Skip to main content

Full text of "Geschichte Ost- und Westpreussens"

See other formats


J 




Archiv für 



Geschichte 
von 

Oberfranl<en 





Historischer Verein 



^ufür Oberfranken, 
Historisciier ... 



6EIIKBIEY 

IIBRARY 

UNIVfUfTY or 




Google 



Digitized by Google 



Digitized by Google j 




für 



von £)berf raufen. 

« w « @mttnl»jtooti)t0fifr 6anb. ar ar ar 




unö 2(Itertuiiisfun5e XXXIII. San^) 



I]iftorifd}cn Deretn für ©bcrfranfm 



f 




Dnitf von Corc»t3 «EUipanger, vorm. Cb. Surfer. 

im. 



Digitized by Google 



Digitized by Google 



r 



1) 


2) i e (55 e f t db t c b e r (5$ l a S * u n b e v ( fii f ii b v i f a t i o n im ^ i t c l* 


6eite 






1 


2) 


!J)ic ©cqcii reformatio n im S3i«tum ©ambcrg unter ?^ürfi" 






bifdt^of 9?cit^arb OonX^ünqen 1591—98. 3luf ^runb ard^iöalifd^cr 






OueUen in ben ^auptitüaen bargcftcüt. (SJon Dr. @. 3^(1^1, Pfarrer in 






©(^nabtlwoib.) 

9?or6ctncrfuni] unb Oiienonaiuja&c 


1 

19 




• @r[ier Slbft^nitt. aWotiöc ber ©egenrcformotion 


28 




3weitcr 2l6f(^nitt. iD^aßrciteln bei (Secienrcformation .... 


42 




!5)ntter Slbfc^nitt. 2)ie proteflontifc^cn f^urflcn, bie 5Heicti5ftobt 






ymrnbcrg, bie franftfc^c »iutcrfctjaft unb bte ©eacnreformation 






9ieitljarbS 


86 




S?tcrter 9I6i'c^nitt. 2)a5 l^omfa^jitel unb bie ©cgenrefovmation 








107 






123 




^a^reSberic^t pro 1899. 

(Sxftn ?r6f(^nitt. Sirffamfett bc§ S?erein§ 


129 




3roeiter Slbft^mtt. ^crjcic^ni^ bec 9ieuerroerbungen .... 


132 




3)rittov 5l6fcfiuitt. 2)fitgliober = 5?er,5ci(bni§ pro 1899 .... 


139 



931 



d by Google 



Digitized by Google 



im ^x^id^ebh^e. 

Son Dr. nihnt in Sunficbel. 



!3)ie C^^eidnclitc bcr ©Inds uor allem olicr bcr '|>eilcnfal)vifatiuii 
im (V»djt«>'iöt'lni-i]c ucriicvt fid) (omcit in uerflangcnc I^^abvliimbcitc ^\m\d 
iinb bie (Jrtnnenmf^ nn bic cinft liier Miilicnbc 6)In:>iiibujiiic jiitu-jt an, ' 
fc^oii |o )cl)t in l>ergeffcn^eit 5U fonunen, bn^ ic^ mic^ bavan machte, 
jtt fütnmeln, lond noc^ fnmmcln ift, um fjicr in bicfcn S3lftttern 
nieber^ulegett. Derfuc^e babei, einen t»on mir in ber Ba^etift^en 
©etoerBejettung 1894 9}r. 17 oerBffentKc^ten SCttifel ergänzen, nac^« 
bem ed boc^ gelnngen ift, einiget ^fl^nt nnb Ungebtudfte noc^ nnf^u^ 
finbcii. 

(öc^on ber Uniftanb, bafe fic^ bie oft mijiljnnbeltc unb jnlfd) i^e- 
beittcte ^^enebitjevfarie nitdi mit bcr ®ln§= nnb *^>crlenfafnifatiün im 
Si(^tclöel)irge bcfc^öftigt, fvndjt für ber legieren ^o^e>5 ^Uer. ©lad 
l^erjufteUen ift ja lange befannt. $(intiid berichtet bie ©age, bag bie 
(fntbecfung )»pni$tf(^en j^auf(cnten gelang, bie, mit Salpeter i^nnbelnb, 
fluten geuetfeffel anf einen @ol))eter6tO(!en (teilten, ber burc^ bie bemalt 
be9 geucrd mit bem j^iedfonbe be9 IBoben^ ®\<i9 oerfd^mDl^. T)ie 
alten ^ultuvuoUcv luaven im ^^efii'.i' i^c:« (^^k-lji'uumifeo ber C^MaöbiU|tcUuiu;, 
nnb icfi niöd)te l)ier nnobriirflul) bavauj aujmerffnm niodien, bn^ bie 
3ibmcr eigene (sMiu^ljütten Fjntten, f)ü6fc^ fnconnierte (^lajcr Ijevftellten 
unb baf; eo l)öc^|t ioa^rfc^einlic^ ift, baß bie moberne ©la^probnftion 
auf bie onttfe nnb 5mar auf eine röintfc^itolienifc^e gutUcf^ufU^ren, [a, 
bai ein 3ufammen^ang mit berfeiben hi9 einem getoiffen (S^rabe 
noc^^utueifen ift 

tBenn mon im §i(^tclge0irge t>on ben §(nfängen biefer ,"\nbu)trie 

jprid]t, \^Uc^i man |teti' bie ^^encbiiicv ald bie erften (^^rnndici 
nennen nnb eine ber alten föla: hätten in iMid)oii?grihi, bcren (Ipi^ften^ 
allerbinge fid) in grane :v\ol^rl^unberte jnriirfucr folgen läftt, birett mit 
bem 9?amen ^cnctianer^ütte ^n bejeic^ncn. Sfhiw finb ja meift bie 
ftalten ber Sage anbete 5U beuten, al^ tute fte fic^ f))äter barfteSlen. 



Digitized by Google 



2 



Siecifvieb tft BetannKid^ in erftcr fitnie feiti ßelb, fonbem ber grürjitno, 

bie i]riecf)ifcf)oii Götter iuerben 511 Cic^tgöttctn, bie 3^^^^^^^' ©tftnen, 
•bic ^^enebigcv^SUJaniilciii bcii Beelen bei* ^Ibgcff^icbcncii. 1)aö '^nilf 
fjört bie ©ai^e, fcnnt fic — unb lucnbct fic an. Tritt unter imffcnbcn 
^^erljiiUnijjcn.^. ix i^'um auf, bcffcn ^l/uu unb (^eftalt in ben ätoljmcii ber 
(Siegfrieb^ea(^e pafet, fo toirb er gum (aicgfricb, unb tun?^ man urffuniniv 
(ic^ bellt gvü^ünge ^vtxi^U, baS fc^neibet man auf ben befannten ^ieg« 
frieb mit ^(eif<^ unb ^etn in ber ^olge jn. ©an^ fil^Uc^ gel^i ed ben 
^enebigem. Seber frembc (S^efeVe, bet fmfjcnb, i^raSenb, fc^ürfenb in 
tJcrgnnflcncn ^^oftrfjnnbertcn bie aU ^jfunbjtöttc übcrfrfjiünnglicf) ße- 
^uicfencti 33cviic bce gi^^^clgclnrcjeii burcfiftreift, beffcn 2i)\\n unb ^pradje 
bic (5inl)eimi[dion nicfjt t)ev|"tc()on, bcv tcil^ mit, öfter luoljl nuc^ uf)nc 
öejunbcne v^d)a^c gcijeimniBuott Dcijc^toiubet, boö ift ein ^^cnebigcr* 
SÖJännlein, ein Saljle, ein ^enebigei. 

2flm ift §oigenbe$ au berichten : Sm fäböftUc^en ^a^etn über 
bie !3)onou herüber fbnnen Bid in bad fpöte aRtttelaUer herein 9}efte 
romonifci^er $5(fer imc^geiuicfen n)erben, h^etd^e entioeber ald krümmer 
romonifc^er 5i^ülferfrf)often ober bireft alv llebeibleib|cl rbmifc^cr Sloloniften 
nnviferjen finb «nb bcren yin()e(}i3rige )iri) ttjutfäc^nc^ burc^ Ceiirungcn 
im .Siun)"ti]eii)erbe f)ertHn*tf)nten. 2)ie ^krieiteu ber alten Q5ofbfcf)niiebe in 
ben einftigen rc>mijd)en Stäbten ';)>affnu unb iHcgen^lnug finb ja fjentc 
nac^ bctüfimt. Diefe „^iomancn" unterfc^ieben fic^ fnft Oi§ in bie 
neue 3^^^ ^etein uon i^ret germanifc^en ober gevmaniftetten Umgebung 
but(^ Hudfel^en unb Xxa^t, too^nten auc^ in befonberen ^tabtteiCen. 
^ute norf) beOut fiel) in ^RegcnSbnrg bie SBaf)fenftraf^e (valisk = fremb, 
tüelfc^), unb id) fonnte erialiven, biif\ fic bcDcut|amei' ilH'i|e bi§ in biefe^^ 
J^aljrljuiibert Ijcrcin hnuvtiiidiliii) ulhi ;'^)inuive|^,eru unb (Molb)d)niicbcn 
r>eu)Df)nt nmr. ^di muH l)iev auf bie von mir fc^on tu biejen ?Mättcru 
uiebergetegte Vlui^fiiljruug oujnicrf)nui madjcn' v bafe bic i^^blfer bei5 miUcU 
euro))äi)c^en Rontinent^ mit tierjdjtuinbenbc): ^uti(na§ine bacauf angeiuiefen 
waren, bad für fie Sl^o^materiai ober al9 99{atertal ^ur ^erftettung 
ber 3innbronce unerfe^Iic^c 3"^^ bid in ba^ 18. ^(i^rl^unbert l^eretn 
)id) aud bem (Srj* ober gidjtclgcbirgc -) f)olen, ba ber 3'"»ft<^t" fonft 
[el)r feiten, ja au|;a-f)a(b ber fniftnlliiiifdjeii 2iliaiU]c)iaue uic^t üov^ 
fomnit. jejjt ift bic g-ragc .^u lucnig be^anbelt, aU bafe mit üollcr 

') Hr^. f. (^i\d). u. «ItevlumSlunbc f. O^erft.^Sb. XII ^eft 6 1884. it^b. XVIII 
.£)cit 2 1«87 u. «b. XVIII #efl 1 1880. 

*) Dr. 9R. SDrr ®ctfeitbcrgbau im (Sri^eSirge unb bie Sa^fmfase. 

@tuttflart 1890. 



Digitized by Google 



^ic^erl^eit aiu^cc^clicn ^ücrbcn fönnte, hjo^cx' 5. ^. bic ^icgen^Butöcr 
ginnfliefter ober aucft ^olbfc^micbc i§r 3^"" erfitc(tcn (®olb, oögicid) 
lücvtuollcr, tuav vclntiu fcicTitcr 511 [icfrfiaffcin, iuiüjijd)einlic^ aöev hkxht, 
bnft iljiien 5U(jcljöric^e Bergleute uiib .SUeiu'.^nbujtvielle in baö üOcv* 
fc^tuängÜc^ n^V^i^f^nc (Skatet bed gic^telc^ebitge^ faincn, tuelc^e Ijier 
fanbcn^ tamd (te fuc^ten, ni^t nur äKetoHe: Qxnn in ber ©c^neebetg« 
gtuppe, Bei SjBeigenftobt, im ^ladlotl^Ie unb 6et Bian^Boc^ M SSun« 
ftebef, 6et ^tc^enlami^, !^ürreti(ett) u. f. w., ü)otb Bei ©olb^^^onod^ 
unb bei ^c|Önbviinn an ber 3(c§crtüic]r, laiibeni nurfi bic 511 ber il^nen 
md} befanntcn uiib Hon tftnen au^gcülUni (sHn^fabrifarion «ohuenbi^tcn 
9{of)nintcrinHen : Hlfalit)aUu]C .^oljnfdje, Mnlf, ciferifreien CuniT; unb 
X^on 5U 4^iegeln. (^0 luuvbc ei^ i§nen tnÖgUd); nid)t nuc ßerginännifc^en 
Unternehmungen noc^^uge^en, fonbcm in flcincn Einlagen bie ^erlc bor^ 
^ufteQeit, bie ^ecU, bie ja atten 3^i^n unb Bei atten ^UUm ein 
BeKeBtec ©d^muif mt unb geBIieBen ift bie man neBen Ben IBoffen 
al9 ba9 $efte, t9a9 ber SeBenbe Befa^, Ben ^oten mit in Bad ®raB 
^eiJH^ Die föcftaUcn biefer „9luc>liiiibcr", bic ja lucgca iinilb unö gcÖ 
hier nur in jpärUcher 33efiebelung fi^en foniitcn, gltd^en ben ®eftolten 
ber ^ngc, i^re ^(r^eitcn ftanben in engem ,3"|f^^"'"^f^^)^^»3 '"i^ bcncn 
itnlicuifrfier, ü5orf)ni^n jüblänbifcher km]t (bie 55encbigerfnge loeift nic^t 
Blo^ \)kx im gic^telgebirge, fonbern oKent^alBen nac| Süben), unb fo 
mürben bie uralten (S^eftalten ber (^age ibentifigiert mit Ben Siomanen, 
Ben ungleich jüngeren ^netianem, unb eine' 9leil^ Ber einfchlögigen 
Erzählungen fpielt fich in ber ^^olge bircft in 5^enebig ab. 2öer ®lo8 
fdinuilj, mer S^ergiueiic u-icb, luer ^JaiaÜc gciuann, niibcr{? au^fah unb 
l^vöch iuie bie ©ingeüorcnen, bn§ lunr nicht ein ^oilnucfen mehr, tuie 
früher, ein 5?enebiger*3D?annlein, fonbern ein 53enctianer, ein ^älfcher, 
ein ^ahle, unb ber ^Begriff ern)eitcrtc ft(^ fo, baj^ 5. 33. im 17. ^a\)x^ 
hunberte nodh ^ut^en unb ^d^ttrfen nad^ SD^etallen in offiziellen 
Berid^ten gerabe^u „ffla^IerettreiBen" genannt mürbe. 



(£d ift gelungen, am Ofthange ber *!ßlattc mmnt bcm Dorfe 
5rö[tau bei SÖunfiebel mitten im SBnlbe (^Balbabteihmg ^]?it^el)chndj0 
unb jtüar be^cichncnber Söeife in ber ?(ähe ber nm^gcbdiiuen pium- 
gruBcnjelber bei Ceupolb^borf (Jli^albnbteidnu] 3i""ÖJ''ii^en;, bie ich 
oben angegeBenen £)tten Befc^rieB, einen folc^en alten ^netianer^Dfen 
Blo^ulegen. 

ttngefälh^ V4 ntit SSalbj^umud BeBedt unB t»on Baumhiur^eln 
ümfchlungen, in unmittelBarer ^tt^e t?on ^ranitfelfen, im ^^efteu eined 

1* 

Digitized by Google 



4 



fnnft onfteigenbcn Sänget, (agen bic Sftcftc ^hjetet Ü^Iod&fen. ^on bem 
einen fnnb man nur bie Uc6crblcib)ei einer ^artftetnmnljüliimi] iinb bn*> 
Brnc^ftücf etuct> X^oulicgcl^; um fo fieffer ja Ii Der ^lucitc auc^, bev 
ungefäljr folc^enbf ^onftruftion fjattc : ?hij einem ^yeuerijevöe ftnnb bec 
Steffel, bev ^m* Wülfte norf) iöo^l erl^olten mar. ^evfelbe ift 15 cm 
tief, ^at 25 cm im 2)ur(i^nieffet unb feine SBänbe finb 4 cm bidf. 
(St ift mit bet ^anb oud f euerfeftent, guten ^l^oti geformt toelc^er bev 
$t^e tioxtrefflid^ Voibevftattb. Weniger toat bteS Sei beti IBSttben ber 
^uevungdonfoge ber f^aH, hjeldöc ou« Ottco^ ttnb ^onit Beftoub, ftorf 
i^efrittet, ja burrf) ciuiüi]lid)ie \taxk 5yt'uenDirt'iaig ^um $eilc tjciiiinioi^eii 
unb uon iibcri]ctvetencr (Minv^nmffe bebcift luaren. Um bnc^ ©anje Ing 
iirfpriinglirfj ein S3ad'fteiumantel, beffcn le^te ^Spuren al9 (\m^ ^crfe^tc 
^ieciclfteinmnffc anzutreffen tuaren, beffcn l^öijc einen SDIeter mol)I nic^t 
itberfc|rttten ^aben toitb. ^en §errfc^enben ^inb benu^nb ging bie 
geuevungdanlage naij^ $3eften nnb toat auf ^ol^betrteB eingerichtet. 
'S>it $t|e fd^eint nac^ ben gefc^mol^cnen ©eftetndmaffen bebeutenb ge^ 
luefen gn fein. ^i(fcf|enrcfte fanben fic^ nic^t, fic vnerben oDgefc^memmt 
getoefen fein imb nur jelji- lucuii^ .Sioljlcnrefte, luclcfic fic^ fünft bei ber 
SBiberftnnbC'fdljitjfcit bev .Sloljlc i^e^en jebiuebe (Siii[lii)te lange ^n orfjnlten 
))f(egen. 3)agegen fanben fidj in bem Dorüberfiie^enben ^äc^lein, beffen 
<^oolc ic^ andljckn licf^, eine 9J?enge ^erbrochener 2^iegel unb .^'effcl 
mit berfd^ieben bicfen äBäuben, an benen bie angetretene ©loMoffe 
Bemerfen ift unb bie tettn^etfe noc^ mit folci^cr gefüttt voaren. 9Cn« 
fcljeinenb l^atte man btefc ^erbrodien unb bie Scherben in ben S^ac^ 
getüorfen.^j Slnc^ Sc()cvOeu unglaficrter $:ö^fe fanb man, ebenfo eine 
^?enge Ö^faefc^laffeu unb (^iaerefte, am bcucn fic^ bie Cnalitiit bei^ 
C^fafct^ evtcnnen (ief^, uielrticc^ i^viinlic^ nnb of)!tc w\\ g-avOmittein 

t)ergc|teilt \mx. einem Uejfeifragment liegt noc^ eine mehrere 'l'junb 
fc^mere ©laömaffe. 

^int ähnliche ütnCage fanb man k>or gal^ren am Ü^lorbweft^ange 
be$ ^feifferdberg, eined Sludföuferd ber Sutfenburg (SBalbobteilung 
(JontorSfcftlag ). ^d) oermag öBer bie Krt berfelben nic^t ju berictjten; 
ma^ idj uüu Den ^j-unbcii ciiiicli, iiuiv eine Scheibe üon ca. 15 cm 
T^nrc^meffer an§ ^^er^^entin uni) DtK> iörud)ftü(f einer gvi)f\evcn Ihne 
ober einee i^leffeU', bnc> mevfiuüvbigev SJ^eife nuö S^edftein beftefjt.-i 

ßJIeic^e gnnbe machte ^xrr c^eiftlic^er JHat unb (Stabtpfavrev 
praller in ^albfaffen in beffen Umgebung. iBeiber nermoc^te id^ auc^ 

^ S^n^fiadh befiitben ftc^ in meinem ^cfit^c. 
(SUtttcm» in meinem UBefi^je. 



Digitized by Google 



iUu'r biefc mduv lucitcr 511 eijalircn, (\h baij t)ic ^cjuubcnc ^la^jct)lacfc 
bei* Uüui isü^elfdjfic^te in jcbcr iöeife gleicht. 

^ir fc^en ^ier btc attcrerften ^Infänge ber Q^la^perlciifabrifation 
im gid^telgebirge, tuelc^e btd in unfere $ogc nid^t ^um Sluf^ven lam. 
^ud biefen fittmitineti flntogen enttoidelten ft^ ®Iall|ütten in 
Sifc^of^grüu, tjon benen man ei^iifilt, baft fic fc^on im 10. 3[o§r* 
Ijiuibevtc gegangen fein füllen, in bciicn mnn anfiinQÜrfj iuafjvfdjcinlic^ 
nur ''I-Hnlcii, fvätcr aber aurij Ajoljlijlay baifteUte unb ousji bcneu ut ber 
tyülge jene jcl^ünen (^Mä)ev nnb *^^ofn(c ^ertjorgingcn, tuclrfic unter bcm 
^^innicn ber ^i^lj^clgcbirgcr, ^^ic^telbciger ober ^ifc^ofö^vuncv (^läfcr 
I>cgcl)rt waren, um beren ^^efi^ ficb mancher tjo^er .^^crr bemühte unb 
bte ^cute bon ben äRufeen ftaxt gefuc^te $lrüfe[ finb. Unb man l^otte 
in iBtft^of^grün urfprüug(i(^ ungemein billiget 9{ol^matedat gut ^ot« 
ftellung ber Herfen awfgefunbcn, beffcn 9lrt unb ©iiienfc^nften ,^u t>er* 
ftel)en mx ncuiijieljcnb eine lur^e c^eologifc^e ^foti^ cinflicnen \a\\ci\ 
ijuiiicii: \mx ber ^orfc^ung einer neuereu ^ni öorbeljiUteii, 5U 
ernennen, lücldicn (Tinflnf^ bte f>etbcu großen bentfd^en ®e6{rggft}ftcmc, 
baii^ ^erc^nifd)e, burc^ hav .)perantreten be^ ^^üriugertualbed, unb ha^ 
^5d^^i^^^ Quf bie $^übung ber ^anbfc^aft im i^ic^tclgebirge ausüben. 
Sie treffen ^ier ^ufammen ober beffer gefagt, bie ttUere 9lic^tung$Iinie 
bed dr^gebirged to)irb bon ber SöngSac^fe bed ^^üringerkoalbed burc^^ 
fc^nitten. tDie (Stntüirfung ber beiberfeitigen ©ebtrgdmaffen oufeinanber 
ift niri)t blüy in ^-öe^ug auf i^ljnlbilbuiu], (ViwBti^iM*-^ juuDcrü Dür 

5(Uem bnrin ju erfenncu, bnfe bie^ Gebiet in feinen ©nnibmaffen ^er^ 
f))oTten unb jerflüftet ift. ^iefc ^l)atfnct]e, nocb luenig ftubiert, ermog^ 
lichte n. 21. ein 9luffteigen jüngerer eruptiuer (^eftcinc. (Sc^ ift ben 
Geologen befonnt, bag auc^ bad (^tanttmofftb bed £}(^fen{o))fe^ lief« 
gc^enbe ©palten auftoeift, meldte fic^ u. Ii. mit bem ^roterobaS, bem 
(ä^rilnftein ober (l^ulmi|er ber Umtoo^ner, füllten. ^Diefer ^roteroba? 
(dJrünftcm), tüie tüir i^n namentlich im ^orfe ^"^ic^telbcrg in groftcu 
unb fleinen ,Slni]eln bei]ei]nen, ,ycl)t in einein, in ungefährer ^lidjtuug 
bcy 2^ljuvingcriüalbej5 ftreicljenben, luenig breiten '-i^nnbc, luie neue $5eo^ 
bac^tungcn feftfteUcn beim (^legni^bnche §tDifd|eu (^rünlassJ unb Öu^r* 
mnnn^reutlj Ocginnenb, über ben Dchfenfopf, nn ÜBifc^of^grün innüber 
bid nac^ ^öQmar unb fe^t fic^ ber ^auptfac^e nad^ aud tiefgrüner 
$omb(enbe, C^^ioropit, Stugtt unb $IagiofIed ^ufammen unb entl^&(t 
accefforifch SRagnet« unb Sitaneifen, Heine ^djuppen bon 9Ragnefia> 
glimmcr unb beträdjtliche SD^cui^mi 0011 ^^chtoefelfici^. ^(nnhjfen ergaben: 
aiefelföure 47—54, J^oncibe \b~2o,4, (^i|enü^\)b 7,09- :i,84, 33ittererbe 



Digitized by Google 



6 



6,48—035/ ftölferbe 8,41— M5%, Hetwe «Mengen tott Äali, ^iotroit, 

fei crtDö^nt, ba^ in ben 51a' ^(ii^bnttc bit'fci^ (^efteiiu^ nm £c^(ciifopf 
ongelegten 33rüc^en bndfclbc in bcu ticftvcn l?aflcn in ^löcfen Drifl)t, 
)uelc^e fidj )dm polieren (offen unb Oei bei: ^u$f(^itiü(|ung bed äleic^ti^« 
tagdgelb&ube^ in Erlitt ^etkoenbuttg fanben. 

^er $roteto6a$ fcl)niil^t ungemein leicht ^u etnem tiefbuntlcii 

(^Infc, eine (^ii^eujc^aft, njeld)e ninii in !iJM|d)i)jiH]riin fef^r balb 511 uci*^ 
lueuöea uevftanb. SWau jc^lic^tete baii5 C^cftciu in .^aujcu niij, ^yiubctc 
$0(3 bnnim nn, tüorniif ficft leicftt ^ei'fdjlai^en liefv Die Iviimincr 
bro(^te mon in ben rfcu in bei: (äJla^^ütte, ben Sc^mcliofeu. au bcui 
ein (lalcinierofen angebaut \mx, bonn ber ^ol^börrofen unb bei: SHi^U 
ofen. 3ln bein ^c^met^ofen ftanbett in bet Siegel fed^d ^(^meljttegd, 
toeld^ mon fc^on frü^^eitig au9 einem fe§r feften unb feuetbeftSnbigcn 
^one barftelUe, ben man See ^^ieberTomt^ am ^ovn&erg fidj Ijolte 
unb ber luo^l teiiiaicu Urfpriniiii? ift. J\n einem buitr Stiegel fc^mol^ 
man bie 3J?a)|c unb ucvtciüc fic mittel ft ciicviieu i^öffeln unter bic übrigen, 
lüelcfje fo angebracht waren, bnf, biirdj reffnungen bie ?hbcitcr mit 
ctfernen Stöben ber ^^affe fonnten. ^iefe ^täbe tmirben xa\d^ mu 
gebxel^i unb bie fo entftanbene ^de, toel(|e mon mit einem meffer« 
ottigen ^nfhumente pbfc^ prunbete unb su))u|te, in einem mft|ig er« 
toätmten, mit ^^ünfc^lamm gefügten ^o^fe langfam abgefüljlt, eine 
SRoniputotion, koeld^c Ijeute noc^ in ben $ifd)ofi^grüner ^etlenl^ütten unb 
in bciieu uou iCbcv^ unb Uiucr-Sl^armcnncinac^ auviicjul);! lüirb. '2)ie 
%rlcn, bie bei bcui l)ü(jeu .purubleuDegetjalte bes (^oltcine )teti> tief* 
IdjJüarj loavcu, luurbcu o^ne^ufa^ auö biefem braud)barcn 3)?ateria(e 
^ecgefteUl. ^^ar bo^ ©eftein 5U ljornbIeubct)altig, tourbe bie 9)?affe 
fc^oumtg, mx §u quoi^^altig, ftrengflüffig, beiben äHipänben lecnte 
man ^u (egegnen. (Srft old bie $erlen|etfte(lung ftd^ im 8ouf e ber Q^t 
gur ^I&ferfabrtfotion em»eitert ^otte, otö fiberl^aupt bie Ziä^tdt fort« 
gcfc^ritten njor unb mon ft(^ onfc^etnenb mit bunften perlen nic^t mefjr 
begnügte, mußte mnu lidj nn8 5lfdje unb Cuin;^; bic (^3(a^um|io (jcr^ 
ftcllcn, bie man rec^t ^übfdi ^n färben Icrutc, .^uuiidjft bc^cidjucubcr 
SBeife raittelft einfachen Hilfsmitteln unb §ioar gelb burc^ ^incingeiüürfcue 
Bir^nrinbe, blau burc^ ^maiti, rubinrot burd) ^raunftein, opalarltg 
ober miU^meift bnrc^ folcinierte ^no(|enof<l^e. <^o lourbe bor langer 
3eit e^ mbglic^, bie begehrte $erle $u färben. 

^) mmM: €koguoftif(^e ^befd^veibung b«» 3ri(4tel9cbti^ed, ^. 200. Qlot^a 1884 



Digitized by 



7 



■^lUc etürmc bcr 3aljrl)uiii)ei1e nnh aikn 5?3edi)cl bor ^c\k\\ iilicv- 
bmiccte bie -J^crlcnfflbvifQtiou im J^icfitclticbirfle Uiö auf bie Ijcutigcn 
Za^e, m pe luicbct beftend Mf^t, ja i&nbe ber 1850ev ^a\^u tarn fie 
ehimal jti ^ol^em $(uff<j^)i)ung. !3)ainald jiette man bie ^aiiienEtetbet 
bamtt, trug Letten unb iIrmBänbet unb fteftte ade mooUc^en %xMttn, 
lüic 5ifc§bc(fcii, öJforfcnj^ürtc, (Jtaflcre u. f. iw. perlen ^er. ^in 
flauten 03clnctc cr)rnnbcn neue 'pcrlenljiittcii ('|Mitovlcfnitten), meiere fiel) 
eine 3oit lang uortrenlirij ituiierten. T'k 'i^üile luar fur,^, aOer für 
bie Untcrne^nicr )el)r eintväflUd). luaicu einfache, luftiiic .njoI,^1]üüci!, 
in benen ein grofeer ^Sd3nle^Jofen ftanb, in beut mau merft olte^ 5Ci'= 
broc^ened (äMad fc^niol^. Die fortgefdittttene (£^emte ermbgüc^te bie 
Darftettung toon allen mbglit^en gatben unb ©c^attterungen. $(n ben 
Oefcn arbeiteten in ber ^egel 28 Arbeiter, 14 unb 14^ in je ^loölf«^ 
fHtnbiger @(^ic^t. Die äWauipuIotion tt)or tjon ben in ben alten ©lad* 
i^iUtcu gcbväuc^lid)i 11 iiulii üevfrf)iebcn, man arlu'itcto unb futjUe luic \m 
einem ;^sal)vtau)cnb, mit hav "^^robuCl \mx jcljüuer unb — far6eni;cii"^er. 

^Mc{|nlid) lüic bie runben "IWen fteütc man abgevtattete, bic 
„S(>atevlc" Ijer (9lbfür5ung für ^'^Natemoftcvlc). *??erlon uub '|>atcvlc c\d)cn 
unb gingen burc^ aUe ^anbe, fte niurben 5u ^aujc^ob|eEten im bunflen 
(Srbteite unb man beglUcft bamit ebenfo bie Silben, tuie man fid^ su 
$aufe felDft mit i^nen fc^mäcft. i^ubiuig v^torc^ fdjreibt 1853 in ber 
©nrtenfowbe, bafi e« i^n ^etmatlic^ angemutet ^ätte, af0 er (ab, bafe 
ber :)iüi\iilraii V uicld)oii bic .Staiferiu uon ^rafilien bcnüjjte, auv^ ^i^l^cl» 
gcbirger %kxkn Ijcrgeftellt luar. 

tll?omentau gc^cu ^^^erIellllll:u^l in '^^ifc^oj^grüu, Unter» uub Cbcc- 
luarmenftcinad), ^3}ütteilinb uub iüietjlmeifel. — 

^tetteic^t jüngeren ^atumi, aber boc^ alt genug ift bie l£)ar^ 
ftcdung uon Stubpfen in ben ®(a$ptten, bie ebenfadd aud bem ge- 
fc^mol^encn ^roterobad i^ergefteftt mürben, ber bed^atb in unferen 
3:agen nod) ^uioeüen .^nopfftein fjcifu. C£nn nnc^ bem (^eftein beftef)enber 
.•piiiiil, in ber '^iMilbabteilung l^üjijellolje bot ^lM(d)üfx^(]viiu gclci^ou, [iil)vt 
§cutc nod) bcu :)4amen ,^nopfftciiif)iigcI. "Dlaw fügte eine £eje in bie 
^erle unb ber sluopf luar fertig, ^sm 17. 3al)r^uuberte crfanb man 
ein ^illuppiüerf, baci mt eine i^ic^tjc^ere fonftruiert mar unb burc^ einen 
Druct mit bem $uge ^ufammengepregt murbc. Durcff (s^infügen t^cr^ 
fc^iebener formen (mie (Sterne, äßufc^Cn u. bergt.) in bie ©c^eere 
erhielte man Ijübfc^ere ^^3robufte. !5)te ttnöpfe maren feljr billig. Sui 
3at)re 1817 foftcto bic 2d)iuiv id)iuar,^er C^O ^u^enb) 10 bic> 12 .^'ven^cr 
(30 bi* •'>^> '-j>ltMinig;, bie farbigen luarcu üm\v> teuerer unb fojtcteu 



Digitized by Google 



8 



18 5ig 20 .trcu^cr (50 60 i^feunifl), bic tcuerfteu Slnöpfe jwarcn 
bie opafortigc«, jür bereu ©rjeugung man eine eigene SlOteiluiiij nii ben 
Oefen fo angebvod^t l^atte, baft fte Don ben aud btefem überfc^lagenben 
flammen mä|)tg enoftcmt toutben. $(uf einem ^erbe catctniette man 
^oc^en nnb kannte {te tote (SmoÜ ein. 9Bar Mei^ gefc^efien^ fo Tonrbcn 
bic Sinöpfc mit bii Ccfe auf einer 5:ofel üdu frifc^em Z\)on geftrerft, 
tuoburc^ bereu rberflädic mieber ^uni {^luge !am unb baburc| i^r fc^öue^ 
glotteö 9(u§fel)cu evMelt. 

Sieben biefer 'J^erleu» unb ^nopffabrifation ije^t uub ging feit alter 
^ett in i6i^^^of8grün eine öaudinbu^rie, toelc^e fi(^ mit ber ^erfteßnnß 
uer^imtter 4^[ad!ugeln befd^äftigt, bie ^um (S^rtftbaumfc^mucf ^noenbung 
finben. fßixt $ilfe eine9 ^tvol^ted fteHt man oud toeigen ober farbigen 
^iüM^n Tunbltd^e ^n^eln l^er unb töiici^t fte rafc^ in gefc^mol^ene^ 
3iun. Die .Mhl^cI iibcr^idji ]id) mit einer bünnen ;5iiinfülic mit teiliucife 
fiijuiicm garl)t'nj|.Hclc. *iBct bem Uuifhuiöe, bafe in uniuittol barer )}l'üi)c 
Uüu ^ifc^of^grün (beim ätud)cc>) aui^(^ebc{)nte 3i""?l^'^'f^^" 3}iittelalter 
im ^Betriebe ftanben (eo gruben bie -Sperren üüu ili^albenfelö, Stajtucr 
oon ($nbe u. f. to,),^) bie S^^oi^tnoteriaUeu alfo leichter anber^iuo 
l^aben maten, ift anaunel^men, bag biefe $(rt oon ®[adfttgel''3)arfte(Iung 
in !6ifc^ofcgrün (jeiuiifc^ mar unb bag f^e oon l$ier nad^ S^üringen 
Der^jflon^t mürbe, mo fie ,ur S^it im ©rofeen betrieben mirb. iBir 
lucrbeu jctjcn, bnf; bie (^-idjtclöcbiii^ci iVtia^^^f^nbuflrie mit bor 5:i}iiriiu3er 
eine 3cit S^ug im iniiigftcn 3ufnmmeu!)aiii]L' ftanb. I)ic|c ucr^innteu 
(^lai»!ugeiu merbcn ^ur ^tit ber ^ei^uact)teu Uon grauen im 4)aujier« 
^anbel ^eute noc^ abgefegt 



ft(^ bie uralten ^lenfabrifen Bolb fc^on ^u folc^en auf« 
fd^mangen, in benen man QM]tt, ^unäc^ft einfacher $[rt, l^erfteKte, Hegt 
in ber fRatux bcr ©ac^e. «Später lernte mon bonn jene ^elc^e unb 

^>ofale fabriycicii, bie luir frfjüu eriDäljnteu, lernte )ie mit Figuren, 
Ornamenten imb ©olbränbevn fcfjmücfen, mit ^^^crfen unb *Sin)ijpnid)cn 
tjcrfe^cn unb faubte fie unter bem i)?Qmen girt)telgebirger (Ä^lafer in bic 
l^anbc. 2)iefe entftammen famt unb fonberc^ bon 33ifc^of§grüner (^lad* 
Kütten unb ed (iegt i§r ^Bttt unb i^re Originalitttt me§r in i^ren 
^prfiflen unb Silbern, aü in i^er ober in ber Oualität be9 
@)(afe$. d^^ ift ober itnbenfbar, ba^ ftc^ in bem einfamen unb ^u aOen 
3eiteu abgefc^loffencu iualbigen (iJelnrgi^ioinfel, in bem 33ifc^of8grün liegt, 

') ^. bei alte ^innbergbau im Ori(4tel0ebir0e. %v^ip für (i^cfd^tc^te unb UUtv 
ivmimU la^f im unb 1890, 



Digitized by 



9 



ein .^unftnc)uci*0e fo cntiuicteln fonntc, \m ci? c^efc^a^, ol^iie boj} ci^ uon 
Slugett ^ei: eine äBeeinfluffung erfulv. (£in 3uf<>>>tvicn^<^ng mit ben 
(^dmalereien anbettoSrtd mugte t)0cl|anben fein, DBg{etc| man ftd^ 
unberfennBar bte SffoHoe p ben Silbern, toie mon 5U fagen pflegt, 

mcift in her uädjftiu 3taubc ^olte. ^d] ucinmite mit Dtefer W^ütiT-- 
fcftemlid^feit ©e^ie^ungcn ^J^uriibercj, 511 i)iüi;iibeii]ci ^djulen imb 
(^Haeumlern, öießeirf)! and] ü6er 9^ürnberii fiiiiVueg locfere ^Bejlctjungcii 
^enebiQ. (Sö ejciftieren (^ornieii, bie [tnif an ^enetianer*(iiiäjej: 
etinnetn. Slld (2^be ht'& 13. ^a^r^nnbertd bie ^Ittntbergev Burggrafen 
anfingen^ 3t»ax ol^ne gröjsere friegerifc^e Unternehmungen, aber fel^r 
^telbenmgt metft buri^ ba^ (fotoerben unb Sred^en uon (Sbelft^n bad 
(Skbiet in unb um bem ^ic^te(()ebirge fic^ anzueignen, mutbe ber (Sinffu^ 
tjon Slürnbercj in jcbcr ^)infic^t liebeutenb. ^d) tiinncrc nur au bic 
cuifiuBtHc^e, üon ben ^^urggrafeu l)cvüüvgcrufcne .^ülumfieiung, bie 
S^cc^tc, loelc^c fie bon .^'oloniften boten ((Mererfjttiöf^er, Sergrer^to u. f. io. 
Urfprünglic^ QC^üvte bni^ QJebiet, mit ber tueftlic^en ©renje auf beut 
i^i^fel bed Dci^fenfopfea, ber freien 9l{eic^^ftabt (^ger p.^) ^f^oc^bem 
feit umiorbentltc^er 3eit in Bifc^of^grttn ^lod^ütten ftanben, mdgen fic^ 
bie jBeft^er berfetben enttoeber in 9>}firnberg ober umgefe^rt bie tRörn« 
berger ^(o^maler ftc^ nac^ ben ÜJfaSl^fttten in S3ifrf)of^flrün um^efc^en 
^)aben. 33ett)ei§ für öuv- l^)t'jiu]ic iiuu] i]clkii, bau ^^'i- i)i'tinuUe 

9iürnbcriicr (^Inv^nialcv 'Ikii .^>irf(^UOftcl fUfU 1525), bcffcii Slunft^^ 
fertigfeit man an uier (yen)terii ber Sebnlöiu^firc^c in Siürnberg uoc^ 
betounbem fonn, ein Bifc^ofdgcüuer Si:inb luar. . 

ift unenblic^ toentg mel^r über biefe Krt ber ^Ia§«3nbuftrie 
in Sif^ofSgrfin felbft 5U erfahren, tro^bem nod) {^amilten e^iftieren, 
iuold)c )ic Octrieben. I5ic crften (^lnc>ljüttenmeiftcr füllen ben leic^l^ 

crflärlid)cii Flamen (dinier. Die^ läftt luniiiiitru, ba[^ bic ^ad)c bod) 
^urfufnefit in eine ciUlci]cne ^cit, in bcv ^'yainilieiinamcn folilten (aiialoi^e 
©ntfte^ung wie bie ber i)iamen edjniibt, llcüüer, «St^iiftcr, im git^tcl' 
gebirge auc^ 3^»^^^^ f- w.). 5)a ba^i ättefte Äirc^enbuc^, ha^ mit 
bem ^^xt 1558 begann, bei einem am 19. ä^ai 1612 ftattgefunbenen 
93ronbe mioren ging, bie fpftteren metft fe^r mantjel^aft c^efü^rt nmrben, 
fo Iftfet fic^ nic^t<i ©i<ftere« borüber 6erid)tcu, loie bic $5ifd|of\^griiner 
©läfer ^ucrft bemalt luurbnt. Xa man aber lu i)cut)d)loub übcrljiuipi 
im 10. Jsö^t^unbertc crft nnfiurt, bte @laia mit (i£mai(lmnUTc{ ,yi fdimiirfen 
(^a))penbilber), fo t[t an^une^men, bag bie ^e^auptung, ba^ jc^on im 

^) @. Olrabl; ^it aHinbcnmg tM ifgcrIanbejS. Slrt^io, »b. XV, ^eft 3, 1883. 



Digitized by Google 



10 



15. !jjnf)rfiunberte in 33ifdiu[c^i}viiu gemalt luurbc, imrid)tii^ ift. 51Dci' bttiJ 
©rfc^cincu \)on iöeit ^irfc^öogel im 15. gaf^rljunbcrte tu ^^ürnricrg uub 
ber llniftonb, bog nac§ bem Ä'irc^cnbuc^e, ha?" im bem grofeen 35rnnbe 
1886 loieberum (Btunbe ging, ein dE^rtftof ^ocf, iD2aler unb l^nopf« 
ma(|er im ^olfyK 1611 ein ^nb ^ur 5taufe brachte, ^) [offen fd^Itegcn, 
bog fr^on tior bem 16. QQtjvrjunbette Ijiei ijcinolt toutbe. !3)te jBtfife» 
jcit biefcr ©(oömoterei fönt tioc^ bem SBenic^en, njo^ tjorijonbcn ift, in 
baö 17. :3Q§rf)unbcvt, im 18. fommt ein jäl)cv iin-rfon, ba ipiib, luo^l 
gcbrücft üon ben ^^^it^^^^'^äUniffcii, bio .Shuift ;^iim fSanbiuerf. 

3m 1^^*^ feierte bie ö)la«Jt)üttc ^aufc^a in ^^^üringen 

\l)x SOOjä^rige^ Sw^iläum. S^\)ci oertrieÖenc ^-Proteftantcn , (£^tiftof 
^ßlMtx aud 8ö^men unb $ond (Bxiintt oud ^tfyüahtn, ®(od6läfer Hon 
SBeruf, fomen 1595 noc^ Springen unb erlongten toon ^er^og So^ottn 
(Sofimir toon ^oCiiii] am 10. Snnuor 1597 in einem „<£r56rtefe" bo^ 
^riüilci] 5um ^jcrftcUcn öon ©löfern aller %xt. 35iefe 3)^ütlcr unb 
©reiner jnbri^icrten Inilb nid)t nur ©lai^fugcln, rjläferne *i)J?enfc^cnnu(]cn, 
foubeni aud) fagionievte ©läfcr imb ricnmltcu [ic mit i]c[d^maduoHcn 
Silbern in (ntten garben.^) ^ic erzeugten ^^robuEtc, löelc^c man fcljr 
fc^ön in ben ©omnilungen ber 5?eftc .^ftoburg uertreten fiubct. 9hm ift 
folgenbed ^u fonftotieven: ^ud) bie $ütten6eftter in ^ifc^of^riin fügten 
Sol^l^nnbertc long SRomen, bie in Soufc^o gong unb gebe moten : WHüfin, 
(Steinet, Sffionbetet, oud^ bod ®efd)lerf)t öon bet Jßaufd) (b. t. ou8 ßaufc^a) 
fommt üor uub uac^bem 1610 ^teptjan ©reiner bie 33rnnbftättc unb 
einen 'Teil be§ >oütten(iutec> be^ 9!J?ic^. ©Infcv i]cfauft Ijat, fo ift iualjr= 
fc^einlici), bag bie ©lac^nuilorei in ^^ifdiofi>i]viui uon anc ^Ijüriuijen ^erbei-- 
gezogenen ©laömaleru getjoben unb in ^lüte gelnad^t murbc. ^lugel^örigc 
bet gomUte (ä^reinet, bt^ ouf ben ^euHgen ^og ^(o^mod^er unb Qi^Ioei« 
Pnbler, moren u. %, oud^ ftotC in bet ^etftettung Don ^orometem, 
!^^tmometetn, ouc^ cü^ ®(odbläfet Quoten fte 6etU§mt. @ie fteßten 
giguren: .ßirfc^e, W(\e\, .päufer, Ä^inbct in SlMcgen u. bgl. fjer, meld)c 
früf)cr in ben .J)anbcl famen. l^ic DuUicv fomen jpätcr in bcu ^^eftt^ 
be0 3"r'^bt'i^^'''f}rtmmer in ^ifc^of^grün nnb bcv Sjammeiiuerfe in ^^eupolbc- 
borf unb ^u ii3enbcnljammcr bei 3J?arftleutl)eu unb in ber fpäter gcübclteu 
gomiüe blieb bet ^^ome ii^ttftoj ^üuftg, mie ouc^ uetttonbtjc^oftlid^e 

') B. /VI. fgl. l'aiiöridita- iit 3^criu'it: „^ic (^id^telgebirger @lä|ci." 

$i'uu)i* uub (iJcrocvbc-ili>o(^CHf(^vift jur ^'•'^■^»^^■""ä beutfc^cv ^unft imb ^»^»"fivic, 
1873, i)lx. 40. 

*) 3. $ionnmn\^icmat m. '^kiid)inam\ : (SK-maljc, ^iibuftvic imb .fjaubcl bcö 
a)eriniiig«i' CberlaiibeS uub i^vcr ^iftov. (iunindUuiß. ^tlbburg^aulcu IHT«. 



Digitized by 



11 



95e^icljiuigcn mit bcn Iljiiriuöcr 3)?üllcru nod) lnc< in imfcr ^aljrljuubcrt 
^cvciu fcftge^alten lüurbcn. Die ^Bnnbci-cr füllen ut|pviiiu]lirfi nid)t nur 
in ^aufc^a, fonbctn oud) in ®rüuioal6 in ^nc^jeu jefeljQjt öc^uejcii jclu. 
äWott§. Sonbcrer ftorb, 71 34« nlt, oin 16. Slpril 1(J92 33ifc^ofä* 
Qtfiit. ©einen ^¥fn|ren (^otg unb (Sliad ü^anberet §atte ber &efannte 
Dr. ^irfanet in $3ien inegen i^ten Ijeruorrogenben Seiftungen in ber 
^^(admoletei 1599 einen IBnppenDrief gefanbt, ben, aU bod ^leinob 1652 
in geucr aufgegonflcn war, bcr aU 53eröiucrfß[c^ilbcvcr Ocfaunte (S^eftj. 
Sißricolü erneuerte. 

33efannt ift bie ^ejc^tcljtc mit beni ä)i)c^üji^örüncr S^vaufeffcl. 
^Jad^bent nac§ louöem ^l^etitionieren ber Sö?orfgraf üon ^ü^rcut^ 1729 
ben ^ifd^off^firüncrn geftnttet l^ntte, i^r „bcbürfenb ^ier" fcI6ft 5U Brauen, 
lid^nten bie il3e)vol^net bed beno#atten Qk\tM, bie i^te ^nbfc^aft 
Mrloren, baft bie 193tfc^of$grünei; ^imt gläfeme 8rau|)fQnnen l^erfteHen 
fonnten, ober feine eifemen. nnl^m ©g. Snnbever ben Wi^ auf, 
ftcütc eine (jläfcrne SBrou^^fnnnc ^cr, toclc^c 1868 bcni Ijiftorifrfjen l^crciu 
t)on 96crfranfen üC>ai]ebcn iinirbe, in beffeu ^auiuilungen 5U ^a^reut^ 
fte jic^ ^offentUc^ noc^ kftnbcn luirbi 



^ie $if(|of^iilner ü^Iäfec mven teifö mit Q^olbornamenten nac^ 
^enetlonet fXtt, ntetft aber mit fo fatten ^^arBen bemalt, bag bie 3^i^"ii"d 
rcliefartig abfte^t : Stoppen, gamilienStlbntffe, lej^tere meift in bct ^^rac^t 
beö 17. Qaljiljuiibeiio nber in fponijtljer Irac^t, Scenen, meiere uniu 
©reigniffe fc^ilbern, lucldje fic^ in bcr 'i^^älie nOfpielteu unb meift f)eitcrcr 
dlatax luareu, bienten alc^ 55orlaöc. ^^ficnb eine [jciterc ecene t^fe"' 
polten, entfpric^t bem ^^oIfM)nrafter; benn, wenn aurf) bie ^Jatur bed 
lOanbed mit feinen bunf (en ^äibetn unb grauen ge l)en(li)i)[»en ntt^t bo^u 
angetl^nn ift, ein beranlagted ober, toie im bal^erifc^en Gebirge, 

ein liebeneid^ed ©efc^le^t ijeruor^uBringen, fo niac^t bod^ eine gemiffe 
©eiterfeit fic^ Bei ben ffic^telgeBirgem baburc^ geltenb, baft toenn ^luci 
über brei ^ujanuneufommcn, fojort ha^ gegen feitit^e 5d)vauBen unb 'J(nf= 
5ief)en angebt, tooBei einer a\\^ ber ©cfcUjc^ajt )tdj ^um ^tid^blatte ljer= 
geBen muiV Cuftige \£ccncu malte man beöfjalB mit Vorliebe ouf bie 
©läfer, mie ben Berül^mten '^u^^ug ber ä)Mn(^berger ^ur tBärenjagb, looBei 
ft(| ber SÖ&c a(d ein burc^gebrannter fc^ttiar^er $ube( entpu)?pte. (Sine 
^nfterf<i^ei6e in ber SBSunftebler Slantoratdtno^nung bemal^rte bic iBx^ 
inneruttg an eine Bergpartie auf ben £)c^fenfopf, bei nielc^er ein al^ 
gi^euner t)erf(eibeter ^e^rer bie Souriften fc^recFen n^gllte, aber in beni 



Digitized by Google 



12 



^ui^onblidc feiucö .CHU'outrotcny uüu einem auv einer .J)öf)[e Iicrüoi*» 
Ui'cc^enbcn ^ilrcn ü5eramit luurbe. !2)arunKT )tanb Qc(d|riel)cn ; 

^er $aftor Saumann filiertet px>ax 
5)er 3i9<?"ncr fc^tuar^c iSdjttnr, 
^oc§ Slantor 3nf)"/ ber gerne nccft, 
SBtxb uou beut Bär ba{ür er{c^re(ft. 

3i9funfirt)wPt«bting \mx DerftSnbHd^, twnn mon 6eben!t, bnft 
ftc^ jn()venbe<5 i^olC in 93icnijc md) bem SOjöfn'iocn Mriefle in bic ^Inilber 
be^ (^cbirgei^ Ö^'i^i^Öi-'n Ijattc, \oba}] bie ^iä^unet ^nj ubrigfeitlic^eni iBefel)! 
lüie SÖilb öejiigb unb crfd^Ini^en mürben, — ba§er bie WräOer bei ber 
^iö^nnermü^le bei ^ci^enftabt unb bei ber giö'^ii^^^cidjc bei iBcruecf, 
($ine <&c^et^c, meldte im genfter ber ^fatrfitc^e ^txnzd eingelaffen 
Viat, getgte einen grünen Ihang, in tpeld|em mit toeif;er @(^rtft bte 
^eigebigfeit etned S3auent, ber 5 ©ulben bem genfter gefpenbet |atte, 
gcpriefctt rontbe. @ic trug bte ^a\)xc^a^ 1696. 

IHuc^ mit bem ^^ubringeu uou ^^iunfprüc^en loar uiau freigebig, 
t^o befang man ba^ gic^tetgebtrg f olgenbermajsen : 

3Kicf) ijiU nianc^' fluger Eo^j beftiegen unb bejefjen 

Doc^ toeit bae (^lüd' i§ui uict)t gemulit, ijt ee uui|ou[t gc)c^el)cu. 

(b. ^. er fanb fein (S^olb ober in bem (S^eHrge tierBorgene ®c|ä|e) 

ober: 

^on (^olb unb Silber burc^floc^ten 
3ft mein ebied <$inge)oetb^ 
S(bam§ grauet %ltet reichet 
9?ic^t 5u meiner tVrüIjHni^ii^cit. 

3)ion ftellte boö (^cbivt^e nlc^ einen unten beiunlbeten, oben fclfigeu 
33eri] bar, aud bem oben ein Oc^feufopf ^eruorgurft, ben i]leid)nomigeu 
Serg begeic^nenb, ben man bid in biefed ^a^r^unbert für ben ^öc^ften 
be§ ^Birged l^telt, bis i§m ber ^d^neeberg mit gug unb SHec^t ben 
9^ang ftreitiq ntarf)te. Um bie @(§ft^e nngwbeuten, loelc^e b«« ©ebirge 
eiut]e|ililüii\ii ciiiljieU, luar ber iBerii mit einer uerfverrten iiolömen Xlettc 
umgeben, um beu 5i>ilbreid)tnm nn^ubeuten, )iliuiiiifen -Tierfö^fe bie (Seiten 
bcöfelbeu, bem bie uier befnnmen mit ::)fameu be^cidjuetcn Üiü\\t Main, 
(£ger, 'iflaab nnb <Saale entquellen. 

^)iefe Ktt ber ^arfteKunQ bed (SJeBiriieci finbet fic^ ungemein l)iiu[ii]. 
X)ie 0)ia|ct Ua^eu ueijti/icbciic auj buv !5Öilb be^üijlid^e ^»fdjviiieu, luic 



Digitized by Google 



id 



3m odeveii granten mof)I bcfnnut. 

^Mcr fc^iffretcdc f^lüffe niu' niiv fonniicn frei, 

^nfi fein (^olb, (ailüer, (in-, unb iilei. 
^en ä^^ain lag in granCeu ein, 
^tegegett Befomm id^ bann ben SBein; 
ibte ®aa(, bie läuft in (^nd^fen, 

bö tft mir Me gruc^t ficiuac^fcn; 
Die Die lauft in'ö ^i>o[jincrInnb, 

Do [uianit mir bao '^mcI) luicbcv .^panb! 
Die 'Jtaob, bie läuft burc^ bie 4>fn(^, 
;^iegegen bcfomni ic^ ba bad ^al^! (17^7) 

ober: 

gic^telberger gulbnen ^öl^en 
SO^unter in bie 5föe(t einfeljen, 
Söeil i^r «Steinen bunflen Strahl 

5Bon fic^ gießet raljic ^Uai. 

dHn toeitered QHa^ ix&%t ouf ber einen ^ite ben ^öc^ftcn Berg 
j^e^^ ^onfenkoalbed, ben !D3brQberg, a6ge6i(bet mit ben Sorten: 

'2xv ^ul}Uibcii]ir nMU) ift nicöt i^r t)icl deneiben, 
3nbem ber DölunlHiij i^r luid bic aDftreiten, 
^cin ^nfoui^ nor, baf, luii) unb fern im 9ici(^ 

%n $ö^e feiuec }ou)t bem Di)i>mberg jei gleid). 
!^ie onbere ^eite ^eigt ben ^c^telBerg unb bie SBorte: 

5)d) lüill lind] uicu'iCö Drtv mdti vox nur fclbcr IoIhmi, 
Sl^nc^ meine .{)i)lj betrifft, uier Sl^nffor [inb bie 'Inobcn 
9J^nin, (Iger, i^cnb unb Snnle beftänbig uor mir flief^en 
€)t, mh, noxh uab :lBe)t, 'ilUt^eil ber ^elt begrüben. 

(Sin 15,5 cm ^o^er ^ofol ^eigt ein ®(^neiberbraut))aar in ber Srac^t 
bc^ 17. ^tifjrljunbert«, loobei bic ©rniit bie tiortierganoene 9^atiomiltro<i^t 

mit bem nurf) in imö um :linuificbcl i]ctvai]cnon „'^n'ii]d)eiuammeö" mit 
gepufften Vlcvmclu, vuuber .^^aube unb nmfnmjrcidic luciiV 2d]ih\^c tviii^r. 
9(uT bcv ,Slcl)vfcitc bei? (^lafc*? Oqiiii.Hi [id) eine 5c(}eerc unb bic 'iinivlc: 
„^urva^, mein ^ö^a^l" Üiw anbeten (^lae meift ciucu tSvaut^ug bei* 
gümilie ^c^reier ouf, bie ^(änner in fponifctjer ^rac^t mit ^Iraufeu, 
Ivetten 9)f{<lnte(n unb locigen Strümpfen, bie grauen mit gefälteten 
$au6en, bo^tuifc^ figuriert ba9 ©c^reierfd^e Soppen (ein ^a^n). ^ie 
^rfjrcier uioren im SSefi^e oon Sifc^ofö^griiner |)ammertoerfd, beS grOberd« 

Digitized by Google 



14 



f)ntnmcr, jpatcv aiid) im Sicji^c üüii ßeupolbßborf bei ^l>un)iebel. (Bin 
lueitcvcö, )er)r fdiöiu'i^ (^.Hn^ in Ctilinbeiiovni imti 2.%5 cm .V3i3f)e toev^ 
Ijcvdici^t Marl XII. trägt bc))eu bartlojci^ ^].<ortröt unb uadjfte^enbe 
5Jcrfc : 

^er Qu§ bcm glo^ ^tei; ttinten t^ut, 

ttincfe nur mit gelben ^nt^ 
!3)c9 ^Bntgd itt ©c^njcbeti gcfunbr^ett 

i^nj^ 'iDioofau bic .^uube nur SÖüteu unb toben 
^^or jüldjc, fo Jimf^ nian bic dürfen nocf? ^o{m\ 
^ic Ijögen nnb ncljvcn bie v^c^iuebijc^en .J)elbt 
^rnm lnt)at c3 (eben bic ^c^tuebcn im f^clbt, 
2ai äf2o$!au nur to6en, unb Shitegen fein ^unb 
d^S 8e6en bte (Sd^tDcben, unb fter^en bie $ttnbt 



ii?aji fvcubii], \m\\ ^Duuitcv, \m'c 1a\i]\ct ouf ^bcn, 

^ic niüffen jriidj munter iuie Cöiucn (\ax tucrbcn, 

Unb ftrcittcn, tpic ©c^tocbcn, bcr Stömc^ bcr ^elbt, 

SBcrörüne (&x iuac^fc 6i§ allcö ^erfüllt. 

'joicr trincfen wir nac^ gelben $rauc6 

SBir i6ie0en ^ani))ff, gut S3ier unb S^ouci^ 

©inb ftiuijtiij bicfcn in ber Seit, 

^J)cr ois ein Cbiu 3ic^t mit tnS gelb, 

'^er 9d)iucbcu $>elb lob jebcii^cit, 

3a gar lüg in bie (Stuigfeit. 

Vivat Anno Dommini 1713 
Carolus XTT Succorum Gothor; 
et Vendalonim Rex Vivat.*) 

Sott bcn töteten r^finoTten C^^lftfem ber ©ömmlungen auf bet l^efte 

(Sübui^ joden nad) nntu^cv iititicüiuu] bec^ -Dircftorium^ 4 oou cIl^jdJic^cu 
33ifcf)of§iirüncr Urfviiuiij fein. Daö erjte i)t 23 cm fjoci^ unb l)at 10 cm 
1)urc^nie)|cr. (53 trögt ben ^cid^Sabler mit bem 5Bnp|)cn ber SReic§ö= 
ftänbe auf ben giügeln. ^uf ber 9iücf feite 1619 uub bie S^n\d^x\\U 

!3)ad ^eilige 9l5mifc|e mit 
]ampt feinen @(ibrn. 

Q^Iaö t]t ftarf gefittet. 



Digitized by Google 



15 _ 

^aS ;^iücite (XJfnc^ i)t 1^2 cm fjocfi inib l)nt 12 Ys cm 'iJuvcfjmcfjov, 
Cici tviiftt bcnjelbcn ^Wcic^c^nblcv iinb bic 'it^ovlc: 

C^ott Ueptc imb Octunfiro bafi 
gnnftc l^tltge SRöttiifc^e SftetcC), mit 
feinen ^(iebem tili 511 cjleic^. 
Anno Domini MDCC 

3)iuuuicr: C'CC V. 

Vivant Alle glicdcr doss Riich-b. 

(Sin brütet 24 cm l^oc^ nnb 11,5 cm ^urc^meffer trügt ueden 
bem d{eidi$ab(er bic ^iifdirift: 

^a<5 [)ci(iqc ?)iöii!i(d) \x\d) 
©ampt deinen ^liebem 

Anno 1662. 

©eljr )rf)ön ift ber 24 cm ^o^c Dc^feiifo^f^uni^icn, bcr bod ^ilb 

bc^ ©eliirgco uai]t, luic luiv cv^ oben fdjilbcrten. ^ir iicluii Die uunl'- 
^ctrcuc ^nfrf)rift, ubflleidj lüir un^ ^um ^eilc iüiebcri)olen, mii )ic 
(^araUeciftijc^ ift: 

$ert ^lla^hax gur Steckten, ^evr 9(a(^Bot jut Sinfen, luir iDoKen 
ein önber ein gan^ed 511 trinfen. (jcfunb^eit ber ^djönen, bte leDet 

auf ^rben, uon bcr mx Junufc^en (^efäfect 511 lucrben, Da iSjid]i€\ 
,^erg hin id) qciuiubt, 3" obevu jyi'aidcn \vo{)[ 33cfnnbt, Hier ^Bnffcv 
aufe mir Coiiuncu gret), in gleichen f)cib (Bolt, ^Silber, 'Sici), beii Wla\)n 
lofe id^ in granfen ein, ^ergcgen bcfoni id) ba ben 2l?cin. Die 9iaQ& 
bte lauft n9Ql in bte $fa(|/ ^nbt leget mir l^er geben <^ai^, ^ie (Sger 
laufft tn9 ^9^mer(anbt, ba0 $tel^ befom tc^ bo ^n l^anbt, bte ©aal bte 
laufft in ^ac^fen, alba fen mir bie f^rüd)t gctuac^fen. ^nrumb tooU 
benn nic^t ^cbernuum meiner in beftcn i^ebeufcn an. JÖed ic^ fo ioeibt 
Dnbt ilncit ^efannbt, fjab nllc (Ei^v üub feine fc^aubt. txmn trinfct 
fein ^^cbcr^^t micfi nit^, 1>aö feinen Tnrft i^r leibet brau^, bomit anbete 
neben euc^, gcnitjeuu ba$ [clbige auc^ g(eici|. 

Anno 1083.1) 

griebric^ Seift fc^ilberl 0. 0. O. ein au§ bem ^afjrc 1625 ftnm* 
nienbcg S3ranntiüeinfllaö, lucldicc^ bac! :6ilb einc§ innren ^«nne? mit 

(jcUijrüneni Sollet, i^leidieii 'iH'infleibern, Jcber^ut unb .^aubjOiuljc iu 
ben .^änben jugleidj bie ^»l'^^ift trägt: 

') 3d} i^i^ Iiolpciiijcu ilnijc ^mu läk Joiebevljolt al'J d;aiaftiTi|ti|d}i' WllÄ» 



Digitized by Google 



16 



SvLdfi imbt Sitgenb 
Siegtet tiolf bic Sugcttb. 

beul a>titöctciltcii ift 511 erleben, bafe poetifdje Sfber ber 
^'id)tc(flcbivi]cr, mc irfi fff?on [icinerftc, Jiif()t tiebeutcnb ift. ^mnt unb 
)mibevi> (iub bic 5^crfc In jicr i"|cnieiiU nlc> fie oiaHieleii. ^niflcmeineu 
ift auäuiie^nicn, ba{j bie alleren (^iüjei' iücitouö bie Efferen finb. Die 
Örnntnentif ift [tut, flotter enttootfen, bie giguren ^loor fteif, ober richtig 
gf^ei{^net, aud^ bie O^efid^ter finb gut. dm 18. igallrl^ttnbert toeifc|led|tert 
fic^ im (^egenfa|e 5U beit 2:^ütin0er $robuften bie Malern immer mel^t 
imb bie l^fe toetben niii^t beffer. ilHtt aud bem gol^re 175S ftommenbeS 
®In^ trägt 5. 35. einen ä Jenben §irf(^ mit ber finnreicftcn J^nfdörift: 
CiJrüiieö (^rnd mein Oefter fS-rmu^. inirb aud) bic 9J?nlcrei immer 
IjnnbtucrfemfifitQcr, bic 9^nnmf tucrbcu biirdi grüne glcrfcn, bic Ornn- 
mcntif nur burc^ ^^unhe unb ^tric^e angebeuict, unqualifi^icrbarc ^icrc 
unb 2;icr(öpfc treten auf. SO^ir ift ein ©los befnnnt, bnd ein f^ringenbe§ 
^ier trägt, bad ebcnfogut old^ f)ivf(^/ tvie old ^ofe ober ald <^|e( gebockt 
fein fatin, babei tvaren bie garben^ufornmenfteHungett gefc^atfCod, blau 
unb gelbe ^^unftc neOenettianber u. bergt. Slflttiä^Iic^ fc^lief bie ©nc^e 
ein, e^ fef)lte an 3)?eiftern, unb nac^ 1760 füllen bie 53ifd)of$grUner 
überhaupt feine ©löjer nie^r gemalt Ijaben. 



lieber bie ^ec^nif ber ^^Jklerei ift nichts mdjx 5U erfnl^ren, trojbem 
anjune^men loäre, bog ftc^ bie d^rinnerung an ein folc^ed Qkmerbe^ bad 
einige ^|ren brachte unb eigenartig toar, in ben gamilien erl^alten glitte. 
(Belb fc^eint bie d^Iadmalerei nir^t ^ertoorrogenb gebrad^t 5U Ijaben, tiiele 

ÜMürfvigüter loaren nie in 33ifc^of«tgrün oii^utreffen. 

I^ie fpiiter aujblül)enbc (i-ijetii]eannming unb =5?crarbcitiing Ijnt 
iinölcicl) bcffere 9?cntc iU>i^ciüor[cn. (Bur^\c\^, luns? id) cvfidjr, lunr, 

bafe bic (Jarben erft auj eine ®lacplottc aufgetragen unb bann auj bac 
mit ber ^^latte gleic^niägtg crljij^te C^efäjs übertragen mürben. Da§ ift 
fel^r nienig. S^o^er man bie gorben bQog ober toie man fie i^erftetite, 
bie SEBärmeUer^öttniffe — Sllied ging k>er(oren. ^an fann aui bem 9ßit« 
geteilten erfe^en, baft man fc^liefelid) tuenig ober gar nic^t mel|r nad^ 
fremben 5^orbilbern mlKitcte, fonbcrn fic^ 3)(U|in uuD 'Iniha unb aud^ 
bie ^H'rfe i'clbft eutiunrf. 'I^cr ^"f^'n^n^cnbang mit 9(iirnberg, tuenu er 
je fcft luar, mar (oder geiuorbcn uiib f)nttc aufgel)i3rt. Die ÜMafer, 
lueldjc non ber Q^xö^e eine^ <^(^nap$glafeö bti^ 5U ber eine^ iD2a^!rngc<^ 
^ergefteUt mürben, namentlif| bie älteren fd^i>neren ^^ofoie maren früher 



Digitized by 



17 



j^äuftg in ben gic^telgebitger gomilien/ jebeufattd ^aSen fte nid^t ttel 
Öelb gefoftet, obev ed kvutbe fc^Iintm bamit umgef))ruttgett, unb fo finb 
bie tnetften fc^mSl^licf) 511 ©ruttbe gegangen. ^u(^ meine ^amtüe toat 

im 33ciil)e fd^örier ^olaU, bie Be^eic^nenber Söetfc in bet ©peifetommer 
jt^iun 5(nf0cit)nl)rrii uon (Sämcvcicn dcniiiu unlv^c^. ^sd) fann mir bie 
Jyii^uvcii, bic fic trnnni, nod) redit lucl)! niio ineiiicii .Vi inbcrjal^reu erinnern. 
2)ic (^läfer tüutben ^erBroc^en unb ucridiiunnbcn, finb üBerf)niUit icltnt 
getuorben unb iüerbcn t)on bcn 30('ufecn ueri^cblid) gejuckt j baö bagenjc^e 
Sf^Qttonalmufeum beftftt ^met, boi» gevinonifd)c teiuo^, einige fte^en in 
l^obtttg, ntögltc^/ bag noc^ $ol^lteid^ere im ^rtoatbeftfte finb/ bie aber 
nid^t mit folc^en Z^Mn^tx Uifprungd tiertoec^felt toe^en bürfen. gn 
^auemfamilien Begegnet man ob nnb no(^ meieren, aber toa^ id^ ba 
]al), ftamnit aui? beu !;intm be^ jii^luiuujtcu 5$ei:{n(lfii. 



9nö bic fdiöm' .Stuuft bei (^la»mnlerei niriit meljt betrieben njurbe 
in ^ISiic^üjijgrün luarf ninn |ic§ auf bie .^erfteilung üon 3Bcin=, gelb* 
unb 333afferf(ttjc^en unb 'üJJebigingfnfern. l^efetere mfaufte man in 
^ünbeln, meiere man merhuütbiger ^ei)e i&c^oob nannte; 26 i^c^oab 
gaBen ein ^fittenl^unbett, aber bie f)ttttenl^unberte Ratten ebenfalU 
fonberbater UBeife t)er)c^iebene 3ufammenfe^ung : 

1 Sotb ^n^att gingen 6 8tüft auf ein ^d^aah, 156 auf etu ^iittenl^uubevt, 

2 3 it ff ir^ir»» M ISO » n m 

4 — 10 n ff n ^ n a n *r n n » 

12 — 14 ^ ff n ^ n n ti » " 1^ n n » 

lö 24 „ „ „ ^ „ ff ^ ff t)0 tt tf n 

^o^ex biefe fonberbare Ginteilung !am, fonnte ic^ nic^t rjerauci« 
bringen^ fie ift bieSetc^t auf bie SD2enge bec betbrau(^ten (^ladmaffc 

gutüdf§ufü^ren. 

^ber aui^ biefe §(rt ber ©laöprobnftion fonnte bei ber primititjen 
C^iuric^tung ber ^üttcn mit i§rer auf ben na^en 2öalb angetoiefenen 
^oljfeuerung ben (^inflüffen ber audtoärtigen SSonfurreuji nic^t me§r 
luiberftel^en. ^ie $robu(te loon audmftrtd tnurben fc^öner, e^ofter ge« 
arbeitet unb billiger. ®o löfc^te mon 1886 ba§ gener in ber alten^ 
e^mürbigen ©laö^üttc 311 iM]d]ojöi]rün nu?^ nnb alc» ber Drt ^tuei J^ofjre 
bnrnuf in flammen aufging, brannte ouri; fic mit nieber unb ift nic^t 
niefjr erftanbcn. 

ftci^i» im XXI. »b. 9(ft 1. 8 



Digitized by Google 



18 



^otttit l^otte bie eigentüd^e (ä^la^mod^em im gid^telgebirge, bie 
Sal^tl^utibeite (ang Setrlebett toiitbe; bexen ^inbufte gelannl unb MlcU 
mh origtneV tooten, ein (Snbe. Sifd^of^gtün ift eine uralte §Be« 

fiebedmg. 33am6ci'9cr 33ifci5bfe, bic foloiü[icrenb öorginöcn, fjoDcn bcu 
njclttjerloffenen, in ben birfjteu SBülbern am Od^fenfopf gelegenen £tt 
burd) ©rfmnunf] ber ^lirc^e. ®rft bie rc^tbergnugenen ^o^re brad)ien 
bic im ajJaiut^al üerlanfenbe (Si|euljai^u. ^Öaö bie ronrnnifc^eu l^cute 
brauchten t§rer (Si^lo8tnbuftric, fic fauben bort relc^lic§, toaren 
^tobufte be» tf^ineralreid^ed, ^tobuhe bed Salbei» m ftd^ bie O^lttfer 
)U (li^eugniffen bed ^nftgetoerBei^ ouffc^n^angen, atö man fie mit Silbern 
wnb ^oetifc^en (Stgilffen fd^mücfte, fel^fte fcl^r ßolb bie Siiafjruni^, bie 9Jn* 
rrgiiiig üdu ;'luj'^eu ; Denn aBgefe^en bauon, bnft bic (f iiibrüde, lueicljc 
ber inmierfjin ftnrrc Sönlb bed g-ic^telöebirge^ bietet, lueiitg SBec^fel 
Bringen, man uerftanb banmlc> nirfjt 511 fc^cn, bie grcnbe an ber ^^('ntur 
toüi geringer mt jt^t, ))oett[c^e (ä^ebanfen tauchten f^ar)aui auf, Dielleic^t 
nmr ott(| bie ^dtagSforge gtog, fie ouffornmeu [äffen. 

®Q mugte biefe $ltt twn ^unftgetoerbe auc^ in n^nig onffTtuc^noSet 
3ett 5u ^unbe gelten. $Iu(^ bog bie ^oEjlglac^faBrifation aufhörte, log in 
ber bamoligen ^6öe[djiebeni)eit be« OrteS, an ber Unmöglich feit beS 
^erbeifiljaffenö unb 53eniiluMie uon .sUUjlen. S3i^J in bic 1850er Qn^re uer^ 
feierte man anf nnfernbleu SBetjen mit ber ^luBentuelt über ben ©cfjnec- 
berg §inn>eg unb jeujeite auf uoe^ fc^lec^teren mit i^ernerf nnb ?Bai)ientf). 
^^ic ^tfd^ofggrüncr trugen tfjre 5K>ein- unb Mebi^in-glaidjeu noc^ in 
metfttiürbigen ^o^n körben über bie ä3erge ^u einer 3eit, üU man 
anberkottrtd neue ©^fteme beim <8(a9ofenBau einrichtete, Gasfeuerung 
Benü^te u. f. lu. ®o tarn bag baS unf<i|i^ne ^robuft bem fc^i)neren 
unb jubem Biftigereu loeic^en niufete. — (5ine8 erhielt fic^ unb Blül^t 
loetter. i\t bie CS'r^euQuni] Don ©logpcrlen, lueldje e:^ bem a)«en|d)eu 
nugetljan ^nben fc^einen, mit benen man fic^ jefet md) frfimiicft, tuie 
t)or me^r einem ga^^lc^ufenb unb bie noc^ je^t nom gic^telgebirge 
aud in bie MtU gelten. 



Digitized by 



unter Snr{iiit{4o{ ^hi^urblianSiittnstit 1591-98. 



9(itf Oninb arclftit?a(ifd|cr Oiietten in ben ^auptjügcn bar^efiellt 
;i>ott Dr. <jl* B"0((r VfATTcr in Sc^na^elmoib. 



ä^ot^emertung unb nuellenangabe. 

(rinc i\Hfainmeiil)äiiflciibc cingctjcnbc !l)Qrfteflunö bcr fleflciivcformotorifdjcn 
Thfitiafeit 9icit^avb'^ \m überbauet eine ®ioflvat»()ie beSfetbcii erifticrt mtfet. 
Tiuv fia0mentnvtft& cnt^iiltcn i;\rönm unb fleinere (^(fd^id^tötuette i)2od(»nc6tcn 
Don bcr ^Kirffnmfeit bicfov xHifdjofe;. 

iiBa§ 5. *i\ \'ubciuin/ scrijitort'is r»runi episcopHtus Baiiilicrg. ITlS 
tom. J, 255 cni}ti()iit, tft Icbißlid) eine auuMtcrte ^ilbfc^vift am bcm „^Jieccßbud) 
bei SöifAof ^)(. 15!>2~-^m." c^Urhiu ^^^nmbciß). 

'^icic bev ;Hiiöabeii bei „"särf, ^. (^eft^ic^tc ^amberflg von bev (£ut= 
ftciauHi bc^ JöiStumö biö auf uuicvc ,^^citen. Samberg 1H09/10" — T^ie — 
fiub mit Ü^orfidjt aufÄU»«t)'ncii ; abflefebeii uoii il}v€i UnMilÄ»öliti)ftit linb fie 
feiten gevobegu faljcf» (a- ®. li'>5 Xcufc^iiiij). 

SDie ^«omberfler 3a^vbüd)cr 741-1829^ bc0felben S^erfofferi Meten 
pag. 288 ff. unb 908 f. füvonotogifdie ^^ottjen, unb fein «t^ebrimc^ ber (S^eff^ic^te 
^antbet0d 18S0^ gibt psg. 121 f. rhte Qana Tnvae ottoemetn ge^tene l^efcbtetbrniQ 
ber ,,be))f)}iet(ofen ^Stvenoe" 9{eitbaTb'd gegen »feine nenglfinbigen Untertl^anen.'' 

3)te Üffttteifunoen ^fiif S ftnb in eine erbebli<l^ 3abl OMt^id&tdwevte fibet^ 
gegansen. 

9?. ^aa», (S^ef^icbte bed etoDenfonbed. Samberg 1619. 2 Sänbe. . 

D. <Birau§, 3)ad S^iStum Samberg in feinen brei miibtig^en (Spotben. Som« 

betfl 1823. 

a geller. 9icfovmaHoniS^6»ef(bt(bte bed Sidtuntd Samberg. Samberg 1825 

(unboflenbctl 

^. 233 c bcr, 5)a§ )8i§tum unb (^rabistum ^^amberg. Somberg 1895. 

§r. äl^a(f)tev, ^l^ottcnftciii. ^^ninbcrfl 1895. 
@. ^übfd), Tuiö .)>od)(tirt ^.Hambcrß. 1895. 

ItniTüUöveidjcvc 'ii>cvfc in Mefcr .^otnftAt: 
i'. u. ^Kaiife, 5)te römijdjeu i^apftc, ifne Vivd)c uiib i()r ®taat. 2. Sanb. ' 

(i. 2. öJiffclcr, l^e^vbiirfi ber v ncI nflcjdjidjte. 3. ^awh. 
5'. 3ttct)e, l olitif ^^ai)eni'g 155M— it>ü7. 1. .^>ä(fte. iVJüudben 187H. (4. "örtub 
bcr „'Griffe nnt^ Afteii aur (s^efd)irf)tc bc§ aoiiifmacn .Slrießc^" , Ticfc§ ilnnf 
bot für bie uorlicgcnbc ;*lrbeit ^vcituoüc oi»ö»-'Väetgc unb fidjcrc avd)iiHiliid)e 
9}ottsen. 



Digitized by Google 



20 



^x. (£tein, ©efcfncüte f^ranfens*. iBürgburß. 2 $^änbe. 

3a äffen, ©lidiidnc beö bcutfc^en ^olteÄ. 5. ©b.: ii3orbcreitunfl bell 3üiäl)V. 
Shiefie«. aicibiu-fl 1886. 
9Jc c i ft t II r s e ^Ji 0 1 i 5 e 11 nun b c n f o t ß c n b c n 9B c v f c n e n t u o ni ni c n : 
3i)ic6r 2(vrf)UHitifdöc ^licbenarbeiten. 1. Xeil. ^aUe 1783. 
fC. 91 ^c^ellesicrget, ©cfd^tc^te bei ']3fami Ünferer tieben ^vau. 1. ^eil. 
^antbetfl 1787. 

^. ©d^ubert^, ^Md^i^ctf«^ über bie geijltid^e nnb njcltlid^t ©taatd« 
nnb ®en(l||l0«$n:faffimg bei9 ^odMHftS lOambcifi. (Stlanactt 1790. 

3, ©(^evbet^ lBat)mfcfte ®atcT(anbM#lte- 8. Seil. 1797. 

3. 8. stoppelt, ^tftonf(i^'to|>o0va))lHWe iOefd^tetbtmg US ^ifcrüillm ^of^< 

ftiftg »ambcrfl. 9?ürnbcrö 1801. 
.ST. ^. Ißnng, 9?cucre ©efc^tibte bc8 fjüvftcntum« 8at)reut^. 3. M. 1811. 
a ^. 3äc!, @iintb)ü6e am O^efi^tcbte bcd ebcmaligcti moficti» 9){t(beli8bet0. 

aWüncftcn 1826. 

"Iv Dcftcrrcid^et/ !T)enttüürbi0feifen her fränüfd&en (^efMte. 1Ö32, 

9Jf. i^uibgraf, '^a§ Sllofter a)iid&eläbcr0. 1837. 

^. TitühiQr ®cfd&icJ)te üon ^(ucvbat^. abmühen 1839. 

9?. 53u(^in0er, 3«^«^ ©rf)tev t)on 9?ieiptlbnmu. iBürabuvö 1843. 
^tftorifc^er herein ^a^reut^/ ^ird^ip für &t\iix^ii unb Slltertumdhmbe. 
2. SBnnb. 1844. 

9?. ^aaö/ C^icfd;id)tc bcv ^^üni 2t. i'iailiu in Uxiiubaö. 1845. 
^iftorifd er 3?crcin löamberß/ 8.(1845), 31.(1868), 34.(1871), 43.(1891) 
8ertdbt. 

@. iSugcn^ctm, ^((td^te bcv Sefuitcn (1540-1778). Ofranifuvt 1847. 
S 9Snbc. 

3. S. 8t|t. üoit Sobcn, Mc0d" unb ©tttenaef^td^te ber ®tabt H^fimberg. 

1. Sanb. (Stangen 1860. 
S. KTau§oIbf ©ef^i^tc bet cnanflcfifd^tt S^x^ im elemattgen ^ürjletttttm 

SoDreuti (Srtanßcu 1860. 
^aouatia. 3. ^anb. i02ünd)en 1865. 

^aoen, ©efd^id^tc bcS 5^olt§f^uln)cfen§ in Dberfranfen. 93a^rcut^ 1871. 
Or.^tieiH- , s{iv(f)lid)e§ "iH^tiscircfiiment in ^^atiern itnter "?}aTnmifinn T. ^[I'huicf). 1876. 

2Ö. ^d)onibouni, *?)icformQnonS0ef(^id)te uoii Untcrfrmtten. iSunbLuigeu 1880. 
^. SBcber, ©cfdnAtr bc? Gf)rif^cnUbT'Unteuit^tö unb ber Üatedji^mcn im ÜBidtum 

89nntbcrfl. ^ieaciiöburö 1882. 
.f)iftorifcf) = politifd)e glätter. 1880, 1882. 
% Tlti^ntx, ©ruft uoit ?0?ciiacr?borf. S^niubcv;? 18S6. 
^^Dt. '3^luann, 2)ai> nau ^ai)cni. 3. 3^aub. ^tiiUöatt 1894. 
i'. Ütöfel, Unter bem ihuuimftab. ^^ambcvg 1895. 

^, (Schnabel, @eftf)ic^tc ber <)rotcftantifd)cn 1l5farrei Sürgburß. Sürsburß 1895. 
fi, i^ippixt, Stefocmatton in bcv Obctfifals. 9(otbcnbiirg 1897. 
D. (Srilavb, S&tc S^efornuitioti bct ^tii^c in Samberg untcv Stfi^of Sciganb. 
(Svlangctt 1898. 

SDct gv5|tc Xdl i»ovlicgcnbcr Itvbcit gvfinbct fld^ auf bad iit bcn fgt 
baDenfd^en ^rt^iuen für fßctt^arbd Süt fe)^ xn^lUi t>ov4anbcnc nnb bid^ fe^v 
tncnig bcnüQtc 3NatcnoL 



Digitized by Google 



21 



^tloatge Uitcbenl&ctteit in her SDarftcflunfl niBgcit iTne Gntfc^utbißunfl in 
ber ntd^t gevingcn €(fin)ierig!eit ftnben, eine g¥d§tentcitö auf ^iten l^afiecte ^iftonfc^ 
Hbfeanbtuitfl iibcr^nutit legbar niarf)cit. 

^U'enu ba unb bovt bcn ^liimcrhinßcn ein breiter ^IRaitin ^iuivunefen luurbc, 
fo öcfdjaö c§ in ber 5lbft(^t, ben mögltdjft giünbUt^en ^öeiueis für bic aUfeitige 
^nref)fotfd)unfl ber 2(!tcn unb für bic SBa^rbeit be§ ©efngten erbringen, nnb 
aud) m beni S^iä, mantfjer ncuönjntencnben ober ücrbeffeninfigbebüvftißen i^oM 
@e[c^id)tc (in specie ^favr^S&ronif) tüentgfteng einen fleinen $)ienft Mi erweifcn. 

9iatf)ftc()enb njcrbcn n(te über 9?citbarb t)orocfuitbcnni ^(rrfnunlien nam- 
T^^ft acniad)t imh bic für bie (ä^egenveformation in ^^etrac^t fommenben mit 
einem * be^eic^nct. 

„RequisitH jur Hufftfewörung 9teitftavb'i8 üon Xljüngcn ai^ ^^oniljerr 

1. tnt bcv ^mBctgfr Stegicntttg. ©tatiilatton gut 9&a^( btd S^at^folgecd 

92ett^arbS tjon T^üngen. 1599. 1 (Stürf. 

2. 2)cr Sifd^of au Sambetfl beruft 5(ibrcti^t unb .^anö ;^riebri(^ tott gtatbett- 
Berg j)n einem ^eit^dtog nod) )6omberg. 1593. 2 ^tütfe. 

3. 3(ft ber ^eutfetenberg'fcfcen Regierung, ^orrefijonbcna gniifc^cn beni ©ifdöof 
uon Bamberg unb btni Qanbgrafen Don l^eud^tenbevg. 1592. 8 ^ttcnftfitfe 
unb 1 'ivrnnmcnturtuiibc. 

4. lH!t bev Slmbcrgcr ^Jiegierinifl. ^tfrfiof m ^-Öaniberg, 'JJ^nfnrn^ ;^n 5^ranbcn^ 
bürg unb ^aniS t^iebric^ üon ^Uinsberg. ^uiidbiftionSirvmtgen 1591—94. 

III. |t0t« itv«kMi«4|iii #«tiilifrg« 

*U i^ntoment bed Bifii&ofd lü^eitbotb Mti ^l^fingen. 14. 3)edctn((t 1&91. 

(OttgtnaL ^rgoment mit 2 Siegeln in offenen ^o(g!a)9fcIn.) 
2. ^tertrag smtfd^en bem SBifd^of 9?ettl&atb unb bem !3>omfatKteI niegen beS 
S^eDutatS wn 6000 f[. 20. ^egembcr 1591. (Original. Sie bei 9{r. 1.) 
8. ffieMtd bed IBifcbofS 'Jicit^arb über ba§ ^e)nttat t»on 6000 fC. 20. 
sember 1591. <Crifliual. Sic bei dh\ 1.) 

4. 0a«)itu(ation$'@^tratt übet bad !$)ctmtat. 20. !3)eiembei: 1591. (Original. 
Sic bei 9?r. 1.) 

5. Instrumentum snper onnstitiitiono j<iofnr. pro eoniirTnatione episcopi 
Nithardi Bomae petenda et procuranda. 21. ^anuac 1592. (Sie bei 

1.) 

6. '^utDei^ricf pr A>utbinniui für bcii iicngctuä^Itcn iöifcöof ^Jceittjorb an bic 
(^ttftiipfCcger/ Beamten/ )öitrgermctitcr :c. 10. ^mü 1592. (Original mit 
Siegeln.) 

7. Breve Clementis VIII. papae, quo postulat ab opiscopo herbipolensi? 
Iii aliimni bunbei^uiseB ad gradum doetoratua Heibipoli adraittantar, 
licet ibi DOn studuerint. ZU 3uti 159ä. (Ongtnot mit bieget.) 

8. Breve Clementis VIII. papae, quo a Onilelmo diiee bavarico postulatt 
ut alnmoi bambeigensee in aeademia Ingolstadt, licet ibi non studuerint, 



Digitized by Google 



22 

ad doctorufciun ««linittantur. 31. 3uli 1503. (CviflimÜ. '4^ei>"flttUic»t '«it 

Biove apost., quo episcopo Neithard eiusque vicario gonorali poti!^tJ^H 
haereticoB absolvcndi traditur. 12. Slußuft 1593. (Oviflinal. "I^crflamcnt 
mit Siegel iu ölccfefapiel.) 
10. Breve ClementiB VIII. pHpae, ({uo Neithardo episcopo concedit innnn» 
eonsecrationiB ab uno episcopo assietentibui illi duobas vel tribus 
abbatiboB snadpore. 3. @e)[»trmbev 1598. (Original, ^irgatncnt o^ne 
eicocU 

*11. Bfeve Clementis papae, ratione confirmatioms et pallü et praepoftitanio 
Herbipolenais a Ferdinando Bavariae dnce rceignandae epiecopo Neit- 
hardo missniD. 3. <Se)>tcinber 1593. (sr vioiita(. ^evgament mit ^Siegel.) 
12. Breve Clementis papae ratione subsidii coatra Turcas. 18.@e)ltemi»er 15Ü3. 

(Cvifliiiol. ■l>crflamcut mit Siegel.) 
*13. ßel)cnbvicf bc? ,Unifcv§ "fHiibol^j^ füv l)ccitt)avb JÖiimbcig über bes^ Stifli« 
^«Hcgaüeii, ^entpocalieu 2C. 26. ifZooembei: 1593. (DciginaL 'i^ergamcut 

mit '3icßc(.> 

*14. Brevo Clpinontis VIII. jiaiiiio, (|Uo jubet Ni-ithiirdo opiscopo in coinitii» 
Ratisbon. consulerf » t adjuvare contra Tiircas. 19. iüiärj 1594. (CtiQilUll. 

'Pergament ohne Siegel-) 
*15. Brovc apostolicuin, quo quibusdam parochis diocceseos bamb. potostas 

traditur haereticos absolvendi. 5. "^luguft 1591. (^Criginal. i'evgamcut 

mit Siegel in lölcei&fot)fcl.) 
*16. Breve apost., quo priori praedicatoram et decan» ruralibus in Vorebeim 

et Hollfeld datar poteetas haereticos absolvendi. 5. Huguft 1594. 

(OtigiiiaL 9Bie bei 9{t. 15.) 
'^IT. Breye Clementis papae, quo Neithardo episcopo bamb. Octavium epis- 

copain sedis apostolicum nuntium commendat. 17« ^tißtxmbvc 1^94« 

(Criginal. i^evganient oftnt Siegel.) 
*18, Breve Clementis, quo episeopum Neithardam adhortatur, ne desistat 

aut topescat in reformatione fidei catholicao et exstirpatioue haereti" 

coium. 17. 3uli I5^w>. ^Criniiinl. "i^crgoment mit Siegel.) 
*11). Breve ajjost., quo Frederico Fornero libro» liäreticos legendi eosqne 

abüoiv» iidi facultas datur. 14. ^uguft 1597. (CtiginoU '4>«VÖttmcilt mit 

in ^-^Icdjfnpicl.) 

*2l.l Brevo Clementis p. super conservatione relifrionis catholicae in Karinthia. 

2:1 ^luguft 1597. iOriginol. l^evgüiuem uiii Siegel.) 

Breve apost., quo ep. Neithardo eiusque vicario generali aliisque per 

loca quaedam diSeeseos depntandis potestas datur haeret. absolvendi. 

11. <Se<)temb<t 1597. (Criginot. mit bei 9(V. 19.) 
22. Breve Clementis p., in quo Neithardo episcopo bambergensi negotium 

contra Tureas mazime commendat. 29. ^iotoembec 1597. (Original. 

^gamcnt mit ®icge(.) 
*28. Breve Clementis p«, quo episeopum Neitbardum a proposito resignandi 

dehortatur. 2. 3Rai 1598. (Original. IJergament mit Sieget.) 

*24. Clemens p. adhortatur capitulum eeclesiae bamb. ad consistentiam 
contra haereticam pestilentiam. ^. ;^uU 159^. (Original. Ißergamcnt.) 



Digitized by Google 



23 



!Ä ?>iii(cifcl: "BahU 'J^cftötifluiiß mtb ^ob ^icitömb^ ir/n-!»^. 
2fi. ilo\>hiÜ bt^$ '^if(l)ofs^ ^Jicitbavb. \>L '^Dcgcnibcv 1598. ^(lomc.) 

l)omnH)itcrfd)c ^Kecefjbüc^cv 1591. 93, 95,97,9«, (»b. XVIIa, XIX, XX, 
XXI, XXII, XIII.) 

*28. Codex constitutionuni bainber^on&iiutii sub D. ep. Neithardo 1592 — 99. 
«QUb IV. 

2IL .^lo^jinlbuc^ beS Söifd)of« 9?cit^aib 1591-98. 
*.']ü. ^fccftbiid) bei 93ifdf)of 9?citt)arb 1592-98. 

^^Quibcvflcv Stvei§ta(iSaften 1591-98. 2(i Säube. 
;i2. ikci^rcceffc 1585—1608. 1 ^oitb. 

iÜL ^HcicbStnflgaftcn, 93ombcr0cv 2cvic 1594, 9L 08. (33anb 48, 48'/,, 49, ölD 

iÜ. 9?cicb6tafl3oftcii, 33vanbcnburficr Serie 1590—94. {i&anh 54i) 

üIl ^^ambevflcv ^{cidbeiforvcfponbcng 1586—1620. (93anb D 

tML 3?oniiiac^t beö iHifcl)of§ ^icitbarb für bic 93nmbcröcr ©cfnnbtcn gum Slcflcn^^ 

burger ^teic^^toß d. d. 3(pril 1594. (Original, 'i^ergamcnt.) 
ai. 3)?ünsreceffe iBombcrß'st mit i8cna*barten 1592-98. 9h\ 85-95. 
88. 5^nmberfler i^aiibtagSabftfticb, Türfcnfteucr betr., KL ^J(ot»cmber 1594. 
iJ9, ^i^ertvag aJuifc^cn ©ambcrg unb !ii?ürjburö, 3ofl unb ä)?arftrc(fttc betr., 

24, •"JJotember 1593. 
fÜL Sertnifdytr meformattott^aHen. 
a ) G o II (• r a 1 i a. 

* ^ie ^lieligion^veformation im ^>ocftftift ^Bamberg 15(X)— 1627. 5aöc. 9ir. 20, 

* ^Jicligionö) liefen im C^odjftift Samberg 1529—1719. ?^a§c. 9ir. m 

* ^)ieligion§vcfinmation im (3tift Samberg 1556— 16;n. J^a§c. 9h-. ü. 

* Corrospondontialo» ttMiiporr Iiaerosioos exstirpandac 1593 — 97. <ya2^C. 
^)(r. 24a. 

* Originaldokn-tum sub Episc. Neithardo in puncto reforni. 1594 — 99. 

* Wciftlidje unb ^)iefornuuion5fad)cn 1594—1705. mi§c. 'Jiv. ÜiL 

* ^Hcligion^Mcrovmation im J^ürfteutum Samberg 1596—1630. (>aöc. iVr. iL 

* ^ioerfc ^Keligion^angclegcnljciteu uou ©tobt unb (gtift Samberg (meift 
Sefcljvuug (iuangelifdjer betr.i Ifi, unb IL 3fll)^l)"nbert. 

b ) S p n c i a l i a. 

