ann. XV, 57 'cilariore exemplo 
libertina mulier" e.q.s.]. et ita iam Bentleius. — denique 
libro paenultimo talia vulgantur ut Fabii [622]: 


LIBER SECVNDV8. 193 


an, cum tu Syrtim ac steriles vastabis arenas, 
non dira illa lues notis iam moenibus urbis 
assiliet& vacuumque Iovem sine pube sine armis 
invadet? quanti, ut cedas Romamque relinquas, 
emerito est? tanto perculsi fulmine belli 

sicine te, ut nuper Capua est accitus ab alta 
Fulvius, aequoreis Libyae revocabimus oris? 


habent codices fere emerito ast. vide sis, an hoc potius sit 
ducendum: 
quanti, ut cedas Romamque relinquas, 
emerit. — et tanto. 

in quibus illud emerit pro coniunctivo praeteriti temporis 
&ccipliendumst. sic idem Silius alibi [X, 287] 'quantine 
emptum velit Hannibal, ut nos vertentes terga aspiciat' [cf. 
Drakenborch. ad V, 601] apte autem disiectis et perplexis 
sensibus fluctuantis animo Fabii variae describuntur turbae. 

Sed alios Senecae Silique versus suis dabimus locis 
emendatos. nunc vero de caesura videamus. 


L. Mueller!; De r. m. p. Ll. i3 


IV. 
LIBER TERTIVS. 


EXPONITVR DE CAESVRA. QVAERITVR NVM GRAM- 
MATICI ACCENTVS RATIO SIT HABITA IN VERSIBVS 
LATINIS ET FINES SENSVVM AC NVMERORVM QVA- 
TENVS INTERSE CONCINERE SOLEANT VEL 
DISSENTIRE. 


In parte huius operis liceat mihi praefari, quod in uni- 
versum alibi monui, nihil magis nobis cavendum esse in 
veterum arte metrica aestimanda quam illud, opinionum 
quantumvis pervulgatarum pravitate capti ne speciem potius 
primam quam quae latent intus consideremus, neve quae 
pueri didicimus ea esse perdenda pudeat nos fateri aetate 
adulta. praeterea cum cura videndum, ne eius magis ser- 
monis, quo patrio utimur, quam Graeci Latinive proprietate 
imbuti ad rem quaerendam accedamus. nam et tam di- 
versae sunt rationes metricae neotericorum, ut antiquas 
recogniturus, nisi vanitate et magniloquentia malet devincire 
imperitos, non possit non oriri ab Socratica illa, quae facil- 
lime munit viam ad veritatem, professione ignorantiae. quod 
qui neglexerint non minus erunt inepti quam historicorum 
ei, qui res gestas non pro aeterna fatorum serie principioque 
ac nexu causarum, sed in unius gentis aut saeculi gratiam 
exposuerint. 

Sed iam ut accingar ad materiam huius libri enarran- 
dam, ita stat sententia animo, cum possimus hiatus leges 
pedumque observantias et cetera magna ex parte non modo 


LIBER TERTIVS. 195 


intellegere mentis acie, sed etiam sensus suptilitate percipere, 
non perinde apparere illud, qui sit factum, ut tanto opere 
— neque enim de hoc dubitatur — diversa esset a solita 
ac pedestri pronuntiatione norma poetica. scilicet materiae 
pondere devincti et crassioribus elementis constantes, prae- 
terea pridem perdito quantitatum sensu, vix logicum ali- 
quando, nedum grammaticum accentum migrari a vatibus 
patimur. quare quid mirum nos vetustarum gentium delatos 
ad poeticam diversissima arte nisam, cum summam legum 
& nostris discrepare primo aspectu intellegamus, certe sin- 
gula quaedam quasi suetis rationibus congrua velut ex 
naufragio arripere, ne prorsus tamen proprietatem nostram 
cogamur exuere utque popularium nobis et inde a pueritia 
tritorum carminum similitudinem quandam agnoscamus. hoc 
desidiae potissimum crimine mirificum in modum vera artis 
veteris peritia turbatast. iam nos quae expedivimus diu 
meditata, hunc fere in modum erunt concipienda. 

Àc primum quidem omnium in ipsius caesurae definitione 
non nego me quadamtenus dissentire ab eis viris, quorum 
alioquin in rebus metricis summam veneramur auctoritatem. 
veluti persuasum habeo nihil plane referre, incisione in 
medio versu facta principalis numerus an alienus efficiatur, 
neque diversitatem distinctionum illarum altiore quadam 
causa, sed una lege elegantiae esse temperatam. id maxime 
deliquatur ea re, quod aliquando in uno eodemque versu 
et caesura et diaeresi — nam his vocabulis notumst a 
Boeckhio distingui incidendi modum utrumque —- nos pro- 
miscue licet uti, veluti in octonario iambico, qui post arsin 
quartam an thesin quintam dirimatur plane nihil interest. 
neque vero ad facultates incisionum quidquam pertinet, 
similemne versus totius an dissimilem habeant rythmum, 
sed potius, in arsi an in thesi sint repositae. nam nec illud 
mihi probatur, quod dixit Boeckhius caesuram coiugandis 
magis quam discerpendis esse numeris, quod quidem qui 
concesserit, non poterit non amplecti incisionum ab illo in- 
stitutam distinctionem. 

Verum longe acrius ac veluti summa rerum, non quis- 
quiliae ac venti spolia periclitentur, impugnandi nobis illi, 
qui non quam accuratissime distinxerint caesuram a fine 

13* 


196 LIBER TERTIVS. 


ordinis podici vel interstitio sensus. quorum dux et auctor 
fuit Hermannus, qui cum statuit proprie tot caesuras adesse 
versui, quot sint ordines [epit. d. m. pg. 17], id quidem ipse 
commode temperavit addendo [ib.] plerumque non cuiusvis 
ordinis metrici, sed unius, cuius finem praecipue notari par 
sit, terminationem fine sententiae vel vocabuli factam nomine 
caesurae intellegi. at tamen et ipse et secuti eum alii in 
hexametro dactylico sedecim non minus statuerunt inesse 
caesuras. debuit sane habere hos mirantes, quod in tot 
incisionibus causa ac ratione paribus singuli versus tantum 
una egerent aut duabus, ceterae pro arbitrio sive omitti 
possent seu mutari. quamquam id ita declinavit Hermannus 
[elem. d. m. 336 sq.], ut Lucretii hexametro hoc 'an con- 
tractis in. se partibus obbrutescat' post syllabam nonam, 
Horatii tali [ib. 339] '»on quivis videt inmodulata poemata 
iudex' post quartum trochaeum haberi statueret incisionem 
legitimam. ego vero in metro isto, nisi adsit caesura intra 
tertiam quartamque arsin, nullam omnino agnosco rectam 
fieri distinctionem negoque interesse ad hanc rem, ceterae 
versus partes quo sint modo divisae. 

Sed non minus falsos credo eos, qui sensus clausulam 
cum caesura coniunctam seu contiguam esse oportere exi- 
stimarunt. quorum sententiam aperte etiam amplexus Her- 
mannus in Homerico illo [el. d. m. 33]: 

zÓvro uiv rd mzQür« xogvGOrroi, cvrGQ Umtira 
affirmavit non esse distinguendum post zg&r«, sed post 
xogvGórra., additis quidem, nequis dubitaret, his verbis 
"cum potior sit totius orationis quam unius alicuius vocabuli 
finis, eis in versibus, in quibus utrovis modo incidi potest, non 
ex vocabuli, sed ex orationis fine aestimatur caesura'. hoc 
autem si recte habet, qui factumst, ut displicerent poetis 
hexametri tales qui solam haberent incisionem bucolicam, 
haud dubie cum constet, principalis caesura si adsit versui, 
omitti posse relicuas? igitur ut iam appareat, qualem nos 
caesurae et ceterarum rerum, quae hoc libro expedientur, 
animo informaverimus speciem, utque vitentur ambigua vel 
falsa, certas quasdam finitiones placuit praemitti. 

Versus est ordo metricus paribus interse seu 
diversis constans numeris, sed sub certa euryth- 


LIBER TERTIVS. 197 


miae et euphoniae lege incohatus, continuatus, 
terminatus. hinc apparet versuum exempla, li- 
cet minime sint infinita, non tamen rato quodam 
circumscribi posse numero. recte vero statuemus 
metrum, quo usitatius fuerit apud Graecos Ro- 
manosque, eo propius accedere ad summae per- 
fectaeque pulchritudinis normam. iam cum ver- 
sus unusquisque singularum instar sit pictura- 
rum sive statuarum, apparet neque demi posse 
tali quidquam nec addi, cum proprium sit operis 
arte confecti, ut certa necessitate coerceatur. 
porro cum initia rerum et fines aut materiae aut 
temporis significentur spatiis, in versu evenit 
utrumque, ut qui nec aliter quam pleno verbo 
iniri possit aut concludi et qui maiore debeat 
vocis intervallo segregari à proximis quam ulla 
eius pars interior. atque id indicatur etiam ocu- 
lis ea re, quod scripturae interse maiore inter- 
stitio versus separantur quam verba. hinc autem 
excusatur, quod syllabae in exitu metri locatae 
brevi pro arbitrio tantum adicitur temporis ple- 
rumque, ut aequet longam. praeterea intellegi- 
tur spatiosi metri fine longius subsisti oportere 
quam minuti cum proprietate naturae humanae 
pro differentia negotiorum diversa requirentis 
otia, tum quod, quo breviores sunt versus, eo 
saepius et gravius dissidere solent fines nume- 
rorum ac sensuum. 

Ceterum haud dubie cum constet metrum vel minimum 
sic debere distingui pronuntiando, plene ut eius rationes 
possis computare animo, apparet quam calleant artem di- 
cendi, a qua tamen deductum assumpsere nomen, rhetores, 
quos vocamus, qui plaudentibus pueris et mulierculis et ut 
quisque imbecillitate iudicii proximus multo minus propter 
metri fines quam propter sententiarum vocis interstitia ad- 
hibent, ut neque circuitus numerorum nec caesurae aut rimi, 
quos proprie ad rythmos iuvandos adhiberi a neotericis alibi 
declarabo, agnosci possint ac percipi. immo ea tantum bona 
erit carminis recitatio, qua ordinum metricorum spatia non 


198 LIBER TERTIVS. 


minus dilucide discernantur quam sententiarum. quod ubi- 
cumque impeditur mixtis nimia inaequalitate et turbatis 
interse partibus, non tamen decebit per ludibrium rem dis- 
simulari, quoniam minime elevato incommodo tantum ob id 
ipsum reprehensionis apud peritos auditores adicitur ana- 
gnostae, quantum detrahitur poetae apud non peritos. cete- 
rum videntur veteres diutius metri quam sententiae fine con- 
tinulsse vocem. 

Iam quae modo exposuimus quadamtenus immutari 
verumst, ubicumque plures versus systematis certa iungun- 
tur synaphia. at illis qui suptilius utetur rationibus, facile 
iam inveniet, cur et in compositis numeris, ex duobus ver- 
sibus aut uno et parte alterius qui constant, haec discerni 
membra oporteat finitis vocabulis et in simplicibus aptis- 
simum sit ita collocare caesuram, de qua statim disseretur, 
novi ut divisione facta versus prodeant. 

Porro intellegitur interesse numerorum, ne singuli pedes 
nimis saepe singulis efficiantur verbis. quae dirempta inter- 
stitio vocis, quod fit inter partes orationis, versum h. e. 
opus arte confectum in sua resolvunt elementa et primordia, 
non ut pedes arcano quodam artis vinculo iuncti, sed vel- 
uti margaritae seu lapilli in ornanda veste casu positi vide- 
antur. 

Verum haec cum in maiore versus parte haud dubie 
optineat ratio, tamen servandus est modus, quoniam, nisi 
certa statuetur norma, inverti possunt funditus et perturbari 
numeri principales, minime iam ut constet carmini propria 
natura et origo. quod incommodum ut vitetur, ultimum 
certe pedem cum paenultimo proprium retinere numerum 
par est, quo nitantur velut fundamento cetera, nec minus 
ideo quod recentissima quaeque maxime inhaerent mentibus. 


Praeterea cum in metris longioribus vel mixtis et con- 
fusis facile possint oriri versus novi nec non in talibus taedii 
afferat aliquid vox non subsistens nisi post partem ultimam, 
voluerunt medio numero adesse distinctionem per finem 
verbi auribus pariter oculisque percipiendam et elegantiae 
regula temperandam, quo legitima fieret pausa rythmi. quae 
rop) & Graecis, à Romanis vocatur caesura. 


LIBER TERTIVS. 199 


Id quoniam paulo difficilius est ad intellegendum, rem 
probabo exemplo. igitur ut ab hexametro proficiscamur tali: 


ut superent aliae gentes, aline minuantur, 


nisi constet certa incisio, quattuor alia metra unus hic ver- 
sus exhibebit, primum quidem dimetrum dactylicum hyper- 
catalectum 'uf superent aliae', deinde tetrametrum hunc 'ut 
superent aliae gentes', porro dimetrum anapaesticum 'superent 
aliae gentes, aliae! denique paroemiacum "'gentes, aliae minu- 
antur'. quis in tanta varietate metrorum principalis me- 
minerit? fige incisionem post tertiam arsin, non habebis 
plus duobus versibus, dimetrum scilicet dactylicum hyper- 
catalectum et versum paroemiacum. ita divisis partibus per 
caesuram cum concidatur licentia multiplicandi metra, sponte 
properabimus membra pedum mixta et confusa verbis celeri- 
tate pronuntiandi coiugare ad complendos legitimos numeros. 
sic caesura cum finis denotetur ordinis metrici, iam partium 
quas discernit, singuli pedes eo artius coniunguntur. 

Caesura, ut memoravi, semper finito declaratur verbo. 
quae tamen lex apud Romanos hac infringitur exceptione, 
quod interdum in compositis prior pars, si constet vel prae- 
positione vel /» negativo divulsa a sequente proprii instar 
habetur vocabuli, ut apud Horatium: 


cur ego si nequeo ignoroque poeta salutor; 
et alibi: 
dum flagrantia deitorquet ad oscula. 


de qua re libro VI exponetur. 
Intellegitur autem eo facilius abesse posse pci 
quo leviores extiterint ad eam instituendam causae, ide 


in minoribus versibus saepius omitti quam in maiori x 
ü 2EUIIISJIB5 L] 
quamquam haec licentia magis pertinet a Lad Graecos, ,. nà nam! 
ez? 
Romani ne in hac quidem parte. insitam it ihgenis 8 En em, 
Ittif1 Of I9 4 9 19J110« Aon 
qua vel arbitraria institutá )ro néCessariis sun ylexi 
TTE (if)2 6L LIA iuposL o ETT o "T 
saepius migravere. tà Itien D s decem, non syl« 
Ld MiUDtIILT RAT jzíi) Olf6o(1 e505Rd0 9 Bbp [nt 
labarum legítime e incision 


Iam quamquai «cáesurs : metro:sufficit! plerumque una, 
tamen si longior sit-'vérsab, quin'duaé"pomantut? nihil officit, 
velnt, in, asclepiadeo maiore: ;,;,.. Sensi vo5 gen eu pou boup 


| 


nullam, Vare, sacra | vite prius | severis arborem. 





200 LIBER TERTIVS. 


Praeterea principalis caesura si durior inciderit pro- 
pter partium inaequalitatem, potest altera ei accedere sub- 
sidiaria, velut in heroico metro penthemimeri bucolica, 
hephthemimeri trithemimeris. 

Apparet vero non referre, caesura qualicumque ad- 
hibita utrum idem cum principali an diversus oriatur nume- 
rus, nisi quod hic tum erit gratior, cum efficitur eo, ut in 
medio versu accentus rythmicus et grammaticus possint 
dissidere. 

Sed primum omnium anquirendum illud, an divisione 
facta canorae evadant partes. quas esse concinnas probas- 
que maxime evincetur eo, si ordines illis effecti et ipsi 
aequarint versus. itaque melior accidit in dactylico hexa- 
metro penthemimeris quam in trimetro iambico, quippe qua 
in hoc unus, at in illo bini oriantur versus novi nec minus 
in heroico numero bucolica incisio potior est trithemimeri, 
quoniam altera versus adonius, altera choriambicus numerus 
non per se constans procreatur. 

Igitur ut iam breviter complectar modo exposita, cae- 
sura admissa — quae quidem ob solas evenit rationes me- 
tricas — bini oriuntur ordines numerorum finita orationis 
parte distincti, quorum prioris in termino diutius retardetur 
vox quam in relicuis versus sedibus praeter extremam om- 
nibus. et cum alioqui pedum ac verborum confusiones diver- 
sitatesque non separandis potius quam coiugandis inserviant 
versus partibus, una caesura semper ad dirimendos et di- 
stinguendos facit numeros. apparet autem ob similitudinem 
institutorum haud raro convenire incisionis legitimae loco 
non minus quam fini versus syllabam communem. 

Quae cum ita sint, nihil obstat, quin rationes expositae 
quatenus usu observentur auctorum doceatur. 

Igitur versus nulla systematum synaphia iugatos in- 
cohari oportere pariter ac finiri integro vocabulo tam probe 
intellexere Romani, ne semel quidem apud eos ut reperiatur 
tale, quale habes noto exemplo Simonidis [131 ed. Bergk.]: 

7 u£y' A9nvaíow: qóog y£viz', jvíx "Aguoto- 
ytízowv "Inzaggov xrtivt xal. "Aguoóuog. 


quod nequis casu evenisse credat, cavetur eis quae Ovidius 


LIBER TERTIVS. 201 


de Tuticani amici nomine inepto dactylicis metris refert 
[6.6 P. 1V, 13. T]: 

nam pudet in geminos ita nomen findere versus, 

desinat ut prior hoc incipiatque minor. 
unde apparet non posse in exitu esse metri voces nisi quae 
et ipsae per se constent, sicuti accidit in Horatii his [s. T, 
9, 51]: 


est locus uni 
cuique suus 


et porro [s. I, 2, 62]: 
quid inter 
est in matrona, ancilla peccesne togata. 
contra corruptumst illud [s. II, 3, 117]: 
stramentis incubet unde 
octoginta annos natus. 

At in systematis, quae synaphiam admittunt, rem lege 
non vetitam cur vitarent auctores nulla fuit causa. quare 
nihil habet vitiosi in glyceoneo Catulli hoc [61, 82]: 

flere desine. non tibi, A- 
runeuleia, periculumst, 

nec magis in sapphico eiusdem tale [11, 11]: 

Gallicum Rhenum horribile aequor ulti- 

mosque Britannos. 
quod tribus exemplis repetiit Horatius [c. I, 2, 19; 25, 11; 
IL, 16, 7]: 

labitur ripa Iove non probante u- 

xorius amnis. 

Thracio bacchante magis sub inter- 

lunia vento. 

Grosphe, non gemmis neque purpura ve- 

nale nec auro. 
ubi memoria dignum ab utroque in paenultimo tantum sy- 
stematis versu h. e. ante adonium admissam licentiam istam. 
nec aliter invenitur eadem usurpata in Sapphus carminum 
reliquiis. — ceterum ab his paullo diversa hypermetrorum 
versuum ratio, de quibus proximo volumine exponetur. — 
sed enim insequentium temporum auctores refugerunt ista, 
ut praeter paucissima e Senecae canticis liberiore metro 
compositis non in ullo systemate, vel ubi maxime liceret, 
similia admitterentur exempla. 


202 LIBER TERTIVS. 


Et in asynartetis, seu binis ei constant versibus sive 
singulis cum parte alterius, distinctio diligentissime servatur 
praeterquam à Prudentio in illo [peri st. 12; 13] 'solvitur 
acris hiems grata vice veris et Favoni' et a Septimio ac 
Terentiano in tali [v. 1893 sqq.] '/ane pater, Jane tuens, 
dive biceps, biformis', ut puta [p. st. 12, 19; 43]: 

noverat ex humili caelum citius solere adiri. 

pastor oves alit ipse illic gelidi rigore fontis. 
item [ap. Ter. 1900]: 

tibi vetus ara caluit Aborigineo sacello. 

Iam cetera uti expediam, hexametri dactylici ut sim- 
plicissima, ita pulcherrima longe caesurast, qua post quin- 
tum semipedem finitur verbum. haec a Graecis penthemi- 
meres, à Romanis semiquinaria vocatur: 

bella per Emathios | plus quam civilia campos. 
ea quoniam quantum pote fieri maxime aequabiliter dividitur 
versus — nam prior pars quanto minor posteriore, tanto ob 
elationem vocis validior —, nulla praeterea opus est inci- 
sione. neque intelego, quanam ductus ratione potuerit 
Hermannus statuere [de aet. Orphei p. 690] caesuram istam, 
nisi aliae accedant, duram fieri atque asperam, praesertim 
si pluribus in sedibus hexametri similis sit incisio. certe 
haec sententia Graecorum et magis Latinorum exemplo re- 
fellitur. sed decorem ut probemus, geminata parte prae- 
cedente — a qua excludi melius spondeum 1. II declaravi 
— Oritur versus elegiacus, qui in corolla quasi metrorum 
Graecorum ex meris gemmis constante secundum post hexa- 
metrum locum optinuit: 

bella per Emathios | bella per Emathios. 


quae post caesuram relinquuntur, paroemiacum aequant 
metrum, quod et ipsum sua nitet elegantia: 
plus quam civilia campos. 

itaque distinctio semiquinaria, ut apud veteres epicos Grae- 
corum non ita multo minus usurpater quam caesura post 
trochaeum tertium, cui sane ab illis semper est posthabita, 
ita Latinorum in libris quovis tempore fuit frequentissima. 
praeterea propter insignem nobilitatem carmina maiora solent 
plerumque incohari ea. congruens autem eius est dignitati, 


LIBER TERTIVS. 203 


quod permagna Graecorum in versibus, maiore certe quam 
relicuae cunctae apud Romanos viguit libertate, bis terve ut 
per errorem vel absente ea quintus in hexametro semipes 
exceptionibus patuerit, quasi ipsius natura, non caesurae vi 
traxisset licentiam. 

Altera, non minus antiqua usu, fuit caesura hephthe- 
mimeres sive semiseptenaria, post septimum posita illa semi- 
pedem. quae cum apud Graecos haud multum viguerit, 
apud Latinos proxima fuit dignitate semiquinariae atque 
adeo praeter hanc sola legitima: 


temperat, alter et alterius | vires necat aer. 
ea quae oritur pars prior, et ipsast £vgvO9uog. nam tetra- 
metrum dactylicum catalecticum aequat: 

temperat, alter et alterius. 


quae secuntur, non perinde sunt bella. 

Praeterea cum divisio talis satis impares partes reddat 
versus, mature institutumst, ut post tertium etiam vox 
finiretur semipedem. sed caesura haec numquam stat per 
sese. subsidiariae loco ponitur. eam trithemimerem Graece, 
Latine semiternariam dixeris. 

despiciens | mare velivolum | terrasque iacentes. 

infandum | regina iubes | renovare dolorem. 
apud Graecos auctores artis non memoratur, neque inter 
Romanos excepto Ausonio eius quisquam fecit mentionem. 
et hic quidem, ubi centonum conflandorum rationem aperit 
[pg. 140 ed. Sch.], post legitimas distinctiones memoratas 
tres ita pergit: aut post dactylum atque semipedem quidquid 
restat hexametro. ubi post illud aut intercepta quaedam ad- 
notavit Birtius. quae ita fere refingenda: aut tres semipedes 
et post dactylum praecedentia declarant. 

Apud Graecos poetas cum hephthemimeres exiguo ferre- 
tur honore, apparet trithemimeri potissimum fuisse locum 
sequente caesura tertia trochaica. ac tamen tum non multo 
magis ei erat opus, quam si semiquinaria poneretur. ceterum 
commendabatur eius usus, si non necessitate dividendi or- 
dinem longiorem metricum, certe commoditate anapaestici 
pedis praecedentis paeonem tertium. itaque eadem fere fuit 
frequentia, qua bucolica. 


204 LIBER TERTIYS. 


Sed ut redeam ad Romanos, facile perspicietur hanc 
hephthemimeris formam, quam modo descripsi, ideo ducen- 
dam optimam, quod ita effecti ordines metrici tres aequabili 
augentur incremento. nam choriambum sequitur anapaestus 
duplex, hunc semipes cum adonio. 

Attamen abesse potest trithemimeris, quando in tertia 
arsi orationis pars erit finita, in quarta etiam sensus termi- 
natus. tum enim nisi elisionis obstiterint tricae, solet poni 
hephthemimeris, ut in hoc: 

oscula libavit | natae. | dehinc talia fatur. 
quamquam vel sic saepe additur trithemimeris, ut: 
arcebat | longe Latio, | multosque per annos. 

At neque post secundam arsin nec post tertiam ubi 
conclusum erit verbum, non iam placebit semiseptenaria, 
minus ut arrideant talia: 

Lentulus exertique manus vesana Cethegi. 

horrendumque Dryanta movet, cui sanguinis auctor. 

haec dum JDardamio Aeneae miranda videntur. 

delectique sacerdotes in publica vota. 
has autem parum recte habere formas Vergilii, suptilissimi 
metrorum artificis, plurimis confirmatur exemplis, qui illis 
plerumque utitur in oratione aut graviter concitata aut ad 
finem properante sive ubi asperitatem cruditatemque rerum 
versus congrua imagine quasi depingit. qualia habes in 
his [aen. V, 481; I, 85; georg. I, 319]: 

sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos. 

una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis 

Africus. 


quae gravidam late segetem ab radicibus imis 
sublimem expulsam eruerent 


[cf. aen. I, 259; IV, 582; X, 711; XI, 900 al.; aen. II, 452; 
579 al; georg. IV, 301; aen. I, 251; 594; II, 84; III, 61; 
X, 877; XII, 721 al]. 

Alia fit caesura in tertio trochaeo, cuius exemplumst tale: 

spargens humida mella soporiferumque papaver. 

haec apud Graecos cum iam prioribus saeculis crebro ad- 
modum optinuisset usu, mox Nonno eiusque asseclis ita 
placuit, ut non sine magno versus incommodo semiquinariae 
honore arrepto principalem locum optineret. at Latini in 


LIBER TERTIVS. 205 


contrarium peccare maluerunt. nam Horatium Lucretium- 
que si omiseris, e quibus hic ab arte nondum adulta habet 
veniam, ille satirico iure et molliculis communique sermoni 
accommodatis excusatur numeris, quo quis fuit praestantior 
poetarum, eo curatius abstinuerunt ab incisione ista, par- 
tim perexiguum, partim nullum ut habeat apud eos locum. 
Quod quo plenius appareat, iam illud demonstrabo, in 

versu tali: 

infandum regina tubes renovare dolorem, 
sive hunc mavis: 

omnia fanda nefanda malo permixta furore, 
solum post quartam arsin, haud sane post trochaeum ter- 
tium adesse caesuram. in quibus vulgo statuunt principalem 
incisionem tertio trochaeo repositam, ut minus validam, ad- 
iuvari hephthemimeri sive sola sive addita trithemimeri. 
quod non nego mihi omni tempore visum esse perversum. 

Etenim cum apud Latinos ad fulciendam divisionem 

semiquinariam neque trithemimeris adhibeatur nec bucolica 
distinctio, scilicet quod illa aequabiles nec incongruae effici 
eis sunt visae versus partes, qui poterit credi trochaica 
caesura, qua proportio membrorum penthemimeri distinc- 
torum una mora mutatur, tantam fieri partium inaequali- 
tatem, ut iam binis aliis placeat succurri incisionibus? immo 
vero cum prima usquequaque lex sit caesurae, ut, interse 
quae segregentur, ne nimis fiant incongrua spatio, iam si 
statueris versu isto: 

infandum regina iubes renovare dolorem 
post secundam etiam quartamque distingui arsin, norma 
ista, quae mediocriter servatur priore hemistichio — quam- 
quam oportuit partem principalem infandum, quae choriam- 
bum aequat, minorem esse insequente regina, quae paeonem 
explet tertium —, foede violatur posteriore. quis enim credet 
pedem iambicum iubes apte respondere insequenti cum thesi 
quarta metro adonio renovare dolorem. aut hoc parum con- 
cinnum aut nihil quod cum ita sit — pertinet autem ad 
Graecos non minus quam ad Latinos —, recte dicemus, si 
insit in versu isto "infandum regina iubes renovare dolorem" 
caesura trochaica, eam tam firmam esse existimasse veteres, 
non ut ullo proprio egeret adminiculo. 


206 LIBER TERTIV&. 


Quippe etiam a vero erit alienum, siquis contrariam 
amplexus supra propositae sententiam dixerit in metro me- 
morato principalem quidem caesuram evenire post arsin 
quartam, huic vero accedere ad augendam elegantiam trithe- 
mimerim pariter cum tertia trochaica, ut huic tribuatur 
idem momenti, quod habet trithemimeris. quis enim, amabo, 
sibi persuadebit binos illos anapaestos, qui sunt inter in- 
fandum et renovare, etiam egere distinctione? sed ut mittam 
hoc, incisionem, si adesset quartae arsi, ne potuisse quidem 
etiam fieri post trochaeum tertium ea re apparet, quod ad 
reddendum semiseptenariae rythmum anapaesticum facere 
divisos pedem tertium et quarti semipedem priorem tro- 
chaico verbo et iambico infra comprobabo. unde sponte 
sequitur choreum tertia sede collocatum, si post sequentem 
arsin etiam sit incisum, facere ad coiugandos, non ad dis- 
tinendos numeros. quod tamen non potest evenire, si in 
trochaeo tertio et ipso subsistit caesura, post quam ne- 
cessario inhibendast vox. 

Quare haec equidem sunt vana, apparetque in versu hoc: 

infandum regina iubes renovare dolorem 
aut post regina aut post iubes esse caesuram legitimam. 

Iam ubi raritatem summam versuum, qui post trochaeum 

tertium sunt incisi non finito post semipedem septimum verbo, 


velut ille: 
spargens humida mella soporiferumque papaver, 


compararis cum frequentia distinctionis semiseptenariae huius: 
oscula libavit natae, | dehinc talia fatur 
sive talis: 
despiciens mare velivolum | terrasque iacentes, 
vix poterit esse dubium, ubi locus est utrique distinctioni, 
utra sit usurpanda. 
Sed primum rem exemplis, quantum opus est, adseremus. 
Itaque Lucretius versus hephthemimeri cum trithemimeri 
constantes sive sola hephthemimeri, neque post arsin alteram 
tertiamve neque post trochaeum tertium verbo finito, in I 
libro et Il habet CXXX, at trochaeo tertio divisos XLIII. 
ac tamen hunc aliquanto frequentiorem plerisque caesura 
adhibenda muliebri supra memoravi. at Vergilius cum in 
I et II Aeneidos habeat semiseptenarias certas nec dubias 


LIBER TERTIVS. 207 


LXXVII, in omnibus Bucolicon, Georgicon, Aeneidos libris 
versus muliebri caesura praeditos ponit minus LX. nam 
eundem difficilest ad credendum continuasse in Bucolicis 
[6, 80] incisionem eandem versibus his: 

quo cursu deserta petiverit et quibus ante 

infelix sua tecta supervolitaverit alis. 
neque enim quod Ciceronis aut Lucretii et Horatii paucis- 
simis evenit exemplis, decebit illum, cum neque ipse alibi 
neque insequentium quisquam classicorum usquam tale ad- 
miserit. quare melius illud supervolitaverit distinctis effere- 
mus vocibus. — at Statius primo Thebaidos volumine habet 
totidem versus semiseptenaria caesura distinctos, quot totis 
scriptis eius extant cum tertia trochaica. Iuvenalis saturis 
VI et XIV habet illam caesuram quadragiens bis, at alteram 
omnino undecies. praeterea Valerius Flaccus libris primo 
et octavo virili utitur distinctione quadragiens noviens, muli- 
ebri per totum opus semel ita [III, 191]: 

frater Hagen Thapsumque securigerumque Nealcen. 

porro Lucanus caesuram hanc cum numquam habeat, illa 
certe utitur triciens sexiens. mox Prudentius trochaicam 
divisionem habet senis locis, verum alteram senis ac sep- 
tuagenis. 

Iam apud hos et tales auctores quin versu illo, unde 
orsi sumus, 'infandum regina iubes renovare dolorem' prae- 
ter trithemimerim sola insit hephthemimeris, paucis credo 
fore dubium. etenim si fuit incisio post trochaeum tertium 
isto, unde sumus profecti, metro, cur versus illi, qui habent 
caesuram eandem non finita in quarta arsi parte orationis, 
tam rari evenere apud eosdem? porro unde lectori appareret 
incisione trochaica potius, alioqui paene inusitata, quam 
ea, quae passim plurimis adhiberetur exemplis, versum opor- 
tere distingui? quare mihi illud solum possit obici, quod 
poetas haud paucos et cetera praestantissimos infra sim 
demonstraturus raro uti semiseptenaria aliter quam ut 
pariter aut post tertiam arsin aut post secundam arsin si- 
mul et tertium trochaeum incidatur, quorum legitima metra 
sint haec: 


oscula libavit natae. dehinc talia fatur. 
infandum regina iubes renovare dolorem ; 


208 LIBER TERTIVR. 


at eximia talia: 
Aeneas Anchisiades et fidus Achates. 
navibus infandum amissis unius ob iram, 
non ut minus haec plerumque arceantur à carmine quam 
illud 'spargens humida mella soporiferumque papaver'. 
Atqui horum cum maxime commonstratur auctoritate 
neque ipsos neque ceteros cogitasse de caesura muliebri 
eius, in quo vertitur disputatio, versus. etenim quo quisque 
perfectior arte Romanorum, eo magis cavent, ne tali numero 
"infandum regina iubes renovare dolorem' post tertium tro- 
chaeum potius quam post quartam arsin sensus fiat inter- 
stitium. at hercule apud Graecos plane optinet contrarium. 
Itaque cum severissimi longe in arte sint Ovidius Luca- 
nusque et Claudianus, Ovidius in primo metamorphoseon et 
porro artis amatoriae interpunxit post trochaeum tertium 
exemplis his [I, 260; I, 481; 631]: 
poena placet diversa, genus mortale sub undis 
perdere. 


quae voluit legisse, volet rescribere lectis. 
nec timide promitte. trahunt promissa puellas. 


ex his primumst mollissimum, secundum ac tertium habent 
excusationem et a nexu mutuo sensuum et a repetitione 
identidem admissa verbi eiusdem. porro Lucanus ultimo 
volumine et Claudianus carminibus de consulatu Olybrii et 
Probini et de Manlii Theodori [1; 17] numquam habent in- 
cisam sententiam trochaeo tertio, at hercule saepissime 
omnes post quartam arsin. praeterea dignumst memoria, si 
quando post tertium trochaeum interstitium fiat enuntiati, 
alterum ferme adesse semipedi septimo. ita Ovidius in 
quarto metamorphoseon cum bis intercidisset sensum tro- 
chaeo tertio, talibus id fecit versibus [226 sqq.; 470]: 

ille ego sum — 

mundi oculus. mihi, crede, places. pavet illa, metuque. 


quidque velit. quod vellet, erat, ne regia Cadmi 
staret. 


ceterum illud dignum mentione, verba sentiendi et declarandi 
cum enuntiato ab eis pendente, in quo insint media, ita 
coalescere, ut prorsus unum efficere videantur sensum. unde 
neque in tertio trochaeo incisast oratio versuum velut talium 
[met. IV, 31; VI, 655]: 


LIBER TERTIVB. 209 


"placatus mitisque' rogant Ismenides 'adsis'. 
'intus habes quem poscis' ait. circumspicit ille, 
neque post quartum pedem in his [met. II, 33]: 
'quae'que 'viae tibi causa? quid hac' ait 'arce petisti. 
hinc etiam fit, ut enclitica vox ad verbum finitum pertinens 
orationi inde pendenti addatur, quod et proxime posito habes 
versu nec minus his [am. I, 1, 24; met. I, 753]: 
'quod'que 'canas, vates, accipe' dixit 'opus'. 
non tulit Inachides 'matri'que ait 'omnia demens 
credis'. 

At possit obici illud, eis certe videri versibus ponendam 
caesuram muliebrem, qui trochaeo solum tertio, non perinde 
insequente arsi finitam habeant sententiam, veluti: 

litora deseruere. latet sub classibus aequor. 
sed ne hoc quidem ullam habet speciem probabilitatis. pri- 
mum enim apud veteres metri rationes ubique potiores haben- 
tur quam sensus. neque vero de nihilo ortus est Romanis 
tantus amor caesurae hephthemimeris, sed ut arcano artis 
propriae modulo atque adeo indolis ipsorum totius usque- 
quaque respondens gravitati, iam vero constat vel medio- 
cribus à poetis exiguum versuum, qualis est ille '/itora 
deseruere', admitti numerum nec fere aliter quam legitima 
venia, hoc est repetitis vocabulis et oratione graviter com- 
mota aut iniectis nominibus propriis. sed quid multa? 
nempe produxit Horatius arsin quartam in his, quae nullum 
post illam, at grave post trochaeum praecedentem habent 
interstitium enuntiati [sat. IL, 3, 259]: 

amator 

exclusus qui distat? agit ubi secum, eat an non. 
quod cum non potuerit evenire nisi iure finiti ordinis me- 
trici, sponte apparet, quo sit loco reponenda metri illius 
legitima incisio. 

Itaque iam exulabit incisio trochaica & versibus hisce 
"infandum regina iubes renovare dolorem; 'labitur exanimis- 
que tremens procumbit humi bos'. qui cur post priorem the- 
sis tertiae partem finitum habeant verbum, infra exponetur. 

Iam cum rem ratione confecerimus, consideremus age 
grammaticorum Latinorum testimonia, quae adeo nobis non 
sunt adversa, ut potius confirment opinionem nostram et 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 14 


210 LIBER TERTIVS. 


muniant, quamquam stupore et imperitia auctorum vetu- 
stiorum praecepta utique plana et certa ab illis sunt ob- 
scurata. 

Ac primum quidem Terentianus Maurus postquam le- 
gitimas esse asseruit versus heroici incisiones eas, quibus 
post tertiam aut quartam arsin terminetur pars orationis, 
ita tradit de caesura trochaica [1685]: 

horum si nihil est, specta, ne forte trochaeus 

sit tertius finemque det, vocabulo. 

"infandum regina'. datur locus ecce trochaeo, 

quem post duos pedes videmus tertium. 
hunc secutus Marius Victorinus habet haec de semiquinaria 
et semiseptenaria [gr. lat. VI, 65]: 'erunt igitur hae duae 
tomae principales — quibus similiter et iambici versus trimetri 
dividuntur. sed his duae aliae succedunt. nam si neutram 
harum inveneris, tertium trochaeum in versu conquires, id est 
penthemimeren disyllabo clausam, ut. est "infandum regina'. 
nam percussis duobus pedibus tertius pes trochaeus est "gina'. 
cui coniuncta brevis 'iu! secundum legem versus hexametri 
dactylum complet , 'bes! autem syllaba et sensum superioris 
coli integrat, ut fiat hephthemimeres, et sequentis pedis initium 
inducit'. contra Diomedes [496 sq.] refert eodem Vergilii 
versu binas inesse caesuras, post trochaeum tertium et quar- 
tam arsin. et de coniunctis quidem caesuris quanta cum 
peritia iudicaverint isti, vel inde cuivis apparebit, quod 
dicunt [ibid.] Marius et Diomedes versibus his: 

arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris. 
talibus Ilioneus. cuncti simul ore fremebant 

tris inesse caesuras, semiquinariam ac semiseptenariam cum 
bucolica. scilicet homines doctissimi terminos ordinis me- 
trici cum finibus verborum confudere. quamquam his vel 
ineptior Priscianus, qui memorat [1217] raro posse versum 
habere penthemimerem, si habeat tertiam trochaicam. pes- 
sime autem omnium Atilius Fortunatianus asserit [2691] 
optimum haberi hexametrum, cuius caesura habeat penthe- 
mimerem parte orationis finita ut 'arma virumque cano' aut 
duos pedes et trochaeum similiter distinctum pleno verbo 
ut 'infandum regina'. sed nos simplici ratione usi et pro- 
fecti a testimoniis Terentiani et Victorini, qui disertis verbis 


LIBER TERTIVS. 211 


affirmant tum demum quaerendum de caesura trochaica, si 
neque post tertiam nee post quartam arsin sit incisum, 
quaeremus potius, qui sit factum illud, ut et exemplo uteren- 
tur tam importuno pariter ili omnes et peiore quidam 
laberentur errore. scilicet id evenit causa mira ac paene 
ridicula. nam Latini metrici, quorum ad nos pervenere libri, 
secuti communem fontem solent, puerorum ut commoditati 
consulatur, exempla ex primis potissimum carminum ver- 
sibus sumere. igitur cum casu quodam evenisset, ut in prin- 
cipio libri II Aeneidos primus versus penthemimeris, alter 
hephthemimeris praeberet exemplum: 
continuere omnes intentique ora tenebant. 
inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto, 

nullum autem nisi v. 483 in libro, qui bellico repletus est 
spiritu, extaret exemplum tertiae trochaicae (nam loco, qui 
proximus sequitur principium [v. 8 sq.], 'et iam nox humida 
caelo praecipitat suadentque cadentia sidera somnos', ea, quae 
sunt post praecipitat: s. c. s. s., delenda, ut ex IV, 81 male 
illata, persuasit nobis I. Scheborus), iam arripuere illi ver- 
sum tertium libri, quem dixi, ad demonstrandam couv 
x«r& rQírov rQoy«iov, sicut idem inter exempla metrica et 
huius et aliorum librorum initiis alibi saepe sunt usi. neque 
culpandi ei, qui diserte addiderunt non quaerendum de cae- 
sura trochaica, nisi ubi non esset legitime post arsin ter- 
tiam vel quartam instituta, sed insequentes, qui apertam 
veritatem incuria et inertia depravarunt. etiam clarius testi- 
monium habes in apospasmatiis auctorum rei metricae ab 
Heusingero primum editis. namque ibi postquam sunt enu- 
meratae incisiones versus heroici penthemimeres, hephthe- 
mimeres, trochaica tertia, bucolica, subiciuntur talia [gr. lat. 
VI, 645] 'ex his quattuor caesuris duae primae ad legem 
scandendorum versuum sunt dicatae, ceterae vero duae poste- 
rorum technicorum iudicio sunt omissae'. quid apertius his 
et simplicius? quamquam illud posterorum non recte habere 
facile apparet. et minus quidem videtur probabile scriben- 
dum esse 'poetarum et technicorum' quam "'nostrorum tech- 
nicorum'. mam pertinere regulam istam ad solos Latinos 
vix est quod dicam. porro apospasmatia ista et alibi pro- 


bae antiquaeque eruditionis exempla continent. 
14* 


212 LIBER TERTIVS. 


Ceterum rationes ac modulos incisionis vere trochaicae, 
quae quidem apud Romanos longe rarius evenit quam heph- 
themimeris apud Graecos, siquis plene cognoscere volet, 
legat Vergilii libros, qui non aliam rei metricae partem 
suptiliore cura administravit. namque utitur illa numquam 
nisi certis condicionibus aut additis vocabulis propriis sive 
technicis seu polysyllabis aut repetitis oratorio affectu verbis 
sive cumulatis aut ad describenda gravia indignaque vel 
lenta et quieta aut aliter per paronomasian. praeterea 
notabilest ad sedandos affectus orationis gravissime conci- 
tatae aut sublime elatae finem aliquando fieri incisione muli- 
ebri veluti exitu libri primi georgicorum aut ultima oratione 
Iunonis, quae legitur aeneidos l. X initio [v. 95]. sane simile 
praeierat Catullus ita [64, 204]: 


adnuit invicto caelestum numine rector, 
quo motu tellus atque horrida contremuerunt 
aequora concussitque micantia sidera mundus. 

Atque haec vel talia cum in editione priore disse- 
ruissemus, plurimorum sunt probata adsensu. eaque vel 
nunc habemus pro certis, ac ne abdicemus ne Guilelmi qui- 
dem Meieri, cui plurimum tribuimus, adducti sumus sententia 
diversa, ac multo minus aliorum. 

Nam cum ille in libro doctrinae bonae plenissimo, 
quem de hexametro Graeco et Latino scriptum Monachii 
& . MDCCCLXXXV edidit, in metro tali: 

infandum regina iubes renovare dolorem 
triplicem rursus statueret esse caesuram [pg. 1065], ideo 
maxime & placitis nostris digressus, quod putaret Romanos 
sicuti Graecos in tertio potissimum pede consistere voluisse 
incisionem, ego vero hanc gravissimam differentiam inter 
Latinum hexametrum et Graecum interesse et olim statui 
et nunc teneo, quod Romani, ne in hac quidem parte obliti 
libertatis, quam plurimum declararunt in traducendis Grae- 
corum metris, proximam post penthemimerem dignitatem tri- 
buerunt hephthemimeri. quod quibus permoti causis fecisse 
viderentur, suprast expositum. — illud enim omitto, quod 
nonnulli ad commendandam opinionem contrariam Varronis 
[Gell. XVIII, 15] usi sunt testimonio, qui post tot lectos 
poetarum Graecorum ac Latinorum libros cum socordia 


LIBER TERTIVS. 213 


plusquam humana dicit observasse se, quod in versu hexa- 
metro omnino quintus semipes finiret versum (ac sane in 
Saturarum reliquiis nulli comparent aliter clausi, quod tamen 
casu existimo evenisse). neque quod adfert Meierus [pg. 1061] 
ad numerum hephthemimeris exemplorum minuendum in ver- 
sibus talibus: 

iussa tamen divum exsequitur classemque revisit. 

tum vero Teucri incumbunt et litore celsas, 
quales et apud Vergilium frequentissime inveniuntur et haud 
sane raro apud alios plurimos, penthemimerem haberi per 
tmesin et adiuta elidendo caesura, ullo pacto verum exi- 
stimo. plura de hac re dicentur libro IV. 

Neque vero fugit Meierum [pg. 1065] triplici statuta 
caesura et anapaestos secundum et tertium nimis saepe ac 
minute distingui et quae sequantur arsin quartam nimio esse 
ambitu, si comparentur cum illis nam in ultimis duobus 
pedibus cum dimidiato etiam aliquando observari incisionem 
certam, velut post trochaeum quintum, quod putat [l. c.], ut 
olim, ita nunc pernego. 

Ceterum haec quo longioribus persecuti sumus ambagi- 
bus, eo simplicius statui licet de ceteris, quae feruntur, ver- 
sus heroici incisionibus, hoc est bucolica vel quarta tro- 
chaica. earum origines et incrementa paucis expediam. 

Igitur cum apud Graecos tantum non semper in tertio 
pede legitima adesset incisio — nam Bekkerus in Iliade 
istam normam centiens octogiens quinquiens, in Odyssea 
septuagiens semel migrari adnotavit —, haud ineptum 
visumst etiam insequenti pedi aliquam adesse divisionem. 
itaque ut raro post quartum trochaeum, ita saepe post dac- 
tylum quartum, non frequenter spondeo mutatum, admiserunt 
distinctionem, qua dirempta metra et ipsa fiunt £vgv9ya. 
nam ita tetrameter dactylicus et versus adonius oriuntur. 
haec venustas ne periret, timuere exaggerando caesuram istam 
post quartum interpungere pedem, si quintus constaret 
spondeo, quem adonium metrum non recipit. iam bucolica 
sectio quanto opere valuerit Homeri libris, comprobavit 
Bekkerus et recensione carminum nec minus commentatione 
de versu Homerico scripta [p. 265 sq.]. magis etiam placuit 
illa pastoralium carminum auctoribus, quamquam vani fuerunt 


214 LIBER TERTIVS. 


qui assererent Theocriti operibus ter quaterve non saepi's 
eam esse laesam [Mar. Vict. 2563]. eadem haud ingrata 
Nonno et aetati ultimae. 

At de trochaeo quarto hisce verbis disseruit Hermannus 
[de aet. Orph. 692] 'in magna illa caesurarum varietate, quam 
habet versus heroicus, una praecipue incisio est, quae, quia 
vim et robur rumerorum debilitat, a melioribus poetis impro- 
batast. eam dico quae habet trochaeum in pede quarto: 


IIgAebg 95v uoi Ümtirec yvveixa yau£ootrc: avrog. 


hanc igitur non nisi rarissime admiserunt'. ex his quae ul- 
timo loco leguntur, ut ab experientia ducta, fidissima ma- 
gistra veri, habent rectissime. sed quod dicit idem Her- 
mannus incisione ista minui robur metri, ex parte tantum 
verum esse existimo. namque illud quidem haud dubiumst, 
reposito in tertia sede verbo trochaico non magis recte 
habere trochaeum insequente loco quam praecedente, per- 
inde fere vitiosum ut sit tale: 

et platanus genialis acerque coloribus inpar, 
atque hoc est: 

una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis. 


quare haec ut Graeci, ita Latinorum plerique sat constanti 
vitarunt consensu. contra aliter longe habere rem, si insit 
versui semiquinaria virilis, eorundem Latinorum declaratur 
exemplo. ex quibus cum ne perfectissimi quidem vitarint 
talia: 
Iunoni ante omnes, cui vincla iugalia curae, 

nos audebimus ea incusare quae Ovidio ac Vergilio non 
displicuere? «quid quod idem nec illud anxie declinarunt, 
ne talibus numeris aut in altera sede aut in quinta etiam 
haberetur verbum trochaicum ? 

Placet iam causam Graecorum fastidii curatius anquiri, 
cum praesertim recte illustrata facere videatur ad suptilita- 
tem veteris elegantiae probe declarandam. nimirum vetu- 
stissimi conditores artis cum non alienam a carminis heroici 
maiestate duxissent incisionem tertiam trochaicam, tamen 
acriter cavendum intellexere, ne adaucta trochaei licentia 
effeminarentur numeri. iam cum idem metricas rationes 
non scholasticis praeceptis notatas, sed vivido pulchri sensu 


LIBER TERTIVS. 215 


conformatas haberent traderentque, verendum fuit, cum 
qualibet pedis tertii incisione admissus saepius sede proxima 
trochaeus ne mox latius vagaretur. sed enim a secundo 
pede excludere eum non potuere propter certas finiti ordinis 
observantias, quas posthac memorabo, potuere a quarto. 
ita probe iam fuit cautum, ne semel admissa licentia noxam 
traheret. hanc normam antiquitus receptam Homerici car- 
minis auctoritate mox magis magisque optinente in tertio 
pede caesura muliebri quod diligenter servarunt posteriores, 
minime erit mirum. 

At Romani, quibus incisio tertii pedis trochaica sine 
hephthemimeri paene nulla esset, cur trochaeum a quarto 
pede excluderent plane non fuit. ceterum similes veterum 
poetarum cautiones non praesentis tantum temporis, etiam 
futuri prospicientium incommodis licet animadverti et alibi. 

Pudet longius aberrasse a via. quid enim ad nos 
Graeci? nulla vero umquam fuit apud Romanos post quar- 
tum vel dactylum vel trochaeum incisio, quae aut per se 
stare posset aut idem certe dignitatis optineret quod heph- 
themimeri iuncta trithemimeres. 

At verbum finire locis istis cur metuerent nulla fuit 
causa. 

Quare videndum an nimii fuerint, imitatone ducti, puto, 
Alexandrinorum Catullus in epyllio et Lygdamus in elegiis, 
qui abstinuerunt in quarta thesi terminare orationis partem. 
adeoque Catullum ne in ceteris quidem carminibus admisisse 
idem nisi quater [68, 49; 76, 1; 84, 5; 101, 1] neque eandem 
distinctionem inveniri certo exemplo in Cinnae, Calvi, Biba- 
culi, Varronis utriusque, Quinti et Marci Ciceronum carmi- 
num reliquiis praeter unum versum Marci, Arateorum 327 
(poterat addi qui legitur d. n. d. II, 101) nec nisi bis in 
Priapeis [3, 5; 68, 31] ac similia quaedam notat Th. Birtius 
disputatione curiose scripta de hexametro Latino [pg. 25]. 

Hanc igitur subtilitatis curam nimiae merito sprevere 
poetae optimi. notandum tamen non quaesitum potius ab 
his quam vitatum post trochaeum quartum dactylumve, de 
quo statim dicetur, verbi finem, ubicumque aliter disponendi 
numeros pariter adesset facultas. 


216 LIBER TERTIVR. 


Iam de dactylo quarto ut agatur, illud gravissimum, 
nullam fuisse causam, cur post penthemimerin admitteretur 
verbum quarto pede finitum, cum priorem partem hexametri 
et initio numeri et caesura virili firmatam vix aequaret 
altera, quamquam uno pede maior. — praeterea illud dignis- 
simum memoria, quo demonstretur bucolicam incisionem ab- 
dicatam & Romanis, quod interstitio sensus, quod addi cae- 
surae ipsa fert natura et quod finito certe pedi quarto 
optime iugatur, quo quis magis fuit in arte perfectus, curio- 
sius abstinuere. magis etiam aliquanto id cavere, si quar- 
tus pes spondeus esset, non dactylus. unde commode locum 
habet in oratione graviore, ut apud Horatium: 'carmine di 
superi placantur, carmine Manes'. rem ilico probabo exem- 
plis. igitur Ovidius in volumine tertio metamorphoseon deciens 
interpunxit post quartum dactylum [149; 187; 210; 266; 
349; 359; 532; 551; 562; 642], et Statius libro Thebaidos 
primo septiens [3; 41; 94; 107; 127; 142; 579], tum Vale- 
rius Flaccus durior versificator libro aeque primo ferme 
octiens deciens. at Martialis in Xeniis et Apophoretis, quo- 
rum sunt hexametri CCCLVI, quater incidit post quartum 
dactylum [XIII, 76, 1; XIV, 129, 1; 163, 1; 212, 1] sic 
Symphosius in aenigmatis bis, non saepius, distinxit illo loco 
sententiam et quidem his versibus [42, 3; 64, 3] "in terris 
nascor, lympha lavor, unguor olivo'; 'meque tenet numen, ven- 
tus timet, aequor adorat'. quae vides propria firmari excu- 
satione. at male habet quod Heumannus dedit similiter 
interpunctum versum aenigmatis de pluvio ultimum [9, 3]. 
sed maxime quaerendum illud, bucolica incisione an sint 
delectati Latinorum ei, pastoralia qui carmina composuerunt. 
quod si secus evenit, quis iam credet, illam apud relicuos 
optinuisse? igitur Calpurnius eclogis prima et secunda, 
quorum sunt versus CXCIV, habet interpunctionem post 
quartam sedem duodeciens, Nemesianus opusculis illis (1; 2] 
"dum fiscella tibi fluviali, Tityre, iunco'; 'formosam Donacen 
Idas puer et puer Alcon' — complent metra CLXXVII — 
ter, non saepius. ab his paullo diversus Vergilius, quippe 
qui in decem eclogis, quae habent numeros circa DCCCX XX, 
quinquagiens quinquiens post quartum dactylum inciderit 
ententiam. contra idem in Aeneidos primo ac nono et 


LIBER TERTIVS. 217 


versibus plus MDLXX non amplius viciens quater. vides 
quam raro usus sit incisione ea in graviore carmine, qua 
in re convenit ei cum Lucretio. at alienam normam Theo- 
criti aemulatione secutum non moror, .modo ne hunc magis 
quam ceteros credamus caesuram rythmicam collocasse post 
quartum dactylum. nam et modicus numerus est exem- 
plorum istorum, si ea cum Theocrito compararis, et disertis 
id vetustorum grammaticorum testimoniis refellitur. ceterum 
ubicumque illi, quos enumeravi, seu ceteri quartum pedem ab 
insequentibus distinxere, et illud plerumque curaverunt, ne 
gravius fieret sententiae interstitium, et amarunt separare 
arsin à thesi, scilicet ita primam legem finiti caesura me- 
trica ordinis declinantes. praeterea plurima excusantur 
necessitatibus, quas secundi libri initio exposui. 

At aliter etiam longe res habet in quarto trochaeo. 
nam in hoc cum satis inepte sensus fiat clausula vel medio- 
cris et propter caesuram proxime praecedentem et quia sic 
pedis quarti pars ultima ad finem ordinis ab ipso alieni 
diducitur, vel minore distinguere eum interpunctione sedulo 
caverunt. hinc factum quod Lucanus et Claudianus cum 
Homero Latino ne semel quidem isto, de quo agitur, loco 
sensus quantumvis exiguo interstitio numeros retardarunt. 
ceteri, ut quis perfectior arte, eo idem tenuere accuratius. 

Restat ut grammaticorum veterum testimonia afferam. 
e quibus cum alii trochaicam quartam incisionem memorent, 
[Terent. 1695 sqq.], alii silentio praetereant [gr. l VI, 645; 
Auson. praef. c. nupt. pg. 140 Sch.; cf. Diom. p. 497], quan- 
tum ad bucolicam gravissimus quisque metricorum meae ad- 
stipulatur sententiae. veluti Terentianus habet haec [21238qq.]: 


pastorale volet cum quis componere carmen, 
tetrametrum absolvat, cui portio demitur ima, 
quae solido & verbo poterit conectere versum, 
bucolicon siquidem talem voluere vocari. 
plurimus hoc pollet Siculae telluris alumnus — 
noster rarus eo pastor Maro, sed tamen inquit 
"dic mihi, Damoeta, cuium pecus? an Meliboei ?' 


his simillima tradit Victorinus [gr.lat. VI, 114]. sed meliora 
Atilius [2696], cuius sunt haec: Aerous, si quarto pede par- 
tem orationis finiat, bucolicum facit ut 'ab love principium 
Musae. lovis omnia plena'. Theocritus hanc metri legem 


218 LIBER TERTIVS. 


custodivit, Vergilius contempsit. valeant igitur iam caesurae 
bucolica et quarta trochaica, quibus nullus in versu Latino 
locus. 

Iam priusquam ,doceam quaenam fuerint diversorum 
auctorum diversa in caesuris versus heroici temperandis 
placita, enumerabo, qui sustinuerint aliquando omnino in- 
cisionem neglegere. ac primum quidem Ennius haud dubie 
habet versus caesura egentes, sed neque multos neque, ut 
opinor, expertes consilio quodam et ratione. quod ut de- 
monstrem omnes enumerabo. sunt autem hi [ann. 36; 244; 
598; sat. 14]: 

corde capessere. semita nulla pedem stabilibat. 

poste recumbite vestraque pectora pellite tonsis. 

cui par imber et ignis, spiritus et gravi' terra. 

sparsis hastis longis campus splendet et horret. 
quibus accedit, modo sit Ennii, quod quidem non caret pro- 
babilitate, talis [ann. 500]: 

miscent foede flumina candida sanguine salso. 
in his omnibus videtur mihi quasi consulto neglecta incisio. 
nam primum exemplum cum secundo apte congruit orationi 
concitatae, quartum tardatae et claudicanti, quintum rei 
foeditati; tertium aequalitate sensuum quandam habet ex- 
cusationem. notandi etiam in alia parte eorum dactyli, in 
alia spondei cumulati. sane idem alibi Ennius, facetiis pro- 
pris ut indulgeret, minus curavit elegantiam carminis vel 
dignitatem, ut in illo 'a£ tuba terribili sonitu taratantara 
dixit! et in fragmento sotadico quod sic incipit 'nam qui 
lepide postulat alterum frustrari'. iam Lucilium quod dixit 
Lachmannus non videri credibile ullum sine caesura fecisse 
versum [prohoem. lect. Berol. aest. 1851 p. 3], mihi quidem 
non persuasit. verendum quippe ne hac licentia ablata 
prorsus videatur iniuste de Lucilii versibus iudicasse Flaccus 
[sat. I, 4, 8—10]. nam elisionum multitudinem et asperi- 
tatem non potuit incusare qui admisit ipse, neque pro- 
ductionum et hiatuum ac synizesis audacia nimius Lucilius. 
quin potius ob ipsum caesurae defectum vituperatum eum 
ab Horatio satis probabiliter statuit Santenius [ad Terentian. 
p. 229]. mitto versum, qui & Nonio citatur s. v. colustra 
(84, 8], gravissime quippe corruptum, item nondum expeditum 


LIBER TERTIVS. 219 


eum, quem adfert auctor ad Herennium IV, 12 [I, 3]. sed 
ilum [XXIX, 79] 'nec ventorum flamina flando suda secun- 
dent" apparet non nisi traiectione satis incommoda legitimam 
posse accipere incisionem sic '/lamina nec [lando ventorum 
secundent! sive hoc placebit '/lamina ventorum nec flando 
suda secundent'. omnino autem cavendum, vetustissimorum 
ne nimis cultos fuisse existimemus numeros, qua opinione 
quantum horum laudi accedit, tantum plerumque demitur 
Vergilio et Ovidio. praeterea Lucilium apparet nec voluisse 
nec potuisse aequare ingeniosam illam metri artem, quae 
in Enniost. itaque nec illud probo, quod sustinuit Lach- 
mannus hexametros caesura carentes abiudicare Lucilio, 
Horatio attribuere. iam deinceps auctores classici acriter 
vitarunt ne facerent hexametros incisionis expertes. nam 
quae Lucretii exempla ut distinctione solum post quartum 
pedem, hoc est, mihi si credes, nulla praedita protulit Her- 
mannus [el. d. metr. p. 336 sq.], ea rectius tractata a Lach- 
manno. nec minus idem vitium alienum a poetis christianis, 
quo omnino abstinuerunt Boethius, Prudentius, Paulinus, 
Avianus, Ausonius, Avienus, Sedulius, Sidonius, Martianus, 
Priscianus, Arator, Maximianus, Corippus, Eugenius. quod 
contra feruntur apud Iuvencum haec [I, 466; IV, 641]: 

post fratres Iücobum loannemque marinis. 

hoc pretium pretiosi corporis instituentes. 
quorum tamen exemplorum alterum, si modo erit verum — 
nam variat lectio —, a nominibus propriis et apostolorum 
habet excusationem, alterum inde quod vaticinium bibliorum 
eo exprimitur, simul quia facete luditur illis, quae sunt 
pretium, pretiosi. at vix dignum mentione, quod in carmine 
auctoris incerti et aetatis ultimae de sideribus [anthol. 679 
ed. R.] hic ultimo loco fertur versus: 

celsior his Saturnus, tardior omnibus astris. 
nam ut mittam illud deterrimae esse notae, abest hic cum 
praecedentibus tribus a codicibus Riesii praeter unum. magis 
longe memorabile quod in versibus XII sapientum, qui 
ultima Latinae Musae tempora lusibus condecorarunt suis 
invenitur &utrgog talis [623, 5 R.]: 


Scorpios atque Sagittifer aequoreique Capri frons, 


220 LIBER TERTIVS. 


Sed enim iam quaerendum erit de caesura, quam novam 
sibi visus est repperisse Lachmannus [pg. 413] inter collique- 
scentes syllabas. igitur statuit ille, ea si versus sede, qua 
legitime ponitur caesura, constet initium verbi, cui iugetur 
per elisionem praecedens, quod in longam vocalem vel con- 
sonam z)» desinat, fieri recte incisionem inter media haec 
vocabula, utique adiutam synhaeresi, ut bene habeant ab 
arte metra haec: 

in vino esse, ubi qui invitavit dapsilius se. 

sic animis natum inventumque poema iuvandis, 
vitiosa sint talia: 

Vulturnum quasque evertere silentia Amyclae. 

non quivis videt inmodulata poemata iudex. 
quam veram esse opinationem nullo mihi persuadebitur 
pacto. ac primum quidem non capio, qualis ratio fuisse 
elisionis videatur Lachmanno. nam sive eximi statuetur 
finalem in vocalem vel » desinentem sequente vocali sive 
potius synizesi obscurari, illud, quantum ego sciam, non fuit 
qui dubitaret, eam nisi admisso hiatu non habere vim in 
metro. quam opinionem quod contemnere maluit Lach- 
mannus quam confutare, equidem satis miror. iam cum nec 
ipse invenerim, qui possit labefactari, apparet in versu tali: 


sic animis natum inventumque poema iuvandis 


caesuram, si inter colliquescentes fiat syllabas, non extare 
potius post tertiam arsin quam post thesin secundam, qua- 
lem heroicum metrum non recipit. praeterea non intellego, 
cur incisionem istam precariam non permiserit fieri Lach- 
mannus, nisi si esset elisio aut longae aut in m exeuntis 
syllabae, ut vitiosus ei videretur versus talis [Lucr. II, 1059]: 


sponte sua forte offensando semina rerum. 


nam quod videtur timuisse, brevis ne plane synizesi absor- 
beretur, id aliter habere infra demonstrabo. sed vel ob id 
falsam esse sententiam istam existimo, quod ita efficitur 
Horatium et Silium versus caesura carentes admisisse. neque 
tamen versibus, qualis est 'sic animis natum inventumque 
poema iuvandis', a&best incisio legitima, sed constat ea per 
licentiam tmesis post syllabam, in qua fit elisio, quam quidem 
utique necessest praepositionem esse [cf. Bentl. ad Hor. carm. 


LIBER TERTIVS. 221 


IV, 8, 17]. plura autem de re eadem exponentur a me l. VI. 
— quae cum ita sint, non potest stare quod Persio tribuit 
Lachmannus metrum [5, 19]: 


non equidem hoc studeo, ampullatis ut mihi nugis. 


at Lucretio etsi non erit incongruum, quod idem addidit de 
coniectura [VI, 1065]: 


quae memorare queam inter singillariter apta 


(vulgo circumfertur 'inter se singulariter"), tamen quod olim 
proposuimus scribendum "'inter se simul uniter apta! ne nunc 
quidem non contendimus esse verum. 

Sed iam ad suptiliores caesurarum hexametri leges 
enarrandas progrediamur. et primum quidem declarabo ra- 
tiones caesurae semiquinariae virilis, quae cum apud veteres 
Graecos heroico potissimum carmine optinuisset, minus illa 
frequentata leviore poeticae genere, placita omnino diversa 
Romanorum optinuere usu. nam apud illos admissa, quae 
proxima dignitatest, caesura tertia trochaica molliores eve- 
niunt numeri; hi legitimam divisionem praeter eam, quae 
fit in tertia arsi, cum non habeant, nisi quae in quarta, 
quam per se asperiorem plerumque et trithemimeris addita 
exaggerat, non possunt substituere semiquinariae incisionem 
praeter duriorem. 

Atque ita effectumst, ut ex poetis Latinis non modo 
qui res gestas celebrarent aut vitae usus panderent potis- 
simum uterentur caesura semiquinariam, sed saepius etiam 
qui levia et iocosa componerent carmina. rem ilico probabo 
exemplis. 

Sed ut alia pleraque, caesurarum temperandarum viam 
et rationem demonstravit Ennius. nam apud hunc cum longe 
praevaleat semiquinaria, ceterae vix alia constant propor- 
tione atque apud insequentes. 

Igitur cum paulo plus DC extent vel versus Annalium 
vel particulae versuum, in quibus multarum incisio incerta, 
et aliquotiens neglecta sit caesura, trochaicae tertiae exempla 
et hephthemimeris (praeter ea, ubi et post quintum semi- 
pedem finitum verbum) inveniuntur circiter LXXV. 

Ex ceteris poetis, quorum legerim libros, omnium 
minime videtur sectatus penthemimerin Valerius Flaccus. 


222 LIBER TERTIVS$. 


nam in primo libro, cuius versus sunt c. DCCCL, utitur illa 
ferme quingenties nonagies. at Vergilius in Eclogis à prima 
ad quintam — habent metra CCCCXX — eandem optinuit 
plus trecentiens triciens. idem alibi pro singulis incisionibus 
semiseptenariis in primo Georgicon quaternas, in Aeneidos 
ternas habet semiquinarias. porro Ovidius initio Metamor- 
phoseon et versibus cirea DCCLXXX eam locis DCLXX 
admisit. quin idem primo Artis, cuius sunt hexametri 
CCCLXXXV, huius dedit exempla CCCXXXLI. tum Clau- 
dianus in carminibus de Aniciorum et de Manlii consulatu, 
quae complent numeros DOCXVIII, habet penthemimerim 
ferme quadringentiens quinquagiens. iam Vergili Valeriive 
norma Statio Silioque, Ovidii et Claudiani Catoni philosopho 
ac Sedulio servatur. quid quod Martialis in Xeniis et 
Apophoretis potioris caesurae habet exempla circa CCCXXV, 
alterius vix tricenas? porro Symphosius in versibus plus CCC 
quindeciens, non amplius, adhibuit hephthemimerim, quam 
et auctoribus carminum Priapeorum et Eugenio Toletano 
valde displicuisse constat. denique etiam Persius et luve- 
nalis satirici Ovidii omnino rationibus sese applicaverunt. 
quae cum ita sint, intellegitur hephthemimerim, ubi maxime 
optinuerit, minus tertiam partem versuum sibi vindicasse, 
sed saepius longe quintam sextamve aut etiam magis 
exiguam. 

Iam ut persequar coepta, cum semiseptenariae propria 
tria supra agnoverimus genera, quorum primumst, si post 
tertiam arsim etiam sit finitum verbum, alterum, si post 
secundam, ultimum, si post neutram, binas secundi, ternas 
tertii distinximus species. exempla sunt haec: 


l. oscula libavit natae. dehinc talia fatur. 
II. infandum regina iubes renovare dolorem. 
despiciens mare velivolum terrasque iacentes. 
Ill. sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos. 
una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis. 
haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur. 


de senis his hephthemimeris speciebus prima ac secunda 
aequa elegantia habentur, quamquam magis frequentatur 
posterior, at e ceteris tertia quartae, haec sextae, sexta 
praefertur quintae. ita, cum incisio tertia trochaica fere 


LIBER TERTIVS. 223 


sit aliena a litteris Latinis, tres legitimae evenerunt apud 
Romanos versus heroiri caesurae, quales habes metris hisce: 
arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris. 
oscula libavit natae. dehinc talia fatur. 
infandum regina iubes renovare dolorem. 

Sequitur, quo quisque in arte fuerit perfectior, eo sae- 
pius apud talem istas species versus debere inveniri et 
quidem solas has optinent Sulpicia Caleni, Symphosius, . 
Palladius, Avianus, Merobaudes, Boethius, Eugenius, Sisebu- 
tus [Mei. 388], praeterea multi carminum minorum poetae, 
et quidem diversissimorum temporum, ut auctores Priapeorum 
atque item elegiarum de Maecenatis deque Maevii obitu ac 
de Phoenice, dein qui scripsit carmen cui titulus 'verba 
Achillis in. parthenona, cum tubam Diomedis audisset! quique 
alterum de concubitu Martis et Veneris. nam apud hunc 
(253, 51 ed. Ries.]] legendum Aic Martem spectare solet, ut 
alibi [154] te spectat lacrimans. quibus proximi dignitate 
atque ipsi eximii sunt illi, qui semel aut bis migrarunt 
legem, quorum vetustissimum auctorem Dirarum fuisse acce- 
pimus, qui quater severissimae elegantiae firmitatem deseruit 
[66; 84; 57; 78]. tum scriptor carminis de Pisone, alioqui 
cum accedat arti poetarum modo commemoratorum, unum 
habet versum alienum [90] ' Graecia Cecropiaeque sonat gra- 
vis aemulus urbi'. sed nec hoc sua eget excusatione, nec 
quod auctor laudium Herculis etiam semel admisit tale [100] 
"juvat ire et libera rura defensosque videre locos'. nam ex- 
pressit Vergilianum [aen. II, 27 sq.] 'iwvat ire et Dorica 
castra desertosque videre locos'. item semel Martianus [V, 
425, 3] 'turbati expavere dei vulgusque minorum'. iam Ne- 
mesianus in bucolicis semel artem migravit ita [1, 52]: 

pectus erat. tu ruricolum discernere lites ; 
ter auctor consolatonis ad Liviam, bis hephthemimeri cum 
trithemimeri, semel tertia trochaica adhibita [v. 35; 449; 
307] et Calpurnius hanc in septem eclogis semel bisve ad- 
misit [2, 46; 5, 61], semel Octavianus [142]. nam alibi [16] 
restituendum apud eundem 'vel tenuem spectabat opem nunc 
dilior illis' non 'expectabat', quoniam scripto libro habe- 
tur illud pectabat. contra Calpurnio et aetate compar et 
arte simillimus bucolicus Einsidlensis, cuius extant versus 


224 LIBER TERTIVS$. 


LXXXVII, in priore carmine bis ponit solam hephthemimerin 
cum trithemimeri [8; 14] tum qui epistulam Didus hexa- 
metris composuit semel habet divisionem trochaicam et ipse 
[50] 'Zege poli peraguntque micantia sidera cursus'. cui 
vides ante oculos fuisse Vergilianum illud [aen. IV, 81]: 
luna premit suadentque cadentia sidera somnos. 
neque egent excusatione quos Arator ab regulae severitate 
. posuit diversos versus quinque, quos et ipsos enumerabo, 
ut tandem appareat, auctores christiani, quos vulgo putant 
caesurae vel maxime necessarias leges parum observare, 
quam fuerint vel suptiliorum et a me primo comprobatarum 
tenaces. igitur quod apud hunc legitur [I, 123]: 
non littera gessit 
officium, non ingenii stillavit ab ore 
vena, 
metrum medium ab orationis concitatione et repetito illo 
non accepit excusationem. deinde quod alibi extat simile 
[Il, 744] 'semper inest. iuvat ecclesiam baptismatis unda, 
excusatur nomine Graeco. item venia paratast tribus aliis 
exemplis [L, 831; 1004; II, 834]: 
surge Tabitha. vocata redit lucique reducta. 
Venatorumst dicta domus, quia verus ab illa 
ecclesiae venator adest. 
agmina Iudaicosque tuli sine fine furores. 
similes huic et pares Martialis ac Petronius. neque vero 
Maximianus et Luxorius quod binis locis ab solita ratione 
fuere alieni versus a&dmittendo hic quidem tales [358, 3] 
'Chilon quem patria egregium Lacedaemona misit! et porro 
(376, 5] 'nil Phoebi Asclepique tenet', at ille [2, 3; 3, 65] 
"hinc est quod baculo incumbens ruitura senectus'; "solvitur 
in risum exclamans', ideo severitatem artis evertisse sunt 
putandi. 

Proximum locum optinet Namatianus, qui caesura tro- 
chaica sola distinctos versus numquam, at trithemimeri et 
hephthemimeri sine choreo tertio habet septiens. deinde 
nominandi, qui bina haec genera incisionum praeter princi- 
pales tres etiam adhibent, sed exemplis perraris, quorum 
sunt in numero Petronius ac Martialis et Ovidius extra 
halieutica. e quibus Martialis trochaicam distinctionem habet 


LIBER TERTIVS. 295 


quinquiens (I, 15, 7; VII, 57, 1; IX, 47, 1; X, 11, 5; XII, 
50, 1], hephthemimerin cum trithemimeri non inciso pede 
tertio octiens [V, 7, 7; VII, 30, 1; 64, 7; VIII, 34, 1; IX, 
3, 13; 100, 1; XII, 38, 3; 52, 7]. porro Ovidius cum suis 
habet hanc duodeciens, at illam viciens sexiens. a quibus 
hoc tantum Serenus diversus, quod saepe admittit metra 
talia 'despiciens mare velivolum terrasque iacentes". 

Iam secuntur, qui et has haud dubie caesuras adhibent 
nec minus hephthemimerin solam, sed ita, ut tertio trochaeo 
finiatur verbum, quod ut minimum compleat totum pedem 
secundum, sicut est in versu illo 'sternitur exanimisque tre- 
mens procumbit humi bos'. quorum e numero sunt Lygda- 
mus, Ovidius in halieuticis, Grattius, Persius, Nemesianus in 
Cynegeticis, Statius in Achilleide ac Silvis, Lucanus, Clau- 
dianus, Avienus, Sedulius. neque enim recte apud Grattium 
ferri credo haec [481]: 

ex alto ducendum numen Olympo 

supplicibusque vocanda sacris tutela deorum, 
quoniam traditumst codice Vindobonensi 'supplicibus vocanda' 
sine copula, quae non dubito quin commode omittatur ad 
augendam vim orationis iam per se citatae. quid si scribe- 
mus vocilanda? nam cum simplicibus verbis iungi frequen- 
tativa apud poetas et ceteros, ut quisque horum simillimus, 
minime insolitum. sic Lucretius dixit [I, 56; 354]: unde 
omnes natura creel res, auctet alatque; et alibi: inter saepta 
meant voces et. clausa domorum transvolitant; item Horatius 
[ep. I, 16, 49] renuit negitatque Sabellus; atque ita Tacitus 
(hist. II, 41]: incertus undique clamor accurrentium, vocitan- 

lium; ubi tamen variat lectio. sed similia multi. 

Praeterea semiseptenariam nec cum trithemimeri con- 
iunctam et neque in arsi tertia nec in tertio trochaeo finita 
voce ad exemplum illud 'haec dum Dardanio Aeneae miranda 
videntur' admisere Homerus Latinus, Columella, Valerius, 
Prudentius, Sidonius, Priscianus. et ita semel Sammonicus 
[537]: 

saepe thalassomeli adiecto cumulavimus imbri. 
ubi tamen a vocabulo technico eoque Graeco excusatio ori- 
tur. — superioribus addendi Silius cum auctore Aetnae, 
qui singulis locis ponunt hephthemimerin finita in trochaeo 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 15 


226 LIBER TERTIVS. 


secundo voce. nam in huius carmine exemplum habes 
tale [92]: 
aestuet Aetna novosque rapax sibi congerat ignes; 
quod nomine proprio excusatur. porro apud Silium [XVII,128]: 
ac sibi quisque 'videsne, vides ut in agmine primo'. 
id vero repetito oratoria affectione vocabulo eodem habet 
veniam. denique Statius in Thebaide, cum alioquin et ipse 
Homeri Latini et ceterorum placitis inserviat, bis liberius 
habet metrum ita [V, 684] 'sanguinis, imbuite arma domi at- 
que haec irrita. dudum'; [IX, 842] 'horrendumque Dryanta 
movet, cui sanguinis auctor". 

Praeterea propriae quorundam observantiae evenere 
tales. numquam apud Catullum et Tibullum in distichis 
habes sextum genus hephthemimeris, at habes quintum etiam 
inelegantius. in continuis tamen hexametris ne hoc quidem 
admisere, nisi semel Catullus in formula, quae unius paene 
vocis est instar [64, 405] 'omnia funda nefanda malo per- 
mixta furore', et vocabulis propriis laudator Messallae [11] 
* Erigoneque Canisque, neget ne longior aetas". idem geminata 
per antitheton orationis parte [167] '4uas similes utrimque 
tenens vicinia caeli temperat, alter et alterius vires necat aer'. 
sed maxime mirum quod [Iuvenalis cum identidem probarit 
versus, qualis est hic 'haec dum PDardanio Aeneae miranda 
videntur', non admittit velut tales '/abitur exanimisque tre- 
mens procumbit humi bos', qui tamen frequentiores et meliores 
ducuntur iliis. ceterorum vero poetarum plerique omnibus, 
quotquot evenerunt, caesurarum generibus utuntur haud 
dubie. e quibus hi potissimum a me nominabuntur: Lucre- 
tius, Propertius, Manilius, Germanicus, auctor de figuris 
sententiarum, Terentianus, Ausonius, Paulinus, Venantius. 

Superest, accuratius ut enarrem, quae fuerint varietates 
in singulis caesuris admittendis. 

Et trochaicam quidem tertiam parili omnes exceptis 
Horatio et Lucretio adhibuere infrequentia, ut quam vel 
omnino vitarint Tibullus cum suis, Lucanus, Statius in 
Achilleide. semel habet eandem Persius [5, 112], semel 
Grattius [240], semel Terentianus [2831], et quidem in 
exemplo epiploces: 

carmen suave dedistis Olympiades mihi Musae. 


LIBER TERTIVS 221 


bis Sedulius [I, 307; V, 302]: 


debet scire 'sumus' que Sabellius esse fatendum. 
plura dari saevaque locum obsidione teneri. 

ter Homerus Latinus idque in nominibus propriis, sexiens 
Claudianus, item Prudentius. sed piget iam exemplorum. 

At hephthemimerim cum trithemimeri iunctam sine 
medio trochaeo caute satis parceque usurparunt Catullus, 
Cicero, Tibullus cum suis, Propertius, Grattius, Manilius, 
Persius, Columella, Lucanus, Homerus Latinus, auctor Aetnae, 
Nemesianus, Claudianus, Avienus, Prudentius, Ausonius, Se- 
dulius, Sidonius, Priscianus. e quibus auctor Aetnae ter 
habet versus sic, ut modo declaratumst, distinctos, octiens 
Columella, quinquiens Priscianus, sexiens Sedulius; at Ho- 
merus Latinus deciens quater, Ausonius quadragiens semel, 
porro Claudianus quadragiens bis, Manilius quadragiens 
octiens. haec exempla comparata cum eis, quae solam habent 
incisionem trochaicam tertiam, crebra, at si totum versuum 
numerum consideraris, satis infrequentia esse apparet. ean- 
dem caesuram saepe haud dubie admittunt Lucretius, Hora- 
tius, Vergilius, Germanicus, Valerius, Silius, Statius, Iuvenalis, 
Sammonicus, Terentianus. tamen et apud hos frequentiorem 
constat esse speciem, quam habes in illo 'infandum regina 
iubes renovare dolorem'. praeterea dignum memoria apud 
Vergilium rariorem longe incisionem istam esse in Bucolicis 
et Georgicis quam in Aeneide. iam quarti generis versibus, 
ut puta talibus "sternitur exanimisque tremens procumbit humi 
bos' plerique magna cum cautione usi. e quibus semel 
habet sic Grattius 'causasque affectusque canum tua cura 
tuerist', semel Priscianus ita 'Aic sunt Germanique truces et 
Sarmata bellax', bis Avienus, bis Sedulius, tum alii modeste. 
multo minus placuit quintum. nec minus dura hephthemi- 
meris ea, qua prostante ut non post arsin secundam, ita nec 
post trochaeum tertium terminetur pars orationis. qualem 
qui non omnino reiecerunt, quo curatius pressere meliorum 
vestigia, eo minore habuere usu. itaque semel usurpavit 
Homerus Latinus, semel Columella, semel Sidonius, bis Sta- 
tius, sexiens Valerius Flaccus. 


Haec est ratio caesurarum hexametri Latini. 
15* 


228 LIBER TERTIVS. 


Iam ut conferantur omnes ab Homero usque ad Nonnum 
et Tzetzen auctores Graeci, quisquamne eorum vel severis- 
sima alioqui norma institutus tantam artis habet constantiam, 
quantam e Latinis plerumque versificatores vel mediocres? 
quo magis est culpandum, quod critici plerique in tractandis 
poetis hanc rei metricae partem neglexerunt. piget hercule 
enumerare, quot modis leges incisionum modo propositas, 
quibus nihil certius firmiusque cogitari potest, coniecturis 
everterint homines vel doctissimi. 

Deinde pentametros esse vitiosos, nisi medius, ut Quin- 
tiliani [IX, 4, 98] verbis utar, spondeus alterius verbi fine, 
alterius initio constet, vel pueris notum. quare versus ab 
hoc praecepto alienos neotericorum quidem plerique, sed 
non perinde poetae veteres comprobarunt. quin nec talia 
admiserunt Latini, quale habes noto versu Callimachi 'í(g& 
viv Ó& Zhogxovgíóeo ytvem. 

In tetrametro non catalectico, sive solus stat sive pars 
archilochei asynarteti, semiquinaria optinet virilis, quae qui- 
dem lex aliquando a Prudentio non sine elegantiae damno 
migratur. contra brevioribus metris haud perindest neces- 
sarium adesse certam incisionem. 

At anapaesticis e versibus tetrametros post secundam 
dipodiam, post priorem dimetros ut Graeci ita Latini in- 
ciderunt, etsi Varroni et Laevio aliquando migratam esse 
hanc normam non abhorret a probabilitate. at semel Auso- 
nius habet dimetrum caesurae expertem priscos ut et heroas 
olim [prof. Burd. 21, 16]. quamquam nescio an mendosus 
sit versus. nam traditumst antiquitus, ut videtur, priscos 
et heroas olim. itaque tutius erit sic reponi: wf ef heroas 
priscos olim, quo vitetur as productum in Aeroas. mox Boe- 
thius quater '»on valet aut pelagi radiorum" 'infirma per- 
rumpere luce! 'quae sint, quae fuerint veniantque' 'an nullast 
discordia veris (V, 2, 4; 5; 10; 8, 6]. 

Deinde in trimetro iambico (sive qui ab Archilocho 
sive qui ab Hipponacte accepit nomen) simillimae atque in 
hexametro dactylico, cui non modo usus frequentia et 
nobilitate, sed legum etiam rationibus et modulis potest 
comparari, caesurarum reperiuntur normae. nam celeberrima 
haud dubie incisio illius ea, quae post quintum evenit semi- 


LIBER TERTIVS8. 229 


pedem, proxima dignitate, quae post septimum. de utraque 
perpauca grammatici promunt Latini. dignum tamen me- 
moria quod scribit Marius Victorinus pg. 2524: recipit pen- 
themimerem et hephthemimerem — e quibus penthemimeres in 
trimetris satis probatur. ubi satis ex more posterioris aeta- 
tis, de quo dictum 1. VII, significat admodum. — et eadem 
ut plurimum proportione in iambico, qua in dactylico versu, 
utraque distinctio optinet. nam et in trimetris, quo quis 
molliora aut breviora effudit carmina, eo minus usurpavit 
hephthemimerim. unde et illud factum, quod Boethius sola 
omnino usus est penthemimeri. porro quod binae incisionis 
semiseptenariae inveniuntur species sive post arsin secundam 
seu post thesin tertiam simul finiente verbo — hoc quidem 
si fiat, non potest optinere hephthemimeris nisi finita post 
quartum semipedem sententia —, quis non meminerit in 
heroico metro eandem istam caesuram plerumque admitti 
ita, ut aut in secunda arsi aut in tertia subsistat oratio? 
ilarum neutra si adsit, secundus ac tertius trochaeus uno 
contineri solent verbo, veluti: 
ut gaudet insitiva decerpens pira. 
qua in re quis non repetet eam hephthemimeris in hexa- 
metro dactylico speciem, cuius supra appositumst exem- 
plum tale: 
sternitur ezanimisque tremens procumbit humi bos. 
Igitur formae vulgo usurpatae sunt hae: 


ibis Liburnis | inter alta navium 

quid attinet tot ora | navium gravi. 

volente Circa membra. | tunc mens et sonus. 

ut gaudet insitiva | decerpens pira. 
elegantia vero incisionum propositarum ea re probatur, quod 
semiquinaria admissa posterior pars trimetri evadit dimeter 


trochaicus: 
inter alta navium ; 


semiseptenaria prior fit dimeter iambicus catalecticus: 

ut gaudet insitiva. 
at pessime habet post finitum pedem tertium posita distinctio, 
quam Francogalli senario isti, quem Alexandrinum vocant, 
addidere, qua lepos et varietas numerorum extinguitur. melior 
est paullo caesura illa, quae post priorem sive alteram seu 


230 LIBER TERTIVS. 


post utramque fit dipodiam, ut qua dimetro iambico pro- 
veniente divisio certe £vgvO9uog evadat. huius ergo genera 
cum proxime memorata eadem fere fuerunt infrequentia, 
qua in dactylico metro tertia trochaica. iam penthemimeri 
et hephthemimeri solis usi Catullus, Horatius, Vergilius, 
auctores Priapeorum, Persius, Seneca, Martialis, Petronius, 
Martianus, Sidonius, Boethius, Luxorius, Prudentius extra 
epyllion. nam quod in libro xer& Aszrov, quem constat 
graviter admodum affectum, fertur caesurae pariter defectu 
et numerorum inconcinnitate aspernandum [5, 25]: 

stant in vadis caeno retentae sordido, 
olim à nobis mutatum ita: 

caeno retentae sordido stant in vadis. 
at migravere bis terve artem parata sane plerumque venia 
a vocabulis polysyllabis vel propriis seu Graecis Varro, 
Avienus, Terentianus, Ausonius, Paulinus, Prudentius in 
epyllio. Varronis, auctoris antiquissimi, exempla sunt haec 
[est modus mat. 1 bis; glor. 2; Marcip. 5; óvog Avga«g 7; 
quinquat. 7]: 

vino nihil iucundius quisquam bibit; 

hoc continet coagulum convivia; 

in lucubrando olivitasque consumptast ; 

phrenitici septentrionum filii; 

ut mimici, cinaedici, scenatici ; 

de fronde Bromiae autumnitatis uvida. 
contra non putavimus ferendum, quod legitur in satura quae 
inscribitur ógog Avgag [3]: 

qua mobilem divum lyram sol harmoge; 
sed mutavimus ita: 

divum lyram qua mobilem sol harmoge. 
similia Prudentius ter [peri st. 10, 12; 17; 921]: 

balbutit et modis laborat absonis. 

praecepta Messiam dedisse npostolis. 

irridet hoc Asclepiades laetior. 
Avienus non quidem post tertium, sed post secundum vel 
quartum incisos jambum versus habet octo [35; 76; 130; 
155; 186; 253; 325; 644]. de Prisciani praefatione laudium 
Iustini, qua, quamquam XXII non plus habet versus, haud 
raro omittitur caesura, dixi l II in fine eorum, quae de 


LIBER TERTIVS. 231 


anapaesto loco iambi posito memoravi. — denique referen- 
dus Vergilii e catalectis versus ille [4, 9] "/halassio, thalassio, 
thalassio', cuius propriast ac singularis excusatio. 

Iam catalectici in syllabam trimetri non admittunt aliam 
praeter penthemimerin incisionem, quam qui neglexerit non 
invenio. minores versus carent certa dihaeresi. — in iam- 
bico septenario, cuius haec est species 'quis carmen aut ver- 
sum novum facit meo Sabino', Varro et Catullus recte ob- 
servant post quartum pedem ut subsistatur. de Terentiano 
dixi l. L denique Varro in octonario sive quadrato, ut 
vocat Terentianus v. 2378, quo solus ex dactylicis usus est, 
eandem adhibuit incisionem [Non. 141, 3]: 


quid aliud est quod Delphice | canat columna litteris 
sculptis: &yav uz0£v, iubens | nos facere mortalem ad modum 
medioxime, ut quondam patres | nostri loquebantur . . 


sed et post thesin quintam potest distingui. 

Ex trochaicis versibus tetrametrum post secundam di- 
podiam incidi notumst, quam non facile quisquam invertit 
normam exceptis hisce exemplis Terentiani [1329; 1411; 
3343]: 

quinta quae vocalis est, longam creabunt syllabam. 
pes erit goxztios. dvrífexyog autem tunc erit. 
ter tibi spondeon hiec semper secundum suggeret. 

Denique ionicis numeris nulla certa adest incisio ex- 
cepto versu galliambico, quem semper Romani post secun- 
dum pedem distinxerunt. accedit quod Horatius in carmine 
ad Neobulam denis, ut videtur, pedibus constans metrum 
ita moderatus est, ut post quaternos et octonos verbum 
finiretur ionicos. 

At e logaoedicis metris versus phalaecius etsi omni 
tempore caruit incisione certa, tamen apud posteros longe 
plurimis locis post tertiam arsin finitur verbum, ideo nimirum, 
quod secuti grammaticos priore eius parte contineri putarent 
hexametri dactylici dimidium ante penthemimerim positum. 
asclepiadeum minorem cum Horatius secutus Graecos post 
sextam divisisset syllabam, id ut ab ipso sic a ceteris con- 
stanti usu servatum. nam alienum esse illud ab eo [IV, 8, 
17] "non incendia Carthaginis impiae', fatebuntur vel ei, 
qui plerumque inde a Perlcampio non ratione certa, sed 
arbitrio suspectatos esse lloratii versus non dissimulent. 


232 LIBER TERTIVS. 


semel tamen "'erentianus neglecta caesura [2707] 'Aanc 
docti tetracolon vocitant strophen'. porro in maiore ascle- 
piadeo cum legitima constet incisio post secundum et ter- 
tium choriambum, Catullus [c. 30] id aliquando neglexit, non 
tamen utroque pariter loco; atque ita semel Prudentius hoc 
versu [praef. 6] 'quid nos utile tanti spatio temporis egimus ?' 
numquam simile admisere Horatius et Terentianus [2714 sqq.]. 

Porro in metro sapphico hendecasyllabo non potest 
dubitari Catullus quin easdem affectarit incidendi leges, 
quas postea sanxit Horatius. nam e versibus triginta re- 
periuntur tres non amplius, quibus non post syllabam aut 
quintam aut sextam finiatur verbum. hi vero sunt tales 
[11, 6; 7; 11] 'seu Sacas sagittiferosque Parthos'; 'sive qua 
seplemgeminus colorat'; ' Gallicum Rhenum, horribile aequor 
ultlimosque Britannos'. quae exempla a nominibus propriis 
sive verbis polysyllabis medio numero positis habere excusa- 
tionem ne pueros quidem fugerit. iam Horatium notumst 
incisiones illas digessisse ita, ut potior esset longe in 
prioribus libris virilis. at in quarto cum carmine saeculari 
invaluit muliebris, haud sane ita ut praevaleret usu. quod 
quidem mirumst, cum alioquin ultimo lyricorum volumine 
veluti in anacrusi alcaici seu circa elisionem intenderit po- 
tius artem quam remiserit. sed enim insequentes tanta cum 
constantia servarunt incisionem tertia arsi conclusam, ut 
illorum, quos initio operis enarravi, libris, quibus addas 
Phocam [anthol 671 ed. R.] et auctores hymnorum priore 
Danielis volumine extantium [96; 146; 147; 163], duobus, 
non saepius, versibus lex neglegatur. «quorum prior est 
Ausonii hic [ephem. 1, 23]: 

Lesbiae depelle modum quietis; 
alter Luxorii [306, 8]: 
dignus inter grammaticos vocari. 

tertius auctoris est incerti, cuius epitaphium Hesychii satis 
rude et agreste legitur in appendice Aviti Peiperiani [10, 21]: 


quem soror Marcella gemens obisse. 


et his quidem in metris omnibus nomina Graeca vel propria 
vides posita. — praeterea dignumst memoria ab Horatio 
[c. I, 8] etiam in sapphico maiore, quem falso vocant, post 


LIBER TERTIVS. 233 


quintam semper syllabam finiri verbum, recordatione ni- 
mirum sapphici minoris, sicut idem [I, 4] in priore parte 
archilochei asynarteti observatione versus heroici adhibuit 
caesuram semiquinariam. 

Iam in alcaico hendecasyllabo post quintam ubique 
syllabam incidit exceptis hisce [I, 37, 14; IV, 14, 17]: 

mentemque lymphatam Mareotico. 

spectandus in certamine Martio. 
quae tamen sunt suspecta fraudis. posteriores aetate toties 
servatam legem quam bis violatam maluisse sequi cui erit 
mirum ? 

Sed ad secundam huius voluminis partem ut transeamus, 
primum ponam mutatis quibusdam, quae in editione priore 
disseruimus. 

Igitur sicut apud Graecos et Romanos nulla 
fuit potestas accentus grammatici ad producen- 
das syllabas breves, ita minime ratio habita 
eiusdem in pangendis versibus. 

Neque grammatici veteres, cum plurimi sint et in me- 
tris poeticis et in rythmis oratoriis describendis, pronuntia- 
tionis pedestri usu modulatae ullam umquam iniecerunt 
mentionem. 

Quare ne tum quidem, cum nativus Latini sermonis 
proprietatis sensus elanguit simulque ore plebis pleraque 
quantitatum sunt inversa, grammaticum ad accentum et 
pronuntiationem vulgarem accommodarunt poetae carmina. 

Quod cum ita sit, nihil equidem obstat, quin versus vel 
totus vel maxima ex parte aequet tonum pedestrem, velut 
habes Vergilii illud [aen. IV, 81]: 

luna premit suadentque cadentia sidera somnos; 
seu Lucretii [I, 77]: 
quanam sit ratione atque alte terminus haerens; 
vel Horatii [ep. I, 9, 4]: 
dignum mente domoque legentis honesta Neronis. 
ita auctor perelegans epyllii de Iona [v. 92]: 
sternitur aequoris unda, resolvitur aetheris umbra. 
quibus tamen aliquanto durius est et vix tolerandum quod 
Lachmannus per coniecturam intulit Lucretio [VI, 1197]: 


quorum siquis vix vitarat funera leti; 


234 LIBER TERTIVS. 


ubi codices habent siquis, wu! est, idque verum puto et po- 
situm pro w/ fit, sicuti est ut dicitur pro /if ut. 

Sane certis caesurae modulis effectum , ne saepius 
evenirent similes supra adscriptis hexametri. contra in ver- 
sibus incisione orbis numquam cautum, ut pronuntiatio in 
prosa usitata cum poetica ne concineret. 

Verum enimvero cum primum unicumque sit 
munus poeticae, ut nos quotidianae vitae mi- 
seriis et curis vulgaribus exemptos in puriore, 
ut ita dicam, nec terrenae quidquam faecis ha- 
bente aethere collocet, poetae veteres, studiosis- 
simos formae carminum et metricae artis cum 
haberent populares, studiosissimi ipsi rerum 
talium, vix aliud potuerunt habere maiore cura 
quam ut rythmicum vocabulorum, quibus con- 
starent versus, accentum redderent quam diver- 
sissimum à grammatico. 

Qua lege cum nihil certius sit firmiusque, ab ea, ut 
alia multa, ita illud repetendum, quod in verbis molossicis, 
ut Pelides, arsis plerumque in prima vel ultima syllaba, 
raro subsistit in secunda. 

Intellegitur tamen plurima in his singulorum pedum 
natura vel prosodiaca vel rythmica temperari. 

Sed haec regula cum habeat rectissime, ta- 
men hoc praecepto immutatur, quod nullo pacto 
bonus habetur versus, nisi finis ordinis metrici 
suos propriosque retinuerit numeros. 

His duabus normis ars rythmica metri Latini cum con- 
tineatur, videamus iam, quid olim de ea re statuerint docti. 

Igitur quod Bentleius in schediasmate metrorum Teren- 
tianorum paucis verbis, magno pondere sententiae adfirmavit, 
perinde ut in iambico, in dactylico senario accentus gram- 
matici obtinere observantiam, probavit hoc Hermannus 
[pg. 63 sqq.; 141 al] in Elementis doctrinae metricae, pro- 
bavere alii nec tamen defuerunt, qui rem recte habere 
negarent. 

Ex quibus Franciscus Ritterus in Elementis grammaticae 
Latinae [pgg. 63—77| non pro solita socordia, sed docte 
seiteque demonstravit, quae accentus vi evenisse statuerent 


LIBER TERTIVS. 235 


illi, partim natura pronuntiationis Latinae, partim pedum 
legibus et caesurarum effecta. cuius sunt secuti rationes cum 
Boeckhio [act. menstr. academ. Berol. a. 1854 pg. 270 sqq.] 
Weilius et Benloewius in libro de accentu Latino [pg. 66 sqq.; 
242 sqq.] a quibus paullum diversus Ritschelius prohoemio 
Trinummi [pg. 207] cum in dactylica Romanorum poesi 
accentus grammatici vim prope nullam esse contenderet, 
eidem multum tribuit in iambicis trochaicisque scaenicorum 
vetustissimorum metris. et hanc quidem opinionem cum 
pertinacia secutus est usque ad finem vitae. quam tutanti 
mirum profecto debuit videri, cur nemo ex antiquariis, ne 
priscus quidem ille Cato, obiecisset Ennio, quod novam me- 
tricae Latinae ingressus viam vitam sprevisset prorsus 
modulationem numerorum. 

Attamen qui placita Bentleii et Hermanni, quorum quidem 
gravissimast auctoritas in re metrica Romanorum aestimanda, 
non tam opinandi divinandique suptilitate quam argumen- 
tis ex plurima poetarum lectione petitis seu iuvaret sive 
frangeret, nondum quisquam extitit, nec magis declaravere, 
quanam re sit effectum velut hoc, ut hexametri finis optimus 
haberetur, si duo ultimi pedes continerentur verbis aut dac- 
tylico spondiacoque aut trochaico et bacchiaco, quodque 
pentametrum, quo quis perfectior esset arte, eo saepius di- 
syllaba voce clauserunt. — quid quod ne hoc quidem an- 
quisiverunt, quam recte existimarint nonnulli Romanos in 
recitandis versibus grammaticum etiam expressisse accentum, 
non solum, sicut pueri solent nunc in schola, rythmicum. 
nam Bentleius, si recte eum intellego, adeo solum hunc in 
scandendo contendit observatum. certe initium Aeneidos 
accentibus positis ita asseveravit efferendum: 

árma virümque cáno, Tróiae qui prímus ab óris 
Itáliam fáto prófugus Lavínaque vénit 


lítora, multum ílle et térris iactátus et álto 
vi sáperum, saóvae mémorem Iunónis ob íram, 


additis, nequis dubitaret, hisce: qui perite et modulate hos 
versus leget, sic eos, ut hic accentibus notantur, pronuntiabit ; 
non, ut. pueri in. scholis, ad singulorum pedum initia. — et 
hoc quidem nemo probarit. sed et altera opinio tantum 
abest ut sit certa, ut potius confutetur apertissime testi- 


236 LIBER TERTIVS. 


monio Quintiliani asserentis [I, 5, 28] in Vergiliano illo [g. III, 
243; aen. IV, 525] 'pecudes piclaeque volucres mutato ob 
metri condicionem accentu paenultima acuta legendum esse 
volucres. praeterea cum iudicassent quidam, vocabuli molos- 
sici si elideretur finalis syllaba, retrahi a poetis accentum, 
quod non potuit fieri, nisi vulgo itidem frequentaretur, pri- 
mum omnium quam accuratissime natura elisionis fuit an- 
quirenda. cui obnoxiae vocales si imminutae sunt potius 
quam expulsae, qui licuit illud evenire, quod ad doctrinam 
suam tutandam illi sunt commenti? quare haec iam omnia 
cum cura erunt examinanda. 

Igitur quae de heroici versus exitu verissime observavit 
Bentleius — neque enim inventis eius, sed rationibus in- 
ventorum imus obviam — non credo ita posse infringi, ut 
trimetri iambici proprietates contrarias ab eodem primum 
declaratas memoremus. etenim ut omittam indignum esse 
et alienum a modestia putare Dentleium fugisse, quod primo 
optutu animadvertunt pueri, facile poterit ista increpanti 
obici, quae in ultimo versu iambico aut trochaico nullo 
pacto teneri potuerit observantia — nam monosyllabo verbo 
concludi versum Latinum aut Graecum nisi praecedente ora- 
tionis parte aeque monosyllaba parum placet —, iam trans- 
latam in medium. quare missis talibus primum haud con- 
temnendum argumentum ab Horatii et satiricorum repetemus 
usu, ut apud quos non in ultimo versu quam in medio magis 
curetur, ut respondeat accentui rythmico grammaticus. iam 
cum eorum dictiones ac versus ad vulgarem normam accedere 
et rei natura et alienorum poetarum comparatione indicetur, 
nonne plurimos probabilitatis implet numeros nil curasse ho- 
mines Latinos, ut congrueret accentus poeticus cum pedestri ? 
at tamen male esset huic quaestioni, si similia potius veri 
quam vera et certa liceret de ea proferri. itaque ut, quae 
priores vulgatae pronuntiationis observantia effecta esse cre- 
didere, longe aliis venisse causis demonstrem, iam heroici 
versus, mox relicuorum, ut quisque dignitate proximus, ratio 
enarrabitur. 

Haec igitur vel simillima his ante annos plus XXX 
posueramus. 


LIBER TERTIVS. 237 


Interim egregie retractata res est a Korsseno, cuius 
curis in priore editione usi non eramus, libri de pronuntia- 
tione Latina II, 948 sqq. nec non a Guilelmo Meiero in 
tractatu de accentus vi in poesi antiquissima lomanorum, 
qui prodiit a. 1884. 

Nempe uterque exemplis pariter scriptorum et propriis 
rationibus usus ita adseruit Ritteri inventum novisque argu- 
mentis comprobavit, ut vix existimem iam esse qui de eo 
dubitet. et Corsseni quidem haec maxima laus est, quod 
docuit concentum accentus grammatici et ictus metrici haud 
sane infrequentem in versibus Romanorum ab accentus potius 
Latini modulis quam ab aliis repetendum causis. qui in hac 
parte operis non est impeditus eo vitio, quo saepe alibi 
lapsus est vir quantumvis doctus et acutus, monumentis 
litterarum latinarum aut non satis respectis aut male in- 
tellectis. at Meierus, incertum eruditione maiore an sub- 
tilitate, non modo demonstravit accentus vim fuisse nullam 
in antiquissima poesi Latina, sed etiam docuit, quo iudicio, 
qua libertate Livius Naeviusque et ceteri antiquissimae 
auctores artis versati essent in metrica exemplarium Grae- 
corum ad Latinae linguae rationes traducenda. 

Ad horum igitur doctorum libros remittimus eos, qui 
studio tenentur rem, de qua agitur, accuratius perscrutandi. 
quam quidem et ipsi denuo retractavimus in libro de verau 
saturnio [pg. 40 sqq. ]. 

Nos autem, qui ita differimus a ceteris grammaticis, 
ut non modo negemus in metrica Graecorum et Romanorum 
accentus vim fuisse ullam, sed id potius poetis actum sta- 
tuamus, ut ictus versuum quantum pote plurimum differrent 
& pronuntiatione pedestri, propriis rationibus uti par est. 

Ad quas antequam transeamus, quo demonstretur nullam 
umquam fuisse curam accentus servandi in poetis, satis erit 
repetisse à grammaticis Graecis ac Latinis ne una quidem 
littera. tale adnotatum studium adeoque etiam pedestri ser- 
mone potius observatas quantitates syllabarum quam ac- 
centus firmari ea re, quod, ubi de oratoriis agitur numeris, 
illae tantum, non hi respiciuntur. 

Denique inter Romanos si Ennius novas inisset vias ac- 
centum grammaticum in conformandis versibus neglegendo, 


238 LIBER TERTIVS$. 


nonne ab obtrectatoribus novae artis certatim id ei obiectum 
existimabis? at ne Cato quidem ille Censorius, ut memoravi, 
modulorum. veterum contemptum ei exprobravit. 

Ceterum omnes implere probabilitatis numeros, non 
modo Indorum Graecorumque et Latinorum in linguis, sed 
in omnibus, quas Indeuropaicarum nomine comprendunt 
docti, carminibus pangendis olim observatam quantitatum 
legem et quidem unice, nihil omnino accentus, in libro de 
versu Saturnio indicavi [pg. 44]. cuius rei quod in sermo- 
nibus Germanicis, Slavicis, Celticis nullum iam extat vesti- 
gium, non poterit esse mirum reputanti antiquissima eorum 
monumenta poetica multis saeculis esse recentiora quam In- 
dorum Graecorumque et Latinorum et qui usi sint illis et 
paucitate flexionum et abundantia consonarum citius ad- 
ductos, ut antiquam abdicarent metricam. 

Sed iam ad meam rem agendam accingor. 

Itaque ut nulla mora indicetur, qua lege contineatur 
omnis usquequaque metri Latini ars, nullum in accentu ver- 
borum, omne in initio eorum aut exitu sive congruo pedibus 
carminis seu dissimili momentumst positum. et quidem dis- 
positiones conexusque verborum, quibus mixtis et confusis 
constant numeri, recte animo nostro ut repraesentemus, 
optime, nisi fallor sententia, magnetis ferrique invicem 
coeuntium adhibebimus imaginem. nam sicut in his attra- 
hitur a maiore minus, ita et in verbis pedumque partibus 
sono et spatio infirmius cedit potiori. iam vel pueris credo 
apparebit minime aptum esse ad coeundum cum insequen- 
tibus pedem simul et verbum eodem loco finitum, si modo 
sit pes principali carminis metro sive par seu cognatus. 
facile enim animus servat pausam finita voce incidentem, 
modo me numerus efficiatur plane alienus a suo versu. quare 
qui anapaesticum rythmum germanum voluerit effici, non 
apte diversis ille verbis pyrrhichium et longam copularit 
syllabam. pone contrarium: invenies eadem ratione, quo 
conexu pravus dactylicus proveniat numerus. Mhoc vitium 
per se odiosum augeri verumst, utcumque laesa lege novi 
et à permissis diversi prodeunt numeri. quare sicut homi- 
nibus rei publicae regendae peritis nihil curatius. cst caven- 
dum, quam ne in ipsa civitate alia oriatur civitas, quae 


LIBER TERTIVS. 239 


communia diducat et disturbet munia, ita probo poetae illud 
unice cordi sit oportet, ne versiculi existant in versu, praeter- 
quam qui caesura fiunt. sed age rem disertius illustremus. 

Igitur principale cum praeceptum sit versus Latini 
— de qua re iam l. ll monui —, ut finis ordinis metrici 
proprios sui numeros referat sinceros atque integros et non 
turbatos, iam erit anquirendum illud, quanam id ratione 
placitum seu servari credatur sive infringi. 

Ac primum quidem vix memoriast dignum probe effici 
rythmum legitimum vocabulo in mensuram eius exeunte. 
quid enim, ut hoc exemplo utar. meliorem anapaesticum 
praestabit numerum quam verbum anapaestum explens? aut 
quid magis dactylicum voce dactylica? 

Sed non minus recte habebunt in fine ordinis positae 
voces, quae, cum spatio sint longiore, exeant tamen in 
rythmos arte sancitos. etenim cum sint severis clausulae 
obnoxiae legibus magnaque vi praeditos habeant numeros, 
ab ipsis attrahi par est liberius laxiusque agitantia, non 
invicem. 

Deinde vero licet sincerum numerum anapaesticum effici 
vocabulo iambico assumpta, quae praecedit, brevi syllaba 
neque aliter dactylicum trochaico super addita, quae sub- 
sequitur. arripit enim et quasi avellit propria vi locatus 
in clausula metri iambus aut trochaeus syllabam ad ex- 
plendum rythmum necessariam, ut spatium, quod interest, 
imminutum paene auferatur. unde, ut hoc utar exemplo, in 
illo *arma virumque cano' longe minor fiet pausa vocis post 
virumque quam post arma. 

Porro legitima normast institutum, ad anapaestum dac- 
tylumve sincerum efficiendum apte ut credantur coire pyr- 
richiacum verbum et longum monosyllabum vel hoc cum 
illo, sic quidem, ut possint reponi pro pyrrichio duae voces 
singulis brevibus constantes syllabis, utque liceat partem 
pyrrichii eam, quae non sit contigua monosyllabo, verbi 
esse plus quam monosyllabi. ilud autem cur ita sit in- 
stitutum, nec ipsum erit obscurum. nam arsi cum maior 
longe insit vis quam thesi, licet illi haud dubie trahere ad 
se relicuas pedis partes, si modo non teneantur firmiore 
quodam vinculo alieno. quale non potest adesse, ubi pro- 


240 LIBER TERTIVS$. 


priis constabit thesis vocabulis. fatendum tamen, quoquis 
perfectior in arte, eo parcius usum ista licentia. 

Ceterum ex his quae modo disputavimus sequitur eo 
argumento, quod a fortiori dicunt dialectici, non minus bo- 
num haberi rythmum spondiacum vel trochaicum sive iam- 
bicum efficientibus binis monosyllabis. 

His rationibus, non aliis, integri servabuntur numerorum 
fines. quae quotiescumque migrabuntur, totiens Latinae 
artis decor evertetur. — quae cum ita sint, nihil iam ob- 
stat, quin ex ordine versuum enumeremus dispositiones. 

Ergo heroici metri cum pro varietate caesurae duplex 
sit species, binae erunt describendae structurae. quarum 
prior si fuerit, incisione facta semiquinaria, duo provenient 
ordines, quorum alterius finis quarto quintoque semipede, 
alterius eis continetur, quae adonium metrum aequent. at 
si hephthemimeris erit caesura, nulla cum trithemimeri, item 
duo erunt ordines figura ac ratione tam similes prius com- 
memoratorum, ut pigeat verbum addere. sed adiecta post 
alteram arsin incisione triplex oritur series, ita ut prima 
infirmior relicuis ad tertium semipedem, secunda ad septi- 
mum, tertia usque ad finem pertineat. 

Itaque in hexametro penthemimeri diviso cum quartus 
semipes et quintus et porro quintus pes et sextus finiti or- 
dinis legibus sint obnoxii, iam prius contemplemur relicua. 
haec secundum principalem veteris artis legem, quo magis 
diversum a pedestri accentu ictum habebunt metricum, eo 
propius ad perfectam accedent elegantiam. pertinet autem 
id praeceptum perspicuam ob causam ad easdem etiam 
partes pentametri quare non prorsus est laudatum primum 
aut quartum pedem dactylica constare voce et minus etiam 
spondiaca, qua nimis gravati et tardati velut pedestres 
fiunt numeri. est tamen ubi arte appetatur, quod ratione 
abiciatur. velut pulchre habent ipso vitio versus Maronis 
hi [aen. I, 33; VIII, 693]: 

tantae molis erat Romanam condere gentem. 
tanta mole viri turritis puppibus instant. 


quod sic repetiit Silius [III, 582]: 


magnae molis opus multoque labore parandum. 


LIBER TERTIVS. 241 


apte enim describuntur gravitas rerum vel difficultas pon- 
derosis rythmis et segnibus. similia ab Horatio in quarto 
pede proposita observavit Meinekius [praef. Hor. p. 23]. ita 
etiam Maro [aen. III, 9]: 

et pater Anchises dare fatis vela iubebat. 
minus grave foret /aíis dare. — praecipuus spondiaco verbo 
in principe sede collocando Lucanus, eaque sola re duriores 
paullo eius numeri, alioquin elegantia omni illi floridi. si- 
milis tamen huius Homerus Latinus. plura autem de spondeo 
dactylove in primo et quarto pede repositis prompsit Bir- 
tius in libello mihi supra circa quarti pedis partem priorem 
verbo in trochaeum exeunte finitam memorato. 

Iam cum quartus semipes cum quinto puram anapaesti 
formam, at quintus pes cum sexto dactyli ac trochaei de- 
beat referre, tales ferme in hexametro legitimas agnoscemus 
finitorum ordinum modulos: 


I. in nova fert animus mutatas dicere formas. 
Italiam fato profugus Lavinaque venit. 
arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris. 
eveniet. mec enim dignabere numen honore. 
respexit tamen et longo post tempore venit. 
simplicior quis et est. qualem me saepe licenter. 
o quotiens et quae nobis Galatea locutast. 
expugnabis. et est qui vinci possit eoque. 

II. in nova fert animus mutatas dicere formas. 
Italiam fato profugus Larinmaque venit. 
inferretque deos Latio, genus wnde Latinum. 
arma virumque cano Troiae qui primus ab oris. 
nam neque Parnasi vobis iuga, nam neque Pindi. 
cederet aut quarta socialiter. Aic et in Acci. 
vellicet absentem Demetrius, aut quod ineptus. 
in nova fert animus mutatas dicere formas. 
Crispinus minimo me provocat: accipe, sí vis. 


at non sunt permissae species hae: 


I. et cum frigida mors anima seduxerit umbram. 
vel manifestas res contra clarasque repugnat. 

Il. ex infinito iam tempore res reparare. 
et quo quaeque modo fierent opera sine divum. 
propter egestatem linguae et rerum novitatem. 
significant initum perculsae corda tua vi. 
restinxit,"stellas exortus ut aetherius sol. 
adiutamur enim dubio procul atque alimwr nos. 
ac non ante malis dementem actum fwurifs quam. 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 16 


242 LIBER TERTIVS. 


ex his autem maxime displicent numeris, qui aut spondiacum 
verbum, quod tardioris est numeri, habent sede secunda aut 
ultimi pedis artem violant. 

Restat ut quaeratur, quanam sit re factum, ut tanto 
opere improbaretur Romanis quintum sextumque pedem uno 
verbo contineri nam displicuisse plane et poetarum pro- 
borum cautione et Fabii testimonio docemur, qui asserit 
lib. IX [4, 65] permolle esse in exitu hexametri positum 
Tyndaridarum sive armamentis vel Orione. & quo illud per- 
molle ne cum laude dictum esse credas, addito Ciceronis 
exemplo et totius sententiae ratione prohiberis. sed enim 
primum cavendum, nequis evenisse credat istud grammatici 
accentus observantia. etenim quamquam ex maiore parte 
minime adsentior eis, quae Ritterus in elementis gramma- 
ticae latinae [pp. 38; 39] statuit de accentu vocum plus quam 
trisyllabarum plerarumque, tamen hoc pro certo habendum, 
verba adonium metrum sive dispondeum aequantia accen- 
tum, si modo ullum habebunt praeter unum legitimum, in 
principali tenere syllaba. qui si non adsit eis, tamen vo- 
calem longam nulla insequente acuta insigniri ictu metrico 
adeo non est violentum, ut vel Teutonico sermone idem ad- 
mitti liceat. itaque omnino apertumst multo levius laedi 
pronuntiationem vulgarem, si quintus dactylus pentasyllabi 
verbi priore parte constet quam si monosyllabo vocabulo 
cum pyrrhichiaco. quare hoc equidem vanum, causaeque 
aliunde repetendae. et videtur quidem ab elegantia alienum, 
quod contractis in unum verbum pedibus non satis servatur 
utriusque peculiaris libertas ac proprietas. sed longe gravior 
aliast ratio, neque a grammaticis neque à metricis legibus 
repetenda illa, sed ab aestheticis, quae ipsa natura vocum 
Latinarum istum vel similem explentium ambitum exoritur. 
etenim cum versum gravi validoque fine concludi par sit, 
at verba pentasyllaba Latina, quae dactylum cum trochaeo 
vel spondeo aequant, item tetrasyllaba, quae spondeum cum 
trochaeo vel spondeo, exiguo ut plurimum constant pondere 
sententiae, ut quae sint fere vel simplicia derivationum vel 
flexionum vastitate onerosa vel composita, quorum prior 
pars sit praepositio, quae quidem ipsa persaepe non ita 
multum confert ad sententiam (quam ob causam plerumque 


LIBER TERTIVS. 243 


pro his simplicia adhiberi a poetis notum), posterior item 
per derivationes vel flexiones mollior. nam vetusta illa et 
Graecis assimilata, quae nominibus et verbis oriuntur coalita, 
qualia sunt alfisonans, fluentisonus, velivolus, post Lnnium 
ac Lucretium cum Catullo magis magisque venere in con- 
temptum. quae cum ita sint, iam vix erit mirum non satis- 
fecisse Romanis versus tales: 

in terris oppressa gravi sub relligione. 

quodsi de nilo fierent, subito exorerentur. 

interse nexu minus aut magis indupedita. 

et vetus in tela deducitur argumentum. 
quid enim, amabo, feret dignum hic tanto promissor hiatu? 
non alienus à veritate Fabius, quod talia dixit permollia. 
quare ne ei quidem, quos ista aliquando affectasse Tullii 
Persiique [ad Att. VII, 2, 1; 1, 95] edocemur testimoniis, 
aut saepe admisere aut quolibet verbo, sed fere in nomini- 
bus propriis, quorum minor est offensio, et mutato dactylo 
in spondeum. hac igitur, non alia, causa vitavere penta- 
syllaba in fine hexametri auctores Latini. 

Atque simili longiorum formarum in fine ordinis me- 
trici odiost effectum, ut altera hephthemimeris cum trithe- 
mimeri iunctae forma, et quidem talis: 

infandum regina iubes renovare dolorem 
frequentior multo esset haoc: 

despiciens mare velivolum terrasque iacentes. 
de qua re paucis interpositis agetur, ubi et alia eiusdem 
cautionis tangentur exempla. a qua non minus est repeten- 
dum, quod secundus trochaeus vel tertius hexametri ante 
penthemimerim sive hephthemimerim positus tam saepe effi- 
citur vocabulo in que particulam exeunte. quae quamquam 
in unum omnino coalescit cum verbo praecedente, tamen 
novum quendam eumque prorsus diversum illi addit sensum. 
videnda etiam quae l. VI, ubi de enclisi agitur, dicentur de 
Gulielmi Meieri invento quodam. 

Iam versus semiseptenaria incisione praediti cum sit 

species prima: 
oscula libavit natae. dehinc talia fatur, 
apparet sextum et septimum semipedem non posse constare 
nisi servatis normis, quae optinent in quarto et quinto cae- 
16* 


244 LIBER TERTIVS. 


sura semiquinaria. at tali distinctione ne possit secundus 
dactylus contineri vocabulo dactylico ideo vetatur, quia 
prior sic series in binas divelletur partes. etenim tertiae 
arsi, cum caret caesura, minor etiam quam aliter est po- 
testas ad se trahendi a verbo superiore thesin. igitur parum 
placet exemplum tale: 


nec facundia te linquet nec lucidus ordo. 


itaque in hexametro semiseptenariam habente si post tertiam 
etiam arsin terminetur pars orationis, quarto quintoque item 
semipede servari debet sincerus numerus anapaesticus. 
Dein species secunda ac tertia hephthemimeris eve- 

nere hae: 

despiciens mare velivolum terrasque iacentes. 

infandum regina iubes renovare dolorem. 
in his cum alter semipes et tertius haud dubie referre de- 
beant anapaesticos numeros, propria primi pedis libertas 
legitimam turbat severitatem. quamquam quo quis perfectior 
fuit in arte, eo diligentius trithemimeris proprios custodierunt 
numeros. itaque Ovidius in primo Metamorphosium ter non 
saepius versibus istis dactylicam vocem admisit sic [124; 
541; 722] 'obruta sunt pressique iugo' 'ocior est requiemque 
negat' 'excipit hos volucrisque suae'. idem Artis amatoriae 
primo et Lucanus Pharsaliae decimo nusquam admisere 
similia. at Claudianus carmine de Manlii consulatu bis 
legem migravit ita [268; 279] '/ortibus haec concessa viris' 
"notior est Helicone domus'. vitiosior autem longest admis- 
sus sede prima spondeus, ideoque rarissimus, velut habes in 
Horatii satura II 1. I [6]: 

frigus quo duramque famem propellere possit. 
qui tamen versus nescio an sit ab interpolatore additus. 

Iam monometri anapaestici eius, qui secundam inter 

arsin et quartamst collocatus thesin, ut enarremus modulos, 
cum haud dubie legitimis satisfaciant numeris versus et hic: 

despiciens mare velivolum terrasque iacentes 
et talis: 

infandum regina iubes renovare dolorem, 
quaerendum erit, cur plerumque generi priori praelatum 
sit posterius. quod ego eandem ob causam venisse reor, 
propter quam noluerunt Latini pedes hexametri quintum et 


LIBER TERTIVS. 245 


sextum constare uno vocabulo. etenim qui in maioris or- 
dinis exitu verbum adonio metro par non tolerarunt, vix 
potuere admittere in hephthemimeris fine quae paria essent 
vel maiora vel una tantum mora breviora. scilicet eadem 
ratione in senario iambico evenit, ut pariter cum heph- 
themimeri aut post quartum aut post quintum semipedem 
finiretur pars orationis, nec nisi raro in loco caesurae con- 
sisteret verbum ditrochaeum aut plus spatii complexum. 
quippe vel in semiquinaria metri heroici, quae longe agitat 
liberrime, verba plus quam choriambi spatium complexa 
suptilissimus quisque poetarum vitarunt. nam et eandem 
ob causam fuit usitatum Horatio in fine versuum systematis 
nexorum, quamquam parata venia, abstinere verbis similibus 
ambitu, quae sicubi admisit, legitima fere firmavit excusa- 
tione, ut in illo [c. IV, 11, 27]: 

Pegasus terrenum equitem gravatus 

Bellerophonten. 
quid quod Seneca in Hercule furente trimetros ter deciens, 
non amplius, tetrasyllabo finivit vocabulo, octiens quidem illo 
proprio? nam quod severius longe normam istam servave- 
runt in hexametro quam ceteris versibus, non poterit esse 
mirum ei, qui sciet metra, quo frequentiore adhibeantur 
usu, eo diligentius perpoliri. hac igitur sola ratione evenit, 
quod plurimi poetae declinarunt versus tales: 

despiciens mare velivolum terrasque iacentes. 

percutiet nec opinantem vis flammea caeli. 

Aeneas Anchisiades et fidus Achates. 
qualia cum admiserint versificatores nec ipsi ignobiles, hac- 
tenus id excusatur, quod non perinde in ordinis alicuius 
quam totius versus fine polysyllaba vitari oportuit. apparet 
autem, si non adsit tertio pedi trochaeus, potiorem longe 
hanc esse formam, qua per choriambicum verbum seu mo- 
lossicum efficitur hephthemimeris, ut puta: 


despiciens mare velivolum terrasque iacentes, 


non per longiora, ut in ceteris exemplis, quae modo apposui. 
Iam omissa trithemimeri intellegitur valde durum illud 
in Aeneidos III [61]: 


linqui pollutum hospitium et dare classibus austros. 


246 LIBER TERTIVS. 


ubi spondei primi tarditas aegerrime coit cum sequentibus, 
quae quidem ipsa trithemimeris defectu sunt deformia. scri- 
bendum haud dubie, id quod fertur in libris nonnullis, /in- 
quere. — nec est quod pluribus demonstrem vitiosa haec: 
sed quae corpora decedant in tempore quoque. 
religionibus atque minis obsistere vatum. 
neque melius multo habebit res, si secundo in pede ponatur 
verbum trochaicum. etenim cum insequenti jambo, ut qui 
non constet verbi fine, nulla insit vis ad iugandam, quae 
praecedit, brevem, iam adonio initiis metri orto subsistet 
numerus in altero trochaeo, quae non concessast Latino 
hexametro distinctio. quare nec talia fert ars ltomana: 
ex oculisque vetustatem subducere nostris. 
una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis. 

et iam nisi fallor apparebit, cur plerique poetarum, supra 
ut docui, in caesura hephthemimeri non aliud verbum tertio 
finierint trochaeo quam quod certe etiam secundum expleret 
pedem. scilicet cum iambo in hephthemimeri collocato 
traheretur cum brevi syllaba tertii trochaei totum, cui ad- 
nexa esset, verbum, sic demumst effectum, ne in duas par- 
tes non permissas lege dissolveretur ordo. praeterea cum 
verba adonium aequantia in fine versuum parum habeant 
loci, minusque etiam in hexametro, de quo nunc agitur, ubi 
optinet semiseptenaria, eo frequentius eadem quibus con- 
veniunt sedibus adaptari iustumst. ita licentiam lege, damna 
lucris compensat ars Latina. 

Porro foedissimum longest ineptissimumque post tertium 
pedem finiri vocabulum. quod ubi acciderit, dactylico sic 
eveniente numero in aequas partes versus dissolvitur, ita. ut 
legitimae elegantiae nullum iam servetur vestigium. Ennio 
tamen condonanda haec: 

corde capessere. semita nulla pedem stabilibat. 
sparsis hastis longis campus splendet et horret 

Restat ut de eis versibus dicam, qui solam habent in- 
cisionem trochaicam. hi ob causas supra propositis similes 
magis etiam cavetur ne habeant dactylum aut trochaeum, 
qui praecedit, dactylico aut trochaico verbo constantem. 
nec magis a simplicitate iudicandist alienum quarto trochaeo 
orationis partem terminari. igitur rarissimumst apud bonos 


LIBER TERTIVS. 247 


auctores et vix auditum, quod habes in primo Odysseae 
versu: 

&vóg« uo: Évvext | Mo?oa | zoAvtQomov, Og ucÀa molla. 
secundam ac tertiam exceptionem uno exemplo, sed sine 
exemplo, coniunxit Horatius: 


dignum mente domoque | legentis honesta Neronis. 


saepe autem talia invecta librorarium culpa aut gramma- 
ticorum. veluti in epistula Didus Ovidiana [7, 17] cum tra- 
dita sint haec: 


alter amor tibi est habendus et altera Dido, 


male illi, qui scripserunt tibi restat habendus. reponendumst 
tibi erit captandus. 

Alia autem quaedam, ad rythmos hexametri mediae 
partis quae pertinerent, supra, cum de caesuris agerem, 
rettuli. 

Iam in pentametro ilud tantum erit suptilius declaran- 
dum — nam cetera cum hexametro plane conveniunt —, 
cur praestantissimus esse putetur is finis, qui vocabulo con- 
stet. iambico. 

Igitur huius versus pars altera cum quarto quintoque 
dactylo et arsi ultimae hexametri aperte respondeat, non 
poterit esse mirum Graecos et Latinos assimulare minoris 
numeri exitum maiori unde pro relicuis placitis Graeci 
quidem sat licenter habuere illum, at Latini severissime. 
nam cum legitimi hexametri fines sint tales 'corpora formis ', 
"unde Latinum', postrema recisa syllaba natum hunc 'cor- 
pora dant! ineptum fuisse pentametro secundum ea, quae 
supra de ordinis exitu anapaestico proposui, facile apparet. 
igitur sola remanet heroici versus species altera 'unde 
Latinum', cuius dempto fine iustus eveniet modulus 'unde 
tui'. tertia enim hexametri forma, quae talis est 'nam 
neque Pindi', cum apud praestantissimos auctores raro 
reperiatur, simile huius velut tale 'nam neque te' in penta- 
metro longe etiam minus optinere aequumst. ceteri vero 
moduli exeuntis versus elegiaci ob id ipsum sunt deformes, 
quod addita syllaba in heroico metro habentur vitiosi. igitur 
non possunt admitti in illum verba plus quam disyllaba nec 
trochaei quarti thesis prior brevi monosyllabo constabit 


248 LIBER TERTIYS. 


nisi praecedente monosyllabo. nam sic pentameter ter- 
minatus 'reiciet quid amans' tam esset foedus quam hexa- 
meter clausus ita 'reicient quid amantes'. ceterum omnia 
heroici metri comparatione tam facile pro se quisque enuclea- 
bit, ut pigeat verbum addere. 

Nunc occasio incidit disputandi de hexametri pentame- 
trique Graecorum et Romanorum rationibus ac differentiis, 
quas ira aut studio plerique aestimantes laudando vituperando- 
que fuere nimii. 

Ac primum quidem quae de finiti ordinis principali lege 
exposui cum plane ad omnem pariter artem metricam vete- 
rum pertineant, non erit mirum illas partes, quae caesura 
hexametri pentametrique finiuntur, omnino apud utramque 
gentem isdem teneri observantiis, ut tamen Latini hac in 
parte severiores fuerint et constantiores. nam Graecis ob- 
stitit praegravis Homeri auctoritas. verum ut aliena in fini 
versuum norma servaretur, id inde venit haud dubie, quod 
cum hexametri caesuram tertiam trochaicam apud Latinos 
nulli simillimum locum optinere supra probarim, ea apud 
Graecos praeter semiquinariam virilem paene sola fuit usur- 
pata. hinc apud Latinos partes caesurae obnoxiae aut fini- 
timae cum omnino anapaesticum referrent numerum, at 
trochaicum plerumque et iambicum apud Graecos, illis, ut 
dactylici versus proprietas servaretur, dactylicum finem severe 
optineri par fuit, Graecos anapaesticum rythmum aptissimum 
isti metro, sed plerumque a tertio pede exulantem, quinto 
et aliquando sexto loco adhibere aequum erat. haec autem 
norma vetustissimis temporibus cum utique ad eos tantum 
versus fuerit adhibita, qui haberent caesuram muliebrem, 
deinceps quod latius pervagatast vivido usu, non magis 
mirum, quam quod e contrario ob legem tertii trochaei 
respectu natam vitatus est a plerisque quartus trochaeus 
etiam eis in versibus, qui haberent semiquinariam virilem. 

Mox pro diversis hexametrorum modulis varia penta- 
metris conciliata libertas. 

Quare satis inepte fit, quod vulgo eximia quadam ele- 
gantia Romanorum dicitur evenisse, tam anxie hexametri 
pentametrique finientis leges vulgo notae ut servarentur, 
cum potius sit dicendum praeclaram illam mediocritatem et 


LIBER TERTIVS. 249 


sobrietatem, quae ut semper apud Latinos, ita plerumque 
optinuit apud Graecos, cum maxime comprobari diversitate 
formarum, quas nobilissimis istis versibus utraque gens in- 
diderit. nam contraris quidem usi rationibus et viis aequa- 
bilitati numerorum et varietati non minore arte prospexere, 
qui molliculam medii metri incisionem firmarunt anapaestis 
admissis ad ultimum, quam qui virilem illam temperavere 
praelatis in fine dactylo et trochaeo. quare hanc solam 
laudem esse dicemus Romanorum, quod melius est sane 
optineri in fine versus proprios eius numeros quam alienos. 
sed videndum, ne, quantum hinc accedit decori illorum, tan- 
tum iam perdant caesurarum uniformi nimis aequabilitate. 
etenim sicut minime negabitur divisiones trithemimerin, 
penthemimerin, hephthemimerin cum per se esse magna vi 
et firmitate, tum magis observantiis, quas Romani in eis 
sanxere, ut versus illis muniti ipso robore digni esse videan- 
tur Martigena populo et urbe, cui Valentiae esset nomen, 
ita nimis imminuta atque adeo exclusa caesura trochaica, 
quod gravitati carminis addiderunt, detraxerunt eidem lepori 
ac varietati. nam et similiter admissis omnino sive vitatis 
in fine hexametri polysyllabis utra plus laudis gens meruerit 
non comparet. — atque idem iudicium ferendum de penta- 
metris utrorumque. 

Restat ut demonstrem, quatenus optimi auctores normas 
modo propositas sint secuti. 

Itaque secundo pede hexametri verbum dactylicum et | 
aliquando spondiacum admisere vetustissimi Ennius, Lucilius, 
Lucretius, Tullius. at Catullus, Horatius, Cato, Vergilius, 
Propertius sola recepere dactylica, sed vel haec praeter 
Horatium rarissime. verum apud insequentes classicorum 
nusquam reppereris similia. nam quod semel Iuvenalis habet 
tale [10, 331] 'destinat. optimus hic et formosissimus idem', 
licentia excusatur satirica. apud Manilium quod fertur [III, 
603; 4] 'quaeque super signum nascens a cardine primum 
tertia forma est', ponemus id, quod optime convenit eis, 
quae praecedunt, '/orma erit'. nam saepe in libris per- 
mutata illa est, erit [cf. Lachm. ad Terent. 2756]. ceterum 
vel hinc apparet Culicem non posteriore quam Augusti aetate 
scriptum, in quo legitur principio metri [238] 'inp/acabilis 


250 LIBER TERTIVS. 


ira nimis'. deinde aliquotiens Terentianus dactylum spon- 
deumve adhibuit secundae sedi, sed plerumque in vocabulis 
ad artem pertinentibus. e ceteris abstinuere simili inele- 
gantia Boethius, Avienus, Prudentius, Avianus, Martianus, 
Sedulius, Sidonius, Maximianus, Eugenius, Octavianus nec 
non auctores carminum de Phoenice et de concubitu Martis 
et Veneris et qui epistulam Didus ac verba Achillis in par- 
thenona heroico conscripsere metro. nam quod legitur apud 
Sidonium [paneg. Maior. 571; eucharist. ad Faust. 83] 'polleat. 
attamen hic nuper, placidissime princeps! et alibi 'omnibus 
attamen his sat. praestat. quod. voluisti, diducendum fuit at- 
tamen, at Sedulii versu quodam pro eo, quod vulgo fertur, 
istic reponetur brevior forma ita [IV, 122] 'nam socia stic 
puppis erat'. quippe et Paulinus rarissime simile admisit 
vitium et apud Priscianum quae inveniuntur a nominibus 
propriis et Graecis paratam habent veniam. sunt enim haec 
[302; 758; 985] 'atque Geloni cum' 'atque Carambidis ir- 
rumpit! 'hic aetites est'. itaque semel Ausonius [de clar. 
urb. 13, 1] 'nec tu Martie Narbo silebere'. nam carmen de 
signis caelestibus, quod in eclogario eius olim fuit [anthol. 
679 R.], praetereo. denique Arator [I, 1004]: 
Venatorumst dicta domus. 