* ^Uta: bie :Keligionijreforniation .^u xHifd), ^Ittcleborf, iDbringftabt, Ottcn^ 
l)of, 'Inel^felb, (Scnftcnberg, ^H'lbenftein, 'iiMd)fenftcin, 3et)ern 1594—1734. 
miöc. liL 

* TVtagmenta : Sed)l)ofcn, Sud), .Raufen, Sieräbad), .siirdjcbrenbac^, Vitjenborf, 
Vcutcnbad), *i)tcnban2« :c. 1526— 17rK). ,la«c. t>ir. 18. 

* 5)ie liHeligion im ^tmt Südjenbad) l.')98. ^laac. "i)ir. 2iL 

* :!tmt Surgfnnbftabt: ÜicUgionörcformation in ^euln unb (^xm 1591—1624. 
Sa^c. ))lv. öiL 

* ^Jieligion^rcformation i^n Surgfnnbftabt 1594—1631. /yöä*c. 'JJr. L 

* Snvgftatl, Strappenrotl), nnb anbere Tovffd)aften contra Samberg in puncto 
roligioni» 1593-1612. mis^c. i)lx. 21a. 

* ^Keligions^reformation im ^Imt rinijigftabt 1583—1627. J^aec. 'Rx. 2ü. 

* ^iHeligion^rcformation mi I^öringftabt 03 undat. Prod.) f^aSc. 9Jr. 26j 



d by Google 



24 



* ^cliflion§jaci)cu G-bcvimiimünbt 1(^81. ;>-a§c. ^r. 2h:. 

* ^eltflimietfadjcn :,u Ciftgolsbcim uiib "^Imc^ 1591-1629. Jsa§c. l)ir. 29. 

* ^ieliaipii^icformattou in 3tQbt nnb 3lntt Jvoid)l)cuu 1519—1629. 3a<^c. "^iv. 1. 

* ^Rclifliüiiöfadjen in bei* i^falTCt @rafiuflct}aifl 1598— lü,)!. Tsa^i. "i)?v. .'}5h. 

* 9ldiflton§anßcIenciibcitcn bei (^cmcinbc .^ervct^ 1593— ItJoO. ,laSc. ^)iV. 

* 9leliöioii5fad^en i^">fiöOü^i'iuuad) imb 9l?attcl§bovf 157:3—1605. (^-usic. 
9Zr. 38. 

* (Smtfivictmbe itnb aitögefcfiaffte lut^crift^c ^ürgcv ju ^öc^ftabt ttnb beireti 
@^fitemvtauf bafelbfi 1598-99. gfa^c. 39. 

* a)te 9le(toton im llmt Shte^au unb 3»l 1594-1648. ^ik. 9?r. 14. 

* 3)et Hnttmattit p 9?tt1tcn seoen Pfarrer mtb 9lat su ^onadft 1550—97. 
8fa8c. 9i?r. 51. 

* mmätt unb 9lefomationÄfa*en !Qid)tenfcU 1544-1625. SdÄc. ^v. 15. 

* ^Hcliflion^rcformntion in ber ';>fQrrct "^ccutiau^ 1596-1628. J^o^^c. ^)(V. 43. 

* ^Kcfovniatiott au SReubfl««/ äBei^mai«, i^etbenftein 2C. 1596-1696. f^näc. 

50. 

* ^eIintoH?i-cfonii(iti'V! '^u ^^tcufeitrotl) 1595—1642. /'s-o^c. ''Jiv. 44. 

* ^clinioii in bcv ^i^hniei l^ieunfivdicii 15^1—1630. aiVoC. 1U*v. 42. 

* ^Hcliflion^^vcfovntcition ^it Dbcrfd)ciufelb 1529— 1(J2T. T^ac^c. ^Jtv. 56. 

* 'HcIiflioiuvXiffcvcn;^cn ii»efleu eiltet liit^cvifc^eu Uutcvtl)amn bcS .paUcv uoii 
.t)af(crftciii gii inngbcvci 1593. ^O'^^" '-'?v. 16. 

* Elften, bie Oicformatiou in 2tabtüciiiad) betv., 1594 — 1685. TNa^c. 'Jiv. 24. 

* ^)iclifliLni5(rcformntioii in Xcui'djnib 1589—1613. J>ac^c. "iKv. 5. 

* ' ÜtcIiflioHövcfovniatiou in Xcnfdjnilj 1594- 1598. gaöc. l^ir. 67, 

* 0le(ioiotii^efomQtton in ^ruppac^ 1575—1643. ^dc. ^x. 8. 

* fReUmonBfad^en in Sad^rnrotb 1594—1654. ^$c. 9(T. 13. 

* ^i« (ut^mWe Sebre in ber Pfarrei 2Baif*enfelb 1594-1664. 3foöc. ^«r. 12. 

* 9tuftra0 an ben 0au))tmann gu Stvonad^/ bie Untevtbanen su 9B<i(Ienfetö 
Hod^ntalS au emabneU/ fatboUfcb a» Metben. 12. ^Jitai 1597. ^adc. 92ir. 68». 

* ^etigtonS^ead^en an ^eid^enmafferlod unb ©tfibia. 1481—1644. ^aSc. 
9(1-. 69. 

* 9ietiflion§vcfovmation im ^(mt iBciSmain 1580-1631. §o8c. ^k. 6. 

* 9^cli0ion§^ea*cn in ^ni 1592-1627. Öaöc. i)tv. 76. 

* ^Ibfpcrrunn be§ Torfeg ,>^ultcnberfl uon bcv t^^avrci Hofenbotf unb i^in- 
fülmuifl bev fatliplifd)cn 9^cIiflion 1598. Tsa^c. lU'v. 9. 

*41. Tq§ 6., 7., 8. ^>^ud) Slärntbnifiev (Sadjcn uutci Jöifdjof :Jicitl)avb 1591-94. 
14, 15, 16.) 

*42. ^HeliflionSvcfüVUiatiou in ilHÜadj 1595—1600. öq^c. xU'v. 17. 

1. £)Tiflina(^^et>etd 97eitbai:b^, 3)oniptD)>|lei SS^ütsburg betr., 21. ^aimax 1594 
(^eiTQQmentuvhmbe mit (^egel in ^o(alat>fef.) 

2. SebeniS^$fli<«t bet (^ebrfibet Sbfinoen. |kYvfi«aftlt(be$ Suiid 1589-l64a. 
20. ^pxii 1596. 

3. ^cben§-8ad)e einiflcv iöürflcv 'JiiivnbcYfiS. 16, guli 1592. 

*4. Copia cineä (3d)vcibcn£j beö 9)frtvfflrafcu nott l^raubenburg an ^ifcbof 
^^eitbatb, d. d. ^obenbergr 28. ^^ni 1597. 



Digitized by Google 



25 

1. ^tttn ber. ^BfirsBurger gemeinten ßttitatei, tneifi (£oi'ref)>onben)cn 2n)ifi^cn 
SBtfci^of 3ttUui^ uitb ben ^ers^isen toon 9<i))etn/ bic !$'om)>i'0)}fhi>a^l bctt. 

1586—1606. 

2. dovrefpDTtben^^'Xftcit ber gel^eim. Uaiiilet tterfc^tebertcit l^etreffd (!^ob dltiU 
l)arb« :c.) 1586-1615. 

*3. Goitcept eiins fs^frtrfiPinn'rfi EcftvcibeiiÖ bc^ Söift^ofÄ 3uliud an bcu ueu= 
cmätittcn '^^ndjot iKcitljaib. 1591. 

4. ^ften be^5 1^om{a))UeU, bie ^efe^ung bec ^ttftS)}vop)tci ^t. )^ur!ocb 
betreff cnb. 1592. 

5. ^ften ber Ül^ürabuvflev flcljcimcu Hnnalci, ilvcitaifcuidjaft 'Jicit^üvbs betv. 

1598-1628. 

6. 3cf)ii'ibiii bcä Xüiiipvopüö ii^olf 5llbicd)t m bcu Xompiüpftcbii^eviuaUcr, 
5?crlaffcnf*aft 5^eitJ)ovbg betr. 1608. 

7. ^otDlbUe M ^Bfitsburgev liDomfo^itetö. 1571, 73, 83. 

8. ^rotofolle M etiftl^ S^eutnfinfter. 1571—79. 

9. ':ßtDtotoae bei» ettftd et. lOurfotb. 1591, 92. 
*10. Liber sepuUurae M Sürsburser !^om{)tftö. 

11. $to]p{letbu(^ U» 6ttft$ 9{eumfiiincr. 16. ^a^v^unbert. — 

^erfu^, üvA ben ^audovd^mn abeltgei: $eufd^Qfteti 3tv<<lbtenlt(|ed au 
cr^atteti/ toaYen erfoIdloS. 

ißat^forft^ungcn in beu ^trc^enbüd^ern, ^egiflratmcn nnb I)nnbf(^rifttt(^ 
DDT^anbencn (Skfd^tc^en bet pvoteftantiff^en ^^faneien SlffaltettW» Hf#a(6, 
^aterdbotf, 99evnflem, IBudban, SBurgQvnb, ^urferdborf, ü^utten^etm, ^dbro, <^fo{f « 
{lein. (Smveut^, ^f#o<i&, f^ovdb^eim, ^ouenouraf^, ©artenvot^, ^etolbiSoTfinr 
@tcnBtn, ^rafengebaifi, C^itttenbero, ^eUigenflabt ^emt^, ^e^elsborf, i^genSbovf, 
^afenborf, ilird&at)oni, Slirc^lcusi, .Vlronorf^ SiüpS, Siunrcut^, i'a^nt/ Vef)entf)tiU 
ßubroiß^ftabt, Welfcuborf, 9J?icl)etaii, 9}?inuil*, i^Hihtbaufeu, ÜJiuööcnbovf, 
tReubau^, Cbriftfclb, tHuften, Ükiitiüciiiöborf, ^Huflenborf, ^^d[)aiieuftcin, >2d)mÖlg, 
Seibcl^borf, 2tvöi}cnbLn-f, 2cfininv^acf), Sdnicu, 3tniiimbad), Streitherfl, Untcv 
Icinleiter, Unterrobad), llntcn'tciiiad), Uttciivciitl), ill^alßbovf, '2l?cinfliirtgflreutl), 
^li^eificnbninn, Soiifeei? crgobcn wenig 2)iculi£fec^, meift boten fie auä Södö 
(^tftriftcn ^^cfamitegi. 

T'ie *'>!erf)crrfH'i! bei bcii fatbotifdicu ^l^^nvänitern '^Imliiiflftabt, '?lnerbad), 
^au,V '-yauiiadi, \!nid)cubad), '^ül)l, ^burflfunbiUibt, Tcviiiaftabi, dbcnuanunobt, 
ö'Oid)bcim, WofnDciufk'in, A^iuifeii, .ipobenmirSberfl, .^oUfclb, >>odiftot)l, Siivdiroitcn 
badb, Mronac^/ .Siöiiiö^fcib, Slupfcrbcrg, i'id)tcnfcl§, Vubtt)iflfd)ovc;aft, l'taiiuoth, 
'ÜWariemueibiX 3)?avftöroit», *tlVnvftfrf)ov<i(ift, 9J?avft,^eulH, 9}?id)clfclb, 'i'jiiucU'clb, 
'?ieufenrotb/ 9?cunftyrf)en a 'iJi., ilicuutivdjcn a. 3., t^unbbnlbcii, Cbcvail^fetb, 
Dbertrubad), ihctüclb, inuicuftciu/ ')iütte(§bort, 3djcHlil^, 3ri)imu'iaii, 2d)iii|U"l 
felb/ ©tabtfteinatft/ 3tQffclftcin, 3tbcfnd), 'tcufd^nit.v Jrofdjcnreutb/ Uc^mhö, 5*ili8ert, 
Saifc^enfelb/ Setdmaitt/ ^eiOcno^e, !:!i>ic&fcuftciu, iiliUiib^eim batten e(cnfaO$ 
telattü toenifi (Stfotg^ maoi bei benfetben faft butf^weg ^fattc^tomfen niclftt 
angetegt ftnb. 

^er grb^e Xetl bct ^fatraften tfl ttai^ Dtelffitiger ^Kittcilunfl cntioebet 
im SOjäbrißcn Strien ober burd^ SSiranbunfäUc au ^knnb gegangen. 



Digitized by Google 



26 



-Tic iiieiücn >2)nTnt ^l^fnvviipvftiinbc bfibcv SioiirchuMieii linbcii fid) uiif bic 
SBttte bc^ i^H'vfnffcv^ bcv oft iiiiilicoollni ^'libcit bcö 3uri)ciiij imb (5vcevt>icvcu^ 
mit vü()nienviüaiev VHcvcinuiÜiflfcit ujitcvioncn. l\'uv cinißc fonnteu tro^ mct)r- 
maliflen ^ittciiy einer :?Iiitii)Lnt iitcftt bciuoßai werben. 

2)ic aablrcitften alten "iJlfteu bcö ^tabtinogiftrotS Mronad) füllen md) fiütifla 
!D{tttei(uit0 in näc^ftev Bett bitrc^ einen ^xännlbtQmttn eeorbnet luevben. 

!^ad ^tabtoTc^iD Wuraberg, in wel(ibe>n bet Scrfaffer auf 9{cit]^otb beaüglidjc 
^(ftenlMidfe vermutete, enthalt nad^ flefälltfier SBenad^nd^gung burtl^ ^cvrn @taW 
^xäimt 9)9umnien^i)ff feine foldben. 

mm ben ffil. Sfrd^iDbebörben in 97?ünd^enr IBanibcvg, SSi^bnrg, 92fimber0 
nnb "5Ini(icvfl, bic nuönii^niöloö in bcv liebenStuurbtnften 9Beifc entflcflcuFamcn, tft 
bcv SBcvfaffcv 3u befonbcreni 4^aiif bem ffll. ^^estvfäanitntiinn uon i^egnitj, «Ipcrru 
^Kcflicvunflövat (5icvbev, oevinliriitct, bcffcn '^i'oljlnjoUcii nnb ^i^evhancn c§ i^m 
cvniÖQlid)te, einen Xeil bev ^ambetgei; äli-djiuatien im ^eiicfSanitd0ebäube m 
'4>e0uiQ bur(^}ttfebcu. 



^er geleierte gilrftbtfc^of t>on I3am^erg, (Srnft )3on 9)2eugerdbot:f, 
tuorim Slltcr uon 37 ^al^ren nac| a^tjötjrigcr Skgierung am 21. 
toter 1591 geftorbcn.^) 

gür bic SBnftl feinet 9tadjjülijcii^ iuicre)ficvtc ftc^ Ocfonbcr^ ber 
.^cr^og uon 5[^nt)ern, ^IMUjcIm V., ber ftetö licftrcbt lunr, iimteriene *^^or^ 
teile \üx Jeiue gaiiülic erriiißcnr) wnb nlc> nuögejproc^cncr 3c|uitcu* 
gönncr imb J^eiiütcitgünftlini] immer (Jifer für bic SBicber^erftciliing imb 
(Sr^altung ber fatl^olifc^en Sßcligion geigte.') ^ntge $age nad^ (Snift^d 
Zoh fd^rteB er oii bad ^om^ergcr "Domfapitel: „SBie tnir nun gIetc^)Do( 
gioar Mit ^lüciflcu, werbet für <£utft fel68 in (Sttocliluiitj eine^ Siemen 
^Mjdjüfi? uub .J)nuptcJ bcu jacljcii nottuvft unb i)c|}iQcr Icuf umbftniib, 
fonbcdtct) aber bae alle iieiue ©ccteii iiiib Sic^oreicu l)[)e lenger ^Ijc nuijr 
cinrci)j5en unb nnft übcrljonbt ncnimen lual (^k-nmctl) unb ^ei^cn 
fuercn, alfo ^abeu iuir bonnoc^ bnuebeu nit gal^r unitn^ctjen luollcn, ^uc^ 
^ier^u guett^er^tg unb gnebigUc^ 5U ermahnen, hai gr oüc^ anbercu 
5et|feitd unb ^inban gefegt auf einen fotc^en ^^ucccfforem unb ^oiftel^er 
gcborf)t feiet, fo 5U bifcu ft^iuicrigen forgiauicu ^citcn foiuol in.$oUtici£( 
unb ^ecuTaciSuS aU and) turnembüc^ in (Seele) in [tictd et «SpiritualiOud 

^ Wltijncv, (Sntfl Don SRengrrSbovf. 
*} ® tieoe, f oliti! SBa^em«. 1. ^älftc 270 ff. ®ti(|ioann, bA0 9ieuc «to^eni. 

III, m. 

*) Stioüc, I. c. 407 ff. Sc^iuann, I.e. 2;j(i, Sugcn^ctiu, (ik\df{^tt bei* 



Digitized by 



27 



mit einem guettcm eufferigen ^ot^olifci^cu iuonbf, (juettei* ucvmmfft, er= 
fal^vetil^ett uitb fttTfi(^ti0{cit auc^ untabel^afften (2^iitt)latif(l^en geiftUc^en 
8eBen hm ^lllmed^tigen §tt SoB, (Suc^ unb bett (Mutigen gu S^toft unb 
ttnfter tool^reti oDeinfcliciutnc^enben uttb ^oc^^eijütgen cotl^oltfci^en religion 
5U crfjaltung meljniiuj uub nuferboiouug bifem iiljrnitcn ^tifft loDlic^ 
unb rl^umlid) t)oritefjcn unb öermalten möge. Darnn t^uet fotuol 
lln? ein licfonbcio^ iuolQcjallen oU auc^ (Sur uocatiou unb bevueff ein 
erfctüic^eö beuuegcn." 

2)ie om 14. ^e^embei;^) 1591 norgenommene Wa^l fiel auf i)ieUs 
^axh bot! $Ptt0en. ^er neue^ifc^of mt 46 3a§te alt, au9 einem 
uottielmen (S^efd^ted^t, hiiffenfdjaftlic^ geütlbet'), fett 1574 ^ombec^nnt, 
1583 !J)ompropft in SBürgBurn, feit 1571 ^orn^m itt SämBerg 
unb feit 1583 Xümbedjaut i)ajc[b|r.'i 

'Zxo^ feiner toantenben Ok'funbljcit^) unb bcv nur 7 ^aljvc tüatjrcnbcii 
yiegicniiiQ — er ftarB am 2G. 5)e5em6er 1598 nachmittägig 2 lU)r in 
Söür^Durg — cntfoltete SBifc^of 9?cit^arb in meltlicr)en unb geijtUc^cu 
2)iitgcn eine tege unb erfolgre^e ^^öltgCeit.^) Wlit feinem 92amen ift 
eiti^ biit%teifenbe (Gegenreformation im 8t9tum i93aml&evg auf 0 engfte 
Uerfnüpft. 



^) SBricf Sil^clinS V. an M 2)omfavitel iii \!^ambcvg i?oiu 20. Cftobcv 15!»! 
(auiSg. Ovig.) ^t.'SIri^. Imberg, ^^kifcl: Sa^l, ^Bcftätiguug iiiib "ikhhcivH. 

Viibctpig, renirn scriptorf^s (?p. P.ainhorp:. T, 25fi, C^Sct, ^jfal^vbü^cv, JKöicI, 
Untci' bcm ftruinnifiab, ©teiii, ^efc^ic^itc ^ranriiiij \. bcjcid;ucn ben 14. ^/oininba, 
©liefe, ^olitif nennt bcn 15. yiooeniber alö Üi^a^ltag. Th il*ia^l fanb jebüc^ am 
14. 3:cäcmbev ftatt. v.h. i\v.=?(rrfi. S^ambercj 1. c, feiner Äv. :?lvcb. Sürgbuvg: Liber 
sepulturae unb o3. 3^evid)t bc§ ^iitciifc^eii 2i>evcin3 ton Unterfranfcu 27, fowic 

•) ^aaS, 2lu§ bcm ^Jicjjcmcn* nnb oiubieulebeu beS t^Jd^Diö ilicu^arb. i2. 5Bb. 
bc5 2(v(^iO« für ®efd^. u. SlltertumSt. t>on Cberfranfen 1842.) 

*) ^iftorifc^er Smiit bon Untcrfranten, 33. ^eric^t 1. c unb 3äcf, II, 81. 
9{ritfa(b mar nac^ einer eigenen Heuferung l»om 16. IDe^ettiNt 1591 
(ISr.»9r(i. Samberg, 2)oinfa|)iterf(^c 9iec(§6fi(l(iev) »ov 7 (jfa^rett (alfo ct»a 1584) 
fd^vlront ^ terfi^iebenen Si^^uttgen bei» 2)onita))iteId tfl Don fetner ftr&nHid^teit 
bie Siebe. 

^; geller, I0er}et(^nd t>m (am^vgif<^n Porträte (8. «enc^t bc« ^iflorif«^" 
herein« Bamberg 1845, pag. 66) nennt ben 9if(^of 9{eit^arb einen „fe^r ^rrfi^fni^tigeiv 
cnct||tf<^*' S)?ann> 



Digitized by Google 



88 



(Srfter «[Bfc^nitt. 

urftjrünnlid^ fel^r umfangretrfje I6t9tuttt ©omBcrg l^otte biitc^ 
bic Dicjoruiatiüii eine i]iüRC 53cräubcruiig unb ^'erintnbciung cifaljicn.-) 
^'m 9^orbcn tunreii i[)in meutere 'j^faireien in ^adjfen, im 9fcuj5')d)en 
unb Äüburg'l'c^en üeiloreu gegangen. Igm Dften unb Sübcn Ijotte Wiaxf- 
graf ©eorg ber {fromme im gürftcntum 33a^rcut^ nac^ bem Zoht feince 
junjd^en alin unb neuer Seigre ftet^ fd^utanfenben, unentfc^loffenen ^ruberd 
^ofimtr (t 1527) Me ^Reformation man^üti ©c^toiengfetten burc^ 
gciüfjvt (Sv 5tQc4 SRoc^t unb $lnfe^en bed l3tfc^of9 unb übte felbft 
bic (gpiffopolgetualt.s) ©leic^aeitig no^m auc^ bie freie 9tteid^^®tabt 
9iürn6crg mit i^rem großen*) (55cbi et bic luttjcii)d)e ?c[]rc an/') ^urc^ 
"iproteftontiftecung bcc ^J^fdj eriouc^ö auc^ f)kx bem ^M^lum uidjt geringer 
^öc^aben.*^) 

^Die im 'i^mmn fefefjnfteu ^^belSgefc^lec^ter, bic Sluffeeii, CSraiU* 
^im, (Sgfoffftein, iS^uttenberg, jean^berg, 8ic^tenftein, bie ^rud^fe^e uon 
$ommer9felben, bie SRabenftein, 92ebtt)i|, Slei^enftein, S^uumberg, 
©treftbexg, Sadenfete, SBttbenftetn tourben utit il^ren Orten unb Ce§en^ . 

leuten proteftantifdj.") 

Siber aucö in ben „bijc^üfiic^en", „büuifiHHteliiil]cu" unb „pxi\» 
latijc^cn" Crten bc§ 53i3tunu^ fanb bcr *^>roteftanti^>iuue^ uiele Sinljängcr. 

Oiiri)t yun lucnigften \oax mc anberiuortö nud) im ^ietum ^Samberg 
ba^ ftttenloje 8eben bed .ttctud bie Ur)'oc|e ber dieformation unb ii^re^ 

*) Sc^ii bevt^,. ^IftorifdKr ^>cviu(^. Wiiac^c I. ?Hcppclf, :^iftor. = tcpC(^r. 
SJff^reibung. Strang, las :i^i§tuin ^^anibcrg tu [fincn bvci rcid^tigflen ©pochen. 
Ocft er reicher, 2)cnfwürbigtcimi. 1. <Stüct. ibcilagc I. SÖebcr, ^iatum uiiD ©r^« 
bidtuin. 

^äd, II, 17. MxilHi tpiitcrt iioc^ Ulm miiiancubi giünblid^c @efd.jicl^te bfr 
9t(fonnation im Bistum Bamberg, geller, 9f{efovmatioiiSgc|(^i(^tc ift unboQciibct. 
^) ftrattfolb, a)ef(^i(^te bor cnmigelifi^en f^ixdft 46 ff., 65 ff. 
*) b. ®obctt, ftnfg0- itnb ^Ittngefc^ic^tc. I, 2. 
f&tUx, 1. e. 165; ^aiKkna III, 621. t9aabcr, etddad^ 5 ff. (^Mfd&er 
Verein Cambeta. 31. Qcru^t) 

•) ntuU%t 0cf<^(^ tim «uftboil 35 ff. SBat^ter, ^ottenfhin 40. 8iirpert, 
ncfonnatiou ber Öbcr^ol} 1 ff. 

Seber, !. e. 154. »5fe(, 1. e. 17a 



Digitized by Google 



29 



imtncr 'mWtttn tlmfi ergreif cn8,*) hm bie SBifc^öfc lüdjt cntgcgciUwtcit 
füimten ober tuoliteii. 

'Der t^ntfräftigc 25iidju( äl^ciivmb (ir)22— 1550» lu'iiudjie ^lunr 
burc^ ftrcnöe«^ i^cvbot ber lut^crifcfK" ^^("^ue unb ^Inbro^uufl unn Strafen 
bcm ^roteftantiSmu^ (^inljalt ju tljuu, aber bie 9?ücfftc^t nuj bic prote= 
ftantifc^en i^tänbe unb SHittec mit iljrer äl^oc^t wie auf ben proteftantifc^cn 
fHüi ber @tabt diflcnberg nötigten i^n, tooti ftrengeven äRaftiregern ab^u« 
fe^en, bid fc^licgltc^ ber Stieg bei Worfgrafen 9[{bre(^t ^Icibtabed 9on 
Sranbenburg jcbed Sfuftreten gegen ben ^^^rotc|töntt«mtt8 Ißuforifc^ mnc^te.-) 
2)ic S^oc^folger Beignnbg, eieorg ^uc^^ öon 2)oria)eim (1556-Gl), 
^eit IL (1561—77), So^onii @corg I. 3of>cl (1577-80), ber alte 
unb fränflic^e 9)?artin Don dnb fl580--83), (vviift mn ai(Ciii]in\^borf 
(1583—91) toaren entiueber an {ic^ ]ö^on bulbjam gegen ben ^^rotc* 
ftontidtnu^*) ober fie fürd^teteti, gegenreformatorifc^e ^en^altmagregeln 
mörben ^u ernftem S^onflift mit bem mftd^ttgen ©ren^nad^bar, bem SRar!* 
grajen tion Sronbenburg, unb onberen proteftanttfc^en S^^ftcn ober koegen 
großer 55erfc^ulbung ber ^iöjcfe ju Unrnl^ ber Untert^onen führen. 

^ic Joleran;^ iTiniul)a" i)ii(t)ü|c giiu^ (oi]ar [uiucii, Dai] fic lutlicri|c§c 
ä3eüiiue, S?ftte unb 4)iener IjaUcu unb btt]rni[tigten — eine ©epflocirn^eit, 
bie übrigen« oUgernein ttjar. 9)?it Sl^cljinut Dertc^tctc^) ber iBomberger 
!3)ombe(|ant 3;ol^nnne$ üon 9^anfenreutt) uuiuittclbar md) ber 1580 t)or* 
genommenen ^S&o^i ST^artind tion (Sfqb m bie l^urie, bag atle (atl^oUfc^ 

^) „Mei ünTflc lufammcii, ba« 8utl^ertunt 6efdTbeni: ber ffianbel ber ®etft- 
Ii(^en, bic Semfi^tifien ber (EbfUeute unb i^vcr ^aftoren, bic Stcbetlid^Ictt ber iOaucnu^ 
Ofitige SRUtcUuitg bed ^emt Vfarrct Cberfk ber ll^nbfc^riftftt^cn 9farr<^rottit toon 
$fe^felb. 

n^ie ftferifcr fMb fii^lci^tet a(f btc 2mm, bic Itc ^uglctc^ mit fi^ fel6{l |u Vnmb 
Tti^ten", fagtc «ifc^of 8fttl^olb. @<^ioattii, III, 180. 
^aMxxa III, 484. 

(Sr^bifc^of ^nton üon ^^vag: „Qui diasolutam Cleri diMsipUnam tantoram 
Eccieaiae calamitatma et tot sectarum — causam — esse nrbitrantur, il pro- 
fecto non procul a vero fihorrant." ^Xc^nlidj auäf ber ^tfl^of SKarhit @itticl^» 

(Sief der, «ird}cngcfd)id}tc III, '2. iHbtcil. 183. gupnctc 1. 

Stein, ^cfc^ic^te ^ranfcttö. 11, 'M, (£vl)arb, ^cfoniiatiou bei' in 
Bamberg unter ©ifd)of Jl^cic^mib. 

') Ü4 ift unrichtig, warn ^Bäfwann, Da« iVcuc i^amnit III, 255 von 53if*of 
ßntfi b(^ußlicf) ber ©i'gciirefLnination fagt: „@r trat in bie ^uflftapfen feine« geiftUd^eii 
9ia4|6arÄ" (ac. jjuluiö Gc^tci'). C^rnft entfette ^ivar ben pioteiiamu'djen fürftbif(^i?f(idicn 
Statthalter tu ßäriit^n, aber gegen bic Unteit^ancn im ^iötuui ^Bamberg rcagtc er 
nid^t öcr^ugc^cn, riet au«^ fetnctit «^rcunb :3iiHttl (Echter SNilbe unb Sotfic^t. cf. 
aRc^ner, <Icr^ ». m. pag. 20. 

fU^%x^. Samberg. SfftScifd: Sa^I, ^cftatigtmg :c. (2. ^rob.). 



Digitized by Google 



ao 



gürftcn unb SBifcfjöfc J>e§ tantifc^eu ffl^^, einfc^liefelic^ be^ ^oifcvo, 
an beffeii i]uifatljulijdjci ©cfiiimuu] bocl) niemonb ätueifle, lutfjerijc^c 
SBcanilc Ijättcn. (5inc 5lenbcvuiig, tlußtc er, fei Oefonbcrö im iBi^tum 
'Bamberg nic§t möglich, lueil foft ber gaiije 5lbe( lutf]erifd] fnobilitas 
tota fcre est lutherana), bie ^io^ejc uou fe^erifc^en ^exrj(^ajten, bic 
ottc gröfecre äWoc^t olS ber 33ifc^of Ratten, nic^t nur umge^ett, fonbcrn 
ottd^ buTt^gogeti fei. d^ine ^uiSfd^tiegung bec ^roteftantett tioit ben 
bifc^öflic^en 9f}otö» tinb Seonttenftellen ^ütte Bei biefen, beten ^orfal^ren 
f(^on folc^cn ^Dicnften wcmjenbet routben, nur gur golge, bafe fie fic^ 
ükr joUljcm 2djiiiipf ciy^uiiU lu bie l'anbc unb ^tenfte ber beimdjbartcn, 
ber fatfjolifdien .^^irc^e fciublic^eu Jürftcu begeben unb feine ®elegcnf}eit 
Derföumen ^üurbcii, bem '^M^tiim 511 fc^nben, ^^)ie fie fiercit? tieiin^jcvt. 

@ö ift tiax, bo6 bic burc^ äußere ilk'r^ältnijfe er^iouugene ober 
auc^ burc^ ben ^^arafier bed jetoeiltgen ^ijc^ofd bebingte ^olerang 
bev Slulbteitung bed ^roteftmiti^mud nur förberücl mar. ^ ber Xfynt 
ma^U bie neue Ce^re in ber ®tabt Bamberg, in ben t»ter ^Ctc^i'* 
biftionötcn (Bömberg extra civitatem, Shronoc^, §oßfclb unb @ggol3* 
Ijciiu), luie auc^ in ben aut^iuärtigen 23efijungen (in ber Dbcrpfnl^ 
unb in iiliirnttjcn) enorme gortfc^ritte. 

3n ^Bamberg ^attc bie lutljerifdje Ce(jrc iirtcr -f)oc§ unb Meber, 
bei bcin ^(eruS unb ben ^\m, ber Obrigfeit unb ben Untertl^anen auger' 
orbentltc^ tötete $(n^2inger. 3m iStai ber ^tabt mx bie ä<^^I ber taH^^ 
lifc^en 9)^Utg!ieber öuf gmei äufanimengefdjniol^cn.*) 3n ben einzelnen 
^auptmonnfc^often ber 2tabt Rotten bie ^roteftanten bie 9J?njorität, felbft 
im 3^nTfiif^crf(üfter, im ^ot^nrineujjjiial 6ei ©t. SWortin unb auf bem 
<öt. SütidjcUkrg prabominierte ber ^^roteftanti^muS.^) 

9äc^t anberd »ar bie «Situation in ben t)ier ^rc^ibiaf onaten. 
^em $eif)nel ber rttterfd^ftUc^en Drte n^aren balb unb gern att(| fe^r 
üiele „ftiftifc^e" gefolgt, ©eiftlic^e unb Ce^rer, bifc^bflic^e Seomtc 

(^auptlente, f^orftmeifter, .Staftner, ^^ögte) IM ^erab gu ben nieberen 
^ebienfteten (3"U^l^^»^4f^c ^ürgermeifter uiib iKätc ber größeren, 

') d^tntr ttt toi9ifttattoniS«8(ri<|tfn: „^ci gautje flattrat^ mv MSftn\^ 
m auf snecn." ^fifler, SdniamUl, pag. 95. (^ifiotrifi^tr herein Bamberg. 68. ^ric^t 
toont Stellt 1891.) 

6tcin, (Vcfd^tf^te ^ronfend. II, 78. 

*) $tt,'Wc(^. Samberg. 9$cntttf<l^te SttformottoniSatteit: t^betfe 9ldigton«ange» 
legenl^eiten in Gtubt imb Gttft Sontfretg. 

$f&d, (Bnmbiflgc }ttr <0cf4^ii^ bed Mofttvi 9Rt(^teber0 unb M baranf fußenbc 
Sanbgraf, ftÜDjlfr ati^dtfbcvg. 



Digitized by 



31 



^d^ultl^eigen unb (^emcitibeglieber ber fletneren Orte Ratten ber fot^o« 
(if(|cn Äirri^e ben 9}ü(fen getoettbct ^Tie proteftantiid) öctuorbcnen $^c* 
wol^Tter ber Orte, in benen ber ©ciftlic^c no((f fot^olifc^ ober wo itOcrljaupt 
fein incDigci lunr, fnmcn in bie öennd^Oartcn proteftaiuijdjiii Slivc^en, 
um bort bic 1>rebigt §ören, bie ©aframente emplangeu unb |ic§ 
trauen laffen.^) 

^li^t beffer um bie fot^otifc^e ^oc^e ftcnb e^ tn ben audmürtigen 
Sefi|ungen be$ $3tötum^.') 

Unter j'olc^cn füuicf)"iüncllcii ^H'rl)ältui)fcu trat ^^ieitljiirb 1591 
bac* iBi)d)üf?amt nn. i^iun tmir bie ^Vaiic: tuirb ber neue ^ifd^of luic 
feine 35oröün9er ben '!)>rote)tantiyuiuy bulbcn unb nocl) lueitcr forbcrn 
ober iljn ctiua noc^ bein 33ei())iel feineö isugenb^ unb ^tubienfrcnnbeö 
^uliud <$(^ter befftm^jfen unb au^urotten oerfuc^en; tft et gutfatl^oUfc^ 
ober nic^t? 

Giner ber ©rften, luedlic ben iicuijeiüQljlten ^l->ijc(]Lif ^Jieitfjarb beni 
^ap\t unb bem .Sinrbuialsfüllcgiuni einpfatjlen, tnar 3uUuc> (idjtcr, ^^ifc^of 
uon Sßürjburg, oljue fic^ jeboc^ — offenbar nOfic^tlic^ — uä^er üöer 
ben reltgiöfen ^tanb bei^felben nu$5uf))rec^en.^) 

Stfc^of ^o^nnn Don ^(uQdburg bezeichnete t|n in feinem an bie 

i]leid}e ^Äbrefi'c gerichteten ©mpfehlung^ifchreiben aU einen .^irten, ber 



Un^inticrtev S?rief 9kit6arb5 au ben %\iv]i iCpt.). y?cit^Qvb fpridit iu boiniclboit foii 
feinen i^ovijänijcrn nnb ilnen '^^eniüfinni]eH, bie SBunben be§ ,^npgö (bt lluiri Marcliioni- 
euiu) gu feilen, bauii tmi ber 5tl)ulbcnlafi bei- Xii^^cfe: «... Accedimt Iiis et alia 
non ininora incouunoda, vieini a religioue catholica aversi et hibo liaerotica 
infecti majorem dioeesdos partem,. misere sacra prophanis mlscentos et 
pollaoDtes invaBeranti monasteria mitlta, pluro.s parociuas et infinita ferme 
beneficia, quae siogulis annis etiam singulas obventioues quosdam Eeclesiae 
meae pendebant, funditus everterunt et in alios uBtis mutaront . . . / 
9K.»flLx^, Bamberg. 9a«ci!et: föa^I, ^eftatigung (6. ^cob.) 

*) lieber bie Batnlergifi^ (EnHattc Sittetf cf. bie ^emetluns in äBcbec, 9i9tnm 
unb (Slra6. pag. 169; mt bie f&rnt^iff^en iQefi^itngen cfr« »VI. YII. VIIL 9u(l& 
!amt|if<|(r ©ad^en k." unb Reifet: n^ffiflionMoiiuatton in fßltia^." ftv^fLx^» 
9am6erg, ferner uttunbric^e SBeUage I. 

*) 8rief be» 9ifd^of ^lm9 an ben $a^ft Dom 24. ^^^ember 1591: ». . . Neit- 
hardtis a Thangen mihi a puero non solum notissimns sed üsdem paene 
stttdÜB litteraram mecum institatas ac una oademqne in ecclesia plurimo 
tempore verBatus ..." — 

®rtef bc^fetben an baS itavbtnaldfbOegium Tom 25. 2>e}embet 1591. ßr.'$(r(l^. 
«ambcrg. Sodcifcl: So^l, iBeftatigung sc. 



Digitized by Google 



32 



ftd^ in bet SBtebevl^etfteltung unb Q^tl^altitng ben fat|oUf(l^en 9t€(i0iDn 
fe^t etfrlß cmdfen n>erbc.*) 

k^^\ ^ieft offenöar QUd^ bcr päpftllrfje 9)unHu9 m ^xc[C{ uon 9lcit? 
fjntb; beim er l)ül» bc)jen 9iC(^t)c^nffeHl)cit, föejdjäjiviiciüanbt^cit unb 
.Slluöljcit lievuoi'.-) 

5Sniiptfncf}Iid) um öie t)ou 9i*eitljarb fcljulidj]"! i-|ciüün)djtc 33ci0el)altunn 
bcr ^üi^burgei; ^ouipropftci 5U retten [tellic i^m bad !DomEa))itel in 
SBür^burfl ein glänjenbe^^ an^.*) 

3n eDenfo (obeitber ^eife üu^erte fic^ fpälet ba9 13)om!a)iite( in 
^amBetfl fi^er 9?ett^atb.^) 

3)cr „'5>oinvriH)|t" 9JeiHjarb gart Bei ^ifdjof ^u(tw« noe| M lau 
im fatljoUi'djcu (^laubcn.'^) 3a, er joll nudj la^ im jittlic^cn Ccben 

d. d. 2>iningen 29. iSt^ciit^er 1591. 1. c, 
*) d. d. ^TAg 29. 8fe6ntat 1592. L c. 

*} 1. c (4. fßtob.) ^ie^tt »ud^tngcr, ;gfnltttd (Säftn 185 unb Stiebe, 
$oKtif 379. 

*) Sc^rct^cit bc» fli^ttTji^tttgft ^onifapiteis an bcii ^l^apf) üom 25. SRörs 1592: 
j^NjtharcIus a ThuDgen non tHm eo £pi8Copatu dignissimus quam de hac 
nostra ecclesia per viginti quattuor annos singulari fide, studio et vigilantia 

in omni tminoro rite re('te(jiip aheundo et ndministrando optime meritus . . . 
Gesßit eiiitii D<'canatuni huiiif* Ecclesiac per dccennium et Prnp|)08iruiain 
adininii*trat in iiomim annnni integiu sen jtcr Catholicae Christianiie religionis 
et pititati» faum, luultsuuiiKjiif insigniuin virtutuui laude adeoqu»' pro iudicii 
dexteritate et ingenii praesentia tantum earuin rerum usum sibi coiUgit, qtiae 
ad Ecclesiae huiuö utilitatem et quietem in expediendis quotidianis negotii» 
pertinent, ut eius promptam fideleuique oporain, si boneticiis, quae liic habet, 
abdicare et hinc abesse jubeatur, non sine gravi Eedesiae hnins ineommodo 
desideratnri simus . . Shr.-Kn^. ^tamberg 1. c. 

*) @t^rcibcn bc8 iBambev^cc 2)omfapitcld au beii ^^Japft üom 29. Cttober 1593. 
{dop.): dUittjaxh wirb atö ein iD^aim gerfl^mt „qui non solwn in saeculavilms 
verum et Eeclesiasticis Episcopatum suum ferme coUapsum et attritnm in 
sutun pristinum statam et dignitatem restituere, restanrare et erigere potest, 
vult et conator, prout non exigna hoiusmodi suae volnntatis specimina aam 
edidit. Suntqve enim cnm optima volnntate in eo virtotes Episcopo dignae, 
est selus in religione, diligentia et industria, in utroqne hoc est Ecclesiastico , 
et eivili regimine, in re familiari parsimonia, eroditio in litteris . . .'^ ftr.»f[n^. 
Samberg. Corresp. temp haer. etc. 1593—98. 

*) Srief be0 8if<^i»f8 ^uliu» an ^109 0Kl^e(in V. bom 6. (16.?) S)e3cmbcr 1591. 
SDer !i)onipropß 9}ett^rb ift $uin 9if<^of tn Oantberg cnoS^t wotben. 

„Detn munfd^e ic^ tion $fr}cn, bcr ^(fltned^tig tmr bie gnab Derlei^, bafi er 
[id) etivag . etfertger erjetge ban btiS^ero befc^el^en . . . Q^tb (£. V. tu üerttaucn gu 
bebenfen, ob nid^t pontifex gu erinbenii ba^ ante ober in confirmatione lauter 
berfic^r toeibe, bi prebicanten in suo territorio toerbeti abgefc^ft, bie geiftUt^ unb 



Digitized by Google 



33 



gemefen fdn.^) S3ie beut du^ fein moii^te: auf bie iljtn ontägltc^ 
feiner 3Bq^I ^um 33ifd)of bnvfle6rocf)tc ©raMotion wnb bcn Deiflefügten 
Sli^unjd) bcx^ ^iid)üfo :^siiliiiö, bap, ber iHllimuljhi^i^ aliec^ „bem ftifft jum 
bcfteu" Icntcii unb niid) ;^nv „cvl)n(timg ber Ijcilii^cii Siclinion (\{\\d{), 
jenen imb i^cbeiijen" gebe/; nntiuortete 9icitljarb mit ^cgeifterung, er 
ujcibc mit nüer Sirnft ba^in trachten, bnfe feine $)iccicrung in gciftli(^er 
toic in n)elUi(^ec Be^iel^ung ^ut (Sl^ (§)otte$, juin ^eil bed antoertrouten 
$olfd, ^ur Siebeil^erfteUung unb Slu^breitung bet tot^olifd^en 
SR e Ctg ton gereirfie.^) 

tiefer ©ifer für bie fot^olifcfje ^öndje, lueldfter Hon rvnli"^ gett>ünfd)t, 
oon ?(nbeiu geahnt ober i^ciü^mt tüuvbe, trat bei i)aiil;arb immer beut* 
lieber unb ftfirfer ^niv 

3)ie fntljolijc^e .Slirdje Jinir il)m bie „nUeinfeligmnrfjcnbe/' ber 
„rockte <&c^offtan/' bie (at^oUfc^e Sieligion bie „apoftolifc^c"; ben ^IB» 
faa oon t^t befiogte et tief. 3n ben „^bgeföHenen" fa^ et nittige 
Schafe ol^ne redeten Ritten*' unb r,atme toetfu^tte (eut)^.'' (£r l^iett ed 
für feine I)ei(ige ''J.^flic^t, baljin tvitfen, baf^ „bie wrfü^rifc^e Qrr» 
tljinnlicn bermnleinv^ toieberunib auj^gerenttet unb bie orme uerblenbte 
Unbcrtljnuen yi uialjvcv cvfaiibtnu^ ^l)xn feelcn feeligfeit fommen 
niLU^cn/' iiiib jiiv ein „Ijciilfamlid)" ^ÄVrf, mit nllcni (£-rnft 511 betreiben, 
baß bie „'^erfidjrten" fid) „5U ber nUcinfecUgmac^enben cati^olifc^eu 
teligion befCjeren, bnrbei) beffcubttglic^en begatten unb alfo aU ge§ot« 
fauten ff^ffl^in gebuert, treit teerten Ritten unb feinet. t)erotbneten ftim 
l^öten." Gtn Sifc^of müffe bie ant)etttauten @(^afe red^t meiben unb 
ouf^ ben |>irtenftnb Brauche n, um btc ^^eritrten gurüdPgubringcn. 

9)?ebrmalv betonte 'Jieitiiarb, baf^ n uor Watt unb ber '-ll^elt 
uid)t oeronttuortcu fbnnte, lueuu er bie ^eutc „nit oijue uerluft ^rer 

reltgiondfad^eit nit \o gar bind) Iiaereticos tvactirt unb aUej^ ivc0 gcfaUcitg 
iiac^t^eil Ux reltgioii unb it eigene tixät »erbe angeftelt, n>i au<^ atte binfl unb 
tmpttt befe^t, ba| boc^ aliqua disctplina ccdesiastica iiiogtc tnfittuirt tverben» ban 
in war^eit per illam diesolutioncm autfy mm fUfl aOi^t üetbcyBt." 

@taat9<t(r(l^. iPIüni^en 11^/11, 146. ctg. 0% 6ti(0e, 887. 92ote 6. 

^) ®tteve, 388 imb 9}ote 1 be|ie^t bte bei gforncr, duo specula Prineipis 
Ecclesiaatiei etc. 1623 pa^. 75, 86, 91 ernannte «conversatio*, ber 92cit^b 
aiiimt(^, auf ein Hontubinat. 

*) QilMmm\^\^xtiUn beiS S^ifc^of« ^uUud an „^errn 92rtt^rb eriortten 9if<^i>ff 
SU iSambergl^'* 23. iCeienibet 1591 (fc^ioer leferlid^e« (£|>l.) 9t.*%x^, QSfiraburg. 
9tten bcT geheimen ftanjiet k. <^fi(td^e €ad^en 2195. 

") :Canlff^rd6m 9{ett^arbd an 9tfi|of Ofuliud. {dpi o^ne ^t.) ftr.'tf[ri^. 
, Bamberg. 0a«cifet: CBo^l, ^ejifitigung k. 

St^i» 1U9. XXL «I. 1. 3 



Digitized by Google 



34 



Seelen'' in il^em „^ttt^itm^'^ laffen ober bie gel^ovfomen Unter« 
tl^onen 6et bet ,,ted^ten ^^eligion'V bie jie nid^t &lo9 tion ben ^otfol^Ten, 
fonbern toieCniel^t bon ben S9egrttnbetn bed <Sttft0 empfaiiQen ^aOen, 
nic^t fdjii^en toürbe. 

'J)er ^xoteftQinit<uiu^ imx iljiit bie „ttjibcnuevttiöe iHcligion", bei* 
proteftnntifc^c ^^rebiner ein „^rebifont." 3"^^^^^^" tinntitc er biofe 
„concionalores" QUC^ „JÖölfe", bie in ben ©c^ü()taU eingebrochen fiub, 
um ^extoüftung onjuvic^ten (^ol^. 10). ^I^te ^mtdl^anbiungen, t^te 
©aftomente &efonbetl, toai;en in feinen iWugen nui „t^ermeinte."^) 

^iefe ^tedung 0}eit|otbiS 3uni ft(it|oli)i§mttd einet« 
unb jum ^toteftontii^mud anbrcrfeit^ njnr ein immer* 
toa ^rcnb er 5(nt l ieb jur ftr engen S)urc§(ül) luuft einer ©eijen» 
rejorniat ion.2) 

Sy^ic^t tuen in fporntc ober nnrfi baß 5^ei)))iel anberer 
xeJat^ol ifierenber ^ifc^öfe ober gürjtcn unb ber Erfolg 
il^rer Beftrebungen ben (Sifer too nic^t (Sl^rgei^ ^eit^arbd 
on, ein ©leic^ed uerfuc^en unb ^u erreichen.') 

SReifter unb 9Rufter in ber d^egenreformation njot tm aSem ber 
9flo(^5or6if(^of ^itüug ©elfter. (Sr Begonn fte im go^r 1585 unb füfjrte 
fie mit aUii edjürfc unb grofu^ni (vi-jolcj burd), eine (^3ci3enrejürniation, 
„bic in 3)eutfchlanb i^reö (^leic§en uoc^ nic^t gehabt ^Qtte."-*j 

^) 3^l^ute SRottjcti in ben 9i«fonnAttontotten Ui $tc,*'^v^, Qambcrg. 
9efonb(t# b<tfi(f|t<^(tgt itnb (enfi^t würben barauS ad hoc: 
fHefonnation Surgf unbfiabt. 9en(^t itapUm» Sjlmdft an 9tf(^of 92eitl^arb. 13. :G;inn 94. 
„ Sit^tcttfel«. Seric^t bcS Pfarrer« Saug an SBifd^of iWeitfiarl). 16. 9Lpt'ii 97. 

9(Vit^arb an bic öcrorbnetcn didtt. 7. SDiärg 97. (6pt.) 
„ icufc^ui^j (5a«c. 9ir. 67). ^Pfarrer 5«eblit^ an Dr. SDcn^cl. 18. DU, 1595. 

9Jeit^arb an Cnop^. i\ '^^ctfiiniit. IG. 9?oocmber %. ((Jpt.) 
w j£euf(^ni^ {^a§c. div. 5). ^JJeitl^acb an Pfarrer $(mmon. 17. @({)teuib(v 96 
(angg. Cr.). 

Codex const. Bamberg k.: SReHgionS » SWanbote 29. 5War?5 1594, 15. STpril 1594, 

17. ?»?ai 1594. — „5?cvnianun0g=3^ttcl 3«'^ !at^oli|d>cu 
jHciiguMi." J">. 5lfnil 1596. 
Corresp. tenip. haer. exst. : Öat. ^^Hicf yicit^arb^ ad sumuiu pontif. (undat. Cop.) 

•) SÄan borf n?of|f annel^tncn, bafj aud^ 6ei D^icit^arb toie bei Sielen bte niclit 
tongr t^or feiner ttegicrnng cifd^icnenen, in ben fd^fitfflen ÜTuSbrfidcn gegen ben ^ro^ 
tefianttdmnS anfarnj^ben ©(^riften ein«» (Sbcr, 8ori(^itt9, (Erfltnberger (cf. €tietie 141, 
192 ff. unb batauf rul^nb 6 d^» an n 200 ff.) i^rcn Bwetf nt<^t »erfel^ett. 

*) »antfv tDie rdmifd^ ^fle. III, III ff., 899 ff. €d^manu 255. Sonber« 
barer Steife tfl bprt bei fplc^em ^nfammen^ang mit leincnt ffiort 9on 92cit^arb bie 9tebe. 

*) ^nc^inger, ^ultud (Sd^ter 169 ff. 8tein, Oiefd^td^te BfrantenS. II, 68 ff. 
@(^nabel, Q^efc^id^te ber ))roteflantif4|en Pfarrei Sßfir|burg. S ff. 



Digitized by 



I 



35 



S3igtum ©olj^urii nun nnc^ bcm eifrigen (^org öon .^fjiieiu 
berg 1587 ber noc^ eifru]ere ^l^olf "J^ietric^ Don ^Haittenmi Sifc^oj ge- 
loorben. (£r tiecfu^i: mü uugenieinei: Strenge feit 1588 gegen bie 
$tolcftonteii.^) 

SCe|nU(|e Vorgänge ereigneten ftc| um bicfe ^\i \xi $lugd6urg unb 
9{egcn3(urg, toeniger lourbe im Sidtum <Std|ftätt unter ftafpar 

t)on '^etfenborf angetuenbet. 

3n '4>abcrbüru refot^olifierte S^ljcüöüi uuii t^üi^ftcubcrg jeit 1585, in 
SRönftet unb .f)ilbeg^eini CEljurjürft (^nft uon Siödi feit 1587 bejiu. 1590. 

3ßenn in ber 9Jä^e unb in ber Jerne eine ©egenteformation 6c= 
trieben würbe — warum f oUte 9teitljoib mit (einem 33i)^tuni ^urücfMeibcu ? 
(ä)ab i§m ja boc^ nad^ feiner $lnftc^t unb nac^ Ruberer i6etf))ie[ ber 
lülugdBurger SSeltgiondfriebe bom Saläre 1555 bod bagu, ftettie ja 
auc^ i^m bod jeben ®inigungi^uerfuc§ mit ben ^roteftanten a6(e|nenbe 
unb auf ben alten l^ierarc^ifc^en 5lnfprü(^en bel^arrenbe ^ribenttnum bie 
SfwfgaBe, bie ^ejer 5n untenoerfen ober aut^^uiüticii. 3"^^"^ ^^^^^ 
S^eit^arb bnrdi feinen 93if(^o^3eib nuc^bvürflidj ner^^flirfitet, bie ^äretifer, 
^c^i^matifer unb äicbcUcn ^u uerfolgen unb ju bcfäm^jcn.*) 

Ucbcrbieg feljite eö nic^t an Ermunterungen Don mancher eette. 

äßttnblic^ l^atte l^ie^u ^ifc^of S|uUud bie metfte unb befte belegen« 
^eit, toetC S'lettl^Qrb in fetner (Stgenfc^aft ald ^om)»ro)){i oft na<| Wks^* 
Burg iam. ^ Benü^te fie mit (Erfolg. ^) 

©elbft ^atfer 9?ubolpEj II. ermunterte tro| feiner fonft nic^t gerabe 
immer gleicftbleibenben rcligiöfen ©efiniunii] unb ber immer loieber 
bro^enben ^ürfengejai^r ben :^i]c^of nluitijurb ^ur Q^egenrejormalion 

») «ante, 1. c. 132 ff. ^ticoe 15, 185. 

^älfc^lu^enpeifc behauptet i^^anffcn, (^efc^ic^te bei bemfc^cn l^offr« V, 224 f., 
bafi ber ^otcflantitinii« unter S^olf 3)tctn<| oon SRailtenau fic^ nngenört cntnidUtr, 
itnb bat btcfet Stfil^of ein ^eiit^lei tm* 

*) Vtb 92ctt^tbiS: „ Härotico8, sehiamaticos, rebelloB pro pMse 

persequar et impugnabo . . ftr.'ltrc^. Samberg. IBa^t k. 

*) ^uXm an ^erai^g 9BiI|eIm 17. Wkt% 1592. 9{eit^'arb, ber in Sfir^burg 
ivar, i" fivc^eiifac^en üit er^ottrii. Serfe^ m&i, ba beni a\\o nat^gefejtf er 
»erbe ber fachen x^i t^un. |»ab in treulich beriuaiiet, fobil getont, er bfit ficam))teii, 
fo ivibcrtpctttiger retigion, nit^t jutoit ivottte in bie l^cnbt fe^en, ftlogt felbften iilcr 
nimiam comitatoM» prnedeeessoris " 

2)erfelbc nu tcnfelben, 1. Oftober 15ü^. ^>fcitl)avb irav iiMfber in 5[Bür^6nrg. 
„^Qi fic^ tn religionc öit ertotten .... .f^alt, baß mir einanber üerftatibeii, a6fr 
VK\x% 2(U(^nu§ geben, bafi af(bfr?it üif^ev in rcligione oerric^t jiuu anfang a(ö ein 
gutte seit luoor." (gtaat^'^ic^. U^huK^eit 214, 24ü (etg. Oc.) Stieoe 38», 

Kote 4. 

3* 

Digitized by Google 



36 



iiiib frofltc [eine .Dicnftc in v'luyjidjt/) eine ^lujförberinu], bic bcv ^\a\\a 
(nx\ und) ^^er^ci^^ung aller Siegalien, Ce^en uub SBcltlic^feiteu nu bcu 
S3ij(l)üf ''j lüieöerljoUe.^) 

9^cit§arb^ Colbige unb burc^grcifcnbc Sieitauratiou bee fatfjolifi-^eu 
(^lautend tourbe ^onberd noit ä^om, bod uon beiti <^tatib kt Dinge 
im 8t9tum ^otnBerg genau unterticltet nmr, brittgenb getoünfd^t. lieber« 
l^oU f)>t(K^ $apft (Stiemend Vni. oud, tote fe^r i^m bte 9(udrottung 
^äretifcöer ^erfc^rt^eit unb bte 3"5^wrffü§i""9 ^cr ^^erirrlen gur ©cerbe 
bc§ $erni om ^ergeu liege. Ilm eilten 5^eiueio jcuieö iIl>ofjIiüoücnö 
511 geben unb nor nÖcm basd geiüünjäjic ;)ieitauratton^>wcrf in ?vtnf>, 
Dringen, erteilte ^leuien^ bem ^ifc^of ^leit^arb uitb be[{en «^ufiragaii 
bie (Stlaubnid, ^e|et 3U ah\Mmn^) 

^uboTj}f) a» yieit^arb d. d. ^xaq, 10. gcöniar 1593. ^.«Strt^. 93anibevfl: 
91cUgionö^;)ufk>nuatiDn im ©tift5i*Qm&erq 1555— 1^>81. ^aScifel 9ir. t». 7. ^vob. {^op.) 

«) l^c^ciibricf naifeis aftiiboH)^ für iöif(^of ißcU^avb, d. d. H^rag» 26. i>io* 
Ocmbei; 93. (Cr.) ih'.<=^^trd}. isöamboiij. 

") JRubolp^ an 9?int^aib, 25>. i>iot?em6er 15n;i ^'er Jtaifct friräfiitt, bvi^ „bic 
tägliche erfatcnfieit Iiiibcr uitv crempcl gibt uui? jürfldt, in luas ücrbcvblid^c 

jcrüttiing ticl tKiilirfic uralte SiifTtiincjcu bc$ J^cpligen Üiddjt^ ^ciitfd^er *i)iation gc* 
rat^ien, iii'o icircil^? bic ^Wf(tiLn>c iiiib (Mciftlidje Obrigfeitcn nit binrf) trnd5enbc eiubfigc 
forgfcittgfeit bicieniiic niciuifl i'o bctj jitiv(t)ifcf>fm pbcr Sl^fltlicbcn iln-fcn ciiiiAlciciu'ii imb 
beffelben üerfai'fuüi} iabejattini, HtHciimg abftcUcii iiiib um bicfclbc uciiiMvniiui bciJ uou 
SlIterÄ funbirtcn ©ottcSbinHö and) bcu '4<clitifc^en ^uiiaiitt ^ii '>Jlott unb abfaü jie^cn." 
9htboI)>^ frimwvt btit $<ifd^of an fein Sd^retben t^om 10. ^ebniar 1593 unb 6ctont, 
tote ße6 t9 xffm wBxt unb wie fet|r er ti tonnfc^c, ba^ tnon im @Hft Sattiberg „auff 
etn^fligc ^flanaung ber alten (E^rlflli(^ cat^olif(^en 9teIigioit mit biet« bebfid^t ttelt" 
unb audf fonfi gute Otbnung gehalten ivnvbe. (St ffobt gute ^offnttng, baß 92eit^avb 
fcinetn «bon <Bot »otbegabten oerflanb na<^ 3U ]iMfm l^lfamen »etdl^ einen treit« 
eifetigen bocfab'* ffCiU, (Sr |dre, bag befonbecd im @tift Bamberg eine groge Unorbnung 
eingcrtffen unb baS ^Ijcfermieren I^öd^flnötig fei. SCtö „obrifücr ^bpocat unb t)orfkc(et 
be8 ^cpligfu dicid)^ Stifftuiigcn" ipüufdje er nun, baß *^ifc^of 9?cit^arb „al8 nunmehr 
bc5 ©tifftS orbenli* fvitnlteS uub v»ou I^öd^fteu ®aift: uub lycltlic^cu l'iagiftrat ein* 
grfc^tc? unb '^cfrfttijitcS Ober^aubt bcö aubefo^Icucu ^ivtcuambtS getreulidj ©cbraudj 
unb in ^Kclii-jicm^^ unb *^vctnm[ad)oit mit notweubiger >}ieformation ffirjnfdivi'itcu leugcv 
nit fi'uinc." @d;licnlid) lunfpric^t jHubofpft iiMcber^olt feine .'pKfc, »uonn ndi ^cmaub 
bcui 5lHf(^of bei folc^cm tifcrf l»ibev|c(jcu »ürbe. (tSo^j.) «r.-3(r(^. Si^ambcvg: Correap. 
tt^mp. etc. 

*) Breve apost. forn 12. '.Hufluft ir>lKl „ Nos, quibus iniyn'iinis 

rordi "st, ut oiimi.s hacrt'tica pravitat; <■ in«*ntihn}j hoininum tollatur vt oninoH 
aberrantt'ö ad caulaui Douiinici gregis »edulu rcilucaiitur cunctonimqu** Diristi 
fidelium saluti provide consulatur, Auct oritatc apo.stolica n*>hiü euuiinissa 
cidüin Pt' Tuae et dicto «'ius Of'ticiali siv«' Vicario in Spiritualibus generali 
inäolituni, vt ontneb et fpioHCunque dictue BanibergfUbis Civitatis et Diöcesis 



Digitized by Google 



37 



Q$epif)eiitlt4 ^ob (]^Ietnetid ^x^ot, bab ex ben (^tfcr 9>2eit^orbd 
Jim bic fat^olifc^e Sad^e, feine ttc^te i^Bmmigfeit unb fein t^xhcxt^ 
Ccften fcnne unb nid^t beti rtcrinc^fteii g^^^^f^^ ^^H ^^^eitfjarb toie 

liiei)cr gauj bcfonbcrö jciu für bic (S^re ©ottcc*, für {xrftclluiiö unb 
©rljnltunt^ bco fatljütijiljeu ö>lnu6en<J Bencifteil fei,M iicriäiimtc ahn 
(lud) nidit, i()in ade ertüiefenen 55e(^üuftic]iuu"}cn liüv,^ul)alten. '3^n^u 
rechnete (iUnuui^ fein ((Eintreten für ^ieUljnrb in beffcn ilonfliCt mit 
$crjog S33iU)elin \'. üon ^o^ern rtjegen ber SSürjBurcier !X)onipro^ftet> 
iinb bie @^unften 9^eit§arb9 getroffene d^tft^eibung btefec ©txeitfroge, 
bann o&ec ouc^ bie (l|auptfäiitlt4 burd^ ftontrotierfett mit SBil^elnt t»er« 
^öflertp, nnnmefit erfolgte) 93c)tätigunfl ber S3if(^of0iüol^t nnb bie 5?er* 
Iciljuiii] bcu ^^ottiiimg. 25iJenn er bic4jal5, meinte Giemen^, oom 33i)rf)of 
9icit^arb f)offc, er tticrbe, biofe iiicfit geiüö^nlic^en 333o^lt^otcn fo^ufagcn 
Ucrgcitenb, ^ui* (^rfüKuni] feiner ^^Mfrfiofs'^iffic^ten nuitit^cr, ficgeiftertcr 
(sollicitus) fic^ seigen, fo tjnbe er ber %Hip]t > ein tDo^lbegrünbete« 9iCf^t 
ba^u.^) ^11 [otc^em Vertrauen unb fraft feinet ^irtenamtö fon»te in 
bem ^eftreben, ©oUed (S^n unb ba$ 0eil ber (Seelen f^rbem, tootte 

Vf>l ex aliis partibus, ubi haereaea impune graMantur, ad eam vel ad eiua 
Officialem sive viearium generalem in Civitate tarnen yel Diöceü Bambergenai 
conatitutos seu residentes sponte venienfps iitriugqiie sexus tarn laicoa quam 

Clericos seeularei« et euiu^vi;^ orcliuis RegulareB häreticos aehiamaticoa et a 
fido catholiea nborrantct* illoruiiique ciedentos non tanien in haoroso? ot 
orrnrfs r<>l!tp<o>: Mi* quibiis nihilominu.'* Rnrns pjuiM Köster papa seu paeruin 
clic'tJie Inqiiisitionis officium oonsulatur) poetiiteiitos (nii(l<'m nl» excoiminicntionis 
susj)Pn>«ioTiis ot intfrdicti aliisque Ecelpf^iasticis sf'nt«'iitii.s c^nsiiriB et po^-nis, 
(inas proptt-r liaeroses incnrr'^rijit, duiiiinodo eurd« siiiR-eio ac tid<' non iicta 
corain Notario ac tes^tibns publit e vrl privatim .... anathematizaN «^rint et 
abjura vt rint lu- in gn iiiiuiii saiu tao matris Eecb'i?iat? rt'cipi et admitti humilitt r 
postnlaverint .... per se in utroque foro absolvere et in gremium »ancta»' 
Matris ecdesiae recipere et reconciliare." Untnr^etc^net tron (Jfitliui ffntimiuiB 
(Sarb. (Or.) ftr.'Sri^. Bamberg: Codex conHtittit. Bamberg. 

Bri'vo upost. üom ©cptembev löH.'J. l^oin ^Bifc^of luirb mitgeteilt, bag 
Dr. ^anfraj ^ot^ättnhatif bie i^eftätigiuig bei '^ifdjofi^iua^I fiberbiiu^t. fßon 9{ctt^rb 
nirb gerül^mt: „De catholicae siquidein religionis zelo, de sincerae pietatia 
studiis et de yitae etiam tuae integritatc iatndiu ccrtiores facti .... hiia 
votis satis faciendam duKimus.*^ ^t^Q Sif^elm fei geneigt, auf 92eit|atbil Sünfc^e 
megen bcK SomiiroiJftet eingnge^en. Ulm (Stniguitg mit btrfem dürften fei f&r M 
SieflaurationjSMCTf bon grd^t 9Bt<^tigfett (»id enim ad divini eiiltna restitutionem 
et catholicae fidei d(*fcnsionein maxime pertinens tu optime intelligis"). — 
„. . . . divini culttts inataurandl et catholicae tiu-n(bu> studio tiagrasse te 
Semper et nunc maztme flagrare miniino dubitamus." {Ot,) fkv.^ütdf. Imberg, l.c* 

*} cf. ]^te$u unb 3U ben folgenben S(ui(f(t^rungen : UrhinbUc^ Beilage I. 



Digitized by Google 



3g 



er bein ^ijc^of '^kiil)nrb 5U (Einigem, wa^ tljui über bcii ^tanb bed 
Stdtuitid BamBerc} tion gloubtaiitbigen ^Beuten ntit()cteilt toorbcii fei, 
^erBeffetungd* uitb @aiiterttttgd))otf4lftge machen unb bie Seoc^tung 
berfeisien bttngetib em))fel^Ien. 

$opft C^Iemenl bemie^ ben iBifc^of ^{etttocb 5unöc^)t auf bad 
S5etf|3iel bcS iSBütjBurgcr 5>ifc^of8 ?[uliug. bcffen gcgenieforma^ 

tovifclicm ei[oIgveic^cn '^orgctjcn lja(ie mau bcii umüibcrfpred^Iic^en 53o' 
UH'io argumenta firmissima), lüie nü|lic^ 5111* §Iu«frottung (exstir[)are) 
öcr .Hc^er, jur iöefeitigunfl oller aj^i^rouc^c, jur SScfcftigung eincö 
i^laubend unb bed reinen ©otte^bienfte^ eine forgfotnc, oom $tf(i)of 
felbft oorgenoitttnene ^ifitation ift. (Binet folc^ nitttgen unb ^tuetfci' 
tUn^(M erfolgret^en ^ifttation ftfinben im f^istum 8ain&erg feine 
größeren ^inbemiffe entgegen aU in SBür^burg. 92eitl^arb fönnte ft(§ 
bemnoc^ mit bemfelben ^u^m in ber ^elt unb bem gieic^grogen ^^cv^ 
bienft im Gimmel luic ^uliu§ frf^niiicfen. 

53ei einer )o(d)en (^(aiik'nf>vc[tnurntioii u\n\]k uov nllcni ber fjö^cren 
^eiftltc^fcit unb Jlkamteufc^nft ein bc|üuberei> ^2lugenmerf jugeioenbet 
toerbcn; bcnn, wenn bort ein fejerifc^er öieijt l)errf(^e unb biefe Sc§moc^ 
(turpitudines, scandalosa, probra) nid^t defeitigt toerbe, fei n^entg 
Snic^t ben SInbeten gu l^offen. ^ie fe|erif(|en l^ül^mn jß^Ierifer 
unb SSenmten feien, auc^ toenn fie tont Wbe! loftren, unb monc^e meinten, 
fte fönnteu oljue ©cjai^r ni(ftt ent(Q)[cii luerDen, bodj fofort 5U befeitigen; 

fei iiid^t 511 billigen, bofe ein .^irc^enfürft ficft uon l'cuten bicnen Inffe, 
bie ben Unterivuui ber .^ird]e luolfen; fo!rf)en *i>3?enff^en, bie bem n(U 
niiid)tigen (^oti untreu ftnb^ £i)une übrigen^ auc^ fein Vertrauen entgegen« 
gebrockt merben. 

dleit^arb fott fic^ bie ^uridbiftion in feiner S&eife fc^m&tern laffen, 
foU in puncto iurisdictionis etn^a n^tberftrebetibe H^anonifer burd^ anbre 
erfejen, im ttieiteten nttc ^fnrreien mit fat^olifcfie» 'i^rteftem Befe^en 

unb bo«{ "V'oU ;^mnc\n\, imw .V)öreii l)äiL't;jd)ei iueöu^icii ab^ulaffen. 

*Dnniit ber tllioiuiel an taunlid)eii ^^rcbigeru meniger gefüljlt tmirbc, 
riet (£(e?neiu% biu^ vom ^in\d^o\ ^inft gegrünbete (»eminnr pflegen, 
5U öergvüfeern unb bie bemfelben offignierten ^]>rüOentualcn ber brei 
^t5fter ^^eufirc^en, ^c^lüffelau unb <&t. ^^eobor ^ur ©eelfotge t>tx» 
menben. SBeit aber biefe^ ^eminor besügUc^ ber rectores unb prae- 
ceptores Oiel ^u n^ünfc^en übrig (äffe — einige berfelBen l^ätten fif^ 
l^uf^enb tferberbenber, nn bie Oeffentlic^feit gebvungener ^fnnbnlrtcfdji^ten 
)ri)ulöu^ litiiiac^t - , )ü legte (Jlemene bem ^^ifd)ot mil)e, lu (iiiuni^ung 
SU sieben, ob nic^t beffer loäre, bie Teilung den Tätern bec ^t- 



Digitized by Google 



39 



fe(I)d^a}t 3^1"' bnvinuen am (^eüBtefteu feien, ansuDovtrouen unb 
i^nen ein .^oQei^ grünben, ^ugleic^ aber auc^ bie eDentueUe 'Abneigung 
einiger ^o))ituIaxen gecjen biefcn pait crforfc^eii. 

^egen htt coUatio beneficiorum ermahnte (Siemen^ ben äSifd^of, 
mit Sorgfalt unb ©ered^ttgCett 5U betfo^tcn, unb toünfd^te, bag ba§ bem 
apoftolijc^en @tul^l Bei ber ^Dotn^ropftei, ben bret genannten ÄoUefliot* 
ftiftcn unb einem uierten in J^ort^^cim ben beutfdjen ^onforbnlen i]cniäfj 
5U|tcljcnbe 9icrf)t uuflefc^niölert uerlUeibc. il^'i^on ^Befe^unij bcr übriijen 
^^^cncfi,^in! uerlnngte (ncmeii^' peif^i^e -Benrfjtung ber fmionifrfjen 5?or- 
jc^rijten, bautit feine burd^ ^Itei* luib Ükfinnung nutauglicl^en ^eutc 
(pueri, sacculares, hacrctici) bnmit betraut toUrben, unb Simonie 
(beneficia intcr se commutare, divenderc, resignare) untetBlie6e. 

d^feinend emöl^nte, er l^fttte gehört, bog im )6iStum SamBerc) 
fc^crijc^e 93emnte oft ^u ftreni] unb ungeredjt qe^cn ©eiftlidie »erfahren; 
bofe 5ur Sc^lid)timi] uoii Stvcltigfeiten unter ben I). ^ungjiauni lüeUlidjc 
Ceute t^ütig lunren, ha\] bicjcii l). Sungfrauen fjiovauf fjäretifc^e !Dicucr 
unb 9(nf)ef)er (^o(^ebcn; bafe in .^irc^eii unb .^irdjl)üfen ufjne Untcrfd)icb 
nuc^ ^ärettfer begraben; baj^ ^opulatioueu kat^oli)d)er häufig m\ ^äre« 
tifc^en '»IJrebigern vorgenommen tQurben — lauter ^orfoinmmffe, toelc^e 
ber fot^olifc^en Sieltgion jum größten ^oben feien, ^ergemid erregen 
unb borum nid^t gebulbet toerben fönnten. 

I^omtt bieg olleS fünftigl^in gebeffert unb wmieben njihfbe, bomit 
olle, ob (iei[ilid) o^er lueltlic^, unter bnc^ auiViüiöcmÜdj faujte ijoc^ bcv 
^önljl'ljcit unb (ijeredltigfeit (suayissimo v» ritalis honcslatisquc jugo) 
fic§ beuteten, erma^nle Sfenicnc^ öcii ^ifdjoj, eine foiijfQltige iBifttation 
an^ufteUeu, bie fo (nnoe unterlnffene Diöcefanf^nobe öfterd p ueranftalteu 
(cctcbiarc) unb befonbere ^orfc^rifteu gu ge6en, von meieren niemonb 
abmeieren btlrfte. 

9}i(§t minber Eröfticj fud^te (S)(emen9 ben ^^ifdjof für eine Salbige 
unb energifc^e Sieftauration be^ fat^olifc^en ©lauben^ in ben färnt^ifc^en 
3^efi^unöen ^ambert^'ö btcjtijicin unb fprad) bie Ueber^eugumj am, 
bafe aud) bort bei ^^Unucnbung uon (Sorc^falt, (^rnft unb 33el)arrli(^feit 
ber Status quo ante toieber^ergefteflt toerben fönnte. ftettte auc§ 
in ^udfic^t, bafe er bie benod^barten geiftlic^en unb utitlic^en gürften 
angeben merbe, bod $or|aben ^u unterftütfen. ^öc^ftnötig [ei freiließ, 
bog ber bifc^öflic^e <Btott^a(ter bafe[6ft gutfat^olifc^, Seler^t, t(ug fei 
unb angemiefen tt^erbe, bem Patriarchen Don Hquilefo ober beff en ^oob« 
jutor, ber ben nudbrörflic^en päpftlic^en 5(uftra(^ jur üL^orna^me einer 
IHfitation erljuiie, mit 9iat unb XljiU an bic ^aub ^u geljen, bamit bie. 



Digitized by Google 



40 



ricfiti^cn ^Oiittel iioijcn bie bort üBer^onbnel^mcubcn Äcjjcvcicu mit ücr* 
einten Eräjten angetücnbet luiitben. 

(Sinen ^ec^enreformatton^crfoig §ielt (^(enien^ tiuT bann für fielet, 
wenn ^eit^axh biefe pä)>)t[t(^en ^ngetgeige l^eac^te; loenn et, um !S)ec!uno 
l^aben, bem toon feinem Vorgänger toerfaffenen' „fnt^olifc^en 8(iub$» 
Berger 8«nb" ^) firf^ aiifc^üefec unb mit'bem 'ger^oi] ^l.ii(I)elm t)on 93fltjern 
lüic mit bciii 23}iLliüf \^s^ühi^ üou ilBür^Ourg in eiu^c ^HTbinL)iui(^ trete, 
bie für il)n 'Jtcitljaib) nur etjrcnDoß, bem ^hi] u'iner 3'i-*u"'"iiö^^'^^ ^"'"^ 
bcr Unüjvcii :}iVliiiion burcfi^ueii förbmiicf) jciii iuiiiUe. — Ue6erbieo uer^ 
fieberte ber *!)>apj't bem iöi|d)üf lUeitt^arb für ben galt ber !Durc^fü^runrt 
folc^er ©egenreformotion feine §öc^fte CMunft unb grdgte (^nabe. 

$on S^xt S^ii erneuerte SRom feine (2h:munterungen ^ur ®egen« 

teformatton unter ^intoet^ anf bie burd^ bie ()(eic^nrtiQen unb gleic^« 

^uertigen t^einhe be? fnt^oliirficrt ^Imibtn^, bie Äej^er unb dürfen, fiCier 

bie .Stirere IjcraujDefdjiuürcnen jiiiuHini ;Jeiten. gm 33reüe Uüiii 17. 2cp^ 

tewkr ir)V)4 iipoftropliierte C?(emend ben ^^ifcfuif: „(Sind cnnnvtcii, 

einö verlangen ipir, iiiimlid) cncviii|d}e '^Hn-tcibti]ung ber fatl)oli|cl)cu 

9Jeligiou, giirberung tskiüeifbienitei?, i^Nerbcjferung ber bitten, nameut* 

bei ben ^{erifem, weiche atö „©ol^ ber (Srbe" burd) inufter^aften 

iS^nM auf bie $lnberen luirfen müffen. ÜDn fte^ft, iieber trüber, in 

totlfl^* fläglidje Qnttn \mx geraten pnb: bie fat^olifc^e Sfird^e loirb Don 

Äc^etn unb Stiirfeii, bon fteten f^feinbcn djriftlic^en Sfiamend ßeftürmt; 

überall bvoljcii Mc ö^'^tV^''^ (^>ejnljrcn. ©Ott muft uei|ö()iit lucrbeii; bie 

Sünben ber l'a'nfdien Ijnbeu feineu Qerec^ten l]üxn liermiöi^ejorbert. Die 

müffen nun mit bem beften 23ei)piel Dorangeljeu, luelc^c ^um 2lmt beö 

.f>frru berufen unb befteUt finb, für bie Sünbeu bei5 ^IMU^ )u opfeni. 

2ai !S)tr bie Deformation tvie nic^td anbered angelegen 

fein . . .r «) 

*) dum Üanbd^erger ^unb cf. @ttei»e 4 ff.; 16. 
*) Breve apc*8t. t>om 17. SrvtembeT 1594. 

, UnuDi «peetumus omnes, unum quaerimusy catholicae eeilicet 

religionis propngnationcm, divini ooltus augmentuin, morom emendationcm, 
praesertim in EcelesiaBticis penoDis, quae voluti sal terrae vitae innocentia 
et virtatain omniuin saporo alios condiru debent Vides, frater, in quae tf^ni' 

pora incideriinus quam acerba (juani luctuosa. Elcclosiu catliolica un<li(|ue 
oppngnatnr ab liaert ticis et Tmcis, p«'rp«'tin.s nominis christiani hostibus, 
niazima omni «-x parte iiitininent pericuia, ])laeandti8 est Deua, quem pt^ccnta 
hoininiiin ad iiistam iracundiaiii provocarmit, sod oos praeiro «'viMiiplo 0])Oitt't, 
<\\n in aort<Mii Doiiiiiii v«>cnM simt, qtti ])f(*«*;(t;i )io}uiH (•4)inf<-ltint f».\ popiilo 
aHsiiinpti pro pojnilo fonstitiiti stinr, iir uÜ'i'raiit !)(iiia <'t sacfi ticia pm ]MMT;ttis, 
Ad i'oforiiiutioiiem igitur incumbci pruebo uiitein to iptiuiu in onmibus oxenipiuiu 



Digitized by Google 



41 



gilt ba$ ^a^t 1594 luav ein d^cidj^tni) nnc^ S^egen^l^utg aitS- 
geff^tiebeit. C^femend §offte bie tlitiDefenl^eit ^cü§Qtb^, um ^ecfönlidl 
mit bem \pi$itfl baju (eouftnt^jten ))äpftüc^ett 92unHud Subot>tco ä)l}abtu55o 
(3ff(ibriiHu8) fiBet bie ^ettenwfoniwtton ücr^anbeln. SReitl^örb mnr 

nU\}i cijdjit'iicn. Xct^jalb [djirfte ^Iciiieiii? bcii 5?ifcijüj uon Xxkx, 
Octoüiuö, im OftoOer 1594*) md) ^BamfnnL], um mit bcm ^Bifdjoj 
kfonberd bog für eine 5Sifitntion 5^ütic\c unb '^ii'4Uic^c beraten. -) — 
Ü)?eit]^arb bnnftc bem ^apit für bie 33eftätiflung bcr ^nljl ^nni 
^i(f^of unb für bie ^elaffung bct ^üv^burget ^om^to^ftei unb oerfprac^, 
feinen ^anf füt folc^e (S^nabe bctburd^ 5U geigen, bofc et bie il^in gc« 
geScncn (Srmo^nungen unb praftifc^en ^infe beachte. (I^Ieic^^eitig tonnte 
er Berichten, bofe er beieitd einige „SöiJlfe" b. 1^. feftertfci^e ^rebiger 
mit @ottc^ .Sjilfe ucrtrieden ftnbe. @r tuerbe tum niirfj bie ürnicicn nic^t 
lönger bulbcii, jobalb alt' möi]Iid) eine ^ifitatiou bct' .S^fcmo unb beiJ 
'l^olfeö Deranftahen, qucI) bem ^)ic|*tQurntionöiüert in Slürutl)eu (eine '^tuf- 
merffnmfeit äumenben, fomic bon i>om ^^opft gcmünfci^ten ?(nfcf)lu6 on 
^il^eim V. ^»oU^ie^en unb nac^ ^töften $u unterhatten fuc^en.'^) 



bononiiB operam, quod te facere confiditniis, et ut impeiiBius faeias hortainur." 
((So)».) 9x.*fLTäf, 8ambtrg: Corr. temp. haer. exst. 

(&mp\il^m%t>\^nUn bf« 9Rabnttiu» ffir Cctaoiu«. Xnmt, K. Oftobtv 1594. 
{(iop.) fir.*S(rd^. Samberg 1. c. 

Breve apost. r>om 17. ®tptmUt 1594. (SknienS ernannte, tt ^attf 9Mt' 
^rbS Stnwrfcit^t auf tcni Sjcid^iStact fc^r gcivünf<^t, um mit SRabvutiiiS übcv baiS }U 
ter^anbedi „(|iiac ad vin<M)m istant fidoi tiiao cn>ditHin excolendam pertinenti 
ut tu noBfera etiam A))08t())i<-n aoctoritate adjutiis tanto majore cum Hiiiinaruni 
fructu oj>»»rafn ot (lili;^'r>nf iniu tiinm in oius spirituiili ciiltiiin follocares." 2)amit 
nun bii§, \m& er (Clcmciie') luüiiidH', iticfjt nnfgchafteii auiibo, fd^itfc ov „vonfnibilcin 
fratrein Octavimii i'piBeo|)n!n Trinrii-ciigcni. iKistniin «-t ;i jiostf »lirat' .sedis iiuntiiuii, 
spec'titta prudentia liominnni ' t zt-lo pi;it'<litiim." „I» t«H iim imiltn nostro no- 
mine cominiHiieabit, qiiMe a(i vi.sitatioiiem istius ecclosia«' pKjf^eipiendiuii et ad 
cetera efficienda pertiiioiit, de quibuf^ ad fr.itoniitntem tuam Hciiptnm est alias, 
ut Dei gloria (^t animaruin salus omni studio pitunirctur, prücipue vero »alu- 
taris cleri discipHna restittiatur . . .'^ (ef. 'Olotc 1.) 

*) 9{eit^atb an '^apü (Siemen« 29. Oftobct 1593. „ Aliquot enim 

adjuvante Deo lupos, haereticos concionatores puto, ex ovili meo eieci, expidi, 
fugavii reliquos eiusdein Dei beneticio, quantum in me erit, amplitts et diutius 
non sinain graasari.* — «Quam primum clerum et populum meum vieitabo.'* 
— „Tantum quoque abest, ut veliin amicitiam, quae inter Illuatrissimoa Ba- 
variae ot antecoBsorea mecs mnltis jam annis interccasitf diasolvere, ut etiain 
vebemeatiua cupiam eam usque ad oxtreinam vitao mrae Dlem aartam con- 
servare, augere, eolere et propagare.^ ((So^.) ihr.'9(r<^. ^^amberg. l c. 



Digitized by Google 



4S 



Smittv 9(5f(^ttitt 



Ilm bie „SlbgefüUeuen" uub „^L^crirrteu" jum fat^ülijc^en (^lou&cn 
5urü(f5ub):inQen, gab ei^ ^loei ä)?tttel: ^ele^tung unb ^mait; jencd toat 
in (S^lau6eit$* unb QkioiffendnngeIegenl§etten ba9 tiQtfirlid|e, aber f(|toiengete 
unb meift t)on nic^t M (Erfolg Degleitete, btefed bad (ett^tete 9labifaU 
mittel. Beibe Yottrbeti tn 92ett^atbd 3^^^ ongetuenbet; bem einen folgte 
auf bem f^uj^ ba^ anbiic. 

Diefcn Söeg befc^ritt fc^on feit iv'vmuuer 3^^^ ^^^^^ 3oftönne^ int 
(Gebiet uon .Slloftev ^0115 im (fintjerftanöui^ mit ^uiim uon ^IMii^Diirg 
nid X)iöcefon^errn unb 9^eit^arb non ^Bambeii] al8 iJcrritoiinlljeun. 
<£i* gebrauchte fc^aife, tief einfc^neibenbe ^^ngregeln (u. 0. (Snt^ie^ung 
ber gemetnbiic^en Stec^te).^) ^te ^eineinben befc^werten ft(§ bei 9>iettl^arb, 
loorouf biefeY ben ^bt wegen bet 9läl|e bcd )>roteftantiff^en ^(|fen jur 
33orftcbt mahnte.«) 

Studj ^^ibt 3o^anii \'. uon Mluftcr liünijljnni uui) jciii l'uigifter 
9y?i(f)ael (&pät^ bcförnpftcn cihil]! idi mit Söiffen unb Söideu 'Jieit^arbö 
bell *^).^roteftQut^ßmuö bei bea }>ilü)tciuntcrt§anen. ^ie unb mit i^nen 
^((citljarb tuurben grober, ja vo^er (ä^ewattt^oten befc^ulbigt. ^<^ne^ bitten 
unb Silagen bei: Untert^onen mar üergebli^. ^kit^arb lobte ben Vlbt 
für feinen H^^iff^r unb vieig" unb ermunterte i^n unter ^inmeid auf bie 
gbttlic^en Ser^eif^ungen ^ur ^el^arrlic^feit. $on Wi^^l <S^ät^ ^örte 
ber 35ifc§of gern, toaS er „in SBibcrufferpflan^ung unb forttfe^ung ber 
aleiu feltginac^cnten religion" tljuc, iljn ebenfan^ ^ui tUu^bauer auf* 
forbeinb unb ben bijc^ufUc^eu ^c^u^ uer^eigeub.^j 

:3o^nnrd an iRrtt^arb 19. Q^axmax 1594. ar.'9(rc^. ^ainacrg: »fitgton«- 
aiigrlc^rii^eiten Uv <9finetnbc .^evvctl). 

*) 92rit|arb an bot Vbt au SBans. Unbat. Hop. l «*. 
*) 9httiarb an Sl^t Ofol^anne« 24. ÜRfir} 1593 (au3g. Cr.) 

n n Vbt ^oNtneS 26. :3nnt 1593 (C^pp.) 
ft(agef(^rift von „35f^lit}, .Oc6fr|borff n. (Jonf." an M ftanniicrgcvid^t in Jpcticr 
2i>. September 159^. ftr.*tlrdf. Samberg: Surgflatt, (Srap|»enYoba unb anberc 3)orf« 
f<^afUn contra Samberg. 



Digitized by Google 



43 



Ibas am 8. ge5ruar 1592 evlaffene fc|arfe gaftenmatibat Btlbde 
bie $rftltiiiinanen btr ©egeitTvformotiott iHtit^TM. ^iefed 9Ranbat 
mutbe am 6. 1593, 11. f^e^niar 1594, 3. Se5rttar 1595 unb 

30. Qnnunr 1596, alfo immer nm Einfang bcr ^^aftcnjcit, 9kue 
eilige) c^är[t.*j Seine Ueöcrtvetung luurbe ftreug beftroft.^) 

3ui crften 53icrtel bcö QöO'f«^ 1^94 präcifiertc ^Jeitl^arb bie 
unb ^rt ber im Saufe bed |altenben „^\U unb ^^^ttög^** 

eine Slnotbnung, bereu gegenrefoimatorifc^e Senbenj untierfenuBav ift.^) 

Offen trat bicfc -icnbcn^ bcveiti? in einzelnen iHirtifulnrucr(ü(jun(^en 
uub 'ccmal^nunc^en )ö, mm 9^eitijarb am 20. Viprii 1592 ^yii 

@)otte^^^aui!^rec^nung üou 3<^U bie Reifung gab, ben lutljeiijctjcn ^di^uU 

*) ür.^21v(^. i^ainbcvg: Co»lex constit. Bamb. 

*) ©trafmanbat rocflcii Ucbertvctuiig bc« (JoitcHmaubatd iu 0ov(^^eiiii 0. CN 

tolH-i iü92. 1, c. 

') ^^aiije Jcfttavie: Januar: yicuja^/r, brci Mlmu^c, ^i^ffobninq ^<auli (25.); 
gf cBruor: Öi(^tmc|, a)tat^ia« bev ^Xpoftff (94.) ; Wi ä 15 (3lpv ili ; Miuiijjuiiba, Jl'aifcvin 
unb Stiftorin (6.), ÜJiariä 5?eiluiifcic;iiii9 (2.").), Ofterii famt iVoiUag unb Ticnäitafl; 
Mai {^iini): '')^l}'ü\ppnü unb 3at»^bu§ (1.), ^. kvcuj (3.), „il^uffcrWtag", '^fingficii 
famt ilRontag unb Xienftag, {^rontdc^iiani, :^o^atuird brv Saufer, ^:pcter unb $aul; 
9uli: SRoria ^etmfuc^ung (2.), ^einrid^, l^aifev unb Stifter (13.), ^acobuS ber 
%poftt\ (25.); 9(ugufi: Laurentius bct SRfirtijrrr (10.), äRarift ^innnelfa^rt (15.)» 
9artl^oIinnflu» (24.); Septem 6 er: 9l?arUl Qkburt (8.), 9Rat^, IC|»ofte[ unb 
(foangeltfl (12.), «Sraengel SDtii^ael (29.), „Ott^omd bcf Gr^enfiel« ^iff^off«" (SO.); 
Ott»(cr: Simon unb Oluba«; iRovembcr: Mergligen (1.), SRartin, 9if0of (11.), 
2Rart& CM^tung (21.), Knbrea« bfr 9(pofleI (30.); ^ejem^er: 9Raria (SuififSngni« (8.), 
t^oma» (21.\ Sci^nac^ten (20.), 8tep^auu9 (26.), do^nne» ber (EtMingeltß (27.), 
Unfi^ulbtgc fttnbicin ^28.), »förC^we^dung". 

$rcbtgt unb %mt waren oormtttogf }u feiern: üruubonnerdtag unb dftau 

frcitag; 9)7onta^, Dienstag, lD2tttwiMd in ber Ihreuimod^e; @rorg, 23. ^px'il; Wiax'ia 
SlMagbalena, 22. ^uli; ^uuigunba (translatio), 9. September; XUerfeeleutag, 2. 920' 
iKmber; ßat^rina, 2ö. D^ooember; 92ico(aud, 6. 2>ciem6er. 

<0an)< Bfalktttge : 40 Xage 00m Hfd^emtittn^oc^ h'\§ Cfterabcub incl., Sonntage 
aut^genominen; 3)?itttt)oc^, S^^'^itfl^l' »Samstag nac^ >HeniiniScere, ^fingftcn, „(Sr^cbung 
bc3 ^. Ärcujed" unb l'uca« (Ouatcmbcrfafttage): 9Watt)ia§ bcr SIpoftel, 35evtünbigung 
TlMiä, ^^fini^ftcn, ;;To^anno« bcr Xuufcr, ^ctcr unb "^aul, ^facobn^ bcr ?lpi?ftc(, 
Vauventiu5, Wiavid Jpiniinelfafnr, "J^art^olomäu^, Watbän^, kirnen nnb O^uboö, Slücr» 
Ijciligen, Slnbread ber Sl^joftd, IbDiua^, ^i'etl) nagten. J^icl einer bicjcr ^^afttage auf 
einen @onnta(|, fo mar am ücraufgctjcubcn s&auiötag ju faficn. 

J^Icifc^effcn war ccrbiM t; an i?bcm ^^eitag nnb ©ani^tai^ iibcr^ gan}c Qolix; 
älfarcnd bcr ^pangclift: .l'^otitaii, XicnStag, lljittwot^ iu bcr Äreujwoc^e. 

,,C^nrt()rr^n^en" ^b^^iflen blieb cd unbenommen, aud^ no^ anberr felbftgem&l^itc 
^aßtoge galten. ftr.«S(r(d. Bamberg. 1. c 



Digitized by Google 



44 



metftct ai^^ufc^nffen^) unb out 24. ^ptcmbct 1592 bem OBetfd^ult^iften 
tion Sam6ero Befahl,») ben ^rftbieottten ton Sal^borf, ber fid^ in 8ctm« 
6crß cinfc^leic^en tooQe, verhaften; n^enn er am 4. $(uguft 1593 bem 
S^oftner bon gorc^l^etm Beonfttogte, auf ben „^»ernicinten ^röbifantcn 511 

.^Qufecn" ^Tc^t 511 öcboti unb if)ii gefont^eu ncfjmen') ober untcv'm 
(^feid^en Datum öon bem 5(nitnionn 511 ^tieften ucrl allste, er )o{[ bie 
"•pröbifonten um Sßeiemain, toelc^e fic^ in biefer i^tabt unb aubercn 
bifc^i^fÜd^eu ^^fnrreicn „umBftreunen^ unb ire uernteinten ^actomente 
one fc^u öffentlich 5U obminiftviten unberfte^en" folc^ed uuterfogen, unb 
fic, faQS fte ntc^t gel^ord^en unb barüber „betretten'^ luiirben, „ju tat^ 
Ijhfft nemen** unb jur Untcrftü^ung be8 bifc^öjlic^en ':|>farrer8 ftrcnQ 
„gegen bie Derbrec^er öerf^arcn."'*) 

55on grofeer, tuicbcr iucitcvc ^\vn']c bcviiljvcnbcr 'i-^cbtnituug \mx bie 
^vneueruni^ bcc^ uon 5I3ifrfiof (Jruft crloffcnen (J^eninnbntsi, imcfi iucicfiem 
niemnnb „eingeleitet" unb fot)ulie):t toerbeu burfte, bcc nic^t kt^ulifc^ 
mar ober tourbe. 

«Solange atterbingd monc^e ^^etftüc^e, n>ie ber (Sionbentor in Staffel» 
ftein^) ober bet Staplan Don ^re^felb^), ed mit ber Sead^ng btefed 
($l^emonbQt§ felbft nic^t genau nahmen ober bie Untertl^anen bet „^unf^er'* 
nuf bog betreiben itjvcr .J)evi*en fi(| baiüber IjiiiJucgfc^tcu/j ^^ttc bicjc 

>) ^cmerfungeit 9Ieit^rb< ^tir <Botted^ii«im$nun(| dp« 3dl 20. 9)irU 1592. 
St.4i. 8atn% JRnmiWt 9)(formationdaften." 0ragmmta: t8((|l^ofeii, 9n(^, ^ufett k. 

*) ißrit^rl» an ben Cbeff<|utt^d6 in Imberg 24. @r^tem6cr 1592. ((£pt.) 
ftt.«9[rfl^. ^ambcrc). ,,SBermtfil^t( StefortnationflaYten". ^tMrfc 9tdiston9angr(r()fii^eitru 

tvn @tabt unb (Stift 3^ainbcrg. 

') Dkit^arb an ben ftaftner mi Jovdj^eitn 4. ^(ng. 1.093. (6pt.) ftr.Ȁr(^. . 
Bamberg. 1 c >}?fIigion5rffLn-matiün in ©tabt ttitb 'Ämt ?vord)l^eim. 

*) 9fcitf). an ben Wmtinaim mi Tilqkw 4. 1593. (fipt.) ^.»Slvd). iöam- 
bcrfl. 1. c. j)ieUgip:uovctoi'"i^f''^'i -'^'"t ^eisniaui. 

SBern^. üon @ied; an Dkitljaib 0. ©ept. <i^r. «^(vcf). 5^»anibcViV I. c. 
^ragmenta; ^cd^^offn, ^n(^ jc. Stntmovt ©icd^ö auf ein lnii^i3fl. Sdivoifccii, in ivclduin 
gerügt war, ba§ ber (Sonoentov Don <Staffclftein \^ntf»prif(fti' „iiitrciii;\im unb ciiiloiC'c", 

*) $ogt Slnbicü!^ (i[fovt t»on (fbmnauuftabt an Dicitl;avb 1;"). Jcbv. 95. ^T.»2lid?. 
ibonibeig. 1. c. (fbcvnianuftabt, 5KcIigion§fad^cn. 

^famemcfer iDt Sang in Sic^tenfeld an Dr. ^tntstl 17. 3aAuar 1595. 
l^ang (lagt: „Srifn dbn «n Dicten Ortten 3m Stifft nnb fonbciiic^ 3u (Sronai^ Qna. 
oSLni ^farrn ber ganzen ^ubtmanf<|afft ;3[berman uutorr^inbertt eingelail birbt, fo 
nnbevfangen fi(^ meine beDoI^ene ^fatfinberrn fflriiemMti^c brrer bonn 9(be( Unbert^an 
au| ge^tg j^rtr ^unt^m, bie fie au«^ bertaibigen nnb bertmten motten, mo^tn cfi 
gelange, unb tauffen Hinang in frembbe Pfarren, (äffen {tc^ copußrn ... unb fragen 
mä)t9 nat^ mir, fonbem »erlaben fic^ nff i^ic ^unnjcvn." iötttet nm ^Ib^ilfe. ^r.'Kri^. 
Bamberg. 1. c. (SeifUid^e nnb 9{eUgioniSfa<^n au Sic^tenfefS. 



Digitized by Google 



45 



SJJnfercQcl trot^ aiu^cbroljttni Strafen nic^t uicl (irjüUj.') (Jv)t alö „ftciff 
barüber ijcijalicn" luurbe, iüü^u bei' ^ifc^of immer luiebev Fräftii^ er= 
munurie, trug bno (itjemanbot uiel gur 2öieberfjcrftc(Iimfl beö faUjali)d)eu 
(sMoubenS Bei. 3" Sotc^fjeim §. 5^. iuurben infolge biefcö ^0?anbnti^ 
122 ^etfonen nUein im ^f^t 1594 fat^olifc^ gemacht.«) — Um ba9 
Q^l^emanbat 5tt oerfc|ftrfen, loutbe t^m rücfiottlenbe Shaft GegeDen. 9^eit« 
§orb 5efa§( ben ©eiftlic^en ober Beamten, aflfe bte, koetc^e fett 2 ^[^a^ren 
Ajodi^eit §fltten, o^ne fntl^ofift^ geroefen ober gemorben fein, tior^urufen 
uub itjucu bic ^Q^l äu laj'fen: biiuien turpem fat^olijd^ luerbcu ober 

i&uicn cu]cmumlic^en äiat erteilte ^ieitl)arb in einem baiJ (^^emaubat 
betreffenben goU burc^ bcu taftnet iion {^orc^^eitti bem '^'fnrrer uon 
(Sbermannftabt bei; im «gwetfei mt, toie et fic^ „gegen ^toti e^eiiertraute 
D'^UtnBergtfc^e leute mit einletbmig^" oet^alten fod. ^er 8ifc^of ^ütte ed 

^) l^ogt (EtftTt tu GbeniiauiiMt an 92nt^xb 28. ^xtm lojH. ftir.«9[r(^. 
Samberg. L e. QSbevmannftabt, 9IeIigiontfai^u. Slfm (lagt, baß im fCmt 9{eubc(f, 

)u (Ebeimannftabt iiu^ ^^rc^fclb bcm (S^cinanbat „nwttlg nad^gangen unb gelebt" loitb; 
bic meifien laffeu ftd^ an (ut^orifd^cn C vten ciitfegnen. — >J^eit^ai'b an ben Pfleger jum 
SJclbenftciu 17. S'ioöcinbcv 1094. (CSpt.) äv.-9(v(^. ©omberg. I. c 8lef»tmation 
•^Jeiifiau^, SÖeiSmain ;c. ?Jiitt)avb \-nc\t ben Unqcftcrfani einiger ©intuofiner f^cgen baö 
(i-l)cinai!bat. — ^farrOcnrcKv Vajig tu iU(^tcnfii'j an Dr. 5)en^eL ^^rcitai^ iiac^ ^ctcr 
imb ^^aiil t^uni) 1595. $lt.«:Hnt. ^nmberf?. 1. c. ©eiftücfie uub JKelic^ioii^fvidbcii in 
2id)Un\«li. L'attg flogt, bafj „contraljiteiibc "^^cifoiicu" fidi lut^erif* fcpulicrcii liefen. 

*) l^r.'Strt^. iBainbcvg. 1. c. Oicligioiiöicfoiiuaticii in ^o**^')"'"' t^erjcidjniö 
(außen flebt: 1594). 

^) ;3crüicutc iltüti^en in bcii ^)icfü^lllallüU£a^cu tili.-l'lid^. i^aiiibeigj, iuöbcjcitbiii 
^aScifel yix. 6 SiettgionÄrcformation im ®tift iPantbcrg ^lob. 6. @u))pIitation eine« 
SBoIfgang ^u(er vom 25. 9luguß 1592. — ^vagnicnta: Sßndf, ^ec^t^cfen k,i Qitte 
ber Mfl^mcii Untert^anen beg ganzen SCm^^tf Iße^betf^ ^interfäffen" an 9leitl|aTb 
äßftr} 1594. — 9lcfOTmatton S'Zcttl^aud, SBei^main k. 9{eit^atb an bcii pfleget in 
Selbenfiein 17. 9lobemier 1594 (Spt.). — ^tefonnatiDn in 8t«^tenfeld: ^famemefet 
$^ang an Dr. ^mi^l Festo oxaltationis S. Crucifl (14. ®e|»tembec 1595). Stong 
bemenbet Itd^ füt ben @tabto«gt fßanlud Üßitlac^r, bei fic^ augrr^atb 8t(^tenfett 
lopuHeren lieg, nnb tft ber 9Cnfid^t, bail biei'cv „alttc t^crlobtc ^SJlaxm, bo er in »errafft 
unb gcfangnnjj geratten foflet, nit ?vol aufitaurcn fönbt"; übrigens ^abe 2}?itla(^er 
erftärt, fat^olif^ 3U »erben uub ju bleiben. — (^a^cifcl 67. 9icligionSrcformation in 
Xenfd^ni^: eine „arme luibert^cnige J^einütonu fi^nnegiinbt Georgen ^offinannS Söittib 
Sne Sitfenborrf Sin l'linbt 2;cnf(^ni^" an 45i)(^of tn'oitlMvb 18. .^nti 1596. I^iefelbe 
U'ofltc ful) lüieber ticrcbelicben unb u\iv t?oni l^fana in JciiMniib anfgefovbert, mit 
ilircin vtH-äutiiiam tor bcv Hopiilanon tatholifdi jn lüevboii ; fie juanbte [itü ait t'Jeit^nvb 
mit bcv sBittc um ciucu tk\d)l an bott 'l^fana-, t>on bem S-nnlaitgen abjnfte^en. ä)iai\^tiia[ = 
bcrfügnng: „Snvplicantin foU nit allein abgeiviefen, jonbern ivan fic wiebenimb lernt, 
iriaff geneuuii iwibcn". 



Digitized by Google 



46 



Hiol^l mit ^reubfti Begrügt, mm bie[e (^^l^eteute gut fotl^olifd^eti SRetigion 
i^t'bindjt lüorben toftren, l^iclt cd ober bo(^ für geraten, uon ®cioQ(t ab- 
giifte^en, weil i^m „ein crnft gegen inen bci^ religionfricbeiK^ IjalOev nit 
iüol gebäre". ®cina|^ (ufc^öflirfjcn 'ükfcfjti^ foHtcn fic in ÖMite ermol^ut 
luevbcn; fruchte bied etnjoö, }o ^qöc Ci^ babei fein 33eiucnbeii, anbereu* 
faQd fei „füt biepnot burc^ bic finget fe^en, bad fie fi(| an anbeten 
ottteit ettilfibcn (offen mögen, bod^ bod ntemonbt oermelbt, fonbem in 
engftet gel^atm( gel^alten toiirbe, bQ§ mit unfetm loiffen gefc^el^e, bomit 
fic^ nit onber bornuff ^ie^en, tote bu bon 5U t^u« nnb bem ^far^errn, 
unfcr L]lnii)iuol uih]cbail)t, nnlcibuiu] 5U i]c6cn iui)jcu luürbeft unö öaneCeu 
tebod) int, ^ae^ Du uou unS Dejelc^, ioubern allein ai^ ba§ bu c§ für 
bic^ ineii 511 guetcni tl^nteft unb felbft nit luiffen?, luie bu bei) un^^ 
oetantiuuttten nioc^ft, angezeigt, ba er )id) einzustellen mittler ^eit et« 
eieren toürbe, fo toolftu in gleid^ etnleiben unb bte ^oc^^eit oetftatten, 
toaS nun erfolgt baronff fein mit beind betid^td .... gemettig.*' ^) — 
3n bte (S^Ioubendoer^äEtniffe allet Untert^onen gttff bod fur^ t)ot 
Cftetn om 29. SWStg 1594 on otte ^fürtet getic^tete, butc^ 3)ru<f oet* 
uiclfäUii]te c l u]ü uconanbat ein.*) bcmjdlicii licfi i'icf) Oieit^arb 
füIgcnberuinHCii nerncfjmcn. (^u ^abe mit Sc^nicr^en Dcrnüiitiiipn, imc 
Diel Seelen uüu bcr „(£at§oli)*(^en waren atteinfeüginac^cnbeu JHcligion 
obgefürt unb irrige fd^af o^ne rechte ^ietten Leiber gclaffen" feien, 
boc^ ^abe et au(^ mtebet bie gtcube ju fe^en „bad i^Befagtet ^^ttiger 
nnb oetffittet fc^äffein $ien unb $ex fe|r nie!, bie fic^ ^nm Sfle^tenn 
fc^affftaa fUt fic^ |e(6et (encfen logen.'* (B9 fei bed Bifc^ofd ^eiügfte 
^flic^t, jeben ©celfotger ^u ermahnen, baft „bu gegen biefer Oefterlic^en 
3eit be^ beiuenn bier anbenolcncn jcljdjUiu unb ^|>fnrrfinbcru IKad] 
^(eiffigem XUnnuincu uiib ernten Unterrirfjt mic; fjciligcr ©ottlirficr fcferifft 
mit aßcm ernft anljalten iDolleft, bamit fic fic^ uff gebadete ;jcit ui an- 
neniung ^öc^ftgebac^tet unfer Satljolifc^en Sicligion foiüoln aucft cmpfa^ung 
bet §oc^mtt]^tgen ^ocromenten 92a(| aüenn brauch bet Steckten (iot^olifc^en 
ÜtAen Bei biet 0(6 iten bot^u abgeotbneten feelfotger gel^otfamlid^ ein* 
fteOlen" unb nic^t nmtten, bi^ etnfte Slefotmotion ootgenommen toetbe. 
©cfc^e^c biefc freiwillige ©inftellung, fo rooHc ber SBifc^of ganj bcfonbcii^ 

*) 9}ett^rb an ben ftaftnrr tm Oror(^^m 28. SR« 15% (Spt ). fir.«9ln^. 
^am^eig. $a§cifef: SteformaHon in ^fort^^im. 

') ßr.^Sdd^. Bamberg. Codex constitut. Bamb. — „$ermif(^te Stefonnation^ 
aflnt". Ciiginalbctretnm sub Dno £p. N. {flop.) SHeiS SDtanVat tfl in beu ^aupt« 
|»nnrtcn abgrbnuft Ui ^fiftci, Sc^imaibd p»g. 394 (53. ^tn^ M ^iftorifc^en ütwnt 
in «totnfterg 1891). 



Digitized by 



_ 47 

gnübtg gegen tiefe (Stel^orfainen fem imb fid^ iit oOfer 92ot oU Sotev 
Dcrfpüren foffen. — SBetl bie, nietete „treit M^l^ero gelobten ^rrtljiitn 
erfenen unb fjinlcQcn unb We SBore iinfcr felit^iuacfjenbe SReliflion an» 
nemen" t)on bcn „ncun^nubigen mit alieilinj id)iiiipfiiuu(^en nuc^ allen 
)c^mnff)rcbcn grübiit^en niiiictnilt" lunrben, fo linbe bcr Scolforiicr im 
9k]nen be^^ 33iic^ofS nac^ getjaltener ^rebigt au^u^eigen, bafc )olc^e§ 
ernftlid^ft verboten fei, unb bo^ bie roieber^olt Unge^orfomen „ofjne ade 
genab nit aHein m gut fottbetn ouc^ ati leib geftrafft toürben. ^^iv 
fbnnteit ei toebet bot ®ott unb ber ^eU mit dVfitfpc^t auf unfer geift« 
Ii(| unb meQtßcit obrigfeitlic^ ^mt beronttoottten, toenn loir nid|t bie 
uns onbetjolenen ge^orfomen Unbert^onen bei ber rechten S^cllgion frfjü^cn 
foUtcn, n)el(^c mir nid^t allein uon unfern fjei litten 3Sorfatcn, fonbern 
i)on ben f]. '^Bcf^rünbcrn unfcrci^ Stifte )cl[i[t empfnnnen ()nl)cn." — ■ „^)aö 
bie Siinbcile^i bcg (£aÜ)o(ifc^en ^'atec^i^men mit ulciS angeftelt loctbe, 
ift ebenmeftg unfei; Seoeic^.*" * 

(Dad 9)?anbot imt \wn ber l^an^cl 511 t^etffinbigen. 

^en im S3omberger 2;en'ttüvinm iiclegenen, aber gnr 'JMöjefc Sinir^^^ 
h\xq c^el^örigen %^[n^;cien mürbe baw äJhmbat mit ber nnt^Liimfürficn tkx- 
fic^erung 5ugefteÜt, bag Bijc^of 92eitljarb feine^meg^ ber „t^ibgcii'tUc^en 
Suriöbiction" bed SBür^burgcr 33if(^of^ uorgreifen motte, fonbeni eben 
atd 8onbed^erc mttnfi^e, baft »bie, fo ie^o in irrt^um getat^en, loiebei* 
umben ^ue unfern feetigmad^enben 9ieIigion gebracht unb btefelbe oOent^ 
falben roieber gepffnti^t unb fottgefejt" loürbe.*) 

Ilm biefem SOianbat mefir ^Jarfibrnrf i^cbcn, üerftänbiiitc iWnUjiub 
bie bijdjüfüc^en 33eamten bauun unter bem c^letdien 1)atum unb erteilte 
ijnen ben ?luftrag, bcn ^eiftlirfjen bei^ufte^en, jc^arfe V4uffi(^t über 
(Skl^otfam ober Unge^orfam gu üben unb übet atte $or{ommnif[e 5U 
beri(|ten.') 

Die ^eric^te famen offenbar nic^t fo rafdj ak-< ^\'eitl;arb enuartct 
§atte. De^^alb erging in einem nenen 9JJanbnt uom 15. 5(^)ril ir)94 
bie tuieber^olte ^lufforbentug, über ben ©rfolg bci^ uorigen 99?nnbntc> 
berici)ten unb an gleig int ^^rebigen unb Unterrichten nid)t fehlen 
au taffen.») 

') Äv.'Ärc^. Samberg. S3evmif(^tc JHefonnation^aftcn. iHcligionSrcfoiiimtion 
im ^mt S^öringftabt. ^^n^cifd "Oh. 2h. iiopit ht9 SteUgiondittaiibatö mit einer 9jad^« 
fd^rift. — Codex eonstitur. Batnb. 

*) $^x,'%vdf. Samberg. Codex constitiit. Bainb. 

*) I. c. 



Digitized by Google 



48 



^a^ct lauteten bte Sertc^te günftig, too (id gu 02ett|oi;bd S^xt 
ber ltatl^oItci9mu9 boc^ noc^ reid^Iici^ t^otl^Qtiben (toxt in ^orc^^etni/) 

t^ivfrfjaib,-^ ^l^eid)emuaflcv(oc)"/ ober )vo er biivd) eifrige l^fnrrci lüiebcr 
uorljei'rjdjcuö getporbeii umv mc in ^Hifd)/''* CS-nni^l^^tieiin/''' 2l^ acfjcn vot^)/) 
aOci* uon bort, juo ber ^i.srotc[ta?iiiciiiii^ iinc- Uebeii^eiuid)! l)ntte (luic in 
53ur9funb)tabt, (ibeiinaiinftabi, ÜHiHbt^d)' IMcljtenfele, lOJeufenrotlj, ODcr- 
{(^einfelb, ^tabtfteinac^. ^teufc^ni^, Zxv^padi^ 'txnhad^), ^aQcnfeld),^) 
!amen auc^ bementfpved^enbe dlelottonen. (Sin fdmd^t fiagte: ,»3^berttion 
i|t auff ber tieft eingetpüt^elten Sutettfcfien ©ecten ^u be^anen gefinnet"^); 
ein anbrer: „nulli nisi duo voluntarie errorem haerettcum abjurantcs 
ad Sacrac Catholicac grcmium conversi sunt"^); ein brittev: ^J)n8 
Slcnnbat Ijat „lici) ben ^Bürgern mm(\ t^efruc^tct", nur „etüdjc Ü^aueru 
^abcu fic^ ge^orfante ^ur (iatijuiijc^cn firc^cn ertcnncn." 

^) Är.-9Iitl). Si^ainbiTg. ^HcliflionSrcfovniation in !;V».'»rcl)f)c'uit 1*591. Sl^erjcid^niiS 
ber ^^MViin ittil' =ini!fn in tcr Stctbt lvcld;c U nnt» a\i\cit fatijoiifc^ ifarcii iinb 
noc^ l'iiib: 2t>7 ^fitoncu ; bind) flcif^if^c« -^crcn ber 'ih-cbi^t Ijabcn „i^von t^cfiabttcii 
3:vt^uni6 fittimiUiij abgiic^Jütntn unb ihh- bnioit obci TOfiiiqcr i^af« S"ni @d;o!& 
ber ^l. t^riitl. Üatif. Äirc^cn ^cfct)rt" lö ^i^nfoucii; buvt^S Cr^cmanbat 122 ^^tfoncii; 
an CPeru :c. tjaUn fvÜ) 14U ^i^crfoncit eiitiioftcUt. 

-) 1. c. iJragmcnta : S?c(^^otcu, '^ud^ jc. ^ihooifor Q\% ^ebm (?) in „^irfd)- 
l)ct)bt" an T)r. .^ciibfd)?! 14. ^pvil l.'Ol. "i^n-iditft, baft 7 ^^rrfoncti auf bn^ ^lidigioH«« 
manbat I)iu fi(^ eitigcfteUt ^a^cii uub bic übrigen 22b bon jie^^ci' tatl^oliic^ waren. 

*) L c. IRfttfltondfa«^ )u Srii^entvafferlod unb @tfi(ig. Qvff. (Kencner» ^amr 

in Seic^enwaffcrlo* an Dr. Dcn^jel. 'i\ric^tct, ba{j er üon pubica bt* Oftern 15d4 
430 Hommunifantfli ^tt^ unb ba| fc^c nxutg Unge^orfame oor^anben feien. 

*) I. c. Acta, bic SKtligiom^reforntation in Sifd^ tc. $famr ^r. ^cml^rbt 
)u an Dr. 3)en^t iQlum 1594. 2)ie mciften Ratten fu^ „willigltd^ UfM", 

•) 1. c. ;Hi*ligiorte.!act)cii in Ü'^gülsS^cim. '^^farvcr 3- '^'Ingiiiitaitn in (Sggolsl^cini 
bericl^tct an ? (^tbreffc ift nidft genannt, ebenfo o^nc nähere lUiigabe beS i^atuniS, 
augcn fte^t 1.594), bag in ben 14 ^a^rcn feiner bortigen S^ttgfeit fid; angeroTbcntIi(^ 
Diele }ttv tat^olifc^en IKrd^e wieberbrgeben ^(en. 

•) 1. c. >}{cIigionäiac^en in föac^cnvofb. Sfapfnn ^eh. «ling in Sad)enrot(^ 
an Jbifdjef 9icitharb In. 9(pril 1594. ^cvirf)tct, bafj \\d) l.")5 '4-^erfüncn eingcftellt. 

'1 ?)ieiorinatiünaaFtcn bicfcr Crtc im kx.'^Lxä). Si^amberg. 

Mr.-Ärd). Samberg, »icforniatton in jBurgtunbßabt. tiapian Saurtntiud 

efleridj an Sbift^of >)ieit^arb 2«. ^pril 1594. 

Stt*%xd). 'Bamberg. ^Deformation in äl^ciginain. '^^iLUMicr i^ancratiu* ©oW 
in äBei^main in latetnifc^r Sprache an Dr. Xi). ^eubfc^el 19. %pvil 15d4. 

ffr.'^frc^. ^J^ainberg. iHefonnation in il>aifc^cnfclb. (i:ouoentor Oeorg Solffaer 
in Saifc^rnfelb an Dr. ^enbfi^el poafc D. D. Quaaim. 15iM. 



Digitized by Google 



49 



Soldje ^Kcfiiltnfc Tjatte ^Wt^orb nic^t crtoartct. 3n bcm am 
17. Weil 1594 crlajjcncn ^Kclic^ion^monbat iiiiHcrtc er: „^ir Ratten 
ucrljofft cd fo(te barauf (b. ^. au[ jene 5etben anbeten SReligion^manbote) 
Keffer grntc^t unb mehret gei^orfom ext^otgt fetn^ ®o etfo^ten toiv a6ec 
mit (etrflStem ^et|en baS toteberwerttige unb erinnern und mit fc^mex)« 
liebem mitleibten bed großen abfalle nnferet Untett^anen t>on biefet 
3icc^ten fceligmac^enben »icliflion." ®d )ci ^flic^t be^ tifdjöjUc^cn 
^iitcnomtd, ba» Qicjaücne luicber auf^urtc^ten, hais ^Worcne fuc^en, 
bn^» H^^ttiqe tüicberuinb 5ur fjcrbt unb rcdjten fc^nfftol" bringen, ^ic 
fnt^olifc^e ^ieligiou fei „lüt allein uon 'Einfang ber beferuiig teutfc^er 
^Iciütm 5um (^§ri)tli(^en n'^i'^^cn an btc(em ort je unb aU^tii ^erfommen'', 
fonbem btefed faiferU(^e ^tift ^am^etg fei Don Stai\n $eintt(| unb 
feiner ®ema^lin Slunigunba auf feine anbete üU bie fotl^DUf(|e 99e(igiott 
funbiert lootben. @o müffc benn auc^ ba^^ „fo bation aBgetoid^en unb 
in ucrbanilidjc ^rtum cingefürt" fei, 5urücföebvnct)t lucvbcn, IBie er 
id)on in bcni frnl]ivcu ^^anbat adcn "^sfarrern nuiijetiaiicn f)a6c, bnfür 
|üri]cii, Od]] aUcc< ')>fnrn)oIf, c^:< fiif) bcm ()0ttltd)cu ®ebut i^cniaj^ 
unb nac^ ber „Ijciligcn C£l)riitiirt)cu Ui:ütl^üU)djen Urc^cu orbnunfl flebürt", 
^u rechter c^riftlic^er ^2(nbac^t unb bei ber (Kommunion erfc^eine, unb bajs 
§au))tfä(^ti(i^ auc| biejenigen, niel(|e bii^l^er „aufer^alB biefer {ird^en alKd 
bem einigen lueg ^ur feeligfett C^tmonn ire gangen, fic^ ju berfelBen 
mteberjuBefern nnb ba6etj beftenbig ju beharren" entfc^lieften, fo orbnc 
cu Qud) jL|}t lüicbcr an, öaljiii tmrfen, bnj^ nm bcDürftcljcuben ^fini^it^ 
feft bic S^T-'^^ii^cn i^^^" 3vvtuni abfegen, bic „rcd)te luavbeit unb allein 
feeügmoc^enbe 3?elti]iün" anneEjmen unb bic Snframcnte „alB ^ufe unb 
(iommunion" cmpfongen. — „Mad^ ber Dctaöcn ber ^l. ^^fingften*' (ei 
}u totesten/ tm^ biefet ^^anbat gefruchtet ^aBe. 

^Öerer, bie fid} i]utiüilüg ^ur fat^olifc^en ^rdbe einfteOften, tuaren 

idanu luenige.^) liefen toic allen (^ieljorjanten üerfiri^ertc ber ^Bifrijof 
micber^olt jeinc befunbcve uiitciiid)e ^nabe unb feinen ^^d)u^ nnb em« 

') SU-.^'Xvd;. ^i^ainbcig. Oo<Ih.\ l onstitut. Haml). Sttcformatioii-gaftm 2)öring» 
l'tabt (ald ^op.), dm Zeil bcd ll^anbats aiic^ Ui '^\i\ttv, <Bä}\xna\td pag. 294. 

*) fir.»?(vc^. ^^ambcrg. ^Reformation in ^ifd^, 2(ttcl8borf k, cfr. tcn ft^on 
ermähnten 'Bexiöft tei ^farrcrf^ ^rictrit^ Jöcrntjarbt. — Kaplan (£r^. ^tf)m in ^ivfddaib 
an 33if(^of 92citt|aib 8. ^nm 1594. Ü^erit^tct, ba§ er 2')Q ^omimmifantcn ^attc, ba| 
15 „^ren ^rhinib i'»or!rtfi>i' nnb f\d) bor T). "Sncramcntc alp ©u^ nnb Coinniunion teil- 
^aftig gcmarfU" tjabeu inntit er ^iioinina Lutheranornm in orrore ob- 

««tinaciter ixTsevcrjuitiuin." ^ rHctorination in (fggotg^cim. 1)üVt ficUtcii ]\<if nad} beut 
nnbattertcn ^öeiic^t ^e§ '^^farrcrö Ängcrmann an ^fingften 43 ^erjoncn ein. 
«rd)it) 189». XXL ^eft i. 4 



Digitized by Go<^Ie 



50 



p]d^l fte ben ^eiftUd^ett 3U forgfamec Ue^ettood^ttn^, oBer fc^onenbet 

^te W^tfyc^a^l bet ^nroteftatttifd^ tttttertl^anen ftanb auci^ btefein 
(ifd^dflid^en SWanbot unb bcr gorbetimti fatl^olifd^ lüerben, fü^l unb 
nble^ncnb gcöcnüBcr.^ » ökgen fie, ßleic^öiel iueld^eii ^tanbcS ober Slltcr^, 
iöurbe nun (^etualt angeiuenbet. 

'Dn i>(ettt)arb öor oflcm in bcn lut^erifc^cii „^^raöifanten" bie 
Urheber unb 33efÖrberer beS „mercflici^en oBgangS" unb ber ^confufion*' 
in 9}eIigiondfa(^ett fa| unb „bie übelSeftelte p\attm mit eiem^ilartfc^en 
cat|Dltf4en itnb gelavten (nrieftem Befe^ itnb oEent|aI6en ber alten 
(S^ot^olifc^en IKtdienotbnung nad^ ben @^otte8bienft mit prcbigen, meg 
l^nften unb administration bcr 1)1. Sacramentc uffridjten loffen" -) iüoUte, 
jü rid)tcten )ic^ t^eijeu fic feine crften unb ^au^itnni^riffe. 

(S? tDärc bcm $Mjriiof fclbftrcbenb ftetö cnDiiu)d)t öctoefen, lucnn 
bcr eine ober onberc „^]>räbicant" feinen „S^^rtum" Öffentlich rcuociert 
unb fo (£inf(ug im <^inne bed 93tfcl^of$ auf anberc ausgeübt ^cittc.*') 
Sav bied nic^t jn erreichen, fo tourben fte il^m Stellen entfe^t unb 
mit ben Sl^tigen qu9 bem SBtdtum geimefen, mod|ten fte lange ober tnt^t 

') ^.»%xd). Samberg. ÖJciftlic^c unb Siefoniiotionifac^en. (Sonocntor ^off. 
SScbcr in „®u8bac^" (©ü^ac^) berichtet ait ? (Slbicffat nid^t genannt) 6. ^uni l'M. 
„^i'iii cini(^f8 incnfrf) Kit fidi (H-finibcii" fatbofifcf; jit ircrbcn. — ^^ragmcnto: ^^nd), 
i^cd)l^o(cu jc. $l'nplau {»CLn\i (fbnbavbt Ccrtd (?) ooit ^idfifo^m an Ü^iirijof yu-ittiavb 
7. :Jviini 1594. ii^crid^tct, taf^ cv ba^^ il'iaubat fom 17. Tla'x eiiif^eftbarft t)at mit bcr 
3)?ciming wat, irürben firti cimqc fccr „in ü^crbainlic^cu ivvt^iimb eingrfitrtcit uienft^cn" 
befeftrm unb an ''i<fingi"icii boicl)tnt iiiib commnnideten. 15 SDiänncr unb 2 jjraufu 
IjaUn r§ ml}l ^i!ii|c(agt, lamen aber nic^t. Undf bie eingcpfarrtcu Ortfd^iaften tooUcu 
fxd) m<H)t bcKl^rcH. 

9}eformatiDtt in (Sbcruiauuftabt. Pfarrer lOfo^ann ^uff in (ESermannfiabt an 
9\\ä)o\ Jtcit^avb ^unt 1&94. Stricktet, bag tro^ beS h\]d)öfl. 97anbdtiS unb fleißigen 
aRa^mft feine ^fatrfinbcr „uff i^rem 3tvtum6 tru^iglic^en beharret, ^ren fpott barfifret 
gehabt" Mafien. — Stcformatton in Surgfunbfkabt. $tap\an Sauvcntiu« Sflrri^ an 9if4»f 
9{dt^aKb 1& jg^nni 1594. Strittet, bag fu^ am |)fingfl« unb 8:rimtatt8fe|l nur »entge 
ctngcjicQt laben. — Siefoxmation in Stabtfictno^. (Sonbcntar SBotfgang Sang in @tabt« 
flcinac^ an Dr. 2>en(}el 4. ^um 1594. Scxid^tet, ba| tt am 22. SDtai M SRanbot 
beö ^ifdiof§ f cn ber fiangel öcrfünbigt unb nat^ Gräften auögetcgt ^be. ®r Wnne 
nti^t» melben a(i „ben |iN|fh:efftti|cn Ungcj^orforn" bcr ^fanfinbet. 

') ^.'Hrd^. Bamberg. §[int Surgfunbßabt: SleUgiondreforniation in 3eu(n unb 
d^rai^. j^aSc. betitelt: „Deductio facti in puncto juris reformandi, fo in boii gnu'i 
^Iccfen Snikn unb ©rai^, ^^Init« ©urgfunftabt, eyercicrt njorben." — %'\t\t „deduHio'* 
finbet fidf in ben ^an|}tjügen abgebrudt bei &%. Selft^, ^Dlaxtt &va\i^, pag. 33. 

*) ^r.«2lr(|, SSamberg. dteligiondbefc^n^erben Oberfc^einfelb. ^Mt^tb an bm 
9famt imb Xmtlbcmefer in Oberf<^infe(b 9. 0anuax 1597 (4Spt). 



Digitized by 



51 



3eit nuf bcn (Stetlcii gciucfcn ober Qud^ Don S^citl^orbc ^.^ütLjatuievii ouS- 
brücfÜd) ö^'^^^^ct iüorbcn fein. SO^nnc^mnl luiirbcn fie nod) mit nirf)t 
flcviiif^er ©rfbftrafe jur 5)Repnrnlur bc? ^>fin'rrjnii)c^ belegt ober, mm\ 
i^r äl^cg5ug auö irgenb einem Q^xmxb pc^ tier^ögevte, ,tin tietftridung" 
getl^on.^) 

!S)ie ^emettiben Betotefen oft. eine ^ättltc^e ^nl^ätiglic^feit an t^te 
5töl^evigen ^rebfger unb juchten burd^ bntigenbe, beim ^ifc^of Mteft 
ober tnbireft angebtoc^tc Sitten bie IBeibel^altung betfetben Inttci^^uje^en 

ftr.'9Ir(^. SamBerg. 9Icfimtiation itt Seufd^tti^ flolc. 67. ftmtmann Dtn 
?cufcf}ut^ $and ^rd^. H. 9BiiT(}(uT0 an l9tf(^of 92ett^arb 16. 9RaT| 169#. ^eni Pfarrer 
^of)ann ^weitfer in Xeuft^nij}, ber 44 ^atfvt bafclbft t^fttifl »ar, Ratten bic ©ift^Sfe 
i>cit imb (Srn(^ bic ^farr „perpctuivt" unb bie ©cnjiUiguiig gegeben, bie 3^»* feine« 
Ücbcnä anf feiner Stelle Meiben. Sll§ „ein alttev nia^n", bcr „fein Stenfftlein brott 
titl iif ci?r (ptMiiq f(T>,ntfi", ipiirbc er „genrlanbt unb a&iicfrfnifft." Ct fiatte 200 fl. 
^iiv 'l^favv^auSie^jaiatia- ,^nlili'n. 1. c ^a§f. 5. „'iyürgcrinciftcr, iHaitj, iBieitclmcifter 
tiud} ganbe ©eineinbe ,^1 ^ciiic^ni^j" an ?i*ift^of üJieit^arb 9. iDiärj 15f5. — .^^aiiptmann 
Toon {Ixoixaäj, ^an& $eit non ^ür^buvg an 8if($of 92ett^arb 9. (?) ^ug. löiM^ 1. e. 
5a5c. «7. 

©r.-9(rc^. ij^aiitbcri^. jHefovtnation 9?cnfcnrotfi. „^icindenrobt, Sicufd} unb 
4i>olf{eiipboit, gain^c geuuiuttc" au „^auieu g'^icbvid^ ^o^mann (?) uff d^euen^aniS, 
eudf K, unb (S^viftoffen t>on 9$firt»burg gu 9{otteutir(^m'' 2d. Vpril 1595. Pfarre? 
^lin^ter in 9}«ifeitrot(}, 28 :^a^re bafelbfl t^ätig, bem cbenfaUd' bie 8if(^öfe Seit unb 
Qfmji fe^r n^o^Igefinnt wann unb ^ifcl^of Seit ein i^iSoment'' i&tx\^\dt ffaiU, feine 
$fatret f[ei|ig gn fte^vt^m, mu|te aI0 „ein aimlii^ alter un^efunber (tefl^afftct mon" 
loeid^cn; 

ftr.«9ii|. Samberg. Slefonnation Obevf^infflb. Iiutractionale pro Dommis 
ComniisBania puncto reformationig Cberf^nfelb 17. 2)eg. 1597. ~ ^vototoQ d, 

d. 53amberg, 14. WpriJ 1598. ^^er „^räbicont" »on Oberf(^einfeIb erl|tett ben Äuftrag, 
fi(| ber Stixd}c, bcd ^rebigend unb feiner Sacvamente j^u enthalten unb „ju bet^uetunfl^ 
von ergernnS" ^inmeggujiet^en. Sein Seg}ttg bcrjögette ftd^. 3)2arginaI6ef(^eib 1. c: 

„fctl Derbürgcrt ;iTiMfcftm fe^U lüib Tinitpurgi mit feinem Jliiib fort^it^ii^ftcn unb folang 
III iH'vftrirfungb bleiben". — Uubat. ^(^rciben auö bev luidiftcn ^ch nad) bom Xob 
■'JifitlicLvb'J, in welchem gefagt ift, ban ber abgefe^ytc ^^räbifant, tueldjev 4r> ^atjre ba« 
^i^favvi'iuloiiuiieH C&evfc^einfelbö gcnoffiii uub foiiic CiJütev tevbcfiert, ieboc^ ba!^ ^^faiT» 
f)an§ üernac^läffivit bnbe, ücn '^if(^of 9ieitbarb ben ^efe^l erhielt, 50 fl. unb ^au^olj 
3ui ^)ienot)iernnf^ tc^" "l^iaubanfed gu geben. 

') Jtr. V(vd). ^^aiiibm]. 'lu'fLn-nmticii ^Jieufoitrotf}. S){e ©orfgentetiibon ^loufen- 
rot^, äit'i^fil^ unb ;^i>oIfcv5büvf bitten u'ui i^'J. "^Ipvil 1595 !q. ^r. Wo^inann uiib 
C^^riftop^ üon Sür^burg neben ^an§ 2>ieteric^ Den .^paylad) unb Aanr- ^]?a]il i>on ber 
iiapefl um ^iitcvcdfion beim ^ift^of für ben abgefe&ten ^4^farrei unb fid^. — ^leiclben 
Wenben fidi am •25. ?[pril iri^»') iu ber gleid^en 9lngelegenbeit bireft an '-Piic^of 'J^eit^arb. 

tv.-'^lrd). ".^^ambmi. ?Hefonnation 2:euf(bnit?. J^a£iciff( (57. „^J^üviirvinnfter, 
iHatl) uub ganlje gtuiaiu i^u Jenfd^ni^^" au li^ifdjoj ittdt^aii) 8. Düii 151)4. ^^itten, 
i^ren &i«]^erigen Pfarrer ^»»"^tev im Sluit ju laffcn, erinnern ben ©ifd^of an bie öon 

4* 

Digitized by Google 



5fi 



l^ngegen fhrttu6ten ftc fic^ ßegen bte Sfnerfennmig utib ^nno^me 
ber neueingefelten fQt|olif<|eii ^rieftet,^}^ beachteten fie id^t, l^teUeii 
fic^ toteber gu ben „^Hbüanten" ober tietfiiotteten jene unb il^ce 
HnttS^anMungen.') Ign ^eufc^nig tonten fogar dknmlttl^ten $u be« 

i^m (d b» M|ulbtgitn9 gcntoilte 3nfafle, iscif^ botouf ^it, ho% bie Sotfal^m W 
8ifi^of8 |ie hl 8leIigioniSfa(^en unbe^ettigt bei ber ,»9Iugufianif(l^ (Sonfeffton", ber fte 
mm \dfon fo lange juget^an ftnb, f)aUn bleiben (äffen. — 1. c. ON^Mtet 5. ^K\ühm 
im flbiid^n Sinn »iebev^ott an Äfi^f jRcü^ib 9. at&ia 1Ö8& 

^) 1. c. Ofadctfel 67. „^o^ann ftrauf saeerdos m% htm Grifft (Sl^flabt 
biirtig" nii ^tfj^of 9Idt^arb (o^ne STOonatSbatum) 1594. ^aiig Jrar t>on S3if(^of 
9'Jeit^arb al5 Pfarrer nacb Xeuft^nife beflettt, fonnte aber trofe bif(^öf!i(^en 3)cfreW unb 
^efel^is bafelbfl „ni^t eintommen". gelang ccfl fetnm Sftail|^(gern 92ebtid^ nnb 
SCmnion. 

*) .<!r.=3(rd;. Bamberg, ^ieformation 2;ruppad). 'li.^t^ii^rei* ^oi). ^ofeu)d^öii bafdjl 
an Bi\d)Q^ Öieit^arb. Cbnc !Dahim (iebenföfl§ au« bcm ^affvc 1594"). 3^itnqt allerlei 
gravamina jur $^cnntHt)S bc§ ^<ifd^of§, flögt bcfonbcriS, ba§ „alles '^.^fQiiiptfb iii bie 
'^^enacbbartni Piit^cvifrf^eii |>farrn lauffe", bnft bic ^^räbifanten ooii „b'^f'^^^^f''^'" w"b 
antiriUbali" ebne ©rfjcii iiarf) Xntp|}acb foinmcit, taufen unb bic i.'cutc mit b€in ^ÄafvamcH^ 
)7er[eben; ec büvfe obuc Ü^cfal^r 2übi& unb SebenS uic^t^ bagegeu t^un. 

^.•i(T(^. Bamberg, {^ragmenta: Oec^^ofen, $uc^ sc. 1596. 9(e^uli<^e S:(agc 
bed „(Sapclau ^Zeucn^aug" übet bie ^^farrfmbcr mib (cfrabetf iiikt bi< 49<amteu 
von Mifnflein. 

Stc^kxäf, Samberg. IRefonnattim 6tabt|lnnacl^. ^vottifor Song in Stabtflrinad^ 
an Dr. ®m|cl 19. gf^^av 1596. IHogt, ba0 »Öfirgcr unb Iniucv Xltc fefl rnib 
fcpcttog ol^e fd^u lonffettttiftg (inmi| louffcn unb bie Suttcrif^en fttn^m befm^en*. 

^.'Hr^. tkunbcrg. dleformation Ütcul^aud, BeiSmain tc. ^farrtoerwefer 

^of). ©ortoriuS reit i^elbcnftcin an Dr. S)en^cl 29. Januar 1597. Verflogt feine 
^farrfinber, meil fic „at(ejumat|len ^vmq unb ^It ^tein unb gvol am alten (i^fiag 
über ba^ Oerbott in bio Intberiftben J^ivctjen geloffcn". 

^l'v.«3[r(b. 5?nmbevg. J'^^ä'"^ '^f'^ • 53c^büfer, 5*ucb ?c T?e!;(f!o bev bifcböflidtcn 
?Hätbe bfjüglid^ ber ^Jicformatieu in :^0(bftabt uufc .\)cv,^ogenauracb 3uiii 1597. 
klagen, ba^ am t»erf(offenen Cfterfeft ein Jeb^ großer icil ber (Sinrootjner „^mi\ 
gefallen nacb bi"'i»ö ©cctijc^en ^rcbtcanten gelauffcn, (Sic^ bcv üernicinten 

:Sacrament bafelbi't gebrandet unb aUerlcQ U)tcili(^e reben gegen bcn (^at^olifd^cn ol^ne 
f(^cu getrieben". 

■) fti>8ti(^. Bamberg. 9tcfovmatn.ni icutd/iu^ 5'i'^cÜcl 67. Pfarrer SBolfgang 
nMä) in Xeufd^ni^ an Dr. 2)en^t 13. f^bruar 1596. ^erii^tet, ba§ furalii^ ane 
ffifibi^V^^ii^n unter bem «fCmt* einen w^Ofam^ier" get^an unb gnm großen OelcU^ter 
ber IKn^befu(^er gefogt ^abe : ifi ein 9tarr mie ber 9nberr, fle I^Sne i^r fteinen 
berfte^tt." 2}er Pfarrer bon 9}ocb(aIben, ber für ben abtoefenben Qcrii|tetftattcr bie 
SReffe gefefcn, ^obe boi felbfl gel^drt. efr. j^icju 1. c ^an0 ^nri(| »on 93flTt{bnrgf 
fCmtmamt in £enf<^ni4, an eifc^of S^tlarb SS. SKata 1596. 

tr.'^rd^. Saarnberg. ®eiftli(^e unb Steformationdfad^en 1594—1705. iD2ori(} 
dle^beder, ^aftner in SeiiSmain, an 8ifd^of 92eit^arb 2. ^luli 1598. Sendetet, bog 
M^ann« @aubmer« »ittib" mit lauter Stimme in ber Sät^ gefogt ^abe: ^Vh» ^fft 



Digitized by Google 



53 



fürchten *\ ©vnifc unb ^enin fd^rcrftcn in :ißirflirf)fcit bauor nic^t 
5urw(f^), üljiie freiließ auj bie 3)aucr ben öifc^öflic^en ä)iaferege(n koibec« 
liefen 5U fbnnen. 

(S6enfo tote ben M^vftbiCotiten*' erging ed ben proteftontifc^en Seigrem: 
tourbcn fte nid^t fotl^olifc^, fo t»erIoten {ie ^ieOe unb (fluten il^ 

©tnnb^affißfcit tüol^I om(^ ttod^ mit ^Scr^aftuniv^i S^ac^gicbigcn 

fdjltc Co liidjt, lüie jniciu „jdjiiliiieifter jum Üieuenl^auiV'/ lutldjci- „(ambt 
jeinem ^eib" am 21. Wl'dv^ 1595 in $ottenftein toieber fatl^oUfc^ 

» 

iiu^it uns, i'o er (^rieftet) (Slanj ba^intrn ottein bittet unb tok ^ietoont nti^t Scrfie^ 
unb fBiffcn, waS cf tfl?'' Strtybecler fugt ^inju, baS bei '^rieftet nic^r uerfpotttt Ott 
angc^ihct nmtbe. 

*) ÄT.*9fr^. Samberg. JHefinniauoii Üeujdmt^* ^^ö^cifcl 67. Stmtmann t>on 
2euf*ino, ^»anS ^»eiuric^ ton iiBüitbin\T an iBijrfjof ^JJcitljarl) 16. ^Wai 1594. '^crtAtct, 
baß bic ©cHiiiiibe bic (Sinfü^rua^ icx' muai ■^}axvevS erfdUüfic. iÜ3ürfcc bei- Lnfd^öflic^c 
^cfe^l, einen tat^olifc^cn ^.pfavrcr ein^ufc^en, burd^gefül^it, fo fönnte in 9Ifl(lft<l^t auf 
Jo\d)e SJcbcttifd^f unb Ungefc^Iiffcne grobe wafttleut^* nic^t o^ne (SJefabr gef(^e^en. 

•) fir. Jdd; :.>kinibevg. Ötint ii^nrgfnnbftabt: 9iefoiniaticn in ^euln unb (Slvai|}. 
^aÄcÜfl: D^duetio facti etc. ©inen l^erfud^ jur ©infe^juiig eine? fat^oHf(i^cn ^riefter« 
tfdbtn bie ^öeiDo^ner „gan|} f^Jöttlid^ jurüdgcwieBen" ; bei eiiifni ^rcciteii i>evfii(^ ^abcn 
fle ben Pfarrer „qa^x mit bewertet ^anbt unb ^tcin irarfn! uff leib unb leben 
angvieftfii unb ^uriid gttnebcn"; „uff bic britte ernftlidjf abüitniing" ^aben fie ^xvax 
ben ^riefHer eingelaffen, aber fftuxadf »ieber „gum 3)orff biuaw^gfJ^^orffeu". 

ftr.=Wr(f>. x>*Limbcrg. sHeformation J'cuidjni^. ijaöcücl H7. ?^ür^cnneifter 
nnb 9{at pcw leujd^nit? au Sifcbof 92eitbarb 22. $(uguft 1595. ätbfd^anung Uü \iüixivi 
Slbrabani ß^^^i^l^^' Xeufd^ni^. 

!fh-.s§(rcb. löantberg. 9?eligion§rcfDrmation im (Stift ii^amberg. 5<^5cifel ')h. 6. 
$rob. 10. älbfc^affung bed „Xeut)ci^, jc^ul unb 9le(^cnmci|iei2" :£)at)ib ^4^auriebel tu 

lhr.«Sfn^. 9lain(frg. IRrfoniuitbR fRenfdtrotl^. 92(tt^cb An b«n ^au^tmonn 
ton Ütonadt, Xm Jttstnx Suguft" 1598. ((Spt.) SRarginattonnfung: SIbreffat fofll 
ben gctvcfatm ®<!^iilinct^«r ^n <Vv«i^, bev ic^t }u SBd|cnbntnn fii^ aufhält, — „inmafm 
loit bod 9cwl| »iffm, bat tvik^entüi^ in STona<^ ifl" — Mt^often unb nail Samberg 
ffi!^, lote ba»^fi^on in 3 Ocfebten gefogt wutbe. ~ 1. c 9}eit$aib an bot ^aupt' 
mann »on tomu^ 23. September 1596. {dpi) %m edflü% tmSffni 9{eii^tb, er 
labe f^ott in ocrfd^ebenen ^cfeblen bcm Xbtejfaten }U tocvjle^n gegeben, »wie gern 
®ir nnferer gu ®rcift unbt 3^"^" b^benbcn nntert^anen n^cgen ben je^jo ju Sßeigcu« 
bmnn baffteuben ©c^ulmeifter in nnfereu ^enbcn baben wollen"; befiebtt aufd neue, 
if^n .^^u t^crbaften nnb „ankvo !'ffvu". — 1. 9tbam ^ain nn $eit tjou 
Si^ürtjburg ,5. 3. in lüiitwi^ 3. Cftobev 159s. it^ciic^tet, baft ev, ben „^rfinUmeiftcv 
ju @rai^" betr., auf "^cfctjt bc^> '^(bveffateu „alberait bie 5 ^crfc^on auftgcftclbt" 
^üv S?erbaftung bc^ l'eljrevS. „3Iudi lueldiev benjclben angeben wirbt, ba5 ev möc^t gn 
berf^afft gebra(^t werben, bem feü fl. gegeben werben." 33erbaftung uic^t mögli(^, 
weii ber ^lie^rer feit 14 :^agen un t^ogtlanb fei. 



Digitized by Google 



54 



Cotnmutiijiette a6er mangelte aud^ ni^t an ^tanb|ofteM, tuic jcnetit 
geltet Hon $te|felb^ bet tro^ wtebetl^olter $lufforberung unb einet an« 
gebrol|ten ©ttofe timt 50 fT. ftt^ mc^t etnfteffte.^) 

Die in i^rer (Steflc bcbrofjten prütc[tanti|d)cn Cc^rcr fanben efuMi^ 
foHd oft nn bcn (^enunnbcn einen ^)Jücfho!t, ]o ha\] ihre ®ut jeviiinta, trü0 
bcig energifc^en il^cfef)!)? unb ^nnt i^rotV'n toger ^ieul^arbö ^inauögcjc^oku 
tourbe. @o l)atk 9ieit§arb (©iibe 1594) njicbcrl^olt bem 5Büri]ermeifter 
unb 99at Hon ^ferbevg ben ttuftvag erteilt, ben alten ©c^uUel^tet ob» 
^ufd^affcn unb burc^ einen (atl^olifcl^en 511 erfe^en. ®ie weigerten [idj 
nnb erflärten, il|re Älnber twc Bi^^er jum oltcn^u fd^trfen. ^Dotirtfa^ 
^"^teitljiub eiucu „uciedjtlic^cii luujcljüriainB 5U üerad)i uuö jdjinipff |cinc^5 
ijerid^tg". S3ürgerniei[ter unb Diol Ijütteu aui 16. ^u»» ir)9r) ^uv '^ht^ 
anttportunij in Homberg erftfietnen. Der ^initmann üon Äupferbcrg, 
Söill^elm üon Sloten^on, erhielt ben gemeffenen 3Sefe^l, bic ^tnfc^ung 
bed neuen Sel^rerd in S^upfer^erg unb gleichzeitig auc^ in Subtoigfc^orgaft, 
tpo eBenfa1l9 9lat unb i6iirgemeiftet fic^ getoel^tt l^atten, 5U ooDf^iei^en.') 

®lcic^ (djarf Uerfu^r 9^eit^nrb gegen bic proteftnutifc^en ^tabu 
jdjveikr, luie ben t)on (£6ermanu|tabt *), iieijcu bijdjüjiic^c unb buni-- 
fopttefifrf]c 5^enmte unb 53ebicnftcti\ ?IOf?ännei" tuie Dr. jur. Qof). Slcuft, 
ßaubgerid^teaifeijor unb Ce^enric^ter, ber 29 3n^re lang bem vSlift tveu 
gebtent ^otte, ober .Kilian Börner, ebenfatle l^anbgecid^tdalfeffoi;, erfjie^ten, 
ba fte nic^t fatl^olifch toetben tooHten, ben $(uftTag aud bem <&tift j^n 
^iel^en. Ibm ^a))ttel9faftner 3o|ann ^öcfel unb bem ^iftributor $tero« 



ftajtoMT ttvn 9elbenfireiit an »ifc^of 9?eit^atb 29. SRava 1595. 

äi.'SCrc^. ®am6erfl. SRcfovmatioii (Sbcvmannftabt. Öcovg yiucbiiig, ^aftncr 
in gfflttl^^eim an $<ifc^of ^JZcit^arfe 28. ffrtniar 1598. 

•) ftt.'-Sii-c^. ikiutu'vg. JHcligtüJisitfürmatioii im ^tijt tMinbevfj. ^-aü. i'ü. 20. 
Ü3cric^t bciS *iürgermciftciö unb Mati in tuvfcvbevg, ben abgcfd^ontcii @c^uUcbrcv, 
Stobt« unb (Derit^tSfc^rdbcv bafelbft 6etv., an itteU^arb 12. ^^e^cmbet 1594. 9ieit^rb4 
SCttimoct barauf 17. ^^jembcv 1594. Stcber^olter 'Sßtvidft brS SuTgermcifind in 
ftutrferberg 18. S^egember 1594. — 9{eitl^tb« STniwort 23. 3)()(mbev 1594. — Sldtl^arb 
an ben 9[mtmann von ftnpferberg 23. Iiegembet 1594 {^pt), — ^^nh^&ctptot 
!|ß. ^nbl (?) an ben STnitmann 26. f^eaember 1594. — ^eric^t b«B STnitmann« 
S3. V. Koten^n an Oifd^of 9{eit^tb 37. ^}emb(t 1594. — 9?ei^arb an ben fKmt« 
mann in ftupferbc^O 1^- Bf^bruac 1595 (<S)>t). 

ihr.'a[];<i^. Bamberg. {Reformation (Sbermannflabt. ^{ctt^rb an S)e<^ant unb 
ta|tn«r in gfon^^im 19. 2)eaembfc 1595 (dpt). — 2)(Tfe(be an biefelb«n 20. IKKat) 1596 
(^pt.). — ^ernev: Steformation ^on^^m. iRctt^arb an ftafhter in gfon^^eim 
8. ^tmt 1596 (<£t»t.). 



Digitized by Google 



65 



mrnuS Stoiirtcnbcirtcr imttben bfc !J)ienftc oufgefQnbiiit.') gorftmcifter 

l'cmfcr in güi'c^ljciiii - itub ber Cbcrförftcr Don ODerfc^cinfelb^) tonnten 
nur burrfi ^onocrfioii il)rc Steden retten. ®rofte (&tnnb^a[tii]fcit geigte 
ein „3<^"Ö"*^M*^^^" 8otc^l)eiin, ber ha^ 5ln)iuucu, fatljolifc| ju werben, 
jurücfttjie^ unb erflärte, „er fonnc efe getoincn^o l)olber nit t^un, ^Sonbcni 
mltt el^e utib Itebei: tobt fein bott mit ein Unrüigen unb befc^ioeiibten 
geioiffen leBcn**.*) 

Selbft Canb' ober ^orftfiicrf)te, bie in bijc^öflidjen '3)ienften ftonbcn, 
Ijatlcu bte cjegenrejarmatoriidjc v^tvcufle lUcuijarbt^ 5U erfa^ren.-"^) SBoUtcn 
fic iiid)t tion ber „^oibenT^crttigen 9ieUgion" obgel^en/ jo luiaben i^re 
t&teUen mit Stati^oiihn befe^. 

Um il^ (EtnCommen gu bellten unb mit ben ästigen nid^t in 
9{ot geraten, n^aren $ie(e bem 8efel^Ie bed Sifc^of^ ge^orfam.^ 

0 ^r.'^rc^. ij^amlcrg. 9l(Uflton«vefontiatton im @ttft 8ani^rg. gfaSc. 9lr, 6. 
$rob. 17, 18, 20, 22. 

*) ftr.*9[n^. Qam6cr$. tRtfonnattoit ^or(|^m. tjforfimnjiec <9. 2tnätv an 
9apn(T i);ubiitg 3. 9(pril 1595. — Stcit^arb an ftaflncr in ^oväfynm 4. 9pnl 1.595 
(Gpt.). iBift^of f|)ri(^t fein ÜD?i§fatteii üu«, baß ^Jorftmeiftcr Cencfcv tro^ feine« SJev* 
fpiec^end {t(^ gur tat^olifdden ^)iVIigion noc^ nid^t bege&cn ^a6r. ^aftner foU i^m btciS 
„mit fvnft 3eb«>c^ lu^^ ,^tir 3cit ^t)» tH'rtftrouen unb ^e^eim SlUetn üerwdlcn." — 
fta^ner &. 9iubing an sBifc^of 9iett^iarb 12. «pvil 1595. 

^) .^r.-^rdj. -.«ain&cvg. Siefovniation O&crfd^cinfelb. (Srflarung ber bifc^öflid^eu 
)6fttttitcn nnb (iJcric^tSpevfonen cor bcm Pfarrer oon Cbcrfd^clnfelb ^1. S«""«^ 15^^^- 

* Är.*Är(^. Saarnberg. iWcformation ^orc^^eim. ftaßner Q(g* 92nbing unb 
^ocftniriftcr Stncfdr an Sifi^of IKcit^arb 4. Slugufi 1595. 

') Är.»9lwj^. 9atii6fvg. JKeformation 9?cu^a««, Seiömain jc. Jtaflntr gum 
«dbcnftfin Safpor ©rbav an iöift^of 9Zeit^arb 29. aj^ärj 1595i T'w ^ovftfiic(f)tc, l>ic 
toui 5öif(l;of usuin fructuum gcuicficn, geben babuv(b, baß fte uidft latl^olifc^ fmb, 
bijfeS Jöfifpicl. ^i'ielc „gemeine" i^cim toniffn ftdi niif fic. einer flicrblaßten) 

ID^arginalbemerfung wirb dv. Mfitöflirt^cv ^J^cfclil geiuünfc^t, bcv ^'(nbcioit gum ab* 
ft^rrdcnben ^^eifpiel bie ilbjdjanimg ber nni|pbovfamon (^orftfnedjte ancrbm\ 

Är.^Ärd^. Bamberg. JHeforniaticn Jvovdibcim. 'Jieit^arb an fiVtftnor in JvP^'t^'tH'ini 
4. ^>lpiil 1595 ((S<?t.). 5Öcfi'f)I, cinic^c „ffiicdnc", m(S)t fatljoli|c^ mxtm Jvollcit, 
abjujc^affcn unb ibre Stelle mit aiiboiii 311 bofotu-n. cfV. bir^u: 1. c. @g, Jtiifciiui imb 
Jorfimeiftov l'nuta an 5öifc^of ^Juitljaib 4. ^^lug. läHö mii inndji be^ Äaftncr^ :^hicing 
an «if(^of g^eit^arb 28. 3u(i 159G. 

«) ^r. invdj. ^J^aiiibcrg. iHetormatiou 5oicl;(}eim. fiaftncv ^Jiubing au ^öifd^of 
^)kit^arb 1-'. 3(pvil 1 :>!•.">. 

Äv.-3lrd^. 3i5ümbevg. Siciüiiuatioii iinis-inaui. ^Jicitbaib au 'i^'arrev in SeiS* 
main 10. ftobcmbcr 1596 {(ipt.). Qtft^of ^i3i-t mit ^reuben, baß ^breffat bie „uod; 
unlat^olifc^e iSiener unb fcrfttnec^t im ^^^iftrift 9tt(t|main* mit t^Ieiß t^orgeforbevt unb 
N einigen 0e^orfam er|te(t ^abe. 



Digitized by Google 



56 



3ut mbijUcfjft i]V!'nib!icl)cii d-rforjdjuiu] ber rcliiiiüjcn (^Jefimutitn 
nnb ^teHiniii atlcr SSiiC^imiöbciooljner mtb eueiitueU 9J(übifi^icninrt bcr^ 
jclbeu üerauitaltete Dieit^arb iü\m uom Z(il)x 1595 nn) bie uom '^o^ft 
fo briugenb em^jfo^lencn unb t)on ifjin felbft öcrf^jroc^enen ^ifitationcn 
nad^ bem äRuftet ber ungefä^t 10 3a§te ^ut^or im Bistum ^üx^bux^ 
loon Sifd^of ^ul\x& (Sd^ter mit fo igtogem d^olg burd^gefül^rten^); nur 
tool^ttte 9?cttl^atb Mcfeti 5$tftlation«t (mit 9tu0no^me ber einen ober onbern 
in ber Stabt ^omBerj^)*) nirfit luie 95i}c§of Suluu^ in cii]ciur ^}>erfon 
Bei, fonbem Hefe fte burd) ba^ii ernannte ^ommiiförc (SÖfitßlicöcr bcö 
2)omfo))ite(§ ober anbete geeignete (MeiftHr^c iinb SRcnmte) aö^altcn. 

3nr görbcrung be^ 3ieftauratiou^tt)erfö erteilte ber ^^apft beiii 
Bifc^of Üleit^arb, feinem Yicarius in spiritualibus, fotüie ben ÖJeiftlic^cn: 
dr^riftopl^ ^(^lü^elfelbet an @t. 3qco6 in Homberg, (S^riftopl^ i^fflcr 
(Stüfßer) on ®t. WlaxÜn in gorc^^etm, miä^ati ^^mh in .spoHfelb, 
JfO^anneS ^oncf in d^roncid^, 55uI|)iitS (?) in ^uj)ferber9, 

(Jii)LU'b iStumpj in @üf^meLiiiu[ii, .^üliauu .^artmaiiii ui .SUuljcljrenrmd), 
^oijann ^etfc^l (?) in Sübcnfteiu f']>üttenftein), J^ol^ann T^aiirfer in 
<Sci^önfeIb, ^^ngerninnn in (iggoleljeini, ^^riebrict) ^criiljinbt in 

SltteUborf i^^lbel^borf ; ; Qo^ann Eogenborfcr in ©bencifelb bie 9)iact)t, 
j^e^er abfolbteren.'^) !S)iefe potestas baereticos absolvendi mürbe 
1597 auf 20 (Sleiftlid^e audgebe^nt.«) 

*) efr. 1. mmitL 

*) 9uii^tngct, ^tiuiB üäfivc 168 ff. 

*) 9r.»9[t0. Samberg. Sitoerfe SRetigtoiidangelegml^ctteit ». 9cni|t über )>» am 
10. Xugttfl 1596 um 13 tt^r angefkettte SRefonttation im GoVegio. 92ctt^tb too^nte nic^t 
hl» }itm Ünbe ber 9erl^anbluiig bei. 

*) ttv»»%xäi, Samberg. Breve apost., quo episcopo Neithardo eiueqao 
vieario generali potestas haereticos absolT. traditar 12. Xiiguß 1593. — Breve 
iq>OBt.t <Iuo priori praecUeatorum et decanis roralibas in Vorcheini et Hol- 
feld datur potestas etc. 5. Sfuguft 1594. — Breve apoet,, quo quibuedatn pa- 
rochis dide. bamb. ete. 5. SCugufk 15d4. 

fir.''9lt(l^. Samberg. Breve apoet., quo episcopo Neithardo ejusque 

vieario generali aliisque per loca quaeduiu diooccseos dep, etc. 11. @ept. 1597. 
(Ed ivirb neben bem Sifd^of „vieario in spiritualibus singulari nunc et pro tempore 
eidstenti ae alii^ sacordntibus, viris idoneis oruditi«« et piis, per diverea oppidai 
terras et loca Bamb. : diöcesis deputandis ulisnlvrTidi et reeipiendi quoscunque 
hftretico^^ rodennt^'s et po<'nitt>ntes factilt:i>'' i'ini]oiännU. 

Äv.'='ilrc^. ^ambeig. Correbpond. temp. lia« r. (»xst. Stavbinal iiafiiüiittit^ an 
2Ji|d^üf 5)ieit^arb 25. Ott. 1597. (Ovig.) ...... Cont'-M tiuii tandi-iu f'uit. »lipioiun 

taindiu exspectatae facultatis absolvendi ab lia« n .si, in quo lllv»»"* Ccl"' V. 
specialiter indulg^^tur, ut «andeiu facultateui vij^iuti iSaeerdotibus suae 



Digitized by Google 



57 



®ldc^5^itiij crliiclt Dr. ^'tiebrid) Soi-'iicr, .Slaiionifiu> bei 2:1. vStcpl^ou 
in 55oniben'^ iinb ^Jiuijticb bcS Xümfn^ntel^, neben ber putestas hacri- 
ticos absulvcndi ^ur SBiberlcguiiö unb llebcrfii^rung bcr .^ärefien uub 
S^rtümei; noc^ bie ^laubni^, {e^evi)c^e uub ouberc oer&otcne iBüc^ei; ^u 
Icfen.i) — 

^te ^tobt ^mberc} tourbe 1596 >) in t^ten einzelnen ^au^tmanti« 

fc^aften ciuci einge^euben ^Mfitntion untcrj^ogcn, unb babei ftetö bie alte 
Söeife toiebei^olt: entn)ei)cr Untcrriiiii im fat^olijc^cn öifQuben unb balbige 
9?ücf!e^r ju ber „aIleiufeUginacl)euöeu" S^^irc^c ober 53ei1auf ber (^üter 
unb ^eg^ugl 

(Sin Ztii ber Smo^ner oerf^rac^, fic^ t)t>n bem ober jenem @eift« 
liefen unterrichten 3U laffen ; ein onberer erElörte mit groger ^eftimmt^eit 
rnib Ben)nnbem9n)ertem SWut, unter feinen Itmftftnben fat^olifc^ merben 

5U tuoücn. Solche, tneldjc bcr (litation nid)t iyol^c leiftcteu, luiuDen 
tüicbcrijolt üorgerufen unb bie ®c)c^äite t/alber Slbwefeubcu nacl^ i^rer 
äftürffunft üemoinmen.^) 

^^renb einige $anf>tleute tote ©eboftion ^ß^, $(in9 ^omung 
unb ^nd SSuc^ner „gar e^ffertg'^ in ber fatl^olifdlen 9%eligion maren^) 
nnb nnbre tnie ^an9 Striegel, «Sebaftion l^ittel, IBolf 9lobt, Ste^l^an 

öicorg Gunrabt, ^one ))Jk\)cx, Wid^cicl «Sc^ufter, ®eorg Söilmut^, 



Diöcesis subdelegHie jutt^f^it; pro indr finifo mntioro id iinpetrari non potuiti 
sed tarn mn^nus ost uumeruH praeäcriptui^, ut JUimie Celäi'i» V. deBideriis satis- 
factum existiiiifiii " 

*) J*i>2(i4>. ^^ninbeiiv Br«"ve «post.. »inr» D. Frcfl^M'ii-o Fornero libros 
haer. etc. 14. 9(iigu!I 15Ö7. (Ovig.) iinrb itjm eingeräumt: . , . ut tibi 
qiiosciinque haereticnrum mit nlfos prolnbitos libros nbsquo consurae incursu 
b^fjendi et retinoiidi ad crt» ctiiin ro> hnorof^opt ot errores redargiieiidi et coii- 
futandi: nec non ftiain Jibsulv n<li " t it eipiendi quosi-unque haereticos re- 
deunteb et poenitentcs : atqur * tiam üianes et 8ingub»8 poenitentes ab omnibus 
peccatiB et excessibuB quantumcunquc gravibus et euurmibus etiain S^^^^' Sudi 
Apostolicae reservatis et In Tris io die Coenae Dotnini legi coiuraetii eontentis, 
licentiam, auotoritateni et facuitatem concedere dignaremur *^ 

*) 9ia(^3äcf, Söambfvgev 3ö^r£)ücf>cv yiac^tvägc yo-s, \oll lUciüjaib bcicitö 1502 
allen SRitgliebent beiS ^firgerratd, fte motzten fat^olifc^ ober tut^crifc<^ [ein, befohlen 
fabelt, mit brn ^ro^efftonen 311 ge^cii unb fünftig nur ftat^oltten 9faten }U matten. 
^ (Einen an|iba(if4l^i «deg 311 biefer SKitteilung fonnte it^ nic^t ftnben. 

ftr.'Strd;. ^mfrerg. $i»erfe 9te(tgton4angcU'geu^tten bou <Stabt unb ^tijt 

8ani6erg. 

bon S^ofienreut^er unb 91at[d^mibt). 



Digitized by Google 



58 



^oiifro5 Düi-iuö, ^^anfia^ ih>ebcr il^re 6albigc iHüctfe^v 5111 fattjolifc^cn 
Äirc^c lücniöftenS in ^Uigftd^t ftcHtcn,^) iuoren bic 6 ^au))tlcute ^ornJ 
miimaiM, ^ta^l, 6on^ SurE^art, mid^atl ^anfto^ SHieget, 
^omad 9leubt unb (Btoxq Sttoui ntc^t 6etD€gen, bett lut^erifc^cu 
(S^IauBen aufzugeben.*) 3tjnen n>ie ollen anbein Ungel^orfamen tuurbe 
be(oljlcn, binnen furger J^rift niKyynuaiibcrn.^) — 

'J)ie ©eßenreforuiation in ben auf iöanibei'öer Xerritorium ßclegcneu 
unb 3ur ^BürgBurger 3)iÖ5efc ^cljörigen Pfarreien*) mürbe bon 9kU^acb 
gemeinfc^aftli^ mit IBifc^of gutiu^ unb in ber tion biefem beCannten 
©eife Betrieben.*) — 



*) Jtv.=§{rc^. 53Qmbcv3. 1. c. SJev^cid/ini^ fom 7. ei|.ucmbcv 1596. 

') .^r.-'^Irrf). ^ambeiq. 1. c. S?cr,^cid)in^ vom 7. ®e^>tem6cr 1596. 

') ^äd, '-Öambexqn ^^at)xhnä)cx, y^ac^träge '.'O'i: „1596 uiiiBteii a(lc inot ^lieber 
bc^5 33üigcrratb§ il^rc ©tcUen niebcrlegen unb bic ^tabt öcrlaffcn. 3^re iJiamen roavcn: 
©tcpban ^ci^^c)^» ^<^^^ >^oümv, ^an& @d^mibt, 3facob @ta^I, ®corq 9?fube(ffr, Äonrab 
il>Dlf unb f^abiaii 9(unieicr. ^or i^nen roaven fcfion ausgetreten : Simon 5?aucr, .f»miS 
iiiHMjjniantel, SaSpav Viuluv." ^inen üollig auSvcic^eiibcn aid;iüaUid^en ^eiuciic für bic 
SRid^ttgfcit bicfcr ainS) 6ci ^3- •'pcücv, ©cj(i^i(^te ber ftivc^c 8t. Stc^^au in iöantbeig 
pag. 13 un^ 9{öfe{, Unter bent ftmmmM 179 }u treffenben 9tott) (in^HoR^c^c i^e^üglid^ 
bev Stomen) tonnt« xd) nidn fiubfn. 

'*) SBcber, '-öi^tljuni nab tiiälnt.tLniwi ;!:Hnnbei*9 pag. 214. 

■ *) fiv.-Ärc^. Bamberg. 9iefoiniation ©övingftabt. — %un ^urgtuubfiabt: 
{Reformation in &rah unb ßeuln (6efonbcr# Deducti(t fsuti etc.); „.t>'"tPT^^Qficuc 
s^(alt^aUer" an 9?eit^avb 25. ^Jiüücnibcv 1592; 2i>ogt in söurgrunbftabt ßaipav 8eufft 
an Dr. 2)en^el ^lavt 1597; Sc^nlt^eig unb Q^emeinbc 'J)?.«@rei^ unb QtuM an 
9tei(^atb 25. ;3[anuar 1598. — StefigtoniSfad^fn in ^erjogenaurai^ unb iRattel^borf. — 
(Emigranten unb auögefc^affte lut^erifc^e ül^urgev gu $o(^j)abt. — 9{eligion im 0mt 
Snetigau unb — 9i(ligipn^Bfa<l^n Sad^nrot^. — atttHgiontffail^en geil. 

^egfigttd^ ber Gegenreformation in ^er^ogenaitrod^ unb ^iM^fiabt finben ftd^ 
jerfhreut Sntenfiücft in bcit fJfaSctfeln: 

9t.>S(t(^. ^amberfl. ») {$ragmenta: !6uf^, ^ei^^eit k. S^ru^ef bon Rommen»' 
felb an S'Jcit^arb 14." 9Jot>embev 1594 ; 97cit^arb an s^ifc^of ^uliu« 18. iWoöembct 1Ö94 
i^pt); 3nliu« an ^Jieitfiarb 25. iTtoiHinbcv 1591 (ausg. Orig.); yjcit^avb an ffaftncr 
in 5or{^^eim {(üpt) a Januar 1595; 2ru(^feB an »ift^of 9?eit^arb 23. ©ejembcr 1595; 
Xvucbfc§ an ifinc Vifieii^^lnito LM. Tov'i'tba- 1597»; ^iuroeiei bov i>'ift(t(^en SRätc, bie 
nacti .Ipctbftabt unb ^cr^ügenanvart; qIhvl vbnct futb, auf t^vc 3" "^^i'f 3""i 1597; 
„511^*3 vbfifff ige unb Unbcrt^anige innaiuibaicittung nf :£)errn '^{aiici iSebaftian Oiloffeu 
gu ^ci|^cgcnauvaci| über bie ^fal^i getl;aune (Slage" 1597; Inatnictio ber M&tt 
2. 3uni 1597; K«-!atio ber ^atc IS. ^nui l.')',)?. 

I») JHeformation (ibmnanntiafct. Kt^Iatio bcffeu, \va^ mv <nc. bie geifUtdlftn 
Kfite) jn ^jerjogeuauvad), Cfggolsf^ciiii unb (Sbcvniajtnflabt t?fnid;iit babeii 1595. 

c) SHeUflioni^teforniation im @tift Bamberg. i|a$citel ^Ix. 6. ^vob. Mx, 14; 



Digitized by Google 



59 



^ie Dorn $o))ft (Sleiiteni^ fo fel^v üetontc uitb gctoiinfditc gegen« 
xeformatortfc|e SJegelung ber reltgt5fett ^er^älttiiffe in ben !&mt|if(^ett 
Seft|uugen iBani6erg9 itmr für 9{eit^<irb um ber ijrpgen d^ntfemung 

Diijci- !j)e)"tanbteilc feiuec^ ^iötuuiy luillcii fd)iüicrii], borf) I)nttc bev 'ISifc^of 
üu bem 1591 an bie Stelle be^ Sß3olj .{xinvirf) uon ^Kebiüij^ Qcti'cicnen 
^MjebomtnUi^ ;^"so(jann Qiieorg non ^tnbion einen eifrigen, ijnn^ nnc^ 
bem ä)hiftcr unb iBefe^l feinei^ .^errn mit Strafen öegen bie ^n^lrcic^cn 
^xoteftanten bafel^ft mfa^renben ©e^ilfen,^) beffeu 3)?einung'unb Steßung 
auc^ buriil mancherlei Sitten unb Sefc^tverben bed iBüvgermeiftetd/ 
9{i4tet$ nnb ber gan5en ©emeinbe ton ^tdac^ loie ber ,f$erDrbneten 
einer e^rfomen Conbfc^offt beö (Jr^ljerjontftumS^Wmbten" nit^t erfc^Üttert 
lüurbe.*) iStnbiüu \mx in .iiom iuci]cii fcincö (Sijciü in bct r]u'fuiiualioii 
bci< fatl)ülijd)en ©lauDen?^ fel)v aiu]c|cl)cn, fo baü ^iapft Siemen^ SBifc^of 
i>ieit^Qrb ermunterte, if)n nidit alV)Ubcriiicn, fonbern feine ?*?ad^tDefu9nid 
5tt enoeitern, bamit nod) grügecei; 'Simd ausgeübt locrben fünnte.^) 



«Copia bct nflnt6er3'|(^cn post soripti toegm ticj} ^ecvii ^c^lüBelfcIber untcrt^tMit 
}U ^od^ftatr 29. SDeaem^v 1596. 

^eanglic^ ber Gegenreformation in ^t\l nnb @anb finbeu iid^ Vttenfiacfe in bem 
9a<ci!el: 

9leK0ton«refonhation im $0(9(|fitft Samberg. Bfo^c. 92r. SO. ^tfi^of ;3uliud an 
92eili^rb 12. ^ruar 1594 (au9g. Crig.); Steit^arb an Julius 18. ^e6mar 1594 
{(Spt.); ^ülm% an Witffaxh 2r,. J^c&ruar imb 14. «pri! 1594 (au«g. Orig.) 

(Sinige 9Zotijcn übcv bie (^cgciirefovniariDit in "l^iiirui^, 9ifcfcnborf, Itft&xihadff 
^anb, 3^1^ unb Une^gau bei Sf^ornbaumf SReformattondgefd^it^te 115 f. 

I) ftr.'««^. sOamberg. (i. sBu^ ftumt^ifc^er ^ad^en bei sBifd^f Ümft b. SD}, 
unb iRcit^arb b. X^. 1591 unb 1592. 

iHat\} mit gemeine 35üigeifd>afft" in '^iiiad) an baS 3)ouifapitel 5i5ombcrg 23. 9Joo. 1595; 
„<Siner e^rfamen &anbf(^afft U9 ISrj^ei^egt^um« SII^Ambten ^Qrrorbnete" an ^'\\(S)o\ 
unb bai8 ISomta)»tel 3. €et)tember 1597; IBürgernieifier, ^lit^ter k. in Sina<^ an ba« 
3)omtapitel tkimberg 14. September 1597; biefelben an $$if(^of 92eifl^arb @c)jtemb(t 1597; 
M 3>omfa{rite( an Sltt^ter, 9iat unb ®emetnbe in fQioIfsberg 1. Oftober 1598; baftfelbe 
an Slid^ter, 9{at unb Gemeinbc in Zomi» (o^ne l^atum); badfelbe an ^iirgermeifler, 
9ii^tcr, {Rat unb Qtemetiibc in Sittad^ (o^ne !Datum, aber, wie ata bem ;3in^alt erfii^tli(|, 
au« 9{dt^rb0 3eit). 

*) 9t*%xif. Bamberg. Breve Clementis pii^nc Vitl. «aper conservatione 
re]igionls catholieao in Karinthia. 23. ^uguft 1597. ®cm 3- ®* bon ©tabton 
wirb bad 3'ugnid gegeben, er ^abe gur Slccat^oftfierung ,,egreglain voluntatem et 
non mediocrem diligeDtiam.'* (£jf mfigte uo($ fc^rfet borgegangen werben. ,Quo- 
rundam eivium Voconienmum et JaraiBanonim etiam andacia et licentia acriuB 
coercenda est. Non enim cessant fiHi tenebrarum nunc ecclesiis per vim a 



Digitized by Google 



60 



SRtt ^ot unb Z^üi toitrbc ^tabioit bem SSßunid^ be$ ^^opfte» 
t>on bem in 9Roin eBenfoffS in l^o^em 5(nfc§cn ftel^etibcn ^^^atriard^cn 
tjon STquileja uiiterftö^t. 'Dtefer erteilte auc^ ©ijc^oj D^cit^arb jur 
?fBrbentng wnb 33efeftigunt] ber fat^oHfc^cn >Sacf|e in ^Jimtl^en manchen 
praftifc^cn iHotfc^Iag (5. ^. QUjn^rlidjc (Jntfenbung einc^ gutfatljoiijdjen 
9}if^teYd, Sfteinipng bev ^c^ulen t»ott fe|ectfc^en Sel^ceni unb Sel^ven).^) 

eathoHcia auferendis, nunc falsis piuphetis et haereticig piaeUieatoribus ad- 
ducendis aliisque insidiis et dolis fidem catholicam oppugnaro et quotidie 
Rliqaid novum et perniciosuiii moliri." Xxt ^tlfe bed (^al^rrgogS 0erbiiumb 
(SIfinmS für ftc^er („qui ut pius est aaimo tsM« eftndldo causam Del et eeelddae 
tuae acljovabit"); c^cnf« bte UnterfUltiing bc» Vatvtanl^it m tlquileja, ^ranjUtuiS, 
unb M tM»oflQltf<|m .SUniiHiti ^imiNintti ^oftia. , Venerabilia lieater (sc. Frandseo«} 
vigilantiam suam |»ime«tabit, deaique Not«riuB et Nuntius noster Apostolicus 
HieronimuB Portia aelo Bei piaeditus vir et nobis probatus nullo loco deerit.* 
S)<t (Krfolg iverbe gcnjig uic^t auShUibtiu «Ita Deo anxiliante cammunlcatis eon- 
siliis et coneociatis studiis disjicientur satanae macbiiiatioiies et Christi aedi* 
ficatio crescet." ' 

M lh.«9[r(^. Bamberg. Corresp. temp. haeres. cxst. Srief bcd ^trtan^ 
Don Äquilcja on t^t)(f)of 57eit^arb, ^rag, 4. SWärj 1595 (au«g. Orig.) „. . . Quia 
propter in(jtilMtnm b>i*^n tifMirum naturam et insolentem juste vereri possumus, 
Vit in dies Rti<|iiid (m titra catholicos et ecciesias comittatur, iitilinsiitnim esset 
ad hos detendendos illosqno in (•fficio retinendos, si Judex, qui quotannis 
mittitur a D. Vstra III»"« ad eins civitatis H7i;iin. n catholicus esset, nam per 
euin et per eins auctoritatem multa toll* i rntm jM rnii iosa et eccleaiasticam 
libertatem ipsc tueretur neque haeretici taiituni, quautuui in praestnitia, 
audereut. Precor itaque in viscerlbus Jesu Christi D. Ynm 111*1», ut huius 
m lationem habere veUt in instanti Judicis mntatione et illos cathollcos 
couflolari eisque, quod maius potest, auxilium praebere, ne ab haeretteis 
itemm ooDCuIcentor." 

»rief bcifelboi an bciifcOctt. Vinetijs die XXIX Aprilis 1696 (mO^. Crijt.) 
....... Dabitandum non est» prima pueronim nidimenta esse quaedam 

totios traducendae vitae semlna vel ad interitom vel ad salutein, at| quae 
pnmis aetatis temporibus haeserunt, rndice:« agant et in omnem pene vitani 
consen'cntur: ab vero corrupta natura hominis inahun bono cupidius hauritur 
et iirinius retinetur, ut avelli via aut ne vix quidem possit, nisi Dei gratia 
pleniti? illuxerit. Itaque in pueroruin institutione inaxime laborant haeretici, 
iit nova sihi quotidio ad propa<.'nn<hiin iniquitateni L'^'-nninfl coinparata iin- 
piomptu liabeant: nos vero c*»ntia egregie debenius, Ent igitur D. V, Illmae 
et Rinfi; singulare pietatiö documentuin et «gregia lau«, si efHceiit, ut Vo- 
coniensibus 8choH> (]uaiii primiun reiiiotu haereseos exercitationM et haereti- 
corum magist ( lio pru tit laiitur catholici: quo nihil ail lieli^iunis ret^titutionen» 
aptius nihil ad K paranduni fidei Catiiolicac stutuiu accouiodatiu^ ad Iuudt;in 
vero pietutis D. V. lUi"ai> iHustriu» esse poterit. Si alteruui udderetur, <|uod 
suamwpere 8"*^* D. N. optat, ut seüieet Offielates et ministri primates non 
promoverenturi nisi (^tboHei causam baberemus roulto meliorem 



Digitized by Google 



61 



§ttr ^un^f%ttttg imb etfot^xeti^eti ^ottenbung i>et in ben 
bortigen 8otiben bmttd iwm (Si^l^er^og l^avl b^otineneti <Skgenreformatioit 
no^ fehlte, bo^ leifteten nac§ feinem $obe unter bem (Hinflug feinet 

äiUtiuc :Dtanc, einer bcgeiftertcu Qefuitent>ercl^rerin, bie (Shrg^cr^öge (Srnft 
uub äRai'imiUQn ^ormünbcr bcg nuf betreiben feiiieö CnfeU^ W\U 
Mm V. non 3^at)ern im Sci^ii^H^^^^^^'H Snflo^tabt erlogenen (^x^» 
^er^og«^ gecbinonb/ unb {cblie^Uc^ biefei; )elb)t.^) — 

iiax^tx i^binanb I. (t 1564) ^interlii'B uoii bfn J&a6«6uvgijd^cu üvlftaatcn 
jcinem Dvitten @o^nc feail baS fofli^n. i^nneröftcmic^ CStcicTtnarf, J^amf^fii, Uvain, 
3ftnen). ii?ci feinem Sicgierungöantiutc ivat bic lUW^i^at^l leüicr Untertljaucn bem 
^rotcftantidmud juget^an. (6x berief bie Um ber Üturfengifa^r unb fditrr 

0elbnot, foiDie bec ^orberuiig ber vrotc{lautif(^en Sanbfiänbf, bie Oefuitcn ob^uf (Raffen, 
bcgegitt», (cnriaigtc rc 1578 in 9mA, bU IRcltgtoni^cifitotton wm ^al)tt 15t2 
c ripe ü er n b, beut fCM unb bot ^au|>t{i3bten (IBt^, ^iibrnburg, SKagmfurt, Sttibai^) 
Mtgc R<ltAumlfrei(eil,^ litt fi<^ jlcbiK^ bitnl feine iefuttenfininblti^e 9eina|lm SRaiia, 
£o(^ KfAttäft V. 8«iyem, fonric bun^ beren «ruber Silbedn V., bun^ 
9ff{|0T XIII. unb bte ^efirittn (cfltomicn, bie lh}ii|rf{ionen )ur&tf)unebmen. 9t(t^ bem 
Xobr ftarl« (t 10. ^uti 1590) uberno^m tro^ ber grogoi, oon Sil^etm V. unter* 
flü^ten iKbneignng äffanad auf betreiben ^aifer dtubolp^* (Srjf^erjog (Srnft unb nad) 
beffen 9(bberufuug iff^afimilian bie ^egieninfl unb ^ormutibfi^ft über l^arltf @obn 
2petWnanb. (Stict^c 1. «närftc 85 ff.) 

^■voljbcm <int|t .luf tini l'anbta(^c üou Silagcn^nrt 1592 tc^üglirf) ber fy?ffigion«- 
t^tctfifation crftärte, cv rocibc bio @croi|fen nicht be|d)tinnen unb alle IjergcbrcK^ten 
(äieret^tigteitfn belaffcn (JHcfolntion (Srj^erjoi^^ (Svnft üoni 14. 3lävh 1592. (i. '^udi 
ftämtbift^cr 8a(bni, 4(^8, .Hr.*3(rd^iü Jj^anibcvg), fo war er n?ie au^f 5D?Q?iniiUan 
in Söirtlid;tett ben ^-ßrouiiauuii ludM weniqcv nt§ juget^an ober gar freuubli(^ gifuuU. — 

^rbtnanb rvax, um ftvcna, tatt)ol\\d) cvjogcn iiuli mit (Jifer für bie fat^olifc^e 
(5ö(^e ajaUt jn irorbcn, Jiad) ^uigolftabt gu bcn ^efniten gebracht roorben. ^laäf bem 
Antritt {einer iKegierung ir)!)ö recfetfcrtiqtc er bie Erwartungen feiner (Jr.^ic^er. !Iicn 
ebangdifd^ni Oanbflätibcn, t^n ihm uui unter ber '^cbingnng f)nlbiL]ni luolltin, bn^ er 
i^nen bic fräßen ftongeffionen beftätige, erf(ärtc er, bic aieligiouöpacifitatuMi l^abe mit 
ber M^nlbi^nng gar nitbt« ^u fe^affcn unb tomme erf* in gwetter Öinie in $Jetra(^t. 

(J5 ^ugte )id) balb, baH Jcrbiuant nul allem ßifer beftrebt n?nr, tax> Jrtoüfitnni 
mit Stumpf unb Stiel auszurotten »ctV. «tiei>e 1. e. 118 ff; (Sugcui;cuu, ©cfd^ic^te 
ber ^cfuiten I, 128 ff; Se^waim 259). — 

9?c5Üglid) bcv StcUnng bc5 banibergifd^cn iSi^ebominn^« bem ®rg()er,^Lni vion 
S»nerijfteireic^ fei iiod) criüä^nt, bafi '-öifd^of SJeit unb (£rgl;a^üg iiavl fic^ am 2ij. l^iärj 
unb 9. ^ai 1567 ba^in berglic^cu, baf} ber $$ijebomtnud für ftt^ unb an SteUc ber 
Anbentt («nbergifc^en Vmttente bic C^rb^ulbigung bem (fr^^er^oge (eifte. %IS S^rbtnanb 
*bic Kegtenmg ontittt, erfunbigte fxdf (d. d. SoIfSberg, 5. OMcr 1596) j^o^ann @g. 
wn Qftttbion bei 9if<l^ S^eit^cb, wie er ter^ten ]qU, worauf bicfer untfr'm 
24. Ottober 1596 Vutftuttft unb Vniocifung gab. unoorbenttii^ 3^tcn ^be 
loeber ber 8i|ebom. notb anbre «offfder unb arnfmeut^' ber ^errfi^aft bei 6tifti 
Samberg beut 4Sr|^3og (Erb^ulbigung gelei^ au|er )nr 8eiM unb ftarli. 9htn 



Digitized by Google 



62 
■ 

!&ie Stfttaüon bcr titer ^tctibtofonate be9 Stötumd Begann eitoa 
1595 mih tourbe tocittt nBtig In einzelnen ©»cmcinben ober 5Jenitern (njte 

iliMiifrficnfefb) Vüicberfjolt.^) 2c((iftxebenb ucrlaugte l^icit^orb uoa bcn 
.f)nuvt' iiiib 9(n?tf(M!tcn, .^üftuer« iinb ^^ögten, ^ürgermeiftern, 3?at§- 
luitgliebcrn uub ^|<jaiiTrn, bafe fic bcn bifc^ofdc^en Äontnüfförcn „alle 
l^ilffüc^c ^anb Cnebcit unb neben inen uerric^ten/ toai fte in irer in- 
struction befelc^ ^aben".') 

^lefc ^omnttffdre erl^ieCten 3ur ^omnl^me tj^rer ^ifttationen Shebenj« 
jc^rciOeii unb gcnone l^nftruftion, Wc in ber fWefienfac^e bie Entrolle 
iiu&crir i'liiijelcöcnfjcitcn (6Jotte^ljou§=, Spital ^ (MniuMiiLicrcil)uuiujeii jc.j, 
in bcr 'lo(tuptf(^cf)c ober bic ®ci]cnrcformntio!i 511V %^][id}i inocfttc.^) 

Die Jl)ätic(fcit bcr Uüimiii[javc in bcr (^kn]ciircforniation Dcgaim 
nieift baniit, 51t prüfen, ob bie 'Remter mit .^'atl)oUfcn befc^t toaren, uub 
fie nöttgenfop folc^en übercteBen; ^ürgermeifter unb ^^otdmitgUeber 

tfab( ncucrbiiig'» fccr juv SHcgievmii^ i^rfaiiiifc CSiv^tu'vjüg ^-crbiiiaiib &cge^rt, folc^c ^ulbtii|iiit(j 
.Vt (ciften. "^ifdjof imfc iDomcapitel icicii nid^t o^ue ^^cbcntcn, tt?ci( tiefe .^pulibigung 
altem .l-^ertümmeii entgegen fei; borf) foU „511 Sl^ortpflangung 1111b er^altmui ipieteg 9?a^t« 
[miliiijeii nnflens" n'iäjt^ bagcgcu ciiu^eipciiijet UH'ibcii, lueiiii bev i^t.^eboni. ,3'-'l)i^iin QJfi 
ü. Stabiüii „itii ftdü imb oon luegeu aubciev unfever fjevvfdiafft Ijabenbev IHniptloutlr 
bieje |>ulbigiiiig Icific, uub iljm, luie gioifddcu '^nt iiiib Jilavl feftgefcl^t ivax, ciu BA)dn 
barflbcT Qw«gcfcrtigt werbe. (8. SBud> ßärut^i)c^cv Sachen bei ©ifc^of ^Jicit^arb 1594, 
1595, 1596. ^ol. 444 b. «r.-§Cvc^. iöamöevg). 

ftT.«Vr(l^. Samberg. Sieligion in @tabtfteina(^. 92eit^arb an 8flrgenneifter, 
Stat unb (Vemetiibe Stobtftetitad^, 5. iDejembet 1595 {^pt.). @pri(^t bon bem Un^e^orfam 
gegen bie btf(^flicl^n ftommiffarc. föoifgang 8ang, Pfarrer in Stabtpetnad^ an ^ifc^of 
SRett^arb, 6. ^iim 1598. Serii^ttt, ba| jje^t bie ftimtmipre ,,mt attctn bte ^farr 
Cteinac^, fonbern baft gdn|c atnbt ^u))ferberg in negocio religionis'' )um <Sk|orfam 
gebracht f^aben. 

ß^r.-^tvc^. ^Bamberg. ^MeUgion in 5i^aif(^eufelb. Üieit^avb an bie ^ommtffäre 
(btpfe fiiib in bcin Sd^viftftürf jiuar nic^t aujgbvürffic^ a(ö §(bven'aten genannt, bod^ 
bejeic^nct fic bev ^u^.ilt ak- ^üld)c\ 24. Cftobcr 1597 (iSpt.). ^tf*pf fagl cingaiuyJ, 
ba^ cv in ber ^auviuiauufd^aft ^vonad), ''l^Kci ^^^clbenfteiii, ?luit Ä^aifc^eiifelb unb 
^eiifd}!!!^^ burd^ „nntorf(fiiebfid)c aborbtinuigen bie xHlli-jemeine ^Heligionsieformation" 
üornel}uien lief^ unb Deigeblidj ben ©eljüriaui aller Uuterti^aueu ecroartet bat. 

*) ^(vd). 'i^auibcrg. ^iac3inenta: iHed?f)ofeu, ^urf> k. S'Jcittiarb an "IVl^fl^^" 
unb ilafiuei 311 il>clbcufuMu, Jcumc 5i>üigcvuu'iiiei, Üiat nnty ©cmcinbe „^kuenl^ausi", 
5. Januar 1596 (S-pt.). 

') Sr.«S(r<^, Samberg, 5^^^9'"''"**'J iöcc^^ofen, ^iid) ?c. ' Instnictio für'bie 
na^ .*^öd;ftabt unb ^^crjogcnanroc^ beputterten {Räte (auiSg. Cvig. mit einem' bpm 
etgen^anbtg beigefügten turnen ^n^ang.) — SReUgton Oberfd^einfelb; In- 
Btrnctionale pro Dominie Coromissariis puncto Iteformationis in Oberfc^in^lb. 
17. 2)eiembtr 1597. 