Longe etiam Latini severius a pentametri pede secundo 
dactylicas et spondiacas voces exclusere, in quo praeter Ca- 
tulli et Paulini quaedam exempla migrari legem non memini. 

Iam in tertium pedem Ennius et Lucilius quod semel 
bisve admisere vocem dactylicam spondiacamve, habet id 
ab initiis pubescentis artis veniam. at hercule post hos 
alibi apud classicos consimile ubi prostet exemplum exceptis 
binis Lucretii [L 570; IV, 491] et Horatii [ep. I, 18, 52; II, 
3, 41] versibus plane mihi ignotumst. quae quasi miracula 
adscribenda duxi. sunt igitur haec 'at contra si mollia sint', 
'et. quaecumque coloribw' sint" *'possis. adde virilia quod', 
"nec facundia deseret hunc'. tum semel Terentianus [1960] 
"fabula sic Euripidis inclita monstrat Orestes! et eadem tutus 
excusatione Priscianus [412] '4rcades Apidanei sub scopulis 
Erymanthi'. at pessime habet quod vulgo tribuitur Paulino 
tale [21, 46]: 


quaeque suis proprie egerit hic in sedibus edam, 


LIBER TERTIVS. 251 


cum sit unice verum quod est in libro scripto 'gerit', cui 
respondet in proximis additum illud 'quae — agit'. tamen 
Iuvencus [IV, 641; I, 466] 'Aoc pretium pretiosi corporis in- 
stituentes! post. fratres Jacobum Ioannemque marinis. hinc 
est explicandum quod dicit Ausonius in epistula ad Pau- 
linum [20, 1]: 

Paulino Ausonius. metrum sic suasit, ut esses 

tu prior et nomen praegrederere meum. 

At e versibus trochaica distinctione diremptis longest 
inelegantissimus Flacci [ep. I, 9, 4] 'dignum mente domoque 
legentis honesta Neronis', qui multiplicato exitu languet tro- 
chaico, non tamen sine consilio aliquo adhibitus. sed ut 
hunc mittam, aut in secunda sede aut in quarta pariter cum 
ista quam dixi caesura etiam admittunt trochaeum Horatius, 
Vergilius extra aeneida, Ovidius in Transformationibus, Pro- 
pertius, Manilius, Statius, Terentianus, Sedulius, Priscianus, 
sed omnes rarissime nec fere citra legitimam excusationem. 
veluti duos non amplius tales habet versus Ovidius [V, 625; 
X, 95]: 

et bis io Arethusa vocavit, io Arethusa. 

et platanus genialis acerque coloribus inpar. 
quorum alter nominibus propriis, alter enumeratione rerum 
mitigatur. et priore quidem loco habent codices, quod sane 
ferri non potest, ef bis io Arethusa, io Arethusa vocavit. semel 
ponit Manilius tale cum elisione (II, 704] 'et similis sibi mun- 
dus et omnia in omnibus astra', semel Sedulius ita [I, 323] 
' debet scire 'sumusque' Sabellius esse fatendum" et Priscianus 
(525] 'Aegylaque, inde Cythera, Calauria dura colonis'. ab- 
stinuere trochaeo altera sive quarta sede collocando cum 
Catullo plerique poetarum classicorum post Augusti aetatem 
qui vixere, praeterea e christianis Ausonius, Prudentius, 
Avienus, Sidonius, denique Octavianus et qui scripsit epi- 
stulam Didus supra memoratam. dubium a librorum me- 
moria, quod dedit apud Calpurnium Glaeserus [5, 17] 'in- 
cipient nidosque reversa lutabit hirundo'; ubi in parte codicum 
legitur habitabit. fortasse scribendum: recens habitabit. 

Iam in fine hexametri quod antiquissimi saepius migra- 
verunt normam posterioribus servatam, id tamen necessitate 
magis quam voluntate aut imitatione Graecorum admisisse 


259 LIBER TERTIYS. 


sunt existimandi. quam rem statim probabo exemplis. vel- 
uti cum Lucretii libri primi versibus a primo ad ducentesi- 
mum decimum quartum habeas laesarum legum quas supra 
proposui exempla XXII, at hercule in lliadis initii totidem 
versibus sunt numero LXVIIL tum in ultimi voluminis 
primis centum Homerus viciens septiens, ille deciens mi- 
gravit regulam. 

Igitur vetustissimi cum saepe neglexissent legem, facilius 
quidem quinto quam sexto pede, longe tamen aliam rationem 
tenuere neoterici, quod et Catulli carminibus apparet et 
Varronis, cui ab Atace nomen, fragmentis. e quibus ille 
exceptis versibus spondiacis, quos arte et consilio con- 
cinnavit, non amplius triciens semel legem invertit, quin- 
quiens deciens in nomine proprio. intendere rem insequentis 
aevi poetae et primus horum Vergilius, cuius merita in 
artem metricam Latinorum ea maxime re continentur, quod 
aequalitatem numerorum hexametri, de qua supra dixi, iam 
firmatam a novellis poetis exemplo suo et propria auctori- 
tate comprobavit insequentibus. igitur inde ab hoc id te- 
nuere poetae classici exceptis satiricis, ut et rarissime nec 
umquam fere nisi legitime concessa venia finientis hexa- 
metri laederent regulas. maxime autem placuit discedere 
a sueto usu in exemplis, quae praeisset Vergilius, sicut apud 
Graecos pleraque exceptionum in Homericis tolerarunt. 

Sed singula antequam declarem additis exemplis, di- 
cendum quam recte vulgo statuatur vel a cultissimis aucto- 
ribus, ut aut gravitatem aut ridiculum adderent numeris, 
finitum esse interdum hexametrum monosyllabo verbo, cui 
praecederet polysyllabum. quod cur irrideatur ut absurdum 
a Madvigio [bem. üb. verschiedene punkte der lat. sprachl. 
p. 87], equidem non intellego. etenim cum miraculo im- 
proviso remissos percutiat animos numerus in ipso fine 
alienus, apparet non gravia minus quam iocosa eo posse ex- 
primi. quis enim ignorat extrema quaeque haud raro esse 
affinia interse et contigua? — ac tamen res ipsa, prout 
vulgo circumfertur, non quidem ineptis, sed falsis nititur 
rationibus. quae quomodo habeat, iam aperiam. itaque 
cum apud Homerum extent quaedam metra finita mono- 
syllabo cum accedente polysyllabo, quae possint videri supti- 


LIBER TERTIVS. 253 


lius rimanti cum studio esse affectata ad maiestatem violen- 
tiamve addendam orationi, qualia sunt [od. V, 294; I, 62; 
il XI, 72; XVI, 156] 'ógoos à" ovgavoOtv vob, 'ci vv ot 
r0Gov cGóv6«o, Ztv, 'oí Ót Avxov. dg , Vergilius id sibi 
non neglegendum ratus eodem modo, aliquando contrario 
adhibuit. sed ex insequentibus similia qui admiserit non 
invenio praeter singula Horatii et Ovidii carmina, quae 
quidem aperte huius aemulatione sunt composita. sunt 
enim haec [ep. II, 3, 139; met. VIII, 359] 'parturiunt montes, 
nascetur ridiculus mus' et porro 'in iuvenes certo sic impete 
vulnificus sus'. quibus sunt expressa Maronis talia [georg. 
L, 181; aen. III, 390; VIII, 43] 'tum variae inludunt pestes. 
saepe exiguus mus' 'litoreis ingens inventa sub ilicibus sus'. 
nam de imitatione cogitandum esse non verbis modo paribus 
atque artificio metrico, etiam homoeoteleuti simili observantia 
convincitur. quid quod Horatii quidem versum aemulatione 
prodisse Vergilii disertis verbis testatur Quintilianus [VIII, 
3, 20]? sed enim insequentium non magis quam vetustis- 
simorum quisquam similibus est usus facetiis. ceterum quam 
acerrime vitandum, ne unius exempli aut alterius fallaci de- 
cipiamur specie. veluti cum Ennii Lucretique tales sint 
numerorum exitus 'swnma nituntur opum vi', 'quae cum 
animi vi', 'horrens Arcadius sus', describuntur sane illis et 
violentia quaedam et horror, verum e& non metricis ra- 
tionibus declarantur, sed vocibus, quae sunt vi et horrens. 
quis enim credet Ennium ac Lucilum vel Homerum, qui 
minime sunt suspicati de lectoribus philologis, aut voluisse 
aut potuisse semel vel bis indicare insolentiam quandam 
orationis versuum exitu eo, quem alibi saepe in oratione 
quam maxime simplici et quieta adhibuissent idem. ceterum 
satis constat Vergilium quaedam talium exemplorum de 
horum poetarum carminibus proprios in libros ad ornandum 
poema transtulisse. 

Eundem cognitu haud absurdum etiam quinti pedis li- 
centia uti ad gravitatem viresque conciliandas orationi velut : 
nec rapit inmensos orbes per humum neque tanto 
squameus in spiram tractu se colligit anguis. 
Caulonisque arces et navifragum Scylaceum. 


aeriae quercus aut coniferae cyparissi. 
lamentis gemituque et femineo ululatu. 


254 LIBER TERTIVR. 


ita indignationem pulchre expressit versu isto: 
et nunc ille Paris cum semiviro comitatu 
nec minus dolorem alibi: 
socii multo gemitu lacrimisque 
inpositum scuto referunt Pallanta frequentes. 

Sed age iam in viam redeuntes, quod validissimum in 
re nostra, exempla producamus laesarum exeuntis hexametri 
legum. 

Igitur Vergilius sextae sedis normam versibus amplius 
XL cum migrasset, at hercule Ovidius non plus undeciens. 
ceteri etiam maiorem longe adhibuere cautionem. et Ma- 
ronis quidem aemulationem tam aperte prae se ferunt ple- 
rique, ut aliquando versibus illius ad ipsorum emendandos 
possis uti. veluti cum in Thebaide Statii legantur haec 
[V, 140]: 

quin o miserae, dum tempus agit rem, 

consulite. en validis spumant eversa lacertis 

aequora. Bistonides veniunt fortasse maritae, 
non potest esse verum illud '/empus agit rem', quippe quo 
id solum significetur prospera iam occasione rem posse geri, 
quod alienum esse ab sententia et verbo, quod est tempus, 
notari spatium seu facultatem totius loci, unde haec sunt 
sumpta, declaratur nexu. itaque scribendum 'dum tempus 
agi rem'. quod cum sensuum probabilitate restituerimus, 
magis etiam placebit conferentibus, unde ductumst, Vergi- 
lianum illud [aen. V, 638] 'hic domus est, inquit, vobis. iam 
tempus agi res'. ceterum de Statio ne nunc plura afferam, 
non tamen dissimulabo deterius etiam quam illud agit ha- 
bere quod legitur paulo post exire in hisce [149]: 

idem animus solare domos iuvenumque senumque 

praecipitare colos plenisque adfrangere parvos 

uberibus ferroque omnes exire per annos. 
quae donec quis explicaverit apte, reponendum esse con- 
tendam una mutata litterula saevire. — igitur semel a Pro- 
pertio habes laesam sexti pedis artem exitu hoc 'amor qui' 
— quamquam puto haec verba corrupta —, semel a Gratio 
tali 'valet res', semel a Lucano ita 'tabificus Seps', porro 
a Nemesiano 'montivagus Pan', bis a Silio 'deum gens', 
'agunt nos', bis a Sammonico 'aerium mel', 'restituit rem', 


LIBER TERTIVS. 255 


ter a Valerio agat vis', 'virum vi', 'magis vis', quater & 
Statio 'canum vim', 'riget Sphinz', 'agi rem', 'cadit Sphinx, 
quater a Claudiano, scilicet bis 'occiduus sol' et singulis 
exemplis 'divitiis mens', 'perspicuus fons', denique quin- 
quiens à Germanico, duriore poeta, 'posterior pes', 'oceano 
bos', 'brevis lux', 'aquae mons', 'venit nox'. nec frustra 
a me apposita sunt exempla, ut gnari Musae Maronis statim 
deprehendant similia. .abstinuerunt ultima sede violanda 
Cato, Tibullus, Manilius, Calpurnius, Homerus Latinus, Co- 
lumella, Petronius, Namatianus, auctor Aetnae et qui scripsit 
carmen ad Pisonem. 

Iam quinti pedis regulas cum Vergilius circa. CXX 
laesisset exemplis — quibus et ea attribui, ubi constat 
versus finis verbo pentasyllabo vel tetrasyllabo, non, ubi 
choriambico et monosyllabo —, Ovidius vix laesit octoginta, 
e quibus L ad Metamorphoses pertinent, tum Manilius de- 
ciens octiens, cuius exemplorum unum de coniectura re- 
stitui.. nam quod legitur apud hunc l. III [423] 'quodque 
his exuperat demptis, diducito in aequas sex partes', non est 
credibile diducito correpta ultima a Manilio esse adhibitum, 
ut pro eo quod in codicibus extat idducit scribendum sit po- 
tius diduc id, quod traxit corruptelam a pronomine / littera 
scripto. at e relicuis Martialis XXXVII exemplis artem 
migravit plerumque verbis adonium metrum sive dispondeum 
aequantibus et quidem triciens bis nominibus propriis aut 
Graecis. tum Statius legem movere ausus deciens noviens, 
deciens sexiens Silius, deciens quater Valerius, duodeciens 
Claudianus. minus modesti fuere Germanicus et Serenus et 
Terentianus, sed plerumque in vocabulis ad artem spectan- 
tibus. longe autem cautiores illis fuerunt alii. igitur semel 
Petronius deseruit legem ponendo [124, 279] Appennini, semel 
Calpurnius verbo [2, 94] Aiphesiboeus, semel auctor ad Piso- 
nem ita [126] 'ut pudibundos'. auctor Einsidlensis abs- 
tinuit a violandis hexametri in fine numeris. 

Ambigitur de Symphosio. nam opusculi, cui inscribitur 
"]agena' (81 ed. Ries.], v. 3 turbatum olim finem demonstrat 
codicum dissensus. ubi cum melior traditio videatur esse 


haec: 
dum misera cecidi, mater mea me divisit 


256 LIBER TERTIVS, 


(recte docti misere), reponendum existimo »;ater me diva 
revisit. scilicet ante in apotheca recondita erat lagena. 
magis etiam dubia res in altero carmine [96 R.], quod 
quidem in plerisque omittitur libris. cuius ultimus versus 
fertur talis: 
sublatis septem reliqui tibi sex remanebunt. 

ubi fortasse reponendum reliqui tibi quinque manebunt; quam- 
quam sensus nondum satis expeditus. 

Porro Homerus Latinus in fine metri habet haec [168; 
986] 'Prothoenorque Cloniusque', 'moveat tua Peleus'. atque 
ita Namatianus [I, 239; 585; 637; II, 33] 'amphitheatrum', 
praefecturam, ' Oarioni', ' Appenninum'. denique pepercere 
omnino quinti sextive pedis legibus invertendis Nemesianus 
in Cynegeticis, Palladius, Merobaudes, Boethius, qui Nucem 
scripsere et Priapea et laudes Herculis atque elegias de 
Maecenate ac Maevio. — at christiani auctores satis variis 
sunt usi in re eadem iudiciis. nam quidam eorum, versi- 
ficatores haudquaquam spernendi, tamen ex hac parte re- 
misere artem, paene eadem qua Lucretius libertate ut 
uterentur, exclusis sane plerumque ab ultima thesi mono- 
syllabis, quorum in numero fuere Prudentius, Ausonius, Pau- 
linus. quod contra Venantius, Prudentio longe alioquin in- 
ferior, multo acriorest usus cautione. porro Avienus et 
Sidonius ac Priscianus non dissimili illorum cum rem gerant 
ratione, at classicorum hercule praestantissimos aemulantur 
modestia Sedulius, Arator, Martianus, Reposianus, auctor 
Phoenicis. e quibus semel Arator laesit legem in verbis 
Paulli apostoli sic 'video clamans caro menti', semel scri- 
ptor Phoenicis 'geminos hyacinthos', quater Martianus 'Cal- 
liopea', 'das tetrachordon', 'sacer vovg , 'fontigenarum', Se- 
dulius equidem deciens sexiens, sed tantum non semper 
in nominibus propriis aut oratione bibliorum. omnino abs- 
tinuere licentia ista Avianus, Luxorius, Maximianus, Euge- 
nius, Octavianus, denique qui epistulam Didus scripsit metro 
heroico. 

Restat ut de spondiacorum versuum arte pauca dis- 
serantur, quos claudendi verbis tetrasyllabis ut vulgatissima, 
ita utilissima longest ratio, quippe quae et gravitatem ha- 
beant duplicato spondeo et mollitiem amplitudine spatii. 


LIBER TERTIVS. 251 


proximumst bonitate molossicae parti in fine collocatae 
praeire talem, quae choriambica mensura non sit minor. 
non perinde bene res habebit, si brevius praecedet voca- 
bulum, sed et peius est in thesi extrema adesse monosylla- 
bum. quod contra non malus est versus, sed nullus, si aut 
quintus pes aut sextus spondiaco verbo seu continuis mono- 
syllabis continetur. quippe ita diremptis partibus tota com- 
paret spondiaci numeri quinta sede locati asperitas et tar- 
ditas, quae minuitur scilicet finalibus pedibus mixtis et 
confusis. ob eandem causam a quinta sede exulabit vocis 
plus quam disyllabae spondiacus exitus. 

Igitur spondiazontas versus verbis tetrasyllabis (et qui- 
dem saepe A4ppennini vocabulo usi et Orionis), ut relicui 
plerumque, ita semper conclusere Cato, Horatius, Propertius, 
Manilius, Germanicus, Valerius, Claudianus, praeterea tri- 
syllabis praecedente vocabulo minimum choriambico Ovidius, 
Lucanus, Statius, Silius, Martialis, Ausonius. quibus vides 
convenire cum neotericis Graecorum, de quibus dixit Lehr- 
sius quaestionibus epicis [p. 309—313]. at monosyllabo ter- 
minati metri haec potissimum inveni exempla. primum habes 
apud Ennium tale [203]: 


dono ducite doque volentibu' cum magnis dis 
et porro apud Lucretium [1I, 615]: 
matris et ingrati genitoribus inventi sint. 


eadem licentia non recte credunt plerique promiscue usum 
esse Maronem. nam quod bis eam admisit exemplis talibus 
[aen. III, 12; VIII, 679] 'cum sociis gnatoque, penatibus et 
magnis dis', 'cum patribus populoque, penatibus et magnis 
dis', vides expressisse illum totidem verbis Ennianum, quod 
modo attuli. praeterea Iuvenalis satirica usus lascivia dixit 
[3, 273] 'et subiti casus inprovidus, ad cenam si', atque ita 
Terentianus [1592] 'spondeis illum primo natum cernis sex'. 
alia exempla non memini. at disyllaba quinta sextave sede 
admissa an possint tolerari in Homericis etsi nondum 
satis constare dixit Hauptius [prooem. Berol aest. 1855 
p. 12], tamen assentiendum existimo Bekkero, qui illa re- 
censione sua removit, quoniam haec exempla non maiore 
opera quam siqua inveniuntur alibi potuere tolli. veluti 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 17 


258 LIBER TERTIV&. 


quod legitur apud Aratum in fine versus /zzov xov, 
unius ilud est instar vocabuli, unde etiam a Germanico 
ponitur in metri clausula [221] ceterum apud Latinos 
cum ne specie quidem ac simulacro existant a normae fir- 
mitate aliena, tamen, grammaticis quibusdam si credes, et 
Catullus et Vergilius et quis non? istos numeros compro- 
barunt. veluti Vahlenus Ennio talem attribuit versiculum 
[126] 'Floralemque Falacrem et Pomonalem fecit'. porro 
Ribbeckius in Emendationibus, quas vocavit, Vergilianis — 
eae a. 1858 lIenensium saecularibus academicis dicatae — 
hunc addidit Maroni [aen. IX, 66] spondiazontem 'qua temptet 
ratione aditus et qua vi clausos'. sane similes Marii Plotii 
[pg. 2630 sq.] vel Aldhelmi [pg. 236 sqq. ed. Giles.] feruntur 
errores. 

Igitur apud classicos poetas non magis quam apud 
christianos inveniuntur versus tales, nisi semel in Apotheosi 
Prudentii [266]: 

ultra principium deus egerit aut quo pacto. 
id tamen inde habet veniam, quod ut formula in unum 
coaluit verbum illud 4uo pacto. scilicet hoc veterum plu- 
rimo usu fuit tritum, cum non perinde placeret medii aevi 
librariis, qui aliquando per ignorantiam depravarunt, ut in 
epigrammate, quod Q. Ciceroni adscribitur vulgo [3 sq.]: 

femina nulla bonast, vel si bona contigit ulla, 

nescioquo pacto res mala facta bona. 
ubi codices habent nescio quo fato. — ceterum Prudentii 
exemplo non credo posse defendi Lucretii metrum tale [II, 
309]: 

omnia cum rerum primordia sint in motu, 
quod probabiliter Lachmannus traiectione usus vocabulorum 
constituit ita [pg. 110]: omnia cum sint in motu primordia 
rerum. 

Iam in pentametri alterius partis fine Catullus quod 
noluit esse diversam multo artem quam in prioris, non erit 
mirum reputantibus Ciceronis demum aetate increbuisse me- 
tri elegiaci usum. similes autem huius distichorum, quae 
sunt in libro xer& Aszróv, auctores ac Propertius in libris 
prioribus tribus. at diversi multum Tibullus et Ovidius ac 
mox elegantissimus quisque auctor iambico potissimum vel 


LIBER TERTIVS, 259 


pyrrichiaco verbo voluerunt finiri pentametrum. nec tamen 
perinde atque in hexametri exitu legis servata severitas. 
quod non puto inde repetendum, quasi timuerint poetae, 
repetito usque eodem modo concludendi versum ne lectorum 
fatiscerent animi aequabilitate sonorum, sed potius ipsa 
difficultate operis et penuria vocum disyllabarum. sed iam 
singula videamus. 

Igitur primo loco notandum a Propertio in quarto libro 
raro finiri pentametrum orationis parte plus quam disyllaba. 
multo etiam rarius id fit in quinto; veluti in elegia ultima, 
cuius versus sunt CII, ubique in exitu vocabulum invenitur 
iambieum sive pyrrichiacum. atque consolationis ad Liviam 
auctor, qui eum in re metrica aliquando imitatur, semel, 
non saepius, versum habet talem [390]: summaque dispersi 
per iuga Pannonii. at Tibullus cum Lygdamo et Sulpicia 
non nimis infrequenter admittit licentiam, de qua agitur. 
quam Ovidius in libris ante exilium scriptis adeo studiose 
vitavit, ut in Epistulis, quarum dubiast auctoritas, vix ullum 
sit certius signum artis ab illo alienae quam quod singulis 
locis carminum Hypermestrae ac Paridis Helenaeque et Herus 
ea regula migratur (XIV, 62; XVI, 288; XVII, 16; XIX, 202]. 
verum idem Ovidius quae post fugam composuit, paullo ha- 
buit liberius, in quibus sane verba hyperdisyllaba versibus 
minus L idem adhibuit. quantillum tamen hoc est in tot 
milibus? hic quam amatoriis carminibus normam optinuit, 
probavit qui scripsit elegias de Maecenate, in quibus pessime 
habet quod dedit Meierus [110, 12] 'et morior, dixit, dum 
morior. satis est^, nec non auctor Nucis, aetate ille compar 
Ovidio, tum Avianus et Arator. quibus proxime accedit 
cura similis Palladius, qui semel [100] invertit artem verbo 
tetrasyllaabo. ita et semel Boethius [IV, 4, 10] 'non est 
iusta. satis saevitiae ratio', porro octiens similia auctores 
Priapeorum in pentametris C, at in COCLVI quindeciens 
Namatianus, tum Petronius quinquiens. — sed hos longe 
superavit Venantius, ut qui in voluminibus Miscellaneorum 
primo quintoque sexiens, in libris de excidio Thuringiae ter 
concluserit pentametros voce plus quam disyllaba. cuius 
ne Martialis quidem aequavit elegantiam, qui in Xeniis et 
Apophoretis, quorum sunt pentametri CCCLVI, migravit Na- 

137^ 


260 LIBER TERTIVS. 


sonis normam viciens. minus aliquanto fuerunt anxii cete- 
rorum plerique, e quibus tamen Luxorius et Maximianus 
propius accedunt ad placita optimorum auctorum. 

Restat ut moneam perpaucos et legitima plerumque, 
quae ab enclisi vocum oritur, venia tutos sustinuisse collo- 
care in fine pentametri verbum monosyllabum plus quam 
monosyllabo praecedente. itaque Catullus semel concesso 
modo tale admisit ita [76, 8] 'dictaque factaque sunt', neque 
aliter Ovidius [e. e. P. I, 6, 25]: 

quidquid id est, ut non facinus, sic culpa vocandast. 
omnis an in magnos culpa deos scelus est? 


et Claudianus [60, 7]: 

mira silex mirusque latex, qui flumina vincit 

et lapides merito, quod fluit et lapis est. 
tum Martialis praeter similia exempla adhibuit quaedam 
liberiora [I, 32; VII, 75, 2; XII, 47, 2]: 

non amo te Sabidi, nec possum dicere, quare. 

hoc tantum possum dicere 'non amo te. 


res perridiculast. vis dare nec dare vis. 
nec tecum possum vivere nec sine te. 


quibus addendumst durius aliquanto illud [X, 16, 8]: 
quidquid habent omnes, accipe quo modo das. 


res eo gravior, quod illud 4uo modo unius fere verbist in- 
star. cui tamen hac re conciliatur venia, quod totius, in 
quo situs est versiculus ille, epigrammatis lepos in dandi 
donandique verbis sonstat. sed abstinuerunt tali modulo 
longe plurimi: Tibullus, Propertius, Petronius, Seneca, Na- 
matianus, Vergilius et auctores Priapeorum, Prudentius, 
Sidonius, Maximianus, Luxorius. — hactenus de fine penta- 
metri. 

Ceterum si quaeretur, cur exeuntis metri leges non ea, 
qua medii, severitate fuerint servatae, id vero inde venit 
haud dubie, quod neglecta prioris partis norma cum gram- 
matico accentu rythmicus consentit, at posterioris partis 
migrata arte diversus fit alter ab altero, quod pro princi- 
pali artis veteris proprietate facit ad elevandam mitigandam- 
que licentiam alioquin iniucundam. 

Sed ut taediosissimi libri longas moras in quantum 
poterit fieri comminuam, missis metris dactylicis, quorum 


LIBER TERTIVS. 261 


facile rationes similitudine hexametri expedientur, statim 
senarii iambici modulos rythmicos, mox logaoedicorum ver- 
suum quosdam, ut quisque nobilitate idoneus, enarrabo. 

Igitur in trimetro pro varietate incisionum legitima 
exempla erunt talia: 


paterna rura | bobus exercet suis. 
roges tuum labore | quid iuvem meo, 


positis scilicet in finibus ordinum verbis trochaeo sive iambo 
exeuntibus sive binis monosyllabis. praeterea facile com- 
putabitur, receptis ob solutam arsin sive admissam syllnbam 
communem novis pedibus quonam modulo legitimi serventur 
numeri at male habent in prioris ordinis fine velut tales: 
nec tu negas id. expetent poenas dei. 
diris agam vos. dira detestatio. 
regnante te vides ut imperium cadat. 
e quibus exemplis primum ac secundum similia sunt heroici 
metri illis, quae habent pede secundo dactylicam vocem seu 
spondiacam, ultimum eis, quae tertio. fatendum tamen vel 
apud optimos scriptores inveniri identidem trimetros supra 
propositis similes, nempe quia talibus admissis optinetur in 
medio versu accentus poeticus a grammatico discrepans. 
ceterum hephthemimeris migrari artem, quod non obscuram 
ob causam longe habet peius quam penthemimeris laesa, 
rarissimis invenitur exemplis. illud autem non modo in- 
elegans est, sed falsum, spondiaco verbo tertium pedem 
teneri, quoniam ita plane non licet quarta thesi abstrahi 
syllabam praecedentem, si sit hephthemimeris. at si post 
finitum tertium pedem erit incidendum, vides spondiacum 
haberi caesurae rythmum, qui pariter et a trochaico et ab 
iambico longest alienus numero. cuius insolentiae quotquot 
inveni exempla afferam. igitur apud Terentianum versus 
habes tales [1716; 2243; 2947; 2268; 2288]: 
et de sequens longam priorem perficit. 
Aristophanis ingens micat sollertia. 
heroicus quare pedes per singulos. 
sed simplici carmen per omne evectus est. 
sic creticum siquis velit diiungere. 
porro Prudentius in epyllio posuit haec [peri st. 10, 809; 842]: 
languetis inbelli fame ac fatiscitis. 
manusque tendebat sub ictum vulneris. 


262 LIBER TERTIVS. 


at pessime habet ab omni parte, quod circumfertur vulgo in 
priapeis [63, 1] 'parumst, mihi firi quod hic miser sedem? 
agente terra per caniculas rimas siticulosam sustinemus aesta- 
tem'. e quibus primus versus cum talis fere exhibeatur in 
libris seriptis parum est mihi quod hic fixi sedem", sic vide- 
tur esse reconcinnandus: 
parumst quod, hie cum fixerint mihi sedem, 
tum cetera prout nunc feruntur continuanda. nam mutatum 
promiscue primam ad personam significandam pluralem nu- 
merum cum singulari nemo erit qui incuset. ita enim dixit 
Tibullus [IT, 4, 5] 'et seuquid merui seuquid peccavimus, urit' 
et Propertius [I, 1, 33] 'in me nostra Venus noctes exercet 
amaras! nec minus Naso [heroid. 5, 45] 'et /lesti et nostros 
vidisti flentis ocellos [cf. et Persii prol. v. 7]. — praeterea in 
versu Avieni hoc [644]: 
scis nam fuisse eius modi sententiam 

eius modi uno vocabulost efferendum. nam et saepius habet 
numeros tales. abstinuere inelegantia ista, ut classici om- 
nes cum Boethio, ita ex christianis Sidonius, Martianus, 
Luxorius. 

At in finis sive trimetrorum sive dimetrorum obser- 
vantia tuenda longe severissimos se praebuere plerique. 
diversa tamen paullum iambo et spondeo exeuntium ratio, 
nam hipponactios versus cum apud Graecos, ne si praecedat 
quidem monosyllabum, finiri liceat monosyllabo [Meinek. ed. 
Babrii p. 160], id apud Latinos plane etiam optinet, ut non 
possit vox talis collocari in exitu, nisi quando cum priore 
iure enclisis coalescit. igitur male quidam 2, 4 libelli cata- 
lepton Maronis in fine posuerunt ///i sit. — at enim iambo 
clausum trimetrum licet monosyllabo finiri, paris spatii voca- 
bulum si praecedat. et substitere in hoc nihil alias licentiae 
admittentes Horatius, Vergilius, Petronius, Martialis, Boe- 
thius, Martianus, Luxorius, auctores Priapeorum. contra 
admisere monosyllaba, quae enclisi cum polysyllabis prae- 
cedentibus coirent, satis quidem infrequenter, Catullus et 
Seneca et Prudentius ac Sidonius, quibus paullo latius sunt 
evagati, quamquam commoda plerumque nec ipsi orbi excu- 
satione, Terentianus, Avienus, Ausonius, Paulinus. praeterea 
in exitu numeri bina jugari vocabula iambica, quod apud 


LIBER TERTIVS. 263 


scaenicos vetustos perraro evenire demonstravit liitschelius 
[prol. Trin. 210], vel iambicum cum plusquam disyllabo in 
iambum exeunte, quod non magis est frequens (et pleraque 
exempla utriusque licentiae corrupta), apud dactylicos non 
fuit inauditum [ut Hor. ep. 1, 15; 9, 33; 1, 13], qui adeo, 
si puri et a spondeo alieni ponerentur iambi, aliquando tria 
in clausula metri copularunt verba iambica [cf. priap. 82, 
19; 21]. 

Denique quod Porsonus observavit in tragicis Graeco- 
rum trimetris [praef. Hecub. p. 32 ed. Lips.] paenultimae 
sedis spondeum non confieri vocibus plus quam monosyl- 
laba et cretica, id non perinde ad Senecam pertinet, non 
tamen ut ausim affirmare, neglegentiane potius an necessitate 
huic migretur norma, quippe quam nec frequenter violarit 
et addita plerumque excusatione. atque eundem, quem 
tragicis, Archilocho ceterisque poetis iambicis fuisse usum 
demonstravit Meinekius [praef. Hor. pg. XXXVIII], quem 
tamen Horatius non observavit nisi in epodo ultimo. 

Ceterum quae modo de trimetris iambicis protulimus, 
ea usquequaque etiam ad tetrametros pertinent trochaicos. 

Restat ut logaoedicorum metrorum potissima persequar. 
quorum artem a Laevio et Catullo vel Horatio novatam, 
mox saeculi p. Chr. n. primi scriptoribus perpolitam et 
christiani plerumque diligenter servarunt. quam primi mi- 
grasse inveniuntur neoterici, qui saepe per levitatem, ali- 
quando studio ac voluntate leges rythmicas artis veteris 
mutarunt, cum crederent ut barbari sufficere ad iustos ver- 
suum efficiendos modulos legitimas adhiberi quantitates. 

Igitur in sapphico metro minore cum Horatius et Ca- 
tullus non essent passi spondeum secundum verbo constare 
spondiaco, id studiose optinuere insequentes. nam ex eis, 
quorum his in libris fit mentio, ne Paulinus quidem vel Auso- 
nius aut Fortunatus hoc migrarunt praeceptum neque auctores 
hymnorum, qui leguntur apud Danielem [96; 146; 147; 163]. 
at in exitu metri eiusdem cum Horatius ter collocasset qua 
non licet condicione monosyllaba exemplis his: 

cardines. audis minus et minus iam. 


sed palam captis gravis, heu nefas, heu. 
alme Sol, curru nitido diem qui, 


264 LIBER TERTIVS. 


ne Seneca quidem id admisit saepius, cuius sunt haec [Troad. 
1018; Herc. Oet. 1543]: 

nemo se credet miserum, licet sit. 

iusserint nasci. iacet omnibus par, 

quem parem tellus genuit tonanti. 
quae antitheti figura seu repetitis excusantur vocabulis. 
semel etiam vitiose Paulinus [17, 145]: 


ducat hunc aeque famulum suum dux. 


numquam similia protulere Statius, Ausonius, Prudentius, 
Sidonius, Luxorius, Fortunatus. porro versum adonium cum 
unum habeat Horatius talem l. IV [11, 4] 'es/ hederae vis', 
at alibi vix inveneris simile praeter hoc Paulini [ib. 72] 
"quae rapiunt te'. porro in metro asclepiadeo minore etsi 
Flaccus dactylum post basin positum aliquando dactylico 
extulit verbo, illud exceptis paucis Terentiani exemplis stu- 
diose evitarunt insequentes. ita phalaecii versus fini iden- 
tidem cum adhibuisset Catullus monosyllabum polysyllabo 
proxime praegrediente, id Statius semel fecit in enumera- 
tione nominum: 

non leves alicae nec asperum far, 
itaque simili excusatione Sidonius: 

hospes, taurus, Eryx, aves, Lycas, fur. 
idem aliter: 

pars contraria nil timens tuam vim. 
alibi violari artem non memini. 

Ceterum in rythmis dactylicorum enarrandis omisimus 
quaedam specie magis quam re aliena et vulgo usitatae 
tmesi obnoxia. veluti quis credet artem laedi ea re, quod 
in fine hexametri fertur apud Calpurnium "'virdum bene 
florem", apud Silium 'et superesse'? 

Iam ut tertiam ultimamque huius libri partem absolvam, 
non magis quam grammatici accentus rationes sensuum spatia 
et clausulae enuntiatorum pertinent ad numeros metrorum 
disponendos. quod non potest esse mirum cogitantibus ne 
pedestri quidem sermone concentus ut ita dicam logici ullam 
fuisse potestatem ad invertendos accentus seu quantitates. 
praeterea idem probatur concessa poetis libertate traiciendi 
vocabula, quae, ut in una sententia nihil paene interest quo- 


LIBER TERTIVS. 265 


modo collocentur, ita mirificum in modum saepe disiciuntur 
per diversas. ceterum vix minus firmum argumentum ab 
elisionis finalium rationibus sumetur. qua admissa cum 
nobis videatur ne posse quidem fieri, ut terminetur sensus 
post syllabam imminutam vel hanc ob causam, quod saepe 
verbum truncatum iam alienam ab ore Romanorum vel Grae- 
corum clausulam accipit, id adeo non verumst, ut et non- 
nullis exemplis apud hos et multis apud illos inveniatur in 
fabulis vel diverbiorum in fine ea adhibita. at possit obici 
mihi istam scaenicarum actionum alacritate mitigari inso- 
lentiam, cum praesertim veteres illi actores, sicut hodieque 
Galli et Itali, plurimum afuerint a tarditate morosa pro- 
nuntiandi ea, qua Germani verba solent quasi computare. 
audio. sed enim eadem elisionis proprietas etiam extra fa- 
bulas ac diverbia reperitur. — quae cum ita sint, quis iam 
negabit a veteribus, ut placita grammatica sive metrica 
starent, haud cunctanter posthabitas esse rationes logicas? 

Ac tamen concinere interse sensuum fines ac numerorum 
aut certe non nimis inaequaliter discrepare tam simplici 
elegantiae ratione praecipitur, nullo pacto ut potuerint esse 
expertes istius observantiae poetae veteres. qua tamen in 
re insignis comparet Graecorum et Romanorum differentia. 
namque illi cum adulta per antiquissimam aetatem arte Gratia 
uterentur non tamquam noverca, sed ut matre, etiam in hac 
parte pleraque aspera et inconcinna ab initiis ferme vitavere, 
quae Latini sero imbuti Musis ne severissima quidem alio- 
quin arte potuerunt optinere. — sed age placita horum sine 
molimine philosopho pro diversitate metrorum variis iam 
exemplis persequamur. 

Itaque cum bene et probe concinant cum metrici or- 
dinis exitu sententiarum clausulae, proprium has sibi vindi- 
care locum verumst et in fini versus et in caesura. facilius 
tamen perspicuam ob causam in hac quam in illa admitte- 
tur, insignem ut in modum discrepent sensuum termini ac 
numerorum. haud dissimili ratione dissonantia ista minus 
erit ingrata in parvorum aut systematis iunctorum versuum 
exitu quam eorum, qui aut spatio eveniunt amplo aut in 
clausula constant periodi metricae. praeterea incisio, si fas 
est ita dici, logica, quacumque versus parte evenerit, eo 


266 LIBER TERTIVS. 


minus habebit offensionis, quo magis accommodatur pedum 
divisionibus seu conexibus eis, quibus ad optinendas me- 
trorum leges rythmicas auctores veteres usos esse ostendi. 
his igitur subnixi facile explanabimus omnia. 

Ac primum quidem satis certumst non posse principem 
locum optinere in versu voces, quas initio enuntiati poni non 
licet, quales sunt enim, autem, vero. igitur cum verbum, 
quod est inquit, aliquando vel apud optimos auctores [ut Ov. 
metam. X, 544] inveniatur in prima parte numeri, infringetur 
istud praeceptum, si modo vere Kotenius [ad. Pindar. Theb. 
150] asseverarit numquam in principio orationis collocari 
illud. at certe inde a s. p. Chr. III inveniuntur licentiae 
talis exempla. ita enim dixit Septimius [Terent. 1978]: 

inquit amicus ager domino 

'si bene mi facias memini" 
et porro Terentianus [2132]: 

noster rarus eo pastor Maro, sed tamen inquit 

'dic mihi, Damoeta, cuium pecus? an Meliboei ?' 
atque idem admisere Sidonius [paneg. Avit. 280], Martianus 
[VI, 704, 6], Arator [act. ap. II, 283], [cf. et Corippi laud. 
Iust. II, 44]. 

Contra admittitur, ut verba a principio enuntiati ex- 
clusa collocentur post caesuram, ut apud Horatium [ep. II, 
1, 125]: 

si das hoec, parvis quoque rebus magna iuvari. 

Potest autem dissonantia ordinum logicorum et metri- 
corum, prout supra iam indicavi, esse duplex. namque aut 
subsistet metri finis in parte orationis artissime ad proxima 
pertinente, ut puta praepositione vel adiectivo, aut incidet 
statim post finitam sententiam sive ante. cuius rei exempla 
sunt velut haec: 

transque caput iace mec respexeris. his ego Daphnim. 
pulverulentus equis furit. omnes arma requirunt. 
scribendi recte. nam ut multum nil moror. ecce. 
expectant veluti, consul cum mittere signum 

vult, omnes avidi spectant ad carceris oras. 

Igitur omnis observantia principia circum et clausulas 
ordinum metricorum constat. relicua habentur liberius. ac 
primum quidem hexametrorum et magis distichorum exitu 


LIBER TERTIVS, 2617 


apparet propter ipsum spatium numerorum aptius terminari 
sensus quam continuari. quamquam Catullus vel in penta- 
metro hane sprevit normam, cuius sunt praeter alia haec: 

ut tibi tum toto peetore sollicitae 

sensibus ereptis mens excidit. 

quo tibi tum casu pulcherrima Laodamia 

ereptumst vita dulcius atque anima 

coniugium. 
at insequentes curiose id vitavere. unde bene ait Beda 
[p. 2366] observandum esse in carmine elegiaco, nequid um- 
quam de sensu versus pentametri remaneat inexplicatum, 
quod insequenti versu hexametro reddatur. illique et in 
aliorum systematum fini ceteri servavere, ne cum metro 
sensus non concluderetur nisi aut in enumeratione rerum 
seu multiplicatis epithetis aut enuntiato relativo vel paren- 
thesi iniecta mediis sententiae verbis. quarum rerum, exem- 
pla habebis talia [Ov. her. 1, 91—93; 12, 62—64; Rutil. 
I, 519 - 521; Ov. trist. V, 2, 3—5; fast. IV, 357—359; cf. et 
consol ad Liv. 311—314; 429—432]: 


quid tibi Pisandrum Polybumque Medontaque dirum 
Eurymachique avidas Antinoique manus 

atque alios referam ? 

mane erat, et thalamo cara recepta soror 
disiectamque comas adversaque in ora iacentem 
invenit. 

noster enim nuper iuvenis maioribus amplis 

nec censu inferior coniugiove minor 

impulsus furiis homines divosque reliquit. 

pone metum. valeo corpusque, quod ante laborum 
impatiens nobis invalidumque fuit, 

sufficit. 

institeram, quare primi Megalensia ludi 

urbe forent nostra, cum dea — sensit enim — 
illa deos, inquit, peperit. 

Porro in distichis apparet non posse ante extremum 
pentametri semipedem incidi sensum, neque quisquam eundem 
praepositione constare passus est. quae haudquaquam nor- 
mae firmitas in hexametro optinuit, in cuius exitu Lucilius 
(nam Ennio talia haut temere tribuas) et secuti eum Lu- 
cretius atque Horatius admisere illa, quae ab elegiaco metro 
esse aliena memoravi. qua quidem in re notandum a Lu- 


268 LIBER TERTIYR. 


cretio neque graviore interstitio thesin sextam ab arsi di- 
velli neque, si levius sit positum coniunctione monosyllaba 
adhibita sive relativo, alterum in fine versus addi. contra 
Horatii exempla habentur talia [ep. I, 7, 60; s. I, 3, 127; 
ep. II, 3, 327]: 
scitari libet ex ipso, quodcumque refers. die, 
ad cenam veniat; 
sapiens crepidas sibi numquam 
nec soleas fecit; sutor tamen est sapiens. qui? 
si de quincunce remotast 
uncia, quid superat. properat dixisse 'triens'. 'eu'. 
idem tamen, quod mirere, numquam hexametri ultimam syl- 
labam praepositione constare passus est. — at apud Ca- 
tullum [112, 1] quod seripsere quidam: 
multus homo's Naso neque tecum multus homost, qui 
te scindit, 
. 
res perincertast. nam traditum antiquitus Ahomo descendit. 
corruptum etiam Propertii versum vix dubites, de quo supra 
memoravi [III, 20, 17]: 
at nullo dominae teritur molimine amor, qui 
restat et inmerita sustinet aure minas. 
ubi bene Heinsius 'amator'. — neque similia inveneris apud 
insequentes classicorum praeter satiricos. e quibus tamen 
diversi longe interse Persius et Iuvenalis. hic enim cum et 
praepositiones admittat fine versus et interpunctionem post 
paenultimam syllabam, at illi neutrum placuit. nam quod 
legitur apud eum [6, 19]: 
solis natalibus est qui 
tingat olus siccum muria vafer in calice empta, 
unius vocis instar habetur illud es! qui. quare alio loco 
[5, 143], ubi fertur vulgo: 
seductum moneat 'quo deinde, insane, ruis? quo? 
quid tibi vis". 
primum interrogandi signum post illud quod est insane, non 
post ruis collocandum esse existimo, quod firmatur exemplis 
Horatii : 
nequisghumasse velit Aiacem, Atrida, vetas cur? 
discedo Alcaeus puncto illius; ille meo quis? 
iam e christianis quidam remittendo artem Lucretii redinte- 
grarunt licentiam, quorum in numero fuere Prudentius, 


LIBER TERTIVS. 269 


Ausonius, Paulinus, non Sedulius, Martianus, Sidonius, Ara- 
tor, Luxorius, Maximianus. 

Tum post syllabam antepaenultimam pentametri cum 
non facilezincidatur sensus, post heroici versus pedem quin- 
tum Bentleius sibi persuasit [ad Lucan. I, 231] non posse 
interpungi, nisi insequentia constarent aut binis monosyllabis 
aut repetita ex prioribus orationis parte. quod tamen in- 
ventum vanum esse facile apparet. ac primum quod de 
monosyllabis statuit, ipsa paucitate exemplorum refellitur. 
praeterea quod vocabula iterata saepe collocantur in sexta 
arsi cum praecedente interpunctione, non illud arcana lege 
numerorum evenit, sed ideo quod valde concitata oratione, 
quae amat plerumque verba geminare, minus curatur ne 
dissideant inter se metri fines et sententiae. itaque simili 
ratione orta, sed minime Bentleii praecepto congrua habes 
haec Vergilii: 

donec talis erit mutato corpore, qualem 
videris, incepto tegeret cum lumina somno. 
adceleremus ait. vigiles simul excitat. illi 
succedunt servantque vices. 


ingentem remis Centaurum promovet. ille 
instat aquae, 


tum Ovidii haec: 


ter sine profectu voluit nitentia contra 

excutere Alcides a se mea brachia. quarto 
excutit. 

namque mihi genitor Megareus Onchestius, illi 
est Neptunus avus. 

tertia forma fuit maculosae tigridis. illa 

territus Aeacides. 

necfsatis est, quod tale nefas committitur. ipsos 
inscripsere deos sceleri. 

sex Remus, hic volucres bis sex videt ordine. pacto 
statur' et arbitrium, RomulusTurbis habet. 


ita Grattius dixit: 


nec longa in facto medicinast ulcere. purum 
sparge salem, 


nec aliter Lucanus: 


abscidis frustra ferro tua pignora. bellum 
te faciet civilezmeum, 


270 LIBER TERTIVS. 


et Silius: 
maiorem surgere in arma 
maioremque dedit cerni Tirynthius. altae 
scintillant cristae 
denique Claudianus: 


qualem te legimus teneri primordia mundi 

scribentem aut partes animae per singula, talem 

cernimus. 
similia passim ceteri, quamquam nec desunt quae omnino 
careant excusatione, qualest apud Tibullum: 

quae tua formosos cepit sollertia? certe 

non tibi barba nitet, non tibi culta comast. 
contra non stat fide librorum apud Silium [I, 70]: 


hane rabiem in fines Italum Saturniaque arva 
addiderat quondam iuveni patrius furor. ortus 
Sarrana prisci Barcae de gente vetustos 

a Belo numerabat avos. 


at Martialis: 


de quadrante tuo quid sperem, Garrice? nulla 

de nostro nobis uncia venit apro. 
ceterum disyllabam in fini versus stare praepositionem nulla 
lege vetitumst. — ac tamen rara evenere illa finiti post 
pedem paenultimum sensus exempla. nec minus cavetur, 
ceterae pentametri hexametrique partes post quintam arsin 
sitae ne interpungendo turbentur. 

Porro initio versus, nisi finis praecedentis interstitio sen- 
tentiae erit diremptus, post primi pedis partem quamlibet 
ne interpungatur refert elegantiae. ceterum qualicumque sub 
condicione primam arsin a proximis segregari parum placet. 
maxime autem illud inconcinnumst, totum circuitum finiri 
circa principia metri, unde Vergilius commode idem admisit 
oratione abrupta et concisa: 

'eia age rumpe moras. varium et mutabile semper 
femina'. sic fatus nocti se immiscuit atrae. 
"purpureos spargam flores animamque nepotis 

his saltem accumulem donis et fungar inani 
munere'. — sic tota passim regione vagantur. 
Turno tempus erit, magno cum optaverit emptum 
intactum Pallanta et cum spolin ista diemque 


oderit. at socii multo gemitu lacrimisque 
impositam scuto referunt Pallanta frequentes. 


LIBER TERTIVS. 211 


Praeterea in medio pentametro pro relicua carminis 
severitate ne inaequalitas numerorum et sensuum nimia 
oreretur, anxie caverunt versificatores vel mediocres. igitur 
neque coniunctione copulativa seu disiunctiva sive praeposi- 
tione tertiam arsin constare sunt passi, neque magis post 
insequentem syllabam sive praecedentem voluerunt subsistere 
orationem. quamquam Catullum et pubescentem artem non 
moror, cuius sunt haec [68, 82; 73, 6; 87, 4; 111, 2]: 

quam veniens una atque altera rursus hiems. 

quam modo qui me unum atque unicum amicum habuit. 

quanta in amore tuo ex parte reperta menst. 

nuptarum laus e laudibus eximiis. 
verum similia exempla vix apud deterrimos christianorum 
inveneris. nam nec Lactantii in carmine de Phoenice bene 
habet quod edidit Martinus [62] 'adsuetum nemus et dulce 
cubile fugit'. 

At heroico in versu longe aliter habet res. nam secuti 
plerique Vergilium, cui praeierant illud Ennius et Lucretius, 
hanc tenuere normam, ut in tertia arsi monosyllabas et prae- 
positiones et coniunctiones paterentur subsistere. cuius tam 
frequentia usus extant exempla, ut adferre pigeat. nisi forte 
illud obicietur, condicione tali ubicumque etiam inveniatur 
in quarta arsi finitum verbum, hephthemimerin potius opti- 
nere. hoc tamen ne probemus, et Horatii exemplis cohibe- 
mur, qui pleraque licentiae illius in melicorum versuum 
caesura aut fini admisit similia, nec minus ipsorum illorum, 
unde oritur disputatio, quippe qui plerumque tertiae arsi in 
metris, quae ne possunt quidem aliam quam semiquinariam 
habere incisionem, idem adhibuerint inelegantiae. cuius- 
modi exempla ab omni obscuritate aliena habes in secundo 
Georgicorum XI [69; 149; 180; 196; 223; 324; 348; 351; 
402; 506; 517], in primo septimoque aeneidos XIII [I, 329; 
414; 438; 542; 662; VII, 119; 162; 423; 449; 515; 751; 
764; 804] praeterea quid faciemus eis versibus, in qui- 
bus quarta arsi terminata vox aut numerorum habeat in- 
commodum rationibus logicis longe potius aut etiam con- 
stet praepositione sive coniunctione? quales habes hos: 


molirive moram aut orando inflectere mentes, 
maior agit deus atque opera ad maiora remittit. 


272 LIBER TERTIVS. 


denique vel si minus evenerit illud, tamen statuendo in metro, 
cuius non finiatur post quartam arsin sensus, qualest hoc: 
vela dabant laeti et spumas salis aere ruebant 
optinere hephthemimerin potius quam penthemimerin, quid 
iam lucrabimur nisi quod nullo paene parto emolumento 
maior caesura prae minore neglegitur? relicuumst ut enar- 
remus, qui frequenter ista admiserint, qui raro, qui tenuerint 
medium. igitur istorum ex numero fuere Statius, Silius, 
Valerius, tum satirici omnes, et porro Avienus, Prudentius, 
Paulinus. contra alienam plerumque secuntur normam Ti- 
bullus, Propertius, Ovidius, Lucanus, Martialis, Calpurnius, 
Claudianus, Arator, Sedulius, Avianus, Maximianus, Luxorius. 
quidam medii sicut Manilius aut paucitate versuum sub- 
obscuri. et horum quidem, qui frequenter usurparunt istam 
licentiam, quot sint exempla qui volet computarit; ex ceteris, 
ut pauca promam, Tibullus libro primo semel admisit tale sic: 
te canit agricola, e magna cum venerit urbe. 
itaque Martialis in Xeniis et Apophoretis: 
lascivum pecus et viridi non utile Baccho. 
semel etiam Claudianus in carminibus de consulatu Anicio- 
rum ac de Manlii: 
collectamque diu et certis utcumque locatam. 
tum Lucanus primo volumine ter: 


gentis Iulene et rapti secreta Quirini. 

auditae nemorum et venientes comminus umbrae. 

insonuere tubae et quanto clamore cohortes. 
denique Ovidius libro eodem metamorphosium quater: 


ingentes animo et dignas Iove concipit iras. 
esse putat nusquam atque animo peiora veretur. 
altorum nemorum, et nemorum monstraverat umbras. 
Arge, iaces quodque in tot lumina lumen habebas. 
ceterum cur in his exemplis, et siqua in hephthemimeri in- 
veniuntur similia, plerumque arsis caesurae obnoxia praece- 
dentibus iungatur per elisionem insequenti libro declarabitur. 
Aliquanto minus probatur post quartum semipedem 
gravius incidi sententiam, id quod puncti fere signo ex- 
primitur, velut: 
magnum documentum, ne patriam rem 
perdere quis velit. a turpi meretricis amore 
cum deterreret: Scetani dissimilis sis. 


LIBER TERTIVS 2178 


eadem observantiast post trochaeum eiusdem, ut apud Ver- 
gilium: 

quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos 

erercemus ? habes tota quod mente petisti. 
minor est offensio leviore interstitio sensus, propter tantam 
vim in semiquinaria collocati iambi. contra iniucundissimum 
ac paene inauditum eadem optinente caesura post tertium 
interpungi trochaeum, sicut fit apud Lucilium [IV, 12] exem- 
plo hoc: 

verum illud credo fore: in os prius accipiam ipse. 
ubi tamen elisione facta mitigatur rei deformitas. nam 
semper apud veteres rythmici ordines potiores habentur lo- 
gicis. vix autem memoria dignum alterum eiusdem auctoris 
exemplum [XXX, 69]: 

quid sibi volt, quare fit ut introvorsus et ad te 

spectent atque ferant vestigia se omnin prorsus. 
etenim illud /if u/ (pariter atque es/ uf) unius paene verbi 
instar est [cf. Lachm. pg. 410]. 

Post dactylum tertium graviter interpungi et ipsum 
displicuit cultissimo cuique versificatori. minore fuit odio 
incisio levis. venia autem adest condicionibus quattuor, 
h. e. si aut semipes sextus cum sequentibus coeat elisione 
aut post finem versus item inciso sensu aequabilitas effi- 
ciatur partium aut pyrrichius tertius etiam ad sequentia 
pertineat aut imitatione magnorum exemplorum repetantur 
vel errores, ut puta: 

I. Romulus excipiet gentem et Mavortia condet 
moenia, 
quaesivit caelo lucem ingemuitque reperta. 

ll. cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos. 
his lacrimis vitam damus et miserescimus ultro. 
nam si debilitas redit, instauratio non est. 

III. hoc primus repetas opus, hoc postremus omittas. 

sed vacuum Tibur placet aut inbelle Tarentum. 

IV. praeterea cum Ennii esset versus talis [ann. 177]: 
balantum pecudes quatit. omnes arma requirunt, 

id aemulatione expressit Maro [aen. VII, 625]: 
pulverulentus equis furit. omnes arma requirunt. 

nec minus ipsius metrum illud (VIII, 698]: 
Niligenumque deum monstra et latrator Anubis 

L. Mueiller!; De r, m, p. L. 15 


214 LIBER TERTIVS 


ita repetiit Prudentius [c. Symm. II, 532]: 

nil potuit Serapis deus et latrator Anubis 
[cf. et Verg. aen. IV, 477; Nemes. ecl. 4, 17]. denique Pru- 
dentii tale [apotheos. 379]: 

Hebraeus pangit stilus, Attica copia pangit 
sic imitatus est Venantius sub initium vitae Martini [v. 12] 
' Hebraicus cecinit stilus, Atticus atque Latinus. 

Porro post dactylum quartum seu trochaeum admissam 
interpunctionem etsi sat bene habere existimamus, tamen 
minus probari poetis Latinis supra, ubi de caesuris metri 
heroici agebatur, exposui. 

At in hexametro incisione semiseptenaria praedito quarti 
pedis observantiae similes sunt aut pares eis, quas in semi- 
quinaria optinere modo declaravi. tamen longe infrequentius 
post tertium pedem quam post secundum interstitium sen- 
tentiae admittitur, nec saepe collocantur in septimo semi- 
pede praepositiones, quod potissimum evenit elegantia nume- 
rorum tertii anapaesti non violabili et severitate inconcussa. 

Ceterum ut in ista incisione et post trochaeum tertium 
et post dactylum quartum identidem adhiberetur gravior 
puncti distinctio, qualis, si penthemimeris adsit metro, exulat 
plerumque a trochaeo praeeunte vel sequente pyrrichio, id 
ea effectumst causa, quod difficiliores longe sunt rationes 
metricae semiseptenaria incisione quam semiquinaria. adde 
quod et melius longe concessis metro heroico numeris con- 
sulitur, si in quarto dactylo quam si in tertio retardetur 
interstitio facto oratio, et post trochaeum tertium terminato 
sensu ne potest quidem diutius vox subsistere, cum  neces- 
saria iam eveniat et aperta proximi pedis incisio. haec 
ideo suptilius persequenda esse duxi, nequis in metro tali 
(Ov. a. am. II, 647] 'quod male fers, adsuesce. feres bene. 
multa vetustas lenit! caesuram post quartum potius quam 
post quintum verbum fieri existimet. 

Verum discrepantia ordinum rythmicorum et logicorum 
quod apud satiricos saepius invenitur quam alibi, pro natura 
huius generis poematum non erit mirum. 

Iam cum antiquiores Romani haud cavissent, ut clau- 
sula enuntiati cum systematis fine eveniret — nam Horatius 
hanc legem aliquando per continuas easque plusculas neglexit 


LIBER TERTIVS, 275 


strophas [cf. I, 1, 1—28; 37, 5—24; III, 29, 29—48; 30, 
1—16; IV, 4, 1—28], qua in re ei convenit cum Pindaro —, 
relicuorum ex hac parte fuit eadem observantia, quam di- 
stichorum exitu optinuisse supra memoravi. 

Denique Horatius suorum hominum, non Graecorum, 
aemulatione quod in plerorumque versuum fini vel caesura 
similem Vergilii caesuris adhibuit licentiam, ne hoc quidem 
persuasit popularibus. igitur apud Statium et Senecam 
frustra quaesiveris versus velut tales: 

vocibus regnum et diadema tutum. 

nil interest an pauper et infima. 

pestemque a populo et principe Caesare in 

Persas atque Britannos. 
plena miraris positusque carbo $n 
cespite vivo. 

audivere Lyce di mea vota, di 

audivere Lyce. 
ceterum epodicorum versuum in fine non eandem quam 
melicorum admisit inelegantiam Flaccus. praeterea non 
poterit fallere peritos in metris a Catullo aut Laevio no- 
vatis cum similis fuerit antiquo tempore libertas ei, quam 
observamus apud Horatium, posteriores tamen vel illa vel 
siqua ipsi addiderunt ea cura habuisse, quae perfectae artis 
et aetatis serae propriast. itaque cum Catullus, ut hoc 
exemplo utar, post decimam phalaecii versus syllabam sen- 
tentiam incidisset sic [24, 7]: 

quid? non est homo bellus? inquies. est, 
non reperitur simile apud insequentes, nisi quod semel Si- 
donius in fini versus collocavit illud e? [ep. VIII, 11, 35]. 

Atque haec quidem hactenus. ceterum plerumque caven- 
dum, ne prava distinctione sententiarum seu verborum ab 
auctoribus optime constituta propria inelegantia destruamus. 
veluti male et morose nos illud, quod vocativos interpungendo 
ab sensu, ad quem pertinent, separamus. praeterea si una 
pars orationis inter duas sententias posita ad utramque 
pariter pertineat, haud erit fere cur post illam vox inhibea- 
tur, vel si verbum sequitur, quod primo enuntiati loco in 
prosa debeat collocari. quare vix recte dicetur post tertium 
pedem subsistere sensum in hisce, qualia supra attigi, cum 
de tertio hexametri ageretur dactylo: 

18* 


216 LIBER TERTIVS. 


aut Ararim Parthus bibet aut Germania Tigrim. 

immotamque coli dedit et contemnere ventos, 
neque post secundum exemplis talibus: 

hinc Hosius stetit inde Leo. 

hic nuptam petit ille virum. 
porro haud absurdum memoria, quod illud fw» cum unius 
potius quam duorum instar est vocabulorum. quippe et 
Ovidius et ceteri, ut quisque bonitate versuum proximus, 
numquam sic admittunt fum cum, ut in ipsa caesura sit fum, 
at saepe ita, ut statim post caesuram. quod ipsum et deli. 
quatur versibus his Nasonis [fast. VI, 750]: 

profuerant Glauci manibus illa prius, 

tum cum observatas anguis descendit in umbras. 
in quibus luce ipsast clarius nullo posse pacto ad prae- 
cedentia pertinere í£«;m. ceterum quod in optimis exempla- 
ribus saepe invenitur scriptum (unc cum, suspicor antiquitus 
fuisse formam /uncum emollita, ut fit plerumque, labiali 
litera in nasalem. intellegitur autem posse tale vocabulum 
eodem iure in proprias partes rescindi, quo priusquam sive 
iamiam. quippe haec quod statuit Wagnerus [orthogr. Verg. 
p. 466] rectius dirimi quam cogi. a vero videtur aberrasse. : 
nam sicut minime desunt loci, quibus appareat recte discerpi 
voces illas, extant item, quibus comprobetuz non minus bene 
coalescere easdem. veluti priusquam uno verbo poni a Ti- 
bullo in hisce: 

quam bene Saturno vivebant rege, priusquam 

tellus in longas est patefacta vias 
inde apparet, quod numquam ab eodem ponitur in fine metri 
monosyllabum praecedente plus quam monosyllabo. ita iam 
iam binis semper partibus si extuleris, haud raro durissimum 
atque adeo intolerabile orietur asyndetum, velut iu his ver- 
sibus Ovidii et Statii [hal. 19; achill. I, 584; cf. et theb. I, 
314; 373; 545 al; Claud. 36, 267]: 

sepia tarda fugae tenui cum forte sub unda 

deprensast iamiamque manus timet illa rapacis, 

infieiens aequor nigram vomit ilicet auram. 

quodque fugit comites, nimio quod lumine sese 

figat, et in verbis intempestivus anhelet, 


miratur, iamiamque dolos aperire parantem 
virginea levitate fugit prohibetque fateri. 


" LIBER TERTIVS. 271 


in quibus illa nigram romit auram, juae proprio commento 
posui, non hercule maiore dicuntur audacia quam simillimum 
Valerii Flacci [III, 106] ' dedit ille sonum conpressaque mordens 
aequora purpuream singultibus expuit auram'. nam ita recte 
Aldus. — denique illud iam nunc non quidem semper, sed 
aliquando pro uno usurpatum vocabulo demonstrat versus 
Porfyrii reciprocus [13, 1]: 

princeps beate, placido sub axe iamnunc. 

iamnunc sub axe placido, beate princeps. 
contra praepositiones monosyllabas vix umquam cum nomine 
suo coaluisse in unum dactylicorum demonstratur versibus. 

Ceterum quod videmus auctores inde à primo p. Chr. n. 
saeculo magis magisque cavisse, ne notabilem in modum 
discreparent sententiarum fines et nexus ab ordinum metri- 
corum terminis, non poterit illud esse mirum. magis esset, 
si contrarium evenisset. quippe in omnium pariter popu- 
lorum poetica evenit per temporum seriem, rationis logicae 
cura ut invalescat ideoque vel soni aliquando rythmique 
prae illa contemnantur praecepta. magis etiam id optinuit 
apud Romanos permanante lingua eorum ad ultimos pro- 
vincialium, qui sordida plerumque eruditione et pessimis 
magistris instructi quantillum propriae Latini sermonis ele- 
gantiae retinuerunt? itaque normam istam, quamquam à 
prima versus natura alienam, tamen necessitate quadam et 
legitimo progressu additam, qui sero provenerunt auctores 
vituperarunt facilius quam migrarunt. 

Restat ut addam ab ipsa metrorum ratione profectam 
servari legem, ut nec initio versus neque fine exilis nimis et 
vulgaris notionis collocentur vocabula. quae quidem quo 
sunt spatio ampliore, eo peius habetur vitium. quippe nu- 
meri, cum prima parte concitatius, at ultima lenius quam 
alibi fluant, aut praepedientur nimis aut emollientur humili- 
bus vocibus. hinc est quod haec, quae totiens prostant in 
capite versus, 'ille', 'atque', 'verum', 'quare' similia tam 
saepe elisa inveniuntur ultima et quod graviores ac rariores 
formae, quae sunt olli et o//is, plerumque in prima sive 
ultima parte collocantur. ita illud a/que cum duobus Ver- 
gilii [aen. XII, 355; 615] locis, uno Nasonis [trist. II, 145] 
sit in fne metri positum, omuino ab eadem sede exclusere 


278 LIBER TERTIVS. 


posteriorum plerique. at Horatius in hexametris saepe, 
semel in melicis collocavit versus exitu [II, 10, 21; nam III, 
11, 18 est spurius]. ceterum contrario evenit vitio, ponde- 
rosa et gravia verba exili si in loco delitescunt, veluti in 
his [aen. V, 481; VIII, 43]: 

sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos. 

litoreis ingens inventa sub ilicibus sus. 
a Marone tamen haec, quae posui, exempla, sicut alia eius- 
demmodi, arte quaesita facile apparet. 

Adiciemus in fine quasi pro mantissa displicere, non 
quidem metricas ob causas, sed ut pedestri magis sermoni 
apta, cumulata nomina seu verba. qualia cum haud raro 
admisissent antiquissimi auctores metri explendi causa, ab 
insequentibus praeter satiricos et Senecam idem plane fuit 
alienum, nisi ultimi temporis auctores pravitate ingenii sive 
aemulatione vetustissimorum idem repetissent [cf. Beda 2367]. 
ceterum apte ea figura usus Lucretius sic [II, 553]: 

disiectare solet magnum mare transtra, guberna, 
antemnas, proram, malos tonsasque natantes. 

Porro severissimis auctoribus artis non placuere uni sub- 
stantivo bina, nedum plura, addita adiectiva nisi in formulis, 
quales sunt '/elir faustusque', 'maius meliusque'. 

Denique haud absurdum cognitu poetas, quo quis per- 
fectior elegantia, eo magis amare praeponi adiectiva sub- 
stantivis suis. namque illa semper onerosa sermoni, ple- 
rumque et supervacua, si post partem, ad quam pertinent, 
erunt reiecta, nulli iam rei nisi explendo metro videbuntur 
esse utilia. nec vero cordatus auctor necessitatem numero- 
rum, quà probum poetam non umquam debere cogi fingunt 
imperiti, ultro curiosis lectorum mentibus ut retegat ad- 
ducetur. 

Sed nos immensum spatiis confecimus aequor. 


MN. 
LIBER QVARTVS. 


DE VOCALIBVS INTERSE CONCVRRENTIBVS. 


Tandem eis, quae a prioribus non qua decebat cura 
sunt habita, satis diligenter perlustratis licet emergere ad 
partes si non iucundiores, certe securiores, quippe quae 
identidem praeclaras excellentium arte criticorum excitarint 
curas. quo magis avet animus ab illis optime incohata ad 
dignum finem perducere. 

Itaque ut coepta perpetremus, si vocalis in fine syllabae 
posita excipitur insequente item vocali, subsistit et laborat 
et quasi hiat oratio. tale vitium, cuius sensum noeoterici 
exceptis Italis et siqui aurem assidua lectione exemplarium 
Graecorum et Latinorum castigarunt perdidere tantum non 
omnem, gravius esse verumst, prior si vocalis in exitu verbi 
sit posita, quoniam finito vocabulo omnino per se retardatur 
sermo et interrumpitur. unde id hiatus genus peius multo 
quam alterum odere veteres. at ex hoc ingratissimum, quod 
fit in disyllabis vocabulis vel in media parte compositorum. 
cuius rei mox reddetur causa. apparet vero, quo molestior 
vocalium concurrentium eveniat collisio, eo plura et validiora 
adhiberi licere ad vitium tollendum remedia. intenderunt 
haec poetae, ut quibus sit iniunctum, nativam patriae linguae 
eurythmiam et euphoniam ut praestent quam perfectissimam. 
quorum nos in placitis perscrutandis subsistemus, modice 
usi digrediendi occasionibus, licet offerantur plurimae, 


280 LIRER QVARTVS. 


Igitur Graeci pro relicua sermonis facilitate ut in media 
voce factam collisionem patientius tulere plerumque, ita in 
finito admissam verbo pro quantitate prioris vocalis varie 
habuere. exclusa tamen hiandi licentia a numeris iambicis 
et trochaicis, ut quibus solvendi arsin et pro brevi thesi 
reponendi longam permissa venia sufficeret. porro in dac- 
tylico metro apud antiquissimum auctorem artis Homerum 
incerta multa, quia nondum ab omni parte compertumst, 
digamma aeolicum quatenus ab eo usu sit frequentatum. 
nos tamen hic ut alibi eam Homerici carminis respicimus 
formam, quam habuit, simul atque saec. a. Chr. VI litteris 
est consignatum. 

At Romani, ne in vocalium quidem concursu propriae 
obliti indolis, vitium haud dubie deforme durioribus cura- 
vere remediis, quae nos deinceps persequendo iam de hiatus 
uno verbo constantis legibus dicemus. 

Sed singula antequam pertractem, monendum de re gra- 
vissima, quam multis annis post editionem priorem intellexi, 
cum ad Ennii rationes metricas enucleandas antiquissima 
poesis Latinae monumenta revolverem. 

Etenim ut certo constat Romanis olim infuisse vividum 
omnino ac vegetum utriusque generis hiatus sensum, tamen 
et in synizesi et in elisione adhibenda pro diversitate car- 
minum eos vario versatos modo demonstrant versuum sa- 
turniorum reliquiae. quae cum altiore fere constent elocu- 
tione et legentibus, non audientibus sint destinatae, multo 
habent rarius vocales collisas vel in mediis verbis vel in 
confiniis verborum quam Plauti ac Terentii et relicuorum 
libri scaenicorum, qui, dum audientium in usum sua com- 
ponunt, vulgares in tollenda offensione illa modulos adhibere 
non sunt veriti. 

Nec enim casu potuit effici, ut in versibus saturniis 
XLVII, quos enumeravi in vita Ennii pg. 230 sq. (ei non ex 
Livii Naeviique petiti scriptis), tantum octies breves vel in 
m exeuntes eliderentur vocales, longae non saepius quam 
sexies, cum in primis quadraginta uno versibus Militis Plau- 
tinae et totidem Andriae Terentianae illae tricies quater vel 
quadragies semel, hae undecies vel vicies imminuantur. 

Igitur Ennius quod et ipse habet collisiones vocalium 


LIBER QVARTVS. 281 


in confiniis verborum parum frequentes adeoque aliquanto 
pauciores quam permulti e sequentibus dactylicis, de qua 
re et infra dicetur, id quamquam non sine Graecorum re- 
spectu instituisse existimandus est, tamen non admisit sine 
exemplo Latino. nam et in Livii Naeviique carminibus epicis 
quamquam ut longioribus inveniuntur plures collisiones voca- 
lium quam in ceteris, quae extant, monumentis saturniis, 
tamen multo minor est numerus quam apud Plautum et 
Terentium. 

Contra sanequam probabilest in carminibus metri anti- 
quissimi levioribus et propius accedentibus ad comoediam, 
ut puta Fescenninis et Atellanis, eandem vel similem fuisse 
elisionis vel synizesis frequentiam licentiamque. 

His praemissis nihil obstat, quin singulas concurrentium 
interse vocalium leges, quales ore Romano sunt formatae, 
persequamur. prius de hiatu uno verbo constante agetur. 

Itaque primum omnium non licet coeuntium 
sine consona media syllabarum priorem esse pro- 
ductam, licet posteriorem. porro pro diversitate 
sonorum evenit, continuandi sese et excipiendi 
varia ut insit vocalibus facultas. quippe partim 
numquam, partim rarissime a vel » cum qualibet 
vocali insequenti, e cum altera e componi solent. 
proximae inconcinnitate accedunt iunctae ii, iu, 
ui, uu, ita quidem, ut quas primo et quarto loco 
posui deterius nectantur quam mediae. neque 
refert inelegantiae, si ex coiugatis his consona 
sit altera. minimum habent asperitatis ea, ei, eo, 
eu, ia, ie, io, ua, ue, uo. praeterea non est quod 
dicam vocalium, quas in unam syllabam cogi non 
licet, asperiorem concursum mitigari, si mutata 
alterutra efficiantur nexus ei, quos minus offen- 
sionis habere exposui. 

Iam legibus his ut responderent, tribus ra- 
tionibus effecerunt veteres, scilicet vocalem 
priorem aut corripiendo, si esset longa, aut, si 
brevis, abiciendo (utrumque et apud Graecos re- 
peritur) aut copulando per contractionem cum 
proxima. 


282 LIBER QVARTVS. 


Est autem contractionis triplex in Latino 
sermone modus. namque aut exempta vocali una 
producitur altera aut prior mutatur in consonam 
aut ambae in diphthongum coalescunt. diphthon- 
gorum vero ita prodeuntium duplex est genus, 
sive etiam alias usu sunt frequentes sive paucis 
exemplis constantes et condicionibus certis ob- 
noxiae. 

Iam speciem primam contractionis hoc voca- 
bulo, secundam ac tertiam synizesis vel synhae- 
resis significant nomine. 

Synizesis autem eius, quae fit coalitis in 
diphthongum vocalibus, genera sunt tria, duo 
Latinae originis, tertium Graecae. 


Et primum quidem ac secundum, quae etiam apud 
scaenicos frequenter inveniuntur, constant synhaeresi facta 
in vocabulis sive disyllabis, quae plerumque sunt simplicia, 
aliquando composita (quibus pauca accedunt ampliora ex 
eis orta), sive plusquam disyllabis et compositis. haec spe- 
cies quod plurimum optinuit, non mirum, cum in disyllabis 
vocales, altera accentu insignita, altera in exitu posita, in 
compositis prioris partis ultima et prima insequentis coeuntes 
haud ita dissimilem hiatus in fine verbi constantis habeant 
inelegantiam. — tertius modulus alienus a scaenicis et Cice- 
ronis primum aetate promptus Graecorum imitatione pro- 
venit. is nominum quorundam adiectivorum vel substan- 
tivorum in eus, ea, eum exeuntium complectitur finales. 


At de i vel & mutata in consonam ut pauca hic prae- 
mittam, haec non admittitur licentia nisi in plusquam di- 
syllabis neque in partibus compositorum. eam alienam a 
Graecis ac propriam Latinorum et re ipsa evincitur et usu 
comicorum in anapaesticis certe metris adhibentium, nec 
non exemplo Commodiani Afri, qui in hexametris rythmicis 
et ad vulgarem pronuntiationem compositis habet quosdam 
versus qui non possint stare sine figura ista, ut puta [I, 2, 4; 
24, 11]: 

indignátjo meá ne vós dispérdat ob ísta. 
quid in synagogám decürris saépe bifárjus? 


LIBER QVARTVS. 283 


Restat ut declarem, auctorum pro temporum intervallo 
et materia carminis quae fuerit differentia. — ac primum 
quidem dignissimum memoria iam antiquissima aetate et 
vivido etiamtum sensu hiatus in medio verbo facti longe 
maiorem fuisse cautionem dactylicorum in synizesi et ceteris 
remediis adhibendis quam fuit ullo tempore scaenicorum. 
quod non poterit esse mirum cogitantibus hos, cum com- 
ponerent sua hominibus plebeiis et non eruditis, potuisse 
admittere pleraque, quae liberale cultiorum ingeniorum 
aspernaretur iudicium. nam hiatu ipso asperiora quaedam 
eius remedia. adde quod scaenicorum carmina audituris, 
at lecturis dactylicorum fuere destinata, quae diversitas 
quanti sit momenti neminem fugiet. praeterea ubi saecu- 
lorum cursu et communi mortalitatis damno consenuit sermo 
Latinus propter eas causas, quas fine prioris libri exposui, 
rationum plerumque grammaticarum invaluit cura, at cessit 
soni. hinc factum, ut inde a primo p. Chr. saeculo magis 
magisque evanescerent ex usu synizesis vocalium et con- 
tractio et quidquid aliud mitigando hiatui inventum. quod- 
siqua videantur repugnare observantiae isti, ea vero prae- 
ceptis grammaticorum vel imitatione veterum provenere. 

Deinde quod graecanicam synizesin non prius Catullo 
inveniri memoravi, ne hoc quidem de nihilo esse concedet, 
qui huius et cantorum Euphorionis rationes probe cognorit 
metricas. nec vero intellego, qui potuerit Heinsius asseverare 
[ad Ov. metam. VII, 223] exemplorum talium qualest Ver- 
gilii '/erreique Eumenidum thalami plenum esse Lucretium. 
neque quae Lachmannus similia huius et Lucilii carminibus 
intulit possunt tolerari. nam Tullius quod disyllabum posuit 
Cephei [arat. 52], sicut Pacuvius trisyllabum Capherei [v. 136], 
id vero non licentia poetica et docta peregrinorum aemula- 
tione, sed vulgo usitata Latinis pronuntiatione evenit. 

Praeterea aptum memoriae et hoc genus synizesis et 
alterum, quod constat i vel w duratis in consonam, esse 
aliena à numeris iambicis et trochaicis. haec res ut est 
omnium certissima, ita, siqua alia, clara luce poetarum La- 
tinorum declarat modestiam. namque cum in dactylicis ver- 
sibus, sicut postea probabitur, licentia ista non ferme ad- 
hibeatur nisi vocibus eis, quae ultro plerumque conveniant 


984 LIBER QVARTVS. 


jiambis aut trochaeis, praeterea concesso horum vicc metris 
iambicis trochaicisque plerumque anapaesto vel dactylo, ne 
tum quidem inverterunt normam, ubi verba per se com- 
moda numeris talibus propter iuncturam pedum fierent in- 
epta, neque ausi sunt rationem extrema necessitate in ver- 
sibus dactylicis expressam per ludibrium intendere. 

Sed age observatum istud ne fallaciis cireumveniat im- 
prudentes, exempla repugnantia curemus. igitur Priapeorum 
in versu [51, 13] 'amygdalumve flore purpureo fulgens! iam 
Burmannus vidit scribendum esse purpurae. porro apud 
Senecam in Thyesta [232; 650; 1052] antiquitus tradita 
feruntur haec: 


in parte carpit prata quae claudit lapis 
fatale saxeo pascuum muro tegens. 
arcana in imo regia secessu patet 

alta vetustum valle compescens nemus. 
sceleri modus debetur, uhi facias scelus, 
non ubi reponas. 


sed quis credet illum in iambicis metris ea insolentia fuisse 
usum, quam ne in dactylicis quidem adhibuerit? et in tertio 
quidem exemplo non videtur dubium quin scribendum sit 
"ut facias scelus, in quibus uf loci notionem et ipsum con- 
tinet, de qua dixit Lachmannus commentario Propertiano 
[p. 238] at in primo loco illud saxeo apertest ineptum. 
qui enim non poterit claudere lapis murum saxeum? quare 
nescio an recte statuatur versum sensu pariter ac metro de- 
formem venisse ex eadem fabrica, qua ille in Hippolyto 
"haud quisquam ad vitam facile revocari potest'. denique in 
medio metro pro regia recte docti regio. nam quod prae- 
terea in Hercule Oetaeo [1341] habet liber Florentinus 
spiritus fugiens meo legatur ore, brachia et amplexus cape', 
id aperte corruptum et pridem persanatum ne mentione 
quidem dignumst. apud Terentianum [419] in trochaico 
metro scribendumst quattor pro eo, quod vulgo fertur quasi 
disyllabum, quattuor. mox idem quod trochaico in metro 
enarravit [755; 759] dixisse Maronem '(enuia et genua cum 
4 consona vix memoriae aptum. alia vero, non magis quae 
evertant regulam, infra perlustrabo. sed Ausonius et chri- 
stianorum ultimi quin semel aut bis regulam laesisse exi- 


LIBER QVARTVS. 285 


stimentur non prohibeo. haec cum ita habeant, fallitur 
Victorinus statuendo [2572] versum istum: 

beneficia pro re colere sapientis virist 
posse scandi per synaloepham. 

Ceterum plerique priorum nec diversa genera synizesis 
nec auctorum tempora et rationes satis cum distinxissent, 
multiplicatis verum involverunt erroribus. quos quidem nos, 
ut ferme solemus, silentio tegentes exemplis iam firmabimus 
singula. mittemus autem, in quantum poterit fieri, vulgo 
nota, nova et indicta ore alio clariore luce ut appareant. 
nec vero Schneideri vel aliorum collectanea despoliare avet 
animus sufficiente re propria. 

Igitur regulae illi, qua praecipitur vocalem ante vocalem 
in media voce corripi, eximuntur communi classicorum usu 
e Latinis dictionibus formae nominum in aius vel eius de- 
sinentium quaecumque habent i vocalem, ut Pompei, Grai, 
Grais, deinde genetivi primae in ai et quintae in ei, huius 
quidem tantum, si non praecedat consona, tum verbi quod 
est /io partes eae, quae non trahunt er, denique Gaius et 
Gnaeus et adiectivum dius cum substantivo cognato quod 
est dius vel dium [Lachm. p. 226]. praeterea incerta ratione 
fluctuat vocalis paenultima genetivorum in ius exeuntium 
praeter alius, qui tamen est rarus admodum [cf. Prisc. 740]. 
et de his quidem mentione dignissima, quae Lachmannus ac 
Ritschelius in Opusculis suis prompserunt [II, 195; II, 6628qq.]. 
ex quibus ille demonstravit Ciceronis tempore in eis i fuisse 
breve, ut qui de oratore l. III [47, 183] verba haec si, Qui- 
rites, minas illius dixisset cretica. at Ritschelius probavit 
apud scaenicos vetustissimos i, cum olim fuisset longum, 
haud raro breve inveniri. idem [pg. 693] ex Terentii 
Hautontimorumero [129] protulit eius quod est so/ivs exem- 
plum dactylicum, quale ex dactylicorum poetarum libris non 
suppetit. apparet igitur genetivos illos, quatenus non i con- 
sonam recepere, antiquissima iam aetate corripuisse ? natura 
longum. verum ab initio saec. p. Chr. I prisca, nisi fallor, 
pronuntiatio reducta. nam Phaedrus in fabulis, quod genus 
humilioris et vulgari orationi propioris est elocutionis, sem- 
per videtur i producere. Quintiliani autem tempore et in- 
sequente satis constat vulgo idem porrectum [cf. instit. or. 


286 LIBER QVARTVS. 


I, 5, 18; Consent. gr. lat. V, 389]. sed quod Priscianus 
[pg. 694] dicit ; in omnibus genetivis extendi praeter alterius, 
haec exceptio aetatis ultimae scholastica evenit subtilitate, 
scilicet quod illud aiferius in dactylicis metris, quae longe 
erant frequentissima, viderent semper brevi usurpari i. sed 
in iambicis trochaicisque ne sero quidem saeculo producere 
timuit Terentianus [1611; 2184; 1352]. 

At Diana dicta pro Divana ut Lucius pro Lucivus (unde 
in epitaphiis Scipionum media extenditur) cum olim prima 
fuisset longa, deinceps eandem correptam testatur Diomedes 
[pg. 436], cum dicit: ectasis est extensio. quae fit, cum cor- 
repta syllaba contra rationem per licentiam producitur ut [aen. 
Ll, 499]: 'exercet Diana choros'. — in eo, quod est oe, o 
anceps. et uno versu variavit quantitatem Martialis ita 
[IV, 89, 1; 9]: 


Ohe, iam satis est, óhe, libelle. 


Praeterea antiquissimi interdum producta vocali prima 
posuerunt illa /iere [Enn. ann. 9], /ieri, /ierem, cum tamen 
et correptae apud eos haud dubia extent exempla. porro 
Ennius [ann. 431; 297; 135] praeterita /wuimus, fuisset, ad- 
nuit, Lucretius [III, 933; II, 466; 464] ea quae sunt /uit, 
fluidus, fluida longa usurparunt w propter contractionem 
factam. quamquam perfectum /ui et quae ab eo descendunt 
cum alias semper ab eodem corripiantur, iure videntur docti 
exemplum primore loco positum, quod est tale: 

nam gratis fuit tibi vita ante acta priorque, 
suspectasse. satis bene Lachmannus: /uit haec tibi vita. —- 
ac difficile adducor ut credam a Statio adhiberi praeeundi 
verbum longa prima sic [theb. VI, 519]: 

cum vacuus domino praeiret Arion. 


sed hic, ut alibi apud eundem, gravius videtur latere men- 
dum. nec magis probabilest ab eo ter productam e in verbo 
deesse, cum nemo quisquam Romanorum ante hymnos ryth- 
micos christianorum dixerit nisi desse. sane feruntur in 
Thebaide haec [VIII, 236; X, 236; XI, 276]: 'nullis deest 
sua fabula mensis; 'nec deest coeptis; ' deest servitio plebes". 
verum primo loco reponendum videtur, quod Lindenbrogio 
et Bernartio placuit, 'nwllis iam deest (vel potius dest, ut 


LIBER QVARTVS. 287 


infra scribendum derat) sua fabula mensis'; altero sat com- 
mode legitur in membranis quibusdam ec deerat, quam- 
quam magis arridet Schraderi inventum new desset, tertio 
probandast Casselani codicis scriptura praebentis defi, id 
quod coniectando adsecutus est Bernartius (ad theb. II, 187]. 
At in Graecis vocabulis cum sit verum externam quan- 

titatem servari, non corripiuntur vocales ante vocalem positae, 
nisi quae natura sua sint aut breves aut communes velut e 
in Aeneide [Ov. ep. ex P. III, 4, 84], .Vereide, Eoo, Malea. 
ita verborum in ews exeuntium flexiones eos et ea ut raris- 
sime longam [Auson. perioch. Il. I; Avien. phaen. 440; Verg. 
aen. I, 611; III, 122], plerumque brevem priorem habent 
syllabam. chorea communi habetur e; at platea corripit 
eandem semper. atque ita 4eschyleus, Caucaseus vel Cauca- 
sius, Tantaleus, Pelopeus apud Propertium et Senecam [III, 
32, 41; II, 1, 69; V, 11, 24; Thyest. 641] inveniuntur atte- 
nuata paenultima, et similia alibi, sicut apud Claudianum 
[17, 94] academia. contra vix credo a Statio [silv. I, 3, 95] 
in Pliadibus corripi primam sic: 

haec per et Aegeas hiemes Pliadumque nivosum 

sidus ; 
ubi bene Heinsius Z/yadumque. porro viderint ipsi, qui pro- 
barunt, quo iure /o mensura iambica feratur in hoc versu 
Ovidii [Ib. 620]: 

quem memor a sacris nunc quoque pellit Io. 
nam in epistula Hypermestrae quod legitur [14, 103] 'quae 
tibi causa fugae? quid io freta longa pererras?' particulam 
esse apparet /o, non nomen, cum sequatur statim '/nachi, 
quo properas! ? quamquam libellus iste, qualis nunc quidem 
fertur, adeo omnis generis ineptiis dissonantiisque scatet, 
vix quidquam ut indignum videatur eius auctore. sed ad 
Ovidium ut redeam, sane in libro Tristium III [12, 2] etiam 
Maeotis extat correpta prima ita "longior antiquis visa Maeotis 
hiems', ut tamen ne hoc quidem satis sit securum et certum. 
bene autem Lachmannus [pg. 38] Tomitis. — quare quod 
Ruhnkenius in hendecasyllabo Martialis tali [ VI, 82, 6] 'aurem 
qui modo non habet Batavam" substitui voluit Zoeotam, lauda- 
bimus equidem amorem patriae, quo commotus ille non 
magis Batavorum cruditatem culpari voluit a Martiale quam 


288 LIBER QVARTV$&. 


ab Iuvenale [15, 124] Britannorum saevitiam Marklandus. 
sed neque nos ira aut favore populari immutabimus veterum 
placita et verendumst, ne ipsa illa coniectura confirmari 
videatur iudicium Martialis. 

At multum degeneraverunt christiani classicorum a ra- 
tionibus, frustrati illi praeceptis grammaticorum. qui cum 
viderent apud antiquos auctores Koum et Nereidas et quae- 
dam alia communem habere syllabam in hiatu constantem, 
paucorum exemplorum ambiguitatem pro regula amplexi 
persuaserunt poetis neotericis in media voce longam se- 
quente vocali pro arbitrio posse corripi diphthongis tamen 
enervandis pepercere eidem. nam quod a, vel & interdum 
inveniuntur breviatae, tenendum illam apud Graecos de- 
teriorum temporum plerumque sonuisse e, et quidem cor- 
reptum, hanc vel aetate optima sequente vocali aliquando 
mutatam in & breve vel e, sicut et apud classicos Romanos 
Caucasius, Tantaleus, alia quaedam imminuta inveniri paen- 
ultima memoravi —- igitur ut exemplis rem probem, brevi 
vocali hiante reperiuntur apud Prudentium cyaneus, Nazareus, 
romphealis, Maeander, Pyrenaeus, apud Avienum JPandion, 
Epicureus, Chius, apud Martianum Sabaeus, apud Sidonium 
glyconius, pherecratius, Darius, porro apud alios alia. quare 
a Terentiano qui potuerit in eis, quae sunt Grai et Grais, a 
corripi — ita i vel o breviatis apud eundem sunt chorius, 
dispondius, heroum — quod vix ac ne vix quidem intellegere 
sese ait Santenius, quid aliud comprobatur quam illum non 
ea, qua oportebat, fuisse prosodiae Latinae peritia? ceterum 
idem auctores passim recta usi quantitate. — maior etiam 
longe licentia in Hebraeis comparet nominibus, de quibus 
quae notavit Obbarius [praef. Prud. p. 20], plurimis augeri 
possunt exemplis. praeterea verbi, quod est /io, formae anti- 
quitus productae aliquando corripiuntur posteriore aetate. 
contra quod Luxorius [310, 1] et Venantius [VII, 21, 13; de 
v. Mart. III, 432] diei breviata dixerunt paenultima, id sine 
exemplo, quantum mihi constat, sunt ausi. 

At quas classici corripuere syllabas lege vocalis ante 
vocalem positae, paucas extulere productas christiani. cuius 
licentiae ducem fuisse probabilest amicum quendam Gellii, in 
cuius carmine [XIX, 11] dimetris iambicis constante suspicor 


LIBER QVARTVS. 289 


esse reponendum wf fierem ad me mortuus! — sicut Ennius 
dixit /iere longa i — pro eo quod vulgo fertur sine metro 
"ut ad me fierem mortuus'. porro apud Paulinum Nolanum 
et alibi invenitur saepe /idei longa e exemplo Ennii et paene 
ubique productum in compositis prae, ut apud Venantium 
in fine carminis de sancta cruce [miscell II, 4] in cruce 
rex ficus iudex cum praeerit orbi, licet veteres secutus Auso- 
nius dixerit [idyll. 4, 56] te praeeunte, item Paulinus Petri- 
cordiensis [de v. Martini II, 627] praeeunte caterva. non 
enim credo ab eis tales ineptias probatas, quas de Vergiliano 
illo [aen. V, 186] nec tota tamen ille prior praeeunte carina 
protulit Maximus Victorinus [gr.l. VI, 218], cum ne Bedam 
quidem fugerit verum [VII, 248]. contra idem Ausonius 
solus, quantum memini, illud quoad longa posuit o in ludo 
sapientum [XX, 132 ed. Schenkel.]: 
manendo Solonem quoad sese recipiat. 

fatendum tamen multa inveniri in hoc carmine mira, quorum 
pars ex Plauti Terentiique metrica male intellecta, quam 
subinde ibi imitatur, provenit. atque ita Venantius [miscell. 
V, 7, 20] posuit porrecta o id quod est introiit. verum quod 
et hic et alii dehinc, dehisco, dehonesto producta admiserunt 
e, id vero evenit ea doctrina, qua posteriorum plerique A 
pro consona adhibuere. praeterea haudquaquam inauditumst 
Graecis in verbis breves vocales insequente vocali produci 
ab auctoribus christianis, quamquam negavit fieri Schnei- 
derus [gr. Lat. I, 98]. ita habes apud Ausonium [parent. 
23, 10] Zryadiam, apud Sidonium [epigr. ad Maior. 13; 
38; pg. 231 sq. ed. Luetioh.] Geryonem ac Marsyam longa y, 
porro Luxorii in carminibus [358, 9; 11] Biantem et Perian- 
drum, Maximiani [3, 48] PZoethium extentis i vel o. neque 
intellegitur, cur ultimi Latinorum in externo sermone ab- 
stinuerint licentia ista, quam vel optimo tempore identidem 
admisere ipsi Graeci. 

At prior vocalium collidentium si sit brevis, potest qui- 
dem illa absorberi tota elisione facta, quale habes versu 
Praxillae: 

dÀÀd rtOv oUmOtt Ovuov» ivi otrO:ocww Emtiov 
et Sotadis: 
ctícv utAigv Ilplutóa OtbiÓv wat! cov 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 19 


290 LIBER QVARTYS. 


nec non apud Homerum et alios in vocabulo Alyvzriog. sed 
ut apud Graecos haec est ratio omnium infrequentissima, 
ita apud Latinos, diversae vocales si concurrerint, paucis 
invenitur exemplis. quamquam quae Lachmannus [p. 129] 
e scaenicis attulit exempla cur Hitschelius et Fleckeisenus 
damnarint, non perspicio, cum neque a Graecis modus iste 
vitandi in mediis verbis hiatus sit petitus et reperiatur etiam 
alibi in metro iambico. adde quod eundem aperte secutus 
in tragoediis Accius etiam scriptura expressit dicendo augura 
pro uuguria. contra nihil probatur verbis, quae proscriptionis 
tempore ad statuam Octaviani Caesaris adscripta testatur 
Suetonius [c. 70]. sunt autem haec: pater argentarius, ego 
Corinthiarius. quibus contineri, si dis placet, versum iam- 
bicum senarium quidam sibi persuasere: 
pater árgentarius, égo Corinthiárius. 
ubi ut species aliqua evadat metri, necessario cogendum illud 
argentarius. scilicet numquam statuis veterum adscripta sunt 
pedestria, ignotumque quam frequens in dicteriis Romanorum 
fuerit homoeoteleuton. non hercule magis ista continentur 
metro quam Asinii illud: non est facile in eum scribere, qui 
potest proscribere, aut Caracallae: sit divus, dum non sit vivus. 
Apud eos vero auctores, de quibus agere institui, exem- 
pla extant haec. 
Apud Lucilium legitur [Non. 281, 19]: 
i primum dominia atque sodalicia omnia tollant ; 
ubi domina & prima manu Guelferbitanus liber cum Perotti 
Cornu copiae. plura de hoc versu sum dicturus infra, ubi 
de i et w mutatis in consonam agetur. porro Lucretius 
[I], 991]: 
denique caelesti sumus omnes semine oriundi. 

et ita Laevius adeoque in iambis: 

complexa somno corpora 

operiuntur ac suavi quie 

dicantur. 
in his nequis diphthongo potius insolita quam prioris vocalis 
elisione tolli hiatum existimet, cum Graecorum exemplis et 
Accii prohibetur, tum eis quae supra de Latinae synizesis 
legibus exposui. — longe usitatius est e geminatis i vel w 
absorberi alteram. et primum quidem occurrunt memoria 


LIBER QVARTVS. 291 


digna verba, quorum pars posterior a iaciendo sive a iugo 
descendit. igitur cum dactylici usque ad Propertium verbi 
quod est iacere composita semper sic adhibuissent ut prima 
eius littera consonae esset instar, id postea mutarist coeptum, 
adeo ut sit certum Senecae, Quintiliani, Gellii aequales una 
eas i et quidem vocali extulisse. et firmat rem Victorinus 
[2511], dicens acephalum hunc versum Maronis 'adicias 
nec te ullius violentia vincat'. quod cum ita sit, non intel- 
lego, qua tam sera aetate optinuisse statuat Ritschelius 
[ prol. Trin. p. 92], ut scriberetur geminata i obiieiunt, similia, 
quamquam non ignoro eandem a Gellio [IV, 17, 7 sqq.] com- 
mendari scripturam. sed neotericam normam primus uno 
exemplo secutus videri potest Ovidius ita [ep. ex P. II, 3, 37]: 
turpe putas abici, quia sit miserandus, amicum. 
ubi tamen Heinsius scribendum proposuit abigi, commodo 
usus invento et facili, quamquam defenditur illud abici Taciti 
verbis [ann. XIV, 52] exweret magistrum. nec de primae 
syllabae quantitate nimis timendum Manilii aequalis tempore 
declaratur exemplis. mox ceteri et corripuerunt passim 
praecedentem iaciendo sylabam aetatis propriae usu, nec 
rarius scriptorum veterum imitatione produxere. quod qui- 
dem solum probavit omissa ratione altera Valerius Flaccus. 
verum hic usus cum auctoritate antiquorum, non more 
niteretur aequalium, plerosque imprudentes fefellit. unde alii 
priorem compositionis partem longam, quasi natura ac non 
positione produceretur, extulere [Gell. IV, 17, 1], alii pro eo, 
quod est icio, scripsere iecio vel hicio [Lachm. p. 128], de- 
nique in verbo quod est disicio sibilam geminavere, quam 
ob causam idem plerumque cum dissecando permutavere 
librarii, veluti versibus binis Avieni in descriptione orbis 
terrarum [964; 1174] etiamnunc perperam fertur dissicit 
pro eo quod est dissecat. sunt autem verba haec 'Aebas, 
cyanei qui dissicit aequora ponti'; 'sic Elidis incola pontum 
dissicit  Alpheus'. idem verbum restituendum in Sidonii 
panegyrico Maioriani [418]. contra in Troadibus Senecae 
(395] illud dissicat traditumst libro Mediceo pro eo quod est 
dissicit. — etiam in verbis, quae ab iugo descendunt, qualia 
sunt biiugus, quadriiugus, altiiugus (quibus addemus in lexicis 
omissa celsiiugus, quo utitur auctor carminis in genesin 
My" 


292 LIBER QVARTVS. 


[v. 291], et plaustriiugus apud Martianum [341, 19 Eyss.], 
ubi male libri plaustrilucis vel plaustrilucas) eximitur prior 
i, at posterior liquefacta corripitur. nam ne credatur tem- 
pore vel antiquissimo coisse in istis iiu per synizesin, Ennii 
versu prohibetur illo 'Z/ectorem curru quadriiugo raptarier', 
in quo non stabit metrum, nisi quadriiugo explerit paeonem 
quartum. ita idem vocabulum Sidonius [ad Consent. 371], 
biiugum Ausonius [epist. 11, 1] et Beda [p. 2373] diductis 
sunt dimensi syllabis. denique abiecta i habes apud Per- 
sium [1, 114] meite. 

Non videtur ineptum hoc loco de i consona in medio 
verbo inter vocales reposita dicere. qua etsi recte contendit 
Aufrechtus [Zeitschr. für vergl. sprachforschung I, 224—234] 
non produci, vulgo ut creditur, syllabam brevem — namque 
hoc si statuetur, qui potuit evenire, initio verbi collocata 
ila ne semel quidem ut praecedentis verbi syllaba finalis 
positionis iure longa efficeretur? —, tamen hic non magis 
quam ceteri demonstravit, cur in reiciendi vocabulo, quod 
ipse pariter ac relicui oblivio praeteriere, producatur haud 
dubie natura brevis prima. sed ita res habet. nempe i; 
consona ubicumque mediis verbis admissa praeeuntem habet 
vocalem, cum ea, nisi et ipsa sit i, coalescit in unum, ita 
ut eieci, proieci ei vel oi diphthongos habeant, quae ut 
firmiores longe quam ae vel oe potuere vel ante vocales 
propriam retinere quantitatem. ceterum, si longa fuerit 
vocalis prior, ne videatur ortus sonus non differre ab eo, 
quem habemus in deinde, proinde, Graecorum auctoritate 
prohibemur, qui semper Ilouz5:ov et By(ovg, non umquam 
Ilouztiov et Beíovg scribunt. quare potius adducor, ut 
credam sonuisse diphthongum idem apud Homanos, quod 
antiquissima aetate Graecorum » vel co cum . subscripto. 
conferenda etiam, quae de disyllabis illis Pompei, Volitei 
infra dicta. illarum autem, quas exposui modo, rationum 
similitudo traxit et Graeca quaedam, qualia sunt Aiax, Maia, 
Troia, quae vetustissimo tempore a Latinis recepta proprias 
servarunt diphthongos, quibus simul exemplis declaratur 
verissimam esse, quae nunc optinet, «v et ov diphthongorum 
Graecarum pronuntiationem. contra minime mirum, quod 
aliter formarunt idem Zoeeotum, Maeotida, similia, posteriore 


LIBER QVARTVS. 203 


longe spatio recepta, quo iam diphthongorum spuriarum 
magis magisque invaluit odium. nam nec in Latinis vocibus 
morem ilum pronuntiandi ultra nonum a. u. c. saeculum 
optinuisse credam. insequentes quod tamen semper proieci 
et Troia et similia extulerunt eadem qua veteres quantitate, 
id vero fecerunt auctoritate priorum, simul quod i in illis 
plerique duplicis instar credidere consonae. nam quod Tul- 
lium constat scripsisse aiio et Maiiam, hac ipsa re nihil aliud 
videtur significari quam illud i neque vocalis prorsus neque 
consonae, sed mediae potius litterae in verbis istis optinere 
vicem. 

Iam ut exsequar unde sum digressus, altera w de- 
litescente dixerunt veteres Vesuvium et Pacuvium [Lachm. 
p. 306] tribus sive quattuor syllabis. ita bis est apud Si- 
lium (XI, 58; 313] restituendum acuio, cum habeat liber 
Coloniensis, longe ille praestantissimus — nam ceteros non 
curo —  Paculo vel Pacullo; ita in Vaticanost Persii [1, 77] 
Pacuius. luvenalis satura sexta [343] simpuvium wel sim- 
pulum (i. e. simpuium) aequa fere nituntur auctoritate. apud 
Nonium s. v. 'simpuvium' [p. 544] in ipsius pariter verbis 
atque Varronis simpuium habes et simpuio, ut apud Ciceronem 
s. v. 'Samium' [398] simpuia, quamquam in alio fragmento 
Varronis etiam apud illum extante [545] fertur simpuvium. 
quin apud Maronem Aeneidos VII [750] cum habeat liber 
Romanus Marrula, scribendum esse videtur Marruia, prout 
est apud Strabonem Magoviov. sic Lanuinum habes apud 
Frontonem [p. 31 ed. Naber.], porro Lanvini in versibus 
Arioli Naeviani, quos emendatos ascribi placuit. sunt autem 
hi [Macrob. III, 18, 6]: 

quis heri ápud te? — Praenestíni et Lanvini hóspites. — 

suópte utrosque décuit acceptós cibo, 

altrís inanem bülbulam madidám dari, 

altrís nuces in próclivi profündier. 
in quibus praeterquam quod scripsi Lanuini et altris — nam 
vulgo fertur Lanuvini et alteris —  bulbulam posui pro eo 
quod est in scriptis libris bulbam sive bullam. — ceterum 
haec cum ita sint, apparet non recte a Lachmanno Pacuium 
et Fesuium tribus syllabis elata Oscorum ad usum reducta 
esse, qui pro simplici w vocali posuere plerumque consonam, 


294 LIBER QVARTVS. 


cum potius propria illa sint Latini oris et eodem modo dicta, 
quo adicio, obicio. nam quod pro libidine wu vel consona 
evenit vel vocalis, id vero legitima norma sonorum, supra 
quam proposui, evenit. ceterum ab eadem ratione, non 
Graecanica normagvenit A4rgius pro 4rgivus, quod bis apud 
Livium [XXV, 25, 3; XXXIV, 25, 7] librorum Puteanei vel 
Bambergensis firmatur auctoritate, nec minus huc pertinet 
adiectivum dius, quod digamma eiecto primum, ut puto, 
eas formas, quae flexione w addunt, mox ceteras imminuit, 
etsi quae pleniores eaedem potiores fuisse videantur omnino 
quolibet tempore. mansit tamen illud dius, quod agnoscitur 
a Terentiano [670], ad sextum p. Chr. n. saeculum [cf. fin. 
opusc. IV]. praeterea dignum memoria semper omissa e 
pronuntiari anfeactum, anteambulonem, 'anteea, anteire, ante- 
hac, neumquam, neusquam, neutiquam, id quod in illis, quae 
sunt anteea, neumquam, neusquam, semper, aliquando etiam in 
anteeundo declaratur scriptura. tamen scholastico acumine 
Ausonius, ut compositionis partes apparerent, dixit amteit 
trispllabum [idyll 11, 16] 'quem nmoviens senior Gangeticus 
anteit ales'. huius igitur facetias excusent, qui etiamnunc 
inter synizesis exempla referunt antehac et anteire. ceterum 
non magis for(assean potuit esse Accio tetrasyllabum, quam- 
quam fertur vulgo eius versus talis '/orfassean sint quos 
hic non mertet metus'. in quo tamen scribendum esse /or- 
lasse an sit quod hic nos mertaret metus fatebuntur qui le- 
gerint lemma Nonii adscriptum [138, 29]. ceterum deorsum 
et seorsum ubicumque reperiuntur disyllaba, scribendo pro- 
nuntiandoque etiam priorem vocalem subtrahemus potius 
[cf. Lachm. p. 134] quam synizesis molestiam adhibeamus, 
qualem ut devitaret Ennius dehortandi verbum diremit per 
tmesin ita [401] 'Zannibal audaci cum pectore de me hor- 
tatur. — denique addo non recte in Anthologiae carmine 
quodam de ventis, licet non sit notae optimae, [484 R.], ferri 
v. 19. euroaustrum, ubi plures codices euraustrum; ac sic 
etiam infra [21] reponendum austrafricus pro austroafricus. 

Iam ad contractionem vocalium concurrentium ut trans- 
eamus, dixerunt poetae veteres colesco et coperio [Lachm. 
p.134 sq.] pro eis, quae sunt coalesco et cooperio, quamquam 
raro usu aut ambiguitate metrorum subobscuro. quare per- 


LIBER QVARTVS. 2095 


peram Consentius [gr. l. V, 387; 392] asserit barbare dici 
vulgo coperit pro operit, scilicet non intellecto, qui sit ortum 
istud vocabulum, quod et Gellium [II, 17, 7] fefellit et alios. 
deinde Lucretius etiam posuit [I, 977; III, 862] probeat et 
probet et. /tutat [III, 189]. praeterea desse et derrare [cf. Vel. 
2227] constanti semper usu dicitur. quippe desse geminata 
e ubi ponatur nusquam inveni praeter unum versum ryth- 
micum [Daniel I, 102, 12] 'abest limus, deest fimus, lues 
nulla cernitur'. deinde sicut pro chortes dixerunt alii coor- 
(es, ita. coartantes disiuncta cohortes vulgo pronuntiaverunt 
cortes [Vel. 2234]. porro conestare dixit Accius hoc versu: 


pro se quisque cum corona clarum conestat caput. 


nam traditumst antiquitus coms/at vel conectat. 

Iam exponemus, quaenam in contrahendis illis mihi, nihil, 
prehendo, vehemens, mehercule (sive mehercules) optinuerit ob- 
servantia. et prehendo quidem ac prendo utrum promiscue 
adhibuerint scaenici an exclusa forma longiore, nondum 
sat constat. dactylici utraque usi sunt, sed potius breviore. 
et saepe in compositis trisyllabae parum fuit loci. e gram- 
maticis, qui diversa tradunt, Velius [2229; 2234] et Scaurus 
[2256] damnant adiectum spiritum. at illud vehemens cum 
Lachmannus neget reperiri distractis syllabis prima et se- 
cunda praeter hendecasyllabum M. Aurelii Caesaris [ap. 
Fronton. pg. 30 ed. Naber] 'nos istic vehementer aestuamus', 
nec ipse alia exempla inveni excepto uno Prudentii [p.st.6,20]: 


praeceptor vehemens eundo firmat. 


verendum tamen, ne quidam id statuant casu esse factum, 
quamquam asserit Velius cum Scauro emendatius dici ve- 
mens. denique mehercule tribus syllabis elatum posuit Ca- 
tullus [38, 2]: 

malest mercule et est laboriose. 


cui accedit Phaedrus, apud quem ubique invenitur mercules, 
quod etiam a nobis restitutumst fab. Per. 12, 3. 

Iam illud nihil, quod pro origine aliquando ab Ovidio 
adhibitum iambice iam monui in prohoemio, plane ut nihilum, 
nihili, nihilo, semper puto contractionem passum apud scae- 
nicos, ut, sicubi diductis occurrant vocabula ista syllabis, 
exemplum vel corruptum existimem vel interpolatum. verum 


296 LIBER QVARTVS. 


a Ciceronis tempore eadem haud dubie inveniuntur integra, 
et quidem brevi syllaba altera, ut apud Catullum [61, 192]: 
at marite (ita me iuvent 
caelites) nihilo minus 
pulcher es. 


idem alibi [17, 21]: 

talis iste meus stupor nil videt, nihil audit. 
ac tamen usque ad Augusti finem potiores fuisse existimo 
formas breviores easque restituendas ubivis, quando metro 
id permittitur. praeterea eaedem usque ad exitum littera- 
rum Latinarum pro necessitate versus usurpatae promiscue 
[cf. Serv. comm. in aen. VI, 104]. 

Ceterum in his, de quibus modo dixi, quam mature 
quamque licenter variaverint librarii, demonstrat Cassiodorii 
locus, qui testatur [gr. l. VII, 153] apud antiquos et Ci- 
ceronem aeque legi vehemens, prehendo, nihil ac vemens, 
prendo, nil. 

Restat mi pro eo, quod est mihi, dictum, quam for- 
mam euphoniae studio ortam cur ab arsi versuum scaeni- 
corum excludi velit Ritschelius [proleg. Trin. p. 291] non 
capio, cum apud dactylicos non minus in illam quam in 
thesin inveniatur admissa. et quamquam evenit aliquando, 
ut mi pro mihi poneretur a librarüs, tamen longe saepius 
contrario errore peccavere idem, nonnumquam etiam illud 
mi, quod descendit a meo, ut distenderent. e dactylicis usi 
sunt breviore forma, ubicumque longior inepta esset metro, 
indifferenter Ennius, Lucilius, Lucretius, Catullus, Vergilius 
in Aeneide, Horatius in Saturis aliquoties, in Epistulis semel, 
si integer locus est, et quidem libro priore et in antitheto 
[L 18, 112]: 

det vitam, det opes, aequum mi animum ipse parabo, 
porro Ovidius in Transformationibus, Propertius, Phaedrus, 
Petronius, Persius, Iuvenalis, Septimius, Prudentius in iam- 
bis, Ausonius, Venantius. sed abstinuere plures: Vergilius 
in Bucolicis et Georgicis et opusculis, Horatius in melicis et 
iambicis, Ovidius in distichis, Tibullus, auctores Priapeorum, 
Manilius, Seneca, Lucanus, Calpurnius, auctor ad Pisonem, 
Homerus Latinus, Statius, Silius, Valerius, Martialis, Neme- 
sianus, Sammonicus, Claudianus, Rutilius, Terentianus, Boe- 


LIBER QVARTVS. 297 


thius, Avienus, Iuvencus, Prudentius extra iambos, Paulinus 
Nolanus, Martianus, Sedulius, Luxorius, Sidonius, Maximia- 
nus, Arator, Priscianus, Corippus, Orientius, Eugenius, alii. 
ceterum qui breviore forma utuntur, tantum non omnes ad- 
hibent rarissime nec praeter metri necessitatem, bis Ver- 
gilius [aen. VI, 104; 123], ter Ovidius [met. IX, 191; XIII, 
503; XV, 600], semel Persius [1, 2], semel Iuvenalis [10, 82]. 
quare pessime habet, quod voluit Perleampius scribi in Ho- 
ratii versu asclepiadeo [c. III, 16, 38] 'nec mi plura velim". 
ceterum falsus est Servius dicendo [ad aen. VI, 104] pro- 
nomen mihi non venire in synhaeresin eam ob causam, ne 
incipiat esse blandientis adverbium, cum potius odio mono- 
syllaborum aut patientia hiantium in medio verbo vocalium, 
quibus intercederet A, videantur recentiores vitasse formam 
breviorem. praeterea, ut omittatur di vel dis, invenitur mis 
pro meis in epitaphio Cn. Scipionis: 

virtutes generis mis moribus accumulavi 
et in Troasin Senecae [191]: 

ite, ite inertes. manibus mis debitos 

auferte honores. 
porro dignum memoria Lucretium, cum ei non liceret illud 
aranei tribus syllabis efferre, ab eo quod est aranius ductum 
dixisse arani [III, 383]. denique i et is pro illis, quae sunt 
ei, eis, qui dixerit dactylicorum non invenio. nam quod 
Vahlenus dedit versum Ennii talem [320]: 

is pernas succidit iniqua superbia Poeni, 
cur spreverit quod habetur apud Paulum Ais non video. 
quamquam ne optimis quidem testibus satis constat harum 
rerum fides, cum perpetuo confundantur interse et per- 
mutentur ii, iis et hi, his. ita Iuvenco reddendumst [h. e. 
I, 500; 503] 'visibilis deus his! et 'his mox regia caeli! pro 
vulgato iis. quis enim credet poetas dactylicos ibi usos 
contractionum insolentia, ubi liceret eis uti pronominis Aic 
paratis formis magisque vividis? ceterum cum i et is non 
videantur inveniri extra scaenicorum libros, non tamen pla- 
cuere ei et eis disyllaba. at in composito legitime optinuere 
idem et isdem, miraculosum paene ut sit hoc Iuvenalis 
[14, 30]: 


implet et ad moechum dat eisdem ferre cinaedis, 


298 LIBER QVARTVS. 


non bene docti in v. quodam Claudiani [18, 412]: 

ecce recens clades ab eisdem partibus exit. 
et in Calpurnii carmine VII unice verumst, quod optimo 
codice firmatur [71]: et in isdem (cd. hysdem) saepe cavernis 
aurea cum croceo creverunt arbuta nimbo, ut est apud Pro- 
pertium [I, 2, 11]: 

surgat et in solis formosius arbutus antris. 
vulgo apud illum fertur e! eisdem. haec autem omnia ut 
possent provenire, prior e sequenti vocalist assimilata. prae- 
terea notabo bis videri produxisse Lucilium ut contrac- 
tione natam primam syllabam verbi indeclinabilis, quod 
est ducentum [XVIIL, 1; XXX, 18], cum alibi ipse pariter 
cum ceteris ducentos et dupundium |XV, 1; inc. 73] efferat 
correpta eadem. ita coactis u e puros Lucretius [IV, 1019], 
puritiem dixit Ausonius [prof. Burd. 10, 17]. denique dis 
pro eo quod est dives binis, nisi quid me fugit, dactylicorum 
constat exemplis, quorum alterum apud Sammonicum reperi- 
tur [397], ubi in libris est quis, alterum apud auctorem ver- 
suum de figuris [87]. quod in tanta librorum penuria non 
est mirum, quamquam vulgo optinuisse formam contractam 
non inepte concludes e versu Ausonii [grammaticomast. 16]: 

dives opum eur nomen habet Iove de Stygio dis? 

Iam pleraque alia declinationum et coniugationum eadem 
ratione sonorum imminuta ut omittam, de quibus septimo 
exponetur libro, ad alterum contractionis genus transibimus, 
quod constat i vel « duratis in consonam. — quae synhae- 
resis minore fit culpa in verbis omnino dactylico metro 
ineptis. prorsus autem exclusumst hoc genus synizesis a 
compositione verborum, veluti non potest in eo, quod est 
semianimus, i pinguescere. neque magis eam licet adhiberi 
coniugationum flexionibus exceptis paucis exemplis vetustis- 
simorum ac recentissimorum poetarum, veluti apud Lucilium 
[l. inc. 9 bis] maluisti, apud Corippum [ioh. IV, 691; VI, 177] 
paruere et miscuissem tribus habes syllabis. quare non recte 
Iuvenali condiat disyllabum tribuit Lachmannus, qui et alias 
nimis facilis fuit admittenda synizesi. 

Porro alienumst a fide Latinos post geminatam con- 
sonam i vel w extulisse consonam. sed dixere potius Lu- 
cilius [III, 9; XV, 5] et Martialis [IL, 5, 3] passum, Vergilius 


LIBER QVARTVS. 299 


[aen. VI, 653] currum, ut fortasse manum [VII, 490], Ennius 
[ann. 90; 609], Seneca [Herc. Oet. 1095], Terentianus [419] 
quattor. unde apparet non esse tolerandum, quod in non- 
nullis fertur editionibus Martialis [II, 29, 5] Marcelliano pro 
Marcellano. nam ne a Paulino quidem illo, qui Theodosio 
minori fuit aequalis, in ecloga cognitu dignissima, quae 
Claudii Victoris Alethiae legitur subiecta in libris, elatum 
existimo trisyllabum [v. 66] Passiena, sed scribendum Passena 
(cd. Passina), quae non minus bonast forma. — pro eo 
autem, quod est s/eilio, in Georgicon IV [243] recte Medi- 
ceus et Romanus síelio. nec a Persio venit illud [2, 10] 
ebulliat, pro quo libri boni habent ebullit, sed aut ebuliat 
subtracta consona altera, ut fit in 4//ia, tinnio, hinnio, aut 
ebullet ab ebullando, ut legitur in codicibus nonnullis [cf. 
Neuii gramm. lat. II, 432]. 

Contra alia inveniuntur synizesis huius exempla, nobis 
quidem quae videantur sat dura, qualia sunt vietis Horatio, 
omnia Vergilio, patrui Statio elata binis syllabis. sed enim 
fatendum multa in pronuntiatione latina incerta necdum 
expedita. ceterum simul i et & qui pinguescere passus sit, 
non invenio praeter Statium, quamquam ne de hoc quidem 
satis constat. conferenda quae infra dicta de verbo tenuis. 
— genus autem hoc licentiae praeter primum hexametri 
locum, cuius nota libertas, quintum potissimum obtinet et 
sextum, qui propria quadam tenentur lege podica. com- 
paranda quae mox de synizesi dicentur graecanica. 

Igitur i vel v in consonam mutata apud Ennium legitur 
[ann. 112; 443; 91] JVerienem et insidiantes et dvium. quod 
contra Lucilius non scripsit in III [11], ut Lachmannus 
voluit, Dicaearchium mensura tali: v — — —, sed Dicarchitum. 
neque sat constat, in XIII [9] utrum sit legendum: 

primum dominia atque sodalicia omnia 

tollantur 
an quod supra posuimus de coniectura: 

i primum dominia atque sodalicia omnia tollant. 
potuit enim facillime ex illo /ollant oriri tollantur, cum se- 
quatur nomen Zurpilii. ab eodem tamen poeta bis illud 
maluisti ternis elatum syllabis [inc. 9]. mox Camerium metro 
phalaecio cum synizesi posuit Catullus [55, 10]. at apud 


Ag "E €; 
[o iw.) 
E 


Ne M 


te 


300 LIBER QVARTYVS. 


Vergilium eadem reperitur in eis, quae sunt «biete, abietibus, 
ariete, arietat, pariete, parietibus, fluviorum, stelio, omnia, 
precantia, porro in genua, tenuis, tenuia. constant vero 
exempla numero XXII. praeterea curate quaesivere homines 
docti, Lavinia an Lavina litora principio Aeneidos dixerit 
idem, multa illi in utramque partem disserentes, etsi minime 
locus sit ambigendo. ac primum quidem codex Romanus 
cum aliis multis habet Lavinaque, cum in Mediceo quidem sit 
Lavinia adiecto signo liturae. porro grammaticorum, qui 
afferunt versum, libris quamquam plurimum variat lectio, 
tamen antiquissimus auctor Gellius firmat Lavinaque. sed 
quid opus seris testimoniis, cum Propertius ipse pentametro 
tali *iactaque Lavinis moenia littoribus! haud obscure tueatur 
illud Zavina. nam quod dicit Lachmannus Zavinis dictum 
esse pro Laviniis, non invenitur apud istum contractio illa. 
qui si legit Lavinia apud Maronem, cur non scripsit 'iactaque 
Lavini moenia littoribus"? descendit vero adiectivum ZLavinus 
a breviore urbis nomine Lavinum, quo usus est Iuvenalis 
[12, 71]. sunt autem Zavina littora eadem ratione dicta, qua 
ipsi Vergilio purpura Meliboea, Namatiano Lepidum malum, 
Corippo Zustinianus apex, alis alia. fac soloecum esse illud, 
tamen inepte dicetur non esse Latinum, quod tot scriptores 
Latini sine offensione legisse noscuntur. at Lavinia et syn- 
haeresin qui maluerint, eis vero primum omnium erit com- 
monstrandum quemquam poetarum Romanorum, nedum di- 
ligentissimum omnium Maronem, in ipso quasi limine operis 
tam insigni usum esse inelegantia metri. certe Valerius 
Flaccus, initium libri synizesi ut ne depravaret, /w/os dixit 
pro Zuliis [I, 9]. longe rarius Vergilio adhibuit contractionem 
Horatius, qui ponit coactis syllabis in hexametris [s. I, 7, 30; 
II, 8, 1; 21; ep. 12, 7] illa vindemiator, Nasidieni, Servilio, 
vietis, praeterea in hendecasyllabo 2alcaico [c. III, 4, 41; 
6, 6] consilium et principium. at Ovidius semel, non saepius, 
admisit idem, et quidem in Transformationibus [XV, 718]: 
et tellus Circaea et spissi littoris Antium. 
contra idem pro ariete Phrixeo arborem sustinentem eius vel- 
lera non sine scabritie quadam maluit dicere [met. VII, 151]: 
dentibus horrendus custos erat arboris aureae. 


ubi quidam libri per interpolationem arietis aurei. 


LIBER QVARTVS. 301 


Insequentes ut paucitate exemplorum Ovidium, ita specie 
Maronem sunt imitati. omnino abstinuere licentia tali, 
minores poetas ut omittam, Tibullus, Manilius, Grattius, 
Homerus Latinus, Persius, ut videtur, Martialis, Seneca, 
Calpurnius, auctor ad Pisonem, scriptor Aetnae, Nemesianus, 
Claudianus, Rutilius, Symphosius, Boethius, Terentianus, 
Martianus, Avianus, Sedulius, Maximianus, Arator. in qui- 
bus quod etiam posui Martialem, iam supra negavi ferendum 
apud eum illud Marceiliano [Il, 29, 5], nec rectius Gilbertus 
eidem tribuit trisyllabum Pipsanias [I, 108, 3]. nam videtur 
pro Fipsanio etiam Vipsanus fuisse nomen gentilicium, sicut 
Albinovanus; de quo dixere docti ad Hor. Ep. I, 8, 1. itaque 
ne lFipsanis quidem apud eundem Martialem [IV, 18, 1] repe- 
tendum a Fipsanius. 

At e ceteris semel admisit synizesim auctor carminis de 
Maecenatis obitu [v. 109] viscera dissecti mutaverat arietis 
agno; semel Iuvenalis [6, 82] comitatast Eppia ludium, semel 
Sammonicus [324] ebibe seu salibus pipper adde et tenue 
cuminum; bis Propertius [IV, 18, 12; V, 1, 42] in his quae 
sunt abiegnae, abiegni; ter Valerius Flaccus sic [VI, 368; 
VIL, 405; VI, 225] arietat; abietibus; tenuia; septies Statius 
exemplis talibus [theb. VIII, 156; V, 597; VI, 196; IV, 697; 
XII 2; silv. I, 4, 36; theb. IV, 429]: genua; tenuia; tenuior ; 
tenuiore; patrui; denique quater decies Silius, simia Maronis, 
cuius sunt spissata i vel w [III, 442; VI, 352; V, 554; XII, 
40; 535; XVI, 697; IV, 149; II, 361; VI, 226; VII, 503; 
X, 182; I, 529; VI, 19; IV, 147]: abiete; ariete; arietat; 
parietibus; sinuatis; sinuato; sinuatur; genua; tenuis; tenuia. 
ita Sidonius [burg. Leont. 200; paneg. Maior. 590] illa 
singulis locis imminuta habet i: parietibus; vesties; Pru- 
dentius [hamart. 488; 852] arietat; parietibus; Ausonius 
[epist. 9, 28; idyll. 16, 24; 2, 49; eclog. de rat. dier. ann. 
vert. 3; idyll. 11, 44; epist. 16, 87] carentia; omnia; omnium; 
ariete; parietibus; Silvios. et Silvios quidem disyllabum fac- 
tum in jambico dimetro, si recte habet lectio: 


Silvios Iulis miscuit. 


ubi laesa, ut aliquotiens a christianis, lex illa, qua ab iambicis 
metris ac trochaicis hanc arceri synizesin supra declaravi. 


302 LIBER QVARTYS 


Restat unum ex Parentalibus [17, 16] exemplum: 
cape munera tristia parentum. 
quod tamen a relicuis Ausonii modulis alienum et haud dubie 
vitiosum. fortasse scribendum: cape munera tristia rite. 

Non autem constat satis de synizesj, quam plerique 
putant admissam in eis quae sunt pituita, promunturium. 
nam pifuitam cum dici existimarit Aelius Stilo [Quint. I, 6, 
36], quia petat vitam, probabilest a nonnullis elatam correpta 
prima. possis etiam suspicari i paenultimae aliquando cor- 
/ reptam, sicut in illis /ortuitus, gratuitus. itaque satis erit 
notari apud Catullum [23, 17] id quod est pituita implere 
ditrochaeum. contra Horatius [s. II, 2, 76; ep. I, 1, 108] 
idem vocabulum utrum trisyllabum voluerit fieri per syni- 
zesim, quam alias non admisit nisi in i littera, necne parum 
constat, nec magis Persius [2, 57] utrum choriambum posuerit 
an molossum. sane aliud apud eum synizesis exemplum non 
invenitur. — porro promunturium cum alii deducant a pro- 
minendo, ali & monte (nam et promuntorium sive promonto- 
rium scribitur), tertiam a fine brevem, ut in tugurio, videntur 
tria quae extant in versu indicare exempla. sunt autem 
haec [Pacuv. ap. Gell. IV, 17, 15; Lucil. III, 12; Ov. Met. 
XV, 709]: 

Idae (id cdd.) promunturium, cuius lingua in altum proicit; 
— promunturium (promontorium cdd.) remis superamu' Minervae. 
inde legit Capreas promunturiumque Minervae. 

Semovi vero quaedam, perperam vulgo synizesis exem- 
plis quae attribuuntur. ac primum quidem /ortuitus quam- 
quam haud dubie longa i ponitur a Plauto et Horatio et 
Phaedro, tamen eodem iure quo gratuitus [Stat. silv. I, 6, 
16] eandem corripiet. neque aliter stabit versus Manilii 
[I, 182] 'nam neque fortuitos ortus surgentibus astris", cum 
abstineat ille omni synhaeresi. quare in versu ut puta hoc 
Iuvenalis [13, 225] 'non quasi fortuitus nec ventorum rabie, 
sed' non dicemus illud quod est /ortuitus per synizesin ex- 
plere molossum, sed potius integris syllabis choriambum. 

Sed plurima contractionis exempla sustulimus dempto 
vocabulo conubii, quod, vulgi opinionem et vetustum errorem 
si amplecteris, semper habet longam antepaenultimam, ut, 
ubicumque in dactylico metro prima sit in arsi syllaba, ap- 


LIBER QVARTVYS. 303 


pareat i vertendam in consonam. et notabile quidem debuit 
videri, tot exempla durissimae synizesis cur noluerint vitare 
poetae ponendo coniugium vel coniugialem. sed enim augebi- 
tur admiratio reputantibus Lucani et Senecae, qui numquam 
i vel « mutarunt in consonam, versus tales [II, 330; 343; 
Hippol. 232]: 
mox ubi conubii pretium mercesque solutast. 
conubii. liceat tumulo scripsisse: Catonis. 
conubia vitat. genus AÁmazonium scias. 
quamquam apud Lucanum potest poni illud conubi. — porro 
Statius synizesin cum alibi non plus septies admiserit similem, 
in uno vocabulo conubii, si productam habet semper se- 
cundam, deciens octiens eam adhibuisse erit credendus. — 
sed quid multa? conubium corripere antepaenultimam testatur 
Consentius ita [gr. l. V, 388]: ectasis est, cum correpta syl- 
laba poeta sic auctoritate sua utitur, tamquam sit temporis 
longioris, ut est ' Italiam fato profugus' et 'conubia nostra 
reppulit', cum i et u aperte breves sint, ut alibi 'antiqua e 
cedro ltalusque paterque Sabinus! et 'conubio iungam stabili 
propriamque dicabo'. quibus convenit quod Servius [ad aen. 
IV, 213] eisdem exemplis usus dicit modo produci, modo 
corripi a Vergilio in vocabulo isto antepaenultimam. quare 
recte stat conubium, ubi ratione musica non licet molossum 
poni pro choriambo veluti versu hoc Claudiani (40, 18]: 
vectigal meritae conubiale lyrae 
aut Prudentii tali [cath. 3, 75]: 
nexilis inscia conubii 
sive males Martiani [I, 92, 39]: 
illum conubio rite iugarier. 
quibus addas Sidonii hendecasyllabum [praef, ep. Pol. et Ar.1]: 
prosper conubio dies coruscat. 
quodsiquis christianorum poetarum exemplis fidem abrogarit, 
at certe Claudiani testimonium firma stat auctoritate. 
Restant partes orationis eae, quarum prius est mem- 
brum semi. quod ubi excipitur insequente vocali et re- 
tinere potest postremam et abicere, perinde ut confirmen- 
tur auctoritate librorum ut puta et semianimis et semanimus. 
pleniore autem forma servata etsi minime synizesin admitti 
posse supra indicavi, tamen placet rem altius repeti. 


304 LIBER QVARTYS8. 


Igitur primum omnium quis credet eos, qui numquam 
vel 4 mutarint in consonam, dixisse semiesum, semihominem, 
semiobolum |Priscian. de pond. 8], similia, cum vulgato usu 
i vel demi posset vel addi. sed ne ceteros quidem pro 
relicua modestia probabilest durissimam synizesim quam 
paratum ultroque oblatum maluisse auxilium. maxime autem 
omnium notabilest ne in iambis quidem umquam inveniri 
formam longiorem, sed posuisse Senecam semiustum ternis, 
item semianimum quaternis syllabis nec aliter Prudentium 
[peri st. 2, 348] semiustulatum quinis. praeterea notandum 
Ovidium [am. I, 6, 4] semiadapertum potius dixisse quam 
semiapertum. — iam cum ne apud scaenicos quidem anti- 
quissimos recorder usquam me legere semi sequente vocali 
integrum, recte statuetur semper pronuntiatum in carmine 
ut puta semesum, semanimem, quod non est dubium quin 
florentissima aetate linguae Latinae etiam pedestris orationis 
usu optinuerit. contra quod Wagnerus [ad aen. III, 578] 
ideo damnat semhominem, quia non videantur Romanis certe 
antiquioribus placuisse coiugatae litterae ;z et A, plane fal- 
sumst vanumque. unde enim hoc illi compertum? sed di- 
xerunt semhominem complures, porro Catullus in glyconio 
metro [61, 216] semhiantem et amicus Gellii [XIX, 11], ovx 
&uovGog, ut ait ille, adulescens, semhiulcum. ceterum, ut iam 
memoravi, eis, qui nihil probant nisi librorum testimoniis 
tutum, solatio erit et semesum et semanimum et alia bona 
niti codicum auctoritate [cf. Lucr. VI, 1266; Verg. aen. III, 
244; 578; VIIL, 297; XI, 200; Iuven. 5, 167], quamquam 
saepius invenitur addita i. sed iam taedet nugarum, neque 
enim id agimus, ut demonstremus pronuntiando easdem om- 
nino quas scribendo litteras expressas semper a Romanis, 
quod mihi quidem videtur longe aliter habuisse. 

Eadem autem plane res est in compositis, quae habent 
sesqui insequente vocali. igitur ut vulgo sescunx vel ses- 
quunz, item sescuncia, ita a Varrone Sesculires dictus pro 
Sesquiulixe vel Sesquulixe. porro apud Plautum in Captivis 
[725] scribendum: 

cotidiano sesquopus confeceris. 
nec non sesquialter, sicubi in versu invenitur, trisyllabum, 
non tetrasyllabum. similiter Laevius Nestorem dixit dulcore- 


LIBER QVARTVS. 305 


locum, non dulciorelocum. ne Ausonio quidem convenire 
puto, quod legitur in epigrammatis [128, 3 sq.]: 

muliebre membrum quadriangulum cernit. 

triquetro coactu ófir« litteram ducit. 
ubi unus liber a prima manu habet quadrangulum.  scri- 


bendum: 
muliebre membrum cum quadrangulum cernit, 


triquetro coactu ó£ir« litteram ducit. 

Porro /arva et larvalis apud Plautum et in Priapeo 
quodam [32, 12] habent w vocalem, at ilud apud Hora- 
tium [s. I, 5, 64] consonam. atque ita christiani. item 
miluus usque ad Phaedrum [I, 31, 3; 10] ac Persium [4, 26] 
mansit trisyllabum; mox in brevius artatumst. denique re- 
licuus usurpatum a scaenicis Lucretioque ac Phaedro. et 
Lucretius quidem propter dactylici numeri necessitatem dupli- 
cavit / [L, 560; III, 646; IV, 973]. post Phaedrum obtinuit 
reliquus, quod tamen diu non satis visum urbanum. itaque 
et hac forma et priore, quam dactylicum metrum respueret, 
abstinuere plerique saec. | poetae, non tamen Persius, Iu- 
venalis, Martialis, Sulpicia ac duriores epici Statius Siliusque 
[cf. Bentl. ad Phaedr. I, 31, 15; Lachm. pg. 305]. 

Et in his quidem omnibus non licentiam metricam 
scriptorum, sed vulgaris sermonis agnosces differentiam. at 
Varro quod posuit promisque pro vulgato promiscue seu pro- 
misce hoc versu [Non. p. 361] 'cetera promisque voluit com- 
mwnia habere', id Lucilii [Cassiod. 2283] fecit commotus 
auctoritate, qui statuit tum recte poni q, cum ei, quod est c, 
statim «w littera et alia quaelibet vocalis iungantur. denique 
arquatum tribus semper syllabis dixerunt poetae. praeterea 
in Gaio et Gaiano i vocalem constanter servarunt antiquiores, 
neque aliter Terentianus [897]. sed insequentibus saeculis 
consonam placuisse poetarum usu [ut Auson. epigr. 75, 1; 
5; 9] et Probi [gr. lat. IV, 104] ac Prisciani testimoniis 
|p. 739] confirmatur. denique non definium, quonam iure 
inter synizesis exempla disyllabum 'enue rettulerim. etenim 
quamvis haud raris exemplis et in hoc verbo et in com- 
positis comprobetur w vocalis, quae et adseritur Terentiano 
[748—759] et ei, qui scripsit ad Caelestinum de ultimis 
syllabis |IV, 257], aliisque auctoribus, tamen nec illud 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 20 


306 LIBER QVARTYS. 


negaverim, tam saepe in eo inveniri eandem consonam, nus- 
quam ut saepius, et quidem etiam apud illos auctores, qui 
numquam alias admiserunt synizesin, Lucretium puta et 
Sammonicum. accedit quod Statius /enwia, tenuior binis, 
tenuiore ternis dixit syllabis, in quibus si statuerimus pariter 
i et u duratas esse in consonam, id certe exemplo carere 
alias fatendumst. quae cum ita sint, plerumque adducor 
ut credam in eo quod est /enuis, sicut in solvendi et volvendi 
verbis, « fuisse sono incerto et consonam inter ac vocalem 
medio. 