Digitized by Google 



6d 



bor fi^ git tufen, fte auf ben «gtoecf i^red kommend aufmcdfoin 
m^n, fle 5e(el^nb unb auf bie j^onfequen^en mntueKen Unge|ot(amd 

^moctfetib 5u froßcn, 06 pc nod^ bem btfc^bflic^cn 33cfe^l 5ur fot^olifc^en 
.^Tc^e 5UTB(ffe§Ten hjoffcti. — Dem ©ifd^of mufete bornn gclerjen fein, 

ba^ M^nfonberl^eit bic [uriicmfiftc ober SSeom^te 5UV fat^olifc^en ^Rcliiiiou 
treiöUc^ ticrmnntt unb bcffiertt" luürben, m\\ bann uiii fo mcl)x ^üiöj'ic^t 
mar, „t)tet Rubere Untert^anen Ieic^tlic|er ^um lua^ren glauben" ^u 
bringen.^) 

Dann n^urben bie i^Urges (in ben <&täbten nad^ Vierteln mit bem 
t^iertelmetftet) unb enbK<| bie einge)>farrten Dorfberoo^ner ciHert. 

Sfn mand^en Otten liegen pc^ bie Hommiffcirc ben uor utefen 

gofjten üblichen ^^^rojefpon^toeß Don „aftcn erlebten Ceubten*' jeigcn unb 
üeranftolteten felbft .eine ^^ro5e^fion.-) 

SBon allen d^rlcbniffen crftnttcten bie .Sioiiumj|ave flcif^in unb iirünblirf) 
35erlc^t an ben 33ifc§üj, iuelc^er jofort bic nötigen Sluotbnungen troj unb 
fte Wofjl finr bitrc^ (Eilboten überfanbtc.*) 

Die (Srfa^vungen bei l^ommtpce raaren betfc^teben : in manchen ®e« 
meinben [gbe tmonnftabt/) Surgfnnbftäbt/) Sid^tenfelV) OBerfi^einfelb/) 

') llT.«Vn^. Bamberg. KHtgion Cberfc^einfelb. 9lritl^atb an Pfarrer unb 
XmtAKmefer bafelbf) 9. ^atmax 15d7 (CSpt.) 

*) Shr.«ffr<^. Samberg, ^agnimta: 9t^ftn, Bud^ tc. Relatio ber (Som« 
miffftif, in fdc^ilabt nnb ^r2og<naura<^ bcnii^tct, 19. ^nnt 1697. 

*) Shr.»SCn^ Qaniberdi XeHgion Sbermannflabt. 9}rit^arb an ^«i^nt nnb 
ftalHict in ^orc^^cim 22. ^iint 1596 ((£|)t). 9)?arfiinalbemerhtng! 

*) Jti.-?tvrf). 33ambfrg. 9?fligion (ytunummiftabt. ^levfdbc an biefelbcn J9. S)e- 
lembcr 1595 (dpt.). Sifi^of tfi jufTiebcn über ben jungften Berii^t Dr. Hoftaireut^rd, 
ber ^rfreulid^eä molbctc. 

*) JtT.=9lvd^ '^aititHTt]. >)Jofovmittion ^urcjfinibftabt. 'Jicitfinrl) an ^nrgcnneiflfr 
unb >Hat bajdbft 2.'). ^jJoi^cmboi i'm ^vipt.). Jöi|(^of freut ftd) über ben (Sm^fang, 
ber ben Äonuiuiiävcn teil lumUe. 

*) Är.»2lvd;. iBambag. ÄcIigitMi Vi^toiifdig. ^ifit^aib an bic iHnoibneieu 9iäte 
7. aWävg 1597 ^ept ). 5*if(^of ffnic^t (eine grcubc über fcoä »on (Srfolg begleitete 
^irfcn bei- 2lbi-ci')atcii aiiv. 

') ftr.»3(r(^. SÖamberg. yfiii^ioli Cbcvif^rinfclb. iJicitl^aib an '^\a\iiL unb 'Änü^- 
»erwefer in £)berf(§cinfelb 9. ^amm lß97 ((Spt.). Stuf ben ©erit^t ber 9iäte, n>aö 
fie „}um anbcrn mal 9fn Äfltgionöfac^cn'* in Cberfc^cinfclb gel^anbelt, bezeugt 9ieitt?arb 
fein ffio^lgcfalltn. 

1tt.*ktäf» Imberg. Steligion Obcrfc^nfelb. „8uca| bon ber Üf^mm, ^Df« 
marfij^an" an 9teit|aib 1. :3^anttar%^98. 9cn<^tet, ba| f^rntt gu OM#einfefb »nad|^ 
(^rifÜii^ein Catl^olifi^ gebroui^ ber gottedbtcnft, bie ^eiKige me| nnb ^rebig »ie au<^ 

bie »efper oerric^t luorben" fei, unb ba| fu^ 3ur »prebig* 236 ^^erfoncn unb gur „oefper" 
138 einfauben. I^hbcn binrn cvflSrtrn aiicf» iiod^ öielc anbere, baft bem Bifc^of 
Mge^orc^en imb ^iergwift^en O^ttn bie (Sat^oUfi^e religion annemen" wollen. 



Digitized by Google 



64 



iJBnifc^cnjclb')] tüiirbcu fic mit einem gctuiffcn 9?cfpe!t oufgeuommen 
Ulli) erhielten im (iJroßcu uub (l^nn^eu einen Qiin[tii3cn ^rfolj], bcr bcnn 
ouc^ Hon 9^citljQvb vüljnienb ljcrüorflel)obcn muvbe, in nic^t tucnigen o6cv 
[5. ^. .tronQd^,^) ©tabtfteiuac^/'^) ^eiifc^ntl/) Set^moin^)] tuiberful^t 
t^nett fcut getmger „htS\^t", ben fte fotoett möglich mit l^ol^er ®elb« 
fummc, mit emy»finb(td|cr ^oft uttb ^emcifiniQ nnc^ ^aniBcrg tieftrajtcn^) 
ober beffeti ftvenge ^4i;nbunQ bei 8ifc§of fcidft attoiebtiele. 

■) lhr.*9(n^. 8am(erj}. Steligion SBtoifc^nfelb. Dr. (Ertim, €uffragan an 92eit« 
^ar». ^ottfdb 1. (?) !!>esfni0cr 1595. 9ni^Ut Uhrt bcn gflitfttgen (Krfolg ber S^tiflfdt 
befonberft in Satfi^ntfelb. 

*) AT.*Vr^. Samberg. Sidigioit &id^tcnfe{«. ^te ftommiffafc ^anf. äRotfd^cnbail 
uiib Onop^r. 9. Vd^aim an 9ieit^, ^onad^ 22. SRar) 1597. 8rric^ten »ber 
Sronac^er rttlli^rma§(n wiebcrigc antmortt". 

') Sr.o^^lnij. ^^ambaj], J)u'Iii}iüu @tabtftcinarf). i)ieit^avö an ^ür^^crmeiftcr, 
'Hat unt ©cmcinbe in (Stabtfteincid^ 5. 2)c$cmbcv 1595 ((£pt.). ^ifd^of ^äU beii 
^bvcffatcn boi Itiioirtjorfam f^cijcu foiiic iH&tt »or. 

■♦) ^l^r.4^vd^ ^i^ambcii}. ^Hefünnatiou Iciifc^iti^. ?^a§c. »i7. "iHnitniamt ^. üon 
bitv^ in Xcufd^iü^ au Dicit^ovb 18. ^uiü 1597. 5J^aidl)tft, ha^ jic^ bic Untcrt^ancii 
gegen bie ftoniminärc „gaii^j UMcbcrfo^igf unbt auffvii^iid^ crtjeigi". 

ftr.«Vr(l^. Samberg. SReformalton Xcufd^nit;. ^aic 5. 9?eit^fb an ^aupt« 
mann bon Shronat^, S. Don iEBfir^burg, uub 9Cmtmann mm 2:ettf(^ni^, 190» Sür^* 
bürg 22. 3uni 1597 (au«g Crig.). ^pnätt feinen ^ih^flen Unmitlen Über bcn «3)cf)wct* 
ber Xenfii^m|er and. 

iU.=?Ird;. '^^amborg. ^Mefovmatiüu ix.H'U>iuüiu. Dr. ^-5vnci- an ^Jicitljarb 
Ii). (September 159S, iöerit^tet, a>a« er unb Dr. fiofleiiveut^er in SeiSnmin öerrid^tet, 
nnb benagt bcn geringen C^rfolg, unb ba^ „bie arme Mrbfenbie Icut alfo ^algftarrig 
miber ^xt von ®ot( oorgefe^te Obrigfcit ft(^ erzeigen". 

Sh.'2(r(^. Bamberg. ^Reformation 2i?ci5moin Dr. Jiji^ncr, Dr. JSofUiivtutljer 
nnb ffafhter Sfforit; V^epbeder an Steitl^arb, SBeiftmain 16. September 1598. Serit^ten, 
bag fie jmet Unge^orfamen m» $Bfifienborf „an SteUe aller" unb einen auil Ou(^u 
^an ®tatt ber ganzen Qknieinbe" befohlen ^ben, morgen „f>«9 Straff 500 fl," toor 
bcm 8if(^of 3U erft^einen. ^ !Sem ^er^ogmüOcr mürben 100 fL Strafe auferlegt. 
ermahnen, ba| fle bie llnge^orfamen in attenfunbfittbt ,»geflrige na<^t nii^t ftteglii^ 
^aben" tonnten r boc^ foll »ber einfaQ ju Slttenfunflatt uf l^cutige nad^t mit äffet 
Dorftd^tigfett für bie ^nbt gcnumen iverben". — ^iefelben an Sif^of 9?ett^rb, Seidmatn 
1'). September 159S. ü^cric^ten, bafj fic gcfwungen »i>aren, etliche Unge^orfame „in 
bcn il^urm fetjen ^n laffen". — Dr. ^önier nnb Äoftamiit^er an 5Bif{^of 17. @ep* 
tenibcr 1598. '^^n-icfitcn, „Iicint ntnt' ?ltittcviuiitt" tcv fi'aftner oon Srfjeßlit^ bcr 
tom Saftnor in 5l\'is;nivini baju berufen JVLnbcn nwv, mit lOO an« SciSmain, 87 oon 
^i4|tcnfc(^, 100 oon \,'augt)ctm in ^fltnihuibfiiitt oiujiofallcn finb nnb fi unge^orfamc 
SWanuÄperfouen unb Setbepeifoucu tiofancjcn nal^nicn. — 2)icfelben an 9?eit^arb 
18. September 1598, ^crid^ten, ba{? nnior toii 9 t»er^aftcten 9(ltenfnnbftäbtfru „fein 
furneme ^^erfon" fei, i^eri^terfratter i;ätteu „^w(\} ^li^eiber cinp i^fiiun, bereu bic eine 



Digitized by Google 



65 



Ratten bie iS^ommtfföre i^re oft tvoc^cntangen ^ifttationeti Bcenbigt. 
)o luurbe hen ^^forrcrn, ben Hfd^öflid^en ©eomten, ben öfirgermeiftern 

unb SRnttMiiitfllieberii uon i^nen ober Dom 33ifct]üj fclOft her [trifte ^efe^l 
gciiedcn unb Don biefcni immer tuieber eneiflifd» cint^citi^ärft, bow nn- 
gcjauflcne SRefnt^olificniug^lüevC unermüblic^ unb unerbittlich fort5m"e^en, 
bcr ©e^orfonicn fic^ nnjunefjmen, bie noc^ Unge^orfamcn Doi^ufotbent, 
mit ^trofeit gegen fit ein^u(c^reiteti, um fie ebenfoUd gewinnen, ober 
auc^ tion oDteti ^mfommniff en Sendet erftatten itnb 9}omeii^3ei(l|tii{fe 
ber ^S^e^orfnmen lote ber Ünge^orfameit einjufenben. 

Sn gcgenreformatorifc^en SO^a^na^nien unb bcfonber? In Strafen 
lonreii 3ieitf)nrb unb (eine Reifer erfinberi)il) uiib uidjt ludljierijdj.V) 

5?iict)oj(ic^e tüie bomfn^iteüfdje/) auc^ ritterfc^af tUc^e *) Unter- 
t§auen uiucbcn uorgeforbevt unb, toenn fie nic^t erfc^ieuen^ bei ^o^ev 

gar 91U, bie anbcr aber fd^Rmniifvg Veib'5 bei gcfangfnud uff geaugfamc caution fiit 
(äffen unb 3" irirttSbaup, 6if? Sidb ^i)Xi iöicnncr ^ic^ero in @. Safieii^on 
ftcdcn unb mit ^hmu (iatbcliicfcoin bvaud) naä) ^ü<i)t unb communicirt traben, ociftridct*. 
Uiitcv ben ißcrbßftctcii fei auc^ ber ©c^ulmeificr unb ^^obcr üon 9(ltcnfunbf*abt. 

') S^r.'Slrc^. Bamberg. Sleformation in 31ift^, iHttclÖborf ic. 9ieit^arb an 
3o^. Cnop^v. üOTt ^dfjeim 20. 'J^f,'^cmbcr IWm ((Tpt,\ ^?fm ^cffiiffe ernni^nf 9?eitbarb: 
ba§ V'.^ ©imra ftprn, ^o^ „bcv ücrtrautcu pcriini imfcvii lucgcii üer{^3vcd;cn" ift, „toottft 
bcrjclb alfo in ge{)oinib geben laffcu, ba?nit eö nit erfbaren nodf erfpe^fet werbe". 

Sabif(t)eiiüi(^ ftc^t bicfe l^um^ifuiig 'Jkit^arbd au(^ mit htv (^Gegenreformation 
im 3nfcimment;ang. 

*) ttt.^^tdf. "Bamberg. 5Hefovmatiort übeimannftabt. 5icitbaib an ? (SCbreffat 
md}t genannt) ». !2)e}em&ei: 1595 (<£pt). i^ovge^eti gegen bie $ferj»fetber'f(^H Unter« 
ti^anen angecrbnet. 

Är.=!?lvcb. '-^Vnnbevg. ^licfornuittüii ^ort^l^eim. ''^irotofoU d. <i. Söambeig 2. ^\uü 
15%. Serbln einiger auS ^orc^beim jur ^erantmortuug iu Bamberg (£rf(^ieneueu 
(unter ibnen 2)LMnpropftcifaftner ©rcfftein). 

*) ^v.»^(rd(|. Bamberg. >Heformation t^ovditiotm, 3?cr3ei(^ni5 d. d. ^orc^^eim 
23. !I^egeniber 17)95 ooii 2>c(^aut St^uffler, toeffen bie „Uncatl^oUfi^en'' ftc^ ertlärt (bamnttr 
au<^ Xvudifefj'fri^e). 

Oieitbarb an Slaftuer in ^ortl^^cini 11. ^i'^nuo^" 15'"' (*ipt.). '.'ü-itbarb beficbtt: 
„7\: gebadeten $rutf|effif(^en (eben»- unb ^^in^lenlen, beucn bie luifcvev veltgitM! 

iiit lern, |ttl) uff fcbirften Sainbftagb IH. bö. ;,u tiucr tagöjeit ailffn'o i^ox unfcr jelbft 
|jevjon .yiftetlen iifferlegen ober ntf bebavvlicb Innroeigcvn ^utierbafft nenion.* 

Är.'Slrct;. ^i^auibcvg. 'Jvcftnniaticn Vidnenfcl^?. ''I^fanev Vang in Cicbtcnfelä an 
Sieit^orb 16. ^pxü 1597. ii^eric^tct u. a., baß ein a){arf(baU'fc^ci Untert^an, ber na* 
feinem alten .^au^ in bie lut^ertfd^c ^'irt^c ge^en »ottte, »er^dftet würbe. 

9Zic. ^eua, &t\d)iäftt be< ®lalKtttonbel II, 160. ^roteft bcf Cgloffftein'fc^en 
9ogtd gegen bie »om fto^iner in ^^oc^ftäbt auf 9efe^I be« 8tfcj|of« 9leit^arb (10. Of^bntar 
1596} bei ben (Bgloffilein'fc^n Untert^anen in SKü^l^anfen ocrfui^tt 9iefat^ifi^nng. 
iti^ivMM. XXI.«!. «efii. ' 5 

Digitized by Google 



66 



^Ibfttdfe^) toiebet^oU ciHett. erhielten ^ UMU^v in hit fat^oltfd^e 
9xt(l^ metft fel^ Ua^ Ztmim — tn bet 9lege( )Durbe ein bet^orfte^cnber 
5eft« ober gdertog üU folc^er Beftintmt — , bie tiiif brtngenbed Sitten 

banti unb tuann ein luenig verlängert iuurben.*} v^olrfje, bie fic^ coni'tniit 
njeigcrteu, fnttjulifc^ 511 werben, unb offen öefnnnten, ha\\ fie beim 
eüanQelifc^cn ®rnu6en tUeiBen iöoUeii, ober aiicf] a(c> i'liäbeliJlüljrer-O ber 
Unge^ocfamen galten, mußten i^ce Remter nicbexiegen/) t^c Qkmxbe 



*) i^r.'Stri^. Qam^. SIdtgion ^er^ogenauca^, ftatteldbotf. SVrit^ai^ an 
ftommiffat« in ^öc^fiabt 4. ^uni 1&97 {^op.), f^ebrti^ ^taxdm SBci6, bmn (Ein« 
ftrnnng jur Ist^ifi^ SKti!^ i|r Wann ^ugcfagt ffot, bie aber nt(^t erfolgt tft, fott 
mit »^nbert gfilben fhraff od pios usus nnfeteS gcfoKend" belegt unb anfgefoTbert 
iDeibm, biefc €umnic innerhalb etneit SRonatd au ermatten, «unb fott fte nichts brflo 
»enigct 8etbl nnb fernerer guti firaff neben ^r anifd^affung enbtlti^ getoürbig fein". 

Deformation Vnrgfunbfiabt. 8eri<|t bed tj^arrtoenoefer^ (Jfo^annc^ ^äfttndtt 
in Suvgfnnbftttbt, bef Sogt ^pea Senffi k, an 9if(^of 39. Cftober 1598. ^an« 
^ref^ter, Ofirgermctjitr bon 8ttrgfunbflobt» »nrbe bei Strafe von 100 fl. gittert. 

fReformation Keutenrot^. Otto 9d, ^wntx in 9lcufenrot^ unb iMM iDVaier, 
9ogt «inm Bfnrttenberg" an bie bifi^i^flid^ mit 5. ^uni 1598. ecrit^en, ba| fte 
iebem Unge^orfamen »bei GO fl. Straff" befohlen laben, ^ }n eifl&ren, ob fie^btd 
^acobi c fiäf pn Ul&^Ü^iim 9teUgion dnfleOen ober ioeg)ie|en rnoUen. 

*) ftr.'^lrd^. Bamberg. Sieli^icii^ »Sfiefonnation im @tift ©amberg gadc. 6. 
^rob. 9ir. 6, H, lü, 11, 12, 13, 15, 17—25. * 

*) ftc.»%vdf. ©ainScrg. 99eforination 92cu(enrot^. IReit^arb an ^au|)tmann oon 
Gronoib» ^on« 'i^iT tou ffiürfebuvg 15. Oftobcr 159«. (dpu) öffebl, gegen „ben 
ri(^ter nnb alten ®d^uit^et| oon Steucfenrobt" o\9 8t&betöfu^rer nor}ttge|en. 

ftr^Ärcb. Samberg. ^Deformation Ücufc^nitj. ^a&c. 5. ^forrcr 3meiblcr in 
Jeuf(^ni^ an äfiScat SSolf 5. 2)fj. 1598. $;eilt mit, ba§ brci öornc^me 9iäbcl«fii^wr 
mit 9tt|mKr! nad^ Samberg lommcn. 3>amtt fte in $^am6erg „in Der^afftung" ge* 
nommen »erben tonnen, gibt er an, loo unb mann fte bafelbfl au treffen ftnb. 

*) ^Mxd). Bamberg. Deformation gorc^l^eira. 9)ett|arb an a)e(^ant, *;?rebigcr, 
Snftobi, ftafhter, ^^orfhnetfler, tfbtt nnb Sürgermeifier in (^ord^^eim 80. ^egember 1595 
((E)n.). Se^eblt u. a., baß ba» 9tatgmitglieb md^atl Semler »egen feineg Unge^orfam« 
»bc4 Datbl aUbalb ft(b an entbalttcn, feine embter nnb oonnimbtftbafft gu über* 
geben" |at. 

ftt,»%xify, Samberg. Deformation Sei^main. Deit^arb an ^farroerwefer in 
ttctgmain 10. Dobember 1596 {itpt,), l^em »^ein^ Sememen nnb 9ffatti« Sem^ffen" 
foHen bei fortgefefetcm Unge^orfam bie 2)ienfitc gefünbigt »erben. 

Shr.»«nb. Samberg. Deformation 8i(^tenfe(g. Deit|arb an bie Dftte in eitlen* 
feU 7. affara 1597. I^ie tlnge^orfameit, faHd fic DatSmitglieber finb, foOen i|re tCemter 
nicbcricgen; i|re Steffen f ollen mit ffat^olildt befetjt »eiben; f offen „äffe Hantierung 
ni^Iegcn". 



Digitized by 



67 



einfteCleti,^) ttiutl»eii H^^ftticft",*) In ftotfen @$eta>a|rfam genommen, oft 

') fir.'Ävc^. ^ÖQinbfrg. Deformation (Jordi^eini. 92elt^arb an $>c(^aiU, ^^rebigev ic. 
30. 3)cgfmbcr 1595 (cfr. >Jictc 4 auf ücrigcv (Seite!) S^m StpotH« foö M»^!*» 
n^erbcn, „bie apotefcii fc^licßeii uiib bergleit^en geir»er6 ju fpevreii". 

St. ^rdb. S3ainberii. >Kefovmatioii JJoidjV""- Änftner @corg 9iubiti{^ in eJort^* 
betin an ^i^ifd^of 4. 159(> ^^crtrtitct, ba§ er b«n wiiiifat^otiff^cn" Jöüttiier ^anö 
9ic(f ba« .sSaiibmerf nicfcr.^iilcgen fatfolMni bat. 

Är.'Slri:^. SBainboiij. SRefovmatteu Cbcnciniiifclb. 'I^farm* tSbvift. lüiaviaiuiS in 
Cberfd^einfelb an i'icitbavb *2/. ^fprif 159><. 5^ertdjt ir. a. mecjcn niif^? 5*ab«W, tttm 
bie Äuöttbmig icmcö C^crofibess jjcuiäB bifd^bflit^cn ^^efeljl* üerbotcji anirbe. 

ßr.'^^lvdi. ^i*nmber(^. Deforinotioii SßJadKnrotl). Tev iHabev *-Peter ^ofimaim in 
Sadieitvoti^, bein n^iebci^olt befohlen luuvbe, feine «^abifube'' gu i^cvtaufeu, an ^ifc^of 
9Ieitf^arb 1. ^Tuguft 159^. 

*) ttr. ?tvdi. syanibcrfl. jHcformation Ji-^vd^Ijcini. OVv iiiitbiiiii, fiaftiun unb ^. 
^enrfev, (^orftim-iftov in ^p\(1>f).'ini an !^ifdiDf 'i'i'oitbarb "Kiu^un löDö. ■•J\ni*ten, b^if^ 
jie bie ,^1 '^atule'boif „»iottuniiV" iHnbaftct mib jui tat^i>li)dKU JHeligion ermahnt Iwln-n. 

^w^Uxd). 2t*anibevg. >h\fovniatien Saifd^eiifelb. Dr. (Srtlin, ©iiffvagait, ati 
^'feitbavb, |>o(IfcIb 1. (V> l^e.^embcv 1595. SPcridjtet, ban tu* ftommiffnvc in ^oUfelb 
einige Unge^orfame „in ücit)aft genommen unb bon ^utivifdicn ^ürgevmetftci* ft(^ bi^ 
uf fernere JJ. @. 3)cclarnticn be§ raat« ^n entl^alten" befohlen ^abcn. 

^r..9fr(^. :J\iinboic]. rKifovination Sarfjcnrpth. 9(bro^am 2)itteri(^, 3(mt^üevivefer 
in iSodjcnvLnl) an tlifd^ef :'u'ilt)aib 12. September 15JH>, 5'ieri(i(>tct, ba§ er geinäjj 
6tfd[|öf(ic^en $efe^(S biei unge^orfame Untert^anen in (Slfenborf )?crl^aften Ite^ 

fir.«9r(^. i^amBerg. SVefoirmation Si^tenfrl«. 92eit^atb an bie SIStt in Sichten« 
ftl« 7, ®iärg 1597. ©efef^l, fold^e, „bie fic^ gar Un6(f<^ben tmti^tn, »ie ^^ijrg ^ütfl, 
«itwebcr )u ber^afft ncmeu laffcn ober mit 6cri<^t i^xt§ Ser^ttvn« ^imin fdr Unni 
migm". 

ftr.«tlYc(. lOambrrg. SNefonnaHon Steuff^nit. 9aAc. 5. 9I(tt|atb an 1|^orr* 
beme^ 3>ori^<« ^euf^ntf}, Knitmann ^. b. S&r^turg, 9tida| Qk9t^ WäfUt unb 
bic b«ibm Sfirgernteiftci: in Xenfc^ni^^ 3. :3;unt 1598 ((£))t.). Sefte^lt, bm ffiift ^nf 
^runner, ^aniS 9<ep^un unb SKat^cd ^nnig ju beruften unb „nit bon flalten lagen, 

bt| fie S"9^^i3f l^aben". 

«r.'^irc^. '-Pamborcj. f)iofonnation Jeuf^ini^. gaöc. 5. ^farrüeripefer 3weiblev, 
9JiclaH &(üxcii, ^)itdncv :c. an ^Jieitbüvb 2:5. ^uni 159Ö. ^ctic^tcn, ba$ fi« bic ^^^orge» 
nannten „m gefängnuB geriu^men" babcn. 

fi'r.'SCrcb- ^Hamberg. 9{eforniation ieufe^nib. ^aöc. 5. „^anS ©runncr, 'il'iiib 
unb .^an« Siepljnn, beibe »on Xcnfdinil,^ 5!<ürgev ie^o gefaiu^cne j^u (ivonac^" an iJieit' 
l^avb. (Cbnc f^cnnnae^ Tatiim, anficn ftcbt 159H.) !J:vacicii iiov, ba6 [if nun „in bie 
oiei' n^ot^cii laa^" aui^cu „glanbent^fad^on" gefangen fiub. ^ie luoUen ge^oifam fein 
unb bitten um ^cfietung. 

ftr.«ICr(^. Bamberg. ^){efonnation 9leufniT0t^. 9}fit^arb an btn Hauptmann 
bon ftronai^. „8e(}tcn STug." 1598 {iSpt). ^ifc^of fie^t, baß „mit (tnben mitteln* 
nii^tS ait9gcri<l^t(t »etbe, et befiehlt bci^lb, 4—5 bet Sonttl^llen auf bai Säfh% 
Kofcnbcrg' bringen unb «ieben bafcI6| f«nberbat fo lang unbt biel benoa^riii^ be» 
^fif|l big fie, »er ^re IRat^geber, 9lcblegf ft^rer unbt berrei^er bicfr ßett ffno gemefen, 

Digitized by Google 



68 



tooii^ttilottg^) barinnett gehalten (toie ^. dlav^ ^om, S^atömttQÜeb 
t^im C^momiftabt, „etti feFji aCtet üBet ^Ic^tgtg :S§crt(|et mon")') ober 
oiid^ anbeten ^um tx^atnenben 53eifHet tjw ben ^ifc^of unb feine Sfiftte 

nad) . 33oni6erg befoljlen, um boxt bcleljit luib hdc^)xt iuerbeu.^) 2)ev 

br))oniTrn, anäf tntmUx ot)n langen oer^ug ge^orfamen ober unfec @tifft }u räumen 
üeibürgen". 

ffr.»9(rc^. iöamberg. a^eforrnation Cid^tenfeU. ^anS 3)öbmcv in Cictjtenfflig an 
ÜZeii^arb (o^iie 3)atum). ©mä^nt, er )ei öon 3lngenb auf hit^crifd^ geroefen unb, ba 
er bcit ^orberungm ber ^ommiffäre nid^t nad&fam, burtf) bifd^öflic^en „$)offmarfd>Qlbt 
ju gefencf^flic^en Derl^afft fliiiienoinmcn unb Pocfebaut^ cev)'tncff)t Horben". t^HM 
mit ä^fidftd^t auf feine ^vaii unb fiiuc unmünbigcu Stutbev um ^uabe, 

^) ^ie^e 92ote 2 auf ooriger @eite. 

*) llr.«9r^. Samberg. jRefoTmatton ((6cmiannflabt ftaftm ^. Stubing unb 
Sorfhneifter Sender in f^ori^^etm an 92eitl^arb 27. !^e|ein(cv 1&9&. 9flrgmnetficr, Mat 
unb ®emetnbe (Sbermannftabt an ^Jeit^arb 17. ^üli 1595. Serwenben fic^ für bm 
alten <£Iaud !Z)orn, ber fc^oti „^n bic i^iertte ^o(^en ^n üer^afftung", fär bot 
nnebrc^ott um ^reilaffuns flcgni ilautton )»ditioniert toorbeti fei. 

') llT.«Krd^. Samberg, dleforntatlon ^orc^^etm. ^otofoff d. d. Samberg 
3. Januar 1596. Scr^Sr unb 9(u0fagen einiger aus ^oici^^citn, bie ^ur Serantmortimg 
in IRfltgionitfac^ bor ben 8if($of aiticrl Voten. 

ftr.«9(n^. Samberg. Deformation <$ord^^m. S'iettl^arb an ^aftner in ^orc^^eim 
11. iSfanuar 1596 ((£pt.). Siefie ^u§note 3 auf @eite 65. 

ftr.^Slrc^. 5öambevg. Jlhfonuation Xeujc^ui^ gaöc. 5. ^^faiTUenpcfa- 3- Simuiou 
in j£euf(^nt(} an 9lett^arb 9. September 1596. l^erjetc^niS ber »ieberum fat^otifc^ 
(Vemotbencn. !Ccm unge^orfamen 9Rat^. |>enntg nmibe befohlen, eutmeber ftd^ ind <8e« 
fängnit ober t»or bie geiftdc^en Stftte in Samberg gu toerfflgen. 

Är.'Strc^. Bamberg. ^Reformation ÖitbtenfelS. 9Zeit^aib au bie State % ü)iotf(^cu* 
Mt, ^ofprebiger Äbam @rcn^, Onop^r. toou '^Jel^cim, 3. in Lichtenfels, 20. aJiärj 1597 
(aui»g. Crig.). 9iügt ben „despecf", ben bie Xbreffaten erfahren; ift ber flntunft brr 
beiben Siirgrtmeifier toon 8id^t«nfe1l (se. in Samberg) geroartig ; bie 4 noi^ ,,wiber» 
merttigen" 9latg))etfonen foKen ebenfaflg nad^ Samberg tommen. 

ttc^t^. Samberg. 9ieformation Sic^tenfelg. 9(ctt^arb an ^arrbermcfer, Hmt« 
mann unb ftajbier in Sii^tcnfelg S6. OMw 1597 (Spt.). Sbreffattn follen bie, metcbe 
meitcren Unterriil^t bebfirfen, nai^ Samberg meifen. 

Ihr.«9[tf|. Samberg. Sieformation €tabtfleinacl^. I^ie ftommifffire Dr. S^cn^rl, 
O. D. $el^eim unb e. 2. Don Silben^n an Sleit^rb 19. 9Rai 1597. Sendeten Ober 
i^re S^gTeit ^mei unge^orfame Sfirger (®tttm)»f unb Stnl^aibt) bitten fit naib 
Samberg (»»erftbafft", bomtt bie fibrigen einen .^teTTorem fcbof^fen." 

ttc^Mf. Samberg Deformation Surgfunbftabt. Sogt in Surgfambfiabt an 
92eitf|atb 29. ^tember 1596. Seri<|tet, bat flemfil beg bifd^öfiid^en Sefebtt ^n« 
f^raiit, ferner no<^ 2 9}atgntitgfiebcr unb 2 Siertefmeifler aufgeforbert mürben, am 
80. September fii^ «in % 9, ^offfaaf* )u fle&en. 

■ 



Digitized by 



69 



5>crEniif idrcr C^Muci' iüuibe angeorbnct uub „auff offenci; (Jonfecft*' 
begannt i]ciiiad}t.' < 

^2(uc^ bei nmrfgröjlic^cu^) unb iiürnbeiivfci^eu Untectl^auen UcH 
92ett^atb^ mtm [ic^ günftige Gelegenheit 5ot^ Si2eCatholi|ierungdt)er|u(hc 
mad^ett, ge6ot jeboc^ feinen au9fü§tenben Organen» tvenn fte gegen folc^e 
^umeiten biefel6en fd^oxfen SRa^tegetn tote gegen bte Hfc^dfCic^en Unter« 
tl^onen anmenbeten, „nmb aHerl^ohb befc^toerdc^er CDhfeqnentS tottten*' 
üoijidjtig 5u fein.^) 

3ci§ hielten meift bie Leiber ^) imb mauere ^uij[chaiten^) am 

') ftr.*1t(rd^. ^Bamberg . IRffonnation 9}futenrot^. Hauptmann )»on Ihnmaf^, 
^. 9Bfit^6ur9 an Sßfff^tto 20. 9{otormber 1596. 8eri<l^tet, büg er bcn bifiWi«!^» 
9ffe^I vom 15. Oftober, bcn fliid^ter unb attcn €<^Itbei| in 9)eu!enröt^, bte nii^t 
tat^olifil^ »etbrn tooUnt, gu jiticren, anflgefu^rt ^be. fficil fie immtr nod^ nngel^orfam 
ftnb, ba6c er tbn «guter bfn 7. 9{ob. auff offener (San^ fctH 6tt»n (afcn". 

^r.'^i-(^. Bamberg, dtefonnation ffiai^entot^. {fa6iait ^eg^rlin, tuarfgräf' 
(ii^c Hmtibodt 5u Sicbtnau tc. an Pfarrer Geb. ßUng in ^ac^enrot^ 10. ^ihx, 151^7. 
!£^ef<bnKrt fi<b fibrr bad gegenreformotoriff^e 9otge^en gegen martgrafliibe Untertbanen. 
^ 92fit^b an Pfarrer nnb 9K(btcr jn SBat^enrotb 12. SRot 1597. SRa^nt bte 
Stbreffaten begfigliib ber morfgrAflt^ Untertbancn gur SorlU^t. 

$ri-.'^iri^. i^^aiiibev^. [yiagmciua; ^öfc^^oftni, t^uä) jc. iJicui^ari) au bcu ^Jfftvver 
in 'Ju'w^auS. lUnbat. (£pt.) 

Sr.'9(T(^. Bamberg. ÜKefomtation «ReunKni^en a. I9vb. 9IeitbaTb an bcn Ocrwaltft 
in SZeunfird^cn 4. ^nni 1594 (@pt.). 

ftr.-9r4b. Bamberg. Sicforaiation (Sbemtannflabt <Stn 8latt obnc fCatuin. 
(»Datum ut in litteris«'), offenbar gu beut flftcnfiflit geb&rig: iRcttbarb an 3)ecbant 
unb Iläflner in ^r<b^etm 22. ^nni 1596 ((S|»t.). 9teitbarb rat bcn «breffatcn: ^ 
9tnmbcrgif(^ in 9rait«n(ai!^ i^nioibt ir gletd^lpol abgefonbert bcr anbeiii unb ein feben 
ättrin bor eu<b 6<f(b^ben unb güetlt<b bctmabnen, aber ni(bt9 uffcricgcn nod^ befielen 
au(b lauter anzeigen, ba8 imx f/itthut^ iren b^^ftbafften cintrag gn tbun nit iMnncint^. 

*) ftr.«Vr^. :^ni6erg. 9Irligtondfa(^en im .f^oc^ftiftc Samberg. Ofagc. 9Ir. 18. 
^rtd^ bc0 $farrec8 Solcf nnb Carters Ste^becter in 9Bet4main an 9teitbarb 16. @cy« 
tember 1596. — 

ftr.*9(r(^. 9anibevg. 9teformatiott ^ergogenaurod^, 9{atteigborf. 92eitbarb an 
bie ftommipre in $9cbflabt 4. ^ni 1597 ((£))t.). Sefieltt ,»etft<be ber bofen tru^^igen 
Selber, crnMKbfencn ftinber unb Sueben, bie fid^ gum tru^igfieu crwetfen, in berbafft 

jn nenien." 

fi'r.'Slrdd. Bamberg. 5'f09'"<'"^o : 5öe(^^ofcn ic. Sielation ber Wik über bic 
JKffcviiiattcn in .^öt^iftabt ;c. 18. ^^uiit 1597. erwähnen, bau ,,bn- inc^rcv 
wetbS ^crjcl^iu'n unb ema(^ieue fit'^iubev fui^ gar nit sn ber (^at^oUfd^en Religion 
begeben'' mü. 

i^.'Er(^. ^Bamberg. iUcforination Xeufc^niy %asc. 07. i)Uclajj <^eorg, 'Jiic^tcr }c. an 
@iet|c ^ici)iv 91ote 1 auf n&(bftcr $eitc. 



Digitized by Google 



10 



fi^l !üi^U(^ nocb imcI f)al!^)iarrigcr a\S bic iD^äiutoi- bcitonimcn ^ättrii. 

$^r.«^r(^. ^aiii6crg. Deformation Stabtftcitiac^. ^^il. ^rantfeiibcrg, ftafincr 

in ©titbtfteinat^ an SEUolf, iJiSfal 20. Wat 1598. S(^reibt u. a. lucgcn bor 

unqpbovfnnicn iP5gtin üoii ^'cnc^aft. -- üi^. Vaiig, ^i^tawücimiev an iJlfitbarb 0. g[uni 1598. 
©ci tcn „'ii^etb^perfoncn" tja&c aüed t£rtnai|neu lange „nit Devfangen »poücn**. 

^^r.-JtvcJ). Hamborg. jRefpnuation CBerft^einfelb. UnbotieitcS (Sc^riftftürf (nac^ 
tm 3nf)alt uom ''l^farrrv in Cbinfdn'iiifd^ an 9?eit^|arb gerit^tet, ttjovanf btejcr ii'm 
22. fjeörnar 159ö autiiiüvtetc). ^ii bcmfelben bfi^t'8 u. a.i Xai „t^tnaiiclaiincn 
inn bte i>ut^eTf(^en Pfarren m^xct nod; 3^1"^^'^ itaxi**, befonbcrd \titm& bei* t^al^« 
ftarrigen ffieibcr. 

$tr.4Hvc^. ii^aiubcii]. OicioviiiaiioH Obeijc^einfclb. ^rotofoBavtlgcS Sdjviftftürf 
Dom 20. ^üi\ 159b«. (iiiie ilVavgavotba Sdbäbin; ein a!fc§ 91'fib, evtläitc, )ic fönnc 
nicbtö nubi lernen, nnb bat, fic bei i^rcr bisherigen iHcligion bleiben laffeii. #3)lt 
in bcn Xbuvm gefc^ant njoiten." 

Slv.-VHrt^. Bamberg. Äefonnation ieufc^nitj. ^aSc. ü7. ^^farvev ^ivciiMa in 

Jcnfcbni^^ an 9^eit^orb 15. 9?oücmber 1598 (lat.). „ Feminas in PHrocliia 

mihi indigiiu cominis.sa, quae binae aUnionitioni ummw iiun paruerunt, nun alia 
lul fiUem Catholicani via ducenda» esso puto, qnani illust: C«'l''»> V**«* 
nmndet, ut illorum nxores videlicet consulum et senatorum, qui alios autorituto 
aDtecellnnt, praecedant, roliqQanim enim parva erit reliictatio " 

Ät.-Sfrd». SPambcvg. ^KeforniatiLMi Virf)tiMifol§. „Siuuni lueilanbt ©eovg Vci^cnS 
biiHivlaffcne Soljn" ^^icVtcnjcl^ an ii^iic^oj (ol^nc 2)atum, offenbat öor %*fingften 1597). 
Sagt, bag er Dor^abe, fat^oUft^ 3U Wethen, nic^t aber feine iWutter „fo in bie Hessin 
^\)av a(t nnb SKrgenbt ^in wanfen nodf ge^en tan, ber Sfngf)). (Sonfcßion an^enig, 
toc\(S)t f\ä) ä6ec meinen ht} augciuantten 9Iei| »tcber mein 9er[}offen ntt atiofttben 
faffat ttriff» fonbern uff l^rer matnung bc^aren t^ut". 

Hr.^vHrd). Ji^anibcvg. ^)icfininaht>n ^yoid;)l)oiin. "ilicitbaib an Xcdjant, iValtner 
nnb t^orftmeifter in ^o'^^^^M'"! .30. l^c^embcr 1595 (tipt.). iHügt u. a. bcn Uuge^oiiam 
berer $n tPraitmbad) inib Jl'oIniatbüK. 

^.^Slrt^. :i-'anibcvg. 9teformatiün 9icufenroti|. Ctto ^d, ''l^favrov in Olcufcn* 
rottj :c. an bie geiftlid>en iUdu 5. ^imi 1.^)98. ^^efiirc^tet, bajj mit J^ititb (am Jberg) 
unb Jöeurfbeim in ^iHigionsiac^en toraiit-iuttiidi u'\ct)t§ aw^midikn fein wirb. 

Slr.'Sird;. ©amboig. ®eift(i(^e nnb ^KcfLn iuationdfat^en 1:')!»4 — 170r> ^a^c. 3^. 
3)iori|j 9ie^be(fer, ttafnuv in SciSmain an ^Jfeitfjarb 2. ^uli 159b. ^erid^tet u. a., 
• hafi „no(^ fein 2'ürff(i(f>fr fid) ciiigcftcUt" ffahc. 

«r.-Vdd). ^^niiborg ^Kiformation Jenfd;ni(j. J^asic. 07. "^^farrcr 3iPfiMcr in 
Ifufdini^ an ^scl). 5iU>[f, Jyi^cai 19. 9fngnft 1598. i^erit^tet wegen ber si^anern oon 
„fimmenrobt", bie tvct5 'i^cvliaftung „bnvdiauH lüdit bebnAt" finb, fntf>c(ifd) jn werben. 
J^aSc. 5. $)erfelbe an bonielboit 29. "»tuguft 1598. tinuuljut, baB bie dauern in 
bcn fnnf 3)tn-fcvn ber 1?farr iJl.'ii!bln'iin lucigcrii, fatbolifd) ;,u werten. 

$lr.»^?Uc^. i^ambag. ;luieiiiiatieH l'idjtenfel«. „Xxx TUiatijciU. iVbci gciiiam 
jn \?elicnveut^ unb 9)ii(^elan" an ^ieit^arb 12. S)e3ember 1598. galten bie fatbolifd^c 
Se^re wo^t in (^^ren, abtt eS fei i^nen nnwoglic^, ft(^ gegen i^r (^ewiffen „nnerfai-ener 



Digitized by Google 



11 



e)Mitigeli{<|en (ä)Iauben; einzelne ^erfimen*) Hiic auc^ gan^e (S^etneinben 
(5. ^flmUntot% Z^u\^if^, ^axXt^xüxi^ unb 'geuln, SRmneif, SRattt« 

tot^)^) ^uel^rtcn fid^ erbittert unb Dcrj^oeifelt c^egcn otte 9lfefnt]^oIi|uiinigct* 
maßregeln, ©in 2^eif ber Uiitcrttjancii lunnbertc aiK> unb 50g umcr . 
anbere ')pci't;]ci|a|tcu. ^conc^e ^ielteti bafüt^ bog ba«^ ^iefat^alifieiung^» 

S)tng alfo urplö^lid^ ibte bi7(^ guuotn 92tmalfi brnn^lb aiigefoc^tnt tooibten) eingulaffcn, 
frim »Ott ^ufl^tib ttuf Iut^f0 unb «^ber <Sat^oItf(|fn nliflion mUt9u%l*'* 

ftr.'tCrd^. 8am(erg. Refornifttion |^}Dg«tautai^p fflattettborf. f^farrüenocfcr 
@r6afl> 0(offcii in ^er^ogenaurail^ an 9{(it^rb (o^ne Saturn). 8evfi)d4|t, alm Spl«i| 
aitfautvrnbcn, ba| au<^ „Dtfl nmSttgentt I^Bcfffd^ffti« (on urtlii^ Hu fouberiii^ an« 
gr6ovt(cr (Siffer unb Uffcttipu gegen catl^olifil^fr Sieligton evfd^et) l^e^ me(|tcn 
gebrad^t werben". 

') ftr.4f(n^. i^amberg. Wefoimattim O^orc^^eim. $rotoM d. d. Bamberg, 
2., 3. unb 4. Januar 1596. Sirb emSbnt (3. jOlanuat), baß »on ben na<^ Bamberg 
imitierten 92e(t unb Sforftev, uttet »^tige Sutteraner", nt(^t erfil^encn {inb. 

$tc.>fLv^. Homberg. jReformotton SGBaii^rotb* 9ve^i^U^ ber nnge^orfomm 
Untert^anen bcd 9fnitd ffiac^enrot^, n^elc^ ft<l^ ju ffinrr ffrifi 3111- fat^olift^en ^irc^c 
eingefteUt ^abeii unb am 23. ^^uv^ 1597 nneber mbört mürben, f&on einigen berfclbcn 
toirb gefagt, fic feien „arglutl^erift^". 

fir.^l?(v(^. Bamberg. 9Rcfovntatiün l'id?tenfcl§. Widb. Cang, ^4.hot?ifLn in Pitfctcn. 
felö ?c. an ^ift^of 9?eit^arb 17. SWai ITtHT. 'beigelegt ift ein S>frsci(^iii§ bcvcr, bic 
„i^ren bife^crc ciri-t'^i'^toii 3^irtfiiiin& Iiinv]cU\iot" iinb bcv 'l^crionon, „\o pertinaces". 

ftv.^Sfrdi. Ü^ambeig. JKefcviiuitiün ^tattfiniiarf). >>aiio iBalbinann, %^üvger in 
2taMfleina(^ an ^Jfcitljavb 20. ^nni h")S>7. Snv aiif(}cfüvbcit luiubm, fidi jnr fatMif(^en 
!.iii(^e ,^n „bcforon". bittet inn l^cvjc^onnnii mit folcfter fVovbcvung, ba er „nun mefero 
von ^ngent aiiif in bio fiinff,^«! C^av lang uuiiofol^vlirii bei) ber >HfIigitMi au^jpiiicjiicfiev 
(iünfc]'[ipn iiici^Lijni, aud) mit einem ginilirfjen ^Uei gottlob üon got bcm ^llme^tigcn 
begnabet nnb belaben" fei. ^eit 200 :3fa^ren ivo^ne boiS (Dcf(^(e(^t ber Salbmann in 
@ti^tfitcinac^. 9Suuf(^t „bai man tni«^ nun me^ro in meinen Vlten tagen ooUig babei 
bleiben" foffe. 

Shr.'9(rib. Bamberg. 9tefonnatiott 92nt(ienTOtl^. ,y<Eat^aIogit uff »a| Weeg ^ 
bte 92ei(fenrdber wegenn ber Sletigiou ertlert babcn.* Beilage {tu O. <S<r» .Pfarrer, an 
gctfltid^ 9iftte 5. 3luni 159Ö. Unter ben „gan^ bollßttnigen unb unge^orfamen" ift 
befonbrr^ ^nd SUtter „ein altter S^ntbigcr ilopff". 

*) ftr.«$lr4> Samberg. Steformation Steuifrnrot^. „2)0Tf^cmein ^u ^J2ei<ftnrobt" 
an .^anptmartn uon ftrona(b 17. ®cytember 1598. 

ftr.'ST(b. Samberg Steformation Seufc^ni^}. SImtniann ^. oon lBnr)jbnrg 
unb ^farviiermefer 3meib(er in a:euf(butt} au Sif^of 9{ettl^arb 15. 9?ovemb«r 1597. 

Shr.»9(Tib. Samberg. Stcformation Hmt Surglunbßabt: Qfrait» unb Qm\n, 
€<^ult^dg unb 0emeinbc äRarft'iSrait} unb Benin an Sifcbof 92eitbarb 25. I^lan. 1598. 

$lr.=?Crc^. 5<anibcrg. 9lefrrination SeiSniain. Dr. ^fi^ruer nnb ^oftenreutl^r an 
92ettbarb, SBeiöniain is. 'September 1598. 33eric^ten n. a., baß bte Untert^anen ocn 
„'I^kt^netf unb SKaiuvcbt" fi(f) ^^jintblid; nngel^orfatn'' gezeigt baben unb bir tatl^Dliff^c 
iKcUgton au|cr wenigen utilbt ouite^men woUen. 



Digitized by Google 



72 



toexE ol^ne SBiffen uttb SiKen bed 8iff^of$ nur l)on üBeretfvigett Pfarrern 
obec Beamten Betrieben toexbe.^) l)ie einen tvanbten ftd^ an bad ^otn> 
!oHtel^*) «inbem ein i^te 8e^ett9|eiTn nm l^nterccffton^) Beim ^iffl)of, 

t)idc Vetüioiiiertcn luicbcrijolt bei iVntlunb kib)t, ftcUteii it)ui, tuie otiun 
jener ^Ipotliohr JJuirtin ^auid aiui 3"iJrd)lHnn, uor, ee fei iinmöjjltd), 
baB ftrii „einer ber [ein leblang feinet onberu glaubend gelert imb 
gebraucht )'o gefc^toinbt unb leicht bart)on abkoenbc'^^) ober erinnetlen 
i^n baran, bag et bei bet ^xb^ulbigung t)erf)nro(|en ^abe, aUe l^ct« 
gebtailten Sf^ec^te unb ©ered^igfeiten )u fronen, unb boten, fte Bei beut 
eüangelifd^en stauben, bei bet ,,^ugf^urgtfc^en (^on[egton'S barinuen fie 
geboten, erlogen unb auil^ t>on ben früheren 53tff^bfen ungel^inbeft geloffen 
lüorbeii jt'ien, bulöen nnb bie ^elDaltiimf^retjelii ciii^ufieUen, i>er)'ic^erteu 
aber md^, in allen übcigeu Dingen bem Bifd^of mit Seib unb Seku 
ge^orfani fein. 

lieber ben $)imuei^ nuf bie bei ber (Srb^ulbinnnrj i^enmc^te S^I^'O'^ 
mat d^eiti^atb ftetd fe|t unge^oiten unb betonte miebet^olt, bo^ et fciue 
S^(i%ttt noc^ nie uevle^ j^aBe, unb hai jene $etflid|tung^ in feinet 
SBeife ^ergebrndjte (iktec^tigfeiten 5U betföi^en, bie ^ulbung bet „$tfibi« 
fönten** unb bie Bclnffung ber Untcrt^onen bei ber protcftöntifc^cu 
^leligiüii nicfjt inuolüicrc.^) — 

2)oö fc^nrfe ^iorc^eficn 'ju'UtjniöC' ^q^qu ben *j>rotcftaniic^nuiö er-- 
^eugte balb eine [tarte Üieaftiun. Da^ !3)omfapitel uer^mtbelte in uielen 
^i^ungen über bie öJcgenvefürmation unb tmirbe bebonflic^;*') bic be* 
na^batten ptoteftantifc^en gütfteu unb bie Siittetfc|aft etl^oben fic^ unb 
ptotefHetten tuiebet^oU ftäftigft;^) bad ^l^olten t)ieiet ü^emeinben ettegte 
Beforgui§. 

^Jcit^arb fannte bic ^act)Iai]e nnb luar bnbei jclbft nidjt oljne 
Sorge. Unterm IJ. Wäx^ 15% jc^rieb er an ben '^apit ^toar mit 



an iMeit^orb 10. 'IHai 1595. 

•) Rt.»ävc^, 5i>ainbciä. 3idigiousvcfoiniatiou im ^ii\t Jöambcvg. 1555—1631. 
^ascitcl G. 

') ili.-iflid). iöainbcrg. ^ö^cifcl: Stmtmaiiii iJiuiiui an Pfarrer mit «tafct- 
' rate Shronai^. „^(fftnUutt) bei- @tvaub unb ^aßlad)" au ./luitiitauu \>on 'Mieflm, 
^a»i ^1 ooit b(v <icp€tL 29. Stuguft 15SI7. 

$^.»%v0f, Bamberg. Siefonnation ^ovd^t^cim. 2»r<^nt tufftcv an 92eit^arb 
25. Soiiuat 1096. SKtit bdliegcnbcr (Efflaning bcd %p9^M SK. ^atnd. 

*) ^tflmdft gcrfirauc IRoH^rn in Un StcformationSatten (Ar.sftn^. ^^amberg). 



Digitized by 



73 

« " "' 



fliofjcr f^reubc, bnft ber @tunb gut SEBteberfterficüiinfl ber fotl^ltfffien 

^Kcliiv^Mi im 33iiMuni ^^amberi^ n^^eö^ "Ji^» ^^'^ tinnu i^utcii ,Yortgaiu^ luiö 
ßlürflicljcn ;'liuMiniii^ iiid)t ;^iüciiela fei, füllte aber füi^leicö fitn,^u, bnft 
i^m üielc Ajiuöcruiffo cntgcc^eiu^cftetlt luiivbcii, aiic; bciicji iljiit imö bcr 
^Dtö^efe tote ber fat^olifc^eii Oieligion übevi^au^t bie giögte (^efat^c tx* 
m^\m föttnte.^) 

S^lon^ cd bo4 foft toie (Stitfc^ulbii^ung, kocnn 92eit|atb in feinem 
„l>crnmnnni]ö S^^^^^ 3"^ cat^oUfc^en 9?eHftion" Dom 6. Sfpril 1596 
fni^te, bafc Ci> %>][iö)t be^ iBi)d)ofy fei, bic ilim niiuortniutcu Sc^ofe vec^t 
5U iücibci! Hitb bobei tiud? bcn -{Mrtcnftiüi [n-aud)cn, imi bic ikvivrtcn 
^ttcüdpbnngen, obec meun a uecftc^ecte, ec iooUe in spiritu lenitaüs 
t)erfo^ten.') — 

fftom geilte nic^t mit ^öc^ftem 2oh beffen, mad dlett^arb (t^^er 
im I^titereffe ber fat^oltfcfien ^rd^e gcleiftct, uiib mit einbringli elfter 

(^rtininlciiinq, bic lHu<>rüttuiirt ber ^^e^cl■ und) ferncrl^iu ot)ne jcbc ^'U^f^^ 
imb geu'())tet burc^ (^ottee ^oxt mit) ^ülfe (ic^ angelegen fein 5U [affen.^) 

*) S^r.«3lrd^. Bamberg. Corresp. tvtnp. hueres. exst.: ExemplHr Literarum 
Bwimi ad Summum Pontifieem. {dop. irar mit ber Unterfc^rift: „HumilimoR, 
Biibj«cti8Bunu8 et obaequeDtiBaimus'*. i^imi\ttloi ifl 9{eit^arb gemeint) 11. fUtät^ 1596. 

, Ad reataurationem catholicae religionta in mea didceai, quod 

attinet, iaeta atint a me Deo miniatrante fbndamenta taliaqne inatUuta prin« 
eipia, nt de felici aueceaau et profeetu plane non dubitarenif aed eiuamodi 
obatant impedimenta et ab Iis, qai a noatra religione alieni et aversi aunt, 
inoventur, ut verendutn ait, iie, cnm xisaniani evellere studcam et laborem, 
reltgi<meni et diöceaioi meam una mecam extremo aim periculo expoai« 
tnma • 

') ttt.m%x^. VamBerg. Codex eonatitut. Bamb. 

*) ftr.*9t(l^. 9kini(erg. Breve dementia papae VIII, quo eptacopnm N. 
adhortatnr, ne deaiatat aut tepeacat in reformatione etc. (Crifi.) »%Hritali 
gatidio reereabatur cor nostrunif cum saepe audiroinus de tua traternitate, 
quod tu zelo Dei incensus et paatoralia officii aoUicltudine permotiiB in toa 
ii^ta vinea exeolenda atrenue laborarea praecipue vero magna mira incumberea 
ad haeresum 7,izania ex tiia i»ta civitate et diöcesi everrenda aiiiinasque 
errorum tenebrif« involntjis ad Incoia eatholicae vrritatis » t jicmiuin sanetae 
matri»^ pc<-lo-<iae redin tMidiiH, quo laboro nihil prnf»st;mt ins nihil Deo <;ratiuf 
nihil Ihiii et vigiianti episcopo dignius tuaiuqiie eo nomine sedulitatem et 

proba villi u.s semper Quare te niapnopere hortjunur, ut in tuo sancto 

|jrop(»sito fortiter persistsi?*, neve s;itanHe et ministrorutn ein?* audaeiani perti- 
mescas. Dei causam a^s^is, non eniui prftphanas novitates inducis, ut haeretici 
feeeruDt et faciunt, sed üdem illam restituere in into epi»copatu conaris, quam 
majorea veatfi ab hae aancta Bonnana eceleaia, omnitim eoclesianim matre et 
magiatra, acceptam per tot aaecula integram conaervarnnt, quam vir Del 



Digitized by Google 



ßinc SJei^c l>on öci)tlirijen Äurfürftcu, ^r^tiiidjöfiMi unb SBifc^öfen 
nnf) unb fem bcjeugtcn 95ifc^of i)^cit^arb iljxc frcubige 35etounbevuntj 
üiib jüibcilen i!)n (ofienbar auf ^H*ranlQffung ili.Mlf)clm V. uoii ^BniieniM) 
imtcr 3wfif^s^""il jeglicher unb aE^eitigev ^)iifeUijtung auf, fonjequeiu 
beu betretenen )U^eg loeiter^ugei^en. 

(Stnet bet, erften, ber {i^ in biefem @inne an ^^ett^atb toanbte, 
mx SBoIf Dietrich Hon Slatttenau, (2h;)(if(4of toon ^ol^burg, 
ber, hile fcfion ettDö^nt, in feinem ®i«tum ötwfi tnit großer ^treuflc 

ßCflcn bie ^|>iütc [tauten i)üri]ei]aiu]iu luav. llut ("yicuöcn, fo fc^rieb er 
nni 5. 3[uli 1596 nac^ ^Bamberg, §abe er gehört, mit lueld) großem (Sifcr 
9?citrjarb feit Antritt ber bifc^öflic^en SRcgicrum^ bie 3äJieber^er)teUung 
bor adeinfeltguiac^euben Si^eligion onftrebe; mit Sc^tner^ §Qbe er abex 
auc^ uernommen, ba^ aUertet offenbar t)om böfen getnb erfonnene unb 
in ben Seg getoovfene $inbctni{fe bein l^erC entgegenfte^en. !Ber 8el^ 
unb bem $orbtlb bed ^poftel^ ^|3aulud gemäg: alter aiterius onera 
portale tüofife er nic^t unterlnffen, SWelt^arb trbften unb fjerjUc^ ju 
cuua^nen, uon bcni begonnenen Unternef^men EoinciijalK' nb^^ujtcijcn.^) 

^er md)t gerabe ftreng fatt)olijd)c v ^lurfürft ^olfgang uou 
äJJainj t)ema§m, h)ic er am 26. ^uü 1596 fc^rieb, ebcnfaßö mit großem 
^o^Igefaden, bog im i^tift Bamberg eine gottfelige fatl^oUfc^e Steformotion 
Dotgenommen motben fei. <Sr jmeifle nid^t on il2eitl^atb9 ^larrlid^feit 

wnb <Stanbbaftigfelt nnb ^obe bie feftc Üeber5eugung, ber fSflmöc^tige 

uiiibc in biefcr Vlnge(ci]cn(joit, bie feine l^ljrc betreffe, ^ijc^oj !i>ceitt)iui) 
jciucu (^eift unb ^segen ^utcil loerben laffen.*) 

« 

Gbenfo freute fic^ ber ben ^^.kotei'tauteti fcinbti(^ gefiuutc •"') Sifc^of 
bon (Sic^ftäbt, Sodann (Sonrab, baft iHieit^orb }ur ü^re O^otte^ unb 



Baoetns Henricus Imperator, ecclesiae istius fandator, soIhiii agnuvit et pro- 

fessua est. Tu jure tuo uteri^, quoil illi conantur per eunimam injuriam 

Aderunt tecuni Principes catholici et boni oinncs et nostra atque buiua sanctac 
sedif* aiictoritaß, ubi opu» fuerit, nullo tibi loco deerit .... Ergo confortarc 
et esto rubustus et propbt-ticum illud ad aniinmii revocn : si fonftif?tant adversus 

nie eastra inferiorum, non tiiiiebit cor ineunii quin Deuä itiecuui ' 

>) Stieöc mi. 

*) fiv.. JU(f>. ^^anibcit^. Corr. tvinp. haer. exst. „'Uolf] iicbnid^" an 'jicitl^aib, 
^aljbmg 5. ^uii 1591) (austiv Cvig.). 
StifUc 14 mit« ?^nf^iiote 2. 

ei^urfÄrfi'' an „^feiMjarb" 2G. ^uli 1596 (auSg. Ov'i^.). 

*) efr. fänrit fd^arfeit 9teit^erungpii n^cr bie )>rotrflmttifc^en ^üvftm: Sobfii, 
flnt^ unb 6itt(ngcfd^i(^te ber €tabt ^liimberij 1, 87, wo fibri^rtti» imnmlic^ gejagt 



Digitized by Google 



75 



jur J^-ürtpfIan,^iuiii bci^ luaftrcu liuljulijdjin ÖJIaufuMH^ eine i)icliöiü»^' 
rcftiiiirntton iun'i]ciiümnicii luib läiu'^cre ^c\t ßlütflid) joiti^ojeUt fiadc, tie= 
fiagie jcboc^ bie au& faljd^cr Deutung bee dielii^iondfcieben^ eiitfpiuugeneu 
^emmniffe, in^befonbcre beii tro^igen Ungc^orfnui bed Mat^ bn <^tabt 
Bamberg, unb beEunbete {ein ättitleib mit ben im ^ntum gefangen ge* 
l^oUenen Untettl^onen. @cine Seffirc^ung ging bo^in^ ed möchten nod^ 
anbete im Sanb burd) baS böfe Seifptcl Dorn testen fBeg abgefü^tt 
lueibcn unb aik iuyl)ii niift]ciucubelc uäterlic^c 2iHt]jali, JJiül)c unb 
Slrbeit i^iculjarb^ ^inföUig macl)cn. '15odi f)etVc cv bie ^uucrfidjtlic^c 
.^Öffnung, iöifc^of 9]citf)arb lucrbe „ieincm i)öl]c\\ ucrftnnbl imc^" alle 
(^ic^tüicrigf eilen übertwinben unb nbtigenfnllö üom siaifer, bem übetjteu 
$ogt unb ^c^irm^erm bed (^tiftö, burd^greifenbe ^iife eid^alten.^) 

Unter ben ^eit^arb Sob f))enbenben unb ^ur energi{cl)en rürffic^ti^« 
lüfen Durcftfü^nuirt be^ ^^eftaurationeiücrfc^ anjpornenben Stimmen fonntc 
bcr i)iüd)barl)i[d)üf uon S5?iiv,^lnirg, Qnliu^ iBd^icx, biefe ?(utontiit 
auf bem (Ä5e6ict bcr IHuörottinu] lutl)eri)t^er .^äretifer unb .Njftrefic, iiidit 
fehlen. 3)ic ^unbe uon. ben ^^sürfteUungen, meiere einige |)Wtc|tami[cije 
gürften unb btc fvönfifc^e ^^itteifc^aft ^ur (Jinftcflung bet gegentefor« 
matorifc^en Q^etoaltmagvegelii in IBaniberg gemocht l^atten, Deipanlagte 
il^n am 1, Sluguft 1596 an 92ett^orb 5» fd^teiben. Wiit (S^enugt^uung 
l^ütte ^uHud Dernommen, baf\ 92eit^ntb bie genannte ^nler^effton „^n 
[]cbiii" bcnntiuortct unb bi<^f)cr alUö auji^cbüten fjabe, bn§ löblid)c ii>erf 
ber ilMebeii [iiiiifjvuui] fnll)ülifd)cii Ü)laulH'ni> ^um günjtij^cu :^lbidiluft 
briiu]cn. :'liic^brüdlid) [)ob ^uliu«< liemor, bn^ ^''?citf)nrb auj ben diat 
unb bie ^u)timmuug beci ^aijerd fotuoljl aUi uovnel^nilid) ^iUjcluw V. 
uon Samern unb anbetet t)otne^met 9iei(t|dgliebet mit <gic^et^eit te(^nen 
bürfe.*) 

Hucft ber ^iruber iföil^efind \ ber Coue wnb ptHirf) Inre^i (^r^- 
bifd]i)j Cürnft uon Siülu, l)at jn feiner lU'oiV'u ,^rcubc er|iU)U'n, 
i)arb uub bae Donifopitel l^ötten ^lucitcUoe Ua\t gbttlidjcr ^njviratiou 

»ixbf ba0 ^o^Aiin (£onrab von ^rmiiiiiigen 1610 ^ofpvcbidcr bciS ^^ifc^ofo war, 
ivS^nb er am 18. 9{ott(m(er 159d 5UIII ftoablutot '^\\d)ü\i gcwäfilt, vom 
28. apnl 1595 (t« am 7. 9Iovrni6fr 1612 erfolgten Zoh fettfi 8if(^üf war. 

tStein If, 428. 

^) lhr.>Srf^. Bamberg. I. c. 3i-'t;auit (Sonrab an 92ett^arb luib ^omfapitel. 
„Bdflo^ uff bem SBU^albedbevi) ,yic (^nf^a»" 81. ^uU 15% (au«g. Orig.)« 

») ST.s3(vd^. il^ajnbcvg. 1. r. ^uiiiiö au i»ieitl)avb. „idjlojj mn'cvev l. 5>^^aucn- 

vfctuüc fj.; «iVivaini 252, 2G*J. 



Digitized by Google 



76 



Wni unb 5(uv.bnuer foiueit i^^ilniicn, ba^ öcr i^rÖBcrc 3;cil ber Unter* 
tljanen in allen 5Ieuitein, ^itnbtcn nnb Jl^^tMi fidj 5U ber magren, üUcui- 
fcligntat^cnbeu iJieiigion bcfe^rtc, Ijat ober oud) (jc^ört, bie gcinbc be§ 
gottfeltgen IBerfe^ dinGcit borauf aud, ben ^ifc^of fc^recfen unb butc^ 
Sliiftet)utig ber Untett|onen (SefonbetS in iBombecg) bie ^urcitfa^tung 
bed Wtd9 l^tnton^u^aCten. (St iDfinfd^te fel^nlic^, bn^ fReit^avb ftonb^aft 
Bleibe unb ha% e$ H}m gcUnc^e, ben fttnolen Unge^orfam p brechen. ^) 

Der i^Innbenöcifvif^e $^i)c^of Hon 9(u(^^Cnirq, ^ol)ann Dtto 
l^on .Knöringen, janbtc am 12. ^2lugu)t 159t> au ^^eittjarb unb bnS 
'^oinfa^itel (eine ^ec^Iic^en ©lüdftuünfc^e bcn erhielten 9ieftourotioniii- 
etfolgen; ev i^etbanb bamit ben btingenben ^unfc^, unerfd^toden auf 
bem bettetenen 93eg meiter^ugel^en unb ben ^intoeid auf ben S^eltgion^* 
trieben unb ba$ bifc^bflic^e ^mt, bie ein berartit^ci) Unternehmen gut 
"^fiicljt machten, aber nndj auf bcn nnuerg(eid)lid)ni nnb nnücrt^änglic^cn 
9?u^m, mit bem [ic^ ^J^citl^arb unb bie (^letc^ge)innten für ade ^tiien 
(c^mücfcn njerben.^) 

^er ^erüinbiget ber (ä^rünbonnerdtagdBude iS^regor'i^ XIU.^) unb 
bnmit beutKd| genug M ^roteftontenfeinb ermiefene (Stgbifdlof bon $tier, 
Sodann, räl^nite in Bcgcifterten IBorten d^ett^arbd (l^ifer unb (Srfolg in 
ber bem SUlmöc^tigen ntlti^lin**" ©loubcnSrcftouration. 9lu§ einer 3J?it* 

teiluiu] Si^ltjelmt^ \'. non ^nijcrn, [o lieft er fiel) nerne^mcn, luiffe er, 
bnß fid] etlirijc viotejtuiitifc^e fVürften nebft ber frnnfifdieti i-Kitterfdiaft 
ouf ^ernnUifjung beß bö(en g-einbeö, bem bie fatljüli)d|e Jstird)c Ijöc^ft 
ftrgerli(| fei, unterftonben Ratten, ©ifc^of ^eitljavb an ber Sluöfü^rung 
feinet ^or^aben gu l^inbem, ja oud^ bie bem )Btf(^of atö i|rer orbent« 
iid^n OBrigfeit ^Inerfennung unb <Sk|orfam iiemietgernben SBctool^ner 
bed @tift$ (oor ottem ^omBerg^) in „^vem ^rt^jt^mB unb uitgerjorfamB 
mit allerlei] uertröftnngen unb reipccttuc bebräuungen fteiffen", weö- 
f)al6 Diele „bin löblich 8" ber (?^re (^uic; nnb ber Firmen nev(iil)rteu 
feelen .^cil reic^enbeg uoiljabcii" \m\ ftd) i-^ciuirfeu nnb aud) anbere 
luieber roanfelmütig gemacht Ijätten. i&x glaube, ^ijc^of ^eitl^arb 
freunblic^ft ermahnen gu müffen, mit allem glei^ bie „mit adem glücf« 

») !R^r.'^r<f>. ■^ainbfri^. 1. (Sv^bifc^of (Siuft Moii „(ioUen" an iJicit^arb uub 
3)omtapitel 10. ^ugiift 1 ■')!)(; aueci. Cxig.)* 
«) @ticüe 15, 260 duftnote 2. 

*) fiT.'Hrc^. *amber<^. 1. c. J>ol>atui Otto, ^^ifcfjof ton ^ug^burg, an :)ifit^ail> 
uub 35omfa|3iti'l. XiUinj;cn, 12. %n^ü\t 159ti iaug^. Oiifl.). 
«) ©ticoc 71, 143, m 



Digitized by Google 



77 



lic^ angefangene, fonbem auct ®ott loh tvot gebiegene rcfotmatton** 

[jinauö^ufüören unb bnrinnen fic^ burrf) feine 35ebro5nnfl irre iimdjen 
5u laffen. ;Hüii) er [)nbe in her ^^it fetner 9?e9icvuiui ^ebrotjung nnb 
Ilnqetjorfam cvfa[)ren, fic^ nic^t baran (jefe^rt, fein (Stift „t)on nüen 
jrcmbten i^ecten gereinigt" nnb big auf bicfe s^tunbe nicmanb, ber nic^t 
fnt^olifc^, gebulbet. ^''ff^"^^^ würben auc^ im 5Bam6erncr (Stift bie 
Ungel^otfamen .mögüc^ft Bolb i^t „$et( bebenf^n, bie »a^vl^eit erfennen 
unb jtc^ htm Stfc^of ergeben.'' (&iMi^ nä§me er mit ^reuben botoon 
ftenntntd> bog auc^ bad ^ont!Q)>ttel folc^er S^eformatlon moljlgcfinnt fei . 
unb njünft^c nur, bafe nic^t nac^Iaffe, fonbem ben S3ifc^of fraftig 
iinterflii|e, hamit bie, „(o aUkreit bcu lua^ren unb rechten glauben au* 
gcHütjuion, i^eftcrrft unb bobei erhalten alfe auc^ bie Uebrigcn gciounen 
unb mit ber Qzit barjue gefüret möchten merben." ^) 

^U(| ber unbebeutenbe^) ©o^n tBil^elm« V., ]6if(t|of $^tU)>p 
bon IRegendburg, ri(l|tete om 16. ^epteni6er 1596 lobenbe unb ermuntembe 
Si^orte on 9lett^arb unb bad ^^omfopitct. SO^tt tiefem Sebouem l^obe er 

oon ben ^Jeit^arbg (nc>l)ci' gut gebie^encm Siejormation^iutif fiel) cntgcgen- 
ftellenbcu großen nnb fleiuen edjiuierigfeiten .^enntni^ erfjolten. 
groR fein äWitleib mit ^y^citfjnrb, fo bringenb fei and) feine Bitte an 
i^n, im (^ifer für bie fat^olifc^e ®ac^e nic^t mübe gu luerben; bamit 
toerbe dletttjarb „ein fonberbared lobtnürbiged 5u ber (£ren &otte^ unb 
geminnung )>i(ler ^rmer ^fürten teilen |at( S^et^enbed xmt^** tooK* 
bringen unb adertoärtd $reube l^ert^orrufen. ©d^HegUc^ Derftc^erte 
'}?f)ifipp: tvoflen \tf\t benn für unfere ^J^erfofjn mit SJotl^ unb 6ei|* 
ftaub uiif^crc^ ©eueb ii]iten geliebten .f)errn ^^nttcic» $)ergoi] ilMlljelui unb 
uuB^re^^ cieliebten SBnibcr«^ •^ocr^oi] :l)itt^;imilian 3u Maliern allen freunb: 
unb nactjborlic^en beijjtaubt nad) unftern uermiJgen gern luürflid) laiften."^) 
^arbinal 90^abru55O Ijörte eOenfaßi^ mit (Sc§mer5 üon ben ^inber- 
niffen^ n»elf|e ftc^ bem ^ifc^of ^Mt^orb bei ber Siudübung feined ^trten* 
amted entgegenfteüten, unb erbot fid^, mit feinen jlenntniffen unb SHot« 
fd§tägen bciäufte^en.*) — 

^) ^.'^r(^. 'Bamberg. 1. c. j^fo^nn an 9}eit^atb unb !^omtoftteI.V (Ort 
imfefcrltd^) 28. %ti^n^ 1696 (audg. Orig.)* 
*) Sttftoc 270 f.; @i^»ann 266. 

*) 9t.»%täf, 8am6ev0. I. c. »^»ofluUTter unb 6(|letti0tr( 9)if<^off )u 

lR(g(nf)»uvg tc." an 92ttt^arb unb ^^omto^itel,. ^tcgenSburg 16. ^pt. 1696 (au4g. Orig.). 

*) ftr.<$(iM^. Bamberg. 1. e. SRabrutiuB an 9}eitl^rb 10. ^ainiat 1697 (Crig.). 
(St fSnne gmav bem 9if(^of 9lrit^rb ,,re et ope parutn« nic^t brif)»nngni. »Siquitl 
eonsilio et stuüiis nostris effiei potest, iU v(>ro et prompte praeBtiterimos,* 



Digitized by Google 



78 



^te $(nft(^t tmb $l({t(^t, bie 92cUI|axb fc^on frü^ec bem ^cx^o^ 
95i(l^c(in öon S3al]eTn tj^ücnfi^et ouJßcfprot^en: „SBa8 bo« tetigionSmefen 

nulmu^t, inüffeu luir cDen baö fo nnbcvc [tcnbc biilben unb nii^fte^en iinb 
fouil im§ inbc^Hdn oiicf) iini]cnd)t, tuni? um banunbcn ^uftcfjct, boi^ ttjun 
unb furtcv t[)ini luolleu, )o 511 bcrfclben rolißion rcftnuratiou unb ui)i1= 
|)flan5un(j bicnÜc^ unb jiirtrcgUc^"/) löurbe burc^ biefe (Srnia^nungeu 
meift gleidigefi nutet unb in gcc^cureformotorifc^er ^infic^t erfahrener 
SR&nner nur geftftrft. ^^ett^arb übertootib ade ^ebenfen^ a(|tete feine 
^tnberniffe unb ^c^iDlerigfeiten, unb fe^te bie ©egenteformotton in bct 
nffmfiiiften fSeife unb mit bemfelbeit ®ifcr wie ftiSl^cr fort; red^nete er 
buc^ biUici nou jcljcr aud^ auf bic C->ilfc bcc^ "^^Itlmiic^tigen, btjjiu ^nrije 
er uerfcd^te 11 nb ]"djü|;e unb ber jeiue Don geinben unb Stenern umgebene 
,Hird)e Ocfcfitrmcn lucrbe.^) — 

^oi' ber ^^^farrer mn ^^eu^auS 1598 an Dr. ^otfc^enbad) fc^rieD: 
.»numerus Catholicorum de die in diem apud nos aiigetur'%*) bad 
ßolt au(j^ .uon tvciteren ftreifen. S*'^'^^^ tunren l^in unb l^er int 
Sti^tum bie (l^onlverftonen. Sn bieten ^ftflen rangen tongc 3^*^ 
^)roteftantifc§e§ ©enju^tfcin, CieBc gut Cieinmt, 5U $au8 unb ^o\, ju 
S3cnif imb Wetucrbc unb gurc^t vor bitterer ))loi ober bem S^ettelftoD, 
bii? bie ii'itien tvol^ nflcr (^eiütt(tmn[u'ci]clii unb empfinblidien' (^c^abenö 
für 35er f auf i^tet i^abc unb isBSeggug fic^ entf (Rieben ober bei 2(nbern 
bet ^ifc^of mit feinen (^etualtmitteln unb feinen ^äufig oud (£goidmu«( 
eifrigen ^(fern^) ben <^ieg ba))ontrug. 

^ Um ben ürfolg feiner gegenirefotmatortfc^en ^^Stigfeit fidlerer ^u 
machen, t>etbot 9}eitharb loteberl^olt emftlic^ft bo9 ^efndjen ptoteftantifc^er 

') St.'Wrd^. S02fitt(^en. l(>n/ll, 124 (Crig.). 9)ett^arb on ^f)Dg 9Btl^elm 

26. aT?ai 1594. ©ticüc, 178 Juftnotc 5. 

*) J^v.»SIr(^. Bamberg. 1. c Exemplar litterarum Reo. ad Sunimum Pont. 
11. SRärg ir)9G. @(^(u| ^eigt ed: „Fretuft tamen omnipotentiB Dei, utpot«> 
euiu» causam ago et tueor, divina ope non committain, iit in me, quod officii 
mei est, qniflqnam desidernn possit, niaxime cum video vt sentio a S'*" V« me 
tain pie nioiipii et juvari. Deus opt: Max: S^**"' V»^"' suae ccclesiac undique 
hostibus et haoreticiB circumseptao quam diutist^ime iucoiumem coDservare 
dignetur , . 

*) $tr.»3(rd). iHamberfi. >Wefpviiiation 9?ciifiaii?, S'l^-i^imaiii, 4>clbcn|icin :c. i>[avrcr 
in 9ieubaU!^ au Dr. :l)iütidjcnbnd) [cijm l^icuai^tatnm; 

*) ßv.»$rr(^. Ji^amBerg. ^Jüfonnation .fjerjogcnaurad;, a^iattelsborf. @uppUcatioit 
(Sdkifl. ®(offn, ^famerwefcr in ^crjogenaurad^ an iBifc^of 9(cit]^avb (o^ne 3)atuin). 

ftr.-'Srd^. Samberg. SReformatbn !i;«ifd^iitf^ gfa9c. 5. @<l^ulinrtilev ISonrab 
^n^lcT an griitcal 3. Solf 23. ^uli 1598. 3)(rfd6e „Indimoderator in Zt^nlli' 
an benfel6en 31. «ugitf» 15d8. 



Digitized by Google 



79 



SHttl^en ttnb ba9 hinauslaufen ^u ben „^irftbifanten'*.^) bet @tabt 
Sic^tenfeld ntugten auf btfc^öfUc^en ^efegl bte ^ote t^pmt toetbrn, 

um ieljtere^ nrünblic^ ju tjcrljiuöevn.-) 

3)eii üon manchen ©emeinbeu gegen bie bifctjofUc^en ^^^fnircr uor- 
gebtac^tcn ..gravamina"^) fc^cnfte er eitincfienbe 35eacf]tiint^, gcDot i^nen 
einen ftUiic||«i:eUgiöfen $i^anbet, oeilangte fofortige $lb{(^affung bet Ston» 
{ubinen,^) fotgfame Uebettoac^ung bet CrontKttiten, fleißige Untertoeifung 
buTc^ %^rebigt unb Untetrif^t.') ^ ben ^11, hai ein O^eiftlt^ei ^^^u 
nO^örung ?(Uer S^rer Deic^tt unb p iiotturfftiger unbcrioeijunö bcrfcldcn" 
nic^t aui^reic^enb wax, bunte i(jm auf ^rjuc^en ein (^oobjutor beigegeben 
loerben.^) 

3m 3nt<^i^?ffc bex ^eranOilbung fftl^iget ©eiftüc^er toanbte 9^eit^arb 
bem Don feinem Vorgänger (2h;nft Don SRengerdboirf auf ®ranb M 

*) ftC'^lxdf. Homberg, ^^crflrcutc ^Jotijen in ben OicfonnationSaftCH. (3- 
Sleforniatipti röcrfcfieinfelt. Otoitfiart an ''i^fancv unb ?(mt§i>omefcr in D6er[(^einfelb 
22. f^ebvuar 1598 (lipt. ). i^cn fciiuii akrmalS nad) Cbcifc^cinfelb „bor öov^abcnben 
9icfonnation falber" abc^corbneteii .^cmmiffären bnbe cv ücrnommcn, ban „bcr mc^rev^ 
t^ciü bi§ dato in '^hvciw llnge^orfamb beliarvc." 3 5:ermnu' Rnnben ^ur (5iii)"tftlinuT 
beftimmt. 3)ieiemgen, meldte „anffer unfern riecfcn jn Pntl^iift^en üird^eu laun'eit, 
^rebig baffibflen gu l^ören, ^i^xt »eimeinten @acrainente ju nicfen unb fid^ einkitten 
gu laffen", joü 8(mt8öcrn)ffer „i^n üeifiiiituiig uc^iiien".) 

') ftT.«$(n$. Samberg. {Reformation Qid^tenfeld. 'Jleitl^arb an ^^farrormefcr, 
ICmtiiiann unb ftafincr in Ci(^tenfctö 26. Qftobrr 1597. ((Sj^t) 

*) ftr.'Hn)^. Sambers. {Reformation ^eraogenaurai^, {Rattettborf. Sefd^werben 
gegtn Pfarrer ^tMü oon ^cvgogcnaurod^ megtn fcincH ,^angened unb nm^ »effntCt<|en 
nnt»n(fi<rU4<n IfbemS". S2 fünfte, banintcr aucl^ Setrunfm^eit, ^luc^n k, (UnbaL 
@(^rtftfliitf.) 

Shr.»S(r(^. OomBerg. SHeformation £euf(^ni|j. ^cOc, 5. «LibelliiB Rrticnlatus" 

bfÄ Jeufd^ni^'fc^en ^InroaltS gegen JBifc^of y^eit^arb k. 59 fünfte. 

*) ^.»2trd^. ©ambcrg. Stcfornmtion iPnrgfunbftabt. 9?eitfjaib att %^[aviev in 
©nrgfunbftabt 6. ^JJooember ir)98 (6pt.). 3)cr 5lbref[at wirb ermaljnt, mit *4Uebigt 
unb Untovricfct fliif bio Ponte ctii^^iimivfoii, bamit „^Thiou bif'r nvaltc catbolif(^c 9ieligion 
lud^t Jioiu über fvcmbbt fiivfoiiuiic". ^^ihmI aber aiid} „ben @ci[Uid;en ^t^afflein 311 3^rer 
§(uffcrbaiüung" nötig ij't, baß bei (>5ciftlirt)i' otu unfträf(id)e^ Vrbcit fnbrc — „2)u aber (alö 
lüir bcrit^tt) nod) uff bciitiqcii tag iiiitt ciucv U'cibö *4^fr)on über (iciunbin bcbaiigtt" — , 
fo ergebt ^efe^I, bicfc :iBcib§pov)i>ii ab.jufdviffon. Tamit bcr fiJcttcSbioiift „mitt ge» 
büvcnbcr soleinnitet unb certMnuni i 1 um puritate gcbalttcu" iinivbc, mib njeil ^ifc^üf 
l^örte, „baiä bic Corporalia unb ajitu> jo bei bem altar gebraucht njirbt ttUoai mi<» 
fauber bei bir befunbm werben", fo foU balbigft 'l^efferung eintreten. 

*) SttAM^ Samberg, ^ragmenta: Sed^^ofcn, ^itd; x. 9leit^rb an Pfarrer 
in 9}eubatt* (unbat. (Entwurf), efr. aut^ 9lote 4. 

*) ftr.«Xn^. Samberg. 9ieformation Obcrfc^cinfelb. ^anfr. ÜIRotfd^enbac^ an 
bic bif4$»flt4^n ftommifffire in Obcrf^einfetb 12. gfebruar 1598. • 



Digitized by Google 



80 



S^tibentlnumd gegtlhibeteit (Slerifalfetntnoi feine (ef onbete. $(ttfmerffam!eit 
5u, olfjne jeboc^ bte Leitung bedfel&en, loie ber $apft cm))tol^Ien |atte, 
bct! 3<^fiüten ju ßBettrti<^en.') — 

<Bd^on im Sklic^iüUoinnnbat uom 29. Dairj 1594 (jattc ^jcntljavb 
bcn ^ugenbunterric^t brinf^cnb ciupfütjten. Die 5lMd)tit]feit bex^idücn m'= 
flnlufjte i^n einem fpc^iclleu Äiiiberfelirinanbnt (27. ^Jcörj 1598). 
„^it ^cßnbcn 5U ^ufnemung unb t)ort|)f(an|un() i£^nftlid)cr (Tatfjofifc^ei: 
9?erigion, tuie ein Domemed mittel alfo bie l^o§e nottucfft i\t, bad bie 
liebe ängenbt nit ^deiti noti ben i&tm unb ^Inberen tl^ten l^errfc^afften 
gu ebenmeffiger anboc^t gemiefeit unb getrieben, fonbetn Qud| bot ollen 
'5)in9en in ben l^aupt^junften ^^riftlicften glaubend fonbetbnr unb ^n 
i^eiüiclcu Qükn uun geiftlicfjcn pcrfonen in[üvmirt unb unbcnidjt lucrbeti 
müffe, tüflc^eg ^tvax in^ baljcro, aU wir in erfnrunc^ fommen, tiit an 
otten unferc> 5>iftunilic^ orten, auc^ nit mit jolc^en fleiß, mc fic^ö iuol^ 
ge^inUn Ijatte, uerric^tet loorben, beroniegcn tooflen, orbncn unb befel^len 
tuic ^iemit bod folc^c Einberle^ie in berüctei; unfecet <^tatt Sombecg 
l^inffito an ®on« unb i^e^etlSgen bttr(| tietorbnete prlfter in nnfer Isfort 
SKßattim einer, ban Stnberfettö toafferS in unfer lieben frauen (Sa^^eSen 
in ber Snben gaffen, luo fern 9Ilbö loeite unb 9lount tiorl^onben, fonfteu 
in nnfern ü6ern \)\axx 93. ^Sirginio buidj ben prebii]cr bnfelbften unb Slnbre 
feine fivnber ?vrnn^ic^faner orben§, in ben übrigen ^^ilier unferö ^ttfft^ fletten, 
^ierhcn unö Dürffern in ben pfarrfirc^en burc^ bie S^be« ortö aniuejenbc 
pforr^ertn unb i§re Sapeflön altoegen umb 2 U^r nac^mittog Slngeric^t unb 
mit beften flei^ gehalten, tnie ouc^ tmn 3ebem ^farr^errn in ^udlegung 
ber 1^. C^nangelien unb (£)>ifteln tunr befc^lud i^rer ^bigten ein articut nac^ 
bem $(nbem Don anfang bed cated^iSmi bied 5U enbe unnberfc^ieblid^ bor 
bie ^anb genommen, ftirjlic^ e^plicirt unb bem öoK^ treulichen ju oer* 
ftanbt n^b^t^f^t luerbe. 9Bir tfjuu aucfj allen unb jebcn fomoH burd^ 
unfer ßan^sct^ ^^^^[^^'"^^nintB %U in ofifiemeUcr nnfer @tatt S^omfiern i-^e- 
feffenen ^;eutjch unb lateinifc^en Äctjulmeiitern, ^auj^uaücru unb "Jj^üttern 
unfern unbert^anen ba§ uertraiocn jutrngen unb bobc^ (ic §crrn ev* 
monen, bo9 gu mel|rem i^rem uerbienft be^ <^ott bem SlKmec^tigen fie i§re 
fc^üler, j^inber, ttuc| atte il^re unter flc^ ^abenbe l^auggenoffen U»o megli(| 
5U fotc^er le§i* umb beftimpte 3eit unb ftunbt mit ädern {leid unb ernft 

<) BavAria III, 484 f. — 91k, $aa«, Olefd^td^te ber \^atm ®. äRortin 207. 
— @^itiht, <icfd^ifl^te bcd C^rneftin. StcrifalfemiiiariS. ^ie Berufung ber ^efuiteit 
mdf Bamberg erfolgte evft IG 10 burc^ ^ifd^of i^obann (Sottfrieb Von SIfdfIrauffn. 
$erg(. lieber, (S»(f<^(^te bc« a^nfienle^riraterrt^» 9i n- 

*) tr.offrd^.- Imberg. Codex cooititut Bamb. cf. Scbft I. e. 87 f. 



Digitized by Google 



81 



jiijideii uub biüjiii l)aikn, bnmit U)rer junger ^luttec iiflan^uM! im 
Weinberg bc^ ^erm md\ tiotturfft getunrtet werben unb fic in fünfftig 
üüfeltigc fruc^t beo gloubeni^ brtni^eu mbgen. — Und toxa^i ouc^ üOer 
btd glnu6tuirbig für, bn^ an ^ontägen ttnb geften gemeiniglich sub 
divinis untet bet piebtg unb t^errtd^tung onbetet ^eiligen %m)»tcr fomoln 
Qud^ iuv ftunbt ber Kinberlel^t fl<l^ uff offenen pl^im uttb HRetften 
etliche t»iel finben foOfen, bie bofelbft t^eiid mit unnu^m gefc^me^ t^etld 
in 6eftcttun(^ nnberer i^rer gefd^öffte unb fachen f elbige jeit tiertreiöen.** 
^oiö^c jülUii cuibriiu][id) unter lUnbro^ung üon ^Strafen Dermnrnt lueibeii. 

Qbeoler nK^ jener ^J.-^forrer üon Dberfc^eiujelö, bei mnic^tug, ben 
jlcifeigen (fcc^ülern ^ur ^erme^rung bc^ (£ifcrd „ein Üein *^3re6enbt", 
nftmüc^ „ain ^rott obet^^n^", t)ie(leicht ou^ „ein ^alb^ ober gongen 
^^en" unb batüDet ^n geben/) fud^le i)i2eU§acb ben ^metfec ber 
3f«0enb 2W kneifen unb ju fbrbetn. „(St tiertoenbete auf (£l|tiftcnlcl|r« 
ge)(^en!e n&nt[i(| ben Stattdßnm be9 iSanifmd unb beffen ^üc^letn 
über bie 5?or6ereitiing jur 33eichte unb (lommunton, auf ©ebetBflc^et, 
dvüjenfiün^e, 'iMlbdjcti n. a. nu8 eigenen SWittcln bcbcutenbe ©ummen."*» 

@egen bie iiiiiiur norti in nirof^er 3^^^)^^ uorljanbenen Ungef)or[omen 
unb ^iberipenftigen iuurbcu teiU bic alten erprobten, teild neu erfonnene 
C^etoaltniagregeln angen)enbet. dinm $and ^offmann unb &totQ ^al^ 
in (Sbendfelb, tneld^e ttber bie ^t|o(tfen „fo scabiose" v^tn unb fa 
lattnttdig ftt^ itxtf,tn, bog feine nergeien &utl|enf(|e Suben in ber 
^favt benn fie** tonten, mutbe bod i^nen geliel^ene „grül^meggelb'' ge* 
fünbigt.3) — IHm 29. ^ioüembci 1597 öcrlongtc 9^eitl§arb öom Slmt* 
mann ^u Jeufc^nit/ baH er bie ?Rftbcl«^fü()rer ber Uni]el]orinmen üerfjafte, 
anf bie ^efte ^ofenfiera Bei SUounrfi fdinffe, bie bifd^üfliäjen „tueltl^er 
unb alle gemeine uu^ungen jperren unb bao i^eringfte baron nid^t t»et* 
folgen laffe." Dem fügte bex $ifc|of noc^ l)in^u, bof^ er fttenge Be- 
folgung biefe» )6efel^(d ematte.^) — 5htt$e Qnt boxauf (am 17. ^ej^v. 

*) Hr.'SCrd^. 8ainl»erg. 9l(fomation 0(eif(|dtifeß». <£tn unbatierted ^c^rift« 
fiücf, baS im 3Mf«ni'">^"'^alt mit b«m bif^dfUi^en ^efc^I öom 22. f^bruar 1598 offeii« 
bar tur| t>ox bem Q^ft^einen btefcd ttm. ^famr in O^ecfil^dnfel^ occfalt unb an btn 
Qiff^of gerichtet ivurbc. 

•) SS^cber 1. c. l?f>. — cfr. liovio^di bef^ üou ilWtbnrb eiiigefül^rteu .fated^iiSmud 
Cunisii bie hirge ^emcrfung bei ^agen, (^ejd^tt^te bei^ i^olUfd^uUvefend in iDbcr« 
franten, 113. 

*) Jh.=9lrc6. Samberg, yietoitnation (Sbcrmaimitabt. ^JJfartei; fturö^nbörfjev in 
(£ben!5fclb an Dr. 3)enbcl 31. a)iai 1596. 

*} ^iiyjixd^. Samberg 9ieionnaüon 2eu)ct^my. JaiSc. 5. 9ieiü;arb an %nn» 
mann in Snifc^ni^ 29. 9Joö<mber 1597 (dop.). 

«rd|io im XXI. ^ft t* $ 

Digitized by Google 



82 



1£>97) Befahl Dlehl^ntb hm gorftmciftet fit Cid^tcnfef« ben „tmgefior» 
famen iiiib ^iebeUi)d)eii Uiueit^onen ju ©vtitl^ iinb 3^uhi", lucldjc „md) 
wff t^rem 90'?utüi)iflcn inc^rerteiff^ berufjcn", nidjU md)x aüx> bcu bifc^bf^ 
liefen Kälbern abzugeben unb ettuaigea i^Bibeiftanb mit (i^eföngnici 511 
0r [trafen; jugleic^ ftogte er, ob btefen (beuten ni^t mit (Sperrung be^ 
glöj^end bei^ufomitien tottte.^) — 

^ ^bfelb tantrbett ttitt bie (9e|otfatttcti toieber „^ue gemeiticm 
5ugelagen" unb burften bie ®emettibeioiefen aBtttfi^en.*) — 
^cr i^Qftner t»on tieft jiir greubc bc^ bortiflen ^fnrrerd 

3rociMer bie Soucin, luelc^e an bivo Niaftcnnmt 3ö^(un(ien für betreibe 
§u leiften ^attm, p^ere greife ht^üi^kn, mim \k mc^t fat^oUfc^ tuecben 
iDoUten.'') — 

Der $fatter Otto ($cf tvn 9^eufenrot^ beantragte bei ben bifc^öf« 
(i<|en ^ftten, bog ^ut 9}e||)aratut bed ^farcl^fed^ in bem er J^b^ iinb 
lebend unftc^" fei, „ben Ungel^orf amen unb koollftraffmuTbige $etfonen 
Knnbem ^um <S^m))eI etltc^ (\dht bem ^aue gum heften unb i^in gur 

notturfftigen Sol^nung morfit cxtracjuirt lucrben".*) Sföad bie S^eufen» 
rotl^er lucuige Sföoc^cn jpäicv 511 erfnlireu I^ntlen, [piciiien fie in einer 
Sliogc öom 17. September 1598 bem .Hauptmann iion .f vonnd), ^anS 
^it üou ^ür^buriv gcijenüber aud.^) @ie ^ätteu immer gehofft, bei 
bet firoteftantifc^en Religion gelaffen 3tt loerben. dlm fei ober „Der« 
gongenen mimtag 5» nac^t sioifd^en gtvbif unb (Sin u^x ein fet erfd^recf« 



*) Är-'SCrtl^. 5öambcrg. 9icformatiüu Vid^tciifciag. 5}ceit^arb an iJovftmfiftcv in 
Öic^tenfel« 17, aJegem^fr 1597 (ffpt.). 

ftr.»9n|. «atnberg. %mt %urg!unb{tobt: ttdiflion in »nb (SrttM;. 