At in Graeca vocabula pro diversitate linguae alienae 
fipgura modo enarrata penetrare non potuit.  excerpuntur 
quae antiquissimo tempore recepta vulgari pronuntiatione 
novatam semper retinuerunt i consonam, ut puta Graius, 
Troia, Aiax, Maia, ita tamen ut i esset media inter vocalem 
et consonam, sicut antiquissimo tempore in proicio, proieci 
vel in vocativo Pompei, quo Horatius usus est. contra Achaia 
ubi in versu trisyllabum sit, non invenio. 

Porro vix memoria dignum, quod in libris scriptis 
aliquando ponuntur trisyllaba illa XNaiades, Pleiades pro 
Naides, Pliades. — igitur vergente demum aetate et apud 
deteriores potissimum auctores evenit licentia illa. sed pri- 
mum exemplum (nam 'Pharsaliam coeunt! et 'io, Hymen, 
Hymenaee, io! cum synizesi elata non rectius tribuerunt 
quidam Catullo [64, 37; 61, 120 sqq.] quam alii imminuta 
item Martiali [XI, 2, 5] 'clamant ecce mei: io, saturnalia, 
versus' vel Silio [III, 495] 'Ossaque cum Pelio') invenitur 
versu satirico Sulpiciae [5]: 

nec trimetro iambo nec qui pede fractus eodem. 
quod vitium non potest tolli nisi scripseris: 
nec trimetro nec qui pede fractus iambus eodem. 


proximus huic, quae Domitiano fuit aequalis, Terentianus 
cum Ausonio [technop. XII, 7] ponit iota disyllabam, qui 
dicit auctoritate nescioqua etiam apud Graecos i brevem 
initio verbi fieri consonam [501—506]. cuius sane usus 
aetate ultima certa quaedam inveniuntur exempla. 

Ita et in Latinis versibus habes coacta apud auctorem 
incertum in appendice Ausonii [monost. de VII sapientibus 


LIBER QVARTYS. 307 


pg. 250 ed. Schenk.] Periander, apud Licentium [139] cAri- 
stiana et in Anthologia [102, 2 R.] /asonis. praeterea simili 
errore quidam ultimorum temporum scriptores dixere euan- 
gelicum et similia « consona et correpta prima, veluti Pau- 
linus Petricordiensis [d. v. Martini I, 2; VI, 211]. ita Venan- 
tius Fortunatus [miscell. IV, 1, 5]: 


hoc igitur tumulo requiesit Evemerus almo. 


sed apud Sidonium [paneg. Anthem. 372] reponendum Syra- 
cosios; qui graecanicam formam sicut Ausonius [idyll. 10, 
304] et auctor carminis de ponderibus [127] Vergilii [bucol. 
6, 1] imitatione adhibuit. ceterum /uw/us, ut ex Graeco duc- 
tum verbum, etsi constanti usu poetarum habet i vocalem, 
ubi filius Aeneae significatur, sicut /ulius consonam, unde 
Vergilius [aen. I, 288]: 
Iulius a magno deductum nomen Iulo 

(cf. et Terent. 532; 536], tamen, cum idem etiam agnoscatur 
esse Latinum et ab eadem, qua /ovis, stirpe deductum, quin 
disyllabum adhiberi potuerit ab Horatio [c. IV, 2, 2] in illo: 


Iule, ceratis ope Daedalea, 


ubi Antonius triumviri filius significatur, cui cessit hoc 
cognomen, non intercedo. attamen aliae sunt causae, cur 
corruptum merito censeatur ilud 7/wle et amplectendum, 
quod Perlcampius invenit, i//e, nisi forte gravior latet menda. 
iam e nominibus barbaris /udaews semper tribus effertur 
syllabis, itaque /azyges dixit Ovidius, si verumst [trist. II, 
191], Jaxartem Avienus [descr. orb. 929]. 

Denique magnam sibi permisere licentiam christiani in 
vocabulis Hebraeis, quae ab i littera inciperent. ita /ob 
pro libidine una syllaba vel duabus, sic quidem communi 
priore, effertur. praeterea dignumst memoria Prudentium 
semper ponere disyllabum Zesum et hoc ferme modo: 

vir solus perfectus adest atque integer lesus, 


ut appareat pronuntiandum /sum, quamquam aliter idem 
semel [cath. 12, 173] 'Aic nempe lesus verior, ubi cum Iosua 
comparatur Christus. ceterum et Iuvencus [I, 264; III, 268] 
Iremiam, et [L, 313 al] /saiam posuit; atque similia alii. 
Non inepte videor hoc loco addere, quod vulgo creditur 
quinto p. Chr. n. saeculo primum evenisse. ut c vel 4 se- 
20* 


308 LIBER QVARTYS. 


quente i brevi aliaque vocali addita pronuntiaretur quasi z, 
eius rel certissimum exemplum ducentis reperiri annis ante. 
etenim cum Commodianus Afer in acrosticho concupiscentiae 
ad litteram a fine quartam exprimendam vocabuli, quod est 
cum, utatur prima [pg. 182], sequitur iam huius tempore / 
et c condicione supra indicata liquefactas aliquando sonuisse 
idem. et inveniuntur similis vitii exempla in titulis inde a 
saec. III vel adeo II. 

Praeterea illud 4 antiquo tempore cum semper prae- 
misso 4 nec raro praecedente g vel s fuisset proprio quodam 
modulo, ut quasi coalesceret cum consona priore, mox tem- 
porum decursu ita attenuatumst, plerumque ut omitteretur 
scribendo. contra in illis, quae sunt (uus, suus, duellum, cum 
initio valde fuisset exili sono littera eadem, corroboratast 
sensim. 

Contraria figurae supra enarrataest dihaeresis, qua ex 
consona i vel w fit vocalis. 

Huius tamen usus apud poetas Latinos perquam fuit 
exiguus. nam et pauca eius nec semper certa inveniuntur 
exempla. 

Sed primum monendum numquam eam admissam in 
vocalibus primis verborum, id quod doctos fugit nonnullos. 
veluti Schenkelius noster ab Ausonio aliquoties Janum tribus 
efferri syllabis statuit [pg. 293]. — longe autem saepius 
quam i consona immutatur w, quoniam illa praeter compo- 
sita non invenitur post consonas, aliter vero dihaeresi facta 
per vocales concurrentes oritur dysphonia. itaque iam usi- 
tatius persequar exceptionis huius genus. 

Ac primum quidem notandum, quod Lucretius illa 
quae sunt suadeo et suesco et suetus plerumque ponit cum 
wu vocali nec minus in hisce [l, 559; III, 704; VI, 446]: 
disturbans dissolvensque; in manando dissolvuntur; demisil 
dissolvitque apparet pentasyllabo finiri versum, cum ille non 
admittat quarto loco spondeum, si idem sit in quinto [Lachm. 
pg. 151]. — praeterea idem semel dixit consecue [V, 677], 
semel acuai (VI, 1070], bis acuae [VI, 552; 868], sed ut in 
altero loco cdd. habeant /aticis, illud tamen Audacis stet 
testimonio [ef. gr. ]. VII, 329]. iam diductis syllabis Cicero 
adhibuit suerun! [ Ar. 178], Catullus solvunt, solvit [61, 53; 2, 


LIBER QVARTYS. 309 


13], dissolro, evolvam, pervolvent |66, 38; 74; 95, 6], Horatius 
silvae |c. I, 23, 4; ep. 13, 2] et suetae [s. I, 8, 17], tum Ti- 
bullus et Ovidius composita verborum sojvo et volvo, at non 
Propertius [cf. comment. in I, 7, 16]. atque ita auctor con- 
solationis ad Liviam [370] persolvenda ponit quinque syl- 
labis. denique eodem fere tempore Phaedrus, secutus anti- 
quiores, in compositis verbi, quod est suesco, plerumque, 
non semper [cf I, 16, 5] & voluit esse vocalem. 

Sed ex his quaedam non satis constat vulgari sermone 
num semper habuerint 4 consonam. et maxime quidem 
dubitandum de illo consecue, cum etiam apud Plautum in- 
veniri videatur in iambis adsecue [cf. Varr. d. l. L. VI, 73; 
Lachm. pg. 304]. quippe dihaeresis Graecorum imitatione 
orta non permanavit ad scaenicos. deinde illud aqua propria 
quadam natura praeditum habere qu ea re probatur, quod 
theotisce disyllabum sonat aAva. de vocabulo relicuus et 
supra dictum et rursus l VI, ubi de red particula agitur, 
erit locus disputandi. porro in eis, quae sunt so/vo et volvo, 
medium fuisse v litterae sonum inter vocalem et consonam 
ea re videtur adseri, quod auctores elegiaci, ut memoravi, 
qui ne suesco quidem aut suavem, tamen duo illa verba 
usurparunt trisylaba. neque tamen ignoro aetate ultima a 
Consentio prodi [gr. lat. V, 392] consonam esse u in verbo 
solvendi. 

Verum post exempla, quae adposui, vix invenias diductis 
syllabis nisi apud christianos poetas ac parum frequenter 
ea, quae su habent, qualia sunt suavis, suadeo, suesco. ita 
auctor de figuris orationis v. 65 'cum dixi, deinde suasi'. 
excerpuntur tamen propria nomina, quae et apud classicos 
saepe integram servant w, veluti Suerius [Paul. Nol. 21, 62], 
Suesso, Suevus. praeterea illa Gelesuintham et Goisuintham 
Venantius diductis extulit vocalibus [VI, 7, 24; 28 al.], at 
Corippus ea, quae sunt Guenfeius, Jlaguas, Laguatas, Suar- 
lifas, similia coactis [iohann. I, 468; 475; 144; V, 217 ed. 
Petschen. ]. 

Apud Consentium, incertae auctorem aetatis, cuius 
hoc saeculost inventus de barbarismis et metaplasmis liber, 
haec leguntur [gr. lat. V. 400]: similis ratio in dihaeresi et 
episynaloephe. nam quod Horatius ait 'f/eraeque suetae' et 


510 LIBER QVARTVS, 


Lucanus 'dixisse Phoebos' et Vergilius 'et votis iam. nunc 
adsuesce vocari', item 'aeripedem cervam, sive conglutines 
syllabas sive dividas, isdem litteris scribetur'. iam cum fere 
sit Solis fugata nocte lucem almam praebere mortalibus, ta- 
men mirum quantum caliginis ac tenebrarum obiecit Phoe- 
bus iste viro doctissimo Roberto Vngero. nam perdite dum 
conquirit Heliadum Lucani vestigia quantumvis tenuia, verba 
quae sunt 'dirisse Phoebos' nusquam in Pharsalia extantia 

neque timeo spondere eadem illa ne tum quidem, si non 
modo Lucani, sed omnium poetarum Latinorum uteremur 
operibus integris, inventum iri — cupide assignavit libro isti. 
sed primum omnium, ni fallor, debuit quaeri eidem, liceatne 
per deos hominesve talem, quae creditur asseri a Consentio, 
distractionem fieri diphthongi. scilicet longe meliora Vngerus 
huius ipsius testimonio doceri potuit, qui alibi ait [V, 389], 
siquis audeat admissa dihaeresi sic cludere versum 'dixisse 
Phoebum, utique barbarismum esse, quia auctoritate deficiat. 
iam nisi statuemus Consentium fuisse hominem sanitatis 
omnis expertem — ego autem cur vecordi potius quam 
mediocri ingenio fuisse credam, non habeo —, apparet non 
potuisse ab eo tribui Lucano, gravissimo poetae, quod alias 
dicat barbarum et exemplo vacuum. sed probe qui cognorit 
Lucanum, is vero minime dubitabit posuisse Consentium 
loco, unde orsi sumus, pro dihaeresis exemplo Lucani illud 
[II, 51] 'Aquilone Suebos'. nempe ubi corruptelam traxit 
Suebos eandem, qua in Horatii versu traditumst soetae pro 
eo quod est suetae, homo male recordatus prius positum 
illud 'dixisse Phoebum' parvum errorem ingenti intendit 
peccato. 

Nunc enumerabo dihaeresis i soluta factae, siqua sunt, 
exempla. 

Igitur quod a Propertio [V, 10, 31] Feius, à Martiale 
[XIIL, 74, 1] Tarpeia diductis ponitur syllabis, id utrum no- 
minis proprii excusatione an similitudine exemplorum grae- 
canicorum, qualia sunt elegeia, Cybeleia, admiserint, non de- 
finio. ita et apud auctorem aetatis serae, non spernendum 
tamen, legitur in Anthologia [117, 9 ed. Ries.] Maius Atlantis 
natae dignatus honore. alibi tamen [395, 18; 19; 394, 5] in 
eadem disyllaba extant Maius, Maiae, Maia. 


LIBER QVARTVS, 311 


Sed ad tertiam contraetionis speciem ut transeamus, 
duo fuere apud Latinos genera diphthongorum, ex quibus 
prius verarum, spuriarum alterum haud inepte vocitabimus. 

Et in illis quidem potissimum vulgo locum optinent ae, 
0e, au, rarae ac monosyllabis plerumque verbis seu com- 
positis elatae ei, oi, ui, eu. at posterior species, raro 
synizesis constans apud dactylicos usu, evenit, ut plurimum, 
colugatis e sive 4 cum diversis vocalibus praeter i. omisi 
vero primum 4i, ut quae non inveniatur in versibus dactyli- 
corum nisi semel in hymno christiano sic [Dan. I, 89, 22—24] 
"nec morte dura linquere tramitem veri coactus non licet, ait, 
libi uxorem habere fratris adulteram'. nec magis apta memo- 
riaest Graecanica yi, quam cum antiquiores haud dubie 
externum ad morem pronuntiassent, neoterici inveniuntur 
distraxisse transmutata plerumque i vocali in consonam, 
licet Rutilius secunda pentametri parte dixerit Zarpyias |I, 
605], eandemque formam in ZAyiade testetur Consentius 
[gr. lat. V, 389] sic: simile est et Thyias. nam ut scandi 
possit versus et. stare, ex duabus syllabis unam fieri necesse 
est, ut [aen. IV, 302]: 'TAyias, ubi audito'. qui non satis 
comparet breviorem formam qualem esse voluerit. quod 
contra Victorinus [2474] et Velius [2220] in Zarpyia et 
Thyiade i consonae esse instar asserunt. sed oy non fuit 
qui apud Latinos esset diphthongus. neque enim bene fertur 
apud Iuvenalem [14, 102] spondei instar Moyses, quae sane 
species nominis ultimorum imperii temporum auctoribus et 
sequentium saeculorum librariis longe fuit usitatissima. at 
ille scripsit Moses, quam et apud Paulinum habes formam 
[15, 224] et saepe alibi. 

lam contractionis eius, qua ae, oe, au efficiatur, perexigua 
apparent exempla. dignum tamen memoria illud coemisse 
apud Terentium poni trisyllabum [adelph. 225], quod recte 
Lachmannus [pg. 248] verbi, quod est coepi, defendit simi- 
litudine. cuius origo declaratur hoc versu Lucretii [IV, 617]: 

siquis forte manu premere ac siccare coepit. 
quod praeisse videtur Ennius. huic enim recte existimo a 
Lachmanno [c. in Lucr. l. m.] additum versum auctoris in- 
certi, quem Plotius Sacerdos servavit [gr. l. VI, 468]: rex 
ambas intra (ultra cd.) fossam retinere coepit [ann. 536]. 


312 LIBER QVARTVS. 


sed magis notabile, quod Z^aethontem tribus syllabis dixere 
Varro, cui ab Atace nomen, et Manilius [L, 736], itaque Lau- 
contem Petronius in halosi Troiae [89, 43]. sic ultima aetate 
Dracontius [5, 285; 8, 181] Lauconta, Laucon. porro incertus 
auctor [Mey. 644, 1] 'Zaucontem gemini distendunt nexibus 
angues! atque alius aeque ignobilis in argumento libri II 
Aeneidis, quod extat in codice Romano [cf. anthol. Ries. I, 
pg. 2] 'Laucontis poenam et laxantem claustra Sinonem'. 
iam ex his exemplis alterum Latinae linguae natura, quae 
a cum e iubet coalescere, evenit, alterum, Odofredo Muellero 
si credimus [ad Fest. p. 18], crassiore Aeolensium Doren- 
siumque pronuntiatione nascitur, nisi potius dicetur hoc et 
ipsum proprium Romanorum, qui o in 4 mutata, prout habes 
Laumedontem et Laudicen, a nota lege correptam cum se- 
quente vocali coiugarint per diphthongum. sed alia similis 
licentiae vix inveniuntur. nec enim Octavianus videtur dixisse 
(21, 202 ed. R.]: 

proditur Amphiaraus atque Hector venditur auro, 
sed : 

proditur Amphiaraus et Hector venditur auro. 
nam et alias in cdd. vel antiquissimis confusa interse illa 
atque, et. 

At Laertium ne per diphthongum pronuntiarent, Graecos 
secuti dixere Romanorum vetustissimi Lartium [Quintil. VI, 
3, 96]. et ita Ausonius [XVII, 13, 4 ed. Schenk.]: 

captus pellacis Lartiadae insidiis. 

ubi traditum Laertiade. contra in Vergiliano illo (aen. VI, 
802] '/xerit aeripedem cervam licet', quod imitando compro- 
barunt metrum Martialis [IX, 101, 7], Silius [III, 39], Auso- 
nius [de aerumnis Herculis v. 4; de ternario numero 14], 
aeripedem quod unico stupore grammatici metricique ve- 
tusti interpretantur, quasi sit illud &cAAozovg potius quam 
qy«ÀAxozovg, vix erit mentione dignum, etsi possit videri 
coactum dici illud aer ab Sidonio sic [epithal. Polem. et 
Aran. 88] 'hunc aerem pariterque deos sic autumat. ortos', 
nisi potius correptast a. 

lam diphthongos ei, eu, oi, ui antiquo certe tempore 
haec potissimum verba sumpserunt Latina 'dein, deinde, dein- 
ceps, ceu, neu, seu, neuter, quoi, proin, proinde, cui, huic', 


LIBER QVARTVS. 313 


quibus accedunt simili sono praedita, quae post e vel o 
vel « habent i consonam sequente vocali, qualia sunt 'eius, 
quoius, huius, reicio'. et hae quidem compositione diversarum 
vocum seu mixtis stirpibus et flexionibus oriuntur. 

Sed singula jam adnotanda. igitur dein, deinde, dein- 
ceps non inveniuntur diductis syllabis tempore antiquo, ut 
verissimus fuerit Fleckeisenus versum bacchiacum Terentii 
sic scribendo [Andr. 483]: 

nune primum fac ista ut lavet. poste deinde, 
cum vulgo feratur post deinde. aliter primus Terentianus, 
cuius sunt haec [195; 430; 207] 'c pressius urget. dein hinc 
et hinc remitlit'; 'e, deinde làra, Graeca. quod diphonos t 
sonat '; 'quascumque deinceps libeat iugare voces'. mox 
ceteri passim usi dihaeresi. quod contra dehinc propter 
mediam A plerumque separatas habet vocales. eius verbi 
contracta forma aliquotiens usus Vergilius, semel Propertius 
(II, 4, 6]. semel Ovidius [fast. VI, 788]. at numquam Statio 
eam probatam demonstravit O. Muellerus Quaest. Statian. 
pg. 13. nam Achill. I, 370 scribendum cum nonnullis co- 
dicibus: 

dein sociare choros castisque accedere sacris. 
Theb. II, 100 pars librorum habet: 

vittarum provenit honos. dein tangere ramo. 
nec magis Horatius posuit monosyllabum [cf. comm. in sat. 
I, 5, 97]; neque magis Ausonius, apud quem in versu [XXI, 
2, 15 ed. Schenk.]: 

frustra dehinc solo Caprearum clausus in antro 
illud /rustra aequare trochaeum recte adnotat Schenkelius. 
— invenitur sane bis terve coactum dehinc apud poetas 
christianos, ut apud Victorem [aleth. LII, 676]: 

"non perdam' dixit. dehine percunctatio blanda; 
ubi tamen codex a prima manu videtur habuisse dehim, 
ut probabile sit legendum 4eim. apud eundem alibi [III, 
529] citra varietatem scripturae fertur: 

terrestrem fecisse manum. dehinc tota beatae. 
ita et Priscianus [perieg. 475]: 

sic alibi generat. dehinc rupes Aeolidarum. 


atque monosyllabum habes identidem apud Venantium [c. I, 


314 LIBER QVARTVS. 


11, 7; IV, 13, 11; VI, 1, 40; VIII, 2, 13; v. Mart. II, 278]. 
— sed haec quantili erunt, multitudinem contrariorum 
exemplorum si compararis. quare pessime habet quod dedit 
Wernsdorfius 'adversus quam' in versibus Avieni, qui vulgo 
feruntur inepte tales [descr. orb. terr. 220]: 

Pontus enim nostrae sinus est amplissimus undae. 

hic Asia ab laevis praecingitur Europamque 

excipit, adversus quam dehinc se Thracius artat 

Bosporus et tenui vix panditur oris hiatu, 
cum praesertim Avienus aliter ne semel quidem dehinc, quo 
saepissime utitur, non extulerit disyllabum. sed sententiae 
pariter ac metro optime prospexeris scribendo: 

huic Asia ab laevis praecingitur Europamque 

excipit, adversusque dehinc se Thracibus artat 

Bosporus et tenui vix panditur oris hiatu. 
dehisco dactylicorum qui coalitis dixerit syllabis non reperio. 
ceterum ex ea observantia, quam dixi optinere in verbis 
prehendo, mihi, dehinc, similibus, certo apparet firmiterque 
interiecta A plurimum asperitatis demi concurrentibus in 
medio verbo vocalibus. quae cum ita sint, quod saepe in 
codicibus prostant scripta dehicere, cohercere, cohortus, si- 
milia, id vero non librariorum vel grammaticorum curis per- 
spicuitati consulentium evenisse existimabimus, sicut visum 
Lachmanno, sed vulgi usu turpissima hiatuum mitigantis. 

Iam quod quaeritur, Graeca Atreus, Tereus, cetera 

disyllabamne an monosyllabam habeant in gignendi casu ei, 
id vero pro temporum intervallis diversum fuisse existimo. 
nam Quintiliani equidem usque ad tempus (rei et Terei 
binis fuisse syllabis prolata ipsius verbis constat [I, 5, 
22—24]: adhuc difficilior observatio est per tenores — vel 
accentus, quas Graeci zxgoóo0í(ag vocant, cum acuta et gravis 
alia pro alia ponuntur, ut in hoc ' Camillus! si acuitur prima, 
aut gravis pro flexa ut ' Cethegus! et hic prima acuta ( nam 
sic media mutatur ) aut flexa pro gravi ut ' Appi! circumducta 
sequenti, quam ex duabus syllabis in unam cogentes et deinde 
flectentes dupliciter peccant. sed id saepius in Graecis no- 
minibus accidit, ut ' Atrei, quem nobis iuvenibus doctissimi 
senes acuta prima dicere solebant, ut necessario secunda gra- 
vis esset, item ' Nerei' ' Terei que. quibus accedit satis imbe- 


LIBER QVARTVS, 315 


cillum Bedae testimonium [2351], cum diversum tueatur 
Priscianus [735]. igitur vulgarem pronuntiationem, non her- 
cule graecanicam licentiam secuti Pacuvius [136] et qui 
scripsit pervigilium Veneris [86] per diphthongum ponunt 
Capherei vel Terei ita: 
pater Achivos in Capherei saxis pleros perdidit. 
adsonat Terei puella supter umbram populi. 

neque minus apertumst, quod Lucanus in fine metri dixit 
Enipei [VII, 224], cum ille ab omni synizesi graecanica 
abstineat. quibus congruumst, quod hi genetivi aliquando 
simplici i scribuntur, sicut habes in libris Vergilii Mediceo 
codice firmatum Oi/i [aen. L, 41] et a Servio agnitum Veri 
[ad aen. VIII, 383]. ita apud Merobaudem fertur [I, 15] 
l'eli. ceterum non abhorret a vero alios alium in genetivis 
istis secutos esse pronuntiandi modum. praeterea cum diph- 
thongo in dandi casu etiam dixit Orphei et AMnesthei sive 
Mnesthi Vergilius [ecl. 4, 57; aen. V, 184] et Claudianus 
Orphei [40, 33]. ceterum Latinorum nominum fine idem 
optinuisse non crediderim, sed ubicumque aurei, aureis in- 
veniuntur disyllaba, ea vero docta graecanicorum exem- 
plarium imitatione videntur esse admissa, neque apparet 
ratio sonorum. iam in genetivo declinationis quintae illud 
ei, cuius prior pars initio longa fuit, mox correpta, per diph- 
thongum fuisse positum a poetis difficilest ad credendum. 
cur enim, ut hoc exemplo utar, cum dura synizesi Lucretius 
diceret 'aut aliae cuius desiderium insideat rei', cum ipso 
usu populari suppeditaretur re [cf. Ritschel. prol. Trin. p. 90]? 

At neutrum Bentleius quod haud dubie habuit trisyl- 
labum [cf. Andr. 839], nec Fleckeiseno persuasit nec mihi. 
quippe eu diphthongum minime esse alienam & Latinis ver- 
bis probatur particulis supra allatis ceu, neu, seu, nec hercle 
magis neuter potuit integram servare partem priorem quam 
neutiquam , neumquam, neusquam. quare nisi pyrrhichium 
non potest non explere trochaeum, certo ut probetur diphonos 
Plauti Vidulariae versu [Non. 508, 5]: 


ego servabo, quasi sequestri detis. neutri reddibo, 
et Ovidii [am. I, 14, 10]: 


sed quamvis neuter, mixtus uterque color, 


316 LIBER QVARTVR. 


seu Petronii mavis [89, 45]: 
ad ora referunt. neuter auxilio sibi. 
accedunt testes Claudianus et Arator, quorum prior hunc 
habet versum [74, 16], quem tamen suspectat leepius: 
neuter enim quaestor, pauper uterque fuit, 
alter metrum tale [a. ap. 1I, 498]: 
ambo volunt, quod neuter habet. vas lumine plenum 
subdit utrumque deo. 
itaque Martialis veritus trisyllabum ponere neutrum dixit 
necutrum ita [V, 20, 11]: 
nune vivit necuter sibi bonosque. 


nam Consentium [gr. lat. V, 389] et ultimae homines aetatis 
non moror, qui scholastica usi suptilitate, ut integrae ser- 
varentur compositionis partes, neutrum diductis voluerunt 
pronuntiari syllabis. iam in mediis nominibus Graecis ple- 
rumque pro metri necessitate eo transformatur in eu et 
apud nostros Latinos. ita dixere Ovidius [Ib. 464] 7Aeudo- 
(um, Claudianus [3, 51 al] et alii TAheudosiun, neque aliter 
ut puto Venantius Theudorum [misc. VI, 12 p. 232] aut 
Cleubulum Luxorius hoc versu [358, 13]: 


Cleubulus, proprium clamat quem Lindia civem. 


ita in pedestri sermone Mallius 'TAheudore fii' [gr. l. VI, 
585] praeterea in nominibus barbaris fertur apud Sido- 
nium Zheudoricus [ad Consent. 72], TAeuderis, Theudoridae 
[paneg. Aviti 220; 302]. sed dignius longe memoria optimo 
quoque tempore in illis Tereus, Atreus eu fuisse diphthongum. 
id longe amplissimo, sed neglecto a doctis Verrii Flacci 
testimonio adstruitur, quem refert Velius Longus [2215] vel 
ex talibus, quae sunt Theseus, Menoeceus, Peleus, affirmare 
eandem esse apud Latinos & quam apud Graecos v. cui 
accedunt Priscianus memorando [735] illud Tydeus una in 
genetivo crescere syllaba et auctor incertus — falso olim 
crediderunt Censorinum —, cui ponitur anapaesti instar 
Capaneus [gr. l. VI, 611]. quae cum ita sint, non movent 
me Consentii [gr. l. V, 389] diversa placita. quare operae 
pretium visumst diductae exempla ew, quotquot in commen- 
tarios sunt relata nostra, proponere omnia. sunt autem 
bina eius qui Culicem scripsit [117; 269]: 


LIBER QVARTVS. 317 


Naiadum coetu. tantum non Orpheus Hebrum. 
poenaque respectus et nunc manet, Orpheus, in te, 
bina Pentadii [251, 19] in schemate epanalepsis: 


"Theseus Hippolyto vitam per vota rogavit. 
optavit mortem Theseus Hippolyto, 


unum Phaedri [V, 1, 1]: 
Demetrius qui dictus est Phalereus. 
nec aliter, ut puto, in trimetro iambico Accius [l'estus p. 3 
iam hanc urbem ferro vastam faciet Peleus. 
denique aetate ultima Dracontius [1, 11]: 
hos chelys musea totos Orpheusque miscuit. 
contra apud Manilium quod legitur [I, 350]: 
et finitur in Andromeda, quam Perseus armis 
eripit et sociat sibi, cui succedit iniquo 
divisum spatio, 
iure suspectavit Bentleius verba a primoris versus quarta 
thesi ad eandem secundi pertinentia, in ewn excurrentem 
accusativum, qui apud bonos dactylicos non invenitur, di- 
ducere oportet syllabas, ut Dracontius dixit praef. 1: 
Orpheum vatem renarrant tot priorum litterae. 
itaque extremaest barbariae, quod Orpheum disyllabum posuit 
Sidonius [ep. VIII, 11, 19]. 

Iam oi, ut in dativo quoi ad Quintiliani usque tempus 
|L 7, 27] vulgari sermone servatumst, ita in illis, quae sunt 
proin, proinde poetarum certe usu adhiberi non est desi- 
tum. ita dixit Ausonius [profess. 10, 49] in dactylico metro 
"proinde ut erat meritum'. quamquam ab Augusti tempore 
nec frequentia satis et apud duriores potissimum auctores 
provenerunt synizesis istius exempla. ceterum quibus bre- 
vior forma placuit, non tamen diducta fuit offensioni excepto 
Lucretio, qui semper habet diphthongum. ita eiusdem sunt 
Senecae [Thyest. 201]: 

proinde antequam se firmet aut vires paret 
et alias [Phoen. 458]: 

proinde bellum tollite aut belli moram. 
at timuere proin et proinde vel diductis vel coalitis dicere 
syllabis Horatius, Manilius, Lucanus, Martialis, Claudianus, 
Ilomerus Latinus, alii nec vere Heinsius scripsit apud 
Ovidium [med. form. 27] 'proin se quaeque parent '. 


12]: 


318 LIBER QVARTVYS. 


Cui et huic cum non sit dubium ita esse orta, ut ad 
stirpes nominum, quae sunt qw vel À, accederet dativi ter- 
minatio oi, sicut habes populoi Romanoi a Mario Victorino 
notatum [2463], mox o in w mutata brevem coirent vocales 
— quod ubi evenit, q« pronominis relativi in c mutatumst —, 
varias tamen excitarunt grammaticorum antiqua iam aetate 
curas. quorum studia pro gravitate operis omittentes vi- 
vida potius poetarum respiciemus placita. igitur formas 
istas per unam syllabam sicut scaenici vetusti, ita dactylici 
ad finem usque octavi a. u. c. saeculi constanti extulere 
usu. primus diductis partibus cui dixit Seneca ita [Troad. 
852; Agam. 146]: 

mittat et donet cuicumque terrae. 
cui ultimast fortuna, quid dubiam timet? 


nec aliter Iuvenalis [3, 49; 7, 211]: 

quis nunc diligitur nisi conscius et cui fervens. 

cantabat patriis in montibus et cui non tunc. 
ita quater apud Martialem invenitur cwi disyllabum [I, 104, 
22; VIII, 52, 3; XI, 72, 2; XII, 49, 3]. porro Awic bis di- 
stractum habes a Statio [silv. I, 1, 107; 2, 135]: 

laetus huic dono videas dare tura nepotes. 

falsus huic pinnas et cornua sumeret aethrae. 
congruit autem cum primi p. Chr. n. saeculi scriptorum usu, 
qui saepe pyrrichiace ponunt cui, quod dicit Plotius [2636] 
in Maronis versu [aen. I, 522]: 


o regina, novam cui condere Iuppiter urbem 


primum spondeum, ceteros esse dactylos. ultimo autem tem- 
pore corripi coeptum et Auwic, veluti in his versibus Paulini 
Nolani [6, 29; 16, 64]: 

obsequio condigna dei coniux huic alma. 

cum subito aut illis corda hostibus aut huic ora. 
et testatur pyrrichium auctor incertus, de ultimis syllabis 
[gr. l. IV, 235] qui scripsit ad Caelestinum. denique inde 
& Ill s. in utroque pronomine voluerunt i communem velut 
habes apud Terentianum [1533; 1375]: 

is primus erit, longa cui locata primast. 

est huic adversus ille, qui duas longas habet. 
hinc apparet Albinum, rerum Romanarum scriptorem, quem, 


LIBER QVARTVS. 319 


ut alia aeque futilia omittam, quidam Caesaris Augustive 
assignarunt temporibus, vixisse tertio quartove post Ch. n. 
saeculo, cum bis iambice adhibuerit voculam cwi versibus 
hisce : 

ille eui ternis Capitolia celsa triumphis 

sponte deum patuere, cui freta nulla repostos 

abscondere sinus, non tutae moenibus urbes. 
ceterum mire dixit Terentianus, dum Catulli primos versus 
enarrat ipse metro phalaecio [2567]: 

spondeon 'cui do', trochaeon 'ari'. 
porro ab ambiguitate stirpis evenit, pro eo quod est cui ut 
efferretur qui, quod haud timide elisione imminueretur. ita 
habes in sententiis Publilii Syri [112] qui (cdd. cui) omnes 
benedicunt, possidet populi bona et apud Octavianum [185] 
sanguinis et vitae pretium qui extinguit honorem. contra 
popularis poetae in versibus, qui extant apud Capitolinum 
in vita Opilii Macrini [c. 11], iam dubito, sitne legendum, 
quod olim probavi: 

nam pius et felix poterat dici atque videri. 

qui imperium infelix est, erit ille sibi, 
an quod traditione firmatur potiore: 

nam pius et felix poterat dicique viderique. 

imperium infelix est, erit ille sibi. 
sed omnium maxime mirabile, quod Terentianus et Pruden- 
tius videntur in monosyllabo cwi corripuisse i. certe apud 
illum fertur [287]: 

singulis discreta recte quae cuiquest nativitas; 
ubi tamen Aldus quae cui est; apud hunc [cath. 3, 167]: 

sanguine pasta cui cedit avis. 
ceterum ad similitudinem monosyllaborum cui et huic dixisse 
existimo Lucilium 'in terra fuit lucifugus! et 'compernem 
aut varam fuisse Amphitryonis &xowvrw'. porro sicut eii, 
scripsere alii cuii, qua forma probabilest usum Ausonium 
et Prudentium sic [idyll 10, 312; ham. 104] 'inochares, 
quadro cuii in fastigia cono'; 'adsignare deos proprios sua 
cuiique iura'. 

Quaeritur iam, quanam ratione pronomina eius, cuius, 
huius trochaica mensura abiecta fiant voces aut pyrrichiacae, 
velut hoc Terentii versu [eun. 980]: 

quidquid huius factumst, culpa non factumst mea, 


320 LIBER QVARTVS. 


aut monosyllabae, ut apud Lucilium [XXX, 48]: 
cuius vultu ac facie ludo ac sermonibu' nostris. 
e quibus prius genus licentiae non dubiumst mihi quin oriatur 
correpta propter sequentem vocalem diphthongo, quam in- 
esse illis supra indicavi, sicut factumst in praeacuto vel 
praeeundo. at in Luciliano exemplo credibilest u posteriorem 
elidi, quod firmatur et scripturis Awis et cuicuimodi [Lachm. 
pg. 27; Corssenus de pron. lat. II, 673] et redactis ad tres 
syllabas eis, quae sunt eicio, deicio. nam in his usque ad 
Augusti tempus ; prius sic ferme pronuntiatum, si non vulgi 
usu, certe eruditorum, ut et consona i, quamquam attenuata, 
et vocalis exaudiretur, e autem maneret longa. contra syni- 
zesi facta vocalis omnino videtur omissa, ei autem ita fere 
elatum, ut in disyllabis Pompei, Voltei, de quibus mox dicam. 
ceterum exempla utriusque licentiae pronominum illorum 
perpauca suppetunt apud dactylicos, et ex parte talia, ut 
dubium fiat, utrum breves duae sint positae an una longa. 
memoria igitur digna ex hoc genere synizesis potissimum 
haec. dixit Lucretius [I, 149] 'principium cuius hinc'; item 
[II], 875; IV, 1264]: e vita se tollit et eicit; eicit enim sulcum; 
alibi tamen [ut IL, 951] idem eicit ponit trisyllabum. apud 
Ciceronem legitur in Arateis [de deor. nat. II, 42, 109]: atque 
eius ipse manet. circa idem tempus Catullus adhibuit di- 
syllabum Zavide in hendecasyllabis [40, 1] ita: quaenam te 
mala mens, miselle Ravide. quod per au pronuntiandum sub- 
tracta i vel eis, quae supra memoravi, fit probabile et simi- 
liter contractis illis naufragus, naucula, nauculatur |Martial. 
III, 20, 20], denique narratiuncula Ciceronis [de divin. II, 40, 
84], qua probatur idem fere sonuisse Cauneas et cave ne 
eas. porro Augusti aetate Vergilius scripsit [buc. 3, 96] « 
[lumine reice capellas; um Horatius [sat. I, 6, 39] deicere de 
saxo cives; item auctor Ciris [118] reicere (libri dicere; du- 
cere) et indomita virtute retundere Martem; postremo qui 
elegiam composuit ad Messallam |Verg. catal. 11, 35] non 
cuius ob raptum. at hercule Seneca non dixit cum synizesi 
proiciet |Phoeniss. 426]: 
et inter acies proiciet raptam duas; 
sed ut es proi aequaret dactylum. ac similiter Silius [VIII,671 |: 


corporibus struitur, reicitque cadavera fumans; 


LIBER QVARTYS, 321 


ubi tamen Gronovius nescio an melius ructatque; nam in 
codicibus est 'recitatque' ; 'tacitoque'; 'tacita'. 

Iam quod Catullus [82, 3] ac Lucilius [IV, 22; VII, 19; 
XXVI, 40; inc. 4] cum Manilio [III, 73] dativos ei, eidem, 
Horatius [c. II, 7, 5; ep. I, 7, 91] vocativos Pompei, Voltei 
contractis extulere syllabis longis, id vero eo sono i litterae 
evenit, quem medium inter vocalem et consonam invenimus 
in finalibus Rossicis a4, ek, ià, o4; ubi « aequat nostram i. 
ac similiter a Graecis antiquissimis iota illud, quod sub- 
scribitur, videtur pronuntiatum neque enim veram dixerim 
consonam, licet fuisse qui statuerent per eam efferendos 
vocativos Pompei et Voltei et similes demonstretur a Prisciano 
[739]. sed potius diphthongo ea utemur, quam Rossici ser- 
monis exemplo firmavi. 

Non autem huc pertinet, quod Paulinus Petricordiensis 
[de visit. nepot. 23] disyllabum posuit eidem, cum Caesarum 
aetate prima in ei, eis semper esset brevis. 

Ceterum ei dativo casu positum producta paenultima 
ut Plautus Terentiusque, ita Lucretius dixit identidem [cf. 
Ritschel. op. II, 419] et semel Manilius [I, 285]. 

At iambice usurpatum apud dactylicos non invenio prius 
quam in Ovidii Halieuticis [34] et apud Germanicum [arat. 
333; 457]. quare nec hoc probo, quod Lachmannus in Ca- 
tulli hendecasyllabo existimavit scribendum [38, 2]: 


malest mehercule ei et laboriose, 


nec umquam a scaenicis credo ei positum correpta priore, 
cum praesertim diversa exempla et pauca constent numero 
praeter ea, quae coniectandi libidine provenere, et facile 
possint removeri. ita cum semel nisi quid me fugit iam- 
bicum ei inveniatur apud Terentium hoc versu [eun. 926], 
ubi tamen variat lectio: 


nam ut mittam quod ei amorem difficillumum, 


quidni scribemus 'quod amorem ei'? — ceterum vel posteriore 
aetate raro admodum reperitur iambicum ei. 

Sequitur ut eam speciem synizesis enarrem, quae se- 
cundo constat genere diphthongorum. itaque primus Ennius 
dixisse videtur una syllaba suos ita [233]: 

Poeni soliti suos sacrificare puellos : 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 


322 LIBER QVARTVYS. 


quamquam res non satis certa. nam fuisse veterum in usu 
sos pro suos testatur Festus pg. 301. atque ita in sexto 
casu Ennius loco mox citando: sis oculis. qui nescio an 
ideo truncarit pronomen, quo similius esset. Homerico Os, 7, 
0v. — sed apud Lucretium certe iuvenitur bis [I, 1022; 
V, 420]: 

ordine se suo quaeque; 
tum Seneca [Agam. 250]: 

quid rere ad animum suapte natura trucem, 
porro Terentianus [1609]: 


vim suam tuetur hexametris heroum; 


ubi non erat, cur illud vim tolleretur. denique Ausonius 
[lud. VII sap. prol. 29]: 


pronuntiare suas solent sententias. 


sed a Sedulio c. pasch. V, 8 quod scriptum c/arifica dixit 
nomen (uum; magnaque caelo etiam Beda confirmat testis 
[2375], id, si corruptela vacat, non videtur his exemplis 
excusandum, sed ea ratione, quam promit Beda: wt veritatem 
dominici sermonis apertius commendaret, postposuit ordinem 
disciplinae saecularis. — praeterea cum diphthongo dixit 
Lucretius [ll, 662] 'equorum duellica proles', nec aliter 
Ausonius [parent. 24, 16]: duodeviginti, auctor de Phoenice 
[28] duodeciens contraxere scilicet orta a disyllabo duo. 
tamen Ennius et Lucretius [151; III, 1023] aliena forma usi 
posuere '/umina sis oculis. porro haud quisquam dactyli- 
corum praeter genetivum et dativum numeri singularis pro- 
nominis, quod est is, formas coegisse invenitur. quod non 
credet casu factum esse qui sciet Ennium, ne illa quae sunt 
eum, eam, eos, eas una admitteret syllaba, dixisse swm, sam, 
$0$, sas. neque magis credibilest eundem, ut nonnullis vide- 
tur, illud mews et quae inde descendunt synizesi coartasse, 
ut qui mis posuerit pro mei [ann. 145]. — sed hoc ut mit- 
tam, pronominis idem formae, quae assumunt longam vocalem 
praeter i, quales sunt eodem, eaedem, earundem, concisae 
interdum reperiuntur apud antiquiores usque ad Propertium 
exceptis Catullo et Horatio. deinceps vel extremis tempo- 
ribus rarissime invenitur synizesis. habes tamen apud Ca- 


LIBER QVARTVS. 323 


tonem moralium praeceptorum auctorem, qui saec. III vi- 
detur vixisse, exemplum tale [I, 18, 2]: 
non eodem cursu respondent ultima primis. 


atque ita eadem disyllabum extat apud Avianum [23, 12] et 
Paulinum [15, 334; 20, 331, alibi]; item Orientii Commoni- 
torio reperitur [I, 237; II, 369]. et sic in Alethia Victoris 
hemistichio Vergiliano [III, 630] una eademque via; denique 
Dracontius in Satisfactione [161; 181] eadem muliere creatus; 
tempore namque eodemst. — praeterea notabo Catullum [64, 
120] praeoptarit, auctorem de figuris sententiarum [154] 
praeoccursio coalitis dixisse syllabis. contra scio et nescio 
numquam cum synizesi posuere dactylici, licet aliter videatur 
Wagnero [aen. IX, 296]. porro ab isdem semper ut duabus 
syllabis nunciam, ita etiam et quoniam trisyllaba adhibita. 
unde vel extremo tempore Aldhelmus ut tribrachi exemplum 
ponit illud quoniam [pg. 286 ed. Giles.]. — denique memoria 
dignum 'erentianum constanti, nisi quid me fugit, usu 
monosyllabum ponere quia, quod quo voluerit modo pro- 
nuntiatum eo minus comparet, cum et elidendo imminuerit 
[1090]. eadem mensura extulit et deterrimus auctor Ve- 
nantius [miscell II, 15, 8] /Uius wt dicant quiast creatura 
dei. — at particulam /(ametsi cum et integris vocalibus et 
minutis ponere timerent poetae dactylici, tantum non om- 
nino abisse videmus ex usu eorum. nam exemplum unum 
notavi Lucilii [V, 6]: 
quo me habeam pacto, tametsi non quaeri', docebo. 

praeterea habes (amenetsi apud Ennium [ann. 527]: 


at Romanus homo, tamenetsi res bene gestast. 


contra non bene Hauptius in Culice [380]: 
et tamenetsi audis, dimittes omnia ventis. 


locus graviter affectus, ut plerique in hoc carmine, necdum 
restitutus. neque probandum quod in laudibus Pisonis ex- 
hibent excerpta Parisina [26]: 
tamenetsi bella quierunt, 
non periit virtus ; 
ubi recte codex Sichardi: nec enim, si bella quierunt, occidit 
et. — ceterum fatendum et alia verba synizesi obnoxia raro 


apud dactylicos fuisse usu, cum et contracta nimis viderentur 
21* 


324 LIBER QVARTVS. 


dura et mollia nimis dissoluta. — iam illud quoad, ut scae- 
nici, monosyllabum posuerunt Lucretius [V, 1211; 1431 al.], 
Horatius [s. II, 3, 91], Ausonius [idyll. 10, 372]. saepe autem 
pro eo in libris invenitur quod, veluti Lucr. II, 850; V, 1031. 
id producta efferendumst o. fugit res doctos in loco Afranii 
notissimo [Macrob. VI, 1, 4]: 
fateor, sumpsi non ab illo modo, 

sed ut quisque habuit, conveniret quod mihi, 

quod me non posse melius facere credidi, 

etiam a Latino. 


ubi guod alterum aequat quatenus. ac similiter colescere 
dicitur pro coalescere. — at particula prout monosyllaba 
non invenitur nisi uno versu Horatii [s. II, 6, 67]: prout 
cuique libidost et in Mosella [372] Ausonii, quem plurimum 
fuisse in Horatio imitando omnes sciunt: 
mille alii, prout quemque suus magis impetus urget. 

alias ne apud scaenicos quidem extat, ut interdum adsentiar 
Bentleio, a quo repositum cum, ut, id quod legitur in bonis 
libris quibusdam, etiam in Gothano. 

Ceterum sicut revera in eis quae sunt deinde, proinde et 
similibus optinuisse statuo synhaeresin, ita illa circumagere, 
circumerrare, circumire, introire, nego umquam inveniri 
coactis syllabis, quae si quando posita sunt delitescente se- 
cunda, ut Aen. II, 599, disiungendae partes. quis enim 
credet auctores durissima synizesi potius quam elisione facil- 
lima et vulgo usitata tmesi maluisse uti? contra eadem 
verba haud raro diductis inveniuntur vocalibus sic, ut in 
circum omittatur m. etita re(roactum brevi o dixit Paulinus 
[XIX, 538]. quae cum ita sint, vehementer haereo in eo, 
quod Orellius nequis haereret praetulisse sese ait circuire 
in hoe Phaedri trimetro [IV, 23, 4] 'circuire coepit urbes 
Asiae nobiles", cum in codicibus sit verissime circumire, quod 
discerptis reponendumst partibus. 

Sed quod magis magisque senescente lingua synizesis 
usum imminutum docui, id vulgi more evenisse firmatur car- 
minibus rythmicis. veluti disiunctis vocalibus cui, dein, anteire 
habes ita [Dan. I, 80, 7; 91, 17; 161, 11] 'cui tuae imagini", 
"dein ad xystum properans', 'flamma ignis anteibit iusti vultum 
iudicis". alibi tamen cuiquam disyllabum [Dan. I, 102, 40]: 

licet cuiquam sit diversum pro labore meritum. 


LIBER QVARTVR. 325 


Superest Graecanicam synizesin ut enarrem. quae Ca- 
tulli tempore orta et semper modeste adhibita praeter no- 
mina propria in trisyllabis formis substantivorum vel ad- 
iectivorum substitit, excepto quod Vergilius [georg. IV, 34] 
et secutus eum Corippus [iohann. I, 436] illud ab aiveo 
descendens, a/vearia coalitis dixere syllabis. praeterea curate 
servatur, ne adhibeatur synizesis nisi correpta e. quam vel 
christiani poetae cum diligentia tenuere normam, licet 
contraxerit Licentius quidam [62] Zxrampaeos, quod no- 
men scilicet ipsius aetate efferebatur paenultima e et qui- 
dem correpta. peiore etiam scriptor verborum Achillis in 
parthenona [80] exemplo tetrasyllabum recepit Deidamiam. 
nam alienumst illud, quod a Prudentio Chananeus et Mat- 
(heus ponuntur cum diphthongo [hamartig. 408; apoth. 981]. 
quare quod enei apud Vergilium [georg. IV, 355] fertur 
disyllabum, ni statues Graecos dixisse et 7Iyvsov ut AAgtóv 
subtracta i, illud falsum esse Bentleio et Wagnero adsentior. 
longe autem saepius in thesi quam iu arsi evenit synhaeresis 
ila, ita quidem ut heroici metri — nam huic paene soli 
adhibetur — locum fere optineret sextum vel aliquando 
primum.  econgruumst autem elegantiae Latinae non aliis 
ferme licentiam istam adesse verbis quam quae inepta sunt 
metro. igitur non erit mirum rarius longe dactylica verba 
imminui quam cretica, etsi ostrea et aurea Horatium apud 
et Ovidium reperiuntur disyllaba [sat. IT, 2, 21; metam. XII, 
395]. quare quod negat Lachmannus [p. 192] illud quod 
est igneus posse pati synizesin, opinio eius non quidem 
grammatica quadam norma, sed tacita elegantiae lege fir- 
matur. superat ut potissima auctorum enarrem exempla. 
itaque habes apud Catullum [64, 336; 178] contracta Pejeo, 
Idomeneos, praeterea, quae tamen, ut supra dictum, rectius 
habebuntur aliena [64, 229; 382; 120], Zrechthei, Pelei, 
Thesei. e quibus cur /domeneos coactum in dubium vocarint 
homines docti non intellego, cum mollius sit utique quam 
contracta quae supra memoravi dactylica aurea, ostrea. sane 
in libris est idoneos ne vel idmoneos ne; unde quidam /dae- 
osne. tum apud Horatium inveniuntur passa synhaeresin 
cerea, ostrea, Lyncei, at apud Vergilium, qui hanc ut alias 
intendit licentiam, versibus XXII eiveo, alvearia, aerei, aureo, 


326 LIBER QVARTVS. 


aurea, aureis, baltei, ferrei, Eurystheo, Menestheo, Orphea, Ty- 
phoeo, Typhoea, praeterea XV exemplis /domenei, llionei, 
Mnesthei, Nerei, Oilei, Orphei, Penei, Promethei, Protei, Terei. 
porro apud Ovidium habentur cum synizesi deciens quater 
alveo, aurea, aureo, aureae, Cenchreis, Orpheo, Perseo, Tereo, 
Theseo, Typhoea, atque sexiens Atrei, Nelei, Persei, Thesei, 
Vlixei. item Propertius contractis vocalibus quater dixit 
Enipeo, Nereo, Prometheo et quinquiens Capanei, Persei, 
Phinei, Promethei. at Tibullus semel [II, 1, 49]: 
rure levis verno flores apis ingerit alveo. 

iam insequentium temporum auctores tantum non omnes 
praeter nomina propria synhaeresim istam, qua haud quis- 
quam ex illis frequenter usus, consistere voluere in verbis, 
quae sunt alveus, balteus, aureus, ut et Heinsius fuerit falsus, 
qui Silio tribuit [XIII, 252] 'obnixi intorquent obicis muni- 
mina ferreae! [ad Ov. met. VII, 223], et inepti sint qui 
Statio adscribunt [silv. V, 3, 183] non unam quidem ob causam 
falsum 'cui Phrygii lanea est' pro eo quod est verum "/anea 
cui Phrygiis. sed extremorum temporum locique ultimi 
auctores ut Dracontium vel Corippum non ubique curo. 
veluti apud hunc [laud. Iust. III, 242] legitur disyllabum 
lanceas. 

Omnino autem abstinuerunt figura hac Manilius, Colu- 
mella, Lucanus, auctores Priapeorum, Persius, Petronius, 
Seneca, Calpurnius, laudator Pisonis, Martialis, Iuvenalis, 
Sammonicus, Namatianus, Palladius, Symphosius, Teren- 
tianus, Boethius, Prudentius, Martianus, Arator. — tum 
apud Nemesianum [cyn. 272] habes disyllabum Nerei, apud 
Sedulium [c. p. III, 316] aurei, apud Homerum Latinum 
[774; 630] /domenei et baiteum, denique apud Claudianum 
[40, 33; 26, 63] Orphei, Typhoeo. porro Valerius cum syn- 
haeresi posuit exemplis quattuor [IV, 425; V, 128; ib. 155; 
VIL 71] Phinei, Promethei, aureis, at Silius octo [III, 450; 
IV, 604; IX, 188; XIV, 428; 229; VIII, 542; XIV, 196; 
143] alveo, alvei, Typhoea, Typhoeo, Caphareo, apud Statium 
leguntur [th. V, 1; IX, 225; VI, 706; V, 49; III, 84] aiveum, 
alveo, Menesthei, Nereo, Tydeo. non satis constat inter doc- 
tos, an alveis reponendum sit apud eundem Theb. VIII, 360, 
ubi defendi potest, id quod plures libri exhibent, arvis, — 


LIBER QVARTVS. 327 


denique Sidonius non saepius quam Silius hac figura uti 
sustinuit et quidem in talibus: aejveum, «urea, aureo, Ca- 
pharei, Typhoeo, Orpheum. 

Intellegitur autem poetas non admisisse synizesim tam 
infrequentem adiectivis istis, quae item imminutam haberent 
formam, sed dixisse aAhenum, eburnum, ilignum, virgultum 
[Sil. XII, 354]. Naso in decimo Metamorphoseon [275]: 

sit coniunx opto — non ausus eburnea virgo 
dicere — Pygmalion similis mea, dixit, eburnae. 

Ceterum cuim tales sint, quales modo descripsi, grae- 
canicae synizesis rationes, viderint homines docti, quam recte 
nuncupetur vulgo Terentii Zeautontimorumenos, cum ipsum 
appareat breviore forma esse usum in prologi fabulae eius- 
dem metro, quod vulgo fertur tale [5] 'hodie sum acturus 
Heautontimorumenon'. — hactenus de synizesi Latina. 

Iam de hiatu eo vocalium dicturis, in fine qui verborum 
accidit, cum tot partes metricae Latinae nitantur ultimae 
aetatis libris deterrimis, insigni evenit felicitate, ut opti- 
morum temporum et iudicum amplissimorum liceat uti testi- 
moniis de illo. quae primum omnium transcribemus. itaque 
Tullius notissimo loco Oratoris [44, 150] habet haec 'anam 
ut in legendo oculus, sic animus in dicendo prospiciet, quid 
sequatur, ne extremorum verborum cum insequentibus primis 
concursus aut hiulcas voces efficiat aut asperas. quamvis enim 
suaves gravesve sententiae, tamen, si inconditis verbis efferun- 
tur, offendunt aures, quarumst iudicium superbissumum. | quod 
quidem Latina lingua sic observat, nemo wt tam rusticus sit, 
qui vocales nolit coniungere'. idem paullo post [45, 152]: 
sed Graeci viderint. nobis ne si cupiamus quidem distrahere 
voces conceditur. | indicant orationes illae ipsae horridulae 
Catonis, indicant omnes poetae praeter eos, qui ut versum fa- 
cerent saepe hiabant, ut Naevius 'vos qui accolitis Histrum 
fluvium atque algidam' et ibidem 'quam numquam vobis Grai 
atque barbari. et Ennius ' Scipio invicte', et quidem nos se- 
mel (ita Bergkius; libri a( E. semel Sc. inv. et quidem nos) 
"hoc motu radiantis Etesiae in vada ponti'. hoc idem nostri 
saepius non lulissent, quod Graeci laudare etiam solent. prae- 
terea in libris ad Herennium habes scriptum [IV, 12, 18]: 
compositio — conservabitur, si fugiemus crebras vocalium con- 


328 LIBER QVARTVR. 


cursiones, quae vastam atque hiantem. orationem. reddunt, wt 
haec est: bacae aeriae amoenissumae impendebant. | denique 
apud Quintilianum leguntur talia l. IX [4, 33]: vocalium con- 
cursus — cum accidit, hiat et intersistit et quasi laborat oratio. 
pessime longae, quae easdem interse litteras committunt, sona- 
bunt. praecipuus tamen erit hiatus earum, quae cavo aut 
patulo maxime ore efferuntur. e planior litterast, i angustior, 
ideoque obscurius in his vitium. minus peccabit, qui longis 
breves subiciet, et adhuc, qui praeponet longae brevem.  mi- 
nima est in duabus brevibus offensio. atque cum aliae sub- 
iunguntur aliis, proinde asperiores aut leniores (aut l. add. 
Christius) erunt, prout oris habitu simili aut diverso pronuntia- 
buntur'. porro de natura figurae huius dignissima memoria 
tradit idem paullo infra [ib. 36], modo illud teneas, oratorum 
ab eo respici usus, non poetarum: nam et coeuntes litterae, 
quae óvvaAoupat dicuntur, etiam leniorem faciunt orationem, 
quam si omnia verba suo fine cludantur, et nonnumquam hiulca 
etiam decent faciuntque ampliora quaedam, ut 'pulchra ora- 
tione ista iacta te', cum longae per se et velut opimae syllabae 
aliquid etiam medii temporis inter vocales, quasi intersistatur, 
adsumunt. qua de re utar. Ciceronis potissimum verbis [orat. 
23, TT]: habet, inquit, ille tamquam hiatus et concursus voca- 
lium molle quiddam et quod indicet non ingratam neglegentiam 
de re hominis magis quam de verbis laborantis. 

Horum autem testimonia virorum eo meliore fato evenere, 
quo magis obscuras vel absurdas posteriores de hiatu pro- 
tulere sententias. qui quo perversitatis sint progressi siquis 
volet plene cognoscere, legat illa, quae Consentius de syn- 
aliphae sive ecthlipsis, quas vocat, rationibus profert in fine 
libri de barbarismis et metaplasmis [gr. lat. V, 400—403]. 
ex huius autem aliorumque aetatis ultimae libris cognosci- 
tur ad scandendos pedes, in quibus fit elisio, saepe ea 
via usos grammatistas, ut priorem vocalem tolli iuberent, 
sicut nunc fit à pueris. 

Sed eorum pravitate omissa iam, quae nos secuti locu- 
pletissimorum iudicum auctoritatem et diu meditati rem 
gravissimam de hiatus in fine verbi accidentis modo ac 
norma statuimus, paucis expediemus verbis. 


LIBER QVARTVS. 329 


Igitur primum notandum, quod vitium illud 
pro varietate soni et quantitatis finalium syl- 
labarum nec minus quantitatis vel accentus con- 
tinuatarum initio sequentis vocabuli nunc lenius 
evenit, nunc asperius. 

Nam brevi vocali finita pars orationis cum facile miscea- 
tur insequenti, talis hiatus longe accidit gravissimus. mitior 
idem in ea, quae producta clauditur sive simplici sive di- 
phthongo. at quae m littera terminantur, ambiguae sunt et 
mediae. haec enim etsi nullo tempore longam perfecit vo- 
calem anteuntem, tamen aliquid addit ei ponderis, sono 
quidem obtuso, sicut fit in vocabulo Gallico '»nom'. de qua 
re bene Quintilianus [IX, 4, 40] 'atqui eadem illa littera, 
quotiens ultimast et vocalem verbi sequentis ita. contingit, wt 
in eam transire possit, etiamsi scribitur, tamen parum e.c- 
primitur, ut *multum ille! et *quantum. erat', adeo ut paene 
cuiusdam novae litterae sonum reddat. | neque enim eximitur, 
sed obscuratur et tantum in hoc aliqua inter duas vocales velut 
notast, ne ipsae coeant'. quare non bene fecerunt vetustis- 
simorum ei, qui omnino consonam non mutato priore sono 
reciderunt, veluti dixit Pacuvius 'propter homine' [Pompeius 
p. 406]. rectius, qui praecedentem mutarunt vocalem, sicut 
habes apud eundem Pacuvium 'ante templo" [Pomp. l. c.] et 
in epitaphio L. Scipionis '/onc oino', & quibus paullo di- 
versa usus ratione dixit Cato Censorius ille diee pro diem. 
nam quod dicit Quintilianus impediri ea, ne vocales duae 
coeant, nisi statuemus iam huius aetate perisse hiatus sen- 
sum, non poterit urgueri, cum in versibus saepius longe 
elidantur finales in illam consonam quam in longam exeuntes 
vocalem. ceterum, ut consulatur brevitati, syllabas ; littera 
terminatas appellabo medias. -— minus autem turpis est 
hiatus in vocalibus plene firmiterque sonantibus, quae sunt 
4, 0, u, quam in minutis ac teneris e vel i. 

Iam quod statuit Lachmannus [p. 158], si paenultima 
longam habeat vocalem seu diphthongum non addita con- 
sona, elisionem vel inelegantem esse vel adeo impermissam, 
mihi quidem non persuasit. veluti quod negat adhibita ea 
& Lucano potuisse poni gentis Juleae et [I, 197], cum ipse 
concedat eandem admissam ab Horatio in verbo /io [ep. I, 


230 LIBER QVARTVS. 


|, 16], similis licentia haud dubie potuit locum habere in 
nominibus propriis nec magis perspicitur, cur qui 'Coeo 
Enceladoque', ' Troiae excidium" [aen. IV, 179; V, 626], si- 
milia extulit cum elisione Vergilius maluerit cum hiatu 
durissimo, id quod placuit Lachmanno, dicere 'Apheae ori- 
gine! [aen. X, 179] pro eo quod habent libri 4f/pheae ab 
origine. nec vero concessum ab Ritschelio [ad Pers. 409] 
caveri à Plauto illud, ne longa praecedente vocali pura se- 
quens item longa imminueretur. quae cuim ita sint, non 
magis quam a Lucano et Vergilio exempla supra collocata 
a Cicerone abiudicabimus illud [de divin. I, 13, 22] inque 
Academia  umbrifera nitidoque Lyaeo, ubi de hiatu frustra 
suspicatus est Lachmannus. nam semel a se in hexametris 
admissum hiatum loco supra posito Oratoris [45, 152] testari 
videtur Cicero. porro ne a Lachmanno quidem sollicitata 
a Seneca et Phaedro in quinta trimetri arsi admissa elisio 
talis [Oed. 288; 305; Med. 471; Agam. 918; Herc. Oet. 716; 
IV, 23, 8]. mitto Paconii versum, qui legitur ap. Diomedem 
pg. 498, quem ita restituit Hauptius: 
Eoo Oceano Hyperion fulgurat Euro. 
nam ibi ut rectissime habet illud Eoo, ita 6Oce«eno videtur 
corruptum. sed addo haec petita ab auctoribus seris qui- 
dem aetate, at minime circa copulandas vocales incuriosis. 
itaque apud Terentianum habes haec [1879]: 
bacchio adversus fiet pes. nam brevis antest; 

et apud Prudentium [hamart. 286]: 

vellere non ovium, sed eoo ex orbe petitis. 
et Paulinus [24, 455]: 


speculumque mentis et fidei instar tuae. 


sic etiam in iambico metro adeoque bis Avienus [or. mar. 314]: 
Erythea ab arce. qua diei occasus est. 


nec tamen est dubium parum gratam esse elisionem, si prae- 
cedat minuendae syllabae vocalis qualiseumque, id quod 
certa demonstrari potest ratione. etenim cum vocalis ultima 
quadamtenus absorbeatur synizesi, finis verbi sub elisionem 
cadentis ad proximam recedit syllabam, quae si integra 
terminatur vocali, denuo oritur incommodum simile hiatus 
constantis exitu vocis. et peius quidem id vitium in vocali 


LIBER QVARTVS. 331 


longa et tarda paenultima visum esse et re ipsa et poetarum 
firmatur auctoritate. ceterum nec brevi res sat bene habet. 
unde Horatius maluit dicere [c. I, 12, 1] "quem virum «aut 
heroa lyra vel acri tibia sumis celebrare, Clio? quem deum ?' 
non verso ordine 'quem deum, quem virum', quod et ratione 
ipsa et exemplo Pindari commendaretur. 

Praeterea certumst plerosque auctores veritos esse vo- 
cales Graecas elidere, de qua re satis plene disputavit Lach- 
mannus [p. 272]. 

Igitur dactylici pauci admodum talem admiserunt licen- 
tiam, et quidem raro, ut Vergilius [aen. VII, 20; 341; 476] 
Circe in, Allecto infecta, Allecto in (nondum expeditum apud 
eundem X, 186 illud Cinyra et), Propertius [III, 24, 19; 23] 
Ino etiam; Callisto Arcadios; Silius [VIII, 536; XIV, 251; 
269] Parthenope ac; Melite et; Drepane atque. contra in 
Statiano [theb. VIII, 66] Tisiphone et omittitur copula libro 
Casselano aliisque, quae ut graviter concitata oratione melius 
abest. iam ex eis auctoribus, quos silentio transiit Lach- 
mannus, ut quisque magis Ovidianam tenuit normam, co 
minus est ausus elidere vocales longas Graecas. 

Quantum ad proximam vocalem, nunc quidem notabo 
foediorem evenire sonum, si sit eadem cum proxime prae- 
cedente. nam quod Gellius [VI, 20, 2 sqq.] mollem quendam 
hiatum statuit inesse in Homerico [od. XI, 596] A&«v &vo 
G9t6xr zori Aogov et ut ipsi videtur Catulliano [27, 4] 
"ebria acina ebriosioris' [cf. Haupt. prooem. aest. Berol. 1857], 
id, aliena testimonia ut omittam, cultioris iudicii elegantia 
et comparatis hiatus in medio verbo accidentis rationibus 
refellitur. sed quod dicit idem adeo inveniri apud nobiles 
poetas huius, si dis placet, suavitatis multa, id exemplis 
oportuit comprobari. ceterum facile coire litteras pares 
etiam firmatur Tullii narratiuncula iam supra mihi me- 
morata, qua asseritur idem fere sonuisse Cauneas et cave 
ne eas. 

Sed ad removendam hiatus iniucunditatem poetae dac- 
tylici, puto et scaenici et qui saturnia composuere metra, 
his fere videntur usi modulis, ut priorem vocalem aut copu- 
larent cum insequente longa quasi per diphthongum aut 
attenuarent, quantum pote maxime, succedente brevi, 


339 LIBER QVARIVS. 


Atque ita in principio adnotaada jinsigus Graecorum 
inter usum et ltomanorum in concursu vocalium vel miti- 
gando vel tollendo differentia, eum illi prioris potissimum, 
hi posterioris soni pro diversitate varietatem remediorum 
temperarint. 


Hae vero rationes quamquam egregie conveniunt ori 
Homano, asperiores tamen sunt et violentiores. unde com- 
mode eis usus Vergilius, suptilissimus versuum artifex, ad 
res deformes vel graves describendas, veluti [georg. I, 320; 
aen. III, 658; IX, 427]: 


sublimem expulsam eruerent. 
monstrum horrendum, informe, ingens. 
me, me (adsum qui feci), in me convertite ferrum. 


Quaeritur iam, an prior vocalis hiando aliquando tota 
sit exempta. de quo parum constat, excepto quod satis 
certo potest affirmari in e correptam exeuntes voces encli- 
ticas que, ve, ne perdidisse finalem insequente vocali. ad- 
eoque haud exigua pars elisionis Latinae his tribus con- 
tinetur voculiss — sed nescio an florente lingua Latina 
etiam aliae particulae e brevi terminatae tali pacto amiserint 
finalem pariter atque in i exeuntia pyrrichiaca, cum praesertim 
i plerumque in e sit mutatum, ut in illis nise, quase, sibe, 
libe, mihe [cf. Neuii gramm. II, 180]. 

Praeterea illud ambiguum, admissa synizesi et oriente 
diphthongo longa vocalis prior num brevietur. quamquam 
potius adducor ut credam id non factum, cum aliter vix 
perspiciatur, cur minus saepe productas finales quam cor- 
reptas cum synhaeresi posuerint auctores. etenim quam- 
quam diphthongi duabus longis aut longa et brevi con- 
stantes mediis vocibus fuere insolitae Latinis, tamen easdem 
diversorum verborum syllabis finali ac principali fuisse 
adsumptas ad tantam hiatus per has evenientis offen- 
sionem tollendam non est incredibile. nam et idem hanc 
ipsam ob causam ut eximerentur prorsus metro vocales in 
extremis vocabulis sitae, quod rarissime factum alias supra 
declaravi, innumeris permisere exemplis. ceterum nos pro- 
miscue utemur synizesis vel synhaeresis et elisionis nomini- 
bus, nisi ubi intererit lectorum accuratam fieri distinctionem. 


LIBER QVARTVS. 333 


Iam propter certas sonorum et accentuum rationes evenit 
illud, ut verba plus quam monosyllaba facilius paterent 
elisioni, si productam quam si correptam haberent paen- 
ultimam, cuius quidem legis diversi moduli a quantitate 
pendent finalis. porro quod videmus vocalium quantitate 
parium tamen pro accentus et spatii verborum diversitate 
varium fuisse pondus, id etiam ob aliam causam evenit. 
nam id quod optime quidem poterit rationibus comprobari, 
verum non perinde percipi sensu, certo nec dubie constat 
illud, finales vocum valde frequentatarum, quae plerumque 
sunt inflexibiles, quales habes enim, etiam, quidem, tantum, 
rerum, certe, ergo, quare, proniores fuisse ad synizesim quam 
relicuarum. accedit quod indeclinabilium finales plerumque 
propter inopiam similium exemplorum minus sunt tenaces 
originis primae et rectae mensurae. 

Iam vocalis prioris cum asperior fere esset imminutio, 
si in arsi accideret quam si in thesi, invaluit vitium, si 
acuta esset vocalis sequens, quoniam ut apud nos stirpes, 
ita apud Latinos syllabae accentu grammatico insignitae 
clariorem et validiorem ceteris habuerunt sonum. unde di- 
phthongus synhaeresi ista orta nimis absona evadit et cruda, 
praesertim si fuerit et posterior vocalis natura longa, non 
positione, et producta ipsa prior. ceterum quaenam apud 
Latinos habuerint syllabae acutum sonum, quaenam gravem, 
curiosius infra declarabitur. 

Sed maiore etiam odio habuere in brevi evenientem 
hiatum, quia ita praecedens vocalis prorsus ex metro eximi- 
tur. quare dactylicorum praestantissimi elisionis hoc genus 
si non omnino refugere, at certis continuerunt finibus. 

Praeterea simillimum observationi supra propositae opti- 
nuit, verba a vocali incipientia eo magis ut essent pervia 
elisioni vel duriori, quo frequentiore ferrentur usu. apparet 
autem etiam molliorem evenire synchysin, si utrumque ver- 
bum genere constet inflexibilium, quod cum alias accidit, tum 
in formulis, quales sunt pawllo ante, certe ego, ergo ego, 
ergo ubi, quodsi ita. 

Deinceps certumst illud, verba vocalium concursu iugata 
non prorsus in unum coaluisse, quoniam, hoc si fiat, non 
potest elisio post syllabam in fini ordinis metrici positam 


334 LIBER QVARTVS. 


admitti, quod tamen passim evenit apud Graecos pariter ac 
Latinos. neque tamen fit vocis mora solita alioquin in ver- 
bis, quorum concurrunt vocales, cum nec stare possint priora 
plerumque absumpta vocali, nec pausa longiore permissa 
maneat synhaeresis necessitas. quae cum ita sint, apparet 
habere equidem elisionem locum in quavis versuum parte, 
sed minus bene admitti, ubicumque veloci et puro opus sit 
numero. nec absurde dicetur nexum verborum synhaeresi 
ortum medium esse inter iuncturam variarum eiusdem verbi 
simplicis syllabarum certam et individuam atque laxam satis 
hiantemque eiusdem enuntiati vocum continuarum. quare 
minus bene habebit elisio admissa in vocibus eis, quas aut 
metri aut sensus causa oportet discerni, quoniam, hoc si 
evenerit, longius interstitium coeuntia inter verba fieri ne- 
cessest quam natura amat synizesis. 

Habet etiam quiddam incommodi monosyllaba pondere 
ut ita dicam logico insignia imminui, ut est in disticho 
Nasonis [am. II, 10, 3]: 

per te ego decipior, per te deprensus inermis 
ecce duas uno tempore turpis amo. 
quamquam minime vitarunt illud dactylici. 

Superest ut demonstrem, qualis fuerit pro diversitate 
vel poetarum vel temporum elidendi varietas. 

Igitur Ennius, antiquissimus auctor artis, secutus, ut 
memoravi, partim saturniorum carminum, quae maiores 
sumerent spiritus, partim Graecorum librorum exemplum, 
habet elisiones satis raras adeoque pauciores quam ceteri 
dactylicorum ante Tibullum et Ovidium. quod ne a cor- 
rectoribus venisse credas, ea re prohibetur, quod usque ad 
Augusti aetatem nemo quisquam grammaticorum in elisionum 
multitudine potuit offendere. 

Ponam exempla quaedam ex libro de vita eius petita 
[pg. 228 sq.]. 

Igitur in XVII hexametris, qui leguntur apud Ciceronem 
in libris de divinatione [I, 20, 40], unam habes elisionem et 
quidem hanc: /ardaque vestigare et; in XXI, qui memorantur 
ibidem [I, 48, 107] duas: auspicio augurioque et atque ora; 
in fragmento a Gellio (XII, 4] servato (constat vv. XVIII) 
tres: consilio indu; malaque et bona; divumque hominumque. 


LIBER QVARTVS. 335 


In libri XVI editionis nostrae vel versibus vel particulis ver- 
suum XLVII elisiones numerantur quinque [438; 442; 446; 
470; 471], numquam in longa; in libri XVII metris XVII 
duae: Latiumque augescere; Lunai portum, est operae, contra 
in Aeneidos primis versibus LXXV longas habes elisas VII, 
in 5 exeuntes XII, breves XXI; in Metamorphoseon initii 
totidem II, III, XI. 

Sane ab Augusti tempore, quo magis ars corroboratast, 
eo acriore poetarum plerique elisionem persecuti sunt odio. 
quod ex parte quidem venit Graecorum aemulatione, qui 
praeter pauca exempla longe alium tenuere morem vel tol- 
lendi hiatus vel ferendi. nec tamen minus a vulgaris pro- 
nuntiationis usu lapsaque vocalium coeuntium offensione res 
est repetenda. etenim sicut intra unum verbum, ita fini 
et initio diversarum vocum positas hiscentes vocales satis 
patienter tulere ultima saecula, id quod Commodiani car- 
minibus et rythmica poesi apparet. nam in his etsi bis 
terve fit elisio, tamen saepius longe eadem neglegitur, vix 
ut ultimi Romuli nepotes magis offendisse videantur hiatu 
quam nos. hine etiam evenere permirae illae elisionis de- 
finitiones, apud aequales quae extant grammaticos, qui Grae- 
corum rationibus decepti et pridem perdito sensu colliden- 
tium interse vocalium plerumque subsistunt in exemplis 
brevium aut mediarum syllabarum, cum maxime sermonis 
Latini proprietas in longis elisis appareat. praeterea idem, 
plane ut pessimi magistrorum nostrorum, scandendi, ut 
asserunt, versus gratia omnino volunt abici finalem in hiatu 
positam. — quae cum ita sint, satis accidit mirum, quod 
recentiores Itali eadem qua vetustissimi elidendi vocales in- 
veniuntur uti ratione. sed hanc quidem mutationem valde 
notabilem ne recte aestimemus, ea re impedimur, quod nec 
novello Italorum sermone scripta carmina extant priora sae- 
culo XIII, et vulgari lingua Latina composita exceptis chri- 
stianis habentur paucissima. ceterum cum ne rythmica 
quidem carmina ab indoctis omnino auctoribus sint profecta, 
dubito plerumque an rustico sermone viguerit etiam tum 
elisio, quam quidem eruditi, nisi ubi auctoritate Vergilii 
firmaretur, incuria odioque omitterent. at antiquissimi da- 
ctylicorum quin ;raecanica potius norma circumciderint syn- 


336 LIBER QVARTVS. 


haeresis mediis sive extremis verbis accidentis licentiam, non 
intercedo, neque ulla parte magis differunt dactylici vetusti 
a scaenicis. 

Maxime mira res in Ennii Annalibus, qui qua fuerint 
paucitate elisionum suprast explicatum. quamquam non 
ausim affirmare in tanta raritate coeuntium vocalium per- 
inde cautum ei, ne longae copularentur cum brevibus vel 
acutis. , 

At Lucilius et multas habet elisiones et interdum duras. 
verum vel sic comparet magna inter hunc et Plautum Teren- 
tiumque diversitas. 

Lucretius magis est similis Lucilii; Catullus in hexa- 
metris continuatis magis sequitur Ennium; in ceteris metris 
est durior. 

Iam Vergilius etsi dura pleraque devitavit, multitudinem 
elisionum non perinde refugit. quod apud Ovidium longe 
habet aliter, ut qui cum ceteris etiam vocalium coeuntium 
leges ad severissimam revocarit normam. 

Mox insequentes pro diversitate ingeniorum sive huic 
sive illi magis se applicarunt, nulla ut re apertius differen- 
tiam declararent studiorum quam illa. placet haec probari 
exemplis. itaque Vergilius in primo volumine Aeneidos, quod 
habet versus DCCLVI, elisit longas vocales LXXXV, medias 
XCVII, breves CLXXIII, at Ovidius Metamorphoseon primo 
— constat hexametris DCCLXXIX —- productas VIII, in m 
exeuntes XXIII, correptas CXXIX. Statius haud ita dissi- 
milibus Vergilii elisionis utitur rationibus, excepto quod 
multo rarius eam admittit in longis. ab utroque diversus 
valde Claudianus carminibus de consulatu Aniciorum ac de 
Malli Theodori et libro primo in Rufinum [I; XVII; III], 
quibus complentur hexametri MVI, ante vocalem posuit pro- 
ductas bis, medias undecies, breviatas quadragiens sexiens. 
sic Martialis in Xeniis et Apophoretis habet synaloephas 
cirrà XX, Eugenius, ut refert Paulus [de Sympos. aenigm. 
p. 40], in versibus CCCOXXXXIII XII (praef. 1, 6; carm. 
1,125 35:295 0,2115; 15 5; 18,8; 19; 4; 20, 13 25, 8; 9; 
24, 2; 96, 2]. 

Ex christianis poetis et multitudine elisionum et ali- 
quando asperitate maxime notabiles Avienus, Ausonius, Pru- 


LIBER QVARTYS. 331 


dentius, Paulinus, Venantius, quamquam et hi pro diversitate 
carminum variant. 

Nam ad hos pariter et ad classicos pertinet illud, ut 
meíris dactylicis iambicisque longioribus, et maxime quidem 
si prolixiore decurrant opere, maior cedat elisionum et fre- 
quentia et licentia quam vel brevioribus eiusdem numeri vel 
logaoedicis. omnino quo quis breviores tenuioresque com- 
posuit versus, eo cautius usus est copulandis vocalibus. 

Porro auctores pro diversitate vel librorum vel tem- 
porum mutarunt artem. 

Ita Catulli continui hexametri cultiores metris ceteris, 
et Vergilii non idem usus in Bucolicis Georgicisque et in 
Aeneide nec Horatii in lyricis iambicisque et in Saturis. 
a Saturis autem rursus differunt Epistulae. praeterea ab 
eodem in ultimo carminum libro et hymno saeculari non 
elidilongas notavit Lachmannus, quem tamen duae latuerunt 
exceptiones [l, 35 sq.; 3, 24]: 'cur facunda parum decoro 
inter verba cadit lingua silentio?' 'quod spiro et placeo, si 
placeo, tuumst'. ex quibus hoc exemplum mollius, quia iam 
tum titubabat o finalis vel in verbis non iambicis. — ita 
Seneca in choricis longe alia arte utitur quam in diverbiis, 
et Petronii carmen de bello civili, quod epicorum imitatur 
libertatem, diversum elisionum frequentia a relicuis. prae- 
terea Statius et Corippus in Achilleide et laudibus Iustini, 
quos novissimos composuere libros, cautiores fuere admit- 
tenda elisione quam in ceteris operibus. denique Columba- 
nus cum in hexametris haud raro utatur eadem, ab adonio 
ad Fedolium prohibuit. 

Nec raro inveniuntur apud poetas Augusto posteriores 
carmina, quae vel omnino careant vocalium concursu vel 
eundem admittant infrequentissime. notavit rem in Calpurnii 
Bucolicis Hauptius nec minus in panegyrico Pisonis, quem 
ile haud improbabiliter huic ipsi adscripsit auctori. — 
praeterea idem observandum in multis carminum minorum 
auctoribus, quamquam res plerumque fugit criticos. veluti 
in carmine de sole [poet.]l. min. IV, 434], cuius sunt versus 
LX, quotiens ab novissimo editore admissast elisio, totiens 
fallitur. qui ne hoc quidem intellexit, v. 22: 

fluctibus ac nitidum tollit caput aether in altum 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 23 


338 LIBER QVARTVS. 


illud aether esse generis neutri, sicut aethera et aera plurali 
numero saepe posuerunt scriptores temporis ultimi. porro 
v. 19 sq. scribendum: 
tum placidum iacet omne mare vernantibus undis ; 
flumina per tremulos currit lux aurea fluctus. 

in Parisino, non in Lipsiensi, male legitur mare et. — illud 
flumina currit dictum, ut apud Vergilium [aen. III, 191] ve/a 
damus vastumque cava trabe currimus aequor. et Quintilianus 
[L 4, 28] campus curritur et mare navigatur. —- item a car- 
mine ad Oceanum [p. l. m. III, 165], quod habet versus 
XXVIII, absunt elisiones. nam v. 2 scribendum  ÓOceane, 
placido: 20 quantum struat otia remis; denique 25 sq. quod 
legitur da, pater, ut tute liceat transmittere cursum [cf. aen. 
VI, 313], perfer ad optatos securo in litore portus, non erit 
deterius illud securo litore. — item in versibus XVI opusculi 
aeque temporis seri de celeumate [ib. 167] et in totidem 
numero Claudii cuiusdam de Luna [163] elisiones nullae. 

Sed quid opus parvorum poematum testimonio, cum vel 
in maioribus haud raro inveniantur plures decades metrorum 
sine elisione ulla decurrentes, veluti apud Dracontium, cuius 
in scriptis faciliores aequo copulandis vocalibus fuerunt 
editores. quem tamen superavit multum cura elegantissimus 
versificator Symphosius. nam is in hexametris CCCXVII non 
magis tetrasyllabo clausit versum, sicut visum editoribus 
[81, 3; 96, 3 ed. Ries.], quam elisionem admisit ullam. legi- 
tur quidem in aenigmate de vespertilione [ib. 28, 3]: 


sed redeo in tenebris nec me committo diebus. 


ubi illud sed redeo ineptum esse apparet. at non magis 
placet Pithoei inventum sed sedeo, quod et sono ingratumst. 
iam cum sed particula vix sit apta, nedum necessaria, oritur 
suspicio in archetypo fuisse redeo supra scripto ad cor- 
rigendum vitium primae syllabae sed. igitur reponendum 
existimo: 
in tenebras sedeo nec me committo diebus. 

nam accusativo opus [esse concedet, qui nocte volare id 
genus alitum ex Ovidio didicerit. 

His expositis nihil obstat, quin singula deinceps, ut 
consuevimus, illustremus exemplis. in quibus referendis quae 


LIBER QVARTVS. 339 


Hauptius in observationibus criticis, Lachmannus in commen- 
tario Lucretiano attulerunt iterum scrutati cum invenerimus 
habere rectissime ab omni ferme parte, taciti passim ad- 
hibebimus paucissimis rebus additis. 

Igitur prima elisionis Latinae normast, non ut possint 
monosyllaba longa aut media elidi in brevi nisi quae sint 
indeclinabilia aut flexione formata aliena ab legitimis mo- 
dulis. praeterea numquam diphthongo exeuntia eliduntur 
in correpta. sed apta tali synizesi haec potissimum inveni 
verba me, fe, se, mi pro eo quod est mihi, tu, qui singulari 
numero positum, si, ni, de [auct. de fig. vel schem. 164], 
cum, tum, num, iam, nam, quam, tam, sum. .&t hercule haud 
quisquam vel sim vel plurali numero positum qwi elisit in 
brevi nec magis illa do, sto, re, spe, dem, stem, rem, spem. 
quae ubi ante correptas constant syllabas, necessario ponun- 
tur cum hiatu. quare quod apud Valerium Flaccum legitur 
[IV, 62] 'in quem alium Alciden', si modo habet recte (nam 
plerumque dubito an sit scribendum "'in quem iam"), faten- 
dum apud eum inveniri licentiam a ceterorum placitis alienam. 
hanc autem regulam ignorantes quot errores commiserint 
viri docti dicere non attinet. veluti non recte a Bentleio 
in Horatii Saturis de coniectura scriptum [II, 6, 29] 'quid 
libi vis insane et quam rem agis?! inprobus urguet, qui frustra 
scaenicorum libertate tutatur poetam dactylicum. — nec 
magis possunt tolerari quae Lucretio Lachmannus intulit 
[L 874; VI, 755]: 

ex alienigenis, quae alienigenis oriuntur; 
sed natura loci vi ibus officit ipsa suapte. 
neque melius habet, quod in Ciri dedit Heynius [150]: 
procurrit virgo. quo utinam ne prodita ludo; 
aut quod in Arateis Germanici probavit Orellius [60]: 
extremum qua Helices sidus micat. 
ne Silio quidem recte adscripsere nonnulli [IX, 111]: 
non sim equidem Sulmone satus 
pro eo, quod est verum, non sum. nam egregie facit indi- 
cativus in profasi positus ad vim affirmandi augendam, ut 
apud Horatium [e. II, 17, 27 sqq.; cf. III, 16, 1—7] me 


(truncus illapsus cerebro sustulerat, nisi Faunus ictum dextra 
99* 


340 LIBER QVARTVS. 


levasset. — verum composita, a monosyllabis istis quae 
descendunt, non tenentur lege supra exposita, non ut sit 
vitiosa elisione frequentissima illa formula quare age. 

Christianos tamen bis terve migrasse artis suptiliorem 
normam non nego, cum et alibi, quantum grammatica doc- 
trina potiores, tantum sint inferiores iudicii acumine. certe 
habes apud Avienum [or. mar. 117]: 

quae Himilco Poenus mensibus vix quattuor. 

ubi quae accusativus est neutri. — ceterum omnium omnino 
monosyllaborum elisio austeris admodum continetur legibus, 
valde durum ut habeatur spondiaci pedis cum brevi syllaba 
copulati posteriorem partem monosyllabo constare verbo, 
quod in creticis simili modo imminutis accidere paenest in- 
auditum. — denique dignum memoria numquam apud dactyli- 
cos tota verba absorberi elisione, quod in scaenicorum ver- 
sibus aliquando evenit. 

Porro vocabula iambica non reperiuntur apud dactylicos 
elisa in brevi. nam quod apud Senecam legitur [Phoen. 394; 
Troad. 945]: 

vide ut atra nubes pulvere abscondat diem. 
vide ut animus ingens laetus audierit necem, 
illud vide pyrrichius est. apud Ausonium quod fertur [epist. 
21, 28] 'haveque dicto dic vale et actutum redi ', non unam 
quidem ob causam scribendumst 'actutum et redi', ut per- 
tineat actutum ad priora. nec vero poterit probari a clas- 
sicis poetis voces iambicas umquam in acuta syllaba esse 
elisas. nam nec Accius in Annalibus [inc. 1, 3] scripsit per 
agros urbesque fere omnes, sed per omnes, et in Thyeste Se- 
necae quod legitur [1064 sq.] aggessi manu mea ipse [lam- 
mas, pronuntiandum meapse; in Medea [150] item initio tri- 
metri quod positum sile, obsecro, illud sile paene aequat 
pyrrichium. nam de eiusdem mensurae imperativis quibus- 
dam similiter propter frequentiam usus correptis l. V dicetur. 
atque item in Phaedri senariorum principiis talibus [III, 7, 
15; V, 9, 4] veni ergo; (ace, inquit eaedem verbi formae 
licet non aequent pyrrichium, tamen minus plene sonant 
iambo. vides igitur poetas, quos dixi, alterum scaenicum, 
alterum eius generis auctorem, quod proxime accedit usu 
dicendi ad sermonem cotidianum, accessisse in hac parte ad 


LIBER QVARTYVS. 341 


Plauti ac Terentii libertatem, quos quidem multo saepius 
iambicorum verborum exitum corripuisse constat. contra non 
intellego, qui possit Lachmannus quasi huc pertinentia notare 
Seuecae illa [Troad. 973; Herc. Oet. 262] meae ignota est 
et hoc sinu (potius huc specu) inmenso exeat, misi forte 
probavit et ipse Bentleii commentum, qui statuit in verbis 
plus quam disyllabis et longa paenultima praeditis, si finalis 
syllaba elidatur, retrahi accentum grammaticum. nec magis 
violatur ars Senecae [Herc. Oet. 813] metro tali 'À«c manu, 
hac, inquit, ferar', cum non possit probari vocem gravem, 
rhetorico affectu si geminetur, acutum assumere accentum. 

Iam ut mittam quaedam non re, sed specie aliena a 
norma supra proposita, de quibus sexto libro agetur, apud 
christianos quidem poetas migratae legis illius certa non 
prorsus desunt exempla. ita in iambis dixit Avienus [or. 
mar. 20; 465] '(uo esse cordi! 'diu incolis, itaque Pruden- 
tius [cath. 2, 75] '*eo usque dum lux surgeret', idem in dacty- 
lico metro [psychom. 32] 'solo adplicat'. tum Paulinus [21, 
214; 266] 'et novi ortus gloria! 'in sinu abditos'.. idem alibi 
[36, 188] 'sancta dei, unde procul'. 

At jambica vel in gravi syllaba elidere sunt veriti Lu- 
cretius, Cato, Tibullus, Grattius, Manilius, Homerus Latinus, 
Columella, Persius, Ovidius in distichis praeter epistulam 
Helenae [XVII, 97]. nec minus idem refugere vitium scrip- 
tores Aetnae et Culicis, Seneca in choricis, Petronius extra 
bellum civile, Calpurnius, auctores carminis ad Pisonem et 
elegiarum de Maecenatis obitu, Nemesianus, Sammonicus, 
Palladius, Tiberianus, Avianus, Iuvencus, Merobaudes, Pri- 
scianus, Eugenius, Corippus in panegyrico, denique qui car- 
mina de phoenice ac nuce et laudes Herculis et pervigilium 
Veneris composuerunt. — porro sunt qui rarissime et pri- 
mum ferme intra choriambum utantur elisione vocum iam- 
bicarum. semel auctor consolationis ad Liviam [375] sic 
'regna deae immitis", semel Namatianus [I, 328] 'sive loci 
ingenio seu domini genio'; bis Iuvenalis [5, 173; 6, 327] atque 
item in epyllio de bello civili Petronius [120, 95; 124, 271]. 
ita semel est in libro Priapeorum exemplum tale [83, 1] 'vere 
rosa, autumno pomis', ubi Lachmannus 'pomis autumno', et 
apud Sedulium [c. p. I, 9): s'ure choro et, 


342 LIBER QVARTVS. 


At creticorum clisionis non invenitur exemplum in hexa- 
metris Ennii, àpud quem [341] cum Lipsio scribendum debi! 
homo, non debilo. admisere eandem Lucilius, Catullus praeter 
hexametros continuos, Horatius in Saturis, denique auctor 
Priapei [85, 7]: 

. alter adsidua cavens diligentia, ut herba. 
contra in epistula Hermiones [8, 71] quod fertur: 
Castori Amyclaeo et Amyclaeo Polluci, 


si non videbitur versus spurius (nam omittit eum prima 
manus codicis Guelferbitani), potius graecanico more cor- 
reptum ; habebit Cas(ori. neque Propertii l. III [30, 5] 
legendum: 

curve te in Herculeum deportant esseda Tibur; 


ubi traditum curva (e vel cur vatem. reponendum cur aut 
te Herculeum, sicut aut traiectum apud eundem in eodem 
[5, 34]. — in Manilio dedisse Iacobum [II, 28; cf. et 286| 
' Persei et Andromedae poenas! merito contemptu praeteribi- 
mus. neque alibi iam similis licentiae reperitur exemplum 
apud classicos praeter hos Senecae trimetros [Thyest. 325; 
Phoen. 262; Oed. 695; 928]: 


parces et illi. consili Agamemnon mei. 

sed matrem amavi. proloqui hymenaeum pudet. 

incognita igitur ut nocens causa cadam? 

aut fervido aliquis igne vel saxo domet. 
nec minus e christianis plerique abstinuere tam molesta eli- 
sione: Iuvencus, Avianus, Sidonius, Martianus, Arator, Maxi- 
mianus, Luxorius, Eugenius, praeterea Terentianus, Boethius, 
Octavianus, auctor Phoenicis, at usi ea semel vel bis Pru- 
dentius, Ausonius, Avienus, Priscianus, Sedulius, auctor de 
figuris. nam a Prudentio id vitium admissum versibus his 
[peri st. 3, 172; 11, 1]: 

feminae ab ore meare palam. 

innumeros cineres sanctorum Romula in urbe. 
pari atque talia excusatione sunt firma Ausonii haec [prof. 
burdig. 21, 27; idyll. 2, 11; 10, 256; prof. 20, 8]: 

liberi et ambo genus, sed quos meruisse deceret. 

optuli opem cunctis poscentibus artis inemptae. 


dextera in obliquum raptat puer. excipit ictum. 
historiam callens Livii et Herodoti. 


LIBER QVARTVS. 343 


nam apud eundem quod fertur [prof. 3, 6]. "linquentem natos 

sexui utroque duos', scribendum cum Pulmauno sexu in 

ulroque, porro semel Sedulius [carm. pasch. V, 412]: 
pastor amans augere greges. operario in omni. 

itaque Priscianus [perieg. 541] etiam in versus exitu posuit 

"insulae Abydi'. denique Avienus pedibus primo et quinto 

hexametri elisit cretica. 

Sed quid mirum veritos esse veteres creticos pedes 
elidere sequente brevi, cum plurimi eorum ne spondiazontes 
quidem hac sub condicione sustinerent imminuere? igitur 
cum priorum plerique minus fuissent anxii cavendo elisiones 
tales, posteriores ab Ovidio usque raras et certis fere legi- 
bus adstrictas admisere. sed omnino abstinuere auctor 
Dirarum, Manilius, Calpurnius, Statius in Achilleide, scriptor 
elegiarum de obitu Maecenatis, auctores Priapeorum in di- 
stichis, Sulpicia, Palladius, Claudianus, Rutilius, Merobaudes, 
Tiberianus, qui Culicem et laudes Herculis et pervigilium 
Veneris composuere, praeterea ex christianis Avianus, Mar- 
tianus extra trimetros, Boethius, Eugenius, scriptor carminis 
de Phoenice. quibus proximi accessere, qui non admittunt 
elisionem nisi prima versus sede aut, in quibus hoc non licet 
metris, proxima, quorum normam tenuere Tibullus extra 
panegyricum, Catullus in hexametris, Ovidius in distichis, 
Homerus Latinus, Lucanus, Columella, laudator Pisonis, Mar- 
tialis, Seneca in choricis, scriptor Aetnae, Nemesianus, Iu- 
vencus, Arator, Maximianus, Corippus in laudibus Iustini, 
Octavianus. at exemplorum quae fuerit paucitas, statim 
demonstrabo. igitur uno loco longam cum brevi copulavit 
laudator Pisonis [81] in formula 'quare age', item auctor 
Nucis [25] 'certe ego' et Aetnae [194] 'illi operist', porro 
Seneca Hercule Oetaeo [1956] "certe ego te vidi flagrantibus'. 
notabile autem alias ne in trimetris quidem fabulae huius 
inveniri elisionem istam. nam quod vulgo fertur hoc [1270]: 


tibi illa virtus, quae tot elisit mala, 

tibi cessit uni. primo et ante omnes mihi 

fletum abstulisti, 
cum merito suspectetur, vide an melius habeant ultima sic 
"prima et — ah temnes — mihi fletum. abstulisti', — semel 
etiam Nemesianus longae iugavit correptam ita [c. 1, 21] 


344 LIBER QVARTVR. 


"quare age', semel et Iuvencus [h. e. IT, 594] "quanto igitur ' 
et Arator [epist. ad Parth. 19] 'vidi ego', tum Maximianus 
[II, 63] 'non me adeo', denique Octavianus exemplo tali 
[200]: 

auro ardet Glauce, Danae corrumpitur auro, 

auro emitur Pluton, Phlegethon transcenditur auro, 

proditur Amphiaraus et Hector venditur auro. 
sed enim his versibus — quos Columbanum in epistula ad 
Fedolium imitari tam certumst quam mirum — multiplicato 
auri vocabulo paratur venia elisionis durioris. atque ita 
plane in descriptione auri noxarum, quem communem fuisse 
ultimis imperii Romani saeculis poetis locum etiam Nama- 
tianus docet [I, 355—362], annis fere CL prior Octaviano 
Tiberianus, homo aeque circa elisiones difficilis [2, 19] dixit: 

auro emitur facinus, pudor almus venditur auro. 


praeterea Corippi sunt haec [paneg. Anastasii 38; pan. Iustin. 
IV, 320]: 'in te oculos"; 'quod se humilem', et Homeri La- 
tini [587; 643; 733] 'ergo ubi', quod tamen exemplum 
minus certumst vacillante iam s. p. Chr. I finali particula- 
rum in o exeuntium haud paucarum, 'w/tro etiam', 'praeda 
umeros', item Columellae [230; 294; 35] bis 'quare age', 
semel 'ergo age'. — deinceps habes apud Lucanum |IlI, 
676; VIII, 289; VI, 795; IX, 133] "multi inopes', 'quare 
agite', item bis 'vidi ego', itaque apud Martialem |I, 58, 2 ; 
V, 79, 5; VI, 44, 5; VII, 18, 14; II, 40, 2; II, 74, 6] 'risi 
ego', 'quare ego', 'at si ego', 'et si adeo, 'novi hominis, 
"hos illi amicos. 

At ceterorum in carminibus notabilia inveni haec. Ho- 
ratius in Saturis cum satis saepe adhibeat elisionem, de qua 
dicitur, aliquanto minus in Epistulis, eandem in melicis et 
iambicis probavit quater [III, 4, 17; 31; 5, 21; 27, 22], 
porro Tullius semel secundo pede, sed subiecto nomine pro- 
prio 'at propter se Aquila! [arat. 87], tum Petronius in 
hexametris numquam praeter primum pedem longam cum 
brevi copulat et quidem in carmine .de bello civili [120, 94; 
121, 111]. nam incertum valde, sitne eiusdem epigramma 
illud, quod incipit ita [anthol. 146, 1 M.]: nolo ego semper 
idem capiti suffundere costum. ceterum, ut obiter hoc moneam, 
in hoc exemplo, ut alibi, pro longa accepi o finalem, quod 


LIRER QVARTYS 345 


alioqui produceretur Petronii usu. parum autem constat 
librorum fide, quod in Troiae halosi [10] posuere docti: 

equi recessus Danai et in voto latent. 
porro Sammonicus pedi hexametri primo admisit elisionem 
longae in arsi [1040; 1081]. at idem minime panxit versum 
talem [128]: 

atque palato agitat pariter retinensque vomensque, 
cuius in fine locandum esse illud pa/ato satis bene indicatur 
libris scriptis, in quibus legitur: 

palatoque agitet pariter retinensque vomensque. 
verum Iuvenalis cum in prima parte habeat haec [l, 73; 6, 
50; 14, 76]: aude aliquid; paucae adeo; illi eadem , semel 
[10, 333] secunda sede eandem synizesin admisit, sed ita 
" Messalinae oculis". deinde Terentianus non iunxit productas 
et breves, nisi posterius verbum esset aut technicum aut 
certe incipiens ab ea vocali, in qua desineret prius. cuius 
sunt haec [348; 579; 1706; 2210; 2251; 2323] ' duxi in hoc'; 
'de eadem"; 'qui in ullam"; 'uni iambo'; 'secundo iambum'; 
"versu iambi'. itaque in illis [440 sq.] 'aeipog inde sic nota- 
mus, quia ó£og deprenditur. inde Mmyótav oportet. scribere 
isdem litteris ad explendum metrum non ponemus Mnxjótt«v 
te, sed Myósg«vque. praeterea Priscianus dixit fine versus 
[592] '/fectenti Aquilonis ab oris'. denique Sedulius semel 
extra primum pedem, sed scilicet in dictione petita e bibliis 
copulavit longam cum brevi ita [II, 221]: 

humanas piscari animas, quae lubrica mundi. 
at laxioribus usi legibus auctores hanc tenuere normam, ut 
potius in secunda quam in tertia aut quinta sede hexametri 
eliderent breves. ceterum omnino minor longe numerus 
exemplorum apud posteriores fuit quam apud Vergilium. 
veluti Silius viciens sexiens longas copulavit cum brevi, et 
quidem deciens octiens in prima sede, quinquiens in quarta, 
ter in secunda. at Valerius Flaccus inter exempla XV habet 
novem in primo pede, quattuor in secundo, duo in tertio. 
denique Statius, qui triciens noviens artem migravit, bis 
tantum in tertia thesi, numquam in quinta elisit longam se- 
quente correpta. 

Non absurdum erit in hac parte disputationis addidisse 

de adverbiis, quae sunt magno opere, maximo opere, summo 


346 LIBER QVARTVS. 


opere, partium in. unum iugatarum exempla firma non in- 
venirl, at certissima separatarum. ita, scaenicorum versus 
ut mittam, habes apud Gellium [XL, 9, 1] "7egatos — venisse 
magnoque opere orasse'. quare quod semel bisve in codici- 
bus omittitur altera o, errore id facillimo quidem, sed eodem 
deterrimo accidit. 

Porro scite perspexit Froehdius, quae iambicis in longa 
elidendis evenere leges, easdem quadamtenus pertinere ad 
spondiaca vel anapaestica. scilicet perfectissimus quisque 
poetarum caverunt, ne ista in arsi cum acuta copularent 
syllaba exceptis tamen aliquando particulis plus quam mono- 
syllabis inflexibilibus et siqua accedunt ad horum frequen- 
tium. deinde variae versus heroici partes diversam cum 
haberent libertatem, saepius in quintam arsin quam in quar- 
tam aut secundam recepere elisionem verbi spondiaci. raro 
admodum tertia eidem patuit, quoniam semiseptenariam in- 
cisionem finita in tertio trochaeo voce interruptam quali- 
cumque inelegantia destrui nefas. 

Igitur omnino abstinuerunt spondiacis in longa acuta 
elidendis Tibullus cum Sulpicia, Ovidius extra Metamorphoses, 
auctor Nucis, Calpurnius, laudator Pisonis, Merobaudes, Ne- 
mesianus, Palladius, Tiberianus, Boethius, Avianus, Eugenius, 
scriptores pervigilii Veneris et elegiarum de Maecenate. et- 
enim quae apud Ovidium feruntur [am. Il, 19, 19]: 

tu quoque, quae nostros rapuisti nuper ocellos, 
saepe time insidias, saepe rogata nega, 

et sine me ante tuos proiectum in limine postes 
longa pruinosa frigora nocte pati, 


ea sensu pariter metroque esse inepta et aliena ab Ovidio 
ut olim iudicavi [philol. XI, 57], ita nunc asserimus. prae- 
terea alii sustinuerunt equidem longas in arsi et acuta syl- 
laba elidere, verum rarissime. ita semel dixit Homerus La- 
tinus [826] 'celeri excipit ictu', semel Grattius [392] 'ergo 
insita ferro', semel auctor Aetnae [287] 'in se abstrahat 
auras', itaque Arator [IL, 221] */üi optime David', bis Lu- 
canus (III, 14; V, 584] 'vidi ipsa tenentes; 'caeli iste freti- 
que', ter Claudianus [22, 31; 26, 11; 45, 42] 'sese omnibus 
actis; 'quodsi ardua. Tiphyn'; 'sese utitur arcu'; ter Sedu- 
lius (I1, 203; III, 144; V, 377] 'tu te adseris, inquit^; 'fii 


LIBER QVARTVS. 347 


optime David; 'sese intulit atque foratas'; quater Ovidius in 
Transformationibus [XV, 814; XII, 241; XIII, 97; II, 107] 
"legi. ipse animoque notavi; 'uno ore arma, arma locuntur; 
'alque Aiax armis, non 4iaci arma petuntur'; 'aureus axis 
erat, temo aureus, aurea summae'. saepius & Vergilio et 
asseclis huius ea lex desertast, sed ratione fere eadem. 
Praeterea quae modo de iambicis creticisque ac spon- 
diacis verbis imminuendis exposuimus, etiam aliquatenus ad 
pyrrichiaca et dactylica ac trochaica, quae in » exeunt, 
pertinere idem intellexit Froehdius. igitur dactylica qualia 
sunt arduum, militum, plurimum timuerunt cum vocalibus 
committere Tibullus, Grattius, Columella, Homerus Latinus, 
scriptores Aetnae et Nucis et elegiarum de Maecenate, au- 
ctores Priapeorum, Seneca in choricis, Calpurnius, laudator 
Pisonis, Petronius, Sulpicia, Nemesianus, Sammonicus, Clau- 
dianus, Merobaudes, Palladius, Namatianus, Tiberianus, 
auctores laudium Herculis et pervigilii Veneris, Boethius, 
Avianus, Martianus, Arator, Eugenius, Octavianus, alii. ad- 
eoque ab Augusti certe aetate vel durioribus usi modulis 
rarissime admiserunt elisionem, de qua agitur, nec fere 
extra primum vel quintum pedem. itaque ter eademst usus 
Catullus in hexametris continuis [64, 211; 359; 366] 'sospitem 
Erechtheum'; 'corporum acervis'; 'copiam Achivis! , bis Ovidius 
(am. III, 6, 101; met. VI, 524] '/luminum amores'; 'virginem 
et unam, bis Iuvenalis (6, 151; 14, 73] 'quantulum in hoc'; 
"plurimum enim, semel Lucanus [L, 231] ' Ariminum, ut ignes'. 
at male habet, quod apud Statium fertur [theb. IV, 464] 
praelibat sanguinem et omnes', cum recte tradatur sanguen 
libro Barthii optimo atque item codice Puteaneo. nam nec 
alibi apud Statium eiusdem pravitatis exempla occurrere 
memini. at in pyrrichiacis elidendis pro diversitate con- 
dicionum varii optinent moduli. nam particulae inflexibi- 
les cum liberius habeantur, nomina et verba non perinde 
sustinuerunt imminuere in brevi qualicumque vel acuta longa. 
quare quod in primo loco vel quinto apud Horatium legitur 
[s. 1I, 3, 266; 6, 47] 'nec modum habet', 'in diem et horam 
et apud Nasonem [am. Il, 13, 24] 'ipse feram ante tuos', 
non facile apud classicorum insequentes reperientur similia 
in hexametris. magis admittunt logaoedica metra et iambica, 


348 LIBER QVARTYS. 


in quibus tamen ipsis eveniunt rarissime. contra apud Sta- 
tium in illis [theb. V, 456]: 
scit cura deum, etsi blandus Iason 
virginibus dare vincla novis 
existimo scribendum: scif cura dewmn et, si blandus lason, 
ubi s, ut saepe, tantum non habet vim causalem. 

Contra particulae, quales sunt enim, quidem, inveniuntur 
apud plerosque cum brevi vel acuta copulatae — quamvis 
alii vel hac abstineant collisione —, sed ferme in primo 
choriambo vel pede quinto sive insequente vocali eadem. 

His addam simillimam fuisse observantiam et in eli- 
dendis dactylicis et pyrrichiacis eis, quae in « vel o ex- 
currunt. nam in i vel e desinentia, quae vocales sunt ad- 
modum tenues, aliquanto saepius imminuuntur. itaque notan- 
dumst plerisque auctorum pyrrichiaca aut dactylica in «a 
exeuntia praeter nomina propria non iugari cum brevi, nisi 
aut in prima sede versus aut sequente etiam «. quorum in 
numero fuerunt Catullus in hexametris, Cato, Tibullus, Ovi- 
dius, Grattius, auctor Aetnae, Homerus Latinus, Seneca in 
choricis, Sulpicia, Lucanus, Claudianus, Merobaudes, Corip- 
pus in laudibus Iustini, Sidonius, Sedulius. nam apud Lu- 
canum quod legitur [L, 487] 'sed curia et ipsi', nominis 
proprii instar est curia. in Ovidii libris quae feruntur di- 
versa a lege modo proposita, ea vero sunt falsa et aliena a 
memoria codicum veterum. velut scribendumst in epistula 
Medeae [12, 65]: 

orat opem Minyis. petit altera, at altera habebat, 
in II librorum ex Ponto [4, 7] cum vulgo feratur: 

ante oculos nostros tua enim, tua semper imago, 
ponendum erit (ua adest, nisi propius a vero absit vrirast. 
porro apud Homerum Latinum non habet recte quod est in 
codice Erfurtensi [599] 'concretaque fulgura et ignes', sed 
altiorem latere corruptelam dittographiis librorum efficitur. 
fortasse scribendum concreti fulguraque ignis seu concreto 
f/ulguraque igne. ceterum quidam ex illis, quos supra enume- 
ravi, rarissime utuntur elisione vel ista. praeterea semel in 
epyllio Petronius synizesim, de qua agitur, nulla mitigatam 
excusatione admisisse videtur ita [119, 14]: 

quaeritur in silvius Mauris fera et ultimus Hammon. 


LIBER QVARTVS, 349 


deinde idem auctores plerumque timuerunt pyrrichiaca, quae 
in 4 brevem exeunt, acutae syllabae copulare praeter arsin 
secundam vel vocibus inflexibilibus. iam dactylica et pyr- 
richiaca in o exeuntia, quae ab Augusti aetate potissimum 
provenerunt, varias ob causas etiam haberi severius verumst 
praeter illa antiquitus correpta et plurimo usu trita ciío, 
modo, duo, ego. sed non placet multiplicatis exemplis et 
nimia diligentia intercipientem quasi in spicis posterorum 
studia metrica ingratissimum  philologorum genus iuvare 
curis nimiis. quin potius pro se quisque propriis anquiret 
curis, quatenus leges illae, quas plurimo usu carminum La- 
tinorum imbuti invenimus, ad singulos auctores pertineant. 
addam tamen omrino vitasse elisionem qualemcunque dacty- 
licorum et pyrrichiacorum in m, «a, o exeuntium qui Nucem 
et pervigilium Veneris scripsere, praeterea Palladium, Cal- 
purnium, laudatorem Pisonis, Nemesianum, CTiberianum, 
Boethium, Eugenium. 

Denique in trochaicorum verborum fine, sive simplici 
vocali sive adiecta », eadem plerumque, quae in spondiacis, 
observantia optinet, sed non eadem firmata severitate. 

At alterum genus elisionis legum oritur a 
diversis partibus metrorum, quae, seu liberius 
habentur sive adstrictius, magis minusve ad- 
mittunt illam. nam ea cum haud dubie rythmus 
interrumpatur, eo minus apparet adhibendam, 
ubicumque mollem illum nec impeditum oportet 
fluere. 

Itaque ut convenit eis, quae secundo tertio- 
que libro rettuli, locus erit elisionibus magis 
circa principia ordinis metrici quam circa fines. 

Haec tamen lex ut recte percipiatur, duplex 
subicienda observantia. 

Primum enim, quamquam initia versuum ac 
numerorum maxima frui licentia verumst, tamen 
in prima omnium syllaba elisione admissa ob- 
scurari rythmos simplicitate iudicandi et poeta- 
rum consensu vetatur. porro cum per elisionem 
iugata quadamtenus coalescant, non erit mirum 
eam adhiberi plerumque a poetis liberioribus 


350 LIRER QVARTVS. 


circa artem insequente vocalem hiantem ora- 
tionis parte tali, quae, cum natura sua fera- 
tur ad sequentia, propter numerorum legem, de 
qua dixi l. III, artius sit nectenda praeceden- 
tibus. unde iam apparet, cur apud Vergilium 
aliosque tam saepe inveniantur hexametri, quo- 
rum caesuraà fiat in coniunctione vel praeposi- 
tione monosyllaba et a vocali incohata, ut: 
vela dabant laeti et spumas salis nere ruebant. 

Atque hinc etiam explicandum, quod item saepe apud 
Vergilium aliosque multos inveniuntur hephthemimeris, cui 
non praecedit finitum in trochaeo tertio verbum, exempla 
talia : 

iussa tamen divum exsequitur classemque revisit. 

tum vero Teucri incumbunt et litore toto. 
in quibus penthemimerin velut auxiliariam additam, id quod 
Guilelmus Meierus opinatur [de hex. gr. et lat. pg. 1047], 
nullo pacto probabilest. primum enim quid fiet metris tali- 
bus, ubi non fit elisio in praepositione, velut: 

inpulerat ferro Argolicas foedare latebras. 
nam caesuram non posse effici nisi aut fine verbi aut prae- 
positione compositi vel negativo i» satis demonstratumst 
l. III. praeterea quo casu accidisse dicemus, ut, cum tam 
saepe poetae sat castigati admitterent in subsidiaria inci- 
sione tmesin, eandem ad principalem efficiendam vel raris- 
sime adhiberent vel numquam? 

At quo quis auctorum magis fuit anxius observandis 
elisionis legibus priore parte huius disputationis propositis, 
quae quidem natura finalium vocalium et insequentium eas 
continentur, quoque rarior in elisionis usu, eo accuratius 
intra fines supra propositos h. e. initia ordinum metricorum 
continuere eam. qua in re differentia maxime memorabilis 
comparet inter Vergili artem et Ovidii. mox horum al- 
terutrum secuti sunt aetate posteriores. 

Igitur in prima hexametri pentametrive arsi exemplis 
paucis cum admissa esset synizesis ab Ennio, Lucilio, Lu- 
cretio, Catullo, Horatio in Saturis [cf. Froehd. philol XI, 
533], media quidem plerumque vocali elisa sive eadem in- 
sequente longa [Enn. ann. 193; Luc. inc. 69], in relicuis 


LIBER QVARTVS. 351 


classicorum poetarum libris haec tantum inveniuntur exempla. 
habes in Bucolicis Maronis [3, 48] 'si ad vitulum spectas, 
nihil est quod pocula laudes! et in eiusdem libello z«r& 
AezrOv [l, 4] "si occulitur, longest tangere quod nequeas, 
porro in Ciri [295] '/e erepta, o Britomarti, meae spes una 
senectae", deinde bis apud Persium iure satirico haec [5, 
127; 159] 'si increpuit'; 'nam et luctata'.. kum apud Teren- 
tianum [1090; 1974] 'quia et variis; 'nam et melius". idem 
paucissimis exemplis admisere carminibus Ausonius [parent. 
8, 18], Paulinus [21, 608; 27, 137], Martianus [III, 262, 4; 
IX, 888, 19; 907, 9; 908, 26], Luxorius [372, 4], at ar- 
cuerunt Avienus, Prudentius, Sedulius, Avianus, Arator, Si- 
donius, Priscianus, Maximianus, Boethius, alii quae cum 
ita sint, non erit satis dignum Aviano, quod tribuit illi Lach- 
mannus [28,12] 'quam in domini aura ferens ora sequentis 
agat! sed magis hoc 'quam ferus in domini corpora ventus 
agat'. est autem in codicibus 'quem ferus in domini ora 
sequentis agat. nam nec Corippus in laudibus Iustini 
scripsit [I, 46] '/e exspectat, Justine, dies, tu proximus heres", 
scripsit '/e spectat', sicut Reposianus in carmine de adulterio 
Veneris [154] 'te spectat lacrimans, tibi castum servat amorem 
[cf. et Coripp. laud. Iust. I, 351]. — at iambicis et loga- 
oedicis metris cum Catullus etiam admisisset aliquando in 
prima syllaba synhaeresin illam [ut 37, 8; 55, 4; 5], Hora- 
tius cum cura evitavit praeterquam ubi praecederet versus 
hypermeter. hunc secuti Seneca et Petronius extra trimetros, 
Martialis, auctores Priapeorum, Statius, Claudianus, Mero- 
baudes, auctor pervigilii, Prudentius, Sedulius, Sidonius, 
Boethius, Luxorius, at illum Seneca in diverbiis, Petronius 
in Troicis [v. 56], Terentianus, Ausonius, Paulinus, Martianus, 
sed paucis pariter cuncti exemplis. 

Iam de hypermetris versibus acturi primum omnium 
spernemus magistrorum veterum eos, qui re vera putarunt 
versus longiores aequo reperiri in metro, nec timebimus eis 
accedere, quos dicit Marius Plotius [2628] imperitissimos et 
omni arte metrica separatos, hebetudine quadam deceptos 
sequenti versui iungere syllabam abundantem. etenim qui 
versus iusta mensura maiores minoresve seu neglegentia 
sive inscitia composuerit, quorum ego legi libros auctorum 


352 LIBER QVARTYS. 


veterum, nullum inveni praeter Audacem quendam nimium 
audacem, cui hexametrum septem pedibus constantem ex- 
probravit Augustinus [Wernsd. poet. lat. min. IV, 514]. at 
Vergilium qui crediderunt non morte prohibitum, sed ut re 
inopinata novisque facetiis captaret animos lectorum reli- 
quisse in Aeneide versus imperfectos, non sunt digni qui re- 
fellantur. nam Senecae iambi quidam non pleni [Thyest. 100; 
Phoen. 319; Hipp. 605; Troad. 1103] minus oratione graviter 
commota quam scaenica licentia evenere. 

Sed ut mittamus ridicula, in systematis, quae synaphia 
iungi vel debent vel possunt, copulari ultimam syllabam 
metri cum principio insequentis tam diu fuit permissum, 
donec synaphiae usus cessavit. quare nullo pacto erit mirum, 
quod et in glyconiae strophae fine Catullus et in sapphicae 
cum Catullo Horatius admiserunt elisionem, ut puta [Cat. 
84, 22; 11; 61, 137; 230]: 

sancta nomine Romulique 
Ancique, ut solita es. 
saltuumque reconditorum 
amniumque sonantum. 
diceris male te a tuis 
unguentate glabris, marite, 
abstinere, 


munere adsiduo valentem 
exercete iuventam. 


et porro [Cat. 11, 19; 22]: 
nullum amans vere, sed identidem omnium 
ilia rumpens; 
qui illius culpa cecidit velut prati 
ultimi flos. 


item [Hor. IV, 2, 21]: 


flebili sponsae iuvenemve raptum 
plorat et vires animumque moresque 
nureos educit in astra nigroque 
invidet Orco. 


lraeterea apud Horatium extra sapphicum systema eius- 
dem licentiae inveniuntur haec [IV, 1, 35; II, 3, 27; Ill, 
29, 35]: 
cur facunda parum decoro 
inter verba cadit lingua silentio? 


LIBER QVARTVS. 353 


sors exitura et nos in aeternum 
exilium inpositura cumbae. 

cum pace delabentis Etruscum 
in mare, nunc lapides adesos. 

Atque hic elisione tali non utitur nisi longa syllaba 
praecedente, quod in Catulli sapphicis secus habet. 

Intellegitur autem nullum in fine strophae vel systematis 
locum huic exceptioni, quam vix a Graecis umquam ad- 
missam credas [cf. Christii metr. pg. 104]. nam quod in 
Horatii libris quibusdam legitur [c. Il, 13, 8 sq.]: 

hospitis. ille venena Colchica 
et quidquid usquam concipitur nefas, 
olim sublatumst. 

Verum post Horatii tempus propter synaphiae cessantem 
usum frustra quaesieris elisam in systematis lyricis versus 
ultimam syllabam. 

Multum autem ab hac exceptione differunt hexametri 
synizesi nexi. de quibus ut nec Wagnerus [ad Verg. georg. 
lI, 69] nec Lachmannus [p 81] satis recte firmiterque iudi- 
carent, inde evenit, quod fugerat utrumque hexameter Calli- 
machi et ipse hypercatalectus, qui legitur in eius epigram- 
mate hoc [43]: 

QjuiGU utv wvjüs Er. ro mv£ov. guiov Ó ovx oió. 
tlt "Egog tir Aíómg mon«cs, nÀnv dgavég. 
quod cum ita sit, non potest dubitari, quin Alexandrinorum 
aemulatione et prave intellecto illo £vgvoz« Zijv [cf. Christii 
metr. pg. 190], quod ter apud Homerum, semel apud Hesio- 
dum invenitur in fine versus sequente vocali [il. VIII, 206; 
XIV, 265; XXIV, 331; theogon. 884], hexametri elisione 
iuncti evenerint apud Romanos, illud potius ut debeat 
quaeri, quanam excusatione stent hypercatalecti trimetri 
tragicorum Graecorum. quibus similes versus quod Lach- 
mannus tribuit Terentio et Pacuvio, non probata res Bothio 
et Fleckeiseno. sed ut redeam in viam, cum scholastica in- 
eptorum exemplorum imitatione ortus sit usus hexametrorum 
nexorum synhaeresi, perdent oleum et operam, qui ludibrii 
inficeti suptilius computarint rationes. quare quod Lach- 
mannus illa synizesi unum metrum e duobus oriri statuit, 
non possum ei accedere, primum quia iniecto tali turbatur 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 23 


2354 LIRER QVARTYSR. 


veteris artis concinnitas, deinde quia dodecametri illi omnino 
longiores sunt aequo et ab omni lepore vacui. igitur quam- 
quam apparet hexametros elisione coeuntes aliquo interse 
vinculo cohaerere, tamen per se utrumque dicemus proprias 
explere vices, plane sicut manent integrae et divisae partes 
metri, etiamsi verbi eius, in quo fit caesura, eliditur ultima. 
ceterum cum plurimum optineret apud Latinos opinio spon- 
deum potius quam trochaeum convenire ultimae sedi cum 
ceterorum metrorum tum hexametri, non erit mirum in 
versibus synizesi coalitis prioris numeri, ut non iam per 
se solum constantis, syllabam paenultimam semper servari 
longam. porro plurimum refert, ne sensus interstitio longiore 
dividantur hexametri elisione nexi, cum vel sic aegre coeant. 
quare in fine enuntiati praeter auctorem mox memorandum 
ponere tales unus ausus est Vergilius ita [aen. IV, 629]: 
pugnent ipsique nepotesque. 

haec ait et partes animum dimittit in omnes 
et alibi [VII, 470]: 

se satis ambobus 'Teucrisque venire Latinisque. 

haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit. 


et porro [X, 895]: 

clamore incendunt caelum Troesque Latinique. 

advolat Aeneas. 
praeterea notandum semper concludi versum priorem parti- 
cula enclitica qwe praeter binos Vergilii, qui sic exeunt [g. I. 
295; aen. VII, 160] 'decoquit hwnorem', 'tecta Latinorum, 
et singulos Lucretii [V, 846] et Horatii [s. I, 6, 102], qui 
finiuntur 'concurrere debere', 'rusve peregreve'. 

Ceterum pulchre ac decore usus est numeris istis Maro 
ut alibi, ita in IV Aeneidos [629] sic: 
"pugnent ipsique nepotesque'. 

haec ait, et partes animum versabat in omnes. 
ubi versu velut ultra mensuram tracto deficientis et verba 
frustra quaerentis Didus depingitur status. item l. V1 [602] 
in hunc modum: 

quos super atra silex iam iam lapsura cadentique 

imminet, adsimilisg. 
in quibus metro aegre stante quasi viva exprimitur imago 
saxi ruinam minitantis, 


LIBER QVARTVS&. 355 


Igitur hypercatalectum hexametrum primus admisisse 
videtur Lucilius l. XVII [6] ita: 'magna ossa lacertique ap- 
parent hominis'. nam apud Macrobium l. VI [1, 43] noto 
librariorum errore legitur Lucius. quidam suspicati de Ennio. 
semel tale metrum adhibuit Lucretius [V, 846], item Catul- 
lus [64, 298]. bis Horatius in Sermonibus [I, 4, 96; 6, 102], 
tum Vergilius aliquotiens in Georgicis et Aeneide, denique 
huius aemulatione Ovidius in Metamorphoseon libris ter 
[IV, 11; 780; VI, 507]. atque haec omnia in continuis 
hexametris provenere exempla. illud merito dubitatur, secu- 
tus Callimachum Catullus num in distichis scripserit [115, 5]: 

saltusque paludesque 

usque ad Hyperboreos et mare ad Oceanum. 
ubi bene docti (nam saifibus nullus est locus) reposuisse 
videntur illud a/fasque paludes. — verum post Augusti tem- 
pus id genus elisionis adhiberi plane desitumst praeter unum 
Valerii Flacci exemplum [IV, 293]: 

illum insperata turbatum fraude furentemque 

Oebalides prima refugit dum detonet ira. 
nec enim Ausonius scripsit [de rat. dier. ann. vert.; V, 8, 7 
ed. Schenkel.]: 

atque dii cursu peragit sol aureus altero, 

autumni aestatisque simul confinia miscens, 
scripsit a/fro, nec magis hypermetros numeros admisit Maxi- 
mianus, quos ei tribuit Wernsdorfius [5, 11; 111]: pallorque 
et; ferarumque et. 

Legitur tamen, si verumst, in versibus supra memoratis 
poetae vulgaris, qui priore parte fuit s. III: 

nam pius et felix poterat dicique viderique. 
imperium infelix est: erit ille sibi. 
praeterea memini Bedam [pg. 2371] adferre Paulini, ut dicit, 
metrum tale: 
quae decus omne operum perimebant improba foedaque 
obiee prospectum caecantia. 
quem secutus modulum auctor libri in genesin hoc probavit 
[225]: 
tresque' creat natos, Sethum Chamumque lafetumque, 
in numerum solitos mollitum tundere ferrum. 
28* 


356 LIBER QVARTYS. 


Contra nullo pacto potest tolerari, quod in trimetri 
dactylici catalectici exitu admisisse putatur Ausonius [prof. 
Burd. 11, 16 Sch]: 

sobrius et puerorum 
utilis ingeniis. 
ubi reponendum vel puerum vel parvum. 

Porro elisae in fine trimetri iambici exemplum vocalis, 
qualia haud ita pauca inveniuntur apud scaenicos Graecos 
inde a Sophocle, non reperitur apud dactylicos Latinos, 
exceptis nonnullis locis christianorum, nec, ut puto, apud 
scaenicos. 

Sed iam transeamus ad elisionem in ultima versus syl- 
laba evenientem. quae quam dura sit visa omnino Latinis, 
inde apparet, quod nec Plautus eam adhibuit sine cautione 
et Terentius ita tantum, ut sequeretur aut interiectio aut 
pronomen Aic. a qua norma quae differunt, emendando sunt 
tollenda, scribendumquest in Andria [950] 'dos Pamphilest', 
in Phormione [421] '^obis Demiphost', [742] 'quid? non 
obsecro's', [186] 'dudum opitulata's', atque item [965] 'bono 
animo's', tum in Hecyra [681] 'sanctus alteram's', in Adel- 
phis [394] nil nisi sapientia's" et porro [543] 'quin tu animo 
bono's' et alibi [989] 'vobis mea vita invisa Aeschinest', de- 
nique in Eunucho [84; 896] 'bono animo's' et ibidem 'quam 
(u rem actura obsecro's'. in hexametri sedem ultimam qui 
sustinuerit admittere elisionem non inveni classicorum quem- 
quam praeter Lucilium [XIV, 7; inc. 31] et Horatium. hic 
tamen in Saturas saepius eam recepit, in II Epistularum 
librum numquam. sed quod haec leguntur Vergilium apud 
[aen. IX, 57; 440] et Silium [IX, 35] in exitu metri 'Auc 
turbidus atque huc! , 'hinc comminus atque hinc', 'ruite ocius 
atque hunc', iam supra dixi in particulis que, ve, ne extrusam 
et pedestri sermone ultimam sequente vocali quamquam 
ne hoc quidem quisquamet imitatus posteriorum. itaque om- 
nino ubi in hexametri sexta thesi iam adhibita sit synizesis 
non invenio praeter hunc versum Ausonii [technop. de litter. 
monos. 3] 'ar« quod Aeolidum quodque valet, hoc Latiare e. 
at pessime habet quod in Martiani libro altero dedit Koppius 
[116, 5]: 

tunc candens tenero glaciatur rore pruina et 
matutina greges quatiunt in pascun caulas. 


LIBER QVARTVS. 357 


quibus haud sane stabunt numeri, nisi copula ad sequentem 
v. fuerit. adsumpta. notum autem, syllabarum quantitates 
quam saepe violentur ab isto. atque illud matutinus cor- 
repta prima et secunda etiam apud eiusdem fere aetatis in- 
venitur poetam [anthol. lat. ed. I. 389, 45]. — deinde non 
adhiberi in pentametri exitu elisionem ostendit Lachmannus. 
porro quod habes apud Horatium [ep. 17, 25]: 
urguet diem nox et dies noctem neque est 
levare tenta spiritu praecordia, 
illud es/ etiam, ubi idem valet ac /icet, amittit vocalem prae- 
cedente vocali. — contra in systematis synaphiae aptis tum 
diu licuit admitti in fine versuum synchysin, donec viguit 
vis synaphiae, quae post Horatii tempus cum desisset, non 
magis in sapphici vel glyconici metri finem quam hexametri 
aut pentametri exitum iam receptast illa licentia. quod quo 
plenius appareat, addam migratae ubicumque legis huius 
quae extant exempla paucissima. igitur Octaviae auctor in 
monometris anspaesticis admisit haec [9; 298]: 
gravior namque his, 
paterere grave et. 
quamquam utrumque facile emendandi probabilitate potest 
toll. apud Prudentium semel habes in fine metri sapphici 
factam synchysin ita [cath. 8, 19]: 
lactat hortatu, levis obsequella ut 
mulceat artus. 
tum Ausonii haec sunt [prof. Burdig. 4, 21]: 
laetus, pudieus,zpuleher, in senio quoque, ut 
aquilae senectus aut equi. 
ubi tamen facillime potest demi scabrum istud reponendo: 
aquilae ut senectus aut equi. 
porro Paulinus [10, 37; 24, 167; 492]: 
quam vis sophorum callida arsque rhetorum et. 
qui tune remoto fessus in prorne sinu et. 
secretum ab igne divitum et. 
deuique Sidonius [ep. VIIL, 11, 35]: 
dic. iam nunc aderit. satis facetum et. 
ceterum non magis placet asyuartetorunm prioris partis fini 
addi synhaeresin. 


358 LIBER QVARTVS, 


Jam ut cetera persequamur, ea lex est hexametri — 
quam, quo quisque ad perfectae normam elegantiae propius 
accessit, eo servavere curatius —, incisione ut semiquinaria 
optinente quodvis genus elisionum et prima thesi et secunda 
arsi et toto pede quarto usurpari liceat. quam imminui 
libertatem verumst, quandocumque cum trithemimeri heph- 
themimeris versum dividit. praeterea memorandum facilius 
ut thesi secunda quam tertia, ita arsi tertia quam sexta ad- 
mitti elisionem. at quod ante quinti pedis primam syllabam 
vel tertiam saepe adhibetur eadem, id vero a natura illius 
dactylica venit, cui ut satisficerent, remitti aliquando alia- 
rum legum severitatem aequum fuit. 

Igitur diligentissimus quisque poetarum elisionem longae 
aut mediae syllabae intra primum choriambum et quartum 
pedem, ut carerent tamen hae partes caesura, consistere 
voluerunt. quorum in numero fuere hi: Calpurnius, laudator 
Pisonis, auctores Nucis et elegiarum de morte Maecenatis, 
Petronius extra bellum civile, Seneca, Nemesianus, Palla- 
dius, Namatianus, nec minus scriptores laudium Herculis ac 
Phoenicis, Avianus, Boethius, Eugenius. etenim quod fertur 
in carmine priore de Maecenate [81] 'quis /ore credebat, 
premeret cum iam impiger infans hydros', non stat codicum 
auctoritate. ubi rectissime traditum cwn iam premit impiger 
infans. corrupere editores, cum ignorarent usum praesentis 
temporis in enuntiato relativo, ubi in finito praeteritumst, 
de quo diximus ad Hor. Sat. I, 2, 56. igitur totum locum 
adscribemus emendatum: 

quis fore credebat, cum iam premit impiger infans 
hydros ingentes vix capiente manu, 
cumve renascentem torret (cdd. terret) feliciter hydram 
frangere (v. frangeret) et inmites scit (sive it; cdd. vel) Diomedis 
equos, 
vel tribus adversis communem fratribus armum (alvum cdd.) 
et sex accensas (adversas, quod e v. priore irrepsit, v.) solus in 
arma manus. 
porro in Petronii vel scholastici nescio cuius, sed minime 
inelegantis opusculo quodam, quod incipit primus in orbe 
deos fecit timor |anth. 466 ed. R.] cum sit traditum anti- 
quitus 'proiecit vitium atque error iussit inanis agricolas pri- 
mos Cereri dare messis honores', scribendum esse aio 'por- 


LIBER QVARTVS, 359 


rectum. vitiumst', ut praecedentia quae sunt 'mor Phoebus 
ad oríus' et. cetera pertineant ad primi versus verbum et 
plene sit interpungendum anté porrectum. neque vero Na- 
matianus scripsit, quod Barthius ei explenda lacuna tribuit 
[L, 227]: 
striugimus hinc exesum et fluctu et tempore Castrum, 

sed potius Ainc canens. et quoniam ad hunc poetam de- 
flexit oratio, prometur a me coniectura, quam olim notavi, 
ne rursus delitescat in scriniis. nam eiusdem loco quodam 
[II, 43] cum legantur haec: 

Romano generi dum nititur esse superstes, 

crudelis summis miscuit ima furor ; 

dumque timet, quidquid se fecerat ipse timeri, 

immisit Latiae barbara tela neci. 

visceribus nudis armatum condidit hostem 

illatae cladis liberiore dolo, 
mihi semper mirificus admodum visus est. versus paenultimus, 
primum quod abundat illud armatum, deinde quod non satis 
possunt explicari ea quae sunt /iberiore dolo. nec enim tali 
nomine dignumst, si proditor, id quod ratio iubet omnis, 
quem oppressurus est, -unimentis privat, quibus se defendere 
possit. itaque videndum an melius legatur: 


visceribus nudis amatam condidit hastam; 


sicut dixit Ovidius [am. IL, 9, 13]: quid iuvat in nudis amata 
retundere tela ossibus? ossa mihi nuda relinquit amor. nempe 
hoc gravissimum Stilichonis facinus fuisse dicit poeta, quod 
ipsam Romam, hactenus numquam expugnatam, barbaris 
ferro ignique vastandam permisisset; quam numquam satis 
reparari posse iacturam et infamiam. 