€I^It|ei| Iinb Qfemrinbe mmH (Bvalli unb 3euln an 92cit^tb 25. ^ttnuar 159B. 
<imfi^nfn, bafi fit nun &bn 40 dla^re bei bcr Xugilburscv llonfeffiim friot unb «er« 
fit^tn« nm ^laffung t^m ffeßgion unb tl^rer fh^biger gebeten Ratten. 9hm fei i^nen 
aud) nodf „aüt ^oubtiening ufnt waffer unb 8anb foiooln ber fjvxft, barinnen fie 
feucr^olj unb Ofovfigetvfbtigffit ^aben, ba9 ^ol), fo i^ncu attbcrett üor (cngfien getviefen 
unb barauf fic ^ancv unb ntac^cilol^n gcn)cnbct . . . nic^tö ba»on bcrangrn }U führen 
nut pinft nrib Ui fjofjtx firoffe toerbottcn »erben'', öitten nm^ntat«, (ie bei ber ebange« 
lijc^cn ^Ht'Iiciicit '^it laffcii. 

') Hr. y(vd). i^aiitbi i\v 9^cfürina?iLMt '3".'!!frf)iu^. ^^aöc. 5. "^favrcv 3''-"'fibIev 
in Jeuf(^ui^j an »c^uU^aü uiib Sorftaub bei hinein .^fr§felbt" 4. Slngnp ir>Os. 

») Är.^ärc^. Bamberg, atefovmation Icufd^iü^. ^Ja^c. 5. Pfarrer 3>v«iblft 
in Ifufc^ni^ an Dr. Wctftfjcnbac^ 7. IJejcmbcr 1598. 

♦) «r.»S(r(^. ^üani^cvg. Uteformation 9icnlenvot^. Otto (£d, ijjfaiicr ic. an bie 
fürjiUt^cn mtt 5. 3uni 1598. 

*) llr.'llnl^. Samberg. 9ieformation ^kntenrot^. „^orfiBgemetn 3n 92et(frnvobt" 
an f«u))lmann »on ftrima<^f 8. i». Sfir^burg 17. September 1598. 



Digitized by Google 



83 



lid^ci ^^auf t»of(f« nuf (Srmi(id| ttttfjic 9^ei(!enTobtt ^ox^ elnc^efnlTen, 
etliche ^aujci iiHilUcflt ber ^«d^6om cine§ 2'cil§ mifn SBctUu iipfnngen 
gcuummeu, Xuftr unb fcnftcr einc^eriKcii, ,^erftoftcn unb ^eijc^lni^eu, (\U 
oD fic bteD unb mörbcr ,vi fiiclien floljnbtt, bic Iciit c\cfd)In(^pn mih gtüfcu 
inuttuttln geübt, bie leut erfc^tecft ba) dm ^eiU iv\n oi^nmod)! gcfaln/ 
bof man fie üe^r $obt aufgel^oBen nuc^ bie toec^tec gefongen, unter betien 
einet bed 9ftid^tet$ ^on, |o noc^ ein j^ung (ebig gefeOf, ber noc^ nitt 
n»eif, \w et jid^ ein obet niebetta^en mö^t, ben |aBen |te <Sttidt an^ 
nelegt unb gc^unben . . . onc^ bie leut gct^tuunt^en bo^ fte bie ^emad^, 
Slnftcu unb Xroen Älein unb i^rof auf)pcrcn nullten, ob )ic pjnnbtt 
ober DibftQl bei 3ncu ^ud)cn qd)alut". eie fonntcn niiijt uui^in, 
bie C^rtoartung tüieber^oU ouo^ufpredien, baft jtc „bei) ber '^''^iniöf» 
SfteUgion unb (e^r, bartn fte ton ^gugenbt i^eto Unterricht gnebig geladen" 
iDUtben, unb ben ^au^itmonn \m ^onni^ 5U bitten, bie befangenen 
toiebet ftei^ulnffen. — 

'^cn Ungii|orfnmcn in .f>orb (iJ'*)Jl. lunrbc ucibotcn, bnö ©etreibc 
au0^ubre)c^en, luenn fic nicfjt fntliolifrf) luiirben.') — 

9?(anf^en, bie fic^ toeigcrren, ben pvotcftontifcfjcn (^MquIhmi ]\i uer* 
loffen, iDurbe befohlen, i()re C^ütcr fofort unb ^n^ax nur an talljoliic^e 
^tiftduntettl^anen 5tt t^etfaufen, toobutc^ i^nen eo ipso em))finbUc^er 
^c|aben etkoud^d.*} — 

(Hne giau @ufanna ton aßengex^botf n»ollte fic^ 1598 in goti^* 
^eim anfoufen. ($0 n^utbe il^t t»ont 53fltnermeiftef unb SlJat bofclbft 6e« 
beutet, 53i)d)oj OJeitl^arb Ijabc uor euiit]ci ^at ben enifren münblic^eu 
^efe^l ^tnterlaffen, bnft fte .."i»?icmnnbt So ber (Sat^olifci^cn S^eügion 
nit gemcB aU^icr cinf^ommeu lajjen juUcu".^j 

^ie oiel umt fc^on ton (Singeinen ttit ton gangen (S^meinben Det* 
fuc^t uiotben, ed ba^in gu bringen, im ))toteftantif(^en <3^Iau6en geloffen 
gu tnetbenl grof^en unb gangen 5Iie6en aber boc^ atte ^erfuc^e 

fruc^tloss. ^ie .Sjoffmmg Deftanb nod): beim faiferlicften Sfnmniergcric^t 
in ^pe^er eine ben unt iljrc^ Glauben« loiUeu ^ebrängten gUnftige 

^) ftr.»§(r(^. i^aiitbcig. ^^ragmcutc: ^c^^ofen, ^ud) K, 9Jcit§arö an feie diätt 
toou (ioburg 30. Ofto^ft 15!>8 (tipt.). 

') ftt.«?lrd^. 5i?aiubcrg. Corresp. teinp. liaer. « xst. ä'iarfgtaf @eorg ^^ricbvic^ 
an 9Jcitftarb. „@tf)lof? \u\t 8t(tbt l£rcol5f?ciin" 1*>. ^fii^^iift 1597 (an^. Ovxc^.). 

jlabt jc. SKarfgvaf (Ucorg gfi^bric^ an 92eit^avb, Onoljbac^ 10. 9foocm6cr 1098 ((Sop.). 

*) Shr.*fCn^. Somficrg. Stefotmotton f^ort^^ciin. 9firg<m«lfier itnb IKat 511 
$OT(^^rini an 92ctti^ax^ 22. 92o»fm6er 1598. 

Digitized by Google 



84 



SBenbunc) l^erBcipfü^ren. tüanbtcn )ic^ benn auc^ öcrfd^tebene ®e* 
meinben^) bort|in, übergaben bie gül^rung i^rcr Angelegenheit einem 
HtitoaCt unb legten unter j6e$ttgna|me auf ben äteügiondfrieben unb bie 
SHeic^Sfonftitutiimen ben ©ad^terl^alt etngel^enb bar. ^er retotiu balb 
eingetroffene fanratergetiditnd^ (Entfddetb lautete §n fünften ber «Kläger 
unb rügte in jc^arjcu Korten bog SBorgcljcii lUeitljaibc^ uiib bcr üon i§m 
Sx'aujtrogten. @o erfreut bie ©cmeinbcn luarcu, fo cr,^ürnt unb örc^er- 
iid) war ^^ettl^nrb.-) ^iawh ja boc^ ber gnnje biö^erii^e (Erfolg, über 
ben ber iBifc^of fo oft jdiriftlic^ unb münblic^ feine greube geoufeert 
l^tte^ auf bem ^iel ! ^er {animergertd^tli(|e ^efc^eib tuurbe balb be« 
famtt; eine Berufung barauf ta»ar ntc^t feiten; ber er^toungene iSkl^arfam 
geriet in$ SSonfen. 

^ieit^nrb nnttoortete fogleid^ burc^ feinen Wnnjoft Beim .^annncr= 
gerid^t, i?crlüie?^ c6ciitalU nuf ben i^eligionöfriebcn niib bie ']>flidjten 
feinet bifc^öfüdjen Slmt^, unter luelc^en ba^ ouc^ uou ber Ijöc^ften £bx'hy 
feit, t)om $a))ft, angeorbnete 9Refnt]§oIifterung§ttjerf nic^t bie geringfte fei, 
unb ^ob l^erbor, bo^ er gu fd^arfen äJiagregeln greifen mugte, weil feine 
Untert^anen bem 5Befel^(, !atl^oIif(^ 5u n>erben ober ^u terfaufen unb au9 
bem Bistum ju jiel^en, nic^t nur nic^t ftattgoben, fonbern fic^ rebetttfc^ 
uub IjaUjtiurig gezeigt [jabeu; um biefec^ frcrf)en Ungel^orforng, nid^t um 
ber protcftantifc^cn Religion U)ittcn feien fie ge [traft morben.^) 



^} SbC'fU^. Sßan^q. ^Burgftatt, (Sra^penrot^ k. contra Samberg. — (Sin 
@ij^riftftü(r (etileU: »S)e^tt|, jDefreffibotff u. (Soiif. bitten Dr. gfaM in 31« Skid^ 
gegen 8and|ctm (eim ftoi^f.: Sanbger. laut BclyUcgenber geUNiI» an ^fffnx Statt pi 
fft^ren." 

ftc.'S[f<i^. Samberg, ^leformatton ^^eulenrot^. fiammergerid^t in Sad^ brr 
9leufenrot^er gegen 92cit^Qrb 27. September 1598. 

Sc.'Snl^. Samberg. Sieformation Xoiifc^nt^. ^aSc. 5. Copia mandati 
Xcuf(^nt|| gegen i^amberg 2. September 1598. Copia citationis Seufc^ni^ gegen 
Samberg 4. September 159H 

*) ^r.-'XTd|. Samberg. Steformatiott Steutcnrotb. ^uptmann t»on ftronaib an 
92eit^arb 21. September 1598. 

Är.-Ärdi. Samberg. ^Rcfcrmattcn llleiifcuvotf}. 9fcitf)arb an .^auptmann 
Sl'ronad) 23. September 1596 (SpL). !3>er Hauptmann Don ^vonad) ^attc einige befonbeviS 
^ibevfpenfttgc. 

') ÄT.^ärc^i. Samberg. 8leformation SiJeufenrot^. ^ütcitfiavt» au baS Cammer» 
gertd^t in Speyer (Sop.). Obnc 2)atuni, nad^ bem 3i"bfllt ün ^iooember 159H perfapt. 

Är.»Slr(^. Samberg. Steformation leuft^nift. ^a&c. 5. 5(nroaU 9Jeitbarb* an 
bad $^ammergeri(bt. Unbatterted, umfangreiches Sd^riftflüd, auf beffen 9iu|enfdte t»er« 
mertt ifi: t,^x, Speyer 30. Dct. 1598''. 



Digitized by 



85 



!Diefer ^rojeg toutbe im fo mandied Beim ft'amtttergerid^t in bie 
SötiQc ge^ooen.') $en ^(ulgattg beSfelBen unb bie f^ube on einer butd|< 

iDCg üüdciibctcii ©cgenreforniQtion erlebte ^ieitl^orb nic^t me^r. (&i \iaxh 
am 26, 5)ejeiti6er 1598 nachmittags 2 lUjr in ilÖür^burg. — 

59enn ciJ quc^ SBi[c^of ^ccitljnrb nicfit öclungcn ift, bie C^iJcgcm 
rejorination in bein Uiiijang unb mit bem i^folg, bcu er onftreBte, 
bu];cl^5ufü|ren unb odc etift^Oetvol^ner ^ur fot^olifc^en ^ird^e gurücf« 
juBringen'); n>enn felBft feine f(|ürfften äl'^abtegeln Bei man(|en ^e* 
meinben gar ntc^tö fru^teten*), fo l^ot er bo(§ ben (^rnnb gelegt^ onf 
bem fein ^toeiter, nic^t tneniger le^erfeinblit^er unb für bie ®egen« 
reforiimtion eifriger 9?a(ftf olger auf bem iBifc^ofSftul^l, ^ol^ann ©ottfrieb 
t)on 9lirl)i)au)en (1G09— 1622) ioeiterbauen unb bae ^ieftauvatiüuöroerf 
üollenbeii foimtc.'*) 

3Bie uiel ber le^tgenanntc S3ifcl)üj uon :)teit^aii) unb beffen gegen- 
reformotottfc^er $^ätii]!cit ^ielt, Begeutjt feine Qnfc^rift auf bem i^m 
errichteten (Spito^l^ium, in ber äleit^arb ein groger Sol^itl^iiter, ein $ater 
bed ^aterlonbd (optimus patriae parens), ein üBerau? ftrenger (Bt» 
neuerer unb $orFäm)>fer bed fotl^olifc^en ®I(iuBen9 (acerrimus catholicae 
lidci reparator et propugnator) genannt toirb.^) — 



9h[.'%xäf. Vftmitrg. ^urfiftaU, ihrai»penn)t^ sc. !&et 9ti>|eg mxU ctfk 1610 
unter 9if<|of (üoltfr. wa 9f<|^ufen cntfi^iebeit. <Btmdn\ttn crnartcti buv<l^ 
i^rt Sc^ultl^gcn om 9. iOfatiuar 1610, nunntci^ !At|oItf(^ 6f«(en »otteit. 

^r.«$(r(^. 8am6erg. ^Reformation 2;eu[c^ni^ Oradctfel 5 cfr. bie legten ^robuftr, 

") 'lO^'tncrial beS ®ciieralt>ifarS üoit ^^omberfl ^o^ann Sd^oitcr für bcn '^apft. 
Sttcvc ff. ®(^oner iia()in in biefem SO^emorial ben tu 9ioin anrücf^igen 9ita<^» 
folgev iJkit^avbS, ben 5i<if(^of ^o^iann ^^ilipp öön QJebfattel, in ©(^ufe unb {d^ttiht «. a.i 
„Mortuo ilHti>i prnodocpsRorp roporit nnll nii jinrochiam suae diöcesis plene 
fuiese «•«tholieae religioni addietam.'" '^Ictnilirt) 3J?c^ner, ©mft 0. 9)?cnp. n*. B8. 

') ^tietjo 1. c. „Parochia et eivitas Teusclinicensis intor inodioa 
Lutheranos ot Calvinistas sita a suo praodeccMore por uuJlam penani ad 
religionein cfttholiejun suscipi^iKlJun irnTunovt'n potuit." 

*) iKcbcv, Ooh. ©ottfrieb von ^'ijd^l^auieii. — '|>t'Mf^ ©(^iiiiaibd %, 2iH> f. — 
;£)übfc^, C)»J<i^fdft ii^ainbcvg :c. Ii, H. 

ftr.«9[Td^. Sur^burg. Liber sepulturae. ^ 83. 99b. M Hrd^itd »on 
Untftfranfm 217. — ^fiftcr, ©(^imaibet 295, i^ugnole. 2)a9 Olrabbcntmal (efinbct 
ft(^ fett 1838 im Gf^iff ber ^id^elStinfte }tt »ambetg. 

Sr.«9Ir4 Samberg, ffiecegbud^ bei 8if(bof Stcitbarb. ber am Sinflang unter 
bem Wh 9}ett|arbil fkebenben turgen 99ii>grapbi( b<i|t'd: »NeidharduB ex avita «tirpe 
d« Thungen, Praepositus HerbipolenBis et Pecanua Bambergensis Ecelesiae, 



Digitized by Google 



86 



Sie ^roteftautifr^rn durften, ^it 9ieid|&ftabt 9iunt!ierf|, ^it 
friittifilie Witterfdiaft Me «etettrefuniittiaii >IUit^«rlid. 

Söü^renb ^tjd^of IVcittjoib in jeinetn ^i^tum utib ^errttoniiin 
beit ^toteftonttömud mit ben fc^fttfften äJ^agtegeln auszurotten fuc^te, 
mx fein 4^renjnQ#at Watt^ta^ &tox^ ^tiebtic^ tion i6Tanben» 
&UTg»ftu(mbnc^ (1557—1603) cifiig Bemfil^t, etiangelifc^cn (ä^fouben 

luib cuanacli)d)e0 2Öe)en in feinen l^anbcn me^r unb tiie^r 511 Dcfeftincn 
imb ouöjuBauenJ) (5r tunr cjntlutljciijdj-) unb ijiuic ^^ntereffc am '^)>ü[)[ 
unb 3Bc^e ber ßJlaubnici^t'nüijeu quc§ in nnbcrcn i^änbcrn. v^d)0!? iin 
^(a^te bet ^|."»ttri)er ^lutljoc^jcit (1572) §attc er burc^ )eiuc (^ejaubten 
mit anbeten proteftantifc^en dürften fic^ berabrebet, gegen bte ^ebrüctung 

ellgitnr episcupu:« 14. N. 1591. demente VHT et Rudolpho II regnantibuh, 
Octennio prAfuit, Catholieae üclei zelator et defeiiBor aeorrimus. Debet huie 
magna ex parte orthodoxam liodie fidem Bamberga, dum enim haeresis ünitimas 
quasvis regiono» corripit, in Episcopatuin sumn penetrare non stistinuit, iduI- 
tosque subditoruni Buoruni clain f^eductos v» ! ad mclictipni viani reduxit vol 
pertinaces ejooit, pDtius Imbens tidflos quam iiiult<»s iuirnerarc. 

Moritur tandetn HerbipoU 15i)b. Corpus Bambergam Uelutuiu iu Ecclusia 
Iinperiali sepelitur." 

ü^icfc ^-!^ioc|ra|)l}ic ift verbotonus ütcigegaugcu in Lmlowig, scriptures rerum 
epiäcop. Baiiiberij. Tom 1, f. 

*) ${rauBolt), (ä^efc^ic^tc bei cDoiifleltfc^en airc^c im el^emaligm ^ui-ftemum 
^a^mit^ 132 ff. 

*) (Sö JinUtüiliri), luciiii «. .'T^. i!anc\, ^Jccucn' ®ef(^iAtc boc^ ^vürftcntumä 
^aireut^ III, 3HI> bfii iDIavfijvafcu (^CDVfj Jyrii'bvid) alC> eiiioit ticbicteiiid;cii, cicucnnunic^fti, 
ücvänberddji'ii, auiS ÜJtiBtvaucit unb l^iiuvun-ilc auf J ciiiin,vantctt t)Lncnti'u ^i'^ft^'^l 
büiircUt. iWaii mivb üicluu'l^r bnn beiftuuuu;i uiiiffcii, waä 3- -V^- Sdnnber, ^ainciitbcv 
^aterlanbdgc(c^i£^u II, IGO jc^vciln: „Ihuei biciciu (5Ürften ^enfc^tc ununtevbred^cuct 
{^licbe, bad Sonb (onute erholen. Xts SDVartgraf ^attc gnteii fLMlIen, feine Untet« 
tränen fro^ su ina<^n. (Sr vmlv milb int Stegtment, tvo^It^ättg, freigebig am netten 
Ort unb )U vet^ter 3eit, ftrafte bte ^ebrüdung ber Unlert^anen buri^ Beamte. SB«^ln 
er tarn, fragte er mu^ brni @tanb ber IKtd^n unb 6<l^nlen. (Sr tiebte bie Offen|ctt 
unb beutfi^e Qiebcrbit, er war felbfl fo." efr. ^teju 9(n^ii> fttr <Vef<^i<^te unb Sttcr« 
uimlfnnbc Don 06crfranfen II. 9b. 1844: Qlottt 3iwi"'^i"(^**t(' Sn^brt«!^ ber 
^ditfieve tc. pag. 2: „SUtarrgraf ®eorg gfriebric^, ©o^n &mQ b. mt (ieberer atö 
biefer. 5" feinem Veib lebte ein milbev, guter @eift, ber felbfi bei feinem größten 3?er- 
gnngen, bev ^alfenbeije, itütdftn unb @<(^ulcn nic^t 9crga|. &t mx ein irefflif^er ^färft.'' 
- |^rau|oU 1. c. m, 

Digitized by Google 



87 



kr 'j>rütc)tmUcn ^ufammcnjiiftefjcii.') 511^ nun !:)icitöarb bie „Slu^ipuiijei; 
^teliöionwcrnjnnbtcn" ^art bebröngtc, föumtc er nid^t für fic einzutreten, 
inbem ev ben ^ijc|of um ä^ilbetung ber fd^arfett äffafttegeln erfuc^te 
ober „^udgefi|affteii* tlnfnal^mc in fein (^btet Qen»ai^tte. Siebed^olt 
inteteebieTte ber ifforfgrof ebenfo ^öffic^ mit entfd^teben beim IBifci^of, 
mnn bic i'aQC einzelner ^iproteftanten ober beren d^efamt^cit c§ erfotberte, 
o^ne jreilici^ me^r ai» ©egeuji^riftcn uoti 9ieitl)aib erzielen. 

(£ine befonberS einbringlic^e (^rmo^nung richtete ber 9Rar!graf am 
25. (gef»tember 1595 an iBifc^of d^ett^arb.') (Sr erinnerte ben ^ifd^of 
an ein fra^ered Sd^iben, in n>el<i§em er fid^ für bie „\o ber mafirett 
(S^riftlic^en Sfteltgion ^[ugfpurgifd^er ^onfeiilon ^ugetl^an'* tierwenbet ^atte. 
($r fei ber .^offnung getoefen, ^^eitl^orb tofitbe fic^ „ber SiOtgfete nnb 
beg SJeÜgiongfriebenö" erinnern unb „uou foUljcm uome^men nl^ cinci 
^Icuerung" abftel^eii, l)abc nun ober uernommen, baß cni|ter je 
gegen bic (Joangelifc^en oorgegangen würbe. „Söonn mir aber md)\ 
bafür achten tuiJßcn, bafe (£. C. bifeS 55or§aben 511 befjarreu bcgern 
iverben, fonberlic^en »eil (ü. ^, loie in unfern tiortgen fc^rei^en aud^ 
angebeut, üor bifem bi! einer anbem mo^nung geiuefen, ^ bem <Bte 
mit bergleic^en ^erfonen barunter auc^ (&. S. ned^fte bluetdfteunbt, 
unfern iReligionSgenoffen, toie fie fid^ bamalg gegen etlichen foHcn [jobcn 
tocrioiiten fnffen, felbft ein cr[iarmen unb (ifjriftUc^eö mitleiben getragen, 
bnrj^u and] biftnmli" of)nc bivs bie 3^''^ "if^^ barnad^ (^etuanbt, wo man 
3nen nnberft bejj geniciucn ilieidji? unb unjer^ geliebten ^attcrlanbtg 
$eutfd)cr nation roolfort unb befriebgung wegen ber oBltegenben nott 
unb gefor beg adgemainen (Srbfeinbtd ber <2^l^rifteni^it beg ^ürggen 
unb beffelben unmenf(|Ud^en ^irane^ nte^ aU bie berbolgung unb aug« 
tl}tlguug ber (£§riften unnferer felbft aigenen mitgtieber ongelegen fein 
Inffen will, baö ^ef^o mit bergletc^en neuerlichen processen, Qnqui- 
fitionen uiib bctrntiijiiujjeu lunbiiuiuien »werben foll, \mi auc^ unfer 
9iclic|!oru5iieriüaubetu (Sf)urfür|"tcn unb (Stenbt nuf^ folcf}er ber ^Römifr^en 
Derüolguug uni'crcr waijrcu uub im 'Heid) gugelnffencr Religion ?lugi» 
purgifc^er ^onfeffton fc^opffen unb toa§ bad für tiertrauen unb ^^^ac^tbar^ 
fc^afft ^toifc^en beebe SteUgion^nerwanten bringen unb ob barburc^ nid^t 
anbem bei ^eiligen fSttx^ tuibertuertigen benachbarten fonberltd^en bem 
feinbt (J^^riftlic^en namend bie S^ür bffnen unb fic^ fcU)]t ^ur beutl^ 



Spic§, 3(rd>imf(^c yicbeiiarbcitfii I, 73. 
*> .^r.»?(r(^. iöamberci. r%>rr. temp. hiwr. r-xst. iDki'tflcaf (ü. ^xiitxid) an 



Digitized by Google 



1 

88 



barbicitcn iinb itcHeii Ijnife, wix @. C. feiriftcii ju Bcbcnfen nnficiinB 
ge6cn. ^0 Ijabcii luir berotüCQm nid^t unberlaffcn fönncn (i. V. t)C}]cji 
ottcm uac^ jevner erinnern unb etfuec^en, <8ie iijöllu ^umo^l umö 
Seliger ol^ne bad ^nfte^enber gefarlic^eti (eufften tDiflen bann ouc^ 
bcr^fittung avbtm ht\^tott\i^n toeitterung bon folt^en beco unjeittgen 
toorl^liat genjiicl aBfteen, bie atme Se^tl^, (S. 8. btcncr unb unbertl^anen, 
(e)| einntal^C etlanbtet (Stant^eUfc^en S^elic^ion unBetnte6t^ auc^ ^ren 
^euftlid^en tüDuiingen, aiteicrbtcii ijaaücu iinh guetern unüertriben ucr* 
Vlci6en unb )ie a(fo in ^rcn geiuifecn, nic^tö luenigerS tjon d. C. üorftucn 
!uunne§r ein langer '^citi l'dhiid] c\\:']d]dm unb ftdfi bcm Sieligionfriebcn 
mä) 5U t§un gebürt, wk Sißig fre^ unb unUeinuirrt laffen." biejem 
•@tnne fc^rieb ber ä)^arfgtaf and) an ba§ ^omfa)>itel.^) 

. Senige^age batauf ttaf bom ^faljgrafen unb l^uxfütften 
gftiebt{(|, bem caMntftifd§en ©o^ti feined gutlut^erifd^en $atexd )Oub« 
n»ig'), eine tvatme ^ürfproc^e für bte geöngfteten unb BebtüdEten ^tote« 
ftanten in iBanilnrq ein.') „SBir tucrben Seiten beftenbiii berichtet, boS 
(©. C. Untert^öne», bie fidj jur lUugjpurgifc^en ß^onfcf fiou befennen unb 
ge^üiffent^ Ijalbev bie %>rebigte!i in ben nngrcn^enben unb benncfjbnvtten 
od^en befuc^en, 3c|ig(i^ toeil Ijefftiger, crti|tiid)ec unb gejc^ioinbcr 
t)Oinia|fö Befd^e^en, ^ugefe^t toexben \ofk, 3n"bem mann fie 5uni ^Bfad 
unb tömif^en SleCigion ^u ttetten, ba fie boc^ inn intern (i$eniif[.n 
feined Beffern üBertoifen folc^er geftalt unb bamit ju tttngen unberftel^et 
ba§ (£. ^. btefelBen bon t^ten l^aab unb güttern ^au^ nnb ijoff unBorm« 
^cr^iglid) vertreiben nnb in furj angefeilter 3^^^^ i^ji^ geliebteö ^BaUcr^ 
lanbt mit meib unb £inb 5U räumen unb inn baS (£(enbt ^u 5ie^en uff* 
erlegen unb Beoel§en left. Söefc^e^ nn§ benn nidjt allein ber armen 
Derbolgten (S^^riften BalBer gan5 Befpmmerlic^ unb ntitletbentltc^, jonbern 
aud^ 3nn Slnfei^ung 3c|ig^< ^^^^ bon roegen be$ oBltegenbcu Be== 
fd^merftfien ^ätdknfrtegd gefe|rltd^er letfften BeuoraB (i. 8. ^kxfol^n 
iQ(Bet unb fobiel BeftemBblid^er 5U bernemen ift, btenieil. mit foutel 
nad^tic^tung, ba$ (S. 2. felbften bot bet 3^tt oB betgleic^en gefc^mtnben 
procebiren feiu ijcjallciKv (üubcvii uilmeljr mit ben Bctrengten C£l)ri)tni 
ein BiHic^^i mitleiben getragen." meiteren Inerlauj bieje^ (Schreibend 
toicd gtiebtic^ bejonbetd bacauj^in, bag bie Verfolgung bet (i^angelifc^en, 

^) 5tr.'9(rd^. )öant&erg. 1. c. ä)2arlgraf (^eorg ^riebnd^ an ta& 2>om{a|>it<( 
25. ®e{}tembet 1595 (aui^g. Orig.l 
•) et^ptrt, Sflefornrntton 160. 

•) fir.-5Jrd). v^^ambcii). 1. r. ^<faljgvaf unb Ämfüvft tjncbrit^ an Vkit^arb. 
^eibct&er0 3. Ott^beip 1595 (aud0. Ovi^.j. 



Digitized by Google 



89 



bic in pülitifc^cr §üi)iifjt i]el)injninc, treue unb friebfertit^c tliücttl^aneil 
w'&ttn, fc^on unt be^ bro^enbeu ^ürfenfrtegd miüen üble golgen |a6en 
fönnte, bag foIc|e „Befc^tiietltd^e üetfolgungen, gefd^iotnbte inquisitiones 
itnb S^mmerlidle tetjoguttg ber (Sbdngelifc^ett S^eUgion^Qermanbten, ge« 
^orfatnett unbertl^aneti unb gltbet (^^riftt" ^otfed unb Strafe 
^erouSforbern müßte, bafe „bac* notljioenbig Qoett ucrtraiucn wnb no<^f 
6nrf(^nfft gnjtfc^en bcu v^tcnben bec ^'cic^ö baburc^ nic^t fortgeppnnjt, 
jonbirn i^cfeljrlidje Derbittcriuii] ber i-^ciii netter" üenirfarfit luiirbe. ?^ci^ 
fpiele ^ieju inner= unb augerljall) be^ ^oubö feien iiic^t jeüen. "Otac^* 
brücfUt^ft crfuc^tc griebric^ ben 23ifc§of, üon ben jc^orfcn ^agregeln 
ab^ufte^en, tote aud^ bod !S)omEo))ite(, bo^in toirfen.^) 

jDen genannten intetcebterenben dürften fd|Io6 frc^ ant 15. 9{o» 
t>eniber 1595 ber Hurfürft ^o^ann ©eorg k>on 8tanbenburg on.*) 
„Unng langett an, ba^^ (i. eine fa[t gefrfjiüinbe unb fd^orffe 3"<^uifttion 
toiebcr ber ©öanöelijdjeu l^ei)re 'i^eiiuanbte Unbtertljonenn im ©ttfftc an- 
[teilen, barnefter bicfolben finrbt bebrennett uiib m äuf;erftci? unljetll unb 
t)tthtxh 3^rer gueter unb na^rung gefe^tt lucrbcn. ^hin t^un Und 
5tt)nr in frembbe gii^i^^i^^^ii^ii Obrigfeit unb '^önnbel nic^t einmengen, 
föir kvt^en und ouc^ bed SÜeligionfTiebend im ^ud^ftaben unb loutetn 
mftanb beweiben ^uetinnern. ^ietoeiK ton aber auci^ unnd aud d^rtft« 
(tf^et liebe ber ^ugfpurgifc^en (Xonfcnion $etwanbten mitleibentlid^ an* 
^uHcijmen fc^ulbigf ^^ue feui crad)tnui, Hub barbci aljj bor iiltifrc (i§ur« 
fürft im Di'eidje jeber ^di nuff befeelben ihJüüftnnbt nnbt S^efte^s fe^enn, 
boruntter aber luoll afi^yinel)mcnn, baö Oei benie o(]iie ba{< nur .^^iii^ieH 
eingerißeneu unb teglic^ me^r ^uneljmenben fc^ebUdjen mißtrauen jiuijd^en 
ben <^tänben {o(c^e ^efftige unb unleibtlic^e $roced unb mfolguttg nic^t 
Q0eine toeintgf bien(tc|en^ ©onbern too nid^t moderation gebtoud^et 
mitbt fic^ bn^ero im Eiligen fRetc^e leicht boS ereignen fiann, SBeld^S 
gue enbtlic^t (Sonfufion unb ^tfft)>atton beftelben gereiften mbc^te, Unnb 
nit^t Dalbt luieberf^uitiUcuü ieiu luollle. X)orburc^ jenicr bein (iibjaiibt 
ߧri)tUc^en niüjineniK' bem 3^i'mfeiHi and) bnö ^^or luiivbe geüjiict 
loerbenn, bie liebe (£l)riftenl)ctt jülijcubto ^^ii üpprimiren. ^Nie e^s bann 
mH ein feltjam nuje^en ^ott, ha^ )ic^ ebenn ^ue ber ^eitt, ba biUid) 
aUerfet^ in ber grojjenn uorfte^enben gefallt wteber ben Büreten etnmuttg( 

*) Sh:.'^xd). '^ambevi). 1. c. '^fal^gtaf uiib fturfurft 0rte})ri(l^ an ha9 2)0m« 
la)ntd ^cibelbcrg 7. Oftober 1595 (au«g. Cvig.)- 

bc0 .pepL ^Köin. Mtiä^ä (^15 Siainmciec uub J^urfürft K." an ^jeit^atb. „(£öUn an 
bfc <S|)cem 15. 92ob. 95." {(lop,). 



Digitized by Google 



90 



gcftritten tuerbcn foHt, berglcid^cn perspcution iinb auBtilgung unfrcr 
c^riftlic^eu unb jugelnf^eiicr l^^eligioneJ ^öettoanbtenu toieber ben Qnl^olbt 
iinb S^ed^ten ^erftonbt beg dietigionfriebeit unterkounbeti toixbt, auc^ bie 
ernfte ©tvaffe ®otte9 erfolgen muii, htm Oettter, ba man bett 0even 
(S:i^rtftuin mitt feinem ^eilfamen feeligmac^enben ^ottte nid^t bulbenn 
tt)iß, ^ernoc^ bie SWol^ometifc^e ®otteSlefterung mitt t)erluft jetttltd^er 
unb ciüigi'i lüüUjaibt ^uc Icibcun imb juc Ijüren, 2öcUi)y aber bcncu, bic 
gue fotd^er 3^^üttu!i(^, fo baijeru lüc^tt üetbleibcn fonn noc^ tt)irbt, u^r* 
fnc^ gcticnn, eine fc^iocre ^Scranbtmorttung fein tuifl, Sllfe ^obcn tmr 
fülc^ö QU^ treufjeräiget n)oflmeintiTii] on @. C. ^icmitt gelangen njoUcn. 
Utib ift unfer fteunbUd^ f^etgigf )&itte, (£. iDoae btefed atted teifüc^ 
unb mott 6e§er^igeti unb nod^ tum^tt berfeI6en löBHc^en moderation 
bie gefc^winbe $roce$ einfteOen mib milttent, %vi^ (etraf^tenn, bog ftc^ 
in dteligionfac^en eu^ertid^er getamlbt nic^t mUt Btnuc^en laffen, nod^ 
bie Centime juv ^fieli^iüit, btciueil (Sott allein übci öie gctüi^en l^crfc^ett, 
511 ^^njtnqcn fein, bamitt bei biejenn fd^mieriiTienn leuffteint ferner \m\\^ 
txa\\)cn, ''Äüö^ onbe befa^renbc lueiterung giuifdjcn bcnod^bartenu s^tQiiöeun 
öcrbleiben mucge, ^0 tt)ott bei* äiöni: .^ai): SlJia^tt:, unferm oHergncbigften 
' ^tm, bod obliggenbe gtojje ^ürdi|c^e ^egf^mefen nic|t nocl| f(|koevet 
gemad^t toti^, ©obonn bielme^r (&.nn M bem finbem in gnetet nad^ 
toUc^r Senuanbtnug tviUen unb fmtnbft^afft fi^en unb uetl^arcen fönne. 
DoS ift an ^f^mt c^riftlic^, (£. 8. toetben eS nefien fonberen beto ru^m 
uonn Q5ott bcloljuuiu] finbenn." — 

^ie SBtt{ung bc^ oben erkoü^nten^) (S^emanbatd Ratten auc^ nücn* 
l^ergif d|e Untertl^anen ju f)»üren. (Sin Beift>iel. äßatgoret^e Ottenveutter 
non <S(fen6etg^ Untert^antn bed 9}fii;nBerger ^atri^tevd C^nft .fallet ))on 
^oKerftein, l^atte ftc^ mit ^unj ©tordf ou8 ^cröbad^ öerloBt. *J)a ber 

^riiuui^am ^ur fatljüü)d)eu ^J^forrei ^^>iiijberi-i Qcfjbrte, fo luurbe bei* 
SSrnut tior bei" Xrauiinc^ tat()üli|d)e Slomimimoii nncjeiümieu, lüogegeu 
.^aUcr gau^ erujc^iebcu v^utcftierte. 2)ie Brautleute liefen fic^ lutl^erifc^ 
fopuliercn, tuoranf @tarcf auf 33efe^l be§ 33ifc^of^ oer^aftet tuurbe. 
ÜDem (Snift Rätter ))on ^aUecftetn lieft S^^ettl^arb mittelen, baft er {tc^ 
„in bergleic^en fachen fo toentg atö anbere meber ^(^6 ge(en" 

unb bad (S^emanbat bed ^tfd^of^ ^rnft uic^t umftogen (äffe, „inmagen 
cd nn^ aurf) bie relrf)ö conftitutioneu fonberlic^ bei" religiondfricbc nid^t 
lücl^u'u, luiiöciu üielniei' ^ulafeeu." ^taiif crtjiclt beu Sluftvag, üer* 



Digitized by Google 



91 



faufen unb toeg^u^iel^en ober mit feinem ^Skib fi(^ bei bec {at^olifc^ett 
KHvc^e etn^ufteUen.!) 

%vi^ M beit gcgenreformatovifc^en ^ifltattonen unb S^^^^i^nen 
n^urben nätnbcrgifc^c tlntettl^aneH nxd^t aufgenommen. @ot(^e toon 

^ircl]cl)i'CHbüd^, .luHiji'rabt aiiö ^rciteiibnd) i bei Übermnnnftabt) bcfdjiucrtcn 
ficf) tiiibe 15% in ^^hirnbcrß, bafe bei* füt|tbifd)üflid)e ;l>ügi (ic nctien 
Dielen anbcrcn an ^et^nac^tcn uor fic^ [orbern lieg unb t^nen uor^ielt, 
er ^äbt bcn ^efe§I, i^ncn ju fagcn, fie hätten ^ur bcicf)t cinjuftcllen 
unb ber ^bftif4|en Sftettgion bei|»fli(^tig fein" obet 50 fl. ^trofe ^u 
^a^Ien, aufiexbem foEte i^nen au^ noc^ „bo9 Canbt unb ®. ^tifft 
net^iotten fein." !S>OTauf entließ fie ber Sogt Ulm ^omSfog borouf 
lüurben loieber Hier nürnbergifc^c UntertSanen ^iticrt. !I)ie anttjefcnbcn 
bifti]oili(^cn Slüiniiiifiau" Dno^jljriui? üüm].H'lljcuii unb Dr. 'Denket l)ie(ten 
iljncn im ©eifcia iicö Nuiniicri^ mit) 2)ec^ontö uon f^oiii)ljciin unb j^iueicr 
©eiftlic^er uor, „fie luercn nunmehr lange geit inn ber 3^^' gongen 
unbt bed rechten lucg^^ ^nr ©eeligfeit gefälet, berljalben looUen Stc'$ 
3nn ben rechten fc^ffftatt fueren unb jie l^temU ertnnett ^oben ft«^ 
gel^otfamlidl }Ut Beicht ein^uftellen unbt 3c SteKgion on^unemen." ^te 
nflmSergtfc^e ttntertl^anen et!(ftrten, fie mügten batoon etfi 9}ocl^nc^t an 
i§vc .f)errf(^aft gelannen laffen, ioorauf fie 8 Jage '^ni mit ber ÜWa^nung 
erljU'Uen, biefc ("yiiit md)t ücrftreic^en ^u laffen unb fot^olifc^ ^u luerben, 
fonft „fofften f^ncn nit aikxn bie (Gemein 3^ec^t gef^icrrt unbt afic^cfcfilagen, 
(&onberu ouc^ ba^ ^>ißtl)untö ^u räumen nfferlegt fein, unb ba )ic^ einer 
bacüBer betretten taffen toürbe, berfelb foUte ben £|urm gewocffen 
werben." 

!S)er ^firgermetfter unb 9lat gu 9^iirn6erg monbte fic^ fofort 
(29. ^De^embet 1596) m baf ^omfnHtet mit ber f^orbernng, bie 9(uf- 

^cbung fotdjcv l'tanrci^clii nurnbcTiviclU' lltUiiHjaiuMi ücraulaijen 

unb bicfe in iljrcv ^Kclii^ion mdjt ^u ftörcn, iuiLiiitieüfadi^ fic fic^ bcrfelben 
ernftlic^ anncfjnuMi luürbcn.-t ©leic^^citti] ucrlangteu fie mn ^ifc^of 
dlett^arb, bie S^i^ig^u mit folc^en „unt)erantn)orttiid)en moh stationibus*' 
5U tierfd^onen, „^m ermcgung bad fic^ bie gewiffen ber ^2enfc§en mit 
bem fc^h^ert unb eugerlic^er geUMitt nit be^toingen taffen'% am inenigften 
aber bon benen, bie fic^ um frembe {^errfc^aften unb bereu Untertl^anen 
in (ä^laubendfad^en nic^t ^u fiimmem litten. !&a einige nfimbergifc^e 

9x^%t^ Oambng. SKeltgtoii^bifferctiirn m%m etn<0 1ut^rif<^n Uittert^aiuit 
b(» ^aOer toon ^ailerßrtn p ^ina^erg. 

*) Ihr.'^rt^. 8ambfrg. ndtgtondvcforiuation im Stift Vain^vg ^9c. 6. „Copia 
bc| Stnmbcrg'fd^ post seripti ic." an bot :Somta|}ittl 29. 2)e}embc( 1596. 



Digitized by Google 



92 



Utilcrt^aucn berl^fiet loorben mnren, fo fovbente 9&uBetg beten {ofortige 
gfcetlctjfttiis mit ber auSbrfiiilic^en ^rfläning, bog im !9EBetgetung$faIl 
„anbre 6efufite weg unb rjcgcutrjättigfett geprauc^t" tvetbett totttbett.*) 

©leid) iinc§ beginn ber ©egenreformattoti fnmen junnctjft |po= 
töb tfcft ^J.H-otefte gegen bicfelbe am bcr fräufifc^cn 9fiittcrfc|a jt, 
fel6)'trebcnb foiueit fic proteftaiüifc^ \va\\ Wflan trat für bie ßel^cnSlcute 
ober über^upt für ^ntcrj^cfiion ^^ut^enbe*) ein. ®ie Untcrt^onen tüurbcn 
üoti i^ren tUterfc^aftlic^en Sel^en^^erren ermahnt, an ber proteftontifc^n 
9leItftton feftgttl^alten ober für ben bed d^e^orfamf gegen ben Stfc^of 
6i9U)eUen fogor ntU ©träfe 6ebro^t. 

(Sin $an8 t)on ^ted^ mofi^te feine 8el^en8(eute mit ollent ©rnft 
bnrauf aufincii[aui , bafe er fie tjon bcu Ce^cn jogcii luiirbc, luonn ftc 
beab)iditi(itert, fntbolifcfi tücrben, nnb rjnb iljnen, lucnii iiiait fie ofjne 
fat^olifc^ 5u iuerbcn nid)t fo^ulieren mlik, jc^rifUic^en ^^uftrag an {eine 
Pfarrer Don SBud^ou unb S3ernborf mit, fte gu trauen.') 

2)te Sruii^feffe bon )9ßej^l^aufen $an9 C^itel, Bolf CE^riftop^ unb 
^ignmnb $etnri(^ nahmen ftc^ i^red k»om ^ür56urger Stfc^of ^uUu§ 
(Sinter otö 3)iÖcefon* iinb bon S'Jeitl^flTb «T« Jerritortol^erm obgefej^ten 
unb ücrf^afteten ^^farrerS G^ourab 'Diettcrici) üou cucit^ifd) au'; uub 
riefen frfjüef^licf? „'^irector, .^>nubtleut]^ unb ^llifät ber gefrctiten 9iei(^s? 
Siitterjc^afft in graufen" 3U ^)ülfe, bic fic^ benn auc^ ber v^ac^e an- 
normen unb am 20. äRärj 1594 ^efc^werbe beim ^Dontfapitel füf)rten/) 
hai ber S^oftner bon unb ber ®c^uU|ei6 bon <&onntog 
Dcttli (3. aRarg) bie Setter ^trd^e gehfoltfom geöffnet, einen Kaplan 

') fiv.'Slvt^. Homberg. ^KcfLnmation (Äbevmaimftabt. ^^ürgcnticificr unb !Mat^ 
btt ©tabt 'Jiürnbcrg an '^'i\(S)o\ „^^eibt^artcn" 30. 2)f,v 15% (Crig. auf Pergament). 

„^an^ ^einrirfi t?oit iJ^mtltris 9c^ma" trat für "»^Jfarrcr ^^eiblfr öuS 
Xcujd^iii^ ein. „PoTima K». ^^liu^ lij^ö*' Är.-?lrdj. 'Bamberg. JHeforniaticn XoiifAnib 
Jyfl^c. — „;^auB tjr. ücn Wi\^inann iif ^'Jcucn^auö; ^^iriftof üon Sür^^burc]f auf 
Siotcntird^cn ; J^anfi 3)tetfrid^ oou JpaOlad) .^t 5tocf^fim; %\nl üon bcr (Saprll" 

natfmen fxdf auf (^rtndicn ber ©cuiciubc ^icudenroü) uub üjns. i>oni ^i^tfcl^of i'icit^arb 
abgefetjten Pfarrer? ^i^iinylcr au. tv.»?(vdj. 5<aniberg. SJcfovuiatiou 'Jtcudcurot^. X'ic 
QJeuannton au ii«ifAof 9?fit^|arb 2f>. 9(pri( Ljllfj. — „.v>an^ 'Jfbam öon unb ,^uni 
Söilbfnftriii ufj octjloppfu" befd^iin'vtc )id^ wegen (ÄJefauiicuuatjnic feiuc^ 'l^farriTs beim 
!X)om!a|)itel. ^r.^^rc^. iöamberg. dicfoiiuatiou iut <@tift Bamberg ^aSc. 6. 

*) ttc.*%tdf. Somlerg. ^lagmenta: ^ec^^ofeu ;c. „Gravamiaa paroehiae 
Albimoeniae." tlnbat. 

«) lhr.-$rtfl^. Samberg, »fligiondrefotinalion int ^oc^fiift Samberg 1500—1627. 
gatc. 9lr. SO. 

*) Sh.«XT<^. Samberg. Corr. temp. hKr. esst, „^xtüox, ^atibtleiit^ unb 
Wißt K." an ba« $omra))ttrt. Samberg 20. män IdOi ÜÜop.); 



Digitized by Google 



93 



afö ^tebtget aufgeftefft, nad^ ber ^kebigt bte ^ix^ mit ^orlegfc^Iog 

tjcrfc^loffen iinb bte ^c^lüffel in ^^ertoo^runt^ (genommen Ratten. :Sn 
bev 33e[d)iucrbc iuurbc mi^brüctüc^ betont, ha[) bic iiruc^icffe, luelc^e 
jcit unüorbcnflidjcii 3^'^^''^ 35e)et^nnc;^rcc6t in ber Pfarrei ^eH ou^= 
übten unb Dor toie nac^ beni ^^affauer ^ettmg unb bem ^^eligton^frieben 
bie ^tette mit »augfpurgifc^en" ^rebtgern Bcje^ten, fofort fttt i^teii 
$faim (Eotitab ^tetteric^, ber feit 22 Igalven bott amtierte, gartet 
ergriffen utib gegen bie em»8§nten <9emo(tafte ol^ne jeben C^rfolg ^>iote|t 
eingelegt §ättcn. 

^ie ^c|d)töerbefü^rer üenuiefen auf beu äieligion^fricbcn. Die 
riefcfjricbenen 5^fiäKic^!eiten eriüecftcn beii ^djciii, „aU tuere mnn i^eniciiit. 
Unfern ber Sicic^ü^ gefreuten SRitterfc^oft obelige mitgliebev aud bem 
^oc§Der))oenten ^eltgion^frieben n)iber beffen tlaren $3u(^)ta6en ou^^u- 
fc^(te{sen, fte ouc^ unge^brt mtber aUe 9ied^t unb augtrücflic^ bec 9lei(|9 
Orbnnng i^xen tno^l^ergcbroc^ten posscss entfelen." ^om» 
tagtet mwi^e erfuc^t, bie Kngelegcnfjcit Beim S3ifc^of jur 8prnc^e 
bringen, „Damit aller gen)nlLi uub 3;^ätlii]ft'u öif^fallfe ciugi']tcU, Cbgcbac^te 
Unnfre ^^ettern, O^etm unb [dnueger bie JrudjK!^ u^un unb 3" ^^i'- 
Raufen betj ^rer Söol^ergebiactjtcn ^forrbeftellung unbetrubt 
geladen auc^ bie Siirc^en ^infüro ntr^t mettteid gef|ien;t <Sotc^ed ift bem 
auffgeric^ten IReligiondfrieben auc^ alten rechten nnb tei<^dfa|nngen^ 
bannnen 3:|ätlic|e eingriff |att Det5etten, gemeg." — 

Um 14. ^louember 1594 Befd^nierte fid^ ^ruc^feg (£§riftop^ bon 
uub ^^onimcrfiffelben bei bem ^'eiritoriol^errn 35i|d)ü( Oicitfjarb übci 
beffen ^^Imtnmnn .{Hu\^üi]ciuiuiadj, tueil ^loei feiner Uutcrtl|anen üon 
biefem „ju laiu^liit)cr i>crf]nttinuV' (^cüonniicn loorben loaren. Der Jruc^* 
feB begnügte fid^ nid)t bantit, baj^ }ic luieber freigelaffen tt?urben, er 
Mrtangte kiietme^r, feine Seute in ^eligion^fac^en fünftig^in nic^t me^r 
Beunruhigen. S^teit^arb fe^te am 18. ^iotiember 1594 ben ^ükefon« 
l^errn Sifc^of gutiud (B^ttt bation in ^enntnid, inorauf biefer jebe§ 
9?Qcl^gcbcn ablehnte. Äfö gegen (£nbe beS Sa^re^ 1095 ber Eoftner 
üon güiil)ijcini luicbcrum 3:rn(^)eß*fc^e „(vrbiintcrtljancii" aufforbcrte, 
fat^olifc^ V' H)cvben, unb il)nen befahl, fic^ am 2H. De.^cinber in 5^am-- 
berg ju fteücti, erneuerte ber ^ruc^feft am 23. Dezember 1595 feine 
^efc^tDerbe bei ^ifc^of i^^eit(}arb unter .f)inn>ei§ auf „bed ^e^ügen 
Constitutioncs" unb ben „aufgeritzten unb ^m ganj^n reic^ 
ongenommenen*' SReligiondfrteben, unb bro^te, bie $ülfe ber „g<)nfeen 
S^cfrcQten abenlic^en S^itterfc^oft" gu fuc^en, überftoupt äffe Wxttti 
^uni v^c^u^ feiner Unteitl|anen an^uiucnben. Die uad) .buuibcrg 



Digitized by Google 



94 



$otgeTnbeneti ettntieTte et on bte il^m „gef(^niorene (EtBl^ufbigung^pflic^t", 
forbertc fie „mit allem crnft unb bei 55cr(uft ircr ®ütter" auf, „.^üiiff* 
tiefen iBcüclc^eii, fu bei* äJeligion Ijalbcx niöri)tcn, im iicriiu^fteu 

niii)t ^;^u c^c^orfamcii", fonbent ^ii .{"^nujc \n Dlcibcn, ifircr 'HvlKit ]incf)= 
^iige^eu unb „^u einem anbcrn mit guetcu ober ^ijfcu luorten, auc^ mit 
^etro^ting ober gejengfnu^" fic^ nid^t Demegen (äffen, unb loarate 
fie, einen „SV^atne^bt btjtfalB m begeben", t»erft(|ette i^nen bogegen 
miebet^olt feinen Mftigen ^d)u^.^} 

^tt bei' 2:riic^feft tute h'MjQx fo nuc^ je^t öeim ^ifd^oj nichts 
erreichen fontitc, flni]te er bei bei* 3iMtterfd)nft. T^c^fjalD unb meil über* 
^aiipt alle hi^f)n einjeln öotgcbrac^ten ^cfdjJuevbcii feinen Erfolg fyxttnt, 
befc^tog bie 9}ttterfc^aft, gemein fc^aftlid^ Sifc^of 9^eit^arb sur 'Üb^ 
ftefluttg bet gemoCtfanten ©egenreformation ^u manloffen. ge6« 
niQt 15% toutben bie beim $^ifc^of unb ^omfa^ntel toor^uBringenben 
Anliegen, 93ef4tüerben unb SSünfc^e in einem umfongreid^en ©c^riftftiirf ^) 
nicbcrgelegt. ^^er mefentlidje ^ii^alt be§fe(6en tDar folgenber: (J^iiftop^ 
5^rucl))*ef3 üon ''|>oiHmer§fefben fjaBe fic^ betlagt, ba^ [eine Untertf^aneu 
5U $)et5ogenauraf§ unb ^öc^ftabt aitfgeforbert louvben „üou bcr ^^ugf« 
purgifc^en (lonfeffion ab^utretten unb fit^ entiucber 3" ^c^' 9?bmifdJ« 
(S;at|olifcl^en 9}e(tgton befennen ober t^e in i^, ^tifft gelegene 
ober bo(| il^me 2:ruc^fege mit gebott unb berbott aud^ Steur unb nnbrer 
55o0te^lid^er öottntefeigfeltt untettuorffen unb juget^one guettcr ju t>er» 
fauffen unb mit iluib unb Silnh hav 2tifft ,)U räumen." ^er 2:ruc^fcf5, 
iueldjcr h)ieber^üU nadji^ejudit [jobe, feine Uutcrtfjanen bei i§rcr Sieligiou 
bleiben ju laffen, fei öom S3ifc^of feiner Slntiuort geiuürbigt inorben, ja 
ber ^oftner oon gorc^^eim ^obe ftc^ neuerbing^ untctftanben, ^ruc^feg'« 
fd|e Untert^anen gefangen ^ nehmen unb t^nen gu brol^en, fte nic^t 
el^er fcei^ulaffen, bis fte Eatl^olifc^ lofitben. — tion anbeten WU 
gliebem bet „ftei)en $lbeli(^ ^tftnftfd^en S^ittetfc^aft" toutbe Cibet 
9ieligiouül)€biüifuni3 geflagt, ^ubem fei e*; ja im ganzen dkiö^ bcfaunt 
geiDorben „tuad geferlic^e gefd^iuiubc unbaiuil^cit^ige persecutiones unb 



') Äv. 5lrc^. '^amtfrg. Jyragmcnta: iöed^^ofen :c. ^l'rnc^feB (5fir. f. % an 
>}hh\iavt> 14. 9?oücin6er 1694. — ^icit^arb an *i<if(^of 18. ilioiuMiiber lölU 

(Gpt.). — 3luliu« an 9?eitftarb 25. ^/opembei löi)4 (auSg. Ox'iQ.). — yicitl^avb an 
bei; Ülaftiicr in ^orc^ljfini Januar iCpt.). — Xrud^fe^ (£^r. ». % an 35^ifcf>of 
in ^^^ambcrg 23. ©e^cmbcr 151)5. — 3)crjfibc an einige (einer Se^end> unb 3'"'^'^»^^ 
24. 2)f^embev 1595. 

kl. 91 1(1). iBambeig. C»»it. teiiip. liacr. « x.-t. Cojiia be5 9iittciic^o|t5« 
jc^ieibcu« an U«Hmuiii ÜHinb. «ycbniav löyü. ilO^, «citen.) 



Digitized by Google 



95 



tjetbolgungcn bem ^^etif^lonSfrieben SwW't^^^t ^. ®. SJätl^ unb SnquifitioneS 

mit bej5 (Stifftd felfifttii]eiicn imbcrtljaucii, )o fid) 3"^ "^^'^^ ^Kelißion ^lug^^ 
puvgifc^er (Jonjcjfiüti Ocfcnnen iinbt iirrbecl)tii]c rjcimlic^e Convcnticula 
nufäufteßcn nic^t begehren, <öonbei"ii allein bitten, bofe iuie bero* 

{el6en Idblic^e l^mn norfalten Sie toiber il^v getviffen mdjt trtngeit 
tooten, anftetten unb exequirn, tnbem fte folc^c entweber ^uc S3äf»ftli(|en 
teKgton n^ttigett ober i|re guetter 3^ ^^f^^ befd^toerlid^en unb un)iet> 
möglichen S^^^^^ ^ur^cit Terminen mitt ^i)c^ftem unb eugerftem 
i^rcm uarf)teil 3" öerfnuffen unb fic^ an\]Qic 2a]\t>^ mit lucib nnb .Vlinbcrn 
im elcnb 3" ticticlien auffcrlegen." ^ev 23i)c^oj Ijabc fleleljrtc luib 
tüo^lüerbtcntc ^}Jtanner nlißcf^nfft imb fo((^e ant^enommeu, bic „unib bCiJ 
^tifftö gebrauch unb unjer tuol lang hergebrachte ^belige fretj^citen, [o 
üon benn 9iötti: te^: unb Königen ber ^J^cic^^befrettten S^itterfc^oft in 
gtanfen aKergnebtgft gegönnet unb gegeben, nientg tvtffen^ tragen." 
^OTum wütben ouc^ biele Silagen in mitliefen fingen Cout. ^te 
früheren 35ifchöfe liefen jebermann bei feinen ^ec^ten unb g-rei^eiten, 
6efchü|trn ttju unb uolifiitjvten nic^t^ o^ne ^ju|timiiiuut] bci> Donifa^tielv. 
2)aö jt'i jct^t ülkc- anbevi? c^etoorben. ?lid}t auf ha^? Strödt be§ Stiftd, 
(onbern nur barauf lüürbe Gcfe^en, boB mau trotj bcr ge[äl)rUch^n Qntm 
aHed „nüt fc^arpfen unb gcfc^njinbcn ^^roceften" uerfolgc. $)ad SBo^l 
be9 ©tiftd tote bed ^atertanbd laffe je|t ben $!be( oU „mttgenoffen bed 
©tifftd mte au{^ alfi unb beto Stifft 3""^ ^^^t( ttntertfjenige 

Cclh^nntanner" nic^t fchwcigeu, fonbern ben SBifc^of „umb mitterung unb 
abfc^affung |old)cr Defchiueinid" bitten. JJtan Ijoffc, ©eljör ^u finben, 
bnmit aßc ©efa^r nfn^ewcnbet unb „Die afltc üertrnuIicfH' Correspondcntz 
^loijchcn bem ^^ttfft unb bero ^ilbclic^er ^tifftgenojfcu ermatten unb fort« 
gepfiönjt njerben möchte." 

!^ie 9littetfc^aft tueife auf ben „(J^Iacen ^(Cen !8uchltabett bed 
Steltgiondfriebend" l^tn, toomad^ ntemanb bem anbern in dleligbndfad^en . 
„UnöHmvff an ehren, Ceib unb güttern ober fonften, wie ba3 namen 
haben mag, mit 2Bovtcn nnb $Berfen jufügcn" foß. S^enn and? uor* 
gegeben lucvbc, bnf^ bic „frciftcllung beebcr ^Vltgian" fidi nur auf Die 
Stönbe unb nirfit andj auf bereu Unterthnncu lic^iebe, fo |ci bod) „.statnii 
cx initio folc^er (^onftitutiüu ba^ (^ontrarium (^(arlich ^ue befinben", 
bog bec dteligion^frtebe nic^t aßctn „ben 9}eic^d|tenben unb großen ^mn 
auffgetid^t*' i\t, fonbern auc^ bie Untert^anen berfelben begreift, bag 
auc^ biefen bte Hconscientiae libertas" garantiert ift unb ber 3^^^^ 
ju bcr einen ober anbern SReiigion freifte^t. Uebrigcnd fei auch ^o'" 
Sieligionöjrieben au^gejprochcn, bay „bic ^^braijuug, tHb^ug unb ^cr* 



Digitized by Google 



96 



fauffung ber giittex" freiet ^tflle ber Itntett^anen fein unb t)om Regenten 
ober einer Obrtgfett nic^t ci^mungen merben foff. 3Kon l^oBe Qlfo gar 

fein ^kd)t, eDanijelijc^e Untcrt^ancn bei* Sieliöiou IjnlOcr am bcm (Stift 
511 ^^luinqcn. 3[9ie lueniß ntier tjon ben bifcfiöflirficn ?Rnten iiiib 5^nqiii> 
fjtoren „jold^cm [jeilfamen ^oc^üerpoenten ^oc^betcurten Sieiigion^f rieben 
iinb be[fen 9^ec^tcn ^erftonb" SBcac^tung gefc|enft nietbe, fei „oujg ber 
Z^at mit fe^nlic^en (klagen unb <Seuff§en ber bedrängten armen ^e^tl^ 
in ^. ©tifft tSglicl ^ue fe|en unb ^ue ^i^ren.'' fd^enten ftä^ 
nud^ bte Qciftttc^en 9^fttl^ nid^t ^ortgugeBen, ber Slettgimt^f rieben alg 
ein Interim unb 3loIeran^ hah fein cnbtjc^nft burclj boc« Jribentifc^c 
Concilium ertaic^t", jolc^e '2)ulbung Leiber ^Religionen (ei nur hi» 
einem „©encralconcilinm" Dcrftattet geinefen. (£in berartiger (Bc^iufe 
fei boc^ „gleic^fom ein Ciassicum unb auff mahnen gum f^tnertl^ unb 
Hutt^ergiegen.'* 

^er uom Sifc^of nugcftclltc „^roeefe" fei nber nud^ lüiber bie 
SBernunft, gegen föott nnb fein Woxt. ©etuiffen ber S[T?eiiid)en 

fünnte burc^ (bemalt nic^t genötigt merben. ^ie ürfa^rung le^re, bag 
es feine gruc^t bringe^ bie Untcrt^anen 5U einer ^Religion ^tuingen. 
^ad fe^e man beutltc^ genug in ben SRieberlanben unb in S^anfxti^, 
'S>k Crfa^rung le^re ober ebenfalls, tute l|ei(fani unb fegen^reid^ na^ 
longtoierigen ^äin^fen unb (£mp9rungen bie SBefriebigung be« ®etüiffend 
unb ^^oleranj 6eibcr S^eligionen fei. .^laifcr f^erbinanb Ijabc nad) bcni 
S^eifpiei be§ .^onftantin unb ^^eobojiuö bie ^^hui^burgcr Eonfeffion in 
refterreid) ^ugeloffen, ale er fo^, bajj er mit (bemalt bie Sieligiond» 
fpaltung ntc^t befeiti^en fonnte; auc^ onbcre gürften feien in i§ren 
bieten gegen beibe 9leitgionen bulbfant gemefen; ja au(| ber frühere 
^ifc^of bon ^Bamberg, SBeiganb, l^abe f^getniffen unb SBeCannbnud" fetner 
Uhtert^anen „oftne ticrfolgung unb ftreitt getanen" unb bod^ „in gc^orfom 
unb f rieben rcgirt". 

^enn bie je^igen (^etualtmagregeln fortgefe^t toürbeu/ (önne groged 
Un^eiC ntc^t ausbleiben/ tuoburd^ bad a(te 5ttrd|entvefen Kt)iQet(|t gar 
3ue ^oben geflogen" hierbe. 

^Der ^ifc^of möge über bad aüeö nadjbciiEen, bie „befc^iuerlic^cn 
pcrsccutiones, fc^crpf unb t)erfolgung cinftefien", bie bi^^er ge^orfamen 
Untert^anen nic^t bebrängen unb nad^ bem )6etf))iel frtil^erer bulbfamer 
Sifd^bfe t>m Bamberg mfa^en. ^CnbernfodS fei bie 9Htterfc^aft ge« 
nötigt, äur ©rijaltung ber ^ugdbutger l^onfeffion auf anbere Mlttd unb 
JiBege ^u [innen ober md) ben Äaijev um iH()(;il{e an5ugei/cii. 



Digitized by Google 



!S)iefe$ <&d)mUn {olllc burd^ !S)et)uliei:te namenS bex Sütte¥fc|aft 
Sifc^of ffldtfytth imb bem ^omfci^itel au^ge^ttnbigt unb mit tl|neii 6e* 
jproc^cn loetben. 

SOJarti^taj (^eorcj griei>rid) uuD .siurjüijt 5i*it''5vic() non bcr ^.^fnlj 
pflichteten bctn äffen 6ei nnb fcrtiqten ^ur ^^erfretmirt unb i>erl)anblun(i 
ebeufaßö ®e(aubte ab: ber ^JÜ^arföiaf beii HTieg^otHnftcu unb Amtmann 
ü. (iraitö^eim, 1:r)omad gt^t. t?. S^tiec^ingen unb Bübingen, Setn^nrb 
pulten unb ^o^am ^flttner, ber ^uxfütft $^ilt)}p ben Süngern, gt^. 
äu SBe^lftein, $öii« Sfjriftoph guc^d unb Dr. 8eon§atb ^c^u^ (?) >) 

!!Dic ^er^anbhin(^cn fnnben t)om 7. hi^ 10. SKai löiHi in 33nm6erfl 
ftott Die ©efnnbten üeilafcn bno rittcrfcfiafincfie Sdirei5en unb füllten 
noc^bxüdlic^ noch ^i^^t ^t)ie unbarmhec^ic} man mit be» <£oangeU)ci)en 
umgebe, „mit tt>ak geroalt tnan fte t)on göttlichen toort mtb erfantttev 
toal^rl^ett abfuer unb ftc^ unbetftl^ie Snnen ha% ^uenemen, imi ®ott 
geben pflege unb bie menfchen boc^ mebet nemen noch geben fbnnen, 
oufe tüelchem äffen mott abjnnenten, njofe für miftraucn, unnachbnrfchafft, 
Unheil nnb nachteil borouö uerDolgcn ninefte". „Deroiuci]cu bic ttb= 
georbncttcn -Cicrni nudj bcjcld) befnnicn, 3i"en J^. runb ^nefagen, bn 
)ic mit jolc^cr unbflrmher5igen aufebilgung bcr Stuöipurgifchcu (ioufcffiüuii' 
Mtkoantten uerfaljrn, ob ei^ nit guette uertraulic^feit ^mifc^en fürften unb 
l^erm aufgeben, ob ed nit auc^ fc^eblicl migtrauen ein))flanten." ©olc^ 
^ebrängnid fei ein (Greifen nac^ bent ^tpttx be§ Slttmftchtigen. fei 
\ool}l 5u Überlegen, ob „nit utittlertoeil be^ toilen ein redlter $Ctl^ei$mu$ 
barauj Doft^en" tuerbc.^) 

•i^küljarb gab um SDtittiüoci) ben 8. Mai eine mit bem Domfapitcl 
tiereinbarte, au^tueichcnbe ^luttuort, für bie ftch bie ^^efonbtcn ^toar De- 
banften, an ber fie aber auc^ fofort audfe^ten^ bag fte H^it (ategorifc^ 
toere.*' ^uf i§re :6ttte, tl^nen biefe Stnttoort fd^riftlic^ 3U geben, er!(ärte 
Steit^arb, er toerbe fte bireft an bie güvftcn fenben, tnorauf bfe ©efanbfen 
bem ^ifc^of entgcgcuIjuUcn , fic feien non iljren .i)errcn mit „crebcnt^^ 
unb crebitfchreibcu" abgefertigt unb „mcicu auch 1'^^^ knti), 3nn bie 

^.«Stn^. Homberg. 1. e. 8(^rci6en „in causa religionis" bed SD'Iarfgrafen 
®g. ^rie^rii!^ an M S)omfa))itet ^9aml&erg. Onola^ac^ 24. W^^ttt 1596 (auiSg. Ortg.) 
^äfwibm „in causa religionis' ^{^fal^grafcit bei fRf)m\, t>ti l). vöm. dx^* 
tnic^feg, ^rfürfNu unb ^ersog^ {$ncbtt<j^ an boit :£innla))ittt. SCmbecg 14. Wpmi 
1596 {aaA^, Otig.) . 

*) 9t.^xäf, Samberg. 1. c Slui^fü^rlic^e S)arftettung beffett, vmA bie 9(6« 
geotbncten bc9 ^fotagrafen j^riebric^, b<i9 SDlarfgiafcit (&)g. (^riebrid^ nnb ber 9lttterf(^aft 
in SomBerg botfirai^ten. (IdVt Letten.) 

ftsiQi» 180». ZZL m» lieft i. 7 



Digitized by Go 



hin diffidents [teilen."*) <öie bakn tüiebci'§olt um ^u^sljäiibitjuug 
einet fd^riftltil^en 9le(olutton unb exElänten, fie müßten, luenn fotc^e i^neit 
tmeberum tvotentl^aUen toütbe/ annel^men/ bog fie bie diffidents 
gefe|t unb contmultt tofitbe.*' !S)er ^ifi^of fieberte noc^mald ein ben 

ritterfd^oftlic^cn 33efci^tDcrben unb SBünfd^cn tool^lwoffenbcö (Entgegen» 
fonmun unb nnc^ bie erBetcne fc^rtftlid^e ^Intmort ^u.-) ^iefe erhielten 
fie nm 10. 9J?ai 1596. (^ie lauiete in ber .^auptfaclje: 3) „. . . ^a^s 
biefelbe (sc. |)roteftantifc^e gürften) beridjt luorben, olft foUt ic^ nct^icn 
metnen Unb anbeten Unberti^anen etn^ai^ ^ef(^n)el^tli(^ Derfa^rn, f^ötit 
^ anbetd ntc^t etac^ten, benn baS e$ üon untttl^igen 8euben, bie mit 
tpegen Sleligion fotvoE ali anbetn ^c^en in meinem ^mpt unb Oeriie ff 
getn tuoOten mofe unb otbtnung geben, t^et Ijerrü^ren. ober ^vaaf^v 
ftünbtc in ber ungc^iueiffelten ^üffirnng, tuerbc alfo erffjonbt nnb 
befl)ant fein, ba^? ^d) benn S^eligipn- nnb ^rojaljiifvieben in aik inecg 
al^ ein ge^or|Qnier (Stonbt bc?> 9?cic^0 3^ allnjeg in ad)t gelobt, 
auc^ rul|ig unb aHe^ guten ^lac^tbarlic^en tuefen^ gegen liO^enniglic^ 
tietl^atten unb no<|maig fenietS, bad ob Q^tAt tvill einige bifttge Se< 
fd^toetung ntt ^u laben, p tl^uen unb gu ei^eigen begebe. O^ne aBet 
fe^ eS ttit, bo8 Sfdö luegen bct 0lettgton, batuff mir mein onbet»ofi(ener 
^tieffl, ber nit allein tion ^cpftlicljcr l^eißiüt'cil , joubeiii ami) uon 
9ii)mi)c^cn .^^aifern ©Ott foeliölic^ gciuittembt, (\Q^i\^t unb non 5(ltevi? 
i^etE^ommen, etliche Unorbtnung nottoenbig unb o^ne einige ii)canuei) nnb 
persecution, tote unfüglidien befc^ulbigt n^erbe, a65ufc^affen uer« 
utfac^t n^otben mere, baS ed abet bem gettngften, fo mit unb meinem 
®Hefft nit ^ugetl^un, ^um einttag utoOt gebeut toetben, batan gefd^ee 
mit 5tüa]^t toie au(^ mit ber befc^ulbigten 2^k)ranne\j fe^r ungütlic^, toete 
Quc^ mein tmll unb nicinung nicnmlfe geiuefcu, lucrbc fic^ and) uff 
Dtciffigcr crf^unbigung nit bcfinben. Qd^ gebe and) biiicn tjon ber 9?itter^ 
fc^afft in bem S^igen nnb tuav? fic uor 5irtter§ rec^ttncfi'ig in ber Religion 
^crbrad^t, nit otbtnung, jiel ober mafe, loelc^es^ fie ineleic^t uff beu ^v\c\q[\ 
bod^ mit a(g ordinario nit oerftatten koütben. ^oQte bettoegen entließen 
oetl^offen, bad id| in meinem anbeool^lenen @tifft übet meinet S^eligion, 
batauff fülc^et geftift unb funbitt l^tltte, mütben mtd^ alle ©tennbt bet 

Sr.»:^Ud). ;i:>anibevij. 1. c. Sauber gcfdjiicbciicS, pi-ctofoüavti^eic^ Bc^viftfliicf 
(o^ne Uittcrfc^rift), „rßa& mit bcn ^faltjift^ unb ©vanbcnburgifc^ aiic^ g-räiif. S^tittcr* 
fc^aft Stbgefanbten gel^anbcU^. ffiittioi)^» 8. Wtax lß96. @^(u|6enifrfuiig : „Unbci: 
fo((^er ^anblung fein priDatim toU betro^efic^er tveitfc^enber tfben Dorgcloffou". 

*} 9r.<9r(^. Oamtcrg. 1. c. 2)omten»tag i). affal 

*> ftr.»9Til^. Samberg. 1. c 4Ein @(|riftflfl(f ^tvie Or- ®* ^^^f' mit 
fßrftm 0)efanbtm (fanttportteii toiO". la Wax 1596. 



Digitized by Google 



6» 



llttgf^vgifd^n (Sonfeffron ntd^t nett^encfeti, f^dnte auil^ tiA locnig bad 
folf^ed gutierac^t gefd^ee ober gemeint atig^ogen ober t»erftanbten toerbett, 
toie benn 6e^ l^en tn gleid^cn Befc^ee unb tnm mfr ober otibem au^ 

nit ü&el gebeutet luürbc. 23ettc beriücgcn frciuiMlid^cu, ftc luüllteu ber« 
gleichen unöeriirfnrfite flicken, bo bcrn me^r an l)icfeI6cn gilaut^eu fotttcn, 
nlnuciffen unb nur ^cfferci gutioueu unb fid) alfeo gegen mir unb meinem 
d^m. 2)omcopittel unb ganjen Stifft cr5eiöen, wie fie in gleichem fatt 
felbft gegen 2|nen gern {e|en tooKten, lote mtd^ bann |iemit oder 
treu* nnb ^^tac^tbarlid^en !S)tn{t allen ^utragenben 9%ottfelIen tooSte 
nil oßeln aner^otten ]^aben> fonbem auc^ mtfiflg nnb gern in ®erf§ 
faiften. 5®oI!te audft meine Administration in ®eift* unb tueltlici^en 
Snd)en luie M^ljero aljo jevntTö bafjien richten, bnd firf) einiger Unnil)e 
nit foil hefnfiren fein, inofft icfi niicfi biejenigen gern (e^eU/ bic 
(olc^eig unb becgleic^en an ^xt gcbrad^t unb uon '^wen gern in specie 
üernemen, toortn fte boc^ granirt ober mir mag unb orbtnung ^u geben 
befugt 5ue fem t)ermeinten. Sette bermegen noc^molft Sre tpoltten 
foCc^e mir nam^nfft mnd^en unb ^e gefQrte iSkgen unb gravamina 
in fc^rifften ^uf^ommen Inffen, \o »oltte id^ mic^ barouff gegen 3nen 
bcr i|cBiir unb bifügfeit erzeigen, luic mx nnni? gegen ber 9iittei')c§afft 
niünblic^ unb f(^rifftUi1| audi crcfcrt unb nod) erbittig unb getncrttig fein 
iooHen. 2öqÖ ferner^ anlangt, baci etüd}c ber Un|cru uff Den (i^onjeln 
Oerfleinerlic^e rebcn treiben foQen, barob trüg id^ gar {^etn gefadenn^ 
nnb jkoetffelt mir nit, bergleid^en m5c|t uon bem anbem t^eift au<^ 
gefc^el^en, an^eigung aber meined miftfattend l^ab id^ attbereit t»or 
beffen nnb e^e tnonn bte ©efanbten ^icljcr gelangt, einen gur ftraff gc» 
Uüuniica, barinneu er nod) cnt()alttcn luirM, itnb gegen unb nnbere, 
bie fi(^ inf^unftig füldicc^ unberfniu^iu folitcn, mit ineljrern ftrnffcn 
geroifelic^ t)er{o^rcn tüoUcn, Unb tl^ctte Ijicmit ^xtn 2t). mic^ unb meinen 
Stiefft ^u ifiac^tbarlic^en bienftioiUen bet)elc^en, Unb bentnad^ mir niemaljs 
tn meinen gebanifen geraben, gegen ^n 8b. ober 3<tgen einiger Un« 
nad(t(arf(|offt ober UntoittenS ^u oer^alten unb fo(d^ mit ®ott unb 
ber ttpelt ju bezeugen begert alg toottten boc^ gre 8b. mic^ nit alfo 
unöerfc^ulbt in einigen Dcrbadjt bei) fidj bringen Inffen . . 

Diefe Vüuiuort bc§ ^ifc^üje 'Jicitborb befnnbetc ^tunr eine getotffe 
9?ad^fid^t, lief^ aber aud) feinen S^^cifel, ba^ er beftrebt mar, fic^ in'^ 
Sic^t unb anbere in ben (^c^atten gu [teilen, n>u auc^ in ber bi^l^erigen 
^rt ber Gegenreformation fortzufahren. 

!i)ie 9Htterif<^aft manbte ftc^ an S^atfer 9htboI|>| IL unb flagte, 
bog üon 93ifd^of ^J^eit^arb bie „\o ber ^(ugfvurgifd^en C^onfeffton anl^ngig 



Digitized by Google 



100 



l^art jjerfcquirt tpürben", unb bofe bcr 33ifc^of fi^ untcrftoiibcu ijabe, 
bec „äittterfc^afft ^itg(teber an (S^oQectierung ^f)xex Unbertfjaneii unber 
angesogenen boi| unl^egxunbeten fd^in ißanbdfürftlic^er ($:ent6aren itnb 
8anbgend^tUd§ OlMgfeit totbet alt ^etfotnmen 5« tfer^inbent." <^ie Bat 
ben Shitfet ofö nnntütetßared OBerl^ou^t „umB geBfitltc^d einfe^en unb 
abid)af{ung folc^ci ticfc^iuexben." !öeim Eaifer tuar jcboc^ uidjt üiel 5U 
.erreichen. (£r teilte om 29. lö96 !93tfci^of ^^cit^arb mit, bnft bic 
Siitterfd^aft Dci i§m S3efc^tüerbc er^orien ^ak. (Jr mifje lüotjl, bafe 
Dieit^arb [eine S^egierung „big^eio tieronttoottüc^ unb aljo aru^eftelt, 
boi^ mit fuegen batoibet niemanbt (Silagen gel^aBt'S unb trenfe^e ftc^, 
hai er bem $lbel unb ber 9Httecfd^aft ntf|t9 „präjudicirlichs ober un« ^ 
BtOtic^d auPaben", fonbem Me ,,nottutfft Beben!§cn" unb bie 9Rtttci]c[jaft 
ou( iücitercö „§lnrufen" „noc^ Cefinbung gue bcirijeibeu" tuiffen ujerbc.*) 

(ad^on bie näcfiftc ^^it bc[tätigte, baj^ lUettfjnrb bie äBeife feiner 
Gegenreformation nidjt initbertc, fonbem tro^ ber ermähnten 3nter= 
ceffionen unb bei um bieje fic^ fteigeruben iöebenfcn bc^ ^om* 
topittU el^er no(^ fc^ärfer geftaltete, moburc^ neue klagen unb ^e* 
fi^ioerben*) l^erborgerufen toutben. 

3m 8ouf be9 ®ommer9 1596 nmrbe ber proteftantifd^ Pfarrer 
be^ (^^riftopl^ bon SSiefent^ou ^u ©ecfcnborff burd^ ben 5lmtg!ne(^t öon 
S3auuüdj in ber Sabfiube uahaftet. (Jf)ri|top[) Don Sßiefentl^au iKfc^Vüertc 
fi(^ bef^^nlB am 26. (September 96 beim ^Mfc^of unb 'Domfapitel unb 
bat um ^bfteäung ber {c^acfen SO'^ajsregei unter ^e^gna^me auf ben 
Steligiondf rieben.^) 

ISinige msmatt fpftter (16. S)egemBer 1596) gelangte ein KB« 
ma^nunggfc^retBen beS ^fal^grafen griebrlcb, bed ^er^og^ t)on ^d^fen, 
.^iebric^ SBill^elm, unb be9 9R(irfgrafen bon S^nbenBurg, ^gol^ann ®eorg, 
und) Samberg» (Sie f)ätten gehört, baf] G. fic^ fonber ^tueiffel 
uff ungeftüm sollicitini unb nn^altten imrüincr fjortfinniger leütt eine 
gonj fc^orpffe unb Ijarte Inquisition lüiöer etjrUd|e leütt, fo fic^ jur 
(S:§ri(tlif^n religion ber ^ugj^urgifc^en (£onfe|fion Belennen, 3» ^* 8. 

>) (Tr.'SCrd^. ^ambcTfi. 1. c. ftatfcc »ubolp^ an ^ntifoch 29. mü 1596. 

") !35ic 6ei (StieDc 392 9iote 3 geäußerte, auf ^onter ft(^ ftüfecnbe Stiftest, al» 
matten ^fals, ®ad^fen uiib 9(ndba(^ feil iener Okfanbtfc^aft oom ^a^fxt 1596 es a^gdr^nt, 
fU| »citct fftv Stcttl^rM Untert^en fu tmnvcnbni, bfirftc nic^t ^tbar fein. 

') Ih.'Hrd^. Sam^erfl. Kdigtonirefimnaiion im foc^ft 8ani6et9 ^te. 92t. 6. 
i^rift ». ffiicf. an 9{eit^xb unb 2)om(a))itcl 26. €(|)tan(« 1586. 

ftr.«ViNl^ Qondrcvg. Corr. (emp. haer. ozst,: ^al|gfttf f^ebttd^ k. an 
Stdttaib. la $>ejem6er 1596 (onis. 0%). 



Digitized by Google 



101 



©tifft öcjciVn ober bomfcl6cn fonftcn beruiaiibt jciin [üi^uncmcn" Betvcgcn 
lief^ iinb „Sljncn Inn) {cfjiucrcr ftraff uiib imfinnbt uff be§ fall fic httf 
S^rer S^eligion uer^amn U^ürben ^nnevl^aii) getoij^ei; >{txi mit l)artcn 
conbttionen gu t^exfauffen unb baj) iOonbt routncn" gc6ötcn l^ot. <Sie 
föntiten gat niä^t gCauBen, bag bev 8if(i|i»f auf fold^e Seute 1^5ie, bie 
bctt $roteftatiti0tntt8 t^er^agt 511 nind^eti trad^tett. Obtoo^I ber SStfc^of 
fc^on öfter« ttnb tjon berfd^iebenen ^crfonen, unter benen oud^ fic gctoefcir, 
um lUtilbe qe6ctcn tüovbcn fei, fuiuuen fie c^i tüicbenim md^i untcrinffen, 
ber nririen Uiitcrtrjnncn firf) an^ime^men. „S3ittpn, ermahnen iinb crtnncm 
bcinnad) frounbtlid^, \l. ioöHc bie fürgcnüininene Ijij^iiji unb raiöc 
toegc mitt ber angeftelltcn gefförlici^en 3"Q"i|i^^on unb Ijod)[c^äblid^cr 
audfc^affung frommer Unbert§Qnen^ bte fid^ fonft gegen (£. 2, unb bero 
£(umB (S^a)9itul gebürlic|$ gel^orfam(9 unb Unberil^enigfeit befteif^tgen, 
genjlic^ einftcllen." ^5)urd^ folci^c (Schärfe fönnte ©c^timmef entftc^cn 
unb bne Snjt jäjiücv jd)aDit]cn. (viuer .^ülfc luerbe fid^ bann „©. C 
bei) uufe mib Q^rcn benoc^bnrtcn nic^t 511 gctröftcn l^aben, toö8 tool 
fonften, ba ^. md) bcm djrempel ^^^er ^orfar^rcn bie teligtonS- 
iKrmanbtc o^nbetrangt unt) auggetriben geladen, eiffng unb cetd^lic^ 
geleiftet toorben toe^re," — 

^er Pfarrer ©eBoftian ftltng in SSad^nrotl^ t^eigerte 1597 
ber ©emeinbe ^orbad^, berm Setoo^ner Btö auf einen morfgröflic^ 
tunren, bie SSeftottung i^rcr 2^otcn mit ©c)nni] unb (Zeremonien, ^ic 
(sjenieinbc btfc^iöcrte fid) beim ^Imti^bogt nou i^icbennit, J^abiaii gegl^elm, 
unb bem thc^i beg ^auiciJ „lllpfelbt/* ^a\K> 93tLii)i. 1>icfc tjcrlant^tcn 
am 10. {^ebruai: 1597 üon geuauutem ^^^f artet, e«^ mit ben ^eerbiguugen 
„im bitten esse'' 5U (äffen, ba ber äS'^arfgraf fonft geniig einfc^reiten 
mfirbe. $faner Illing trug bie ^ngelegen^it Sifc^of 9leitt|arb uor, 
ber (om 12. Wlai 1597) ben Pfarrer tmo^nU, uorftc^tig unb m^* 
gicbig fein.*) 

^m 21. aVär^ 1597 \al) \[(^ $an^ (sl)ri]tüp[j ^J)iforfd^olf t)on 
(JBnctli (i^nötigt, einen feiner Untf)nnen, ©cuig J^icblein in ?ic§tcnfeli% 
ber ftc^ in bie ))roteftantifc^en „^^farrCirc^cu gen ber 6c^net)bt" begeben 
tuodte unb ben man „uff freier ^akjferlic^er Sanbftragen lieber ben 
aufgeric^ten t)er|)eenben Qonbt: aud^ mieber bei» Sleic^dabfc^iebt 
unb SReligton^friebeu burd^ ben 8anbt: ober ©tattfned^t o^ne atntge 
utfad^en abfongen unb gefendEIic^ (Einnemen" lieg, in @c^u^ 5U nel^men. 

5Wo^r an Pfarrer miuq 10. gcbnioi 1597. — ^rit^rb an ^fartex v|ib »i<^t?r 
]u )fö(ul^cnrot^ 12. ä»ai 1597 ifift). 



Digitized by Google 



102 



(£r fönnc, \^xkh er m ^fnriDcrtoefcr Cnnfl imb ben f^oi^t ^>nulu§ 
SWiltlarlicr CidjtcnfeU, fic^ iilL^Uijti uuCicjugtcn i^ciualuljaten iinb 
5Weueiiiiu] nlf^ ein 3(bclic^ mUglieb bcr üon .^at| : 9Jini): 3?cif§§ befreiten 
9iüterfc^aft Crtt c^cHrcfg" nic^t üerfte^en unb ^roteftieie gan^ eneigiirf) 
gegen folc^e ST^agnai^nien. ^enn hn t)er^aftete Untertl^on nic^t [ofort 
ait9 bem (Skfftngmd entfoffen toiktht, mü^te et bad gan^e (Skfc^lec^t bet 
bp CBnet^ um ^tlfe anrufen.^) 

©clcgentlid^ bet Wiinjcfenljeit bcr Btfc^öflic^cn ^mtimifffire In Stwnnd^ 
tüuiben auc^ ^'c{)cnc4cute be^ ?hntnrannö Hon 9iieften, $)Qn^ uon 
ber .^a^ell, tjorgeforbert, „ermnnt unbt rtetiungen, ber ^äbfti)rfien Religion 
5U werben. ^ic giitöen nic^t borauf ein. 33alb barau{ (inb jic tüleber 
M^nit $fal^^off oor ben ^forrer unbt etliche bed 9%Qt]^d erforbert tootben/' 
)oo il^eti „mit emft ufevlegt unbt gebotten" toutbe^ „hit 8el|en Snnev 
)ia»9er tagen SVeumen ober ber 83B[tifd^en 9?eIigton p toerben.*' 
@ie Beriefen fid^ auf ifjren Cc^enfii^errn, o^ne beffen SBiffcn unb tBitfen 
fte nichts t^un tüoHten, eifiävten ader jugletc^, bnft |ie bereit [cien 
öerfoufcn; benn fte feien in bcr lutl)erifc§en ^Reliflion ^^elioren unb erlogen 
unb möchten an if)t (Inbe badei [ileiOen. '^ie erfuc^ten jeboc^ ^u^ 
näc§ft i^ren ^e^cnS^errn, bei 35ifcftof 9]eitl^arb bo^in jn tuirfen, bojj 
{te „bei i^rer SSeligton unbt l^euglt^en koefen geruelic^en ^leiben mbgen»*' 
(29* VIII. 97). aßit Senounberung §öttc tmn ber ^apeD tum ' 
biefen Vorgängen unb befonberd botoon, bog oud^ nodl ein „gefc^winber 
33et)c]^l" ergangen fein foH, feine „Ce^enö 53ertDanbte gleic^ Wnnbem 
ber .f)auptinannf(i^afft Uabcvt^anne gue ber SRöinifc^en Üatljolifc^en ^Religion 
^ue Tn-inngen", unb bnf^ fic „luci^en 'Jscrcnbcrunc} ^rer 9Re(ir|ion üor« 
geno^ntnien unb nac^ Bamberg ucrfnicflit luorbcu" [inb. @r bcfd^^uerte 
ftc^ beim ^ifc^of, er ujanbte fid^ an bie c^eiftUc^en SRäte, er ritt gum 
^au)itmann \m Sttcnüä^, $eit ton ^ttx^burg, um gu erreichen, bajj 
mit feinen Cel^endteuten „burc^ gefencf^Hc^en 5)unng ober 9[nnbem (Irnft 
fein 9?eueö onngefangen toerben niög."-) 

^^^eue ^Bebräui^niv? l^iuiiu]eU[c^cr unb bie uüu :)ieit[jai:!) uorgeBrac^te 
i^ejiiiulbigung ninrfgrcijlic^er 9iäte, bofe fie jutn Unge^orfain gegen ben 
^öifc^üj aufreijteu, beujogeu ben äWarfgrajen QJeorg gricbric^ (1597) 
miebentm gu einer (fingeren, fel^r entfc^iebenen fc|riftli(^en dludeinanber« 

') «v.«9lrd). it*ambcriv JKefüvmatiün Sic^tcnfcl«. 6^r. S0iarf(^. üon (£buct^ 
an Pfarrer m. i^arig unb ^>Dgl %l 3l?itt(a*er in ^icfjtenfdfii 91. m^v^ 1597. 

*) .Hv.-'^tr*. '^ambfrg 'i'nTifiitatn! ju l^cieftcn Jc: „Vct^enfenth '^ai bcr »Stiviiib unb 
4)anlatt}" an brn t?Untnmnn von iiite|icu .p. ''4?. d. b. tSapeü ju i)aBiat^ 20. Slug. 1597. 
T- ^mtmanu p. V^iejten au )Bambergcr ^äte (^(ptrm^ei |5d7. 