Sed, eiusdem Rutili verbis quo utamur, deverticulo fui- 
mus fortasse loquaces, scilicet ut didactici operis siccitatem, 
qua in hoc maxime libro premimur, secessus amoenitate 
quadam oblivisceremur. — at a regula supra proposita 
alienus est et eximius versus Neimesiani [cyneg. 313]: 

dat Libye, magnarum avium fecunda creatrix ; 
item Boethii [III, 9, 5]: 
materiae fluitantis opus, verum insita summi. 


ex quibus tamen alter praecedente vocabulum tertium nomine 


360 LIBER QVARTYS, 


proprio, alter adverbio per frequentiam usus imminuto ex- 
cusatur. 

Iam ceteri horum normam diversa quidem severitate, 
sed simili ratione optinuere. ac primum quidem caverunt 
poetae vel minus diligentes, ne inde a quinta thesi longas 
aut medias eliderent finales. quam secuti sunt normam 
Cato, Tibullus, Grattius, auctor Aetnae, Homerus Latinus, 
Columella, Martialis, Petronius in bello civili, Silius, Clau- 
dianus, Sammonicus, Martianus, Arator, Luxorius, Maxi- 
mianus, Corippus in laudibus lustini. praeterea notandi, 
qui, ut semel bisve admiserunt in quinta thesi aut sexta 
arsi elisionem mediae, ita longae in eisdem partibus studiose 
evitarunt. quorum e numero fuerunt Lucanus, cuius est 
[L 231] 'Ariminum et ignes', Germanicus, cuius [arat. 635] 
"Oceanum ortu', Valerius, qui dixit [VI, 300] 'atque iterum 
instat, sed statim repetito iterum, Statius [theb. I, 41], qui 
"inmodicum irae', porro Iuvenalis, Manilius, Catullus in hexa- 
metris, Sidonius. at qui ne longas quidem post quintam 
arsin timuerunt imminuere, paucissimis tamen tali insolentiae 
indulsere exemplis. qua semel usus Ovidius [met. VII, 172], 
sed in finali quantitatis ium tum labantis, 'ergo ego cui- 
quam', semel Sedulius [V, 412] "operario in omni', itaque 
Priscianus [541] 'insuwae Abydi', bis Vergilius [georg. I, 63; 
aen. XII, 26] 'ergo age terrae; 'hoc animo hauri', bis Pru- 
dentius [peri st. 9, 1; 11, 1] 'Aoc /Jtali urbem"; ' Romula in 
urbe'. nam et idem ista versus sede rarissime imminuere 
sustinuerunt syllabas medias. quid quod ne breves quidem 
finales in sexta arsi elidere plerique ausi sunt praeter parti- 
cularum inflexibilium eas, quae in e vel i exirent [cf. Froehd. 
phil. XI, 542]? 

Superest ut de partibus eis, quae sunt circa caesuram, 
disputetur subtilius. 

Igitur durum valde habetur in tertia thesi elidi vocalem 
longam vel mediam. oet magis quidem displicuit synhaeresin 
fieri in monosyllabo quam in fine plusquam monosyllabi. 
unde commode utroque usus modulo Vergilius in atrocibus 


rebus aut miraculosis describendis velut exemplis hisce [aen. 
IL, 745; IX, 347; V, 693]: 


LIBER QVARTVS. 361 


quem non ineusavi amens hominumque deorumque? 
totum cui comminus ensem 

condidit adsurgenti et multa morte recepit. 

vix haec ediderat, cum effusis imbribus atra 

tempestas sine more furit. 
nec iniucunde admissa synhaeresis eadem talibus [aen. VI, 
652; IX, 229]: 

stant terrae defixae hastae. 
stant longis adnixi hastis. 

quare auctores plerique ista aut numquam usi sunt aut 
perraro. et omnino abstinuere a longa elidenda Tibullus 
cum suis, Propertius, Ovidius, Grattius, Homerus Latinus, 
Columella, Lucanus, Manilius, scriptor Aetnae, Martialis, 
Sammonicus, Claudianus, auctores Priapeorum, Terentianus, 
Sedulius, Arator, Maximianus, alii. similis optinuit obser- 
vantia in secunda thesi hexametri pentametrive — nam hunc 
statim addo — remissa nonnihil severita!e. sed ne in hac 
quidem longas elidere sustinuerunt Ovidius extra Metamor- 
phoses, Lygdamus, Manilius, Homerus Latinus, Lucanus, 
Columella, Petronius, Martialis, Sammonicus, scriptores Pria- 
peorum, Sedulius, Arator, Maximianus. sunt qui rarissime 
utantur synizesi eadem. semel Tibullus [l, 2, 58], semel 
Grattius [4] nec saepius Claudianus [5. 215], quater Ovi- 
dius in carmine epico [V, 94; 259; XV, 528; 776]. porro 
quamquam mediae syllabae elisionem non eadem severitate 
arcuerunt ab istis versus partibus, tamen quo quis longarum 
synizesin accuratius ab eisdem abstinuit, eo infrequentius 
in m exeuntes sedibus illis sunt imminutae. ceterum quae- 
cumque in tertii ac secundi pedis thesi observatur norma 
elisionum, ea vero etiam pertinet ad primi et quarti, si cum 
hephthemimeri trithemimeris optinet. quod si tamen apud 
unum alterumve auctorem aliquantulum omittitur severitatis, 
id venit cum a libertate ea, qua proprie fruuntur pedes illi, 
tum a relicua incisionum istarum severitate. sed enim ad- 
missa post quartam arsin et sensus interstitium elisione 
longae, si pariter post tertiam finiatur verbum, melius utique 
statuetur optinere virilem semiquinariam, at non, si eadem 
sub condicione post tertium trochaeum, optinere eandem 
muliebrem. iam de elisione in caesura tertii et quarti pedis 
admissa haec enotabimus. qui saepe in quinto semipede 


362 LIBER QVARTVS. 


coniunctiones aut praepositiones monosyllabas collocarunt. 
eis et saepe sede eadem admissa synizesis. verum cum in 
septimo semipede haud perinde soleant poni eaedem, non 
erit mirum in hephthemimeri elisionis usum fuisse rariorem. 
omnino autem quo quis diligentius particulas istas à caesura 
arcuit, eo minus in eadem coire patitur vocales. 

Iam pentametri artem enarraturi rursus cancelli in mo- 
dum retrorsum incedentes prius posteriorem partem scruta- 
bimur, quam longe cultiorem altera plerique, si non omnino 
segregarunt à synhaeresi, tantum brevium, non longarum 
aut mediarum voluere perviam elisioni. quem tenuit morem 
Ovidius cum suis praeter epistulam Acontii [178]. auctor 
elegiarum de Maecenate, Martialis, Petronius, scriptores 
Nucis et Priapeorum ac Phoenicis, Namatianus, Palladius, 
Claudianus, Avianus, Boethius, Maximianus, Luxorius, Ara- 
tor, Sedulius. hi cuncti elisionem brevis si modo ullam ad- 
misere — nam et plane abstinuerunt plerique —, adhibuerunt 
perraram et ferme in e vel i. etenim quod legitur in epi- 
stula Sapphus [96] 'non ut ames oro, verum ut amare sinas" 
non magis est probum quam quod nonnullis placuit in libello 
Phoenicis [134; 150] 'de supera arce solet! et 'se exhibet 
usque hominum'. at auctor ad Liviam [158]: hanc animam 
ore pio. et Martialis in antitheto [VII, 73, 6] 'quisquis ubi- 
que habitat, Maxime, nusquam habitat" ac porro [X, 41, 4] 


"nil mihi respondes? — dicam ego: praetor erat'. 


Restat ut enarrem synizesim in quinto sextove accidentem 
semipede. cuius speciem utramque ut admisit Catullus, ita 
priorem habes apud Porcium: 

quaeritis ignem? ite huc. quaeritis? ignis homost, 
posteriorem apud Tibullum sic [I, 4, 56]: 

post etiam collo se inplicuisse volet 
et apud Propertium (I, 5, 32; III, 6, 10; IV, 22, 10]: 

quaerere. non impune illa rogata venit. 

inmortalis ero, si altera talis erit. 

Herculis Antaeique Hesperidumque choros. 
alia autem scabritiae talis exempla inde ab Augusti aetate 
non reperiuntur classicorum in libris. quippe falso probavit 
Meierus in elegia de Maecenate [109, 13] tale '/w Caesaris 
nimi dextera Romanae et (u vigil urbis eras'. unde quasi 


LIBER QVARTYVS. 363 


corruptae vetustatis specimen irridetur a Martiale Lucilianum 
illud [XI, 90, 4] ' Lucili columella hic situ! Metrophanes'. — 
e christianis itidem abstinuere elisione ista Terentianus, Boe- 
thius, Prudentius, Sedulius, Arator, Sidonius, Avianus, Luxo- 
rius, Eugenius, usi sunt, sed rarissime, Ausonius, Paulinus, 
Martianus. 

Porro in relicuis metris eadem plane vel licentia vel 
modestia elisionum optinet, quae in hexametro pentametrove, 
ut primae partes mediis, mediae ultimis habeantur liberius. 
veluti, ut hoc exemplo utar, ab auctoribus optimis iamborum 
in ultima thesi elisio nisi brevis eiusque rarissime non facile 
admittitur. 


Iam ut cetera exequar, quod trimetris permultas cli- 
siones indidit Seneca, id vero non maiore quadam illorum 
oritur libertate, sed multitudine versuum et licentia scaenica. 
nec, quod idem in quinta potissimum arsi trimetri admittit 
synizesis frequentiam, arcana quadam causa et remota, 
verum ea re effectumst, quod paenultimam sedem spondeo 
semper aut anapaesto exclusis ceteris modulis constare opus 
est. cui simillimam heroico in metro supra observavimus 
licentiam. denique in Aeolensium metris praeter hendeca- 
syllabum sapphicum cum Horatius haud raro locis circa 
caesuram sitis synchysin vocalium adhibuisset, id sequentes 
studiose evitarunt. veluti Statius numquam aut in quinta 
syllaba aut in sexta versus ut sapphici, ita alcaici admiáétit 
illam. quem sequitur Prudentius excepto hoc versu [peri st. 
4, 62] 'ipsa vix Roma in solio locata'. idem non magis 
quam ceterorum plerique sustinuere elidendo comminuere 
mediam partem metri asclepiadei minoris. et sic optinuit 
apud posteriores, quod vel durissimi poetae raro admodum 
migrarunt placitum, omnino si admitteretur synizesis circum 
Aeolicorum metrorum caesuras, certe ne longa aut media 
imminueretur nisi concessa legitime venia. nam Senecae 
Hippolyto [768] quod praebet liber Mediceus "'/anguescunt 
folio ut lilia pallido', illud ut abest a libris ceteris. 

Sed elisionis Latinae plene persecuturum suptilitatem 
cito dies deficiet. quare iam pariter et excerptis nostris et 
lectorum parcemus taedio, 


364 IIBER QVARTV5S, 


Verum priusquam negleeti vocalium. concursus exempla 
ponamus, de verbi esse indicativi praesentis formis, quae 
sunt est vel es, dicendum. 

Igitur utramque, post vocalem si sit posita, e recisa 
posse imminui olim intellectumst. scaenici autem non tantum 
indicativi, etiam. imperativi illud es videntur truncasse. 

Ritschelius autem quod negat secundae personae vo- 
calem eximi praecedente 5 [prol. Trin. pg. CVIII], mihi 
rem non probavit, cum nec ratio appareat praecepti huius 
(nam duriora sunt velut magnumst, dignumst quam magnum's 
dignum s) et certum sit observantia numeri dixisse Terentium 
[Hecyr. 681] alteram's, Propertium [IV, 23, 12] quoniam's, 
Martialem. [VIII, 40, 6] Zignum's. atque ita Lucanus, nisi 
fallor, l. IX [604] nunc olim factura deum's. contra satis 
aperte, ut puto, apparet, cur ne potuerit quidem saepius es 
truneatum syllabae in 5 exeunti accedere. 

Iam cum vulgo existimetur frequentissime quidem «e- 
curtatum illud es/, at alterum es rarissime, ego vero affirmo 
prius semper truncatum poetarum ut scaenicorum, de quibus 
vix dubitatur, ita dactylicorum usu, praeterquam si in capite 
subsistit seu sententiae sive ordinis metrici, nec tantum ubi 
copulae vices explet, sed etiam ubi ponitur pro Jicet vel in 
his, quae sunt est aliquid, tanti est |cf. Hor. ep, 17, 25 ; Ov. 
remed. 750], et sicubi maiore tono effertur, hoc autem non 
ita infrequenter. 

Ac primum quidem cum propter leges elisionum modo 
propositas innumeris exemplis oporteat truncari es/, apparet 
mehercule per omnia deinceps tempora usitatissimum fuisse 
morem litterae primae abiciendae. verum enimvero cum 
certum sit ne duriores quidem poetarum dactylicorum ita 
favisse elisioni, ut eam arriperent potius cupide quam versus 
necessitate tolerarent, nonne plurimos implebit numeros pro- 
babilitatis eosdem synizesi vitandae admisisse auxilium, quod 
vulgatissimus usus et consuetudo ipsis inde a prima aetate 
exercita suppeditaret? quid dicam de illis, qui certissimum 
cavendae elisionis prae se ferunt studium? quos et ipsos 
crassa Minerva siquis statuerit adsumpsisse formam amplio- 
rem, id ne memoria quidem erit dignum. porro cum sat 
constet amare valde poetas tertiam personam verbi sub- 


LIBER QVARTVSR, 365 


stantivi collocare post vocalem, ne huius quidem rei ap- 
parebit ratio, nisi truncari statuerimus copulam. — iam 
codicum auctoritate non firmius immunitur plenum es/ quam 
semianimis aut semiustulatus. primum enim in codicibus vel 
antiquissimis mira optinet in hac parte varietas, deinde, ut 
iam supra memoravi, haudquaquam certumst Romanos omnes 
litteras sono, quas scriptura, expressisse. ceterum ne in ulti- 
morum quidem imperii saeculorum libris poeticis subtractae 
scribendo e litterae desunt exeimp!a, veluti in Nemesiani 
Cynegeticis v. 13 traditum /aciles pro /aciles!, quamquam 
admodum sunt rara. barbaros tamen dóctores Consentium 
et Bedam secuti quin reiciant placita nostra non moror. 
sane ille, cum recte testetur [gr. l. V, 390; 402] in Vergilii 
hisce [aen. XII, 23] nec non aurumque animusque Latinost 
subtrahendum e, in eiusdem auctoris metro tali [aen. V, 
679]: excussaque pectore luno est ilii Juno demi vult finalem 
(V. 402]. cui similis Beda habet haec [2369]: 'arta via est, 
verae quae ducit ad atria vitae'. scanditur — ita: 'arta vi' 
daclylus, 'est ve' spondeus intercepta 'a' syllaba per synali- 
pham. et similia hisce profert Aldhelmus [d. m. pg. 231 ed. 
Giles.]. 

Talia autem non maioris sunt momenii, quam quod in 
carminibus rythmicis itidem plenum habetur 'est', veluti sic 
[Dan. I, 67. 1; 76, 10; 87, 33]: 'meridie orandum est'; 
*praedixerant quod factum est'; 'virtus ex alto data est". 

At in illo 'es' secundae personae indicativi, quod a 
Plauto Terentioque produci solet, nusquam a dactylicis, ne 
& scaenicis quidem numquam longiorem formam praecedente 
vocali adhibitam existimo, nedum a dactylicis. 

Veluti non capio quomodo possit stare Plauti [mil. gl. 
625] versus talis, qualem probavit Hitschelius, '»i/ amas, 
umbra's amantum magis quam amator Pleusicles', cum 'um- 
bra's' non minus debeat explere trochaeum quain alias 
"naufraga's! dactylum. quare et hic integrum servandum 
illud 'es' et haud dubie alibi condicione eadem. at si non 
scmper, longe tamen saepius quam placuit Lachmanno [p. 67] 
imminuitur idem. veluti rationibus metricis demonstratur 
apud. Catullum. scribendum [66, 27; 29; 110, 3] adepta's; 
locuta's; inimica's, apud. Vergiium [ucn. Vi, 845] ie's, apud 


366 LIBER QVARTVS. 


Ovidium [fast. IV, 456; am. II, 4, 18; 33] wbi's; placita's; 
longa's. ita in epistula Paridis legendum [16, 188] nata's ; 
Propertii ]. III. [31, 21] dolore's; ibidem 14 dea's. contra 
IV [6, 1] optime Neapolitanus: 

ergo sollicitae tu causa pecunia vitae; 
ubi vulgo legitur vitae es. porro qui epicedium scripsit Drusi 
[426]: 

coniugis et nati, Livia, sospes ope's. 
idem ter intra quattuor versiculos [122—125] admisit illud 
ubi'é. — auctor camminum de Maevio [820, 28]: 


impius hoc telo's, hoc potes esse pius. 


omnium autem frequentissime apocope invenitur in libris 
Martialis. cuius sunt [III, 32; 2; 72, 8] vetula's; fatua's, 
porro septies in fine pentametri positum Aomo's [Lachm. l. m.]. 
nec non constat ex lege musica apud eum reponendum |I, 
64, 4; VIII, 79, 5] puella's, [L, 72, 7; VII, 44, 4] poeta's, [II, 
28, 5] ergo's, (1I, 33, 1—3] calva's, rufa's, lusca's, (ILI, 72, 7] 
nuda's, (IV, 7, 4] longa's, [V, 16, 2] causa's, [VII, 18, 14] 
mula's, [X, 39, 2] nata's. et nequis ultimis temporibus in- 
solitam fuisse formam breviorem existimet, habes apud Pru- 
dentium [p. st. 10, 789] munere's, apud Paulinum [26, 282] 
propago's, apud Sidonium [paneg. Av. 429] in actw's, apud 
Martianum [I, 1, 9] cura's, [III, 222, 32] promissi's, alibi alia. 
ceterum etsi credibilest, ut vitaretur ambiguum, non ex- 
pressam plerumque scriptura formam breviatam, tamen ne 
diversi quidem moduli exempla desunt. ita, ut alia mittam, 
Catullum [66, 27] et Octavianum [204] eodem, quo pronuntia- 
runt, modo scripsisse illa «depta's, naufraga's apparet inde, 
quod traditumst antiquitus adeptus et nawfragus. 

Neque inepte hoc loco de minutis dicetur is/e, ipse. 
igitur sicut Horatius in epistulis [II, 2, 163] dixit modo sto 
pro isto, e stoc pro eo quod est ex istoc habes in versibus 
Lucilii servatis a Nonio s.l. 'poesis et poema' [p. 428], 
quos emendatos adscribi placuit, ut non sine magna voluptate 
vulgatae traditionis scabritiem cum hoc nitore posses com- 
parare. sunt autem tales: 


nunc haec quid valeant quidve huie intersiet illud 
cognosces. primum quod dicimus esse poema, 


LIBER QVARTVS. 367 


pars est parva poema, idyllion ecce poema aut 
disticha, epistula item quaevis non magna, poemast 
illa; poesis opus totum, ut tota llias unast 

cvvütc:g Annalesque Enni. atque e stoc liber unus 
est maius multo quam quod dixi ante poema. 
quapropter dico: nemo, qui culpat Homerum, 
perpetuom culpat neque quod dixi ante poesin, 
verum unum culpat verbum, enthymema locumve. 


praeterea quod in sexto Aeneidos [389] habet liber Mediceus 
a prima manu '/are, age, quid venias iam stinc et comprime 
gressum', non errore quodam aut neglegentia ortum esse 
stinc altero potest probari testimonio. etenim in Hosidii 
Medea, centone Vergiliano [anth. 17, 193 R.], eiusdem illius 
versus pars postrema talis cum feratur 'iam stinget conprome 
ressum', facile etiam agnoscetur síinc. denique iam 1. III 
Sedulio vindicavimus sfic pro istic. contra ipse non iam in- 
venitur concisum in libris dactylicorum praeter illud Ennii 
[406] res sapsa. sed et in Thyeste Senecae [1065] efferen- 
dum meapse, cum et ratio eadem sit vocalis primae, quae 
in isto, et satis constet dixisse sicut Plautum [Men. 637] 
eampsus, etiam Tullium [de rep. III, 8; Sen. ep. mor. 108, 
32] sepse et reapse, alios eapse [Paul. p. 77]. certe illud sat 
multos implet numeros probabilitatis, praecedente i nec in 
ipso nec in isfo exauditam initialem. ceterum similiter pro- 
nominis, quod est i//e, absumptam esse plerumque syllabam 
priorem cum Romanicarum linguarum docemur formis tum 
hoc versu Afranii [Non. p. 343] 'immo li mitem faxo faciant 
fustibus". et similia aliquotiens in Lucilii Saturis notavimus, 
ut V, 16; XXIX, 63. — quid quod alienam omnino 7smaeli, 
nominis barbari, principalem litteram abicere ausus est 
auctor libri in genesin [531] hoc versu: 


quin etiam patria Smaelus pro prece dives. 


atque ita Scarioth legitur apud Prudentium [psychom. 530]. 

Iam de omissa ut agam elisione, quamquam refert Ci- 
cero in Oratore [44, 150] neminem Romanorum fuisse tam 
incultum, quin vocales vellet coniungere, tamen rudi etiam- 
tum civitate aliquando in numero saturnio ac popularibus 
modulis admissum hiatum non abhorret a vero. quamquam 
in versibus qui extant (sunt autem omnes fere argumenti 


368 LIBER QVARTVS. 


gravioris) certa exempla praeter finem prioris hemistichii 
non inveniri monui alibi [de v. saturn. pg. 62]. 

At difficillima longest et intricatissima quaestio de 
hiatu apud scaenicos. de qua praeter alios multos dixere 
Ritschelius [prol. Trin. cap. XIV], Spengelius [T. Marc. PI. 
pg. 173 sqq.]. Muellerus [de prosodia Plautina pg 481 sqq.]. 
Christius [metr. Graecorum et Romanorum pg. 38 sqq. al.]. 
attamen nondum res finita inter grammaticos; et vereor ut 
umquam possit absolvi. nec tamen dissimulo eorum a par- 
tibus me stare, qui licentiae illi quantum potest fieri tri- 
buerint minimum. 

Non autem multum quaestio illa ad dactylicorum per- 
tinet libros, quippe qui inde ab Ennio Graecorum potius 
quam popularium respexerunt in hac parte usum, ita tamen 
ut diversa ab ore Romano pleraque ex eorum placitis in dac- 
tylicis metris reciderint. contra convenit utrisque in hoc, 
quod ab iambicis numeris et trochaicis omnino arcuerunt 
hiatum. (omnesque eo usi permo.lice praeter deterrimos 
quosdam e christianis. at in ceteris horum admittendo figu- 
ram illam nimis fucrunt liberales vel ex recentissimis editori- 
bus haud pauci. 

Latinorum vero scaenicorum antiquissimi temporis quam 
non curarint dactylici usum vel ex hoc cognoscitur, quod 
hiatum apud eos frequentissimum et de quo nemo dubitat, 
eum dico, quo solutae iambi vel trochaei arsis prior pars 
efficitur monosyllabo longo vel medio hiante (a Bentleio 
primum is notatus in scheiiasmate de metris Terentianis) 
omnino non adhibuerunt. 

Horum igitur ut recte intellegantur rationes, paullo 
altius repetenda res. 

Ac primum quidem in tanta differentia usus elisionum, 
quanta oritur a verborum diversis spatiis sive tomis, sponte 
consequitur lex plurimo usu firmata, ut, quo sit vox quae- 
que minus pervia synizesi adhibendae, eo magis pateat 
propria natura permissi alioquin hiatus licentiae. quare 
non erit mirum, ut his utar exemplis, quod in thesi prompta 
dihaeresis non spondiacis potius verbis quam iambicis aut 
creticis evenit, vel quod improbatur hiatus pari vocali priore 
et posteriore, quamquam in tot milibus versuum et parata 


LIBER QVARTVS, 369 


plerumque aliunde excusatione ne huius quidem exempla 
desse verumst. eo ob ipsam deformitatem commode usus 
Vergilius in re atroci et inmani describenda sic [g. I, 281; 
aen. III, 606]: 

ter sunt conati imponere Pelio Ossam. 

si pereo, hominum manibus periisse iuvabit. 

Ceterum falsissimumst, quod vulgo statuitur interiectiones 
monosyllabas, quoniam non elidantur apud dactylicos, eximia 
quadam frui libertate hiandi. quod sic est verum, ut illae 
«4, 0 vel in arsi vel in thesi possint manere integrae, sicut 
Terentianus et consonarum et vocalium, vel brevium [356; 
393; 400; 528 al], notas ponit in hiatu et quidem productas. 
quamquam in thesi illud usurpatur rarissime, velut apud 
Horatium [ep. 5, 71] a a, solutus ambulat veneficae. scientioris 
carmine et apud Ovidium [met. XIV, 832] o et de Latia, o 
et de gente Sabina. quod contra heu non umquam admittit 
hiatum apud auctores classicos. nam pro heu heu reponen- 
dum ubique, et quidem saepius auctoritate librorum scripto- 
rum, id quod est eAew. pro heu ubi Ovidiü Amorum Ill 
[5, 18], Fastorum III et V [485; 465], Statii Thebaidos V 
[350], item Silvarum III [5, 44] et, puto, ubicumque recurrit 
illud, restituendum eus, ubi, sicut recte in Hypsipyles fertur 
epistula [her. 6, 41] heus, ubi pacta /ides? et variant inter- 
dum libri scripti. quare in hoc mihi non convenit cum 
Ottone Muellero, qui de re eadem egit ad Theb. l. mem.; 
adeoque V, 478 eiusdem carminis legendum existimo Aeus 
iterum. praeterea o in io nec eliditur umquam et admittit 
hiatum in arsi, sed admodum raro, ut apud Statium The- 
baidos X [889]; item Ovidium Metam. V [625]: 

et bis 'io Arethusa' vocavit, 'io Arethusa'. 

sic enim recte Hauptius; in codicibus est: et bis io 4., io A. 
vocavit. porro saepe in hymenaeo, sed formula usus certa, 
Catullus [61, 120 sqq.] ponit hoc: 

o Hymen Hymenaee io, 

o Hymen Hymenae. 
ubi mira quadam pervicacia membranae habent io Hymen. 
sed enim i in hac vocula, ut et Graecorum monstrat exem- 
plum, semper vocalis. — denique eia sive eia, quod a 
brevi videtur fuisse temporibus optimis (dicetur de hoc ]. 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 24 


370 LIBER QVARTVS. 


insequente), saepe eliditur sequente age (quamquam alii 
dixere en age), numquam admittit hiatum. 

Praeterea Terentianus ut in exemplis afferendis maiore 
quadam utitur hiandi libertate, ità numquam elidit finales 
litterarum monosyllabarum. nam v. 809 scribendum: porro 
d, g, ceteras, non: porro d, 9 et ceteras. 

Vehementer autem displicuit vel vetustissimis dactyli- 
corum hiatus talis, quo breviaretur syllaba non elisa, qualis 
ubi reperitur Graecorum plerumque provenit aemulatione. 
aliquanto patientius omni aetate tulere dihaeresin in arsi 
admissam, qua longa maneret vocalis prior, quamquam mi- 
nime probantes Graecorum exemplorum frequentiam. ceterum 
non recte credentur hiatus licentia voluisse uti christiani, 
ubicumque spiritu initiis verbi collocato praecedens servatur 
syllaba, quoniam ultimorum temporum magistri eum plerum- 
que consonae vice fungi existimarunt, ut recte staret ars 
versu hoc Maximiani [2, 13]: 

hunc ego dilexi, hic me complexus amavit. 

haec enim vera lectio. neque tamen thesi praecedente per- 
inde consonae fungitur iure A, licet dixerit Luxorius [344, 
13] 'non iam huic ludum sapientum calculus aptet', et alibi 
[379, 6] 'pius tecto ut vigeat, solet quam horto', itaque Co- 
rippus [laud. Iust. III, 369] 'quoniam deus omnium hic est". 
quibus equidem exemplis probatur » in extrema dictione 
omissam ferme esse temporibus ultimis, sed ut brevis maneret 
vocalis antecedens. 

Superest ut singillatim persequar exempla. 

Igitur non in thesi magis quam in arsi cum dihaeresi 
ponitur syllaba brevis, ut aliena sint a more permisso Ver- 
gilüi et Columellae haec [Verg. ecl. 2, 53; aen. I, 405; 
Colum. 224]: 


addam cerea pruna. honos erit huic quoque pomo. 

et vera incessu patuit dea. ille ubi matrem. 

Delie te Paean et te Euhie, Euhie Paean. 
ubi quidam te Euhion Euhie Paean. haec igitur vel sensus 
interstitio vel propriis mitigantur nominibus. contra omni 
venia orbum Ausonii illud [parent. 26, 7] ergo commemorata 
ave maestumque vocata cum genetrice vale. vix enim elevatur 
licentia reponendo Aave, cum Ausonius A litteram alias tan- 


LIBER QVARTVS 371 


tum arsi praecedente consonae fungi vice voluerit. fortasse 
scribendum e/ ave. nam neque Sidonius scripsit [paneg. 
Avit. 232] 'nil sine te gessit, cum plurima tu sine illo', scripsit 
"tute sine. illo', neque Persius [3, 66] 'discite, o miseri^ aut 
Luxorius [302, 4] 'magnum deprendere usum'. nec hercule 
memoria dignumst, quod fertur in futilibus quibusdam Ca- 
tulli libris (3, 16] *o /actum male, o miselle passer' et Ho- 
ratii [c. III, 14, 11] "iam virum expertae, male ominatis', 
item Maronis [XII, 648] 'sancta ad vos anima atque istius 
inscia. culpae'. quid quod ne communes quidem syllabas 
hiare in thesi passi sunt classici? non ut credam posse 
tolerari quod admisit in Culicem fine hexametri [245] Hein- 
sius '"/rustra sibi. ite puellae'. at dactylica aut pyrrichiaca 
in ; exeuntia haud dubie hiant exemplis Ennii et Lucilii 
hisce [322; 354; I, 22]: 

dum quidem unus homo Romanu' toga superescit. 

insignita fere tum milia militum octo. 

praetextae ac tunicae Lydorum opu' sordidum omne, 
elidendi medias finales licentiam in monosyllabis continuit, 
usu quidem perraro, Lucretius ad exemplum Horatiani [s. II, 
2, 28] cocto num adest honor idem? ut puta [lII, 1080]: 

sed dum abest quod avemus, id exsuperare videtur. 

Longa autem syllaba nec ipsa stare potest in thesi cum 
hiatu, ni mutet quantitatem. nam quod dixit Maro [g. I, 437] 
*Glauco et Panopeae et Inoo Melicertae', dum cupidius studet 
ile versum praeceptoris Euphorionis Il'Aevxo xei N«o. xci 
Ivgo MtAw£gry totidem reddere vocibus — unde ne potest 
quidem esse verum, quod Wagnerus probat G/aucoque —, 
certissimas artis Latinae normas pusillis facetiis posthabuit. 
at apud Lucilium quod legitur (XVII, 1] '* Tugo eupatereiam 
aliquam rem insignem habuisse', licuit in verbis Graecis et 
formula Homerica [Od. XI, 235] externam normam retineri. 
tamen res perincerta, cum pro Tyro in cdd. extet PIN. itaque 
nos in Lucilii editione Tvoov reposuimus, mox in Nonii 
Tyronem. — illud vero quod grammatici afferunt ut simili 
insigne licentia 'Musae Aonides', inopia utique exemplorum 
finxere ipsi. quae cum ita sint, non a metro rectius quam 
& sensu stabit quod etiamnum plerique tribuunt Horatio [c. 
Hi, 20, 13] 'iam Daedaleo ocior Icaro'. — neque vero cor- 

94* 


372 LIBER QVARTVYS. 


ripi potest longa finalis nisi vocum creticarum vel iambi- 
carum sequente longa aut monosyilabarum addita brevi. et 
creticarum quidem hiatus in prima ferme et quinta sede 
subsistit. quare male habet apud Propertium quod iam 
optinet vulgo [III, 31, 31] */w quoque o Eurytion vino Cen- 
laure peristi', cum sit unice verum antiquitus traditum "'fu- 
que 0', sicut habetur alibi etiam in enumeratione rerum 
eandem sententiam continuantium [IV, 18, 21] 'tuque o Minoa 
venundata Scylla. figura'. sed convenienter regulae supra 
propositae scripsere Ennius [345] Scipio invicte, Lucilius 
[XXN, 21] quid servas quo eam, porro similia, haud sane 
crebro, Lucretius. at Tullius semel [arat. frgm. 21] *Aoc motu 
radiantis Etesiae in vada ponti'. praeterea dixit Catullus 
[97, 1] "non, ita me di ament! et in hendecasyllabis [55, 4; 
57, 1]: 

te in circo, te in omnibus tabernis. 

uno in lectulo, erudituli ambo. 
et Varro in aristophanio: 

non quaerendast homini, qui habet virtutem, paenula in imbri. 
porro Vergilius cum hiatu ponit cretica Georg. I, 281; IV, 
461; Aen. Ill, 211; V, 261; monosyllaba Bucol. 2, 65; 8, 
108; Aen. VI, 507; denique iambica Ducol. 3, 79; 6, 44. 
dubitatur de Georg. I, 332, ubi libri: aut 4thon aut Rhodopen. 
at Heinsius: aut Atho, sicut est apud Theocritum 7, 77 5 49 
i PoÓózav. tamen Athos nominativum correpta ferri o testa- 
tur Servius ad Aen. XII, 701. porro satis constat propter 
rationes continuo afferendas Valerium scripsisse I, 664 aut 
Athon aut. Rhodopen. igitur res in medium relinquenda. 
praeterea dixit Horatius [sat. I, 9, 38] si me amas, contra 
non, ut multi putant [ep. II, 3, 65]: 

regis opus sterilisve palus diu aptaque remis. 
tum Propertius [IV, 10, 17]: Omphale in tantum, neque aliter 
circa idem tempus auctor elegiae ad Messallam [61], si recte 
habet vulgata: 

si laudem adspirare, humiles si adire Camenas. 

Verum enimvero post horum aetatem id genus licentiae 
adhiberi plane desitumst. itaque Ovidius iuvenili carmine 
cum admisisset tale [am. lI, 13, 21] "enis ades precibusque 
meis fave, llithyia', postea omnino vitavit similia. nam quae 


LIBER QVARTVR. 313 


leguntur in Transformationibus |I, 155; III, 501] 'subiecto 
Pelio Ossam' (ita recte docti) et 'dictoque vale vale inquit 
el Echo', ea vero non proprio auso admisit ille, sed aperta 
aemulatione Vergilii et ut poetae clarissimi versus lectorum 
in memoriam revocaret. sed enim quod licuit admittere 
aequalem Maroni aut proximum tempore, posterior aetas non 
perinde tulit. quare et Statius cum Claudiano certa imi- 
tatione Vergiliani iliius 'inponere Pelio Ossam' dixere sine 
hiatu ita [theb. VIII, 78; 21, 12]: 

faxo haud sit cunctis levior metus atra movere 

Tartara frondenti quam iungere Pelion Ossae. 

promptius imponam glaciali Pelion Ossae, 
nec minore fere auctores christiani istud genus hiatus per- 
secuti sunt odio, perbene ut habeat, quod Beda [2354], post- 
quam narravit in confiniis verborum breviari aliquando per 
hiatum longam vocalem, addit illud, a neotericis correptionem 
talem eadem potius parte orationis solere admitti. quid 
autem mirum improbatam licentiam istam, cum plerisque 
magistrorum videretur [Terentian. 1652 sqq.] in Maronis illis 
[aen. III, 211] 'insulae Jonio in magno' primum pedem esse 
creticum, quem heroicus versus non recipit. igitur timuerunt 
longas breviare in thesi Avianus, Sidonius, Avienus, Sedulius, 
Arator, Maximianus, Luxorius, Boethius, Prudentius. nam in 
huius libris normam modo propositam quotiens evertit, Obba- 
rius, totiens errore labitur. e ceteris diversa potissimum 
haec notavi. 

Ac primum quidem Porfyrii metrum tale [21, 11]: 

rite velit, medio dum in agmine colocat astri, 
ut alios etiam duriores et a nota arte alienos hiatus (exem- 
pla sunt haec: 5, 21; 9, 24; 11, 6; 18, 12; 16; pg. 64, 3) 
praeteribimus exceusata praestigiorum, quibus utitur, mirificen- 
tissimorum difficultate. at a Prisciano quater insulae, semel 
Gymnesiae correpta ponitur ultima [perieg. 459; 520; 567; 
610; 464]. porro habet Ausonius in praefatione ad lectorem 
[39] initio versus Aic ego Ausonius (notum quippe a chri- 
stianis ilud ego, ut duo, saepe adhibitum pro iambo); nec 
tamen credo in epigrammate eius [77, 1] recte ferri 'de- 
formem quidam te dicunt, Crispa, ego istud nescio', ubi bene 
docti at ego. simile autem exemplum Sedulium admisisse in 


374 LIBER QVARTVS. 


oratione dominica [e. p. I, 305] ita 'sic ait ipse docens: 
ego in patre et pater in me' confirmat Beda [gr. lat. VII, 
252], neque res abhorret à fide. numquam vero in versibus 
propriis illorum invenitur hians in thesi monosyllabum. cui 
quidem legi non adversatur hoc, quod Ausonius in fine 
epistulae XXIV usus est hexametro Vergiliano [bucol. 8, 
107]: credimus? an qui amant ipsi sibi somnia fingunt? — 
nam ne Dracontium quidem id licentiae sibi permisisse cre- 
diderim, apud quem fertur [10, 426]: 

inlustres animas, niveam cum Iasone Glaucen. 
ubi sane illud /asone non potest esse trisyllabum; nam alias 
numquam consona usus hoc nomen posuit Dracontius. sed 
videtur glosemate expulsum id quod est coniuge, sicut et 
liberorum nomina suorum reticuit Medea in sequentibus. 

At spondiaca verba non possunt hiare nisi proprio no- 

mine aut Graeco. enotavi talis generis exempla, quotquot 
inveni, omnia. itaque dixit Ennius vel potius, ut in editione 
eius pg. 247 demonstrare conatus sum, grammaticus inse- 
quentis aetatis, Lampadio ut puta sive Vargunteius, in di- 
sticho: 

aspicite, o cives, senis Enni imagini' formam. 
mox Vergilius in versu supra iam tractato [georg. I, 437]: 

Glauco et Panopeae et Inoo Melicertae. 
porro Ausonius [idyll.18, 8] 'nymphae Hamadryades' et alibi 
[de rat. dier. ann. vert. 3] 'PArixeo ab ariete" et Terentianus 
in trochaeis [410] '5bó« infecto /acit', nisi potius ut in 
exemplo eoque graeco pro trochaeo admissus est spondeus. 
praeterea hic post quartam thesin tetrametri trochaici [410; 
411; 412; 617; 658] et Martianus in iambici trimetri pen- 
themimeri non nimis raro spondiaca seu trochaica verba 
collocant cum hiatu. at hercule Seneca non scripsit [Thyest. 
300; Herc. Oet. 1200; Octav. 516]: 

liberos eius rudes — 

prece commovebo. hinc vetus regni furor, 

nec magis: 
ut titulo inclitae 
mortis carerem. o ferae victae, ferae, 


aut illud: 
tristes Philippi, hausit et Siculum mare. 


LIBER QVARTVR. 375 


ex quibus primum exemplum 1. II sub finem dedimus emenda- 

tum. etiam magis abhorret a fide Horatium in dimetro 

iambico [ep. 5, 100] admisisse exceptionem, de qua agitur: 
et Esquilinae alites. 

nullum quippe umquam iambica metra vel trochaica apud 

classicos Romanorum poetas recipiunt hiatum nisi inter- 

iectionum. at latet ulcus remediis gravius. 

Sed iam de omissa in arsi elisione dicturus primum 
monebo non posse fieri dihaeresin in voce monosyllaba, nisi 
quae ex lege supra declarata haud possit coire cum vocali 
sequente, h. e. in finali legitima declinationum vel coniuga- 
tionum, quando succedit brevis. cuius licentiae unum fere 
innotuit mihi Vergilii exemplum hoc [aen. IV, 235]: 

quid struit aut qua spe inimica in gente moratur? 
ubi si pro inimica posueris hostili, statim vitiosus erit versus. 
nam ne apud Luxorium quidem, aetatis ultimae scriptorem, 
recte ferri credo [369, 2]: 

da pretium, ne te oderis ipsa simul. 
ubi olim diximus scribendum: 

cui facis ut. pretium promittens, Gattula, ameris, 

da pretium, ne te viderit ille (rel ipse) simul. 

Iam Vergilius condicionibus quattuor admi- 
sit in arsi hiatum, et quidem isdem quibus pro- 
ductionem arsis, h. e. aut caesura legitima aut 
iniecto (quod adeo sufficit sequens) nomine pro- 
prio vel Graeco aut binis vel utrimque cingen- 
tibus vel certe praecedentibus singulorum voca- 
bulorum syllabis brevibus aut interstitio sensus. 
in exemplis autem quod saepe non una adest 
veniae causa, sed plures, non erit mirum poeta- 
rum Latinorum reputantibus morem. exceptio- 
num vero istarum quin Ennium habuerit aucto- 
rem non potest dubitari, quamquam certa apud 
hunc non iam inveniuntur documenta. 

Igitur habes apud illum talia: 


Il. munera sunt lawré et suave rubens hyacinthus, 
promissam eripui genero. arma impia sumpsi. 
hane sine me spem ferre (ui. audentior ibo. 

IL Nereidum matri et Neptuno Aegaeo. 


316 LIBER QVARTVS 


lI1l. stant et iuniperi et castaneae hirsutae. 
evolat infelix et femineo ululatu. 
IV. si pereo, hominum manibus periisse iuvabit. 

Non perinde poetae arsis vi sola munisse videntur di- 
haeresim. quam amplexus animo opinionem quamquam 
minime ignorabam Furii apud Macrobium ferri versum talem 
"dia Minerva, simul autem invictus Apollo', tamen eum ut 
aperte corruptum silentio omissurus eram, nisi olim Hauptius 
mihi indicasset mirificis quidem ludibriis nuper illum esse 
exagitatum, sed talem profectum ab auctore 'dia Minerva 
simul, simul autem invictus Apollo". 

Verum ceteri classicorum reciso modo tertio et quarto 
priores tantum adhibuere. nam ne lIuvenalem quidem scri- 
psisse credibilest, quod tribuit ei Heinsius [12, 34] '4ui se 
eunuchum ipse facit cupiens evadere damno testieuli. adeo 
medicatum intellegit inguen'. at Ovidii hoc metro [met. III, 
183]: 

qui color infectis adversi solis ab ictu 

nubibus esse solet aut purpureae aurorae, 
ut solis, ita aurorae propriumst vocabulum, non appellativum. 
quid quod timuere satirici ut doctam nimis et graecanicam 
nominis propri ergo admittere dihaeresim? —- denique 
christiani, quamquam magistrorum decepti ludibriis et pri- 
dem imminuto sensu hiatus, tamen, ne rythmicum carmen 
viderentur componere, satis diligenter caverunt genus istud 
licentiae. ceterum considerantibus ea, quae alibi memoravi- 
mus, non erit mirum hiatum raro extra heroicum inveniri 
metrum, in quo ipso incisio penthemimeris longe plus habet 
veniae quam hephthemimeris vel trithemimeris. in hac tamen 
admisit Horatius libro epodon [13, 3]: 


Threicio Aquilone sonant. rapiamus, amice. 


at idem in Saturis et Epistulis omni abstinuit hiatu in arsi 
facto nec minus in ceteris libris citra locum modo adscrip- 
tum et tetrametrum dactylicum in carmine Archytae [I, 28, 
24], de quo mox agetur. 

Praeterea in syllabis m littera terminatis admittere 
dihaeresin vix ulli auctorum placuit. ita Propertius dixit 
[IIL, 7, 1; 30, 45] 'o me felicem, o nox mihi candida et o tu' 
haec eadem ante illam impune et Lesbia fecit, Tibullus [I, 


LIBER QVARTVS. 371 


5, 33] 'et, tantum venerata virum, hunc sedula curet', denique 
Manilius [I, 795] 'emeritus caelum et Clausi magna propago. 
— minus aliquanto certa relicua. nam quod apud Ennium 
fertur [279] miscent inter sese inimicitiam agitantes, in edi- 
tione nostra positumst minitantes; apud Catullum in medio 
pentametro plerique [66, 48; 67, 44]: 

Iuppiter, ut Chalybum omne genus pereat. 

speret nec linguam esse nec auriculam, 
at ibi rectius, puto, alii Chalybon et speraret; sicuti alibi 
[97, 2] ad eandem licentiam tollendam pro wtrum illud 
utrumne. nec enim aliud exemplum apud classicos inveni- 
tur. certe quod Martiali tribuitur [III, 3, 4] aw! aperi /a- 
ciem aut tunicata lava', omnino cultissimo auctore indignumst, 
qui ne in hexametro quidem et longa syllaba admiserit di- 
haeresin, ut assentiar Schneidewino epigramma, in quo situs 
est versus, alienum esse a Martiali. nam et abest a parte 
librorum. at Sammonicum in versibus, qui vulgo feruntur 
tales [283; 787] 'quod refert clauso versum agitare prolato" 
"parva sabucus item hircino collita fuco', scripsisse versatum 
atque i/emst declaratur libro Turicensi apud Iuvenalem 
quod legitur [8. 241] nominis ac tituli, quantum in Leucade, 
quantum', omnino falsumst in. 

Sed Vergilius in arsi accidentem hiatum exemplis circiter 

XL admisit, ex quibus quae cumulatis syllabis brevibus vel 
sensus interstitio vel utroque excusantur notabo. sunt autem 
haec [buc. 7, 53; aen. IV, 667; IX, 477; georg. IV, 343; 
463; I, 3; aen. IIL, 606]: 

stant et iuniperi et castaneae hirsutae. 

lamentis gemituque et femineo ululatu. 

evolat infelix et femineo ululatu. 

atque Ephyre atque Opis et Asia Deiopea. 

atque Getae atque Hebrus et Actias Orithyia. 

—vv—vv-uv- qui cultus habendo 

sit pecori, apibus quanta experientia parcis. 

si pereo, hominum manibus periisse iuvabit. 


porro ita dixit Accius [annal. inc. 1]: 


mos traditus illinc 
iste, ut cum dominis famuli epulentur ibidem. 


contra iure dubitatur, num eadem usus libertate Horatius 


318 LIBER QVARTVS. 


admiserit hiatum carmine de Archyta in tetrametro dactylico 
(I, 28, 24]: 
ossibus et capiti inhumato. 

ubi etsi non placet, quod invenit Perleampius, in/umwulato 
(nam hoc verbum Ovidianaest notae primumque occurrit 
apud Ovidium), potest altior haerere corruptela. nec enim 
credibilest penthemimeris in heroico metro libertatem trans- 
latam in versum, qui propter brevitatem omni caret caesura. 
nec vero alibi in lyricis iambicisque invenitur hiatus nisi 
per interiectionis legitimum cum vocali concursum. 

At hercule Valerius, dum imitatur Vergilii illud [aen. 
IV, 667]: "lamentis gemituque et femineo ululatu quamquam 
multiplicatis brevibus tamen addidit vocabulum proprium 
ita [IV, 393]: 

cum facibus spirisque et Tartareo ululatu. 


ceterum non ratione magis quam numero exemplorum a 
Vergilio differunt insequentes epicorum. e quibus Ovidius 
cum asseclis in tot milibus versuum dihaeresis in arsi acci- 
dentis exempla habet circiter XXV. quid quod Statii sunt 
quinque, non plura, et quidem in Thebaide [IV, 227; VI, 
563; VIII, 36; IX, 305; X, 889]. ex quibus alterum "quis 
Maenaliae Atalantes in loco invenitur, quem suspectavit 
Muellerus, quintum non cadit in censum, quoniam io inter- 
iectio, de qua supra memoravi, numquam eliditur ante vo- 
calem: /ulmen io, ubi fulmen? ait, Silii sunt quattuor [I, 
627; X, 599; XII, 514; XIV, 515], unum [IV, 393] Valerii. 
ac Silius quidem hactenus suum observavit Vergilium, ut 
semel [XIV, 515] in uno versu duplicem admitteret vocalium 
sine elisione concursum ita: 


et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa. 


at e ceteris abstinuere hiatu in arsi adhibendo Tullius, Lu- 
cretius, Cato, Horatius praeter unum epodon versum [13, 3] 
et illum [c. I, 28, 24], de quo supra disputavi, scriptores Nucis 
et Aetnae ac Priapeorum, Lygdamus, Sulpicia, auctor ad 
Messallam, Calpurnius, laudator Pisonis, Lucanus, Martialis, 
Columella, Petronius, Palladius, Claudianus, Namatianus, 
Sammonicus, Avianus, Prudentius, Arator, Avienus, Priscia- 
nus, Eugenius, denique Sedulius extra elegiam, quae epana- 


LIBER QVARTVS. 379 


lepsis habet schema. in qua post caesuram pentametri ante 
rediens e versu priore hemistichion habes figuram, de qua 
agitur, vv. 4, 28, 62, 106. namque alibi apud eundem scri- 
bendum [c. p. III, 285] 'quid quod et Helian et clarum si- 
dere Mosen' non 'Heliam'. — ceterorum plerique admisere 
hiatum, sed rarissimis fere exemplis et plurima quae im- 
munirentur venia. satis frequenter equidem eo Porfyrius 
usus in penthemimeri hexametri, semel etiam vocali minuenda 

brevi, praeterea quarto loco in monosyllabo [5, 23; 22, 23]. 
sed huius singulares esse rationes supra memoravi. 


VI. 
LIBER QVINTVS. 


DE VI CONSONARVM COEVNTIVM ET DE PRODVCTIS 
VEL CORREPTIS FINALIBVS. 


Postquam de vocalium concursu egimus, apte iam ex- 
ponetur, coeuntibus quid fiat vocali praecedenti consonis. 
quod ut exsequamur propositum, retinentes prioris libri 
viam primum de mediis, mox de ultimis verborum dicemus 
syllabis. 

Igitur antiquissimi auctores artis quod vel longam vel 
communem voluerunt fieri brevem sequentibus binis non 
minus consonis, id sine dubio ab illis non ludibrio quodam 
metrico institutumst, sed quod vulgari pronuntiatione cor- 
repta syllaba addito, quod memoravi, augmento re vera 
longae pondus sustinere videretur. quare in Homerico car- 
mine ne muta quidem cum liquida sequente saepe corripitur 
vocalis praecedens. verum saeculorum cursu et optorpescente 
lingua non potuit fieri, quin quod vivido prius sensu esset 
cultum plerumque auctoritate sola iam retineretur. unde 
comici vetustiores Graeci, ne alienas vulgi aures offenderent, 
timuere positione illa, quam debilem vocant, producere 
brevem, excepto quod à, f4 plerumque, yv, yu, óv, Óu 
semper eam facit longam [cf. Porson. praef. Eur. Hecub. 
pg. 59; Christ. metr. pg. 14]. propius ad Homerum acces- 
serunt poetae tragici. 

Longe etiam aliter habuit res apud Romanos, quorum 
sermo cum multa per saecula incultus iacuisset, ubi vix 


LIBER QVINTVS. 381 


tandem artes agresti percrebuere Latio, facile licuit scaenicis 
positionum plerasque leges neglegere. 

Ceterum apparet maiorem esse vim consonarum duarum 
vel plurium, si in eodem sint positae vocabulo quam si se- 
quentis efficiant initium, quia per pausam, quae sequitur 
finem verbi, retardatur vis iuncturae litterarum succedentium. 
qua re effectumst, ut apud Romanos, ex quo Ennius imi- 
tatus est morem dactylicorum Graecorum contemptis Roma- 
norum scaenicis, rarissime produceretur consonarum in prin- 
cipio verbi collocatarum vi praegressa finalis. 

Praeterea numquam correptionist locus, quando ad di- 
versas syllabas pertinent consonae, ut semper fit in liquida 
cum muta. tali enim pacto non magis potest breviari paen- 
ultima quam in illis ac res, latus pes, per te, similibus. 

Igitur dactylici Romani quamquam remiserunt nonnihil 
de severitate Graecorum, semper certe produxere brevem 
subiunctis in eadem orationis parte binis consonis, quae non 
essent muta cum liquida. nam et ut firmitate scripturae 
positionis vis intenderetur, auctor fuit Ennius geminandi 
consonas. — itaque non feremus, quod vulgo credunt Mar- 
tialem semel [V, 11, 1] zmaragdos et Terentianum bis [430; 
415] diphthongos dixisse brevi a vel i, similes eorum, quibus 
probatur in Homeri carminibus hoc [Il. XVI, 857] Aurovc 
&vógoryra x«l zqv. et apud illum quidem ab Heinsio 
repositum  zmaragos, nisi potius scribetur zmargdos vel 
zmarcíos. n&m haec forma videtur adseri Varronis quodam 
loco apud Nonium s. l. margaritum [pg. 213], ubi legitur 
simargdos. "lerentiano restituendum diphonos. neque enim 
illud obstabit, quod haec vox alibi apud grammaticos La- 
tinos non invenitur, cum eidem Terentiano etiam dicatur 
heptameres [1957], quae ceteris Aephthemimeres. contra quod 
Venantius [L, 10, 1; IX, 6, 5 al.] servavit brevem ut: 

culmina conspicui radiant veneranda Nazari, 


admisit id deceptus a magistris, qui communem voluere fieri 
brevem addita consona zeta. nam et similia ultima aetate 
inveniuntur apud Graeculos. sed quod Beda pg. 2355 iam 
à Iuvenco [3, 499] eandem adhibitam narrat licentiam hoc 
versu: 

et gaza distabat rerum possessio fulgens, 


382 LIBER QVINTVS. 


hic, ut alias, lectione falsa lapsus est. recte enim ibi re- 
positum a doctis e/ gaza stabat. 

Sane fatendum vetustissimis Latinorum pariter atque 
recentissimis vix aliud sonuisse videri litteram istam quam 
sibilam valde acutam. unde et Plautus pro /rapezita dixit 
trapesitam, quod postea duplicata scriberetur s, et Pacuvius 
Setum pro Zetho, porro omnes Saguntum. at diverso usi 
modulo loco eius di posuere alii, ut JMedientium scriberent 
pro Mezentio. sic et apud Licinianum invenitur Ariobardianem 
(19, 20 ed. P.], apud Commodianum [pg. 159] iudaeidiant. 
contra idem zabolicam pro diabolicam (158, 23], sicut Osci 
zicolom pro dieculo. atque ita a christianis adhibita illa 
zabolus, zaconus, ubicumque inveniuntur trisyllaba [cf. Paulin. 
24, 597; Paulin. Petric. I, 187; II, 71 al.]. 

Praeterea a s. IV haud pauci, metricorum praestigiis 
decepti, produxere interdum breves in consonam exeuntes, 
quas sequeretur A, ut consona, quidam vocales correptas 
succedente qu. cuius prima perversitatis exempla leguntur 
apud Porfyrium 20, 20 votaque iam theatris; 21, 1 pauca 
quidem cecini fors frivola. his quoque iungam. nam hiatus 
in /rivola admissus declarat ab eo A pro consona adhibitam. 
itaque inversa quantitate inveniuntur apud christianos ut 
puta haec: adhuc [(Venant. V, 17, pg. 201], inhabilis |I, 21, 
86], inhabitare [Iuvenc. I, 336; Venant. VIII, 6, 268], Agathe 
[Ven. VIII, 6, 267], catholicus [ita multi] methodicus [Luxor. 
313, 6], sophisma [Lux. 372, 3], Stephanus [Dracont. satisf. 
171; Corippus ioh. VII, 435 ed. Petsch.], aiternaque [Cor. 
ioh. V, 56 P.], 4quila [Arat. a. ap. II, 511], claraque [Victor 
aleth. III, 658], /ractaque [Paul. Petric. VI, 93], iussaque 
[auct. lib. in genes. 549], loquax [Mart. IX, 997, 6], liteque 
[Eugen. 18, 3], menteque [verb. Achill. in parth. 71], neque 
[Ven. I, 19, 6; ed. L.; verb. Ach. 12], nequire [auct. lib. in genes. 
615], piceaque [Eugen. 30, 17], plenaque [Paulin. Petric. VI, 
442], quoque [Dracont. 8, 637; 10, 439], sopitaque [auct. lib. 
in genes. 586]. sane longe maxima pars exemplorum ap- 
positorum accidit in que particula. itaque nescio an haec 
potius evenerint propter perversam grammaticorum doctri- 
nam, qui ante encliticas que, ve, ne acuendam existimarunt 
syllabam. dicetur de his l VI, ubi etiam Prudentii et 


LIBER QVINTVSR. 383 


Ausonii similia adlata exempla. — atque talia plerumque 
per errorem sublata ab editoribus carminum christianorum, 
cum alia non ferenda, veluti hiatus in Prudentio, aequissimo 
tolerarent animo. — ab illa autem licentia longe diversum, 
quod /iquidum communi prima ad Phaedri usque usurpatumst 
aetatem, velut tale apud Lucretium extat metrum [IV, 1251] 
"erassaque conveniant liquidis et liquida crassis" et apud 
Laevium : /ux liquida haedo redditur. 

At si vocalem brevem cum muta tenui sive aspirata 
sequitur liquida — quibus accedunt iuncturis br, dr, gr —, 
utique communis fit syllaba, idem ut verbum uno versu 
possit pariter produci et corripi. quare quod homines docti 
statuerunt, colubrum vel colubram plerumque correpta, at 
librum, rubrum, pigrum, migro, vafrum, veprem producta po- 
tius efferri vocali paenultima, ut omittam eos aliena quaedam 
fugisse exempla, parvist illud momenti vel potius nullius. 
neque enim poetae veteres grammaticorum imperitiam ut 
levarent sua scripsere, sed libero ingressu qui ultro eveni- 
rent assumpsere numeros. sane pleraque in his metrorum 
pedumque temperantur necessitate. veluti quid mirum quod 
in numeris dactylicis ea, quae sunt arbitrium, genetrix, 
meretrix, correpta potius quam porrecta inveniuntur altera? 
legitur tamen apud Furium [7]: 

Osce senex Catinaeque puer, Cumana meretrix ; 
atque ita Horatius [Ep. I, 18, 3]: 

ut matrona meretrici dispar erit atque. 
contra arbitrum vel arbitrium nusquam producta i reperire 
me memini. nam ne apud Paulinum quidem recte habet 
illud [21, 490]: 

si placet, arbitris sibimet componite iustis ; 
ubi scribendum arbitriis; atque ita in Orestis tragoedia 
restituendum [940]: 


mos erat, arbitrii quo dispar calculus iret, 


ubi libri arbitri quos vel arbitrii quod. attamen ne ea qui- 
dem, quae ab illo arbitror descendunt, longa efferuntur 
altera, nisi quod adnotatumst apud Dracontium de deo II, 
725 prostare arbitratur i producta. sed cum in verbo vitreus 
extendatur i, cur non in arbitro et similibus eadem usurpari 


384 LIBER QVINTVS, 


possit quantitate, haud facile intellegas; nec magis, cur 
genetrix sive meretrix refugiat vim positionis, quam saepe 
admisit e in pharetra. 

Ceterum haud absurde Schneiderus gr. lat. I, 681 dixit, 
quod in Graecis nonnullis, ut Codrus, Daphnis, Cecrops, vel 
numquam vel rarissime inveniatur correpta vocalis ante con- 
sonas duas, id posse videri epicorum Graecorum antiquissi- 
morum imitatione factum, apud quos muta cum liquida 
tantum non semper producatur littera praecedens. 

Contra /latrandi vocabulum, de quo primus recte iudi- 
cavit Bentleius [comm. in Phaedr. V, 10, 7], non positione, 
sed natura longam habere a cum declaretur versu Plauti 
[mil. glor. 681] 'set nolo mi oblatratricem in aedis intromit- 
tere' — quippe debilis positionis nulla vis est apud scae- 
nicos —, quod Avienus cum plerisque poetarum christianorum 
corripit eius vocabuli primam, errore factum esse putabimus, 
licet alioquin illi sat fideliter quantitates serventur in La- 
tinis: nam et involucrum, lavacrum, salubris [Prudent. c. 
Symm. I praef. 54; Venant. miscell V, 5, p. 189; anthol. 
184, 8 R.] per aetatem extremam imperii Romani correpta 
inveniuntur syllaba paenultima. quod plerumque adducor 
ut credam eo errore evenisse, quo nunc imperitissimi puero- 
rum statuunt posse non modo produci breves, sed etiam 
corripi longas, si muta sequatur cum liquida. 

At syncope orta supra et disciplina sicut communi usur- 
pantur prima vel secunda, Sammonico nucleum brevi w ad- 
hibitum [404] firmatur libro Turicensi. est autem versus hic: 

Persicus huic potum e nucleo dabit interiore. 
contra Ennium scito invento et probabili emendatione usus 
Vahlenus persuasit mihi in dactylico metro dixisse potius 
"reddere opis pretium" quam 'oprae'. neque satis certumst 
oprimentum àn opermentum posuerit Prudentius versu illo 
[psych. 462]: 

velat oprimento. velox nam dextra rapinas. 
at in maniplo semper a dactylicis intenditur paenultima, cum 
& scaenicis corripiatur [Plaut. mostell 312]. denique pubii- 
cus ab utrisque semper longa effertur wu; item Publius, ad- 
eoque iam in epitaphio quodam Scipionum [5, 7]: 

terra, Publi, prognatum Publio, Corneli. 


LIBER QVINTVS. 385 


tamen apud Eugenium Toletanum, qui floruit saec. p. Chr. 
medio VII, talem habes hendecasyllabum [7, 18]: 
Optatus Publius Cecilianus. 

porro caliclos pro caliculis Paulinus dixit producta media 
[19, 416]. semper autem porrigitur a dactylicis correpta 
vocalis, si sequatur ga, contra addita g/ vel 5/ eadem apud 
Christianos interdum reperitur integra, veluti Prudentius 
reglutinare brevi dixit prima [peri st. 10, 874], atque ita 
Drepanius [LXI, 1089] (ab/as. at non credibilest auctorem 
pervigilii Veneris posuisse pervigianda pro ditrochaeo [46], 
sed unice amplectemur quod habes libro Salmasiano pervi- 
clanda, sicuti cycnum et Procnen dixere poetae, ubicumque 
voluerunt brevem esse priorem. 

Iam finem verbi excipientibus binis consonis paullulum 
diversae fiunt rationes. de quibus dixere cum alii passim 
tum Zinzerlingius in Promulsidis criticorum iuvenilium ex- 
trema diatriba [Lugd. 1610] et Lennepius in commentario 
Santenii ad Terentianum [p. 411] . sed horum neuter aut 
ampla satis diligentia usus poetarum anquisivit placita — 
nam ne eorum quidem, ad Augusti qui mortem floruere, 
nedum posteriorum plene tractaverunt usum —- aut ena fuit 
ingenii sollertia, rem difficilem multis modis et impeditam 
ad liquidum ut perduceret. quare ego non sum gravatus 
denuo omnibus retractatis auctoribus inde a Q. Ennio usque 
ad initia medii aevi et barbariae, hoc est per annos ferme 
DCCC, intendere hanc quaestionem, quam iam ad finem me 
spero esse adducturum. 

Itaque muta tenui vel adspirata sequente cum liquida 
integra manet vocalis brevis, nec magis mutatur eadem 
succedentibus b/, gl, br, gr, dr. contra gn subdita longam 
efficit priorem. quare etsi gnatum saepe dixere auctores 
Latini — quibus non perinde placuit gnarus et gnarus —, 
tamen intellegitur semper illos usos esse breviore forma, 
ubi vellent corripi vocalem praegressam, excepto quidem 
Horatio [cf. comm. in sat. I, 1, 83], sicut eadem sub con- 
dicione Cnosus dicitur et Cnidus. quare vix adsentior Bedae 
[p. 2356], quippe et alioqui corruptis auctorum decepto co- 
dicibus, scripsisse Prosperum "nec (amen hos toto depellit 
foedere gnaros'. nam quod 'l'erentianus, ubi affert nomi- 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 25 


386 LIBER QVINTVS. 


natim Gnaeum et gnatum [894; 903], legem positionis neglexit. 
exemplorum libertate illud excusabitur. 

Sed spretae vocalium positionis exempla ut iam perse- 
quar, prius monebo ad contemnendam huius vim longe vali- 
dissimam esse in versu heroico quintam sedem ob naturam 
proprie dactylicam nec aliter in relicuis metris eas, quibus 
brevis utique comparanda sit thesis. ceterum cum longiore 
vocis intervallo disiungantur interse pedes quam partes 
pedum, apparet molliorem utique evenire neglectam posi- 
tionem tertio dactyli loco quam secundo, licet aliter videatur 
Santenio ac Lennepio [p. 419]. — porro exempla ut pro- 
feram, in Latinis verbis contempto consonantium duriore 
concursu dixit Lucilius [lib. VII, 20; IX, 15; X, 8; XXVIII, 
39] in fine hexametri 'segetem immutasse statumque'; ' accur- 
rere scribas'; 'deducere scalis'; 'pro statura Acciw' status. 
in quibus tamen primo loco recte videtur a Dousa restitu- 
tum illud 'satumque'. itaque Lucretius sive primo versu sive 
ultimo [I, 372; V, 47; 79; VI, 1186; IV, 473; 770; 846; 
VI, 195; 943] 'cedere squamigeris'; 'quidve superbia spur- 
cilia; 'libera sponte; 'tenuia sputa'; 'unde sciat'; 'inde 
statu'; *mollia strata'; 'pendentibu structas'; 'manantibw' 
stillent'. porro noviens Horatius in saturis [I, 2, 30; 71; 
3, 44; 5, 35; 10, 72; II, 2, 36; 3, 43; 296; 5, 28] et quin- 
quiens Propertius (IV, 10, 53; 67; V, 1, 41; 4, 48; 5, 17] 
admisere similia, et ipsi plerumque primo pede seu paen- 
ultimo, praeterea semel Maro notissimo illo [aen. XI, 308] 
'spem siquam adscitis Aetolum habuistis in armis, ponite. spes 
sibi quisque', in quibus neglecta positio et geminato voca- 
bulo spei excusatur et ut recte docet Victorinus [2517] eo, 
quod sequentia alium incohant sensum. nam miris illud ab 
alis grammaticis erroribus exagitatum exemplum. denique 
circa idem tempus auctori Culicis etiam prima sede numeri 
migrata elegantia hoc versu [195] 'horrida squamosi vol- 
ventia membra draconis'. verum post hanc aetatem Latinis 
verbis coiugatis ea licentia adhiberi plane desitast, quam 
legem perraris exemplis librarii, innumeris violarunt critici. 
veluti pessime habet quod dedit in carmine de Maevio 
Meierus [821, 5| "nec licuit non nosse scelus pro vero 'non 
nosse nefas', nec melius quod lacobus in Manilii libro primo 


LIBER QVINTVS 387 


[277] 'unoque in vertice scandunt in diversa'. ubi scriben- 
dumst «unoque a vertice tendunt. apud Petronium [Mey. 172] 
in opusculo de saga muliere quamquam plerique probavere 
"florida. tellus, cum volo, spissatis arescit languida sucis', ta- 
men pridem intellectumst unice sententiae convenire siccatis. 
contra in Arateis Germanici [405] si recte scripsit Grotius 
spissentur pro siccentur, in eis, quae sunt /unc mihi spissentur, 
aut cogendum illud mihi aut verba loco mutanda sic spis- 
sentur mihi tunc. apud Calpurnium non recte Schenkelius 
[6, 59] iudice Mnasyllo. porro in Sulpiciae satura cum mire- 
tur Carolus Fridericus Hermannus noluisse Wernsdorfium 
proclivi; quam vocat, emendatione usum ponere [55] 'así 
ubi spes secura redit! — traditum 'ast ubi apes! —, ego 
multo magis miror quod creticum pro dactylo admisit, scri- 
bendumquest aperta veritate 'así ubi res secura redit', sicut 
dixit Vergilius [aen. I, 563] 'res dura et regni novitas me 
talia cogunt". huius apud aequalem Statium quod quidam 
probavere [silv. IV, 3, 81] 'sed grates ago strictus atque 
lantist' pro unice apto 'servitusque tantist', ne fingi quidem 
cogitarique potest magis barbarum. at eiusdem Achilleide 
cum feratur [I, 348] 'sparsosque studet componere crines' 
(at illud /;met legitur in Puteaneo), nos potius libro Gro- 
novii non contemnendo, ut ait ille, obsecuti ponemus 'spar- 
sosque tumet', quod ut paullo inflatius egregie convenit 
Statio [cf. Heins. ad Claud. bell. Gild. 330]. denique in 
Octavia etsi numquam credidi recte habere quod fertur nullo 
teste [152] 'iuvenis infandi ingeni capaxque scelerum, dira 
cui genetrix facem accendit', sed scribendum esse 'scelerum 
capaxque', tamen, ne aequo audacior esset ea mutatio, ani- 
mus angebatur. postea cognitumst in libro Turonensi esse 
"scelerum capax' neque in aliis desse corruptelae signum. 
qua re aucta coniecturae nostrae fides. nam ab Octaviae 
scriptore non enclitica modo [361], etiam illud a/que traici- 
tur [165; 474]. ceterum quod iambici poetae ubi non refer- 
ret, longane an brevis esset thesis, copularunt cum correpta 
finali verba, quae haberent sp, sc, similia, nequis regulam 
ea re dicat everti, parum veremur. — porro ne christiani 
quidem facile auctores in Latinis vocibus positionum nor- 


mam inigrarunt. ita tamen semel Prudentius [peri st. 10, 
25* 


388 LIBER QVINTVS. 


688] 'tristem suae magistra spectet impia" et Sedulius [c. p. 
V, 403] 'Christus adest panis, sanctus quoque spiritus ignis! , 
ubi alii sanctusque, et Priscianus initio metri [perieg. 594] 
"aurea spectetur'. nam et similia Corippus [ioh. III, 30; 
IV, 13], item magis cultus poeta Sidonius [burg. Leontii 
122; ad Consent. 338]. denique Lindinus in hendecasyllabo 
[anthol. 28, 7 H.]: 


quinquaginta velim diserta scribas. 


At hercule non eadem abstinentia in Graecis vocabulis 
usi poetae, quamvis etiam in his licentiam plerumque mo- 
dulo sonorum et certa temperarent necessitate. 

Ac primum quidem aliquando positionem neglexerunt 
in verbis a ze(a incipientibus, quippe quae pronuntiatione 
vulgari apud Latinos pariter atque Graecos plerumque ae- 
quaret sibilam.' ceterum similiter x prioris partis substan- 
tiam cum exuisset (cf. Terentian. 1154 sqq.], unde et apud 
Commodianum [pg. 158, 21] legitur xanta pro sancta, eandem 
traxit libertatem, nisi paucitate verborum in sermonem La- 
tinum receptorum ad nihilum res redigeretur. itaque a 
metricis ficti videntur versus [Terentian. 1160 sq.]: 


pontibus instratis coniunxit litora Xerxes. 
sanguine turbatus miscebat litora Xanthus. 


habes tamen Sidonii hendecasyllabo [ad Magn. l'elic. 38]: 
inflatum numerositate Xerxen. 


it& ps simillima cum sit natura praedita, haud raro vim 
duplicis consonae exuit in psalmo, psallendo |Beda 2353]. 
Minus placet neglecta positio, prior verbi secundi con- 
sona si sit sibila [cf. Terent. 1056—1061; 1164]. quare 
licentia corripiendi substitit ferme in verbis paucissimis et 
quae aliter inepta essent metro, parum ut probaretur Pro- 
pertii exemplum tale [IV, 18, 21] 'twque o Minoa venundata 
Scylla figura! vel poetae item Augusto aequalis [Mey. 844, 1] 
"uni Crassitio se credere Zmyrna probavit! aut Avieni illud 
[descr. orb. terr. 1346] 'in medioque Sabae sunt cespite; gens 
quoque Scodri' sive Ausonii mavis [prof. burd. 8, 2] 'anne 
Sperchei pariterque nati! [cf. ib. 22, 5; Maximian. 5, 126]. 
— jam singula ut expediam, ne in Graecis quidem verbis 
violare positionem sustinuerunt Horatius, Persius, Grattius, 


LIBER QVINTVS. 389 


Valerius, Homerus Latinus, Boethius, Arator, Corippus in 
laudibus Iustini, qui scholam ut ad versum aptaret longa 
priore efferre maluit [IV, 188; cf. III, 158]. a quibus paul- 
lum diversi, quamquam et ipsi sunt cautissimi, in finem 
versus dactylici admisere Catullus [64, 357] Scamandrum — 
quem .Yanth»wm potius ut dicerent Vergilium, Lucanum, Pri- 
scianum, alios acrior metrorum quam deorum adegit re- 
verentia —, smaragdum (vel potius zmaragdum) Lucretius 
[II, 805; IV, 1118] et secuti eum Sammonicus [953], Tibul- 
lus [I, 1, 51; II, 4, 27], Propertius [III, 8, 43], Lucanus [X, 
121], Statius [theb. II, 276], Claudianus [8, 586; 10, 88; 
22, 89; 28, 563; 70, 7; 73, 5], auctor Phoenicis [135]. itaque 
habet Vergilius [aen. III, 270] "nemorosa Zacynthos', Ovidius 
[heroid. 1, 87] 'alta Zacynthos' idemque [am. II, 6, 21; met. 
II, 24] 'Aebetare smaragdos'; 'lucente smaragdis', denique in 
halieuticis [120] '/amyrosque smarisque'. Vergilio obsecutus 
Silius, cuius sunt haec |I, 275; 290; II, 603] 'colle Zacyn- 
thos'; 'regna Zacynthos'; 'portata Zacyntho'. item si mem- 
branae optimae fides, et quidem de Hispanica urbe ubi 
agitur, Iuvenalis [15, 114] 'maior clade Zacynthos'. porro 
in sola z ausi sunt neglegere positionem, versibus quidem 
pariter omnes rarissimis, Manilius, Columella, Seneca, Iuve- 
nalis, Nemesianus. denique a Terentiano in exemplis memo- 
randis etiam aliquando solita normae severitas mittitur. 

Iam ut intendatur sequentium consonarum vi vocalis 
praecedens, propter causam manifestam in arsi potius quam 
in thesi evenire verumst. praeterea intellegitur illas co 
minus esse efficaces ad producendam brevem, quo facilius 
poterit additis isdem anteuntis syllabae servari quantitas. 
quamquam quod asserit Terentianus [1192 sq.; cf. Bed. 
2353] collocatis in capite verbi muta cum liquida omnino 
integram manere vocalen priorem, egregie fallitur. quippe 
non in arsi modo, etiam in thesi potest produci. ita enim 
dixit Ausonius metro heroico |de clar. urb. X, 6] 'versa 
Graia manus centum se effudit in urbes! , et Prudentius alcaico 
[peri steph. 14, 9] 'mortis deinde gloria liberue', tum Sido- 
nius phalaecio [ad Consent. 277| 'sive prandia quis refert 
Thyestae'. et ita Anthologiae quidam auctor [117, 11 R.]: 
sanguineis ornans aestiva prandia moris. 


390 LIBER QVINTYS. 


Sane classicorum plerique, potiores secuti rationes, 
qualicumque positione producere breves timuerunt. quo- 
rum in numero fuerunt Lucretius, Horatius, Maro, Pro- 
pertius, Ovidius, Manilius, Persius, Valerius, Homerus La- 
tinus, Columella, Calpurnius, laudator Pisonis, Nemesianus, 
Rutilius, Claudianus, Avianus, auctores Nucis et pervigilii 
Veneris. e quibus Manilius, pridem correcta ut silentio 
transeam, non scripsit [V, 135]: 

hinc fidae mentes tremebundaque corda creantur, 
suspensa strepitus, 
scripsit 'a( strepitus", sicut dixit Tacitus [ann. XIV, 57] 
erectas ad nomen dictatorium Gallias. at ex relicuis plerique 
cum sustinuerint producere positionis vi brevem, non tamen, 
ut visumst Drakenborchio [ad Sil. IX, 575], infinitis exem- 
plis, sed rarissimis id admiserunt, itaque primum anti- 
quissimus auctor artis Ennius habet [93] 's/abilita scamna 
solumque! atque item [269] 'populea frus'. deinde Catullus 
admisit idem cum in metris nuper repertis haud ita raro 
[4, 9; 18; 17, 24; 22, 12; 29, 4; 44, 18; 63, 53], tum semel 
in hexametris geminato verbo eodem [64, 186] 'nuilla fuga 
ratio, nulla spes. omnia muta', itaque auctor Lydiae [53] 
"ausus ego primus', porro Tibullus [I, 5, 28; I, 6, 34] 'pro 
segele. spicas'; 'servare, frustra', tum Grattius [142; 259] 
"generosa slirpibus arbor'; 'vulpina species. quid quod ne 
epici quidem auctores saeculi p. Chr. n. primi productas 
positione finales a maiestate carminis duxerunt alienas? ita 
enim dixit Lucanus [V, 118] 'guippe stimulis ictuque' et Si- 
lius [IX, 575; XVII, 547] "immane stridens; 'diversa spatio", 
nec non Statius in Thebaide [VI, 551] 'agile studium", ut in 
Silvis |L, 6, 10] 'iam bellaria adorea pluebant'. nam et ita 
in tragoediis Senecae reperitur fine trimetri [Herc. fur. 950; 
Hippol. 1026] '/rigida spatio refert'; 'undique scopuli ad- 
strepunt', ubi tamen recte, nisi fallor, Withofius: /ulgi- 
dum spatio refert et Schmidtius: adstrepunt scopuli undique. 
Martialis sunt haec [lib. spect. 28, 10; epigr. I, 115, 1; Il, 
66, 8; V, 69, 3] "Caesarea praestitit; 'invide (alii impera- 
tivum perhibent) Procille'; 'digna speculo'; ' Romana stringis 
in ora', quae satirica licentia excusantur, ut illud Iuvenalis 
[8, 107] 'occulta spolia'. ceterum his si addideris Sam- 


LIBER QVINTVR 391 


monici [31] tale "inducta prosunt', habes exempla brevium 
iure positionis productarum quotquot inveniuntur apud clas- 
sicos, ut puto, omnia. at e christianis qui saepius utuntur 
licentia eadem, decepti ut plurimum doctrina grammaticorum 
de communibus syllabis prolata. maxime autem placuit Pru- 
dentio et Venantio modulus iste extentae brevis, neque in- 
usitatus fuit idem Sidonio, Paulino, Iuvenco. ceteris longe 
rarius adhibetur. 

Iam ad productionem arsis vi effectam progressuris etiam 
hic notandum finalem brevem et in consonam exeuntem, si 
proxime sequatur spiritus, non licentia quadam, sed lege 
positionis produci credi a christianis. quare et monosyllaba 
extendere sustinuerunt addita ^, quae quidem iure arsis non 
magis ipsi quam classici umquam producerent. itaque sic 
dixit Sedulius [c. p. III, 296]: 

vir humilis maesto deiectus lumina vultu 
neque aliter Corippus [laud. Iust. I, 268]: 
dicite, quis hominum 


et Arator [a. a. II, 973]: 


bis habitum, quem culpa crent. 


ita in hymno Venantii scribendum adiecta aspiratione [II, 
2, 19] "Aic acetum, fel, harundo, sputa, clavi, lancea", ubi 
pars librorum habet arundo. nam /el, sicut mel [Ovid. ep. 
ex P. IV, 2, 9; Appul. apolog. c. 9], non potest non habere 
€ brevem. minus probatur in thesi qualiscumque verbi 
finalem positione ista produci, ut tamen dixerit Venantius 
[I, 21, 7] 'te famulans intrat, sed hunc tua regna refrenant' 
[cf. de vita Martini I, 430 al.] et qui Didus epistulam hexa- 
metris conscripsit [Mey. 1610, 98] 'corda ligavit amor. | quis 
lantum in hospite vellet! atque item [119] 'numquam damna 
volo. vel hoc mihi, perfide, redde; [132] sed quod hospes 
eras. ceterum modulum illum communis syllabae frequenter 
adhibuere Sedulius et magis Fortunatus, raro admodum 
cum Paulino Prudentius, Arator, Ausonius, Sidonius, num- 
quam omnino Terentianus, Boethius, Priscianus, Avianus, 
Maximianus. 

Porro singularis quaedam invenitur ratio producendi en- 
cliticam que, quod genus licentiae, Graecorum aemulatione 


392 LIBER QVINTVS. 


ortum, severissima continetur norma. secutis quippe spe- 
ciem Homerico carmine non quidem semper, sed saepius aliis 
usurpatam observatur Romanis primum, ut aut quinta aut 
potius secunda arsi fiat productio — unde Homerus Latinus 
versum istum exemplaris sui [Il. 1I, 495] 4oxeoíA«og vt ITgo- 
9oxvoo rt KAovíog rs sic maluit reddere [168] '4rcesilaus 
atrox Prothoenorque Cloniusque' —, tum, ut subsequatur 
statim repetita enclitica et ut e verbis, quibus cingitur illa, 
quae producitur, prius ne minus quattuor expleat moris, 
posterius anapaestum impleat vel spondeum, sicut habes in 
his 'sideraque ventique', '.Xoemonaque Prytanimque'. | iam 
ludibrii illius, quod numquam extra continuatos adhibitumst 
hexametros, primus auctor fuit Accius hoc versu [Fest. p. 146]: 

calones famulique metallique caculaeque. 
id Vergilius cupide arreptum ita adornavit, ut numquam 
nisi aut binis consonis aut liquida vel sibila subsequente 
encliticam intendisse eum observarit Wagnerus. qua dili- 
gentia illum alioquin aemulatus Ovidius non aequat. sed 
post hos apud classicos auctores non inveni exempla pro- 
ducti illius que praeter singulos versus Grattii [130], Ger- 
manici [262], Sihi [VII, 618], Homeri Latini [168], quos 
quidem adscribam: 

taxique pinusque Altinatesque genestae. 

Electra Alcyoneque Celaenoque Meropeque. 

Sullaeque Crassique simul iunctusque Metello. 

Arcesilaus atrox Prothoenorque Cloniusque. 
neque magis christianis placuit iste modulus, quamquam 
habes apud Corippum [laud. Iustin. III, 177]: 

laevaque dextraque acies adstare videres. 
ubi etiam notanda elisio in altero que commissa. at Avienus 
ubi imitatur Germanici locum supra adscriptum [cf. et Cic. 
arat. 35 sq.], sic maluit scribere [580]: 

Electra Alcyoneque Celaeno Taygeteque 

et Sterope Meropeque simul famosaque Maia 

prole deo. 

Sed missis ludibriis grammaticorum aut grammaticis 
similium poetarum cetera ut persequar, productionem fina- 
lium arsis sola vi effectam statuit Lachmannus non admitti 
a plerisque nisi aut in caesura legitima aut sequente voca- 


LIBER QVINTYS. 393 


bulo Graeco. quae quamquam non omnino habent recte, 
tamen longe sunt potiora commentis ceteris, cum plerique 
nimium potentiae, quidam parum tribuerint ictui rythmico. 
horum quidem secutus numerum quod Ritschelius in pro- 
legomenis Trinummi [p. 185] negavit ullam habuisse viin 
ad producendum arsin in veteri Latinorum poesi universa, 
equidem non possum satis mirari quid enim? non puta- 
bimus Ennium ea licentia usum, quam apud Homerum ducem 
propriae viae innumeris erat videre exemplis? et abhorret 
a vero in tanta egestate sermoniis patrii et rudi etiamtum 
arte huic admissum, quod nec Graeci ante illum in tanta 
facilitate explendi metri nec post Romani in tanta severitate 
temperandae artis sunt aspernati? 

Verum his, quae ante annos multos sunt conscripta, 
nunc addenda quaedam video. 

Itaque apud Graecos cum in heroico metro inde ab 
antiquissimo tempore usurpata esset frequenter productio 
finalium in consonam exeuntium sequente vocali, aliquanto 
rarius etiam vocali finitarum succedente consona, contra 
eadem licentia prohiberetur ab iambico metro ac trochaico, 
in libro de Saturnio versu [pg. 67 sqq.] demonstrare conati 
sumus à Romanis in hoc ex iambicis trochaicisque numeris 
mixto diuque solo metro Latino porrectas finales breves 
quaslibet verborum plusquam monosyllaborum in prima, se- 
cunda, quinta arsi, ut: 

deinde pollens sagittis inclutus arquitenens. 

Runcus atque Purpureus, filii Terras. 
quod si recte statuimus, apparet eandem in hexametro da- 
ctylico libertatem non extrinsecus adscitam, sed repertam 
domi. 

Neque tamen dubitari potest, quin Homeri potissimum 
exemplo inductus sit Ennius ad illam usurpandam, qui 
quantum abhorruerit a versibus, quos olim Fauni vatesque 
canebant, nemini ignotum. 

Iam gnarum plerisque saepe apud Homerum dubium 
videri, producta in exitu verbi finalis utrum a licentia po- 
etica, de qua agitur, sit repetenda an potius explicanda 
ea re, quod sequens verbum olim habuerit sive digamma 
aeolicum ante vocalem (quo recepto etiam hiatus multa 


3594 LIBER QVINTVS. 


exempla, quae olim ferebantur, iam sublata) sive duas in 
principio consonas pro unà. de quo dixit Hermannus [elem. 
doct. metr. pg. 48], Hartelius [stud. Homer.], Christius [me- 
tricae Graecae Latinaeque 195 sq.], dixere alii multi. nihil 
tamen hoc ad disputationem nostram. nec enim antiquis- 
sima lliadis et Odysseae forma respicienda, sed ea, quae, a 
Pisistrati aetate litteris propagata, insequentium temporum 
epicis Graecis, denique grammaticis Alexandrinis causam 
praebuit eas producendae finalis leges sequi, quas in libris 
eorum legimus. ab Alexandrinorum autem potissimum disci- 
plina pependisse Ennium in Homeri arte interpretanda quis 
dubitat ? 


Sed ut recte pleneque iudicetur arsis de po- 
testate in versu Latino, primum omnium hiatus 
rationes proximo libro expeditas comparabimus. 
itaque cum duplex licentia sive hiantis finalis 
seu productae oriatur ab arsi, apparet illam 
duriorem audacioremque esse posteriore. nam 
admissa dihaeresi vocalis omnino eximenda me- 
tro servatur plerumque plena. at si extendetur 
correpta, una tantum mora adicitur syllabae, 
non quidem sufficienti ad ictum metricum, sed 
integram moram explenti. unde et minus fre- 
quenter usi hiatus modulo poetae quam produc- 
tionis, et ubicumque ille admittitur tuto, haec 
poterit adhiberi, non tamen ut inverti liceat 
rationem. porro sicut hiare brevem paene caret 
exemplo apud Romanos, haud sane potuit in vo- 
calem exiens finalis perinde, quam quae con- 
sonam haberet additam, extendi [cf. Serv. ad 
aen. III, 464], primum quod plus accedit firmi- 
tatis syllabae producendae eodem verbo con- 
tinuata quam vocum intervallo dirempta con- 
sona, deinde quod paullo tardius percipitur 
animo lectoris admissa licentia. 


Hinc apud classicos producta in arsi vocalis brevis vix 
invenitur. quae toleranda videtur in exemplo Ennii tali 
[149]: 


et densis aquila pinnis obnixa volabat. 


LIREH QVINTVS 395 


nam potuit ille Homeri imitatione ductus admittere cam. 
Ennium autem secutus videbitur Vergilius, si scripsit [aen. 
III, 464]: 

dona dehinc auro graria sectoque elephanto ; 
ubi Lachmannus per coniecturam gravia a sectoque elephanto, 
Schaperus gravia ac secto elephanto admisso per aemulationem 
Homeri in quinta arsi hiatu, ut qui dixerit [Od. XVIII, 196; 
XIX, 564] zguórov &Aíg«vrog. contra non dubitatur, quin 
alibi [aen. XII, 648] legendum sit sancta ad vos anima atque 
istius nescia culpae, ubi libri boni inscia. nam vel hiatum 
vel trochaeum hic quis toleret? at nec Horatio io bacche 
[s. I, 3, 7] nec Propertio ossa [V, 5, 64] nec Rutilio repor- 
tanda |l, 630] longa efferuntur ultima, qualia librariorum 
aut criticorum tribuuntur eis socordia. neque hercule chri- 
stiani faciles ad istam licentiam, qua omnino abstinuere 
Boethius, Luxorius, Priscianus, Sidonius, Maximianus, Avia- 
nus, Arator, Priscianus, denique Sedulius, cui male adscri- 
psere quidam [c. p. I, 268] "Jibertatis ope radians ubi regia 
fulvis'. contra usi eadem deteriorum haud pauci, ut Venan- 
tius et Corippus saec. VÍ, sed modice. etiam minus ali- 
quanto quod Prudentio placuit, non erit mirum. itaque 
notanda apud eum ut eximia exempla talia [c. Symm. I, 
92; 395]: 

iura resignasse sursum revolantibus umbris ; 

incassum arguere iam Taurica regna solemus. 


at ab Ausonio omnino illam abiudicandam existimo figuram. 
certe unum producta in caesura vocali hexametrum in edi- 
tione priore notaveram [epist. 5, 37]: 

rescisso disce componere nomine versum; 
ubi Heinsius disces vel disce en. — non pertinet ad rem, 
quod in sapphico metro [prof. Burdig. 8, 7] legitur 'sed 
quia nostro docuere in aevo'. mam illud 4uia apud chri- 
stianos aliquando iambum explere infra docebitur. cetera 
duo documenta eiusdem exceptionis, quae Schenkelii ad- 
feruntur Indice, coniecturis sunt reperta nec, ut puto, tole- 
randa. nam Idyll. 3, 7 recte vulgo nunc labor et curae mea 
sunt, non cura; Parental. praef. 4 sqq. sic interpungendi:; 

sufficit inferiis, exequialis honos, 

nenia, funereis satis officiosa querellis, 

annua ne tacitus munera praetereas, 


396 LIBER QVINTVS. 


ubi male Brandesius /acita. neque a Claudio Victore in arsi 
positum existimem [aleth. I, 181] dira neutro genere, ubi 
libri dirum. fortasse scribendum: Aaec quoque lux illast, 
mirun! qua Tartara. Christus solvit. et alibi apud eundem 
[II], 670] recte Gagneius arcanum pandente deo causamque 
docente adventus, pro arcana. 

Iam universo producendae finalis modo omnino convenit 
cum hiantis. 

Scilicet nec in thesi constantes umquam extenduntur 
vocales breves (sed christianorum ultimos loco auctores non 
magis curo quam inscriptiones) nec in ictu positae mono- 
syllabae. itaque recte docti apud Martianum [II, 116, 4]: 

cum nitet, aurato cum fulgit Phosphorus astro ; 
ubi male quidam aurato /it et (libri aurato et cum fit vol sit). 
in Paulini carmine de orantibus [v. 19] scribendum: 

caecus, clodus, inops, furiosus, saucius, aeger; 
ubi libri: furiosus, anxius; et apud Claudium Victorem [aleth. 
IIT, 762]: 

horrificoque malo stupefactus iam ingreditur Loth. 

Nemo autem adsentietur Servio adfirmanti [conm. in 
aeu. III, 91] monosyllaba ad artem non pertinere et poni 
indifferenter. 

Tenendum tamen vocalium vel brevium notiones in versu 
semper usurpari longas, velut dixit Terentianus [331]: 

t vel o Graecum putetur ne Latinorum e vel 0o; 
et Ausonius [idyll. 12, de litteris]: 
jr« quod Aeolidum quodque t valet, hoc Latiare e. 

Praeterea ab Ennio usque ad Vergilium qui 
licentius admisere hiatum, cum isdem condi- 
cionibus quattuor extendi voluissent brevem, 
h. e. aut in caesura legitima, et maxime quidem 
in penthemimeri versus heroici, aut iniecto 
nomine proprio sive Graeco, quod adeo sufficit 
sequens, aut duabus antecedentibus brevibus 
vel addito sensus interstitio, relicui classico- 
rum illud non probarunt nisi aut in caesura aut 
addito nomine proprio vel Graeco, ut tamen 
satirici priore tantum uterentur genere liber- 
tatis. 


LIBER QVINTVS. 397 


Nam nec Manilius scripsit [IV, 920] "ipse vocat animos 
nostros ad sidera mundus', scripsit "nostros animos" nec 
Sammonicus [15] '&«n poteris alacrem capitis reparare vi- 
gorem' sed potius '(wnc alacrem poteris. apud eundem 
alibi cum feratur [511]: 

est qui praevalidum frixo sale miscet acetum 

atque olei suco refricat albentia membra, 
reponendum esse 're/ricat qui^ docetur eo, quod libro Turi- 
censi fertur illud re/ricatque. at poterit videri eximendus 
normae severitati Valerius Flaccus, apud quem aliena ferun- 
tur haec [V, 164; 591; VI, 152]: 

fit fragor, aetherias ceu luppiter arduus arces 

impulerit, imas manus aut Neptunia terras. 

croceos sic illius omnis odores 

iactat eques. unctis sic est coma culta maniplis. 

omnibus in superos saevus honor, omnibus artes 

monstrificae. 
haec igitur quam recte habeant iudicandum relinquo aliis, 
ut moneam tamen primo exemplo reponi posse manus aut 
imas, secundi melius convenire sententiae cunctis quam wunctis 
(pro quo Vaticanus habet liber iunctis) in tertio dubito 
plerumque an sit reponendum /erus est honor. nam pro- 
ductam a Valerio ideo finalem in saevus, quod A vice con- 
sonae fungi posse existimaret, nemo sanus putabit. 

Huic autem, de qua agitur, licentiae, ut plerisque, 
aptissimum longe metrum heroicum. nam e ceteris numeris 
qui certa carent caesura ne potuere quidem eam recipere. 
— at e christianis poetis etsi haud pauci similem classico- 
rum et ipsi tenuere modestiam, tamen alii, quibus fraudi 
fuere grammaticorum ludibria, hexametri arsibus secunda 
tertiaque et quarta vel aliquando quinta, praeterea priore 
parte pentametri pro communibus adhibuere breves, a ce- 
teris et ipsi arcentes plurimum versibus. 

His expeditis nihil iam erat impedimenti, quin exempla 
diversa metrorum persequeremur, nisi prius mihi essent 
impugnanda, quae de communi ad Augusti usque aetatem 
finalium quarundarum quantitate sunt prolata a Ritschelio. 
qui cum in prolegomenis "l'rinummi dixisset [pg. 174 sqq.] 
posse adeo Vergilii usu confirmari nomina in or exeuntia, 


398 LIBER QVINTVS. 


quae haberent genetivo longam o, etiam nominativo pro- 
ductam habere finalem, intendit id Fleckeisenus in annalibus 
philologicis et paedagogicis [LXI, 17 sqq.] ita, ut assereret 
et à Vergilio et ab aequalibus eius haud incertis exemplis 
terminationes verborum, quae sunt ar, er, or, at, et, it, tur, 
mur, mus, cum nominum quibusdam servata quantitate pri- 
stina produci eandemque opinionem acerrime tutatus est 
Corssenus libro de pronuntiatione Latina [II, 436 sqq.]. 
horum auctoritate freti qualia imitatorum servum genus 
quibus scriptoribus tribuerit, afferre non vacat. sed ne illis 
quidem, quorum nomina apposui, satis recte rem difficilli- 
mam tractatam esse statuo. debuit enim, nisi fallor, primum 
omnium quaeri, numquod istius usus vestigium apud Lucilium 
Lucretiumque et Catullum inveniretur. quod si secug se 
haberet, qui potuit fieri, ut Vergilius et Augusto aequalis 
auctor hanc Aboriginum, mox Plauti et Ennii insolentiam 
renovaret post CL non minus annos? nonne omnes huius 
temporis poetae odium contemptumque veterum dactylico- 
rum, nedum scaenicorum, prae se ferunt? nonne ridiculus 
extitisset Vergilius aequalium non inimicis modo, sed fauto- 
ribus? ego vero sicut concedo pleraque Ritschelii et Fleck- 
eiseni Corssenique placita Plautinis recte adhiberi libris, ita 
numquam patiar eadem promiscue dactylicorum admitti car- 
minibus. 

Quippe certum firmumque constat animo non ullam 
finalem ex illis, quae vulgato optimorum temporum usu 
breviantur, pristinam apud hos retinuisse quantitatem nisi 
is coniunctivi perfecti sive futuri secundi. nam haec sane 
in arsi omni tempore invenitur ut brevis, ita longa. quare 
quod in thesi rarissime extenditur, ut apud Catullum [66, 
91] siris et apud auctorem heptastichon de VII sapientibus 
[pg. 248 Sch.] /axis, ubi tamen Schenkelius cum parte libro- 
rum /ac sis, id vero non vi arsis provenit, sed quod plerum- 
que hae formae dactylicis metris minus conveniunt. certe 
ne vulgari quidem pronuntiatione is illud pariter atque 
imus, itis breviari solita prioribus Caesarum saeculis inde 
conficitur, quod in Vergiliano [aen. VI, 513]: 

namque ut supremam falsa inter gaudia noctem 
egerimus, nosti. et nimium meminisse necessest 


LIBER QVINTVS. 399 


egerimus cogente metro correpta i elatum asserit auctor in- 
certus de ultimis syllabis [gr. Lat. IV, 259] nec minus Avitus 
in epistula ad Viventiolum rhetorem [|pg. 86 ed. Peip.]. — 
praeterea illa quae sunt ij/ et petii! cum compositis ad Mar- 
tialem usque habuisse i longam quod comprobavit Lach- 
mannus [207], cuius praeceperant animis inventi notionem 
quandam cum Gronovio [ad Stat. theb. VI, 664| Heinsius 
[ad Ov. met. I, 114], huius usus satis mirifici causam cum 
non addiderit ille, apte inde repetere videor, quod, cum 
vulgato usu in verbis istis eiecta v praeteriti temporis fieret 
contractio vocalium parium, ubi sequeretur s, in tertia per- 
sona numeri singularis, Romani, ne committerent pares 
eiusdem quantitatis vocales, quod quidem longest iniucundis- 
simum, pristinam maluerunt retinere mensuram. certe illud 
repetivit brevi finali extat apud auctorem Culicis [392]. — 
ceterum Silio [XIII, 166] Sulpiciaeque [23] formas illas cor- 
repta potuisse efferri ultima in hexametri exitu ita "'(ransiit 
ictu', "exiit arces. christianorum poetarum non efficitur 
auctoritate, qui easdem formas breviarunt, veluti his versi- 
bus Sidonius [burg. Leont. 28; paneg. Maior. 191]: 

sumpserat hoc nascens primum, cum transiit olim. 

stridula Pelidae per Troilon exiit ornus, 
sive Aratoris males uti exemplo [a. ap. II, 1185]: 

virus abest, oculis cum squamens exiit horror. 


contra antiquam quantitatem a. 494 retinuit Asterius in epi- 
grammate notissimo Vergilii Florentini: 


siqua minus vacuus praeteriit animus. 


ubi tamen ultima praeter pra legi iam non possunt. porro 
sanguis haud ita paucis locis producitur a poetis usque ad 
finem saeculi p. Chr. I, longe cum saepius corripiatur. cui 
similem in eo, quod est pulvis, quantitatem finalis videtur 
adserere Maronis metrum tale [aen. I, 477]: 
; huic cervixque comaeque trahuntur 
per terram et versa pulvis inscribitur hasta. 
fatendum tamen causam tam mirae prosodiae minime ap- 
parere. ceterum quod legitur apud Victorinum [2464] illud 
Samnis, licet per omnes casus ? longam custodiat, tamen 
nominativo correpta i efferendum, ut sanguis, pulris, suspicor 





400 LIBER QVINTVS, 


huic proferri male perceptam vetustiorum grammaticorum 
doctrinam, qui contraria ipsi tradidissent. denique nmiAil 
producta posteriore unus inter dactylicos ternis quidem 
exemplis dixit Ovidius [met. VII, 644; trist. V, 14, 41; ex 
Pont. III, 1, 113]. eandem rationem mensurae qui servarint 
in illis. nihili, nihilum, nihilo, non invenio, cum haud raro 
eadem ponantur breviata aperte secunda [Cat. 28, 12; 61, 
193; Ter. Maur. 209; Auson. idyll. 3, 12; 12, 16]. denique 
quod Beda [2359] asserit 4r tertiae declinationis per apo- 
copen ortum produci, egregie fallitur. nam et auctoritate 
poetarum et grammaticorum refellitur testimoniis [cf. gr. lat. 
VI, 232]. 

Iam af, et, it finales propter principalem quantitatem 
haud dubie produxit Ennius versibus his [287; 81; 417; 484]: 


noenum rumores ponebat ante salutem. 
omnibu' cura viris, uter esset induperator. 
infit: o cives, quae me fortuna ferocem. 

it eques et plausu cava concutit ungula terram. 


praeterea nec illud dubiumst, etiam perfectorum coniunctivi 
terminationem i! potuisse produci ab eodem nec magis, ubi- 
cumque finales eaedem in arsi inveniantur sitae sequente 
vocali, non licentia quadam id evenisse. sed eodem modo 
formarum quales sunt dicit, amavit produci ab Ennio exitum 
non potest probari exemplis. nam quae leguntur apud eun- 
dem porrectae [567; 374; 501]: 

multa foro ponit et agoea longa repletur. 

— vv — 8i forte feras ea nare sagaci 


sensit, voce sua nictit ululatque ibi acute. 
qua murum fieri voluit, urguentur in unum, 


eae vero caesura legitima potuere extendi. multo etiam 
minus finales in ar vel or vel us exeuntes apud eundem 
propria natura producuntur versibus his |170; 94; 489; 
117; 34; 85; 254]: 


eum nil horridius umquam lex ulla iuberet, 

interea fugit albu' iubar Hyperioni' currum. 
imbricitor aquiloque suo cum flamine contra. 
Q pater, o genitor, o sanguen dis oriundum. 

postilla, germana soror, errare videbar. 

sic expectabat populus atque ora tenebat. 

— vv. tergus igitur sagu' pinguis opertat. 


LIBER QVINTVS. 401 


eximendum putavi illud quod legitur apud Nonium py. 120 
s. l 'Hora': 
Quirine pater, veneror Horamque Quirini. 

nàm ibi cum non Iuventas dea significetur, ut vult Nonius, 
sed coniux Romuli inter deas recepta, cuius nomen cor- 
ripitur ab Ovidio Metam. XIV, 851, qui haud dubie Ennii 
secutus est exemplum: 

mutat Horamque vocat, quae nunc dea iuncta Quirinost, 
scribendum potius: 

teque, Quirine pater, veneror bene Horamque Quirini 
vel: 

— vv teque, Quirine pater, bene Horamque Quirini. 
sed quod ad cetera, pudet paene dicere incisione legitima 
et finiti ordinis metrici iure ista provenisse omnia. porro 
feruntur apud eundem Ennium talia [487; 472; cf. 473]: 


tollitur in caelum clamor exortus utrimque. 
clamor ad caelum volvendu' per aethera vagit. 


verum enimvero scribendum in his, quod Lachmanno placuit, 
clamos satis aperte potest ostendi. etenim cum finales eas, 
quae apud Plautum producuntur, iam plerumque vacillante 
usu breviatas secunda parte saeculi a. u. c. VI haud paucis 
Ennii comprobetur locis, plane caret probabilitate maluisse 
illum uti ambiguae quantitatis terminatione quam ea, quae 
omni tempore mansit producta. certe non digni mentione, 
qui in tanta obscuritate veteris artis dactylicae binorum 
exemplorum singulis argutantes litteris aliena pleraque er- 
rore malunt corrumpere quam probatas alioqui rationes et 
facillimam omnium sequi coniecturam. praeterea quod Vah- 
lenus quasi uno et continuo metro nexa dedit [367] 'Aori- 
tatur induperator', proprio ipsius factum periculo. nos vero 
haec dirempta fuisse aut versibus aut verbis statuimus. 
verum post Ennium non in / magis quam in r vel s exeuntes 
flexiones quisquam produxit propter quantitatem principalem. 
ac primum quidem monebo diversae sententiae ab auctori- 
bus frustra iri provocatum ad Lucili haec [XVII, 5; IX, 
42; 14; XXX, 58; XXIX, 50]: 
cetera contemmit et in usura omnia ponit. 
erisabit, ut &i frumentum clunibu' vannat. 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 20 


402 LIRER QVINTVS. 


—vv- vv 8i plura haec feceri' pila, 

quae facimus, addes e, peila ut. pleniu' fiat. 

—vv- quandoque pudor ex pectore cessit. 

deierat enim se scripse et post non scripturum. redi. 


quibus accedit exemplis tale [V, 38]: 
— vu nam omnibus unu' dolor est captu' labosque, 


nisi ibi scribendum dolos. — sed eorum, quae apposui, me- 
trorum primum et quartum cum sexto caesura legitima, 
secundum ac tertium interstitio sensus excusantur. contra 
in quinto illud deierat non potest dubitari quin sit temporis 
praeteriti. iam Lucretius et Catullus libertate quantitatum 
ipsis a Hitschelio et Fleckeiseno concessa adeo timuerunt 
uti, alter nullo plane pacto, alter non nisi sequente vocabulo 
Graeco ut extenderet syllabas prisco tempore longas, at 
ipsorum aetate breves. sed age iam Vergilii. quem nimium 
putarunt plerique producendis syllabis, expendamus placita. 
e cuius exemplis numero ferme L praeteribimus merito ea, 
quae cáaesuris legitimis aut propriis Graecisve nominihus 
defenduntur, ut puta haec: 


ipse, ubi tempus erit, omnes in fonte lavabo. 

nam duo sunt genera. hic melior, insignis et ore 
et rutilis clarus squamis. 

qui teneant, nam inculta videt, hominesne feraene. 
tum sic Mercurium alloquitur ac talia mandat. 
invalidus etiamque tremens, etiam inscius aevi. 
Pleiadas, Hyadas claramque Lycaonis Arcton. 
ille comam mollis iam tondebat hyacinthi. 


quibus omissis remanent aliena talia [g. IL, 4; aen. IV, 64; 
IX, 610; XI, 110; XII, 421; 549]: 


tuis hie omnia plena 
muneribus, tibi pampineo gratidus autumno 
Horet ager. 
pectoribus inhians spirantia consulit exta. 
terga fatigamus hasta nec tarda senectus 
debilitat vires. 
pacem me exanimis et Martis sorte peremptis 
oratis ?^ equidem et vivis concedere vellem. 
subitoque omnis de corpore fugit 
quippe dolor, omnis stetit imo volnere sanguis. 
Mnestheus acerque Serestus 
et Messapus equum domitor et fortis Asilas. 


LIBER QVINTVR. 403 


quae cuncta praeter locum tertium vel eadem, qua Luciliana 
supra adscripta, excusantur norma vel admisso similibus con- 
dicionibus hiatu. quamquam, ut mos est poetis Latinis, non 
unà pleraque defenduntur venia. quippe primum exemplum 
et quintum repetito simili vel pari vocabulo, i. e. tibi; omnis, 
sive oratoria concitatione, quartum antitheto, sextum enu- 
meratione nominum emolliuntur, ut omittam in tribus pro- 
duci finalem verborum tribracho conclusorum. 

Verum istis qui sustinuerit Hitschelii ac Fleckeiseni 
comprobare placita, credat, si dis placet, idem Vergilio illud 
gravia et encliticam que longa pronuntiari finali vel ignorari 
Pleiadas apud Graecos brevem habere ultimam. restat unum 
illud '/erga fatigamus hasta nec tarda senectus debilitat vires. 
in quo neque, quod vetusto tempore asseveratumst, propter 
sequens A producitur finalis mus, et multo minus, quod 
nostro, propter naturalem quantitatem, sed quod penthemi- 
meri usus est Vergilius. etenim quamquam interstitio sensus 
facto in quarta arsi hephthemimeris fere optinet in hexa- 
metro, tamen licet, ubi libebit, incisionem quinti adhiberi 
semipedis propter insignem huius nobilitatem. unde et Ma- 
nilius eadem condicione non quartae, sed praecedentis arsis 
extendit brevem ita [II, 494]: 


Cancer et adverso Capricorum conditus astro 
vertitur in semet oculis, in mutua tendunt 
auribus. 


contra corruptum, quod legitur altero loco [lI, 371]: 


transversos igitur fugiunt subeuntia visus, 
quod nimis inclinat acne limisque videntur; 


ubi alii alia, Bentleius illud: quod nimis inclinant aciem. porro 
sic Homerus Latinus [966]: 

nec sufferre valet ultra sortemque supremam 

horruit instantem defessis viribus Hector. 
at pessime habet, quod Fleckeisenus obsequente Ladvigio 
tribuit Maroni talia [aen. V, 167; 480]: 


cum clamore (Tyas revocabat. ecce Cloanthum 
respicit. 
arduus effractoque inlisit ossa cerebro. 
qui cur unius codicis Romani testimonio posthabuerit ceteris 
libris firmata "et ecce', "in ossa, equidem minime intellego, 
26* 


404 LIBER QVINTVS. 


nisi forte displicebit in priore versu copula. sed dixerunt 
et ecce Seneca [Agam. 769], Valerius [IV, 392], Paulinus 
[24, 689], Ausonius [ephem. parecbas. 19]. iam quo demon- 
straretur ab Horatio in finali e/ pristinam servatam quan- 
titatem, his usus est metris eiusdem Fleckeisenus [|c. III, 5, 
17; II, 13, 14]: 

si non periret immiserabilis 

captiva pubes. 

navita Bosporum 


'Thynus perhorrescit neque ultra 
eaeca timet aliunde fata. 


e quibus priore loco positum exemplum iam attigimus libro 
IL porro in illo 'caeca timet aliunde fata! quamvis primae 
partis libertate possit excusari quadamtenus producta brevis 
— certe minus asper versus hic quam quem supra attuli 
"ossibus et capiti inhumato' —, tamen omnino amplectendum 
censeo quod repperit Lachmannus /imetre. namque minime, 
quod visum plerisque, ratione solum metrica, etiam sensus 
pravitate versus ille laborat, quo significatur aperte a nauta 
Bithyno, simul atque emenso angustias Bospori liberum 
patescat mare, non aut tempore ullo aut loco iam timeri 
periculum. quae apte ut exprimantur non potest omitti parti- 
cula disiunctiva. ] 

Verum etiam alia ratione Ritschelius et Fleckeisenus 
poterunt convinci erroris. quid enim? insecuti Ennium si 
revera af, et, i! finales cum aliis plerisque vulgo breviatas 
produxerunt, id vel auctoritate illius vel vivido etiamtum 
aequalium usu fecisse sunt existimandi. iam Lucilii Catulli- 
que et Vergilii tempore si etiam sonarent longum termina- 
tiones, de quibus dicitur, cur in tanta frequentia usus nec 
umquam in thesin et raro nec nisi ea condicione, qua hiatus, 
receptae sunt in arsin sequente vocali? at difficilius etiam ad 
credendumst antiquissimorum aemulatione aetatis Augustae 
auctoribus eas esse adhibitas',quantitatum rationes, quae 
ignotae lectoribus, nisi metri legitima excusarentur liber- 
tate, viderentur stare non posse, ut omittam, quam sit 
alienum a probabilitate poetis posterioribus fuisse perspectas 
prosodiae veteris normas, quas ne grammaticorum quidem 
doctissimi recte iudicarunt. 


LIBER QVINTYS. 405 


Quae cum ita sint, confutata HRitschelii et Fleckeiseni 
sententia videor comprobasse exceptis exemplis, quae supra 
posui, nullam finalium in r vel s vel / exeuntium, quae po- 
steriore tempore fuerit correpta, a dactylicis aliam ob cau- 
sam quam licentia metri produci. quodsi erunt, qui malent 
auctoritate quam ratione hanc rem confici, provoco ad 
Bentleii opinionem, qui ne Terentio quidem concedit pro- 
ducta ultima illud augeat [cf. adelph. 25]. 

Superest ut expediam, singulorum auctorum quinam 
fuerit usus producendis legitima condicione brevibus. igitur 
cum Ennius ac Lucilius rudes arte haud ita raris exemplis 
admisissent hanc licentiam ut pariter epici carminis gravitati 
et satirici neglegentiae convenientem, Vergilius Graeci simul 
et Romani Homeri inductus imitatione idem tenuit, non 
tamen ut res probaretur ceteris. nam (Catullus ter, non 
saepius [62, 4; 64, 20; 66, 11], adhibuit brevem productam, 
semper in quinta arsi hexametri et sequente vocabulo Ay- 
menaei. Horatius numquam in Epodis vel Epistulis porrexit 
correptam, sed in melicis quinquies [I, 3, 36; 13, 6; 2, 6, 
14; III, 16, 26; 24, 5], septies in Saturis [I, 4, 82; 5, 90; 
Il, 1, 82; 2, 47; 8, 1; 187; 260], in his tantum per cae- 
suram semiquinariam vel semiseptenariam, quod alter modus 
nimis videretur graecanicus. ceterum praeter unum exem- 
plum omnia in af, et, it finalibus evenere. idem semel [s. II, 
3, 1] si raro scribis, ut toto non quater anno, ubi quidam 
docti /ofo non wt. alibi autem [s. I, 7, 7] recte plures con- 
fidens tumidusque, adeo, ubi pars librorum ^umidus. porro 
quater Tibullus [I, 4, 27; 10, 13; II, 2, 5; IV, 2, 3], ubi- 
que in caesura hexametri semiquinaria, produxit finalem, 
decies Ovidius cum suis, et ipse numquam extra metrum 
heroicum. nam ut mittam, quae pridem sunt persanata, 
aliena quaedam "Tibulli [Tib. I, 4, 44; II, 1, 58; 3, 17; 4, 
38], quod fertur in epistula Sapphus [15, 182] 'et sub ea 
versus unus et alter erit, potius est quod Sarraviano pro- 
stat libro erunt, neque dignumst memoria in epistulis ex 
Ponto distichi alioqui suspecti pentametrum haberi talem 
[IV, 3, 44] "indigus effectus omnibus ipse magis'. tamen ne 
numquam credas in medio pentametro brevem porrigi, his 
Propertii et Martialis vetaris exemplis, qui alias vel in hexa- 


406 LIBER QVINTV8. 


metros rarissime [Prop. Ill, 24, 29; V, 1, 17; Mart. VII, 
44, 1; X, 89, 1] similem admittunt licentiam [Prop. II, 8, 8; 
Mart. IX, 101, 4; XIV, 77, 2]: 

vinceris aut vincis. haec in amore rotast. 


disce. Libyn domuit, aurea poma tulit. 
Lesbia plorabat, hic habitare potest. 


adde Marsi tale [Mey. 123, 5]: 

sed postquam alterius mulier communis utrique 

nupsit, deposuit alter amicitiam 
et porro eius qui de Maevio carmen composuit [Mey. 821, 15]: 

eripuit virtus pietatem, reddere virtus 

debet. qua rapuit, hac reparanda viast. 
praeterea uno loco Homerus Latinus extendisse videtur cor- 
reptam ita [966]: 

nec sufferre valet ultra sortemque supremam. 
dubia res in Lucano, cuius in primo [v. 642] libri habent 
plures: 

aut hic errat ait nulla sine lege per aevum; 
idque ipsum affirmat Priscianus [pg. 1194], ubi de duplicata 
agit negatione. at in aliis legitur wa sine vel nulla cum ; 
idque receptum ab Hosio. — porro bis Persius hisce ver- 
sibus [5, 57; 6, 26]: 

hic campo indulget, hunc alea decoquit, ille. 

emole. quid metuis? occa, et seges altera in herbast. 
bis Iuvenalis [3, 174; 6, 340]: 

maiestas tandemque redit ad pulpita notum. 

intulerit, ubi velari pictura iubetur. 
at apud Claudianum invenitur hoc [21, 155]: 


mixtis hic Colchus Hiberis, 
hic mitra velatus Arabs, hic crine decorus 
Armenius, hic picta Saces fucataque Medus, 
hic gemmata niger tentoria fixerat Indus; 
hiec Rhodani procera cohors, hic miles alumnus 
Oceani. 


ubi vides productae in illo A4rmenius ultimae non tantum 
caesura semiternaria, sed etiam multiplicatis nominibus pro- 
pris et adverbio Aic parari veniam. cetera incerta. nam 
alibi [22, 441] Ieepius cum parte bona librorum: 


illus ut magno Sol limine constitit antri, 


LIBER QVINTYS. 407 


ubi alii wt Phoebus ad limen, idem in carmine de hystrice 
[145, 13] recte cum Barthio: 

alba subit radix alternantesque colorum, 
ubi pro corrupta codicum scriptura dittographia haec fertur: 
altera. succrescit. etiam magis dubia res in epigrammatis 
duobus. ex quibus alterum tale habet distichon [79, 3 sq.]: 

claudieat hie versus, haec, inquit, syllaba nutat, 

atque nihil prorsus stare putat podager. 
at ibi legendum videtur: 

claudieat haec versus, haec, inquit, syllaba nutat. 
ubi per c/audicandi verbum vitiosa versus pars, per nwfandi 
suspecta propter nimiam communis sive, ut nos dicimus, 
ancipitis syllabae libertatem, de qua initio prohoemii me- 
moravi, videtur significari. ceterum vix intellegas, quomodo 
hoe crimen vel illud cadere potuerit in Claudianum, poetam 
longe elegantissimum, ut suspicio oriatur alterius hoc carmen 
esse auctoris. neque magis illi tribuerim versiculos de se- 
pulero speciosae, quorum in fine legitur hic pentameter 
[91, 4]: 

egregiumque decus invidiamque tulit. 
nam longe rarissimam productionem brevis in caesura versus 
huius supra dictumst. — atque in his longius substitimus, 
ut ostenderemus, quanta vel labante imperio lomana eorum, 
qui in metrica antiquam sunt secuti disciplinam, fuerit se- 
veritas artis et constantia. 

Sed ut cetera expediamus, ne Silius quidem, simia Ver- 
gilii, licentiam, de qua agitur, accuratissimo quoque auctore 
admisit frequentius. nam binis et ipse locis, nisi quid me 
fugit, extendit correptam [III, 405; IX, 545]: 

Palladio Baetis umbratus cornua ramo. 

contundet Tyrios iuvenis ac nomina gentis 

induet. 
ubi Bothius 'contundet. iuvenis Tyrios. — bis etiam Statius 
nec extra Thebaidem [III, 544; VI, 351]. nam quod in 
priore editione posueramus tertium exemplum tale [I, 384]: 

laevus habet, hinc Herculeo signata vapore, 


recte iam Muellerus ex parte librorum restituit illud habens. 
Silvarum autem in versu [V, 1, 255] sic manes f'riscilla subit, 


408 LIBER QVINTVS. 


ubi supplice dextra praeteriti temporis est verbum. — denique 
praeter exempla supra memorata quater Valerius legitima 
condicione adhibuit productionem [II, 225; 322; VII, 633; 
VIII, 259], itaque bis Manilius (I, 10; 876]. apud quem 
non recte fertur [IV, 280]: 

et pontum caelo vincit. et noverit orbem, 
cum sensu ipso requiratur 'vinzif, set'. 

Abstinuere productione brevium Lucretius [Lachm. p.75], 
Grattius, auctores Aetnae et elegiarum de Maecenate, lau- 
dator Pisonis, Calpurnius, Seneca, Palladius, Namatianus, 
Merobaudes, scriptor pervigilii Veneris, Terentianus, Avianus, 
ali. quamquam interdum in his turbatum vel librariorum 
culpa vel grammaticorum. apud Calpurnium 7, 43 recte 
docti : 

en ego iam tremulus, iam vertice canus et ista 

factus in urbe senex stupeo tamen omnia certe. 
ubi liber optimus (am habet pro iam, ceteri e(. apud eun- 
dem 2, 100 in illis: 

el decor et cantus et amor sociavit et aetas 
cantus est pluralis numeri, sicut dixit Martialis [VI, 61, 2]: 


meque sinus omnes, me manus omnis habet. 


At e christianis perraro et ipsi hac licentia usi Boethius, 
Martianus, Sedulius, Sidonius, Arator, Priscianus, Luxorius, 
Maximianus, neque immodice Ausonius, saepius aliquanto 
Prudentius et Paulinus, sed et ipsi ferme in hexametris aut 
priore parte pentametri. quae ut recte aestimarentur, subieci 
exempla. igitur Prisciano bis producta brevis ita [661; 
1031]: 

hi Tanain habitant fluvium prope Sauromatarum. 
et radios solis (oculis cdd.) et sacra mente retractant ; 


bis Aratori [a. ap. II, 334; 885]: 
officium, cum tuta venit. en sancta quod, inquit. 
additur in pelagus oculis via raptaque flabris; 
ter Sedulio [c. p. I, 306; IV, 46; 107]: 
rursus 'ego atque pater unum sumus'. Arrius unum. 
frondea ficus erat, cuius in robore nullum. 
procumbens oculis, cuius in lumina Christus. 
apud Sidonium sex a me observata exempla [praef. paneg. 
Anthem. 21; paneg. ÀAv. 444; praef. epithal. Ruric. et Iber. 


LIBER QVINTYVS. 409 


17; burg. Leont. 79; ad Consent. 272; epist. IX, 16, 43]. 
ex quibus unum in phalaecio fuit metro: 

sive Aeetias et suus Iason; 
unum in sapphico: 

unde pars maior utinam taceri. 


similia extra heroicum numerum ter admisit Prudentius 
[cath. 4, 33; 5, 3; peri st. 13, 66]: 

hic pastus animaest saporque verus, 

merso sole chaos ingruit horridum. 

neu sciat invidia mitescere, gloriam negare. 
nam alibi [peri st. 10, 628] cum vulgetur 'non destiterunt 
pingere formam crucis', verissimumst ilud quod dedit Gi- 
selinus '/ormam crucis non destiterunt pingere'. | denique 
Eugenius Toletanus, qui vixit in Hispania LX annis ante 
Arabum ineursionem, saepe in quolibet metro sola vi arsis 
seu vocali sive consona exeuntes producit finales. 

Iam praeter finales in / vel r excurrentes aliarum etiam 
terminationum subinde immutata quantitas. eius rei prin- 
cipium ortum correptis particulis quibusdam iambicis, quae 
assuetudine quotidiani usus detritae quasi fuere et concisae. 
quippe minime inde ista licentia venit, quia magis iambi- 
corum verborum exitus ad correptionem sunt proni quam 
relieuorum, quod longe habet secus. sed cum lege velut 
sacrosancta vetetur, ne monosyllaba, quorum maximast fre- 
quentia, corripiantur, ad iambica, vix minore quae vigent 
usu, corripiendae finalis concessit licentia. igitur dactyli- 
corum usu breves fere evenerunt voculae tales 'i/a, quia, 
bene, male, here, nisi, quasi, duo, cito, modo, ego'. ilud heri 
apud dactylicos non invenitur, praeterquam ubi finalis am- 
bigua esset metro, velut Ov. Fast. Il, 76, excepto Catulli 
hymenaeo priore [61, 132 sqq.]: 

sordebant tibi vilicae, 

concubine, hodie atque heri: 

nunc tuum cinerarius. 
ibi enim propter synaphiam exclusast in exitu versus anceps. 
— at communis i in mihi, (ibi, sibi, ibi, ubi, ut tamen horum 
quicumque extenderunt finalem non vividum vulgi usum, sed 
rationem potius et auctoritatem priorum secuti esse videan- 


410 LIBER QVINTYS 


tur. quid quod ex voeulis istis adverbia bene, male, quae 
numquam non explerunt pyrrichium, aliquando in compositis 
sonum perdidere finalem, id quod et Graecorum usu, qui 
Bsvovevrov dixere, firmatur et nummo quodam antiquissimo, 
in quost Zenventod. atque ita, «quod vix credibile existi- 
marem, nisi nostris vidissem oculis, in codice Lugdunensi 
anonymi Nilantiani apud Phaedrum priore locorum, quos 
adferam, legitur ben/itium. itaque inveniuntur apud Plautum 
Terentiumque et in Phaedri fabulis, quae non possint stare 
salva ratione musica nisi per illud ben, mae! (Ter. Phorin. 
394; Phaed. I, 22, 5; III epil. 18; Ritsch. op. Il, 716, qui 
plura adfert ex scaenicis]: 'di tibi male /aciant'. — "primus 
esses memoriter '; 'noli imputare vanum beneficium mihi'; 'cum 
iam desierit esse beneficium utile'. — contra uti, id quod bene 
perspexerunt cum Vossio [de art. gramm. II, 26] Ritschelius 
[prol. Trin. p. 169] et Lachmannus [p. 106], semper longa 
finalist. nam ne ab Ausonio quidem in proceleusmatico 
metro [parent. 27, 3] admissum existimo id, quod dedit 
Schenkelius: 

cinis, uti placidula ea supera viguit; 
ubi Vossianus liber cinis ut placidulus operta vigeat. fortasse 
reponendum : 

placidula supera ut ea viguit, anima 

loca tacita celeripes adeat Erebi. 
nam illud cinis videtur ortum ex praecedente recino. — 
supera autem dicta Veneria noto usu pro vivv. — ac ne 
apud Victorem quidem, qui aliquanto gravius Ausonio peccat 
in quantitates, tantum concedendum existimo unico, de quo 
constat, codici, ut recte ferri credam [aleth. III, 192]: 

manibus inferias, uti nunc testantur Alani. 
pro quo scribendum videtur u. «quamquam in poeta chri- 
stiano talem licentiam non dixerim ita mirabilem. —- prae- 
terea sicut a scaenicis, qui alias licentiam breviandi iambica 
latius intenderunt, communi adhibentur vocali nisi, quasi, 
ego, modo, cito [cf. Ritsch. prol. trin. p. 169; Fleckeisen. ann. 
Iahn. LXI, 46], certe »odo ad Lucretium usque semel atque 
iterum in dactylico metro invenitur iambicum [Lachm. p. 140]. 
at hercule neque Horatio [ep. II, 2, 199] tuto adscribetur 
tale 'puuperies immunda modo procul absit. ego utrum, 


LIBER QVINTVS. 411 


neque ab auctore Octaviae in anapaestico hoe [273] '4uae 
fama modo venit ad aures! propter principalem quantitatem 
productast eiusdem verbi finalis, sed ut in fine monometri. 
contra ego et duo numquam aliam quam pyrrichiacam na- 
turam habuere, ut et cetera, quae aliena sunt ab hac norma, 
recte iam sublata videantur nec tribuendum sit Valerio tale 
[ VIII, 158] 'sed quid ego quemquam immeritis incuso querellis '. 
nempe una littera geminata ponendum: sed quid ego o. nam 
eodem in amoribus Ovidii [III, 7, 55] adhibito artificio scri- 
bendumst 'sed, puto, non blanda a, non optima perdidit in me 
oscula?' ita quippe interiectione usi per interrogationem 
cum alii, tum ipse altero Transformationum [279] 'si placet 
hoc meruique, quid o tua fulmina cessant', porro causali 
sive condicionali sensu Luxorius, puto, [354, 1] 'accusas pro- 
prios cur longo ex tempore canos, cum sis phoenicis grandior 
a senio?' et Horatius [c. II, 17, 5] 'a, te meae si partem 
animae rapit maturior vis, quid moror altera', nec minus 
Seneca [Med. 1009] 'si posset una caede satiari a manus, 
nullam petisset. neque enim illud veremur, nequis increpet 
importune et similes eorum, qui ubique Graecis carminibus 
ad metrum fulciendum intrudant y& vel «v, addidisse nos 
voculas istas. quin usi occasione oblata primum notabimus 
Ovidium epistula Medeae [91] non scripsisse 'vidi etiam la- 
crimas. an pars est fraudis in illis, scripsisse 'ah pars est 
fraudis', nec non restituendum esse Martiano [II, 126, 6] 
'a cuius esse divi tibi contigit maritam' pro eo quod vulgo 
fertur ac vel a(. praeterea non tolerabimus Silii tale 
[XVII, 5]: 

advectum exciperet numen, qui lectus ab omni 

concilio patrum praesentis degeret aevi 

optimus, heu nomen melius maiusque triumphis. 
in quibus versibus pro illo Ae, quod sensu caret, scriben- 
dum en». atque ita in Paulini [35, 385] et Sedulii [c. p. V, 
94] his quae sunt 'Aeu mihi, quam stultumst oculis se credere 
vanis" "heu mihi, quantis impedior lacrimis', reponendumst 
illud Aei vel potius ei, quam testatur scripturam Beda [2351] 
in hoc versu Aratoris 'ei mihi, iam video subitis lapsura ruinis '. 

lam hoc memorandum, auctores christianos relapsos, ut 

plerumque, ad imitationem antiquissimorum ex vocibus, quae 


412 LIBER QVINTVS. 


breviari solent extra scaenam, in 4a, 0, ? exeuntes ambigua 
rursus adhibuisse quantitate. sic igitur produxere 4uwia [Aus. 
prof. Burd. 8, 7; Paulin. 32, 22], quasi [Avien. phaen. 555; 
567; progn. 142; 331; Paulin. 15, 133; 18, 384; 424; 20, 351; 
24, 656], nisi [Orient. II, 308], ci/o [Orient. I, 340], modo 
[Drepan. ep. ad Moduin. LXI p. 1088; v. 8], duo [Iuvenc. 
IV, 669; Avian. 29, 22; Prudent. peri st. 11, 89; Paulin. 3, 1 ; 
alibi], ego [Auson. II, 35; cf. 39; ed. Sch.; Maximian. 2, 55]. 
hinc autem evenit, quod Consentius [gr. l. V, 403] in exem- 
plis elisae inter consonam et vocalem vocalis refert Ver- 
gilianum [g. I, 232] 'per duodena regit mundi sol aureus 
astra',. et in eo, quod est ego, extendi posse o affirmat is 
qui scripsit de ultimis syllabis ad Caelestinum [gr. l. IV, 
232]. praeterea e compositis illud ibidem antiquissimi pariter 
atque recentissimi auctores communi voluerunt esse paen- 
ultima, cum medii tempore porrigant, qui sane, quod parum 
convenit sermoni poetico, adhibent perraro. namque ita 
habes Trinummo Plauti [203] 'at(que egomet me adeo cum 
illis una ibidem traho' ac Livii Odyssea [11]: 'ibidémque vir 
summus ddprimüs Pátroclus'. nec aliter apud luvencum 
[hist. ev. II, 604; III, 80]: 
oblatusque ibidem, quem daemonis horrida virtus. 
ille iubet cunctis ibidem convivia poni. 

porro 'ufique' quod dicit Lachmannus [pg. 250] apud nullum 
poetarum sibi esse lectum, fallitur ille. prostat quippe apud 
lerentianum [592], brevi quidem paenultima. cuius non est 
testimonium cur spernamus. 

Ab his autem initiis modicis late succrevit licentia cor- 
reptionum, quà parce auctores classici, aliquanto saepius 
utuntur christiani, scilicet hi consuetudinem aequalium, illi 
priorum secuti auctoritatem. quamquam meliores ex chri- 
stianis nec ubique levitatem vulgi usumque linguae iam ad 
interitum pronae sunt secuti et siqua a priorum usu aliena 
novarunt analogiae quodam iure tutati sunt. veluti is quar- 
tae coniugationis finalis propter tertiae brevitatem correpta, 
adverbia in e exeuntia exemplo eorum, quae sunt bene, male, 
inferne, superne, attenuata. in Graecis autem plerumque 
perversa Graecorum aetatis ultimae pronuntiatio causam 
dedit peccandi. 


LIBER QVINTVR. 413 


Igitur primum omnium simili frequentia usus nominum 
ac verborum formae in o exeuntes iambicae inde ab anti- 
quissima aetate usque ad initia Vergilii sive correptae aperte 
seu, quod idem valet, elisae in brevi inveniuntur apud da- 
etylicos hae, quae sunt /Aomo [Lucr. VI, 652], bibo [Luc. 
VIII, 2] — nam fuere Romani multibibi —-, vo/o [Cat. 6, 16], 
dabo [Cat. 13, 11], puto, quod plerumque adverbiist instar 
[Octavianus in epigrammate ante bellum Perusinum scripto, 
Mey. 80, 4|. praeterea longe dignissimum memoria illud, 
quod in aescio, si pronominis indefiniti accedant formae 
monosyllabae, ut nescio quis, nescio quid, semper corripitur 
o &pud dactylicos pariter atque scaenicos, ita quidem ut 
utraque pars coalescat et accentus sit in antepaenultima: 
nescióquis, nescióquid. sed hic usus ne insolentior videatur, 
cum iambicorum tantum corripi nonnumquam finalem modo 
sit notatum, neque cum dactylicis in unum coeant in Latino 
sermone encliticae, tenendum pronuntiandi modulum talem 
ortum illo tempore, quo ze particula nondum erat iuncta 
verbo insequenti. namque huius propria vis et seiuncta a 
parte compositionis altera ne Caesarum quidem aetate latuit. 
cuius reist documentum, quod Tacitus dixit Ann. XII, 64 
quae filio dare imperium, tolerare imperitantem nequibat. de 
quo usu dixit Gronovius Observat. IV, 2. — simplex autem 
scio casu quodam primum apud Vergilium invenitur pyr- 
richiacum [buc. 8, 43; aen. IIl, 602; X, 904]. 

Sed ut redeam in viam, proprii nominis usus libertate 
illud Cato pyrrichiacum extulit Varro Atacinus in epigram- 
mate (modo sit ipsius, quod non potest fieri, si Licinus ille, 
qui sub Augusto Gallias spoliavit, sit intellegendus; est tamen 
temporis certe augustei) hoc versu 'marmoreo Licinus tumulo 
iacet, at Cato parvo', quem imitando comprobavit doctissimus 
poetarum posteriorum Claudianus ita [in Eutr. I, 457] 'qui 
sub iure negasti vivere Caesareo, parvo procede sepulcro, 
Eutropium passure Cato'. vides quam fuerint parci illi 
veteres corriplendis verborum nominumque in o exeuntium 
formis. quamquam minime credibilest omnino istis voculis 
licentiam esse coercitam, quando simili frequentia usus vi- 
gentes aliae, velut amo, nego. veto, eodem haud dubie fruun- 
tur iure breviandi finalem. at certissime cum constet illos 


To" 


z 


v 


ad 


414 LIBER QVINTVS, 


vel iambicis vocabulis imminuendis fuisse perparcos, haud 
sane erit credibile etiam alia diversae mensurae potuisse 
corripi. veluti quod statuerunt homines docti a Iuvenale ex 
Lucilii libris assumpta esse verba haec [dub. 12] 'cuius non 
audeo dicere nomen? quid refert, dictis ignoscat Mucius an 
non?' haec si recte habet opinio, putabimus tamen priorem 
particulam, ut conveniret sententiae sive emolliendis numeris, 
esse immutatam à Iuvenale. .nam illud audeo ut dactylice 
poneretur initio saeculi ab u. c. VII nullo potuit pacto fieri. 
praeterea quod fuere qui verba in epistulis Ciceronis ad 
Atticum [II, 18, 3] posita haec: displiceo mihi nec sine summo 
scribo dolore dicerent £vgv9€ue adeoque tribuerent Lucilio, 
quantum fefellerit hos sententia, editionis Lucilianae p. 170 
adnotatumst. neque rectius testimonio advocabitur servatum 
a Quintiliano [VIII, 6, 73] eiusdem epigramma hoc: 
fundum Vetto vocat, quem possit mittere funda, 
ni tamen exciderit, qua cava funda patet. 

in quo corruptum nomen proprium arguitur ea re, quod apud 
Calpurnium, saec. XV grammaticum non spernendum, qui 
item utitur versibus istis [ad Ter. Hautont. I, 1, 16], legitur 
pro eo vero, ut probabile sit potius latere nomen in ws fini- 
tum, quod labem traxerit. ceterum nihil ad rationes modo 
expositas pertinet, quod breviantur adverbia primitiva endo 
(sive indu) et immo. ex quibus quamquam hoc apud da- 
ctylicos non invenitur correptum ante Senecam, cum pro- 
ductum prostet hoc Catulli versu [77, 2; cf. et Phaedr. 
append. 15, 8] /rusira? immo magno cum pretio atque malo, 
tamen apud scaenicos vetustissimos communi habetur ultima. 
denique ab Oscis petitum illud so//o i. e. omnino trochaicum 
ponitur a Lucilio [l. inc. 73]. 