Digitized by Google 



103 



fcj^unii iiiil 9ccitt)nvb, in tuelc^er er jene iBeji^ulbigung guiücfiuics^, bcitt 
Jöifc^Dj tuegeit bei; ©ciualtmaferegeln gegen bie ^^roteftantcn, bcfonber« 
ivigen ber tion „Kudgeft^affleti" tot bem Erlauf fämtlic^en ^ütet 
ober beten 8egal^(uno gefotberten „^^ac^fteuev" fotoie toegen Spemng 
bed rf^auffgelbtd'' ettifteti $ar^a(t tnod^te unb tefumtevenb erüätte: 
„ . . . . ljii;cljin ^unu' (5. C. au beiieii gefeücn fo fie befugt nic§t^ 

ent^iefjen iioc^ niif^ tuicbcr ben offt nn^iv^ogcnen Sicligiüujriebeu 
^[emntibt ber unnfcrigeu uon ber fcfiulbigfcit alv^iif)nltcn. 9^ad)bem aber 
bie (ac^en nic^t richtig, ^aben luir lluiiv ber Unferigen I)ieriiuieii nid^t^ 
toemgerd auc^ att^unel^inen, bann knie (£. felbft erachten, fo lann Be« 
rurte ^iac^fteuer bo gleich 8. btefelü 3n beto ©tifft nonn Witi^ 
unftrtttig ^eroBrac^t aOfo unnd boc^ batumben noc^ aigentU(i§ m(^tl 
lüiffenf nnberft unb iueitereö nic^t e;i;tenbirt toerben aüfe afietn auff bie* 
jciiigen ^^erfonncn, fo ficf) mit ^^xqw Ijeiifitidjen ^Iniuefen für fic^ felbftcn 
fvcnuHHii"! nufe (S. ^. i'aiibt imb Dbrigfeit begeben. Dietueif a(>er nicmg= 
ticken uuucrborgen ^. auct| fclfift lüc^t toiberfprcd)cn nmg, bai^ ob* 
ertoente unnfrc unnbert^oniten Dun ^. bei; Bieügion ^a(beu ntc^t fret^^ 
tniSig ab^ielfen, ^onbern fo((^em l^^rem ab^ug intebev ^un tnitten 
ge^iuungen mevben, Snnbem ^l)nm, )nie gutior gemelbt, (S. 8. bod 
Exercitium religionfs, brtg ®ie jwnor bei ®. tjorfol^rn mit ülter^ 
unöerl^inbert (jerobradit, nud) J\'n^nlt bc^ 9^eliglUiu>jlubc^» bilüd) nod) 
frel| unnb unDcnucijrt (ein follt, neuerüd^er tueif, ferner nic^t ge* 
Itotten, fonbern enttoeber ber iöopftifc^eu ^}ielii]ioii tringcn 6c* 
gel^n ober auff 3^r 33e§nming «nb beftenbigfeit mit Seib unb Äinb 
ga^r au^fc^offen unb beg (&tifftö tietjagen, tonnen <i. 8* alg bec 
^etftenbig bei ftcb felbften unft^rael^r erachten, bag @ie ba^o aug 
biefen unb anbeten mel^r ufjrfoc^en folc^e onerfotbctt SQac^fteuer nid^t 

biljiuieii iiocft biefclb nu^ bem SicluiiLiujiicLtiu, lucldjer allein nonn 
einem freumifligcii ^^Ib^ug bi^tionirt mit jiicgen §u i)ert()cibigcn, (üimbera 
)id) ouB bem anno 30 uffgcrid^ten 9ieic^d ^Jlbfc^iebt baß iüieberfpiel, jo 
in folgenbctt 5(bfc§ieben nic^t uff^ebt, ^u 6efinben ^aben. ^Bollen bero* 
n)egen un^n^etffenlic^ ^offen, (&, 8. toevben ^te bie ormen nnnbettl^annen 
fotc^et 92adf|fteuec . enll^eben unb nic^t befd^meren, fonbetn S^nen ^^t 
arreftirt gelbt unn^etgetfid^en folgen laffen Unb fic^ nlfo ^ierouff öllent« 
Ijalben bermaffen luiUjafjrig enoeifeen ^i^ic iiUr unm^ nac§ geftaU unb 
biüic^feit ber jachen genn^lidj getrieften . . ."^) 

<) fhcMtä^, 9iflmbcrg. äKadgraf <0corg ^nfbri(^ an „dictbt^ibt". (Sot».). 
^o^diierg 28. iQfttni 1597. (Unter bev ^Cbrejfe ber Sufcnfettc fle^t offen^at \ntvm* 
(u| 15980 



Digitized by Coogle 



104 



Äur5 barauf hat ein [icbrängtcr .^fonacf)cr bcn SOMrfgrofcn ©eorg 
gftiebric^ um gürf^tad^e. bei Sif<i^of i)^ettl^arb. i^ofoxt entfprar^ ber 
äRatfdTaf biefer 13ttte unb l^telt in einein ©c^ibcn t>om 19. Huguft 1597 
bem Stfdjof t)ot, er l^ätte gehofft, :i)2eit§arb toetbe auf bie monc^erfei 

©infproc^en ber ptoteftantifd^en g-ürftcn „üon toor^aOenber ^lu^frijaffuiu^ 
ber ©tifft eiiigei"e[]eucu (i^üangeltfc^cn j5)iencr unb Unbertl)nncii ^u" 
riiF]c ftef)eu." Dq aber immer tuieber bn§ öiefjentcir fe^en jei, )o 
U)oUc ci um fo lieber bie Vertriebenen in fein ^anb unb feinen (^c^u^ 
ncl^tnen, mfiffe aber bringenb bitten, bie ^roteftanten „unt)e£l^tnbect unb 
* untoevgetoalHgt*' mit ^eib unb I8inb gtel^en getoäl^en, unb il^nen geraume 
3ett i^u taffen, t^re (Büier mfaufen^ in ber 3tt>tf^^nsctt aber i^ncn 
geftotten, boft ftc tl^re ®üter befuc^cn unb bebauen unb auc^ bie 
grüc^te einijeiiufcii uiiD i^cnicBen.^ — 

^er „'^(.uiiiiitant" ftcnipff in (^rafeni]el)att] luar Horn 5^tfcfiof 

9?cit^arb feiner Stelle eutjc^t luorben. 2)ie (^emcinbe bot bie ^ecrcn 
t)on ^uttenberg unb äßilbcnftein, bcn 33ifc§of ^u üerniögcn, i§r ben entfetten 
Pfarrer ^urücfgugeben. ^tefe fd^enften ber $ttte i^e^ör unb («^rieben 
am 2. ^ai 1598 an Sjfc^of S^^eit^arb, r.fo^en fc^arffen bebeld^ mit 
Slbfc^affung mel^ermeftS grnmefferg on benanbten ortt ©roffenge^aig 
lüicberum gnebig Ijinberi^ie^en" unb Unglüif ju üerl^üten. 2)ie g-iulj- 
meffe fei il^r ^eljen, bni> fte nflein ^u üergebcn l^Öttcn.*) tünrbe burc^^ 
gefegt, bofe 4>jarrer SUuipjj fein 9lmt behielt unb biö ju feinem 1600 
erfolgten Zoh in ©rnfenge^aig lüirtte.^) 

!£)te 8auemf(^aft ^u ^{eufed (in'^ maregräflic^e 'ämt ^ierdborf 
geljörig^ feit alter 3^^^ bambergif(|en (Sggoföl^eim ge^forrt) 

tourbe 1598 lion Pfarrer timmon in (5ggüli>fjeim oufgeforbert, fatl^olifc^ 
ju ttjerben. ^^g^^^^ ueiiuiu]crto ?(nunon ber ©cnieinbc alle biö^er un= 
gcftbrl belnffenen „Slirc^engebränc^e." X*ic (4iemeinbe rief bie .f)ilfe beö 
morfgröflidjen Hmtmannö in i^nieroborf, ^(nbreniS üon ber i^eippen, beö 
aaftner^ ^^^aul gung unb be^ ^ic^ter^ ^afpar Senebel bajelbft an^), 



*) ftr.«9rf^. ^m^vg. Com temp. haer. esst äWarfgraf <B. i$t. an 92dll^fb 
„ed^Iol unb ©tobt fSxt^^Sfftm" 19. Sing. 1597 (auS^. Ovig.)* 

*) Stt^%x^. Samberg. 9le(tgtoii4fa<l^en dtrafoise^aig. ^^tbe 9[b.*(lkf<l^te(i^t ton 
Ofuttenberg ic." an iReit|atb 2. 3Rai 1598. 

*) <9fittgc SttttteUnng bns $mn 2)e(an ^nfott, frfi^n Pfarrers von (trafen» 
ge^aig, aud bm borttgm SUxifymhü^ttn. 

*) ^.»llrd^. i6ambci-g. ^tefonnation 5Ceufd)iii^ ^a9i, 5. ®u)>))licaHon btr 
Sauctnfc^aft 92euje8 an Stnbr. 1». bev Sctt't^m ic. Utibatiert (auf bev Vu|enfeite tfl 
i^crmcrft: praes. 9. äRat 1596), 



Digitized by Google 



105 



)iH)itui[ bicfc nm 4. 9Jtoi 1598 bic .SiUujc bcr niaiii^iafluljoi Untcrtljancn 
511 i>leufe§ bcin 3^i)"dio( ^iir STcimttüo brarfiteii unb ben ^fnrrcr t»on 
(fngof geeint bcfdjulbtiiten, boß er in „uncrbavcu ungcbürlic^cn rebeu" 
über bte eüangelifc^e Religion fic^ geöugert unb biefe „reine toa^xt in 
aKer ^eitttgen $TO))|etten unb ^)))iofteItt gegtftnbete le^t calumniose" 
angegriffen l^nBe.^) 9lettl|atb gQ( feine ^nttoott. (Sine mieberl^olte Sitte 
berfeKen on ben $i[^of uont 28. ^uni 1598*) §Qtte mol^ric^einlid^ ben* 
[clbcii 'JJiificrfolg. — 

9(rn 22. ^imi ir)98 Dertcftletc bcr protcftniuifclic 'ȧfnrrer Hbnni 
^(^itnicr in Äofenborf ben inarföräjüdjeu JWiiten „uffni gcbltö" ^\iU\u 
ha^r bcr 5^ifrfipf t)on Homberg ^obc ben bonibergifc^en Ccrjen^lcuteu 
beS ^ovfei^ g^^^^^^^^d' ^^^^^^ ^erfommen" in bie morfgräfltc^ 

$fanei ftafenbotf ge^dte, auferlegt^ ba^ fie bei Serluft „\m ^ug unb 

fofott „bie Seb)tijc§e leeljt annemen, bie SHrd^en 5U 9Robfd^ibell 
befudien, ber ^farr (£nfcnborff aber fic^ ^infüro iicnj^lid^cu entljalten.** 
Xaburc^ tnerbc baö ©ciuiffen ber Pente befc^toert unb onc^ ber „'j^jarr- 
unb ^rc^enöcrcc^Hj^feit" be? iUiorfgrnfcu (£-intrni3 ijctfjnti.-"''» 9fni 7. ©cp^ 
tember ej. a. berichtete loieberum ^^Jjarrer Sc^irmer, bafe ber :i)i[d)o[ 
butd^ ^ommipre bie S^^^^n^^^d^^ ^* September nac| äBeidntotn 
fotbem unb il^nen ben toieberl^olten ^luftrog etteüen lieg, ent)oeber binnen 
14 $ogen Beim $f arter in SBei^main ober ä^obfc^iebel „nad^ ^ebftifd^em 
gebrauch" p beichten unb 5U fomniunicieren fotuie ber "ißfarr Ä'ofenborf 
fidj 5U ent^nUen ober bie Ce^en räumen, (itliijil ucnuahrtcu fic^ 
bie marfiivöflicheu 9^äte beim SBifc^of i]i'i]cn „biefe nubcfut^te 9^fuerunri 
unb eingriff." 3"^*^"^^*^Ö f^^ »»""^ .Slirchcii^ uiib ö5otteörccl)ten 
o^n alle mittel Don altert Ijer ^nn ^. Sronbenburg $fan: (£afen* 
borff gel^örig." ^iefe (Singriffe bebeuteten eine 6c^m&lerung bei mar!« 
gräflidjen SRorftB l^ofenborf „ntit olterd Itergebrai^ten pfaniic^en ge« 
rec^tigfeiten".^) 3)er 33ifrf)oj achtete nic^t barauf. !5)ic 3wtten6erger 
tourbin mieber nach ^eii^niain ciiieu unb auf i^rcn <^in)uanb, bag 

ftr.»HT(^. «atnberg.- Stcformatton Xeufc^ni^ 5. %nbr. b. Sd))))en 
alt 9Mt^fb 4. aRoi 159& 

*) ftr^Hrd^. Samberg, atcformation Sggol^^m. SCnbr. noit ber 8ei|>|)eit jc. 
an StciUttTb 28. 3um 1&98. 

•) lhr.«0Y<^. ^m((tg. tKbf^rrung bed 2)orfe< BuliciiNrg k. Pfarrer Sc^ttmer 
an bie branbcnbiirgifi^i! mu ^uffm gebirg'' 22. ^uni 1586. — 3)rrfeiec an btcfrlbm 
7. ©ejrtember 1598. 

tv.'9(vc^. Samberg. \. e. 3)te tianbenburflifdnn Wätt an ben 9tf<l^f, 
^ulinba(^ 9. September 1598. ^Cito.** — $iefe{6en a|i ben äQartgrafen. llulntbad^ 
a. f c|>tcmbcT 1598, 



Digitized by Google 



106 



ft€ unb il^re $orfal^ieti bte ^ird^ented^te in jSEafenborf «tnge^inbert gc- 
fliegt unb L^ilirauc^t hätten, „aüt fo balben orreftirt unb lierftttft'', 
\k mufeten tocrfptec^en, Bt8 ^Klcrl^eingcn „nOjuf allen unb cot^öU)c§ 5U 
iuerbcn" ober ucrOürgen, bo^ fie tjerfaufen.^) — 

Ilm bic)'eI6e J^eil erhoben bie foDnvft'ff^cn ^'ate bei^ vr^^iTj^oi^i^ ^sotjnnn 
(Safimir oon €>oc^|en ^efd)meibe bei iöijdjoj 9ieit^arb, tueil ben Unter» 
tonnen i^rei^ ^ecrn in ^oxb Q./äK. verboten U)orben fei, i§t Q^etteibe aud« 
gttbrefd^en, menn fie nic^t fotj^oUfd^ tofltben. Sie 6etiefen {id^ ouf ben 
99eIigtondfneben. ^fleitfynh anttoortete il^nett am 30. DftoBer 1598, 
bflfe in .öorb „fein einjiflet 9Wenfc§, fo un^ nif^l untertoorffen", geklagt 
loürbe, unb fügte farfnftifcf) fjinju, man l^ätte i^n nic^t erft auf ben 
9?eligioüvfricben nufmerffam ninrf)cn fivnuctjen, er i^clje nirfit bie 
^er^ogüc^en Untert^anen i)ox, loo^l ober fuc^e er bie „mfü^rteu unb 
t)erirrten" feinet ^tift$ ^urürf^uOringen; bied fönne i^m ntemanb 
otgen, tt>eg|oIb et ftc^ berfe^e, fttnftig tion betartigen ^ottuttrfen t>tt* 
f(|ont 5U 6[ei(en.') 

(Knen Wtmat tot 9?eit^otb8 toh mt bet ^aftttet ®eorg i)?o^i^i 
t)on Dac^i^luidj bic Uxjndic eincc; edji'ijicmucdjjclo ^luijdjin :liuuf 
grnfen ©eorg griebrid) unb 5>ifc^of ^^teitfjorb. '5)ev (^cnnnutc, ein 
^tail0t)eim'|(^er Itntert^nn, ^atte in feiner Mot ben 3Karfgrafen um 
^tife gebetin. (Sx \mx „\)ot ungefe^t btit^oCb ^aren wegen getl^anet 
unb toom ^iff^offen gu ^ombetg t)otgenuinenet 9lefotmation Stuguftoe 
C^onfefpontd*' and bent ®tift ^Bamberg gebogen unb l^atte feine „bel^aufung 
unb t»elbtftüdP untoetfoufft ^inberlajjcn möften"; et liefe „biefelben mittler 
5eljtt tvk aud) ^uDoni 511 dlid] malti uff Offner Cian^el auc^ruf[cn jeboc^ 
fanben fic^ feine bamberqifdien Untert^anen (\U:> Slnujcr. T^cftfialb fuc^tc 
er, um ioeitercn »Schaben üerl^üten, einen anberen i^äufcr unb fanb 
auc^ einen folc^en in bet ^erfon beö $an§ SlVitfer, eine§ (JrailSl^einr» 
fc^en Untert^anen. 92un loutbe aber bet Serfouf uer^inbett, weil biefer 
^ufer „fremBter l^errfc^aft Unbert^an unb nid^t ber C^at^olifd^en 9le!tgion" 
war.') *S>tt SV^arfgraf na^m fic^ auc^ biefeS finan^iett fc^toet gefc^äbtgten 
9Wanne^ an, jumnl auc^ nci^cn anbete, bie uon ßöc^ftabt nac^ S'ieuftabt 
bcr d^eligion toegen au^ge^ogen tuarcn, baojelbe ^erfa^reu angetuenbet 

■) ^»%t^, Qamterg. 1. c. ^4-^^^«^ Si^inticr an bu H&tt tu iSuImbad^. 
Kafcnbotf 18. Oftober 1696. 

*) ftv..9(rt^. Jöambcig. (Jvogmcnta: JBcc^^ofcn jc. l^icitljavb an bie Ääte Doii 
Äoburg 30. Cftober 1698 i^ipt.). 



Digitized by Google 



10? 

hjurbc, „^ncn ^icrburc^ J^rc (lütter umB l^ftlb gelbt (iB^utttttgen.** dr 

iHiiuicj la jcincui eif)rcibcn Dom 10. iVoücinber 1598*) bcn SHifrfjof 
^Jieitl^arb ouf bcn ^lü'iu^iütK^jncbcu §in, bcr bocl) mu^f^rrd^o, „bafe beii 
frchüittig aufe^iefjcnbcn ber ab- unb jugong auc^ üeilauffung :3rcr l)ah 
unb guetter öerftotten" i)t. 2)og, meinte ber ÜWorfrtnif, fei „bam 
iiUme|t boten ^uegelaffcit, bte toibec ^xen toideti ouftgefc^afft merben." 
®o9 (Erfud^ bed SRarfgrafen ging bo|tn, bog bet I3tf4i>f mtt feinen 
'Organen ben tocijäiefjcnbcH ^^roteftanten nidjt ^inberlic^ fei, fonbern 
öerftQtte, i^re ©ütcr aud) „anbcrcn ^"^üoncni" bc^ ^lijti? „gegen cnt- 
ric^tung ber geiüunlict)cn ^inf^, gülbt, fteur" ucrfnujcn. 9?eitl^arb 
\mx nic^t gefonncn, bicfcm '^nnlangen ftoü^ugeben. ®er SJiaifgraf erf)ieft 
am 5. '5)c5ember 1598 ^ux ^ntloort eö feien „bie ncrtoufftc erf^er 
^ttxgetli(^e giittec unb gemeiner ^tott ^oc^ftatt gehörig aud^ gebet 
3ett tion ben ^[nioonem berfelBen Befegen, genu^, genogen unb auff 
bie (Dorff er tierfauffen nie t>erftattet tnorben.''*) 

5)ic 3(ngelegen^eit bed Äaftnerg dlopp jniib erft unter ber 9Jegierung 
bc0 S3i|rf?ofi^ So^onn ^^iüpp öon ©cbfattel eine güuftige ilkubutig mib 
(^rlebiguiuv^' — 

!^er i^x]oi^ ber genannten fürftlic^en unb rttterfc^aftli(t)eu (^in« 
fprac^en ober gürfprac^ett koar relatio gering. (£d gelang nic^t, bie 
({tnfiettung ber getoaltfamen unb gewnlttl^tttigen Gegenreformation l^erbei« 
jufü^ren. 



Vierter ^bf(^nitt. 

2)0iiifaf itel iinl lie (ürgeiKeformation 9Uttl|art0* 



Don 35^ür^burg, ompropft ; J^tilj'^^'i 1>l)ilipp von Ük'bfattef, ^)ombec^ant; 
'^.>Qn!ra5 üon ^iabeuftein, Senior; jUiic^ael (^roß genannt *>(.^f erisif clber ; 
(i^ro^nmö 9?cnftetter genonnt (Stürmer; 3JinrhuJ üon äSdjnumbcrg; ^nfelm 
Hon ^anborff; t)on 9(ebtoi|; 3o|ann (ä^ottfrieb oon <^ecfenborff; 

bcu^ 10. ^Jioöcmbev lölts ((iep.i. 

») Är.-'Xrrf). iöamlnvg. 1. c. 2)oiuta)jitd au 5iiebri(^ ö. Xc^iiiibci 15^8 (Üpt. ). 

') Uhr.-^rd^. Bamberg. 1. c. ^if(^of .^ol^tm $i}itip)) au ^cu a'aftner boii 
^9(^ftabt 11. äRär} 1599 ((S^t.). 



Digitized by Google 



108 



©ottfricb Uüiu 3taiu; 53cnirj. imi Oiecf); Duüp[jviuc> Düu ^cn)cim; 
©ebaftiau Sc^enf öon etmtffenlu'rt]; ?üe;i;aui)er t>on Qar^borf: ^^fjilipp 
Daniel öon 9Ra6cnftein ; Soijanu @eorg mn Stobton, ^i^cbüminu!? in 
.^örntl^en; Cufa? tum bev Z^am, ^ofmorfc^ad; ^olfgang ^üht; Dr. 
9[o§atin ^ttlitt, <&uffragan; Dr. (S^rl^arb ^en^(, protonotarius apo- 
stolicus, vicarius in spiritnalibus, Stanoni!n§ (et ®t. @angoI))l^; 
Dr. ^nfra^ Wlot^ä^ttibad^, ^ononifuS unb ^ed^nnt Bei ®t @>Upl}m; 
Dr. jtobiaö .^cnbfdjel, SlnnonÜiiS bei ^t. ©tepl^on; Dr. [sricbridj 
görner, ^ononifue bei <Bt. ©tcpl^on; V(bnm ©renj, ^cfprebiger; Dr. jur. 
Soften rentier; J^ofjaiin JOolf, giöfaf.^j 

iBenn nuc^ bnö ^5)omjapitel feiner ^ieigung gu SJeit^orb fc^ou 
burd^ bcffeti SBa^l tl^atfäd^Uc^ Sltt^ruä gab unb fein gtojjed ^ertcauen 
i^m bem ISBürsButger ^ondapM^) knie au(^ \p&ttt hm $o)ift*) 
gegenftßer äußerte, fo necfSumte e9 bod^ ntd^t, in bem t>on x^m unb 
bem neu()cipQ§ltcn iBifd^of gemeinfam fcftcjefe^ten, fel^r umfon^^reic^en 
„£)rigina^3ui'fl'"t''i^" V' bie bomfapiieltjtljcii .'Heerte moi^Udjft 511 eriueitcni, 
ftc nid^t nur niif 5lnU bci^ Bifc^oj^, fonbern fogar auf befj'en iutcrnfte 
Slngelegenljcitcn i^üc^cr, Kleiber, «Silbergefc^irr, £Icinobien, ^ouSrat 2c.) 
aud^ube^nen unb übet bie ^eoc^tung bed ^uramentö fettend bed S3if(|of$ 
fingftltd^ )n toac^en. 

3n biefem Slurnment muffte ftc^ ^Jteit^arb u. a. t)er|)f(id|ten, lieber 
münbRc^ed noc^ [dniftlid^ed dkBot ober ^bot in bet @tnbt ober im 
<^tift S^oniiicri] iüjiic SrMffen bei^ ^onitapüelu auöijdjtu qü ia\\m; — 
ben 2)omberf)ant aU iKic^tei erfter Suftiiiiä in ©tabt unb Stift Samberg 
in ber Slueübung feinet ^2lnit^ nic^t ^inbern; — für ben g-ofl, bnfe 
tr()enb meiere Süden, ^Briefe 3C. gegen be^ Dcttanti^ unb S^Q))iteld (^etic^t 
ober ^rinitegien geltenb gemacht mürben^ biefe aufredet 5U erj^atten; — 
eine S^ei^e ^fvflnben nur an SRitglteber be§ ^om!a))iteI§ ^u ))eclei^n; 

— p feinen Befonbeten Mten ben ^ed^nnt unb btei l^dpitulave altf 
1 3o^r ober awdj ouf lönger noc^ ©inuerno^nie beö Slapttclg gu nehmen; 

— ba^ Quroment nie §u beriefen, bei nac^geiulcjcnei Ucbcrtrctiuu] beS- 
felben fid^ ber ^leuivoraiienfpem 5U untenoerfen, füc ba^ ;^u):ament 

') 2)ie}e 9iaiucu fiiib auf (iUiinb ber büiittapucl'fd^cu äicccBbüc^iT mit bcc 
iti bell SieforiiiatiouSafteii beö ^.=9tr(l^. ^öamöcig jcrftveut fi(^ fiiibeiibcu 9iotigcu 
3Ufatnmengefte0t. 

*) ^v.-^'hxd). '^amhexci, ©omlapucrftfce aiecepiidjci-. i^omtopitcl iöam&evg au 
baö 2>üintapini üBürjburg 10. ^aimax 1D1»2. 

•) ©ifbe 1. ?r&fd;uin, pag. 32, ?T-"§"ote ^■ 

^) Bamberg, ^urauuut bcd ^ifd^ofi» 92eit^qrb. 



Digitized by Google 



IM 



tdnetlei ®i8|)cnfotton, (Intlebiciung, Sluflöfunfl, löibcrrufunö ober ßv- 
Iftutetung tm bem ©tu^l 9tom ober einem 1^. attgemeinen jlonjil 
ober üon einem anbem 0(em ansufhre^en, fonbetn bo9 genannte IgnTament 
mit ntleii feinen Slttifeln 6i§ in ben %oh geheim 5U [galten «nb folc^c 

mhcx auö eigenem STlHÜcn nori) niif bcc romiid^cu 2tuf)lc' ober aubicr 
neiftlirfjcr nnb lüeltUdjcr COerfjerrfdjnjt ^Vöcljten o^nc iuinuiffen eineö 
üerjammcUen ^om!atiiteU3 tnemnnb, lucr er nuc^ fein möge, 511 offenbaren, 
unb tuenn folc^e ^i^penfation k. irgenbioie auf eigenen Entheb bei; 
Obecften eiiteilt tnftrbe, biefelbe nichtig 5U erad^ten. 

^a9 Suvament gaB bem ^omtapM tctc|Ii(| ®e(egenl^eit^ in ba9 
Difc^öflic^c %nt unb l^auptfäc^Iic^ auc^ in bad (^egenreformationdmer! 
^emmcnb ober förbernb einzugreifen, mürbe eine Duede häufiger 
^eriüürfniffe i^cctti)iub'^ unb beö 2)omfapitcli5. 

^l^nnngöDüfl fprnc^ ^^f^Pft ß^lemend VIII. neben bei an 9Jeitf)arb 
gerichteten ©luia^nung ^ur ^^icftnuration beö tat^oUfc^en (^ilaubcno au§, 
bag tx ed bebauere, mnw bei- ^ifc^of burc^ irgenb mel(^e bei ber ($r« 
tDft|lung angelegte geffeln in folc|em ^et! ge^inbeit toerbe, unb ev« 
muntette 9lett^atb; toenn folc^e Affeln ftc^ fühlbar mafl^Un, mit feinem 
®ett>iffen ju SRat ge^en ober ber ^ülfe be8 a)»oftolifd|en ^tul^l^ 
ücrti'auen.^) 

2)a3 'I)om[apuel wachte, iuie (c^ou betont, forgfom, man möchte 
jagen cijerfüc^tig über bie 33eQchtung be^5 Quramentö. 

!5)ie CHnfe^ung eineö ^aftnerö in Sc^eßlt^ oi^nc äBiffen be^ 2)om* 
taipikl^ t^eranlaftte eingangs 1593 eine ^efc^n>erbe megen ^rle|ung ber 
bifd^öflid^en SerpflicQtung.') 

9lid^t etmo tnetl baS ^omfapitel eine (S^egenrefotmation nid^t tnottie, 
fonbern Icbiglid^ um feine iHed)te bcv 9Jiitl)err|d)aft wahren, erflärtc 
t'^ in einer eit^unc] Doia 17. 9??ni 1594 lucgen bev^ ^ReligionSmanbatö 
uom 15. "äpxii be^felben ^af)xe^, bafe „ha^ »t'djft unu^ Dftern publtcirte 
äRanbot in causa religionis bilüc^ auc^ mit üoriuiffen eine«^ Dom« 
capituU Ivette ou^el^en foften'', bag jeboc^ bie i^ac^e auf fic^ berufen 
foÖ, toeil bad ä^anbat nur eine ,,adhortatlo" günefen fei.'} 

SBeniger ftreng maren tiiele äRitglieber bed Q[)om!apitet$ be^üglid^ 
i^re^ religiöS'fittlic^en Öeben^. S^cit^arb unb ber ^^Japft fn^en borin ein 
großes ^inberniö bc$ ©egcniejuvnuUiüiiöiuerfiS. Der Sifc^of luie^ in 

0 cfr. Beilage T: . . . Doleret maxime Sancta S*' etc." 

■) ftr^tlrc^. Samberg. OfaSc: SB^ffi, 8eflfttigung tc. ^rob. 4: $(u9)u^ etltd^ev 

*) $tt,*%t^ Samberg. ^omra)>iterf4^ SHeceBbnd^et. S)ien«tag, 17. 9Rat 1594. 



Digitized by Google 



ilö 



einem (fecftreiBen öom 29. gebruor 1592 ha^ 2)omfö^itel borauf ^in.*) 
Untict5lütnt, in flöten bürren Forlen beflagte fia)>ft (Slemend, bo^ ni(^t 
toenige unter ben ^onontfern im ftonfubinat (eben, bag anbete bie 

„catholica praccepta in cibonim discriminc, in sacris ordinibus, 

in horaium Icclione, in sacramcntoi um u.-.u, in vcstium deccniia" 
ucrnnd)lnf|i'nen, )o(jar fcIDft .VSärctifer jeicn unb IjiiretifdjC Diener polten. 
^oii (^ntrüftung jügte i^iemcn^ ^inju, möchten bicfc „turpitudines, 
scandala, probra ' fofovt unb (^rimblic^ befettigt tuerbcn. 9?oc^ onbie 
fc|)üete ^ottoticfe fc^teubette bet $apft gegen bad 'S>ondapM. iH |ätte 
fic^ niibettecttac6 bie ^[utidbtEtion übet bie btei ^ottegiatfittfle ®t. ^te^l^an, 
3afob unb ®angoIpfj angeeißiict, ginfle bet Cuft unb bem ^rgnügen 
nac^, glitte bie ertrociveidjftcii '].>jriinbcii an ftc^ ftc^ogcii unb fte in jebev 
.sjinfidjt unbrauchbaren \itüUn üdergeben, iDdljienb tü bie (^nioluuiemc 
belöge, bie '^HTtrctcr tüürben fdjicdu tiefolbet unb ber *:^Jot§ preisgegeben, 
aber auc^ loegen aücrUi (^c^änblic^feiten unbeftraft gelaffen.^) 

^cingenb iDünfd^te Q^Iemenl, bag t^or allem bei ben ftanontfetn, 
welche ja butd^ ©tanb unb SBfitben obenan )te§en unb aüe 9ugen auf 

fic^ sieben, eine ^eilfoinc guc^t Qteife.^) 

3n jarter rücflichtc>DüUe£ ^eife legte ber ^apit bireft ben „geliebten 
Söhnen" be8 ÄopiteU Homberg neben ben (Schöben ber £irc^e ben S5?ert 
bed guten ^orbilbö unb bie StotkoenbigCeit bet (ü^egentefotmotion na^e.^) 

(Stnet @5egenrefotmatton timt ba9^om!a|>ite( nic^t abgeneigt. (Einige 

:l>iüglicber toaren in biefem ^uufi cijiiij uuie äBolf Sllbrec^t üon ^ür^» 

') tr..$(r(^, Sparnberg. Sa^l, ii*cf»atigung ?c. 

^) cfr. Ji^cilagi' I. „Nihil vero mHj^is nfH'easariiim etc." — 3?gl. aivS) 
Stift» c 381, ^uönote 1. C^erjog ly^ajimiliaii an feinen ilHiter mit '^^uc^ auf ba* 
!2)üitita|/itel in Bamberg: „. . . ftnb gujambt beS t^ombbcd^antS jcljui alle canonici, 
neben beni fie nif^t fat^oIif<l^, bur(^Ui( bt| otttf alfo bef(^affen, boS fiä) ein bifc^of 
einiger ge^orfam unb »olg bei inen im tofiifgflni nit .^u getröflm . . 

•) fir.4ir(^. ^^-ainbii^. ^äpftlic^c^ ^vetie toom 17, ©iptembcr WM au yiciil)aii). 
„ . . . prficipue vero salutaris cleri disciplina rcBtituatur et maxime canonicorum 
tuorunij qai taten tuo liaeyent, qui loco et Uignitate eateris praestant et in 
quos omnittm sunt coniecti oeali . . 

*) ftr.sS[r(j(|. SBaiabag. Con. t«-mp. haer. exst. ^o\>u ciucS päpftlid^en 
^veüe Dom 17. @ef tember 1594. „Dilectis ^liis Canonicis et Capitulo Ecclesiae 
BambergensiB.* (Sttcä^nt gunäc^ft bie ©traben ber füxdft, 9^ot»cnbtgfcit bcf guten 
Sanbeld unb bann bie S)ring(i(^fett bet Deformation. »Agite igitur omnei communi- 
catia consilüa et etudÜB ineumbite ad salutarem et neeessariam refonnatioiiem, 
ut opirita renovati et Deo aecepti popultim ad imitationem virtutis et devotiotiis 
provocetie et eidem divinae irae placationem facilioa et copioaliia impetretia.* 



Digitized by 



hl 



bürg ober £)not)^ttud toon ^I^eim), einige fel^ eifrig (toie ein iBttlin ^) unb 
gdmer,^ Wo^dfenba^ nnb ^cn^el), tuä^renb bei ^ombeAant Sol^nnn 
^^^ilipp Don ®ef)fottet wenicicr bafür citirtciiommen \\m unb ein 50?. ©ro^ 

'Pfcvöfelber (einen llnteritjancn in "iBreitenbarfi (bei ©berniauufta^t (oi^nr 
Bei 50 fl. Strafe uerbot, in !?)\eliivoni^jad)en vox beni .Staftncr in g-ordil^eiin 
crfc^eincn, njorüber i)ieit^arb fe^r unioiUig xmt.^) 

%U ^llntfyixh fe^T fd^otf gegen bie ^toteftanten vorging unb 
unb nod^ klagen unb bitten um Sntetceffton Beim $3ifc^of uim einzelnen 

^^evfonen tocgen §l6fe|ung b^\r). ^^er^nftun(\ ober Öanbcdöermeifung/) 
bnnn t»on c\m}^en Öienieinben ^'j nnb fdjlieiVul) and) Dom 'JJtnrfc^rafen 
©eovQ J^-viebvid] unb beui 'J.'^fal^^iirnjen i^-viebrid)'') einliefen, luuvbc bosJ 
S)omEapitel nadj einge^enber ^Beratung biejer 'e>uppUfationcii unb t^n-- 
ftedungen Bebenflic^ unb wünfc^te „ju bicfcr ge)c^tüter!(^en 3^tt unbt 
gefe§xli(^ läufften" n^eniger Strenge unb grögete ^orjtc^t bed ^ifc^ofd« 
^te S3eben!en mutben ftarfet, atö 1596 bie gürften unb bie Süitterfc^aft 
buTC^ ®t^<mhU emften (Sinmonb gegen nfie (^ewaltmaBi^egcin mochten. 
1)ac^ 3)onifauite[ Inad^te feine ^Jiciiiiiiu] iii cuicm au^fuljuliil^ca Öiutot^ten ') 
uor Den ^i]d)oj unb piäci]iei*le fie bai)m: 

») cfr. «Weener, f^ürftbift^of (Sm% 57 ff. 

*) 9r. %. @d;cnonbei\icv, (tickte bor ^Mnrrci U. \K ^. I, 111 f. — 

SBittniann, gr. ^ormr (^iftorifd>.politif(f>e ^läncr 1880 unb 1882). 

*) Är.*?lr*. ^ambcrf|. ^Kcfürmanuii (?bciinami|iatt. ilaftiicv &c^. ^J?nttnci unb 
Jvi;.itina[ier öentfci an JiculiaiC -7. Xc^ciiibcr 1595. — Sücfünnatioii (yLnc^bcim. 
Öieitbart' au 2)€(^aut, idafiucv uub g-orfUnctftcr iu ^yoid^^ciui 30. 2)egembcv 1595. 
$if(^of i)at „bfr »tberfpenftigen unge^orfamb fonberlic^ bed ^ferffdberS m\m» 2)umb' 
^emiA t>nr&ott itnctem t^ernommfit". 

*) Jftr.-äid). ^'aiiiba^. Xoiulapiterfc^c ^ccc§6ü(^er. l'lm Xicu^tag 25. Oft. 1594 
fam beim 2)ouifapiteI bie ^uppUfation be« abgefetzten „^ent}|4ienf^ulmeifter0 3)aDibt 
iOauriM" gut ©prac^c. — Deformation im |>o(^ftift. ^i€. 9hf, 6, !^ 5WNr 
8ortn| ^üxXf mlättx ttom ^^ifctof gefangen genommen unb ^wei 2:age nnb eine 
in^ftiert »otben loar, um i^n jur fattiolifd^en ^irc^e jn atvingen, itnb ben 9ffc]^( gut 
Xu0n>anbetun(| et^clt, bat ba< !^om!a)>iteI um ^ntmeffton. — !^er 9ogt «on SRcmdB« 
borf, ®ci/3ottnfr, loanbte fii^ um ^ntercefltott an 3. ton Olrbfattrt S8. 9?oo. 1595. 

ftr.>9t<l^. SamSev^. 9iefonnatton im ^oc^ftift. ^efc^imbe bet 8auem von 
SRiflelfelb 9. 2)cjember 1593. 

•) ftCfffrc^. 5<amberg. Corr. temp. haor. eist. ü)?avfgraf @eorg ^liebric^ 
on baS Domfopitet. Dnoljbac^. 25. September 1595 (aui!tg. Orig.). — ^^^faljgraf t^riebrid; 
Ott M S)omfa|nref. ^etbelberg. 7. Cttober 1595 (anSg. Orig.) 

') ^r.»Wi(i^. ii^auibevg. Corr. temp. hner. oxst. „^^ebenf^eu eine* l)üi^» 
t^TWürbiflcn ^omtopitetiS »cgen ber Sieligiondiefininaticu" (llubat.). 

Digitized by Google 



3)ic im Wlai 1596 öor^ebmc^tcn Bcfc^ttjcrben, ernften SÖartiungen 
unb „fc^arffen adhortationes*' ber ptoteftotiHfc^en dürften unb bed ttbetö 
ftnb 5U bebeii!ett. 

^er gemeine ^ffiam fanti (et fold^er Sfleformotton %um öugerften 
gej^üiiitden n>erl>en SBentt* er (^ax\^ üeronnt wtib ougflcftofeen ift, n)irb 
bic iKiU uicUcidjt jimt '^iujiuljr über in bcii 3ilju^ ber pi"citc[tanti)ctjcii 
g-avfteii unb bci^ 5lbc!8 treiben. 53amber(i ift ein „ofener DrtFj unb mit 
uielcn proteftirenbeii gürjtcn unb Stenben ncruiengt mtb umgeben." 

i(t ertoftgen« ob burc^ folc^e SOtafyialjmen nic^t ber cultus 
divinus leibet obev got Q^xuttb gel^t (S^ebem l^e bad @tift 
fatl^olifc^e ttnb itttfatl^olifd^e pvften unb.Stfinbe bed 9lei^$ 5u greutiben, 
bereu el fic^ in ber ^ot tröften fonnte, nun ift bad mtbetiS geluoirben. 

ift fraglich, ob bie ^Oeute, tuelc^e je^t ben ^Mfdjof gum fcljuijeu 
5I^or(icf}cn ermnfinen, i§m in bcu 3^^^^" 5^ot merben i^elfen fönncn, 
ob fie nidu iiielnicfjr bann ben Sf^ücfen tüenben unb fo ben Si((i^oj unb 
bog 2)omfapitel in ^öc^fter i)lot unb ©efa^r laffen toerben. 

!^ex ^ifc^of möge nic^t überfeinen, boi au» ^ufxul^r unb (l^m|>ttnuig 
ni^t aQetn ber ^ertuft bed gürftentumd unb @ttft§, fonbem au^ ber 
Untergang ber Siefigion, ferner SftauBen, Sßorben, Brennen, grauen« 
unb Sunöf^öw^ofc^önbung , (intiuenbung üon geiftlic^en unb toeltlic^en 
Gütern k. folgen fönne, luie bie 53orgänge iu ben 92icberianbeu, in 
grontieidj, Stm{^bnr(i unb J^ulba betucifcn. 

i)äc^t ouiigejc^lü))eu ift, bafe ouc^ i^anb unb ?eute ber bcuac^borten 
geiftlid)cn unb toeltUc^en gürften offenbirt unb entflammt mürben, toa^ 
bie (äkfa^ren tiergrögere. ^er ^eg gie^t qu(| bie Benad^barten in 
aßttCeibenfc^aft. 

$)te ertoäljnte ©efc^iocrbe ber 91ltfterfd|nft ift ,,mel)r in $l4t ^n 
nemmen." 33ei ber Sleftauraiiuu im iinii^burgifdjcu uui 12 :^^>aljicu 
ftonb ber Hbel oUein, .^ier aber I)at man e«^ mit dürften, ^bel unb 
Untert^anen gu t§un. 

fBür^burger (^tift war 5ur ^nt ber fRefiauration f(|ulbenfrei 
unb t>m ^iroteftterenben gürften ni^t fo untermengt 

^ad !^om(ot»itel ift ber 9(nfl(i^t, bog man „Bel|tttfamb unb (ebec^ttg 
mit ben fachen umbge^en, nit ha% man folc^c reformotton gar einfteHe, 
fonbern ^ucfcljcu uub uorfouunen föUt, ba[i ba|5 giü|jc lunli bi-p, L]cnngern 
luillen bafe ift baft ganje ftifft unb bie cat^olifc^e religion umb unuigcr 
Unnbert^anen loillen nit gar oerloren locrbcn mec^te." ^)cr S^ifc^oj ^at 
ja fc^on ba«i, tDoi^ fein biicböfliri)e§ 'äxnt erforbert, §inreic^enb getl^an: 
^rebigtftttl^le tierbeffert, ^c^ulen reformirt, Ce^erifd^e S^ated^idmen ob» 



Digitized by Google 



Vit 



gefc^afft, bie Sttgenb eatl^oUfc^ et^teien t»totbnet, ^at mSoten, ba^ 
fe^erifc^e Stautleute CQ|iuItert utib „etngelaittet" loerbeti ober ind @ttft 
jiefjen. SBain ttitn bic Kften „\o ntt ber Si^eUgion außet^on" ottraa^Ud^ 
fteiiicn uub bic Sit^ö^^i fatfjülifcfi auf erlogen tocrben, tmn bie ^eltgton 
„üljuc ^eirüttung bcjj Sdfftd" bolb in ben alm\ 3tanb öcjej^t lücrbcn. 

^tn !S)onnet§tO0 bett 6. 3iini 1596 tourbe in (S^egentiNivt bed 
^ildjofvs beS ^ombec^onten, be§ -©eniotö« be$ ©ufftagand unb ber 
C^Q^iimlöTC (Bxo^ ^^ferdfelbcr, D. ?Reb\oife, Xh ^(ir^borf, ^el^eim, 

Dr. 4)cn^cl unb ^)J(Ottdiiulmd) „511 f;off Qefjaubclt luegcn aufefc^affmig 
bei uncat§olif(^eii" uuCi bai? ^utadjtcu bee X)ümfapite(S t)erlefen. 

93efotiber8 ber ©uffragon mx für energifc^e gortfe^ung be» 9fte« 
formatiott$toerF9, mftl^renb anbere ftapttulare unb nid^t 5um toenigften 

ber Xoinbccl)nnt '^s^ijanw ^^^ilipp üon (^ebfattcl jut 9WiIbe rieten ttnb 
bcfonbcrt^ laiujcu" 1 ciiitiiic 5111- (SiufteUung ober il^ertauj unb Vlu^Muauberung 
gefegt kuiffeu luuUten.^J 

€^5fottel l^atte au$ fetner proteftonttfterenben ^eftnnung nie einen 

gemocht «nb uer^cinilic^te ouc^ jejjt feine ÄBneigung gegen folc^ 
fc^Qvfe npgenreiuiinatorifclje "^Jtaj^rci^eln iud)t.-) Darüber unb locil er 
nuc^ nocf) in .Coburg geäujVvt Ijnbeii foUte, ber 33ifc^o[ I}alte lueber 33viej 
no^ \^iegel, mx ^^eit^aib fe^r erzürnt. Eiterungen biefer Angelegen« 



^) itt,4IMfy, 9ftm6erg. 1. c. ^rolotoll „na^ au ^off ge^anbelt m%ni auß« 
fc^affung ber imcatMift^n". 3)onner»tag, 6. ^ftnd 1596. 

2) 5tipro gußnotc 4. 58ifc^of jguliu? au ^^cv^oq mmm 17. TOra 1592. 
S??üii(tjnci- Staat5iard)if 113/11, 214. „. . . . .<:abcu ein 2)Dmi)cd}ant attba (sc. in 
^ambcr(^) CjemaAt, tiai^e bie öorforg, er bifcm giittcm oorJ^aben (sc. ber ÖJegenreformation) 
treiiig jperbe imeaeii ..." ~ ©ticoc ^yu^ncte 2. Dr. 9n&r. ffiOer(>arb an 
C')injcci fßil^elm 22. ^iiU 1593. ©taatöard^io ÜKün(f)en 113/12, 33. 9Jett^arb f)at 
mir unter X^räncn gejagt, or Iicffc, @. !5)t. werbe fidi ifjn in feinem mü^feligen Sefen 
befol(|(en fein laffen, beffcHiiiHijva ■v^ic, auaa Sie e5 rcd^t icü0tc, qptfif? 5D?itIeib mit Uim 
^aben n?erbc. (Sx ^at mir aud^ genagt, „Jvic fie f. @n.) tjoii jcDiiinenniglidi [o 
toenig ge^orfamb ^aben, ja aud) ixt capitulareu fefbft, fonberlid^ ber 2)ombbe(l^ant 
(tvelf^er ein pnx (autrev tbtot feie) it in tnm fftmcmen jeberaeit ttibcrfhdk nttb fo fte 
etioaf guftd m rcttgtondfac^cn a^nfe^en ttSlIcn, tomme cftnelter 2iombbe(^ant nnb 
vMt fit f«|icr f4|Iogcn, m nit gar aug bem ftift an|nm!f^it. Surbe aud} geroiglic^ 
ntt unberlaticn, »an td^ nit albort, tpiebcrumi ein gr^Ber unfurr mit tr l^en, 
bieivctin fe glctf^ ein Ittterifd^n prebifanten ^ur fenfnuf bringen laffen*. 

Sr.^Slrc^. ^i^auibciä- i- i--. i)feit§arb crfuc^tc aui 30. ai^arj 1594 ben !Dom» 
be(^ant, ba« Öäutcn beim Begräbnis tjon ßut^eraneru aba«|teüen. ((Sin Heiner ^ettcl, 
eigen^. Ortg. ^^ettl^arb«.) 



Digitized by Google 



Iii 



|eit tourben erft getnumei: 3^ ^ me^ad^en lluSf);ira(|ett 

(^cUi[t bei* apöftDlijdK yhintiu^^ Octnuiuy luurbc 6efd)ulM(jt, tDÖ^renb 
feiner Innren ^ImtJcfciUjiit in SBamfierg nichts getrau, ba^ Degonnene 
Siejtauvationdtüed nic§t geföröert, [onbern e^er gcl^inbert 5U Ijahen, 
jDejs^alb liefe er burc^ feinen (Sefretär bo^ ^)omfQpitcl 511 einer ^iknng 
Bitten. &t fanb am 26. ^iitii 1596 ftü^ 7 U§c ftatt. ffla^ hat- 
Btetimg ber «salus et apostolica benedictio" tdlMt Octat)m9, et l§o(e 
ben ^äpftlic^en ^ufttog, ben ©tonb ber fttd^tic^en $^er^ältniffe im $t9tum 
S^omberg inipi^ieren unb mit ^at unb Zi)at eventueller si^cr« 
befferumj bcrfel6en fici,^utra(^en, iinb ijak aud^ Bereite bcm ^opft 33crid)t 
erftaltet. ^Sc^mcic^elnb jügtc Dctatoiuö bie SlJJitteilung Ijin^u, luic fefjr 
fic§ Slemcni^ ber UeBereinftimmung bc« 2)omfopiteli> mit be»i S^ifdjof 
im Steftauration^etf freue. — SBenti er (Octatiiud) bid^er mit bem 
tOomla)»itel nic^td tierl^anbett l^oBe, fo gefd^al^ eS au9 ^toei ^rUnbett: 
eittmat, nieit ber !S)ombe(^ant abmefenb tuor unb batttt um bed oon tl^m 
mit ©c^mer5 vernommenen (oben ennö^nten) SBortourfg ioillen. 

OctQöiuS fud^te fiel) uon Dieter iH'jdjulbigung reinigen, er hat, auf 
biefe üf»le 9?Qci^rebe uic^t p liören nnb i§n andj beim ''].^atift biu]egen in 
^c^u^ ^u nehmen, aber auc^ bem ^ijc^of im S^teftauratiotiSmerE bei« 
• aufteilen.«) 



^) ^*%t6f, Samberg. L c. (ün fauScr gef<^^c§, ^totoflarttg«B 9[(tcit« 
fWit 0^ 1Intcvf<|nft. 16. ^ 1596. 

*) Stt^xäf, Samberg. 1. c. 8atetnif(^eS ^rotoM: i^Aetmn in eapitulo 
die Herc, qaae foit 26. j^funi 1596.* . . . Qnod autem hactenus sua QAo 
cum III. capitttlo nihil egerit, daae res sibi impedimento fnisse. Unam nempe, 
quod dominus Decanus per paueos aliqnot dies abfuerity alteram quod non 

ftbnque gravi pertnrbatione animi ad aures eius delatum sit a quibusdam 
insimularijs ipsum Nuntiuin quasi coeptam religionis refonnationem et sanctam 
illam aotionem magis impedierit quam promoverit . . . 

»Caetemm ne niminm diu refutati<Mii huius erinunationis insistat, breviter 
repetiturum ^ese, quae antea es maodato gummi PontificiH proponuerit et in 
uiedium attulerit, nempe reformattooem religionis in populo et di^scipliuae in 
Clero in.^itituendam et prosequendam, Et quia ntiiusque rei iam fundamenta 
sint iacta restare, ut ne ab incepto opere nuUo modo desistatar, ne imperium 
]iuiu8 diöcosis rxtraneis prinripil>us doferatur, ad illorum vota et volun- 
tatein in causa religionis quippiani vel Husripi-attir vel intermittatur. Id ne 
fiat oportere dominos capitulare- suinma opo tiiri rt rcsistere, ReverendisHimnm 
quidem optimae esso volimtatiH rt studii in pro^equenda religionis Catholica«' 
reBtauratione. md ea, quac inceperit, absque eoni«ilio et afsiatentibus Doininonmi 
Capitularium Kine dubio perficere et ad finetn producere neu poäse. £t ai 



Digitized by Google 



115 

Äe§nU(^e^ Brachte Cctat)iu§ noc^mal^ in bcr «Si^ung be§ ^onx- 
fnpiteli^ uoni 6. 9(uguft 159(), in tueldier er firf) ,^iu^Icicf) \wm siapM 
uernbfc^icbete, lior iinb eriniicrtc bic .Unpitulavcii bavnii, and) ki i^ren 
eigenen Untcrt^anen bic ^laulicnörcjtauvatiou ^ beginnen. ^) 

®od ^omfa))iteI l^nMgte hm fd^etbenben S'^uttttud ein (pom 
7. Sluguft bnHerted) Sditeiben m beti $apft aud, tti toeld^em e9 feinen 
Dan! für ofle fti^^er üon SRom eni^fnntjenen SBol^lt^aten, inodefonbere 
nOcr für bic im Jiitcrcifc boi? ^\'ftauration3iucrf3 üoU^ogenc ^Iboibnuuö 
bco CctnuiiKS bicfeiH ucikri)iiu]t^ t]ci]cbenen 53emei<5 pöpftUc^en SBoI}!- 
löoftcn«^, bann jein l'ob bcr TlnMe^eit bcö CctooiucJ nnb be(fcn ^eruor- 
tagenber grömmigfcit, bic bcm 33ifc^of nnb .^opitel übcroil 511 ftnticn 
gefommen, unb enblic^ feine S3eteitn>ittiQfeit, aded, mad ber i^tc^e unb 
bcr (B(Qu6endteftautaHon nü|ti(^ fei, t^un Bc^cngte.') 

^on 43iiiijcl aiK% luoljiii fiel? rclauiiicv bcgoB, legte er in unter* 
[d)icblic^en Briefen beni $)iinitapiicl nnc^ frennbfri](r*tlii1)pn Söorten 
immer loieber bte i)^ot)uenbigfeü cinci^ gnten uorbilbüc^en ^onbei^^, 
fomie bei Ü^egenreforntation unb cincv^ t^atfräftigen ^ufammengel^ent^ 
unb «flehend mit bent ^if(^of an'^ ^ec^.') 

^ad ^omfopitel ontmortete am 22. ^egem&er 1596 ouf ben S3rtef 
bed £)ctotiiu$ toom 12. Oftober, baf^ c0 feine SOVol^nungen beachten merbe, - 

iain remitteret aliquantom illiid opu« nec alterius progrederetur, fore ut 
omneB vicioi prineipes ini*iirgeretit et religionis . eatholicfte propagationem 
irapedireiit « 

'} SN.*9[inl^. ^otn^erg. Corr. temp. haer. ezat. „Copia Litteranim ad 
summum Pontifieem per nuntium tranamiBnarain. sub dat. 7. Vuguft 1586. ItiitflP' 
^läftttt: «Sttbjeetiflftimi PraepCAitn» et Dec. etc." 

*) ftt,»flx^. Samberg. 1. c. Octaotud an» ^omtopttel Samberg BrazelU« 
13. Cfttbcr 1896 (audg. Crig.) „Qaantnin sui deaiderlum noble Bamberga 
digressum in««titaentibug ot Flandricnm iter inehoantibus reliquerint, III'«* 
Nob. et BR. DD. VV., locuples certe et abandans ex eo deBumi potent 
tefftimonium, quod viz dHus ab nostro ab üs recesBu diea effluxorit, qai nos 

non Tiderit lUrtum Kob. et RR. DD. VV. memoria exhflaratam 

»Restat lUi^B Kob. . . . utiice rogemnäi ut' promisBomm S. 6^' et nobis' fae- 
toram memores esse yelint, ea inquamt quae Eccm suae decorom augere 
Tidentur, conqnirant, conquiaita amplectantnr nec prius quam in ipso vitae 
exitu dimittant, ea quac ocontra £cc*« vestrae turpitudinem aliqnam in- 
dnctmt penitns rejiciant et amoveant amotaque sempitema sepeliant me- 
moria 

är.-"2lr(^. Bamberg. 1. c. Ccfat^ii!^ au ba^ S)ctnfapitei Samberg Bruxeilis 
12. (Jfebruac 1597 (auiSg. Ortg.). ^Äc^niii^ bem »ongeii ^ncf. 

Digitized by Google 



116 



ja infofetn fc|on (eac^et ^tibt, ald cd in^taHfc^eti aui^ M einigen feinet 
Untertl^onen eine ©lanBendteftautaHon borgenommen l^aSe/) n»0Yü6ev 
IDctatnn9 in einem ^tetBen \>om 21 . geStuot 1597 freubigeHnetfennung 

mit neuer ©rmuntcruug miSfpracf).^) 

^ic Sieftauration^öerfuctje beö 3)omfopiteli5 bti bcn eigenen Unter* 
tljancn tüoren freiließ no^ rcc^t minimal* (iö Beteiligten fid^ gmor 
SOhtgUebec bed ^af»ite[d an ber (S^egentefotmotion butc^ $i{ttationen 
Bei ben bifc^öflici^en Untect^anen, el tomebe in t»etfc|iebenen ^i^ungen 
bie SHeftanration bed ©tanbend Bei biefen (6efonber$ Belm 9}at ber 
Staöt 33amBerg) he)\Mod)tt\,^) aber mit bcr bei hm ii^cucu llmcv= 
tfinuen zögerte ba^ !5)omfapite[. Sieberl^olt nol^m ^hntl^orb, boiii bie 
Berufung t)ie(et feiner Untett^anen auf bie ,t^^Qm£apitelifc^en" im )^ege 

») Är.*§(rrfj. iöamberg. 1. c. !J5omfQ^)itcl Sambeig au OctaöiitS. 22. ©e^. 1596. 

HntrpüH auf beffeii JÖricf oom 12. Cttobev (So;?.)« » Ceterum quod C'lo 

nos pie admonet, iit promissi memores ea, quae Ecclesiae nostrae Uecorein 
augere yidentur, conquirero^ Econtxa ea, quae ipsms tnrpitudinem indncere 
poMunt, peritus rejicere ▼elimus (f^Ieti dnigf Mottet) Nam et apud eos, qui 
nofltrae subsunt iarisdictioiu, talem visitationem et religionis reformationein 
InstitiiimQs et indnbiam spem concepimus, fore nt anziliante divina elementia 
haeresU ex nostra ditione intra non longam temporia spatium fanditua ex- 
tennmari posait, prout hac de re Sanctiseiimim Dominuni nostrum suminum 
pontifieem, tat filios obedientes deeet, non ita pridem per litteras certiorem 
feeimug,' plane confidentes sanetitati suae* praedictam a nobis institutaoi 
reformationein et desiderium propagandae Catholicae religionis gratum futurum. 
Quod nostrum Studium et propositum CeU V^e, eni paratiMsiina noetra offerimns, 
Itiace literia etitun aignificandum duximus . . . « 

*) ^.«SCrt^. 9amb. 1. c OctaDtit» an M 'S>omtap. Bruxellis 21. $ebr. 1597 

(au§g. Orig.). „ deprehendimus ex iisdem (sc. litteris eapituli toxtt 

22. 2)e|.) ipaiuB in vinea Dfii sen fideles et diligentea Euangelicoa nunistroH * 
operari eiusqae decorem aagmentum et exaltationem modis omnibus seu finem 
ultimum medüs eidem conformibus adiventis et adhibitis conquirere zizanins, 
quae latenter in ea ipsa agricolorum incnria 8uci>roverant, esstirpando et 
funditus evellendo, quo medio nec aptius nee conventius aliud quidpiain ex- 
cogitari attt adinveniri posf»e videmus, nec enim ulluui penes iios romanot 
dubium, quin inductus vcrae et avitae fidei sol faciie nebulosas pravae 
baereseos nubes depnlsurus'sit et sie tandem vcterem avitae religionis nereni- 
tatem puritateiaque atltptura ait Ecc* vestra, quod cum hrevi in loci» lllrlbns 
et KR. DD. VV. »ubiecti^ iidejn »uis accomodando litteris forc »peremus, non 
est quod Optimum earum aelum bonum pium »anctumque desiderium adhortatio- 
niboB augere canemur, cum satis ardens et flagrans Ulud demonstrat iaeta 
et data buic piae rei initia 

•) Är.'2lv(^, ^aiiibevg. 5}aSc. SBa^l, ©eftätigung jc. SluSjug etlicher »ome^mer 
^ad^en k. i3it}ungen t)oni 5., iX, 13. ^uli unb 16. SCuguft 1596. 



Digitized by Google 



117 



!£)oiti!a|}iteI gaÖ oudioeid^enbe ^LntUMirten: ed tooKe mit bet ff e ftauroHoit 
no(^ toarten, ober bie iBeratung bet Bifd^bflic^en (STma^nungen l^aDe 
^egcti ^Ibtpefenfjeit einiger ^ilapitclsjfierren t)citac]t loerbcn müffeu ober 
man fönne nncf) ^Ibfc^nffung bei l)i^eTigen ^eomten unb Liener tüd^Uge 
nic^t toieber üefommen.^) 

^te fe^r bo^ Domfopitel auf feine Untert^anen beboc^t \mx, 
geigte augenfc^etnUc^ ber gaE »ödeL ü^iefer, Staftner bed a:o)»üetö, 
n>Qr t>on Sßettl^axb mieberl^oft t)orge[abett unb aufgeforbert tooi^en, 
fot^olifd) 5u nterben ober au^unmnbetn. *S>a^ ^omfopitel, beffen öilfe 
ci fiiciito, c\ab \[]m beii !')ifit, bcni 33i)ct)of bei einer cttua erneuerten 
ÜNOvlabinu] iac\m, er fei bomfapitelifd^er nnb nic^t fürftbifd^öflicfier 
Unlertijan, nnb fic§ njegen ferneren ^efdjeibs? luieber nn bo^ Äopitel 
5U tiienben, füllte il^m luiebev 53efc^tucrlic^eö auferlegt ioerben.*) 

j&ad ^er^olten unb ^aiiptfäc^ltc^ bie ertoä^nten ^ebetifeit be§ 
^omtapxtdB muibeti bolb aud^ augerl^Ib bed Sidtuml BeCattnt, SBte 
m S'Jeit^inb, fo gelnni^ten ^ugleic^ auc^ an ha% ^mtnapittl bttngettbe 
tl'uüjnungcu einer 9ieif}e uüu ;Ln(d)5jcu, bav jicjlaurüuouv-iüerf be- 
treiben unb barinnen nidit nnc^jul offen.-'') 

^er apoftolifc^c ulinntin« in ^Jirag ermal)nte, ot)nc i^etoaltinaßregeln 
an^brüdiic^ 'öa^ Sort ^u reben, einbringlic^/ ben ^ifc^of in feinem 
d^fer unb ^mt nic^t 5U l^tnbent, fonbem in jebec ^33eife nad^ ben 
a))oftoüf(^en (Stmo^nungen gu untetftfilen.^) 



*} S^v,'%xtfy* Bamberg. I. e. ©i^ungen Mm 20. Xuguft, 26. @e)»lciitber, 
12. 92obnn^ 1596. 

*) tr.-«n^. ieambcrg. 1. c. St^utig Dom 12. Stotoember 1596. 

*) Stt.*Wt^. Sftttibcrfl. 1. c. @i(}iiitg ma 6. ttuguil 1596. 

*) ttv^fLxd^, Sdtmin^ 1. e. Siffang }»m 18. ICugnfl 1596. 

>) ete^ 2. «bfd^ttilt 

tr.'Wrd^. 9kmbcrg. Corr. temp. baer. ex»t. iRuntiud an bal !^oinf(Mitt(L 
Praj^ae 16, ©cptcmbcr 1596 ((5o|>.). „. . . . Sive cultiit« «livini augmentum «ive 
Kccle8ifl}«ticae diseiplma« restaorationem haoresumque in istis partibus ex- 
»tirpationem specteinuifi, nullus certe ent, qtii majori eooi jnstiiiae tum 
caritatiH vinculo teneatur, ut capiti praesuli pa»«tonque mo menibra fratres 
ovos ima animornm foni-i>ntione eonveniant, ne tunicam Chnüti inconsutilein 
laceiare qno lnmmoilü viileanttir Capiendae 8iiiit caritatif« ipne vulpes, quae 
vineam Duinini Sabbaoth (It iii* liunrur, saepo aniniuium in unuin coinpaota 
areendae turri Euangelica, iindt? pio>j)f'( tiis (latur, piaecavenda»'. Novit quidem 
Epincopui* alter pator familias hflpr*»ti( um furem venturum, vigilat utique ne 
sinat porfodi (?) doimun (luinini, at i^i domestici data opera foren aperiant, 
pihil proficere potest. Agitur de ^de, de Christo, de fide Christi, de propria 



Digitized by Google 



118 



$avft G^fcntendO tici^tete fur^ nad^einanber jioet Mt^ttnbt unb 
tctlioetfe Defc^ulbigenbe, bottt)urfdt»oIIe 4S(§tei6en an ba9 i^mtopM. 
3n bem ehten bom 27. :3u(i battetten^), am 27. &ptmhtt 1596 an 

bic Slbrcffc ödangten rühmte er gtoar bom ^omfö^jitet, eS f)nbc „in jiiiu^ft 
befc^e^ener S3elc^irfuiig bcrC^^ur: luib Jürfteii" bem SBifc^of ^uten 5^oi- 
ftniib ijeleiftet unb bic ?Re!itvon^reformation )oMmt i]ebrac§t, bofe „lüicber 
bctjeniöcn, fo bei* luibcriücrtiiicn religiou jeinbt unb salutare hoc opus 
)uoiiit gn^r iebod^ 511 ein ^^eil gern toevl^tnbett ^UHn, bU }ue ber 
cat§oIifc|en reßgion bereut unb ex tenebris haeresum ad lumcn 
catholicae veritatis oeBrad^t unb alfo ex faucibus satsanae etlebtQt 
loorben/^ wnb ermal^nte „ad propagandam fidem catholicam, prac- 
sertim cum causa nostra iusia et causa Dei sit" uiib „511 bei^omniii 
biefc^ ^eformalioui^tutifv" ; in bem niiberen nom 24. 9(n(^ii[t bntiertcn, 
nm 4. Df tober 1596 iii Bamberg eingetroffenen niad^te (ilenteni^ bem 
^Donifopitel gerabe^u ben ^>oriüurf, bafe e8 bem S3ifc^of fotoiel wie leine 
S^uridbiftion bei ben bomfol^ttelifi^en Untertanen unb QHnn»tr!ung auf 
fie t^erftatte, Vertriebene in fein Qkbxtt aufnehme unb fo bal 99eftau« 
rationStoerf l^inbere. 

1)ai< Domfapitcl beriet, }uaö lueiien bei^ »»luibenuertticjen ,'vnf)aUd'* 
ber beiben päpftlicfjen ©cfireiben, iuold]f offenbar ,,bnvrf) et[ic()c ?Romaiuften, 
fo ^in unb unebev (d)reiben", ucvanlaßt loorben jeien/) 5unäc^ft beim 
^ifd^of ongebroc^t tuerben foü. Wlan einigle fid§ bo^in, in Sejug auf 
ba9 erfte berfelben bem ^tfc^of norguftetten, bie l^itularen l^fttten i^m 
Mnit aHetn in angeregter befc^icf^ung aEen megUc^en Be^ftanb unb 
debitam assistentiam geleiftet unb uff ber !3lbgeorbneten anfinen unb 
oljuc 3. C^3. üüiiüijjeu üiit ^ueii nid^t tractiru unb für fic^ eimuiUigcn 

et de multarom animarum salate, quo» ealvator noster redeaiit.* ^Iif|(i<^ 
fprii^t ber WuntiuS brn 2)ontrapttuIaren fein Oettroueti au9, bog fie ,religioni faveant, 
£pi8copum Omnibus officiis H A\u\iM suis juv« tit, .^ublevent non autem im- 
pediant, monitionibns apostolifi.s arcurate satixfaciant*. 

') d^cit^arb ffat offenbar aud) bem ^^apft bie ^cbetifeit bed !£)omfaptteld (jegcn 
feine gegcitrcformatovifrfjeit ?D?fl§ri\3cIn funbgegcben. öin fauber gefd^riebeneS, in Iateinif(^et 
(Spractje üafaötc?^ Sc^riftftüct; beutelt: „Annotatio causariim, quae inovent R<»vp- 
reiidoH ae Nohil<'s «loniinos meos Capitiilaros, ut conseant provido et petit'- 
teutiin prosfqucndaiii liliaionis rfforiiiMtidiiem nee protinus oiiciondos civos 
et 8ubdito.<, qui eathulieaui religioneni nomlum ainplcxati sunt" ^^T.*^r(^. 
^ambevg ^a^sc: Corr. tomp. haer. ext<t.) lä|t barauf f(i(|Ue0eu. 

*) ©ietic '-^MMlaiio II. 

') Är.=X\vaK ^\itiibin\]. i)^a\)i, ipefiätißiiucj sc. ?(u^^irg etlid^ci üonicl)mer 
2aii}cu jc. sii^uiig uoni 30. Diouember 1596. — 2)cr ^eibac^t leufte ftt^ befonbeiS 
Dr. 9Rotf(^cti]^ac^. 



Digitized by Google 



119 



h)ollcH, jonbcrn jcbci^cit communicato consilio ge^onbclt auc^ fetnetl^tit 
\omfL atö ^ut^oi:", hätten ferner bie )6ürger in ber %iahi SkmBerg mib 
auf bem 2anh, befonberd ben ffiat felbft „}U ber cotl^üf^en 9leligion 
be^anbetn unb treulic|en ob^ortiren l^elffen", auc^ bie Untertl^anen auf 

bem Canbe immer tuieber ermo^nt, „boö fie fic^ ber ^Weformation unber* 
jjcbeu", Kütten nichts unterlaffcn, bie Sod^e ju jöiisern unb bemmulj 
fcitievd'i Ur[ad)c gegeben, „baö l'ie einest luiberroertigen I^eUeu mit fucgcii 
befc^ulbigt tt>ei;ben fönnen." 

Um bie in ber ^tnetten ^ftlii^en ftunbgobe gemachte „angJigUc^ 
Oefc^ulbtQung" §it entfrftften, fottte ber Sifd|of toteberl^olt baran erinnert 

iDcrben, bnfe bai^ I)omfapite( fic^ beni 'Dkftaurationölüerf nic^l njiberfe^e 
unb baöfcIDe „retnrbirc", jouöcrn nur giöjVre 'l^urfif^t angeiucubet loifjeu 
hjofle, tocH bad ^tift in „gar großen unb DiJtieltigen liefdjtupnnif^cu 
{tedet'S unb mW man e$ nic^t für gut ^altc, „bai man ^mi uorfte^enbeu 
fo gefc^)9inbten leufften unb gefd^toirigen Qiatttn bad feuer on afien mctten 
anjflnbten unb gu em))5rttng urfac^en geben fod." ®a9 Kapitel ivotfe 
erft fe^en, niesen Fortgang bad S^eftourattondiDerf bed 93ifc^of$ nel^me, 
nnb bann auc^ bei bcn <Scinigcn eine ©laubenörcformotion anftcUen, 
„bn^ ber I)üc^)"ten Dbcrfcit iuillcu unb begern ein genuei-^en befc^eljcu 
inö(^e"; nucf) in anbern Si^tüincrn }d e? fn nentncfit luüiDciv, baft ber 
iöijdjoj mit bem ^^cftauratiüuöluerf öeu <?injnng geniad)t ^abe, unb bann 
ba^ !£)om{a|>iteI nachgefolgt fei. (Snblic^ [ottte ber ^ifc^of, ben bie 
^o|>itu(aren „in ber foc^ gu confuHren" nic^t unterCoffen loottten, um 
Ifinftig „mit bergleic^en anzüglichen tjerunglimpfungen fo tiieHeic^t burc^ 
etiid^er gaiftlic^en an^ier falsa narrata reprafticirt njorben", üerfc^ont 
ju bleiben, gebeten locrben, auc^ beim ^apft für ba0 3)omfa|)itel ein* 
jutreten.M 

!S)a0 Domfapitei felbft fuc^te ftc^ bei (Ziemend burch ben ^intueid 
auf feine btd^ertge SeUna^nie an ber Gegenreformation S^eit^rbd unb 
burd^ bad ^erftnred^en, e9 an weiterer 16ethi(fe nic^t fehlen ^u laffen, 
be« fc^ttJercn ^omjurfg jn entlebigen, üerfc^tuieg aber auc^ nic^t, bafe 
^üi)ici)t für geraten l/ultc.-j 

*) At.>Xr((. 8am(er9. Com temp. haer. exst. lyln^truetio »cig ton nnti 
(S^r». SDomcoiTitcId »rgen Ui ^. <S. att)tt(rtngeit ivrgeit htt 2 f^^L ^(^l. f^ibai, 
fo beit 27. ^iptSn, unb 4.* Octofrer cinfpmmctu'' — 2)o8 iiDctte 4)8)»jlli(^ Sd^Tct^n 
»UTb< im f[ri|to nt<^t oorgcfunbcn. 

*) flr^fCtd^. Sambctfl. I. c. „RenpooBio Capituli Banib. ad sununatn 
Pontificem iwgcn ber Bciben pfifrfUi^cn ^retbm''. ^toicrg Oftobcv 1596. 
lUud pane aane^e aißnnare possomuB, nobi^ )uic incttl^ation« 



Digitized by Google 



120 



33i§]^er Bc^arrte bic SRajorität hti^ ^)oinfapttcl§ in i^rcr ^tolcmnj 
gegen bie eigenen Untert^anen. (Snbc 1596 machte ftc^ in biefet d^id^tung 
eine fc^ivad^e gegenxeformatorifc|e (S^eftnnung Mm ^omfo)}iteI geüenb. 
Um 30. Ü'^obemSer toutbe 6efc^ioffen, bte ©Toubendteftaurotton bei ben 

Untertl^Qnen iii ^lafjcljtnu unb in bcii „3!}iuiUticu'^ 33am6erg biird) 
Uün ©d^ouinBerg unb 'Bmxl). tjon öiied^ üorne^mcn laffeii. T)ic 
Sluöfii^rimg biefet $>efrf)Iuffc§ würbe teine^tüeg^ Befc^leunigt. @r|t am 
9. 23lai 1597 loor ioieber baüon bic 9?ebe, baß bie SReftauration unter 
ben „Wlmtttttn** im (Skinge fei, unb ecft im ^e^enibei; 1597 geigte ßc^, 
bag bie in ©taffelßein t^erfud^te ©egentefovmotion koegen bed Unge^orfamd 
ber Untertl^dnen ftud^tlod njor.*) 3)iefe entmutigenbe (Srfn^rung, ba^u 
erneute vStnitigfcii mit hm Doinbcc^ant unb ,3^^M"tiö^^'i^^^^ ^^^^^ 
Domfopitel deiüocien ^tf^of 9ieit^nrb, fic^ au «Ipcr^oö ^il^elm V. 511 
lücnbcn, bei* beun aud) im Quni 1597 feinen ^at Dr. Sß. Eönig, 
3)oinf)crrn grciftng unb ^ec^ant 6ei St. ajkrtin in Öanb^fjut, 
mit ^nfttuftion nac^ Bamberg reifen lieg* ^önig tam Witt Siuli 
bor^in.*) 

Söiffietni burc^ i^n 5^i)cf)of ^ieitl^orb enivjeljlen, bic $if(^ofi^= 
luei^e 5U empfangen, ^^fuiten berufen, bie ^ö^eren ^tifteömter mit 



tieri iujuriaiii (juod liuert*tieOi?i ab Kpistojm luistio t xpulsos recipitmiuH. Imo 
eonstnt, nort tum in nuperrimn actione, qua vicini alii^uot principe^ vt uobilita» 
Francica miät^iH legati:^ rcformutionem religioni« refcardare conabantor, tum 
in* «Iii« gn,vi<nibu8 rebae t»einper nofttnim feci»8e offidnm et Episcopo fideliter 
ttetetiMe. Qnare erecHmns haue falsam criminationem Stis V«e Nnntio ab 
homine inal^volo et vano eo fine et intentione sabiectam, ut controversiAm 
inter Epit^copum nostrum et nos de iurisdictione distinctaram ditiomim 
moveret." Xo» 3)omtapiteI betom bann bie SVpttüenbigteit ber Sorfid^t beim 9{efiftit« 
tation0lD^ unb f&^rt fort: «Nam tantam abeet, ut Uli (ec. epiraopo) simu» 
impedlmento, nt etiam multi noBtrum in peranadendo, eonvertendo et addu- 
cendo ad gremium* Catholicae Eeclenae seductos et haeretids erroribus 
implicatoe c-iv« s et subditos huiu8 Dioecoi^is Bamb. singulare suum Studium 
et opevam imlcfessam non infeliciter adhibuerint, de quo et Reveren(li.ssimu^« 
no^ter et omni» clerut» no^trae Diö<^e8iB iuculenter testari possunt. Idem 
factori sumu« in posterum tanto maiori cum studio et eonatu, qnanto maximo 
poBsnoiiis 

^) llT.«9nl^. 3Baniber{|. Iföa^t, ^jUitigung tc. VuSgug etßil^ »ontel^uier 
®t4m 3c. (Si^uiigen bc« 2)onit(M}ttett twm 30. fRo». 1696, 9. Wlai mib 11. Se}. 1&97. 

*) Är.-2lrd>. ^Bamberg. Corr. temp. haer. exst. ftrebengbrief bf« ^crjog« 
mi\f)<\m fär Dr. «(iltbafar ftSnig. SKibK^n 6. ^imi 1697 {am^. Crt^.) ^ic $(u^cu* 
tfite trä^t ben ^rnncit: «pr. 15. ^uli 1597", 



Digitized by Google 



121 



'• f.- 



StaifyAxUn 5U 5efe|en mh bet ^^efornrntton bed ^(entd SlufmetffamfeU 
^u^utoenben.^) 

lüol^lbercd^netcr ^^Ibfic^t be^cucjte ^MUjclm in einem Don Dr. ^önifl 
übetgebenen ^c^reiBen bem !£)omfQVitel feine gveube, bag bie Sut^etifc^eit 
}uiit ^eil auSgereutet feien, tro|bem bie ^voteftantifc^en dürften unb 
St&nbe bogegeti <2^nfptuc| erleben I^Stten, unb ermahnte bie ftofiitularen, 

bem ^tfd^of bei^ufte^cu, feine ^e^et begünftigen, feinen Ümgoug mit 

iljiii'u 511 fiflcgen, bcnu „mx mit 33ccf) umbge^e, bcr beftecfe fic^ le^r." 

(^ne ^nttuort barauf tourbe t>om Domfapitel nic^t fogleic^ gegeben, 
toeil eS in ber ^i^nng \>om 18. ^nii nid^t toolI^äl^Kg tiecfammelt toat, 
tovl^l übet nmrbe gerügt, bog ber iBifc^of ofjne S^sie^ung be^ ^om« 
fa))iteld ben ©cfanbten 353ilf)clm^ gehört [jabc. (3uramcnt).*) 

^uf bie fpäter an ^il^elm gefonbte '^UittDort bed üDomfaptteU unb 
ben Sexid^t bed f^at^ Dr. StM% ertoiberte ber ^er^og am 10. ®e))tember 
1597, tote grojje ^ube e9 il^m berette, ba^ bad ^omfapitel „erpiettig" 
fei, „bod angefangene S^eügtontoerE^ neben ^eren unb $if(^ot»en noc^ 

ferner^ bal)in 5U befürberii", baß bic „f}öc^ftc übrii]fljcit (bic ^Bäbftf. 
.^e^I. unb Äat). Wax). ,viucritefjn)" bamit §uf rieben jeiu njürbc. (^r 
töiffe, boB auc^ ber '^(lüniiriitigc feinen (Segen geben tücrbe, „bamit bife$ 
toerf^ 5U guetljem geii)inb(ct)tem enbe ba^ ift gebcilit^em anfiirmen bcr 
matten allein jeeligmac^enben (i^at^otifc^en ^ieligton unselig k)iUer ^rmen 
Srrtg unb Derfuerten feelen beC^erung unb ett>igem l^il fambt eueren 
(sc. bed !3)omfopiteId) felbs immermerenben 9t$um unb nerbienten Ijinilifc^en 
lo^n i]cicii^e." Xic „mibertDertigcn" mürben, menn fie „bic tapfere 
linnbtbafftigfeit unb eiffer in btfer güiuuülgejcliigcn unb rec^tmcffigcn 
fachen jcl^en" geiuift uon i^rem ^or^abcn abjte^eu. (£r erbiete ficö, 
U)enn nbtig, ^ux ^ülfe.*) 

Igmmer mieber troten ©c^wanfungen beS Domfapitet^ ^u 2:ag. 
(Jinmal cntfprac^ cc^ bem iiJiUeu bcö iBi)c^ü|\\ luenn ei? in ben „:)Jauiictcn" 
über 511 Staffeljtein unb l'Brini^ftabt^l gcgenrcfovnmtorifc^e ^c^ritte tljat 
obec am 14. ^bruar 1596 allen Untert^anen be^ i^tift^ bie „^eilfame 



^) eticüc, 891. 

*) $(r.«ST^. ^Bamberg. Ba^t, ^flätigung it, ^h&^uq ctti(^et oontc^mev @A(^cn k. 
et^ung be« 3)onita)»ttelS vom 18. Qnit 1597. 

') S^.«Stt(l^. 9antB<rg. Corr. temp. haer. exnt. ^crjeg $LU(^cIm l»on SBa^cnt 
an ha§ Somtapttel. SRünc^eti 10. Geptemiet 1597 (auSg. Crijv) pr. 30 oj. 

*) Six.'^xü). idamhtx^. SRefonttfition l^örin^fta^t, 



Digitized by Google 



^cli9iüiii5ie{Lnniaiion" bcd 33ifc^of^ onprice;') ein nnber SWal trat eis 
bcm ^tf(^o| bei ber geiingftcn 5Serle^unö bcd 3urnincntii fc^arf cntijcflcn 
unb untetUeg ba^ SReftaurationdtoet!, fo bog bet i6if{|of fi<| genötigt 
fo|, 3. am 16. 9()>nl 1598 in einem ^d^rei^cn an M l&omfo)nte( 
51t Bebauem, bog „^mt unb S^oigte^ tBüc^enboc^ noc^ nit tiifttirt unb 
teformirt" fei.*) 

Die ©pannung jtoifc^en ©ifc^of unb Domfo^jitcl lüurbc, mie fc^on 
öftere, lieber jo grog, bag 9^eit^arb feine ^efigttation befc^iog. ^ap)t 
(Ziemend beioog t^n, ^ bleiben (2. mai 1598).») 

@eine innetfte Oeftnnung unb Uebetgeugunt^ offenbatte bie SRofontSt 

bc« I)omfQpiteU boburt^, bafe fie nnc^ bcni Xobc 9icit^arb^ bcffcu Ijcjtigcu 
(Gegner ^o^^amx $^i(ipp ton (^ebfattel gum ^tfc^of roä^lte. 



*) ftr.»Vn|. 8aiiiBcr$. 9{eUgicndfac^cii im ^o(^fttft Qambcvg 15i39— 1719. 
^adc. 18. Soiti))To6fk Wrci^t IBflTtbuvg, IS^ombc^ant 3. ^t|. ooti MfoUffl unb 
fto^hl gcmehifam an aVe ttntftt^ncn bf< GHftI Samberg 14. ^(ruar 1598 {(Spt,). 

') ftr.'SIrc^. Samberg. 91eligicn im 9(mt ^üc^enbac^. 9{eit^arb an Solf 
Xlbv. von 9Bfir|^1»urg, 3)om^ro&fl unb @ottfrieb t>om @tain, ^otn^m )U Samberg, 
ffifii^urs imb SngSbtm) 16. IC^ril 1698 ((Sep.). 

') Är.^Stvd^. Bamberg. Bieve Cleinentib papae, quo fpiscopuui N. a propo- 
sito reBignandi debortatur. 2. iDlai 1598. (£)rig.)- »• . . . Et quia de eeclesiae 
priiiiariae gaberaatione, de fidei catholicae causa et de honore Dei ac ealnte 
animamm agitur et eiusmodi res est, (|uaiii multa qnoque eonsequi posuunt, 
quae tua pnidentia non ignorat, propterea non solnm fraternitat^ tuam 
etiam atque etiam hortamur, sed pro nostro pastorali officio et sollidtadine 
tibi plane praedpimus, ne eeelesiam istam nllo modo ditnittas neve custodiam 
istam deseras, id qua poaitus es» ut gregem fidei tnae ereditam pasoas, regas 
et defendas in omni patientia . . . 



Digitized by Google 



123 



llvt:uuölid}c Beilagen. 



Copia qtiaedam S"'* Dmni Nostri et sacrae Germaniae Con* 
gregationis nomine exhibenda 111™^ et R»'*> Dno Neitardo Electo 
Bambergensi ad meliorem ecclesiae suae administrationem. 

Quae Sit S*"* D. nostri erga R™«» Bmbg. Electum voluntas, 

quäle de ipsius virtutibus et pietate judicium, res ipsa docct facile, 
quandoquidem desideriis suis tarn circa confirmationem quam circa 
Herbipolensem Praeposituram et petitiones alias sit benigne 
satisfactum ; et voluisset id quidem S. S^* üeri citius posse, sed 
in re, quae haud leves habebat difficultates, satis praedare actum 
videtur, quod S*' autoritate Ferdinando, Bavariae Dud, qui 
sibi Coadjutoriae ratione Praeposituram deberi praetendebat, de 
jure seu sponte cedere sit persuasum. Id S* S** eorum praecipue 
tesumonio. qui eiusdem Bambergensis pictaiim. pruikiitiam et 
alias virtutes sibi ipsi bene notas et variis ar^umentis pcrspcctas 
praedicabant,motuslibenter insesuscepit, Principemque supradictum 
et Parentem Serenissimum in suam adduxit sententiam. Si igitur pro 
eiusmodi haud yulgaribus benefidis sperabit S*- S"* vidssim 
Bambergensis ad ea, quae episcopalis offidi sunt, quaeque maxime 
ab ipsius religione optimisque administrationis initiis exspectantur, 
alacriorem magisque sollicitum redditum iri , de jure opiimo 
speratum vidcbitur. Ea porro fiducia munerisciue sui Pastoialis 
autoritate atque adeo salutis animarum divinique cultus zelo 
ducta S* S**« nonnulla eidem R"'" Bamb. Episcopo ex particulari 
ecclesiae iilius notitia a piis iideque dignis viris relata suggererc 
medendique, corrigendi, instaurandi, reformandi curam ipsi com- 
mendare ad omnipotentis Dei gloriam decrevit> 

Primum igitur habet R"* Baniberp^onsis vicinum R"" Hcrbi- 
polensis Episcopi cxcmplum alias(}uc rationes et argumenta tir- 
missima, unde intelligat, quam utilis sit ad omnes haereses exstir- 
pandas, ad abusus omnes toliendos, ad fidei unitatem divinique 
cultus puritatem stabiliendam praesens et diligens ipsius Episcopi 
visitatio. Nec videntur ulla sibi graviora obfutura impedimenta, 
quam ipsi Herbipolensi obstiterint. Est eadem enim provincii^ 



Digitized by Google 



124 



ciusdcm ingcnii populus, vicini sive boni sive mali iidem, proprii 
animi virtutes non minores et aetas ipsa forte validier, ita ut scse 
pari gloria in hoc mundo parisque mcriti magnitudine in coelo 
condeoorare in sua unius sit potestate. 

Doleret maxime S* S*", si quibus ipse vinculis in electione, 
quem morcm in (icinianict iiuigiiu cum aniniaium pcriculo ab 
aliquo tempore invaluisse doU ntcr cognovit, irretiri sc a Capitulo 
passus esset, et si quid accidisset eiusmodi, monet, ut conscientiam 
suam diligenter examinet in iisque, ubi sibi ipse consulere nequeat, 
ad sanctae sedis apostolicae auxilia iidenter confugiat 

Nihil vero magis necessarium quam praestantioria ipsa 
Ecclesiae membra, Canonioos nempe, in meliorem regulam formari 
et emendari. Intcr ipsos enim non paucos Concubinarios, nonnul- 
los. qui catholica pracccpta in ciborum discrimine, in sacris 
urdinibus, in horarum lectiune, in sacramentorum usu, in vestium 
dcccntia nogliguat atque utinam non aliquos tarnen plane haereticos 
esse intelligatur, paucissimos vero, qui haereticos famulos et publice 
contra catholicam religionem oblaterantes non alant, — quae tur- 
pitudines, (juae scandala, quae probra, si penitus non abolcantur, 
vix aliquem magnum fructum in reliquis sperare licebit. Usurpare 
dicuntur iidem catli t iralis eccltMac canonici, quae ad sc nullo 
modo pertinent, jui isdictiunem adversus colU^nata'^ rcclesias lies, 
S. Stephan!, S. Gangolphi et S. Jakobi, indeque lieri, ut episcopus 
jus suum in illos canonicos cxercere minus valeat ipsique propterea 
immodcrata licentia ac omnium cupiditatum suarum Übertäte fru- 
antur. Parochias praeterea omnes pinquiores constat eosdem majoris 
ecclesiae Canonicos sibi vindicare, indoctosque viros, viles, ineptos, 
scandalosos atque utinam non aliquando luicrt ticos Ulis praelicere, 
duiiKjue omnia emolumciita ad sc trahunt. vicarios eiusmodi in 
inopia in omnisquc turpitudinis et abhominationis impunitate re- 
linqui. Recenseri in genere hoc excmpla multa possent, sed in- 
spiciat Episcopus unam parochiam Walsdorf, ad quam fertur ab 
ipsomet Decano iam defuncto (neque enim viventis iam notare 
animus est) manifestus quispiam haereticus promotus: an vero 
hoc tolerabile? 

\'indicet ijritur Episcopus integrani suam jurisdiciioncm, ])aro- 
chias cuiL'l tmines catholicis sacerdotibus conleni populumque 
coerceat, nc vicinorum hareticorum conciones audiat, Canonicis 
isyis, s; qi^id iipmim^atuf in )io^, pompensctur alia ratiope^ ifi 



Digitized by Google 



125 



qua Sua S** gratiam suam, si honesta petantur. non denegablt. 
Inter veteres Consiliarios istius Kcclesiae fama est, plcrosquc hae- 
reticos esse, et quidcm ;illirinant muUi sine alicuius sedilionis 
periculo non po^sc i-us, qui nobiles sunt, statini omnes amoveri, 
cum Doctoribus diversam esse raiionem. Hortatur igitur S" S""« 
bos ut repente alios vero, ut quam primum possit» dimittat, quod 
jam jpsum R"»u>n Bambergensem magna sua cum laude incepisse, 
S^' libenter intellcxit. Nulla enim ratione convenit, Ecclesia- 
sticum principem eorum uti ministerio. qui Ecclesiäm cupiunt 
perditam : quae enim potest iis adhiberi fides, qui omnipotenti 
Deo iniideles existunt? 

Ut vero saccrdotum penuria, qui ad animarum curam imit- 
tantur, minus laboretur, Seminarium ab Episcopo Ernesto praede- 
cessore suo institutum conservct« augeat, triumque monastcrionim 
Neuchircba, Schlisselaw et S. Theodori proventus eidem assignatos 
non patiatur in alios usus oonverti. Eidemque seminario, cum 
hactenus de idoneis Kectoriljus et pracceptoribus provideri aejjre 
potuerit et a quil)usdam ipsorum scandala emanaverint deploranda 
ipsique juventuti perniciosa, cogitet Rinun ßamb., an magis expe- 
diret causam illam patribus societatis Jesu, qui in ea sunt excr- 
citatissimi, CoUegio ibidem fundato, demandare ad illudque con- 
silium alieniores quorundam Capitularium animos sua praedisponere 
prudentia autoritate. 

In beneficiorum collatione monet S""* D**"* noster. ut debita 
adhibeatur diligentia et justitia. serveturque ApostoUcar sedi jus 
suum juxta Germanica concoi data inte^^rum et immutal)ile, praccipue 
in praeposituris tarn cathcdralis quam trium in civitate Üam- 
bergensi Collegiatarumque, quae supra sunt nominatae, ac quarta, 
quae est in Forchemio, In reliquis beneficiis studeat Episcopus 
sacrorum canonum praescripta servare, ne pueri, ne saeculares, 
ne hacretici promoveantur, neve symoniaca labe alii inter se bene- 
ficia commutent, divendant, rcsignent : quae vitia uimam sint in 
Bamb. Kpiscopatu aut nulla aut paucissima. Kcclesiasticorum 
privilegia sacrorumque locorum immunitates provideat R"^"« Bam- 
bergensis. ne violentur; rumor enim est, haereticos ministros 
nimis duriter adversus Ciericos et injuste saepe agere. Inter 
sacras virgines, si quid exoriatur turbae, adhibitos aüquando ad 
eas sedandas saeculares; iisdem Virginibus procuratores subinde 
aliosque ministros haereticos datos ; in ecclesüs et cometeriis 



Digitized by Go 



126 



haereticos etiam promiscue sepultura donatos. Matrimonia inter 
catholicos ab haereticis concionatoribus frequenter copulata, quae 

(jmnia nostrae catliolicae roli^nonis sunt maxime contraria, quaequc 
gencrant scandalum idcoque tolerari sine crimine nequeunt. 

In civitatibus et oppidis, quae sunt Episcopatui Bambergens! 
subiecta, haud decet politica vcl civica munera haereticis permitti. 
Hoc dicittir Ernestus ipsius R""' praedecessor graviter prohibuisse, 

ex quo sanc maf^na i\rum momenla pcndenl, ideoquc cura illa 
omnino ncglegenda non est. 

Haec omnia, ut praecaveri et corrigi in posterum facüius 
queant, utque omnes tarn ecctesiastici quam saeculares sese sua- 

vissimo veritatis honestatisque jugo voluntario quodam obsequio 
submittanl, hortatur S'""* D""* Xoster, ut imprimis visitationem 
diligentcm R"™»» Hamb, instituat, deinde et Diocccsanam synodum 
tarn longo intervallo omissam celebrct in eaque singulis ordinibus 
de communi consilio leges praescribat, a quibus nefas sit in 
posterum desciscere. 

Habet Ecclesia Hamb, in tinibu^ Itabai" V^ülacum oppidum 
cum ditione ampia» ubi etiam Principum negligentia et temporis 
calamitate haereses plurimum invaluere templumque ipsum paro- 
chiaie ab haereticis usurpatur. Dominium ülud et catholicae 
religionis in eo instaurationem cupit S** R™^ Bambergensi esse 
magnae curae, quum baud dubium sit, quin, si debita adhibeatur 
diligentia, possint plcraque ad pristinum statum reduci. Curatura 
est S* S*' quolus oportuerit, ut vicini principos omnes sive eccle- 
siastici sive saeculares pia ciusmodi consilia sua juvcnt autori- 
tate mandavitque jam Aquilejensi Patriarchae sive eius coadjutori, 
qui loci Ordinarius est, ut illum una cum reliqua Dioecesi sua 
quam primum visitet. Opus vero inprimis est vere Catholico et 
cordato Praefecto, qualem quidem illum esse audimus, qui nunc 
praeest, et ipsc admonendus est, ut collapsam quantum potest 
restituat reb'^rjonem et advenicnti Aquilejensi Coadjutori opera, 
consilio et autorilate sua adsit, ut conjunctis viribus et paro- 
chialis ecclesia recuperetur et alia opportuna remedia invales- 
centibus haeresibus adhibeantur. Ex his vero, quae vicina et 
ante oculos propemodum sunt, factura est Judicium, quales 
in longinquioribus etiam partibus ab ipsius Episcopi virtute vigi- 
lantia fructus sint perspiciendi. 



Digitized by Google 



, 112^ 

Utque omnia majori cum autoritate apud suos et securitale 

apud exteros agerc et perficere queat, admonet S*^ S"*' pa- 
terne, ut Landspergicum cathulicum foedus, nuper a Suo Prae- 
decessore desertum, ipsc renovct eoquc vuiculo sibi praeter alios 
Serenissimum Bavariae ducem et R«»"'" Kp"^ Herbipolensem magis 
magisque conciliet ac devinciat, quod sibi honoriiicum valde, et 
ad pietatis veraeque religionis famam conducibile futurum videtur, 
cum praecipue adversarios in Germania noyit quotidie pactio- 
nibus se ipsos in catholicomm odium armare et conglutinare 
inteiligamus. 

Universa haec ox vera caritate, christianoque et pastorali 
studio profecta, si R"'"» U^^ sibi observanda et perficienda consti- 
tuerit, ac saepe deinde de rebus a se gestis et de oborientibus 
impedimentis perscripserit, putabit S* D* noster non solum bene- 
licia sua bene hactenus coUocata, sed omnia in posterum favoris» 
gratiae, benignitatis et clementiae genera in eundem congercre 
conabitur, cui postremo a patre iuminum in munere tarn {jravi 
Angclicis ipsis humeris pertimescendo boncdictionis salutaris 
cumulum cum coelestibus omnibus donis ex animo precatur. 
Dat. Romae 20. Aug. 15Q3. (!• s.) Aldmm, 

lh:.'9(r(^. Homberg. Ofa^ilel: .bcftätiguiig, ^ot 'JUnt^axU a. 



II. 

Dilecti fiÜi salutem et Apostolicam benedictionem. 

Audimus, quod omnium hostis satanas jamdudum (remens 
et indignans, pastorali vigilantia Venerabilis fratris episcopi vestri 
itemque sedula ope et adjumento Capituli vestri animas complures 

istius episco|>aius et dioecesis ex ejus faucibus eripi et ex tenebi is 
haeresum ad lumen catholicae veritati> Iraduci, excitavit quosdam 
suae impietatis miaistros, qui tarn saiuiare opus et Studium vestr\mi 
si minus prorsus impedire eis liceat^ at saltem magna ex parte 
retardare moüuntur. idque jam sua importunitate prope assecutos 
accepimus, ut ardor iÜe ea in re vester et zelus episcopi fratris 
nostri aUquo modo refriguisse videatur, quod nobis sane moleste 
accidit, qui ecclesiam istam et vos in smu y^ciimus canlatis et in 
visceribus Jesu Christi, sed speramus, quod Deus omnipotens, 



Digitized by Google 



12Ö 



eonti^a quem non est consilium, dolos et fallacias diaboli in meiA» 
brorum eius convertet in caput eius, vobis cum episcopo vestro, 
ad quem hac de re scripsimus, strenue pro Dei gloria oolla- 

borantibus ipso auxiliante, cui scrvitis. qui pro eius honore 
nullas liuius mundi minas Ibrmidantibus piaesto adest, eos tut^tur 
et defendit eosque in caelo aeternis pracmiis coronat. agite ergo 
iiiii rctinete constantiam vestram, causam Dei nolite deserere et 
animas Christi sanguine redemptas ab haeretica pestilentia quantum 
potestis et a perpetuis inferni cruciatibus Dei adjutrice gratia 
liberatc. causa vcstra justa est haereticorum iniquitatis plena vos 
de fide illa restituenda laboratis, quam majores vestri agfnoverunt, 
quam sancta Romana catholica Semper docuit et docet. illi in 
alienam pusscssioncm per summam injuriam irrupunt et damnatas 
haereses introducunt. quid haereticis cum liambergensi episcopatu, 
quem sanctus et iidei cathoücae propugnator acerrimus Henricus 
Imperator huius sanctae Apostolicae sedis auctoritate fundavit? 
ne ergo timorem illorum timeatis. quod si illi audaces sunt in 
malo vos tanto magis in bono fortes et constantes estote. non 
deerunt Catholici Principes et boni omnes, cjui nobiscum optimam 
causam tuoantur et nos ipsi pro nostro pastorali officio, si qua 
in re auctoritate nostra opus erit, vobis non deerimus. quare dato 
operam, ut gaudium nostrum et laudem vestram nequaquam 
imminuatis, sed novo Spiritus fervore novo meritorum cumulo in 
fide catholica Propaganda augeatis, quod vos spiritu Sancto auctore 
facturos optamus et speramus. 