Iam ab Augusti aetate qui fuerit progressus infringenda 
o ut perspiciatur, singulorum auctorem cum cura rimandus 
usus. qua in re non distinguam, ubi correptam eam de- 
claratur elisionis modulo in longa finali non usitato, velut 
in Vergilii exemplis, quae iam afferam, omnibus. 

Igitur a Marone brevi finali efferuntur nove haec: 
Pollio [ecl. 3, 84; 86; 88; 4, 12], nuntio [aen. I, 391], audeo 
(XI, 503], porro ab Horatio in Saturis et Epistulis eo [sat. 
L 6, 119], rogo [epist. I, 1, 11], veto [sat. I, 1, 104], dixero 


LIRER QVINTVS. 415 


[sat. I, 4. 104]. obsecro [epist. I, 7, 95], quomodo [sat. I, 9, 
43], mentio [sat. I, 4, 93], Pollio [I, 10, 42; 85]. quod et in 
melicis corripuit nomen, a quibus alioquin istam arceret 
licentiam. item Maecenas in hendecasyllabis ad lloratium 
datis : 


ni te visceribus meis, Hornti, 
plus iam diligo, tu tuum sodalem 
inulo videas strigosiorem. 


Praeterea ut Tibullo desino [ILl, 6, 41]. ita Propertio 
caedito (V, 5, 77] dictum daetylice. sed hic longe maiore 
grassatus audacia etiam /indo posuit trochaice [IV, 8, 35]. 
at Ovidio in distichis semper imminuuntur Suwh»o et Vaso, 
praeterea haud ita raris exemplis haec 'amo, cano, nego. 
peto, rogo, leo, confero, desino, odero, Curio, Gallio, Scipio, 
esto, credo, tollo, rependo, nemo, ergo' [her. 5, 59; trist. I, 1, 
87|. sed eidem qui statuerunt gerundii ablativum breviari 
hoc versu epistulae Deianirae [heroid. 9, 126] '/ortunam vultu 
fassa tegendo suam', fraudis convincuntur vel ea re, quod 
libro Puteaneo, cuius longe maximast auctoritas, habetur 
fassa tegente'. quare videndum an aptius sit Nasoni me- 
trum tale: 

fortunam vultu fassa latente suam. 

nam nec à Lygdamo [6, 3] venisse 'awfer et ipse meum 
pariter medicando dolore', venisse 'patera medicante' prae- 
stantissimus quisque criticorum intellexere. sed idem Naso 
in Transformationum libris et continuis hexametris cor- 
ripiendae o qualemcunque curate vitavit licentiam. | nam 
quod ibidem peto [VL, 352] et puto [Il, 566; XI, 425] ex- 
tant pyrrichiaca, id vero antiquissimi moduli aemulatione 
admissum. quare quod fertur in libro XV (599] 'quamvis 
coniunctior illo nemo mihist', necessario cogendumst mihi, ut 
tamen scribatur mi nemost. 

Neque vero insequente saeculo pariter apud omnes cor- 
repta o finalis optinuit, sed potius pro ingenio ac studiis di- 
versi auctores optinuere diversa, quamquam nullum horum 
eredibilest dubitasse de breviandis iambicis. ac primum 
quidem apud Grattium non prostat exemplum novae licen- 
tiae. nam rectissime fertur apud eum reponite pro eo, quod 
plerisque placuit, reponito in. hisce [565]: 


416 LIBER QVINTVR. 


illa vel ad flatus Helices oppande serenae, 

vel caligineo laxanda reponite fumo. 
in quibus quod promiscue adhibentur oppande et reponite, 
minus utique durumst illud quam quod legitur in Priapeis 
[48, 1, 3; cf. Hor. ep. I, 2, 71; Prop. V, 5, 77 sq.; Ov. met. 
XV, 677, 8] "quod partem madidam mei videtis — non est ros, 
mihi crede, nec pruina'. neque vero à Calpurnio quidquam 
in o finali admissum, quod Vergilio improbaretur. porro Pe- 
tronius o cum saepe producat, non corripit extra iambica 
nisi in his quae sunt Aomuncio [153, 1 Mey.], Curio [de b. 
c. 289]. nam in carmine illo (183 M.]: 

candida sidereis ardescunt lumina flammis 
quod leguntur /angueo et aestuo correpta finali exemplis 
talibus [20 sq.]: 

langueo, deficio, marcesco, punior, uror, 

aestuo, suspiro, pereo, divellor, anhelo, 
verissimi fuere, qui versus istos incongruos sanitati Petronii 
et magis Sidonii vel Venantii aequali quam Lucani sive Se- 
necae existimarunt aptos. tum a Persio nomina equidem 
cretica aut spondiaca, sed non perinde verba corripiuntur, 
qui non recte existimatur dixisse [6, 55] 'accedo Bouillas', 
pro quo vere habet quod libris Montepessulano ac Vaticano 
traditur accede. huius plane secutus rationes Lucanus, a 
quo praeterea semel breviatur ergo [IX, 256]. at apud eun- 
dem quod placuit [VIII, 183] plerisque 'pergo sinistra', tuto 
spernetur pro eo, quod pluribus asseritur testibus: perge. 
similem vero paremque optinuit normam Silius. à quo cum 
saepe nomina maxime propria brevientur, verba non cor- 
ripiuntur praeter nuntio [VIIL, 239; XI, 507] et quaeso [XV, 
747]. e quibus illud metri necessitate, hoc frequentia usus 
aptum fuit ad imminuendum. sed a particulis haud dubie 
idem procul abstinuit licentiam istam, nec a metro satis 
ut recte habeat locus, qui in codicibus exhibetur fere talis 
[IX, 193]: 

mihi magna satis, sat vero superque 
bellandi merces sit, gloria. 

quamquam ne illud quidem probumst, quod vulgo circum- 
fertur 'sat vera'. venit a Silio 'se/ clara' et 'fit'. Ma- 
nilius cum haud dubie imminuat nomina, praeterea illa ocío 


LIBER QVINTVS. 417 


[V, 340], ergo [II, 788; III, 169; 328; 378], quando [I, 641], 
quid in verbis probarit plane incertumst, quia miro quodam 
casu non inveniuntur apud eum, quibus id perspici possit, 
certa exempla [cf. Iacob. ad II, 109]. iam ut mittam Co- 
lumellam et auctorem Aetnae brevitate carminum subob- 
scuros, licentiam intendere Seneca, Martialis, Iuvenalis, Sta- 
tius, ceteri classicorum, qui et verborum ac nominum formas 
promiscue nec raro corripuere adverbia, velut ideo, ilico, 
intro, porro, sero, subito ac numeralia, puta ambo, octo. ad- 
eoque dixerunt brevi finali Seneca [Troad. 264; Herc. Oet. 
1862] vincendo; lugendo; Iuvenalis [3, 232] vigilando; Neme- 
sianus [1, 53; 2, 80] mwulcendo; laudando, qualia numquam 
admisere epici. denique a christianis omnino et indubie o 
finalis eis, quas modo enumeravi, condicionibus habita pro 
communi. 

Ceterum etiam atque etiam monendum numquam dativos 
gerundiorum posse corripi, non ut a metro melius habeat 
quam à sensu, quod scribi voluit Grotius 'solvendo non es' 
in Senecae hisce [Oed. 942]: 

solvenda non est illa quae leges ratas 

natura in uno vertit Oedipoda. 
in quibus solvenda quam recte habeat, declarant sequentia, 
ubi ponendum punctum post partus. scilicet hoc dicit Oedi- 
pus, ut antea natura nova facta esset, ad nova et inaudita 
scelera eum impellendo, ita novum excogitandum supplicium, 
quo semper pariter et vivo sit similis et mortuo. ac ne in 
ultimae quidem notae carmine de Perdica [p. l m. V, 118 
v. 121] illud miserando dativus est, sed ablativus pro par- 
ticipio praesentis et idem quod miserendo. nec magis alieni 
corripiuntur ablativi praeter unum illud quomodo, quod sive 
uno seu duobus continebitur verbis potest breviare finalem 
[cf. Mart. X, 16, 8; Fleckeis. ann. phil et paed. LXI, 45]. 

Ceterum vix est quod dicam numquam monosyllaba, 
qualia sunt do, /lo, sto, breviari [cf. gramm. lat. VI, 236]. 
quorum tamen composita ne imminuantur nil obstat. — 
porro in Graecis, quae habent ov, ovog, Latinam finalem o 
primi corripuere Seneca [Agam. 514] et Statius [achill. I, 
553] at quae servant illorum sermone per omnes casus o 
longam, numquam breviantur nisi paucissimis exemplis chri- 

L. Muelleri; De r. m, p. L. 27 


418 LIBER QVINTVR. 


stianorum [cf. Auson. idyll. 10, 303; Venantius VII, 12, 25 
' Archyta, Pythagoras, Aratus, Cato, Plato, Chrysippus'|. de- 
nique talia, qualia sunt Sappho, echo, Alecto, correpta o 
legere me non memini, excepto quod apud Dracontium fer- 
tur [8, 203] quem Clotho, quem Lachesis, quem vindicat Atropos 
ingens. nam versum monachi nescio cuius [anthol. 792, 2 
ed. R.] Clotho. colum  haiulat, Lachesis trahit, Atropos occat 
non moror. 

Grammatici autem veteres diversa admodum tradunt de 
finalis o quantitate. qui tamen quantum a vero aberrarint 
vel illud docet, quod fuere qui in Vergilianis nunc scio quid 
sil amor; scio me Danais e classibus unum putarent pronun- 
tiandum sco [Diom. 430; Char. 5]. 

Sed ad e finalem ut transeamus, mira prorsus res et 
quam explicare non possim, quod adverbia inferne, superne 
inde a Lucretio usque ad finem litterarum latinarum habent 
e correptam et quidem semper. certe productae nullum 
mihi innotuit exemplum. et Lucretius quidem usus utroque 
vocabulo; apud Horatium in stropha spuria, ut puto, sed 
proximo post illum saeculo adscribenda invenitur [Il, 20, 11 | 
supermé, verum eadem quantitate posuit et Porfyrius saec. 
IV [13, 6]: 

votis favente domini superné dextra; 

dextra superne domini favente votis; 
atque item eodem tempore Tiberianus [p. lat. m. III, 264 v. 
3|] et mox Prudentius [cathem. 3, 20; peri steph. 12, 39]. 

Porro a classicis breviatur saepe admodum imperativus 
cave, maxime, quando sequitur coniunctivus omisso ne, ut 
apud Horatium cavé te roget. ita vide à Lucilio [XVII, 1], 
Phaedro [III, 6, 3; fab. Perott. 10, 14], Persio [1, 108], Ca- 
tone distichorum moralium auctore [IV, 25, 2] adeoque a 
Valerio epico [V, 594] ponitur pro pyrrichio. quamquam in 
Luciliano : 

tute vide atque disyllabon elige quodvis 
potest locum habere tmesis alterum genus, de qua proximo 
libro exponetur. — etiam «ve pyrrichium explesse saeculo 
p. Chr. n. primo demonstrat Phaedrus eliso in acuta vocali 
e [fab. Per. 21, 10]: 


ave usque ingessit. 


LIRER QVINTVS. 419 


ac firmatur testimonio Quintiliani [I, 6, 21] vulgo ita tum 
pronuntiatum. verum incerta res in Catulli hemistichio 
[101, 10]: 

frater ave atque vale, 
cum is in sequente aque etiam iambicum eliserit ioco [12, 2]. 

Contra illud vale numquam a dactylicis pyrrichiace 

elatum iam significavit Ioannes Schraderus [emend. p. 206]. 
apud Ovidium Trist. L, 8, 21 legendum cum Hauptio: 

idque quod ignoti faciunt 'vae' dicere saltem. 


Multo autem minus tolerandum, quod Schneidevinus 
Martialis libro XI [108, 4] intulit trochaicum sa/re pro eo, 
quod recte habet, so/re. 

At intenderunt utramque licentiam christiani. apud quos 
inveniuntur imminuta adverbia /ere [Auson epigr. 105, 5, 
quod tamen sola Vgoleti stat fide], pie [Venant. miscell. IV, 
2 p. 158], cautissime [Columban. monost. 170], certissime [ib. 
50], impie [Venant. X, 13 p. 340], interne [Auson. de nob. 
urb. XIV, 15; epist. 5, 21], mature [Venant. VI, 2 p. 206], 
valde |Coripp. iohann. VI, 524]; item imperativi /ime [auct. 
lib. in genes. 456], dimore [auct lib. in genes. 360], prae- 
cave |Eug. 2, 5], arce [Cor. iohann. V, 413], ex/orque [Prud. 
peri steph. 5, 60]. percense [Prud. hamartig. 623]. denique 
ab isdem interdum e breviatur in ablativis primae declina- 
tionis graecanicis veluti in his: Aharpe [Sidon. ad Cons. 297], 
Leucate Auson. idyll. 6, 24], JMytilene |Sidon. epithalam. 
Polem. et Aran. 49]. 

Deinceps puta seu particulae sive verbi fungens vice 
pyrrichiace positum invenitur in Priapeis [37, 6] et Persium 
apud [4, 9] ac Martialem [IlI, 44, 2; IX, 95, 5; XI, 95, 2 al.]. 
at non perinde certumst, illud eia vel Aeia an communem 
habeat finalem. quam tamen iam corripuisse videtur Ennius. 
nam quod affert Servius ad Aen. IX, 38 eia machaerus, 
quin ex Annalibus sit petitum et finem hexametri impleat, 
vix potest dubitari. atque item per trochaeum ei« posuit 
Valerius Flaccus [VIII, 109]: 

qua se arduus heros 
ferret ad aurigerae caput arboris: 'eia, per ipsum 
scande age", 
nec minus auctor incertus, serus tamen, qui de celeumate 
27* 


420 LIBER QVINTYS. 


nautico composuit carmen a nobis inventum [p. lat. min. III, 
167], quater in principio hexametri habet 'Aeia, viri'. prae- 
terea ex eis, quae priore libro sunt exposita, apparet breviari 
eandem quinta sede elisam sequente brevi a Columella et 
Nemesiano metris talibus [Colum. 68; Nemes. 87]: 

durior aeternusque vocat labor. eia age, segnes. 

Latonae Phoebe magnum decus, eia age, suetos. 
nam et ita alelwia corripitur a Sidonio [epist. II, 10, 26]. 
sed enim huic ipsi eia effertur spondiacum Mhendecasyllabo 
hoc [praef. epithal Polem. et Aran. 6]: 

eia, Calliope, nitente palma. 
et qui de ultimis scripsit syllabis (Probi circumfertur nomine) 
p. 1421 « longam, 1430 plerumque brevem affirmat. igitur 
eam nos vocem trochaicam potius esse statuemus. 

Iam a christianis haud dubie corripiuntur adverbia in « 
exeuntia longum; cuius usus auctorem fuisse quidam volunt 
Ennium, apud quem haec feruntur tradita [fab. 428; 444]: 

quis pater aut cognatu' volet nos contra tueri? 

contra carinantes verba aeque obscena profatus. 
sed alterum exemplum vitiosum evincitur ea re, quod 
carinandi verbum secundam habet brevem. prius traiectis 
modice verbis septenarii trochaici recipit formam, quamquam 
eiusdem metri forma sine ulla mutatione partium potest 
constitui in hunc modum: 

es. quis pater aut cognatus volet 

nos contra tueri? 
nec rectius /rustra trochaicum a non nullis adscriptum [u- 
venali [3, 210]. neque apud Manilium [II, 253] contra eadem 
mensura traditum libris omnibus toleravit Bentleius. deni- 
que in Germanici versu [phaen. 568] 'Zanigeri et Tauri, 
Geminorum, postea Cancri! diducendum esse illud postea fir- 
matur, sj tamen testimonio opus, codice Dasiliensi. 

At extitere novissimo tempore, qui ea, quae sunt contra, 
frustra, aliaque huius generis a Plauto correpta efferri cre- 
derent finali. quorum etiam in numero fuerunt Bergkius 
[Beitr. p. 82] et Spengelius (T. Macc. Pl. p. 62]. mihi tamen 
nondum haec res persuaderi potuit, eoque minus, quod pro 
ablativis olim habita adverbia illa docet d in senatus con- 
sulto de Bacchanalibus ad extra et supra additum. quod- 


LIBER QVINTV8. 421 


siquis probarit eam, manifestum etiam hic, ut alibi, chri- 
stianos ad antiquissimam redisse prosodiam. qui quod aníea 
[Paul. Nol. 36, 237; Sedul. c. p. I, 158 al; Arat. a. apost. 
L, 762; 884 al] et postea [Paul. Nol. 36, 97] persaepe cor- 
ripuere adverbia, hactenus poterunt videri excusati, quod 
pro accusativo habuerunt ee. sed idem imminuta ultima 
adhibuere coníra [Prud. p. st. 5, 145; Auson. II, 16 Sch.], 
frustra [Prud. p. st. 1, 13; Aus. XXI, 2, 15 Sch.; Martian. I, 
92, 21], supra [Iuv. h. eu. I, 717, ubi tamen libri variant]. 

Simili autem parique licentia fruuntur apud eosdem 
numeralia, velut /riginta [Iuvenc. IV, 640], quadraginta [id. 
IH, 171], sexaginta [Prisc. de pond. et mens. 38], nonaginta 
[Auson. de rat. dier. a. vert. 1; 16; cf. et Schenkel. pg. 294]. 

Denique dignum memoria ablativos primae saepe cor- 
ripi ab homine saeculi V vel potius VI (Cyprianum vulgo 
nominant), qui Mosis libros et alia pleraque ex vetere testa- 
mento hexametris reddidit, velut hoc versu [lib. in genes. 44]: 

Adamus donata sibi prudentia sollers. 

idem error aliquotiens invenitur in Paulini Pellaei Euchari- 
stico, veluti v. 197; 306, et, ut notat Vossius, in carmine 
non multo antiquiore auctoris incerti adversus Marcionitas 
(cf. de arte gramm. II, 39]. ab eodem etiam quartae abla- 
tivum aliquando tradit ille breviatum. — magis mirum quod 
Victor, qui etsi in prohoemio Alethias ipse excusat quaedam 
rei metricae minus eleganter tractata, tamen ut plurimum 
satis elegantibus decurrit numeris, ablativum in a exeuntem 
corripuit exemplis quae sunt wnica, prima, dissimulata [prec. 
123; aleth. III, 436; 712]. accedit, quod facilius toleres, 
una adverbium [I, 387; II, 450]. 

Porro haud occultam ob causam composita, quae de- 
scendunt ab illis pes et par, à poetis christianis saepe cor- 
ripiuntur, veluti ab Ausonio in versu hoc [idyll. 11, 54]: 

tres primus par impar habet mediumque; sed ipse 
et porro [ib. 39]: 
qui bipes et quadrupes foret et tripes, omnia solus. 
idem alibi [epist. 21, 40]: 
spondeus illi lentipes ibat comes. 
et asserit Probus ex illo quod est pes figurata corripere 
ultimam [1470]. contra cor cum haud dubie brevietur & 


422 LIBER QVINTVs. 


classicis [cf. Heins. ad Ov. heroid. 15, 79] — quae res firma- 
tur Ausonii epigrammatis eis [45; 49], quibus irridetur qui 
reminisco dixerit pro reminiscor —, videtur produci ab Ara- 
tore [a. ap. I, 353]: 

eece tot egregiis unum cor esse catervis 

incipit. 
quamquam minime displicet poni, quod Barthius protulit 
'cor inesse. 

lam cum non fere brevinrentur in es exeuntes termina- 

tiones verborum, nisi quod viden, quod ortumst ex ridesne, 
semper adhibitum per pyrrichium [cf. Serv. ad aen. VI, 779], 
quo tamen plurimi longe poetae abstinuerunt, item in is ex- 
currentes quaedam, denique produceretur ws in nominibus, 
quando genetivus cresceret syllaba 4 manente longa (nempe 
ab Horatio illud pa/us correptum [ep. Il, 3, 65] vetus qui- 
dem, sed falsast fides) et plurali numero, a Paulini Nolani 
aetate imminui sunt coeptae eaedem. nam quod iam a po- 
eta vulgari prioris s. lll. partis pyrrichiace positum vides 
in hendecasyllabis ita [Ael. Lampr. Alex. Sev. 38]: 

pulchrum quod vides esse nostrum regem, 

quem pulchrum tetulit Syrum propago, 
non magis me movet, quam quod Alexandri Severi in re- 
sponso ex Graecis verso eadem quantitate adhibitum putas. 
igitur attenuata leguntur finali haec: servitus [Paulin. 25, 149], 
sexus [Sedul c. p. HII, 266], spiritus [Sed. c. p. II, 239], 
tellus [Martian. VI, 584, 12; Victor aleth. II, 23; 442], se- 
nectus [Dracont, satisf. 224; Maximian. 1, 246], transitus [Cor. 
l. Iust. HI, 55], vagitus [Sed. c. p. IL, 120], cerneres [Mart. 
VI, 585, 18], distribuisses | Ven. XI, 5 p. 352], nites [Ven. III, 
19 p. 140]. posceres |Ar. ep. ad Parth. 22], advenis [Ar. ep. 
ad Vigil. 4], custodis [|Ar. a. ap. L, 411], esuris [Ar. a. ap. II, 
1007], nescis [Orient. Comm. Il, 36; Ar. a. ap. I, 241], per- 
venis [Sed. c. pasch. V, 280], praeteris [Sidon. paneg. Maior. 
976], quamvis [Lux. 305, 1], transis [Sid. ad Cons. 404], pos- 
sis [Luxor. 347, 4], velis [Avian. 23, 10; Ven. V, 15 p. 200 al]. 
sed a Iuvenco non scriptum [IV, 586]: 

egressusque dehinc ploratus habebat amaros, 
verum: 

egressumque dehinc ploratus habebat amarus. 


LIBER QVINTVS. 493 


quem non magis recte putant produxisse « in monosyllabo 
an MI, 326; IV, 529; sed scribendum utrobique anne. 

Paullo prius Paulino correpta es in vocabulis Graecis. 
nam ita apud Avienum [or. mar. 372] legitur Damastes pro 
amphibracho positum. porro exempla in adversaria nostra 
relata breviatae finalis eiusdem haec: Z/elles [Sidon. ad Magn. 
Felic. 41], /yristes [Sid. ep. VIII, 11, 25], Thersites [auct. 
verb. Achillis 70]. hinc Martianus, qui vixit post Romam 
ab Alarico captam, l. lII [279] testatur illud 4ncAises finali 
esse brevi at aliast ratio nominum tertiae, quae etiam 
extenuantur, ut PF/res [Maxim. 5, 20]. in Sedulii hymno 
altero [29] libri habent: Aostis Herodes impie, quod recepit 
lluemerus, priore iam, non posteriore e contra fas correpta 
et finali in Aostis producta propter insequentem /. vulgo 
legitur Zerodes, hostis impie. sed in his, quae sunt J7ixes, 
llerodes, pariter atque in appellativis /ames, proles, torques, 
vates, volpes, similibus posterioris temporis usu plerumque 
optinuit is finalis. de qua re dicetur l. VII. igitur longe 
certioris est exempli, quod a Boethio [III, 1, 4] Ceres et a 
Paulino Petricordiensi [v. Martini II, 685] /ides i. e. zmí6ris 
usurpatur iambice. sed peius utroque trochaice positum 
heres apud Victorem et Aratorem et Corippum [aleth. III, 
620; act. apost. I, 587; iohann. III, 366], item ultimae nec 
memoria dignae tribuendum barbariae, sicubi es in plurali 
tertiae invenitur correptum praeter nomina Graeca. at /oris 
a Venantio correptum [v. Martini IV, 119 al.] mitigatur eo, 
quod haec vox pridem nominis natura abiecta accessit ad- 
verbiis. quamquam a paraphrasta veteris testamenti supra 
memorato etiam is in plurali nominum subinde correpta, 
qui et adverbia numeralia in es exeuntia saepe corripuit, 
veluti [in genes. 221]: 

septies hic centum vixit septemque per annos. 

Porro os producitur in verbis Latinis praeter os, ossis, 
exos, compos, impos. per soloecismum idem breviatur in 
pronepos & Sidonio et Avito [epithal. Ruric. et Iber. 133; 
C. IL 177; IV, 175]. et sic heros à Prudentio aliisque poni- 
tur trochaicum. 

Contra «s in Latinis numquam corripitur (nam anas 
qua finali sit iucertumst. de quo dictum Summ. orthogr. 


424 LIBER QVINTVS. 


et prosod. Lat. pg. 37), nisi quod nefas indeclinabile pro 
pyrrichio adhibetur a Paulino Petricordiensi [vit. Mart. II, 
47; III, 45; 51; 382]. et ita Claudius Victor [aleth. I, 452]: 

sed verum nefas est pavidos fraudare latebra. 
contra in dimetro Martiani tali [VI, 704, 6]: voluptas inquit 
anria aut spondeum admissum dicemus loco secundo aut 
potius traiectione usi initio versus collocabimus inquit. nam 
et ita in praecedentibus [4] reponendum magisque lassa pul- 
chrior pro magis quod. Probae tamen poetriae condonan- 
dum dactylicum iusseras [praef. 5]. at ne Dracontius quidem 
scripsit de Venere [10, 53]: 

blanda, potens, mitis, fecunda, venustas amoris; 
ubi verissime Schenkelius: venusta, suavis. sed praeterea 
reponendum /acwnda. — quo minus debuit tolerari apud 
Iuvencum accuratiorem multo versificatorem metrum tale 
[IV, 424]: 

Iudas et ad proceres tali cum voce cucurrit; 
ubi traiectis verbis opus erat ita: 

Iudas et tali ad proceres cum voce cucurrit. 
nam et alibi apud eundem longae fit in penthemiimeri elisio, 
ut II, 395; 432; IV, 770. ne apud Avitum quidem temere 
spreverim, quod legitur [VI, 404] in uno codice 'quod /udas 
lIacobusque docent, quod Petrus et ipse qui conspecta refert 
caeli secreta Johannes', ubi ceteri: quod Petrus Jacobusque do- 
cent, quod ludas. neque credibilest Zelias potius quam Aelia 
venisse ab Ausonio in hisce [ephem. or. 42]: 

Helias et solido cum corpore praevius Enoch, 


cum praesertim contraria ratione probata producantur a 
Martiano Arcas [I, 24, 13] et Aheptas [VI, 567, 9]. tamen 
Melas & Prisciano ponitur pyrrichiace [perieges. 413]. 

Denique in en vel o» longam exeuntia apud Graecos 
communia habentur ultimis temporibus, brevi ut inveniantur 
finali Aiciden [Sid. praef. paneg. Av. 11], Ammon [Mart. II, 
192, 26], chaicedon [Prud. psychom. 857], daemon [Prud. c. 
S. II, 889; Paulin. 35, 76], Lacedaemon [Prud. c. Symm. Il, 
247; Sidon. paneg. Maior. 44], Marcion [Prud. ham. praef. 
36], Simon [Arat. a. ap. I, 630]. — item Tharan accusativum 
correpta «an posuit Victor [aleth. III, 321]. 


LIBER QVINTYVS. 425 


His non inepte addemus de eis verbis, quae c littera 
terminantur, disputatiunculum. — itaque primum pronominis 
formae Aic et hoc apud scaenicos cum ambigua sint men- 
sura, sed plerumque brevia, apud dactylicos longe id evenit 
aliter. et neutrius quidem generis nominativus ubi cor- 
ripiatur horum libris non invenio nisi singulis locis apud 
Senecam [Phoen. 550] et in Priapeis [51, 28]: 

totus hoc exercitus, 
hoc utrimque populus omnis, hoc vidit soror. 
et vos hoc ipsum, quod minamur, invitat. 
verum in priore exemplo illud Aoc utr. pop. omnis Gronoviist 
inventum; nam in codice optimo legitur: e/ populus omnis 
utramque, in ceteris et populus omnis et utraque. restituendum 
hoc (sive etf) populus utrimque omnis ; et porro in hipponacteo 
vos hoc (sive hoc vos) et ipsum. nam nec masculinum, quod 
longe tenuiorem habet sonum, prostat in dactylicorum libris 
correptum nisi rarissime, licet durius de eo iudicarit Probus 
[1433]. apud auctores, quos legerim, memini inveniri breve 
exemplis potissimum Lucretii tribus, binis Vergilii, singulis 
Tibulli, Sammonici, Claudiani, Paulini, eius qui carmen de 
Hercule conscripsit [Lucret. II, 387; 1066; VI, 9; Verg. aen. 
IV, 22; VI, 791; Tib. I, 10, 39; Samm. 726; Claud. 24, 39; 
Paul. 25, 210; auct. laud. Herc. 64]. ceterum ut tanto ha- 
berent odio brevem in istis formis vocalem dactylici, non 
evenit mutata quantitate naturali — nam Aic corripi testatur 
Donatus [1753] nec minus et Aic et hoc brevi habitum vo- 
cali indicant grammatici, cum dicunt, ubi ea producatur, 
duplicandum c —, sed potius quod crassius quiddam et 
optunsius sonat in eis c quasi gemina. sed ab hac ambi- 
guitate progressi ultimis imperii temporibus grammatici 
statuerunt etiam alia, quae c littera terminarentur, esse 
communia, unde Servius Honoratus, qui fertur, in libello 
de finalibus [gr. lat. IV, 454] praecepta Vossii [de arte 
gramm. II, 29] Heinsiique [ad Ov. heroid. 2, 98] opinione 
affirmat /ac longa esse vocali, cui certatim sunt obsecuti 
placito poetae christiani [Prud. peri steph. 10, 655; Sidon. 
paneg. Av. 344; Severus de virt. cruc. 4; Orient. common. 
I, 218; Maximian. 3, 63 al.]. itaque vanissimo quidam com- 
mento, ubicumque /ac inveniretur breve, ut solet fieri apud 


426 LIBER QVINTVS. 


antiquiores, pro eo /wgce substituendum — existimarunt. — 
iam illud «c non ponitur ante vocalem nisi apud auctores 
deterrimos neque umquam fere ita, ut condicionem possis 
dispicere vocalis. de cuius quantitate quamvis dubitetur 
4 plerisque, haud timeo dicere illam veterum ore produci 
primum ad resarciendum damnum interceptae inter & et c 
litterae. d, deinde quia, nisi prosodiae diversitatem statueris, 
minime apparet, cur plerique illud «c nou iugarint cum se- 
quente gutturali, cum qua ab isdem haud paucis exemplis 
copuletur aec. denique longius propagata errorum serie 
quidam z»ec produxere, ut Paulinus Pellaeus [487] et Avitus 
|I, 113; HI, 261] et Venantius [L, 11, 21]. ab eodem et 
illud donec positum spondiacum [IX, 2, 65]: 


donee adventu domini caro mortua vivat. 


et ex Paulino ad eandem mensuram probandam hunc adfert 
versum Deda [2355]: 
donee adspirante deo conatibus aegris. 


at contrario delicto adverbium sic à Prudentio corripi non 
satis certumst, cum in metro tali [c. Symm. II, 45]: 


sic unum sectantur iter, sc inania rerum 


pars librorum haud spernenda exhibeat: sic cassa /iguris. 
Paulini tamen Pellaei, duri admodum poetae, Eucharistico 
legitur [v. 81]: 

quae doctrina duplex sicut est potioribus apta. 


ubi Barthius: sicut potioribus apta est. — praeterea illud Jac 
quali fuerit vocali cum a plerisque dubitetur, brevis syllaba 
ea re videtur adseri, quod ante vocalem, ubi opus esset 
longa, /acte dixerunt Ennius [365] et Sammonieus [1079]. 
idque ipsum confirmatur Venantio, cuius hie est versus [XI, 
222, 2] omnia sumendo, lac, holus, ova, butyr; ubi h con- 
sonae instar est. tamen in parte librorum legitur o/ws. — 
contra /ac pariter atque a/fec, de quo etiam ambigitur, longa 
esse vocali adfirmat Servius de finalibus pg. 1812. 

Vides ne finalium quidem in mensura mutanda sine 
modestia aut ratione grassari christianos plerosque, sed 
fere, ut solent, ludibriis aequalium grammaticorum deceptos 
aut poetarum vetustissimorum imitatione. 


LIBER QVINTVS. 491 


Iam vero correptas vulgi usu aut versus necessitate 
finales postquam enarravi, quasi pro appendice de abiecta 
agemus sigma. de qua ita refert Tullius in Oratore [45, 153] 
"sine vocalibus saepe brevitatis causa. contrahebant — ( nostri ), 
ut ita dicerent: multi modis, vas argenteis; palm et crinibus; 
lecti fractis. idem paullo post [48, 161] 'quin etiam, quod 
iam. subrusticum videtur, olim autem  politius, eorum verborum, 
quorum eaedem erant postremae duae litterae, quae sunt. in 
"optumus', postremam litteram  detrahebant, nisi vocalis in- 
sequebatur. | ita non erat ea offensio in. versibus, quam nunc 
fugiunt poetae novi. ita enim loquebamur : quist omnibu!  prin- 
ceps, non: omnibus princeps, et: vita illa dignu' locoque, non: 
dignus '. 

Ex quibus priore loco memorata quantum fidei haberent 
declaravi in vita Ennii [pg. 238 sq.]. nam praeter illud mwuiti- 
modis, cum quo comparari potest omnimodis, cetera ab omni 
aliena exemplo. quae vel librariorum errore (quippe cor- 
ruptos admodum libros Latinos ferri aetate sua ipse testatur 
[ad Q. fr. III, 5, 6] Cieero) vel alio casu fraudi fuisse ei 
satis constat. 

Contra non videtur posse negari us et is finales breves 
interdum non modo s littera truncatas, sed totas omissas. 
nam aliter Ennii Lucretiique [ann. 337; III, 1033] /amwi 
infimus, eiusdem Ennii [341] debil homo quomodo explicari 
possint non video. quibus accedit apud comicos identidem 
recurrens simil. alia quaedam magis plebeia omitto [cf. Bergk. 
opusc. I, 279]. 

At quae altero loco promuntur Oratoris, habent rectis- 
sime, excepto quod neglegentia quadam lapsus in ws cor- 
reptam exeuntibus verbis solis tribuit Tullius libertatem, 
quae pertinet etiam ad brevem finalem is. quid quod Luci- 
lius os Graecorum in nominativo secundae mutilare sustinuit ? 
cuius sunt illa [XXX, 85; inc. 33; cf. et VII, 2] scorpio' 
cauda; ne rhetoricotero' tu sis. 

Igitur usi apocope ista, quae, cum alias significaretur 
scriptura, plerumque solost expressa sono, Ennius, Lucilius, 
Aedituus [Gell XIX, 9, 12], Catulus [ib. 14], Lucretius, 
Varro, denique semel Catullus versu operum omnium ultimo, 


428 LIBER QVINTVS. 


praeterea identidem auctor de figuris orationis, homo pro- 
vincialis, qui vanitate ingenii ac stultitia vetustissimorum 
poetarum omnino normam sequitur. ceterum, quod longe 
magis mirumst, Marius Victorinus affert sotadeum, incertum 
an ab ipso inventum ad Lucretii exemplar [HI, 11), qui non 
stabit nisi s paenultimae voci suptraxeris [2538]: 


o mel, quod apes omnibus e floribus libant. 


cui similis est insolentia dimeter Paulini [24, 820] 'sic mix- 
fus, ut non mixtus sit'. contra non scripsit Corippus [laud. 
Iustin. II, 254], quod ineptumst, omnibus sufficiunt; ac ne 
ultimae quidem barbariae homo qui circa a. 394 christianam 
fidem versibus adseruit pessimis [anthol. lat. 4, 110 sq. R.] 
artibus seu; donatus sepulcro, verum artibus heu (sic Riesius); 
donate sepulcro. apud eundem alibi scribendum [26] «wi 
(cd. quem) Jovis ad solium raptus mactatus abyssost. (cd. tra- 
clatus abisset). — denique vix memoria dignum, quod sta- 
tuere Diomedes [436], Charisius [249], Consentius [6; 7; 35] 
dixisse Vergilium magi — nam et Diomedem tribuere eidem 
formam talem agnoscet, qui verba illius legerit -, cum et 
testimoniis amplissimis et ratione facillima id refellatur. 


Praeterea quod coiugatum per contractionem cum cor- 
reptis is vel us verbi substantivi illud es! putat Lachmannus 
in hexametris non invenir] ultra Ennium, cuius sunt dictust, 
datust, paratus(, nimis artis id circumscribit temporum fini- 
bus. quamquam quod iubet Victorinus pronuntiari [p. 2467] 
audiendust, scribendust, mutandust, id vel indoctissimo vulgi 
usu vel potius exemplo antiquissimorum commendasse putan- 
dus est, sicut binis saeculis ante illum Gellius, et ipse 
pronus in imitationem veterum, aliquotiens usurpavit similia. 
sed videtur Lucilius usus esse illa synchysi ita [inc. l. 98] 
'a me auxiliatust! pro quo libro octavo [791] Prisciani legitur 
auxiliatus si est et undecimo [927] auxiliatus vel auciliatus 
et. nec minus certumst exemplum admissae contractionis 
in versu ludicro circa finem saeculi a. u. c. VII composito 
auctoris nescio cuius: 


postquam Crassus carbo factust, Carbo crassus factus est, 


quem in Analectis grammaticis ab Endlichero editis latentem, 


LIBER QVINTVS. 429 


in quibus bis fertur '/actus est', olim indicavit Hauptius. 
alium autem versum popularem eodem metro conscriptum 
et quidem talem: 

habeat scabiem, quisquis ad me venerit novissimus 


elicuimus ante annos fere XXV ex Porphyrionis verbis, quae 
adscripta sunt ad Horatii illa [ep. II, 3. 417] 'occupet ex- 
iremum scabies'. — denique antiquissimorum imitatione 
auctor de figuris habet [165] 'dictus! 4iav'. praeterea 
si recte putabimus Ritschelium tribuisse Plauto illa res/, 
virtust, mercest, non videtur incredibile eundem illum dixisse 
(137] 'meritost ultus! pro tali "meritos est. ultus", quamvis 
facile adducare, ut scribendum videatur "meritos ultust'. 


VII. 
LIBER SEXTVS. 


DE MVTATIS ALIOQVI QVANTITATIBVS SYLLABARVM 
ET DE VERBORVM TMESI ET ENCLISI. 


Iam sicut in ultimis verbis, ita in mediis cum cura illud 
decuit vitari ab auctoribus Latinis, ne eversis modulis syl- 
labarum pedes permutarentur neve pro iambo trochaeus aut 
pro dactylo poneretur amphibrachus. et illi quidem do- 
ctrinae ubertate et ingenita tuti indole. nos vero plerisque 
veterum monumentis pridem perditis aut imminutis haerere 
aliquando et errare in quantitate vocum non est quod mireris. 

Veluti non satis constare puto, longane an brevi prima 
fuerit gabalus, deficiente quippe auctoritate. eius primam 
produxit imperator Macrinus versu tali [Iul. Capitol. 11, 6] 
qualis Latinus gabalus iste fuit'. sed huius testimonium 
cum sit minime amplum, maioris poterit videri momenti 
illud, quod saeculi p. Chr. n. tertii poeta in nomine /lelio- 
gabali et metro utique dactylico tmesi usus ita 'Helio nam 
gabalus' [Pomp. gr. lat. V, 309] aperte corripuit primam 
verbi istius atque item Sidonius et Venantius in vocabulo 
Gallicae gentis cognomini sic [propempt. ad lib. 23; miscell. 
VIII, 3, 161]: 

tum terram Gabalum satis nivosam. 

Privatum Gabalus, Iulianum Arvernus abundans. 
conficitur tamen res, si recte Vahlenus, quem secuti sumus, 
Varronis verba, quae sunt ap. Non. s. v. 'gabalus' (117, 10], 
redegit in versus. nam prior est talis: 


nos barbari, quod innocentes in gabalum sufligimus. 


LIRER BREXTVS. 431 


Praeterea /aser incertum qua auctoritate in lexicis fera- 
tur priore brevi. et in eo quidem, quod est /aserpicium, a 
producitur haud dubie a Plauto, ut Rudentis v. 630. contra 
nihil efficitur Catulli loco hoc [7, 4]: 


lasarpiciferis iacet Cyrenis. 


nam in basi phalaecii perinde iambo locus est et spondeo. 
— praeterea non satis certum, num a /asere descendat vox 
illa. /aser autem in libris bonis legere me non memini. 
contra apud Eucheriam, aetatis incertae, sed serae auctorem, 
habes [23] /asera extenta « (ubi codices /ausera), at apud 
Marcellinum, eiusdem fere temporis eiusdemque notae scri- 
ptorem [54] /aser explet pyrrichium. 

Quodsi alterum ex his vitio saeculi lapsum peccasse in 
quantitate probabilest, id eo magis condonabitur, quoniam 
satis constat vel Fridericum Ritschelium, virum doctissimum, 
aliosque, qui nunc scaenicorum libris student, de quorun- 
dam verborum quantitate minus recto uti iudicio. statuunt 
quippe in illis, quae sunt diutius, diutissime, diutinus, longam 
esse secundam syllabam, quae quidem plerumque cum prae- 
cedente per synizesim coalescat. quod quomodo defendatur 
non video. nam brevem esse & primum declaratur eo, quod 
in diuturno — passim id vocabulum apud dactylicos reperitur 
auctores [ut Ov. trist. IIT, 3, 78; IV, 6, 50; Germ. progn. 
II, 54] — eadem semper corripitur. deinde idem declaratur 
non quidem usu frequenti, sed silentio sane arguto poetarum, 
qui omnino extra metra iambica abstinuere illis, quae sunt 
diutius, diutinus. sed quid multa? vera res aperte compro- 
batur exemplis Phaedri hisce [I, 2, 16; III epil. 14]: 

sic mersum limo cum lateret diutius. 

fruar diutius, si celerius coepero. 
quare quod dixere longa secunda diutinum Prudentius [peri 
st. 2, 397; 10, 1116], diutius Paulinus [16, 115], haud sane 
id prudentes rerum nostris anteponent rationibus. quae cum 
ita sint, Bentleii potius secuti sententiam — qui breviari 
secundam in verbis, de quibus quaeritur, statuit — damna- 
bimus iam quod legitur in Milite Plauti [502]: 


nisi mihi supplicium virgarum de te datur 
longum diutinumque a mane ad vesperum. 


432 LIBER SEXTYS. 


est autem scribendum: 

longumque diutinumque. 
in quo praeterquam quod Plautum vitio metrico liberavi, 
id ipsum placebit, quod geminavi encliticam. nam et est 
Plautinissimum. ita enim dixit idem in Trinummo [825] 
"nam (e omnes saevomque severumque atque avidis moribw' 
commemorant' et ibidem [876] 'cui ego liberosque bonaque 
commendavi, Calliclem'. — aliter autem paullo habet res in 
verbi quod est s/atim priore, quam qui produxisse videtur 
Avienus hoc versu [phaen. 398]: 


tum succisa Ceres statim cum mergite culmi, 


vetustissimorum sequitur exemplum [cf. comm. in Non. 393, 
7], sicut et status pro statura positum per trochaeum effertur 
& Lucilio [XXVIII, 39]. de qua re dixit Ritschelius [opusc. 
IV, 271 sqq. quamquam apud Avienum in bonis libris 
est Cere statio mergite, nec ineleganter Heinsius: sírati cum 
mergite. alibi à dactylicis semper corripitur a. nam Venan- 
tium, qui et s/atim et statum longa dixit priore [cf. Leonis 
ed. pg. 426], non moror. quod cum ita sit, apud hos non 
facile invenitur illa vox extra iambica metra et logaoedica. 
haec quomodo potuerit oriri ambiguitas principali forma 
supini, quod est s/atum, adhibita demonstravit Ritschelius 
[L m. 273]. atque parili ratione factum, quod itum, cum 
corripiat primam litteram vulgato usu, producit eandem ali- 
quando apud christianos, veluti hoc metro Boethii [IV, 6, 40]: 

nam nisi rectos revocans itus 
et Aratoris [a. ap. I, 836]: 

corpusque itura per omne, 
seu Sedulii mavis [hymn. 1, 21]: 

reppulit ille famem venitus crimine fratrum. 

In quo exemplo nequis illud culpet, quod participium 
praeteriti à verbo activo et intransitivo deductum non vide- 
atur posse stare, communi usu poetarum Latinorum pariter 
antiquissimorum et recentissimorum refellitur. ita enim Lu- 
cilius [II, 19] 'sole occaso obductoque tenebris" ac Laevius 
"cupidius miserulo obito'; mox Paulinus [19, 160] 'ex obitis 
mortalibus", et alibi (27, 568] 'ergo probant obiti, quod dam- 
navere magistri'. ceterum simili audacia usi antiquiores 


LIBER SEXTVS. 433 


pariter ac recentiores ut Varro [d. r. r. II, 1, 4], Lucretius 
[VI, 397], Horatius [s. I, 4, 105; ubi v. comm. nostrum], 
Corippus [iohann. VI, 253; 484] et quae a suescendi exem- 
plo descendunt verba ponunt transitive nec minus ea, quae 
sunt piget, pudet, paenitet, personaliter, tali quidem pacto, 
ut aut pro accusativo aut pro genetivo adhibeatur casus 
nominandi. namque ita dixit Pacuvius [Non. 475, 18]: 'pro- 
loqui non paenitebunt libere ingrato ex loco?' item, ut puto, 
auctor sotadei in Pompeium Magnum iacti [gr. lat. VI, 462] 
"qui (v. quem) non pudet et rubet, non est homo, sed ropio' 
et Paulinus [6, 262] 'quicumque hominum vitae commissa 
prioris paenitet" et porro [21, 826] 'nunc nova paenituisti '. 
idem alio loco [20, 229] 'salva salus homini redeat commissa 
pigenti'. contra habes apud auctorem aetatis etiam serae, 
Octavianum [anth. lat. R. 20, 12]: 'quid placeat nobis, si 
Venus ipsa piget' nec minus apud Corippum [iohann. V, 89] 
"didicerunt corda dolores impia paenituitque malum', denique 
apud Columbanum [monost. 21] 'ne (wa paeniteat caveas 
victoria temet'. 


Sed ut redeam, unde sum digressus, longa priore con- 
stat ratum tali in versu Merobaudis [paneg. 131]: 


rata fides, validis quod dux premat impiger armis. 


et sic semel Porfyrio [16, 27], qui ceteris locis legitimam 
servat quantitatem. nec minus habes daturum, datum, fu- 
turum porrecto principio apud auctorem haud sane doctum 
carminis in genesin (878; 1316; 1345; 1351]: 

promittit decimos daturum se fore fructus. 

quod numerata prius sestertia dataque vati. 

oceulitur datum sueto iam more talentum. 

futurum increpitant, quem nectant crimine, servum. 
atque ita vix melior scriptor carminis de aegritudine Per- 
dicae [p. L. min. V, 117 v. 107]: 


suspirat numquam requiem daturus amori. 


contra abluta et sputa Sedulius [c. p. IV, 269; V, 102], eiutam 

Prudentius [peri steph. 5, 362] correpta posuere paenultima. 

Non diversa venit ratione, quod in subws communis est 

prior, cum plenioris formae syllaba altera et cogi possit 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 28 


434 LIBER SEXTVS. 


cum priore nec minus eadem abici. itaque pyrrichiace illud 
dixit Lucretius [VI, 974; 977]: 
unguentum. nam saetigeris subus acre venenumst. 
spurcities, eadem subus haec iucunda videtur. 
at idem alibi [V, 966]: 
saetigerisque pares subus silvestria membra 
nuda dabant terrae; 
neque aliter Varro [Eumen. 18]: 
an colubrae an volvae de Albuci subus Athenis. 


verum ita num prior in eo, quod est bobus sive bubus, possit 
breviari parum constat. nam quod de Myronis bucula legi- 
tur in epigrammate quasi Ausonii [62, 2; cf. ed. Schenkel. 
pg. 260]: 

aes veluti spirans cum bobus exagites, 
id incertum quanam auctoritate a Thadaeo Vgoleto, qui 
primus protulit, huie sit additum poetae. 

Sed singula priusquam exequar, quae tractanda sumpsi 
hoc libro, refutandum quod creditur errore perversissimo 
auctores christianos quantitatum cura fuisse vel nulla vel 
nulli simillima. & qua adeo illi alieni fuerunt pravitate, ut 
ne propriorum quidem nominum, quae inde ab antiquissimis 
temporibus liberius sunt habita, temere migrarent rationes 
metricas. unde haec ponit Sidonius de sanctis quibusdam 
viris [epist. IX, 16, 81]: 

singulos quos nunc pia nuncupatim 

non valent versu cohibere verba. 

quos tamen cordae nequeunt sonare, 

corda sonabunt. 
quid quod in fine litterarum Latinarum constanti Eugenio 
numerorum potius aequabilitatem quam syllabarum quanti- 
tatem iniectis nominibus propriis placuit turbari. cuius sunt 
haec [7, 13]: 

sed quia cuncta simul metrum non suscipit unum, 

accipe diversis haec varinta metris. 

Quintilianus adest, Euotius ntque Cassianus, 

Felix, Lupercus Ianuariusque, 

Iulius, Urbanus, Apodemius, inde Primitivus, 

Optatus, Publius, Cecilianus. 


hic Successus inest, hic Matutinus habetur. 
ecce Faustus, ecce Fronto postque Martialis est. 


LIBER SEXTYS. 435 


neque aliter Ausonius anapaestico carmini propter Zerculani 
nomen senarium iambicum admiscuit [parent. 17], plane ut 
Critias VIII saeculis ante elegiacis numeris propter Ajcibia- 
dis [cf. et Terentian. 1561 sqq. adeoque Priscianus, ut 
Mesopotamiae vocabulum ineptum metro heroico vitaret, 
maluit [perieg. 917] MMedamnam proprio fingere periculo. 
porro alibi corrupta nominum mensura confitendi ingenuitate 
mitigatur. veluti scienti sibi admissum quantitatis errorem 
hisce indicat verbis Prudentius [peri steph. 4, 161]: 

quattuor post hinc superest virorum 

nomen extolli renuente metro, 

quos Saturninos memorat vocatos 

prisca vetustas. 


carminis leges amor aureorum 
nominum parvi facit 


et similibus usus ambagibus Terentianus [1368]: 


tertium detrecto nomen. lege nam metri vetor. 
zagQíauBov namque dicunt, si probatis Fxraciv. 

Quid quod vel medii aevi poetas minime fuisse faciles 
ad legitimas, quas putarent ipsi, verborum quantitates in- 
vertendas multis constat exemplis ? 

Verum ut redeam in viam, mutari paullatim et cor- 
rumpi pleraque sermonis Latini necesse fuit propter causas 
diversissimas. e quibus gravis admodum fuit utique immensa 
ista differentia dictionum ac numerorum, quae per ultima 
imperii saecula optinuit inter cultos homines et non cultos. 
nam cum vulgus quantitatum plurimarum sensum pridem 
exuisset, eis qui metrica carmina componerent — quae qui- 
dem et ipsa studiose ut colerentur severitate scholicae dis- 
ciplinae et tanta veteris artis reverentiast effectum — sylla- 
barum mensurae non vivido elegantiae sensu, sed extrinsecus 
adscita temperari coeptae sunt doctrina, plane ut illorum 
tantum non omnibus, qui nunc pangunt versus Latinos. tali 
modo perceptae prosodiae quam saepe opinandi pravitate 
seu memoriae errore potuerint perverti facile apparet. cete- 
rum Afros, ut abundant vitiis, etiam quantitatum legibus 
spernendis insignes fuisse auctor est Consentius [14], quod 
firmatur exemplis poetarum et Nonii. apparet autem ser- 


monem Romanum eo magis fuisse pronum ad corruptelas, 
28* 


436 LIBER SEXTYS. 


quod non, sicut apud Graecos factum, ullius vocalis diversae 
quantitates diversitate figurarum sunt indicatae. qua quidem 
unice ratione evenit, ut ab his, pridem indifferenter habita 
relicuarum vocalium mensura, tamen e et o recto efferrentur 
modulo. nam nec aut Claudius imperator huic incommodo 
litteraturae Latinae iit obviam aut magni fuit momenti, 
quod ultimo tempore Chilpericus, rex Francorum, homo 
plane indoctus, sed qui speciem affectaret eruditionis, cum 
aliis litteris et o ;ega Graecorum sermoni Romano addidit 
misitque in universas regni sui civitates epistulas, ut sic 
pueri docerentur ac libri antiquitus scripti planati pumice 
rescriberentur (Greg. Turon. V, 45]. 

Sed iam ad rem propositam enarrandam ut accingar, 
sicut in ultimis verbis, ita in mediis duplicem ob causam 
potuit inverti vera quantitas sive necessitate versus seu vulgi 
ore mutata mensura legitima. unde plurimae sunt exortae 
rationes eius depravandae. 

Ac primum quidem omnium, cum a metro dactylico sint 
alieni pedes creticus et tribrachus, apparet verba talem 
mensuram continentia ipsa natura faciliora fuisse ad mutan- 
dam prosodiam. porro qualicumque numero proniores erunt 
ad corruptionem quantitates ineptae. 

Eadem res causa fuit adeoque frequentior Graecis (nam 
Romani optimo tempore intra nomin& propria potissimum 
substiterunt) invertendi modulos. ac sane ex Graecis quae 
iam enumerabo, paene omnia etiam in Graecis carminibus 
inveniuntur simili libertate. quaedam a Dorica repetenda 
dialecto, ut producta prima Polydamas, polypus, Monychos. 

Igitur versibus hexametris in illo /falia semper fuit 
longa prima, quam vulgo elatam brevem grammaticorum 
constat testimoniis. unde eandem corripuit Lucilius in iam- 
bis ita: | 

detrusus tota vi deiectusque Italia. 
simul et evenit, ut vel /talus communem haberet i. similiter 
Sicania cum semper expleat paeonem primum, Sicanus ple- 
rumque efficit amphibrachum. ita Maro in bucolico ad 
Polionem 'Sicelides musae', at in primo Aeneidos "sunt et 
Siculis regionibus urbes'. praeterea in Arabia principalis 
extenditur, at in 4rabe comminuitur. itaque dixit in hexa- 


LIBER SEXTV8. 437 


metro Ovidius [met. XII, 466] '.Macedoniaque sarissa', cum 
Macedo et Macetes habeant e correptam. melius tamen ille 
consuluit necessitati quam Luxorius et Arator, qui tertiam 
in eodem vocabulo produxerunt (321, 1; a. ap. II, 319]. 
tum semper longa prima adhibentur a dactylicis Phylacides, 
Priamides, Polydamas, Polydamanteus [Silius XII, 212], poly- 
pus, polyposus [Martial. XII, 37, 2], Monychos. quorum ad 
similitudinem choriambice ponuntur a Iuvenale et Rutilio 
[7, 204; I, 595] illa Thrasymachi (at Tharsymachi Ritschelius), 
Lachanii. praeterea sicut Zelides ab omnibus, & Nasone 
Lycurgides porrecta effertur paenultima [Ib. 501]. dixit de 
utroque Priscianus [pg. 584], qui et alia eiusdem licentiae 
adfert exempla, quae tamen auctoritate sunt destituta, ut 
Codrides, Lagides. 

Contra ut omittam vulgari usu olim correpta illa quan- 
doquidem, siquidem, aperte dactylici carminis propter neces- 
sitatem breviata ea quae sunt Paeonius, paeonicus [Terentian. 
1532], Hipponius [Grattius 416], Leucosia [Ov. met. XV, 708; 
Sil. VIII, 580], cum communi sint secunda Sidonius et Edonis. 
porro Edonium si credemus dixisse Romanos pro Edono, ne 
ipsam quidem non statuemus breviari o. quamquam res 
incerta. veluti Statii Thebaidos V [78] cum codices omnes 
tutentur formam longiorem, item pars eorum in XII [733], 
in priore loco etiam scholia Bernensia Lucani [ad I, 675], 
in eodem breviorem testatur Servius [ad aen. XII, 365]. 
tum communi vulgo sunt prima Gradivus, Cyrene, Sichaeus. 
denique 4siam ut innumeris exemplis tribracho aequarunt 
auctores, ita Homerum suum secutus [il II, 461] Vergilius 
per dactylum dixit [georg. I, 383 sq.; aen. VII, 701 sq.; g. IV, 
248; cf. et Catull. 61, 22] Asia — prata; Asia palus; Asia 
Deiopea, omnia de regione circa Caystrum, unde nomen 
accessisse dicitur tertiae parti mundi, quam producta a 
Asida terram vocavit Ovidius [metam. V, 648; IX, 448], ut 
Aeschylus in Persis [764 ed. Herm.] dimensus est substan- 
tivum Z6íóog per creticum. — tum palatium brevi prima 
vetustiores poetae, at posteriores inde a Statio haud raro 
posuere producta. contra rudere, quod est asinorum, solis 
Persio et Ausonio dactylum [3, 9; epigr. 76, 3], ceteris ex- 
plet tribrachum. deinde cum habeant i correptam auricula, 


438 LIBER SEXTVS. 


fasciculus, folliculus, similia, eadem extenta reperiuntur cani- 
cula, clavicula, craticula, cuticula, tegeticula, febriculosus, pedi- 
culosus, siticulosus, somniculosus. iam A4pulus et Apulidas 
[Lucil. III, 23] cum semper brevient w, Apulia eandem in- 
tendit. sed enim prima haud perinde variatur, quin semper 
habeat « longam [cf. Lachm. pg. 37]. unde Apulos cretici 
exemplo usurus posuit Terentianus [1430]. alioquin huius 
licentiae exempla sunt perrara apud scriptores classicos, 
quamquam statuerunt homines docti a Statio arietibus [theb. 
II, 492] et, quod verius videtur, giomere & Lucretio [I, 360] 
longa poni antepaenultima. invenitur utrumque verbum et 
alibi quantitate eadem, verum apud auctores pudendos, hoc 
est Afros balbutientes, ita [anthol. 209, 6; 244, 17 ed. Ries.; 
Coripp. ioh. II, 400]: pulveris ut pilula brevis es, ut glomus 
hic erras et porro: non ariete gravi et: non ariete cavas. alia 
autem propter paucitatem exemplorum incertumst quam 
sequantur mensuram. sed haec curiose enumerata Indice 
Summarii orthographiae ac prosodiae Latinae, quod a. 1878 
edidi. nunc pauca tetigisse satis erit. 

Veluti non constat, /ocustae prima qua fuerit quantitate. 
quam produxit Phaedrus metro tali [fab. Per. 30, 7] 'grilli, 
scarabaei, locustarum copia', nec minus Corippus [iohann. II, 
196], non autem Iuvencus, a cuius elegantia alienum versum, 
qui legitur post I, 324 in parte librorum, edere locustas (vel 
locustas edere) solitus ruralibus arvis recte putat Maroldus. 
contra Turnus satura in Neronem de nota venefica [schol. 
Iuv. 1, 71]: 

ex quo Caesareas soboles horrenda Locusta ; 
et nequis nominis proprii obiciat diversitatem, in appellativo 
breviarunt o Octavianus [v. 58], Prudentius [diptych. 117], 
Avitus [V, 194], Eugenius [20, 8]. dein sabucum longa prima 
cum adhibuisset Lucilius [Non. 74, 19]: 

ardum, miserum, atrum adque infelix lignum sabucum vocant 

(et invenitur aliquando in codicibus illud sambucus), inminuit 
eam Sammonicus [787]: 

parva sabucus itemst hircino conlita sevo. 
nec aliter idem vv. 102; 337; 503. — porro magalia Vergi- 
lius [aen. I, 421], qui unus hoc vocabulo usus inter dacty- 
licos, producta protulit prima. sed plerumque id confusum 


LIBER SEXTYS. 439 


cum mapalibus, itaque sic Consentius [gr. lat. V, 386]: magalia 
Afrorum casas. eandem secuti quantitatem in mapalibus Auso- 
nius [periocha Od. XVI] et auctor libri in genesin [1010], cum 
breviarint primam Maro [georg. III, 340] et Silius [XIV, 7; 
XV, 421]. denique angarium brevi tutius [Lucil. VI, 13] 
quam producta [Arat. a. ap. II, 902] ponemus antepaenultima. 

Est etiam ubi vulgi ore mutata sit prosodia propter 
etymologiam falsam, quae quidem potissimum solet pro- 
venire in verbis vel rarioribus vel originis externae. veluti 
Amineas vites cum dixerit Vergilius [georg. II, 97] et se- 
cutus hunc Sammonicus [544] prima brevi, secunda ac tertia 
longa, Annianus tres priores corripuit ita: 

umbra necat teneras Amineas; 
Ausonius [epist. 18, 31] per choriambum extulit in fine penta- 
metri. sed utriusque auctoris usus facile explicabitur repu- 
tantibus fuisse, qui 4mineas dictas putarent quasi sine minio, 
sicut apes quidam tamquam &zovg acceperunt [cf. Serv. in 
g. l m.] ita charisma longa ponunt prima christiani. 

Licentiam autem priorum multum intenderunt chri- 
stiani, partim versus necessitate ducti, partim quod vocabula 
essent rariora et a communi usu aliena. porro in nomini- 
bus Graecis praeter reverentiam eorum, quae ad cultus sacra 
auctoritatemque bibliorum pertinerent, multum peccatum 
pronuntiationis Reuchlinianae, vitio, quod iam apud Graecos 
ultimorum temporum fuit pervulgatum. igitur c, et e, vel 
y quod saepe sunt correptae, quid mirum cum illa per e, 
hae per i breve plerumque efferrentur. praeterea, quae 
Graecis obstitit diversitas pro quantitate formarum e et o 
sonorum, in Latino sermone non potuit esse impedimento 
ne promiscue adhiberentur. ac ne o. quidem metuerunt 
corripere recepta per eundem pronuntiandi modulum, de 
quo supra dictum, v. igitur apud Ausonium et in Antho- 
logia solicismus et ldipus inveniuntur correpta antepaen- 
ultima [epigr. 138, 4; 180, 3 R.]. 

Ceterum non eadem frequentia usi christiani 
in quantitatibus invertendis. scilicet modesti 
fuere praeter nomina propria Iuvencus, Avienus, 
Priscianus, quibus aliquanto sunt minus cauti 
ceterorum plerique. nos ne nimium lectorum 


440 LIBER SEXTVS. 


otio illudamus, Prudentii Ausoniique et Paulini 

cum Sidonio potissimum enarrabimus vitia in 

prosodiis constantia, e quibus haud sane pauca 

etiam aliorum usu sunt comprobata. 

Igitur producta ob solam necessitatem metrorum contra 

ius fasque prima habentur horum libris potissimum haec: 
anachoreta [Sid. euch. ad Faust. 97], Araneola [Sid. 
epithal. P. et A. 147], basilicis [Paul. 28, 37], blateraret 
[Prud. peri st. 10, 913], charismata [Prud. c. Symm. 
II, 1046], Danaidum [Paul. 35, 480], Galerio [Prud. 
peri st. 7, 6], Macharii (Sid. euch. ad Faust. 100], 
paradisi Paul. 24, 772], Philocteta [Sid. ad Magn. Fel. 
153], philosophorum (Sid. epithal. Pol. et Aran. 43], 
physica [Sid. epithal. Pol. et Aran. 101], pugilibus 
Prud. c. Symm. If, 518], Quirinus [Prud. peri st. 7, 
36], smaragdina [Prud. psych. 862], scaturire [Paul. 
21, 849], Thaletica [Sid. epith. Pol. et Aran. 89], tra- 
balibus [Paul. 27, 435], Tricipitine [Sid. propempt. ad 
lib. 40], Valeriane [Prud. peri st. 11, 2], Valeriorum 
[Prud. peri st. 4, 80], Vesevi [Paul. 19, 541]. 

at secunda extenta reperiuntur talia: 
Agrigentini [Sid. pan. Anthem. 367], cyanea [Prud. 
psych. 858], delibuta [Prud. psych. 312], diabolus 
[Paul 19, 528], gelasianos [Sidon. ad Cons. 301], 
Geryone [Sid. XIII, 13], hecatomben [Prud. peri st. 
10, 1051], margaritum [Prud. psych. 873; cf. Arat. II, 
336], matricida [Auson. de mort. XII Caes. 6; Sidon. 
V, 290], Nabataeum [Sid. ibid. 284], parricidae [Aus. 
tetrast. de Caes. 21, 2], Pompiliorum [Prud. peri 
steph. 10, 403], pupugerat [Prud. peri steph. 9, 59], 
redimitos [P. psych. 687], regifugium [Auson. de fer. 
Rom. 13], sacrificiis [Paul. 36, 78], syllogismis [Sid. 
paneg. Anthem. 175], Tauromenitana [Sid. ad Magn. 
Felic. 163]. 

est etiam, ubi in quarta aut tertia a capite inveniatur por- 

recta vocalis velut in illis: 
Araneola [Sid. epithal. P. et A. 147], Hippocratica 
[Prud. peri steph. 10, 498], Pherecratio [Sid. ep. IX, 
13, 10], Philimathiam [Sid. ep. II, 8, 4]. 


LIBER SEXTVS. 441 


Omissum Zonifacii exemplum [Sidon. c. IX, 279], quod 
in editione priore posueram. nam scribendum Zonifatium, ut 
Graece habetur £Zutyches, interim demonstratumst a Pottio 
ac Schmitzio [opusc. 140 sq.]. 

Iam considerantibus exempla ista facile apparebit, quam 
vel apud christianos aliarum rerum cura prae metri lege 
fuerit contempta. quod non minus confirmatur correptis 
plerumque, ut versui satisfiat, syllabis eis, quae habent ac- 
centum grammaticum, sicut fit in his quae sunt: 

Adriani [Prud. c. Symm. I, 274], Archyta (Sid. pan. 
Anth. 176], Cyprianum [Ven. misc. VIII, 6, 270], detur 
[Luxorius 337, 6; Dracont. 8, 314; 9, 226], lugubri 
[Prud. cath. 9, 79], spiritu [Sed. hymn. 1, 110; Paul. 
21, 271], tibicines (Sed. c. p. III, 184], triduo [Sed. 
c. p. V, 244]. 
quid quod et illud identidem admisere, simul in eadem parte 
orationis accentu grammatico insignita ut breviarent, at 
vacua eodem producerent? quale habes hoc versu Luxorii 
[351, 2] "'inpleret cuncti viscera negotii! aut Venantii tali 
[misc. VII, 12, 249] 'arctos, meridies, oriens, occasus honorat'. 
quae cum ita sint, non absurde statuetur, quantitatum quae 
apud christianos inveniuntur a classicorum auctoritate di- 
versa, ea ferme non tam inscitia aut alienis curis quam 
numerorum gratia provenisse, cui facilius scilicet licentiae 
indulgeretur, si etiam alia excusatione defenderentur novanda 
in mensuris. unde quae plerumque falso modulo, alibi ab 
isdem efferuntur integra. ceterum auctores istos neglegentia 
potissimum inductos gnaram ipsis omisisse in metris veri- 
tatem etiam probatur exemplo sat notabili Martiani, qui in 
eo, quod est /io, priorem cum ipse testetur esse longam [V, 
517], tamen haud raro corripit. sane facilem veniam de- 
lictorum licuit sperari eis, qui haud dubie nacturi essent 
auditores lectoresve ipsis multo minus suptiles ad mensuras 
verborum. itaque ubicumque*in mutandis syllabis christiani 
sua usi sunt ratione, ante omnia perito iudici consideran- 
dumst illud, metrorum quaenam fuerit necessitas. 

Iam cetera antequam aggrediar, denotandus est error 
gravissimus eorum, qui accentus propter vim aliquando a 
poetis classicis correptam vocalem existimarunt produci. 


442 LIBER SEXTVS. 


quod ne christiani quidem admiserunt nisi duabus exceptioni- 
bus, quae ponentur infra. 

Scilicet accentus nullam fuisse facultatem ad syllabam 
porrigendam vel ea re demonstratur, quod hoc insignitae 
interdum sunt correptae, velut in illis amaverimus, amaveritis, 
siquidem, quandoquidem, ufínam, utique, quodque non pro- 
hibitum, insignita eo vocalis quin eiceretur, quod vides fieri 
in ex(inxem, traxe, duxti, similibus. 

Contra non potest dubitari absente accentu certe in 
finalibus si non effectam, certe adiutam correptionem, id 
quod superioris libri plurimis comprobatum exemplis. et 
hanc licentiam quin etiam ad eas verborum partes, quae 
praecedunt vocalem accentu praeditam, traduxisse videantur 
christiani non intercedo. 

Sed ne apud hos quidem ad producendam brevem valuit 
accentus nisi condicione duplici, primum in eis, quae non ex 
vulgi usu, sed ratiunculis grammaticorum haberent accen- 
tum, ubi non deberent, deinde interdum in Graecis. 

Veluti cum grammatici quidam, vel analogiae causa 
vel ut distinguerent similia sive exemplo ducti Graecorum, 
adfirmarent in affatim acuendam secundam, ut in composito 
(sicut alii pronuntiarunt adeo adverbium media acuta), item 
in Paleri ac similibus, sive genetivus is esset sive vocati- 
vus, in Musdque, utrüque, eddem aliisque, quae monosyllaba 
particula finirentur, de qua re dixere multi, ut Gellius VI, 
7; XIII, 26; Diomed. pg. 428; Serv. in aen. I, 116, non de- 
fuisse videntur, ne florentissima quidem aetate linguae La- 
tinae, has qui pronuntiando repeterent argutias. sed syl- 
labas perperam acutas qui producerent veteremque errorem 
aggravarent novo, primi extitere christiani libet exempla 
apponere. itaque Arator [a. ap. II, 326]: 

suppetit adfatim exemplorum copia, nosque; 
Sidonius [paneg. Av. 104]: 
quae quondam regina fui. Capreasque Tiberi; 
at idem alibi [pan. Mai. 321]: 
post Capreas Tiberi. 


ac rursus [115]: 


* 


Eucherii venientis iter, redeuntis Hilari. 


LIBER SEXTVS. 443 


atque ita eadem porrecta legitur secunda apud Prudentium 
[peri st. 1, 3] et Ausonium [XI, 2, 8 ed. Sch.], nec minus 
utraque [cathem. 10, 5; peri st. 3, 80; apotheos. 320; epigr. 
95, 2 ed. Sch.; epist. 1l, 22], item apud illum ridendaque 
[c. Symm. I, 630]. nec enim hi solent poetae promiscue 
producere brevem sequente qu, de qua licentia pluribus 
dictum initio l. V. 
Iam quod et aliis exemplis quibusdam habentur chri- 
stianorum in libris productae syllabae accentu insignes, ut 
in eis, quae sunt crapula [Prud. ham. 323], centurio [Sed. 
hymn. 2, 54], chlamyde [Mart. IX, 999, 11], gula [Lux. 314, 1], 
Sardinia [Prud. c. Symm. II, 946], spado [Ar. a. ap. I, 673], 
tinea [Sed. c. p. IV, 21], haec et similia quaedam, ut raris 
vocabulis vel peregrinis, in his nota libertate, in illis incerta 
potissimum priorum auctoritate evenisse statuemus, quibus 
causis etiam alibi plerumque iusta immutatur mensura. 
porro sunt apud deterrimos christianorum, quae nulla ex- 
cusatione, sed sola neglegentia evenisse existimem, ut puta 
Martiano paíam [I, 91, 13] vel habitu [II, 219, 6] posita 
longa a. 
Magis videtur optinuisse, ut vocales longae accentus ob 
defectum breviarentur. ita enim habes correpta prima: 
Darios [Aus. ep. 5, 23], Darii (per anapaestum) [Sed. 
I, 196], ganeonis [Prud. ham. 321], Nolanus [Prud. 
p. st. 11, 208], rubigo [Prud. psych. 105], temulentus 
[Pr. c. Symm. I, 135] 

ac secunda: 
Aquitanica [Aus. III, 21 Sch.], Chelidoni [Prud. p. st. 
11, 237], controversiarum [Sid. ep. VIII, 11, 29] 

sive tertia: 
calceamenta [Prud. p. st. 6, 74], concionaturum [Sid. 
euch. ad Faust. 125], Papianilla [Sid. prop. ad lib. 37]. 

At in Graecis vocabulis non omnino negarim accentu 
ipso grammatico aliquando produci breves. nam ut omittam 
quaedam non satis certa, qualia sunt Cragus [Av. descr. 
orb. 1013; Prisc. per. 801], magus [Ambros. 5, 12; Probae 
Cent. praef. 8], sophia [Prud. c. S. I, 34] trochaei vel amphi- 
brachi instar posita, quod Prudentius Asclepiadem [p. st. 10, 
42], Sidonius Asiagenem [pan. Av. 80] et Euripidem [IX, 234], 


444 LIBER SEXTVS. 


Priscianus Pisidam [perieg. 505], Maximianus Socratem [1, 48] 
dixere extenta paenultima (plura autem multo talia habet, 
quod non mirere, Venantius), non facile alia ratione quam 
ipsa vi tonorum potuit evenire. adiuta autem res eo, quod 
constat non defuisse apud Romanos, qui in Graecis verbis, 
etiam si Latinis redderentur litteris, accentus servarent ex- 
ternos. — nec vero exemplorum supra positorum vis in- 
fringitur eo, quod a Corippo [iohann. II, 400] et auctore 
quodam Anthologiae [244, 17 R.], ut supra docui, illud ariete 
ponitur producta paenultima. id enim, perinde ut alia quae- 
dam productae contra quantitatum legem exempla paen- 
ultimae apud pessimos auctores, metri inevitabili quadam 
expressum necessitate, quae non adfuit vocabulis modo 
memoratis. at Macedo ab Aratore cum longa adhibeatur e 
[a. ap. II, 313], notandum et apud Graecos inveniri secun- 
dam porrectam. porro erit quaerendum, quam ob causam 
in illo Salamis secunda intendatur ab Avieno [descr. orb. 
679]. — sed longe saepius accidit in Graecis, ut longas 
breviarent Latini eas, quae peregrino sermone ante syllabam 
accentu insignem essent positae. scilicet magis magisque 
intercidente eruditione liberali quid mirabimur in occiden- 
talibus terris doctores Graecos, si modo ulli essent, non 
hercule fuisse meliores quam Latinos? nam et in Graecis 
posteriorum temporum libris plerumque similes paresque 
carminibus Romanis admittuntur errores quantitatum. quae 
cum ita sint, non erit mirum quod inveniuntur correpta 
altera Euripides [Sidon. IX, 234], Pamphylia [Avien. descr. 
orb. terr. 1013], Laestrygones [Sid. epigr. ad Maior. 19], 
Stymphalides [Aus. id. 19, 5]. sed longe magis ea licentia 
ad secundam a fine penetravit syllabam earum vocum, quae 
apud Graecos essent proparoxytonae. ea breviata adhiben- 
tur cum alia tum haec A4bydus [Av. descr. orb. 693], Acindy- 
nos [Aus. epigr. 41, 1; 3], allophylus [Prud. ham. 499], Aratus 
[Sid. ad Cons. 113], arthrisis (Prud. p. st. 10, 495], axioma 
[Mart. IV, 327, 4], azymon |Prud. apoth. 353], Corcyra [Av. 
descr. orb. 662], Hellanicus | Av. or. mar. 43], Libyphoenices 
[Av. or. mar. 421], Pachynus [Prisc. perieg. 89], Serapis 
[Prud. c. Symm. II, 532; Paul. 19, 100]. 


LIBER SEXTVS. 445 


Praeterea longe efficacissimus ad invertendas rationes 
prosodiacas fuit in Graecis mutatus modulus sonorum, qua 
causa et in Latinis quaedam sunt correpta. nam apud 
Romanos diphthongus ae iam tempore satis vetusto cum 
sonuisset ferme simplicem e [cf. Varr. VII, 96], sed longam, 
mox coalito errore eadem breviari coeptast. eius mali prima 
initia versu Lucilii indicantur, quo unum ex Metellis, quorum 
erant insignes cum P. Africano inimicitiae, praetorem urba- 
num factum irridet ob falsam pronuntiationem et muneris 
proprii et nominis. nàm verendum esse, pravo more ser- 
vato Cecilius pretor ne rusticw fiat [IX, 9; cf. et 10]. mox 
pedicare pro paedicando dixit auctor Priapei illius [67, 1] 
"Penelopes primam Didus fac prima sequatur', misi potius 
statueris Romanos ad vitandum x«xéuga«rov Penelopen cum 
diphthongo extulisse sicut scepíra et scenam. iam corripere 
e, quae posita esset pro ae, in Latinis verbis non equidem 
saepe sustinuerunt poetae christiani. ita tamen habes apud 
Prudentium, sed cogente metro, cerimoniam cum brevi prima 
[praef. c. Symm. I, 5]. porro imminuta similiter diphthongo 
dixere merorem Flavius Felix [Mey. 295, 17], quesumus Luxo- 
rius [325, 7], penitudinem Octavianus [235]. praeterea Pau- 
linus Petricordiensis pariter cum Venantio haud raro proba- 
vere similia. sed longe magis eadem licentia in Graecis 
vocabulis usurpatur, non quidem Latino potius more quam 
alienigeno, id quod posteriorum temporum inscriptionibus 
satis declaratur, unde et o; illorum aliquando invenitur 
attenuatum. igitur habes apud Prudentium Ausoniumque 
et Paulinum breviata haec: 

Betis [Paul 10, 236], Citheron [Aus. idyll. 11, 32], 
Clytemestra [Aus. ep. her. 1, 4], enigma [Pr. apoth. 
331], heresis [Pr. ham. 64], romphealis [Pr. cath. 7, 
93], solicismus [Aus. epigr. 138, 4], sphera [Prud. 
apoth. 210]. 
huius prima vestigia erroris deprenduntur versu Sammonici 
[799], quem ita scribendum esse existimo 'necte hederam 
adque adipes vituli simul et chamecissum', cum Turicensi co- 
dice minus bene habeatur 'Aedera necte adipes vituli simul 
camecissum', sed ab eodem difficile ad credendumst in Zaeti, 
flumine Hispanico, priorem syllabam esse extenuatam ita 


446 LIBER SEXTYS. 


[1113] 'sal niveum sumes, Beticum quod nomine dicunt, cum 
praesertim vix apte habeat »omen positum pro cognomine, 
in quo versu omnino contendimus esse reponendum 'Zaetis 
quod nomine dicunt'. tamen plurimum licentiae traxerunt 
apud Romanos et o, quippe quae, cum propriam naturam 
pridem exuissent, non, ut Graecis litteris, etiam Latinis 
specie ipsa et adspectu ab eiusdem soni brevibus segrega- 
rentur. nam et similiter diphthongus & idem illa aetate 
quod i correptum sonuit. — ac primum quidem frequenti 
usu breviatur a christianis secunda in ecclesia, mysterio, 
psalterio, idolo, idolio, idolico, idololatro. quibus exemplis 
similia infracta » vel c vel zi reperiuntur cum alibi haud 
pauca tum in verbis hisce: 
beryllus [Prud. psych. 855], Ctesiphon [Sid. ep. IX, 
13, 21], diastema [Sid. epithal. Pol. et Aran. 64], ethi- 
cus [Prud. ham. 580], eremus [Prud. ps. 371], Eu- 
phemia [Sid. pan. Anthem. 482], mathesis [Prud. c. 
Symm. II, 479], Marcionita [Prud. ham. 128], Phae- 
done [Sid. pan. Anthem. 178], paracletus [Prud. p. st. 
10, 430], Phidias [Aus. epigr. 12, 1], phrenesis [Prud. 
ham. 124], phonascus [Sid. ep. IV, 11, 13], poesis 
[Prud. c. Symm. II, 52], Polyclitus [Pr. p. st. 10, 269], 
tetragonus [Aus. de puerp. 21], trigonus [Aus. idyll. 
11, 50]. 
Praeterea observandum saepe corripi syllabas longas 
tales, quae post se haberent i brevem cum altera vocali, 
velut in hisce quae sunt 
copiosior [Octav. 64], denarius [Sed. c. p. II, 275], 
duodenarius [Arat. a. ap. I, 116], Florianus [Ar. ep. 
ad Flor. 2], inscitia [Boeth. IV, 5, 21], Iulianus [Ven. 
misc. VIII, 6, 270], Iustinianus [Cor. laud. Iust. I, 
251], Maiorianus [Sid. pan. Maior. 104; Mey. 874, 2], 
meridianus [Paul 24, 917], Nepotianus [Aus. prof. 
burd. 16, 4], seplasia [Aus. epigr. 123, 4], suffragium 
[Paul 35, 616], Vespasianus (Aus. monost. de XII 
Caes. 10 ter]. 

et potuere addi multo plura. in his igitur praeter alias 

causas credo adiutam correptionem proprietate i litterae 

ante vocalem sitae illa, qua temporibus isdem et parili 


LIBER SEXTV8. 441 


condicione / et c sonum mutaverunt. ceterum similia quae- 
dam supra in classicorum usu notavimus. — porro etiam i 
cum liquida addita aliquando breviatur vocalis praecedens. 
ita ducta a mamma mamilla, a puso pusillus primam contra 
legem corripuerunt. nec minus variant illa 'scribo, scri- 
bilitarius, conscribillo; vacca, vacillo'. ex quibus scribilitarius 
invenitur hoc versu Afranii [161]: 
"pistori nubat'. — 'cur non scribilitario ?' 

non dissimili ratione evenit, quod breviantur o/e/la et Ca- 
lillus. ita imbecillus cum a classicis efferatur longa altera, 
correpta eadem usurpatur a Prudentio [praef. apoth. 31; 
cath. 11, 99]. a quibus sunt aliena, quae infringuntur deri- 
vatione ea, quà producitur insequens syllaba, velut a Sabo 
oriundo Sabini, qualia eadem lege mutant primam, ut notare 
vel mutoniatus. 

Tum in partibus orationis simplicibus si vocalem natura 
brevem geminata sequitur consona, suptracta altera princi- 
palem mensuram rursus optinere verumst. velut Ainnire et 
linnire ut ceteri longa prima, ita illud Laevius [frgm. 10], 
hoc Terentianus [232] posuere brevi. deinde Persennam alii 
pro antibacchio, quidam adhibuerunt dactylice. praeterea 
Allia quamquam semper invenitur in versu prima longa, ta- 
men quin aliquando tribrachum sonuerit non potest dubitari, 
cum dicat Servius [ad aen. VII, 717] a Vergilio in ea pro- 
pter metrum geminari /, ut in illo reliquiae. — at de Graecis 
nominibus quae corailia Claudiano [10, 169], ceteris dicuntur 
curalia correpta secunda. tum semper breviantur neces- 
sitate metri quae descendunt ab illo $oog, ut puta Calliroe, 
Ocyroe, Alexiroe, nam et eadem causa chaerephyllum choriam- 
bice effertur a Columella [110]. — denique in barbaris no- 
minibus Alamannorum et Marcomannorum pro diversitate prin- 
cipis syllabae variat tertia [Claud. 24, 17; Stat. silv. LII, 3, 
170]. at Zritannus et Britannia, vocabula a PBrittone de- 
ducta, numquam praeter unum Lucretii versum [VI, 1104] 
geminata / et longa prima adhibentur. 

Iam auctores christiani vel hanc libertatem ultra quam 
decebat cum intendissent, extulere correpta vocali ea, cui 
duplicata vulgo adderetur consona, talia: co//oco [auct. carm. 
in genes. 328], opportunus [Paul, 27, 503], parricida |Prud. 


448 LIBER SEXTVS. 


hamart. 564], supplex [Porf. 14, 11; 25], supplico [Damas. 
ap. Daniel. I, 9, 22], praeterea Graeca ecciesia [Paul 15, 
117, alibi], abyssus [Paul. 19, 651]. — ceterum composita 
voce in confiniis partium cum meliore utique poetarum usu 
producatur vocalis praecedens — nam Lucilius et Lucretius 
quod dixere coruptum brevi prima [IX, 2; VI, 1133], migrasse 
videntur veritatem analogiae quodam studio, sicut alii con- 
traria usi ratiocinatione conire dixerunt pro coire [Quint. I, 
6, 17] vel conauditum, coninquere [Paul diac. 65; 64] —, 
poterit videri acutius quam verius statuisse Lachmannus 
[p. 136] Gellii 1l. II [17, 8; cf. comm. Hertzii], ubi exempla 
afferuntur productae praepositionis co, scribendum esse pro 
colligere — sic enim vulgo fertur — coiugare. nam sufficiet 
puto vocabulo isti alteram eximi /. ceterum ut hic coligare, 
dixit colocare Porfyrius carmine ad Bassum [21, 11]. sed 
usi invento Lachmanni in versu comici nescio cuius, cum 
sit traditus talis [inc. inc. fab. 24]: 


sed sibi cum tetulit coronam ob colligandas nuptias, 


reponemus illud, quod unice exigitur sensu, coiugandas. 

Iam incidit tempus de producta seu correpta vocula 
red exponendi. quae ab antiquissimo tempore per compo- 
sitionem plerumque amissa ante consonam d cum breviare- 
tur, tamen haud raris exemplis evenit, ut ipsius finalis 
servaretur. 

Notum etiam in prosa semper dici reddo. porro re- 
cidendi vocabulum, quando corripit secundam, primam apud 
dactylicos producit assimilata d [veluti Ov. metam. VI, 212; 
X, 18; Iuven. 12, 54; Phaedr. III, 18, 15], excepto quod 
ultima aetate auctor Orestis tragoediae [v. 757] scripsit : 

et super ossa ruam recidens spirantis Egisthi. 
quid quod apud Terentium Hecyrae prologo altero [47] in 
principio senarii Bembinus praebet reccidere? ita reccidit 
perfectum apud Plautum habes in Poenulo [1369]. adeoque 
Menaechmorum [520] versu hoc: 

omnes in te istaec recident contumeliae 
Studemundius, locupletissimus iudex, testatur in Ambro- 
siano legi reccident. quod tamen metrum non recipit, nisi 
altior latet corruptela. nec non extenta ubique primore in- 


LIBER SEXTVS. 449 


veniuntur perfecta, quae sunt reperi, repuli, retuli, ut certum 
sit debere in his duplicari p, / consonas. quod cum ita sit, 
non intellego, quanam possit stare ratione, quod Ritschelius 
de coniectura Plauto tribuit metrum tale [Men. 683]: 

mihi tu ut dederis pallam et spinter? numquam factum re- 

pereris. 

quamquam Corippum et ultimorum imperii temporum homines 
non moror. nam sane ab illo breviatur prima in eo, quod 
est retuli [|iohann. V, 460; 596; VI, 153, alibi; cf. et carm. 
Perdicae p.l. min. V, 124 v. 264]. atque in retulit primam 
aetate sua perinde correptam atque in reliquiis et redu- 
cendo testatur Victorinus pg. 2480. — magis mirum quod 
Ausonius in eodem disticho et antiquam et novam probavit 
prosodiam [epigr. 23, 3]: 

at qui condiderat, postquam non repperit aurum, 

aptavit collo, quem reperit, gladium ; 
nisi forte praesens tempus voluit esse loco altero. — nec 
dubito quin etiam repwi analogiae iure tum sit elatum per 
anapaestum, quamquam exempla non suppetunt. 

Ceterum cum librariis monachis origo productae in 
praeteritis istis primae satis esset obscura, plerumque per 
interpolationem traxere vitium verba ista. ita, ut hoe exem- 
plo utar, restituendumst refwit pro eo quod vulgo fertur 
detulit hisce Aratoris |II, 1045]: 

fas est modo credere cunctos 
corpora de tumulis iam posse resurgere, postquam 
detulit inde suum qui condidit omnia Christus. 
nam illud quod nos proposuimus et communi poetarum chri- 
stianorum usu eti Lucretii firmatur exemplo dicentis de Epi- 
curo '/ofum immensum perágravit mente animoque. unde re- 
feri nobis victor, quid possit oriri, quid nequeat". 

Porro reliquiae et religio et religiosus retinuerunt longam 
primam. et ita relicuus apud Lucretium positum invenitur. 
quod tamen dactylici numeri necessitate, non vivido vulgi 
usu evenisse ut existimem, hac causa permoveor, quod gram- 
matici unico consensu asserunt metrica licentia geminari in 
istis vocabulis 7, et magis, quod relicuus inde a s. p. Chr. 
I, postquam trisyllabum factumst, numquam non implevit 
tribrachum [cf. Lchm. pg. 305]. nam et eadem illa semper 

L, Muelleri; De r. m. p. L. 29 


450 LIRER 8EXTVSR. 


in iambicis metris corripiuntur [Ter. ad. 444; Phaedr. I, 
22, 6; IV, 11, 4; Sen. Oed. 1021: Prud. p. st. 10, 259]. — 
praeterea perbona poetarum auctoritate firmatur producta 
prima praeteritum re/udi [Phaedr. IV, 25, 22; Claud. ?*. 
302]. sed hercule neque Phaedrus scripsit re/ines versu hoc 
[fab. Perot. 10, 12]: 


et tu nisi istum tecum adsidue retines, 


scripsit defines, nec Merobaudes reppetiere loco tali |paneg. 
Aet. 107]: 


nec dicere mussant. 
reppetiere palam, iam quod sententia mundi 
cunctorumque fides nullis auctoribus ambit. 
in quibus reppetiere per coniecturam positumst a Niburio pro 
eo, quod est in libro Sangallensi, repperiere vel redpetiere. 
displicet praeter metri labem oratio asyndeta. scribendumst 
'sed petiere'. 

At quae alioquin apud dactylicos prostant exempla re 
productae aut usque ad Lucretii aetatem aut ultimo pro- 
venerunt tempore, qualia minime Vergilio ac Nasoni et per- 
fectae artis tribuas poetis. igitur habes apud Lucretium 
Luciliumve adaucta prima [I, 228 al.; II, 1001; XXX, 3] 
reducere, relatun, relictum. contra in Lucilii V [35] quod 
ferebatur olim 'nam omnibus unw' dolor receptw' labosque', 
cum traditum esset dolo recaptus, in editione nostra iam 
mutatumst. — antiquissimos autem secutus relationem longa 
principe posuit auctor de figuris [v. 28]. reducendi verbum 
cum saepe apud scriptores optimos inveniatur prima brevi, 
producta eadem non reperitur nisi binis serorum temporum 
epigrammatis ita [schol. Pers. I, 86; Mey. 656, 1]: 

a, quotiens umbra reduxi brachia mota. 

coniugis arte decus patriae reduxit Iason. 
quare minus placet, quod in illis Vergilii [aen. V, 428] 'a/- 
duxere retro longe capita ardua ab ictu! legit Victorinus 
[2481] reduxere. similiter quod probatur plerisque apud 
Horatium (sat. II, 3, 191] 'di tibi dent capta. classem. redu- 
cere Troia', tuto nos spernemus prae dittographo deducere. 
— denique christianorum poetarum libris productum ali- 
quotiens invenitur re propter necessitatem metricam. ita 
habes longa prima illa: reperi/ |anthol. ed. K. 226, 2], re- 


LIRER SEXTV$. 451 


perimus [Dan. I, 38, 12], reperies |P'aulin. 18, 313], reperiens 
[Sedul e. p. V, 142], reperiare [Orient. common. Il, 160], 
repertor [anthol. Ries. 82, 12], recolitis (Martian. I, 93, 49], 
recondens [Paulin. de v. Mart. IV, 344]. sed apud Venan- 
tium [lI, 4, 35] recte libri: in cruce rex fixus, non: refus. 
ceterum quod tam saepe reperiendi in verbo intenditur prin- 
ceps, perfecti memoria fuit causa. 

Tertia autem littera in perfectis reperi, repuli, retuli, 
item in recidendo plerumque a librariis ponitur duplex. 
idque à grammaticis quibusdam asseritur. in ceteris miri- 
fice variatur. sed error quo vitetur, potius erit, ubicumque 
re producitur, geminari consonam insequentem. 

Iam ceteras quantitatum in compositis verbis aut deri- 
vatis enarrabimus proprietates, mox flexionum notabilia 
quaedam persecuturi. 

Ac primum quidem incerta de causa praepositio pro 
non per se stans plerumque breviatur. de qua re dixit 
Servius in libello de finalibus [gr. l. IV, 450]. a dactylicis 
imminuitur fere exemplis hisce: procella (excepto versu 
aetatis ultimae, quem habes apud Isidorum [I, 35, 13] nubila, 
niv, grando, procellae, fulmina, venti), profari (apud Auso- 
nium XIII, 54 recte pars librorum praefando), proficisei, 
profecto, profugus, protervus (antiquior tamen forma fuit 
proptervus, quae invenitur apud scaenicos) sed ceterorum 
pleraque apud classicos auctores et magis apud christianos 
magna fluctuant diversitate. 

Igitur apud illos semper corripiuntur profanus, pro- 
fundus, propitius, profanare, profiteri, cuius tamen primam 
in tragoedia produxit Ennius [v. 86], profugere. quae a 
christianis aliquando porriguntur [pro/anare Iuvenc. II, 578; 
profiteri Tuv. II, 351; professio Arat. a. ap. II, 386; profugere 
Iuv. Il, 473; profundus Damas. 7, 17; propitius Dracont. 
satisf. 14; propitiare Prud. p. steph. 3, 215; propitiabilis 
ibid. 14, 130]. 

Deinde adnotabo communi ferri prima ea, quae sunt 
procurare, propagare, propaginem, ut tamen saepius multo 
brevietur. at illud profundere cum tribus non amplius 
exemplis in classicorum libris habeat o productam [Catull. 
64, 202; Lucan. VII, 159; ubi cdd. plerique perfudit; Claud. 

99* 


452 LIBER SEXTVS. 


47, 14], certatim eadem porrecta a christianis [cf. Avian. 
35, 1; Paulin. 14, 68; 30, 72; Priscian. perieg. 974; Drep. 
epist. ad Vulf. 5; Eugen. 5, 10]. sed Proserpina semper ex- 
ceptis singulis Horatii [c. II, 13, 21] ac Senecae [Herc. fur. 
549] versibus adhibetur prima longa, nec minus propulso 
[cf. Ter. Andr. 395; Varro Prom. lib. 1; Orient. de trin. 
54] aut propello integra efferuntur praepositione, praeter- 
quam quod in fine hexametri bis Lucretius [IV, 193; VI, 
1025] habet tale 'provehat atque propellat'. porro pro- 
pudium cum a scaenicis brevietur, a Rutilio propudiosus [L, 
388] necessitate numeri dactylici producitur. tum proficere 
cum paeonem aequet primum, brevi principe adhibetur a 
Symphosio [16, 3]. itaque substantivum ab isto verbo oriun- 
dum profectus imminuta o usurpatur ab Ausonio [idyll. 4, 
71] et Paulino Nolano [21, 310], item a Paulino Pellaeo [6; 
64; 116]. denique ut proneptim Persius [6, 53], sic Ovidius 
[metam. X, 606; XIII, 142] pronepotem brevi dixit prima. 
quam agnoscit Servius [gr. l. IV, 450], cum servata longa 
posuerit Sidonius [epithal. Ruric. et Hiber. 133], item Avi- 
tus [L, 177; IV, 175]. ita et profluus tenuato initio fertur 
apud Paulinum Petricordiensem [vis. nepot. 6]. praeterea e 
Schneideri didici libro [I, 578] a deterrimis christianorum 
etiam in. procreando, proluendo, prosequendo correptam prae- 
positionem. 

Ceterum quaedam propter inopiam scriptorum minus 
gnara nobis. velut prosapia cum &b Orientio ponatur prima 
longa in Commonitorio [II, 356], ceteris in locis ubicumque 
invenitur (occurrit autem apud classicos poetas numquam, 
apud christianos raro admodum), ambiguast eadem. confir- 
matur tamen Orientii auctoritas versu Prudentii (modo sit 
huius) quem in Apotheosi post 937 addunt libri quidam: 

quid peccatorum prosapia corpore in illo, 
omittunt plures et potiores. quamquam nec alienus est ab 
elocutione Prudentii et potuit facile intercidere propter idem 
insequentis principium. — porro quod testatur Sergius [gr. 
lat. IV, 478] correpta o inveniri illud proflare, nusquam non 
producta legere me memini. 

At e Graecis vocabulis propola quibus constat exemplis 
[Lucil. V, 19; Prud. hamart. 760], porrectam exhibet prae- 


LIBER SEXTVS. 453 


positionem, quam communem facit propino [cf. Martial. III, 
82, 25; 31] item proboscis in epigrammate aetatis ultimae 
producit o [anthol 195, 3; 196, 1 ed. R.] porro prologi 
prima cum semper intendatur a scaenicis, ut prologium & 
Pacuvio [Paul. pg. 226], aliter a Rufino adhibetur [2709]: 
nam prologos trimetro didicit componere versu. 

denique rocopium incertum carminis dactylici necessitate 
an Latini sermonis secutus proprietatem paeonis primi in- 
star posuit Sidonius [pan. Anthem. 68]. 

Praeterea cum pridem ex memoria abisset hominum 
coperire ortum ex cooperire (iam Gellio id ignoratum docet 
II, 17) et conectere dictum pro cognectere et copulare pro 
coapulare, haec verba non mirum brevi prima adhibita a 
Venantio [II, 3, 14; 4, 8; VI, 1, 119]: 

dum pallas coperit signa gerendo crucis. 

carne creata viri dehinc copulatur eidem. 

quae duo regna iugo pretiosa conexuit uno. 
dubitatur tamen & multis de versu primo. sed enim illud 
copulatur ipsa arte carminis, cuius omnes versus eodem 
constant numero litterarum, firmatur. quo minus proban- 
dum, quod Dunius apud Dracontium 7, 36 scripsit copletur 
pro copuletur. itaque cogere imminuta o dicitur a Luxorio 
anacreonteo tali [309, 7] $vosuit cogente nullo'. non dis- 
simili causa evenit ut corriperetur prima in his, quae sunt 
denuo [Prud. p. st. 10, 797], ebrius [Eug. 5, 11], elegans 
[Damas. ap. Dan. I, 9, 5], enervare [Prudent. cath. 8, 64]. 
enormis [Sed. c. p. III, 265], nisi illa enervare, enormis 
statuemus, id quod placuit Salmasio [ad Spart. p. 61], per 
ultimam imperii Romani aetatem sonuisse initio i potius 
quam e, ut falso veriloquio inductos peccasse existimetur 
christianos. praeterea aliquando breviatast a poetis chri- 
stianis inseparabilis illa se, cuius recta mensura, cum non 
staret vocula per se ipsa, facile potuit depravari. namque 
et socordem vel socordiam, quae vocabula apud antiquiores 
poetas parum fuere in usu, attenuata prima dixit Pruden- 
tius [p. st. 10, 810; apoth. 126] et sobrium [3, 6] Eugenius, 
contra non separare |II, 126, 19] Martianus. 

Iam composita, quae descendunt a /acio, quorum prior 
pars est verbum, syllabam a fine quartam, si praecedens 


454 LIBER SEXTVS. 


vocalis longast, producere videntur, licet dixerit Cato ar/fa- 
cere pro arefacere secunda brevi, ut rarefacio, candefacio, 
expergefacio [Luer. IV, 992], si brevis, corripiunt, ut cinefacio 
[Luer. III, 904], Jiquefacio, labefacio, sed ut in nonnullis, ut 
in /iquefacio, trepefacio, interdum producatur eadem. 

At in derivatis vocabulis magna illud cura anquirendum, 
an vano etymo decepti poetae veram migraverint quantitatem, 
id quod saepius accidit christianis, aliquando et classicis. 
veluti Furius Antias, Marii fere aequalis, virescere dixit 
longa prima [Gell. XVIIL, 11], ut a viribus deductum; quem 
secutus est Victor Alethias I [91]. — porro ita cum a Iu- 
venco facundia brevi, /abare longa ponitur prima [IV, 595; 
Il, 435 M.], ab hoc [II, 385] et Prisciano [1066] macerare 
correpta, credibilest illum /aceti et labendi, utrumque macri 
quantitate deceptum. sic in iugis adiectivo prior quod im- 
minuitur christianis, fecere id propter substantivum ;ugi. et 
feralem qui ab iambo iucipere voluerunt [Ov. fast. II, 569; 
Coripp. iohann. VI, 477], haud dubie rettulerunt ad illud 
ferre. porro morosum brevi principe adhibens Terentianus 
[319; 2819] arguitur non a re potius quam a mora re- 
petisse. minus etiam culpandus Corippus, qui decorans 
ponendo pro bacchio |iohann. III, 300] aperte ab eo derivat, 
quod est decor. item verba iméecillus et abstemius ac temu- 
lentus quando inveniuntur correpta e apud christianos [ut 
Prud. apoth. praef. 31; Fulgent. s l. 'abstemius'; Prud. c. 
Symm. I, 135], ne hic quidem videtur alia fuisse causa quam 
quod ilud a baculo, haec a temere putarent orta. denique 
charisma vel carisma quando producit primam [Prud. c. 
Symm. ll, 1046; peri st. 13, 61; Venant. v. Mart. IV, 416], 
non respicitur Graecum «gig, sed Latinum carus vel charus. 

In flexionibus prinum notandum communi esse priore 
perfecti formam plenam 'erunt', non minutam 'ere'. id 
primi cum vivido communis vitae usu optinuissent — quippe 
et scaenicorum libris et populari carmine [cf. Sueton. v. Caes. 
c. 80] illius "erunt! mensura fuit anceps —, ultimorum tem- 
porum homines sola auctoritate antiquorum poetarum, non 
vulgi ex more servasse eo apparet, quod grammatici inter 
exempla longae metrica licentia correptae afferunt Vergi- 
lianum [aen. II, 774; Ill, 48] '"opstipui steteruntque comae". 


T LIBER SEXTVR, 455 


nee minus pro necessitate variant finales erimus, eritis in 
perfecto ac futuro, ut tamen pedestri sermone i produci 
auctor sit Probus [1434]. sed illud nove Iuvencus et lau- 
linus, quod de verbo substantivo formas, quae sunt erimus, 
eritis, longa posuerunt media [Iuv. h. e. IV, 683; Paul. 17, 
287; 35,629], quamquam id minime sua destituitur ratione. 
— denique a, e, i coniugationum, praeterquam ubi illis ad- 
ditur iuncta v, non ita raro breviantur a poetis christianis, 
si neque paenultimo loco sint sitae et habeant longam se- 
quentem, velut exemplis talibus, qualia sunt calceamentum 
[Prud. p. st. 6, 74; Ar. a. ap. I, 1044], creatura. [Sid. epithal. 
Pol. et Ar. 92], palliatarum [Mart. IV, 424, 5], pervolaturus 
|Mey. 620, 11], petiturus [Ar. a. ap. I, 27], sacramentum 
[Venant. spur. 1, 241 L.], tenebamur [Ar. ep. ad Parth. 35], 
verecundus [Ar. ep. ad Parth. 6; Luxor. 356, 8], verecundia 
(Max. 3, 23; 5, 55]. non ausim referre inter vitiosa, quod 
legitur brevi secunda apud Maximjanum [5, 97] /eritura, 
si modo recte leepius noster codice nisus optimo adtribuit 
idem Claudiano [de raptu Proserp. lll, 359]. nam com- 
parari possunt illa iturus, oriturus. ceterum exemplis supra 
memoratis vix effici posse credo, ut defendatur Terentii, 
qualis vulgo fertur, versus [Phorm. 902]: 
quid ad me ibatis? — ridiculum. — verebamini. 

Denique in vocabulis externis plerumque permagni re- 
fert nativam an assumptam a Latinis adhibeas rationem. 
ita paenultima longa dixit Ennius Zectorem [fab. 157; 158], 
idem cum Varrone //annibalem [sat. 13; Hercul. tuam fidem 
1] nam et Martiali Ce/tiber effertur dactylice [X, 20, 1], 
cum Catullo [39, 17] adhibeatur cretice. ceterum non per- 
inde defenditur probabilitate rationum, quod Ziresia pro 
Tiresias apud Lucilium traditum antiquitus [frgm. inc. 1. 
110] longa finali. 

lam vocalium brevium quantitates imminui cum non 
possint, tamen ipsarum seu cingentium eas consonarum ita 
plerumque invertitur natura, omnino ut tollantur, quod syn- 
copen vocant grammatici. quae vulgi usu cum plurimum 
optinuisset, ob id ipsum a poetis praeter opera, quae com- 
muni vitae et humilibus affectibus adplicarentur, plerumque 
vitatast. sed huiuscemodi exceptiones quae in flexionibus 


456 LIBER SEXTVS. 


acciderunt, proximo melius addentur libro. nunc cetera quae 
nec multa sunt nec gravia persequemur. 

Itaque ne pedestri quidem a sermone aliena illa, in- 
numeris cum firmentur exemplis poetarum, hercle, lamna, 
maniplus, oraclum, periclum, porgo, tegmen, saeclum, vinclum. 
quibus accedunt et ipsa amplis auctoribus tuta gubernaclum, 
spectaclum, circlus [cf. Schneid. I, 172], calfacere, olfacere. 
sed ab illo porgo num Statius deduxerit id quod est porxit 
Silv. II, 1, 205, iure dubites. nam ibi boni codices habent 
prosit, nec male quidam pro eo: promsit. — ata Silio 4scu- 
lum necessitate versus cum esset contractum [VIII, 440], 
Propertius non Latini sermonis venia rem similem admittere 
ausus maluit dicere graecanice Zycmonem seu Lygmonem 
[V, 1, 29] pro Zucumone. — deinceps quae notabo, aut 
tenui carmine ac ioculari vel satirico aut libris antiquo 
nimis seu nimis novello tempore compositis provenere. sunt 
autem haec amblare [Florus et Hadrianus anthol. 212, 2; 
207, 2], anglaris [append. Orientii 2, 6 ed. Ellis.; ibid. 
pg. 249, 130], ardus [Lucil XXVII, 32], caidor [Varro 
andab. 8], caidus |Lucil. VII, 23; Varro zgli xtg«vvob 3], 
caliclus [Paulin. 19, 416], copiatus [Lucr. VI, 1086], /amultas 
[Laev. 6], /rigdaria [Lucil. VIII, 10], /w/ca [Furius Ant. ap. 
Gell. XVIII, 11, 4], nucleus [Ser. Samm. 404], perviclandus 
[pervig. Ven. 46], piacium [Prud. peri st. 10, 219], poctum 
[Luc. VIII, 2; Varro Sescul 5; Prud. cath. 6, 16; Paulin. 
26, 346; auct. carm. in genes. 1353], pwertia [Hor. c. I, 36, 
8], retinaclum. [Prud. c. S. II, 147], soidus [Hor. sat. I, 2, 
113; Mart. IV, 37, 4], striglibus [Iuven. 3, 263], surpere 
(Lucr. II, 314; Hor. c. IV, 13, 20; s. II, 3, 283; Mart. XII, 
29, 10], /abla [Drepan. LXI, p. 1089], /omaclum [Mart. I, 
41, 9]. porro quod Horatio in dactylico metro va/dius [epist. 
I, 9, 6], idem Phaedro in iambico dicitur validius [I, 19, 8]. 
denique nomenclatorem et asseclam cum vulgari usu optinuisse 
constet grammaticorum testimoniis, tamen in versibus Mar- 
lialis et Iuvenalis principalem formam adhibuere sic [X, 30, 
233; 9, 48]: 

nomenculator mugilem citat notum. 
vos humili adseculae, vos indulgebitis umquam. 


nec minus opseculam dixit Laevius metro ionico [6]. 


LIBER SEXTVS. 457 


Tmesis nomine solet dici, si verbum in partes discerpi- 
tur duas uno vel aliquando pluribus vocabulis interpositis. 
quamquam et aliud extat tmesis genus, de quo mox dis- 
putabitur. 

Illa incommode admodum usus est Ennius ita: 


saxo cere comminuit brum. 


nam de Ennio auctore etsi non testatur nisi incertus qui- 
dam grammatista aetatis ultimae [gr. lat. IV, 565], dubitari 
tamen nequit. conferenda quae in editione nostra ad Annal. 
incert. libr. frgm. XLIX sunt notata. iam cum apud Ho- 
merum nullum similis licentiae inveniatur exemplum, appa- 
ret illum legitimo tmesis modulo, de quo mox dicam, parum 
decore reverenterque usum, quippe neglecta sermonis Latini 
condicione. nam et simili inelegantia in illis, quae sunt 
0à, xoi, per apocopen orta, imitandis dixit [inc. libr. frgm. 
L sqq.] 'endo suom do', 'altisonum cael', 'laetificum gau'. 
— at quod alter affertur a grammaticis nonnullis versus 
tmesis insolentia insignis [cf. Donat. gramm. lat. IV, 401; 
Pomp. V, 310]: 


Massili portabant iuvenes ad litora tanas 


i. e. Massilitanas lagonas, ea vero verba neque Ennii sunt 
neque Lucili, ut quibusdam visum, sed saec. III vel IV p. 
Chr. n. poetae. quippe illud Massilitanus productam habet 
a fine tertiam, ut apud Martialem III, 82, 23. nam et 
eadem longa dicitur Antipolitanus [Martial. XIII, 103, 1], 
Gaditanus [III, 63, 5], Tauromenitanus [Lucan. IV, 461], 
Tomitanus [Ovid. ep. ex P. I, 1, 1], Tuditanus [Enn. 349]. 
olim correctum, quod ferebatur apud Lucilium l. XIV [15]: 


Publiu' Pavu'! mihi Tuditanus quaestor Hibera ; 


ubi recte Bouterwekius Tuditanus mihi. contra aetate ultima 
etiam illa quantitatum ratio neglecta. nam Sedulius [carm. 
pasch. IV, 222] Samaritanum, Sidonius [ad Magnum Felic. 
163] Tauromenitanum correpta antepaenultima posuere. ita- 
que seri exemplum illud temporis, quod apparet nugatoris 
nescio cuius ortum lusu, cum facillime posset vitari tmesis 
scribendo: 


portabant iuvenes ad litora Massilitanas, 


458 LIBER SEXTVS 


eadem fere aetate Eliogabali imperatoris nomen discerptum 
a quodam sic [Pompei.; gramm. lat. V, 309]: 

Elio nam gabalus. 
simile factum in versu, quem Beda adfert in libello de sche- 
matibus et tropis [pg. 614 H.]: 

Hiero quem genuit Solymis Davidica proles. 
neque medii aevi auctores tales aspernati facetias. velut 
apud Dicuilum habes [cf. Keil. gr. l1. Ill, 390]: 

Prisci eanit pueris haec ani cuncta libellus; 
et in eodem nomine apud Ebrardum Dethuniensem: 

non quod sim Prisci dictis contrarius ani. 

Sed haec qualiacumque Lucili potissimum imitatione 

provenisse apparet Ausonii loco tali [epist. 5, 36]: 

villa Lucani mox potieris aco. 

rescisso disces conponere nomine versum. 

Lucili vatis sic imitator eris. 
a quo profectus Eugenius Toletanus cum toto carmine [23] 
ineptissime divisisset voces, subiecit haec: 

pro tibi uti nostro veniat ex carmine fectus, 

instar Lucili cogor disrumpere verba. 

Ausonium quidem constat non Lucilii magis quam Ennii 
integris usum libris, sed excerpta ex eis anthologia. nec 
vero probabilest paria Ausoniano, quod supra posui, exem- 
pla tmesis ab illo usurpata, nisi forte, ut Ennii versum ante 
memoratum vel, siqua is commisit similia, urbana irrideret 
insectatione. 

In vocabulis compositis, quorum prior pars non est 
praepositio, primo loco memoranda frequentissima apud po- 
etas ac ne a prosae quidem more aliena tmesis verbi, quod 
est quicumque, vel similiter iunctorum. sed rariora ut tanga- 
mus, dixit Lucretius [IV, 28] pro primordiis ordia prima. 
idem alibi [VI, 233; 962] rareque facit; facit are. quod 
imitatus saec. III Commodianus scripsit [I, 25, 13 pg. 150]: 

obstupe iam factus iura te credere Christo. 
minus audax illud, quod Cicero ponit in Arateis [frgm. 5]: 
quas nostri septem soliti vocitare triones; 
at audacissimum Vergilianum in Georgicis [III, 381]: 
septem subiecta trioni. 


LIBER SEXTVS. 459 


quod imitatus est Ovidius in Metamorphoseon primo [64]: 
Scythiam septemque trionem; 

item Avienus in Arateis [1654]: 
septem vicina trioni. 

Sed praeter exempla supra memorata, quae paucissima 
sunt numero, tmesis fere substitit in pronominibus vel parti- 
culis, quarum altera pars esset 'cumque', atque in compo- 
sitis talibus, quorum priore in loco esset vel praepositio 
vel negativa in. 

Idem fuit et Graecorum mos. at ab his ne petitum 
credas, Festi quodam loco cavetur, qui testatur [pg. 309] 
in precibus olim poni solitum: 'sub vos placo'; item in 
legibus: '(ransque dato'; 'endoque plorato'. 

Igitur antiquissimus auctor artis Ennius dixit [401] '4e 
me hortatur'; sed non [518] deque totondit, verum et detondit. 
mox Lucilii fuere haec (XXX, 50; 70; 71]: 'deque dicata"; 
deque petigo'; 'conque tubernalem'. atque talia eum crebro 
protulisse. affirmant Consentius [gr. lat. V, 391] et Porphyrio 
[Hor. ep. II, 2, 93]. his similia habet Lucretius haud ita 
pauca. deinde Maro tribus idem admisit exemplis [buc. 8, 
17; aen. X, 794; IX, 288] 'praeque diem veniens'; 'inque 
ligatus; 'inque salutatam'. itaque huius imitatione Ovidius 
in Metamorphoseon libris (XII, 497] 'inque cruentatus '. 

Antiquissimi autem hanc tmesin etiam admisere in voca- 
bulis, quorum pars altera per se non constaret, ut Lucilius, 
cum scripsit 'conque tubernalem', vel Lucretius, cuius sunt 
illa [I, 651; III, 858; IV, 829]: disiectis disque supatis; inter 
enim iectast; inter quaecumque pretantur. ceteri id vitavere. 

Ex eis autem quae apposui intelleges tmesin plerumque 
fieri interposita una parte orationis et quidem potissimum 
enclitica 4we. praeterea adnotandum ut plurimum prae- 
cedere eiusdem compositionis et condicionis vocabulum, ut 
apud Lucretium: 'disiectis disque supatis'. recepta autem 
figura illa in prinum maxime et quintum pedem. 

At Tibullus, Propertius, Horatius et qui post Nasonem 
fuere classici eadem figura non sunt usi nisi in praepositioni- 
bus eis, quae per se possent constare adverbii modo, et quidem 
in qualibet versus parte, ut Horatius in prima satura [86]; 

miraris, cum tu argento post omnia ponas, 


460 LIBER SEXTVS. 


et quidem tantum non semper adhibitae disyllabae, quae 
potissimum usurpantur ut adverbia, maxime circum, ut est 
apud Horatium [ep. II, 2, 93]: 
quanto molimine circum 
spectemus vacuam Romanis vatibus aedem. 

Contra christiani poetae etiam in hac parte aliquando 
vetustissimorum repetiere licentiam. ita enim dixit Pauli- 
nus [35, 406]: 

procurare bonis praeque cavere bonis; 
et qui de figuris vel schematibus carmen composuit [139]: 
est conductio conque gregatio, cum adeumulo res. 
apud eundem digna memoria inveniuntur haec [181; 10]: 'es/ 
autem circum illa locutio'; "circuitus, peri quam dicunt odon '. 

Alterum tmesis genus ad aures solum pertinet. nam 
nullis interiectis vocabulis lege numeri verbum diducitur 
compositum. eo Graeci usi sunt aliquando, sed citra prae- 
positiones. notus est versus Simonidis: 

p u£y '"A89nvaíowi qoog yéveb', rvíx "Agioro- 
ytírcv "Imnagyov xrtivt x«i '"Aguódios. 


item Callimachi: 
ioà viv ài 4diocxovoíóto ytvty. 

At Romani idem non admiserunt nisi in praepositionibus 
monosyllabis aut in negativo i», et quidem potissimum ut 
satisfieret caesurae. alia autem vocabula quanto opere re- 
fugerint diducere exemplo Simonidis testatur Ovidius, ubi 
de Tuticani nomine, quod ineptum erat metro dactylico, ita 
dicit [ep. ex P. IV, 12, 7]: 

nam pudet in geminos ita nomen findere versus, 
desinat ut prior hoc incipiatque minor. 

Verum et eam figuram, quae praepositionibus et ad- 
verbio negativo continetur, ignorarunt grammatici plerique. 
unde '"erentianus v. 1705 sqq. contendit caesura carere 
Maronis versum illum [aen. XII, 144]: 

magnanimi lovis ingratum ascendere cubile. 

Sed alios vidisse, quid rei esset, satis declarat Servius, 
qui adscripsit ad eundem locum: animadvertendum autem 
versum hunc sine caesura esse; nam hephthemimeres, quam 
habere creditur, in synaloepham cadit. 


LIBER SEXTVS. 461 


Poetis autem hanc tmesis formam leniorem visam altera 
inde sequitur, quod et post Augusti mansit tempus. satis 
tamen duram habitam et ipsam paucitate declaratur exem- 
plorum. unde commode ea usus Horatius, ubi malum po- 
etam vel criticum describit [ep. II, 3, 87; 263]: 

cur ego si nequeo ignoroque poeta salutor? 

non quivis videt inmodulata poemata iudex. 
in quibus sonorum asperitate rerum depinxit deformitatem, 
sicut alibi [ep. II, 3, 55 sqq.], cum de novandis verbis ageret, 
finxit verbum inauditum "invideor'. 

Talem igitur admisere tmesin, rarissime quidem omnes, 
nec praeter caesuram principalem, in hexametris [cf. Lachm. 
ad Lucr. VI, 1067] Lucilius, Lucretius, Vergilius in Aeneide 
[XI, 758; XII, 144], Horatius praeter lyrica et iambica 
[sat. II, 3, 134; 181; ep. II, 3, 87; 263; 377], Propertius 
[I1I, 9, 11], Manilius, Statius in Thebaide, Silius, Iuvenalis. 
Lucilii exempla sunt haec [XI, 10; XXX, 47]: 

Scipiadae magno in|probus obiciebat Asellus. 
in vino esse, ubi qui in vitavit dapsilius se. 

Porro ex ultimorum temporum auctoribus eandem ad- 
hibuere licentiam Prudentius [peri steph. 9, 5], Paulinus 
[11, 9; 19, 238; 36, 207], Arator [act. apost. Il, 326], Ma- 
ximianus [2, 3], Corippus [ioh. VI, 768; VII, 317; 374 ed. P.; 
l. lustin. Ilf, 212]. — quae cur intra heroicum modulum 
coerceretur, nulla fuit causa. itaque eadem in trimetris 
iambicis Horatius usus sic [ep. 1, 19; 11, 15; 16, 8]: 

ut adsidens in plumibus pullis avis. 
quodsi meis in aestuet praecordiis. 
parentibusque ab ominatus Hannibal; 
nec minus in numero asclepiadeo [II, 12, 25; I, 18, 16]: 
dum flagrantia detorquet ad oscula. 
arcanique fides prodiga per|lucidior vitro. 
ita et Paulinus metro sapphico [17, 210]: 
semper a bello in|domiti negarunt. 

l'raeterea praepositiones infer, intra et coniunctionem 
atque similiter a nonnullis diductas demonstrat ratio musica 
versu quodam Lucretii [III, 258]: 


nunc ea quo pacto inter sese mixta quibusque. 


462 IIBER SEXTVS., 


nam aliter nulla aderit cnesura. porro Silii exemplo pro- 
batur idem [VIII, 75; X, 309]: 

attollit mitique manu in tra limina ducit; 

pulchra decus misitque viri inter sidera nomen; 
et Aratoris [act. ap. I, 1024]: 

custodum vallante manu inter vincula Petro. 
nam etsi potuit in his caesura tertia trochaica habere locum, 
tamen nisi post quartam arsin discerpitur praepositio, iam- 
bica invenientur elisa in syllaba acuta. — omni autem in- 
cisione carebit tetrameter Ausonii trochaicus, ab eo si ar- 
cueris tmesin illam [prof. Burdigal. 11, 7]: 

iam mihi cognata dudum inter memoratus nomina; 
nec minus Avieni trimeter [373]: 

medium fluentum in ter columnas asserit. 

Atque eadem tmesis statuenda in illis Persii et Silii 

[3, 100; I, 450; II, 321; XII, 536]: 
sed tremor inter vina subit. 
avulsum in|ter tela globo et. 
stant prima in|ter signa senes. 
haud dignam inter tanta moram. 
quibus accedit Luxorii sapphicum tale [306, 8]: 
dignus inter grammaticos vocari. 
nec enim solent hi auctores versuum, quos apposui, secun- 
dum pedem efficere vocabulo spondiaco. 
Eodem pacto in a/que secernitur ad a que, ne iambicum 
elidatur in acuta, apud duriores scilicet poetas. nam ita 
dixit Lucilius (XXX, 75]: 
fimo atque sucerdis; 

et Catullus [12, 2]: 
in ioco atque vino; 

alienum & codicibus Ausonii illud [epist. 24, 106]: 
quaeque meo atque tuo; 

at Sidonius [epist. IX, 15, 44; ad Cons. 373]: 
humo atque gente; 
manu atque voce. 

Apparet igitur in eis, quae sunt infer, intra, atque, 
suffixa fer, tra et encliticam que tmesi quadam ita separata 
a parte priore, ut huic constaret accentus gravis, quem 
habent monosyllaba in et ad. 


LIRER SEXTVS., 463 


Praeterea in exemplis appositis quod plerumque videmus 
fieri elisionem, eius rei haec fuit causa, quod, cum illa tmesis, 
ut memoravi, aliquid haberet asperitatis neque oculis se 
offerret perspicuam, ut altera, synaloephae vinculo placuit 
artius copulari praepositionem cum eis, ad quae lege metri 
pertineret. conferenda, quae de elisione in caesura facta 
diximus 1l. IV. 

Est ubi dubites, utro loco figura, de qua agitur, sit ad- 
hibenda, ut in versu Maronis [aen. Xll, 144]: 

magnanimi Iovis in gratum ascendere cubile 
vel Horatii [s. II, 3, 134]: 

an tu reris eum oc cisa in'sanisse parente? 
igitur in quibus utrobique eliditur vocalis, usitatior eligenda 
caesura. aliter ea tmesis praeferenda, cui elisio sit addita. 

Ceterum, ut in aliis plerisque, etiam in hac parte appa- 
ret, quam diversi fuerint interse Vergilius et Ovidius, mox 
ceteri, prout quemque huius vel illius sequendi rationes 
incessisset libido. duriorem autem quod normam servavit 
prior. non poterit mirum esse reputantibus eum versifica- 
torem quam poetam fuisse deteriorem. quo magis miror 
extitisse, in carminibus eius qui tolerarent non poeta solum 
egregio, sed quovis sano homine indigna. 

Quod cum ita sit, adscribam, quae olim super versibus 
quibusdam Aeneidos II [790—794] protuli in opusculo de 
Ovidii Amorum libris [philol. XI, 60—91], quo primum 
auspicati sumus studia haec. 

Igitur abeuntis Creusae simulacri mentio postquam in- 
iectast ita: 

haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem 

dicere deseruit tenuesque recessit in auras, 
subiecta feruntur talia: 

ter conatus ibi collo dare bracchia circum ; 

ter frustra comprensa manus effugit imago, 

par levibus ventis volucrique simillima somno. 
iam quis poterit negare monitus et insani esse hominis non 
modo ter, sed semel conari eum amplecti, a quo sit relictus, 
nec omuino posse fieri, ut ille manibus comprendat umbram, 
quae in auras evanuerit, igitur non licet dubitari, quin 
eximi oporteat libro secundo fraude graminaticorum e sexto 


464 LIBER SEXTVS. 


[700—702] illata illa '/er conatus ibi' et quae secuntur. 
ceterum similiter apud Vergilium Graecorum in catalogo 
Iliadis post ea, quae sunt [II, 867]: 

Norge «v Kagàv ryyroaro fj«gBagogavov, 

oi MíAqgrov Lyov O9t:9Gv r' 0gog dxgiroqvAiov 

Mai&vógov t£ óodg MvxdAgg t ainttvd x&gnvo, 
falso addi interpolatione orta haec: 

rÀv ulv &Q Augíueyog xal Norge nynocoOnv. 

Ndéorne Augiuagog rt, Nouíovog c&yAa& r£xva. 
ratiocinandi firmitate et scholiorum testimonio haud obscuro 
alibi comprobavimus [philol. XI, 175]. 

Sunt tamen qui existiment et particulam atque et praepo- 
sitiones omnes, quarum prior pars aucta esset illis, quae sunt 
ter, (ra, fra, ut. praeter, ultra, infra, in paenultima habuisse 
gravem, non acutum. at hoc si statueris, non satis apparet, 
quomodo illa ze, te, se mutato accentu potuerint coire in 
unum cum eis, quae sunt infer, intra, similibus. nam mono- 
syllaba inclinanda quamvis facile iungantur cum monosyllabis 
longis, non perinde cum disyllabis spondiacis copulantur. 

Iam quod in altero tmesis genere interdum mutata pro- 
meretur forma praepositionis vel in negativae, ut in illo: 

eur ego si nequeo ijgnoroque poeta salutor, 
non magis fuit offensioni quam quod admitterentur in utroque 
orationis partes inseparabiles. 

Contraria autem sunt tmesi enclisis vel proclisis, quibus 
uno quasi verbo comprenduntur voces scriptura plerumque 
seiunctae, et in hac certe maiore paullo quam compositorum 
partes vocis interstitio diremptae. quae quamquam non sub- 
stitere quibus vulgo creditur finibus, tamen haud ita amplum 
hominum urbanorum liberaliterque excultorum in sermone 
optinuere locum. 

Nota res de illis que, ve, ne, quibus quam recte gram- 
matici veteres interdum praecedente brevi accentuum mo- 
dulos a ceteris pronuntiationis Latinae legibus alienos effectos 
existimarint nunc non quaero. nihil enim accentus gramma- 
ticos ad metricam Latinam pertinere l. III. comprobatumst. 

Illud tamen praeterire nequeo, non rectum mihi videri, 
quod Gulielmus Meierus in libro de hexametro Graeco et 
Latino [pg. 1045] statuit in versibus dactylicorum encliticam 


LIBER SEXTVS. 465 


que, cum locis plurimis poetarum demonstretur coaluisse in 
unum cum parte praecedente, aliquando proprii verbi instar 
et per se constantem poni. quam ad rem probandam quod 
affert interdum eandem in hexametro imitatione, ut vidi- 
mus, Graecorum productam, contrarium potius ea re adseri 
existimo, cum numquam quisquam in metro Latino mono- 
syllabum produxerit. praeterea quod idem observatione 
subtilissima demonstrat auctores post Augustum nonnullos, 
cum alias semper caesurae, quam putat, tertii trochaei ad- 
iunxerint semiternariam ac semiseptenariam, laedere hanc 
regulam, paucissimis quidem exemplis, ita fere, ut secundum 
pedem cum trochaeo tertii uno verbo contineant, cuius finis 
esset que, id potius inde videtur repetendum, quod haud ita 
multae extant in Latina lingua formae, quae, ut omnipoten- 
lis, incurata, vel adonium numerum vel epitritum quartum 
aequent, quodque, ut l. III expositum, ubi de exitu ageba- 
tur hexametri, talia sonora magis voce quam sententia 
gravia sunt plerumque et ob id ipsum poetis invisa, qui 
adeo disyllabis verbis vel trisyllabis in caesura positis ple- 
rumque amant addere que, quo vocabulum, cui iungitur, 
circuitu quidem augeatur, sed novo simul et a priore parte 
diverso sensu addito. 

Itaque etiam minus erit mirum cur eandem particulam 
tam saepe verbis tetrasyllabis adhaerere voluerint. neque 
tamen diversi usus exempla apud poetas desunt. veluti ipse 
Manilius, cuius quarto in libro semper que poni in trochaeo 
tertio, ubi trithemimeris desit, docet Meierus, in primo hunc 
habet versum [513]: 

saecula dinumerare piget, quotiensque recurrens, 
in secundo adeo talem [221]: 

sunt quibus esse diurna placet, quae mascula surgunt. 
atque tales etiam alibi apud multos inveniuntur versus. ita- 
que observatum a Meiero etsi utilest cognitu neque potest 
negari persaepe in trochaeo tertio inveniri que, quando ab- 
est a versu trithemimeris, tamen causam huius rei aliam, 
atque illi placuit, esse contendo. 

Sed encliticarum usum extra inseparabiles que, ve, ne 
particulas constantem ut expediam, satis certumst in libris 
dactylicorum propter frequentiam usus coire in unum vocu- 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 30 


466 LIBER SEXTVS. 


las, quae sunt me, (e, se, nos, vos, cum praepositionibus, 
quarum pars altera constet suffixo comparativi fer vel tra 
sive eo, quod est /ra, ut inter, intra, infra, nec non illud 
nescio cum pronominis indefiniti forma qualibet monosyllaba. 
quare cum sit lex metri heroici, ut secundus pes ne efficia- 
tur verbo dactylico aut spondiaco, recte habent ab arte 
velut haec: 

attamen inter nos medio versantur in usu. 

nec tua praeter te chartis intexere quisquam. 

nam scelus ?níra se tacitum qui cogitat ullum. 

spem mihi nescio quam vultu promittis amico. 
at vitiosa sunt talia: 

ast inter nos haec medio versantur in usu. 

namque inéra se qui tacitum scelus adprobat ullum. 
et haec quidem tam arte coaluerunt, melius ut iuncta scri- 
bantur quam discerpta. praeterea placuit plerisque in- 
clinari pronominis indefiniti formas non disyllabas nec minus 
verbi copulativi illud 'es(' et aliquando sum; es; sunt; sim; 
sis; sit; sint, cum praecederet aut monosyllaba vox quaelibet 
aut plusquam monosyllaba pyrrichio vel trochaeo terminata 
seu tribracho, cuius tamen finalis synchysi facta maneret 
brevis. apparet autem iuvari enclisin verbi substantivi, si 
praecedat huic subiectum vel praedicatum. itaque non recte 
dicentur degenerare a legibus super exitu numerorum libro 
tertio propositis metra talia: 

suisque magnum monstrat ostentum si quis. 

earnarius sum, pinguiarius mom sum. 

parum expatravit an parum helluatus est ? 

manus a muliere abstinere melius est. 

vobisque ego sim. 
contra male habent Senecae monometri anapaestici tales 
[Herc. Oet. 197; Oct. 931]: 

sibi Tantalis est. 

quid saevéor est. 
ceterum, ut obiter hoc moneam, safis esse vel sat esse pro 
sufficiendo positum rectius scribetur una voce sicut potisesse 
vel potesse. denique ad similitudinem eorum quae sunt 
"interse; praeterte! Ovidius illud es? ad particulam non sim- 
plicem quamvis inclinavit hoc versu [ep. e. P. II, 8, 76]: 


iustaque quamvis est, sit minor ira dei. 


LIBER SEXTVS8. 467 


quo mollius etiam, ut enclitica praecedente, evenit Martialis 
exemplum illud [lib. spect. 18, 6]: 

postquam f$nternos est, plus feritatis habet. 
nec aliter Catullus [76, 8]: 

aut facere, haec a te dictaque factaque sunt. 

At vix ullo exemplo poetarum verba proclisi iugantur 
cum insequentibus proprio accentu omisso. nam quod dicit 
Quintilianus [I, 5, 27] illa *ab oris! et 'circum litora' dis- 
simulata distinctione unum habere accentum, dactylicorum 
usu parum confirmatur, qui fere ut divisis omnino voca- 
bulis utuntur praepositione et nomine continuis. quare sub 
unum non cadunt accentum nisi ea quae mutata plerumque 
significatione in unum prorsus coaluere verbum, velut ez- 
templo, inpraesentiarum, tumcum (vel potius tuncum), potesse, 
satlesse,. sunt quae utroque modo possint efferri, ut quo 
modo, quo pacto, ex quibus hoc raro, illud tantum non 
semper videtur coniunctas habuisse partes, in. primis, iam iam. 

Non inepte addemus hoc loco de accentus Latini legi- 
bus quidquid poetarum lectione nobis exploratum. quas qui 
curiosius perpenderint, pleraque superioribus libris omissa 
cogitatione propria supplebunt ultro. 

Itaque primum certo constat pronomina et particulas 
monosyllabas, ut frequentia usus nimia detritas, habuisse ac- 
centum gravem exceptis, ut in Graeco sermone, interrogativis 
quis et qui [cf. Gell. VI, 2, 11]. 

Eiusdem condicionis partes disyllabas quod voluere non- 
nulli habere gravem in paenultima, si esset brevis vel posi- 
tione longa, item brevis et clusa vocali insequens, quales 
sunt ego, (ibi, atque, ipse, quamquam non abhorret a pro- 
babilitate, non tamen potest certo demonstrari. contra veri 
valde simile illud, in his, si sequente vocali et elisa finali 
quasi monosyllaba extitissent, ut ego autem, atque ego, ob- 
tinuisse accentum, de quo agitur. 

At quae natura longam habent priorem vel finalem pro- 
ductam sive in consonam exeuntem, ut aulem, vero, horum, 
intra, illinc, inter, non possunt non habere in illa acutum 
sonum vel circumflexum. iam nomina et verba nota sub 
condicione variant accentum, ut tamen numquam in quar- 


tam a fine aut in ultimam omnium concedat syllabam in 
30* 


468 LIBER SEXTVS. 


verbis plusquam monosyllabis. quae cum lex sit certa, nihil 
moramur grammaticorum ineptias, qui nomina illene; eadem; 
musaque; utraque [Serv. ad. aen. I, 116] aut particulas 
adeo |cf. Ritsch. prol. trin. 220]; adfatim; exadversum [Gell. 
VI, 7, 4]; circum; pone efferri volunt acuta secunda. quae 
perversitate ratiocinandi, non usu vulgi provenere nec sunt 
recepta plerumque nisi vergente ad occasum sermone La- 
tino ac ne tum quidem nisi ab hominibus semidoctis. 

Praeterea non licet verbum habere duos accentus, nisi 
quando per tmesin diducitur. sed quod ita divisis partibus 
efferenda existimavit Lachmannus [pg. 191] talia, qualia 
sunt mansuefacere; vacefient ; calefit, id cur mihi non pro- 
baretur, Summarii de orthographia et prosodia Latina pg. 30 
dictumst. 

Porro in proparoxytonis ultima validiore tonost quam 
sive ea, quae praecedit ipsi, sive finalis paroxytonorum 
vel properispomenorum. at in his eo magis attenuatur syl- 
laba, quae accentum habet grammaticum, quo pleniore tono 
effertur insequens, ut, quantum illi dematur, huic addatur 
ponderis. deinde quae a principio verbi tendunt ad syllabam 
principali tono insignitam, eorum vero sonus variatur isdem 
omnino servatis rationibus, quibus ultimarum trium syl- 
labarum. veluti in his, quae sunt inconcussus; irrepertus, 
prima vocalis fortius pronuntiatur secunda, et in talibus: 
irreparabilis; conspicabantur ; dominaremur princeps syllaba 
tertia, tertia altera magis viget. contra in illis recedeba- 
mus; reponeremus prima non magis elatiorem secunda potuit 
efferre tonum quam in vocabulis bacchium vel amphibrachum 
aequantibus accentum sustinere grammaticum, at potuit vel 
debuit adeo secunda tono esse fortiore quam insequens. — 
ab his autem rationibus pleraeque elisionum evenere leges. 

Ceterum quod omnino negavit Langenius in annalibus 
philologicis [LXXIX, 47] adfuisse accentum circumflexum 
vocibus Latinis, longissime à vero aberrasse ilum censeo. 
nam qui in monosyllabis gravem tonum et acutum tam 
diligenter distinxerunt, qui credibilest in isdem acutum a 
circumflexo non segregasse? at in paenultima syllaba si 
eveniat tonus, quam sit diversa pro varietate quantitatum 
et ipsius et finalis condicio sonorum, supra iam declaravi. 


LIRFR &EXTV8. 469 


nam et illud certumst mihi, alia elatione vocis efferri syl- 
labam acuto insignitam, si natura sit longa, alia, si positione 
producta aut omnino brevis. quamquam facile concedo ulti- 
morum temporum hominibus, ut qui plane sicut nos ser- 
monem Latinum praeceptis grammaticorum, non nativo usu 
perdiscerent, vix aliter sonuisse priorem in eis quae sunt 
nave et auctor quam in navi et aucto, qualia semper eveniunt 
lingua degenere. 

Et haec fere ante annos plus XXX scripseramus. deinde 
iterum de accentu Latino egimus in Summario orthographiae 
et prosodiae Latinae [pg. 28—33] et in libro de versu Sa- 
turnio [pg. 31—34]. ad quae qui pluribus doceri voluerint 
de opinione nostra relegamus. 


VIII. 
LIBER SEPTIMVS. 


OBSERVATIONES GRAMMATICAE. 


Regulis metrorum sonique legibus uti satisfacerent poe- 
tae Latini, haud exiguam copiam dictionum ab eis parari 
oportuit. quas ut satis recte possimus aestimare, ipsa na- 
tura carminis efficitur, qua eximitur plerumque ambiguum. 
eas jam deinceps curate referemus. sed ante quam exempla 
dinumeremus, rationes dactylicorum et studia paucis ad- 
umbrabimus. 

Itaque apud antiquissimos Latinorum et eos, qui Catullo 
vixere priores, cum magna fuisset flexionum dictionumque 
copia et varietas, mox apud Romanos idem evenit, quod 
semper alibi, ut, quo longius procederent temporum spatiis, 
eo plura verba flexionesque evanescerent ex usu. quae 
Augusto aequales poetae consilio et ratione temperata cum 
intra certos fines coercuissent — neque enim ulla re seu 
priores sive insequentes magis antecelluerunt quam iudicio —, 
iam argenteae, quam vocant, aetatis auctores ut in metris, 
ita in dictionibus pleraque pedestri sermone insolita aucto- 
ritate priorum admisere pauca ipsi novantes. at ab Ha- 
driani tempore antiquissimorum scriptorum admiratione rur- 
sus coalita plurima ex horum libris excerpta redundarunt 
in carmina neotericorum. neque enim splendores senten- 
tiarum aut lumina orationis, sed potius incognita dictionum 
aut insolentia flexionum petiverunt ex istis Gellius ac Fronto 
cum assecliss quamquam fatendumst huius tam perversi 


LIBER SEPTIMYS&. 471 


usus longe pauciora exempla apud illos prostare poetarum, 
quos classicorum numero comprehendi, quam quos christia- 
norum. namque hi haud sane liberali instituti eruditione, 
quo plerumque vitio malorum exemplorum prava imitatio 
oritur, cupide plurima e collectaneis in carmina rettulere, 
quae ceteri magis venusto sensu praediti, etsi gnara sibi, 
procul removerent a scriptis propriis. adde quod a materia 
operis et necessitate exprimendi res philosophas et theo- 
logas haud raro illis ortus est talium dictionum usus, quas 
primi nondum adulto iudicio et ut metrum explerent ad- 
hibuissent. ceterum cum christianorum plerique plebis in 
usum suaà componerent, haudquaquam ipsi insigni loco nati, 
saepe dubium evenit, a polito sermone aliena vulgine ex 
more an docta vetustissimorum auctorum aemulatione ad- 
hibuerint. contra satis certo constat talia, qualia sunt 
struiturus, graditurus, hauriturus, et quae similia extant vitia 
intermorientis linguae, aequalium ex usu adsumi ab isdem. 

Haec praefati iam accedimus ad proponendas obser- 
vationes grammaticas, quibus flexiones ferme ac deriva- 
tiones metricis potissimum rationibus ortae aut mutatae 
enarrabuntur. ceterum minime fuit in animo obvia plerisque 
ac trita recoquendo libri huius molem adgravare, quae, etsi 
probe ad rem pertineant nostram, breviter notantibus aut 
omittentibus omnino nobis facile concedetur. accedit quod 
de hisce qui plura edoceri concupierit, ne nostra desideret, 
egregia Kueneri ac Neuii diligentia effectumst. 

Igitur de substantivis nominibus primae declinationis 
haec ferme invenio digna quae memorentur. dixere clientam 
genere feminino pro cliente Horatius [c. II, 18, 8] et Auso- 
nius [parent. 24, 12]. porro genitivi in «s exeuntis, si 
omiseris Ennianum "dux ipse vias" [ann. 485], nullum mansit 
vestigium praeter paterfamilias, quod Sisennae servatum 
cura [Char. 83] prostat bis apud Phaedrum [III, 10, 48; fab. 
perott. 10, 1], quamquam vel in hoc Martialis sprevit for- 
mam vetustam [l, 84, 5]. at finali ai per diductas syllabas 
cum conclusissent substantivorum pariter atque adiectivorum 
genetivum — nam in dativo numquam accidit idem [Lachm. 
p. 40] — Ennius, Lucilius, Varro, Lucretius, Tullius, iam 
quaternis exemplis, ut recte notat Probus [1438], adhibuit 


472 LIBER SEPTIMVS. 


eandem terminationem Vergilius in Aeneide [VIT, 464; III, 
354; VI, 747; IX, 26] ut puta 'aquai', 'aulai', "aurai ', 
'pictai', haud sane quisquam alius poetarum classicorum 
nisi ad irridendam vetustatem, ut est illud Martialis [XI, 
90, 5; cf. Pers. 6, 9] attonitusque legis "terrai frundiferai', 
Accius et. quidquid Pacuviusque vomunt. contra imitatione 
antiquissimorum dixere Prudentius [apoth. 702] aquai, Auso- 
nius [Bissulae 4, 5; pg. 126 ed. Schenk.] nescivit erai impe- 
rium. nam ita recte ferri existimo, cum traditum fere sit 
nescit (nescivit) ere. sed quod legitur inter eiusdem opu- 
scula [eclog. 17, 10; pg. 16 Sch.]: /lamma Nepai, Q. Cicero- 
nis est carmen, unde hoc petitum. — de genetivo pluralis 
numeri dicetur in secunda declinatione. —- eiusdem dativum 
vel ablativum in abus nullus exire passus est classicorum. 
hinc factum, quod Callimachi illud 'góorgvyov, Ov xtívy 
ziv E9nxt 9toig sic maluit interpretari Catullus [66, 9] 
"quam cunctis illa dearum levia protendens brachia pollicitast'. 
minus lepidum foret deabus. tamen christianis placuit finalis 
illa in deabus [Commodian. I, 16 p. 143; Prud. apoth. 197; 
Paulin. 36, 52] et animabus [Prud. c. Symm. I, 531; peri 
steph. 2, 289]. 

Deinde secundae declinationis exempla in scriptis Ca- 
tullo prioribus cum alia haud pauca inveniuntur notanda, 
tum haec: arquus [Lucr. VI, 526], caelus [Enn. 524], char- 
tus (Lucil. XXVII, 35], volturus [Enn. 138], volturius [Lucil. 
I, 34; Lucr. IV, 678; Phaedr. I, 27, 8]. 


Porro clivum neutro genere dixit Memmius [Non. 194, 
29], voltum Ennius [583] cum Lucretio [IV, 1205]. quod 
apud Varronem in Sesculixe [Non. 492, 3] legitur gelo, apud 
Lucretium V, 205 geli, haec ad gelum nominativum referenda 
probant alii eorundem loci. nam illius d. r. r. l. I [45, 2] 
legitur 'venenum enim gelum radicibus tenellis'; huius l VI 
[877] 'quasi saepe gelum, quod continet in se, mittit, quam- 
quam gelus est in Afranii Epistula et Accii Prometheo [Non. 
207,35]. at in Luciliano [IV, 17] *nam ut nobis talw' genus- 
quest! genus masculini esse affirmat Nonius 207, 29; sed 
neutro potius ut credamus positum, quibusdam Ciceronis 
Arateorum locis efficitur. ibi eadem similium sono con- 


LIBER SEPTIMVS. 413 


fusio apparet substantivorum, quae in Acciist Alcmeone, ubi 
generibus usurpatum pro generis. 

Iam cum quaedam verba quartae, ut puta 'senatus', 
"tumultus', 'versus', secundae plerumque adsumant formas 
apud antiquissimos, horum aemulatione Ausonius dixit [idyll. 
8, 5; epist. 25, 56] senati. 

Praeterea notumst genetivos substantivorum in ius vel 
ium finientium contrahi solere ante Propertium. qua in re 
quod observavit Lachmannus [pg. 326] raro evenire nec fere 
post Augustum eandem rationem in nominibus explentibus 
tribrachum, non tamen ut probetur aliena, id vero non altiore 
quadam accidit causa, sed odio formarum iambicarum, vocali 
quae exirent, ob difficultatem elisionis. verum quod apud 
Vergilium invenitur apii et /Tuvii [moret. 88; aen. III, 702] 
hanc habet causam, quod apium, fluvius olim fuere adiectiva. 
ceterum plenior finalis postquam increbuit, antiquior poe- 
tarum libris adhiberi numquam desiit. quare quod concedit 
Beda [2373] versum Paulini hune 'oblectans inopem sensu 
fructuque peculii posse scandi ita, ut aut cum synizesi pro- 
feratur illud peculii aut secundum Lucilii praeceptum per 
unam i scribatur, nos vero uno contenti modulo benignitatem 
ei remittemus. 

Porro in dativo egregio invento usus Vahlenus intellexit 
dixisse Ennium [ann. 129] 'Mettoi Fubettoi' (excepto quod 
scribendum 'JMetoi Fwufetoi'), sicut apud vetustissimos in 
usu fuisse 'populoi Romanoi' auctor est Marius Victorinus 
[pg. 2463]. 

Praeterea in vocandi casu soloece dixerunt dee Pruden- 
tius [hamart. 930], Marcie Luxorius [325, 1], sicut Graius 
ille Livius [odyss. 2] /ie. 

Tum dativi, qui habent ijs, vel ab optimis poetarum 
classicorum interdum sunt contracti [cf. Lachm. pg. 279], 
veluti Varro posuit supercilis [ztgi yty«ugxorov 1], Ver- 
gilius /aenis [aen. V, 269], Seneca exilis; supplicis [Phoen. 
625; Med. 743; 1015], Martialis denaris [I, 117, 17; IX, 
100, 1; 6], quod adeo ab adiectivo tractum nomen; et similia 
comici. sed et ultima aetate habes apud Martianum [I, 93, 
51; IX, 999, 16] auspicis et iurgis. at nominativos perinde 
cogi non licet. nam Crustumeri Vergilio [aen. VII, 631] et 


474 LIBER SEPTIMVS. 


Propertio [V, 1, 34] G«bi et Manilio [I, 759] Zeci dicti pro- 
priorum potius nominum licentia, non vulgatae pronuntia- 
tionis rationibus excusantur [Lachm. p. 252]. 

At de genetivis in um exeuntibus sic refert Servius com- 
mentario ad Aeneidos II [18]: 'virum' pro 'virorum'. «qua 
figura et in prosa utimur. dicit sane Plinius hoc in neutro 
non esse faciendum, scilicet propter casuum similitudinem, nisi 
forte nimia metri necessitas cogat. nec hercule brevior ter- 
minatio apud dactylicos exceptis paucissimis — velut dixit 
Ennius verbum pro verborum [ann. 307], Catullus cymbalum 
[63, 21] — invenitur extra masculina. et plurimum quidem 
pedestri usu saec. a. Chr. I viguisse illa: deum, nummum, 
liberum, praeterea in formulis quibusdam ea, quae sunt virum, 
fabrum, duum, notissimo Oratoris Ciceroniani loco edocemur 
[46, 155 sqq.]. itaque ex poetis Augusto aequalibus Horatius 
imminuta finali tantum adhibuit bis deun, semel nummum et 
quidem in Saturis Epistulisque [sat. II, 2, 104; 6, 65; ep. II, 
2, 33] (idem saepius deorum, nummorum). sed neque divum 
ab eo dictum pro divorum, de qua re nuper monitum in 
commentis ad Sat. I, 3, 117, et multo minus equum, Salium, 
Italum [ep. II, 3, 84; carm. I, 36, 12; IV, 1, 28; II, 13, 18]. 
iam praeter illa deum, nummum, virum satis saepe dactyli- 
corum invenitur in libris superum, item divum; nam apud 
hos divus, divi tam frequenter posita quam raro apud scae- 
nicos antiquissimos [cf. vit. Enn. pg. 206]. porro ut /iberum, 
usurpatur inferum in metris non dactylicis. his igitur fere 
genetivis addito uno alterove nomine proprio continuere 
licentiam plerique. quorum in numero fuere Catullus, qui 
eam a carminibus argumenti levioris seclusit [cf. Ries. ad 
14, 19], Tibullus, Manilius, Calpurnius, auctor Aetnae, Pe- 
tronius, Homerus Latinus, Persius, Martialis, Iuvenalis, Na- 
matianus, alii. e quibus maxime insignest exemplum Senecae 
collatum cum tragicis antiquis, quorum licentiam et Cicero 
loco supra dicto probavit pluribus et Phaedrus scite ex- 
pressit, ubi tragicam affectat gravitatem [IV, 7, 10]: 

inhospitalis prima quae ponti sinus 

patefecit in perniciem Graium et barbarum. 
in quibus pont«s non est. quod videtur plerisque, proprium 
nomen, sed appellativum, ut apparet ex eis, quae infra 


LIBER SEPTIMV8. 475 


adiciuntur [17] 'quid tibi videtur? hoc quoque insulsumst, ais, 
falsoque dictum, longe quia vetustior Aegea Minos classe per- 
domuit freta'. verum ab illa modestia satis fuere diversi 
alii, maxime epici et Lucilius. e quibus apud Vergilium 
habes a solito usu distantia caelicolum, equum, famulum, 
iuvencum, socium. idem minuta forma multa adhibuit nomina 
propria. praeterea Statius haudquaquam epicis solum libris 
probavit genetivos hos: 
avum [theb. III, 560], equum [th. IV, 730], famulum 
[theb. I, 554], ministrum [silv. III, 1, 86], semideum 
[theb. I, 206], socium [theb. III, 64]. 
ita habes apud Valerium: 
equum (VI, 237], fluvium [VI, 391], famulum |H1I, 282], 
lituum [VI, 166], socium [1I, 4] 
et apud Silium: 
avum [XL, 504], equum |XII, 681], /ituum [XIII, 146], 
socium |IV, 597]. 
sed enim ab hac licentia primae declinationis exclusa sunt 
verba appellativa praeter formas in coía et gena exeuntes, 
quas tamen plerumque permoveor ab secundae declinationis 
nominativis ut repetam. illud caelicolum iam apud Ennium 
[ann. 324] et Catullum [68, 138] reperitur. ex propriis 
patronymica saepius ceteris breviore poni forma notum. 

Porro e christianis, ut redeam in viam, iuvencum dixit 
Iuvencus [h. e. II, 157], discipulum Sedulius [c. p. IV, 127; 
V, 337]. in Graecis fere haec licentia intra nomina propria 
continetur, licet dixerit Catullus in Atti, ubi spiritus sumpsit 
maximos, cymbalum [63, 21]. — denique apud Lucilium l1. XV 
[15; cf. et VII, 19] legitur Aolerorum pro holerum. 

At pro nominativo tertiae in or finito cum antiquissimi 
admisissent saepe os velut in hisce 'co/os, labos, lepos, odos, 
vapos', eo abstinuere ut plurimum insequentes praeter illa 
honos et arbos, quae ad ultima usque tempora aequabili 
usu viguere [cf . Paulin. 6, 156; 19, 298; Consent. V, 391]. 
praeterea amavit postrema aetas tertiae vel quintae haud 
pauca, quae in es exirent, terminare illo is. unde Caper 
[2246] 'saeva fames", inquit, 'non /amis dicendumst'. nam 
praeter hoc ipsum exemplum [Prud. psych. 479; Venant. 
miscell. II, 4, 12] similia habes cautis [Prud. p. st. 10, 701], 


476 LIBER SHPTIMVS. 


luis. (Prud. psychom. 508; Paul. Petricord. I, 241; V, 801], 
Gangis [Prud. c. Symm. II, 607], 7/oannis [Prud. cath. 6, 108], 
scrobis [Prud. c. Symm. I, 641]. sie forquis [ut Stat. theb. 
X, 518], vallis, vulpis etiam apud classicos inveniuntur. ut 
Cicero [cf. Auson. pg. 139 Sch.], Valerius videtur posuisse 
saeps pro saepes [VI, 537]. Ennio [ann. 565] trabes, huic 
pariter ac Lucilio [ann. 596; I, 27; VI, 10] canes dicitur, 
ceteris /rabs, canis. deinde quae in ar vel a/ terminantur 
per apocopen, aliquando principalem formam rursus ad- 
sumunt. ita habes Lucretii libris exemplare [II, 124] et 
Martialis [ XIV, 121, 2] cocleare et apud Senecam [Med. 
676] penetrale. contra magis placet aitare quam altar [Prud. 
peri steph. 3, 212]. porro iam notabo nominativum illum 
lovis imitatione vetustissimorum usurpasse Homerum Latinum 
[651] et Appuleium [Mey. 229, 7] cum Commodiano [I, 6, 1 
p. 136] et Paulino [36, 80]. nec indignumst memoria pro 
illo sanguis, ut ab antiquissimis, etiam a Statio Thebaidos 
quarto [464] et ab Avieno in periegesi [921] poni sanguen. 
ita Catullus solus dixit hoc turben [Serv. ad aen. VII, 378; 
cf. Cat. 64, 107]. tum de illo /ac sic refert Ausonius [idyll. 
12 grammaticomast. |] : 

vox solita et cunctis notissima, si memor es, lac 

cur condemnatur, ratio magis ut faciat lact? 
sed hanc formam in carmine non inveni, excepto quod apud 
Varronem in trochaico metro a Buechelero probabiliter re- 
stitutum [andabat. 7]: 

candidum laet e papilla eum fluit ; 
ubi codices Nonii bis [483, 7; 486, 5] /acte. vulgo fertur 
lacte e. quod contra dixerunt /acte Ennius [ann. 365] et 
Sammonieus. nam apud hunc loco quodam [1079] boni 
libri: /acte asinae  placidaeque bovis prodesse loquuntur. id- 
eoque paucis versibus post haud dubie scribendum [1084]: 

siquis hyoscyamum gustarit, lacte capellae 

exhaustum rabidos poterit mulcere furores. 
praeterea cum optimi auctores i/er et itiner sic distinguerent 
usu, ut illud nominandi casu, hoc ceteris optineret, poetae 
vetustissimi pariter atque recentissimi inverterunt plerumque 
hanc normam [cf. Varr. prans. par. 1; cyen. 1; Lucr. V, 651 


LIBER SEPTIMVS. 4T1 


VI, 339; Iuvencus II, 23; I, 278; 325; 353]. ita et Manilius 
Lucretium secutus l. I [88] dixit iZiner. praeterea illi, qui 
laterem et latus permutarent usu, irrisi ab Lucilio lib. IX 
versibus his: 

— laterem qui ducit, habet nil amplius umquam 

quam commune lutum e paleis caenumque acerosum. 
quod sane mirumst fefellisse Schmidtium, illius qui voluminis 
fragmenta ad res grammaticas pertinentia scholico opusculo 
enarravit. porro sicut Ennius /api [421], Paulinus dixit 
[21, 376] gignendi casu sanguis nec aliter auctor libri in 
genesin sanguem ita [638]: 

fratris nam germine creta 

Sarra fuit iuncta deducens linea sanguem. 
mira illa Lucilii acceptoris [lib. inc. 92] pro accipitris et 
Martialis (XIII, 91, 1] acipensem. tum praeter cascos et 
novellos in usust propago, non propages. ilud adnotandum, 
quod ab Ennio [ann. 587] dictum propagen. contra optimi 
auctores fere posuerunt compagem, compage, ambages, indagine. 
tamen apud Manilium reperitur [IV, 304] ambagine, plane ut 
apud Prudentium ambago et indage [c. Symm. II, 847; 846]. 
denique crebrumst satis usu illud impete, cum semel in- 
veniatur impetis Lucr. VI [327]. 

At soloecum plane, quod Ennius, duodecim tabulas se- 
cutus, auferendi casu scripsit »ox [ann. 439], sicut Lucilius 
[III, 15] media nox, qui non multo melius milli admisit pro 
mille (IX, 39; XV, 5]. praeterea eodem casu complures 
apud auctores prostat mare, apud Corippum [ioh. V, 671] 
missile, apud Boethium [III, 12, 36] site. 

Deinde in eis verbis, quae, cum recto casu habeant 
is, pariter admittunt em et im, e et i, es et is, poetae pro 
necessitate versus et soni commodo formas variarunt ([cf. 
Gell. XIII, 21, 4 sqq.], quorum numero antiquissimi accedere 
voluerant quaedam a monosyllabis potissimum descendentia 
puta 'partim, parti, luci, monti. ita nihil interest, igni, 
imbri, ungui an igne, imbre, ungue in versu ponas, quam- 
quam Horatius tantum dixit igni, ungui, atque ita igni Varro 
bis in Saturis [Bimarc. 11; cras credo 2]. 

Praeterea cum multi auctores pluralem eius quod est 
spes adspernarentur, mutata declinatione antiquissimi usque 


478 LIBER SEPTIMVR. 


ad Varronem interdum dixerunt speres, speribus. in eiusdem 
numeri genetivo plerumque a poetis dactylicis scaenicisque 
synizesis formidine iwm cogitur in wm, id quod potissimum 
accidit praecedente nt vel rt propter proprietatem quandam 
( litterae, quando sequitur i brevis cum vocali. denique 
accusativo vis pro vires posuit Lucretius lib. II [586], puto 
etiam quinto et hoc versu [1031] 'sentit enim vis quisque 
suas quod possit abuti, in quibus traditumst antiquitus vis 
suam. nec tamen hinc probatur potuisse dicere Tacitum in 
dialogo de oratoribus [26] genetivo casu 'pius vis quam 
sanguinis', cum praesertim vis illud sensu careat. 

Iam in quarta declinatione wis pro us positum a Varrone 
et Nigidio cum firmet Gellius [IV, 16, 1], apud hunc in sa- 
turis Menippeis inveniuntur [Meleag. 1; Prom. lib. 1; andab. 
7] fructuis, manuis, partuis; sed perinde num dixerit Auso- 
nius [parent. 16, 1] nuruis, non satis constat. 

Contra in dativo w pro wi, sicut libris antiquissimis, 
etiam tempore Augusti ac deinceps invenitur [Verg. georg. 
IV, 198; aen. I, 257; Prop. L, 11, 12; II, 1, 66; V, 6, 22; 
III, 23, 7; Gratt. 304; Sil. IV, 18; V, 372; Auson. ephem., 
parecb. 18] dativo quartae numquam usus est Horatius, 
apud quem male quidam [ep. I, 10, 13] ponendaeque domo. 
in ui exeuntem primus inter poetas adhibuit Ovidius, qui 
aliquotiens dixit domui. nam in versibus comici a Charisio 
servatis pg. 252 vel illud domui pro genetivo accipiendum 
[cf. Neuii gr. lat. I, 519] vel potius cum Fabricio scribendum 
domus. mox Ovidio posteriorum haud pauci, quod et integra 
forma displiceret et truncata, abstinuere dativo quartae. 
ac similem rem in quinta declinatione adnotabo. — denique 
ablativo dixere Varro [prans. par. 2] humu, Lucretius [IV, 
209; I, 720] diu et /retu, quidam domu, quam agnoscit for- 
mam Quintilianus [I, 6, 5]. certum tamen apud dactylicos 
non inveni exemplum, nisi apud auctorem aetatis ultimae 
Luxorium [325, 3]. quamquam potuit fieri hic illic, ut ab 
interpolatoribus tolleretur. namque adeo apud lloratium 
nostrum olim existimavimus reponendum [c. IV, 1, 9]: 

tempestivius in domu 


Paulli purpureis ales oloribus 
comissabere Maximi. 


LIBER SEPTIMVS. 419 


ubi codices habent domum vel domo. porro memoria dignum 
quod tradit Gellius [XIII, 21, 15]: 'Marco etiam Ciceroni 
mollius teretiusque visum in quinta in Verrem 'fretu! scribere 
quam 'freto'. — perangusto, inquit, fretu divisa, erat enim 
crassius invenustiusque "perangusto freto! dicere. in quibus 
illud invenustiusque propria de coniectura posui pro eo quod 
vulgo fertur iam vetustiusque. nam neque antiquius fuit /reto 
quam /refu neque utra aetate praestet forma, sed utra ele- 
gantia indicari refert Gellii. 

Praeterea genetivo pluralis ad explendum metrum dacty- 
licum cum primus Lucretius dixisset a/ifuum, idem Maronis 
auctoritate [aen. VIII, 27] confirmatum haud pauci admisere 
poetae, veluti Manilius [V, 370], Statius [silv. I, 2, 184], de- 
nique Lactantius sive alius fuit auctor Phoenicis [157] sic: 

alitaum stipata choro volat illa per altum, 

turbaque prosequitur munere laeta pio. 
quem locum apparet obversatum Claudiano, cum scriberet 
de ave eadem [44, 76]: 

innumerae comitantur aves stipatque volantem 

alituum suspensa cohors. 
neque christiani auctores refugere hanc formam; veluti in- 
venitur apud Festum Avienum [descr. orb. terr. 1359] et Clau- 
dium Victorem [aleth. II, 173], apud hunc quidem in hemi- 
stichio Vergiliano. — et a Prudentio post annos D renovatum 
Accianum ossuum [p. st. 2, 532; 5, 111]. — de wm pro uum 
posito dictum l. IV, ubi de synizesi agebatur. 

Denique quintae genetivo aliquando a poetis vel optimis 
pro ei ponitur e [cf. Verg. georg. I, 208; aen. I, 636; Hor. 
c. III, 7, 4; Ov. met. III, 341; VI, 506; VII, 737; Auson. 
idyll. 14, 14; de ratione dier. ann. vert. 7, 12; Paulin. 14, 
67]. in dativo cur pauciora suppetant exempla, nescio an 
causa sit inde repetenda, quod hic casus illost rarior. habes 
tamen apud Ennium [ann. 106] re; /ide; apud Lucilium 
[VIL, 6; 7; XXX, 48] /acie. ita Horatius dixit /ide in Sa- 
turis [I, 3, 95], cum in lyricis usurparet [III, 16, 25] gene- 
tivum rei, — pro e in genetivis et dativis ab aliis i poni 
tradit Gellius IX, 14, qui ex Lucilio [XIl, 4] adfert gene- 
tivum /ami. 8t neque Pacuvium in Paulo scripsisse, quod 
putat ille, progenii neque Matium in Iliade acii, specii, neque 


480 LIBER SEPTIMVS. 


Vergilium Aeneidos I [636] dii, sed haec efferenda per e 
docet euphonia. — praeterea creandi casu Ennius [433] 
dies, Lucretius [IV, 1075] rabies dixere. sed quod Gellius 
l supra adlato etiam Vergilio [georg. I, 208] dies autumat 
probatum, apparet eum falli. 

Ceterum cum finalis e vel i ut antiquata displiceret 
poetis haud paucis, at ei propter dysphoniam, non defuere 
qui et genetivo et dativo quintae uti timerent. — de quan- 
titate paenultimae in ei dictum 1. IV. 

Iam quod testatur Priscianus [768] vetustissimos ea 
quae sunt mole, tabe, fame producta protulisse e, mole longa 
finali positum non repperi, sed apud Lucretium [I, 806] (abe, 
sicut apud eundem con'íage |III, 732], et trimetro auctoris 
incerti, quem affert Varro [Man. 13] squale et scabre. at 
hercule /ame aliter quam iambice qui adhibuerint non in- 
venio priores Luxorio [310, 6] et Corippo [iohann. VI, 305]. 
adeoque vel horum tempore id visum soloecum gramma- 
ticorum aequalium testimoniis efficitur [cf. Neuii gramm. lat. 
I, 245]. — in genetivo autem ut antiquiores /ami vel /ume 
dixerunt, item quinta [Neuius l. m.; Gell. IX, 14, 4; 9 sqq.], 
ita recentiores /amis [Verg. moret. 119; Sil. III, 326; Iuvenc. 
IV, 279; Charis. pg. 40]. sed dativum constat desse, nisi 
semel aetatis ultimae ferretur epigrammate [Mey. 1098, 4] 
"quo legat hibernae commoda grana fami'. praeterea quie 
placuit Laevio, ut aliis requiem, requie, et satiem luvenco 
[h. e. III, 216; cf. Mey. 1408, 5], cum antiquissimi dixissent 
satiatem ab eo quod est satias. denique illud spebus haud 
raro invenitur apud poetas seri temporis [Paulin. 18, 243; 
Merobaud. 4, 36; Paulinus ad Salm. v. 20]. 

At nomina adiectiva secundae ac primae notumst exire 
in us, a, um vel er, a, um praeter unum illud satur, à quo 
tamen fingitur Corippo insaturus [iohann. III, 369]. deinde a 
nominibus ducta et verbis, qualia sunt altivolans, frugiferens, 
plerumque per metaplasmum us vel er secundae adsumunt. 
contra pro aeditumo, quem ridiculo quidam veriloquio usi 
Varronis tempore dicere coepissent aedituum, & Lucretio 
[VI, 1273] formatur aedituens. verum post Augusti tempus 
participium referens forma ex usu evanuit. quae causa fuit, 
cur Ciceroni velut Enniana et indigna culto sermone illa 


LIBER SEPTIMYVS. 481 


suaviloquens, breviloquentia exprobraret Seneca [Gell XII, 
2, T. tamen apud Valerium Flaccum V, 247 legitur omni- 
tuens. at Symphosii 19, 1 recte meliores libri habent rauca 
sonans, non raucisonans. etiam hac in parte antiquissimo- 
rum placita repetiere christiani. quippe apud Iuvencum [IV, 
201; III, 623; II, 551] invenitur //ammicomans, glaucicomans, 
frugiferens, apud Ausonium [idyll. 6, 11] «uricomans; porro 
apud alios leguntur similia. 

Vltima autem aetate pro participii finali compositis in 
us vel er exeuntibus etiam ax addi coepta. velut apud 
Dracontium legitur doctiloquax [praef. ad "Theod. pg. 48 
Sirm.], item apud Venantium [VlI, 24*, 1], apud quem et 
luciferax |I, 4, 3]. 

Iam, ut obiter hoc addam, cum satis constet a vetustis- 
simis rudi etiamtum civitate in compositis talibus fingendis 
audaciam magis et proprietatem quam modestiam elegan- 
tiamque ostentari — quos tamen non sine laude secutus est 
Catullus in epyllio et in Atti —, ab Augusti aetate numerus 
illorum valde imminui coeptus est, vix ut alia reperiantur 
inde ab exeunte saeculo u. c. VIII quam Vergilii Ovidiique 
exemplis firmata. eximendus tamen Seneca, qui vocum in 
ficus exeuntium frequentia, ut aliis quibusdam rebus, veterum 
tragicorum sequitur usum. diversus quidem ab eo Octaviae 
auctor. igitur apud ilum observavi haec 'casíificus, in- 
cestificus, laetificus, luctificus, magnificus, nidificus, sacrificus, 
saxificus, superbificus, tabificus, terrificus, volnificus'. talium 
autem compositorum audaciam seu frequentiam aequalibus 
tragicis Lucilius exprobravit in v. hoc 'ego enim contemni- 
ficus fieri et fastidire Agamemnonis'. nam ad tragicos car- 
pendos et alia pertinent eiusdem fragmenta, ut istud "'/a- 
scivire genus nasi rostrique repandum', quo irridetur notus 
Pacuvii versus ' Nerei repandirostrum, incurvicervicum pecus', 
nec minus tale: 

Tisiphone Tityi e pulmonibus atque adipe unguen 
excoctum attulit Eumenidum sanctissima Erinys. 
quibus verbis apparet tragici nescio cuius tangi et dictio- 
num abundantiam et rerum foeditatem Canidiae aut Thyestis 
mensas referentem. ceterum ultimae auctores aetatis clas- 
sicorum rursum migrarunt modestiam. veluti unus ex his 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 3l 


482 LIBER 8EPTIMVS. 


haud dubie /argiferum dixit Drepanius [ep. ad Vulfinum 5] 
secundum Ennianum [ann. 57] dulciferum vel Tullianum [de 
divin. I, 13, 22] anxiferum. maxime autem notandum, quod 
tum adiectivorum in /l«s exeuntium largissima pullulavit 
seges. 

Sed ut redeam ad propositum, invenitur prosperus pro 
prosper apud Silium [X, 202] et Iulianum [anthol. 638, 5 R.]. 
praeterea verborum, quae nominativo er habent, alia abiciunt 
e, retinent alia. sed dexterum an dextrum dicas nihil inter- 
est, quamquam vulgi usu longiorem, quod mirere, formam 
praelatam comicorum et Phaedri declaratur exemplo. unde 
aliquando per ludibrium abusi sunt auctores libertate illa, 
veluti Ovidius in quarto epistularum ex Ponto [7, 43]: 


ut propius ventumst admotaque dextera dextrae. 
idem alibi [met. III, 640; cf. Sil. XI, 553]: 
dextera Naxos erat. dextra mihi lintea danti. 


deinde, quod Vergilius dixit, aspris [aen. II, 379] imitati sunt 
Statius [theb. I, 622], Palladius [67], Priscianus [per. 481], 
alii. denique Ausonium iam supra declaravi posuisse a/frum 
[de rat. dier. ann. vert. 7], quod scaenicorum instituit ad 
exemplum et Phaedri [cf. Ritschel. opusc. II, 662 sqq.]. 


Porro adnotandum adiectiva in ius, ia, ium finientia non 
admittere genetivo simplex i, nisi si aut substantiva fiant 
aut propria sint, velut legitur apud Ciceronem ac Manilium 
aquari, sagittari, apud Priscianum sex/ari [de pond. et mens. 
80], Propertiique et Iuvenalis libris /ovis Feretri; nominis 
Appi [V, 10, 1; 48; 6, 385]. attamen falluntur, qui apud 
bonos et antiquos finalem iij, legitimam illam, sed parum 
sonoram, frequentius inveniri existimant. — deinde non ab- 
surdumst memoria adiectivorum in eus exeuntium vocativos, 
cum apud classicos poetas non reperiantur, identidem pro- 
stare apud christianos, ut puta ignee [Prud. cath. 10, 1]. 
lignee [Sed. c. p. 1, 252], vitree [Aus. de nob. urb. 14, 30]. 
— nam quod Statius posuit [theb. VII, 25] simili asperitate 
sonorum Zanaa agmina, id vero proprii vocabuli necessitate 
mitigatur. praeterea fuere ultimis temporibus, vocandi casu 
qui pro illo mi ponerent meus. ita dixit Sidonius [ad Con- 
sent. 465] 'Marcelline meus'. deinde in pluralis numeri 


LIBER SEPTIMVS. 483 


genetivis breviore forma usi dixere Ennius, neutro quidem 
genere, [308] paucum, masculino Varro invidum [papiap. 12] 
et Vergilius magnanimum, omnigenum, wel potius, ut Lach- 
manno visum, »iligenum [aen. III, 704; VIII, 698] ac Vale- 
rius niveum, innumerum, aligerum, semiferum, terrigenum (VI, 
102; II, 130; VII, 171; I, 455; II, 18] nec minus Silius 
lanigerum | XIII, 433], Statius ut Maro magnanimum [theb. II, 
733; silv. V, 3, 10]. parvum [th. I], 609]. porro Martiano 
placuit omnigenum [IX, 911, 6] et Ausonio geminum [idyll. 
1l, 25]. ab hac autem licentia cum in adiectivis excludan- 
tur feminina, Silii illo "Janigerum bidentum' credo bidentem 
masculine adhiberi, sicut alibi dixit idem 'geminusque cupido ' 
(IV, 99]. neque credibilest seriwun neutro genere poni ab 
Martiano [III, 289, 11], ut visumst Koppio. denique dandi 
casu dixit Ennius [167] /unis. at non ausim Martiali tri- 
buere id quod est [IV, 18, 1] Fipsanis; nam hoc a nomi- 
nativo Fipsanus potius deducendum videri l. IV expositumst, 
ubi de i vel « in consonam conversis agitur. 

In eis, quae tertiam secuntur, primum notabo ab En- 
nio scriptum [ann. 16] veter. porro a plerisque cum sic di- 
stinguantur dis et dives, ut illud Plutoni adiudicetur nomen, 
vulgo tamen appellative saepe positum certe Theodosii tem- 
pore docet Ausonii versus iam l. IV memoratus [gram- 
maticomast. 16]: 


dives opum cur nomen habet Iove de Stygio dis? 


praeterea a Valerio dictum dite solum [II, 296], sicut a Nae- 
vio in bello Punico [inc. 17] Samnite. quae a masculinis 
venere Zitis, Samnitis, quorum altero auctor Aetnae [644], 
altero utitur Prudentius [peri steph. 11, 207]. — in epistula 
Didus Ovidiana [7, 71] scribendum existimo: 

quid tantist, 'odium merui' cur 'caelite' dicas 


pro eo quod traditumst (utum (vel fotum) merui concedite 
dicas. sic alibi ipse Naso [fast. I, 236] dixit caelitibus regnis. 
— quid quod praecipem quasi praecipitem posuere. Ennius 
[422] et Laevius [18] et mansuem velut mansuetem Varro 
[óv. Àvg. 11]? — rarum admodum nec tamen inauditum 
illud, adiectiva in is, e cadentia ablativo adsumere e. ita 
enim scripsit Ovidius [fast. VI, 158; met. XV, 743; her. 8, 
g1* 


484 LIBER SEPTIMVS. 


64] bimestre, caeleste, perenne, mox Pomponius [v. 1] ex 
humile rege eiusque aequalis et aemulus Seneca seu quis 
alius fuit [Herc. Oet. 1844; 1450] incolume, quale. at de 
participiis sic refert auctor explanationis in Donatum [gr. 1. 
IV, 513] participia in e debent desinere, non in i. auctores 
tamen euphoniam secuti sunt. quod firmatur equidem norma 
poetarum, ut severiore paullo iudicio usus Bentleius pro- 
ductam finalem depulerit ex libris Horatianis. quae tamen 
rarissime invenitur in ablativo absoluto. 

Iam in superlativis umus pro imus ne quarto quidem 
p. Chr. n. saeculo adhiberi prorsus desitum certissime apparet 
eo, quod acrosticho quodam Porfyrii legitur [21, 16] optumus. 
quod minime fuit ille recepturus, si a vulgato nimis ab- 
horreret usu. praeterea soloece dixere Ennius [504 ; 5] celeris- 
simum, Lucretius et Varro [I, 615; papiap. 3] parvissimum. 
quibus non melius rem gessit Luxorius dicendo proximiorem 
quasi propiorem hoc versu [325, 3] 'cum sis proximior, une 
velut domu (ubi vocativus positus ut Statii Thebaidos IV, 
621; Valerii Argonauticon IV, 467 sq.) idem placuit Co- 
rippo verbum [iohann. VII, 421; VIII, 11 ed. Petschenig.]. 

Haud absurde agetur hoc loco de adiectivis eis, quae 
ius genetivo, dativo / adsumunt, qualia sunt unus, solus, alter. 
ea legitima declinatione inflecti etsi non multis, haud tamen 
obscuris constat exemplis. nam ut Lucretiana «liae [|Ill, 
916] vel uno [IIL, 421] et antiquitatis haud pauca mittam 
exempla, dixere Palladius nw//o [100], Propertius nuilae |I, 
20, 35], hic simul et Ovidius toto [IV, 10, 57; am. III, 3, 41]. 
at in Varronis versibus apud Nonium s. v. 'eunuchare' 
[106, 4] melius erit scribi quod /acit pro sua parte is, qui 
se eunuchat aut alis quei liberos perducit quam quod olim 
posuimus aut alii quei. nam ita mollius fluunt numeri. 
pridem autem adnotatum a nobis non, quod Ribbeckius 
statuit, moneri loco illo homines ad coniugia ineunda, quasi 
haec qui aspernantur ideo corpus suum evirent. etenim 
apparet carpi cives Romanos, qui Cybelae ad sacerdotium 
aut ipsi se traderent aut pellicerent alios. cuius pravitatis 
exempla coalitis religionibus peregrinis cum prima extitissent 
medio saeculo u. c. VII, finiente eodem haud dubie pro- 
venere multiplicata. 


LIBER REPTIMVS. 485 


Praeterea alis, alid, ali adhibuere Lucretius et Catullus. 
de Lucilio res ambigua. nam quod olim probavimus IX, 30, 
partim alienis inventis usi, partim nostro: 

sic item 'apud se' longe alid est, neque idem valet 'ad se', 


id parum iam placet, primum quod in praecedente versu 
legitur aliud longe, deinde quia ante illud ad se desideratur 
atque. codex habet: sic apud (per compendium scriptum) se 
longe aliud esse neque eadem valet ad se, quae ex sequente 
versu tali: intro nos vocat ad sese, tenet intus apud. se labem 
videntur traxisse. itaque legendum conicio: 


sic item aput longest aliud neque idem valet atque ad. 


porro haud indignum memoria in alterutro, cum feminini 
quartum casum geminata extulisset declinatione Lucretius 
[V, 588], alibi eundem, sicut ceteros dactylicos, integram 
servare partem priorem. 

Deinde pronominibus personalibus vel possessivis raris- 
sime evenit apud bonos auctores ut adhaererent illa met 
vel pte, quippe quae, cum nullum verbis adderent pondus, 
nimis metri necessitatem arguerent. paulo frequentius illud; 
píe tantum apud Catullum [51, 10] et Lucretium [VI, 755] 
extat in eis, quae sunt suopte, suapte. ita et (ute, tutemet 
(vel tutimet) antiquata. — meme, tete in dactylico metro non 
invenio. contra sese per omne tempus mansit metri servandi 
gratia promiscue adhibitum pro me. — ab Ennio et imita- 
tore eius Lucretio dictum sis oculis pro suis, ab illo et sos, 
sas pro eos, eas iam ]l. IV notavi. 

Praeterea in pronomine Aic, haec, hoc ita res habet. 
Ennius cum scripsisset haud dubie in hexametro [ann. 294] 
haece locutu' vocat, quaecumque apud Lucilium posui longioris 
formae exempla parum certa concedimus, excepto ubi prae- 
cedit s littera, ut hisce [I, 29]. nam ita et apud Horatium 
invenitur [s. I, 3, 70; 4, 6] p/uribus hisce; hosce secutus. 
conferenda quae notavimus ad Saturarum I, 3, 70. apud 
castigatissimos classicorum ce non usurpatum nisi in mono- 
syllabis formis et addita enclitica interrogativa et quidem e 
in i mutato, ut Auncine, hocine, hucine, hascine [Val. Fl. VII, 
417]. nam et ita dixere sicine. — mox Appuleius ac Teren- 
tianus cum neotericis vetustissimum repetiere usum formis 


486 LIBER SEPTIMVS, 


monosyllabis et in sigma exeuntibus, quae sunt Aisce [Ter. 
102; Prud. c. Symm. II, 880; Sid. paneg. Anthem. 446], Aosce 
[Sid. ep. 1X, 15, 51], Aasce [Mey. 227, 4; Prud. p. st. 10, 
496]. ceterum numquam invenitur apud dactylicos awnce. 
quod contra hac nisi forma usus eris, non stabit in Terentii 
Hautontimorumeno octonarius iambicus ille (187] 'atque etiam 
nunc tempus est. — cave faxis. non opus est, pater'. — 
praeterea nominativo numeri pluralis Aic Ennius, Lucilius, 
Pacuvius (apud quem traditum /ec) dixerunt ita [ann. 443 ; 
XXVII, 41; cf. et XXIX, 60; XVI, 11; Ilion. 2]: 

hic insidiantes vigilant, partim requiescunt. 

nam hie quidem 

reditum talem portendebant neque alia in re offendere. 

sed heic cluentur hospitum infeidissimi. 
item notandumst pro illo Aae binis Vergilii [georg. I1I, 305; 
aen. VII, 175], singulis Catulli [64, 320] et Iuvenalis [6, 592] 
versibus optimorum codicum auctoritate adseri «ec [cf. 
Fleckeis. mus. rhen. VII, 271]. ita et in epitaphio Claudiae 
habes (Mey. 1276, 5] 'Ahorunc alterum in terra linquit'. 

Sine substantivo fere illa o//i et o/lis cum adhibuissent 

Ennius et Lucretius, ea antiquitatis studio a Marone recepta 
haud pauci probavere, dandi ferme casu, scilicet Valerius 
[III, 386 ; V, 127], Silius (I, 104; VI, 135], Nemesianus [cyn. 
264], tum ex christianis, qui etiam in iambos recepere [cf. 
Avien. or. mar. 358; 377], Iuveneus, Avienus, hi quidem 
satis frequenter, at rarius Prudentius [apoth. 305; hamart. 
543; 729], Ausonius [id. 6, 90; 10, 167; de puerp. 4], Orien- 
tius [comm. II, 84]. sed abstinuere longe plures formis is- 
dem, Lucilius -- cui male quidam tribuere 'volgu' redamtruat 
oll! —, Horatius cum Persio et Iuvenale, Catullus, Tibullus, 
Propertius, Grattius, Lucanus, Homerus Latinus, Petronius, 
Calpurnius, Claudianus, Namatianus, Terentianus, Boethius, 
Martianus, Luxorius, Maximianus, Sedulius, Arator, alii haud 
pauci. apud Statium ad Achilleidos II, 44 cum adnotarit 
Bernartius in vetere libro haberi oNi subridens, sicut dixit 
Vergilius Aen. I, 254, O. Muellerus neque hoc loco neque 
alibi hanc pronominis formam in codicibus se invenisse ad- 
firmat. — quod autem observavit vir acutissimus Philippus 
Wagnerus [quaest. verg. 21, 9] apud Maronem [íormas ol 


LIBER SEPTIMVS 487 


et ollis, quae non in Bucolicis et Georgicis legantur, nec in 
ipsa Aeneide aliter inveniri quam in narratione gravi et 
sedata, numquam in orationibus, idem non indignumst me- 
moria iam Romanis hominibus fuisse observatum, id quod 
et aliorum exemplis declaratur et maxime Iuvenci, qui 
easdem voces semper initio metri collocatas numquam ad- 
hibet nisi ut incohent orationem personarum sanctarum, ut 
puta sic 'olli Christus ait! vel 'olli confidens respondet talia 
Petrus'. similiter Drepanius epistula ad Moduinum de Christo 
"quas olli exultans turba canora dedit. — denique ipsus dixit 
secutus antiquissimos et in proverbio olim trito Ausonius. 
nam in praefatione altera Bissulae [v. 6] ita ait: 


sic vetus verbum iubet, 
compedes, quas ipse (puto ipsus) fecit, ipsus ut gestet faber. 


lam Latinis nominibus absolutis persequemur Graeca, 
pauca prius praefati de universis. 

Igitur cum vetustissimi auctorum raro admodum flexiones 
adsumpsissent peregrinas [cf. vit. Ennii 195 sqq.], qui et 
saepe soliti declinationem Graecam per metaplasmum ori 
adaptare Latino, inde ab Accii et Lucilii tempore, partim 
metro ut facilius satisfieret, partim 1actantia studiorum, 
valde increbuerunt terminationes Graecae. et de Accio qui- 
dem sic testatur Varro libro de l. L. X [70]: Accius haec 
in tragoediis largius a prisca consuetudine movere coepit et 
ad formas Graecas verborum magis revocare; a quo Vale- 
rius ait: 

Accius Hectorem nolet facere, Hectora malet. 
ac de Varrone ipso Plinius apud Charisium l. I (38]: quam 
maxime vicina Graeco Graeca dicit, uti ne "schematis! quidem 
dicat, sed *schemasin'. de insequentibus autem Quintilianus 
[1, 5, 63]: nunc recentiores instituerunt Graecis nominibus 
Graecas  declinationes potius dare, quod tamen ipsum mon 
semper fieri potest. 

Itaque apud Ennium vix inveniuntur Graece inflexa nisi 
haec [ann. 275; 181; 567; 150; 472] 4eacidas (ubi traditum 
Aeacida), Aeacida, agoed, aera, aethera. et aera, aethera 
etiam in prosa dici solitum norunt omnes. idem tamen 
alibi [sat. 42] aerem, sicut et Sidonius [epithal. Polem. et 


488 LIBER SEPTIMVS. 


Aran. 88]. dubia autem illa [vit. Enn. 196] Anchisen, crateras 
[anu. 18; 466]. 

Iam ad Accium Luciliumque ut progrediar, a mutatis 
horum rationibus non fuit alienum illud — nam magnarum 
rerum momenta parvis saepe signis declarantur —, quod et 
scenam scripsit Accius pro scaena [Varro de l1. L. VII, 96] 
et amicus eius Iulius Caesar Strabo primus de Tecmesa com- 
posuit tragoediam, quae ante diceretur Tecumesa, atque ita 
in scaena iussit pronuntiari [Mar. Victorin. pg. 2456]. apud 
Lucilium tamen quaedam incerta, cum interdum Graeca in- 
tegra, sed eadem Latinis litteris perscripta inseruisse videatur 
Saturis, sicut et Lucretius l. IV [1152—1161]. 

Ceterum non videtur posse dubitari, quin a Gracchorum 
aetate adhibitae sint promiscue in prima e, es, en, as, an, 
in secunda os, on, in tertia os, a, in (vel yn), es, ds. quae 
deinde per omne tempus duravere. 

Sed Vergilius et studiorum consortes quaetlam ex eis, 
quae Lucilius, Varro, Euphorionis cantores admisissent, 
rursus abiecere, veluti ws accusativum secundae et cor- 
reptum in dativo tertiae i, cetera proprio exemplo sanxere 
ita, ut insequentes acquiescerent ferme eis nec aut dam- 
narent nisi pauca aut novarent. ceterum Horatium in lyri- 
cis plura admittere Graeca quam in iambicis ac Saturis et 
Epistulis olim adnotatumst. 

Praeterea dignissimum memoria illud, nominum Grae- 
corum, si propria sive technica omiseris, omnino maiorem 
quam apud optimos auctores copiam inveniri apud anti- 
quissimos, h. e. ad finem saec. a. u. c. VII qui vixere. nam 
hi vel communis sermonis, qualis tum erat, imitatione vel 
iactantia artis novae plurima adhibuere, quae postea sunt 
relicta. scilicet Komani, quantumvis impediti patrii sermonis 
egestate, tamen cito corroborato iudicio et reparato pudore 
insolentia nimis exuere. ex aetatis aureae argenteaeque 
scriptoribus qui proxime accederent ad  vetustissimorum 
exemplum, haud obscuram ob causam fuere satirici cum 
Martiale. dein christiani rursus sanam illam, de qua supra 
memoravi, continentiam aliquando deseruere, partim materiae 
inducti natura, partim defectu elegantiae. 

Igitur ut singula persequar, quae apud Graecos habent 


LIBER SEPTIMVS. 489 


nominativo a longam, aliquando producunt eandem poe- 
tarum Latinorum usu, sed rarissime extra nomina propria, 
velut cinarü legitur Columellae v. 235, nec umquam apud 
Lucilium, Lucretium, Horatium, Lucanum, Persium, luvena- 
lem, Claudianum. huius licentiae primum praebet exemplum 
— modo fides sit Isidoro, homini levi admodum, qui affert — 
antiquissimus auctor artis Ennius [567]: 
multa foro ponit et agoea longa repletur; 

ubi quidam 'e/ longa repletur agoea'. sed qui Graecorum 
in modum A4eacida, potuit etiam agoea efferre finali longa, 
sicut alii similia inde a Ciceronis aetate, qui primus ex in- 
sequentibus id admisit. nam non magis assentior Brouk- 
husio [ad Propertium II, 11, 5] et Kootenio [ad Pind. Theb. 
640], qui corrupta ac falsa statuerunt esse exempla ista, 
quam Lachmanno, qui non A4ethrae modo, etiam ZLedae et 
Phaedrae vocabula pridem notissima Latinis per tragicos 
potuisse corripi ab Ovidio negat [p. 406], cum iam Zedam 
accusativo dixerit Lucilius (XVII, 1] nec aut saepe aut libenter 
admiserint a productam istam auctores — unde ipsi Ovi- 
dio dicta potius Lede Amorum libro primo [10, 3] — et 
concedat ille Pasitheae nomen iam a Catullo, Philomelae a 
Vergilio ipsoque breviari Nasone. 

Porro 4nchisa dictus Latine Ennio Ann. v. 19, si recte 
vitiosam lectionem emendavimus. nec ab eodem scriptum 
credo 18 A4nchisen. contra Vergilius vocativo usus ^nchisa 
per molossum [aen. IlL, 475, ubi tamen libri variant] ab eo 
quod est 4nchisas duxit flexionem. 

At Latine nominativo vel vocativo Atrida ponitur a Pro- 
pertio Horatioque [III, 6, 1; s. II, 3, 187], ab hoc et Ovidio 
[s. L, 6, 120; met. VI, 400] Marsya, item & Martiali ac Iuve- 
nali [II, 64, 8; 9, 2], a Seneca Tiresia [Oed. 289], ab eodem 
Pelia (Med. 201], a Persio et Octaviano Mida [1, 121; 204], 
a Sidonio [paneg. Anthem. 176] aliisque A4rchyta; et multa 
dieta similiter. contra Tiresia in vocativo a producta extat 
apud Horatium [S. II, 5, 1]; atque ita Tiíresias videtur re- 
ponendum Lucilii frgm. inc. 110. porro bucolicon ab auctore 
Einsidelensi Mida adhibetur iambice [1, 1]. 

Praeterea haud indignum memoria Zippodamen vocari 
a Vergilio Ovidioque [georg. III, 7; met. XII, 210], quae 


490 LIBER SEPTIMVS. 


plerumque audit Zippodamia. dixit de talibus, quae sunt 
Hippodame, Laodame, Meinekius in Analectis Alexandrinis 
[pg. 46]. atque huius formae unicam audaciam demiratus 
est Martialis l. IV epigr. 31, quod non recte intellectum a 
Friedlaendero. nimirum dolet ille, quod nomen eius, quam 
compellarit, non possit metro adaptari nisi audaciore muta- 
tione. eademst igitur sententia, quae apud ipsum legitur 
IX, 11 nec non apud poetas plurimos. significatur autem 
versu isto 'non semper belle dicitur Hippodame' mon licere 
summorum poetarum felicem aliquando in propriis inver- 
tendis insolentiam imitari minores. contra promiscue ponun- 
tur Calliope, Calliopea; Cassiope, Cassiopea; Penelope, Pene- 
lopea. 

Porro hoc loco tractanda patronymica sive Graeca sive 
Graece formata Latina, de quibus iam plura ac potiora mihi 
videor posse proferre quam vel a Lachmanno in commen- 
tario Lucretiano [206] vel in editione priore huius libri 
prompta. 

Itaque cum Romani Graeca pleraque a Doriensibus ac- 
cepissent, qui magnam incolebant Graeciam, non est mirum 
quod ab Ennio, antiquissimo auctore artis, 4eacidan dictum, 
qui Ionice vocatur 4eacides, declarat hic versus [181]: 

aio te, Aeacida, Romanos vincere posse. 
atque hoc exemplo firmatus 4eacidas nominativus suasore 
Zangemeistero a nobis est restitutus Ann. 275. ita apud 
Lucilium Lucretiumque [l. inc. 31; III, 1032] invenitur Scipia- 
das, cuius tamen nominis auctorem fuisse Ennium haud 
improbabiliter coniecit Lachmannus. nam etsi idem in versu 
dactylico cum hiatu dixit [345] Scipio invicte vel invictae, 
potuit tamen fingi illud ab eo, ut quod facillime intraret in 
metrum dactylicum, sicut in eodem carmine Lucretius et 
Memmium vocavit et Memmiadam. cuius in verbis [I, 26] 
Memmiadae nostro puto Memmiadae repetendum a Memmiadas, 
quia ab eodem usurpatur Scipiadas. et convenit audacia 
formandi (nam Scipionides debuit poni) ingenio Ennii, ut 
qui, quantum posset maxime, omnia Graecae linguae ad- 
aequaret suavitati. iam Vergilius et Horatius cum Propertio 
ac Silio aliisque utram nominativi formam praetulerint, non 
liquet. nam apud Horatium quod legitur [sat. Il, 1, 17] 


LIBER SEPTIMYS. 491 


Scipiadam ut sapiens Lucilius, hoc a nominativo potest de- 
duci Scipiada, ut alibi [s. II, 3, 187] apud eundem ponitur 
vocativo 4/rida correpta a. — neque tamen indignum memo- 
ria a Varrone, homine antiquitatis amantissimo poni illud 
Prusiades, quod planest formatum ut Scipiades, in satura 
zt9i i£«yoyijs, cuius loco quodam, Ennii secutus Epicharmum, 
sermonem apud inferos habitum refert: quia Romanis, inquid, 
me Prusiades tradere volebat. — tandem a Claudiano cer- 
tumst adhiberi id quod est Scipiades [23, 1; 21]. atque 
eandem agnoscit formam Priscianus l. VII [pg. 729]; verum 
auctor explanationis in Donatum ]l. I habet haec [gr. lat. 
IV, 527]: Scipiadas; Memmiades (puto Memmiadas). infra 
tamen idem 'Zuciliades, et Memmiades, Scipiades'. 

Sed praeter ilud Scipiadas certum nominativi dorici 
exemplum non innotuit mihi. quod contra vocativus in- 
venitur, ut in 4eacida Ennii [ann. 181], a producta apud 
Nasonem [met. VII, 798; VIII, 550] in Aeacida, Cecropida ; 
idem tamen saepius [heroid. 3, 87; a. am. I, 691; met. XI, 
250] 4eacide. haud raro in hisce variatum sive editorum 
arbitrio seu libidine librariorum. nec tamen potest dubitari, 
quin, ut nominativus, ita vocativus patronymicorum plurimis 
longe locis in e productum sit flexus a dactylicis, non in a. 

Contra vix est quod moneam ad tertiam declinationem 
non inflecti haec verba nisi & deterrimis christianorum. 

Non videtur a re hoc loco proponi omnia patronymica 
graecanico modo ducta a nominibus latinis. 

Igitur apud Lucilium praeter Scipiadas, Scipiadae [inc. 
l. 31; XL, 10] invenitur illud Tuscolidarum [inc. 6] pro in- 
colis Tusculi, item Apwlidae [III, 23] pro equo Apulo, apud 
Lucretium [IL, 26] Memmiadae. Scipiades (sed incerta praeter 
Claudianum nominativi finali) apud Vergilium, Horatium, 
Propertium, Silium, Claudianum, alios habetur. Aomulidarum 
nomen primum apud Lucretium ac Vergilium occurrit; sed 
dubitare possis an ab Ennio sit fictum. at seri poetae 
quin patronymica talia in es exire voluerint casu primo non 
est dubium. ea haec fere sunt: Zonoriades [Claudian. 10, 
341], Anniades [Claud. 1, 9; Prudent. contra Symm. I, 551], 
Minciades [Iuvenc. praef. hist. eu. 18 M.], /wniades [Auson. 
idyll. 11, 37], Piniades [Paulin. 21, 840], denique Caecilides 


492 LIBER SEPTIMVS. 


[Coripp. iohann. III, 47; VI, 375; 475]. atque haec omnia 
post saec. provenere Ill. 

Incertist auctoris nomen Zuciliades, quod a commentatore 
quodam Donati loco supra scripto affertur [gr. lat. IV, 527]. 
ubi codices vitiose vel /ucidiades vel /utiades. nec tamen 
improbabilest istud ex Lucilii saturis decerptum, qui quidem 
videtur similiter patronymico se notasse atque amicum dixit 
Scipiadam. quae si recte habet opinio, nominativus fuit 
Luciliadas. 

Denique ita Claudius quidam in titulo sub finem saec. 
p. Chr. II. posito A4ppiadum dixit pro Appiadarum [Mey. 819, 
2]. cum quo comparari possunt Ovidiana [rem. am. 660; 
a. am. I, 82; III, 452] Appias, 4ppiades, dicta de aqua Appia 
et statuis nympharum circa positis. aliter habet Horatii 
Daunias [C. I, 22, 14] in loco a multis suspectato. hoc enim 
potest videri petitum e Graeco et dictum eodem modo quo 
Asis, Troas. 

Sed ut redeam, unde sum digressus, genetivo in as 
desinente qui usus sit (nam in es exiens à nominativo in e 
terminato frequens fuit), sicut apud Livium XXXII [13, 10] 
legitur 4ngeias, non invenio. dubium quippe illud ambrosias 
Lucr. VI, 971. — denique /ymphon pro /ympharum velut 
Graeco nomine dixit Varro Bimarco [21]. 

Restat ut enarrem quae per metaplasmum ex tertia de- 
clinatione accessere primae. 

Igitur nomina propria tertiae Graecae in es longum 
excurrentia, quae admittunt contractionem, ut saepe in ac- 
cusativo adsumunt en, secuta primam, ita aliquando ablativo 
recipere e productum quasi patronymica adnotavit Lach- 
mannus Ad Lucr. I, 739. ita Zippomene legitur apud Ovidium 
Metam. X, 608, Archigene apud Iuvenalem 13, 98. praeterea 
apud Senecam et Statium cum Claudiano [Phoen. 89 al.; 
theb. VIL, 513 al; in Rufin. I, 84; in Eutrop. I, 289] Oedi- 
podes vel Oedipoda dictus, qui plerumque Oedipus. ita sub- 
inde et Graeci. 

Neutra in « exeuntia cum feminino generi et primae 
declinationi addidissent scaenici veteres, iam Ennius hunc 
usum sprevit dicendo poemata [ann. 3]; atque ita Lucilius 
[XXX, 4], apud quem et schema et emblema secuntur tertiam. 


LIBER SEPTIMVS. 493 


idem tamen alibi ablativo posuit cataplasma (XXIX, 88]. hoc 
multo magis est mirum, quod ab eo, qui de nominibus dubiis 
scripsit, [gr. lat. V, 590] Cornelio Severo, quo et alias usus 
est, Augusti aetatis auctori, tribuitur syrma femininum. 
verba sunt haec: syrma generis neutri. priores feminine, ut 
Cornelius: tragica syrma. ac plerumque adducor, ut latitare 
statuam hoc loco fragmentum Valerii comici, quod Pri- 
scianus memorat [679] 'quid hic cum tragicis versis et syrma 
facis?' cüm praesertim haud raro libellus iste eadem nos 
vanitate seu rerum sive nominum eludat. tamen continen- 
dum iudicium, quoniam a Severo aliquando audacius gram- 
maticorum pariter praecepta et elegantiae leges videntur 
spretae. nam Charisius l. I [81] de pampino feminine posito 
ab eodem talem refert sententiam Plinii: moveremur Cornelii 
auctoritate, si quidquam eo carmine puerilius dixisset. — cete- 
rum etiam istum loquendi usum repetiere christiani. nam 
Venantius ablativo dixit celeuna pro celeumate [v. Mart. 
IV, 423]. — denique nota sunt illa: p/acenta, cratera, cla- 
mida (chlamyda), quae ab accusativo ducta Graeco. sed 
enim talia multo magis frequentata usu auctorum aetatis 
ultimae, veluti dixit Luxorius [358, 3]: Chilon, quem patria 
egregium Lacedaemona misit. 


At secunda in declinatione primum notabo per meta- 
plasmum Latino ori adsimulata illa, quae sunt A4rabus [Verg. 
aen. VII, 605; cf. Luc. XXVI, 78], Aethiopus [Luc. III, 5], 
delphinus [Lucil VII, 10], eiephantus [Enn. ann. 186; 249], 
Titanus [Enn. ann. 330; Commod. I, 20, 3]. e quibus cetera 
cum sint rara vel a bonis auctoribus aliena, elephantus per 
omnia tempora aequabili duravit usu. cuius vocabuli formam 
Graecam cum ad medium fere u. c. saec. VIII vitasse vi- 
deantur poetae — nam in Luciliano [I, 33], quale fertur 
vulgo, miracia cient elephantas scribendum existimo vel e/e- 
phanteis vel elephantos (libri plerique (elefantes sive telefantas; 
Bamberg. e/lefantis) —, primus adhibuit Horatius [ep. Il, 1, 
196], item Rabirius hoc' versu [gr. lat. V, 578]: 


nc veluti Numidis elephas circumdatur altus, 


tum Manilius [V, 706]. utraque autem usus est Priscianus 
[596; 1017; 1028]. morbi tamen nomen Graecam semper ser- 


494 LIBER SEPTIMVS. 


vavit terminationem [cf. Lucr. VI, 1112]. porro ut PAorcus 
plerisque [Hom. Lat. 247], ita Coíus dicitur Lucilio [XVI, 
7]. et sic nisi fallor Capus Ennio [ann. 17]. — praeterea 
neutra in os exeuntia apud Latinos cum legitime un habeant, 
sicut dixit Martianus mela [II, 119, 6], tamen est ubi mutato 
genere os in ws convertant. ita Manilius ponit cetus lib. I 
[433] nec non Drepanius hymno trium puerorum [v. 33] 'te 
ceti immanes et quidquid reptat in undis'. iam quae Graece 
exeunt in bros, dros, tros, cum Latine plerumque adsumant 
er, tamen apud poetas pro necessitate metri aut libidine 
variandi saepe externam secuntur flexionem. nam ita apud 
Maronem [aen. X, 394] decantato a grammaticis exemplo 
invenitur ZAhymbre, item [XI, 55] £uandre, apud Terentia- 
num [2263 al] trimetrus, sicut is, quo usus est, Caesius 
Bassus. 

Praeterea usque ad Augusti tempus substantiva non ex 
adiectivis mutata, quae in ius, ium exirent, habuere i in 
casu genetivo, plane ut Latina. nam Terentius non magis 
scripsit Sunii [eun. III, 3, 13], quam Ennius Zrundisii vel 
Tarquinii [cf. vita Enn. pg. 196 sq.]. — mox, ut in ceteris 
factum, eadem pro necessitate metri modo ii recepere, modo 
i. nam minuta forma minime spreta usu neotericorum. ita 
apud Claudianum habes Olybri [1, 30], apud Sidonium 
Caprasi [euchar. ad Faust. 110], Leonti [burg. Leont. 194; 
cf. Auson. XVI, 8, 3 ed. Schenk.], Naupii [ad Magn. Felic. 
161], apud alios alia. porro Vergilius et ^ndrogeo po- 
suit [aen. VI, 20] et de altero A4ndrogei [aen. II, 392], 
idem [aen. II, 425] cum Homero Latino [789] Penelei. prae- 
terea cum apud veteres Romanos contracta nomina tertiae 
in es plerumque per metaplasmum genetivo sumpsissent i, 
id posteriore aetate non perinde fuisse usitatum hinc appa- 
ret, quod inter apocopes exempla refertur a grammaticis 
Achilli positum pro Achillis: item Maro ac Valerius [georg. 
I, 332; I, 664] soloece dixere 4/hon o correpta. deinde vo- 
cativo illi placuit Panthu [aen. II, 322; 429]. et hoc quidem 
nimis idem graecanice. contra nominibus in ius exeuntibus 
praeter ea, quae prius fuissent adiectiva, i Latina cedere 
solita. nam ita Horatius [s. I, 10, 90; ep. I, 7, 52] Demetri; 
mox Statius [theb. VII, 355] Lai, Ausonius [prof. Burdig. 


LIBER SEPTIMYVS. 495 


20, 4; 23, 1; epist. 15, 2] Staphyli, Dynami, Tetradi. at ab 
eo, quod est Laertius, Laertie ductum Laevio: 

nunc, Laertie belle, para 

ire Ithacam. 

Plurali numero Lucilius videtur dixisse soloecismon [IX ], 
quamquam res non certa; nam in codicibus Pompeii, qui 
adfert [V, 289], legitur so/oecismo, soloecismos, soloecismum. 
Varro posuit Ludon [hecat. 1], itaque Ausonius [profess. 
Burdig. 21, 26] mython, ubi codices my(ho. — denique anti- 
quissimi accusativo interdum ws dixere pro os, ut apud Ac- 
cium [v. 624] legitur adytus, apud Lucilium et Varronem 
[XXVIII, 7; Marcip. 5] atomus; syrus. 

Porro tertia declinatione 4cragas in Vergilii Ovidiique 
ac Silii prostat libris [aen. IIl, 703; fast. IV, 475; pun. XIV, 
210], in Lucani [V, 376] Tareas, vulgo cum placeret Agri- 
gentum, Tarentum. legitur et Tarentus, ut Sil. XII, 434, sed 
raro. 

Feminina in o antiquissimi poetae flexerunt Latine, velut 
Ennius dixit [272] Poenos Didone oriundos. ita idem usque 
ad Accium, qui primus invertit, Z/ectorem producta o. sed 
Varro graecanice [age modo 1] Argo citiremem, item in- 
sequentes, qui genetivum in ws, ceteros casus in o flecterent, 
ut tamen ablativus rarissime poneretur, velut /o apud Pro- 
pertium III, 28, 29, dativus, nisi quid me fugit, numquam. 
quamquam in accusativo aliquoties invenitur Aeolicum o7, 
ut apud Ovidium [am. II, 2, 45; heroid. 6, 65; 7, 7; 12, 9] 
et Propertium [I, 20, 17] et in Priapeo quodam [68, 23]. 
sed et 4» adhibitum declarat Ateius Philologus, qui librum 
edidit sic inscriptum "'an amaverit Didun Aeneas! [cf. Charis. 
pg. 102; Mart. Cap. III, 292]. — Oedipus ubi efferatur cor- 
repta finali non memini praeter Dracontii versum unum [10, 
584], quamquam auctores perboni flexerunt ad normam se- 
cundae; sed longa ultima posuit Seneca Phoen. v. 313, cui 
convenit genetivus Oedipodis. idem in eadem v. 178 usus 
voeativo Oedipu (libri oedippum), sicut Statius dixit Theb. 
IH, 546 Melampu. 

Neutra in os exeuntia externum ad modum primus ad- 
hibuit Ennius l. VIII "tibia musaeum pangit melos', ubi tradi- 
tumst musarum. quamquam nescio an scribendum sit melus 


496 LIBER SEPTIMYS. 


(ut pelagus dicitur), quod Naevio restitui Nonii 213, 11. 
illud pangit videtur corruptum. eadem cum apud optimos 
auctores praeter nominativum et accusativum singularis 
numeri non habeant nisi pluralis casus eosdem contractos, 
sicut Lucretius? pelage dixit [VI, 619; cf. et V, 35], item 
Catullus [63, 16, ubi libri pelagi], Maro cete, multi tempe, 
praeterea Propertius [III, 32, 29], si recte coniectavimus, 
epe. contra constat Terentianum scripsisse [1922] meleos, 
Ausonium [par. 27, 2] melea, Pentadium [Mey. 252, 12] et 
auctorem Ponticon [Mey. 234, 22] tempea, qua forma etiam 
Valerium puto usum in 1l. VIII [162] ita: 'qwod nullae te, 
nata, dapes, non ulla iuvabant tempea, ubi vulgo fertur tem- 
pora, sic scribendum IV eiusdem [364] tenuisset h.e. optinu- 
issel pro eo quod antiquitus traditur timuissset: 
qua fraude negaret 

aut quos inventos tenuisset Iuppiter astus? 

Sed ut redeam ad propositum, nomina, quae habent 
cles, non placuit genetivo aut accusativo adsumere és, vel 
éd, licet Statius (theb. XII, 91; 421; II, 384; VII, 539 al.] 
Eteocleos, Eteoclea, Ausonius [epigr. 8, 1] Agathoclea dixerit. 
— at quae in eus finita, plerumque in genetivo eós, in ac- 
cusativo ed recipiunt (in hoc a bonis dactylicis aliena finalis 
Latina), et quidem e brevi. tamen producta eadem posuere 
Maro [aen. III, 122] /domenea, Avienus [phaen. 440 sq.] 
Cephea, Germanicus [phaen. 191] Cepheos, Ausonius [Il. 
perioch. I] Peleos. — at longum o vel a numquam admitti- 
tur in casibus, quos dixi. 

Dativo graecanico per spondeum usus est cum Claudiano 
[40, 33] Vergilius Buc. 4, 57 ita [cf. et aen. V, 184]: 

Orphei Calliopea, Lino formonsus Apollo. 
sed i correpta qui posuerit non invenio nisi duobus exemplis 
Catullum [64, 247; 66, 70] Minoidi et Tethyi, tribus Statium 
[theb. III, 521; achill. I, 285; silv. IV, 2, 28] /asoni, pro 
quo libri /asone, Palladi, Doridi (libri Doride). ita propter 
elidendi leges in epistulae Hermionae illis [8, 71] Castori 
Amyclaeo et Amyclaeo Polluci, nisi spurius est versus, verbum 
Castori aequat dactylum. quare minime intellego, quonam 
fretus argumento statuerit Vossius [d. arte gramm. II, 34] 
non videri i in talibus extendi extra caesuram. 


LIBER SEPTIMVS. 497 


Nec vero de e finali cogitandum, quae subinde in La- 
tinis invenitur usque ad Varronem, semel bisve et post. 

Accusativo Ponticon auctor [720, | anthol. ed. R.] dixit 
soloece Tethya, item Priscianus [perieg. 579]. — ab illis, 
quae sunt aer, aether, orti etiam in prosa efferuntur grae- 
canice. et ita dactylici inde ab Ennio. sed invenitur aerem 
apud Ennium [sat. 42] et Sidonium [epithal. Polemii et 
Araneolae 88]. deinceps in ablativo nomina vel substantiva 
vel adiectiva invenitur ubi adsumant i [Lachm. ad Lucr. I, 
139], ut ab Achilli apud Ovidium ep. ex P. III, 3. 43; croco 
Cilici Lucr. II, 416; Cilici — arvo Cul. 401. praeterea eodem 
casu Martianus posuit che/j producta y l. IX [915, 7]. ac 
similia Plinius et Servius. 

Genetivus pluralis numeri in o» rarus est. recte tamen, 
ut puto, apud Catullum [66, 48] docti Chalybon. nam eodem 
tempore Varro dixit in hendecasyllabo 4rcadon [Endymion. 8]: 

uti (libri ut) Mercurium Arcadon colonum. 

ita epigrammaton Martialis [I, 1, 3; 117, 3]: epigrammaton 
libellis; epigrammaton libellum, sed quasi in titulo, ubi ple- 
rumque Graecas finales praetulere Romani. — in dativo cum 
primus Varro dixisset schemasin, ethesin [Charis. pg. 38; 
Parmen. 15], Catullus [64, 257| posuit JVaiasin. sic enim 
recte videtur scriptum ab Hauptio; in codicibus est minosim. 
conferenda quae Hiesius notavit ad hunc locum. secutus 
est Catullum Propertius, qui in c. 20 l. 1 [12; 32; 34] prom- 
psit ea quae sunt 4dryasin, Hamadryasin, Thyniasin, nam 
etsi in primo exemplo et altero corruptis membranis variant 
doctorum commenta, de dativi forma dubitari nequit. porro 
iure idem apud Ovidium [her. 13, 137; a. am. III, 672; 
trist. V, 5, 43] restituerunt illa: 7roasin, Lemniasin, heroisin. 
sed post Ovidium poetae eandem exclusere finalem, cui 
semper adiecta » propter odium correptae i finalis. 

Denique in genetivo et dativo neutra a littera terminata 
cum ratione faciant afum, atibus, usu potius est atorum, ulis, 
velut Accius dixit genera poematorum, Florus poematis de- 
lector. apud dactylicos uterque declinandi modus fere vita- 
tur; nam a(orum, atum, atis finales ab eorum plerumque 
numeris fuere alienae; «fibus parum usitata vulgo. 

At nomina zdiectiva. Graece flecti. massis. fuit. usitatum 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 32 


498 LIBER SEPTIMVS. 


apud antiquiores. ita enim habes apud Lucilium [l. inc. 
113] Afticon; apud Varronem [Eumen. 48; Marcip. 3; mod. 
5] Attices; astricen; Delphice. sed quaecumque apud Lucre- 
tium libro IV a v. 1152 usque ad 61 sunt perscripta, iure 
omitto, quia Graecis potius debuere reddi litteris. at Ver- 
gilius dixit [bucol. 10, 12] 4onie, Silius [XIV, 515] Ortygie, 
et ita Paphie vel Paphien multi, ut Columella [193], Sta- 
tius [silv. III, 4, 82], Martialis [VII, 74, 4], Ausonius cum 
Martiano [epigr. 94, 3; cf. id. 14, 21; VI, 704, 1]. — gene- 
tivum adiectivi propri per i unum efferre solus sustinuit 
Seneca Hippol 1022: Epidauri dei. praeterea per epen- 
thesin bucerium pro bucero dixit Lucretius l. II. [663] et 
barbare Terentianus [2170] ^wsone terra pro A4usonide; ac 
vix melius Persius [6, 6] Ligus vel Ligys ora pro Ligyssa. — 
comparationem graecanicam qui fecerit non invenio praeter 
Lucilium, cuius est [inc. 33] 'ne rhetoricotero' tu sis '. 

At enim hybridas formas et mixtas ex sermone Graeco 
ac Latino vix umquam adhibuere dactylici. contra notum 
barbara nomina graecanice flecti haud raro, et quidem sine 
offensione ulla, nisi insint in eis litterae a graeca lingua 
alienae, quamquam ne hoc quidem caret exemplo. igitur 
Allobroga dixit Iuvenalis [7, 214], Allobroges correpta e Au- 
sonius [ordo nob. urb. 110]. ita apud eundem illud Z/aedues 
legitur dactylicum [parental 4, 6] . neque caret venia qua- 
dam, quod s/riges nominandi casu pyrrichiace posuit Statius 
[theb. III, 511]; nam fuit crgíy&. sed forma olim emollita 
ore Latino. nec tamen ita excusatur, quod virgines Paulinus 
[36, 142] correpta extulit finali ita: Fes(ae quas virgines 
aiunt. — at vix mentione dignum, quod apud Silium [I, 502; 
573; II, 446] legitur Saguntos pro Saguntus vel Saguntum, 
cum aetate huius urbs, quae olim Z&x«v$«, iam et a Graecis 
diceretur ZWyovvrov vel Z«yovvros. apud Claudianum [41, 
4] recte, ut videtur, docti ex Lucensibus excerptis carmina 
seu fundis seu Cicerona tones; ubi ceteri libri Cicerone. quo 
aliquanto crassius est, quod 7revidon breviata on usurpatum 
& Sidonio [propempt. ad libr. 32]. contra vix est quod 
moneam non scriptum à Lucano [I, 231] Ariminon, quod 
coniectura ei tribuit Grotius. — neque apud Priscianum in 
Periegesi recte habere existimo [470] quod fertur: 


LIBER SEPTIMVS. 499 


post quam non longe cernuntur litora Cyrni, 

Corsida quam pariter geminato nomine dicunt; 
sed potius Corsica quae. idem alibi Indiae pericula declara- 
turus non dixit [603]: - 

nam mala tam pelagus quam terra merentibus offert, 
dixit morantibus. nec rectius ibidem traditum hoc [833]: 


aspice nunc igitur, dum finem versibus ortus 

pervenio retegens tibi veris omnia rebus; 
ubi apparet verbis reponendum esse pro rebus. 

In adverbiis primum notabo Lucilium dixisse /acu! [VI, 

2] cui contrarium di/ficu! à Varrone pro adiectivo ponitur 
eodem versu, quo simplicis verbi legitimam formam adhibet 
[Bimarc. 15]: 

quod utrum sit magnum an parvum, facile an difficul. 


sane illud /acu! ne Afranii quidem, qui Pacuvio exprobravit, 
tempore satis fuit probatum Hoimanis. — deinde i//o pro 
illuc, etsi magis usitatum fuit apud vetustiores, posuere etiam 
Seneca [Herc. fur. 864], Statius [theb. IX, 30; XII, 203; 
silv. IV, 4, 96], alii. ceterum mire variavit Lucilius in eodem 
versu [XXVII, 16]: 


illo oculi deducunt ipsi atque animum spes illuc rapit. 


porro et isfo reperitur Augusti aetate apud auctorem Leandri 
epistulae [205]. — praeterea imminuta illa pote, sat, mage 
nullo tempore poetarum ab usu prorsus fuere aliena. ac 
mage quod poetarum dactylicorum in libris negat poni Lach- 
mannus [pg. 424] nisi insequente consona, cum idem semper 
apud Plautum Terentiumque habeat subiunctam vocalem, 
sciendum normam illam etiam a christianis servatam, nec 
indignum memoria abstinere forma ea Horatium, Persium, 
lIuvenalem. — ut autem sat ex safe, post ex poste oritur. 
atque hoc usus Ennius [ann. 244]. non tamen aut postidhac 
aut antidhac poetis, de quibus hic agitur, placuit. conferenda 
quae adscripsimus ad Non. 187, 9. — porro usu vulgari pro 
illis. deinde, exinde, proinde plerumque imminuta ponuntur 
dein, exin vel exim, proin. sic solum optinuit post Ennium 
et Lucretium [98; 132; I, 640] quam pro quamde vel quande 
vel quandi. — tum Lucilius dixit simitu l. XXX [15], nemo 
32* 





500 LIBER SEPTIMVS. 


postea. eiusdem in loco, qui ex l. VII adsumptus legitur 
apud Non. s. v. *collus" [200, 18], sic puto scribendum: 
calda simeitu 

ac bene plena ei vasa olerorum atque anseri' collus; 
ut omissum sit velut adponuntur. ubi illud vasa olerorum 
inventum à Kochio. in codicibus est fere caildissime; plenai 
iasolorum. — praeterea pro non, quod olim fuit noenum i. e. 
ne oenum, sicut lagona dicitur pro /agoena, laguna, posuere 
noenu Lucilius et Lucretius [XXX, 20; IV, 710]. antiquiorem 
formam, quae apud Varronem invenitur et Ciceronem, Lach- 
mannus voluit reddi Ennii versibus his [286 sq.]: 

unus homo nobis cunctando restituit rem. 

noenum rumores ponebat ante salutem; 
ubi codices Ciceronis bis non enim rumores. sed displicet 
asyndeton. itaque nescio an ab Ennio venerit non eni 
rumores. nam cur enim, vocula usitatissima eademque pyr- 
richiaca, non perinde potuerit truncari ac noenum, non video. 
— porro indu sive endo antiquissimorum usu cum viguisset, 
post Lucretium adhiberi desitumst, excepto quod Iuvenalis 
[4, 29; 10, 138], Optatianus [15, 5], Prudentius [c. Symm. 
I, 147], Sidonius [pan. Avit. 314] dixere necessitate versus 
induperatorem. ita el, qui versus de figuris orationis con- 
scripsit, placuit illud indupetravi [66]. — huic parti adiciam 
voculam sa/is, cum aliter apertam habeat significationem, 
inveniri pro aliquanto Sammonici et Orientii exemplis talibus 
[533; common. II, 396]: 

quodque satis melius verbis dicemus Horati. 

et satis est levius discere quam facere. 

Praeterea Avienus soloece dixit '/enus alvo erigitur me- 
dia' [phaen. 486]. ; 

Iam de coniunctionibus maxime nos advertent así, ac, 
nec, de quibus indicta ore alio nec iniucunda memoria videor 
posse memorare. 

Igitur primum satis constat as/ idem esse quod a/, sed 
ut illa forma sit vetustior. origo nondum expedita. tamen 
videtur olim fuisse aste; ex quo así factum, ut ex poste 
post. et ut hoc rusticorum hominum ore in pos, ita illud 
in as mutatum [cf. dittographias librorum in aen. X, 743]. 
sed communi omnium usu praelatum «/. haec particula cum 


LIBER SEPTIMVS. 501 


olim fuisset adversandi vi satis tenui, sicut Graecum Ó£ 
(dixit de ea re H. Iordanus in Observationibus sermonis 
Latini a. 1879 editis pg. 290 sqq.), ea significatio non inveni- 
tur apud dactylicos nisi rarissime, velut Hor. Sat. I, 5, 60. 
iam illud as/ cum plurimum viguisset precationum legumque 
formulis (unde vel Livius eo usus in verbis voti antiquitatem 
adfectantibus ita [X, 19] 'Zeilona, si hodie nobis victoriam 
duis, ast ego tibi templum voveo"), Andronici tempore et in- 
sequente alienum fuisse a sermone inde concludendum, quod 
numquam apud comicos invenitur, quamquam in Plautinos 
libros aliquotiens scribarum incuriast ilatum. ea res pri- 
mum advertit Ritschelium [parerg. 516; opusc. II, 431]. sed 
ut gravitati epicae bene conveniens rursus adscivit Ennius 
in Annales exemplo tali [258]: 
ast hie (astic cdd.), quem nunc tu tam torviter increpuisti. 
praeterea in eisdem bis cum magna probabilitate reposuere 
docti sic [221; 319]: 
ast animo superant, ut quaeque asperrima; casus. 
ast occasus ubi tempusve audere repressit. 
iu libris est utrobique au. — porro Accius in Bacchis de 


sole: 
.. Splendet saepe, ast idem nimbis interdum nigret; 


ubi fuit qui coniceret scribendum «/ isdem (pro idem), cuius 
formae praeter unum Plauti versum [Amphitr. III, 2, 64] et 
inscriptiones quasdam non extat certum exemplum. con- 
ferenda quae commentati sumus ad Ennii Annalium v. 560. 
mox a Cicerone in Arateis adhibitum as/ autem sic: 
ast autem tenui quae candet lumine Phatne 

duplici firmatur Prisciani testimonio [1034; 1170] neque 
abhorret a fide in Varronis T«gij Mevízzov [17] restitu- 


endum: 
ast in segetibus post messem colligebant stramenta, 


qui domicilia colerent. 
ubi codices af. -— sed abstinuere eodem vocabulo plures: 
Lucilius, Lucretius, Catullus, Horatius in lyricis et Epistulis. 
nam in iambicis et Saturis haec habentur initia versuum 
[15, 24; I, 6, 125; 8, 6] 'ast ego vicissim', 'ast ubi me fes- 
sum', 'ast inportunas volucres. — verum ab Augusti aetate 
haec forma sine discrimine tragicorum atque epicorum car- 


502 LIBER SEPTIMVS, 


minibus pariter atque elegiacorum vel didacticorum adhiberi 
coeptast, maxime initio versus et, ut observavit Froehdius, 
in formulis verborum, quales sunt 'as( ego, ast ubi, ast. illi', 
aut iniecto nomine proprio. iam ut omittam, quod para- 
doxon statuit Bunemannus [ad Lact. phoen. 115] non poni 
as( ante vocalem, ut Martini verbis utar, a cultioris styli 
peritis, non recte dixit Wagnerus ideo voculam illam minus 
solere legi ante consonas, quod fere habeat subiecta pro- 
nomina. nam nec verumst hoc, nec, si sit verum, declarabi- 
tur inde, cur, qui as/ ego, ast ille admiserunt, refugiant así 
me, ast nos, similia. sed hinc solum observantia illa ortast, 
quod metrica potissimum necessitate forma particulae istius 
temperatur. quod cum ita habeat, vix fiet, ut duriore voca- 
bulo utaris, ubi sufficit elegantius, nec sane inveni as/ ante 
consonam positum classicorum poetarum exemplis nisi hisce 
Vergilii, Ovidii, Persii, Silii, Statii, Iuvenalis: as! de me [aen. 
X, 743], ast laeva, ast iuvenes [metam. VII, 241; XI, 461], 
ast vocat [6, 27], ast delecta [XL, 190], ast tamen. [theb. II, 
668], ast cum [XIV, 216]. contra apud Silium III, 35 recte 
ex potioribus libris Bauerus «/ Stygius pro eo quod male 
sonat «ast Síygius. ila autem cuncta satirico aut epico pro- 
venere carmine. et inter christianos Orientius [common. I, 
249] dixit 'ast tamen', ubi alter codex habet est (amen, et 
Paulinus [19, 141] 'ast Carthago', denique Venantius [V, 5, 
73] 'ast Iudaea. manus. 

Praeterea illud ac pessimi christianorum cum posuerint 
ante vocales, nos potius curabimus classicorum illos, qui 
eandem particulam adhibuere insequente gutturali, quod 
quanto opere displicuerit plerisque praeter dictionem simulac 
declaravit Hauptius Observationibus criticis [p. 34 sqq.]. sed 
alienam probavere normam praeter comicos [cf. Plaut. Bacch. 
147 al] e satiricis Lucilius, cuius sunt haec: ac cacinum; 
ac caenum ; ac cercupithecon [XXVI, 50; IX, 8; inc. 45], item 
Varro Menippeus, qui scribit: ac censum; ac Ceres [Sescul. 
21; sciam. 1], nec non Iuvenalis ita: ac cevet [9, 40]. ita 
in Punicis Silii semel libri [X, 364] ac gelidis (nam alibi [I, 
300] idem et cedere). contra in Octavia [631] recte pars 
scriptorum : desertus et destructus et cunctis egens, non ac 
cunctis. denique auctor de figuris eadem usus asperitate 


LIRER REPTIMVS. 503 


dixit [155] ac cupere; Octavianus [275] ac colla. sed neque 
illud verum, quod in Phaenomenis Avieni fertur [223] 'ac 
gnali', ubi recte Breisigius 'a/ gnato', et multo minus quod 
secundo Manilii volumine [283] propria de coniectura Iaco- 
bus dedit "per /otidem sortis diiuncta ac condita mundo '. 
potius erit 'distant quae condita mundo'. contra in libro V 
[580] pro eo quod inepte fertur «wu! reponemus ac verbis 
hisce: 
gravidus iam surgere pontus 
coeperat ac longo fugiebant agmine fluctus. 


De particulis nec et neque quae Bentleius ad Horatii 
carminum e libro tertio undecimum [43], item Lachmannus 
in commentariis propertiano lucretianoque [pg. 365; 187] 
aunotavere pariter atque ea, quae Philippus Wagnerus in 
quaestionum vergilianarum trigesima altera exposuit, silentio 
praeteribo, quippe nota plerisque et vulgata, licet insint in 
his quae minus placeant. at ex eis, quae nos observavimus 
de voculis isdem, illud longe dignissimumst memoria, quod 
ab Augusti aevo apud poetas permultos, cum nec innumeris 
prostet exemplis, seque aut raro invenitur aut numquam. 
itaque primum omnium auctor panegyrici in Pisonem et 
Symphosius cum Corippo omnino videntur abstinuisse parti- 
cula disyllaba. tum Tibullus in distichis habet semel eam 
ita |I, 2, 77] "nam neque tum plumae nec stragula picta sopo- 
rem' — nam alibi versu illo [I, 1, 71] "iam subrepet iners 
aetas neque amare decebit! recipiendum ex parte librorum 
nec —, item in heroico laudator Messallae [IV, 1, 162] *nec 
frugem segetes praebent neque pabula terrae'; et in iambis 
Phaedrus 'neque enim notare singulos mens est mihi' [III 
prol 49], nec saepius [|v. 282] apud Grattium reperitur, at 
apud Terentianum ter, semel heroico metro, bis ionico [1294; 
132; 2070]. iam Persius et Calpurnius usi eo quater, illo 
nec alter quadragiens ter, alter viciens quinquiens. Neme- 
sianus longiorem formam in eclogis et didactico carmine 
omnino admisit bis, breviorem triciens octiens. tum Iuve- 
nalis plus centiens sexagiens posuit hanc, illam septiens, 
non amplius. cui similis Manilius paene ducentiens alteram, 
alteram habet sedeciens. at Lucanus, quantum apparet ex 
Hosii apparatu (quem tamen eis tantum locis excussi, ubi 


504 LIBER SEPTIMVS. 


in priore editione neque traditum notaveram), nec usurpavit 
exemplis circiter CCCXX, neque XXI [I, 53; 286; II, 283 
bis; 539; III. 50; 128; $89; IV, 255; 417; 762; 772; VII, 
119; 739; VIII, 206; IX, 305; 376; 388; 841; X, 225; 471]. 
porro pyrrichiaea particula noviens usus Martialis [T, 64, 4; 
92.11: H4, 16, 8; VL, 19, 1: VIL, 53, 11: VII, 40, 1; XH 
58, 7; XII, 24, 7; XIV, 94, 2], non saepius. nam praeterea 
apud hune quod fertur [VII, 14, 7] "ux mea mon capitur 
nugis neque moribus istis', omnino verumst venisse a Martiale 
nec amoribus, neque hercule credibilest iniucunde soluta arsi 
dixisse eundem [VII, 20, 1] "nihil est miserius neque gulosius 
Santra', in quo versu non contemnendis testimoniis per ditto- 
graphiam exhibetur nec. iam apud Claudianum in tot mili- 
bus versuum octiens deciens invenitur meque [1, 11; 85; 
218; 3, 294; 5, 7; 10, 52; 18, 03; 21, 92; 100; 22, 67; 
148; 26, 614; 28, 634; 29, 6; 34, 33; 35, 241; 44, 23; 49, 
9]. tum de christianorum poetarum usu incuria grammati- 
corum cum parum constet, tamen annotabo ab illo, qui 
scripsit hexametris Didus ad Aenean epistulam [Meyer. 1610], 
poni nec in thesi undeciens [11; 16; 28; 29; 51; 66; 70; 
82; 83; 126; 132], semel neque [147] 'victa feror. neque 
enim tantus de funere luctus' atque idem extare semel apud 
Sedulium carminis paschalis quinto [47], modo sit veruim, 
in hisce '»eque enim bona mundi sufficerent'. nam alibi in 
eodem volumine [41] recte, ut puto, Arevalus nec illi culpa 
datur pretio, ubi codices plurimi neque. quos ne in tertio 
quidem, in quo legitur [58] qui regit Israel neque prorsus 
dormiet umquam, tanti faciendos existimo, quin praeferam 
schedas Pulmanni, quibus traditum prorsus mec. iam gra- 
vissimo tenebitur errore, qui ea, quae modo proposuimus, 
hinc statuerit posse explicari, quod illud 5ec cum in arsi 
solum habeat locum, tum in formulis quibusdam, quales sunt 
"necdum, necnon, necopinus'. sane qui post Lucretium [V, 
714] neque opinantem dixerit invenio neminem. in Lucilii 
fragmento, quod apud Nonium bis legitur sub verbis ';man- 
ducatur" et 'conmanducatur! (477; 478], altero loco codices 
habent 'neque opinantem', altero 'nec opinantem'. verum 
minime apparebit, cur totieus in thesi posito illo nec spon- 
deum quam dactylum admittere maluerint poetae, nec magis 


LIBER SEPTIMVS. 505 


cur tam raro inveniatur spatiosior forma eis in metris, 
quae in thesin pro pyrrichio non recipiunt longaimn. nempe 
discendum omnino poetas, de quibus exposui, non sine cau- 
tione admittere particulam disyllabam, sed ita, ut aut in- 
tegra sequente consona ponatur hexametrorum thesi prima 
vel aliquando quarta — quibus partibus maior quam ceteris 
conceditur licentia — nec non logaoedicorum versuum sedi- 
bus illis, quae non admittunt pro pyrrichio longam, aut im- 
minuta cum vocali addita metrorum loco qualicumque, sic 
saepissime invenitur dictio illa 'neque enim', etsi non fuit 
inusitatum nec enim, quod iniuria damnat Cortius [ad Lucan. 
VII, 739]. sed observantia illa inde videtur evenisse, quod 
neque ut antiquior forma iam ab Augusti aetate ex com- 
muni usu coepit abire. quamquam quod eadem vox a tertia 
thesi hexametri plerumque arcetur, ne semel quidem apud 
Germanicum et Statium et Homerum Latinum ut inveniatur 
ea sede, facile largior metrica potius ratione evenisse. 

Sed Lucretii libro I [1071] cum habeant membranae 
"denique omnino' pro vero 'neque omnino', videndum erit an 
lateat ilud 'nique', quod et alias invenitur, sicut idem Lu- 
cretius donique dixit pro donec. — quam moturis quaestionem 
erit dolendum, quod antiqui carminis Lucretiani perierunt 
commentarii quippe facile potuit evenire, ut de his atque 
talibus Lucretii formis in eis exponeretur. quos extitisse 
etiam mihi valde probabilest, etsi, quo certatim omnes ad 
probandam rem usi sunt, loco Hieronymi restituendum esse 
ut alibi Lucilium pro Lucretio mihi quidemst persuasissimum. 
quod ut persuadeam et aliis, adscribam primum verba Hie- 
ronymi. sunt autem haec 'puío quod puer legeris Aspri in 
Vergilium et Sallustium commentarios, Vulcatii in orationes Ci- 
ceronis, Victorini in dialogos eius, et in Terentii comoedias 
praeceptoris mei Donati, aeque in Vergilium, et aliorum in 
alios, Plautum videlicet, Lucretium, Flaccum, Persium atque 
Lucanum'. apparet vel caeco agi de commentariis, quos 
puerorum ad usus in auctores scholis lectitatos veteres com- 
posuerunt grammatici. iam quis umquam tractavit Lucre- 
tium in scholis, quem vel provectioribus aetate difficilem 
esse dicit Quintilianus? aut quis veterum seu neotericorum" 
puerorum immaturis ingeniis proposuit librum, qui systema 


506 LIBER SEPTIMYS. 


philosophum u!lum, ne dicam Epicuri, dialectice et enucleate 
per initia ac fines persequeretur? at hercule legerunt sa- 
tiricos, id quod ipsis Ilieronymi verbis probatur, inter quos 
quam insigni floruerit auctoritate Lucilius, Quintiliani Gel- 
lique ac Nonii nec minus aliorum apparet exemplis. huius 
igitur nomen haud cunetanter restituendumst Hieronymo. 
quamquam non agitur de commentariis in totum Saturarum 
Lucilii corpus compositis, sed in anthologiam quandam, qualis 
etiam Ausonio adfuit. 

Praeterea sicut Lucilius, Valerius, ali dixerunt ante 
vocalem quodsin, atquin [s. IV, 22; arg. V, 668; Prop. IV, 
l, 41; Stat. VI, 161], Lucilius posuit wid sin addita con- 
sona [XXIX, 82]: 'at non sunt. similes neque dant. — quidsin 
dare vellent?' in quibus verbis antiquitus traditumst quid 
sint. denique wt et uti aequabili ferme viguere honore. unde 
et librarii aliquando longiorem formam pro breviore et sae- 
pius hanc pro illa posuere. nam neque Laevius scripsit 
metro ionico 'i(a uti alba noctilucast', scripsit 'ita ut', et 
restituenda sunt Lucilio [III, 3; XXVI, 11], 'degrumabis, 
uli', 'ita uti quisque, Eugenio [23, 9] 'pro tibi uti, ei qui 
scripsit de figuris [40] 'communio uti sit'. 

At in verbis primum non indignumst memoria ea, qualia 
sunt sfeterunt et stetere, credaris et credare, cingi et cingier, 
poetarum, quicumque utramque adhibent formam, usu poni 
indifferenter. 

Ita dixit bucolicus Einsidelensis [2, 23]: 

Saturni rediere dies, redit astrica virgo, 
totaque in antiquos redierunt saecula mores; 


item Statius [theb. XI, 449]: 


bis cassae periere viae puraeque nefandi 
sanguinis obliquis ceciderunt ictibus hastae; 


et Silius [XI, 175]: 
hi sunt qui iura dedere 

terrore expulso Sidicinaque bella remorunt ; 
ac Priscianus [perieg. 222]: 

disposuere vias qui vitae mente potenti 

et primi dederunt sulcos et semina terris. 
yix tamen ausim uti exemplo Catulli [62, 28]: 

quae pepigere viri, pepigerunt ante parentes, 


LIBER SEPTIMYS. 507 


quippe cuius media pars graviter sit corrupta. — tum Vale- 
rius [VlI, 331]: 

tune sequeris, ait, quidquam aut patiere pudendum ? 
denique Persius [1, 28]: 

at pulchrumst digito monstrari et dicier 'hic est". 
abstinuit tamen ab illo ier Manilius, qui non scripsit [IV, 
248] 'materiamque manu certa duplicarier arte, sed potius 
duplicare metalli. nec enim illud obstat, quod duobus ver- 
sibus ante legitur scrutari caeca metalla. quamquam non 
displicet, quod fuit qui reponeret, duplicare per artem. prae- 
terea Horatius cum in Saturis et Epistulis aliquando ad- 
hiberet finalem istam, eadem non invenitur in lyricis nisi 
semel [IV, 11, 8] idque in stropha suspecta. 

Porro quae a perfectis in avi, evi, ivi exeuntibus descen- 
dunt, cum plerumque ut vulgi usu, ita necessitate metrica 
cogantur praeter indicativi perfecti primam singularis et 
pluralis personam, item singularis tertiam, non tamen con- 
trahuntur in ivi finita, quando incip flexio ab er, veluti 
audierunt, audieram, audierim. nihilominus et Catullus [66, 
91] videtur dixisse siris pro siveris et Ovidius [medic. form. 
89] contriris pro contriveris. sed conferenda utroque loco 
quae notarunt docti. — praeterea Lucretius adhibuit coacta 
[VI, 587; I, 70; V, 396] disturbat, inritat, superat, insequente 
vocali, atque ita Martianus [IX, 998, 7] /arcinat. sed et 
hoc adsentior Lachmanno [pg. 290], quamquam interdum 
poetae Latini mirum quantum fuere audaces in praesente 
pro perfecto usurpando, maxime in relativis enuntiatis, 
quando verbum finitum praeteritist temporis, a Vergilio 
[aen. V, 57] intramus, & Propertio [III, 7, 3; 9; II, 7, 2] 
narramus et mutamus, item /lemus posita coactis avi vel evi 
syllabis. idem tamen num saec. p. Chr. I permittat elegantia 
iure dubites. itaque recipiendum videtur quod Calpurnii 
7, 18 Heinsius scripsit quam quae spectavimus urbe pro 
spectamus in urbe. 

Magis probatur imminui illud ivi. dixit sepeli Persius 
[3, 97); redi Lucanus [VIII, 321], idem petimus [IX, 430]; 
Seneca redi [Herc. fur. 612; Herc. Oet. 22; 48; 795], 
peti [Med. 248; Hercul. Oet. 1843]; Valerius adi [V, 503], 
Statius abi [achill. II, 438], ini [theb. I, 69; VIII, 107], 


508 LIBER SEPTIMVS. 


peti [theb. T. 62]. porro habes desif npud Manilium et 
Martialem |V, 563; lll, 75, 1 al.], apud hune et Senecam 
audit |I, 99, 5; Med. 201]. item haud pauci dixere i et petit, 
quae tamen Lachmannus statuendo non poni promiscue ante 
consonam et vocalem prorsus fallitur. ita enim, ut Lucre- 
tium mittam, dixit Martialis (I, 62, 6; II, 64, 3] 'abit He- 
lene', 'transit et' atque itidem [lib. spect. 16, 1; X, 77, 2 
"abit media', 'perit; fecit! nec non Lucanus [V, 522; VIII, 
321; IX, 205; 1098] 'petit aut', 'abit aut', 'obit; Pompeio', 
perit, caruere' et Statius [theb. IT, 474; X, 323; VII, 439; 
X, 205] 'subit; ibi', 'perit in', 'init fecitque', 'adit; non'. 

Praeterea satis constat illa ivi, quivi, petivi, quaesivi, si 
sequatur s, vulgari usu pati contractionem, quae sane et in 
similibus verbis frequentatur, sed minore constantia. igitur 
non mirumst, quod inter epenthesis exempla rettulerunt 
grammatici Vergilianum [aen. II, 25] 'aos abhisse rati et 
vento petiisse Mycenas'. at quae minus apta sunt, ut cogan- 
tur, certe digamma omittunt. hinc plenae formae paucis 
poetarum classicorum, aliquanto pluribus christianorum re- 
periuntur versibus, cum scilicet illi insita elegantia, hi ana- 
logiae ad leges formas dictionum deligerent. porro quod 
ivi et quivi et sivi et similia invertuntur implicatis mutationi 
stirpibus, satis fuit inelegans, nisi frequentia usus prava 
mitigaretur ratio. 

Eadem quippe venia excusantur contracta "noram, nosse, 
commoram, commosse'. quibus aliquanto sunt duriora Ennii 
[fab. 113; ann. 386] nomus, adiuro, Catulli et Propertii [66, 
18; HI, 17, 22] iuerint, denique Accii devoro positum in 
Decii versu hoc [Non. 98, 10]: 

patrio exemplo ut me dicabo aeque animam devoro hostibus. 
quod a devorando non bene duxerunt Nonius et Ribbeckius 
(sed ab hoc postea agnitus error) ac ne Ovidius quidem 
timuit admittere illud prostrasse [trist. llI, 5, 33], sicut 
Manilius dixit [I, 776] s/rarat. 

Praeterea perfecta, quae habent si, psi, xi, aliquando 
imminuuntur, cum sequitur s, qualia sunt dwrti, consumpse, 
iusso — nam haec nascitur species reposita futuri primaria 
forma eso —. sed enim aliter eam, quam putarent ve- 
teres, admissam syncopen mihi quidem non persuadetur, 


LIBER SEPTIMVS. 509 


minime ut placeat, quod Terentio tribuit Bentleius [ad eun. 
IH], 2, 10] /ecsti aut quod alii Vergilio in catalectis [s, 9] 
attotonse, cum verissime putem tradi codice Bruxellensi atto- 
disse, quod coniectando praecepit Scaliger. ita fufudi, tunsi, 
pupugi, punxi, attingo, attigo indifferenter posuere veteres. 
at Silii libro XI [458] cum vulgo feratur, quod in libro fuit 
Coloniensi, discisset pro discidisset, discusset, quod firmatur 
codicibus nonnullis interpolatis, an divisset scribas vix refert. 
sed permissa legitime syncope ut a posterioris aetatis popu- 
lari usu fuit aliena, ita haud paucis poetarum displicuit, 
omnino ut arcerent carminibus, exceptis quidem illis ausim, 
faxim, faxo et quae disyllaba ab his descendunt. quorum 
in numero fuere Tibullus, Ovidius, Lucanus, Homerus La- 
tinus, Seneca, Claudianus, Boethius, Luxorius, Maximianus, 
ali. at Horatius hac figura non utitur, nisi in Saturis, ubi 
et ausim et faxis est invenire [I, 10, 48; II, 3, 38; 6, 5]. 

Iam prima coniugatione dixere Ennius [386; 333] /evasso; 
perpetuassint; Lucilius [XXV], 30; 57] averruncassint; depei- 
lassere (si recte ita scriptum a nobis; libri depoculassere ; 
depeculassere); deargentassere; despeculassere (libri depecu- 
lassere); porro illa sonavi, tonavi, sonatum, tonatum sicut ne 
ab optimis quidem auctoribus sunt aliena [cf. Bentl. ad Hor. 
$. Il, 8, 41], similiter usurparunt Iuvencus [IV, 570] sonavi, 
Paulinus intonavi [24, 904], Prudentius [epil. 34] personavi 
|cf. Sid. euch. ad Faust. 22], crepavi (Pr. p. st. 10, 760]. sic 
Persio [5, 90] Eugenioque [17, 5] placuit vetavi, non Ho- 
mero Latino, cui tribuere plerique [251]. aliter quod me- 
morem vix habeo, nisi notetur Statii replictum pro replicato 
[silv. IV, 9, 29]. praeterea quod memorat Gellius [I, 7, 20] 
M. Tulli temporibus usitatius esse coepisse explicui quam 
explicavi, sine dubio evenit auctoritate dactylicorum, sicut 
et Ovidius dixit dimicuisse. 

At in secunda coniugatione abnueo dixit Ennius l. VIII 
[290] et porro Lucilius XXVI [30], Pacuvium quo irrideret, 
monerint. 

lara notabo verba quae per metaplasmum tertiae ac- 
cedunt coniugationi. ac primum quidem plurima poetarum 
auctoritate asseruntur e correpta /ervere, /Wwlgere, lavere, 
stridere, e quibus illud /ervere omnino adscribit tertiae 


510 LIBER SEPTIMVS. 


Lucilius l. IX. nec vero fulgere secundum tertiam inflexum 
& pedestri sermone videtur fuisse alienum. certe T. Livii 
l|. XXXIV [3, 9] habet codex Bambergensis 'ut auro — fulga- 
mus' [cf. tamen Zingerleii comm.]. deinde c/uo et tuor Sene- 
cae Statiique firmantur exemplis [Senec. lud. d. m. C. 7, 1; 
Hippol. 424; Octav. 728; Stat. theb. III, 152; 533]. denique 
Lygdamus dixit [3, 36] neunt. cetera Augusto priora, sonere 
Ennii et Lucretii, (onere et boere Varronis. at illud scatere 
cum Lucretius tertiae addidisset, apud posteriores classicos 
legere me non memini praeter illud Horatii, quod ambiguumst, 
[c. III, 27, 26] scatentem beluis pontum. denique sorbere 
dactylicum, aetate ultima ap. Dracontium invenitur [5, 212]. 

Porro quaesere pro quaerere cum usque ad Lucre- 
tium et Ciceronem occurrisset non ita raro, mox evanuit, 
sola ut manerent quaeso, quaesumus (Tib. L, 1, 58; Sil. XVI, 
251]. tamen vetustissimae dictionis aemulatione Iuvenco [I, 
249] placuit quaesunt. — deinde imperativi dice, duce, face, 
fere frequentia usus evenit uti perderent finalem, quam non 
liceret servare Romanis translato in posteriorem syllabam 
accentu grammatico, quo munita remedio Graeci integra 
optinuerunt illa sizé, &vg£, iA9£, [0&, Aafé. quibus accedunt 
inger Catuli [27, 2] et Martialis coger vel potius conger 
[VII], 44, 9]. iam /er et duc qui principali posuerit specie 
inter dactylicos non invenio. contra illud /ace non est 
dubium quin adhibuerit Catullus carmine de Tanusio [36, 
16] 'acceptum face redditumque votum', atque eadem forma 
identidem, ubi non opus ea, invenitur in codicibus, interdum 
cum damno metri, ut Luc. XXIX, 54. praeterea dice posuit 
auctor de figuris [183], non Vergilius cui tribuit Palaemon, 
quem vocant, pg. 1382. at ex compositis, quae a /aciendo 
descendunt, imperativo posita non observavi excepto uno . 
exemplo Nasonis tali [art. am. II, 445] '/ac timeat de te 
tepidamque recalface mentem'. in relicuis cum eadem, quae 
simplicibus verbis, forma praevaleat usu, aliena à norma 
notavi Vergilii et Statii [aen. XI, 463; theb. XII, 598] edice, 
Sammonici [755] perduce. — deinde legere me memini apud 
Terentianum [1752] repetundum, quam recte habere formam 
propter notum repetundarum verbum fit credibile. porro 
perfecto Corippus dixit /urui [iohann. VII, 137]. atque bene 


LIBER SEPTIMVS. 511 


apud Catullum (34, 7 sq.] et in libro xer& Aezrov [8, 16] 
docti : 

quam mater prope Deliam 

depositit olivam. 

tua in palude deposisse sarcinas. 
praeterea haud pauci, sed per compositionem plerumque, 
postum. unde Ovidius uno eodemque versu haec [l'ast. II, 63]: 


templorum positor, templorum sancte repostor. 


satis aspera illa Ennii edgretus [575], Lucilii Lucretiique 
expergitus [I1M, 42; III, 927], Venantii construitura [miscell. 
II, 13 pg. 104]. apud eundem [VIII, 7 pg. 278] cum Co- 
rippo [iohann. I, 553] et Commodiano [l, 42 pg. 163] legitur 
absconsus, ut apud Aratorem graditurus (Il, 163]. porro 
perfecto intellegit, supino metutum dixit Lucretius [VI, 17; 
V, 1138]. iam quod firmat Gellius plerosque veterum dixisse 
memordi, spepondi, pepugi, cecurri, ut omittam Ennianum 
memorderit, videtur Varro dixisse pepugi ita [mod. 1]: 

sed, o Petrulle, ne meum taxis librum, 

si te pepugerit hic modus scaenatilis. 
minus quippe placet quod antiquitus traditur versu altero 
pepigat. idem alibi in composito ponit detotonderat [magn. 
tal. 1], sicut Ennius [515] contutudit, ubi libri contudit. 

Deinde quarta coniugatione inflectentes dixere Ennius 

parire, moriri, Lucretius cupire [I, 71]. e quibus moriri 
etiam apud Nasonem inveniri Metamorphosium XIV [215] 
tam mirum quam certumst. sic et rythmico carmine illo 
"apparebit repentino dies magna domini" ponendum esse pro 
morietur media producta moritur in tetrametro hoc 'vermis 
quorum non morietur, flamma non extinguitur' et metri et 
sensus apparet rationibus. praeterea potiri cum indicativo 
praesentis temporis et coniunctivo imperfecti tertiam sequi 
soleat apud bonos auctores (nam ultimorum temporum p la- 
cita non moror; quae cognosci possunt ex Alcimi Aviti, qui 
floruit c. a. 500, epistula quadam [pg. 86 P.] ad Viventiolum 
rhetorem data), tamen potitur longa media dixere Ninnius 
Crassus [Prisc. 881] cum Lucilio [V, 9] et eo qui scripsit 
epistulam Hypermestrae [113]: 

ille ferox solio solus sceptroque potitur. 
omittit tamen hunc versum cum sequente prima manus libri 


512 LIBER SEPTIMYS. 


optimi. — ut potior, coniugatur orior. compositum tamen 
adorior, nisi sequeretur quartam, dactylico metro adaptari 
non potuisse facile apparet. 

lam in imperfectis ea, quae sunt ibam et ibar, pro 
plenioribus finalibus adhiberi nullo tempore prorsus cessa- 
verunt, licet multi vitent poetae. at futurum in ibo cum 
solus inter poetas Augusto aequales usurpasset Propertius 
hoc versu [IV, 21, 32] "/enibunt tacito vulnera nostra sinu', 
— abstinuere eodem Lucretius et Catullus —, mox imita- 
tione vetustissimorum post annos CCCC renovarunt auctores 
christiani. sic luvencus dixit /argibor, redimibo [Il, 562; 
IV, 189], Ausonius sepelibo [epist. 25, 61], Venantius [IX, 
2, 124] vestibo. — praeterea habes apud luvencum et Dra- 
contium [II, 251 ed. Marold.; 2, 124] Aauriturum, apud 
Maximianum [5, 97] /eriturum, hoc quidem correpta i, idque 
ipsum a leepio redditum Claudiano [de rapt. Proserp. III, 
359]. 

Denique deponentia cum antiquissimo tempore plerum- 
que activi formam recuperassent, eadem inde ab Augusti 
aetate praeter verba quaedam primae, quorum numerum 
auxere christiani, tantum non omnino evanuit. veluti irride- 
tur ab Ausonio [epigr. 48; 49], qui reminisco dixerit in versu 
pro reminiscor. 

Superest ut anomala persequamur. ac primum qui- 
dem quod Fleckeisenus in epistula ad Martinum Hertzium 
[p. 6—10] asserit verbum quod est aio quartae adsignandum 
coniugationi, antiquissimorum placita non moror. sed da- 
ctylici alium modulum secuti posuere pyrrichiace secundam 
praesentis personam ais [Pers. 4, 27; Tlerentian. 249; Sidon. 
epithal. Pol. et Aran. 48] unde Victorinus [2524] talem 
versum 'quid, ais, Epidice? tibi facilior erit amor?' affert 
pro exemplo eius, qui heroici metri instar resolutis longis 
ad decem et septem increscat syllabas. — porro dignum 
memoria, quod in epistula Canaces Ovidiana legitur [59] 
illud aisti. — iam de edendi vocabulo ut agatur, huius 
formas breviores non contractione ortas, sed omissa vo- 
cali copulatrice et admota ad radicem consona finali, sicut 
fit in verbis, quae in g. exeunt, post alios demonstravit 
Speierus Observationum Lmendationumque libello a. 1891 


LIBER SEPTIMYVS. 513 


edito [pg. 1 sqq.]. qui quod asserit longiores non inveniri 
prius II vel III saeculo p. Chr. apud dactylicos nec ipse 
repperi certum exemplum ante Serenum Sammonicum, apud 
quem habes [92] sive calens febris iactatos exedit artus. sed 
iam Naevium dixisse edi! pro est demonstrat septenarius 
trochaicus a Prisciano pg. 893 adlatus: tibi servi multi apud 
mensam adstant, ille ipse adstat, quando edit. quod contra 
in Lucilii exemplo, quod memorat idem, locus est et con- 
iunctivo per interrogationem: qui edit sese, hic comedit me? 
— in coniunctivo edam pro edim primum apud Tibullum 
[L 5, 49], mox Ovidium occurrere idem adnotat Speierus. 
— deinceps classicos inter poetas cum admisisset Tibullus 
illud transiet (et similia apud Senecam inveniri, veluti de 
beneficiis II, 1 [2] iniet, Quaest. natur. III, 10 [4] transiet, 
auctor est Hasius), putarunt quidam etiam Horatio tribui 
posse, quod legitur c. IV, 4 [65] in nonnullis libris inter- 
polatis : 
merses profundo. pulchrior exiet. 
ubi ceteri evenit, quod nec ipsum placet. longe aptius utro- 
que ezilit, ut in re eadem dixit Rutilius Namatianus I, 130. 
at damnata in Horatii versu forma haud ita paucis chri- 
stianorum probatur exemplis. sic apud lIuvencum habes 
[1V, 159] praeteriet, apud Martianum [IX, 914, 56]| prodient, 
apud Dracontium [8, 200] et Corippum [ioh. V, 44] periet. 
— verbi quod est /ero perfectum antiquissimi cum Catullo 
haud raro cum fecissent tetuli, mox idem horum aemulatione 
adhibuit Macrinus imperator ita [Mey. 801, 1] 'si tulem 
Graium tetulissent fata poetam'. — deinde /iere dixit Ennius 
l. X, et quidem dactylice, haud quisquam postea; tum Ho- 
ratius /i [s. II, 5, 38], ut et Plautus, plurali /ite Ninnius 
Crassus, poeta Mario, ut puto, aequalis. at numquam in- 
veniuntur sci et ci. porro Laevium secuto placuit meminens 
Ausonio (prof. Burd. 1, 40], quod et in pedestri Sidonii 
oratione invenitur identidem. praeterea Prisciani periegesi 
incertum quam recte fertur illud 'nequitur' correpta paen- 
ultima [417]. — at in verbo substantivo praesentis temporis 
coniunctivus tres antiquitus cum habeat formas, quae sunt 
fuam, siem, sim, de secunda ac tertia sic refert in Oratore 
Tullius (47, 157]: 'siet' plenumst, 'sit imminutum. licet utare 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 83 


514 LIBER SEPTIMVS. 


utroque. fatendum tamen post Lucretium omnino optinuisse 
formam breviorem, non ut siem magis probaretur quam /uam, 
licet semel dixerit Maro [aen. X, 108] ' Tros Rutulusve fuat. 
mox illa siem et /uam identidem recepere libris propriis 
Frontonis adseclae [Terentian. 209; Prud. c. Symm. I, 504; 
p. st. 2, 569; Mart. III, 262, 10]. Iuvenci IV [163] recte 
Huemerus 'quis fuat ille dies, nescirist omnibus aequum', ubi 
codices plerique habent 'quis fuit! vel 'quis fiat'. porro 
futuro escif vel essit usi Ennius et Lucretius. tum potestur 
dixere idem. denique illud pote cum verbi substantivi formis 
eis, quae incipiunt ab ess, per contractionem immisceatur 
assimilata /, tamen secuti antiquissimos dixere christiani 
potesse et similia [Prud. p. st. 10, 803 al.]. 

Libet mercatorum in modum addi quaedam de omisso 
apud vetustissimos dactylicorum verbo substantivo. de quo 
etsi post a. 1861 egere multi, tamen, quae in priore editione 
posita erant, non a re alienum visumst hic repeti. 

Itaque illud es' vel sunt solet abesse a formulis quibus- 
dam orationis, quales habes nec mirum, quid mirum [Lucr. 
II, 87; 338; VI, 130; Cat. 23, 7; 57, 3; Lucr. V, 1236], so- 
liti quod dicere [Enn. ann. 576; Cic. arat. 239; cf. frg. 5]. ita 
situs ponitur in epitaphio L. Scipionis pro situs est: is hic 
situs, quei nunquam victus est virtutei et Lucilii epigrammate: 
servo' neque infidus domino neque inutili' quoiquam Lucili co- 
lumella hic situ! Metrophanes, quamquam saepius multo in- 
venitur additum verbum. deinde idem legitime exulat a locis 
communibus, velut habes apud Lucretium [III, 1076] 'certa 
quidem finis vitae mortalibus instat, nec devitari letum pote 
quin obeamus' [cf. II, 1—2; 5], ad quam proxime accedit 
condicionem copula omissa in oratione graviter concitata, 
sicut Enniano illo (81; cf. 32] 'omnibw' cura viris, uter esset 
induperator! seu Catulli mavis [64, 186] 'nulla fugae ratio, 
nulla spes'. denique notavit Lachmannus [p. 23] commode 
demi eandem voculam addito infinitivo esse veluti sic 'illa 
quoque esse (ibi solida atque aeterna putandum'. | ceterum 
inde a Vergilio multo saepius omitti illam a poetis non est 
dubium, licet adhibenda ea haudquaquam parci sint idem. 

Restat ut de flexionibus derivativis agatur. quarum 
hercule numerum et rationem similiter inverti fuit verum 


LIBER SEPTIMYVS. 515 


atque finales declinationum et coniugationum modo pro- 
positas. 

Ac primum quidem deminutivorum de usu quaedam 
placet promi. cuius subtilitatem vel Lachmannum fugisse 
apparet, cum Varronis verba apud Nonium pg. 328 s. l. 
"jactare" servata, quo galliambici metri legibus satisfaceret, 
talia refingeret, quae dolemus nos nuper probasse: 

teretem comam volantem inctamu' galluli. 

Sane constat plerisque amare Varronem non minus quam 
Lucretium et Catullum tales verborum formas. ac de Ca- 
tulli certe adiectivis deminutivis dixit M. Hauptius Observa- 
tionum criticarum l. [pg. 14]. in Varronis Saturis haec 
fere insunt substantiva : cincinnulus, cultellus, digitulus, eculeus, 
equila, epigrammation, homullus, homunculus, patella, pocillum, 
puellus, puellula, pupula, sigillum, testiculus, tigillum, tunicula, 
urorcula, adiectiva /ormosulus, meliusculus, misellus, nigel- 
lus, novellus, parvulus, regillus, suppaetulus, tacitulus, vetulus. 
in quo convenit ei cum satiricis, maxime Iuvenale, qui, ut 
substantiva talia, quibus permultis utitur, nunc omittam, 
adiectiva habet «eandidulus, inprobulus, lividulus, misellus, 
pallidulus, parvulus, quantulus, rancidulus, rubicundulus, sor- 
didulus, vetulus. usi autem item frequenter talibus verborum 
formis, sive docta imitatione antiquissimorum repetitis seu 
vulgo optinentibus, ultimorum temporum poetae haud pauci, 
puta Prudentius, Paulinus, alii, qui dixere vel anu/lam [Prud. 
p. st. 6, 149], pueilulam [cath. 9, 110], miserulum [Septim.], 
rubellulum |Martian. V, 566, 4], similia ab optima aetate 
diversa. — sed haec cum ita habeant, tamen nego apte 
poni à Lachmanno de quo agitur versu illud gailluli. etenim 
istae dictiones, quantumvis usitatae sermone plebeio ac fa- 
miliari, tamen a grandi et elata oratione non minus veterum 
quam nostro abhorruere iudicio. itaque ut maiestatis rei 
sunt facti, qui Caesares deminutis appellaverunt nominibus 
[Tacit. ann. VI, 5], ita indigna eadem carmine galliambico. 
neque Catullus posuit in eo nisi bis in narratione propria [35; 
74], nusquam in oratione Attis aut Cybelae; nam alienum 
v. 56 illud pupula; incertum 66 corolla. 

Nec vero a re videtur alienum de Horatii usu paucis 


disserere. qui cum in Saturis, Epistulis, Epodis pro tenuitate 
83* 


516 LIBER SEPTIMVS. 


carminum multum adhiberet deminutiva, in lyricis praeter 
ea, quae ab antiquatis ducta essent vocabulis, ut puta cafu- 
lus, puella, non usurpavit nisi illud vetu/us, quod cum per 
anomaliam esset formatum, vix pertinere videretur ad illud 
genus derivatorum, ac porro particulam cum parmula. et hoc 
quidem positum ab eo loco notissimo [II, 7, 9]: 

tecum Philippos et celerem fugam 

sensi relicta non bene parmula. 
quem si accuratius rimati essent Horatii interpretes, vix 
movissent caelum ac terram, quo arcerent ab eo abiecti 
crimen scuti; quod ipsum haud ita graviter tulisse docet 
prope unicus substantivi deminuti in lyricis usus. 

Praeterea abstracta, quae vocantur, in ia, io, itas, tudo, 
us, exeuntia, quorum ingens fuit usus apud antiquos, ab 
Augusti aetate magis magisque imminui coepta sunt. quod 
minus necessitate carminis quam iudicii elegantia optinuere 
dactylici, cum abstractorum frequentia philosophorum quidem 
moliminibus conveniat, sed minime libris poeticis. nam et 
Seneca tragicus raro utitur vocabulis talibus. contra auctae 
sunt haud dubie dactylici metri usu flexiones men et mentum. 
— tamen christiani identidem vetustissimorum placitis se 
accommodarunt. — praeterea adiectivorum in atus, itus, utus 
finientium ab anno u. c. DCC numerus coepit imminui, ut 
manerent potissimum haec: aeratus, auratus, ferratus, laquea- 
tus, auritus, versutus. quae aliena reperiuntur exempla, epicis 
maxime provenere libris. ceterum etiam quae icus habent 
magis magisque sunt circumcisa. praeterea inde ab Augusti 
aetate satis visa sunt ingrata adiectiva in (alis, silis, tilis, 
bilis finientia plus quam tetrasyllaba, ut in Pacuviano 'aerum- 
nis cor luctificabile fulta! non minus putem displicuisse Per- 
sio luctificabile quam "aerumnis fulta. ceterum haec liberius 
. translata ex tragico, ut quem accusativo Graeco usum minime 
sit probabile. huc pertinentia quaedam notavi lib. 1 ad ver- 
sum ilum 'íum prae se portant ascendibilem semitam'. at 
ex adverbiis antiquissimi — horum nomine comprendo Ca- 
tullo priores — cum magno adhibuere amore, quae in im 
vel itus exeunt. praeterea idem plerumque per metaplasmum 
& nominibus secundae descendentia illo, quod est iter, ter- 
minavere. a quibus placitis valde fuere diversi posteriores, 


LIBER SEPTIMYVS. 517 


apud quos maxime haec viguere: /urtim, partim, passim, 
raptim, sensim, statim, confestim, penitus, intus, funditus, fir- 
miter, largiter, puriter. — nec non verborum frequentativorum 
usus circumciditur post Lucretium, qui valde ea probavit, 
sicut et incohativorum, quibus nonnulli vetustiorum fuere 
immodici [cf. Gell. XVIII, 11, 4; Enn. fab. 230 sqq.]. 


Adicientur in fine operis pauca cognitu haud iniucunda 
quarundam notionum de varietate sive proprietate. dixere 
Lucilius et Lucretius gubernum pro gubernaculo [XX, 8; IV, 
437], atque ita christiani cilivn, prosapiam, contumiam [Mart. 
IV, 424, 6]. porro Mavortem pro Marte omnino fuisse inusi- 
tatum seris saeculis inde apparet, quod inter parenthesis 
exempla et poeticam ad licentiam rettulere magistri Vergi- 
lianum ' Mavortis in. antro'. ita gnarum, gnatum, gnavum 
non hercule vivido vulgi usu potius quam auctoritate prio- 
rum admisere plerique. praeterea cum Lucilius posuisset 
sine offensione 'cuia opera' [XXX, 80], Maroni tamen ex- 
probravere illud [bucol 3, 1] 'cuium pecus? an Meliboei?' 
deinde c/weo sive ciuo post Lucretii tempus qui usurparit, 
classicorum haud quemquam invenio, nisi semel antiquae 
tragoediae aemulatione dixit Seneca in ludo de morte Cae- 
saris [c. 7] 'exprome propere, sede qua genitus cluas', sicut 
idem in tragoediis c/epo. repetierunt idem antiquissimorum 
imitatione auctores christiani, quos et satis constat (emnendi 
et nandi verba ab ipsorum tempore aliena testimoniis vetus- 
tissimorum retinuisse, sicut illud mittere positum pro eo quod 
est omittere vel parcere. 

Denique quod Lachmannus in commentario Lucretiano 
[pg. 120] refert passivum, quod est vendi, non ante saeculum 
p. Chr. n. tertium reperiri, illud quod est perdi numquam, 
de hoc equidem fallitur. ita enim dixit Prosper, qui floruit 
paullo post Augustinum in epigrammate contra obtrectatores 
huius [v. 7]: 

haec pugna incentor mors est tua. te stilus iste 
conficit et verbis perderis ipse tuis. 


eodemque alii saeculi V vel IV genere verbi usi sunt auctores. 
contra apud Horatium S. II, 6, 59 illud perditur quin cor- 
ruptum sit nullus dubito. 


518 LIBER SEPTIMVS. 


Praeterea subtiliter indagandum, quae cuique poetarum 
minus aptae ad carmen videantur esse particulae. veluti 
Lucretius numquam adhibuit illud protinus, cum usurpandi 
eius plurima veniret occasio, quod eo magis mirum, cum 
comici pariter et epici eodem utantur vocabulo. contra 
'nutiquam' soli inter dactylicos placuit Laevio. — similiter 
illa itidem et utpote et deinceps post Catullum nemo classi- 
corum praeter didacticos vel satiricos adhibuit. eadem ob- 
servantia tenetur quapropter, pro quo epici posuere quocirca 
[Verg. aen. I, 673; Val. Fl II, 101]. nam nec 'item' altiori 
convenit dictioni. sed enim isdem particulis certatim usi 
sunt christiani. praeterea siquidem et quandoquidem etsi 
plerisque poetarum fuere probata — utuntur aut utroque 
aut alterutro Lucretius, Catullus, Vergilius, Manilius, Ovidius, 
Seneca, Iuvenalis, Statius, Terentianus, Prudentius, alii —, 
tamen abstinuere libris propriis haud pauci: Horatius, Grat- 
tius, Persius, Calpurnius, Nemesianus, Rutilius, Boethius, 
Eugenius, Orientius. ita quianam post Vergilium legere me 
non memini, neque illud quod est 'auwtem' invenitur apud 
Corippum. 

Ecce coronatae portum tetigere carinae, 
traiectae Syrtes, ancora iacta mihist. 

Iam quae longis voluminibus sum persecutus quamquam 
paucis verbis continere nec iuvat nec licet, tamen haec fere 
quasi summa evadit observationum nostrarum, quas quidem 
annis plus XX post, cum de Ennii vita et scriptis librum 
componerem, ubique inveni certas ratasque. huius igitur 
in fine quae sunt dicta [pg. 296 sqq.] comparanda commen- 
damus lectoribus. 

Ac primum quidem impugnanda opinio, qua ab Niburio 
identidem prolata, mox arrepta a Koenio et Grauerto statui- 
tur Q. Ennium cum asseclis versum heroicum et peregrinam 
artem novando vividam indolis Romanae proprietatem Grae- 
corum reverentia enervasse. ea cum nitatur ingenti quadam 
admiratione vetustissimorum carminum, quae popularia uti- 
que nec ullis doctrinae venenis infecta in conviviis a pueris 
fuisse cantata narravit Cato ille Censorius, facile equidem 
largior minime posse refelli, qui prae illis monumentis Ma- 
ronem et Ovidium spernent (quod non erit mirum, cum ne 


LIBER SEPTIMYVS. 519 


una quidem ex isdem servata sit littera), vera eosdem aut 
similia veri sequi numquam persuadebitur animo. etenim 
cum apud Livium Andronicum, hominem Graecis litteris im- 
butum, haud pauca inveniantur dura et aspera, qui credi- 
bilest barbaros illos culto potius et limato quam rudi et velut 
balbutiente sermone esse usos? aut quamnam sensuum alti- 
tudinem vel suptilitatem expectabis ab eis, qui durissimis 
semper exerciti laboribus vitae cum onera maxima ferrent 
civitatis bella bellis continuantis, plerumque et intestinis 
occupatae discordiis, honores dignos non sunt nacti prius 
quam flores litterarum Graecarum? praeterea cum sat con- 
stet Itomanos in excolenda arte externa purissimo esse usos 
iudicio, cur in recipienda credatur caruisse eosdem pectore? 
unde illud compertumst Scipionem et Marcellum, qui primi 
adamarunt cultum alienum, minus fuisse rerum peritos quam 
Appium et Catonem, qui magis studuerunt monumentis pa- 
tris? quin potius statuetur Romanos ut cetera, quae domi 
essent nulla, et poeticae modulum rectiorem petisse ab eis, 
quibus esset eius copia? quare vanast equidem Niburii et 
Grauerti opinio. — at erunt fortasse qui incusent, quod 
Ennius, cum Aboriginum artem sprevisset, ne Naevii quidem 
vel Plauti acquierit numeris. hoc vero non est argutari in 
falsis, sed insanire. quid enim? num horum metra popularia 
fuere Latinis? aut si fuerunt, quae prudentia erit proprietate 
Romanorum praelata optrectare iam Homero et Archilocho 
et Aristophani et principibus artis auctoribus Graecis, quos 
ut potiores duces secuti sunt dactylici Latini? — deinde 
cuinam gentium probabitur a scaenicis istis rationes metro- 
rum tantum doctissimo cuique et honestissimo Romuli nepo- 
tum, ac non saepe, quo plausus excitarent vulgi, quod numero 
praevalebat, palmamque studiis eius reciperent, plebeiis 
hominibus et summae caveae spectatoribus adaptatas? quid 
autem dicetur de eo, quod ipsi illi melius iam exculta civi- 
tate magis magisque normae dactylicorum sese accommo- 
darunt? denique etiam hanc in partem ipsum Romanorum 
tuto advocabitur iudicium, qui, quo magis elegantia grae- 
canica sunt imbuti, eo peius odere versus scaenicorum ve- 
terum. nam illud omitto, ne nos quidem non sentire, modo 
simplici iudicio numerorum ac sonorum aestimemus rationes, 


520 LIBER SEPTIMVS. 


trimetros Plautinos Catullianis sive Horatianis tanto esse 
inferiores, quanto fuerunt Hercule Pygmaei. ceterum cum 
in scaenicorum arte multo plura vulgaris pronuntiationis 
diversitate et auctorum libidine temperarentur quam apud 
dactylicos, si aliter res cessisset, rythmici moduli, qui a M. 
Aurelii tempore vulgo optinuere, vix dubiumst quin duobus 
saeculis ante fuerint proventuri neque enim aliter quam 
tanta dactylicorum normae et severitate et aequabilitate 
evenit, ut metricae antiquae diutius quam religionis valeret 
auctoritas utque citius imperii Romani quam Romanae artis 
periret honos. nam illud sponte concedent omnes poesin 
rythmicam ut nec veteribus rationibus satis nec satis neo- 
tericis respondentem quasi biformem hominum ferarumque 
partum monstri prodigiique esse simillimam. 