Dat. Romae apud S. Marcum sub Annulo Piscatoris die 
XXVII Juli MDXCVI Pontificatus nostri anno quinio. 

Silvim Aiüomanus, 



Digitized by Google 




pro 1899. 



IDirffamfcit 5es Percins. 



T)Q$ öerPoffcnc 72. 53crctn^ja^r üexlief burc^au^ regelmüBiiv Der 
^>ercin ^aüt fid^ Qud^ in biefem ^a^re ber getool^nten görberung üou 
©ette ber ©tabt ^a^neut^, bec fgl. ^eidtegterutig unb k)ox aHem (eine^ 
fiHinratoxd, (EjxeHetia bei 9legiei:tttigd)9i:o|tbenlen gretl^evxti uon ftomati, 
erfreuen, tpofüc tuit unfecen e|ierbiettgett Dan! I^temtt ^um HudbinicE 

3^nfolöei)t'[jeu mijm nud) bic 'iHnTin^tptiflfeit i^ren ni^itien ^art* 
gang. 2)ie im ^orjo^rc begonnenen gcjdjic^tltc^en ^orträiic uuuben fort* 
geje^t. Hu^fd^ugtnitglieb ^err Seminarprcifeft Dr. (^^e^er fc^ilberte 
in feinem om 20. ^f^nuat gel^altenen betrag bai^ el^emaUge Suftfd^tog 
@än9]i»aretl mit feinem betü^mten $at!e unb Heg bie el^emalige ^evrlid^ 
feit biefer ©c^öpfung ber (Sd^niefter griebttd^ beS Orofeen, bec SDlarfgräfin 
SBJil^eiminc, t)or ben Sluijen ber 3iitjörcr luicbererjtc^en. 

Der üiii i?0. ^tbrnar füli]cnbc ^^^ortraß be» §errn ^rofeffor Wa\)x, 
gleidjjaUii 9)^itglieb bet^ ^?(i!?^fffin|Ki', fjntte fiel) bie ^tufgaöc gcfteßt, ein 
umfaffenbc^ ^ilb jener (^Inn^^eit ^öoyrent^^ unter ^JÜiorfgraf griebric^ 
5u entmetfen. Seibe Vorträge waren fe|r gut befud^t unb fanben bie 
Derbtente ^nerf ennung. 

$lugerbem fonben no(| mel^rere ^ereindobenbe ftntt, on loeld^en 
6efimber9 neue Ütcrarifc^e (^rfd^einungcn uorgelegt unb in ^luanglofer 
SGßcife Befprod^en jourben. 



Digitized by Google 



130 



j6i6üot§ef unb ^ammUmgen toutbett etttf^xed^eiib t>etme|rt. 
btedjfil^ge Sltd^tbl^eft, koeld^ed bem neuen ^al^rl^unbert entf))teci|enb in 
eftwiS toerc^TÖfeertein ^romot erfc^etnt, Brinc^t ^iuei Bettröflc ou^ bcr 

W\iW bec> ißcrciiiij, bie für imjerc a}aU]lit;bi'r i]ctüif^ mn Sntereffc fiiib. 
.^crr '^püt^efcr Dr. Sdfimibt in ST^unficbel, bmi unfcr ^.Mrdjiu fd)on 
mefjrerc fd^ö^cneiucvtc t^lbljanblmiöcu ucrbanft, gibt eine (^efc^ic^te bier 
*:|>er(en^ unb ©InSinbuftric im gic^telgcbitöc, .J)err ^^^fnrrer Dr. 3^*0^1 
in ©f^nabelUMitb eine <ä^efc^i(^te ber ^ä^egencefotmation int ^oc^ftift $ant« 
betg. ^iefe auf ben Ouellen aufgebaute, bux(§au9 objetHu gehaltene 
Htbeit l^at ber pl^ito(. galultSt in (STtnngcii t^orgelegen unb beten Sin« 
fennung gefunbcu. Qft giunr in crfter IHnie SSamfierger (15efrf}tc|te, 
bie §icr Be^nnbcU toirb, fo greift fie bocl) uerfc^iebene S!}?n(e in bie 
SSa^reut^er (*i^efd)iditc ü6ev unb Bilbet fo einen iöcrtUoUen Beitrag jur 
^^engefc^ic^te unferer ^^^rouin^. 

jDie ä^itgliebei^al^l unfere§ ^ereind ^at fic^ gtemlic^ auf bei $b^e 
geleiten unb betcttgt aut 3eit 721. 

^ie ^inonaen bed ^eteinS befinben fic§ unter ber umftc^tigen 
Ccttung beö 5^ercin§fnffier§ §etm ^^otl)efer Ce^l^ in Bcfter Orbnnng. 
SBir tüoren and] in biefem .'vsa^JJ-' iniftnnbe, ^r)|)arniffe 511 madjtu. 
^tcju brftniit nm bejonbery bie burdjan^ nugenügcnbe Unter6rinc\ung 
unfcrer ©antmlnnöcn, bn bie un§ i^chot ftel^enben Stäume öiel 511 
beengt finb, bie ol^ne fc^mcre <S(i^äbtgung für ben ^ereind^nied ni^t 
lange mel^r betaffen luerben !ann. 

!^ie SRcc^ninigSablage fc^lojs in folgenber ^eife ab: 



1. ::Barbe]tQnb am bcni ^iürjal)rc 20 «41 96 ^ 

TL i0?{tgüeberbeiträöe pro 1899 1413 „ 35 „ - 

III. äufd^üffe Qu^ anbercn Eajjen 250 „ — „ 

IV. ©onftigc (Jinnai^mcn 1?? , 77 „ 

Sa. 1807 OkOß ^ 

I. Sluf «emialtuttg 156 .4. 15 4 

IL fÄuf ßitetatur nnb «ctetnc 168 „ 30 „ 

III. Snferate unb X^oxü 62 „ 50 „ 

SSuc^brucfer- nnb ^uc^binbertofteu 407 „ 51 „ 

V. iSonftige Slu^gabeu > 476 ^ 23 „ 

Sa. 1270 «JL 69 ^ 



Digitized by 



131 



^innn[)iiicn (\m A 1807 08 4 

Siuciflabcu aui^ B 1270 „ 09 „ 

S^ntOeftonb om 31. ®e5cml)cv 1899 530 ^. 39 4 

Staffier. fß^i^ ^onfcrDator. 

»r. fS«t|<v, Dr. iilir4ri Pmin 



Digitized by Google 



a) bur4) ^n6tan\(^i 



3.^om 3(a(f)eucv C!icfrf)irf)t§vicvcin in ^ac^en: 

5$on bev ©cfc^iAtS- imb ^UtevtiimSforft^cnbcn ö^cfcUfdjaft in Ottenburg: 

SKittciluiiflcii XI. 2. 
^om ^iftorifcfteu ilNcvcin für ^??iittc(fran!«n in Un^batk: 

46, 3nl)vc^bcvid)t 1898. 
5i>om Inftovif^cn ^innciu für 3d)Uiabeu iiiib iKcubiivrt in X'lußöbuvrt: 



SBom j^iftoriftfecn ikxnw für äubcvfvanfon in Isöambcrß: 

59. 3^crid)t über !s8eftanb unb '^Mvfcn best il^cvcinÄ. 
^^ou bcv ^>iotiivfovfd)cnbcu Ök'fcllfdjoft in '-J-i a m b cvfl: 

17. Script. » 
iL^on ber (jiftorifdönt unb iiiiiiquavifdjcit ^icüin'fliaft in '-J^afcl: 
^citväflc ',iiv iHitcvUiubificu (^»:id)id}tc, iöb. V, 2. 
^al)icöbcvid)t 23. 
Som Serem für a$<f(|i(^te iSeründ in SSerUn: 
aVittcilunncn is<>5>. 
3d)viftcn. >>cft 36. 
^^om herein füi* (^cfdjid^tc bei* ii)l(ixt ^laubenDurg in Rellin: 

^orfd^unoen XI f, i. 
3öon ber (McicKfd)aft für .Ocimatfunbc bcv 'Inoinng 95vaiibciibiiv(| in Stettin : 
U)ionatc>bUitt. "snlwuflc VII, lü— 12: VllI, 1—». 
Stic^iü. iöb. 5. 6. 
$om ^tn „^xülh" in liBerltn: 

$)cv bciiti'd)c i^erolb. 5a<)voaiin I89s. 
^*om $min für iHltcvtninofmibc in 5^ivfcufclb: 
Sodf, bic ;'lltbuv0 bei ^-iuubciibad^. 

®arf, (iI)rouiten ber iJfnrrcien ber Hemter öirfenfclb unb Bvanenberfi. 
%^ont herein wn ^jUtcrtumsifvcnnbcn im 9{beinl(tnbe in l^onn: 

3abvbiid)cv. .s>cft 104. 
5l^om (jiftonld)cn iln-vcin xn ÜUttHbcubuvfl a. «p.: 

81. ^aOrcSberiftt. 
Sl<om Sororlbcuncr l'infcnnt ^Ihtciu in )0rcflen^: 

:^nbvc^^bcvid)t fiiv ls«»s. 
5l>ou ber l^iftoiifflicn (^kicllfdiaft bc0 Siiinülcvucrcin«! in iövcmcu: 

Meine 2tubuna cinflctvoffcn. 
t^om herein Hiv Wcf(fti(bte unb ^'lltcrtuni 3dilcftfn§ in $ redt au: 

Codex diplorniiticin* Sileitiae. I^ib. 19. 

76. 3abvejibcrid)t. 

<]citfd)iift. ^b. 3.3. 
9on ber fdllcftfcbcu Cocfcafdiaft für uatertänbifd&c Stnitur in lOredlan: 

steine ^ciibiinn cinnetvoffcn. 
^vui ^üercin für (ibcnuiitjcr (^cft^idjtc in Cibcmuili: 

iDiittcilungcu X. 




Digitized by Google 



133 



^om 9iOväf ^•olfemufcuni in C^l^viftiania: 

/"sciciiiiificn 1898. ^»9. 
3>üm l^iftüiiic^cn 33cveiii füv haä ö^voBbcvaofltum iomn in Xiuiuftabt: 

Owartotblättcr 1898. 3lttl6ol«tterÄeid}niö 1891—95. 

Cberkfftfc^c^ ^9rtetbu4 3. unb 4. Siefenutfi 1899. 

^lv*iu II, 2. 
^om ^iftoitfdjen ^txthi au ilJiUiuacu: 

V$al)vbucf) 1898. 

Com 55erciii füv ©cfd^idbtc unb ^JJatuvgcfdbidjtc in o n n u cf cfi inflcn: 
^nmbült, ü. %l mx\i m 3'üvftenbcrfl. liibinflMi im 

2i)om 2)üficlboi1cr ©cfc^ic^tig^^erein in 2)üff clbüif: 
»eiträßc. Äb. 14. 

Com @^efditd)ts unb 9[(teituni§forf((enbcn ScYCtn in (Stfenbero: 
l)(iitci(nnflen. $cft 14. 

ii3om 45crciu füv (^eidjid^tc unb Slltcrtüuicv bcv C»)vanci)att ^Dcnnsfclb a« 
leben: 

^3J?ün§fcIbcv mmtx. Sabvganß 13. 
^om herein für C^efdiicfitc unb ^Üertuntdfunbe oon (Arfurt: 

^JDHttcitnnöcn. .^>cft 20. 
t'^oin ilH'vcin füv ®cfcbitbtc unb ^UtertumSfunbc in Orvanffurt a. 9?i.; 

5lr*iD. «b. 6. 
$om t^vcibcvflev ?ntcvtuni§iicvcin in fyreibetg: 

kleine 3enbiin(^ ciitflctroffcn. 
:i>on bcv ©cfcaid)aft füv S3efüvbevunfl bev (^efd)id)töv ^iUtcvtuni^- unb 35olföfuubc 
in f^rcibnvfl i. ^^v.: 

?,citfd)rift. 'm. 14. 
Com JDbcv(id"fifd)cn (^cfd}id)t5uevcin in ©icücn: 

Dtittcilungen. S3b. 8. 
Cott bcv Slönifllid)en (^efeQfdiaft bev Stffenfc^aftcn in ^ftttingen: 

9?Qdnid)tcn. aHnloI. I)iftov. Mlaffe. 1890. 1. 3. 

yjodn-idneu. (^cfd)äftlid)c i^iittciluiuicu. 1898, 2. 1899, 1. 
i>ün bcv iBevciniflmiß für (^otbaifdK Okfdjidjte unb :>lUevtum^fovfdjnnö in (^otl)a: 

«tuS ber .^^cimatb. II, 3. 4. III, 1. 2, 3. 

^ebnevt, bie .Siviegdetetoniffe bed ^afixtS 18G6 im ^erao($t^nm ®ot^a. 

(S^otba 1899. 

i>om biftoviid)cn ii^cvcin füv 3teievniavf in öraj: 

9J«tteitunflcn. .^cft 46. 

S3citväflc. Sabvflnufl 29. 
Coit bcv (^efeCtfdbaft für '^ommerfc^e (^efc^ic^te uub ^ItcrtumiSfunbe in (^reifs^ 

" f\iU dla6)txäQt m (^6fd)i(^te beT O^mfäHiKtlbcv ^rd^en. I^eft 8. 
Com Cerein für öirci^^er @ef(bid)tc in ©reig: 

Sjcinc 2cnbunn einflctvoffcn. 
Con bcv lU'icöcvlüuüöev (^cfeUfcbaft füv ^^ntbvopoloßic unb :!lltevtumsifunbc in 
®ubcn: 

ÜWittcitnnflcn V, 8. VI, 1. 
Com Ccrcin füv (Svbhul^o in A>o(tc: 

9Jl^ittcilunflcn. IM»'.». 
'i>om tbüvinflifd)=fäd)nfd)cn ^iH'vcin füv CSvfovicbnnrt bci? üatcrlänbifc^eu ^ItcrtnmS 
in J£) a 1 1 c : 

9icnc OJiittctlumini. ^-bb. 20, 1. 2. 

^a()rcöbcvidn is9s 
i[>om A^anancv ©cfdjidiiyucvciu in Aöiuiau: 

Meine <2cnbnnö cinactvoffcn. 
Com biftovifd}cn 'l^cictn fnt Vlicbcrfac^fcn in ^annoocv: 

3citicbvift 1899. 
innn biftovifcb=t)biiofopbild)tu il^evcin au .Ocibclbcvö. 

9lm iakxbmtx. VIII, 2. 



Digitized by Google 



• 



184 



$om herein füt 8tebenbiu giftige Sanbedlunbe in ^ctmannftabt: 

Urd&it) 28, 3; 29, 1. 2. 
$ottt herein für ^{einingifci^c @cfd)ic^te itn5 Sanbedtunbc tit^ilbbuTdl^aufcn: 

erfiriftcn. .«^cft ;{2. 3;i M. 
$oin ^ogtlönbifc^en ^lltcrtinitsifotit^enbcn ^>evciu ^ ol)c nie üben: 

67.-69, 3al)vc^bcvid)t. 
$om ^kx6\\ für (S^ffMte nnb ^(tertittndfunbe in ^ol^cngotletn: 

9Juttci(iiiuicn. vSiifngnnfl .'*.2. 
^om herein füv (^kfd)id)te inib ^(ItcvUnusfunbe in Hornburg D. b. Vblje: 

?LKittcilmiflCH. §eft 5. C. 
$otn ^'eveiii füv !Ibiiviimifc{)c (%fdbicf)tc unb ^ttertumdfttitbe in 9[ctia: 

3citfrf)vift. ^^b. X, :\. 4. XI, 1. 
^om iyevbinaiibcum in o n v u rf : 

Steine ^cnbmuj tinaetioffeu. 
$oin $$eTcin ftlv (^efd^iAtS^ unb ÜKtettuinSfunbe ^ab(a: 

llvfitnbcn ,^uv Cocfd)id)tc bcv '3tabt Vialjfo. 1891>. 
^om ^evetn füv C^cffifdic OHfc^ic^te unb L'aubedCunbe in ^laffel: 

äeiticbvift. 24, 1. 

TOttetliniflcn 1898. 
55on ber Oicfcllfdiaft t'üv 3d)(c?iuia dolfteiiiiidjc (N)cfd)id)tc in Äiel: 

^citfdnift. ^i^b. 2s. L>i». ^Kcfliftev m iöb. 1-20. 
^oni ^'djkäitDiQ^ulitciiiifdicit lUufcum bei ber Uutucrfität in Uicl: 

fifrine ©cnbuHfl eingetroffen. 
i\ün htC Soei^t^ Royale d* s Aiitiquairps du Nord in MtOtycn^aQCn: 

M^inoires 1.H97. 9s. 
^wn 3Jini'ealuerein füv Mvain in ^v'aibod): 

9)^itteihtnaen. vuiljvflanfl 9. XIT, 1—6. 

iKvostja VI II. IX, 1-6. 
^om ^^erein füv (v^cfdiiduc ber Jilteumar! in fionbiSbcirfl a. fB.i 

3d)riftcn. Ocft s. 

^ic ^Jcenniarf iuäbvcnb bcö äujäbriflen krieget. 1. Jeil. 1899. 
35oni Wtovifd)cn 5i>erein Don yiieberbdDfrn in l^onbdf^nt: 

!i>evl)anblnnflcn. '^b. :).'). 
5i3on ber M8atf<fliappy der Ncil. i hindsche Letterkuiulc te Leiden; 

Meine 3eubnnrt ciniictvoffcn. 
JÖont 9?ovbböl)mif(ft«n C^icnvftonö Mlnb in Ceijja: 

aVittcihinnen XXI, i. XXII, 1—3.4. 

l'citnicv Tid)tcvbnd). Vci^ni 1S98. 

^Kefliftcv AU ben ÜJiittcihiufleU/ ^aljröanö 16—20. 
^om thxtm für Ooefdjiiftte ?etjJsiflS in ßet^j^tfl: 

2dmftcii. ^^b. 6. 
^Boui (ä?efd)id)t£? unb Vlltcrtnnii>ucreiu 3U iiciönio: 

^DiitteiUinacu. «Vcft 11. 
$on ber Nebraska Mif»toricRl ßoeiety m Stncoln: 

Tlie provifiional ^ovornement, l^incotn 

^om^ereiu für (^efdii^tc bcsf libobenfeed unb feinet Umgebung in Sin bau: 
3c^rifteu. ^)cft 27. 

35on ber ^Riebertanriljcr ©efeftfc^aft für llntl^roi^oloßic unb Urgefcftit^tc in ^übben: 

.steine Seiibnng eingetroffen. 
35om iüiufenmöDerein für bac! ^üiftentnm l^nneburfl in i'üneburg: 

^übrcSbcric^t lb96-us. 
SBom 35ercm^för ^uycinbnr^Kv (^cfd)ic^te, i'itcratur unb Munft in ^^uyemburg: 

JJeinc 3enbunn eingetroffen. 
5ßom ^mh\ m dvforfc^unfl bcv ^}?()cinif(^en ®ef(bi(^te unb )äUevtfimer in Ü^^oinj^: 

.Meine 3enbnnfl einflctvoffen. 
Ü^om "JÜtüunbeimer tHltcvtnmöucvcin in annbeini: 

5otf(^ungcn. II. III. 

Kotdog ber tludfleUuno Don ^anlcnt^oler ^otdettan. 1899. 



Digitized by Google 



135 



^om herein fiii bin Üuaievuugdtie^itf ä^ammucibev in üjUvicnuietbcr: 

3citid)iift. ^eft 37. 
$0111 >$eimeber0tf(i$fn flttcrtumdforfd^enbett herein iu SRctnitiocn: 

9?cue 33citväflc. Lieferung 14. 
Som herein für (^cfrf)irf)tc Der Stnot *^ei§eit: 

keine 3enbunö ctnaetvoffen. ^ 
$on bct (SkfeQfcI^aft für ^otlinngifd^e (^ef(()tc^te unb tUtevtttmdhmbe tti 9Ke($: 

^a^rbu* 1898. 
8oii ber Slurtänbtfdfien WefcUjrfjaft in SÜfitau: 

Oa^rbuc^ für (^enealoate 1898. 
Son bev !. b. 9[fabentte ber Siffcnfd&aftcn in ^Unt^en: 

eitnin0i^t)eiirf)tc ber pftitof.=t){)iIot. unb ^tflov. ftla1fcl896/ II, 2. 1899, 
J. II. III. Sb. II .Mt 1. 2. 

^b^anbluugeu ber ^iftorifcben klaffe, ^b. 21, 3. 

Momimeiita Tridentiiaa. ^eft IV. V. 

Monumenta Boica. Vol. 45. Monachii 1899. 

$oin ^tftonf(f)cn ^>erein üon jDbevbatjetn in SD^ündicn: 

9lrrf)iu. 33b. 50. 

'JlltbQl)cvifdie ?yovfd)unöcn. I. 

3tItbQt)criid)c 3J?onatgfc^rtft pro 1899. 
®om SEBcftfälit^en i^roiiin,VQl 3?crein m iD2änücr: 

keine '3enbunn eingetroffen. 
il>öm ii>cvein für We)d)id)tc nnb ;Hltcrtumöfunbc UiHM'tfiilcny in iViüiiftcr: 

keine 3cnbunfl einßetroffen. 
^on ber iliMffenfc^aftlidjcn (^cfcaf*nft ^]5^ilomat^ie in ^JJeiffe: 

.Sieine Senfcunfl einaetroffen. 
thm biftorift^cn ilNevein für 'Jicuburö a. b. U).: 

92eubur6er .koOeftaneenblatt 1898. 
©ermonifd^en ^^lational 3Rufenm in 9}ficnbcr0: 

WitteiUinflen 1898. 

^JUijcifler 1898. 

lEfotalog ber ®taSamUU. 92ftrnbcv8 1896. 
$om Screin für ^cfd^d^te Der 3tabt 92ütnbet(|: 

tDcitteilnnaen. .s3eft 13. 
:3abi;csibcnc^t 1898. 
*om Httertnmfimein in iUauen i. ^is: 

3}iittcilnnflen. 13. 3[obrcSft^rift 1897/99. 

Maub, ^Keneften aur £)rt^ nnb glontiliengefci^icbte bed :i5iHltlanbcd. 

II. ^^anb. 

l5on ber lbtftorifd)en ®efcUid)aft füi bic inouina 'i^ofen in t^ofcu: 

^citfdnift Xlll, a 4. XIV, 1-4. 

.VMftorifdie ^?.Vonatäblättev. oaljrflnna 1 ^Jiv. l-:?. 
t^om 5l>ercin für ('')efd)id)tc ber ^^cntfdjcn in ^bbnicu iu :l>rag: 

^Uiitteilunacn. ^ntuganö 37, 1—4. 
$ont herein für ©efd^idlte nnb KUertumdfunbe ber ^Didgcfe ^ottenburo in* 

^io,^cianiu-diiu uou 2d)iuabcn. .uUn'flanfl 
ilnnn l)iftovifd)cn ilü'vcin für £berpfaU ""b Üicßenöbnrß in "Jicßcuobuvfl: 

i<erbanblnnöcn;i899. 
5l<om herein für kunft unb 5Utcvtnm in ^Kentlinflen: 

:Kentlinnev:Wcfd)id}t0blättcr 1899. 
il^ou ber (^efeUfc^aft für (^eid)ict)te unb ^Jütcrtum^funbc in Oiißa: 

Sitjunflöbertd&te pro 1898. 

3)?itteilun(icn XVII, 2, 
^>oni herein für (^)efd)ic^te unb ^r(^äoloatc in iHomaud: 

^uUctiii 1898. 

^ont herein fflr $enneberßif(^c Q^efdbic^te unb !t?anbedfunbe %u iSdintalfafben: 
^ine ©enbnno eingetroffen. 



Digitized by Google 



136 



Utmt ^cnbunfi etnuetroffen. 
Som 5Jetcin füv 2)?ecflcnbuvflifd)c (^efdncl)tc unb '?Utcvtimi5funbe .in «^(^mcrtn 

'3afnbücf)cv unb .3iibvcs5berid)tc. "vSa^tflaiiö 63. 
i>om biftüiiit^cii 33cvcüi beu i^fülÄ in ^^peiev: 

tDtitteitunfien 28. 
IBom $min für (^efd^id^te unb ^Utertümcv su 3tabe: 

®cfd)id)te bei- 2\abt ^tabe. Stnbc 1897. 
iBon bcr ©efcllfdbaft füv l>ommcv jctje (^cjdjidjtc mib SlUertuuisfuubc in Stettin: 

^otttfc^e etttbten. ^aüvaana 1896. 99. 
$on ber !. ^llabcmtc ber fil^öncn ^i^imniAoftcit, ber ©cfil^td^te unb ^[(tertitmdYititbe/ 
d^ationalmufeum in GtodMUn: 

Moiiadsblad 1895. 
$om 9?otbtfd^en 2)?ufeum in@to(f^o(m: 

Meddelanden 1897. 

Samfimdet 1897. 

Om Njckelharpo8L)elet pa bkaiiäcn. 1899. 
VidskepeUer. 1899. 
$om ^tftorif(^ litcravifd^eit StDctgtomm M $O0ef«nnu6iS ttt^ttaPuro: 

$ou ber Tireftioit beS fönigUc^ ivüvttembeigifd^cu ^auS^ unb ^taatd='^vd)iud in 
t u 1 1 av t : 

j^einc 3inbunö eingetroffen. 
Sont SBürttcutbcvflifc^cn ')(ttertum3üerein in ©tuttgatt: 

SUine Scnbinm eingetroffen, 
^^ou bei" Sürttcmbergiftticn ilommiinoii füv !i'üubcsgcic^icOtc iu Stuttgavt: 

^MerteljoMl&eftc. Sö^tgang VIII, 1—4, 
Som 5^rcin für ^unft unb Rittertum in Ulm: 

Steine <Senbunfl eingetroffen. 
Jl^OU bev Smithsonian In.^titution in iiBai l) iugt on: 

4 biftetfe (Sd^riften. 

15 biljcrfc Srf)iiftcn Honi ^afixc 1898. 
©om ^ov,H>evein für Wefd)icf)te unb SUtcrturaÄfunbe itt aBeruigcrobc: 

ßciticörift. ^a^raang 32, 1. 2. 
$001 ICfobemifd^en herein Dfutfd)cv ^iftortfer in Sßien: 

Seine Scnbung eingetroffen. 
35om 55ercin für Vanbcöfunbe öon '.)(icberöfterrei(lö iu äi^ien: 

SBliiticr be§ ^Neveinig. 32. :3abvgang. 

^opoarapt}ie ttm 92tcber=£)efterreid^. $)b. 5. 
t^oni l>eretn für ^^affauif«^ HCtertumStunbe unb dkfd^id&tdfovff^ttuo in Sied ^ 
baben: 

Xnnaten 30. 

iD«tteilungcn 1898/99, 1—4. 
$ont OrtSueyein für (^efd^ic^te unb ^ttertumdtunbc tu Solfenbfittel: 

SUiue 2cnbunfi eingetroffen, 
^om ^ltertinn§iierciu in iil^ormc>: 

Steine ^Liibung eingetroffen. 
$ont Wtorifcf)en ^>erein t>on UttterftantCn in 9Bfiv}&urfl: 

?(rff)iv iöb. 10. 
^on ber x'lntiqnariid)en OjcicUfc^aft i« iiüric^: 

^Injeiper 1899, ^a: 3. 
Som <S(^n)eiaertfd^en l^anbeSmufeum in Bftttd^: 

5lnseiger für 2d)iüei;;eritd^e HltertumiSTunbe. 

iKcuc T^olpc I. :)(r. 1.2. 
^om ^^lltertuntSüevem füv .^^luiitau unb Umgegenb in ^luutau: 

!EKtttetImifien. ^eft 6. 



Digitized by Google 



187 



k) iSef^enfe: 

9om Sieftorat bev 3iSbt. 9tealf(^u(c 311 !DrcdbemC^o()annftobt: 

eaiutbn Bur &tWäHt ber iQ^efiebelung bed ffid^Ufd^en $oi0t(anbc$. 

^om ö i d) t c l ö c b i V (1 ö ^ iun" c i u : 

bcffcn Safttcöt'fvicftt pro 1808. 
$011 ^evrn ^etIaoSbuc^hönb(er SlobUr in ^unftebcl: 

$1. (Sd)inibt, Aübrcv burrf) baS gfic^telgebiroe unb ben iStcinivalb. 

2. ^lufliiflc. ^IiMinficbd 1809. 

inm bcv ü n b e l § unb C^U w c v b c f am m c v f ii v C b cv f v a u f c n : 

beren ISo^te^bcricbt pro iho8. 
Sern ^etttl öoiUJtmnnn a. 2cii(cv in IlKiuirficn: 

brWcn: Helarien iinb (i£<fubicn, eine Untcvjudjunfl über lömifc^e^ iQttt* 
iuefcn. 9Ju'nid)cii 1890. 
$om Öcrrn JBtbliotl&efar 5: r aber in !l)onatttp5irtlb : 

bcifcn : $?el)rcv Tsoi'. i>Ia|l Tonautüövtf). 
i^oni $>cvin (>^l)iimafiülobci(cr)vcr eitel in .'oilbbiivobouien : 

beffen: bie ^«Heimitciac unb 'Jiciimucgc bed beutfd)eu 3pia(^Qcbietcd. 
'Programm. ^Ubpur^^nufen 1899. 
SJott Öfvni C^ofpärtncr 3Ö5eifi bnbieu: 

inaftifcücv 'Ii'efltuetfei fiiv VHnDieutljev «ycftfpiclbcfuc^ev. ^at)veutb IbiH). 
t^oii bei' f. Uansleibibliotbcf bnbicv: 

^otoloa ber STteüS^SBiNMc! m :^ai)vcutb. 1840. 
Bon ber Serlan^ünftalt ^ru(fntann in äRünii&en: 

!Z)ie (^iitnbliinen ber fieifliflen unb materieUen Slultur ber <d)egenU}art. 
9)iünd)cn 1800. 
' fßütt ber f. fä(6fifd)eu i>lomniiffion ffir ©eff^idbte: 

@r(äuteiunaen anr ^tftorifd^'flatilHfdben C^ninbfarte für 3)eutfil^(anb. 

?(i\>m 1800. 

i^om 9ieftoint be« f. öuiiinaiiiimS in Oof: 

Sobrc^bericftt übcv baö f. buniaiiift. Wuninafiuni m •^^^>f pro 189S/99. 
®om ©enn @l)mnafianeln*ev Dr. Slöbcvlin in 33Qmbcrfl: 

beffen: 1) bcv rbcrmain ojid i^cinbeli^ftro^e im f))öteren ä)iittetaUer. 

(Svfanocii IS! »9. 

2) ()räiifiid)c ilJ(iin,uHvbä(tiiiffe Vfib^ßaiiß bcö 'JDuttcUUtciüJ. 35am 
berö 1899. 

^on ^erru ?l))otbefev Dr. 3rf)nnbt in ^liMiniicbel : 

beffen: Ii Tsübvcv bnidi-^ Atd)tc(acbivfle. !3ininfiebel 10(K). 

2) (£l)vift. i)cinv. /Jund, eine biüflrapbifcbe 3fi3iie. ^. 

3) :^ad Saborotonum beiB Olelbmaifcrd ^o^temann su S)oi)reutlj 1680. 

3. ^}t. 

^on ^crrn ^ilavl C'ovi) in ^l^tündicn: 

beffen: iluUuibilbei aus ovaufeuss il^cißaimeulKit. (£. 
Son ^evra ^forrer 9letnfläbt(er ht ?5»cn: 

beffen: @ef((idbte ber <S<l6ttten im ^farrBe^trf !!^B|>en. ®. 3 (Sjr. 
^Ott örau Cbnjet bufncr: 

1) 3imnierniann£^fpi ud) auf bem am aCten 3(61o0 au <^antoi)ie neu^ 
erbottten ?^liiael. »oJjreut^ 1798. 

2) ^ffaenieiner $ol(8^Menber auf 1795. 9?iimber0. 
tJon ^errn ? i tn^ c r t bnbiev : 

35ic nievfttjürbiflen ^abvo isiß unb islT. 
Born f. Slonfcrtjatorinnt ber antbioj)üIüö. präbiftor. 3amnilunfl in "iücündjen: 

1) "SltmU, (Erinnerung an bie toordefdbidbtiidben Semo^ner ber £)1laU»n. 
©. % 

2) Sebev, $)cvi(bt über neue iiorqctd)tditüd)e isunbc in 5Öat)evn. %. 
$om $>ireftorat bev f. Sebrcvbilbuuö^-2lnftalt in Sai)veuil}: 

beten Salbredbettd^t pro 1898/99. 



Digitized by Google 



188 



55om Oieftovat bes^ f. C^umaüumiJ in ibaDvciitb: 

bfffen rMi()re«(»ct!(I|t pro 1898/99 mit inoßtaittm. 
l*om S^uvnücrcin bnlnev: 

beffcn ^nl)ve^^bcvid)t pro 1899. 
^011 i^txxn .t)ofbud)^öubIcv Qi^uBd ba^iev: 

«ntireut^ 1896 irnb 1897; bo«f. 1897 m\\\df ; boöf. 1H97 firtuüöfift^. 
3^011 .t>ervn ©udjbvucfcvcibcfifkcv (SUttJOUflev: 

5(ncfbotcn unb ^KätfelfoininUr. jätaUtibeK für 1900. 
il>om ^crtdjönerungöücvcin ^>of: 

beffcn SDiitßUcbcruevacic^uiö pro 1899. 



0) ^ngefauft; 

1899: 

Satoveut^cv (^eianobud) \>oi\ 1776. 

C^ctler, ä&tttetöba(^ifc()c ^rabftättett. 3»dbtfi(!en 1899. 

^tebU 9., iDeiihnale frü^nitttcIaltevUc^er ISBaufunll üi JBaiKVUf 3(ftiuabciu 

J^voiifcn unb ffaU. 93?inidf)en Ihhs. 
^tlÜ'asucv^ "13. (£t)r./ Epistobi de su-idulis Sk-.her.>*reuthen.<ibu8<. Erlungac 1753. 
®ra)iip, 3oi., TvcD dbviftlicftc ^cidjpvcbiQten. ^)of 1607. 
3ccfricb, t^ic WvaTcn pon ^ibenbcvfl. VJJünd^n 1869. 
ÜBcbcv, :i^cv 5[liolfenfiivovt etrcitbcvfl. 1861. 

düvobt, &xah uiivb iHim 'Dcarf^u'af Öricbvid) (i^riftiüu mit bem 'Jiittcv- 

Sut 8u J'iofcnfclb bcicbnt. Cviflinaluifunbe auf 6 ^t. 'l^cißameut. 
:)ot. 95at)reutb 19. XII. 176.]. 
Sebcnbvicf, bcn (^cbvübcrn s^aw^s unb ^o^nnn iv 53aiun'öbDvff über ba^^ ^ov 
wert: ^iini Vippcvto ausgeftcUt burc^ i^iailgiaf ö'vubnt^ ^il^elni. t)at. 
35a^rcutl) 1657. 

^ebcnbrtef, bem füvftlid) bvaubenbuvßifc^en <£ammcviuutfcv 31bani u. Viidjau 
nbci cilun >>of ^n (liuncrdteutb oudoefteQt butcb SJ^arfgraf (ibciftiatt. 
Tat. ^^aiivcutb 16r)4. 

Vcl)cubiict/ bem CSvnft üon :ii>id)icnftcüi übci bic ^cl)aiiiunö i^landcnfeU 
audfleftcUt buvcb SMavrovaf @eorg. ^at. I^atyreutb 1&88. 



IL IllttiqttitStctt. 

a) (^efct^enfe; 

^ou ^civn ;]al)lmciftev gellet ba^icv: 

i^an üon 9at)Tetttb. 
Son ^ttxn ^^entbeomtcn 8 ö H n c v in 3clb : 

i^botonvapbic bc3 f. ^)icntamtö«^ebäiibtö in ^c(b. 
^on ^txxn 06 r n b u e v in 4">t>tcd: : . 

i>botofliapbic üon >^ofccf. 

^Qotograpbten von ^^arfgraf Hlbcvt ben fCdtevn uitb beii ^üiiacrit. 

„ ,. '.Hnitnumn Vnu in Stotjon. 

bce Veid)cnbcflänflnitfe§ iöiavtQvaf ^Ubcvt bcö ^üußcvu. 
4^on .V>cnn 'Kittmciftcv bcv Oicfevuc .Mvan? babicv: 

'i>botOflvrtpbu* bcä SBvaunftcin^j. 
5iJott bell .^)civcn ^ii>ölfel bnbicv, !i?ovbcbolt bed (^igeittmitrecbted : 
^4$lau uou $atjicut() uon 1621. 

b) ^efauft: 

Vlnfidn \mi iL>üftcnftcin, Siupfcrftidi in 'ilquatinta. 

"äiiiidit uon SBilbcnfels, .Siupfevftid) in xHnuntinta. 

Sllbttm bev (Eremitage unb f^antafte^ 9 l'itboorapbi^n t>on SCÖm^v. 

3aiidparatt 5 Stättcv uon Stöppel. 

iä^tttnbrii unb Ünftcbt bei* t'ouifenbuig uon SieiSnev, 9{üvnber6 1830. 



Digitized by Google 



dritter «bfditittt 



pro 1900. 



^räfibent tioti Oberfronfett. 



Ccfelc, Jici^cii Uüii, f. JKeirf)i:i-^?lvd)iDbivcftüv, ^^fünt^cu. 
StUgcmetncd 9?eic^^ind)iu 2)Jündjcu, 



Crkeittn^e gtüfllteker. 

'JIid)inqcr, '^agenfabvifant | üBecf, f. Cbevlcutuant. 

XHign/f. %^axx(x, SBcöall, ^-nbvif 3>ireftüv. 

VI um ü Her, Stoil, Vcfjicv. | iBciicfcr, XHuguft, Kaufmann. 

33nf|r, f. 33vonbi)€ifirf)ci. ."snü'cftov. ^kncfcr, Sind, Jyöbrifaut. 

SBartcnftetii^ t (^i)mua)iaUe^m' Sbibvn, A-vhx. f. Obetkiube^» 

a. 3!). jjt'viditövat a. ^. 



Stauer, f. l'onbc^evic^t^nU. 
^^^■^aucv, f. iHegieiuiigi^-Sefnuii'. 



5BIiimvocbcv, f. "i|<oftfa))ier. 

iöüljni'r, Simmi, Vcljvet. 



JÖcc^tolb, Jiuouif, '-l-^udjljiiuDlcr. i '4nül)|d)iüi'iii, l. £ bciuuiiauiijtii 
'^td, f. Seonfiftotialrat. | a. 



Digitized by Google 



140 



^ XU 11 CO, Dr., SU§eItn, f. ®))mna{ial^ 

^> i u n iiQX, :lied)teamuaU. 
5Büd)ner, Vcftvev. 

3^iu gcv, McviUv .V^iuinoiiinmfabiifaut. 
(iajclmaun, f. .SUvdjciiiat. 
(Soj fei mann, Dr., vcc^tgf. ^iu(\ev= 
meiftet u. Sanbtagda^geoibneter. 
CSljriftcnn, f. 0{entaintmatm a. 

!£)egc(, f. äonfiftomltat. 

!&tttmav, ^eorg, !. Satibgend^tStat. 

Triefe, pjabrifbeplet, 

5!* ö Ving, f. .'pou^tmann. 

(Sber^atbt, f. Wla\ox, 

(5 man II, f. Öanbc|cvid)t^vat. 

($ U w tt n n e r , l^ovcng, 33nc§* uub ©tcin 

(Snbvaf^, f. ^^ÄU^tjoUamt^» 

CSngcl, f. Miei!i5ticuu;^t. 

önc^cl, .s^ciiivtdi, f. '^H'^irf^ticvav^^t. 

ga^imliadjcv, ))i\ttix \)., f. 'Jicgicr. 

vsnacnieuv. 
,"vilcf)ci, ®m%, Mtfynt, 
0 V ft c V , ^nd^btitbetmeifter. 

§te^6 erger, SD^arttn, ißrtl>atier. 
f^tölic^, SRittcr tt., l Ceerfwftrot. 

§\id)B, t S'oiftmciftci- a. Ü). 
® erbig, 9iV(^t^amüalt. 
(^liettjtnnev, Slavl, l'efjrcv. 

0»hM)ct, Dl'., f. ©emiiinrpväfcft. 
(*»)icj^cl, .Slavl, ^''11., '^Mid)l)äublev. 
l^irainidj, f. .piumimanii a. T^. 
ßJiamf^, "Hhoi], t. Üicgicvung^^ 

i^iiuttioimv. 
©ran'fc^e 55nc^l)anbliuuv 
(^kof?, D., f. Slonuiicr^ieiurtt. 
(^)ü vfdjing, f. C»h)mna|uilldjvev. 
(^)utmann, Vel)ver. 

V ^ B ^' "/ Oberlehrer MtibStci^idjolavd;. 



.^^äIl^cl, (^eovg, Kaufmann, 
^äubcl, (^ottfvicb, ^l?ieniei'tticiftcv. 

.J)iuiHig, f. .Htci^^Cbcrgeometet. 

c V ü I b , (Sl^vi)tiii ] I , ^l^riDötiev. 
4")crniiaiiH, f. 

|)ef?, Dr., f. i'onbgevtc^t^avjt. 
.^cfeel, f. ®^mnafial=3ci^cn(e^vcr. 
|)e^el, ^im., Kaufmann, 
.^euberger, SuKud, !. |>ofUeferaitt. 
^eufd^manit, ^((v Sud|btubennftr. 
^ei|beitreiii(, f. Sufti^rat. 
|BfItc^, m^etm, ftaufmanm 
.'oijvet^, ©vo^anfmann. 
.J) off er, f. (Stabt^jfovvev a. 
.t)ofmaini, 3*., ^^lpott)efev. 
.Öoljingev, Dr., pxatt, ^Jlrjt, 

sjubev, f. Öicubavmcne-SOiojoi'. 

.5)11 bfdj, Dr., f. 3cmiiiavbivcttov. 
.S^ n t f d) e n V e n t ^ e v, f. ^-n vftmcifter a.2). 
^i^ner, (Svnft, Slaufmaun. 
.Vi ii f f i V f c i !r , f. Cbcrvegtcvnng^vat. 
.Si (i ni p [ , f. t^iciiiiigi^iat. 
iiaftucv, ÜJidjavb, **i>viüattcv. 
fi'av^elc^, iSigmnnb, %Manift. 
fieppcl, Xljeob., f. öiijmnafialreftor. 
^egelrhtg, ^orl, ftabt. (Sc^ulrat. 
S^olb, t^au$ ^arl, ^^igemeur. 
Solb, ^)rinneretbtreftor. 
^otB, ^cinv., f. 3?ej^ivf^amt!?afieffor. 
.Moib, 9)eid)., ©etocvffdjaft^bireftor. 
Jilo^nii, Avl)r. IL, $ril)atier. 
.Vlvan^, 35anfiev. 
ji^r au ^, ^'viebvidj, C^vog^änblet uub 

^Kittmeiftcv b. ^Ji'ef. 
Äranfjolb, Dr., ^ircftor bet Üreiü* 

$\vvcnan|talt. 
iUcfi, Avf)v. f. Cbcvft uub Uiegi« 

iiientc: Momiuanbeuv. 
Sliovi' '].n-üturift. 
Siüljlninuii, f. 5^nljmiijpi'fti>r. 
Slur^^uiauu, Viiilpolb, Maujiuunn. 
Sluy^iii^ti, Dr., 9iabbiuei. 
l'anbgvaf, 9iittcv ü., t. ü^aubgertd^tö* 

*!ßväfibcnt 0- 3), 



Digitized by Google 



141 



Satitgtaf, SKtter to., f. @teatörat 

i. 0. 0. 

l'eberer, grtebr., f. @l)ninofialfe^rct. 
eet)^, Sitebv., 51^0%!«, i*eutt. a. 3). 
l'ct)fom, 2)?aj, Center. 
I^tmtner, !. ^ajor mh ^dataithn^ 

^ommanbcuv. 

©ntgBcfTlier. 
8 Ii lu , kavtouagcnfab vi fallt. 

Dtanger, ^roguift unb i'IvuUjctcv. 

SOJe^er, 9iittev ö., f. äufti^rat. 
S)7 e 1} e ^^^ritiotter unb IKt^etttenbiint 
SRilbetiecrger, 9(lfreb, f. SSesitfö» 
iitiitiiuitin. 

aiVüllet, IBtitno, Gkogfoufmann. 

ÜJiüIIer, jun., ^äfuernicifiter. 
'SJlniUx, l'ouif c, sionfiftorialratgioitwe. 
'D^ünjent^nler, f. gorftmciftcv. 
^l'd^tUbad), f. ^^nafia[)»tofeffor 

iiTTb rurrficitvnt. 
9J i e ^ r c n i) c i III , :bud)§fiiib(cr. 

-Pfaffen beiger, Vcf)rcv. 
^Inttfout, Dr., Saiiität^rat. 
^icifj, 'Mllib., f. ©ijmuafiolpiofcifov. 

^ürdljiuier, Dr.^f.SIrebiiiiDi^iualiat. 
92eB^attn, f. ^^3f arver. 
9«e^, Dr., f. OberftoBgarjt, 
ffl ei)m,t Oberlmtbelgertd^törat a. 
Steide itftciii, f^ieifiMetit Don. 
Stetten ftetn, i»., t ^mptmatm. 
9{ei|en{itein, ^efyctt. 
Siebter, f. ^egierungdtat. 
9^icf)tcr, t fyorftmeifter n. 
dtöfd^, §ang, (öeminariei)ver. 
5Rüfe, CSmiC f. Sfommcr^teiirat. 
^JJ it (f b c fd) c l , Vcfjrer. 
©attlev, t. ^J^itdjljato a. 3uc^t|ait)e 

St. Georgen, 
t&c^aaff, L gotftiot. 



(Sdjäfericin, $eter, Saumeiftet. 
(Sdjillev, ©ittiou, ^)enj. Seigrer. 

Sd)lce, s^nng, ftöbt. 5Bauvat. 
(Sdjmtbt, Dr., '?|Jrä))arnitbeule^ter. 
(Sc^mi bt, (Stuft, 33ttumetfter. 

(^rf)niitit, f. Oberförftcr a. 2). 
2 djna|)|)niif , 9Bimbarjt. 
Odiptl, t. (^ijmiinfiaUe^ver. 
©d)rt'iiiev, f. .v>niiiitmoint. 
3djvübcr, ®g. 4>aiU, t. ilicdjnuug^-' 

fommiffiiv. 
©djvöppel, *?(t)ot^efev. 
od)iilIer, 53üuücv u. t. küiunicr^ieu* 

rat. 

(Sd^Wöbttd^er, ©bmunb, 33anfier. 
<See|er, STuuftgärtner. 
Seiler, Öeon^., .pof.iDfeiifabrifont. 
(SeUg^be rg, 'Jlntiquar. 
^emmelmann, gviebi;., ^dtiatiei'. 
<^enfft, (S^Xv Sj^binbenneifitet. 
^ie^ert, Dr., .t^etntv t ©t^mmfaU 

Zolbx\%, Dr., f. ^e^ittdar^t. 
©pari), i^., f. ^erganttmann. 

(Sped^t, gabrifbefi^er. 
(Spctfnt r, "Jlnton, ^Uiüattcr. 
©pi^uiipf eil, Vc^rcr. 
3tcid)cic, graiij, f. ÜJeaUe^rcr. 
^tein, Dr., f. rN)eneraIttrjt a. "t^. 
Stiefel, ^"^iiliiuv f. (^ijnmaiialle^rcr. 
3t ober, ^JIpotl)cfcr. 
(Stofav üon ^iciiforii, Sinrl, f. 

iiaii^-^'licdjuuiigotuninujjiiv. 
3 tollet), pxatt. ^^afyiax^t 
©traug, gr^r. D., f. 9{egietung#^ 

!6treftot. 
©ttögnev, ^-og^änbler. 
Stetfdiet, f. Hauptmann. 
Xtipl, ^ton%, ^ud^btudevetbelt^et 

unb $aptev<Q)togl^ättbIev. 
Xurnucrein. 
3nn]cr, IVagiftroöwt. 
5ßoin)arbt, Dr., proft. X>trat. 
^Bäd)ter, .Jr, f. 9Jiajot a. $). 
äBaqnor, "^l'., Sirtiifmnnn. 
SBaibenjel^^ Jr^i. h., t dicgie« 



Digitized by Google 



H2 



/^iyfuiiat. 
5h?ivtfj, IS^Vv f. (^Ujinnofialviofnun-. 
Sölfcl, CSfjriftiaii, iBaumeiftcv u\it> 

XHvd)ititL 

iilnilfcl, 4>^''"^'ii'^)/ ^^rtunu'ijtcv «nb 



3 n 1)11, f. Vaiibgevic()t^^*Sch'Ctäv. 
,Scücv, f. 3ö^)t"itiftfv. 
;-^ct)n, Svt'bitciiv. 
; ) i m III Cl in a ii n , 2rf)vciiicvmci|tcv. 

^^i;)pcliu», OicüVrt, Clu'vlcljn'v. 
•^luaU'^igev, Sind, f. (>il)uimijiiU 
i^vofc[)ov. 



i c ) f e n b ö V f c V , (^^aftiw i vt. 
^aa9, m\, t ^eitatöpiäfibent. 



Ü)2oroff, f. ^^Jvüfeijoi-. 
^öl^Imcitin, Dr., f. ^öc^iifsJav^t. 

@cfj(i(^tcgioII, t 3'orfnat. 



^Tittrettcv, Dr., %m, t. iSmü^^ , 
licvai'jt. 

Sattle I, f. ^ifcubo^n-Cbeicjcpcbitor. 
haltet, f. <^tabt)»favicet. 
^Oifmfiljt, gfabrifSefi^er. 

^ie|e(, ^etnnc^, !. ^oftmeifter. 
(SBettauer & (Sie., ^umtvoOett* 

(S^jinnevci. 
(Sittiuag, f. Obcrlanbe^gettd^tdtat. 

Ölmcr, Vc^icr. 
(immer, f. ^Jtotar. 

CSiit^el^arbt, (v^ottfr., (v(o)dmcvmftr. [ 
(Siiift, Dr., ^)ciiiiirfj, pxatt. "üx^t 
(Si)bma!in, t^uutitr. 
glcffa, i)iic^., ftäbt. ibejirfa^ticrov^t. 
graucf, Dr., ^xatt. ^U'^t 



Tviuiuf, '|>viüattcr. 

gvonj, SU^elm, (li)eu6o^ua)fiftent. 
®la%, SBoIfganq, ^Hec^tdamoalt. 
©ö^, ISijvift., f. malox unb »cjirfö« 
Offtjict. 

©Tteginger, Litton, ^ait^t^oKamtö» 
^frtrtent 

•däubel, M auf mann. 
^ n c\ c 1 , (Sfjaifutier. 
^etnuid^, Stüxl, (^togl^änblct. 
|>erolb, Ccljtcr. 

.'Oerrmniin, (5fn'., Vcf)rcv. 

•V c V t c r i d] , .v^aiis?, (^hoB^anblcr. 

^ ii b [ d) m a ii u , (^aljuavjt. 

3o^rei^, @mU, f. Cfxvcbitov. 

^^a^rcig, .^>crmaiin, (yabritaut. 

Slmtt, Vcfircv. 

Si a r m Q u 1 1 , v 1 1 in" f a bv i f a ii t . 

^leiiiui äd)ter, t CbctfontroÜeur. 

Üio^, kuiifmuuu. 



Digitized by Google 



US 



Strauß, Sfonbitor. 

IM Oll, 33uc^f)änbfer. 
l'oruTcfcr, ©covg, "A^tniiiftrati^vat. 
9Aicl)cv, %>ani, f. Oh)mun)ialpiofcffov. 
iiJiüllcv, f. Obevlanbe^^flcricfjt^vat. 
iDtuiicfcr, t T^daw uub Sliidjcurnt. 
Üiovbobevfiüutijdjcv 5^^cvein für 

ycotuvv &i\i^id)i»' uub Vaube^ 

hinbe. 

^^aftov, ^^tiijauii, U'iji'iilHii)iuiiiiftcut. 
$ce^, Slaufmaitit. 
Pfeiffer, Dr., pxütt. ^x^t- 

^rfiftnet, gfoinfant. 
Ouaft, Dr. gttcbr., pxatt. %x^t 
9%ainmeitfee/ 9?tf., gobrifbefi^ev. 
S^egen^burger, 'Xb., (sabvifbefi|ev. 
^^i^ä)tex, S^tiftof, ©roB^änbler. 
mhtx, 2(Ibeit ^a)?agiftrot«vat. 
^;)?u(fbcf(f]cf, i\, ©rofe^änblcr. 



©cfjeibiug, Dr., proft. ^ix^t 
Srfjmitt, 33ouif., SBctrieb^ingeniciir. 
v^c^iietbet, i^täulein, Ve^reriu. 

a. 

'£d]iucrb, f. .Kcnllclivcv. 
\S|)ütt, (il)viftiaii, '.Hid)nicifter. 
(Stciuljcimci, f. ibautobcvbcnmtci-. 
(£trnu6, ^iicftüv. 
©treng, f. 'Jicallctjvcv. 
(StiLUiel, ^nvl, ^)^cd)t^amun^t. 

XrcmeU (Sbuavb, Oi'ec^t^rat. 
Huppert, Dr., f. 5Bejirf«ai^t. 
Salbet, f. Obetamtdvidjtcv-. 
Bütt^tx, Dr., Stl^., f. ÖanbgeridjW- 

3Bcibner, ©roPönbCev. 
iBiebcvonberg, f. ^^nmetftcv. 
iöJunuciiirf), f. Sl:onimevjtenrat. 
355unnerUd), ^ob., gabvifant 
S^it, ^m9, ^vauerdbefi^et. 



Taumel, iHlbcit ü., t. Obeveiufa^vev 
a. 

iiaitlmanu, Dr., f. 9?eaUe Jrcr. 
(S;^riftenn, 9)?af5fa6iifaiit 
QtiUt, ftarl, ^iftriftfittec^mfer. 
dt^enmüUer, ^nftmü^Ibefi^er. 
Sief f a, SEßi^v i^t^t 8uvgeTmetftet. 
(S»eb§atbt, ^ctdnc., f. SBafym\pzHox, 
%id, f. ^cjtrf^amtmauu. 
%xün, ^eimid), f ^ujitfötierar^t 
|)artung, f. govftmciftev. 
I^cufclbcv, igawi, ^raueteibtreftor. 
3ol§u, gr., Siaufmami. 
Sttcfeling, V^ubmig, f. ^^^faivcr. 
^icc, f. iöejirf^amt^affcffov. 
.Stulntbad^, ^Stabtumgiftrat. 
• fceöeimauu, '^aumeiftet. 
^iimmet, ^evntv t äommtx^mmt. 



! Viiifjavbt, .Hugiift, ^].Hii)aticr. 
I Duu-tiug, Dr.^ pvaft. 'äi^t. 

Dr., C^eovq, f. Scju-f^arst. 

SWeuSbötffci-, ii?., :i)ialäfabvifant. 

iWüIler, 3o|cf, 5Hec^t«ii«w«It 

iD^üKer, l^ubmig, f. dteaHe^m. 

9RüIIer, m^thn, !S)itefloi;. 

$enfel, Q^ottfneb, gabrifbertlet. 

iUMifel, Voui^, gabiifbefitev. 

^^citf^, i^^riftian, SBtaueteibeft^ev. 

iUittucr, i^oui^, .Siaufiuouu. 

)){ap^, U(ix\, t Dcfflii uiib Slivd^cnrat 

Mo)a, ^yviebrid^, f. JKcutttmtmaun. 

^Kuffbcfdie!, i))lai^\aimtanU 

<Bd)m\^t, ftäbt. Xicvnvjt. 

©djmiDt, gvicbric^, Siniifmauii. 

Xciffncr, 5)?t(^act, t. Sioinmei^ieiuot. 

XitU)^, ä)ioii§, t ^oftmcijtcv. 



Digitized by Google 



144 



55 0 gel, t 9icdf(^uIreftor. 



SOSeljcl, |)eittrtd^, f. Pfarrer. 



(Streitet, i^t>,, tec^töt. ^ürgeimciftc]:. 



äRarttU)^, t Ocfotiomie« unb H^anbtat, ^utöbefi^et auf Setmet^^üf. 



Siöiefeicin, "il^ctcr, Oefoitom, !i)üv{loÖ. 
33u§ler, Vefjrcr, 5Birf. 
Doppelbauer, f. '^farrcv, 3?iK^barf). 
X)ürr[rfjmibt, it'e^ier, Obcrtounm^ 
teilt [). 

diu fall, t. ^^jancv, ii3cibenbcrg. 
® 11 gel brecht, Ve^ver, DÖberfc^ü^. 
Jttlfo, Dr., Bt (Hilgenberg. 
®xofi, Setter, @U»^tttn. 
.Jjagen, ^^liiguft, f. Qufreftor unb 

Oetonontietat, ^^reut^. 
.^ageu, t Pfarrer, OBentfeeiB. 

I^eiiitic^, Cc^rer, !{)te|ettborf. 
.§8fer, iUifoI., Vcjrer, 2Detben6crg. 
^oiU )2Bil^elm, Stamttalpxütütant, 

Ji! elber, f. 'Pfarrer, ©encf. 
Molb, Oefonom, ^?(lt-t)vo6ciifcIb. 
Vinbner, Jabrifbcii^cr, gidjtelberg. 



^ffivlt#Aiitt» 

I ^aife(, ^^icrbrauereibefttjei: unb 
Vanbrat, Cbcrnfcoc!. 
Webkusi, f. «|.^fnrrer, ^-l^inblnd). 
Stiefel, ^ißoliermeiftev, gic^telberg. 
9?ufrf), m'gv Wpotf)efer, SBeibenbevg. 
'j.^jttnbtHei, 4>^iiirirf), l'e^rer, <£cy= 

botteureut^. 
•iPrcH, f. Jyoiftmciftei, C^Ua^ljüttcii. 
<Bd)'ä\]ix, %kUx, t Jovftmciftcv, 

Seibenberg. 
^^amel, Kantor, ^enger^borf. 
©d^miebel, Qkbrttber, ^iecbtauetei« 

Befi|eT, ®t i^ol^anutd. 
©d^mitt/ f. I^ofgörtner, (Eremitage. 
^d^'6iUx, ^unftmüdet, SBeibenberg. 
Sd^recf, S3ürgernieifter, ülBetbcnbetg. 
(Zöllner, ^o^ann, ^ütgermetfter, 

9?eimfit<^en. 
£(agl, Sürgetmeiftei:, Obemmtmen« 
fteiitac^. 

Silfevt, U ^^famr, i^mtmann^berg. 



Digitized by Google 



145 



9ctttf<f« 

93aumaittt, $eter, Se^m*, WtaxU* 

grün. 

(Eifert, f.33e5ivf3amt^offef)oiv Sevnccf, 

|)e¥ftnanit, ^r., ^evienfabvtfant, 

•Ipevber, f. ^örfter, ^HöljiTnfiof. 
Hleemanu, f. Obeiamtönc^tei; o. A)., 
^ernctf. 

Mi? belle, ^erm., f. ^^favvcv, SBcvuecf. 
Vämmeter, t'el^rcr, ©cfjciivcutfj. 
c i [t c r , i'el^ii: lUi a r ttfdjü iga) t. 



aKarftfd^orgaft 
fd|otgaft. 

9% egem au n, D., f. Stttib^ctiil^tat^ 

Qiolbhonoc^. 
(^c^mibt, (Stabtf c^reiBer, ^niedt. 
® m i b f . üöejirföomttttonn, Scmccf . 

Stfitamm, ir^-rtcbr., Vc^rcr, ^rriicrf. 

^t\d)t, .V)erm., Vcliver, 5^ifffiDf*5t]riiii. 

SBittmann, ^o\z\, ^if^xtx, JDiarft* 
fcfiorgaft. 
. ;3^"*^^' ^- ^föTt^T-"/ |)tnnitcIh*ou. 
I 8i^)i)cUu3, t. 5)efaH, 33etne(f. 

1 



?(ttffe6, Otto, /vr^v. ü., f. iHcgier.^ 
T^tvcftor a. i)., »Hu[)€0. 

Üki^caftein, (Srnft, greifen üoii, 
f. Wlaiox a. ©ttcit- 



3 ui e V, i n q c r, f. ^^tufjt^lttgciune^ntciv 

ii^aiirijcnfelb. 

manttftabt. 
Xx alt tuet, Üaxl, Öc§m, Sßon(c€* 



S(I6t€(^t, Setter, Kffaltert^af. | $fi6fd^, t gorfbnetftec, ©rafetibetg. 



«rd)it) XXI. iöb. ^ 1. 



10 

Digitized by Google 



146 



^afftieT, t ^fatter, ^tg. 

.f)eevbegcn, Öatitor, ©attcnborf. 
§eittjc, f. $faneY, Oberfo^au. 

^^ottigmann^grüii. 

^4Jro6e, fürftl. Cberföiftei', (^d^wai= 
^eiibad^ a. 



®(^)vai'5enbac^ a. @v ^taht- 
mafliftrat 

^Stabclntonn, f. ^^3farrcr, ©nttciiborf. 

Sßilb, Dr., vrnft. "Krjyt, (Sc^nmi^iH 
bad) a. ^. 



'Engerer, Dr., f. J)ieaIfcJuIreftoi:, | giiifjcr, f. ^)icataiiitmaim, Mvouüdj. 
il)egen, ^n^ob, f. .^Be^ivfsiamniiami, ^djueibci, ^^ui., f. Vciitnnnt n. X^. 



Ikitltttbiifl^ — §ti%tk»amU 



Naumann, ^e^vei, l^otminqdreuttj. 
Senfet, I. ^fiittet, Stebgaft. 
^tebetmann, ^>^el^rev, ^euenntavtt. 
SBrügel, f. ^faxtet, ^afenborf. 
!Dt|»|»oIb, ^eb^v Se^er, t^annbotf. 
(5(fenbergev, (Stn% dteftaurateut, 

^^untau. 
S'ifc^ei-*/ ®eDig, Vcljver, C£üttcnau. 

i^9iiü4, t' <i^$ettba^nab)unft, 

S'icuenmavft. 
Üitcdj, ökrtf ü., (Sriaucfjt, Xijurnau. 
ÜHeucf, f. ^IJfttvrcr, ^T)f?c(fcnbDrf. 
Ohäf, "ißüvnermftftei:, 4"5iit]rf)bovf. 
V^agcr, C^ieöig, l?e§m', ^^^uiuau. 
.'pammon, ^clivcv, Sßalbou. 

^errmaitn, ^ubtoig, Kaufmann, 

Slljiiriiau. 

i)uber,3<*^v tX'iu'ltoi, i^iaijeiibuig. 



^übnev, '}.^etcr, Ve^vcr, 9?cubrofftMi- 
felb. 

^abttet, !. $faxreir, iSe^eiit^aL 
Stauffenftein, Sekret, ^tüft&htUixu 
$taup^i, ^üvgctmeiftft, 9(0aborf. 
^iDfietmatiii, H., !{)tteft0r^ ^hUx» 

f)ütte. 

Sl uüpf ev,(i^v.A'c^vcV; X)üiincv^mitlj. 
itünigbcfn, Fs'i'^r. D., Semftetn. 
M'6w, gväfl. ^eutamtmantt^ 2;^utnau. 

Cötringcr, 7^*r., ft^anfnmnn, ^^urnau. 
1^? a V g c V i c , (^buatb , <y^bi'if be(t|ec, 

:nblcv^ütte. 
'i)cci)tcv, f. ^]>[invcr, .t)iitid)bDrf. 
^i'icbcrijubet, l'c^rev, iü^iwberg. 

Ott, f. (5ifeuba^tt»mjuuft, S«eucu* 

marft. 

^lUettuei, \iii)ui, iörüfleiu. 



Digitized by 



147 



'^opp, ^tf)m, Slatd^. 

$oftler^ Qol^v Selker, Stinmerdt»in:f. 

9tofetiI|aucv, 2., ^e^rcr, ^oucntfturg. 
9? u p p Y t, ^g., f. •$forrer, ^^urnou. 

botf. 

<öci6crt, Ohift., f. (^ijeuba^iit'ipebitov, 

9kucnmatft. 
@lmon, f. Okvlcljicr, ^^a^eH^0rf. 



^ttdgner, Slbain, Seiltet, ^utgl^aig. 

Sßcggcl, Dr., piott. ^Ivjt, X^urnau. 
9?ciicumarft. 

'Maid), 

3 ei tu r, f. @iieii6a§nabiimft, :)icucu* 
niörft. 



92 «gel, Sel^m, ^gfunbftabt. 



iBeutncr, f. iMujjd^iagcume^meiv 

Surfet, ^ub., gttbrifont, ii>ü)tcu- 
felbi^. 

Jyctt, V^c^vcr, ^ntigavtett. 
S'ifrfjer, Se^rer, SlfoYttberg. 
Sollet, Dr., örwtii, SeTttefi^ei, 

(^iünboti)ier, jirfö * ^auptlel^ter, 

Unfricb^borf. 
^abenftcin, ^>rofuTift, '?3ciiiid)beTg. 
^agcr, ©ottfv., l'e^i'cr, SJiüudibcvg. 
|)oljinatin, Ve^vcv, SGBeifeborf. 

.{")ü^itfctn, V'cf)rcv, 3)icicvf)of. 
,^ägcv, ^?ipüti)cfcnbe)i^ei, 'Iliiinc^bag. 

Uuab, (^^nft., S^abvifbefigev, Wm6:^- 
berg. 

Uüiiet^, g^Qbi'itbireftov, 'i)^imc^bei-g. 



#ni9it»«iiiit* 

berg. 

:Ui ü 1 1 ci , §v Jabrifaiit, 2)Hinc^bcig. 
Berg. 

^45ütttter, Dr. öon, t. a5e$itf8ov5t, 
9Rttti4berg. 

tief er, ^otI, Sel^m, 6)»antcjf. 
34^^B, f. Pfarrer, SJJünc^berg. 
(S)»ed§t, ^crl, Vc^rcv, SBei&lenreutl^. 
@i>err,Ö., f. gorftmeifter, (Sponterf. 
(^jitinincr, Solbem. D., Kaufmann, 

3)?ünd)bci'g. 
Xtautncv, '^^ctti^avb, ^tabtfantov, 

?D?iind)betg. 
S e ib n c r , O^cbtübev, ^abxifauteit, 

!!Jiünd)bcrg. 
;Jcitlcv, ill>., ibüvgeviiieiltev, ^eÜ. 



10* 

Digitized by Google 



148 



5o(| a. 393. 

lltciti a. SB^. 
^o^e, ftatitor, IRaUa. 
ftabfiet, ftimtoir, d^erolb^gcfiit. 

ftetn a. ^B. 
ÜKoijr, ftutatu^, 33ftb ^teben. 
9? a i I a , 33cjirte*l?c]^rciDereiii . 
^jJigl, f. Pfarrer, Sd^ouenftcui. 
^rac^t, Dr., pxütL %x^, ^c^mr^en« 

ba4 a. SB. 



fHoftolinann, ^Mirgcrmciftcv, 8icbcn. 

<Seif ert, min, gabtirBeft^civ 9^ai(a. 
Stengel, ÜMftnftötei^mfev, 9{ai(a. 
Sagner, (S^t., t ^uffd^Iagberwattev, 

SBalt^ei, ^[o^.^Ibv Santax, Std^teti' 

bevg. 

5Bcber, 9JJavt., f. 5Imtgvic^tcv, ^.)(nUo. 



$aii€t, Subwig, Sellter, Stnbenl^aTbt. 

So(f, SSiirgcrmciftev, dvcugeti. 

(Steuden, ^tabtmagiftvat. 

Vertreter, $ottciifleiii. 
T e n ft b 1 c r, ©g., !?ef|ver, Viubcul)ttvbt. 
(i^idfelber, t gotfttneiftev, (^ögraeiit'' 
ftetit. 

dt n ft, f. görftmeifter o. 2)., ©c^üttcv«- 
mü^fc. 

gclfer, f. goiftmciftci, %<cqni^. 
SwgQcr, Cv i^mttüv, ^lijiuUHUonib. 
Serbcv, t. ^Kccjicnmc^tnat, ^.kgui^. 
,^agcii, Vcfjver, 35voun. 
.i)ö)d), Üburgermetfter, ^^ccumü^lc. 

^nof^f, ^üvgevmeifteiv Otreugeii. 
ftttitet^, J^aufmaitii, (fveugeii. 
Saug, ^iMavS, Se^tev, llttc^a^urn. 
Sang|ctitrt<^, f. ^efmi, $egni|. 



I ©c^itabelkDaib. 
%>onficf, Sütgetweiftet, $egm^. 

9ta§m, Vcf)ver, ^egui^. 

©c^cjif, f. *^^farrcv, :I^üd)eubac§, 
2d)lcgcl, l'cliicr, 3etbiDi|. 

ilUcbtjiuahat, $egni^. 
^^I^omann, f. ^^Jfoueiv ^lojc^eU' 

iBoHvotb, f. tiicufscii. 
Sinbijdj, CSljiift., f. %^axxQx, Sliic^^ 

SGBivtf), .^inufnmiiu, (ivcugeii. 
SBünbifd), gorbeteibcfifeer, ^^^cgiii^. 
ßagel, Dr., t ^famr, (Sd^nabetoaib. 



Digitized by Google 



149 



a. (S. 

^utf^atbt, Dr., pttitt, ^v$t, ^o^cnv 
Berg a, (S. 

SBtbetteittl^er, g(il»vif5eft|eT, 3Rav« 
tittUmtil;. 

®rof, Kaufmann, ©cft. 

Steinau. 

^o^cnBerg, ©tabtmagiftvat. 
!Oop'\r I>iv 35e5iTf^arjt, 9ic^au. 
$ut ) d) e II i e nt^ tx, gobtifbefi^et, 

^Utfd^enreut^ev, äabnfbejifecr, 

^ol^enberg a. (S. 
Sfiaii§oIb, Kantor, ®elb. 
SKobfc^iebter, Kantor, ^JJügiaiiüiJ- 

reut^. 

^tetfd), 2)?ourewnctftci, ©clb. 



'^sabft, Jvobrifbefi^cv, ©clb. 
■ij^üfjinianu, lüiavHn, ^Uvgcimciftci, 
©elb. 

9^cl)au, (Stabtmogifttat. 
SRofcut^al, i'ubroig, gabvübcfi^cv, 

@40bel, Stttntox, SToiitenbmrf. 

©d^ufter, F. ^Nfoncr, Ütel^au. 
©clb, ©tabtniagifttat. 
©il beibad), ^^oÜ^fc^ule. 
(^töcfev, i'c^rcv, 9)?artinlamijj. 
(Stre^l, 6§orreftor, $Hc^au. 

SBivtf), f. .rHrrfjenrnt, @elb. 
äBöIicl, OJiüf)lbc)i^o\v (5ii(enf)ammcr. 
SS^ölfel, ©rf)leifeicibe[t^cv, Selb. 
;5ct), 5^ürqcnnci[tcv, ^Kcljaii. 
3e^vcr, Mciniidj, f. ^öe^ivfeamtö' 

3eiblcv, ,^abiitbe)i^civ Selb, 
ijc^äog, :3utiug, t Hauptmann a. 

9Hatt{tiIamit ntib ^lin. 
QUUitx, t 92entamtmann, @el(. 



Setd§enfelb, gv^r. t)., ^einetSteut^. 



IMuttflf bei— $f |irk«Amt« 



^(ferinanit, SngemeuT/ Sßeigeitftabt. 
Ht$bet9, ^tabteiagifhat' 
Sauer, ^ar(, ^riDattet, S^terftein. 
^td, !. OBeramt0tid§tet, ^Htt^eit' 
lamt^. 

SBcijcv, ®eorg, i'e^vev, .soolcubmiin. 
35ocf, f. ^^farrer, 9)?Qrft^^)?cbiui^. 
ÜBuc^f a, seil., Wirgcvinciftcv, xHrjbevg. 
^et^cii, f. ')3favvciv 'iiMiufieber. 
(V idj t c h) c b i r !3 u c v o i u 'Ii'unficbol . 
Jyifcfjcv, t äinftcv, Minbcnlanii^. 
(^eitcf^ f. ^faYvei:^ Sc^öubipuim. 



SVebioitj. 

©oller, Sl^riftian, i'efjier, (Stemmui?. 
$a(!er, { 9teaUe^rer, ^unfiebel. 
.^egtöciii, f. "ipfarrcr, .'pöc^ftöbt. 
§cf}, iBüvc^cvmoiftcr, äßunfiebcl. 
Vläftuer, f. 4>foncv, 9J?avftrcbuiii';. 
^(eeinann, ^abii£be)t|er, )^eigen» 
ftabt. 

MüM, f. 'I^cfoti, Üt>un)icbei. 
I iiiautevbac^, f. Cbcie^^ebitor, 
Sunfiebel. 



Digitized by Google 



160 



9?iegcr, f. ^cfau, SUrdjculaniit^. 
[iebel. 

^c^il(ev, f. dfeaüe^rer, SBinificbel. 
<Sc^ttiibt, 'Öütgcnnciftcr^ äöcißem 
ftabt. 



^Bciß, Ülpotf^da, iBcifecnftnbt. 

Suiiber, '^e^uf^tjauvtlc^iCK, Sun« 

ficbcf. 

u n f i c b e l , Ätnbtmaflifti'at. 



^uffe^, feft, grl^r. t»on unb 511, 

^tbta, (^r^r. ton, f. Cbetlanbti^« 

i 1 n b e 1, f . ^lau^tinaim a.55v^iM^''^i " • 
^raubenftein, ö., t 'iöc^ufgamtd» 

VIffeffov, Ticu^iaht n. <S. 
$i:obfüt}ier, ^ec}Og(. (B(S)uixat, 

35uU emcr, .Marl, f. ©ijmuojiallci^vci, 

Sürjbuif^. 
X^cmut^, 53udjljiiublci-, il!Mcn. 
ÜDörn^öffev, f. <StTafanftalt^= 

!j)ombatt, t3v f. gorftmeifter, e^oiii. 
^oUntd, ^^r. tt., Obettoubenbufg 

b. ^etbott^^ofeit. 
^^reg, t ^QftonitSbireftoY, 

'^(fd^affenburg. 
($if, (^eorg, Stiiufiiittun, ^örlt^^. 
C^i-langeii, l Umbccfitätdbibliotl)cf. 
gabcr*(Jaftel(, t^kaf \)on, (Stein 

a. b. Oiegni^ bei 0?ihnbcr(^. 
Acft, Dr., f. ^>?canrf)vcr, ^JDdmd^cii. 
(^ifc^ei, t. ^e^ivC^auitmann^ ^bciu» 

SUYQ. 

glorfc^ü^, Df., f. ^anitätijvat, 

SiMCi^bttbcn. 

Umptm. 



leiigenfelb. * 
®Tal9enrent§, Sv^v. t)., !. ißesii!^' 

amt^affeffor, 9)?ünc5en. 

Ihigen. 

(Hutten 6 cvg, gt^t. D., ^^ajov, 

^ammei)djniitt, Cil^i., f. Vanbgcr.» . 

©efretäv a. ^'^üinfn-iß. 
^ai'tmantt, f. ^anbgeiic^t^iat, 

Ü)?üncf)cn. * 
.pavtwig, 5-/ ^icjidipiiigemeur, 

^Tcnrfitliiigcu. 
.|p c c vb e c n , 'j.UjiliVVr ä^ibtilaut, 

•Diiüidjcn. 
.'peitnboc^er, f. CbcvomUitic^teiv 

9Iiebenbttvg. 
.f)etmei9, f. Oberleutnant, SDtünd^en. 
l^etele, Sv 9}otav, i'aittngen. 
|) ei)t, f. SDberftlentnant, Snnbau t.$f. 
I^intt^^,^. (S.,$uc^^anblet, Set))$tg. 
^o(Ce, f. @tQb£i4(ubtteuv, Sentnanl 

a. SBür.sbiii'n. 
.'polpcv, Dr., viaft. tHvjt, ^MiiibeKg. 
|>o)>ff, f. !^rfliibücvfid)cvimgS» 

ysnipcftov, "iDJüud^en. 
.'püpfmüilev, f. T'ofou, SiMiitix^ljeinu 
4>ubev, f. Tiotax uub ^ufti^vüt, 

J?cgflcuboif. 
Küttig, iv, ^i^iic^(|ttnb(er, 53evlin. 

Sinbi^^eim. 



Digitized by Google 



161 



^'cntnatfj. 

Sl ü r i! b ö V f c r, i^c^vev n . 1^ , , 9c'irrnbcvg. 
Äuglein, f. Tvörftcr, .Motinljaufcii, 

■^^oft 33ur9Vi'ffi^a<i)A < lliiterfT.). 
V'inbttiiev, f. Pfarrer, .^iilmain. 

l'üc^nci*, gr^r. ö., f. Hämmerer, 
öinbou. 

C 0 c§ 11 e r, ^aii:?, ^oftf offier, SBür^Burg. 
Subioig, Dr., tfühtt^üHax^t, Zaax^ 
gemfinb. 

©d^toeinfurt. 
affiner, 3o]^., ^äfnetmeifter, dient» 

Itnc^cn. 

äKiltic^/drnft, f. ^bmiitiftvatov, 

JSlirjburg. 
^Jttgengaft, f. %?farrcr, !^p{)üfcii. 
Obermaicr, f. ^önufbeumter, J^ürtl). 
Ott, Q . f. ^eiegiap^eue^^^ebitoi;, 

^roeü, ^x., i'e^rer, :^tüviiberg. 
^^.^roiiatl), f. 9)?öjor, (Srfauf^cn. 
^et^eiiftcin , A-rcifiau d., ^^tiitignit. 
9locfer, 5(rd)uctt, JJcann^cim. 
mtttx, Dr., f. f rofeffor, l^anbttui.i.>f- 
^9ttUx, 3o)€{, f. ^auamtmanii;, 

S(aifetdlauteni. 
^dnnwath, SKoTif^, !. ©emtuap 



<B^aumbtx%, t tfmtötui^teY, 9^ab« 

bürg. 

(Sd^iubler, f. iHmtvnidjtcr, v>ev;^bru(f. 
(S(§irmcr, §anÄ, f. (^jpebitor, 

9)?üncfjen. 
(Sdjmibt, Dr., f. 33ejirf«>orjt, ^ers5* 

bruff. 

^ m i b t , t. C berlaribc^geric^t^rat, 

9?ofenJeim. 
8c^neibcr, ^^riüaticr, 2)rcs5bcii. 
©c^nell, f. .'iJrofeffor, ^JJürnberg. 
©(^lueiger, t 9lentmtmüm, 

^obeut/ Dr., t ^famr, SSfir^burg. 

(S^ffert, f. Se^itföamtd«9ffe|fot, 

Dachau. 

Souberer, t $fatrer, 

^^avtfielmoi^auradj. 
SBeiumann, f. ^"^rf^icrmigS« u. i^teiiS* 

bauvat, Diünc^en. 
min, f. 'Jiegieruitgd4(||ef{or, ^ür^» 

biirpi- 

^Bilmcit^bÖrfcr, t»on, f. fSdiftfrf^cr 

(>Sn\ c i a 1 f 0 n f ti f utib © e f 1 i ni c r 
Si t>m III e r 51 c u I a t , i i 1 ulj ci i . 
4l^olff, 9?itter to., (General 3. 

3 ab 11/ t SReRtamtotamt, (Stkiigen. 
3efjcleitt, f. ^oftamtMlÄreftor, 
99egend6utg. 



Digitized by Google 



Digitized by Google 



für 

von £)berfranfen- - 

m m <Bii iitii>;^»tttt^ iflBiiL Jjfttt>> ar M^ ar 



(Uis f odfcfeung bcs 2rrcf>tDs für Bayreutbifd^e <0efc^id^te 
unö ;iaertumstun6e XXXIV. Banö.) 



herausgegeben 

tliitorifctjen Vexein für 0berfranfen 

1 t 



3>nuf von £oren5 (Elltpan^cr, vonn. dl}. Burg er. 

1900. 




Digitized by Google 



Digitized by Google 



3nt}alt 



1) @andf)oret(, ein »ergeffencr Suflort aii9 b«t SRavfgfafenjeit 

35on Dr. a:^viftian @cpcr 1 

2) 3)ie Öe^tn beS ^odS?fitftS ©ürjburg in O&erfrattlen unter bctt 
®ftT$(ttrgec «tf^dfen Xnbrca« »on O^unbclfingett (1808—1317) 
unb Otottftieb t»on ^o^enlo^e (1817—1823.) 9mt ^nms fftttnct, 
f. fttriiat<l^im a. S). 

3) (Siaiged Steue aui8 ^immeltron. $on i^ieb. $Cu^ • • « 49 

4) Qa^xt»Uti^t pio 1900. 

tvflcr Willritt, »tilfaiiiteit bfil Smin« 67 

3uwitcr fI6fi|ititt tto^tti« bm nateitDeibungcn . . . • 60 
t^ttlnr Ibfd^nitt SHtglicbec^Seraeii^nid pro 1901 .... 66 



Digitized by Google 



• ■ 



Digitized by Google 



eilt pergeffetter Cuflorf aus 5er JXlad^xa^myit 



"SAt Seit ift mngfi tootüBer, in bei ein Sfd^fCe fd^teiBen fonnte*): 
„©anS^oteil toettetfeiit mit ber gnntafie um ben l^or^ui^. ^et |ier 

BefinbHc^e .^öin, \)on foloffnlifc^cn geUmaffen unter5rüd)i;n, in toelc^cn 
fic^ bie fd^önften ©rotten mölbcn, ift bcr 2BoIlfo^rt3ort ber 
granfen qetuorben." ^Iiij^cr benen, bie i^re 33erufeiöege bal^in 
füfjten, fc^einen ^eute nur tüenige ben intimen 9fleij biefe^ fc^önen glecf* 
c^end beutfc^en ^nbei^ 5U fennen, unb ic^ bin überzeugt, bag fic^ bie 
beyel^tten i^efet gum grofien Seit in ben Ba^erifc^en IVl)>en, in ber 
©(^mei), in S^irol, ja tiieUeic^t in Italien beffer orientiert finben n»ürben, 
atö in biefem ehemaligen SaUfa^rtdort ber granfen. !3)a8 l^ot nun 
freiließ feine guten (^k'ünbc. ^iu 23cg Don retc^lic^ 4 8tuubcu — 
fo meit ift ^äauöpareil uou iBo^reutl^ entfernt ~ luar öot 100 gfi^ten 
eine fleine ©trecfe, je^t, bo un8 bie v^d^ienentoege ol^ne 2Kü§e in bie 
enttegenften (S^egenben führen. Bebeutet biefe (Entfernung, 5umal ba bie 
igtragen ^um Seil fd^lec^t finb unb nic^t oKe 8eute gu gug gelten tooOlen 
ober fönnen, mel^r old früher, ^reilid^ für bie guten ^u^gänger gibt 
e9 feine (Sntfc^ulbic^uni]. ®ie l^aBen e$ nic^t einmol nötig, ben etwoS 
eiiili3uu]cii iBcg über bie ^djan^, ^^Uloborf unb ^tlctntjül^l 5U fte^men, 
fie füuuen burc^ ben üJÖQlb §ur SÖalb^ütte, über i)^euftöbtlein lüieber 
burc^ äBaib noc^ Coc|au unb üou ba alt^balb ttJteber burd^ äBalö nQC§ 
©onöpareil ge^en unb geljört uic^t einmal öid baju, fic§ im ^ar! 
bafelbft gu erge^n, bie (^e^en^mttrbigCeiten ^u Betounbern unb am gleichen 
Sag ben 9ltt(fmeg ^u BekoerffleKigen. ^od^ id^ toürbe bo^u gar nic^t all* 
^ufel^r raten. Sn ®an9))areil lägt ftc^ übernachten. (Sin (Stoft^aud, 
bQ§ Dor^eiten l^o^e Herren BeuHrtete unb beherbergte, ift feit 100 Sauren 

*) Mobien, obec 48cmfllbe xta^ bcr fRatur, gcfommclt auf einet Steife »ott 
8erliii nat^ fRom» 9aiteuf^, hm^ ^^am KnbteaS WbtO» 9ttm, 1796. 9«n«be 
Seite VII. <E|cm))Iar in ber 8ib(iot^t be§ l^ltottfd^eit Secciti« iBai^reut^. 
Ctt^i« laoow XXL 9», ^% 1 



Digitized by Google 



i 



in ber gleichen ^ow^iti^/ üjaltet barin ein Wlam, ber über ^tteS unb 
^eue:^ p tcben toeig unb in beffett @tu5e ed bem gremben fo tool^I 
ift, toie koemt er ba^ettit toöre. 9^un, toad ^dSt benn bann l|ettti}iitage 
bom 93efuc|e a(P (S9 ift ein t^otutteU, baS in ©cCjiift unb SHebe toon 
99?unb 5tt ^unb ge^t : ber cl^eniöl? I^crrltdftc fiuftort fei öerfotten. p^\mx 
c§ fte^t iiorfj ftnuit^, bic alte ^efte O^^wfet wit intern ^Sci^- 

frieb im^iofant ini^ Caub IjinauS. ^ie ^^aii^itgebäube, bic 9J?axfgrof 
griebric^ autjü^reu ließ, nomeiülic^ bei: ^peifefaal unb ba^ unöer» 
gleic^Iid^ rei^enbe Sweater, on ©Ictjan^, Qierlic^feit unb ^oefte ber 
Situation bem ber (Eremitage bti Sanft Slol^anntd koeit überlegen, 
fielet noc^, unb mirb butc^ bie ^öntglid^e fRegterung in einer burc|an§ 
facfjgemöiVn SSeife mit Bel^utfam noc^^elfenber ^anb fonferinert. Iga 
freiließ, bie cfjcbcm platten «Stufen bcii %d\cn ftnb gum STetl gc* 
borftcn unb allcfamt mit iJJood ßcbccft, bie C^ol^^ unb SJZüOö^ütten 
auf i§nen finb mn bcii Stürmen iucggcfegt unb bie jierlic^ ^ugeftu^ten 
ßauBgSnge finb öertoilöert. IDarum l^ot ein ®eogra|)§iebu(^fd^rei6cr tic 
nngüicffelige ^bee geipabt, in bie ^elt l^inau^urufen^ bad el^emalige 
Suftfd^Iog Sandpareil fei gäujlic^ betfatten — iebenfad^ ift er feiaft 
nid^t bort getocfen — nnb fo ^abe id^ö feiner^eit in het @ci§ule gelernt 
unb Qiibcrc lüafjrj'G^cinlic^ aud^. ^a\)on aha, bafe bie 9ktur über bic 
gezierte Miinltlirfjfcit ben (Sieg bauon getragen nnb baß <Ban^paxtii, 
ioenn e8 e^ebem fc^ön tunr, nun im 5^crfnll cr[t rec^t fclRui qemorben, 
baß bie unbefc^reilificfic ^^^oefic ucrjuufeuer ^^3aläfte, geborftener äl^ouern 
unb Ibemoofter ^enfmale, bie nte^r gilt aU alle mobifd^e ^rac^t bon 
el^ebeni, in entgücfenber mel^mßtiger 8ie6Ud^feit ä6er bad ®an$e aud' 
gegoffen ift, weife nur, toer im ©d^atten be8 ©ud^cu^aing geträumt nnb 
in ben gelfengrotten bie ©eftaltcn ber Vergangenheit wie irrenbe ®e« 
fpenfter im 9J?onbeu]'d)cin gcfc^aut §at. 

'Die ^'enntniö bcc^ eEjcmnligen Sauefun-eif mirb un§ burc^ eine 
$(n5at)l üon ^^anuflri^ten, ^rutfeu unb £u^fexu tiermitteU, über bie 
jnnöc^ft einiget gcfagt koerben muß. 

Urfunblid^ed 992ateria(, namentlich au§ SHed^nungen unb ^nbentaren 
befte^enb, mug einmal tor^anben gewefen fein, aSein Sl'liemanb \mi, 
in iuelc^em %xd^[t^ biefc Elften toergilben. ScbcnfaH? finb fie bo, koo 
man fie am c^eften glaubt judjcu 5U bürfeu, nirfjt uuiljaubcu unb uiel« 
leicht gnn$ tJcrloren c^cgnugcn. Der 5^crhift lüäre übrigens nic^t atl?;u 
Iragijc^ 5u ncf)meu, benn baj^ :3"icJ''ejjautefte l^at ung ein 3fitöS"*^f)C' 
ber pastor loci SWagifter ÜWarcuö griebridö §ebettuS, ^farr^ea )u 
SBottfeed unb ®an9t>areil, getreulich übertiefed. 



Digitized by Google 



3 



3ur 53cniuir)Iiin(j bcr ctnätgen S^oc^tcr äRarfgrafcn $rtebrtf|, 
&lt{abetl^e gtiebeiife ^opl^ie mit iS^arl (2iugen bott SBütttemBerg (26. @e^* 
tentBer 1748) bexfaj^te er ein ®tU^t, bad er mit japxetd^en ^tt« 
merfungen Dei|nfj. „'3)od erfreute <Sati8^)QretI** 6rtn(^t feine @(Tü(fkottttf(^e 

bnr iinb ciUEjüttt ade jene Ö)el)eimni|fe, btc bnid) Die lUaiucu Der 5((leen, 
©rotten uiib ^(ä^e orit^ebcutct ftnb. f^ür bad 53e£)taubnU bcr ph(\n= 
la|tif4en ©ebanfen, uoii bcnen [id] bic iÜinrfgräfin Bei bcr Unnuaubclung 
be§ S3uc^en^oine^ in einen ^^^arf Ijotte leiten laffen, ift biefeS ^anb* 
fc^riftlid^ im ^vd^it) bed l^iftovifc^en ^ereiiii^ ^a^reut^ aufBetoal^tte 
(Debid^t bie toid^tigfte, ja einzige OtieQe. SBir Bringen ed bartim boK* 
ftanbii] ^um SlBbruif (fie^c 9lnljang). 

©ebcnuig n»nr 1748 öfS ^fnrrer nnd^ 2öonfee§ gcfommcn. S)ic 
Stubien, 5U beucu itjii bic <^)oclj3cit im Jsürfrenljaufc üerniilaftt l^atte, 
tjermertete er nl^Bnlb einer ^rofdjiirc, bic 174'.) P/j ^ogen \taxt 
unter bem 2^itc( „^anepareil cntfdjattct" cr(cl)icucii i)t. 

5luö biefcr Cuelle ift eine rcc^t unbefjolfen aSgefaftte S3efc§reiB«ng 
bet (Eremitage gu ©an^pareil gefd^öpft: 9la^tid^i unb ©c^ilberung ber 
l^rrfc^aftlic^en (Eremitage unb fürftltd^en (Sinftebele^ gu ^n$t»arei(. 
Sm Whnat Stmii 1768. ©o^reut^, aebrud^t Bei» Sfo^onn ®eorg Sriebrit^ 
lOaugbciu, ,f)ü\'' unb (lQHj^lcijiuut)Drucfer. 4". ©leic^ aiv luollte 

ber anonyme i^erfaffcr ,^ctgcn, baH bic bcutjdjc %^xo\a noc^ niri)t feine 
fc^lec^tejte ^eite fei, frönt er feine Uttcrarijc^e iiciftung mit einem ent- 
fe|ii(|en ©ebic^t, beffen ©c^lufe lantct: 

„v&ogt Kenner, ob |ier nid|t ber @d^ö)ifer noc^ tl^ront? 

„^0 ^riebrid^ im ÖeBen fo gerne gewohnt I 

„SEBo ^riebrid^ Q^^riftian aUt$ nod^ Bauet! 

„Unb fommt !3§r im 90?at)en, im 33rQ(^^ unb ^cuja^v, 

„So ftellt fid^ (£uc^ alle^ t>iel fcitcncr bar: 

„.<Fomint bnnn oft, bnnüt ^s^)x biö iiKcö rec^t flauet." 
©efc^id^lüd) ift ha^ (öc^riftc^en immerhin intcreffont genug. (Jin 
cm ©c^Iuffe be§ Xtgkt^ fic^ finbenber Hinweis auf „be^ ^forrer^ gu 
SBonfeed 319. $ebenud entfd|attete0 ©an^iareil" ^at bietteid^t gtdenfd^er 
(QJelc^rte^ gürftentum S3circut, IV, 315) »eranlaßt, bie ?lrBeit biefem 
ju^ufc^retBen. Qft $cbenu« toirflic^ ber 55erfaffer, fo fiaBen mir i§m 
ben unfreimilligcu '8c^er§ §u Uerbanfcn, i>a\\ bcr Jc^f^'^i^j'^ii' uor^eitcn 
ein I)cibnifdjcr Cpjerpla^ gewefen, nio üor anbcren ©Ott Col(u?% üdu 
bem noc^ hai^ ucrtroute ^ort „Hilter Völle!" ^erfomme, üeref)rt tuorben 
fei. ^ic^erlic^ ^at er nuc^ ^uerft bie (^c^aufpielerma^Ee in bem vierten 
SSogen bed ^^eaterS für einen „fofoatifc^en kop\" angefel^en unb ber« 



Digitized by Google 



4 



ütilo^^ boj} fämtlic^e fpäteten $efd§rei5uitgen biefen folrattfc^ii $ttp\ 
txM^nm, toenn aud^ laum einer ft^ ettoa§ baBet Qebo(^t §aBen tnog. 

Sttlt)ttfc^ unb tttl^altltc^ |e§r gut t[t baijegen ein nenn l^alBftönbtg 
Befd^ricBenc $Bogcn umfoffenbe« 9Wonuf!ript, ba« ber 33i6Iiot§ef beS 
ijiftüii|ctjcn 3?eretni5 c\d)bxt. in i^in bic ^^(e;ranbcr*93uc^e eriuöljnt 
iüirb unb brr cbeiifolli> l^on 2(le;L;tmbcr erft errichtete Solu^turm, bürftc 
bein ?lui>gang öcw uorigen Qa^r^unbert^ angehören. ift ein un* 
tjollenbeteö ^on^^pt, ba§ a6er nic^t nur über ben ^ain im Ättgemeinen, 
fonbetn oud^ übet bie einzelnen ^axtien fel^t intereffonte unb eingel^enbe 
Sl'lott^en enthält, ffla^ ber (Sinleitung ^atte ber Serfoffer bie $l5ft(^t, 
nid^t nur ©an^poretf, fonbem bie uorjüglif^ften ^nrtten ber fogenannten 
fränftjdjcn 3d)iüet^ 511 jdjUöciii. ^bci l)ci ^cijaffer ift iinb ob er fein 
5['or5Qben aiu^tjejuijrt f)nt, hjiffen mir nicf)t. gür uu|cie [olgenbe 3)or* 
jteilunö ift bQ0 SÖJanuftrivt oielfoc^ 5U State gebogen niorben. 