At enim difficultate carminis imprimis evenisse dixit 
Grauertus [Koen. spr. d. roem. ep. p. 308], tam cito ut ex- 
tingueretur flos poeticae Latinae. quasi vero non constaret 
praestantissimos alioqui vates veterum etiam fuisse versuum 
artifices prudentissimos, aut quasi Romani non tantum iuva- 
rentur simplicitate versuum, quantum severitate impedirentur. 
tale equidem crimen apte ingeretur eis, alienos qui numeros 
externis usurparint modulis, a quali pravitate ipse Ennius 
multum fuit diversus. iam si concedetur rationes dactyli- 
corum aptas fuisse proprietati sermonis Latini, ultro con- 
cidet opinatio Grauerti. ^et hercule non versus pangendi 
mira difficultas spiritus Romanorum fregit, sed Tiberii Gaii- 
que ac Neronis et ceterorum foeda impotentia, neque ulla 
fuit ad depravandam atque invertendam poeticam Latinam 
causa tam efficax quam inopia materiae illa, quae Caesarum 
imperio et contemptu reipublicae nec minus religionum de- 
fectu et communi generis humani imbecillitate orta adeo 
oppressit poetas Latinos, ut ingeniosissimus quisque eorum 
magis angeretur studiis propriis quam elevaretur. quare 
prorsus à vero aberravit Platenus [II, p. 296], dum Klop- 
stokio minorem quam Horatio adfuisse copiam rerum me- 
morat. quamquam Horatius initia imperatorum et liberam 
etiam vidit rempublicam, mox crescente in dies servitio et 
exhausta non modo libere dicendi — id enim iam pridem 
factum erat —, sed vel adulandi facultate quid aliud poetae 


LIBER SEPTIMVSR. 521 


Latini quam spectaculorum atque epulationum sive bellorum 
descriptionem et praesumptam Augusti ab aequalibus mate- 
riam laudium novis verbis instaurarent vel didacticae poesis, 
iam ante, quod propriae ipsorum tam bene conveniret 
indoli, multum tractatae & Romanis, inmodice intenderent 
usum ? 

Accedit quod epicorum tragicorumque carminum ex 
Graecorum fabulis petitorum certe a saeculo p. Chr. n. II 
tantum cepit plerosque fastidium, ut magis sit mirum, quod 
ab epicis certe auctoribus temporum illorum tam saepe ista 
materia temptatast, quam quod pauca admodum ex scriptis 
eorum habuere successum. — praetextatarum autem tragoe- 
diarum vel libera re publica modicum fuisse numerum satis 
notum. neque is adauctus multum Caesarum aetate, partim 
quod periculosum videretur plerumque dicere de rebus Ro- 
manis, partim propter incuriam rei publicae praesentis velut 
alienae et ignorantiam contemptumve priscae. 

Porro saturarum epigrammatumque studium etsi num- 
quam cessavit inter Romanos, tamen et ipsum imminuta 
dicendi libertate concidi oportuit et in artum redigi. 

Denique lyrici carminis usus etsi non isdem, quibus 
plerorumque, conflictabatur difficultatibus, tamen pro natura 
Romanorum non tantum invaluit, ut aliorum generum inopiam 
solus posset levare. 

His igitur causis est effectum, ut ne Caesarum quidem 
sub imperio, quamquam abolito contemptu poeticae, qui 
prius fuerat, et abundante otio stabilitaque per egregios 
auctores orationis arte et metri, tanta posset incrementa 
capere poesis Latina, quanta expectares. 

Sed missis iam criminibus potius ea, quae haud dubie 
decori fuerunt eruntque dactylicis Latinis, persequamur. 

Itaque Romani, ubi penitus penetravit in eos ars ex- 
terna, sicut rem publicam potius multorum civium aequabili 
virtute quam unius hominis eximia excellentia, ita solo 
Ovidio excepto parili omnium industria continuarunt novos 
modos, qui firmati a Ciceronis aequalibus eam elegantiam 
accepere, quam videmus in libris Maronis. huius, etsi fuit 
poeta quam versificator melior, placita probavere haud pauci. 
contra Ovidius novae auctor artis pleraque veteris licentiae, 


529 LIBER SEPTIMVS. 


quorum pars mixta erat ex Latina proprietate et Graeca, 
dum recidit, pariter elegantiae prospexit et libertati. hunc 
igitur virum, qui principatum haud dubie tenet artis Latinae, 
veneremur, hunc imitemur. hic sciat se plurimum profecisse, 
cui plurimum probetur Ovidius. huius quot sunt versus, 
totidem sunt artificia, quovis Phidiae illa vel Praxitelis opere 
non minora. et, quod semper est perfectae indolis poeticae, 
cum sentias artem inesse summam, laborem persentiscis 
nullum. hinc fit ut, qui primum ad carmina Latina se ap- 
plicant, facillimum ducant omnium Ovidianam assequi ele- 
gantiam, quam tamen, quo maiorem usum maioremque peri- 
tiam nanciscuntur, eo melius intellegant promptius esse imitari 
quam aemulari. iam illius severitatem quod secuti sunt 
plerumque posteriores, nemo erit tam vecors, qui casu potius 
aut arbitrio quam certa necessitate dicat venisse. quis enim 
putabit Romanos minus sensisse, ipsorum quid linguae con- 
veniret, quam nosmet? at aliud longe diserto Martialis fir- 
matur testimonio, quod adscribam [IX, 11, 10]: 

nomen nobile, molle, delicatum 

versu dicere non rudi volebam. 

sed tu syllaba contumax repugnas. 

dicunt Eiarinon tamen poetae, 

sed Graeci, quibus est nihil negatum, 

et quos More "4org decet sonare. 

nobis non licet esse tam disertis, 

qui Musas colimus severiores. 
nihil potuit deliquari apertius et simplicius. 

Tali autem modo cum adepti essent Romani, natura 
quae liceret consequi, effectast artis aequabilitas illa, quae 
communis poetarum classicorum et christianorum vel mate- 
riae siccitatem aut ingenii defectum plerumque emollivit, 
ut mediocria pleraque carmina Latina non sine tacita volup- 
tate percipiant cordati lectores, cum  neotericorum libri 
quantumlibet eximii sensuum proprietate vel nitore dictionum 
formae squalore saepe offendant eosdem. nam verum ut 
fatear, carmen numerorum arte carens tanto abest a per- 
fectione intervallo, quanto sententiarum et elocutionum 
expers suptilitate. 

Quae cum ita sint, eadem fere laude eademque repre- 
hensione metricam artem Romanorum, qua rem publicam 


LIBER SEPTIMVS. 528 


afficiemus. sed tamen illa fuit valentior, quippe quae et 
inconcussas armis penetrarit gentes et superfuerit imperio 
annis ferme CL. — sed enim ab septimo p. Chr. n. saeculo, 
abiecta puto spe pristini status recuperandi, tanta occiden- 
tales populos invasit barbaries, non ut differrent iam inhu- 
manitate Romani a Germanis. sane et externae accesserunt 
causae. nam priore etiam tempore Italia Getarum Byzan- 
tinorumque bello, post Langobardorum ingressione vastabatur, 
Gallia primum Francorum Burgundionumque certaminibus, 
mox, ubi rerum sunt potiti illi, intestina flagrabat discordia. 
diutius intacti mansere Hispani. nec saeculi septimi auctori- 
bus sua defuit eruditio, donec proximo tempore Arabes 
transgressi fretum, quod Africam et Europam interfluit, uno 
proelio funditus everterunt Visigothorum opes. quo nihil 
potuit gravius litteris Latinis evenire. omnis inde ars lex- 
que omnis versus Romani ad irritum cecidere, quae pridem 
labefactae tot simul tantisque circumstantibus terroribus 
multiplicatum non sustinebant impetum. mox, a Caroli 
Magni tempore, eaedem scholicis medii aevi studiis quadam- 
tenus redintegratae, rursus coalita auctorum Graecorum et 
Latinorum veneratione aliquanto laetius effloruere saeculo 
XV, unde primum fructus eius ad Italos penetravit, dein ad 
ceteros, ut cuique genti cupido humanitatis aut admiratio 
veterum incidit. sed enim de his rebus dicere non fuit 
consilium. 


IX. 
OPVSCVLVM I. 


DE VERSIBVS DACTYLICORVM ITALICIS. 


In hoc opusculo plura sunt mutata quam in ulla parte 
editionis prioris, sed minus nostra culpa quam aliena. tantae 
enim obiectae erant in materia intricatissima difficultates 
Gerlachii, Vahleni, Kochii aliorumque incuria, ut non nisi 
post Ennii, Lucilii, Nonii libros editos a nobis tuto satis res 
posset tractari. igitur ut inversa multa, ita pleraque recisa, 
quippe quae satis essent explanata recensionibus auctorum, 
quos dixi multum etiam profuere Phaedri bis post annum 
1861 recognitae a nobis fabulae. 

Italicorum nomine versuum ea significamus 
metra, quae cum à Graecis haud dubie sint ad- 
sumpta, tamen propria quadam, circa pedes ma- 
xime, ac simili saturnii versus libertate tempe- 
rantur. his praeter sotadicum usque ad finem 
liberae rei publicae libere usi sunt scaenici. 
quibus nos omissis dactylicorum solum talibus 
numeris conscripta respiciemus carmina, et 
primo quidem loco Ennii, Lucilii, Varronis, 
Phaedri, subinde Accii, Licini, Volcacii Ennii 
autem Saturis etiam didactici libri adscripti, 
quarum olim effecisse videntur partem. 

Itaque cum Ennius et insequentes pro paucitate me- 
trorum, qua antiquissimos e dactylicis contentos fuisse l. I 
demonstratumst, non adhibuissent nisi senarios iambicos, 
septenarios trochaicos, sotadeos, Varro pro multitudine 


OPVSCYLVM I. 525 


modulorum, qua delectati Ciceronis aetate cantores Eupho- 
rionis, praeter hos habet etiam septenarios iambicos, porro 
octonarios iambicos et trochaicos, item creticos et bacchios, 
dimetros anapaesticos systematis conclusos, denique senarios 
iambicos et septenarios trochaicos claudicantes. atque haec 
omnia apud eundem aliis locis inveniuntur etiam ad Grae- 
corum leges exculta. 

Phaedrus autem, Augusti libertus, quod aetate cultis- 
sima admisit spondeos in paribus trimetri locis, id exemplo 
videtur factum Publilii Syri, quippe cuius mimis perinde 
vita describeretur hominesque iuvarentur consiliis ad eam 
regendam utilibus. ac mire prorsus in plerisque rei me- 
tricae partibus Phaedri fabulis cum sententiis convenit Syri. 
quamquam hoc non solius huius evenisse credes merito, sed 
et grammaticorum opera, qui Augusti aetate scholarum eas 
usibus accommodarunt. 

Castigatior autem Lucilio Ennius propter argumenta Sa- 
turarum plerumque graviora (de qua re in vita eius dictum) 
et metricae artis felicitatem fide maiorem; elegantior utro- 
que Varro aetatis suae merito. denique a Phaedro senarii 
italici curiosius exculti quam ab ullo priorum. 

Iam singula ut persequar, facile apparet non potuisse 
fieri, quin plurimum differret in versibus, quos dixi, scaeni- 
corum ars ab eorum, de quibus iam quaeritur, poetarum. 
cuius rei causa minime obscura ea extitit, quod illi audi- 
turis, hi lecturis sua composuere. nam cum in eis, quae in 
scaena relata spectamus, tot simul animus oculique detinean- 
tur diversis affectibus, dividere curas ut cogamur, pleraque 
in dictionibus ac metris minus eleganter admissa aut om- 
nino nos fugient maioribus intentos rebus, aut, si forte ad- 
verterunt, facili transmittentur venia. quod longe aliter 
habet in eis carminibus, quae domi in lectulo recubantes 
vacuo tractamus animo. in quibus primum omnium con- 
cinnitas ac nitor requiritur. — praeterea num illud videbi- 
tur probabile, nihil ex ea severitate, qua Lucilium et magis 
Ennium ac Varronem in relicuis versuum generibus usos 
constat, redundasse ad ea ipsa, de quibus hic agitur, 
metra? quin potius statuemus ne potuisse quidem illos in his 
diversam admodum a ceteris carminibus adhibere rationem 


526 OPVSCVLVM I. 


numerorum, nisi vellent videri doctrinae et urbanitatis omnis 
esse expertes. certum et illud, hominibus litteratis saeculi 
a. u. c. septimi liberiores illos artis veteris scaenicae modulos 
minus longe notos fuisse quam nobis, id quod nonnullis do- 
cetur Ciceronis locis [velut orat. 55, 184]. nam Sisennae 
grammatici testimonium, quod extat apud Hufinum p. 2711, 
omitto, ut quem non Sullae notissimum aequalem, sed im- 
peratorum temporis fuisse Bergkio aliisque adsentiam ([cf. 
Teuff. hist. l. lat. pg. 262]. est autem tale illud de Aulu- 
lariae scaena quadam: 'anapaestico metro est. sed concisa 
sunt, ut non intellegas". 

Praeterea ne hoc quidem fperspexere plerique, ipsos 
scaenicos pro temporum aut materiae differentia interse 
fuisse satis diversos, cum et Naevii Plautique auditores ple- 
raque tulissent patienter, quae Terentii aut Afranii aequales 
ut horrida nimis respuerunt, nec tragicis idem liceret quam 
comicis, qui ad plebis potissimum modulos et vulgarem pro- 
nuntiationem artem applicabant. de qua re satis apertum 
extat Tullii testimonium tale [or. 55, 184] 'comicorum se- 
narii propter similitudinem sermonis sic saepe sunt abiecti, ut 
nonnumquam vix in eis numerus et versus intellegi possit'. sed 
posteriorum Terentio scaenicorum placita metrica propter 
paucitatem fragmentorum tam sunt obscura, vix ut ipsorum, 
nedum Lucili ac Varronis aestimari possint ex eis versus. 
at Plautinos numeros qui rursus inferat libris non scaenicis, 
post nostras curas haud facile invenietur. 

Igitur ut statim indicem, quid sit rei, Ennii, Lucilii, 
Varronis, Phaedri aliorumque studia metrica eam pariter 
tenuere legem, ut vitarentur durissima quaeque ex Plauti 
Terentique placitis simulque nova quaedam  adderentur, 
quae hi vel mediocri habuissent cura vel nulla, utque mediam 
quandam tenerent viam inter scaenicorum rationes et da- 
ctylicorum. tum ab Ennio usque ad Phaedrum continuum 
quendam artis videmus progressum auctamque per totum 
hoc temporis spatium rei metricae et prosodiacae diligen- 
tiam. quare non mirum quod Phaedrus, qui ultimum optinet 
aetate locum, non multum differt ab eis, qui graecanicos 
adhibuerunt iambos, nisi quod spondeos et anapaestos ad. 
mittit locis paribus. de cuius placitis cum cura disputatum 


OPYSCVLYVM I. 521 


& Petro Langeno Musei Rhenani XIII [197 sqq.], mox a 
nobis in editione utraque fabularum. nos in citandis locis 
utemur maiore, quae prodiit a. 1877. 

Cumque ex auctoribus, qui tractantur hoc libello, unius 
Phaedri scripta extent satis integra, non erit mirum quod 
de eo referetur quam plenissime, hoc certe ut patefiat, quo- 
modo sint temperati versus italici a poeta, qui pro tem- 
poribus, quibus vixit, cultissimis magis quam ceteri nitori 
atque elegantiae debuit studere. priorum autem artem ita 
videbis differre à Phaedri, ut quae hic raro admisit, fre- 
quentius adhibeantur ab illis, simulque quaedam usurpenter, 
quae is exclusit. 

Iam antequam perlustremus metrorum leges podicas et 
cetera, illud erit quaerendum, versus iambicos vel trochaicos 
utrum systematis coiugarit Varro necne, porro num iambicis 
miscuerit trochaicos, id quod saepe Terentium videmus facere. 
de quibus multum meditato mihi non satis constat. nam 
quae in editione priore [pg. 413] protuleram exempla generis 
utriusque, omnia post damnavit animus. ex quibus quod 
affert Priscianus 789 si mehercule pergunt et deorum cura 
(f£ causa) non satisfacitur reipublicae, cum ita olim distin- 


xerimus: 
si me hercle pergunt 
et deorum cura non satisfacitur re publicae, 


iam pedestri oratione contineri existimo. — cetera quomodo 
nunc statuam disponenda, editione declaratur Nonii [cf. et 
comm. in 86, 26 sq.]. 

Contra trochaeos acatalectos et catalecticos videtur con- 
tinuasse Varro in satura 'cras credo, hodie nihil' [Non. 
112, 9]: 

quíbus instabilis ánimus ardens mütatiliter hávet habere, 

[et] nón habere fástidiliter ínconstanti péetore. 
et porro in ea, quae inscribitur Dl'và9. cravróv [Non. 243, 
32; 312, 6]: 

nón videtis, ánus ut Amor párvolus 
árdifeta lámpade arida ágat amantis aéstuantis. 

quamquam res non satis certa; nam illud ardifeta corrup- 
tum; praeterea traditum parvulus amor. — contra minime 
probabilest epodica systemata ab illo vel italicis iambis vel 


528 OPVSCVLVM I. 


graecanicis instituta. videnda quae adscripta sunt ad Nonii 
lemmata 'actum, adpulsum'; 'capere, conplecti' [243, 28; 
254, 15—17]. dictum de ea re iam in l. I. — neque magis 
adducor ut credam dactylica metra ab eo copulata cum 
iambicis, ut putarunt quidam in Eumenidibus factum [42]: 
aurorat ostrinum hic indutus supparum, 
coronam ex auro et gemmis fulgentem gerit, 
luce locum afficiens. 
ubi tertium versum licet ita scandi: /ucé locum afficiens, 
plane ut est prima arsis soluta apud Lucilium l. XXIX [43]: 
tum illád Zx:govri, quód etiamnum nóbilest. 
quamquam potest cum Llibbeckio scribi /ucei. quod si pro- 
baris, vel post /ocum quaedam exciderunt in senario medio 
vel ante /ucei, sicut visum illi, principium senarii, qui fini- 
retur verbo locum. 

Iam ut podicas leges expediamus, intellegitur spondeos 
vel anapaestos vel dactylos in italicis metris promiscue 
posse poni pro iambis seu trochaeis. attamen per temporis 
decursum ita temperarunt artem, ne nimio eorum gravaren- 
tur onere numeri. adeoque, quo quis elegantior poeta, eo 
saepius in trimetris iambicis et trochaicis septenariis Grae- 
corum expressit formam, id quod maxime ex Syri sententiis 
et Phaedri fabulis comparet. quid quod Ennius, antiquissi- 
mus auctor artis, loco quodam, et quidem in tragoedia 
posito, continuavit quinque trimetros excluso a pedibus 
inparibus spondeo [fab. 330 sqq.]. ubi sane in quarti prin- 
cipio detrahenda finalis: 

ignotu' iuvenum coetus alterna vice. 

nam ita saepius eadem tollenda in versibus poetarum anti- 
quiorum ad minuendum spondeorum numerum. —- similiter 
apud Porcium Licinum, Accii aequalem, qui, ut Volcacius 
Sedigitus, eiusdem fere temporis homo, scripsit librum de 
poetis, duos habes tetrametros trochaicos graecanicos: 

Poenico bello secundo Musa pinnato gradu 

intulit se bellicosam in Romuli gentem feram. 

Quae cum ita sint, interdum dubiumst, Varronis Saturis 
utrum genus habeatur senariorum iambicorum et trochai- 
corum septenariorum. — praeterea haud raro oritur diffi- 
cultas iambica ac trochaica distinguendi a pedestribus, cum 


OPVSCVLYM I. 529 


Latinus sermo natura sua referat plerumque numeros illos. 
haec igitur quomodo existimaverimus temperanda ex editione 
cognoscere licet Nonii. 

Iam cum ultimi in versu iambi servanda sit omnino 
integritas, aequabilitatis studio effectumst, ut in praecedente 
loco plerumque poneretur spondeus. quae tamen lex in 
vocabulis quattuor aut plurium syllabarum inpune migratur, 
velut (Phaedr. I, 2, 3; 8, 8]: 

frenumque solvit pristinum licentia. 

gulaeque credens colli longitudinem. 
proxima est venia, ubi amphibrachus vel creticus cum mono- 
syllabo insequente sive praecedente coalescit in unum [Ph. 
I. 12 T;8, 5. 3]: 

odi, inquit, illum, quia malis amicus est, 

trepide concursans, occupata in otio. 
recte etiam copulatur in fine trochaicus exitus verbi plus- 
quam disyllabi cum cretico, ut [Ph. I, 19, 3]: 


eanis parturiens cum rogasset alteram. 


nam etsi fuere, qui hoc genus licentiae a Phaedro abiudi- 
carent, cur omnino ab eo segregarem, non habui, quippe 
quod Plauti Terentiique hactenus firmetur auctoritate, ut 
rara admodum apud Ennium, Lucilium, Varronem exempla 
paucitati fragmentorum adscribenda esse videantur. 

Jontra alienumst a poetis, de quibus hic agitur, omnibus 
formare iambum paenultimum vocabulo iambico vel in iam- 
bum exeunte. quare siquid tale antiquitus traditum, id 
vero ubique nunc iudico tollendum. nam et tragici vetu- 
stiores exclusisse videntur illud; adeoque ne comicis quidem 
satis tuto plerumque tribui idem in editione Nonii saepius 
declaratumst. igitur et in Ennii Saturarum VI damnatum, 
quod et aliam ob causam displicet, mox alterius cum obli- 
gurrias bona; ubi reponendum iam existimo obligurrieris. 
omnium autem minime haec licentia toleranda in Phaedro, 
cuius versus quidam [fab. Perott. 28, 9] cum sic ferretur: 

omittit ipsum persequi et vocat canes, 


olim restitutumst a nobis illud revocat. — quod in editione 

Lucilii [l. inc. 142] iam receptum erat saisi /retus pro salis 

fretus circa finem trimetri, Charisii auctoritate firmari Sca- 
L Muelleri; De r. m. p. L. 94 


530 OPVSCVLYM 1. 


ligeri coniecturam commentario Noniano demonstravimus 
[205, 32]. —- idem poeta vel potius tragicus, cuius usus est 
versu, quo iambicum verbum vitaret in trochaicis septenariis 
loco a fine proximo pro mora dixit remoram [XXVI, 44]: 
quaenam vox ex tete resonans meo gradu remoram facit? 


neque recte Varroni ab Hauptio per coniecturam tribuitur 
metrum tale [magn. tal. 1]: 


detotonderat forcipibus vitiarium feris. 


ubi cdd. vitariferis vel similia. potest scribi vifes arentes 
feris sive vites arbusti feris. nondum expeditum Lucilianum 
illud, quod in editione nostra ita conceptumst [XXIX, 75]: 
hic me ubi vidit, subblanditur, palpatur, caput scabit, 
pedes legit. 
videnda quae adnotavi ad Non. 472, 4. 

[am in trimetris tetrametrisque spondiazontibus italicis 
spondeum haud dubie admisit Varro loco paenultimo, ut 
qui etiam in graecanicos receperit secutus Alexandrinos, sed 
ita semper, ut praecederet iambus. itaque a nobis ap. Non. 
&. l. 'febris' [46, 19] numeri olim constituti hi: 

ideoque alterum áppellamus á calendo cáldorem, 
álterum a fervóre febrim; 
porro s. l. 'colere' [250, 33]: 
ást in segetibüs post messem cólligebant strámenta ; 
item s. l. 'liquidum' [334, 20]: 
háne vocasse ec líquida vita in cüriae vestraé faecem. 


Anapaesti vel dactyli pro spondeo iambi sive trochaei 
loco positi cum apud priores satis multa inveniantur exem- 
pla, interdum etiam duplicati, ad severiorem omnia legem re- 
vocata a Phaedro, cui numquam bini continuantur anapaesti. 
omnino non ita saepe hic pes ab eo admissus praeter pri- 
mum locum et quintum. porro ita ubique temperatus idem, 
ut thesis constaret in vocabuli plus quam disyllabi paen- 
ultima cum antepaenultima praeter primum pedem, cuius 
singularis est libertas, et bis terve quintum, qui, ut memoravi, 
non amat numerum iambicum. in his igitur licet contineri 
thesin disyllabo. adscripta sunt exempla pedis quinti: Ill, 
10, 4; 14, 11; VI, 19, 3; 30, 10. 


OPVSCVLVM I. 531 


Praeterea quinquies thesis primo loco in bina distractast 
verba, III prol. 49; 7, 25; IV, 5, 34; VI, 2, 8; 8, 21. sed 
haec exemp!a praeter primum versum, ubi legitur illud neque 
enim, quod formulaest instar, et alterum «age, abire, siquost 
animus, est licentia? ubi elisione lenissima iunguntur partes, 
facili negotio possunt tolli. 

Porro caesura in tertium senarii jambici vel quartum 
septenarii octonariive si incidit pedem, semper iambus po- 
nitur excluso spondeo, ut [Lucil XXIX, 12; Varro Sard. 
venal. 1; Eumen. 2]: 

favitorem tibi me, amtcum, amatorem putes; 
non te tui saltem pudet, si nil mei revereatur*? 
contra cum psalte Pisía et cum Flora lurcare ac strepis. 

Denique Varro in septenario iambico non est veritus 
imitari comicos, qui aliquando totum hemistichium post 
caesuram positum, ne septimo quidem loco excluso, constare 
voluerunt citra iambum. ita in T«gij Mevízzov [9]: 

quod coeperas modo in via, narra, ut ad exodium ducas. 

Arsis saepe solvitur apud Phaedrum, sed ita, ut dactylo 
in prima potissimum tertiaque et quarta sede locus sit, ali- 
quanto rarius alibi inveniatur, tribrachus et a primo et a 
quinto pede sit alienus. haud ita infrequenter dactyli con- 
tinuati duo; at raro valde nec sine venia fere quadam tres, 
ut I, 5, 8; II epil. 1; IV, 4, 4; fab. Perott. 3, 1; 26, lI. 
pyrrichius autem pro arsi adhibitus similiter, atque fit in 
thesi, plerumque vocabulis plusquam disyllabis continetur, 
ea tamen condicione, ne prior syllaba in paenultimam ulti- 
mamve cadat partem, id quod et a scaenicis vitatur, quam- 
quam hi aliquando dactylica verba in primo trimetri pede 
ponunt pro spondiacis. est ubi disyllabo soluta constet arsis, 
maxime quidem in primo loco. rarius multo evenit, ut mono- 
syllabo cum sequente plusquam monosyllabo eadem compren- 
datur, ut: 

calumniator ab ove cum peteret canis. 
et rapiet ad se quod erit commune omnium. 
praeterea notabilis in appendice versus est talis [10, 10]: 
non ut labores facio, sed ut istum domes; 
ubi pyrrichius duobus continetur monosyllabis, id quod re- 
petito mitigatur 4/4. quamquam poterit scribi sed uti stuin. 
94* 


532 OPVSCVLVM I 


Finiti ordinis integritas quo servetur, arsis quinta non 
solet solvi nisi vocabulo plusquam trisyllabo claudente me- 
trum. à qua norma vix sunt diversa haec [V, 7, 22; VI, 9, 6]: 

quidam in conspectum proditurum sine mora. 
respondit illa: quiequid dederis, satis erit. 

Proceleusmatico in prima tantum locus est sede, sed 
certus. nam non modo in Syri trimetris, quorum, ut memo- 
ravi, ars est simillima, sed adeo in graecanicis idem reperi- 
tur versibus Senecae, ut scaenicorum Sulla priorum Lacilii- 
que ac Varronis omittam exempla. excerpenda tamen haec, 
ubi initio legitur beneficium vel nihi!; nam pro his efferen- 
dum benficium, nil nemo non videt. 

Atque a Phaedro ita semper temperatus proceleusmati- 
cus, ut et a ceteris plerumque, thesis ut impleretur verbo 
disyllabo vel trisyllabo, sed elisione imminuto, ut puta [IV, 
11, 12] 'itaque hodie nec lucernam de flamma deum'. at 
neque ceteris locis pro iambo positus proceleusmaticus et 
multo minus pro trochaeo. qualis vitii exempla quae olim 
ferebantur [IV, 11, 3; VI, 2, 10; 9, 12; 15, 8; II, epil. 17; 
VI, 15, 7], sublata in editione nostra omnia. 

Iam regularum, de quibus dictum, etiam apud Ennium 
et ceteros in iambicis ac trochaicis metris pleraeque servatae, 
sed minore cum severitate et constantia. 

Et de iambo quidem in paenultima sede collocato, 
quando sequitur iambus, iam memoravi. 

Anapaesti seu dactyli pro iambo vel trochaeo positi 
thesin non magis quam apud Phaedrum fine verbi dactylici 
vel in dactylum exeuntis licet contineri. sed disyllaba thesis 
aliquando etiam praeter primum et paenultimum invenitur 
pedem. quamquam in versu ex Ennii saturarum ]. IIl: 

nam is non ben (bene v.) volt tibi, qui me falso criminat 
res non satis certa. nam illud ;»e additum a Quicherato. 
et potuit scribi eodem sensu: hunc qui. — contra certumst 
Lucilii hoc exemplum [XXVIII, 1]: 

cum ceteris reus una tradetur Lupo. 
porro sic in secundo pede septenarii trochaici idem (XXVII, 23]: 

certa sunt, sine detrimento quae inter sese commodent. 
adeoque in quarto [l. inc. 138]: 


quin amplexetur qui volt; ego non sinam me amplectier; 


OPVSCVLVM I. 533 


ubi caesura fit post arsin quartam. sed et in parem sedem 
iambicorum vel trochaicorum imparem admitti hanc licentiam 
aliquando exemplo scenicorum non erit ita mirum. atque 
ita habes apud Varronem in senario octenarioque iambico 
anapaestum secundo loco vel quarto [Eumen. 45; 19]: 

sed nos simul atque in summam speculam venimus. 

tu non insanis, quom tibi vino corpus corrumpis mero? 
attamen binis verbis discerpi thesin (nisi primo iambicorum 
loco) raro toleres et aegre. itaque iam olim versum quen- 
dam Lucilii [XXIX, 58] sic dixi videri scribendum: 

Hymnis, ego sic animum induco, quo te ab insano auferas. 
nam vulgo fertur Zymnis, eg. an. sic — tua ab. — upud 
eundem legitur (XXVIII, 23]: 

vasa ec fenestreis in caput 

deiciam qui prope ad ostium aspiraverint. 
at facile potest reponi prope qui. 

Etiam continuati anapaesti vel dactyli bini interdum 
occurrunt, ut Luc. XXIX, 11; XXVI, 21. 

Proceleusmaticum in primo trimetri pede Lucilius non 
magis refugit quam Varro, isdem quidem condicionibus usus 
atque Phaedrus (XXIX, 26; devict. 3]: 

agite, agite, furi mendaci argutamini. 

libet epigrammatia facere et quoniam nomina. 
nam ita et in versust graecanico [Sescul. 12]: 

ubi nitidi ephebi, veste pulla candidi. 

In trochaeis proceleusmatico non locus nisi ut diver- 
sorum pedum constet thesi et arsi, qualis prorsus ab iambis 
abest copulatio, et illa figura haud dubie invenitur apud 
Lucilium Varronemque [XXVI, 3; Eumen. 48]: 

voluimus capere animum illorum. 

Attices philosophiae alumna. 

Verum nusquam tolerandus proceleusmaticus pro tro- 
chaeo positus. nam quae olim apud Lucilium ferebantur 
exempla diversa [inc. 138; XXVI, 18]: 

quin amplexetur qui velit. ego non sinam me amplectier. 

et quod tibi magno opere cordist, inihi vehementer displicet, 
ea pridem procurata a nobis. 

Subtilius expendendum hoc [XXVI, 34]: 


domuitionis cupidi imperium regis paene inminuimus. 


534 OPVSCVLVM I. 


Ac Nonii quidem, qui affert 96, 1 sqq., libri scripti in 
lemmate et exemplis, quae secuntur, habent fere domutionem 
bis et semel domutionis. sed haec nihili esse facile apparet. 
dixisse veteres domitionem, sicut animadvertere, demonstratur 
auctoris ad Ilerennium loco hoc [IIL, 21, 34]: cum verborum 
similitudines imaginibus exprimere volemus — id nos hoc modo 
facere oportebit: 'iam domi ultionem reges Atridae parant '. 
in uno loco constituere oporlet manus ad caelum tollentem Do- 
mitium, cum a Regibus Marciis loris caeditur. hoc erit: 'iam 
domi ultionem reges'. in quibus vel caeco constabit pro illo 
"domi ultionem" non esse scribendum, quod vulgo optinet, 
'domuitionem' (quae enim similitudo intercedit inter hoc 
verbum et Domitium?), scribendum "'domitionem'; quam for- 
mam et Nonii loco, unde orsi sumus, reddemus et Accii 
versibus, qui leguntur ap. Non. 357, 8. ita glosae Latinae 
Graecae [II, 55 ed. Goetzianae]: domitionem, ix«voóov. — 
ceterum versum rhetori allatum non tragici esse cuiusquam, 
sed ab ipso fictum demonstrat producta prima in illo Atridae. 

Ceteri in solutione arsis modi apud Ennium, Lucilium, 
Varronem idem fere atque apud Phaedrum, nonnihil tamen 
laxiores. igitur plerumque fit in verbis plus quam disyllabis, 
saepe et in disyllabis, minus frequenter discerptis inter 
duo verba syllabis, ex quibus tali pacto prius monosylla- 
bumst, rarissime in monosyllabis duobus, ut Varro [regi; 
Mzvízzov 9; yvà9.1 Gtavrov 8]: 

quod coéperas modo ín via, narra 4t ad exodium dücas. 

non sübsilis ac plaüdis et ab Aráto poscis ástricam 

corónam? quid enim hoe mírius? 
et de hoc quidem exemplo infra, ubi de caesura agitur, rur- 
sum erit dicendum. — cotera autem, quae diversa sint, omnia 
vel primi pedis libertate excusanda vel curatius introspicienda 
an sint corrupta, velut Lucil. XXVII, 11 pro wt diutius re- 
stitutum a nobis dislius i£, eiusdem XXIX, 43. tum illud 
inupovei, quod etiamnum nobilest soluta arsis prima et initii 
versus licentia et iniecto vocabulo Graeco excusatur. Ennii l. 
VI traditum in scholiis Terentianis, quae sunt corruptissima: 

qwippé sine cura laetus lautus cum advenis. 
nos in editione: 


sine cura quippe laetus lautus tu advenis. 


OPVSCVLVM I. 535 


Item in Varronis Eumenidibus [42] post trimetros duos 
leguntur haec: /uce locum afficiens, incertum an sic scan- 
denda: /ucé locum afficiens; de quo iam supra memoratum 
exemplo. 

Iam in plusquam disyllabis posse arsin effici fine da- 
ctylici verbi circa principium versus, ut apud scaenicos [cf. 
Hitschel. proleg. in Trinummum pg. CCXXIV], etsi certo 
exemplo vix constat, non negarim, cum vel graecanico in 
trimetro id admiserit cum Seneca Petronius [89, 6]: 


robora minacem quae figurarent equum. 


at quod olim ex Varronis Virgula divina attuli in trochaeos 
divisum ita: 
ego nunc postulo meum 
Agamemnona. tantis coturnis accipit Critonia 
caliandrum, 
id stare non posse olim intellexi. libri: postulem Agamemnona 
meum. numeri sunt aperte iambici: 
tantis coturnis accipit Critonia 
caliandrum. 

in prioribus fortasse legendum ego nunc postulem mi Aga- 
memnona. nam apparet eum, qui verba facit, Critoniae calian- 
drum accipientis gravitate adductum, ut Agamemnona ab 
eo in scaena repraesentari vellet. sed notum quam saepe 
Porphyrio, qui affert illa ad Hor. Sat. I, 8, 48, cum ceteris 
scholiastis in citandis scriptoribus parum curiose rem gesserit. 

Porro apud dactylicos non magis quam apud scaenicos 
in iambicis trochaicisque locum esse solutae arsi in verbi 
tribracho conclusi paenultima et ultima syllaba penitus iam 
mihi persuasum. videnda quae adnotavi ad Nonii lemmata 
"suspicere' et 'accusativus pro genetivo' [400, 16; 495, 20]. 

Tribracho pro iambo posito in primo pede ac paenultimo 
metri iambici cum neget locum Phaedrus, dedisse videntur 
vetustiores. ac de primo pede facile concedent omnes, quam- 
quam exempla certa vix suppetunt. etenim Varronis illa 
[Ovog Avgeg 5; mod. 5]: 

et áviditatem spéribus lactét suis; 
quid áliud est, quod Délphice canát columna lítteris 


ex graecanicis petita sunt iambis. sed in septenario eius- 


536 OPVSCVLVM I. 


dem [mod. 17], si recte versus instituimus (nam in libris 
est hanc eandem voluptatem), invenitur metrum tale: 
] volüptatem hanc eándem 
tacitulus taxim cónsequi lapátio et tisana póssum. 
etiam quinto loco legitur apud Lucilium l. XXIX [18]: 
manus a muliere abstinere melius est; 


ubi codices abstinere a muliere. et potuit olim esse abstinerei. 
item Varronis Tithono [2]: 
quam dereliquit multicupida iuvenitas ; 


ubi libri plerique et fortasse ipse Nonius, qui bis affert, iuve- 
nilitas. ceterum nescio an sit scribendum pronuntiandumve 
iunitas, sicut iunior dicitur et iunix. — contra non tole- 
ratum in editione Nonii apud Lucilium illud [XXIX, 4] de- 
trusu' tota vi deiectu'que Italia. — rarum certe admodum 
tribrachi usum in paenultima sede versuum iambo termina- 
torum fuisse certumst. atque olim monui in libro de satur- 
nio [pg. 49] ne in huius quidem metri reliquiis inveniri tri- 
brachum pro primo vel sexto iambo positum, neque in 
senariis Plauti ac Terentii hanc principis ac paenultimi loci 
formam extare frequentius, nec semper satis certis exemplis, 
sive quod librorum fides sive quod scandendi facultas esset 
incerta. 

Ita tribrachus in fine trochaici septenarii, cuius similis 
est condicio, invenitur apud Lucilium [l. inc. 137]: 

quód mihi commodum érat, ut uda véstimenta pósueram. 

ubi traditum illud reposueram. | 

Caesura trimetri apud Phaedrum semper est vel pen- 
themimeres vel hephthemimeres. ex quibus longe frequen- 
tior illa: 

Aesopus auctor | quam materiam repperit. 

altera ubi usurpatur, ad similitudinem versus heroici, de 
qua re libro tertio memoravi, aut post secundum pedem in- 
cidi solet verbum aut secundus trochaeus cum tertio uno 
contineri vocabulo: 


quod arbores | loquantur, | non tantum ferae. 
furtim igitur dant | Mercurio | mandata ad Iovem. 
cum tristem servitutem | flerent Attici. 


denique si pariter post tertiam ct quartam thesin finiatur 


OPVSCVLVM I. 537 


verbum, at post hanc sit gravius interstitium sensus quam 
post illam, quin hephthemimeris sit ponenda non intercedo. 

Et Phaedrus quidem nullum trimetrum finxit, qui cae- 
sura sua careret. contra antiquiores aliquando, sed raro 
admodum, post tertium iambum finiunt verbum, ut Lucilius 
[XXIX, 12]: 

favitorem tibi me, amicum, amatorem putes. 
Volcacius [v. 11]: 

Turpilius septimum, Trabea octavum optinet. 
Varro [papiapapae 1]: 

oculi suppaetuli nigellis pupulis ; 
quamquam id facile potest corrigi ita, ut in editione Nonii, 
instituta caesura: 
oculi nigellis pupulis suppaetuli. 

at in Lucilii versu [XXIX, 2]: 

sic inquam veteratorem illum, vetulum lupum 

Hannibalem acceptum 
pronuntiandum /wm pro illum, sicut eodem tempore dixit 
Afranius immo li mitem faxo faciant fustibus. — — magis 
etiam dubium illud, spondiacumne sit positum ita apud Var- 
ronem [virg. div. 7]: 

praesertim cum ventrem meum coherceam 
nec murmurari patiar. 

quae quidem sine negotio licet emolliri, ut iam in prima 
editione notatum, si scripseris ventrem cum. sed, ut repetam 
quae in editione Nonii ad 478, 7 sunt adnotata, eam in 
Saturis Menippeis restituendis iam sequimur viam, ne iam- 
bici trochaicive numeri, qui ultro plerumque oriuntur et 
in scriptis pedestribus latinis, in versus cogantur nisi indiciis 
locupletioribus. 

Etiam apud scaenicos inveniuntur senarii quidam post 
tertium pedem finiti, sed ut iambus hic sit, non spondeus. 
in his igitur utrum voluerint loco, quem dixi, fieri caesuram, 
sicut interdum in saturniis factum, an caesuram esse nul- 
lam, non satis constat. nec tamen potest negari a Varrone 
etiam graecanicos trimetros interdum fictos caesura orbos. 

Omni autem incisione caret versus Volcacii: 

decimum addo causa antiquitatis Ennium. 


fortasse scribendum: ant. c. (ita cdd.) d. addo E, 


538 OPVSCVLVM I. 


In septenario iambico caesura fixa post quartum pedem, 
in octonario vel post hunc vel post thesin sequentem. sed 
utriusque metri pauca admodum exstant exempla. semel 
arsis in caesura soluta octonario hoc [yvóà9: 6tavrov 8]: 

non subsilis ac plaudis et ab Arato poscis astricam 
coronam? quid enim hoc mirius ? 
ubi videtur a nomine proprio, quod sequitur, repetenda ex- 
cusatio. 

In trochaico septenario vel, sicubi invenitur, octonario 
longe frequentissimast incisio post alteram dipodiam, ut in 
Pomponii Auctorato : 


neque enim sum Memmi neque Cassi | neque ego Munati Ebriae ; 


ubi male Charisii codex pg. 37 illud ego habet post neque 
enim. 

Apud Lucilium autem aliquando post arsin quartam 
inciditur. ^et potest eadem solvi. quod si non fit, licet 
thesin in pyrrichium diduci. habes igitur haec [XXVII, 7; 
11; XXVIII, 35; XXVI, 82]: 

nulli me invidere, non | strabonem fieri saepius; 

in bonis porrost viris, | si irati seu cui propitil; 

conmovet se nusquam neque  conmittit, ut pereat sibi; 

depugnabunt pro te ipsi et | morientur ac se ultro efferent? 

Eadem haud dubie caesura statuenda, ubi post quartam 
arsin sequitur verbum pyrrichiacum, ut [l. inc. 138]: 

quin amplexetur qui volt, | ego non sinam meamplectier. 
contra in illo [XXIX, 54]: 

perge, amabo, ac si potes, face dignam me ut vobis putem, 
potius legendum /ac. 

Ac ne a Varrone quidem hic modulus alienus [geron- 
todidasc. 13]: 


ubi graves pascantur atque ' alantur pavonum greges. 


igitur nihil obstat, quin recte initium versus trochaici de- 
prendisse sibi videatur Vahlenus in Tithono [5]: 
risi multum, lusi modice | iambis. 
Minus multost elegans incisio post quintam arrin. quam 
cum apud «comicos hic illic inveniri affirmet Ritschelius 
proleg. Trin. pg. CCLXXIV, a tragicorum certe dactylicorum- 


OPVSCVLYM I. 539 


que versibus existimavi arcendam in editione Nonii. neque 
tueor iam quod Lucilio adsignavi metrum tale [l. inc. 135]: 


neque prodire in altum, proeliari hi sub vitei procul. 


ubi nescio an sit scribendum: 
neque prodire in altum, proelium agere sub vitei procul. 


non enim crediderim a Lucilio poni septenarium caesura 
omni carentem; cuius certe licentiae aliud non extat exem- 
plum. — ceterum multa utriusque caesurae vicariae docu- 
menta, quae affert Ritschelius l. m., aliter, atque huic placuit, 
sunt interpretanda, cum saepe vel sensuum interstitia nimium 
curarit vel parum elisionum rationes. 

Tmesis, quae fit in praepositionibus monosyllabis ver- 
borum compositorum, nec ab italicis abest numeris. ea ipse 
Phaedrus usus bis (III, 15, 6; V, 7, 19]: 

novissime prolapsam effundit sarcinam; 
sive mavis, quod tamen minus est concinnum propter elisionis 
defectum: 
novissime pro]lapsam effundit sarcinam ; 
et porro: 
ipso ludorum os|tenderet sese die. 
igitur non caret caesura sua versus Varronis [Eumen. 45]: 
diversum ferri exterritum formidine. 
est ubi dubitare possis, utrum post praepositionem sit inci- 
dendum an ante, ut apud Lucilium [XXVIII, 10; XXIX, 56]: 


Lucili, si in amore ?nritaris tuo ; 
ni rediret ad se atque illam exterminaret miseriam. 

Iam ut de rhythmicis agatur legibus iamborum et tro- 
chaeorum italicorum, monosyllabum antecedente plusquam 
monosyllabo non admisit Phaedrus nisi illud est vel aliquando 
es et praemissa parte, quae in trochaeum exiret, ut [IV, 12, 
1; 4$ B, 4]: 

odi, inquit, illum, quia nialis amicus est. 
tace, inquit; ante hoc novi quam tu natus es. 


ita post tribrachum Lucilius (XXIX, 18]: 


manus a muliere abstinere melius est. 
duriora paullo Varronis haec sunt [Non. 344, 4; 530, 18]: 


at liberos parare cui necesse sit? 
rQózcv rQomovg qui non modo ignorasse me. 


540 OPVSCVLVM I. 


Atque in ceteris tam severe versatus est Phaedrus, ut 
non modo secundi ac tertii, sed ne quarti quidem pedis 
mensuram expleri passus sit fine vocabuli in spondeum vel 
anapaestum, nedum dactylum, exeuntis, veluti in fabulis a 
Dresslero concinnatis inveniuntur talia: 

recusavit, quod clausae erant stomachi viae. 
et protinus auziléum petens anser simul. 
cibo impleretur, sereitéum negaverant. 
exceptus est unus versiculus [III epil. 34], verum non ipsius, 


sed Enuii: 
palam muttire plebeio piaculumst. 


et pleraque quidem a lege aliena iam Langenii opera [pg. 
198 sq.], cetera a nobis in editione utraque Fabularum sunt 
sublata. 

Quin eo progressus curae idem, non ut molossica ac ne 
antibacchia quidem vel qui oriuntur ex his pedibus soluta 
altera longa velut angusto, angusté, continuo, inimico, con- 
tinud, inimicà elisa ultima poneret pro trochaeo primo, altero, 
tertio. igitur non recte nos olim, secuti Bentleium [I, 14, 8]: 

antidoto miscere illius se toxicum ; | 
pro quo debebat poni: 
miscere antidoto illius sese toxicum. 

Nec magis trochaica aut tribrevia (nedum spondiaca et 
anapaestica) solent elidi in arsi secunda, tertia, quarta 
praeter finales a solita nominum et verborum flexione alienas, 
quales sunt in illis *quoniam', 'idem', 'esse', 'atque' [L, 2, 
23; IV, 26, 4; 13, 1; 25, 9; VI, 4, 20], ut: 

inutilis quontam esset qui fuerat datus. 

Atque haec omnia demonstrata a nobis in secunda 
editione Phaedri, ubi suptilius pertractata artis eius metricae 
intima. at Varronem, Lucilium, Ennium minore in hac parte 
uti severitate non mirum. velut in Varronis Bimarco legi- 
tur [2]: 

clamat, sed omnino omnis heroas negat; 
et in Prometheo libero [1]: 

vim propulsare atque inimicum Orco inmittere ; 
item Lucilius l. XXVIII [12]: 


Hymnis, velim £ete id quod verumst credere. 


OPVSCVLVM I. 541 


Praeterea certo constat apud hos perinde atque apud 
comicos creticum, qui sequitur penthemimerim, impleri ali- 
quando vel molossico vocabulo vel choriambico sive longa 
syllaba (quae et solvi potest) cum spondiaco. Lucilius in 
XXIX [20]: 

Chremes in medium, in summum etrat Demaenetus. 


ubi eira! positum pro ierat. Varro in Prometheo [5]: 

levis mens numquam sommnurnas imagines. 
idem in Agathone [6]: 

neque auro aut genere aut multiplici scientia. 
item alibi [Non. 399, 34; 263, 12; 27, 21]: 

antiquorum hominum subductis supercilis ; 

semustilatus inrumpit se in curiam; 

. mea igitur hecatombe pura ac puta. 

atque idem fit in octonario post caesuram. Varro in satura, 
quae inscribitur "uuov uergtig [1]: 

nos barbari, quod innocentes im gabalum suffigimus? 
ubi nescio an sit magis conveniens scriptori tam antiquo 
illud i» gabalo. 

Contra iam arcendum putamus a secundo, nedum a 
tertio pede vocabula in spondeum vel anapaestum exeuntia. 
atque in tanta librorum corruptione utriusque vitii exempla 
suppetunt perpauca, veluti apud Ennium l. I [4] legitur: 

malo hercle $u0 magno convivat sine modo; 


ubi recte Bothius magno suo. neque in Vl potest ferri 
senarii initium tale: a/acer, celsus, lupino. nec magis placet 
Lucilianum illud l. XXIX [14]: 

habeasque animo mihi admodum causam gravem; 
ubi lenissima mutatione restitutum olim: 


habeas quoque animo mi admodum causam gravem. 


attamen servavimus quod legitur 1l. XXVIII [3]: 

habes omnem rem. timeo ne accuser .. 
quippe formulae instar et unius verbi videtur fuisse illud 
omnem rem. unde plane isdem numeris initio trimetri usus 
est Terentius [hecyr. I, 2, 119]: habes omnem rem. pessimi 
autem versus, quos Varroni tribuit Iunium secutus Oehlerus 
[Agath. 7]: 


542 OPVSCVLVM I. 


quid multa? factus sum vespertilio, neque 

in muribus plane neque in volucribu' sum. 
quamquam illud vespertilio recte videtur poni antepaenultima 
brevi. nam quod Ovidius ita reddidit per ambages [metam. 
IV, 414]: 


lucemque perosae 
nocte volant seroque trahunt a vespere nomen, 


id non metri necessitate coactus videtur fecisse, sed ne avi- 
culae exilis et derisae vocabulo vastissimo gravitatem car- 
minis imminueret. eandemque fuisse existimarim causam 
nominis premendi Sammonico [671]. nec magis me movet, 
quod auctor carminis de Philomela, homo barbarus et 
christianus, i produxit hoc versu [39]: 
strix nocturna sonans et vespertilio stridunt. 

sed videtur correpta antepaenultima, ut in eis quae sunt 
papilio, opilio. 

In trochaico septenario, qui ubique simillimus est iam- 
bici senarii, cum apud comicos perinde apponi liceat post 
caesuram verbum in spondeum vel anapaestum excurrens, 
apud dactylicos eius rei exempla prostant paucissima. nam 
Lucilii illud [XXIX, 75]: 

hic me ubi vidit, subblanditur, palpatur, caput scabit 
nondum expeditum iam supra memoravi: contra alibi [XX VI, 
76] recte videntur habere haec: 

— si miserantur se ipsi, vide. 
item apud Varronem [Marcip. 8]: 

Pelian ei permisisse, ut se vel vivum degluberet. 
in tetrametro claudicante eiusdem [Serran. 8] invenitur: 


dormit nlius. vigilant, clamant, ni mirum, calent, rixant. 


sic enim &a nobis haec reconcinnata. libri inepte: nimirum 
vigilant clamant. 

At enim tertium iambum constantem vocabulo in spon- 
deum finiente non tulimus in Anthropopoli vel potius Anthro- 
popoeia Varroniana [4], ubi traditum: 

et Hymenaeus, qui primo lavere alvum marsupio solet. 
ubi nos: primo alvum lavere. — de marsupio, quod correp- 
tam habet alteram, dictum in commentario Noniano [504, 
13] neque minus respuendum erat in Marcipore [7] illud: 


OPVSCVLVM I. 543 


TTTUTTTIT dixe 
regi Medeam advectam per aera in reda anguibus; 


ubi nunc repositum a nobis: 
dixerunt 
regi Medeam per aera in reda advectam anguibus. 

Etiam bacchios numeros et creticos habet Varro, mira 
arte temperatos, ut dubites plerumque utrum graecanicis 
potius an italicis versibus sint adscribendi. 

Bacchios inveni hos [zegi iÉ£«yoygs 4; Hercules tuam 
fidem 2]: 

quemnám te ésse dícám, ferá quí manü córporís férvidós 
fóntium áperís lacüs sánguinís téque vítá levás férreo énsí? 

Imitatum eum Thyestae Enniani canticum celeberrimum 
eodem pede scriptum, sed tetrametris haud dubie [fab. 299], 
adnotarunt docti. — perinde nullo interstitio continuatos, 
sed non sine vitio, habes bacchios alibi: non Tutilinam. quam 
ego ipse invoco, quod meae aures abs te obsidentur. ibi pri- 
mus pes nescio an possit suppleri ita: non tw Tutilinam, ut 
intellegendum sit invoces. in paenultimo olim positum abs tete 
displicet propter molossum. itaque praestat poni i(a abs te, 
ubi i/a idem quod :anto opere. erit igitur metrum tale: 

non tá Tátilinám! quam ego ípse ínvocó, quód meae aürés 
ita ábs te óbsidéntür. 

Tertium exemplum videtur praebere locus servatus in 
commentario Servii Casselani [aen. I, 448] et a HRiesio recte 
adscriptus Varroni Reatino. ibi quae leguntur, videntur re- 
fingenda in hunc modum: 

trisülcaé forés péssulís liberátaé dehíscünt gravés átque níxae 
(innixae codex) ín tardós cárdinüm türbinés .... 
ubi tamen suspicionem movet molossus /ardós cárdinum; 
traditum illud: cardinum tardos. 

Haec igitur exempla consideranti probabile fiet Varro- 
nem bacchios synaphia iunctos continuasse in Saturis per 
pedes plurimos. nam id etiam observatur in creticis. 

Ex quibus pars haud dubie continetur tetrametris, vel- 
uti quae leguntur ap. Non. s. v. 'torquem' (228, 6]: 


téla déxtrá vibránt, rüssa trína émicánt, 
átque insígnítu' dáx Márti' tórque aüreást. 
scüta caéláta Hibéro éx argéntó gravi 
erébra fülgént. 


544 OPVSCVLYVM I. 


idem apud eundem s. v. 'trossuli' [49, 1]: 
nünc emáünt tróssulí 
nárdo nítidí talénto Átticó vólgo ecüm; 
et in Parmenone s. v. 'cedere' [251, 11]: 
cédit vélócibüs iüveni' mémbrís levís, 
nítidus óleó. 
quae si recte sunt constituta in editione nostra (nam quae- 
dam a librorum memoria diversa), apparet, ut par est, 
spondeum non admissum nisi locis imparibus. sed in eadem 
satura descriptio mane in silvam tendentium et ibi ligna 
caedentium continuis videtur constare creticis. certe pars 
eorum nullo pacto cogi potest in tetrametros. sunt autem 
haec [Non. 193, 5; 86, 13; 79, 21; 486, 9; 152, 10; 178, 
30; 494, 26]: 
I. cántus é frónde utí cum ínrigávít caváta naürium ánfrácta in 
sílvám vocáns. 
II. áli' cabállum árborís rámo in üámili ádligátüm relínquít, feréns 
férream ümeró bipínném secürém. 
IIl. caéditür lótos álma; álta frós décidit Pálladís; plátanu' rámís. 
IV. áli' tenéllam ábietém sólu' pércéllit. 
V. álta tráps prónis ín humum áccidéns próxumaé [frángit rá- 
mós [cadéns]. 
conferendus tamen ubique commentarius Nonianus. 
Praeterea Varro in dimetris anapaesticis videtur ali- 
quid sibi licentiae a tetrametris aristophaneis, quibus etiam 
utitur, alienae permisisse et solvendis arsibus et spondeo in 
paenultimo loco paroemiaci ponendo, veluti in Cosmotoryne 
habes haec [1]: 
Phrygió, qui pulvinár poterat 
pingére, soliar defügiebat. 
et Laevius amavit solutam arsin: 


corpóre pectoreque undíque obeso [ac] 
mente éxsensa tardígenuclo 
senio óbpressum. 


idem Varro ibidem [5]: 

munéra belli ut praestárem. 
idem Ivà9. ó«vrov [4]: 

sanguíne rivos conpléret. 
idem Cosmotoryne (8]: 


suavem ád patriam perducit. 


OPVSCVLVM I. 545 


Restat mirificum sotadeorum metrum. cuius cum duplex 
esset genus, alterum arte constantissima ad severissimam 
Graecorum exactum normam, de quo diximus libro II, alte- 
rum liberius habitum, partim peregrinorum auctorum exem- 
plo, partim scaenicorum Latinorum (quamquam vix adducor 
ut credam, quod quibusdam ex metricis adeoque Hermanno 
et Christio visum [metr. graec. et lat. pg. 490 sq.], etiam a 
Plauto compositos sotadeos), utroque usus est Varro; apud 
Ennium Acciumque prioris in fragmentis paucissimis exem- 
plum non extat. quamquam non sine specie Ennio ad- 


scriptum a Lachmanno metrum hoc: 
flle íctu' retró réccidit ín natém supínáüs. 


Igitur cum legitimae hae sint formae ionici a maiori, qui 
ter in versu isto repetitur: 2 uv, —uuvuv, vv— vv, —v-v, 
ità quidem ut a primo et altero pede ditrochaeus fere 
arceatur, usurpetur idem tantum non semper in tertio, cum- 
que quartus pes, qui ionicus catalecticus, spondeo constare 
debeat vel trochaeo, qui italicos adhibuere sotadeos, non 
modo arsin ionici pedis ubique solverunt, sed et contracta 
thesi molossum admisere vel pyrrichio substituerunt iam- 
bum, denique pro ditrochaeo vel spondeum cum trochaeo 
vel trochaeum cum spondeo receperunt. numquam tamen 
longa, quae pro brevi una esset posita, mutata pyrrichio, 
neque magis pro ionico maiore vel minor vel choriambus 
admissus est. 

Itaque in sotadeis italicis admissae ionici pedis praeter 
descriptas l. II figurae tales: 1) v6 v6 uu, 2) 22, 3) 2 4v-, 
4) vUv Zu, 5) Zuu&u, 6) Z-Zo, 1) ZoZ-, 8) X4 -2o, 9) 
Zovs-, 10) v&usu-, 11) Z-vvv, 12) 6o 2-, 13) v6 otv. 

Praeterea ultimi spondei sive trochaei resolvi licuit 
syllabam priorem, ut apud Accium [didascal. II, 2]: 

—-—v sed Euripidi', qui choros temerius. 

Et omnes quidem figuras, quas permissas dixi legitime, 
in reliquiis scriptorum Ennii, Accii, Varronis propter pauci- 
tatem versuum non iam inveniuntur. habes sextam cum se- 
cunda apud Varronem [Sescul. 21 |: 

qui se in ganeum ac censum coniecit amicae; 


L. Muelleri; De r. m. p. L. 35 


546 OPVSCVLYM I. 


item tertiam cum septima [est modus matulae 3]: 
quis in omni 
vita heluo nívov ó£nag olfacit temetum ? 

ubi zívov óéxag dictum, ut apud Homerum zívzw xgyt3jgas. 
— quarta cum secundast in Sota Ennii [2]: 

alius in mari vult magno tenere tonsam; 
duodecima cum sexta et septima apud Accium [didascal. 
IL IE 

aliter ac. sit rellatum. redhostiant responsum ; 
denique undecima cum septima et duodecima apud eundem 
IX, 1]: 

nam quam varia sint genera poematorum, Baebi, 

quamque longe distincta alia ab aliis, s$s, nosce. 

Omnino Accii sotadei aliquanto duriores sunt quam 
Varronis. 

Iam de synizesi agendum et elisione. ubi etiam in 
metris italicis media quaedam optinet ratio inter scaeni- 
corum usum et dactylicorum. et omnium quidem ut in 
ceteris, ita in hac parte cura et diligentia princeps Phaedrus. 

Qui in synizesi nihil habet, quod ab optimorum auc- 
torum usu sit alienum. non indigna mentione dihaeresis, 
qua illa adsuevi, adsuetam, insueta usurpantur tetrasyllaba 
[IV, 8, 7; III prol. 14; I, 11, 5]. 

Contra a prioribus admissa quaedam, quae dactylicorum 
in libris vel numquam inveniantur vel raro. 

Sic Ennius [sat. III, 9] meum posuit monosyllabum. 
porro apud Lucilium coacta haec [XXVI, 67; 75; XXVII, 
18; XXVIII, 5; XXIX, 13; 16; 44; 45; 60]: tuorum; tuam ; 
mei; eodem; cuius; tametsi; deum; meo; eodem. ita Licinus: 

eorum ille opera ne domum quidem habuit conducticiam; 
et Volcacius: 

eum meo iudicio errorem dissolvam tibi ; 

tuae quae vocantur fabulae, cuiaene sunt? 
nam sic recte docti (in libris est hae quae) denique apud 
Varronem inveniuntur talia [sbgev 7 Aozég r0 züyu« 3; 
Sard. ven. 1] cuius; mei. fuit et, cum eidem tribuerem 
trisyllabum posteaquam; de quo tamen nunc dubitare me 
commentario in Non. 397, 44 declaravi. verba sunt ex Lege 


OPYSCVLVM I 547 


Maenia et quidem haec: signa tum (ita Lipsius; signati cdd.) 
sacra esse desierunt, posteaquam homines sunt facti. ibi uos: 
sunt sacri; at Fruterius: sunt facti sacri. quo recepto si 
posteaquam trisyllabum esse posse statueris, oritur trochai- 


cum tale: 
signa tám sacra 


ésse desiérunt, posteaquam hómines sunt factí sacri. 
sed de hoc ipso est cur ambigatur; neque ausim Varroni 
addere quod Pacuvio tribui [Non. 192, 33] postequam. — 
praeterea praesens positum post illud posteaquam nihil habet 
cur incuses. 

In elisione Phaedrus nihil ferme probat, quod a dacty- 
licorum usu sit alie-um. nam quod legitur apud eum [I, 
27, 2]: 

haec res avaris esse conveniens potest 

et qui humiles nati dici locupletes student, 
ubi q«i plurativo numero positum cum vitio eliditur, hos 
versus contra Dentleii suspicionem qui defenderet nondum 
extitit. in Perottinis fabulis quod fertur [8, 21]: 


virum ut in re atroci Magnus stomachans imperat, 


in illo atroci prima positionis iure productast. — non elidit 
cretica; nam vix hoc contrarium videbitur [IL, 8, 18]: 


sed ille, qui oculos centum habet, si venerit. 


iambica sequente vocali acuta non magis ponuntur ab 
eodem. legitur sane [III, 7, 15; V, 9, 4] in principio metri: 
veni ergo mecum; (ace, inquit; sed imperativi hi usitatissimi, 
ut dictum l. IV, paene aequant pyrrichium. non autem huc 
pertinere, quod fertur apud Perottum [21, 10] «ave usque 
ingessit, Àam l1. V. demonstratumst. — at pyrrichiaca in m 
exeuntia in brevi eliduntur bis, si recte habent, de quo 
dubites, haec [IV, 5, 34; fab. Per. 8, 21]: 


domum et ornamenta cum venustis hortulis ; 
virum ut in re atroci Magnus stomachans impernt; 


ubi valde probabilest delenda illa et; ut. 

Denique adscribenda duxi, quae de relicuis figurae huius 
modulis dicta sunt editionis maioris pg. XIII: 

Quas in thesi prima factas toleraveram a. 1868 elisiones, 


iam omnes damnavit animus. item elisio aliena a pede 
35* 


548 OPVSCVLYM I. 


ultimo. alioqui maiore elidendi licentia Phaedrus utitur 
circa initia versuum thesinque vel arsin quintam, maiore 
cautione circa caesuras. 
At non eadem in copulandis vocalibus usi suptilitate 
antiquiores. 
Ac primum quidem a Varrone illud quae elisum in 
brevi [Eumen. 39]: 
quae casta vestis? aetas quae adulescentium? 
item a Licinio qui [Sueton. ed. Reiff. 28]: 
tres per id tempus qui agitabant nobiles facillume. 
nec Lucilius est veritus re iungere cum brevi [XXVIIL 37]: 
in re agenda ipsa ridicula iactat atque alia adserit. 
quid quod idem iambicam vocem posuit sequente brevi 
[XXIX, 36]: 
coicito te intro ac bono animo es. 
eo minus id recusandum in cretica (XXVI, 75]: 


tuam probatam mi et spectatam mazwme adulescentiam. 


Igitur nec hoc admirandum, quod iambica eliduntur in 
acuta. 
Ita Ennius [l, 4]: 
malo hercle magno suo convivat sine modo. 
Lucilius [XXIX, 25; 3]: 
malo hercle vostro confectores cardinum ; 
hoc tum ille habebat et fere omnem Apuliam. 
Volcacius [12]: 
nono loco esse facile facio Luscium. 
Varro in numero bacchiaco [Hercules tuam fidem 2]: 
meae aures; idem in sotadico [Aborig. 1]: 
mugit bovis, ovi' balat, equi hinniunt, gallina. 
Item in principio metri elisio fit, ut apud Ennium 
|IIL, 10]: 
nam is non ben volt tibi, qui me falso criminat ; 
apud Lucilium (XXVII, 9; XXVIII, 24]: 


re in secunda tollere animos, in mala demittere ; 
ne hoc faciat atque ex hac is aerumns exeat : 


apud Varronem [Eumen. 15; trihodit. 3; cf. et Prometh. lib. 
frgm. lI, ap. Non. 199, 27]: 


OPVSCVLVM I. 549 


tam infandum, quod non aliquis dicat philosophus ; 
nam ut ecus, qui ad vehendumst natus, tamen hic traditur 
magistro. 
at nescio num memorandus sit locus ille [sciamach. 1]: 
te, Anna ót Peranna, Pánda Cela, té, Pales, 
Neriénes et Minérva, Fortuna ác Ceres. 
nam valde probabilest quod Buechelerus reposuit NWerienis. 
quod si recte habet, trimetri sunt graecanici. — et Volcacius: 
8i erit, quod quarto detur, dabitur Licinio. 
et Porcius: 
dum Africani vocem divinam inhiat avidis auribus, 
dum ad Philum se cenitare et Laelium pulchrum putat, 
dum in Albanum crebro rapier . . . . . .. ; 
dum se ab his amari credit ob florem aetatis suae. 

Contra ante ultimam metri syllabam nulla fit usque- 
quaque elisio. conferenda, quae notata ad Non. 112, 10 sq. 
— nec nisi rarissime ante syllabam paenultimam eadem ad- 
mittitur figura. 

Elisionis neglectae servata longa non habeo certum 
exemplum. contra hiatus, quem vocant, Bentleianus aliquo- 
ties invenitur. is constat correpto in priore parte arsis 
solvendae monosyllabo longo vel in » exeunte. itaque Lu- 
cilius (XXVIII, 10; 1; XXVI, 67]: 

Lucili, $$ in amore inritaris tuo ; 
privabit; igni cum et aqua interdixerit ; 
PIDE nonne multitudinem 
tuorum, quam in album indidisti dextra, confeci tibi ? 
ita Porcius, si recte habet hemistichium supra positum: 
dum in Albanum crebro rapier; 
ubi talia fere excidisse: gaudet se festo die sive comitem viae 
demonstrant praecedentia. 

Apud Varronem non inveni exemplum simile. sed casu 
id evenisse facile tibi persuadeas. 

Iam breviatae in versu sequentibus binis consonis prae- 
ter mutam cum liquida in medio verbo vocalis non habetur 
certum exemplum. nam quod apud Lucilium tulimus haec 
[XXVII, 28; 14]: 

ille contra omnia inter plures sensim et pedetemtim it (om. cdd.) 


foras; 
facit idem quod sli, qui inscriptum e portu exportant clanculum, 


550 OPVSCVLVM I. 


subtrahendam utrobique putavimus alteram /, sicut non 
timuimus apud eundem reponere //, /um, lis pro illi, illum, 
illis, ut eodem tempore Afranius dixit: immo li mitem faxo 
faciant fustibus. nam ut in ipse et iste, etiam in ille omis- 
sam aliquando i et Romanicarum linguarum probatur exem- 
plo. — quamquam altero loco potuit lenissima mutatione 
reponi i vel hi, priore eit (vel if) contra — pedetemtim foras. 
contra non censui tolerandum [XXIX, 7]: 


quid? quas partiret ipse pro doctrina boni.; 


Iam vocalem brevem sequentibus muta cum liquida 
praeter gn non produci apud scaenicos vetustissimos rectis- 
sime demonstravit Ritschelius. itaque non possunt ferri 
haec apud Naevium et Accium: 


éna licet seníle tractet rétritum rutábulum; 
. . qui hine superéscit Spartam ei átque Amyclas trádo ego. 


reponendum illud detritum; porro huic qum (quin hinc cd. 
Festi pg. 302) superescit, Spártam atque Amyclas trádo ego. 
nam 4mycías brevi esse paenultima iure adfirmarunt Her- 
mannus et Ritschelius [opusc. II, 502 sq.]. praeterea in versu 
Livii: 
quem ego nefrendem alui, lacteam immulgens opem 

sic scandendum: quem egó nefrendem, non quem ego néfren- 
dem; nam nefrendem, ut nefas, nefarium, habere primam cor- 
reptam apparet. denique illud, quod est iam domitionem reges 
Atridae parant, non a tragico quodam fictum, sed ab auctore 
Rhetoricon ad Herennium datorum supra (memoravi nam 
Atrida primam corripit. contra tragicorum fragmentis ad- 
dendus fuit versus ille, in quo etiam dictum de Atrida: 


Danai, qui parent Atridae, quam primum arma sumite. 


ubi pro Aftridae codices [gramm. lat. IV, 394; V, 291] Atrides, 
Atridi, Atridis. et Atridis minus bene fertur vulgo. item 
tragicum hoc [l. m.]: 

itis, paratis arma quam primum viri ? 
et porro [gramm. lat. V, 296; 387]: 


tetulit senilis Poeas ad caelum manus. 


OPVSCVLYM I. 551 


denique nullast causa cur anapaestica, quae Diomedes pro- 
fert [gr. lat. I, 512]: 

agite, o pelagi cursores, 

cupidam (f. cupidum) in patriam portate, 
huic potius quam poetae tragico tribuamus. 

At e comoediis aperte venere haec [Charis. gr. lat. I, 
214; Pomp. V, 307, ubi cf. notam Keilii; Quintil. VI, 3, 90]: 
villast patrui, hic ager est, ubi stas; pone versum illac marest; 

vinum precemur. nam hic deus praesens adest; 
. .. quid? tu me hippocentaurum putas? 
Titinio vero addendum, quod Porphyrio notavit ad 
Horatii illud [C. II, 6, 10]: dwce pellitis ovibus Galaesi: 
Tarentinorum hortorum odores qui geris. 
porro Afranii verba, a Pompeio grammatico [V, 311] aliis- 
que servata, ita sunt dispescenda metro: 
numquis me quaésiit? — 
bóna fortuna. 
Denique incertum, ex comoediis an ex tragoediis petita 
sint ea, quae leguntur apud Charisium [l1, 195; Keil. ad- 
dend. 609]: 


. non tu scis, síquas aedes ígnis cepit ácriter, 
haud fáciles sunt. defénsu quine cónburantur próximae. 
-— aégre faciam fíliis. 

Sed ut redeam in viam, dignissimumst memoria illud, 
italicis dactylicorum versibus communem fieri vocalem bre- 
vem sequente muta cum liquida; ut est apud Lucilium 
(XXVIII, 27]: 


at cui? quem febris una atque una dzeiía. 


nec aliter, puto, Varro [andabat. 8]: 
ideoque alterum appellamus a calendo caldorem, 
alterum a fervore febrim. 
idem alibi [leg. Maenia 2]: 
siqui patriam 
maiorem parentem extinguit, in eost culpa, quod facit. 


et porro [Non. 226, 14]: 


dotis dato insulam Chrysam, agrum Caecubum, seplasia 
Capuae, macellum Romuli. 


552 OPYVSCVLVM I. 


contra non jam existimo idem admissum a Cicerone in ver- 
sibus tragicis, quos ex Sophocle transtulit [tuscul. II, 9, 
21; 22]: 
perge, aude, nate. illaerima patris pestibus. 
tricipitem eduxit hydra generatum canem. 
nam priore loco potest seribi patriis; hydra. autem num brevi 
sit priore dubium. et produxit item Varro [Meleagr. 7]: 
adde hydram Lernaeam ét draconem Hespéridum, quotquot béstiae 
fuérunt inmanés, 
nam haec metro contineri, quamquam libris traditum illud 
quot, et asyndetae orationis vigore probatur et ea re, quod 
Lernaea hydra dicta, non Lernae, cum sequatur draco 4fe- 
speridum. 

At Phaedrum eandem quam dactylicos normam tenuisse 
iam perspectum a Langenio [l. m. 207]. idem tamen in fine 
verbi positionis legem neglexit in his [IlI, 3, 14; append. 
9, 12]: 

Aesopus ibi stans, naris emunctae senex. 

licet horreum patescat, ego scalpam tamen. 
apud Lucilium similia non inveniuntur. sed quae in hexa- 
metros dactylicos admisit, cur ab iambis trochaeisque arceret, 
nulla fuit causa. apud Varronem quod traditumst in ana- 
paestico metro [Eumen. 46]: 


tertia Poenarum ZInsaniía (infamia, infama cdd.) stans, 


post illud 7nsania quaedam hausta videri in editione Nonii 
significavimus. nam et displicet monosyllabum praecedente 
plusquam monosyllabo positum in fine versus. 

At qui in numeris italicis positionis iure produxerit 
finalem brevem sequentibus consonis duabus non invenio. 

Denique productiones finalium sive arsis seu caesurae 
vi vel sequente nomine proprio sive Graeco effectae nullae. 
nam in Protreptico Ennii illud vide! cum aequat iambum, 
notumst huius tempore finales in af, et, it exeuntes, si se- 
cunda produceretur persona, plerumque longa usurpatas 
vocali. quod in Flaxtabulis Varronis legitur [3]: atque si 
addam, quantei misericordia mea heredibus meis stet, quot 
miseros sublevaverim, possunt quidem ex hisce octonarii elici 


OPVSCVLVM I. 553 


iambici, sed et aliter atque in editione Nonii propositum, 
velut ita: 
atque si addam, quantei misericordia 
heredibus stet mea meis, quot miseros sublevaverim. 

Finem feceramus olim libelli insectando errores quos- 
dam Oehleri Vahlenique et propria proferendo commenta. 
sed illorum libri cum pridem sint antiquati, nostra autem 
recepta fere in editiones Lucilii ac Nonii, iam chartae parci 
melius est. | 


X. 
OPVSCVLVM II. 


DE POESI RYTHMICA 


De poesi rythmica Romanorum pariter et Graecorum 
pluribus expositum a nobis in libro de saturnio versu 
|pg. 28—36]. praeterea memoranda, quae de origine eius- 
dem docte, ut solet, et ingeniose disseruit Guilelmus Meierus 
in libris, qui inscribuntur 'de rythmis Latinis! et 'de origine 
rythmorum Latinorum et Graecorum', Monachii a. 1882 et 85 
editis cum hoc mihi in plerisque rebus cum plane con- 
veniat, maxime in eo quod dicit rythmica veterum carmina 
minime originem traxisse ab observantia accentus gram- 
matici, hoc potissimum dissentio, quod putat Semitarum 
imitatione ut homoeoteleuti in fine versuum constantis, ita 
modulationis rythmicae initia provenisse [de or. rythm. 
pg. 113 sqq.] ego vero non video, cur haec non possit 
deduci ex linguae Latinae Graecaeque per decursum tem- 
poris facta depravatione et ignorantia contemptuque quan- 
titatum, illa ex homoeoteleuti usu inde ab Homero apud 
veteres pervulgatissimo. sed scilice& non curantur a me 
carmina posteriora fine cultus Romani, h. e. VI vel VII p. 
Chr. n. saeculis. quae inde a Caroli Magni tempore pro- 
venere non tango. 

Itaque hoc loco satis visum, quae de re eadem ante 
annos plus triginta disputavimus, repetere paucis immutatis. 

Antiquissimi Romanorum cum haud dubie essent ingenio 
longe minus musico quam Graeci — unde et saturnio metro 


OPVSCVLVM II. 555 


diu fuere contenti et Plauti Terentiique cum patientia tulere 
versus —, mox neglectos a doctis facile degenerare vulgi 
rythmos verum erat. tum subacto orbe terrarum et eversa 
Italia cum plerique provincialium assumerent linguam La- 
tinam non quasi maternam, sed ut novercalem, celeriter res 
eo pervenit, ut quantitates verborum vulgo neglectas scholis 
perdisci oporteret. quae cum non paterent nisi beatis, tum 
vero omissis priscis rationibus versuum exortast illa, quae 
notatur a Latinis grammaticis, inter rythmum et metrum 
differentia. cuius primum vestigium in fragmento Laberii 
reperitur hoc 'versorum, non numerorum numero studuimus'. 
quamquam minime credibilest popularia aequalium huius 
carmina ad vulgarem pronuntiationem fuisse composita, sed 
potius significari verbis istis metrum saturnium, quod quan- 
tumvis rude tamen prorsus ad leges quantitatum fuit accom- 
modatum. plura de Laberii versu dicta libro supra memo- 
rato [pg. 5]. verum ubi et hic numerus venit in oblivionem 
et pariter rerum prosodiacarum cessavit peritia, tunc ea 
norma evenit modulorum, quae sermone rustico Latinorum 
coalita mox ad Romanicas fluxit linguas. 

Et primum carmen rythmis compositum extat Commo- 
diani Afri, quod circa annum p. Chr. n. CCXXX prodiit [I, 
6, 2]. nisi forte quis adsentietur Schuchio [de poes. Lat. 
rythm. et rim. p. 13] esse rythmicos et exacta metri ratione 
vacuos versus Hadriani hos 'animula vagula blandula, hospes 
comesque corporis, quae nunc abibis in loca pallidula rigida 
nudula nec, ut soles, dabis iocos. iam cum GCommodianus 
civicae turbae, ut ipse ait, hoc est indoctorum hominum in 
usum librum suum ediderit [I, 1, 7], non hercule numeris 
ab ipso inventis, sed pridem notis ac vulgo tritis eum usum 
existimabimus. sed ne tamen nimis antiquo tempori ori- 
ginem adscribamus poesis rythmicae, ea re prohibemur, quod 
caret omni probabilitate homines provinciales, quos utique 
credibilest primos novae artis extitisse auctores, contorsisse 
peregrinum sermonem ad leges alienissimas, antequam opti- 
neret vulgato usu lingua Latina, id quod evenit circa annum 
urbis DCCCL. nam cum ultimorum ordine hominum usu 
versus rythmicos oriri verum esset —- quippe nobiles et 
liberaliter eruditi omnibus pariter temporibus fastidierunt 


556 OPVSCVLVM II. 


eos —, quis iam credet illos popularia carmina nuper illata 
potius et paene ignota quam vulgo optinente et a parentibus 
accepta composuisse oratione?  quodsiquis sibi persuaserit 
apud ipsos Italos provenisse primum antiquae artis con- 
temptum, eo certius firmabitur opinio supra proposita. nam- 
que cum ad Galbae usque imperatoris tempus carmina po- 
pularia, quae feruntur apud Suetonium, plane quantitatum 
et elisionum servent leges, non potuit invalescere modulus 
rythmicus ante finitum saeculum a. u. c. nonum. ceterum 
etsi plurimas propter causas facilius Latinum sermonem 
quam Graecum corrumpi potuisse haut nego, tamen non om- 
nino certum, quod dicit Henrichsenus [de vers. polit. p. 25 
ed. German.] non ante medii quod dicitur aevi tempora 
extitisse apud Graecos qui accentum grammaticum quadam- 
tenus in pangendis respicerent carminibus. etenim cum iam 
Georgius Pisides, per priorem saeculi septimi partem qui 
fuit, interdum eam sequatur rationem, ut vocalis quaelibet 
sequente una consona sit communis, praeterquam quae pro 
ambiguitate mensurae diversis distinguuntur litteris, apparet 
hercule illius temporis Graeculos tam fuisse ignaros quanti- 
tatum tamque obnoxios praeceptis scholicis, pessimis quidem 
pariter atque ineptissimis, ut propius absint ab arte metrica 
veterum Latinorum non Venantius modo et Eugenius, Ho- 
mani homines, sed barbari Beda et Rhabanus. quodsi docto- 
rum hominum tantillam videmus in certissimis antiquorum 
placitis reverentiam, qualem tandem vulgi fuisse existima- 
bimus? at extincta peritia legum prosodiacarum et me- 
tricam cito perire oportuit fuit observantiam. quare non 
aberrabimus a vero statuentes ultimis Romani imperii tem- 
poribus invaluisse apud Graecos poesim rythmicam. apparet 
autem multum increbescente fide christiana promotum esse 
recentis genus artis, primum quod gratius fuit sacerdotibus 
et episcopis novos numeros, quam qui Vergilii et Ovidii et 
paganorum auctorum aemulatione temperarentur, optinere 
in vulgi carminibus, deinde propter eum formae contemptum, 
qui ab orientalibus gentibus per quartum quintumque sae- 
culum cum fluxisset ad occidentales, non pluris quam templa 
et statuas deorum habuere plerique ipsum metricae antiquae, 
ut ita dicam, aedificium. 


OPVSCVLVM II. 551 


Iam de ratione carminis rythmici haec habet Beda [2380] 
"metrum est ratio cum modulatione, rythmus modulatio sine 
ratione. plerumque tamen casu quodam invenies etiam rationem 
in rythmo, non artificii moderatione servatam, sed sono et ipsa 
modulatione ducente, quam vulgares poetae necesse est rustice, 
docti faciant docte'. quae, satis commoda alioquin, hoc tan- 
tum nomine sunt falsa, quod dicuntur casu admitti, quae 
necessitate provenere. namque ubi primum coortast modu- 
latio rythmica, pridem abolito versu saturnio non potuit 
fieri, quin consulto illa aptaretur vulgatissimo cuique metro. 
itaque eius norma constantes inveniuntur primum hexametri 
dactylici, praeterea iambici dimetri ac trimetri, denique 
tetrametri trochaici, qui omni tempore valde placuere Ro- 
manis, et ex dimidiatis eis orti dimetri. sed et sapphica, si 
dis placet, et choriambica provenere carmina. continentur 
autem isdem systematum finibus iambi et trochaei, quos 
apud doctos christianorum poetas optinuisse libro I ex- 
posui. itaque dimetrorum quater recurrentium speciem 
habes in carmine Auspicii ad Arbogastem dato [Mign. LXI, 
1005—1008] et in illo pulcherrimo 'apparebit repentino dies 
magna domini', quibus plurima addent sine mora, Danielis 
aut ceterorum qui evolverint collectanea. dignum autem 
memoria eadem, quae omnino optinet in ultimorum temporum 
carminibus Latinis, caveri cura, ut in fine strophae sensus 
aliquo modo terminetur. 

Ceterum cum tam curiose excultus esset sermo Latinus 
ad numeros non modo iambicos, sed et dactylicos, non mirum 
erit, quod aliquando haeres dubius, nimisne mala carmina 
metrica an satis bona habeas rythmica. de qualibus nos 
iudicium in medium relinquemus. at enim vix existimamus 
isdem auctoribus pariter et rythmica carmina composita et 
metrica. 

Sed iam leges rythmorum usu frequentissimorum certas 
perstringemus quam brevissime. de quibus qui plura voluerit 
doceri, legat libri de saturnio metro pg. 29 et sequentes. 

Itaque primum nos advertent hexametri Commodiani et 
siqui similes inscriptionibus latent. qui valde sunt difficiles 
ad legendum nec nisi auritis aperti hominibus, primum, ut 
minora quaedam omittam impedimenta, quod sublata quanti- 


558 OPVSCVLVM II 

tatum reverentia haudquaquam tamen optinet grammatici 
accentus observantia, deinde quia omnino non licet certis 
legum circumscribi finibus, quae contemptis oriuntur regulis. 
— sed plene versus istos enarrare cum a gravitate operis 
habeamus alienum, haec potissimum notabimus. igitur pri- 
mum memorabo accentus rationem in priore maxime, quod 
ad quintum pertinet semipedem, hemistichio neglegi. cum 
in secundo, ut ipsa fert natura, satis diligenter servetur. 
nam et illud ferme cavetur, ne secundus pes aut tertius 
dactylico seu spondiaco constet verbo. tum sede quinta 
perpetuo optinet dactylus. ^ denique finitur versus ille, 
pariter ut sapphicus hendecasyllabus, voce plerumque quidem 
productam, sed utique accentu insignitam habente paen- 
ultimam. optinet autem ferme incisio semiquinaria virilis. 
ceterum ubicunque accentus neglegitur ratio, non tamen lex 
succedit quantitatum, sed mira potius inconcinnitas, quae 
iusta plerumque norma caret. 

Longe apertior est modulus in iambicorum trochaico- 
rumque rythmorum observantia. nam in his extra initium 
certe iambicorum non solet violentius mutari pronuntiatio 
vulgaris. quod tamen minime cura accentus grammatici 
effectum, sed ipsa ratione metrorum, de quibus agitur, ser- 
monisque Latini natura loco supra memorato demonstra- 
tumst. 

Igitur satis diligenter cavetur, ne spondiaca aut tro- 
chaica verba ictum accipiant in secunda excepto principio 
numeri, et magis etiam, ne dactylum aut creticum sive tri- 
brachum explentia in media syllaba habeant accentum, id 
quod ne in heroico quidem metro videtur admitti a Com- 
modiano. ceterum in numeris iambo exeuntibus intellegitur 
paenultimam syllabam brevem esse oportere. neque vero 
locus est in carminibus his aut solvendae arsi aut admittendo 
anapaesto, ut abundantes interdum syllabas non magis quam 
deficientes sapientia quadam auctorum metrica, sed potius 
imperitia stultitiaque evenisse sit credibile. — porro cae- 
surae in trimetris aut tetrametris rythmicis eaedem, quae in 
metricis, servantur, h. e. penthemimeris et quae fit post 
quartum trochaeum, nec minus in sapphico numero aut 
asclepiadeo ante syllabam a fine sextam oratio inciditur. 


OPVSCVLVM II. 559 


Iam elisionis ac synizesis exiguum usum fuisse in poesi 
rythmica libro IV declaravi. 

Ceterum quamquam carmina ista neque metri digni- 
tatem neque sermonis venustatem habent ullam, non tamen 
iniucundum nec inutjle eorum eveniet studium, cum quae- 
dam ad sonum et pronuntiationem pertinentia vulgaris potissi- 
mum moduli versibus declarentur, qualia nos subinde attu- 
limus. sed hunc plene fructum percipere eo demum tempore 
licebit, quo hymnos ecclesiasticos et quidquid rythmicorum 
extat carminum habebimus edita artis severitate iudiciique 
libertate illa, qua maxime opus est in re tam intricata. 
quod tamen negotium ut utile satis, ita longe difficillimumst. 
nam et immensa in hac parte litterarum saevitum inter- 
polatorum libidine. 


A. 
OPVSCVLVM Ill. 


DE LITTERIS AC VOCIBVS VERSVVM. 


Nequis ullam artis Latinae partem silentio a nobis omitti 
increpet, placet promi quaedam de litteris ac vocibus ver- 
suum, ut tamen quaestionem satis suptilem delibemus potius 
quam exhauriamus. 

Itaque primum indignumst nobisque poetisque dactylicis 
putare illos inseruisse libris verba solis constantia consonis. 
unde vel hanc ob causam displicebit, quod Martiali Schneide- 
vinus tribuit haec [II, 27, 3; V, 25, 2] 'effecte graviter st 
nequiter euge beate'; 'Leitus ecce venit. st fuge curre late". 

Praeterea optimum quemque poetarum providere ve- 
rumst, ne eadem seu vocalis sive consona vel in versu eodem 
vel in verbo nimis saepe occurrat. de qua re iam recte 
iudicavit Muretus Variarum lectionum lib. I (cap. 15]. cete- 
rum augetur vitium, cum aut vastae nimis ac spatiosae aut 
nimis exiles sunt litterae, in vocalibus etiam ea re, si sint 
ut sono ita quantitate pari minus tamen haec curant ei, 
qui allitterationis tenentur studio. de quibus postea videbi- 
mus. quantum ad ceteros, apertumst, sicut apud nos qui 
paullulum callent auribus reformidant tale, qualest notissi- 
mum illud Gellerti '/ebe, mie du, menn du stirbst, muenschen 
mirst gelebt zu haben', magis etiam Latinis hominibus, dili- 
gentioribus multo et suptilioribus hac in parte, improbari 
oportere multiplicatis litteris paribus aut similibus vasta et 
sonora. raro igitur invenies qualia sunt Maronis haec [aen. 
1, 7] 'Aibanique patres atque altae moenia Romae" sive Statii 


OPVSCVLYVM III. 561 


mavis [achill I, 1] 'magnanimum Aeaciden formidatamque 
Tonanti', in quibus una vocalis « nimis optinet inter ceteras. 
nec eleganter Vergilio [aen. III, 386] et Ovidio [am. II, 15, 
10] 4eaeae genetivus admittitur, nisi quod nominis proprii 
necessitate excusabitur. idem alibi saepe aurium iudicium 
finitionibus grammaticorum praerancidis, quas Valerius Pro- 
bus dicit apud Gellium [XIII, 21, 1], anteposuerunt. veluti 
Vergilius, ne quater in continuis syllabis inesset i littera, 
maluit dicere /imem genere feminino sic [aen. II, 554] 'Aaec 
finis Priami fatorum". at idem alibi diverse [aen. I, 241] 
"quem das finem, rex magne, laborum'. minus suave foret 
quam. — etenim haec Gellii testimonio [XIII, 21] firma cur 
ambigamus nulla prorsus est causa. ceterum soni, quam 
euphoniam vocant Graeci, studium in poetarum dictionibus 
aestimandis cum alii minus respexerunt tum, ut puto, Phi- 
lippus Wagnerus libri de orthographia vergiliana locis eis 
[396; 401], ubi de accusativo tertiae in is exeunte disputat. 
ita vel a litteris habet, quo displiceat, quod Bentleius in 
Horatii melicis [L, 1, 6; III, 24, 44] scripsit per coniecturam 
"evehere ad deos! vel 'deserere arduae'. nam quod alibi 
(I, 6, 12] dixit idem 'culpa deterere ingeni', apparet non 
sine consilio quodam carmen malum, quod deprecatur, etiam 
soni deformitate depingi nempe lusus tales in libris eius 
etsi rariores sunt aliquanto quam in Vergilii Ovidiique, tamen 
minime sunt infrequentes. ac saepius quidem inveniuntur 
in Saturis Epistulisque, sed ne a ceteris quidem absunt 
scriptis, velut [c. III, 13, 15]: 
unde loquaces 
lymphae desiliunt tuae; 
item [ep. 16, 48]: 
levis crepante lympha desilit pede. 
monstroso autem prorsus invento usus Iacobus tribuit Mani- 
lio in fine metri cuiusdam [IV, 478] talia 'atque quater quae 
quina notatur', cum nec ranarum ubi sonitum imitatur 
Ovidius saepius quam ter 4w posuerit hoc versu [met. VI, 
376] 'quamvis sint sub aqua, sub aqua maledicere temptant". 
sed Iacobo ignoscemus, quod facit quaxantem Manilium, 
quippe quem omnino ferae quam hominis reddiderit similiorem. 
quid quod ille sibi persuasit boves aliquando in urbe Roma 
L. Muelleri; De r. m. p. L. 36 


562 OPVSCVLVM III. 


praefuisse dictaturae, quod Marquardus et Beckerus et siqui 
alii antiquitatibus student liomanis omisisse se dolebunt. 
neque enim aliter in eodem Manilii libro quamquam ne a 
ceteris quidem sollicitata tolerasset haec [!48]: 

Serranos Curiosque tulit fascesque per arva 

tradidit, eque suo dictator venit aratro. 
at quam diversus in eadem re narranda M. Tullius [or. pr. 
Rosc. Am. c. 18], cuius sunt haec '»e fu, Eruci, accusator 
esses ridiculus, si illis temporibus natus esses, cum ab aratro 
arcessebantur, qui consules fierent. neque Claudianus dixit 
in medio aratro ambitos esse qui summam inirent potestatem, 
sed plurativo numero sic [17, 8; cf. et Ovid. fast. III, 781]: 

docuit totiens ad rura profectus 

lietor et in mediis consul quaesitus aratris. 
nimirum ultimae audaciae fuit in Manilii verbis et ipsis a 
pro e reponere. 

Deinceps magna cura servatur, ne nullo se excipiant 
intervallo syllabae aut voces simile vel idem sonantes. de 
qua re bene Servius ad Vergilii illud [aen. II, 27] Porica 
castra 'mala est compositio ab ea syllaba incipere, qua superius 
finitus est sermo. nam plerumque et cacemphaton facit, ut hoc 
loco' nec minus Quintilianus [IX, 4, 41; cf. Diomed. gr. l. 
I, 465 sq.]: 'videndum etiam, ne syllabae verbi prioris ultimae 
et primae sequentis idem sonent. quod nequis praecipi miretur, 
Ciceroni in epistulis excidit 'res mihi invisae visae sunt, Brute' , 
etl in carmine 'o fortunatam natam me consule Romam'. haec 
autem quam displicuerint tersissimo cuique e poetis Latinis, 
inde apparet, quod Iuvenalis [10, 122 sqq.] ridiculum versum 
illum autumat, quem affert Quintilianus, et potuisse Cice- 
ronem Antonii gladios contemnere, si sic omnia dixisset. 
sed quae admittuntur, intra numerum choriambicum plerum- 
que subsistunt aut certe quantitate variant, qualia sunt 
[Prop. II, 1, 47; Verg. aen. XII, 442; IV, 238; Coripp. laud. 
Iust. IV, 222]: /aus in amore mori; telum inmane manu qua- 
liens; parere parabat; arentis arenae [cf. Lachm. ad Prop. I, 
1, 12; Bentl. ad Hor. III, 4, 31]. quibus addendum Sereni 
illud [472] /ibasse liquorem. nam sic scribendum pro eo, 
quod vulgo fertur, potasse inde apparet, quod traditumst 
libro Turicensi /Jiguasse. non autem neglegentiae tribuendi 


OPVSCVLVM III 563 


incuriaeque, sed rationi et consilio notissimi versuum Ver- 
gilii Horatiique et Ovidii exitus: exiguus mus; ilicibus sus; 
dissimilis sis; ridiculus mus; vulnificus sus. quibus iungendum 
etiam magis insuavi sono insigne Horatii illud pares res, 
item Martialis 'Sabelle belle' [XII, 39, 4], quod genus ver- 
suum Servio teste dicitur echoicum [centim. 1526]. nec vero 
huc pertinent repetitiones verborum oratorio affectu factae, 
in quibus soni aequalitas maiore quadam necessitate tempe- 
ratur. quodsi in tot milibus versuum nonnumquam sine 
excusatione sonus et aurium leges invenientur spreta, haud 
facile quisquam ideo dubitabit de regulis supra propositis. 


Iam de allitteratione (utemur enim vocabulo non quidem 
antiquo, sed olim recepto) et, quod proximumst, homoeoteleuto 
videamus. 


Atque primum hoc monendum, quo ambigua vel falsa 
secludantur, utramque figuram et propriam fuisse Roma- 
norum priscorum Graecorumque et eandem vetustissimam, 
sed hactenus differre usu à recentiorum populorum placitis, 
quod apud illos est rhetorica, apud hos poetica. quamquam 
allitterationis, si antiquissima Germanorum exceperis car- 
mina et horum aemulatione facta quaedam nostro saeculo, 
velut Rueckerti, perexiguus fuit usus ut figurae poeticae. 


Ac de allitteratione quidem Latina post alios plurimos 
dixit A. Naekius Musei Rhenani ea parte, quae prodiit a. 
MDCCOCXXIX [pg. 324—418], solita quidem ille industria, 
sed non perinde accurato usus iudicio. item de eadem post 
editionem priorem libri huius praeter alios disseruerunt 
H. Iordanus [observ. ling. Lat. a. 1879 emissis] et E. Woelf- 
linus [actis academ. Monacens. a. 1882], viri doctissimi. 


Nobis quae digna memoria viderentur, haec fuere. 


Igitur figura, de qua iam exponetur, constat concentu 
unius sive plurium litterarum «collocatarum initio verbo- 
rum vel confinium vel breviculo intervallo distantium aut 


certe radicum eorum — nam aliter mediis in vocibus ad- 
missa plerumque fallet aures —. cui contrariumst homoeo- 
teleuton. 


His orationis ornamentis cum sonorum velut vinculis 


iugari possint sensu vel paria vel contraria, quod plurimum 
96* 


564 OPVSCVLYVM III. 


usi sunt rudes populi, non magis mirabimur quam quod 
tempore progrediente sollertiusque exculto iudicio, si non 
utroque, certe priore, quo minus feriuntur aures, plerumque 
abstinuerunt. 


Nimirum homoeoteleuti longe acrior vis est ideo, quod 
animus ad finem partis orationis semper properat, quippe 
quo ratio condicioque in enuntiato obtinens declaretur, simul 
quod refert elegantiae in sermone culto finalis pronuntiatio- 
nem neglegentiorem figurae sive rhetoricae sive poeticae 
impediri gravitate. 

Igitur apud Graecos, quorum antiquissimus poeta iam 
plenissimam ostendit rei metricae peritiam, exiguum valde 
praeter comicorum libros allitterationis apparet studium 
(namque hi sane ad movendum ridiculum haud raro ea 
usi) et quidem tale ferme, quale apud Romanos inde a Ca- 
tulhi tempore. t aliter longe res habet apud horum anti- 
quissimos. 


Et in arvalium quidem fratrum carmine pariter atque 
Scipionum elogiis aliisque inscriptionibus vetustissimis ut 
certa, sic haud ita multa inveniuntur allitterationis exempla, 
quod nescio an sit a corruptione gravissima antiquissimi 
monumenti et ceterorum paucitate repetendum. certe pro- 
priam Latii nec extrinsecus adscitam hanc figuram dubitari 
non potest. 


Quod cum ita sit, ea usque ad finem s. a. u. c. VII in 
libris poetarum scaenicorum pariter et ceterorum non minus 
quam  pedestrium scriptorum simili invenitur frequentia. 
quam quidem casu et non consilio auctorum provenisse vix 
erit tam vecors qui statuat. veluti in primis quadraginta 
carminis Lucretiani versibus extant haec certa et clara 
allitterationis exempla [I, 2] 'supter labentia signa, [14] inde 
ferae pecudes persultant pabula laeta, [17] per maria ac 
montes, [24] te sociam studeo scribendis versibus esse, [26] tem- 
pore in omni omnibus ornatum voluisti excellere rebus, [28] da 
dictis, diva, leporem, [34] devictus vulnere amoris, [36] pascit 
amore avidos — visus, [37] resupini spiritus, [40] petens placi- 
dam Romanis, incluta, pacem'. porro mihi locum considera 
talem (I, 722]: 


OPVSCVLVM III. 565 


hic est vasta Charybdis, et hic Aetnaea minantur 

murinura flammarum rursum se colligere iras, 

faucibus eruptos iterum vis ut vomat ignis 

ad caelumque ferat flammai fulgura rursum. 

quae cum magna modis multis miranda videtur 

gentibus humanis regio visendaque fertur 

rebus opima bonis, multa munita virum vi, 

nil tamen hoc habuisse viro praeclarius in se 

nec sanctum magis ac mirum carumque videtur. 
quibus similia non apud quemquam insequentium inveneris. 
et aliquando immodico amore talium ludibriorum ad ineptias 
sunt delapsi veteres, cumulata et praeter initia verborum 
littera eadem, velut Ennius noto versu: 

o Tite tute Tati tibi tanta turanne tulisti; 
idem alibi: 

quamquam (om. cdd.) quicquam quisquam quoiquam, sibi 

(om. cdd.) quod conveniat, neget? 

porro auctor incertus [Martian. V, 514]: 


sol et luna luce lucent alba leni lactea. 


minus ineleganter Naevius: 


libera lingua loquamur ludis Liberalibus. 


sane talia ne apud Graecos quidem inaudita, ut Sophocles: 
rvpàóg tk T Gr« rÓv té voUY td T Onpuacra. 


Iam ab illo amore allitterationis apte repetentur gemi- 
nata plerumque apud antiquissimos Latinorum nomina sive 
verba synonyma, sicut alia locorum propinquitate iugata, 
cum sensu sint diversa. quid quod commendantur aliquando 
et confirmantur coniecturae figurae huius decore addito? 
— at apud Catullum continuatae exempla allitterationis non 
reperiuntur nisi in carminibus, quae sunt ad Thallum et de 
Atti. nam et aliter in opere galliambico, divino illo et lau- 
dibus omnibus maiore, imitatus est proprietatem antiquissi- 
morum. sed praeterea nec hic nec ceteri paucissimis ex- 
ceptis usi allitteratione nisi permodice, scilicet aut in formulis 
dictionum aut in cumulandis verbis sensus comparis sive 
consimilis aut per paronomasian. ita de primo genere vides 
haec 'aibus an ater [Cat. 93, 2], more modoque [Hor. c. IV, 
2, 28], /irmaban! foedera |Verg. aen. XII, 212], /asque fidem- 
que [Sil. XVII, 69], /idem foedusque [Sen. Thy. 481], patribus 


566 OPVSCVLVM III. 


populoque [Verg. aen. VIII, 679], patriam populumque [Hor. 
c. III, 6, 20], pater atque princeps [Hor. c. L, 2, 50], patrem 
patriae [Iuv. 8, 244], patriae princepsque paterque [Man. I, 7], 
patriae parens [Sen. Oct. 490], principi et patriae' [Sen. 
Oct 495], porro de secundo "/eniter et leviter [Cat. 84, 8], 
bene ac beate |Cat. 23, 15], contrectat et conponit [Sen. 'T'hy. 
694], decus et dolor [Mart. XI, 13, 5], desertus et destructus 
[Sen. Oct. 631], demersus ac defossus [Sen. Herc. fur. 317], 
ede et enarra [Sen. Troad. 1067], ignave iners inermis [Sen. 
Herc. Oet. 1721], inmotus inconcussus [Sen. Herc. Oet. 1741 ], 
maius meliusve [Hor. c. IV, 2, 37], melius maiusque [Sil. XVII, 
7], mirantur ac miserantur [Sen. Troad. 1148], mundior et 
melior [Cat. 97, 4], penitus patuere [Verg. aen. VIII, 242], 
penitus premens [Sen. Thyest. 722], piget ac pudet [Pru- 
dent. praef. 11], piget pudescit paenitet (Prudent. cathem. 2, 
26], rettulit retro (Phaedr. II, 1, 6], sanum sapis" [Prud. peri 
steph. 10, 247]. tertium vero habet ita 'crepitantia concutit 
arma [Ov. met. I, 143], /ortuna fortes metuit [Sen. Med. 159], 
longa procul longis via dividit invia terris [ Verg. aen. IIL, 383], 
quos petit, impedit ictus [Ov. met. VIII, 390], pedibusque 
repagula pulsant [Ov. metam. II, 155], haud aliter puppesque 
tuae pubesque tuorum [aen. I, 399], ipsa olera olla legit (Cat. 
94, 2], saxosusque sonans Hypanis [Werg. georg. IV, 370], 
sale saxa sonabant [aen. V, 866], vel te sulco Serrane serentem 
[aen. VI, 844], /it via vi [aen. II, 494], aperit si nulla viam 
vis [aen. X, 864], vi victus [Iuv. h. e. IV, 619], invia virtuti 
nullast via [Ov. met. XIV, 113]. nam Venantii talia ludi- 
bria omitto [de vita Mart. I, 347; 506; 508; Schuch. de 
poes. Lat. ryth. et rim. p. 24]: 

dum rapit, eripitur rapienda rapina rapaci. 

foedere fida fides formosat foeda fidelis. 

illustris lustrante viro loca, lustra, ligustra. 


fatendum tamen Vergilium imitatione Ennii habere exempla, 


quae nec casu aut neglegentia evenerint — nam ita orta 
nihil moror — nec cadant sub condiciones modo propositas. 


apud Horatium frequentior eiusdem figurae usus in Saturis 
et Epistulis, quae quotidianae propiores sunt orationi, quam 
in lyricis vel iambicis. itaque C. I, 37 [28] nescio an sit 
reponendum quod in Menteliano extat libro: 


OPVSCVLVM III. 567 


ut atrum 
pectore conbiberet venenum, 

non, quod vulgo fertur, corpore. nam et simili errore in 
libris Manilii omnibus extat [I, 720] 'admittantque novum 
la.xato pectore lumen! pro eo quod iam restituemus corpore 
[cf. 807]. praeterea in eodem versu ponendum esse 'admit- 
tat' non quidem certumst, sed probabile. ceterum quod haud 
raro studuit Maro ludibrio allitterationis exaggerare sonos 
naturales, id quanto opere displicuerit posteriorum temporum 
existimatoribus plerisque docemur Quintiliani loco hoc [I, 5, 
72] 'sed minime nobis concessast óvouerozoua. quis enim 
ferat, siquid simile illis. merito laudatis AiyEe Buóog et. o(£ 
ópS9c«Auog [il. IV, 125; od. IX, 394] /ingere audeamus? iam ne 
"balare! quidem aut. "hinnire' fortiter diceremus, nisi iudicio 
vetustatis niteremur'. praeterea quam aliena fuerit a poste- 
riorum temporum hominibus allitteratio docemur inde, quod 
Servius adscribit ad illa Maronis 'casus Cassandra. canebat" 
[aen. Ili, 183] hanc compositionem iam vitiosam esse, quae 
maioribus placuerit [cf . et Martian. V, 514]. idem tamen 
alibi [aen. V, 866] ad illud 'sa/e saxa sonabant' bene, inquit, 
imitatus est maris stridorem. 

Atque contemptum figurae, de qua agitur, studium vel 
maxime saec. p. Chr. I poetarum, hominum elegantissimorum, 
libris declaratur. quare quod fuere, qui in Statii carmini- 
bus eius usum deprendere sibi viderentur frequentius, et 
raro admodum eam adhiberi et vix consilio rescripsit nobis 
Otto Muellerus. ultimorum vero temporum siqua inveniantur 
exempla diversa, parum cures. at ne in hymnis quidem 
christianorum allitteratio extat nisi rarissime. 

Iam de homoeoteleuto cum scripserint plerique, quorum 
novissimo tempore collectas examinavit opiniones Otto 
Dingeldeinus in libro diligenter scripto de homoeoteleuto 
Graeco ac Latino [Lips. 1392], veluti Woelflinus et Meierus 
(de hoc dictum Opusculi II initio), tamen qui expedierit 
poetarum Latinorum morem non invenio. quo autem perti- 
nuit exemplorum ingentem complere cumulum, cum facile 
possent eadem denuo excussis libris veterum multiplicari? 
etenim illa figura cum provenisset pariter cum allitteratione 
— qua quidem et facilior longest et apertior; quippe ad 


568 OPVSCVLVM III. 


eventum properans animus fines magis quam initia spectat 
verborum, de qua re iam supra memoravi —, nec Graeci 
in ulla poeticae parte abstinuerunt homoeoteleuto et multo 
minus Latini, quorum sane sermo longe etiam ei fuit aptior. 
verum antiquorum inter et neotericorum rationes ea insignis 
extitit differentia, quod hi ad versus coiugandos eo usi in 
metris, illi ut sensus copularent, id quod communis scilicet 
vitae et pedestris sermonis aemulatione evenit. etenim quod 
quidam dixere populari vetustissimorum Latinorum in car- 
mine infuisse novellis similia placitis homoeoteleuta, id equi- 
dem qui firmetur non video, nisi quod provocant ad unam 
formulam magicam hane [Varro d. r. r. I, 2, 27]: 

terra pestem teneto. hic salus maneto. 
quam imitatus est Vergilius ita [ecl. 8, 80]: 

limus ut hic durescit et haec ut cera liquescit. 
sed hercule ut in huius verbis non metrorum, sed sensuum 
fine constat homoeoteleuton — nam caesura fit post quar- 
tam arsin —, ita etiam in illis, quae saturnio videntur 
constare numero (nam pro Aic salus traditumst salus hic), 
non ordinum metricorum, sed enuntiatorum insigniti con- 
centu fines. nec vero ulla alibi in poesi saturnia eiusdem 
figurae inveniuntur exempla memoria digna. 

Sed cum ea, qualem dixi, rationum diversitas in ad- 
hibendo homoeoteleuto extet apud veteres et recentes, non 
mirum quod plurimi poetarum "Teutonicorum, velut Nibe- 
lungiadis auctores, quae sono finalium copularent, sententiis 
saepe disiungerent, qualis mos Graecis pariter ac Romanis 
visus est vitiosus. 


Iam promiscue admitti homoeoteleuton in qualibet ver- 
sus parte quamquam nulla lege vetatur, idque aliquando 
satis est elegans ut in illo [aen. I, 87; cf. II, 313]: 


insequitur clamorque virum stridorque rudentum, 


tamen et inutilest plerumque, cum minimum fiat vocis inter- 
vallum post partes orationis, quibus non efficitur finis ordinis 
metrici, et aliquando ob deformitatem sonorum nimis saepe 
aequalium vitiosum. veluti male habent talia [Laber. 80] 
"non mammosa, non annosa, non bibosa, non proca.r'; [Enn. 
fab. 160b] 'Zecuba, hóc dolet pudét piget; [Luc. XXX, 35]: 


OPVSCVLVM III. 569 


"nos esse arquatos? surgamus eamus agamus *; [Lucret. I, 800 ; 
II, 552; VI, 1115] 'posse eadem demptis paucis paucisque tri- 
butis' "sed quasi naufragiis magnis multisque coortis' '/fini- 
bus. inde aliis alius locus est inimicus! ; [Senec. Hippol. 939] 
"longinqua, clausa, abstrusa, diversa, invia'. unde his qui 
nimium delectarentur Lucilius irrisit libro V. 

Contra aptae mehercule homoeoteleutis eae partes me- 
trorum, in quibus utique necessest immorari vocem, scilicet 
in caesura et exitu numeri positae. proximum frequentia 
talest homoeoteleuton, quod in fine constat versuum continuo 
iunctorum, ita tamen, ut monosyllaba potissimum arsi con- 
tineatur. minus longe placent primo et ultimo loco eiusdem 
carminis aut initiis collocata diversorum. rarissima sunt, 
quae sententiarum ac non numerorum constent terminis. 
denique mediis metris aut fine versuum non contiguorum 
accidentia homoeoteleuta praeter paronomasias casu evenisse 
putabimus. ceterum cum binarum syllabarum similitudo ut 
mollicula haud perinde placeat quam singularum, nisi ubi 
oratorio affectu verba repetentur, aliquanto melius habent 
homoeoteleuta in versibus his: 

ante et Trinacria lentandus remus in unda. 
effuge. cuncta malis habitantur moenia Grais 
quam in talibus: 


quin etiam absenti prosunt tibi Cynthia venti. 
quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas. 


magis etiam sonat effeminatum — nam illa diversitate ictuum 
mitigantur —, si trochaeis exeuntia metra interse concinant, 
ut apud Homerum [Il. II, 484]: 

Éontrt viv uo: Movooi 'Olvusia Ócuar Éyovoot 
et apud Vergilium [aen. IX, 574]: 

Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque. 
quare haud pauci hoc genus homoeoteleuti vitavere. quam- 
quam in fine versus aliquando non unum modo, sed plura 
verba ad vim augendam dictorum repetuntur, ut ab Horatio 
[s. I, 6, 45; ep. IL, 2, 149]: 

nunc ad me redeo libertino patre natum, 

quem rodunt omnes libertino patre natum. 

si volnus tibi monstrata radice vel herba 


non fieret levius, fugeres radice vel herba 
proficiente nihil curarier. 


570 OPVSCVLVM III. 


[cf. et ep. I, 6, 65; 17, 13; aen. VIII, 271; metam. IV, 152; 
IX, 485]. 

In his tamen omnibus semper probe observatum figuram 
esse rhetoricam illam, non poeticam. unde id tenuerunt, ut 
in diversis potissimum pedum metri eiusdem partibus fieret 
homoeoteleuton, excepto ubi natura ipsa id esset negatum, 
velut in pentametro, utque, sicubi esset disyllabum in hexa- 
metro, ea fere species referretur, quae leoninis versibus, 
h. e. ut thesis cum arsi responderet arsi et thesi velut 
"quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas". 


Iam fines qualescumque ordinum metricorum sive in- 
cisione versus sive exitu effecti vel siqua alia iunguntur 
figura ea, de qua dicitur, isdem fere condicionibus, quibus 
medii pentametri cum ultimis, solent concinnari [cf. Lachm. 
ad Prop. L, 5, 20], simili ut sint exitu aut in uno enuntiato 
substantivum cum adiectivo suo (sive, qui idem valet, gene- 
tivo) vel nomen cum verbo vel enumerando continuata aut 
in diversis parilitate vel oppositione sive alia necessitudine 
interse copulata. qualia habes exemplis his: 


Ll. sanguine causidici maduerunt rostra pusilli. 
tela manu miseri iactabant irrita Teucri. 
inpulerat ferro Argolicos foedare latebras. 
inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto. 

horum 
semper ego optarim pauperrimus esse bonorum. 
euius immensos duae 
maior minorque sentiunt nodos ferae. 
et maris et terrae caeca pericla viae. 

II. unum impetrassem te revocante diem. 
et breve in exiguo marmore nomen ero. 

lll. colligit amentes et adhuc terrore paventes. 
Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque. 
tendentemque manus et iam sua fata videntem 
et 'mater, mater clamantem et, colla petentem. 
adspice convexo nutantem pondere mundum 
terrasque tractusque maris caelumque profundum. 

IV. ambos una fides auferet, una dies. 

Troiaque nunc stares Priamique arx alta maneres. 

gnatumque patremque 
cum genere extinxem, memet super ipsa dedissem. 
non satis est pulehra esse poemata. dulcia sunto, 
et quocumque volent animum auditoris agunto, 


OPVSCVLVM III. 571 


hanc aram luco statuit, quae maxuma semper 
dicetur nobis, et erit quae maxuma semper. 
auro emitur Glauce, Danae corrumpitur auro. 
occidet et serpens et fallax herba veneni 
occidet. 
ut sibi quivis 
speret idem, sudet multum frustraque laboret 
ausus idem. 
sive ea causa gravis, sive ea causa levis. 
Cynthia prima fuit, Cynthia finis erit. 
si pranderet olus patienter, regibus uti 
nollet Aristippus. si sciret regibus uti, 
non pranderet olus qui me notat. 
tela, qui fuerit pius, 
rogante ponat matre, qui non est pius, 
incipiat a me. 
quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas. 
carmina tantum 
nostra valent, Lycida, tela inter Martia, quantum 
Chaonias dicunt aquila veniente columbas. 
Laertiadaeque precaris, 
quae meruit, quae, si di sunt, non vana precaris. 
absentem ut cantat amicam 
multa prolutus vappa nauta atque viator 
certatim, tandem fessus dormire viator 
incipit. 

Ceterum perspicuam ob causam in metrorum longiorum 
fine accidentia homoeoteleuta nisi per enumerationem non 
bene eadem evenient in sententia, raro ut reperiantur similia 
ilius Horatiani [s. I, 78 sq.]: 

horum 
semper ego optarim pauperrimus esse bonorum ; 


sive Senecae mavis exemplum [Med. 695]: 
cuius immensos duae 

maior minorque sentiunt nodos ferae. 
praeterea in diversis enuntiatis ad versus iungendos homoeo- 
teleutis etsi plerumque utuntur poetae verbis mutuo quodam 
vinculo nexis, sufficit tamen in exitu utriusque carminis 
fieri sententiae interstitium, veluti in hisce [Sen. Hippol. 
669; 469]: 

certa descendi ad preces. 

finem hic dolori faciet aut vitae dies. 

excedat agedum rebus humanis Venus, 

quae supplet ac. restituit exhaustum genus, 


512 OPVSCVLVM III. 


similiter excusantur in diversis metris per enumeratio- 
nem iuncta homoeoteleutis, quae sensus artiore vinculo non 
cohaereant, ut est [Hippol. 653]: 


inerant lacertis mollibus fortes tori 
tuaeque Phoebes vultus aut Phoebi mei. 


contra alienis condicionibus admissa figura ubicumque in- 
venietur, a casu, non à consilio repetetur. neque vero erit 
mirum in tot milibus versuum et exsuperante copia homoeo- 
teleuton aliquando regulas supra propositas migrari, quae 
ne in pentametro quidem eadem, qua visumst Lachmanno 
[ad Prop. I, 5, 20], exiguntur severitate. difficilius tamen 
longe inibitur numerus exemplorum respondentium legi quam 
adversantium. 


Sed de plurium syllabarum homoeoteleutis pauca ut 
addantur, non morabimur equidem Ennium et pubescentem 
artem necdum adultam. nam in versibus, quos iure Eume- 
nidibus eius tribuit Hermannus, ternarum adeo syllabarum 
concentus legitur in fine metri talis [230 sqq.]: 


caelum nitescere, arbores frondescere, 
vites laetificae pampinis pubescere, 
rami bacarum ubertate incurvescere. 


fatendum tamen in hexametrorum dactylicorum trochaeo 
finitorum exitu eandem figuram binis syllabis cireumscriptam 
usque ad mortem Augusti vel apud optimos inveniri auctores. 
adscripta infra sunt exempla XVI, quae ex Vergilii, Horatii, 
Ovidii libris notavimus: bucol. 4, 50, 51; 9, 11, 2; aen. VI, 
843, 4; VIII, 646, 7; IX, 182, 3; X, 804, 5; sat. I, 1, 78, 9; 
ep. IL, 3, 99, 100; metam. I, 67, 8; 682, 3; IV, 766, 7; VI, 
639, 40; VIII, 386, 7; 441, 2; X, 347, 8; XV, 70, 71. — 
omissi sunt a nobis loci numero fere pares, ubi eadem 
iterabantur verba. — ne apud posteros quidem eiusmodi 
homoeoteleuton est inauditum, veluti apud Sil. IV, 150, 51; 
VI, 375, 6; VIII, 422, 3; Iuven. 7, 195, 6. —  abstinuere 
tamen eodem longe plures. — minore odio eademst figura, 
quando in arsin exit versus, id quod trimetris declaratur 
Senecae. 

Attenuatur autem aliquantum, non omnino, homoocoteleu- 


OPVSCVLVM III. 5173 


ton, si secunda syllaba prioris partis elidendo imminuitur. 
quod quidem minime caret exemplis, veluti Aen. III, 549: 
cornua velatarum obvertimus antemnarum ; 


Metam. XIII, 550: 


non oblita animorum, annorum oblita suorum. 


Iam ubi intendatur in Latina poetica usus rimorum, 
non invenio praeter quosdam hymnos christianorum cum 
rythmicos tum metricos, cum plerique non aliam eorum 
rationem quam supra explicitam declarent. ceterum quod 
nonnulli Ambrosio nimium placuisse aiunt homoeoteleuta, 
haudquaquam firmis constat res argumentis. namque ex 
undecim carminibus, quae Benedictini illi tribuerunt ut 
vacua a suspitione, postrema quattuor, cum apertum studium 
rimorum testificentur, auctoritatis sunt sat dubiae, quippe 
quae tenuissimis Hincmari et Ildephonsi testimoniis adsig- 
nentur ei. at quae rectius adscribuntur eidem, non nimis 
frequenter habent homoeoteleutis iunctos numeros, ut puta 
XL in versibus CCXX. contra certumst alios quosdam 
scriptores hymnorum, quarto quintoque saeculo qui vixere, 
amare rimo vel assonantia iugare clausulas versuum. quam 
quidem rem minime dubiam non dicemus ita evenisse, quasi 
ab illis vetustissimae ac Livio prioris poesis repetita sit 
proprietas, quippe cuius pridem evanuisset notitia, sed ple- 
beiorum hominum usui sic consultumst, quibus varietate 
negotiorum et communis vitae curis districtis homoeoteleuti 
adminiculo adiecto facilius perdiscerentur carmina, quae 
ignorantibus aeternae essent poenae in morte timendae. 
mox antiquae artis memoria ferme abolita facile coaluit 
usus rimorum. unde in carmina gentium et lomanicarum 
et Teutonicarum transierunt magis magisque increbrescentes, 
ut iam necessitate quadam metrica viderentur addi numeris, 
nisi assonantia, quam vocant, magis optinuit Hispanorum in 
fine tetrametrorum trochaicorum, quam imitatus est Plate- 
nus carminibus de Dido ac de Gambacorte et Gualande, 
item Uhlandius opusculo de Rolando et Alda. 

Denique de verbis, quibus constet oratio, primum Quin- 
tiliani adscribam locum [IX, 4, 42] 'monosyllaba, si plura 
sunt, male continuabuntur, quia necessest. compositio multis 


574 OPVSCVLVM III. 


clausulis concisa subsultet. ideoque etiam brevium verborum 
ac nominum vitanda continuatio et ex diverso quoque longorum. 
affert enim quandam dicendi tarditatem'. scilicet haec, ut 
pleraque alia Quintiliani, non ad oratores magis spectant 
quam ad vates. quamquam Lycophroni et neotericis tragi- 
corum ut gravitati operis aptae haud sane displicuerunt 
voces spatiosae. unde sic ait Horatius [ep. II, 3, 95]: 

et tragicus plerumque dolet sermone pedestri 

Telephus aut Peleus, cum pauper et exul uterque 

proiecit ampullas et sesquipedalia verba. 
sed vitiosus est haud dubie versus longior, tribus vel duobus 
verbis si constet, quales sunt hi [Ov. fast. II, 43]: 


Amphiaraiades Naupactoo Acheloo; 
[Claud. 8, 560]: 

Bellerophonteas indignaretur habenas; 
[Avien. phaen. 450]: 

infortunatam spectabis Cassiepiam ; 
(Sidon. paneg. Av. 536; cf. pan. Anthem. 204; pan. Maior. 
184; epithal. Polem. et Aran. 43]: 

sollicitudinibus vehementibus exagitaris ; 
[Rut. I, 450]: 

Bellerophonteis sollicitudinibus; 
(Cat. 68, 112]: 

audit falsiparens Amphitryoniades ; 
[Senec. Phoen. 223]: 


nefandus incestificus execrabilis. 


nam in tanta vastitate vocum haud perinde amplus cum 
insit sensus, facile subibit legentium animis montis murem 
parturientis memoria. quare quod Plotius [2631] ponit in 
metri heroici virtutibus, si constet quattuor verbis velut hoc 
[bucol 5, 73] 'saltantis Satyros imitabitur — Alphesiboeus' , 
egregie fallitur homo. cur enim vitarent tales versus poe- 
tae, cordatis si placerent lectoribus? ceterum aliquando 
materiae proprietate excusatur elegantia inversa, veluti 
hymnorum Orphicorum in hexametris fere MC quod inveni- 
untur circa CL quaternis constantes partibus, non erit mirum 


OPVSCVLVM III. 515 


reputantibus carmina illa plerumque constare epithetis deo- 
rum certis et formulis. at in libro lliadis I inter versus 
amplius DC non plus undecim reperiuntur, similem pauci- 
tatem qui habeant verborum. — optimi autem numeri, qui, 
cum disyllabis ac trisyllabis potissimum contineantur voci- 
bus, immixtas habent subinde maioris aut minoris spatii 
partes. e quibus equidem ob frequentiam usus crebriores 
longe eveniunt hae quam illae. versus tamen ex solis con- 
stantes monosyllabis, quales haud raro ponunt poetae Teu- 
tonici, apud veteres me legere non memini. 


XII. 
OPVSCVLVM IV. 


DE LVDIBRIIS ARTIS. 


Alexandrinorum poetarum tempore cum magni illi fontes 
musici quibus antiquissimi Graecorum ora sua irrigaverant, 
in tenues diduci coepti essent rivulos, abiectis plerisque 
metrorum, quibus prisci illi erant delectati, sive ea incuria 
fuit sive ignorantia, novas facetias commenti sunt auctores 
ad lectorum vincendum fastidium. 

Sane vetusti lusus poetici, paene ut eodem tempore 
artificia metrorum videantur provenisse, quo ipsa ars invaluit. 
nam et Lasos, qui Pindarum dithyrambicam artem docuit, 
carmina &G6vyu« composuisse dicitur, et Simonidi, cum Her- 
culem laudasset versibus hisce: 

Movoa uo: AÀxurvng xcAAwqvQov viov tiót. 
vióv '"Jixugvng &tiót Movoc uo« xaAMiGqvoov. 
Timocreon z«goó5oa«g ita rescripsit: 
Knía ut mgogrA0t qàAvagía ovx POflovra. 
ovx i9élovrd ut mgocrA8: Kmía qàlvagía. 
quos secutus Sotades versum Homeri [Il. XXII, 133]: 
críov IInAuóa utlg»v xcrd tiov oov 
ita refinxit in sotadeum: . 
ctíov utlí(mv Ilpiidóa Ótbióv war! cov; 
ubi IIgAwó« implet dactylum. ac similia luserunt alii [cf. 
Herm. elem. d. m. pg. 444 sq.]. 

Mox et acrosticha et telesticha ac similiter in litteris 
posita ludibria nec minus versus recurrentes sive can- 
cellatos et qui per epanalepsis schema decurrunt aliaque 


OPVSCVLVM IV. 511 


id genus prompsere; praeterea pleraque artificia, sive prae- 
stigia dicere males, accessere ex lectione scholastica exem- 
plaris Homerici, in quo versus /6oy5govg et zoAvxovg et 
6oz«ÀAuxovg et quid non? agnoscere sibi visi sunt docti. 

Intenderunt rem Romani praeter imitationem Alexandri- 
norum etiam incompti decoris odio. igitur iam apud Ennium, 
antiquissimum auctorem artis, inveniri tale studium non 
mirum. reciproci autem versus et echoici quam fuerint fre- 
quentes usu primo p. Chr. n. saeculo declarat Martialis [II, 
86, 1 sqq.] atque hac primum aetate magis videri incre- 
buisse ludibriorum artis amorem l. I memoravi. porro quo 
gravior evenit vergente ac senescente antiquitate materiae 
inopia, eo magis optinuit facetiarum ac praestigiorum cuius- 
vis modi cupiditas. 

Pleraque autem eorum, quae iam referentur, etiam apud 
Graecos in Anthologia inveniuntur vel alibi; et ab his re- 
perta eadem probabilest. 

Medii vero temporis poetis Latinis et Graecis quanto 
opere placuerint vel idem lusus vel similes, sciunt qui eos 
legerunt. 

Ergo primum notanda acrosticha. quae iam Ennius 
ita adhibuit, ut in quibusdam carminibus decurreret illud: 
Q. Ennius fecit [Cic. de divin. II, 54, 111]. mox Aurelius 
Opillius, grammaticus temporis Mariani, prohoemio libelli, 
qui inscriptus erat Pinax, ipse parastichide declaravit nomen 
suum. inscriptiones, ut soleo, praetermitto. at dignissimum 
memoria, quod Instructionum libros duos eodem praestigio 
adornavit totos Commodianus, Afer homo, s. p. Chr. n. tertii, 
quorum ultimo in carmine aptum mentioni, quod ab imo 
hexametro ortum sursum escendit acrostichon, praeterea 
quod omnes versus terminantur littera o, sicut in II, 7 e. 

Ceterum artificia ista hanc praebent utilitatem, quod 
docemur eis certo et clare quaedam ad orthoepiam et ortho- 
graphiam spectantia. igitur confirmata Commodiani scriptis 
collegi haec quae sunt absconso [pg. 163], Pacchus [140], 
catecuminis pro catechumenis [167], cottidianum [180], dis 
pro deis [143], duellum [171], iudaeidiant [159], Juppiter 
[135], marturium [180], paenitentibus [169], saeculum [147 al.], 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 97 


578 OPVSOVLYVM IV. 


denique, quod est gravissimum, concupiscenciae [181], de quo 
in l. IV egi exemplo. 


Iam acrostichorum artem variis modis intenderunt po- 
etae, quorum e lusibus maxime notabilia sunt carmina alpha- 
betica, qualia Hebraeorum nota poesi etiam populari usu 
apud Romanos et Graecos optinuerunt. eorum antiquissimum 
invenitur apud eundem Commodianum (pg. 178]. cuius in 
opusculo versus haustus post vicesimum iam e Dombartii 
cd. optimost receptus. — sed litteras initio Latinarum 
vocum insolitas ut pararent, varia adhibuerunt praestigia. 
ita ypsilon expressuri sine aspiratione dixerunt ymnwm. at 
praecedentem illi litteram quo redderent, quidam Christi 
nomen per compendium Graecum posuerunt ita: XP, veluti 
Sedulius in fine hymni alterius, ubi recte Arevalus Christo 
myron post sabbatum. porro ubicumque & requireretur, notum 
grammaticorum secuti praeceptum, collocarunt quae vulgo 
haberent ca, velut caput, carus, canus. nam et in fragmento 
Varronis apud Nonium s. v. 'margaritum' [p. 213] extante 
ideo Graecis characteribus scriptum invenitur illud candi- 
cantia, quod antiquitus habuit bis Kk pro c. quamquam alias 
contrario potius errore labi librarios notumst vel pueris. 
ita enim Lactantii scholion ad illud thebaidos [II, 182] 'quas 
Doricus alligat intus Isthmos' hoc 1nodost instaurandum ' Pelo- 
ponnesum significat omnem, quod submovet Helladem a Sicyonia. 
adhuc enim illis locis Thesei versum legunt: v&Ó Z26tl Iltio- 
zóvvgóog, ovx Iovi«c. in quibus pro Graecis vulgo feruntur 
minus commoda Latina haec 'ubi est Peloponnesus Sicyonia '. 
nam et alibi [ad theb. III, 685] in commentario eiusdem 
monstruosis ludibriis depravatus latet versus Homericus [Il. 
XVIII, 489] 'oly à' &uuogos i6r. AostrQOv 4Axtavoio'. ita 
Porphyrionis verba in commentariis ad Horatii illud [c. I, 
7, 1] "laudabunt alii claram Rhodon aut. Mytilenen' non vidit 
Paulius sic esse scribenda: 'aptum dicet e. 4.'; Homericum 
est. sic enim de hoc ille: "gyog ig (xzxoflorov. 'me nec tam 
patiens Lacedaemon'; hoc propter OwxuaGr(ycoiv videtur 
dicere'. 

Sed litterarum artificium — iam enim ego ad proposi- 
tum revertor — Porfyrius in verbis Graece scriptis praeter 


OPVSCVLYM IV. 579 


ludibria supra indicata ita temperavit, ut pro illis x, 4, o, 
s, y poneret Latinas A, a, p, c, x. 

Porro ut acrosticha, habes telesticha, velut utraque figura 
iuncta in versibus Bellesarii et Liberati scholasticorum [cf. 
Sedulii edition. Huemer. pg. 307 sqq.] nam in carmine ut 
huius, ita illius in honorem Sedulii poetae composito et in 
principio et in fine decurrunt verba: Sedulius antistes. item 
in appendice Aviti Peiperiani Nicholai cuiusdam epitaphii 
[XVIII] versuum litteris primis et extremis referuntur haec: 
Nicholao Euantius. reperiuntur et mesosticha; quale demon- 
stumst olim à nobis in carmine Felicis, scholastici Afri, qui 
Vandalorum regum tempore vixit [anth. lat. 214 R.]. incipit 
autem ita: 


tranquillo nymfae decurrite fluminis ortu. 


ibi igitur et acrostichon habes in prima quaque littera 
et mesostichon in undevicesima et telestichon in tricesima 
septima. et decurrunt verba haec: TAhrasamundus cunta (i. e. 
cunc(a) innovat vota serenans. 

Sunt et alia versuum litteris apte nexis interstinctorum 
artificia, quibus maxime usus Porfyrius. de quo infra agetur 
pluribus. 

Sed ne nimis increscat opusculum, relinquetur iam haec 
pars disputationis, ita tamen ut antea memorem duodecim 
sapientum (sic enim dicti sunt) lusum illum, quo monosticha 
de ratione tabulae (495—0506 ed. R.] voluere constare senis 
senarum litterarum vocibus ut: 


sperne lucrum. versat mentes insana cupido. 


in quibus sane per enclisin vel proclisin iuncta illa (499; 
502; 504; 505 anthol. R.] aes est, pax est, ego sum, ut vere. 

Hinc apte fiet transitus ad facetias in verbis adhibendis 
repositas. 

Quo loco prinum memorandus numerus rhopalicus, quin- 
que constans partibus orationis, quae singulis deinceps clavae 
in modum increscunt syllabis. eius exemplum ductum ab 
Homero. nam in versu tali [Il. III, 182]: 

Q udxe«g rotíón, uoigrytv£g, oABiOOcuuov, 
cum ignoraretur illud Zrgsí(óg quattuor constare syllabis, 


eam, quam modo descripsi, figuram agnoscere sibi sunt visi 
97* 


580 OPVSCVLYM IV. 


grammatici. apud Vergilium cum simile exemplum non inve- 
niretur, Aen. I, 72 ita invertit Marius Plotius [gr. lat. VI, 
506]: 
quae quarum facie pulcherrima Deiopea. 

contra apud christianos interdum habes figuram illam. nam 
ita Prudentius [apotheos. 86]: 

nec capit humanis angoribus excruciari ; 
tum Martianus [VI, 574, 31]: 

o sacra doctarum prudentia fontigenarum ; 
porro Claudius Victor [aleth. II, 25]: 

te magis extollit conlatio deteriorum ; 
denique auctor incertus in principio epigrammatis [anthol. 
749 R.]: 


Mars, pater armorum, fortissime belligerator. 
atque eadem compositumst arte carmen quoddam paschale, 
indoctum satis ac subrusticum, quod Ausonio male adscribunt 
plerique, cum aliis recte abiudicat Schenkelius. adponam 
versum primum: 

spes deus aeternae stationis conciliator. 

Neque indignumst mentione Ausonii [pg. 132 sqq. ed. 
Schenk.] Technopaegnion (ita Erotopaegnia scripsit Laevius), 
in quo scholasticis facetiis usus omnes versus monosyllabis 
verbis clusit. nec alieno lusu in opusculi huius prohoemio 
instituit, ut et primae partes versuum et ultimae mono- 
syllabis constarent, e quibus nullis interse divisae verbis 
essent pares, praeterea perspicuam ob causam princeps 
omnium ac postrema. 

De reciprocis carminibus, quorum iam meminit Quinti- 
lianus [IX, 4, 90], item Martialis, qui supina vocat [II, 86, 1], 
haec habet Sidonius [IX, 14]: Ai nimirum (versus) sunt recur- 
rentes, qui metro stante neque litteris loco motis, ut ab exordio 
ad terminum, sic a fine releguntur ad summum. — sic est illud 
antiquum ' Roma tibi subito motibus ibit amor'. et tales qui- 
dem facetias exemplo paene carere non mirum. legitur 
tamen in Anthologia graeca [II, pg. 608 ed. Duebn.] versi- 
culus eiusdem praestigii, quem antiquum admodum esse 
docent parietinae Pompeianae [cf. epigr. Gr. ed. G. Kaibel 
[1124]: 

5ón uo: zibg &Q dm&ra mz«Q& Gol, ziourdr. 