^ejr [elten ift bn§ .^^iferruerf ^öppel'g*) über bie (2h:emitagc 
)tt ©oitdjiareil au» hm ^xt 1793. (Sd ift mir feltfom mit biefem 
für meine KrBett f(^n>er entbehrlichen Hilfsmittel ergangen. <i^let($ na(| 
©ntftel^ung ber fürftlic^en @lnftebelei h^tte ber iieiinfette Sd^teut^er 
)Oanbi c^oftSfüu^iiit 5". ö p p e l jene 5 ^Ui p | e r \i i dj c ljcraiieH]Ci]e6en, 
bie einen ©rfimncf biefeC^ Vlujfu^c^ bilöen. ?U?> id) im- längerer ^q'ü 
im ^u^jcrftic^tabinet gu ä)?ünc§cn nac^fa^, ob nic^t nod) incljrere fjerauc^* 
gefommen feien, erhielt id^ bofelbft in ber X^^ai (ifjnlic^e Stu^iferftic^e 
twrgelegt, bie ber ^o^n biefeS Klippel i^aüt h^rfteUen (äffen, erfuhr 
GU^, bog biefe einem grbgeren SSkrfe fiBer @and)>areil ange^ifoten. 

er!unbigte tnic^ nun unter anberem auf ber ©tootSBiBliothe! nach 
biefem Sloppel'fc^en 5öerfc unb crljielt ben ^(uffc^luf;, bafe in S^o^ern 
nur ein eiu^ige^^ ^ycm^far üorfianben fei, unb jioar in ber EreißüiPliütljef 

5U SSaijreud). gntercfjant ift gleirfj bie i^orrebe, mW fte und 

bic au^erorbentlic^c 5lBertfc§ä|unq ^nipaxüU in jener S^it bofumentiert. 
(£d fehle noch folchen SlBBtlbungen , bie unS bie tuo^re ^atur unb 
ihre tounberBaren ^pitU barfteOen. Iba^m gehöre auch bie d^mitoge 
bon ^ndporetl, bie getnig einzig in i^rer ^rt fei ; luenigftend Befennen 
cö afle 9?eifenbe, bie fic [icfuc^t, gefe^en — unb ben Drt nie ol^nc 
©nt^iidcn ueilajjcn ijätten. Velber fdjeiut aber biefe^ einzige ö^remplnr 
unuonftänbig fein, ^cx Xc^t fc^liefet mit ©eite 8 mitten in ber 
^cfd^rcibung, unb e^ ift faum anzunehmen, bag oon ihm nicht mehr 

*) 2)ie ©vcmitage 311 @an§pavcil. 'Jtarfj tci 'Jlatux gejcic^nct luib bcfc^rtcbcu 
Don ^oi^ami ©ottfricb Stöppel, ^aif. öaubgcric^tS Wcgiftrator ju Stn«pac^. (Erlangen, 
MKtcgt von ffiolfflattfl Sattler. 1793. %qt 4^ SHe 12 ^upfertafeln CuerfotiD. 



Digitized by Google 



5 



foirte crfd^tenen fein, juttiol Sthppel in 6en 1794 etfd^teneneti Sttefen 
ü6er We Betben frönfif^en f^ürftenffimer Sn^reutl^ wnb UnSBoc^ barouf 

öcrmcift. Seine 33egeifteninii f)nt üBrii^eiu^ nnQC^Qlten. (5r \a^t ^kt: 

reiljenbe, roninnti[cfie ©an^)3areil toirb ntir mein ^Qn^t^ 2thcn 
^inburc^ untoergefeHcf) bleiben. 3)rei ^Tn^e l^ielt idE) fiier auf. SRur 
au f(^nett eilte ber SOi^ittog unb ftül^ für meine ^efd^ftigungcn bet 
^6enb l^etBei. Son feiner (S^eltebten fnnn man geffll^fooller HBftlieb 
nel^men, ot9 td^ l^ter bon ber (£t)Biffen9rotte ^Bf(Bieb nol^m.** Goppels 
5?upfertt)er! miif^ inbcö mit ^tritif f]c6rnud6t toerben. "^^ic bcn ^^ro- 
f^eften 5cit^e(^e5enen ?^encnniin(^en frnb grofeenteifi^ unncnnii ober c^ernbc^u 
unric^tiö. beglcitenben 2^e;rt c^cBroud^ten 9himcu ftiiiimcn nic^t 

mit bcneti ber .^)>fer üBierein; h)er @Qn8t)aretI fcnnt, tüirb olgBolb 
finben, ba| leitete nad^ erfteren p Berichtigen ftnb. !£)ad „^a'qzxlatih** 
fytt biefe Shi))fer (Sal^rganQ XI, 9h:. 38 — 40) re)nrobn§iert, aber leibet 
bie n5tic|en fforreftnren ttnterfoffen. @o ift bofelBft bie SHIdftc nn* 
Benannt i^cblieBen, ein idUiditcr ^^viU^tiforf luiiti ali f^clfen ber CicBe hc- 
geid^net, unb ber j^erfiorftenc 5\-cIfen mit bem grünen 3"ifdi batmr fir|uriert 
ali ©rotte ber ,f ailjpfo. knx?^, bic gleiche !5)i^l)aruiouic ^iuijd^cu 33ilb 
nnb Ze^i, bic bei .Goppel Bebauern ift, tuurbc untjeränbert BeiBcrinlfen. 

^ur4 unb burd^ potd\^ bel^anbelt feinen (ä^egenftanb Q^^otte 
in ber oBen f(|on andefü^rten ®c|rift „^Irfabien.*' „Sni SHaufd^e ber 
Segeiftcrung bergiftt feine STOufte mon(Be«mol, bo^ fie t»or mel^r afö 
einem Cf)re fang." "^a^ f^rembeubud) beo 9jtüud)']d)eii o3a)tljauica Be* 
luidjrt feinen (SiiUrog : „55om 17. Bi^ 28. 3^uni 1195 lebte fjier in ber 
©efcHfd^Qfl guter 9)^enfc^en $)ciuriclö S)^^^^^* 2)oftor ber ^^Jtjiloiupi^ie, 
an ber Uniöerfität ^ranffurt a./O." 

$lu(l^ gicfenfd^er, ber Befannte Ba^reut^er $oI^l^iftor, fd^rieb 
über @anS)Kirei(, in einer je^t feiten getoorbenen ©d^rift biefed mit 
(Eremitage unb gantaific jufammenfaffenb, 1812. fSo8 er über @an8* 
pareil beridjtcte, Ijat ber fpftterc ^lotav Wauul] aU niuicfjcnber Stn* 
biofug 1858 auigefrfiricben, unb feitbeni orientieren fid) ]o ,yendid^ alle 
3^efud)er Sani^pnreilci nn biefer im ©aftljaufe bafelbft nnfticiienben 53e^ 
fc^reibung, bie bind) bie ^Regierung ber 9)?bgiic^fcit bc-^ llnter= 
gangd bnburd) entriffen tourbe, bag eine %n^a^ non ^Ibfc^rtften burc^ 
atttogra^^iff^e ^eroielfäCttgung l^ergeftellt mxU. S'leuerbingd ift biefer 
SInffal im „öo^ierlanb" (Sol^rgang XI, fWr. 40) abgebrucft worben, 

jDaft tnbeg bie üBcrfprubelnbc 5Bcgeifterung 3f<^oFfc'$ nic^t gan^ 
e(^t tft, fie^t mnn am bee i^lieiiicrungc-Siegiitrator^ ®- einriß 
Siu^^ug aud Sl^ottt^ 9{ei[e burc^ 2)eut|c^lanb 1796 in bem ^bbreffe^ 



Digitized by Google 



6 



unb $anb6u(| für ben Dl^et^äRaim^eU, Baixtni^ 1819. $ttt 
aud S\^f>U^ mttgeteUt toirb/ Derl^ftlt fi(| jenen fiberfc^iDöttglii^efi 
Sb^aen tote bie SBalJr^ett jur tDic^tuntj. „Öönöft ^nttc ic§," )o er^äfjlt 
er, „tjon ben SBunbern einer geiüiffen (^Jegenb Qe^ört, iDelc^e burc^ bie 
l'iatur nocfj iueit incÜr, al§ bie go^^^^fi^ crfjaltcu IjQÜe. !5)ieg twaren 
bic bcrüfjmten iuKujtiicn (iei bem' Dorfe ^^uernit^, fünf ^tunbcn uon 
iBaircut§. 3*^ gog mit gejpnnnten (s^nuarmugen öa^in unb — fonb 
mic^ nid^t gang getöu[c^t." ^mmer^in ift feine ^c^ilberung bed ^ained 
atöbanti ttoc^ fo (»eilodtetib, hai man ftc| i|m Seftäce |üten mug, 
baft 60 einem ntd^t eBenfo etgerje, taiie 3f4oIf^ f^^^f^- 

(5ieor(^ ^)üru [cfirieb J\uni 1853 einen 5lnf)aj^, „33nrg g^'^^^ife 
niü beni g^'IfenJjainc, genannt Sanc^mrcil." (Sr pnbct firf) in „"Dn^ 
ÄÖmgreic^ 53otjern in feinen oltertf)ümlid^en, ö^l^^f^Jt^i^^"/ aitiftifc^cn 
unb molerifc^en ^c^ön^eiten" IlL ^anb 1854, (g. 395—402. 

Do§ „t^atcrCftnbtfd^c STOnGn^in/* drlongen 1837, Bringt bal» 
SSilb ber ^iBuvi) 3^^*^^'''U> mit einer nickte! Originelle^ cniijaltcuben S3e* 
fcftrcifmng. ^n ber i3lcic[)en y^'^tf^j^ift 1841, 318, Begegnet un^3 bie 
\voi)i üon %sa\\i ÖjteiTeic^er (bic i]coffuctcu ?lrc§it)e für bie @efc^id)tc 
beö Eönigreic^^ 53Q^ern, S5anb III ^eft 1 90 ff.) ftannnenbe 
el^mologtf(|e (i^rflätung be^ fflmm^ Smxtdi aud bem iSiobifd^en 
(Twerdsina, Twiersa = geftung). 

!5}aiJ i^(rd)iD für ©efc^icfjte unb 5l(tertuni&tunbe uon Dberjraiiftn 
1866, 70, cniljdlt ben 33erif§t über bie (£;L;fiirfion be§ |i)torijc^en 
^ereind nac^ (&au^))Qrcil am X^onner^tog, ben 5. £)ttober 1865. 

d^in inteteffonted ^ofument ift enblid^ ha9 f(§on emSl^nte ^temben» 

burfi be§ äRnnrfj'fc^en ©nftl^oufeS. Um mic^ bem geneigten Sefer einiget» 
maBcu für bie ©ebulb, mit ber er fic^ ben ^xiuijt über bie ©nnt^pnreil 
bcrü^rcnbc ^itterniur ijnt gefntten fnffen, erfenntlicfi beincifcn, mitt 
ic^ über biefe^ uon Dielen 'Rauben gefc^riebene ^uc^ unb au^ i^m einige)^ 
mitteilen. 

®er ftrtttnenbe SBM ber 8efer wirb in ber Sieget juerft auf bie 
Cücfe gclcnft, lucldje ^aujcljcii bem 8. unb 14. 3U^ni 1794 flafft. (£ine 
ruc^iofc 'f^aub f)nbe [)icr ben ^^'nnien be^ fpnteren .^inifcit' ^lopoleon 
unb feinet ^Begleiterin 'JJiurat l)criiiiöi]c[c^nitten. 5Bie ^iini (Irfalj trägt 
übrigen^ ein fpätere^ ^latt bie meift nberf eigene (^infc^rift; Luden 
Bounaparte incognito sous le nom de le Brun sur son voyage aux 
cavernes de Müggendorf. 1804, unb manchen 8e|er mag e0 f^mfvatl^ifcl^ 
Berül^ren, ftatt ber Flamen, bie an bie frnn5i)[i[d^e ®etoaä§en[d^aft 



Digitized by Google 



'1 



crinitertt, ben bcr treuen (Jr^ie^erin unfcrei? ölten J^Qifcrä ftnbcn. 
(üne ^hieite Südte ift toenigftetid fo gut ging repovieKt tomcben. !S)uicc^ 
feine Unlerfc^rift fte|t ber ©aftgebec 3Rfln(| tont 17. guni 1852 ein, 
ba| ein gtet^faffd enttoenbeteS SCatt foCgenbe in bet ^at oKe 3^^^^» 

bcr 9(c^t^eit an fic§ trogenbe 3nfc§rijt gegiert fjaOc: „Qum STnbenfen 
an bie[e artig auSeinonber gebrochene ©d^ujei^ ioa^rfc§einüc| öon S^iejen, 
um ftd^ ein wenig bamit [teinigen: 

Med ift fd^5n unb botr^onben, fogor bie Sflad^tigaHen^ bie man 

oud ber (Erinnerung ^er l^brt, 
Diic^l^ \\i \ö)k6)t, üU bie geber, loomit man fid^ i'ia)djrei6t. 

3ean faul SRi^ter." 

Sfd^oCfed (Ünttag edn&l^nten mir bereite. (Sx unb 9ean $aul 
toerben in ben ©d^otten gefteHt burd^ ben ^et^enSergug, ben ber hieltet 

beg greifc^ü^, griebric^ ^nb, beut Rapier anbertraut l^ot: „$)er fölte 

©c^auer be^ ^ijc^[ten ©ntjücFeuo burc^jittertc un\txc ©cmüter, aU luir 
eintraten in ben tuunbcrüüftcn .'ni>iii, ber nn 9?atur}ci^Öne ein ^Itjfiiim, 
oon ber 5lunft einem jiüeiteii .s^)innncl go^nubcrt n?urbc. 9J?üd)tc bcr 
ffi^ie (Schotten biefeS ^ainS einft unfere inobernben ^eine becfen, möchten 
tDir einft audru^en bon ben langen dualen biefed Sebent unb biefe^ 
irbifd^en 3animert|afö unter bem l^ergergreifenben unb ba$ (^emfit gleid| 
jtolg^arfen burc^bringenben ®t{\§ptl beiner (i^ic^en (im SSuc^en^ain!) 

(BonSpareil, ben 5. Sluguft 1828. 
^^r Stinb 1 

3obocu3 bpamcr, j '^^^f'^"^^ ©elel^rte am Xxc^hm." 

ÜDa üingt fretlid^ gan^ auberi^, toa0 ber berühmte ^(ndbac^er ®d^ul« 
ntonard^ ©Cf^erger, ber mit feinen gprewnben ^aufd§ unb Dr. ©ejjel 

nm 14, 9Q?ni 1820 cingcfcljrt lunr, eiujdjiid): „(fin (^liicf, bajj tjier 
bie .^unft ber Statur nic^t nadfj.^^ufjelfen l^atte; ^üiii't ijüticn tuir ju ben 
fronjöjifc^en klonten audj fran^üfifc^e X^Inlngen befonnnen. Ober tann 
eg ettoa^ tDunbcrltd^ere^ unb gefc^mocflofere^ geben / ar§ an^ einem 
fd^lec^ten fran^öfifc^en S^oman, gu bem ^omerS Ob^ffee bad $orbiib 
toar, bie Sßamen gu entlegnen für fd^öne 9{aturt>art^ien." Unb toie 
um feinen S!Bibem>iIIen gegen ben frnn^öfifd^en Flamen gu bofumentieren, 
jdji'cibt er nid)t ^aiicparai, jouDciu bcii oltcn *^iamen ber $3urg unb 
beg 5u feinen güßen liegenben !5)ijijdicuv „ß^^^'^'^^ife" 5^*"^ T»atum. 

din SBanberer namend — 9J?ei)er, toa^rfc^einlic^ nuf>er »Staube bie 
feine i6ruft burtl^toogenben ©efttl^le jum Slu^brud ^u bringen, fc^reibt 
am 23. Mai 1802 bie grage ein: „Sefer, toa» f)nfoci§en gu bir bie 



Digitized by Google 



6 



tnäd^ttgeti gelfen im 2)unfcl be^f ^eiligen ^ain^?*' Unb t)er[(^icbcne lnt= 
toottett toerben auf biefe gegeben. i)^eBen bem fc^Hc^ten „&laube, 
Siebe, ^offe!" Ht ber fiBeirfc|to&ngIi4e $et9 etned ^^iliftetS: 

„(i^ie goben mir lieber bie fjalB uer^attten ©e^nfuc^tgroünfd^c 

fd^moc^tcnber Siebe." 
„©ie xiejen mir bcr ^ox^eit (BiM 
Unb 33icberftnn juriiife 
Unb lel^ttett alle ^tüd k)oi: ^tücf 
®toI^ tro|ett bem ^efd^ide.** 

^in Scljalt aber beannüuitet bie grage mit bec il^n fieser mit 
nicöt gerinöem ©tolj erfüßenben ^oefte: 

„Äa SSörtlQ nct; tonrn SKäuSla ftitt — bie ©tonia unb bie 93aamla — 
.(S^etoadEelt l|am fa fioci^ x^t M — ^agt bei — ^alt net bie ^aomla.'* 

Sin bcn ^iftortfc^en 53or(jang ber Huf^ebung beö Suftigamte« ^itÄ« 
poteil unb feiner ©inüerleiBiuuj in baö ^anbgeric^t ^oflfelb erinnert ber 
Eintrag Dom 22. SD'jQr^ 1812. idj !om, tueinte ber ^limmel; 

bcnn id^ mar ber ^^obeöengel, ber ©mi^poreil auflöfte. 33alb toirb bie 
burd^ Shrnft au3 toilben gelfen gefc^affene geentuelt bem ©c^loffc ber 
Qhrofen t>m ^o^naoaetit g(eifi^ fe^n. ^. ä^. ^bet, erftet ^ireetot 
bed £gl. .Bmerifd^en ^Ct^f^eaadonSgeric^ted be9 ^amhd\t^ unb Flitter 
be8 (StDü'^^ienft^ Orbend bet S(tone IBofeen^.'' 

(Sin baiiinlicjer ^cfuc^cr §at ficö al^ mc^t jc^iec^ier -prop^et er* 
loiefeu, toenn er barunter fc^rieb: 

„©taub ttierben ift bad gxofe (^efe^ ber ^ft(xtux, 
bei ber S^ac^meft tnirb fortleben 

im 3iut/mt)ütten Slnbcuttu 

.^o^en^oflcrn." 

!3)n§ bie derüd^tigte ^iftmifc^erin 5lnna ÜÄargaretl^a S^öcmgiger 
in v^an^aretl i^r Sefen trieb unb nomenlltc^ üfier bie gomilie beS 
S^ammeramtmanni^ &tb^axb unfftgüd^ei? Ungiücf brachte, lebt in ber 
(Erinnerung nod^ fort, ifli^t offne Seioegung u»irb man bie (Sintrttge 
®ebfynH bei feinen f^äteren Sefuc^en in ©an^pareil 1814 nnb 1820 
lefcn, bcren Icjter lautet: „Untjergef^licf) megcn Ijicv iiiiiojfiner greuben, 
aber oud^ Ujcgen crbulbeter fcf)iüerer l^eibeu bleibt mir inj immer ©anö» 
pmeif." Docfj eö fei genug ber ®in5e(§eiten ! Qi^a\^m jeigt und 
boö grembcnbuc^, bog ba8 Woxt öon bem iBoltfafjrtdort ber granfen 
nic^t übertrieben toar. Slbelige, SV^ilitürd, Sieifenbe, <&lubenten, bie ben 
ffieg nai| (l^langen mit Sorliebe über Sani^^oreil mac^n, baneben 



Digitized by Google 



9 



inth üuSlünber, fttQfen Statt um Statt mit tl^ 9?amett uttb erri^teteti 
ol^tte 51t totfFen ein ^enfmat füt bte 3^^^ ^ Sot|teittli 

flauen Ijörcn fnnii: „Ji>o lict]t benn eit^entliclj biefcS Sniii^parcil?" 

J'^m l"^'"^'^ ^ünr ber nnrf)niali(]e SO^arfgraf griebric^ mit 

feiner jungen ©emo^lin Bei ber Sagb in bie öon ber Surg 3^^^^"^fe 
be§ctrf(^tc ©egenb gefommen. ^er ^tabUion tiacfi fott i§n o6cr erft 
1744 — toteber bei einet S^agb — (Seneral !S)iemaT auf bie merN 
toftrbigen IRaturfpiete aufmevffam gemad^t ^aben, bie bet unmittetbov 
an ber Oftgrenge be« ^DÖtfc^enS 3^crni^ Beginncnbe rnib eine Siettet* 
ftunbe nad) £{tni ,^^11 jtd) crftvcdcnbe ^ud^en^nin in (einem (5cf)o^e birgt. 
iD^öc^tige f^clfen, bic nüt fenfrec^t obfoHenbcn SSönbcn fic^ über bie 
®ipfet ber Zäunte erlieBen, unb boc^ mieber nom ^albe beftegt 9JJoo8, 
^trauc^toerf unb S3öume auf bem Raupte tragen, gelfent^ore, bie eben 
ba, Xüo eine unübetfteiglid^e SOtouet bem Vorbringen fc|eint koel^ren. ^it 
tooOfen, ben !£)ttTci^gang 5U liebtic^en Sßatbliartten geftotten, xegeltod 
gufamniengeuiorfene ^UhlMt, bte BoTb n»ie Obeli^fen ou9 ber (Erbe 
Fjertioräubringcn, bnlö alte SWnuern unb 3Ricfcntfjeater 5U formen fc^einen, 
erblidt bnS Singe auf Schritt unb ^ritt. '5)iiiigt man burd^ ba» ^Dirfid^t 
an ben gnfe ber J^elfen, fo öffnen fid^ ©rotten unb .^ö^Ien, ober fc^irm^ 
förmige Über^önge laben ein, ^ier eine 3^1^"^^* (Sturm nnb SRegcn 
^ fuf^en. äl^it toerfc^it>enberif(|er gttHe aber ftnb über bie gelfen unb 
gm\^tn jte l^inein bte liebtidlften Slumen «nb Strttud^er audgefd^flttet 
gibt es SBinfet, in bte nie ein ^onnenitrnljl bringt nnb beftftnbiger 
fül^ler ©d^atten l^errfc^t. ^ac^ ^3ic6lic^fte aber finb bte 9Refle;L:e ber 
riiitifniben eonnenftraljlen ha, Wo man am bunflen ©rotten uiiö qu§ 
beiH ©cioirre ber ?velfen in einen freieren ?Rnum tritt. Die halb ^urii(f^ 
geljaltenen, balb ungehemmt bi^ jum 2;eppic^ bes^ 2Bn!bc:< bnrc^briugenben 
iBid^ter bieten nnferem Sluge ein unbergletd^lic^e^ i^arbenfpiel, inbem 
und ber ^ain oom l^effften (^etb btd gum faftigften faft \^mx^ er* 
fd^einenben ®rfln bte gan^e ©Cata ber garben t)or5aubert. 9(u9 ber 
tiefblauen öuft be§ ^immelg Hingen bie (Stimmen ber SBalbubgel l^eraB 
unb ergreift nn^> ber aninberlmre ?Re{g tieffter SBalbeinfamfeit. Siaum 
mödjte man e^^ silnuficn, baf^ uiir nur luenige ©djritte Hon mcn)dj^ 
liefen SBoljuungcn entfernt finb. 5lufeer§alb be^« *nninö ift bie ©egenb 
tt>enigften§ ha, wo bie (Straften fic^ ^i^äi^len, ta^t unb fleinig. Unb 
gerabe biefet Umftanb bewirft, baft ber SBanberer, ber t^on biefer ®tein* 
toiifte pWili^ in ben $atn tritt, fic^ in ein Sanberlanb tierfe^t w'd^wt 
®o mar bte Sfatur einft, fo ift fie geblieben, unb ber Söanberer, ber 
i)eulc uiiüüibcieitet uon ber ConbftraBe in ben ^ain eintritt, Cann e^ 



Digitized by Google 



10 



t)crftc]5en, bofe jeinonb au8 ber ^ofgefeUfd^aft — mog e9 nun Mc attd 
ben SPVemoiren bet ©emal^Iitt griebtifld Befatinte Oberl^ofnteiftetin @on^ 
fclb ober bcr General ^temar öeiuefen fein — ondrufen lonnte: „Ah, 

c'est Sans pareil!**, imb bnft SWarfgraf f^riebric^ fofort ben ©ntfc^Iuß 
fnf^te, l^icr eine (Srenütuge 511 bouen. ^nö imnierfjin etioaS nllju frei* 
geInge Urteil eignete er fic§ fo gon^ on, baß er bur<^ eine 5Serfügung 
mn 15. f^eptetnbex 1746 bem Ort 3it)erm| ben 9'iomen ©anSpnreit gab. 
UnüectoeiU ging man an bie ^udfül^rung M fütftlic^en QkbanfenS. 
^et freie $la| nnmitteCbar l^nter ben legten Käufern Don 3^^^^ 
unb bor bem (Knlritte in ben ^oin tourbe mit 'ben (^eBSnben gefd^mürft, 
toeld^e bie .^ofiV'üUfdjajt oufneljuicu foiUen, xmm fie bcr Jeftl tri] feiten 
unb be8 ©eraujdjei^ mübe, fic§ ^iefjcr in bo8 Sc^toeigcn be§ SBalbeci 
3urücf5U5ie^en gebückte. (£§ er^oBen fic^ üier ©eBöube, alle bem ^§q* 
rafter ber ^anbf(^aft unb iFjrer 93eftimnutng aU CTcmitoge entfpred^enb, 
aud ^(bfteinen ^ufammengefügt unb mit fiimmemben ^Steind^en bemorf en. 
^ad äßarfgrafen« unb Surggrafenl^auS gur fiinfen unb 9le(|ten be$ 
el^emafö mit SBTumenftdifen unb natfirli(|en ober ^ugeftu^ten Bftumen 
terj^icrtcn !^)iaiciiplal'Cö finb öerfdjiuimben, bogegcu ftcf)t nod) baö $)a\ipU 
geböube, ber Salun, mit l^ol^er Kuppel inib S^ekn^immern auf Reiben 
leiten. S(n i^n ftnb bie ©reniiten^äuec^en für ben SKarfgrofen unb 
feine ©emol^lin, bie „§o^eit" , angeBout, t)on einmiber getrennt burc^ 
ein ^öfd^n, in beffen äV^itte ftc^ eine fc^Ianie Sdn^ tt^tht ^n biefed 
$bfd§en unb burd| badfelBe l^inburd^ auf bie ba^inter fic^ erl^eBenbe gfeifen* 
toönb B!i(f!e mon twm ^alm ober ©^eifefaal avt» tnxt^ eine ®IaS* 
tljüre, banii: mau and] in Dem feftlicften, c^emalS mit ©cenen qu0 ber 
UnigeBung gezierten ?y?nume, mit ^latur c^ctnuft luerbc. ^eiu (Salon 
gegenüber er^oB fic^ Die Slücöe in 5?eTBinbun0 mit Slat)nliersiuül)nungen. 
^iefe^ OcBöube fte^t noc§, ift aber in ^rittotbefil übergegangen. 

!3)ie ühremitage ift jebenfattd noc^ in ben attererften Anfängen ge« 
legen, ba Befuc^te im gfrül^jal^r 1745 aud^ bie i0{arEgrftfln ^ri ebetüe 
©op^ic !9ßi(^e(mine, bie geiftöoffe ©c^tuefter griebri^S be« ©roften 
unb grcuubin 5ßoltaire8, ben i^r in ben glön^^enbften garBen gefc^il« 
bcrten ^ain. "I^amaU* fant]cn nocf) bie 'Jiacfjtinallcn, bie fr^on Seon 
^aul nur ine^r qu^ ber driuuerung c^cljort f)at, unb bci§ f^riifjlingi^grün 
beS SSalbcS t§at c8 ber gürftin an. D§nc baran ju benfen, bafe, ganj 
abgefe^en tion ben grogarttgen bauten in Ißal^reutl^ felBft, bie Ö^in« 
rid^tung ber (Eremitage Bei @t. gol^annid Summen tierfc^lungen ^atte, 
bie toeit über bie ^äfte bed Keinen ^ nur 180000 (Sintvol^ner sftl* 
kubeu — gütftentmn^ m^tn, toarb fie toon Stunb an bie eifrigfte 



Digitized by Google 



II 



görbetlft bed tltitente|mettd, b«! allerbingd Diel toeniger f oftfplcliö toeit, 

aiv uiaud^cö anbete — im i]aii^^cn fc^einen ü\m 20000 fl. auf ben 
^nrf uenuenbct njorbcn 511 fein. (Jinen f^e^fer ^nttc bcr .f)ntn. @r 
kfoft fein 2Sn)|er. fprubeln bie 33runnen in 2aihn^'"^i^t'il/ f^^^ 

einigen ^a^ten ein ^umptoctl übcneic^lic^e Söaffexöonäte qu^i bem 
Sßottfeefet ^^o(e |u bem ^lotenu j^inoufBefdcbett, auf bem ©and^oceil 
liegt. SBai bet ©egenioart t)or(e^Qlteti mv, fud^te bie ^firftiti bamotö 
fc^on 511 etrei(^n. SItfein 06 mon dU(^ 6000 ff. auf bie gerbeileitung 
hcv 2ÖQ))er0 DciiüciiLictc, fo ttjot boc^ alle Djiii[)c im SScfentlic^en üer* 
C[c6Itc6, !Der ©ebanfe, Dor betn (galon eine Söüffcrfunft gu errichten, 
fonnte iucniöftenS fo, tute man ii)n aujänglic^ Q^^^Q^ Ijatic , mdtt au8* 
geführt n)erben. jDod) \x)0 bie jtttfynit oerfagte, tnugte bie ^^^^antafie 
lim fo ergiebiger nac^l^elfen, benn e$ toft|tte tiic^t lange, fo fal^ bie 
gürftin in bem ganjen ^Ifenl^ain, \o\t er ftd| bon Siefe itnb gelb 
06^06, eine Snfel, fei e§ nwn bofe man ^eimoi be0 Ul^ffeä, 

oDti bie SniiLuiinicI £t]i)iiia ^cr 9?^ntp^e Äol^pfo, ober bnlb biefe, 
boib jene al0 btti^ i^or6iIb bctratijtctc. 3)iefc fül^ne 3bee fd^eint jeboc^ 
nid^t gan§ originol gcuHicn fein, (^ie ift fc^on 140 3a^re früher 
tm bem rai^igcn g-ricbric^ 2^ou6monn in feinen Schediasmata poetica 
tion 1604 audgef^roc^en j^u finben. tiefer fetner^eU l^od^gefeierte Wlam, 
)nretdgeEt5nter ^oet itnb $rofe{for ber 2)t(^t!unft unb ber fc^Btten Siffen« 
id§aften in Ißtttenbetg, flammte aui^ einer ormen Ißonfeefet gamtlie. 
3n bem f leinen C^aufe, bo8 burd) ^[nfdjrijtcntafein auöc^e,^cid]net 
ift, iüurbe ev am 10. 3D(ai löOf) gelrotcn. Sein 5^atcr \mx ^djut}^ 
mac^er. JSc^on nuf ber .^Inlmbadiev ed)iüc crret^te er ha$ ^ntercffc 
feinet 9ieCtor^ (£obomannu£^ mit feinen (üteinifd)en (Bcbic^ten. 3" ^eiU* 
btonn fe|te er feine ^tubien fort unb {om 1592 nac^ Wittenberg. Sßon 
1595 btd 1613 toar er boxt ^rofeffor ber ^ic|t!unft, berfil^mt burc| 
feine geleierten unb tot^igen ©d^tiften; benn er n>ar IBüc^ertourm unb 
§umorift in einer ^erfon. Seine Schediasmata poetica innovata 
fanben fo öiel STnflang, baB fic 1004, 1610 unb 1619 aufgelegt luurben 
'Tvid^enfc^er, 0. n. IX, 117 ff.\ 5tIo geborener 29onfeefer fannte 
er bcn gelfent^am, unb feine ^ergicic^ung beefelben mit Qt^afa ift, luie 
ein ^iid auf bie ^^orm bed ^oind unb auf bie Harte t»on ^t^aia be« 
toeift, gor mc|t fo ungereimt. fHfffein, mie fc^on angebeutet tourbe/ 
bie gürftin Blieb Bei biefem ^exgletc^e nic^t fte^en. ^de ^erid^te über 
®an8<)arell fiimmen barin überein, bafe bic Ceftüre i^reg ^ieblingg^ 
budjt'o, ber feiner^cü balb ^odit^efeierteu, bnlb tuegen i^rer 3lnfpiei]cU[iujcii 
auf CouiS. XIV. geächteten „^rlebnijfe be^ ^etemad^" uon genelon, [ie 



Digitized by Google 



12 



fo 6egetftert l^oBe^ bog fie bie fhrtßd^Mten b{efe§ nomattd itt intern 

Cuftcrt ucrnuhjcii luülUe. 

^d] f)a[ie — tcihüctfe an Ort iinb Stelle biefe^ für unfercn 
©cjc^uiacf 5ienüi^ (oiiötueilifle ®uc^ burcögelefcn, oClein Ij'dttt id) nic^t 
bed $ebenu^ ^oc^eit^f armen gel^aBt, fo loftreti mir titele Begleitungen 
gän^lid^ entgangen, ^ie ©rotte ber fto(9);»fo tinb meinetl^alben bie ba^u 
geprige Allee de Calypso finb barand $u belegen unb angerbem bie 
röche escarpee chainee, oCtüol^l fc^on eine Icb^öftere ^^antafic ol« 
bie niduit]i: ba5U gefjövt, l^ier bte ^elfenflippen ^it feigen, ülnr iinlc^c 
SJ^cntor ben ^^eleinac^ in§ i)?eer ftür^te, um i^n bcn ^üdmiöcn ber 
S'^^mp^e Jftall)p)o unb i^rer liebenöiüürbiQen Wienerin (£uc^ari3 ju ent- 
ret^ett. Wuc^ ber 9Regenfc^irm unb bie (ä^rotte SO^entord ftnb nod^ in 
3ufamnien§ang mit bem 9tomon 5U bringen, aSed onbere aber ift ein 
fo freie? ^iel ber ^l^ontafie, bie ftc^ nad^ bem (^efd^macEe ber Qdt am 
KeBften in ber antifen ®ngemoeIt ergel^t, bag man ftc^ o!)ne ftommentor 
ni(^t 5urcd)t pnbct. (gid)er ift, bafe bei güifiin bei ber ^lu^^deftaltung 
utib 1)iirrf]fütrun9 i^rer pfjaiUnftifc^eu ©ebanfen ber 3tt)erni|jer 33eamte 
gudjßljofer treulid^ an bie .^anb ging unb bofe ber Hofmaler SBunber 
bie Sciö^r^äfeldten mnite, bie an beu g-eifeu nngcbradjt tüurben, bamit 
bie Befuc^er fic^ mit ^ilfe ber S3ilber unb ber natürlich au(| fran^ö* 
ftfd^en Snfd^rtften in bem ®etoirr ber ^Ifen unb ber (S^ebanlen ber 
§o^en ^au guted^t ftnben mbd^ten. $(ud^ biefe ©d^ilber ftnb löngft toer* 
ntobert, a6ci man §at Begonnen, fie ipieber uub ^luar burc^ beutfdjc 
^nfrftrtften ^ix erfe^en. Sa hjirb nur gu H)üufd)en fein, baß iwxijn 
feitgefteUt rcirb, wo bie bem S'^amen nai^ aQe n^o^l befonnten £)rtlic^« 
feiten ju fud)en ftnb. 

!3)ad befte toäre natürlid^, toenn id^ mit bem geneigten &efer ben 
$arf burdlfireifen fbnnte, tt»ir mflrben bie tierfci^iebenen Sefd^reibungen 
5ur $anb nehmen, unb ic^ ^n^eifele nid^t, bng toir un$ halb gon^ gut 
ouf'fcmicu unb ^ua-d|l fuibtii luiirbcn. ?(((ein ba bic§ nun einmal nit^t 
fein fann, nuif5 id} fntten, fid) mit bem fieinen^lan 5U Begnügen, ben 
ic^ fo genau nie möglich nac^ ber 9^atur unter 3»n^'n»^i't*^g"»g 
JTatafterg entworfen l^aBe. 5$ielleic|t geminnt, mcr biefe ^Säuberung 
ouf bem $o))ier gemacht ^at, 2n\t, ft^äter einmal bie in natura folgen 
3u loffen. tlnberen mag bie ©Ctsse otö gti^rer bnrd^ ben $ain on< 
genehm fein. 

UumitteI6ar fjtnter bem ©nlon (9h'. 3) ergebt fic^ ein mäd)tigcr 
f?e(8 (üflx. 4). Steigen trtr nuf ben noc^ erhaltenen ©tufen ju ifjni 
hinauf, \o jü^ien teix aisbaih ben ^ei^, ic^ möchte jagen: beu mit 



Digitized by Google 



IB 



fiieBltci^fcit gepaarten ©trauet bc^ OrtcS. 5Btc atntfelig erfd^einen unS 
bie t)on bcn SO^cnfc^cn gebauten Kütten, qu^ bcnen tt)ir [oericn getreten 
{inb, koie groft tft bie Uotuxl feinet S(rt |at ber 1799 kietftorbene 
jDic^tet ^attfen^ btefet (Stnpftnbung HuSbrucf gegeBen in einem (i^e« 
biegte, ba9 feinen (effeten 9(tbeiten ge^ött unb nerbient in (Svinnerung 
gebracht toerben. 

SRatttxl Statur I o toelc^ ein ^iitf 1 

SBie |oi| ent^fidfk bu mi(|l 

3utÜ(f, 0 ftunftl — bein äneifterftUd 

3)t nur ein ^i3iujel|"tric^. 

!9Bet fd^uf ben fd^ffen geld? Sto |ftlt 
Sl^n, taufenb Soften fc^mcr? 

SBer itju nud ber Sief unb ftcEt 
i^o bco^enb i^n ba^ec? 

SSto Reibet i^n fo tot unb blau 

W\t ©lümc^en n)onntg(ic^ 

2)en magern 99ü(fen, luie bie 5lu, 

^ie buntem Eleet^all bic^I 

SSßer füßt wic^ fo mit gurc^t unb Cuft 

3ni bunfeln gelfengang, 

lliib ladet tüicbcr meine ^ruft 

mit Dkc^tigaagefang? 

Der .^err — ber etnft aHmdc^tig |iüub — ' 
(Sr^eb il^n f)od^, mein Cicb! 
Unb ^ö^' unb ^tef^ unb Mm unb ^nb 
äßit feinem ginger fc^ieb. 

(^HMt! ©Ott! — im (Schauer bieje^ .jpaiuij 
Üu biejer (trotten ^i^radjt 
S-üfjr id) bie Söaijrfjeit beine« ©ein«, 
2)ie Ohröfte beinet äO^od^tl 

^a, m mv je^t eben fielen ($Ian 9^r. 4), Bcfonb ftd^ eine ficine, 
felSartig aufgebaute Söoljuuruj: bnd ?Ref erentenfj au3, fo genannt, 
tt)eil ber SWarfgraf ^ier fic^ über bie SRegierung^gefc^äfte ^ccic^t er* 
ftotten lieg unb btingli(|e Angelegenheiten etlebigte. Dbm^l 



Digitized by Google 



14 



gelegen, tttax e^ in tiefe i^infamCett gel^üflt, tnbem gelfeii/ I3öunie unl^ 
©trttuc^et jebe $lu^ftd^t ^emmen; tote eine il^nnneruitg an Me alte 
SBol^lrit, hai bie durften ouf t^tem Z^xont einfam ftnb. 

Steinet t>on a0en SRatfgrafen ^at feinen fflmm tiefet in bad 

©ebäc^tni^ bc8 etnft üon Be^errfc^ten CanbeS eingetragen, iuie 
grtcbric^. (£0 ij't nictjt nötig, baß ic^ bnrnn erinnere, bnfe i[)m Snl)reut§ 
faft nflcö iicrbanft, \vai-> eö an fcfi'dnen 33auten Oefi^U, baf^ bie ^ricbrirfjS* 
ftrafee uad^ ilim bcnonnt ift uub Die Friderico-xMexandrina in Erlangen 
mit i^rem 9^amen feit IV2 Sla^t^unberten t^ren (SJrünbec e^tt. Stud^ 
fein (Sdatafter ift Befannt genug unb jebermann mirb toiffen, U)aiS er 
ob^ie^en mni, toenn tc^ bie ^c^ilbening üon i^m mitteile, bie ber 
n»öcfere ^rofeffor ^ntl^ in feiner „9?oc^rt(6t xm ber dintwiljunfl ber 
giicbridj^'Uiuuerfttät in einem Sdjreibcn an ciiicu au»Mi)iutit^cu ^-icuiib" 
1745 gifit: „^tiebric^, nennen <Sic i^n ben tueifcu ober ben leutfcfincn, 
er öerbient t>cibei^: Jriebric^ iuirb ^Ijncn me^r jeigcn. ^eine ^ilbung 
ift fürftlic^: unb toenn bie alten 2^eutfc^en nadf bcin ^Infel^en i^re ^cer* 
fü^rer Uiü^lten, fo koürben fic^ um biefen gemtg me^r benn eine Station 
geftritten l^oben. (&t ift einer ber fc^bnften $rtn^n; aitx mfinnüi^ f(^5n. 
S>ie longe ^^racf}t ber (l^fieber fc^mfiiSet ein $aupt t)on einem fürftlic^en 
5lnfe§en : nnb atte 3"Ö^ [limmcu in iljrer ^oUfüiiuiuuUjcit ^^ufanunen. 
^ie benfen t^t, er fei) ftreng: unb tuenn @ie i§n rec^t aufeljen, ift er 
bie Siebe. «Sic crbürfen i§n i5t aU einen ä)?enfc§enfreunb : ober iubem 
@ie i^n gcnnncr betradjten; fo gerat^en <Sie in ß^rfurd^t unb ^er* 
tounberung. ^ad mac^t ber Qiti\t, ber in bem gelben beulet, unb aud 
bem dürften §eitn»rleu(^tet. ^er t^n k)or bem $eere gefe^en l^ot, mo 
er ber ©efal^r unb ber (S^k entgegen gegangen, ber erftaunet Ü6er 
feinen ä)iutl): unb iner i^n in bem 2öo§n§aufe ber S^ünfte in feiner 
Ijulörcic^en greuublicftfeit an)'{d)tit] loirb, ber loirb faft irre, ob e^J ber 
nömlic^e f^nt\t fet). (B^ ift Schabe, bng bie 6cften Sluebilbuiu^en, bereu 
. man fic^ ^ier bebienen !önnte, t)on ben ntebertrüc^tigen ^pcic^elledern 
Bereite fo fe^r mtgbrauc^t toorben, bag fie entmeber tierböc^tig , ober 
bod^ Bei bem SoBe eine? fotc^en Reiben fci^toad^ ftnb: fonft tooIUe 
i(^ i|n too^ ben SieBling be9 menfc^lic^en ©efc^lec^ted nennen." 
bie ]^0(§intereffanten 3Wemoiren feiner Ö^ema^Iin fcnnt, toeife, bafe er 
fo 5icmUt^ ber (^in^ii^e ift, ben fie mit iJ)rer fpi^en geber ucijdjüut. 
@{e entiuirft [jier folt^enbeö 53Tlb non ifjm: „(Bx ift (\vo}\ unb tüol)Igebaut; 
er t)Qt eine eble ä)?iene; feine 3"9^ fi"^ ttjeber jd]ön noc^ regelmäßig, 
adein feine offene, einne^menbe ^^^^fiognomte öott ^nmut üertritt bei 
il^m bie ©teile ber ^Bnl^eit <Sr erf^eint fe§r (eB|aft, l^at glei(| eine 



Digitized by Google 



15 



STnttoort in ^ereitfc^aft unb !ommt nid^t leidet in Verlegenheit, ©ein 
toadenbed 8lut bringt i|n leicht in Qotn, allein er toeig t^n fo 
(epegen, bag man nid^tö boDon Bemerkt, unb feine $erfon n»ac je bad 
0»)fet baüon. (5r tft fcl^r luftig, feine ^onMfation tft fel^r angenel^ui, 

oB er gleid^ TO^e l^ot, fi(^ auß^ubrüden, lutU a Ijiiufiij mit bcr S^inqt 
anftöfet. <5eiu ^erftonb fafet leicht nuf unb fein Greift ift bui diM uujcnb. 
Die (Seilte feines .^crjeng ermtrBt i§m bie ^Inl^ängUc^fcit bou iiliicn, bie 
i^n fennen. (£r ift freigeBig, loo^lt^ätiö/ "litlcibig, ^öflic^/ ^uöor* 
{ommenb, t)on einem immer gleichen Junior; enbli(^ be|t|t et otte biefe 
S:ugenben o^ne eine ä^ifd^ung mn gedient, ^er eingige ^^tt, ben 
id^ 6ei i§m gefunben l^abe, ift ein menig adju letd^tfiiuitge Slüc^tigfeit'' 
(Htc^iD 1844, @. 33). 

9iur gnn^ ^ule^t Ipvcn mx , ba^ ber öon i|r aufrichtig gelicDte 
SOl^ann, ber bi^^ljer feine ©cmaljliu uergöttert f)atte, iljr narfi mef]r nl^ 
jelnjä^rtger glücflic^ftcr ©Ije tiefen, uutjeilbaren ^djmer^ bereitete. 
3)er ^runb biefeg Äummerg mx bie ^^ieigung griebric^g ju bem §of* 
fräitlein, bem SBil^elmine einft felbft in bem ^l^eatet bet (Eremitage 
bei @t 3o|anni9 bieSnfd^rift gemibmet ^atte: Albertine de Marvitz, 
mieux gravee dans mon coeur que stir la pierre ! Unb bo^ ^^^ti 
gernbe um bic ^eit, ha ^auvpiueii ei|taHö. tocx lüeijj, üb bic 
grau ttid^t etioaö bamit fogen rooOte, trenn fie in bie S^ö^e hc^ die- 
fereutenfelfen^ eine Urne be^ Ul^ffci^, ioie eine 3Ka§nung ber 53ergäng- 
lic^feit (dir. 5) fteUte, unb ben Benachbarten gelfen mit feinem äußerlich 
toie ein ^olgftog audfe^enben ^u^c^en 1), ben Reifen bec igiebe 
nannte unb bott bie 3Rentor'd«®i:otte (0lr. 8) gu intern Sieblingd* 
9(ufent§alt mad§ie. Hc^ nienn fte ihren ©emarjl h^^^^ ttnhn fönnen, 
tote aWentor feinen 2:elemach, bann hätte feine ^attjpfo unb feine ©uchariö 
ihr ©lucf trüBen fönnen! Die 3!J?entürci=® rotte ift nur eine tief in ben 
gcU gegraBeuc ^dW, bie gcrnbe ^aum Bot, bafe bie Jürftin fich auf 
einen <Stein|i^ uieberlajfen fonute. ^Stunbenlang \a\\ fie ha, oft mit bem 
„^elemach" in ber $anb. ^ie n^irb manchesmal mit ^ettf^n hinübet« 
gebUcft haben git bem 9%eferentenfelfen. ^ad (l^remUenf|»iel, bad {te fo 
lange unb gerne bei ISa^teuth getrieben h^^^^ in .@an9)»atei( ^attt ed 
fich füT fie in (5mft öermönbelt! — 3h^ ®«ft leuchtet aug ihren ^Schriften. 
23(!au luunbert fich ^^^B ifjr (^reubc machte, Bei ber dinmeihung 

ber Uniuerfität (i^rlangen ben .f:)erreii Doftore^ fef^ft bie 3:ljeniüta auf* 
jugeben, über bic fie aug bem «Stegreife bisjjutiereu muBten. ^Bon ihren 
Sd^wüchoi tüäxt mancherlei gu fügen. 33efonbet* trot ihre übergroße 
S'ieigtmg au $tttnC mtb lu^tibfen geftUchfeiten Ihetbor. 5S)ie ^timfliebe 



Digitized by Google 



16 



% 



griebric^^', bic fpricfjiuortlii^ gctuorbeu \\t, bürfte ^au^Jtföc^n^ auf i§ic 
9?ec§nung ju jcijieibeit [ein. i)cur einen ^n(\\ griebridjö ^oter, 
bcr (c^lid^tc ®eorg giiebrid) .Start, jeiitem 2)ienei: <^c^lö^er baß Bxib ber 
]|ol^eit Prallt feinei^ ^ol^ned geigte, l^atte biefer ge[agt: „'Jbk ^o^ettett 
fyäm nie gut getl^an im l^teftgen Sonbe.'' ^ad^ einem S3efu(l|e be9 
jungen (£^e))oateS auf ber (Eremitage ettnnerte fic^ bet alte SRotfgraf an 
biejc:^ Woxt. (£r fagte: „©c^löj^et, i^r mögt itjo^l reci^t gefaßt §a5en. 
(^ö {c^ciut, baf^ meine (Sc^tt)icgertüd)icr großen ^ong 511 m siomöbtcmuejeu 
l^ot." Ijntte t§n nämlid) mit i^ren .^ofbamen i mpfaiigen, atte al^ 
©djaferinnen öerfleibet, gepu^te <Sc§afe an bunten ^änbern fül^renb. 
Unb n>ie gab fte biefem fxü]§ i^eroovtretenben ^ange nad^, ald {te iftad^ 
gr&ftn geworben toarl ^oc^ f)>äter matb ba9 anbete. 

STtti 9. §(pril 1746 jc^iieb fic an S^iebrtc^ ben ©lo^en: „Qc^ 
bin je^t in einem Silter, in bem nmn an raufc^enben ^Sergnügungen 
feinen ©efaüen me^r pnbet. Wkim (^efunb^eit, bic töglic^ fc^möc^cr 
tttib, erlaubt mir fc^on ntc|t, diel bation ju genießen; ic^ gie^e einen 
Sttii$ getfireic|er ^erfonen allen anberen Itnterl^altungen bot" — unb 
5ule|t oerlangte fie, bag man an i^rem i^arge ni^t oon i^rer $erfon, 
Jonbern üon bcr ©itelfeit aöer menfc^lic^en 3)ingc reben foüte. $)eutc 
n)irb mon iljrer nur mel^r mit ä)?itleib gebenfcn loonen. (Sin ®§rcn« 
benCmal errichtete itjr ber grofee ^reufeenfbnig md^t nur in bem äJMrmor* 
tempel 6ei feinem ^'C^Ioffe ©an^fou^i/ fonbern audj in feinen Söerfeu. 
(Bt btc^tete i^r eine (^tro^^e, bie in beutfc^er Üb^rfe^ung lautet: 

„SS^ie fönnt* ic^ !S)einer greunbfc^aft je Dcrgeffent 
Du ftanbeft feft, Dein |)er^ an meiner (Seite, 
Du fa§ft nnd) .J)ilfc au^ ^ur ^l)at entfdjioiicu ; 
Du marft mein Troft in meinem tiefen Cetbc, 
Die einzige ä^^fi^^t unb ber ">ßort, ttjo dhii) 
Unb Hoffnung toinfte, mein $l{^l toarft Dul" 

nnb fingerte ftc^ über i^ren Zoh: „@te ftarb ben 14. OftoBer mit einem 

il'tiitc unb einer Stanb^aftigfeit bei 2cc[c, lueldje bcS uncrjdjnntcniten 
äBeltiueifcu iüürbig mnren. (£ö \mt i)ei nämliche 3:ag, an tüe(f|em Der 
S^önig bon ben Öfterreic^ern bei ^oc^ürc^en gejc^lageu U)urbe." 

©ii^on im ^a^xe 1759 berel^ettc^te fic^ SRarfgraf griebrtc^ toteber 
mit ©op^ie Caroline ?0?arta öon ©raunfd^trcig. 3" ®ä)ten, loelt^e 

bie 9'?eut)crmä^lten aujjudjleu, t]eiji3rte nudj J-Hin^ g-riebiid) 3J?ic^oet öon 
3tr)ei[irüd'en, ber ^atcr be*5 crften ba^erifc^en Slöniiv^; am 14. 3)lai 1160 
begleitete er ben B9)ar£grafeu nac^ <&an^areil. {^Aid^U) <B> 38). 



Digitized by Google 



Ii 



©crabe ge^^enflSer bem Cie6eöfclfen mit bcr Wlmtat^xoiic fielet 
ein Reifen mit totit tootffitingenbem ^ad^e. (Bt trügt gegetttoüitig 

fd(f(^Uc^ bte Snfd^rtft „^O'^entorlgrotte"; boiii ift qu9 ben 8efc^rei5ungen 
fliegt 9Qn§ ficfter fefjcn, 06 er Siegeuidjiim Der *S>{ana ober SRegcm 

fdiirm 3}?cntüri> Ijiefe (^Jit. 9). Ce|tcreö |il)ciut mir b 33Ba f)r* 
jc^einlldjere. Umueit tjou \^)^n, gan^ nin ^Haiibc bcc« ^il^nlbt\S ftanb bog 
innen fe^r mo^nlic^ eingerichtete @trol)tjauj5, ber ^teblingsJaufent^Qlt 
bcr einzigen, unglücf liefen ^J^od^ter gricbridji^, ber üon i§rcm äJJanne gc« 
trennt le&enben (SlifoBet^e ^tiebcrüe <^op^ie, ^erjogin bon ilEBürttent« 
(erg (0lr. 6). 

^it gon^ aujsergemö^ulic^em '^omp ttjor bie ^od^jcit in So^reut^ 
am 26. September 1748 mit jenem dorl ©ugen, regierenbem öcr^oi-! 
üou 3Bürttcm5crg, gejeicrt morbcn, ber in bcr (ä)c)c^id)te ber beiitfdjcii 
Citteratur eine traitrtc^c iBerütjnitljcit erlangt f)at Die SBorfiercimncjen 
Brachten eine folc^e Ü}^enge uon fremben ^anbiDcrf^Icuten in bie ^tabt, 
bafi taunt bie üebendmittel aufzubringen roaten. !3)ie (Sinmo^net mugten 
Käufer Qttf))u|en unb bte S(|inbelbä(|er hutd^ S^^^^^^^^^^ erfefeen. 
I^tefe Si^titu^^d fcöeint ÜBrtgenS bie Sa^reutl^er toeniger mbroffen $u 
Ijabm, ol8 bie (Entfernung beS ^tanbbilbeS bc§ SWnrfgrofen dtjriftian 
(Bxn}t, bog bis ba^in an bem ^^ia^t beö ^onig 9J(a?: = '3^eufnialg ftaiib. 
2)er ^oc^äeit ging (md) Simummanni ?>erirfit, ^^IvdjiD lb:44 (g. 67 ff.) 
om *^3olmfonHtag bie erfte öffentlid)c Siümmuuiün ber 33i'Qut, bie noc^ 
^nftxmanbin toar, vorauf. %m 18. 8e)3tember ^ielt bod Brautpaar 
feinen (Stn^ in 8a^reutl^ in einem neuen ©tnatSioagen/ ber 24 000 ß. 
gefüftet Ijatte. gan^e ^ofgeftnbe l^atte neue Qiureen erl^alten, bte 
Gruppen tt»arcn wen uniformiert worben. ^ njtff bcn Stppettt nid^t 
rciäcn mit bcr SdjüDauiuj ber .^odj^citylafct, iiuuiLiiilulj bac> ,sii)i;jeft 
fcfieint nid)t nur gut cffcn, [onbern auc^ lieblic^ au^ufdjaucn gciuefen 
j(U fein. Sluc^ bag ^olf ^atte feinen 2(nteil an bcr greube. ^Jiuf ber 
$errentt)iefe go5 e§ Springbrunnen mit 2Öcin iinb 93icr gejüHt, unb ein 
groger gebratener £)(^fe tourbe — mentg a))))etitii(^ — ben S^^^^ 
IteBett $9Be(d preisgegeben. Sitte geinl^eit ber $of*(Sttquette ^inberte 
nid^t bofi gürft unb $of i§re befonbcre ^eube on bem ©cBalgc fjatten, 
bag barob entftaiib. 5lbciibc^ iiadj 8 lltju traute ber (SJcneralfuperintenbent 
(Sdrobt, ber Celjrcr bcr '^sriii^cifin, bae %^aax. Qu ©^reu bicfcö ©reig* 
niffeg würbe auc^ eine S)en!mün5e geprägt: bie Brautleute reichen fidi 
bie redete §anb, in ber linfen tragen fie brennenbe gackeln, ^iur fc^abc, 
bog bie Umf(|rift nic^t in (Srfüaung ge^en foUte: „^enn bie ongeaünbeten 
gCammen scl^nmal au«öfc§en, tocrben fte nur l^eftiger ürernien." ©ie 

If «It» 1900. ZXL », ««fl ». 2 



Digitized by Google 



16 



fflr Me Mxtüxx, fo foQte auc^ füv bte ^oc^tex ^n^areil l^olb eine 
koal|rl§afttge (Sremitage toetben. 

!5)!e folgenbe gel^partie tft ber ©iatio, bet (Söttttt ber gfagb, 

geiueifjt, öon bcr auc^ bie Fjter tJorBcifü^renbe 5ltlee i^rcn l^tauien Ijat. 
3n bcm auf bem Seifen crridjtetcn 2)iüua^üii^'(^en mag nianc^Cyiunl 
eine frlUjlicfjc ^aiibgefenfcfjoft \id) nacf) ben (^trapa^en be^ ^oibiuerfcS 
gütlich ö^lljon tjaku [dh. 10). SBcitcr fiiljvt ber 3Beg jur !S)iano« 
gtotte (S^x. 11)/ beten iflame unBerec^tigtertoeife auf eine anbete ^ttie 
öBettragen tootben tft. $iet ftnb toit an bem tm|»ofanteften £)xt bed 
ganzen ^aifed angelangt, fßon allen @etten fd^Uegen getoalttge Reifen 
ben SBcg ein. §ier tft ttjo mon b«S ent5ii<!enbe @J)ic( bcr ©onnen* 
ftrnfjicu am bcftcn bcoliadjtcn fann. 3^^"'^^^^ -DUüc bc^^ "pln^c^ 

ftmib, ringsum nn eiiu'u ^^^aiim niujcletjnt, ber grüne 2^ifcf), tuo [le* 
fonberS ber iüiiuijtcr ©edcnborf gerne ioeilte (9k. 12). golgcu mx bem 
^ujittoege, ber ^ianenaflee, fo fteigen n)ir auf bemojien Stufen burc^ 
einen mäd^tigen g^elfenfpalt i^inburd^ (Roche escarpee chainee 
S^lt. 13), toeitere Stufen fäi^ten und auf ben gewaltigen ^Ifen, ben bal 
X)en!mttT bet ^enelo^je, ber treuen ®emal|lin bed UltjffeS, gierte, 
uub auf beffen ®i))fel yji ü ü ü Ij u 1 1 c u ^ur 9?a)t ciii[ui)eu [Dlx. 14 :. 2:ief 
unter «n§, am g^ufee bec^ fve^Kn^*/ liegt bie ^^ulfon^grotte iinb bnv 33ären* 
loc^ (Dir. 26/27), bereu 33efuc^ iuir un§ jeboc^ für ben Siudiucg ouf* 
f^aten tboHen. ^ir luaubern auf bcr 3)ianenallee toeiter, (offen gu 
unferet hinten ben $la^, kno mitten im (Mn bie ^afielle (^flt, 15) 
ftanb, unb ntüffen un9 einige S'^it mit einer Weniger tei^tiollen Ißalb« 
Partie begnügen. SBenn 3f^ölfe tcc^t ^ot, müßten wir in biefem Xtil 
bcc^ .^ainö quc§ ben SRcgcnfd^irm 9D?entorg (SBud^e mit <^djirmbadj) fachen. 
'2)a» ö)"tlid)e (Snbc bcö .^ain^ birgt nod) Sc^ä^e, bie uür luw fciiic0fa(U 
entgefjen Inffen bürfcn. SBir folgen bem ^^fabc , bcr fidj burd^ bie 
Slmorögrottc (9^r. 16) briiugt iinb Oefteigcn auf einer mächtigen, 
uertoitterten «stiege ben geldblocE, ben bad oerfc^wunbene Suft^binet 
)6elt)ebere frdnte (ffh. 11), umgeBen toon einer (Bartenlage, einem 
eigentlichen l^ängenben (Sparten; tief unter und liegt bie @iren engrotte 
{^h. 18) unb ber nod^ beutUc^ erfennöare ^^lafc, auf bem ftc^ ein luftig 
gcrmittcr ^ongfaol (9h*. 19j erljoO. ^ie gefdjürcncn liiiicii unb ^u* 
gcftuljteii l^niibnonge finb nic^t jum ^^ac^teil boe^ (Sinbrudec> bitrii) 2öalb* 
bäume öcrbräiii^i luorbcn. '3)aö ^Icinob (SauepareiU aber, ba^ xei^enbe 
2:i)eater {^fix. 20), ift öortrcffUc^ erhalten geblieben. SBaö mag auf 
bieferBü^ne gefpielt worben fein? gür bie großen italientfd^en O^em, 
bie tfoa ber ^o§eit befonberd geliebt waren unb für bie |le Bisweilen 



Digitized by Google 



19 



fel6ft ben gar titd^t ungefc^tcft bid^tete, für l'Huomo unb Amaithea 
tooc bte !6&|ite nic^t eingerichtet $l6et Opern leichteren ©enred unb 
fian^öftffh^ 8uftf))iele mögen ^tt onfgeffi^rt loorben fein. (Sin hieit* 
gefponnter gclf enbogen ((trotte ber^al^^^fo) üBerbeif t ben 3ttf(h<>tter» 

räum unb auf i^m f)Qt bic Dlotiir jcIDft Sti^plä^e geformt: bic onmiiHc^ftc 
©alerie, bie fic^ benfcu löfet. Senn man t)ier in lauer (Sommtriiacl|t 
äWojart^ gignro f)örcn fönntc! 2)ocf) mir finb idioii i^Hicflic^, \vQnn mir 
ben ^inbern ^ujc^auen, bie ^ier ^^erftectenö f^iclcu. greilic^, hau §aupt 
bcr S02et§ufo bltcft mtgmutig ^erab unb ber „^erminue" an ber fStüd* 
mnh mag ü6er bie iBerec^ttgung feinet Xafeind nac^benfen: e8 '^ai 
oSed fein Q^tl 9(uf ben ShtliffentoAnben toachfen ©trftucher unb Säume, 
unb TOunberlich — gerobe «n biefem Orte ber greube unb .getterfett 
fc^Ieidjt bio iiHi)mut in luifcrc in'u[t: Sic transit ^loria mundi. 5Uid) 
ber mächtig cmporragenbe ^(oluofcl f cn i]cgcniiber 21) I)nt bieö 
erfahren, ^er £urm ber ^inbe auf feinem ^aupt ift ber ^aub bed 
ISßinbe^ getoorben. 

Wix iHfitdjcii bie am gujj hcv %d\cm licgcube ßlj belegrotte 
unb bie gi'of^e, i]c§ciuiiiiiM)üC[e bellen grotte (0?r. 22 u. 23); hann 
treten hjir ben Oiürfroeg an. Die ^Ucrnnberbuc^e (9lr. 25) ftcFn 
ttic^t me§r. ©ie trug iljren 3kmen nnc^ bem legten 3)Jarfgrafen. 5äuf 
einer Sle(|tafel toax in golbenen IBuc^ftaben ber $erd gu lefen: 

't)ü fc^önfter S3u(^cu5aum uou aßen, 
£} ftcigc ftol^ ^^um .^immel auf, 
!Dcnn unter 3)eutfc^Ianbö ^"i^ften allen 
©cbrieb (ich ber befte felbft baraufl 

SllS iHle^anber 1791 gunfteu ^JJreuf^ctK^ auf ben 3^l)ron ner* 
jic^tetc unb fic^ in§ ^rinatleben jurürf^ot], ncvfdimaub alebalb audj bie 
Sttfc^rift. 2Bir galten nnc! nirfit laiu^c bamit auf, ben ^Maft ^u fan* 
ftotieren, ben bcr ^aum jierte. ^ber bie 5Sulf anssljo^U 0^^^- ^ö) 
mit ihrer mächtigen ^i^lbung, in ber Julian mit einem ^u^enb <ä^e» 
feQett Bequem $lafe fttr feine ©chmiebe finben fönnte, labt und ^u 
längerem $lufenthalte ein. SBir tragen 2auh unb Steifer jufammen unb 
ent^ünben pe. SBo§ ift eine ©c^miebe oljne geuer? (£inen SBfiff tocrfen 
tt)ir auc^ in§ iBärcnloc^ (9^r. 27). 'S^ann loanbcln itjir ^nx Seiten 
bcr (vao^en^üljler ©trafen bcm Dorfe ^u. 3öie mächtig bic ;"^'el|enmaffen 
jinb, bie toir ^^(nfang unjerer 2lBanberung fo uui^cto^ erftiegen ^obcn, 
fe^en mir nun erft, ba n?ir t)on ber ^iefe hinoufbltden. enifpric^t 
gou) bem toerfc^iebenen dinbxüd, bag man, toon ^kt av^ gefe^en, ben 

2* 



Digitized by Google 



20 



Siebedfelfen ^^^dtutibfelfen" nannte. (Bin \^maltt $fab fü^xt und ienfettd 
bei: ©trage no(| einmal in ein gelfengeiotsx* 3)a ift eine $0|le mit 
profoifc^em ^f^amen, ber (£i0!eUet (fl^h;. 29). SBtr ftnb offen6at in bte 

9läfjc bcr ^üc^e gefommcn. J^reilic^ bequem ift ber 3"9^"9 f"^ 
unb .^icficrnicifter nic^t gciucfen. ®$ ^ilft nid^tg, mon ntu^ biirc^ bog 
^ü|ncrlücfj fd^Iüpfcn (*??r. 28 , um ha^-> g-reie mieber ^^ii erreirfien. 

ÜDaö ^orf, in ba«$ wir 5uvütffe§rcu, kpirb bei^errjdjt uon bcc impo» 
fönten, gleic^fam aud bem gclfen ^erau^öemat^fcnen ^urg 3wcrnt|. 
jDie S^nnenrftume Bieten toenig ^(uffaQenbed. ^od^ ift bet fogenannte 
„fd^9ne §of" ein c^aw^ cigenortiger Ott. §errli^fte ift bie ÄnS* 
fid^t t>om fjüljcn 3:urm. Slußc jdjmeift gum gic^telgebirg unb jur 

fränfifrfjcu Sdjiuci^. 'Xblcrftcin mib iBalpcrIe iirüfeen uno alc> alte 
^Uöenbfreuiibe, unb aiidj bcr Jl^irftfenftcin nicft auö ber ^yerne f)erii6er, 
aU iüoHte er fagen : i^i, bu fcimft mic^ büd) ? ^ann rüdt ber Eorbigaft 
an, ber ^aterdOerg unb bcr ©örnuer langer. D 5?aterlanb/ tuie bift 
bu fo fc|bnl ^ad liegt baran, bag fie brüben im ^^eatet nic|t mel^ 
fran5Ö^fci^ t>arliexen unb feine italienifc^en Slrien me§r fingen. iBB ift 
gut, bag ba$ einmal aufgeprt l^at unb mir triebet beutfc^ geworben 
finb im fi-^oncn X)cut]djlanb! — 3ßir moikn un^ mit ber ©efdjidjle 
ber 33uri], bie li^OO biirdj .^auf in ben 33efi^ ber ^o^cn^ottern gelangt 
ift, je^t uidjt aujfjaltcii fonbcrn nnsS lieber noc^ ein wenig in ber 
fc^önen ^atur ergeljen unb junäc^ft einen ^tonbort fachen, öon bem 
aud toir bad ganje !^orf mit ber ^urg unb bem Suftl^ain überfc^auen 
fönnen. ^te l^ieju geffi^affen ift ber gerabe fUblid^ \>m bem d^nbe be9 
Orted unb Knfang bed ^ar!e@ gelegette o 11 e r f e l f e n. ift Benannt 
nac^ bem cl^cmaligen ^mtmonn ©oder, bcr fic^ ^icr auf bem gelfen 
ein Cuft§au0c^cu errichtete, bao nac^ feiner 2)ac§5ierbc baö SfJei^er» 
pu^cfjen genannt imirbc. S^fet fte^t nidjto mcFir ünii ifjui, nur bcr 
Siei^cr lebt nod) unb nijtet ouf bem Ijöc^ften ^4>untt be«^ originellen 
^um ^ünc^'fd^en ^aft^aut^ getjörenben g^If engartend. $lBer beutltc^e 
@puten eines an ben Q^ollerfelfen ftt^renben SCdeeweged erinnern an 
bie ©Inn^^eit, ba fc^öne Einlagen biefen $Ia^ umgaben: ^ur leiten 
be^ fürftlic^en ^orfe§ baS fteine ©an^pareil bc0 ^riuatmnnne^. 3m 
gclfcu ficfjt man nodj Die (trotte, in ber jeuer ^inficblcr Raufte, 
bcr bem *^!d)ter yjfdjoffe (lU ^^Boriüiirf für bie rcijcnbe Sbtjüc bicnte, 
mit bcr er feitic poctiidjcu (ycmälbe üon ©andparcil eröffnet. !5)er Sin* 
hüd t>on ^orf/ ^urg unb ^axt, ber (td^ l^ier bietet, ift fo fd^ön, bag 
fein Sefud^er i9on @and))aretl bie SD^III^e fc^euen fodte, ben im SSalb 
etmaS üerfteiften gcl^ auf^ufud^en. freien geU»e, nal^e bem <Sollei> 



Digitized by Google 



n 



\ä\tn, ergebt fid^ ein attberct, hx^axt geftaUeter. (£r trägt ^ur i^t« 
ittnerung an Sf'^i'^tc')^ $luf entladt beffen S^onteit. 

©el^t tol^ttente itnb inteteffante @))05tetg&tge Bieten ftd^ hm hat, 

ber einige ^0(^c in (SonSpoteil juBrint^t: in n8d)ftor ^^uilje unten im 
^Ija l Hegen SBonfce^, bo8 burd^ eine trnnrige SSIuttl^nt be^* Cficrft .fieBron, 
htx 1628 öierje^n unter ber 3)orflinbc ncrfninmeltc (^inioD^ner nieber^^ 
ntod^en liejj, Befannte S^^^^Pfe/ ^^^^ ^c^irnborf, nid^t tueit entfernt 
tft baS gonj in Seifen eingeBettete Shrdgelftetn, unb quc§ bie ^errltd^ ge« 
legenen Schlöffet Stefentfell unb ^retenfefö ftnb leidet 5U ervetd^en. 

fri8 fit'6);>pil feine SWonogrnpIjte üBer ©onf^jarefl Deröffcntlid^tc (1 793), 
fragte et bnrüBcr, bnf^ fo uicle Berühmte Orte nn§ ber SWnrfgrafengeit, iuic 
.Jptmmelfron , ber "^iernnrtcn, brt .^niferljammer Bei 29unfiebel, il^ren 
(^l^ornfter f(^on gan^ Verloren Ijötten. (SelBft ben Bolbigen 5?erfnII ber 
grantoifte — gum (^IM ertt)ie$ et fic^ l^ieBei al^ fd^Fed^tet $i:o))]^et — 
fagte et tootovS. ^txt bie d^remitoge unb @onS)mtet[ feien nid§t nur 
itefflid^ etl^alten, fmtbetn toetben nod( täglid^ tjetfd^Bnett. :^e^t, nod^ 
100 Sö^^ct^/ if^ iut'W (Srentttage nod& im treffridjen S^ftf^n^e, btc 
f?ontoif?e fjat neue Ö^Ianj^citcn erleBt, bngegen ift <San§))arcit — faft 
Satte id^ felBft gefngt „WiiaUcn" — , bocB nein, e§ ift nnr Hevgcfi'en unb 
J^at bie ^eit ber Stille Benu^t, um fic^ mit bem ec^miirfe ber 9^o* 
montif angutl^un. — ©d^on IjaBen bie ^ororBciten für ben ^au einet 
d^fenbal^ toon IBo^teutl^ nad^ .^oKfelb becfonnen. gft erft bet ©d^ienen« 
ftrong gelegt, bonn toirb ^anStjareil balb koiebet gu (Sitten fomnten. 
^tvat pim „S5?nnfn5rt0ott bet gtonfen" Vnitb ea fid[) Fmim nodö einmal 
emporfditniiiiien, aber e8 mirb aU^ ein (cijoiior unb lofjucnbcr $rn?flug?ort 
tion mnnd)iiii 5^-reunbe ber S^atnr unb ber ©efc^id^te aufge[uc§t werben — 
benn ba$ t^erbtent e$. 

Dr. ^tpet, 

Sfnm. Scr fidi für bic (5^ofcf)icf)te ber ^mc^ 3tm-ni^ intcrcfricrt , finbct Wiif» 
WTtfß im 10. 3?onb beS JTrdfiiöS für ÖJefdjtd^te it. WltertiimSfimbe ton Cborfranfcn fl866) 
(S. 7H ff, ^T!t 'oiiffitcTiTrlefi biont'' bnrt ?[^?arfqrafcn unb JETurfürften ^•riobriti^ I. i^on 
^vanbcubiivt^ , Per am 7, ^-ctmar 14,')() litcr einen Üi'affenftiflftanb mit boit "SBD()jnen 
ab\(blo%, a(§ 3iiflud[it^5Drt. 3"» 2)reifiinjäfnicien JAricii lie]! [ie ber a)invfgraf dftriftian 
1634 nicbcrbvenncii, bamit fic bcm ^-einbe nid)t nf? ^tütn'i'iift ^ifl!cn möcfjtc. ber 
Öliitc^eit ©mu'paveil^ wiirben in bem in^nnfdbfii ancbir cibaiiUn xSdjIone ÜDicucr luib 
©olböten tiHteu7c6rad)t. .^Seilte ftc^t Ci? ^Tan^lid) leer. — 9?ntf)trä(\(irf) mac{ ftier aud) 
crirdl^nt mevben, baß bie befaniitc S^id&teriii tSlife Den bcv iJiede am Ii», ^iili IT-Sü bem 
aud& üon il^r ^öc^Iid} bcmunbertcn @anS^)arciI einen fnrgen ^i^efud^ aDftattctc. (Clife o. 
b. 9le(feS Steifen burc^ S^eutfd^tanb 1784—86 toon ^op1){t ^ßtätt. ftoflcftimt ^pemann 
8b. 61 166 f.)* 



Digitized by Google 



exfvetde ^an^paxM 

in einen unted^ömgfteu (^lüd ilßunjc^ 

an 

©t; Siegieienbe ^oc^fürftl: 2)urc^l: ^erni Max^* 

graf gSR3®^e9i3(£6 
Qn ^xanhtnbvix^'(SiuMa^, in $teugen imb 5U 

uttb an 

Sl^ro S^öniglii^e ^o^ett, grau, 
gribcricfc (Jopfiic SBilfjehnine 
gebo^xne .Stüniglidje SlronpriuäeBin in ^reufeen nnb 
t^etmü^lte äJ^axggräßn $xanben&utg, 
toegett ber 

^öd^ftcrfreulic^en «off^te^ung ber §öc§ft BeglüdÖeti ^Scrmä^lmig 

be§ 

^Dtttc|laud)^iti)tcll güiiteu uub $enn 
§ervn ©oiläS 
9Rcgicrcnbcu öcr^ogg 5U SBürtenkrg unb Secf, 
©rafcnö 5U äJ^oinpelgarb unb ^errng ^eibenl^eiin, 
lof^iabt: ©d^toäbif^en (StatfeS ^öc^ftbeftaEten O^eneral gelb« 
3)}Qr](i§aII§ nnb bed golbenen ^Iief;e9 9litter9 :c. 7C. 

mit 

4)i)dj)t !5)eroieir)cn t'in5igeu ^^rin^efeiu 2:üc^ter 

ber 

!Durc^Iauc§tigften gürfttn iinb grauen 

SOtarggtäfin p ^xanbenButg in ^teugen, @cl|(eften, äßagbebutg, 
(SIete, Sfilttl, )93etg, ©tetttn/ Bommern, ber QTagi^en unb tBenben, 

[9ße(![en6urg 

uub 5U (Xiüfeeu ^cr^ogin, iBurggräfin ^türuBerg, gitritiu ^u §al5erftabt, 

pWinben. (£a* 

tntn, SBenben, ^c^iuerin, i^ia^cburg unb ^^or^^ ©röfm 511 .goljcn^otlern^ 

[bex matt Siak)end« 



Digitized by 



23 



Berg unb ^^totm, $errttt Sfiaoenftein/ im oudj bcr ^mbe Sf^oftocf 

5rrg bo« ]^öc^ftt)crgnü(]te «nb pröc^tigfte 5Bermö]^run9§ gefl auf bem ^oc|f urftl: 
9ieftbena@f|Iob ^ul^a^teutl ben 26neti bedäRonatl^d Septembris 1748 unter 

oHgememen greubcnSBe^euöiniöcii gefeiert toutbe, 
tbt9 innigft ticfftcr Biegung unb unter treu bcmüt^igfteu Qnx\x^ tjorgeftcllct 

bon 

ben berma^Ugen ^^aftoren ju 25?on[ccr> unb (Sou^pareU: 
SJ^. Wiaxcu^ grieberic^ ^ebenui^. 

(^uf bcr 9»i(ffdte be« 2:ttrlblattci»: 

Ex Conf5istorio 
Impriiiiatur ' 
Vidit et approbauit 

Johannes Christianus 
Sehmidt 
Barotbi Franeonim d XXII 
Septembiia 
MDCCXLYIII). 



^ein ®flniS))ateil 

^olocft in feinem ©btter'^atne, 

3^n inod^en $>\)mtn9 ^dtln Ijdi, 

(S^ jauc^jen (Sc^Iöffer, 333alö unb ^iciuc, 

3:^eoter, ©rotten, 33erg unb %\)al 

3?erme§rt ber grcuben SBieberfc^ntl, 

äßer mel^r? Hudj 'tieiner 55ürger .^^rjcn, 

^arum? !S)ein ^öc^fted gtoften^^u^ 

^tic^t l^eut in $offnungd»9!}eime aud 

^ei ^er^og | ^^^"^1^"^^^^ | grieberUeuö ^c^ericn. 

^ir fronentoertl^en aßorfgräfin, 
3)ir Eronenn^ütbgen SBill^elminen, 

^tr ift bng geft bcr $eräonin 

3ur miittcrlic^eu grcub erfdjieuen. 
2)ein cin^Qcv ;-\m\(\ C£lijabet§ 
^f^^ia grieberUa fle^t 



Digitized by Google 



24 



Um deinen Segen 5U ber (£^e. 

©tel^t feilte toot beut 2:tau*$UtQt 

O bag et frftxfet nod^ aliS Meinet ^^ncn ge^cl 

C9 fttl^U !S)ein 8anb, 0 gtieberic^, 
SBo§ ^ßu jiitit erflcnmol em|)pnbe)t, 
dg fü^lt unb fic^tg uiib freuet fid), 

^it ber ^änber SSol^lfal^rt griinbeft, 
^ein Snib^parctf, ba^ 'Du (^efmuet, 
SBo ninii &ott groß in SBerfcn jdjauct, 
!£3o bie diatur butd^ ^uuft ertoeitert 
Unb Qlied untoergleid^Iid^ ift, 
@o tote t£)tt SD^otfGxaf [elGet 6ift, 
(^tel^t tuie fein S^ame §eigt^ tvoHfotnmen augge|eitett. 

$(uf 3:ouBntQnn, bett SBonfeeS d^S^u^t, 

!l)er ^ein 3^^^i"'iiö oft liefimgen, 

^Defe 2ob ha, m bie (Stbe ftcigt. 

Der ©Ockfen .^of unb Conb bmdjbrimgen, 

$Rcif5 55nnb unb (Siegel öon beic (^xvL\t, 

(^rf(§etn, getool^ne neue 

So |inb nun beine ^^^^jtnnen? 

$ier ift ein ncueS ötfjnca, 

(Bin onberer llhjffe? bn, 

SSic auc^ ^^enclove uon ^rennu^ königinnen.*) 

*) fiimvoidbc ^ofmana unb bciuäf)ite 3)i(i^tev *^hofciicr iaubmann, n?eld^cr 
}iU Sonfecö geboren unb feinem 3?ateilanb inde (Sfjxt (gebracht, tiat bereits bie auS- 
ne^imeub fduMie (Megenb um baS alte ;'^iyciui3 mit ^t^aca ccvc;(id)cu, unb bic t>on bcn 
*^oetcu t)obid>tcteii $ßalbni)nn?hcn iu§<^fmcin feine 3tP<^i"'ti5iiiiicii griicmict: ^cm§ auf 
bem ,5U\'itcn '■^Hait ber 3nf<^^^U' ^^'^ '^t^' bcibcu ©tifter bor jetu blul/tnbi-n ^^ranbeu' 
buiijiidjni .ipdufer, ber S)uid)laud>tivj[lcu ^erren l'iailcjvaftfn in ^^■^"^'•''W i'iavfgraf 
(S^riftiau ^u ^ratibenburg-C^ulmfrad) unb ä){arfgraf ^oad^im ^rnft ^ranbenburg« 
Onoljbac^, u?elc^e er feiner 806- unb <SeMI(^tntd« Siebe auf bcn ^od^feligen SRairfgraf 
®eorg griebric^ »orgefet^et; btefc^ o^er in bem dffentlii^ii Tateinifc^en (Kntabung«« 
<Bcbiil^te, »omit er 1608 aU Mttin bet Unttocrftdit Sittcttberg feinen Mut» *Stag 
ben 16. Wiai, an totidttm tv, Befag bed Qonfeefei fleinen 2:anf«9tegtfieT9 p. 86 
int ^alft 1665 ba< Sid^t ber Seit erblicfet, gefeiert unb folc^e^ l^ienad^ feinen SchediM- 
matibuB poeticis p. 350 mit eintoerfeibtt ^at, »r%9 ungemein erg9||enb j|tt lefen 
unb belmegen an<| 1679 Doh fjftoribonf bamaligem ^r&fibenten ber ^egnefift^n 
81umen«1ilefellf(^ft nid^t unglfidlti^ in beutft^e 8erfe fiberfe^et wotben. 



Digitized by Google 



25 



Sft nicf)t tticl^r ^t^üca nennen,*) 

^ier fieÜft Du nficg neu unb gtofe 

Üttb tottft !S)ein 3^^^ '^^^^ ^^^^ Cennen. 

Cd |et|t nun Billig ©on^oreil, 

©0 olTe? unüert^leiri^Hc^ l^eBf 

5Son üiclen (Scf)lü|jeiii luicbeijcljciiiei, 

2Bo einerfeiti^ bci^ .t>n{n§ ^rof^ieft 

!3)ic fernfte 9lac^6nrfc^n[t entbccft 

Unb atted xei^enbe in feinen ftunct Vereinet; 

SBo nnbrer <5eit? bcr 9inben ^\a^ 

^on niel^r ben brei^ig ^ouptallccn,**) 

IBo toeitet l^in ein reichet (&c^a^ 

^wi bet gafanen öetö feigen,***) 

So gegenfiBer noii^ ein ^o\^ 

Um J'age ft^bn, twjn Säumen ftotj, 

Wat breiten 93oc^eiu]a!U]cu j.u<-iuget.****) 

Sebo(^ bieg oöci^ ift nlTcin 

S^td^tg gegen jenen (Götter -^ain 

!S)€t längj» bem neufteu S(^lo6 tief in bie ^oUen fanget 

©ter l^alf bie gütige 9?ntur, 

®ei^ (gd)öpfcre> 2öeig§eit, (i^röfe unb «ötärfe 

^o^^ien^ gorfc^en auf bie ©pur 

Unb toied fic^ il^tem $lngenmerfe. 

*) SDa« alte fefte <Bd)\o^ ^tcmii^ ifat Jburgqraf g^i^^^^'^'i^' "^^^f^ ""(^ aubern 
ffautmer *@üteni 1290 Pom @rafeii |)crmann üon OrIatnÜIl^a fäiiflirf) au ba§ ^od^» 
filrftl. fian§ 5?rnnbeiiburoi c^rtuiii^t. Unb ^fero jctjt gdniinivbi^ft rocjicrcnbc öocfifürfil. 
Xiird)!. hahm ba^fcl6e in üüÜIommcnen (Staub [ciuMi iinb bon l)ol)cu iiiiibeu ilnirm, 
toeld^^er famt bem ©c^Ioß auf einem ciljabciuu J^lfe^'" Ücljct, iuoüon man bü§ ganjc 
55(iinbcrg. ®ebtrg, unb ben flefamten }|Ji(^teIberg nbcrfe^cii foun mit einer neuen \\f)t 
unb (Dioden 6e|icren raffen , bag a(fo biefeS Sc^log unb Kmt bie (Bnabe 3«*^ glor* 
»niibtglifn gfrieberic^, ba auc^ Warfgraf unb <£^irfürfl ^ricberic^ I su 9ranbcn« 
htt^ 1489 eine ^of^SopeHn ba}u gefHftet, in befonberan 9Raa| gu genießen ba0 
QHfid ge^bf. 

**) Unter bet (Brotte bom ^eberit^'^t^Iol, m aur leiten bereite eine foli^c 
Qkthittg bon ^Ifcn erfd^etnet, mobur(^ bie ffin^lii^e ^aiav oermtttelfl einer gerSnmigen 
£)ffnung ben Seg fetbtl geba^net^ unb ^t^io |o4fdrfU. SDun^L ben ^inaufgang mit • 
einer ftnnernen treppe unb cifernen (Bittet erteic^tem laffen. 

*♦*) Huf bem 9iömer3bcrg. 

****) Skr fogen. (Brolen^übler ^auc^. 



Digitized by Google 



26 



2)ie tueife p;itrftin fnnb bcit SBolb 
3ni flcincn cbcujo gcjtaU, 

9RU Xtoietid gelben aufgefuc^t 

SBotum? Sie gleichet felbft 3ßmetten9 iBUb iitib SBeife. 

ftomnt, fte|e bod^ bie ä|nlicl^feUI 
3m itsitem Seil be9 ^aitid etfc|etnet 
<Sin ^^anpia^, ber ben l^aTten Sttett 

Mit ber C^tjclupeu 2öut üevfteinet.*) 
^on fcrttc t[t rntiqien, 
ßal^^jfo, Öricc^enlanb 5U [eljn, 
SBo S^elemoc^ mit SWentom ftratibet^ 
Sott toinft bie gxo^e fyaiptaUtt,**) 
Sut Ktifett bec Sid^Henflee/ 

gut te<3§ten, »0 ber ^rinj no^ öei (Jol^fen lanbet.***) 

Sie (ä^rotte felBft, ber mtAn $aitd, 
(StBHdEft Sil iMÄ bem SBttnberfelfcn;***^ 



*) Grotte de Ynlcaia, m bie Sofel bret Si^cloptn ttorfIfSct, toie ^ bem 
9nU(m bie S)onttcvf rife für ben ^S^ttt fil^ieben, mit locd^eit Xdtmaät, bcv föitiglii^ 
9nit) aitf ^t^actt, 0l(t<| feinem Sater UÄ)ffti9, aU er na<!^ Oerlauf ganzer 20 ;3fol^e 
toon bem S^rojanifd^n ®ieg jurfitf tarn, auf fetner ^iffa^rt %n Yam))fcn gel^t unb 
basier in mä^t geringe ®efa^r geraten. 

♦*) AUöe de Sibylle, »0 bie @ibpße uor einem Stempel {lebenb bem Beiern 
fein auf biefer ^n]d beöorfic^enbeS @{^itf[al weigagt. So hinten etnja* abmävt§ ber 
eine 3frm ber 9(ttec mit ber großen .^ütte ftd^ f(^lie§et, ber onbere aber weiter l^inailf 
5ur S^bffc ^ .^öl^le fortführet, in ivcdtcr ein ücn ber ^atnr bcbecftev inib frlbft fo ju« 
bereiteter lancier <Sit3, ja btefcg ba§ bemimbin-iif^iinirbigftc iinjimunfon, bail gegen 
ben @c^hiB bev ©rotte biird^ ben biegten tyclfen eine ftavfc Äluft, \vc ein Ijellcr Schein 
!|inein faßt, iiiib bie (Straelen anf eine migcnebme 9Crt gebrorfjcn Jtcrben, roabrjiincl^incu. 
Son l^ier quev über ben 5^ogengniui eröfniet ficb um einen präd)tigen Reifen ber an^ 
genel^mfle ^(atJ in ber 'i^-ic\m dnc^ halben a)ionb'S, ireldjer bcni 2)?alfelb ber Crctcr, 
WO fw ben innigen auf X^tn M5n!g«tI)ron ergeben n^eUteu, gleichet. 

•**) Allee dü Calypso, iio bic ©öttin fxd) Don einer 9?pm^bf i"it ©rfrijd^unijeü 
bcbicnen läffet, «nb Sielemacfi üor i^r fid^ onf bie Jlnicc niebermirft. ?luf ber nämlid^en (Seite 
in einem 92cbengang präfcntiert ftd^ anc^ bie fogenannte groge, im3ii^f^t gebaute, grüne |)ütte. 

•*•♦) Grotte de Calypso, mo (Sa()}4)fo ebenfo, wie Dörfer, »on «Rpmp^en f«^ 
bicnen (Sit, unb ber $rin} t>on ^tffata l>or t|r auf ben Shtien liegt. 2>er mette, 
»nnberbare fSo^, »ehl^er bie <irpttc wdlbet unb momnter eine aablreii^e Serfamm' 
tung fiten fonn, ifl ntd^i im ber Aunft, fonbem bon 9latur au« pm gclfen auf« 
geführt unb ber ®4au)ilat} mit bergt. Sftnben um|ieOet 



Digitized by Google 



27 



©ein 58ogen f^rengt ftcfi fctBft burd§om3, - 

2Bo üben ükl anbre i^älfen. 

^iev ift bec §ier fteigt bie ^raft 

bet 9}otut tmb Siffenfc^aft: 
(jHn ^19, ein S3ogen fonber üuaberl 
$ieT ji^Ht ber ^^if^l^i^i«-'^" '^ijor, 
^0 ©tng» Ql0 ^üniun[t tritt ^eröor 
^uf einem ))xäc^tigen, geräumigen ^l^eatet.*) 

3u biefcS gcljcnc^ ftciicn .f)ö5 

SBtrft "^ü auf ctltcfj 60 (Stufen 

3um Cuftl^aug bex Calliope 

llnb feftnen hatten nitfgentfen.**) 

md^ ein ^efid^t! SQBelc| toetted 8onbl 

^tt fd|to0¥ft es l^at $(eg^^ten3 $anb 

^en (Spotten m bie 8nft ge^fTon^et. 

®e?^ frofjen SSolbcS öorbrcr 5:cil 

IBet ber ^5)ianen fd^ncffent ^feil 

3ft t)on bex gleichen ^xt Altane gan^ umfc^an^et."^) 

^0 2^elemnd) bie (Sudjartg, 

®ie S^^m^l^e, box ber ©ottin i^erjet, 

IDte Sd^utfl^nc lAev ba9 Sl^cater ifl n^i bem Otc^» itoox burd^ bie 
Shntfl, a6cT fo natuiflc^ nat^gealmt, baf tote ber gnutc ^pdfen feKfl auKfie^ctr itnb 
ivie ber (SSttm i^nd in bcn Srge^n^etten be9 5t^ma<^ (cfd^nc^en tottb. 8onte mt 
brn gtvo erfitn @Su(en crBfitfet man 910« auf romontfd^ Krt Dotgefleffte, mit SorBeer« 
frangen gefrdtite ^ii)>tct mit einet gricc^ifd^en ©d^rift; leintet biefen in bev IBanb bev 
beibfu anbcrm jroei große a«8 ©inrm Stiicf ije^auciic ©at^ren, itoöon ber eine fein 
ou8 öielen pfeifen bcflcl^cnbcS initfifalifd^eS ^'ip^'i'ntent, ber anberc aber eine ?dcr mit 
JRoIIcn f^pfiangcn gegen bic 5^ruft l^ält. ^in ^rofpeft, am (5nbe be§ 2'fjeatcrS [teilet 
bie miUkre ©aiilc ben @ott beS Üfecvf!H<"fr? t^nv. I'tc Wc\m fuib mit atlcrl^onb 
©(Reibereien, bem ^anpt iüiebufä, 2)ra(^ou uub Üüpfcii alter 2iJeUtDeifcu auSgegicret. 

**) Sei broifacfje 'Jnrm iinb in ber Cnft Rangcnbe Supgarten auf bem ^fo^cn 
Reifen öermittfB ber giüjjen fteinernen llreppe. 

***) Grotte de Diana, n?o bie ß^i>ttin mit 9Jmnp§eu, S3ügen nnb Pfeilen «nb 
3 ^agb^uiitni erfd^einet, ber ^laO iian^ mit Wibiigen öon Reifen umfangen unb in 
ben lieißeftcu «Sommertagen ijicr fcio fülilcfto ?iift ift. 

9Ran lonunt auf ber einen Seite buvd) eine gro&c Cnuung beiS ^^'HoiSr Wtt 
burd^ ein orbentItcRed, ^o^e§ Xffov, ml^tS ein puxii Ser! ber ^Qtnx \% ba^in. 

Oben, m ber ^ds mit bem anbern jufammengie^et, ifi auf bet @eite 
ivifi^cn }mci 9{ebcnfelfen toon ungemeiner ^ij^e eine artige grüne .^ütte angebracht. 

Unten in bem treffen Sffnet fitl^ eine nmbe ^Bl^le, »eld^ bie IRatur felbfl gemölbt, 
mtb niil^ aü eine |letnetne Znppt unb <B«t5nber bajn gcma(^ ift. 



Digitized by Google 



28 



^J)o, h)o bet ^rinj fein ^arobieS 

2)urd^ eine freie Sogb berfr^erjet, 

!Det Pa|;, hjo 5)?ctitor «Schiffe bmit 

2Ö0 man bog (^c^iff in glommen fc^aut/*) 

SBo er i|n t)on bem gelfcn ftürjct,***) 

S9o et mit i|m im äJVeev etitff|tmmmt, 

fUdd^ St^afa bte SDfidKel^x nimmt 

tlnb feinen mtx füfet, bo (£umäuS fic§ fc^ürset.*^) 

^öet einige Unterfc^ieb ift bet: 
Dn^ wk boxt Zck\ua(5^ Uttjffcn, 

2) cn 5Sater, ouf beni tüitbeu Wim 
©efud^t unb lange (uc^en müffen/ 
Sie bort ber ^bntg ^bomee 

bie ^tin^efftn Slntio^en 
3tt ber (Bma^lin ham gefreiet: 
$ter ^eberidl^ $Cntio|ie, 
©in öon ^reufeeng !5)orot[)ec, 

SO'^it (