OPVSCVLYVM IV. . 581 


pergit sic Sidonius: 'nec mon habentur pro recurrentibus, qui 
pedum lege servata — per singula — verba replicantur, qualia 
reor equidem legi multa multorum'. — ac talem iam apud 
Maronem versiculum olim grammaticorum detexit sollertia. 
nam in principio Aeneidos positum: 
Musa, mihi causas memora, quo numine laeso, 

si retro scandas, item fieri hexametrum monuerunt, illud 
quidem non curantes, quod fractus esset numeris et elumbis. 
— porro ex hisce [Quintil. l. m.]: 

astra tenet caelum, mare classes, area messem. 

repetita pinus mobile exeruit caput, 
si a fine relegas, fient sotadici. isdem facetiis usus Porfyrius 
totum carmen elegiaco metro scriptum fecit anacyclicum 
[XXVIII], cuius singula disticha non ab ultimo minus verbo 
quam & primo incohata manebunt integra. ita et alterum 
eiusdem poema tali metro compositum [XIII]: 

princeps beate, placido sub axe iamnunc 
hos ipsos recurrendo etiam implebit numeros. — sed in 
versu, quem memorat Diomedes [516] fieri ex pentametro 
trimetrum: 

numina caelestum ture precare pio, 
ut senarius iam constet numerus, scribendumst omina, secun- 
dum illa Virgilii 'da pater augurium nobis atque omina firma" 
ac porro '/ata renarrabat divum'. et habet liber scriptus 
nomina. venit autem versus ex simili fabrica, quamquam 
minus est ineptus, atque ille aeque reciprocus [Mar. Victor. 
2562]: 

omine felici Pansa precare deos. 
qui eiusdem videtur esse auctoris atque una a Mario Vic- 
torino allatus hexameter: 

esse bonus si vis, cole divos, optime Pansa; 
quem si retro legis, fit sotadeus: 

Pansa optime, divos cole, si vis bonus esse. 
ubi notandum, quod illud si vis unius instar vocabuli habi- 
tum. nec id mirum; nam ex eo factum sis. vix autem 
potest dubitari, quin hoc metrum contextum sit ad simili- 
tudinem eius, quo carmen XXI interstinxit Porfyrius, pariter 
dactylici et ionici: 


582 OPYSCVLVM IV. 


omne genus metri tibi pangens, optume Basse. 

Basse optume, pangens tibi metri genus omne. 
etiam aliud carmen reciprocum suo laborat vitio; quod 
quidem non est poetae, sed, ut cetera quae adfert omnia, a 
Servio fictum in Centimetro [gr. lat. IV, 467]. est autem 
tale: 

ire cupis si vis, mala vites somnia quaeso, 
quasi penes nos sit arbitrium somniorum nostrorum et 
violato numero sotadico, qui debet evenire, si retro legas 
versum. venit ab auctore: 'mala vites omina '. 

Versibus autem supra adlatis probatur his ludibriis con- 
formandis permultum adhibitos sotadeos; neque id mirum in 
tanta huius numeri gratia. — ceterum recurrentium metro- 
rum exempla incertorum poetarum adiecta habes Porfy- 
rianis in editione Porfyrii [pg. 31 sq.]. 

Iam ut insignem habet gravitatem carmen eodem versu 
finitum quo incohatum, ita in distichis priorem hexametri 
partem ac posteriorem pentametri paribus continendo verbis 
— epanalepsis schema vocitatur — aut eandem utriusque 
versus sententiam intenderunt magis aut contraria sensu 
magis distinxerunt, qualia habes in his Pentadii: 


laeta vireta tument, foliis sese induit arbor, 
vallibus apricis laeta vireta tument 


et alibi: 

res eadem adsidue momento volvitur uno, 

atque redit dispar res eadem adsidue. 
hi lusus iam Ovidium apud et Martialem cum bis terve in- 
veniantur, mox valde placuere insequentium temporum auc- 
toribus, tota ut carmina ludibrio isto composuerint Pentadius, 
Fortunatus, alii. in Pentadii poemate tali [234, 17 R.] cum 
vulgo ferantur haec 'Aostia saepe fuit diri Busiridis hospes, 
Busirisque aris hostia saepe fuit', pessime egere, qui posteriore 
parte scriberent ad sensum iuvandum '/Aostia et ipse fuit. 
at ponendumst utraque "ostia saeva fuit'. ceterum foedo 
errore opusculum Sedulii, eodem quod confectumst schemate, 
hoc disticho incohari crediderunt plerique: 

cantemus socii domino, cantemus honorem. 

dulcis amor Christi personet ore pio. 


quod ut plane alienum a sententia carminis nemo non videt 


OPVSCVLVM IV. 583 


lineola interiecta separandum esse a ceteris quasi praefati- 
unculam hymnorum vel potius omnium Sedulii librorum, 
quae res etiam eo confirmatur, quod in codice Arnzeniano 
epigramma Asterii — nam is mortuo Sedulio opera eius 
Macedonio abbati amoris causa dedicaverat — praepositum 
legitur hymno primo, ut contrario quam nunc fit ordine 
opera Sedulii constituenda esse appareat. 

De echoico metro ita Servius in Centimetro [pg. 1826]: 
echoicum est, quotiens sonus ultimae syllabae paenultimae con- 
gruit, ut est hoc: 


exercet mentes fraternas grata malis lis. 
Talest Horatianum illud [s. L, 3, 121]: 
verbera, nunc vereor, cum dicas esse pares res. 


sed non minus dicuntur echoici versus, ubi idem repetitumst 
verbum, ut apud Homerum Il. V, 31; 455: Zgtc, Aotc, quod 
imitatus est Vergilius sic Bucol. 3, 79: vale, vale, inquit, lolla. 
et hunc expressit Ovidius Metam. Ill, 501: dictoque 'vale' 
"vale! inquit et Echo. atque tales praestigias placuisse saec. 
p. Chr. n. primo testatur Martialis II, 86. 

Praeterea sententiae robur adstruit versus unus certo 
intervallo identidem repetitus. veluti Ovidius in Amorum 
carmine illo "ianitor indignum dura religate catena' [l, 6] 
inde a versu septimo decimo usque ad quinquagesimum sex- 
tum quaternorum distichorum fine repetiit pentametrum 


hunc: 
tempora noctis eunt. excute poste seram, 


distinctis quidem eo, quod dixi, intervallo etiam sensuum 
finibus. similiter in epistula Deianirae [her. IX] inter ver- 
sus centesimum quadragesimum tertium et sexagesimum 
quartum quater recurrit, primum post duo disticha (sed vide- 
tur unum interceptum), dein post terna illud 'impia quid 
dubitas, Deianira, mori?' at apud eum, qui scripsit epistu- 
lam Didus heroico metro [anthol. lat. 83 ed. R.], cum verba 
haec: sua taedia solus fallere nescit amor post v. 42, ubi 
primum sunt posita, septies recurrant ita, ut intercedat 
hexametri quod est post penthemimerin, tum tres hexametri 
et ea pars, qua hephthemimeris completur, ultro oritur 
suspicio in sequentibus, h. e. inter versus 78 et 81, unum 


584 OPVSCVLVM IV. 


excidisse metrum, id quod etiam aliter potest probari. 
etenim cum in praecedentibus, quaecumque sunt conclusa 
enuntiato intercalari, is compareat sensus, omnia certa vice 
ita recreari, ut malis succedant bona, longe sunt aliena 
qualia nunc feruntur proxima: 
gemmatis roscida Vesvi 
rident prata rosis et floribus arva tumescunt. 
pictus ager sub flore latet, dat fronte coronas 
lascivis natura rosis. 
debuit enim declarari illud, post finitam demum tempestatem 
existere istam camporum faciem. videntur autem in capite 
horum versuum excidisse bina hemistichia velut haec: 
discussis imbribus atra 
cum requievit hiems. 

Porro, vulgo ut notumst, versus intercalares non ubi- 
que concinne inseruere carminibus Catullus [62; 64] et 
auctor peruigilii Veneris, at certa cum lege Vergilius [ecl. 
8] et Nemesianus [ecl. 4 — ceterum non dissimiles face- 
tias in psalmis [136; cf. 118] deprehendi satis notumst. 

Praeterea memoranda sunt carmina pari versuum 
numero constantia, quae eveniunt plerumque alternis versi- 
bus et mutuo orantium certamine. qualia habes in eclogis 
Vergilii et tertia et septima et octava, porro in carmine 
Nemesiani eo, quod incipit 'populea Lycidas nec non et Mop- 
sus in umbra', et Horatii illo [III, 9] 'donec gratus eram tibi". 
sed nulla tali causa alii voluerunt contineri libros suos car- 
minibus aequis ambitu, quorum ut ars et ratio plene perci- 
peretur, non potuit esse exiguum spatium. hoc lusuum 
genus satis vetustum — namque Macer familiaris ille Nasonis 
volumen opusculorum quaternis versibus constantium com- 
posuit — admodum placuit neotericis. nam et monosticha 
Ausonii et Columbani atque aliorum et disticha Catonis et 
tristicha feruntur Symposii praeterea Prudentii extant 
tetrasticha historiae sacrae et simili arte conscripti a 
grammaticis in praeclarorum vatum opera multi inveniuntur 
indices. 

Sed maxime memoria digni XII sapientum lusus, qui 
extant in Anthologia Latina [495—626 ed. Ries.] ubi argu- 
menta scholasticorum usu trita veluti de Vergilio et Cicerone, 


OPVSCVLVM IV. 585 


item de arcu caelesti ac de quattuor anni partibus tractan- 
tur deinceps per monosticha, disticha, tristicha, tetrasticha, 
pentasticha, hexasticha. 

Hactenus haec. nam quod novissimo tempore extitere, 
qui non partem Bucolicon Vergili, sed omnes eius eclogas 
adeoque tragoedias Senecae integras atque alia carmina 
Latina vel Graeca existimarent partium concinnitate subti- 
liore et strophica quadam contineri aequalitate, id non 
potuisse me animo persuadere saepius declaratumst. nempe 
etsi ipsa naturae lege institutumst, ut, poeta quo quis sit ele- 
gantior, eo magis studeat carminis singula velut membra 
spatio ac proportione vel eadem esse vel simili, quae res 
maxime comparet in eclogis, quas veteres vocarunt, i. e. 
poematis medii circuitus, ut puta elegiacis vel bucolicis, 
tamen frustra fuisse existimo, qui vel apud hos poetas nulla 
traditioni fide habita uniformem prorsus et aequabilem 
partium instituerunt dispositionem. quamquam hic illic eam 
recte observatam non nego. veluti vix casu credas evenisse, 
ut in Ovidii Amorum carmine, quod supra memoravi [I, 6], 
novies recurrant versus octoni totidem sensuum factis inter- 
stitiis. nam distichon illud [65 sq.]: 

iamque pruinosos molitur Lucifer axes 

inque suum miseros excitat ales opus 
ut contrarium sequenti delendum olim intellectumst. et fir- 
mat rem idem pentameter, ut ante dictumst, inde a v. 17 
quinquies eodem intervallo recurrens. 

Restat ut centonum reddamus rationem. qui veneratione 
nimia Homeri Vergiliique et communi ultimorum saeculorum 
studio captandi nova et insolita plerumque exercuerunt 
vacua ingenia. 

De eis ita refert Isidorus [orig. I, 38, 25]: centones apud 
grammaticos vocari solent, qui de carminibus Homeri vel Ver- 
gilii ad propria opera more centonario in unum sarciuntur 
corpus ad facultatem cuiusque materiae. | denique Proba, uxor 
Adelphi , centonem ex Vergilio de fabrica mundi et euangeliis 
plenissime expressit, materia composita secundum versus et 
versibus secundum materiam  concinnatis. sic quoque quidam 
Pomponius ex eodem poeta inter cetera stili sui otia Tityrum 
in Christi honorem composuit; similiter et de Aeneidos versibus, 


586 OPVSCVLYVM IV. 


— ex Graecis vero centonibus notissimus idemque ad cri- 
ticam carminum Euripidis factitandam utilissimus Xo«róg 
z&óycv, aetatis serae admodum, ex illius conflatus tragoediis. 

Homanis autem quanto opere jam circa a. p. Chr. n. 
200 placuerint lusus tales apparet loco Tertulliani, quem 
respexit Isidorus. sic enim ille libro de praescriptioni- 
bus haereticorum [39]: vides hodie ex Vergilio fabulam in 
totum aliam componi, materia secundum versus, versibus secun- 
dum materiam concinnatis. denique Hosidius Geta Medeam 
tragoediam ex Vergilio plenissime exswuxit. meus quidam pro- 
pinquus ex eodem poeta inter cetera stili sui otia pinacem 
Cebetis explicuit. 

Porro eorum leges sic definit Ausonius [praef. cent. 
nupt. pg. 140 ed. Schenk.]: 'variis de locis sensibusque diver- 
sis quaedum carminis structura solidatur, in unum (versum 
add. cdd.) u( coeant aut caesi versus (om. cdd.) duo aut unus 
et sequens medius (add. Th. Momsenus) cum medio. nam duos 
iunctim locare ineptum est et tres una serie merae nugae. 
diffinditur autem per caesuras omnes, quas recipit versus 
heroicus, convenire ut possit aut penthemimeris cum reliquo 
anapaestico aut trochaice cum posteriore segmento aut septem 
semipedes cum anapaestico chorico aut tres semipedes et (tr. 
s. et om. cdd.) post dactylum atque semipedem quidquid restat 
hexametro'. verum enimvero nec ipse Ausonius tam severe 
normam optinuit (velut habet aliquoties continuatos binos 
versus integros) et multo minus ceteri. qui ne illud quidem 
vitarunt (nam sensuum ineptias praetereo), nequando longior 
paulo sive brevior evaderet aut alioqui laberetur versus. 

Sed omissis plerisque, quae nunc Riesii Schenkeliique 
editionibus habentur optime reddita, Hosidii tragoediam 
secundo tertiove p. Chr. n. saeculo scriptam, cuius supra 
iniecta memoria, perlustremus. neque enim dubitari potest, 
quin Medeae fabula libro antiquissimo Salmasiano servata 
eadem sit, quam indicat Tertullianus l supra memorato, 
licet in illo auctoris nomen non referatur. — igitur carmen 
hoc versibus plus CCCCL constans Medeae et Iasonis disci- 
dium heroico numero, quo sermocinantium partes continen- 
tur, et paroemiaco, quo chori, persequitur. in &dornanda 
autem fabula Senecae Medeam ab Hosidio observatam recte 


OPVSCVLVM IV. 587 


notat Burmannus. libet admirari sollertiam, etsi isdem hic 
cento, quibus relicui excepto Ausonii, laborat incommodis. 
in quo tamen ilud memoria dignum, numquam poni hexa- 
metros dimidiatos et imperfectos, nisi apud ipsum Vergilium 
extent tales, qualem habes [104] 'unum pro multis dabitur 
caput'. cetera lacunis deformia. igitur quod legitur ibi- 
dem [397]: 

suggere tela mihi finemque impone labori. 

sanguine quaerendi reditus 
addendum 'animaque litandum', cum praesertim fuerit ab- 
surdum placitam alioqui normam migrari, ubi totus Vergilii 
versus [aen. II, 118] non minus conveniret rei quam dimi- 
diatus. porro alterum graviter esse affectum locum ipsa 
sensuum apparet perversitate. est enim talis [449]: 

sive animo sive arte vales [opta ardua pinnis 

astra sequi], et si adeo dotalis regia cordist 

nostrasne evadere demens 

sperasti te posse manus? 
scilicet post illa [aen. XI, 369] 'e( si adeo dotalis regia cor- 
dist addenda quae secuntur in ipsa Aeneide: 

aude atque adversum fidens fer pectus in hostem. 


proxima quae sunt 'nostrasne evadere demens' apte supple- 
bimus praeponendo velut [aen. V, 174] 'obüitus decoris! sive 
aptiora quis excogitarit. 

Pervenerunt autem ad nos centones satis multi, argu- 
menti partim ad humanas, partim ad divinas res spectantis. 
et ex illis quidem et arte et, si lasciviam omiseris, elegantia 
facile primum locum obtinet Ausonii carmen nuptiale, ex 
his maxime laudatur Probae, feminae nobilis, quae floruit 
post saeculum IV medium, liber, quo initium bibliorum sacro- 
rum, mox euangelia et historiam Christi versibus contexuit, 
pietate tamen magis probanda quam arte. 

Et de huius et de ceterorum, quorum extant centones, 
rationibus diligentissime expositum a Carolo Schenkelio in 
editione Probae pg. 53 sqq.; conferenda etiam quae de 
Ausonii opusculo prolata sunt ab eodem Indice scriptorum 
s. l. 'Vergilius' [pg. 270]. 

Atque hoc loco potest addi quasi haud dissimili cen- 
tonibus artificio ab incerto quodam grammatico Pasiphaes 


588 OPVSCVLVYM IV. 


fabula contexta ex omnibus metris Horatianis [anthol. 
lat. 732 ed. R.] quem tamen bis fefellit ratio [vv. 19; 7], 
primum in ionicis numeris C. III, 12 explicandis, deinde in 
trochaicis dimetris II, 18, admittendo spondeum ita: 


optat in formam bovis. 
neque Horatius artem suam agnoscet in hoc metro [9]: 
et Proetidas dicit beatas. 


Verum omnium aetatium gentiumque ludibria ac facetias 
studio curaque superavit Publilius Optatianus Porfyrius, 
Afer homo, ut puto, dignusque hac patria. is Constantino 
imperante relegatus, quo veniam impetraret poenae, cum 
iam ante novas vias in carminibus temptasset, ad vicennalia 
illius celebranda edidit librum operosissimum  artificiosissi- 
mumque et cuius similem in litteris non habeas. quo ad 
Constantinum misso meruit ab exilio revocari. 

Iam si perversa admodum callidissime executos aliqua 
esse laude dignos putabimus, non decet Porfyrii silentio 
praeteriri opuscula. nam ut non ita magni sunt spiritus 
adeoque intermixta haud raro vel ineptis vel obscuris et 
Oedipo quodam dignis, ita plura in eis suo nitent decore 
aequantque vel superant adeo plurimorum carminum Lati- 
norum mediocritatem. quamquam hic illic difficultate in- 
cepti victus admisit in arte metrica ea, quae a ceterorum 
placitis sint aliena. ex quibus quaedam in superioribus 
libris notavimus, alia praeteriimus, de quibus in editione 
nostra dictum s. l. 'metrica' pg. 75. — quae cum ita sint, 
dubito plerumque, an magis excusandum Porfyrium existi- 
memus quam Nasonem, cum hic exilii desperatione lectorum 
animos, ille oculos fatigarit. 

Insunt autem in poematis eius quae ne Graeca quidem 
facilitate assequi liceat ludibria. quorum placuit potissima 
perlustrari et in hoc finem fieri operis. cetera, cui libuerit, 
facile deprendet in editione nostra satis curiose ac dilucide 
expressa simulque emendata et explicata, quantum licebat 
in tanta rerum difficultate. 

Ac primum quidem litterarum multiformes comparent 
lusus. est carmen quod arae, est quod fistulae vel quod 
organi repraesentet speciem [26; 27; 20], quales etiam apud 


OPVSCVLYM IV. 589 


Graecos Alexandro Magno posteriores habes facetias, veluti 
Theocriti Fistulam, Simmiae Securim et Ovum nec non Alas 
Amoris, denique Dosiadae Aram, item Besantini, sed minime 
eadem circa augendum minuendumque litterarum numerum 
cura. alibi autem mediae carminum parti inditae figurae, 
velut in undevicesimo habes naviculae speciem adiecto 
Christi monogrammate. 

Sed hoc omisso paulo pluribus agamus de ceteris, quae 
memoravi, tribus. 

Ex quibus primum, quo ara effingitur, decurrens trime- 
tris iambicis XXIV numero, habet in summa parte versus 
duos litterarum XXVI. subsecuntur quattuor, quorum pri- 
mus est litterarum XXXVI, ceteri binis decrescunt. hi ex- 
cipiuntur duodecim aliis, quorum singuli constant elementis 
XXVIII, succedunt tres elementorum XXX, XXXII, XXXIV, 
finem faciunt itidem tres, pro se quisque tricenorum senorum. 
— emendavi trimetrum tertium, qui cum ferretur omnino 
ineptus et inconcinnus talis: 


sic pulchra sacratissima (sacrissima Bernens.) gens Phoebo 


. . decens, 
ita erat scribendus: 


sic pulchra sacra dis agens, Phoebum decens. 

At in fistula, quod est carmen versuum heroicorum XV, 
per singulas litteras adauctus fit vel defectus. habet autem 
minimus XXVIII. 

Organi pars superior vicenis senis hexametris dactylicis, 
inferior totidem dimetris iambicis catalecticis constat. porro 
horum unusquisque elementorumst XVIII, illorum brevissi- 
mus cum habeat XXV, ceteri increscunt singulis, maximus 
ut duplicet numerum minimi. interponitur autem per me- 
diam partem currens carmen hoc: 

Augusto victore iuvat rata reddere vota. 
quod quasi regulam organi designat. 

Idem Porfyrius mira facilitate variis anfractibus litte- 
rarum usus in acrosticha, telesticha, mesosticha aliaque huius- 
cemodi. 

Veluti in opusculo [11], quod incipit '/ortia facta ducis 
toto dominantia iam nunc', litteris primum et quartum deci- 
mum atque ultimum optinentibus locum decurrunt haec: 


590 OPVSCVLVM IV. 


"fortissimus imperator!  ' clementissimus rector! ' Constantinus 
invictus". atillus, cuius est exordium [16] 'dissona conexis 
audet componere verbis', in capite cum descendat 'domino 
nostro Constantino perpetuo Augusto', notis, quae decimum 
optinent locum, efficitur: 

vsiu£v Got flaci4eU  XouarOg x«l Goig rtw£tGO!, 
quae undevigesimum : 

r(uiov tvosQíng xgar£ziv dorrzjg vt (oafktiov, 
quae vigesimum octavum: 


, w " , , .of 
tvvouíng Ggysiv r& xci AvGOvíoiGiv cvaoGttv, 


Sed frequentiora etiam sunt carmina, quae simul habent 
litterarum artificia in versibus continuis et versuum per hos 
descendentium ascendentiumve. scilicet ibi metra omnia pari 
constant numero elementorum, qui ubi illorum aequat nu- 
merum, quadrati figura nascitur, quae variis natura sua 
convenit lusibus. 

Igitur in poemate tali [23]: 

ingemui graviter Graecum miseratus amicum 
cum singuli hexametri, qui sunt X, constent litteris XXXVII, 
nascitur versus Graecus litteris ab ultimi metri prima bis 
in altum et rursus in imum tendentibus, ut a latere laevo 
dextroque sitae partes elementis singulis augescant, at quae 
locatae sunt inter primas decem et sequentes bis decem ac 
postremas decem (Graeci hexametri eae vero increscant 
binis. interiectus stichus est talis: 
Mágxs vtjv &Aoyov rv "Tuvíóa Ntilog dav»zi. 

longe etiam scitius est illud 'a/me tuas laurus aetas sustollet 
in astra' [18], quod hexametros XXXV litterarum XXXV 
continens quater habet stichum latera cingentem hunc 'aime 
(uas laurus aetas sustollet in astra'. at diagonalium quattuor 
instar, quae quadratum in trigona bina sive bina tetragona 
disponunt, currunt versus hi 'aurea victorem pietas sonat 
ubere lingua' 'Aonios latices pietas iuvat armaque diva" 
"aurea lux vatum silvae mihi praemia serva! 'aucta deo vir- 
tus Musas magis ornat aperta'. — praeterea alterum inter- 
positum quadrato quadratum, cuius initia a media parte, 
hoec est ab octava decima littera lateris sinistri maioris 
quadrati contendunt sursum vel deorsum ad octavam deci- 


OPVSCVLVM IV. 591 


mam laterum relicuorum. atque his duo complentur hexa- 
metri '4ugusti florem pietas iuvat, arma, tropaea! ' Aonii fru- 
lices, pietas iuvat ubere glaeba'. dignum autem memoria 
omnia acrosticha et primam et mediam et ultimam habere 
litteram a. — ceterum simillimo artificio usus Fortunatus 
[miscell. V, 7] carmen XXXIII versuum, qui constant singuli 
litteris XXXIII, octonis stichis linearum quadrati lateralium 
et diagonalium instauravit. — at Porfyrius alio carmine 
[22], quod et versus et singulorum versuum litteras habet 
numero XXXVII, primum diagonalibus obliquis hos versus 
effecit 'mirta per amfractus diducunt carmina Musae! 'seu 
cancellatos spatia in contraria flexus', tum lineis quadratum 
alterum, quod inculcatumst, cingentibus habes hos versus 
"bene picta Musa metris! 'speciosa sancta cultu! "breviter 
fluas ut. isto! 'opus est per arta coetu'. porro tetragonis 
binis, quorum prioris latera oriuntur a litteris prima, unde- 
cima, vicesima septima, ultima versuum undecimi, primi, 
ultimi, vicesimi septimi, alterius a prima, undecima, vicesima 
septima, ultima vicesimi septimi, ultimi, primi, undecimi, his, 
inquam, tetragonis eveniunt trimetri et adonii tales: 
amor poesis spissa gaudet exigi. 
seriem paramus ordinare acrius. 
possit coire docta rerum limite. 
opus tuetur nonne cata parcitas? 
audeo plenas 
edere formas. 
picta notabo 
iura Camenis. 
in his quaedam aliter constituta atque in editione Porfyrii. 
ex quibus hoc loco id maxime notandum, quod in quarto 
versu scripsimus nonne caía pro non necata. ubi non hae- 
rendum in trochaico caía, quamquam alibi [3, 30] recte 
corripuit priorem poeta. sed potuit variare tum quantitas, 
quippe in vocabulo raro et obsoleto, sicut semel dixit ratum 
producta a, ceteris locis imminuta. praeterea et alibi idem 
non ita anxius circa mensuram syllabarum, veluti deaurare 
longa, nationem brevi prima posuit. 
Habet etiam alios lusus, vel difficiliores aliquando, sed 
non perinde concinnos. qui quoniam facilius oculis quam 
verbis possunt concipi, simul ne lectorum nimis illudamus 


592 OPVSCVLVM IV. 


patientiae, ad editionem nostram delegamus, siqui plura 
voluerint cognoscere. 
Itaque missis his duo eiusdem poetae contemplati car- 

mina acquiescamus. quorum prius est tale [15]: 

alme decus mundi summum rector pius orbis 

Auguste, invicta populos virtute gubernans 

iustitia imperii, nationum Constantine 

effrenatarum moderamine pacificator, 

quem divus genuit Constantius induperator, 

aurea Romanis propagans saecula nato, 

heu nimis ad caelum properans, ni linqueret ille 

aeternum auxilium invictum iustumque piumque, 

alme pater patriae, nobis te, maxime Caesar, 

Ausoniae decus o, lux pia Romulidum. 

est placitum superis tunc haec in gaudia mundi 

perpetuis bene sic partiri munera saeclis: 

sidera dant patri et patris imperium, 

sancte, tibi. magnae data tu lux aurea Romae. 

ista canit ruris tibi vates ardua metra. 


In his primi quattuor versus pro se quisque isosylla- 
bis constant verbis, quintus est rhopalicus, sextus immota 
manente voce ultima potest variari his modis: 

aurea propagans Romanis saecula nato 

saecula propagans Romanis aurea nato 

saecula Romanis propagans aurea nato. 
septimus omnes in se continet partes orationis, at octavus 
sola nomina. nonus si retro legatur etiam fit hexameter, 
decimus pentameter. eadem ratione undecimus ex heroico 
versu formabitur elegiacus. nec minus duodecimus cum se- 
quente efficiunt etiam distichon, denique ita a fine proximus 
et ultimus fiunt sotadici. — at alterum poema talest [25]: 

ardua conponunt felices carmina Musae. 

dissona conectunt diversis vincula metris 

scrupea pangentes, torquentes pectine vates. 

undique confusis constabunt singula verbis. 
in his manente ultima parte hexametrorum ita possunt variari 
prima verba cum quartis et secunda cum tertiis permutando 
permiscendoque, e quattuor versibus ut oriantur, ut scholiasta 
affirmat, nisi corruptast lectio, LXXXIV. in exemplaribus 
Porfyrii LXXII omnino exhibentur. sed posse etiam plures 
effici agnoscent rei arithmeticae periti. 


OPVSCVLVM IV. 593 


Mirifice autem delectati Porfyrii Venantiique, qui imi- 
tatus est eum, praestigiis docti insequentium temporum. 
nam similia prompserunt Rhabanus, Alcuinus, losephus, 
Teudulfus, denique saeculo X Abbo [cf. Polycarp. Leyser. 
hist. med. aevi poet. pg. 301; carm. m. aevi, ed. ab H. Hageno, 
pg. 115]. 

Iam horum, de quibus modo exposui, ludibriorum quae 
litterarum facetiis oriuntur, habent certam quandam utili- 
tatem. scilicet potest ex eis plerorumque verborum scriptura 
certo cognosci, non alterius auctoris Latini usus aeque ut 
sit apertus notusque ac Porfyrii vel Venantii. haec autem 
quarti sextique p. Chr. n. saeculi testimonia ideo inscriptio- 
num vel antiquiorum plerisque sunt potiora, quod hae ut 
plurimum sculptorum atque similium imperitia hominum 
incultis temperantur arbitris, at illa doctrina iudicioque 
virorum liberaliter eruditorum. * nam nequis credat hos 
difficultate operis victos pleraque barbara admisisse in leges 
orthographiae, ea re vetamur, quod eorum scripturae ple- 
rumque cum firmatis optime alioqui, quales Mediceo Vergilii 
codice et paris antiquitatis libris exhibentur, mirificum in 
modum consentiunt, ut appareat auctores, cum sermonis et 
metrorum adeoque logicae leges aliquando laederent, in hac 
tamen parte fuisse ambitiosos. memoria autem digna apud 
Porfyrium haec ferme invenimus. — primum quidem quod 
auctorem non, ut vulgo fit, dixi Porphyrium, ipsius fide feci, 
ut quem c. 21 ita nomen suum scripsisse constet. ita 23, 
10 legitur Fryx. et similia plura adnotata editionis nostrae 
pg. XXXII. adde quod apud Felicem, de quo supra memo- 
ravi in hoc opusculo, illud nym/ae vel potius /ym/ae carminis 
arte confirmatur. 

Praeterea notanda fuerunt haec: am/ractus [schol. 22, 
1]; artare [26, 11]; arto ab artus [3, 29]; ascensu [20b, 8]; 
Bacheia (12, 10], sed alibi Bacchi [27, 5], Christi [8, 5; cf. 
24, 4; 18]; die eiecto digamma [22, 2], sed alibi dive [24, 
7]; fecundi [2, 4]; feta [24, 24]; Foebi [20a, 25]; glaeba 
[schol. 18, 10]; gnari [5, 14]; hewvantis |27, 6]; iamnunc 
[13, 1]; inclyta [16, 2; 21]; induperator [15, 5]; imperator; 
imperare ubique praeter exemplum modo positum; isdem 
[20b, 121; medelifero |24, 12]; vouit&w pro voui£av [pg 58]; 

L. Muelleri; De r. m. p. L. 9s 


594 OPVSCVLVM IV. 


optume [schol 21, 2]; paulum [22, 2]; proiiecta [22, 14]; 
quivis dativo [3, 8]; rythmo [18, 24; cf. 20b, 13; 19; 26]; 
squalore [24, 6]; r£ tertio enuntiati loco [schol. 16, 4]; sol- 
lemnis, per duo /; totiens, per ns [6, 18 al]; saeculum sive 
saeclum et composita quae habent prae, ut praestas [8, 32], 
per ae semper; contra ubique scepírum. — praeterea in 
compositis memoranda haec: coiux [23, 5; 10]; colocat [21, 
11]: coneris [16, 1]; cosere [22, 9]; conpos [7, 34]; exerit! 
[8, 19; cf. 24, 19]; exwlis [2, 32]; exultant [16, 17]; contra 
exsultat [20a, 8]; süplex; süplices [14, 11; 25]; at alibi 
supplicibus; supplex [5, 9; 26, 23]. 

Hactenus haec. nam alia quaedam adnotata editionis 
nostrae Indice, ubi etiam de metricis exceptionibus, quas 
admittere coactus est poeta ludibriorum dira necessitate, 
dictum pluribus. 

At apud Venantium digna cognitu observata a nobis 
talia: bracchia [IL, 4, 17], caeli (Il, 4, 13], crismata [M, 4, 28]. 
item Cristi [II, 4, 17], dius [HM, 4, 1; V, 7, 1], alibi diva 
[I], 4, 29], exerit [V, 7, 11], exiluit [Il, 4, 5], medelilae [Il, 
5, 4]. paradissiacus [II, 4, 9], sucus [Il, 4, 11]. porro ab- 
breviata apud eum inveniuntur haec, quae sunt 4 cum binis 
punctis [V, 7, 16] — 4. habet Optatianus — pro enclitico 
que (vel pro quae posse poni 4. asserit Rhabanus praef. 
carm. de sancta cruce), ds pro deus [V, 7, 23], scs pro saa- 
ctus |II, 5, 35], aie pro animae [V, 7, 18], quod quid sit 
assequi se negat Mignius. denique apud Porfyrium pro ibus 
bis terve invenitur ib cum puncto. 


EXPLICIT. 


INDICES. 


L. S. 


Compendiis scripturae in opere nostro non sumus usi nisi 
pridem vulgatis tritisque. illud tamen memoria dignum, 
nota hac ,sq.* indicari singulos fere sequentes versus vel 
paragraphos aliaque id genus, at tali ,sqq.* plures. 


Argumentum operis totius rogantibus multis cum ple- 
nissime sit adnotatum Indice primo editionis huius, multa 
potuere omitti ex secundo prioris. in quo praeter scripto- 
rum emendatorum vel explicatorum locos ea potissimum iam 
placuit referri, quae, per digressionem seu mantissae loco 
posita in libris hisce, aut non essent memorata in Epitoma, 
quae primam nunc optinet sedem, aut certe facilius ceteris 
fallerent studia curiosorum. nec minus in eundem collata 
gravissima quaeque et memoria dignissima, hoc est quidquid 
non modo per capita summatim, sed singillatim prolatis 
exemplis designandum esse videretur. 


I. 
ARGVMENTVM. 


L. S. 
IHI—XH. 
Introductio III—IV. de necessitate studiorum antiqui- 


tatis Graecae ac Latinae IV.—VIII. elogium Dem. Andr. F. 
Tolstoii VIHI—IX.  epilogus IX—XII. 


I 


PROHOEMIVM. 
1—49. 

Initia et origo operis 1, 2. quinam eo tractentur poetae 2. 
poetarum dactylicorum genus duplex, alterum classicorum, 
alterum christianorum 2, 3. index eorum, qui his libris 
maxime respiciuntur 3, 4. christianorum nomine qui dicti 4. 

Eruditio scholica poetarum veterum 4—19. 

Antiquissimi Graecorum 4. Alexandro Magno posteriores 
5, 6. Romani 6—8. collegia poetarum 8, 9. recitationes 9. 
poetarum grammaticorumque invicem iuvantium communio 
et convictus 9, 10. observatio legum scholicarum 10—12. 
antiquitas isdem fere quibus nos praeceptis pangendorum 
versuum usa 12, 3. epiploces doctrina 13. grammaticorum 
Latinorum praecepta de communibus syllabis 13—15.  utri- 
usque rationis fontes 15, 6. rei metricae Latinae disciplina, 
qualem habemus traditam, inde a saeculo p. Chr. III recepta 
vulgo 16, 7. christianorum poetarum placita 17—19. 

Elegantia poetarum perversis grammaticorum placitis 
plerumque superior 19, 20. 

Via studii nostri et difficultas 20, 21. 

De poetarum nonnullorum, qui hoc opere 
tractantur, libris. de fragmentis et inscripti- 
onibus metricis 21—43. 


598 INDEX I. 


Enuius, Lucilius, Varro 21, 2. Vergilio adscripta opus- 
cula 22—24. cf. 34. Ovidii carminum amatoriorum codex 
archetypus 24—28.  Heroidum liber 28—33 (mos poetarum 
Latinorum variandi quantitatem in verbis repetitis 30, 31. 
Hypermestrae epistula 29. epistulae ultimae VI 31. Sapphus 
epistula 31, 2, Acontii ep. 32). Nucis auctor 33. Lygdamus, 
Sulpicia, laudator Messallae 32. Priapea 33, 4. consolatio 
ad Liviam 34. 5. de Maecenate elegiae 35, 6. Manilius 36. 
Homerus Latinus (Italicus) 36, 7. Seneca tragicus cum 
auctore Octaviae 37, 8. bucolicus Einsidelensis 38. Avia- 
nus 38, 9. Terentianus 39. Symphosius 39—41. carmen 
de Hercule 41. christianorum poetarum scriptorum con- 
dicio quae fuerit olim 41, 2. quae hodie 42. quidam novi 
eorum reperti libri 43. fragmenta poetarum 43. inscrip- 
tiones parum curatae 43. 

Quo studio rei metricae Latinae fuerint 
docti 43—48. 

Criticorum plerorumque circa eam incuria 43, 4. Ben- 
tleius 44, 5, Santenius 45. Hermannus 45, Kirchnerus 45. 
Lachmannus eumque imitatus Hauptius 45, 6. Meinekius 46. 
Froehdius 46. nova editionis huius subsidia 46 - 48 (nostrae 
curae 47. aliorum 47, 8. Meierus 48. Zingerleius 48). 

Editionum in citandis auctoribus usus 48. 

Epilogus 48, 9. 


II. 
LIBER PRIMVS. 


DE STVDIIS POETARVM LATINORVM METRICIS. 
50—137. 


Antiquissima aetas, usque ad Sullae per- 
tinens mortem 50—63. 

Romanorum vetustissimi 50. Livii et sectatorum eius 
studia metrica eorumque exempli observatio 50, 51. Ennius 
51—59. eius exempla Graeca 51. vatis nomen pro poetae 
antiquatum ac rursus receptum 251— 55. rationes Ennii 
metricae ac prosodiacae 55, 6. metra ab eo adhibita 56, 7. 
comparatus cum Klopstokio 56, 7. «cf. 59. dactylicorum et 
scaenicorum antiquissimorum in adhibendis metris diversitas 


INDEX I 599 


57, 8, Ennii in adornandis metris merita 558, 9, eius aucto- 
ritas apud posteriores 59. poetae dactylici usque ad Varronem 
ac Laevium 59—63 (Lucilius 60— 62. Accius 62, 3. Sueius. 
Licinus 63). 

Aetatis litterarum Latinarum aureae prior 
pars, ab anno a. Chr. LXXVIII ad Caesaris dicta- 
toris necem pertinens 63—78, 

Duae in ea poetarum scholae, altera antiquitatis amans, 
altera novae studiosa viae. medius inter utrosque Varro 64. 
Cicero et Lucretius 64. nova schola 64, 5. cf. et 8l. 
Laevius 65 — 70 (eius aetas 65, 6. opera duo 66, 7. in- 
doles 67, 8. ars metrica 67, 8. carminum reliquiae potis- 
simae 68—70). "Varro 70—76 (forma Saturae Menippeae 
prosa et versu mixta 70. pedestria et poetica semper sensu 
plene finito distincta 70, 71. orationes per se constantes 71. 
carmina interdum a particulis copulativis incohata 71, 2. 
aliorum poetarum inserti loci 72. metra quomodo sint dis- 
posita ac temperata in Satura Menippea 72, 3. difficultas 
restituendi Varronis Saturas 73. varietas earum metrica 
73, 4. idem et iambis trochaeisque italicis et saturnio usus 
numero 74, 5. eius rationes in adhibendo saturnio ib.). 
Catullus, Calvus, Cinna, Bibaculus 76. scaenici temporis 
Ciceroniani 76, 7. novae Laevii eiusque sectatorum scholae 
quae fuerit auctoritas vel gratia apud poetas insequentes 
71,8, duo illorum exemplo popularia facta metra, trimeter 
hipponacteus et hendecasyllabus phalaecius 78. 

Aetatis litterarum Latinarum aureae altera 
pars, à Caesaris dictatoris nece ad annum p. Chr. 
XIV pertinens 78— 87. 

Hexametri pentametrique ars hoc tempore ad summam 
adducta perfectionem 78. Vergilius 78, 9. Ovidius cum 
Propertio aec Tibullo 79. Horatii hexametri 79, 80. eiusdem 
metra iambica et lyrica 80-—83 (ipsius testimonium 80, 8&1. 
quinam in re metrica eius auctores Graeci 81. versus num 
omnes petiti a Graecis 8L. cf. 116. 117, & systematum inter 
hunc et Laevium eiusque socios diversitas 51. de syste- 
matum Horatianorum auctoribus 81, 2. quibus versibus 
usus sit idem 52. quanam re a Graecis differat in pangendis 
versibus 82. utrum, quae ab his diversa instituit, proprio 


MP. 
CET 
U AN 
f 

)EFRL 


f 


WU 


600 INDEX I 


ingenio novarit an grammaticorum aequalium auctoritate 
52, à. lIones et Aeoles sectatus solos 83). Pindari imitatores 
83, 4, tragicorum aequalium placita 84—87 (num similis 
horum ars jam fuerit tempore Ciceronis 84, 5). comicorum 
rationes 87. 

Insequentium temporum studia metrica 87—96. 

Versus idem fere, qui a prioribus poetis, usurpati omisso 
Graecorum studio 87, 8. systematum Aeolicorum et versuum 
synaphia iunctorum fastidium. systemata nova 88, 9. poetarum 
a Tiberio usque ad Hadrianum plerorumque paucitas me- 
trorum 89, 90. antiquariorum, qui inde ab Hadriano pro- 
venerunt usque ad finem saec. p. Chr. III, rationes 90—94 
(Florus, Hadrianus, Annianus 92, 3. Septimius 93, 4. eius 
carminum potissima collecta 93, 4. Terentianus, Alfius, 
Marianus 94). posteriores fine s. III poetae 94, 5. hymni 
et psalmi christianorum 95. medii aevi auctores 95. poste- 
riorum Augusto poetarum in temperanda versuum arte 
placita 95, 6. 

Quo iudicio usi sint auctores in eligendis ad- 
hibendisque metris 96—100. 

Latini in hac parte inferiores Graecis usque ad Alexan- 
drum Magnum 296—958. saec. III et IV poetae 98—100 
(Avienus 98, 9. Alfius 99. Marianus 99, 100). 

Metra a dactylicis adhibita 101—137. 

Schema versuum 101—18. 

Versus dactylici 101—4. 

Prohoemium 101. hexametri origo 10l. eiusdem nobi- 
litas et frequentia 102. pentameter elegiacus 102, 3. alter 
103. tetrameter acatalectus 103. catalecticorum duo genera 
103. metrum Calabrium 103. «cf. 113. trimeter catalecticus 
103. versus adonius 103, 4. longiores hexametro numeri 
dactylici 104. 

Versus anapaestici 104—6. 

Dimeter, monometer, paroemiacus 104. monometer Se- 
necae aliorumque 104, à. tetrameter uno pede mancus 105. 
tetrameter aristophanius 105. dimeter soluta arsi praeter 
locum ultimum 105, 6. 

Versus iambici 106—8. 

Trimetri nobilitas et frequentia 106.  trimeter purus 


INDEX I. 601 


106, 7. trimeter catalecticus 107. dimeter hypercatalectus 
107, dimeter 107. dimeter catalecticus 107.  octonarius 
acatalectus et catalecticus 107, 8. 

Versus trochaici 108, 9. 

Septenarius 108, octonarius 108. dimeter acatalectus 
et catalecticus 108 — ithyphallicus 108, 9. 

Versus ionici a minori 109—11 

Anacreonteus 109, galliambicus 109, 10. tetrameter 
110, 1L  ionici synaphia iuncti lll. 

Versus ionici a maiori 111 

Dimeter catalecticus 111. tetrameter catalecticus vel 
sotodeus lll. tetrameter acatalectus 1ll. cf. et 119, 20. 

Versus choriambici cretici, bacchii 111, 2. 

Dimetri choriambici lll. dimetri cretici 111, 2. Var- 
ronis eretici et bacchii 112. 

Versus inverso pede ultimo orti 112—14. 

Hexameter myurus 112, 13. metrum calabrium 113. 
iambicum et trochaicum hipponacteum 113, 4. 

Versus mixti et compositi 114—18. 

Archebuleus 114. archilochius 114. versus logaoedici 
114—17 (glyconeus, pherecrateus, phalaecius 114, 5. pria- 
peus llà. asclepiadeus minor 115. maior llà. sapphicus 
maior 115, 6, minor ll6. praecedente dimetro choriambico 
116. ex maiore truncato et minore copulatus 116. alcaicus 
hendecasyllabus 116. decasyllabus 116. ex Horatii lyricorum 
numeris dimidiatis orti 116, 7. Laevii decameter 117). 

Versus asynarteti 117, 18. 

Archilochius 117. -elegiambicus. iambelegicus 117, 8. 

Schema systematon 118—206. 

Elegiacum 118. Varronis Catullique aetatis systemata, 
partim synaphia iuncta, partim non, sapphicum, asclepiadeum, 
anapaesticum, glyconea, ionicum à maiori 118—121 (Laevii 
ionicum denorum ac novenorum pedum catalecticorum 119, 
20. simile Varronis 120. Catulli aliorumque glyconea 120, 21). 
Horatii systemata iambica et lyrica 121—24 (iambica ab 
Horatio primum novata 121. eorum exempla 121, 2. libel- 
lus xer& Aezrov 122, lyricorum origo et descriptio 122, 3. 
alcaici, sapphici, asclepiadeorum usus 123. quae asynarteta, 
quae synaphia iuncta 124). Horatii lyricorum systematum 


602 INDEX I 


contemptus post Augusti tempus 124, 5 (synaphiae usus 
sublatus 124. Senecae anapaesti synaphia carentes 124. 
epodica post Horatium 125). novae systematum species inde 
a Seneca 125, hymnorum systemata 126. 

Cantica quaedam Oedipi et Agamemnonis Se- 
necae 126—136. 

Compositio eorum 126—129. ipsa typis expressa 129 
—136. 

Epilogus 136, 7. 


III. 
LIBER SECVNDVS. 
DE PEDVM OBSERVANTIA. 
138—193 

De lege et licentia versuum Latinorum 137. 

Exceptionum VII genera 138—146. 

Prima orta ab ipsa ratione metrorum et secreta ele- 
gantiae lege 139, 40. altera a vocabulorum, quibus utuntur 
poetae, condicione 140, 41 (maxime a propriorum, Graeco- 
rum, technicorum, denique apud christianos sacrorum). tertia 
ab oratoria sermonis concitatione, quae verborum vel cumu- 
latione vel iteratione vel oppositione indicatur 141, 2. quarta 
à progressu artis seu defectu 142, 3. quinta a novitate me- 
trorum vel antiquitate 143. sexta ab exemplorum, quorum 
praevalet auctoritas, differentia 143—45. septima a diver- 
sitate materiae et circuitus carminum 145. epimetrum 145, 6. 

Pedum formae legitimae 146—149. 

Arsis dactyli 146 —48. thesis 148. arsis anapaestorum, 
iamborum, trochaeorum, choriamborum 145. thesis iam- 
borum ac trochaeorum 149. finis versus tres semipedes 
ultimi. extrema syllaba versus non per synaphiam decur- 
rentis anceps vel potius brevis in ea porrecta. hiatus in 
eadem permissus 149. cf. et 124. 

Metrorum genera quibus pedum vicibus tem- 
perentur 149—184. 

Dactylica 149—957. 

Hexameter 149—56 (dactylorum et spondeorum miscen- 
dorum ratio 149. Vergilius in hac maxime parte insignis 





INDEX I. 603 


150, 531. Romanorum et Graecorum diversitas 151. versus 
solis constantes spondeis 151, 2. optima hexametri species 
152, 3. spondeus loco quinto 153—156. quartus pes in 
versu spondiazonte 156). pentameter et ceteri 156, 7. 

Anapaestica 157 —59. 

Tetrameter 157,8. dimeter 158. Senecae monometri 159, 
paroemiacus 159. 

Iambica ac trochaica 159—73. 

Spondeus pro iambo vel trochaeo 159—162 (prohoemium 
159. trimeter tragicus 159, 60. eius pes quintus 160, 61. 
iambus loco paenultimo claudicantium iamborum vel tro- 
chaeorum legitimus 161, 2). thesis longa soluta, item arsis 
in numeris iambicis trochaicisque 162, 3.  anapaestus vel 
dactylus admissus pro iambo vel trochaeo 163—167 (leges 
licentiae huius diversitate vel pedum versus vel verborum 
circuitus temperatae 163—65. usus 165, 6. Prisciani senarii 
167). arsis soluta 167—173 (leges licentiae huius diversitate 
verborum circuitus temperatae 167—170. verba tribracho 
finita 167 — 69. usus 170, 1l. cf. 173. diversitas pedum 
171,2. proceleusmaticus 172. arsis non soluta in versibus, 
a quibus absunt spondei 172, 3). 

Ionica à minori et maiori choriambica 173 
—'8. 

Anacreontei 173, 4. galliambi 174—776. ionici a minori 
ceteri 176, 7. sotadei 177 (Laevii ionici decasyllabi et ennea- 
syllabi descripti 69. cf. et 119). arsis soluta et anaclasis 
admissa in choriambicis Septimii et Terentiani 177, 8. 

Logaoedica. Asynarteta 178—84. 

Glyconeum, pherecrateum, asclepiadeum utrumque, pha- 
laecium 178—180 (Catulli eiusque sociorum usus 178. Ho- 
ratii 178, 9, Senecae 179. ceterorum s. p. Chr. I auctorum 
179. insequentium tempore 179, 80. metrum ex asclepiadeo 
minore ortum 180,81. sapphicum hendecasyllabum et quod 
ex hoc et heptasyllabo ortum 181. alcaicum enneasyllabum 
et hendecasylaàbum 181, 2. metrum ex hendecasyllabo 
aleaico ortum 182, logaoedica perversitate poetarum s. IV 
et V corrupta 182, 3. eius vitii exemplum iam apud Ca- 
tullum 183, 4. asynarteta 184. | 

Senecae quidam versus emendati 184—190. Silii 190—193, 


604 INDEX I. 


IV. 
LIBER TERTIVS. 


EXPON ITVR DE CAESVRA. QVAERITVR NVM GRAMMATICI 
ACCENTVS RATIO SIT HABITA IN VERSIBVS LATINIS ET 
FINES SENSVVM AC NVMERORVM QVATENVS INTERSE 
CONCINERE SOLEANT VEL DISSENTIRE. 
194—278 


Prohoemium 194, 5. 

Caesura 195—202. 

Caesurae definitio 195, G. versus definitio 196, 7. alia 
quaedam de natura versus 197, 8. plura de caesura 198 —200 
(caesura quae fit per tmesin 199. in minoribus versibus 199. 
duplex 199.  subsidiaria 200). versuum nullo systemate 
coiugatorum initium ac finis 200, 1l. systemate conclusorum 
201. asynartetorum media pars 202. 

Caesurae versuum Latinorum 202—233. 

Dactylicorum 202—28. 

Hexameter 202—928. 

Penthemimeres 202, 3. hephthemimeres 203, 4. trithe- 
mimeres 203, 4. hephthemimeres cum inciso post quintum 
semipedem verbo 204. ceterae species hephthemimeris 204. 
Tou) x«v& voírov rgoy«iov 204, 5. ubi pariter post trochaeum 
tertii dactyli et arsin quarti incisum, apud Latinos optinet 
hephthemimeres, non trochaica tertia 205—9.  grammati- 
corum Latinorum de ea re testimonia 209—11. Meieri de 
eadem opinio 212, 3 caesura bucolica et quarta trochaica 
213 —18 (apud Graecos 213 —15. apud Romanos 215—117. 
grammaticorum testimonia 217, 8) hexametri caesura 
carentes 218, 9. caesura inter colliquescentes syllabas nulla 
220,21. penthemimeris nobilitas et frequentia apud Romanos 
221, 2. hepthemimeris usus 222—26. eius genera III, 
species VI. perfectissimae prima et secunda, tertia praelata 
quartae, quarta sextae, sexta quintae 222. res exemplis 
auctorum comprobata 223—226. singularia quaedem ad- 
notata 226.  caesurae tertiae trochaicae raritas 226, 7. 
hephthemimeris specierum quattuor posteriorum usus 227. 
Romani comparati cum Graecis 228. 





INDEX I1. 605 


Ceteri versus dactylici 228. 

Anapaesticorum 228. 

Iambicorum 228—31. 

Trimeter 228—31 (Prisciani 230, 31). ceteri 231. 

Trochaicorum 231. 

Ionicorum 231. 

Logaoedicorum 231— 33. 

Phalaecius. asclepiadeus uterque 231, 2,  sapphicus 
hendecasyllabus 232. ex maiore et minore sapphico mixtus 
232, 3. alcaicus hendecasyllabus 233. 

Leges rythmicae carminis Latini 233 —240. 

Accentus grammatici num ratio sit habita in versibus 
antiquis 233. versus referentes tonum pedestrem 233, 4. 
rythmicus accentus versuum quantum potest fieri diversissimus 
a grammatico 234. ea lex lege finiti ordinis metrici immutata 
234. priorum inde a Bentleio usque ad Ritschelium de hac 
re opiniones 234—36 (Bentleii placita curiosius examinata 
235,6). Korssenus. Meierus 237. rationes nostrae 237—240 
(grammaticorum veterum testimonia 237. Ennius 237, 8. 
olim, ut videtur, observata quantitatum lex in carminibus 
omnium linguarum Indeuropaicarum 238. quibus legibus con- 
dicionibusque contineatur metri Latini ars rythmica 238—40). 

Versus singuli 240—264. 

Dactylici 240—60. 

Hexameter et pentameter 240—58. 

Hexametri duplex describenda structura 240. hexametri 
penthemimere divisi dispositio 240, 41 (pes primus et quar- 
tus ib.) exempla formarum permissarum et vetitarum 241, 2. 
Romanis cur parum placuerit quintum sextumque pedem uno 
verbo contineri 242, 3. hexametri hephthemimere divisi 
dispositio 243—146 (prima species 243, 4. secunda et tertia 
244, 5. trithemimeris ars rythmica 244. cur praelata sit ea 
forma hephthemimeris, quae habet trochaeum in pede tertio 
244,5. cf. 243, hephthemimeres omissa trithemimere 245, 6). 
tertius pes verbi fine constans 246. hexametri caesura tertia 
trochaica distincti dispositio 246, 7. hexametri exitus cum 
pentametri comparatus 247, 8. hexameter et pentameter La- 
tinus comparatus cum Graeco 248,9. auctorum optimorum 
in temperandis legibus rythmicis prioris partis hexametri ac 


606 INDEX I. 


pentametri usus 249—51. leges rythmicae hexametri partis, 
quae fit post caesuram 251—258 (vetustissimorum usus di- 
versus à neotericorum 251, 2. monosyllabum in fine prae- 
cedente plus quam monosyllabo positum 252, 3. auctorum 
usus in numeris finientis hexametri exemplis declaratus 
253—506. versus spondiaci 256—58). 

Pentameter 258—460. 

Iambici ac trochaici 260—63. 

Logaoedici 263, 4. 

Fines sensuum ac numerorum quatenus in- 
terse concinere soleant vel dissentire 264 —277. 

Prohoemium 264—66. voces non positae initio enuntiati 
266. dissonantia ordinum logicorum et metricorum duplex 
266. omnis observantia circa principia et clausulas ordinum 
metricorum 266. disticha. hexameter vel pentameter 266 — 74 
(clausulae 266—-70. initia 270. mediae partes, maxime ubi 
fit caesura 271—274). systemata Horatii et cetera 274, 5. 
metra a Laevio eiusque sectatoribus novata 275. cavendum, 
ne prava distinctione vel sensuum vel verborum peccetur 
275—77. auctorum inde a I p. Chr. saeculo in observando 
logici ordinis fine placita 277. 

Vocabula exilia nimis initio versus ac fine vitata 277, 8. 
ponderosa non placitum delitescere 278. cumulata nomina 
seu verba 278, substantivo uni plura addita adiectiva 278. 
adiectiva cum substantivis iuncta 278. 


V. 
LIBER QVARTVS. 


DE VOCALIBVS INTERSE CONCVRRENTIBYVS. 
279—379. 

Prohoemium 279. Graecorum usus et Romanorum in 
copulandis vocalibus diversitas 280. «carmina Romanorum 
antiquissima. Ennius 280, 81 

Hiatus intra unum verbum constans 281—327. 

Quae quibus copulari soleant vocales 281. hiatus tollendi 
viae VII 281, 2. i vel u mutata in consonam 282. diver- 
sitas dactylicorum et scaenicorum in adhibenda synizesi 283, 
synizesis graecanica 283. et huius et alterius, quae fit i vel 


INDEX L 607 


u mutata in consona, usus alienus ab iambis ac trochaeis 
283— 85. 

Vocalis longa sequente vocali 285—89 (apud classicos 
in Latinis 285—87; in Graecis 287, 8. christianorum placita 
288, 9). prior vocalium coeuntium eiecta 289—94 (i consona 
in medio verbo sita 292, 3). contractio 294 —98. ij vel u 
mutata in consonam 298—302. dubia quaedam 302. per- 
peram relata inter exempla 302—305. vulgaris usus vel 
grammaticorum opinionum in nonnullis diversitas 305, 6. 
i vel u num in Graecis ex vocali facta sit consona 306, 7. 
c cum t permutatae et pronuntiatae quasi z exemplum apud 
Commodianum 307, 8. q littera, item g, s sequente u 308. 
dihaeresis 308 —10. —diphthongorum  synizesi effectarum 
genera duo 311. prius 311—21 (ae, oe, au 311, 2. ei, eu, 
oi, ui 312—19.  synizesis haec effecta accedente i vel con- 
sona vel longa 319—321). alterum 321— 24.  synizesis 
graecanica 325 —27. 

Hiatus in fine verborum accidens 327—379. 

Elisio adhibita 327 —63. 

Testimonia veterum 327, 8. hiatus moduli varii ac di- 
versi 328 —34 (finalium quantitas 329. m littera terminatae 
329. a, o, u minus turpi hiatu quam e, i 329. finalis prae- 
cedente vocali non interposita consona 329—31. finales 
Graecae 331. vocalis insequens si sit eadem cum finali 331. 
moduli hiatus tollendi duo 331. Romanorum et Graecorum 
diversitas 332. finalis num tota sit aliquando exempta 332. 
num brevietur vocalis longa prior facta synhaeresi 332. 
elisionis pro circuitu verborum vel frequentia, item pro 
natura litterae vel exeuntis vel insequentis diversitas 333. 
verba elisione iugata non coalita omnino 333,4. qua parte 
versus vel sensus maxime locum habeat elisio 334. elisio 
syllabarum pondere logico insignium 334. elisionis pro di- 
versitate vel poetarum vel temporum usus varius 331—38 
(Ennius, Vergilius, Ovidius 334, 5. auctores post Augustum 
335,6. poetarum inde ab Ennio diversitas 336, 7. carmina 
elisione vacua 337, 8). elisionis pro natura finalis vel in- 
sequentis litterae aut circuitu pedis moduli diversi 338—349 
(monosyllaba longa vel in m exeuntia 339, 40. iambica se- 
quente brevi 340. acuta 340, 4l. gravi 34]. cretica se- 


608 INDEX I. 


quente brevi 342, 3. spondiaca sequente brevi 343—406. 
spondiaca vel anapaestica elisa sequente arsi longa eadem- 
que acuta 346, 7. in m exeuntia pyrrichiaca, dactylica, 
trochaica 347, 8. in a vel o finita pyrrichiaca et dactylica 
348, 9. trochaica 349). elisio pro diversis metri partibus 
diversa 349—363 (prohoemium 349, 50. elisio primae par- 
tis versus 350, 51. versus hypermetri 351, 2. systematum 
lyricorum 352, 3. hexametrorum 353— 56.  elisio in fine 
versus vel prioris partis metri asynarteti 356, 7. in ceteris 
hexametri dactylici partibus praeter caesuram 358—60. in 
eis, quae sunt circa caesuram 360—62.  elisio in pentametro 
362, 3. in ceteris versibus 363). 

Ad evitandum hiatum ea quae sunt 'est', 'es', 'iste', 
"'ipse', 'ille' truncata 364—067. 

Elisio omissa 367—379. 

Prohoemium 367, &. scaenicorum usus 368. dactylico- 
rum 368, 9. quaenam interiectiones careant elisione 369, 70. 
finales litterarum non elisae 370. hiatus correpta syllaba 
longa 370. hiatus brevium vel mediarum 370, 71. hiatus 
in thesi longarum 371—75 (manente finali longa 371. cor- 
repta eadem in creticis, iambicis, monosyllabis 371, 2. clas- 
Sicorum usus auctorum 372, 3. christianorum 373,4. hiatus 
in spondiacis 374, 5). hiatus in arsi 375 —79 (in longa finali 
375, 6. in verbis monosyllabis 375. "Vergilii et ut videtur 
Ennii usus in ceteris 375, 6.  relicuorum classicorum vel 
christianorum 376. hiatus in m finali 376, 7. hiatum in 
arsi qui admiserint poetae, qui vitarint 377— 79). 


VI. 
LIBER QVINTVS. 


DE VI CONSONARVM COEVNTIVM ET DE PRODVCTIS 
VEL CORREPTIS FINALIBVS. 
880—429. 


De vi consonarum coeuntium 380—391. 

Graecorum usus 380. Romanorum 380, 81. maior vis 
consonarum coeuntium in medio vocabulo quam in primo 
38]. coeuntes in medio vocabulo consonae 381—385 (dactyli- 
corum extra mutam cum liquida placita 381, 2. 7 et h unius 


INDEX I. 609 


consonae instar habita, qu duplicis 381 —3. muta cum liquida 
383, 4. eadem syncope facta 384, 5. gn, gl, bl 385). 
coeuntes in primo vocabulo consonae 385—391 (brevis finalis 
sequente muta cum liquida praeter gn 385, 6. diversis 
consonarum iuncturis additis in Latinis 386—88. in Graecis 
388,9. porrecta finalis sequentibus duabus consonis 389—917). 

Productio finalium arsis vi effecta 391—409. 

Grammaticorum ludibria 391, 2 (h littera pro consona 
habita 391. 'que' enclitica porrecta 391, 2). Lachmanni et 
Ritschelii de producta per arsin finali opiniones 392, 3. 
extenta in metro saturnio finalis 393, Ennius Homerum 
secutus 393, 4. productae finalis licentia comparata cum 
hiatu 394. vocalis in fine producta 394— 96. productio 
finalis in thesi nulla 396. vocalium vel brevium notiones 
longae 396. Ennii ac Vergilii in admittenda productione 
modi 396. ceterorum classicorum 396, 7. christianorum 
397.  Ritschelii ac Fleckeiseni et Corsseni opiniones de 
communi usque ad Augusti aetatem finalium quarundam 
quantitate 397—405 (-is in coniunctivo perfecti vel futuro 
secundo 398, 9. iit. petiit 399. sanguis. pulvis. nihil 399, 
400. Ennii usus 400, l. insequentium aetate, maxime Ver- 
gilii 401—5). productae certa lege finalis licentia apud 
classicos 405—8 (in lyricis Horatii 405. in pentametri 
caesura 405, G, cf. 407) . apud christianos 408, 9. 

De correptis finalibus 409—426. 

Correpta iambica multa propter frequentiam usus 409— 
411. auctorum christianorum placita 411, 2. aucta corri- 
piendi finales licentia 412. -o correpta 413—18 (aetas prior 
4183, 4. Augusti 414, 5. saeculum insequens 415 -17. 
christiani 417. dativus gerundiorum 417. monosyllaba 417. 
Graeca 417, 8) -e correpta 418, 9. -a 419-21 (-u 421). 
ab illis *pes', 'par' ducta 421. -es et -is correptae in verbis 
422. -us correpta in nominibus 422, -es et -is correptae 
praeter verba 423. cf. 498. -os correpta 423. -as 423, 4. 
cf. 422. -en, -on, -an 424, c littera finita 425, 6. 

S abiecta in fine 427, 8 (Ciceronis testimonia 427, -us 
et -is aliquando omissae 427. s omissa in Graecis 427). "'est' 
conflata cum praecedente -is vel -us correpta 428, 9. cum 
praecedente longa in s exeunte 429. 

L. Muelleri; De r. m. p. LA 29 





610 INDEX I. 


VII. 
LIBER SEXTVS. 


DE MVTATIS ALIOQVI QVANTITATIBVS SYLLABARVM 
ET DE VERBORVM TMESI ET ENCLISI. 
430 — 469. 

Mutatae alioqui quantitates 430—595. 

Prohoemium 430—34 (nondum omnia in prosodia expe- 
dita. gabalus 430. laser 431. diutius, diutissime, diutinus 
4131, 2, quae a participiis praeteriti disyllabis brevi priore 
descendunt 432, 3. subus. bobus 433, 4) christianorum in 
quantitatibus mutandis cautio 434, 5. causae invertendi 
eas, partim vulgi pravitate, partim necessitate versus tem- 
peratae 435, G&, nomina propria ambiguae quantitatis 436, 7. 
item haec sive aliae orationis partes 437 —9. inversa pro- 
sodia propter etymologiam falsam 439. christianorum placita 
439, 40, productae apud eos contra ius fasque primae syl- 
labae exempla 440. secundae 440. tertiae vel quartae 440. 
correptae ab isdem syllabae accentu insignitae 441. tales 
correptae pariter et productae accentu carentes 44]. syl- 
labae breves numquam productae a classicis propter vim 
accentus 441, 2. correptae sive eiectae vocales eae, quae 
accentum haberent 442, accentu destitutae finales longae 
correptae 442. partes, quae praecedunt syllabam accentu 
notatam, correptae a christianis 442. cf. 443. accentus 
propter vim productae apud christianos vocales in Latinis 
442, 3. alia accentu insignita propter alias causas producta 
ab eis 443. item Graeca propter accentum producta pere- 
grinum 443, 4, syllaba praecedens accentui peregrino cor- 
repta 444. correptae, in Graecis maxime, longae propter 
depravatam vulgi ore pronuntiationem 445, 6. item propter 
i subsequens cum vocali 446, 7. correpta vocalis priore 
ex geminatis consonis subtracta 447, 8. 'red' praepositio 
448—51. 'pro' in Latinis 451, 52, in Graecis 452, 3. in 
compositis quibusdam legitima praepositionis quantitas igno- 
rantia ultimorum temporum obscurata 453. compositorum 
à 'facio' descendentium, quorum prior pars est verbum, 
syllaba a fine quarta 4523, 4. derivatorum propter falsum 


INDEX I. 611 


veriloquium mutata quantitas 454. flexiones -erunt, -ere in 
perfecti indicativo. -imus, -itis in eiusdem coniunctivo vel 
futuro II 454, 5. a, e, i in coniugatione, praeterquam ubi 
sequitur v, correptae 455, in peregrinorum nominum flexione 
Latina interdum quantitas adhibita pro principali 455. 

Syncope 455, 6. 

Tmesis 457—964. 

Prius genus, quod oculis pariter et auribus percipitur 
457—860 (praeter praepositiones 457—059. in praepos. 459, 
60). alterum, quod solis auribus agnoscitur 460—864. 

Enclisis et proclisis 464—967. 

"Que', 've', 'ne' encliticae 464, 5. ('que' numquam per 
se stans 464, 5). ceterae 465— 67. proclisis 467. 

Accentus leges poetarum ex usu et maxime quidem 
elisionis ex legibus deductae 467—469. 


VIII. 
LIBER SEPTIMVS. 


OBSERVATIONES GRAMMATICAE. 
410—523, 

Prohoemium 470, 71 (flexionum dictionumque copia et 
varietas post Lucretium imminuta 470. poetarum Hadriano 
posteriorum rationes 470, 1). 

Flexiones 471—514. 

Nomina 471—99. 

In flexionibus enarrandis praeter paucas casuum ordinem 
placuit servari. 

Substantiva Latina 471—680. 

Declinatio prima 471, 2. de genetivo pluralis numeri 
cf. 475. secunda 472—75. tertia 475—78 (de dativo in e 
exeunte cf. 497 init). quarta 478, 9. quinta 479, 80. 

Adiectiva Latina 480—859. 

Declinatio prima et secunda 480— 83. tertia 483, 4. 
comparativus et superlativus 484. genetivus in 'ius'. da- 
tivus in 'i' 484. alis 485. alteruter 485. 

Pronomina 485 —87. 

Pronomina personalia vel possessiva 485. demonstrativa 


485 — 81. 
9g* 


612 INDEX I. 


Substantiva Graeca 487—97. 

Prohoemium 487. Ennius 487, 8. Accius et Lucilius. 
& Gracchorum aetate quae finales Graecae promiscue sint 
adhibitae 488, Euphorionis cantores 488. Augusto aequa- 
les 488. nominum Graecorum usus 488. declinatio prima 
488—93 (patronymica graecanico modo ducta a nominibus 
Latinis 491, 2). secunda 493—925. tertia 495 —97. 

Adiectiva Graeca 497, 8. 

Antiquiorum usus 497, &. positivus gradus 498. com- 
parativus graecanicus 498, 

Formae hybridae 498, 9. 

Adverbia 499, 500. 

Coniunctiones 500—506. 

At, ast 500—2. ac 502, 3, nec, neque 503 .5. aliae 
505, &. 

Verba 506—14. 

Finales -erunt, -ere, -ris, -re, -i, -ier 506, 7.  perfecto- 
rum in -vi exeuntium contractio 507, 8. perfectorum in 
-8i, -psi, -xi finitorum syncope, quae putatur vulgo 508, 9. 
ausim, faxo, faxim 209. coniugatio prima 509. secunda 
509, tertia 509—11 (huic per metaplasmum addita 509, 10. 
imperativi nonnulli omissa e 510. alia quaedam 510, 11. 
memordi, similia 511). quarta 511, 2 (parire, moriri, cupire 
oll. potior et orior 511,2. -ibam, -ibo 512. alia quaedam 
512). deponentia 512. anomala 512—14 (aio 512. edo 512, 
13. eo 213. alia 513, 4). 

Omissum apud vetustissimos dactylicorum verbum 'est' 
vel 'sunt' 514. 

Derivationes 514—17. 

Deminutiva 515, 6, abstracta in -ia, -io, -itas, -tudo, 
-us exeuntia 516. finales -men et -mentum 516. adiectiva 
in -atus, -itus, -utus finientia 516. in -talis, -silis, -tilis, 
-bilis 516. — adverbia suffixis -im, -itus, -iter 516, 7. verba 
frequentativa et incohativa 517. 

Vocabula quaedam vel rarissime usurpata vel a certis 
poetis vitata 517, 18. 

Epilogus 518 - 23. 

Niburii de Ennio eiusque sectatoribus opinio 518—21. 
poetarum Latinorum dactylicorum merita 521—-23. 


INDEX I. 613 


IX. 
OPVSCVLVM L 


DE VERSIBVS DACTYLICORVM ITALICIS. 
324—558. 

Prohoemium 3524. versus italici quales appellentur et 
qui eorum auctores hoc libello tractentur 524. metra, quibus 
hi usi 524, 5. Phaedrus quo duce admiserit spondeos locis 
paribus senarii 525. ars Ennii, Lucili, Varronis, Phaedri. 
quantum differant dactylicorum versus italici a scaenicorum 
525, G, scaenicorum pro temporum aut materiae diversitate 
differentia artis 326. dactylicorum in versibus italicis tem- 
perandis rationes 526, 7. Phaedri cur potissimum placita 
respiciantur 527. 

De iambis ac trochaeis italicis 527—543. 

Systematis num coiugati fuerint 527, 8. leges podicae 
iamborum ac trochaeorum 528— 36 (spondei vel anapaesti vel 
dactyli diverso a Graecis more adhibiti in iambis vel trochaeis 
528, 9. spondeus in paenultima sede versuum iambo fini- 
torum 529. iambus in eadem 529, 30. spondeus in paenul- 
tima sede scazontum 530.  anapaestus positus pro iambo, 
dactylus pro trochaeo 530, 1l. iambus in caesura senarii 
vel septenarii iambici 531. septenarii iambici altera pars 
citra iambum 531. arsis soluta apud Phaedrum 531,2. 
proceleusmaticus apud eundem 532. anapaesti vel dactyli 
pro iambo vel trochaeo positi leges apud ceteros 532, 3. 
proceleusmaticus apud eosdem 533, 4. arsis solutae moduli 
ceteri apud dactylicos praeter Phaedrum 534— 36). caesurae 
iamborum ac trochaeorum 536—39 (senariorum 536, 7. 
septenariorum et octonariorum iambicorum 538. septenari- 
orum et octonariorum trochaicorum 538, 9. caesura per 
tmesin 539). leges rythmicae iamborum ac trochaeorum 
539—43 (Phaedri 539, 40. relicuorum in iambicis 540—42. 
in trochaicis 542, 3). 

Cetera metra italica 543—406. 

Bacchii et cretici Varronis 543, 4. anapaesti Varronis 
544. sotadei Ennii, Accii, Varronis 545, 6. 

Quaedam omnium metrorum italicorum com- 
munia 546—253. 


614 INDEX I. 


Synizesis 546, 7 (dihaeresis 546). elisio 547—49 (Phaedri 
547, 8). hiatus 249. vocalis brevis num admittatur se- 
quentibus in medio verbo consonis binis, quae non sint 
muta cum liquida 549, 50. vocalis brevis sequente muta 
cum liquida praeter gn 550 — 52 (tragicorum et comi- 
corum fragmenta ante ed. priorem huius libri ignota 550, 
51) brevis in fine posita sequentibus duabus consonis, quae 
non sint muta cum liquida 552. productio finalium sive arsis 
seu caesurae vi vel sequente nomine proprio sive Graeco 
effecta nulla 552, 3. 


X. 
OPVSCVLVM II. 


bE POESI RYTHMICA. 
554—559. 

Prohoemium 554. origo poesis rythmicae Latinae atque 
Graecae 554— 56. rationes carminis rythmici ad rationes 
poetarum, qui quantitatis leges observaverunt, accommodatae 
557. leges rythmorum 557—59 (dactylicorum 557, 8. iam- 
bicorum ac trochaicorum 2558.  elisio ac synizesis 559). 
utilitas carminum rythmicorum 559. 


XI. 
OPVSCVLVM III. 


DE LITTERIS AC VOCIBVS VERSVVM. 
560—515. 


Prohoemium 560. verba solis consonis constantia aliena 
a dactylicis 560. litterae in eodem vel versu vel verbo nimis 
saepe recurrentes 560—62. syllabae vel voces contiguae 
simile vel idem sonantes 562, 3. allitteratio et homoeote- 
leuton 563, 4. allitteratio 564 - 67 (usus Graecorum 564. 
usus Latinorum antiquissimorum 564, 5. Catulli et inse- 
quentium, qui ad tria potissimum genera revocarunt 565— 67. 
Vergilii et Horatii placita 566, 7. Quintiliani et Servii de 
ovog«rozode et allitteratione iudicia 567). homoeoteleuton 
567—713 (usus Graecorum et Latinorum 567, 8. quibus 
versus partibus conveniat maxime 568, 9. singularum potis- 


INDEX I. 615 


simum syllabarum concentu frequentatum 569, 70. quibus 
plurimum condicionibus sit adhibitum 570—72. de plurium 
syllabarum homoeoteleuto 572. 3. homoeoteleuton in carmi- 
nibus christianorum 573). de verborum circuitu in carmine 
apte temperando 573 -75. 


XII. 
OPVSCVLVM IV. 


DE LVDIBRIIS ARTIS. 
516—594. 

Prohoemium 576, 7. acrosticha, telesticha, mesosticha, 
alii litterarum lusus 577—9 (Commodianus 577, &. duodecim 
sapientes 579). verborum lusus 579—583 (versus rhopalicus 
579, 80. Ausonii Technopaegnion 2580. versus reciproci 
580—82. -epanalepsis 582, 3. metrum echoicum 583). ver- 
sus certo intervallo repetiti 583, 4. carmina pari versuum 
numero constantia 584, 5 (Macer 584. duodecim sapientes 
584, D)  centones 585 — 87.  Pasiphaes fabula 587, & 
Publilius Optatianus Porfyrius 588. eius litterarum lusus 
588—90 (carmina figurata 588,9). litterarum simul et ver- 
suum pari litteris numero constantium lusus 590, 91. similis 
ars Venantii 591. carmen Porfyrii XV et XXV 592. imita- 
tores Porfyrii 593. utilitas ludibriorum in litteris positorum 
593, 4. cf. 577, 8. 


M. 
SVPPLEMENTVM. 


Ex commentis, quibus male affectos quosdam scripto- 
rum locos emendare conati sumus, illa potissimum in hunc 
Indicem recepta, quae iam in priore editione essent vulgata, 
vel siqua a nobis essent prolata in Actis doctorum, ubi 
facile possent fallere homines studiosos. attamen non notata 
nisi ea, quae additis codicum dittographiis coniectando ap- 
pareret mutata. cetera, ex Nonio potissimum ac Lucilio 
aliisque auctoribus post annum MDCCCLXI editis à nobis 
ducta, sine negotio poterunt repeti ex recensione nostra, 
qua non puto quemquam carere, qui illis operam navarit. 

Ad locos tractatos aliosque paucos, maxime eos qui 
nondum essent expediti, adscripti editionum, quas tertio In- 
dice rettulimus, numeri, et quidem tales, quales in contextu 
operis posuimus, hoc est initio respecto disputationis, non 
ea parte, in qua subsisteret emendatio. omissi tamen idem, 
ut minutissima quaedam praeteream, in Varronis cantorum- 
que Euphorionis ac scaenicorum fragmentis, denique in 
canticis Senecae liberius habitis. 

Cetera quomodo sint instituta, ex prohoemio comparet 
Indicum. 

Pro iudiciis hominum diversis poterit fieri, ut alii plura, 
alii pauciora rettulisse nos existiment, quam oporteret. nec 
enim plene omnia adnotata, sed fere quae statuerem cognitu 
dignissima. contra, quod nonnulla repetita sunt ex Indice 
priore, studio iuvandi, quantum posset fieri maxime, lectionem 
iuventutis posita facile excusabuntur. 

Cum eis autem, quae de orthographia et prosodia sunt 
excerpta, sicubi breviora videbuntur et adstrictiora, potest 
comparari earundem rerum Summarium a. MDCCCLXXVIII 
editum. 


INDEX II. 617 


A. 


ablativus adiectivorum et participiorum tertiae 483 sq. 

absconsus 577, cf. 5ll. 

abstemius 454. 

ac 426. 502 sq. 

accentus gravis in monosyllabis per rhetoricum affec- 
tum numquam mutatus in acutum 341. 

accentus in plusquam disyllabis longa paenultima et 
ultima elisa numquam retractus in tertiam a fine 341. 

accentu insignitae vocales correptae vel omissae 442. 

accentus num faciat ad quantitates mutandas in Latinis 
441—43. in Graecis 443, 4. 

accentuum in lingua Latina rationes 467 sqq. (accentus 
gravis 467. accentus in pronominibus vel particulis disyl- 
labis 467. accentus numquam ultra syllabam a fine tertiam 
recedens in verbis plusquam monosyllabis nec in ultima 
subsistens praeter monosyllaba 467, 8. nullum verbum duo- 
bus accentibus elatum excepto quando fit tmesis 468. accen- 
tus in verbis proparoxytonis, paroxytonis, properispomenis 
468, accentus ante syllabam principali tono insignitam 468. 
cf. 242. accentus circumflexus 468 sq.) 

acceptor. acceptoris 477. 

Accius 7. 60. 62, 3. 85. alibi. Accius doctrinae versus 
saturnii auctor 63. eo usus et ipse 63. Graecarum finalium 
amans 63. 487. 488. 

Accii studia metrica 62 sq. 

Accius em. 295. 550. 

accusativus Graecus 516. 

acipensem 477. 

acua 308. 309. 

adfatim 442. cf. 468. 

adiectiva cum substantivis iuncta 278. 

adiectiva ex nominibus et verbis composita 243. 481 sq. 

adiectiva ex nominibus et verbis composita per meta- 
plasmum pro -ns adsumunt -us vel -er. item extrema aetate 
-ax 480 sq. 

adiectiva geminata 278. 

adiectiva in -eus, -us exeuntia 327. 


618 INDEX II. 


adiectiva in -ficus exeuntia 481 

adiectiva in -fluus exeuntia 482, 

adiectiva in -ibilis exeuntia 86. cf. 516. 

Adon 110. 

adsecue 309. 

adsecula 456. 

adverbia in -ra exeuntia 420, 1. 

adverbia in -ea exeuntia 421. 

ae pro e 445. 

aeditumus, aedituus, aedituens 480. 

aer. aerem 487 sq. 

aeripes 312. 

Afranius 324. 

Afri quantitatum legibus spernendis insignes 435. 

-ages. -agen. -ago 477. 

ai diphthongus 311. 

aio. ais 512. aisti 512. ait monosyllabum 311. 

Albinus, qui rem metricam versibus descripsit, em. 152. 

Albinus, rerum Romanarum auctor, quo tempore vixerit 
318, 9. cf. 100. 

Aldhelmus imitator Symphosii 40, em. (pg. 216; 17, 2 
ed. Giles.) ib. 

Alfius Avitus 94. 99. 

alis. alid 485. 

allec 426. 

alleluia 420. 

Allia correpta prima 447. 

allitteratio 563—567. allitteratio in prosa 564. allitte- 
ratio apud neotericos 563. 

alteruter 485. 

alvearia tetrasyll 325. 

Amazonis 187. 

Ambrosius 95. 126. 573. 

amfractus 593. 

Aminea 439. 

anima per compendium scriptum 594. 

Annianus Faliscus 91. 92, 93. 94. 98. cf. 103. 113. 

ante sequente vocali 294. 

anteire tetrasyllabum 294. cf. 324. 


INDEX II. 619 


antidhac et postidhac aliena a dactylicis 499. 

antiquarii s. p. Chr. n. I 90 sq. 

Appenninus 257. 

Appias 492. 

Appuleius 91. 

Apulus. Apulidas. Apulia 438. 

aqua. v. L: acua. 

-ar 400. 

aranius 297. 

Arator 39. em. (II, 1045) 449. 

aréfacio 454. 

aries. ariete longa e 438. 444. item arietibus 438. 

arquatus 305. 

assecula 456. 

at, ast, as 500 sqq. 

atque in fine versus 277, 8. atque traiectum ap. Octa- 
viae auctorem 387, 

atquin 506. 

-atus, cf. L: participia. 

au factum ex ao 312. 

auctor. cf. lL: poeta. versus. 

auctor ad Herennium em. (III, 21, 34) 534. 

auctor ad Liviam 34 sq. 

auctor Aetnae 22. 

auctor apospasmation rei metricae em. (gr. lat. VI, 
645) 211. 

auctor Bucolicon Einsidelensium 38. (1, 28. 2, 7.) 38. 
em. (1, 22. 2, L 30, 35) 388. 

auctor carminis ad Arbogastem dati 557. 

auctor carminis de fide christiana em. (anthol. 4, 26. 
110 R.) 428. 

auctor carminis de figuris em. (137) 429. 

auctor carminis de Oceano em. (2. 20. 25) 338. 

auctor Dirarum (et Lydiae) 22. 23. cf. 34. 

auctor elegiarum de Maecenate 35, 6, em. (109, 81) 358. 

auctor epistulae Acontii 32. 

auctor epistulae Deianirae em. (143 sqq.) 583. 

auctor epistulae Didus hexametris perscriptae em. (78 sq.) 


E: 
m 


620 INDEX II. 


auctor epistulae Hypermestrae 29. cf. 287. 

auctor epistulae Sapphus 31, 2. cf. 24. 25. 

auctor incertus ap. Gell. XIX, 11 em. (v. 16) 288 sq. 

auctor laudium Herculis 41. 

auctor Nucis 33. 

auctor Octaviae 37. em. (152) 387. (406) 189 sq. (447) 
165. (779) 104. 

auctor panegyrici Messallae 33. cf. 32. 

auctores anthologiae em. (253, 51 R.) 223, (339 R.) 27. 
(437, 3 R.) 185. (777 R.) 22 sq. 

auctores Heroidum non Ovidianarum 28—33. cf. 24. 25. 

auctores Priapeorum 33, 4. 78. em. (9, 1) 34. (51, 28) 
425, (63, 1) 262. (ib. 9) 163. (85, 7) 342. 

auctores scaenici em. 61. 85. 154. 448. 550. 5bl. 

auctorum scaenicorum versus à nobis primum indicati 
520 sq. 

auctores versuum reciprocorum em. 581. 582. 

auctores versuum ludicrorum (ex his alter à nobis re- 
fictus) 428, 9. alius em. 433. 

audeo. ausim 509. 

Avianus 38, 9, em. (28, 12) 351. 

Avienus 98, 9. em. (or. mar. 313) 172. (descr. orb. 220) 
314. (ib. 964. 1174) 291. 

Auson. Ausone terra 498. 

Ausonius 66. 94. 125. 370, 1l. Ausonii ludus sapientum 
92. 289. Ausonii technopaegnion 580. 

Ausonius em. (epigr. 128, 3) 305. (ephem. or. 42) 424. 
(parent. 17, 16) 302. (26, 7) 370 sq. (27, 2) 106. (ib. 3) 410. 
(prof. Burd. 4, 21) 357. (21, 16) 228. (Bissulae praef. II, 6) 
487, (epist. 21, 28) 340. (V, 8, 7 ed. Sch.) 355. (prof. Burd. 
11, 16 ib.) 356. (XVII, 13, 4 ib.) 312. (praef. cent. nupt. 
pg. 140 ib.) 586. 

austrafricus 294. 

autem 518. 


Bacheius 539. 
Bacchus 593. cf. 577. 
Beda 18. 42. 


INDEX II. 621 


ben pro bene in compositis 410. cf. et 532. 

Bibaculus 76. 

bidens 483. 

bl 385. 

Boethius 4. 72. 94. 95. 125. (III, 10, 2) 125. em. (I, 5, 
30) 158. 

Bonifatius, non: Bonifácius 441. 

bos. bobus 434. 

bracchium 594. 

Brittannus 447. 

bucerius 498, 


C. 

c sequente i brevi cum vocali altera idem sonans quod 
eadem condicione posita t 307 sq. 

Caecilius 57. 

caelitis. caelite 483. 

Caesius Bassus metricus 1à. 15, 6. 89. 109. 112. 119. 
173. 176. 494. em. (gr. lat. VI, 267) 105. (2685) 117 sq. 

caesura penthemimeres exceptionibus aptior quam ceterae 
202, 3. 403. c. p. subsidiaria 204. cf. 350. 

caesura trithemimeres & Graecis non memorata 203. 
apud Romanos semel ib. 

Calpurnius 23. 38. em. (5, 17) 251. 

Calvus 76. 

carmina alphabetica 578. reciproca 580—82. 

catecuminus 577. 

Cato distichorum moralium auctor parum respectus in 
his libris 24. eius aetas 322 sq. 

Catullus 23. 64. 65. 79. 125. 183 sq. 475. alibi. em. 
(4, 20) 170. (63, 60. 64) 174. 

Catullus deminutivorum amans 515. 

Catulli studia metrica 76. cf. 81. 120, 1. 

catus 591. 

Cauneas idem fere sonans atque 'cave ne eas' 320. 

celsiiugus 291 sq. 

Celtiber 455. 

centones 585—817. 

charisma (carisma) 439. 454. 


622 INDEX II. 


Chilpericus rex cum Claudio Caesare alphabeti Latini 
corrector 436. 

chrisma. crisma 594. 

Christus 593. Cristus 594. 

Cicero (M.) 64. novae poetarum aequalium scholae 
contemptor 64. cf. 84, 5. 153. (tusc. II, 9, 21. 22) 252, 
(epigramm. quodam) 414. 

Cicero (Q.) seu Pentadius fuit em. (anthol. 265, 3 R.) 258. 

cilium 517. 

Cinna 76. 

cio. ci 513. 

circum in compositis non admittit synizesin 324. 

cito 409. 412. 

Claudianus 100. em. (79, 3) 407. 

Claudius Victor em. (IIL, 192) 410. (ib. 762) 396. 

clepo 517. 

clueo (cluo) 510. 517. 

en pro gn servata in Graecis precedente brevi 385. 

coepi trisyll. 311. 

cógo 4253. 

cohors. coors. cors 295. 

coimo. coemi disyll 311. 

coiugo 448, 

coiux 594. 

colesco 294, cf. 324. 

coligo 448. 

coloco 447. 448. 594. 

commentator Donati em. (gr. lat. IV, 527) 492. cf. 491. 

Commodianus 555. 577, 8. 

conchylium communi secunda 39 sq. 

concupiscentia 578. 

conecto 594. cónecto 453. 

conesto 295. 

congero. conger (coger) 510. 

conpos 594. 

consecue 308. 309, 

Consentius em. (gramm. l. V, 400) 309 sq. 

contages. contage 480, 

contumia 517. 


INDEX II. 623 


conubium 302 sq. 

cóperio 294, 5. cóperio 294, 5. 453. 
cópulo 453. coplo 456. 

cor 421 sq. 

Corippus 143. 337, em. (laud. Iust. L 46) 351. 
Cornelius Severus 493. 

cors. cf. cohors. 

córuptus 448. 

cosero 294, 

cottidianus 517. 

cuius adi. 517. 

cuntus pro cunctus 579. 


D. 

Dativus primae non exit in -ai 47]. dativus secundae 
in gerundiis numquam correptus 417. in -oi finitus 473. 
in -i 484. dativus tertiae in -e 497. eiusdem in -í 496. 
in -ei vel -i 315. in -sin 497, dativo quartae multi absti- 
nent poetae 478. item quintae dativo et genetivo 480. 
dat. quintae et genet. praecedente i male flexus in i 479 sq. 

Daunias 492. 

decoro 454. 

deerro. cf. derro. 

dehinc monosyll. 313 sq. 

deicio trisyll. 320. 

Deidamia tetrasyll. 325. 

deinceps 313. 518. 

deinde (dein) 313. 499. 

dénuo 453. 

derivationes substantivorum 515, 6, adiectivorum 516, 
adverbiorum 516, 7, verborum 517. 

derro 295. 

desum. desse 286, 7. 295. 

deus per compendium scriptum 594. dis 577. 

di- cf. Ll: z. 

Diana (Divana) 286. 

Didymus mons 175. 

dies. diéi 285, 

difficul 499, 


624 INDEX II. 


dihaeresis apud scaenicos nulla 309. 

Diomedes (425) 14. em. (436) 428. (517) 110. 

diphonos 381. 

diphthongus -ae, -oe, -au 311, 2 (-ai, -yi, -oy 311). -ei 
313—15. -eu 315—17. -oi 317. -ui 318 sq. 

diphthongi verae et spuriae 311. 

dis. cf. L: dives. 

dissicio 291. 

distinctio prava vel sensuum vel verborum 275 sqq. 

ditis. cf. l.: dives. 

diu ablat. 478. 

dives. dis 298. 483. (Ditis) dite 483. 

dius. cf. L: divus. 

diutius, diutissime, diutinus 431 sq. 

divus 593. 594. dius 285. 294. 593. 594. 

dominium. dominia trisyll. 290. 

domitio pro domum itio 533, 4. 

domus. domui 478, domu 478. cf. 484. 

donec 426. donec. donique 505. 

Dracontius 3, 4. 43. em. (10, 53) 424. (ib. 426) 374. 

dücentum 298, 

duellicus trisyll. 322. 

duellum 577. 

dulcorelocus 304 sq. 

duo 409, 412. 

duodecies tetrasyll. 322. 

duodeviginti pentasyll. 322. 


E. 

e correpta in Graecis 288. 439. 446. e in candefacio, 
liquefacio, similibus 453, 4. e (é) pro ae 445, 6. cf. et 325. 

ébrius 453. 

ebullio. ebulio. ebullo 299. 

ecce. et ecce 403 sq. 

édo 512 sq. 

Edonus. Edonius. Edonis 437. 

Egnatius 64. 

ego 409, 412, mi pro mihi 296, 7. 

eheu. cf. Ll: heu. 


INDEX II. 625 


eia (heia) 369, 70. 419, 20. 

élegans 453. 

elephantus. elephas 493. 

elephas morbi nomen 493 sq. 

elisio in versibus saturniis 280, l. elisio apud scaenicos 
280, 281. 335, &. elisio in carminibus rythmicis 335. 

en (em) 84. en age 370. 

enclisis 464 sqq. 

endo. cf. L: indu. 

énervo 453. 

eni pro enim 500. 

Ennius 6G sq. 9. 146, 151. al. saepe. 

Ennius comparatus cum Klopstokio 56 sq. 59. 

Ennius consonas geminandi auctor 55. 

Ennius Graecarum finalium parcissimus 481 sq 

Ennius Homerum secutus et Alexandrinos 5L. cf. 97. 

Ennius pusillis interdum facetiis imitatus Homerum 51. 
451. cf. 322. 

Ennius tinnitus verborum amantior 565. item prae- 
stigiarum aliarum 577, 

Ennii studia metrica 51. 55—59. 

Ennii metrorum paucitas in Saturis 56. 57. 

Ennii Saturae 58, 

Ennii ingens auctoritas apud posteriores 59. 

Ennii librorum anthologia 455. 

Ennio falso adscriptum epigramma 374. 

Ennius (sat. 53. 59) 147. (fab. 428. 444) 420. em. (ann. 
267) 147. (325) 495, 6. (sat. 28) 529. 

énormis 453. 

enumeratio rerum multarum 142. 

eo. eam fut. (in compositis) 513. ivi 508. iit. iit 399, 
eirat pro ierat 541]. 

epanalepsis 582 sq. 

epiploce 13. 15 sq. 

-erimus, -eritis i communi 4255. cf. 398, 9, 

-erunt, -ere 506. -erunt, priore brevi, non: -ere 454. 

etiam 323. 

eu factum ex eo 316. 

L. Mueller!; De r m. p. L. 40 


626 INDEX II. 


Eugenius Toletanus 95. 556, em. (7, 20) 434. (23, 9) 506. 
euphoniae studium 560 sq. 

eurauster 294. 

Euripides 143. 

-eus pro -evg positum disyllabum 316 sq. 

exceptionum in carmine Latino genera septem 139—146. 
exinde (exin, exim) 499. 


F 


facio. fac. face 425, G. 510. faxim. faxo 209. 

facul 499. 

facundia 454. 

fames 475. 480. 

fel 391. 

Felix 579. 

feralia 454. 

ferio. feriturus 455. 512. 

fero. tetuli 513. 

fio 286. 288. 988, 9. 441. fit ut 273. fi. fite 513. fiere ib. 
flexiones Latinae (vel Graecae) 471—514. 

flexiones Graecae in nominibus Latinis vel barbaris 495, 
Florus 92. . 

fluidus 286, 

fluto 295. 

Foebus 293. 

fortassean trisyll. 294. 

Frontonis versiculus 91 sq. 


Fryx 593. 

Fundanius, amicus Horatii 87. 
Ga. 

gabalus 430. 

Gaianus 205. 


Gaius 305. cf. 285. 

gallorum munia a civibus Romanis suscepta 484. 

Gellius em. (XIII, 21, 15) 479. 

genetivus. cf. l: dativus. 

geuetivus sisg num. Graecorum in eug 314, D. 496. 
genetivus in -ius exiens 285, 6. 484. genetivus -um pro 
-ürum 475, 483. -uim pro -orum in neutris 474. 482 sq. 


INDEX IL. 6271 


Georgius Pisides 256. 

Germanicus. em. (405) 387. 

gl 385. 

glaeba 593. 

glomus 438. 

gm 55. 

gn 55, 385, cf. cn. 

gnarus 517, cf. 385. 593. 

gnatus 517. cf. 385. 

gnavus 517. cf. 385. 

Graeca Latinis litteris reddita 488. 

Graecae litterae quomodo sint redditae in acrostichis 
Latinis 578 sq. 

Graeca pariter scripta litteris vel a Graeco vel a La- 
tino alphabeto alienis, ut 'Porfyrius' 593. 

grammaticorum ineptiae saepe notatae, velut in epiploces 
doctrina 13, in communium syllabarum 13 sqq., in accentus 
442, 3. 468. cf. et 381— 83. al. 

Grattius em. (481) 225. 

gubernum 517. 


H. 

h in medio verbo inter vocales 313, 4. praecedente 
'semi' 304. h pro consona habita 14. 289. 370, 382. 391. 

Hadrianus Caesar 91 sq. 

Hannibal. Hannibalis 455. 

Hautontimorumenos Terentii, non: Heautontimorumenos 
321. 

Hector. Hectoris 455. 495. 

heia. cf. eia. 

Heliodorus grammaticus 74. 

here. heri 409. 

heptameres 381. 

heu non ponitur ante vocalem. pro 'heu heu' ubique 
reponendum 'eheu' 369. 

heus saepe restituendum pro heu 369. 

heuvantis 593. 

hiatus apud scaenicos 365. 

hie, haec, hoc. quomodo declinentur 455, 6. hie, hoc 

40* 





628 INDEX II. 


qua sint quantitate 425. huius monosyll vel pyrrichiacum 
319, 20. huic iambicum 318. pyrrichiacum 318. 

Hieronymus em. (adv. Rufin. IV, 2, 367 ed. Bened.) 
205 sq. 

hinio 447. 

Hippodame 489 sq. 

holerorum pro holerum 475. 

Homerus 257. 393, 4. alibi. em. (Il. II, 867) 464. 

Homeri auctoritas nimia apud Graecos 142 al. 

Homeri exemplari quali usi sint poetae Latini 393 sq. 

Homeri Iliadis L I 575. 

Homerus Latinus (Italicus) 36, 7. cf. 23. em. (599) 348. 

homoeoteleuton 567—573. homoeoteleuton in prosa 568. 
cf. 290. homoeoteleuton apud neotericos 563. 568. 573. 

Horatius 77. 95. 125. 143. 15L. 133. 247. 263. 331. 337. 
:844. 253. 356. 375. 371 sq. 404. 4GL. 474. 488. 492. 56]. 
588. al. saepe. 

Horatii studia metrica 79—83. 

Horatii auctoritas apud posteriores 78, 96 sq. 144. 

Horatii lyricorum carmina prima IX. 

Horatii deminutivorum usus 515 sq. 

Hosidius Geta 587, 8. em. (193) 367. (397. 449) 587. 

hydra 552. 

hymni christiani 95. 126. 557. 573. 

hymni Orphici 574 sq. 


IL 

i consona posita inter vocales 292, 3. 319—321. i media 
inter vocalem et consonam in fine verbi 321. i consona in 
nominibus Graecis et Hebraicis 306, 7, i correpta in Grae- 
cis 288, 439. 445. 446. i finalis in é mutata 332, 1 rarius 
in dihaeresin venit quam u 308. 

-i, -ier 506. 

iacio. eius verbi littera prima in compositis sequente 
i 290 sq. 320 sq. 

iambus dietus trochaeus 57 sq. 

iamiam 276. cf. 467. 

iamnunc 277. 593. 

ibidem 412. 


INDEX II 629 


-ibus per compendium scriptum 594. 

-jiculosus 437 sq. 

-jculus. -icula 437 sq. 

idem. isdem 501. eius casus obliqui nonnulli, qui ab e 
incipiunt, non sequente i contracti 322, 3. eidem (dat.) 321. 
eidem (nom.) idem. eisdem (dat.) isdem 297 sq. 

Ieremias. lremias 307. 

lesaias. Isaias 307. 

lesus. Isus 307. 

ille om. il 367. cf. 537. oim. 1 549, 50. olli. ollis 486, 7. 
cf. 271. 

immó 414. 

imbecillus 447, 454. 

imperativorum quorundam f[lexiones iambicae liberius 
adhibitae circa elisionem 340. cf. 418, 9. 

inclytus 593. 

indu. endo 414. 500. 

induperator 500. 593. 

indupetro 200. 

inferne 418. 

inquit orationi praepositum 266, inquit abundans 71. 

insaturus 480. 

interiectio per interrogationem vel causali sive con- 
dicionali sensu posita 411. interiectio sequente vocali 369 sq. 

intro in compositis non admittit synizesin 324. 

introire 259. 

io 306. 369. 

Io 287. 

Iovis 476. 

ipse om. i 366, 7, cf. 340. ipsus 487. 

is. eius monosyll. vel pyrrichiacum 319, 20. eius (eorum. 
earum) 185. ei spondiacum 321. ^ei iambicum 321. ei 
monosyll 321. sum pro eum et similia 322. i. is pro ei. 
eis 297. 

Iscarioth om. I 367. 

Ismaelus om. I 367. 

iste om. i 366, 7. cf. 531. 

istic om. i 250. 

istinc om. i 367. 


TNDEX II. 


isto 499. 

Italicus. cf. L: Homerus Latinus. 

-itanus longa i 457, 

item 518. 

itidem 518. 

-itus. cf. L: participia. 

-itus, -ita, -itum praecedente u ambigua i 302, 
itus 432. 

luba grammaticus 93. em. (gr. lat. VI, 564) 108. 
iudaeidio 577. 

iugis 454. 

iugum. i in compositis eius verbi praecedente i 291 sq. 
Iulius 307. 

Iulius Caesar Strabo 488. 

Iulius Paullus 91. 

Iulus 307, Iulus pro lulius 300. 

iunitas 536. 

Iuvencus em. (IV, 424) 424. 


K. 
k littera servata sequente a 278. 


L. 


Laberius em. 555. 

labo 454. 

lac. lact. lacte 426. 476. 

Lachanius 437. 

Lactantius em. (comm. in Stat. theb 1l, 182) 578. (in 


theb. III, 685) 578. 


Laevius 65 70. eius carminum reliquiae (aliquotiens 


emendatae) 68— 70. versus decasyllabus 117. systema ioni- 
cum 119, 20. 


Lartiades 312. 

Lartius 312. 

larua. larva 305. 

laser 431. 

latrare 384. 

latus et later permutata 477. 
Laucon 312. 


INDEX II. 631 


Lavinius. Lavinium. Lavinus. Lavinum 300. 

Ligys ora 498. 

liquidus 383. 

Livius Andronicus 6, 8. 9. 50. 112. 281. 

Livius historicus (XXXII, 13, 10) 492. (XXXIV, 3, 
9) 510. 

locusta 438. 

Lucanus (IX, 604) 364. 

luciferax, in lexicis omissum 481. 

Luciliadas (Luciliades) 491. 492. 

Lucilius 7. 79. 151. 488. al. saepe. 

Lucilius Graecarum finalium amans 487 sq. 

Lucilius tragicorum aequalium insectator 48l. 

Lucilii studia metrica 60— 62. 

Lucilii librorum numeri depravati 60 sq. 

Lucilii librorum anthologia 458. 506. 

Lucilii commentatores 505 sq. 

Lucilio perperam adscripta 52. GO. 

Lucilius (XXIX, 75) 530. (ib. 79) 219. em. (III, 3) 506. 
(V, 38) 402, (VIL, 19) 500. (IX, 22) 366 sq. (ib. 30) 485. 
(XXVI, 11) 506. (ib. 34) 533 sq. (XXVIT, 14. 28) 549 sq. 
(XXVIII, 23) 533. (XXIX, 18) 536. (ib. 20) 34L. (l inc. 
135) 539. 

Lucius (Lucivus) 286, 

Lucretius G4, 488, Lucretius amans deminutivorum 5135. 
em. (III, 353) 241, 8 a fine. (V, 1031) 478. (VI, 1065) 221. 

Lutatius Catulus 62. 

Luxorius 94. em. (319 fin. M.) 182. (325, 3) 484. (334) 
182, (336) 183. (858,13) 310. (369, 1) 375. (332, 1 R.) 180. 

Lygdamus 24. 233. 37. 





lymfa 593. 

M. 
m littera in fine verbi posita 329. 370. 
Macedo 444. 


Macedonius. Macedonius 436 sq. 
Macer familiaris Ovidii 584. 
Maeotis 287. 

magalia 438 sq. 


632 


(ILI, 


INDEX II. 


mage. magis 4949. 

magno opere, non: magnopere 345 sq. 

mal pro male in compositis 410. 

Manilius 36. em. (I, 277. 720) 386, 7. 567. (II, 283) 503. 
423. 603) 22n2. 249. (IV, 148. 248. 280. 920) 562. 507. 


405, 397, (V, làà. 580) 390. 503. 


(1I, 


mapalia 438 sq. 

Marianus 94. 99, 100. em. ib. 

Mars. cf. Mavors. 

marsupium 542. 

Martialis 59, 90. 102. 366, 472. 522. (IV, 31) 490, 
Martianus 72. 94, 125. eius aetas 423. em. (II, 118) 72. 
126, 6) 411. (VI, 704, 6) 424. 

marturium 577. 

mátütinus 356 sq. 

Mavors pro Mars 517. 

Maximianus 39. em. (2, 13) 370 

medella 594. 

medellifer 593. 

mehercule. mehercules trisyll. 295. 

mel 391. 

meminens 513. 


. mercule. mercules. cf. L: mehercule. 


Merobaudes em. (paneg. Aetii 107) 450. 
meus. mis pro mei 322. mis pro meis 297, meus pro 


mi 482. 


miluus. milvus 305. 

mitto pro omitto 517. 

modo 409. 410, 11. 412. 

modus 171. 

morosus 454. 

Mummius (Sp.), frater Achaici 59. 
Musa pro arte metrica 80. 


N. 
Naevius 281. em. 293, 550, 
Naides (Naiades) 306, 
Namatianus em. (I, 227, II, 43) 359. 
ne interrogativa 165. 382, 


INDEX I. 


633 


ne negativa 413. eadem seq. f 550. seq. vocali 294. 
nec, neque 503- 5. néc 426, nique 205. nec enim. 


neque enim 305. nec (neque) opinans 504. 
necuter 316. 
neque (nique). cf. L: nec. 
nequeo. nequitur 513. 
nescio numquam positum cum synizesi 323. 
nescióquis 413. 466. 
neuter disyllabum 315 sq. 
neutiquam. cf. L: nutiquam. 


nihil. nil. nihilum, nilum 295, 6. 400. cf. et 29—31. 


Ninnius Crassus 513. 

nisi 409. 412. 

no pro náto 517. 

noenum. noenu. cf. l: non. 
nomenculator 456. . 


nomina cumulata 278. nomina deminutiva 515, 6. 


nomina propria, Graeca, technica, sacra 140, 1. 
Graeca 488, nomina deorum pro appellativis 154. 
nominativus primae in -à exiens 488 sq. 

vogí&uwwv 593. 

non. noenum. noenu 500. 

nox pro noctu 477. 

nunc. nunciam 323. nunce 486. 
nütiquam 315. 518. 


O. 


nomina 


o correpta in Graecis 439. 446. o finalis quantitas ad 


aetatem carminum definiendam utilis 23. 34. 35 sq. 
Octavianus em. (16. 204) 223. 366. 
ohe 286. 
olli. ollis. cf. 1: ille. 
omnis. omnem rem 541. 
-ope, -opea 490. 
operio. operiuntur tetrasyll. 290. 
Opillius 577. 
opsecula 456. 
optumus 484. 594. 


634 INDEX II. 


orationes rectae insertae scriptis interdum diverso a ce- 
teris dicendi genere 71. 

Orestis tragoedia Dracontio adscribenda 3, 4. 43. em. 
(940) 383. 

Orion 257. 

orior 511 sq. 

oriundus trisyllabum 290. 

Orpheum disyllabum 317. 

Ovidius 143. 151. 585. al. saepe. 

Ovidius principatum tenens artis Latinae 79. 521 sq. 

Ovidii studia metrica 78. 79. 

Ovidii ingens auctoritas apud posteriores 78. 96. 144 sq. 

Ovidii carminum amatoriorum codex archetypus 24— 928. 

Ovidii Heroidum liber 28—33. cf. 24. 37. 

Ovidius em. (am. II, 19, 19) 346. (III, 7, 55) 411. (III, 
8, 18) 369. (her. 7, 17) 247. (ib. 71) 483. (9, 126) 415. (12, 
65) 348. (ib. 91) 411. (metam. XV, 599) 4125. (ep. ex P. II, 
4, 7) 248. (fast. III, 485. V, 465) 369. (hal. 19) 276 sq. 


E 

Pacuius. Pacvius 293. 

Pacuvius 329. eius nomen in Pomponii mutatum $86. 
em. 486. 

Palaemon grammaticus et poeta 90. 

paradissiacus 594. 

paricida 447 sq. 

participia disyllaba in -atus, -itus, -utus exeuntia et 
quae ab his descendunt communi priore 432 sq. 

participia praeteriti a verbis intransitivis ducta 432. 

Pasiphaes fabula 587 sq. 

Passena 299, 

Passennus Paulus cognatus Propertii 144. 

paterfamilias. paterfamiliae 471. 

patronymica a Latinis nominibus ducta 491, 2. patro- 
nymicon nominativus -das vel -des 490, 1. cf. 492. patron. 
paenultima 437. 

Paulinus em. (carm. de orantibus 19) 396. 

Paulinus Nolanus 498. em. (21, 490) 383. (35, 385) 411. 

Peneus 325. 


INDEX II. 635 


Pentadius emend. (234, 17 anthol R.) 582. cf. et l: 
Cicero (Q). 

perdo. perdor 517. 

Persius 86. 154. 

persona prima pluralis et singularis 262. secunda 415 sq. 

perviclo pro pervigilo 385. 

peto. petiit 399. cf. l: repeto. 

Petronius 72. 89. 337. em. (466, 7 anthol. R.) 358, 9. 

Petronio falso adscriptum carmen (183 ed. Meyeri) 416. 

Phaedrus 87. 474. 525. 528. alibi. em. (I, 14, 8) 540. 
(III, 7, 25) 531. (IV, 5, 34) 547. (fab. Perott. 8, 21) 547. 
(ib. 10, 12) 450. (ib. 28, 9) 529. 

Phaethon disyllabum 312. 

Phoebus 309, 10. cf. L: Foebus. 

pituita 302, 

plaustriiugus 291 sq. 

Plautus 398. 545. alibi. em. (mil. gl. 502) 431, 2. 

Pliades (Pleiades) 287. 306. 

Plinius minor em. (epist. VI, 21) 87. 

poeta. cf. lL: auctor. versus. 

poeta et vates 51—55. 

poeta incertus 428. 565. 

poetae Augusto posteriores materiae pressi inopia 97. 
320 sq. 577. cf. 90. 

poetae christiani interdum propter rerum magnitudinem 
et sanctitatem legum metricarum et prosodiacarum fastidiosi 
17, 8. 141. 142. 322. 373, 4. al. 

poetae epici 417. idem epithetis male usi 154. 

poetae satirici 151. 274. 515. 

poetae scaenici pro temporis aut materiae differentia 
diversi arte 526. 

poetae Graeci 71. 95. 98, 101. 117. 142. 151. 204. 213 
—215. 280. 381. 556. 576, T, al. 

poetae Graeci medii aevi 556. 577. 

poetae Latini medii aevi 95. 435. 556. 577. 

poetarum collegia 8 sq. 

poetarum grammaticorumque communio 9 sq. 

poetarum recitationes 9. 

poly- 436. 437. 


636 INDEX II. 


Pompei (vocat.) disyllabum 321. 

Pomponius atellanarum auctor. em. 538. 

Pomponio tragico perperam adscripta 86. 

Porcius Licinus 62. 63. 528. em. 549. 

Porfyrius 588, 593, cf. 581, 2. em. (XXII acrost.) 591. 
(XXVI, 3) 589. Porfyrius in arte metrica interdum minus 
curiosus 588. cf. 373. item circa quantitates 591. Porfyrius, 
non: Porphyrius 593. 

porgo. porxi 456. 

Porphyrio em. (comm. in H. c. I, 7, 9) 578. 

possum. potesse 467. cf. 466. 514. potestur ib. 

post. poste 499, cf. et 547. pos 500. 

pote 499. 

potior (verb.) 511 sq. 

prae in compositis 594. item sequente vocali 289, 320. 
323. cf. et 286. 

prehendo. prendo 295, 6. 

Priscianus 87. em. (perieg. 470. 603. 833) 498, 9. Pri- 
$ciani trimetri 167. 230 sq. 

priusquam 276. 

pro praepositionis in compositis quantitas Latinis 451, 2. 
in Graecis 452, 3. 

probeo (prohibeo) 295. 

proclisis 467, cf. 258, 519. 

proicio 320. proiiectus 594. 

proinde (proin) 317. 499. 

promisque 305. 

promunturium. promontorium 302. 

pronominum personalium accusativi me, te, se, nos, vos 
inclinati 465 sq. 

Propertius 79. 144. 259. 

prosapia 517. cf. 452. 

protinus 518. 

prout monosyll. 324. 

Prudentius 94. 95. 99. 100. em. (perist. 10, 832. 925. 
1078) 170 sq. 

ps attenuata priore 388. 

Publilius Optatianus Porfyrius. cf. Porfyrius. 


INDEX 1l. 631 


Publilius Syrus 77. auctor metri eligendi Phaedro 87. 
525. eius senarii 528. 

puer. cf. L: puri. 

puerities. cf. L: purities. 

pulvis 399. 

Pupius tragicus 76. 

puri pro pueri 2985, 

purities pro puerities 298, 


qu in medio vocabulo producit vocalem praecedentem 
382, cf. 443. 

quadrangulus, non: quadriangulus 305. 

quaeso 510. 

quam, quamde, quande, quandi 499. 

quandoquidem 518. cf 437. 442, 

quantitates verborum per repetitionem variatae 30 sq. 

quapropter 518. 

quasi 409. 412. 

quattor 299, 

que 71. 209. 382, 442, 3. num aliquando per se constet 
464, 5. que per compendium scriptum 594. que—que ap. 
Plautum 432. 

queo. quivi 508. 

qui. cuius monosyll vel pyrrichiacum 319, 20. cui 
pyrrichiacum 318. iambicum 318, 9. monosyll correpta i 
319. qui pro cui 319. 

qui et quis pronomina interrogativa elata per accentum 
acutum 467, 

quia 409. 412, monosyll. 323. 

quianam 518, 

quid sin 506. 

Quintilianus 57, 8&. 235, G, 467. 573, 4. alibi. em. (l1, 5, 
72) 567, (IX, 4, 140) 160. (X, 1, 95) 10. 

quis infinitum quando inclinetur 466, 

quis interrogativum. cf. L: qui et quis. 

quivis. quivis dativus 594. 

quoad 289. quoad pronuntiatum quod 324. 

quocirca 518. 


638 INDEX 1l. 


quodsin 506. 

quomodo 417. 467. cf. 260, 
quoniam 323. 

quopacto 467. cf. 258. 


R. 

reccido i brevi (recido) 448. 

red- (re-) inseparabilis quantitas 448 — 4251. 

redduco 450. 

refero. rettuli. retuli 448 sq. 

reicio 292, 320 sq. 

relicuus. reliquus 305. 449 sq. 

reminisco 512. 

repello. reppuli 448 sq. 

reperio. repperi. reperi 448 sq. 

repeto. repetivit 399. repetundus 510. 

retroactus 324. 

retundo. rettudi 450. 

rhetoricoteros 498. 

-ris, -re 506. 

Romani saepe scribendo pronuntiandoque litteras di. 
versi 304. 

óóog in compositis 447. 

Rufinus 151. em. (gr. lat. VI, 573) ib. 

Rufus Pindarici carminis sectator 83. 

rythmus 594. 


S. 

s finalis sublata 427—29. s finalis tollenda saepius in 
versibus antiquissimorum ad minuendum spondeorum nume- 
rum 528. 

sabucus (sambucus) 439. 

Salàmis 444. 

Sallustius poeta 64. 

Samnis 399. Samnitis. Samnite 483. 

sanctus. cf. L: xantus. per compendium scriptum 594. 

sanguen 476. 

sanguis 399, 477. 

sapientes XII 579. 584 sq. 


INDEX 1f. 639 


satesse 467. cf. 466. 

satias. saties 450. 

satis pro admodum vel aliquanto 229, 500, 

scateo (scato) 510. 

scena 488. 

scholica puerorum institutio apud Romanos 7 sq. 

$cio numquam positum cum synizesi 323, sci 513. 

Scipiadas. Scipiades 490 sq. 

$e-, so- inseparabilis quantitas 453. 

Sedulius em. (III, 285) 379. (IV, 122) 250. (V, 94) 411. 
(hymn. 1 init) 582 sq. (2, 29) 423. Sedulii operum ordo 
582 sq. 

semi- seq. vocali vel spiritu 304. 

Seneca tragicus 108. 337. 363. 498. 516. alibi. S. Me- 
nippeus 72. S. philosophus 51à. 

Seneca tragicus idem qui philosophus et Menippeus 37. 
Senecae adscriptae tragoediae 37. 

Senecae lyrica 86. 88, 125. 126—136. eiusdem metrorum 
paucitas 90. trimetri manci 352. 

Seneca em. (Herc. fur. 1265) 184 sq. (Thyest. 232) 284, 
(299) 185. (1052) 284. (Phoen. 455) 182. (550) 425. (Hippol. 
1140) 185 sq. (Troad. 106) 185 sq. (Oed. 882) 184. (Med. 
199, 516) 186. (607) 125. (849) 107. (Agam. 59. 735) 186 sq. 
(Herc. Oet. 153. 353. 520. 1005. 1027. 1175) 187 sq. (1199) 
161. (1270) 343. (1456. 1831. 1849. 1857) 188,9. praeterea 
pauca quaedam in Oedipi et Agamemnonis canticis liberius 
habitis (129 sqq.) correcta. 

Septimius Serenus 92 — 94, eius carminum reliquiae 
(aliquotiens emendatae) 93 sq. 

Serenus Sammonicus em. (15) 397. (128) 345. (472) 562. 
(511) 397. (799) 445. (1084) 476. (1113) 445, 6. 

Servii Centimeter 93, 

Sesculixes (Sesquulixes) 304. 

sesqui- sequente vocali 304. 

si vis, uno verbo positum 581. 

sic 426. sicine 485. 

Sidonius 95, em. (paneg. Anthem. 372) 307. (pan. Maior. 
18) 4291. (pan. Av. 232) 311. 

Silius 36, 7. 356. 378. em. (I, 289. 638) 190. (lll, 504) 





640 INDEX IL 


190, (VII, 294) 190, L (VIIT, 300, 414) 191. (IX, 193) 416. 
(X, 332. 639) 191. (XI, 58. 313) 293. (ib. 309. fin.) 191, 2. 
(XII, 712. 759. 828) 192, (XVI, 622) 192, 3. (XVII, 5) 411. 

simitu 499 sq. 

sino. sivi 508, siris 507. 

siquidem 518. cf. 437. 442. 

Sisenna grammaticus 526, historicus 471. 

80-. cf. L: se-. 

solló 414. 

solvo 308, 309, cf. 306. 

Sophocles 143. 

sorbeo (sorbo) 510. 

specto pro exspecto 351. 

speres 477 sq. 

statim 432, 

Statius 90. 143. 337. 560 sq. 2567. em. (theb. V, 140. 
149) 254. (ib. 350. 478) 369, (ib. 456) 348. (silv. IIL, 5. 44) 
369, 


statura 432. 

status 432. 

suadeo 308, 309. 

suapte disyll. 322. 

substantiva abstracta 516. 

Sueius 63. 

suesco. ab hoc quae descendunt transitive posita 432, 3. 
eadem interdum habent u vocalem 208, 9. cf. 546. 

Sulpicia elegidiorum auctor 24. 33. 37. 

Sulpicia saturae auctor 305. em. (5) 306. (55) 387. 

sum. praes. indic. et coni. formae monosyllabae quando 
inclinentur 466, 7. est vel es truncatum praecedente vocali 
vel m 364—6. cf. 357, est truncatum praecedente s 428, 9, 
est qui 268, est ut 273. est vel sunt omissum 214. ut 
est pro ut fit 234. sim. siem. fuam 513, 4. erimus. eritis 455. 
escit. essit 514. fui porrecta prima 286. item futurus 433. 

superne 418. 

süplex 594. cf. 448. 

sus. subus 433 sq. 

suus. Suo. suos. suam. suas monosyll 321, 2. sos. sis 
pro suos. suis 322. 





INDEX II. 641 


Symphosius 39—41. em. (praef. 13) 40, L (28, 3) 335, 
(81, 1) 40, (81, 3) 255, 6, (96, 3) 256. 

syncope 455, G (eius exempla rariora ib.) in praeteritis 
verborum 508, 9. syncope facta num producatur semper 
praecedens brevis 384 sq. 

synizesis in versibus saturniis 280.  synizesis apud 
scaenicos 250. 282. synizesis in carminibus rythmicis 252. 
324. 333. cf. 295. synizesis, quae fit i vel u mutata in 
consonam, exempla duriora 299, 


T. 

t. cf. L: c sequente i brevi. 

tabus 187. 

Tacitus (dial. de or. 26) 478. 

tametsi. tamenetsi 323. 

vé tertio loco 594. 

Tecmes& 488, 

temno pro contemno 517. 

temulentus 454. 

tenuis 305 sq. 

tenus alvo 500. 

Terentianus 4 39. 94. em. (419) 299, (430. 475) 381. 
(440) 345. (649) 172. (809) 370. 

Terentius 27. 116. (eun. Ill, 3, 13) 494. (Phorm. 902) 
455, em. (eun. 926) 321. (hautontim. prol. 5) 327. (187) 4806. 

Terentius qua condicione elisionem in finali versus syl- 
laba admiserit 356. 

Tethys. Tethya 497. 

Thrasymachus 431. 

Tiberianus 43. 

Tibullus 24. 3à. 37. 78. 19. 144. 

tinio 447. 

Titius Pindarici carminis sectator 83 sq. 

totiens 594. 

tumcum vel potius tuncum 276, 467. 

tuor 510. 

tuus. tnum monosyll. 322. 

tympanum. typanum 175. 


L Muelleri; De r. m. p. L. 41 


642 INDEX 1I. 


V. 

u consona in Graecis 207, u consona media inter vocales 
320. wu praecedente q vel g vel s 308—310. u saepius in 
dihaeresin venit quam i 308. 

valeo. vale 419. 

Valerius Flaccus em. (IV, 62, 363) 339. 496. (V, 164. 
591. VI, 152) 397. (VIII. 155. 162) 411. 496. 

Valerius Probus 90 sq. 

validius. valdius 456. 

Varius 79, 85, RO. 86. emend, 86. eius Thyestae initium 
recuperatum 84 sq. 

Varro Atacinus 65. 79. 80. 

Varro lteatinus primus auctor epiploces doctrinae 13. 
in saturnii versus doctrina secutus Accium 63, 75. et ipse 
usus saturnio 75. metrorum multitudine insignis inter poetas 
Latinos 74. amator finalium Graecarum 487, saepe usus 
deminutivis 515. digressionum frequentia notabilis in Sa- 
turis 73. 

Varronis studia metrica 70—76. cf. 62. G4. 118. 120. 
121. al. 

Varronis Satura zegi ifayoys5s 491. 

Varro. (Eumen. 42) 528. em. (de l lat. VII, 21) 835. 
(sat. menipp.) 109. 121. 157, 8. 158. 497. 501, 511. 521. 530. 
535, 535, 6. 536. 537 (bis). 541. 042 243. 522. 

vates 51-- 55. 

ve 382. 

vehemens. vemens 295, 6. 

Venantius 95. 2256. 566, 593. em. (misc. VI, 12 pg. 

vendo. vendor 317. 

verba cumulata 275. verba impersonalia ut 'piget', 
"pudet! personaliter posita, et quidem modo duplici 432, 3. 
verba sentiendi et declarandi 208, 9. cf. 71. 

Vergilius 64, 81. 95. 1lóL 207. 212. 337. 356. 560. al. 
saepe. 

Vergilius poeta quam versificator melior 463, 521. 

Vergilius minime novae artis auctor 78 sq. 

Vergilius num voluerit in Aeneide versus constare man- 
cos 352. 


INDEX 1I. 643 


Vergilii, quae feruntur, opuscula 22, 3, 34. 78. 

Vergilii studia metrica 78 sq. 

Vergilii ars per ipsos numeros describendi res ac velut 
depingendi 79. 149 sqq. 332. al. saepe. 

Vergilii ingens auctoritas apud posteriores 78. 96. 144, 5. 
cf. 252. 254 al 

Vergilius em. (II, 790) 463. (xar& à. 5, 25) 230. 

Verginius Plinii minoris aequalis 87. 

versus. cf. lL: auctor. poeta. 

versus quid sit 196, 7. 

versus echoicus 583, cf. 562, 3. 

versus falso creditus apud Suetonium (Aug. 70) 290. 

versus heroicus licentiae cuilibet aptior quam ceteri 397. 

versus iambicus trimeter hexametri dactylici simillimus 
228. 

versus phalaecius proprie hendecasyllabi nomine dictus 
115. 

versus reciprocus 580 sqq. 

versus rhopalicus 579, 80. 

versus saturnius 50, 1]. 

versus sat.rnii Accil G3. Varronis 74, 5. 

versus saturnii saepe a grammaticis scansione falsa cor- 
rupti 112 sq. 

versus tragoediae perperam adscriptus 534. 

versus syllaba ultima 149. cf. 124. 

versus tres semipedes ultimi 149. 

versus ficti a metricis 371. 388. cf. 428. 

versus hipponactei claudicantes in ultima habent arsin 
postremam 113. 

versus iambici et trochaici italici Graecorum normam 
aequantes 528. cf. 84. 

versus jambici et trochaici italici post Caesaris dicta- 
toris tempus adhibiti 3L 57. 91. 92. 

versus intercalares 5-4. cf. 7. 

versus solis monosyllabis constantes 375. 

versuum fines proprios sui referre debent numeros 139. 
239, al. 

versuum initia habentur liberius 139. al. 

A1* 


644 INDEX H 


versuum pedes pro condicione sua licentiae diversae 
139 sq. 

versuum sotadicorum frequentia lll. 582. 

vespertilio 541 sq. 

Vesuius. Vesvius 293. 

Victorinus em. (pg. 2523) 117. 

vidén 422. 

Vipsanus 301L 

viresco 4254. 

vis (accus. plur.) 475. 

uleus de amore dictum 157. 

vocabula liberius traiecta 120. 265. 

vocabula monosyllaba in fine ordinis metrici posita 236. 
cf. 239 sq. 

vocabula monosyllaba in fine hexametri posita 252, 3. 
cf. 278, 

vocabula plusquam trisyllaba cur displiceant in fine or- 
dinis metrici 242, 3. 244, 5. 

vocabula exilia nimis ac vulgaria qua parte metri non 
placeat locari 277 sq. 

vocabula initio enuntiati poni vetita 266. 

vocabula ponderosa et gravia non decet delitescere in 
thesi 275. 

vocabulorum pro spatio ac proprietate diversa in metro 
licentia 140, L 333. al. saepe. 

vocabulorum formulae velut "paullo ante' 'certe ego' 
"ergo ubi' 333. 343, al. 

voealis brevis producta in medio verbo Graeco sequente 
vocali 259. 

vocalis brevis producta in Graecis quibusdam velut 
"Codrus' sequente muta cum liquida 384. 

vocalis longa correpta a christianis sequente muta cum 
liquida 354. 

vocalis longa correpta per derivationem sequente il 
(sive el) brevi, item sequente vocali longa 447. 

vocalium communium moduli IX 13— 15. 16. tertius 16. 

vocativus decl I in -a exiens 489. cf. 457. 490. in -ee 
413. 482, in -ie 473. 495, vocativus pro nominativo 484, 

Volcacius em. 537. 


IN *'eX IH. 


Voltei (vocat.) disyllabum, 321. 
volvo. cf. l.: solvo. 

ut. uti 410. 506. ut pro ubi 284. 
utinam 442. 

utique 412. cf. 442. 

utpote 518. 

-utus. cf. L: participia. 


X. 
x 388, 
x in acrostichis 575. 
Xanthus pro Scamander 359, 
xantus pro sanctus 355. 


x. 
y in acrostichis 578, 
yi 311. 
ymnus pro hymnus 578, 


Z. 
z 381, 2. 388. 
z et di permutatae 352. 
Zacynthos pro Saguntus 359. 
Zigv accusat. 353. 
zmaragus. zmargdus. zmarctus 381. 


645 


I". 


INDEX 
EDITIONVM QVARVM NOTIS ET NVMERIS VTIMVR. 


Conferenda quae diximus pg. 45. 

Primo loco enumerati poetae classici, tertio christiani, 
secundo medii inter utrosque. 

Vbi bina adhibita exemplaria in metrica nostra, poste- 
rioris tempore usus compendio adiecto solet declarari, item 
praeter libros infra memorandos sicubi usurpati alii. 


Nomina auctorum. Nomina editionum. 
L 

Calpurnius H. Schenkelii; a. 1885. 

Cantores Euphorionis L. Muelleri; 1870. 

Cato, Dirarum scriptor Naekii; 1847. 

Catullus L. Muelleri; 1870. 

Cicero Orelli; 1826 sqq. 

Claudianus Gesneri; 1759. 

Columella (1. X) Haeussneri; 1889. 

Comici Latini praeter Plautum 

et Terentium O. Ribbeckii; 1873. 

Ennius L. Muelleri; 1884. 

Germanicus Orellii; 1831. 

Grattius Hauptii; 1838. 

Homerus Latinus L. Muelleri; 1857. 

Lucilius L. Muelleri; 1872. (fragmen- 
torum, non versuum numeri 
exhibentur). 

Lucretius Bernaysii; 1852, 

Manilius Iacobi; 1846. 


Merobaudes Niebuhrii; 1824. 


INDEX III. 


Nemesianus 


Ovidius 
Petronius 
Phaedrus 
Plautus 


Propertius 

Rutilius Namatianus 

Sammonicus 

Scriptor Aetnae 

Scriptor Bucolicon Einside- 
lensium 

Scriptor consolationis ad Li- 
viam 

Scriptor elegiarum de Maece- 
nate 

Seriptores Anthologiae 

Scriptores versuum Saturnio- 
rum 

Seneca tragicus 

Seneca Menippeus 

Silius 

Statius 

Symphosius 

Terentius 

Tragici Latini praeter Sene- 
cam 

Tiberianus 

Valerius Flaccus 

Varro Menippeus 


Boethius 
Terentianus 


647 


Hauptii; 1838. H. Schenkelii; 
1885. 

Merkelii; 1850 sqq. 

Buecheleri; 1882. 

L. Muelleri; 1877. 

Ritschelii; Goetzii; 
Schoellii; 1849 sqq 

L. Muelleri; 1870. 

L. Muelleri; 1870. 

Ackermanni; 1786. 

Iacobi; 1826. 

Poetae Latini minores III; 
1881. 


Loewii; 


Poetae Lat. min. I; 1879. 


Meyeri (Anthol. I); 1835. 
Meyeri; 1535. Riesii; 1869 sq. 


L. Muelleri; 1885. 
Schroederi; 1728. 
Haasii; 1852. 
Bipontina; 1784. 
Queckii; 1854. 

Hiesii (Anthol. I); 1869. 
Fleckeiseni; 1857. 


O. Ribbeckii; 1871. | 
Poetae Lat. min. III; 1881. 
Bipontina; 1786. 

Riesii; 1865. 


Obbarii; a. 1843. 
Lachmanni; 1836. 


III. 


Alcimus Avitus 
Arator 


Peiperi; a. 1883. 
Arntzenii; 1769. 


648 


Auctor de figuris 


Auctor in Genesin (cf. pg. 421) 
Ausonius 


Avianus 
Avienus 


Claudius Victor 
Commodianus 
Corippus 


Dracontius 
Drepanius 

Eugenius Toletanus 
Iuvencus 


Luxorius 
Martianus 


Maximianus 
Octavianus 
Orientius 


Paulinus Nolanus 
Paulinus Pellaeus 
Paulinus Petricordiensis 
Paulinus ad Salmonem 
Porfyrius Optatianus 
Priscianus 


Prudentius 
Sedulius 


Sidonius 


Venantius 


INDEX III. 


Poetae Latini minores III; 
1881. 

Mignii; XIX; 1846. 

Tolii; 167L C. Schenkelii ; 
1883. 

Lachmanni; 1845. 

Bipontina; 1809. 
1382. 

C. Schenkelii; 1885. 

Oehleri; 1847. 

Mazzucchellii; 1820. Petsche- 
nigii; 1886. 

Duhnii; 1873. 

Mignii; LXI; 1847. 

Mignii; LXXXVII; 1851. 

Mignii; XIX; 1846. Maroldi; 
1886. 

Meyeri (Anthol. Lat. I); 1835. 

Eyssenhardtii; 1866 (ubi ta- 
men carminum numeros à 
ceteris segregavimus). 

Poetae Lat. min. V; 1853. 

Riesii (Anthol. Lat. I); 1869. 

Migni; LXI; 1847. Ellisii ; 
1888. 

Mignii; LXI; 1847. 

Brandesii; 1888. 

Petschenigii; 1888. 

Schenkelii; 1888. 

L. Muelleri; 1877. 

Bipontina; 1809. poet. Lat. 
min. V; 1883. 

Obbarii; 1845. 

Arntzenii; 1761. 

Wowereni; 1598. Luetiohan- 
nis; 1887. 

Mignii; LXXXVIII; 1850. Le- 
onis; 1881. 


Preysigii ; 


INDEX III. 649 


In poetis Latinis minoribus praeter Wernsdorfii, Meyeri, 
Riesii libros etiam adhibita editio Lipsiensis, quae intra 
annos 1879 et 83 prodiit. 

In Mignii Patrologia ubi versuum numeri deficiebant, 
paginarum plerumque appositae notae. 

In grammaticis Latinis, qui Putschii continentur libro, 
usi sumus numeris editionis Putschianae sive Keilianae et 
Hertzianae, in Consentii altero opusculo interdum Butt- 
mannianae. in Festo O. Muelleri, in Nonio nostram secuti 
sumus recensionem. in Anthologia Graeca Bergkii exemplar 
a. 1866 sq. editum observavimus. 


IV. 
INSCRIPTIONES 


EORVM QVAE HOC VOLVMINE CONTINENTVR. 


S 


L Prohoemium . 


II. 


III. 
IV. 


XII. 


Liber L De studiis poetarum. Latinorum 
metricis . ] 

Liber II. De pedum UlasrvanEs. 

Liber III. Exponitur de caesura. quaeritur, 
num grammatici accentus ratio sit habita in 
versibus Latinis et fines sensuum ac nume- 
rorum quatenus interse concinere soleant 
vel dissentire . 


. Liber IV. De vocalibus jiteroé concurren- 


tibus . 


. Liber V. De vi consonarum ies on lt 


de productis vel correptis finalibus . 


. Liber VI. De mutatis alioqui quantitatibus 


syllabarum et de verborum tmesi et enclisi 


. Observationes grammaticae . 
. Opusculum L De versibus daotylioorum 


italicis "Wn i 
Opusculum Il. De poesi rythmica ; 
Opusculum III. De litteris ac o vocibus ver- 
suum. . 

Opusculum IV. De ludibriis artis 


Pag. 
III—XII. 
1—49. 


500—137. 
138—193. 


194—278. 


279—379. 


380—429. 


430—469. 
410—523. 


524—553. 
554—559. 


560—575. 
516—594. 


INDEX IV. 651 


L Argumentum . . . . . . . . . . . 595—615. 


IL Supplementum . . . . . . . . . . 616—645. 
III. Index editionum, quarum notis et numeris 

utimur 0. e os. o. o. s. s. s. . 646—649. 
IV. Inscriptiones eorum, quae hoc volumine con- 

tinentur . 650—651. 


CORRIGENPA, 

Pg. 9,12 sq. leg.: notum, sed. 40, 12 a fine: attuleram. 48, 16: 
de Martiale, prompsit. 86, 15: praeter composita paucissima. 223 in 
fine: Einsidelensis, cuius. 226, 16 a fine: sternitur exanimisque. 265, 
7 a fine: in illo. 266, 20: II, 283. cf. et. 321, 10: pronuntiatum. 
neque. 343, 17 del: Tiberianus. 387, 20 leg.: et eiusdem. 411, 9: 
in Amoribus. 420, 13 a fine: a nonnullis. 506, 13: quid sin. 510, 1: 
fulgere. 538, 4: octonarioque. 538, 13 a fine: me amplectier. 





Digitized by Google 





Digitized by Google 





— n T—-—— c 
ics — 


T Ed er ies: A ] E - Mtm et 
"t DUE Y Tn - — o tende dd RR 
N "d , ^ ih 


j 
E Tias 


ers 


Te 
— 


inris abri pi ] ; GNIS 
« ] - f T e
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "De re metrica poetarum latinorum praeter Plautum et Terentium libri septem : accedunt eiusdem auctoris opuscula iv"

See other formats
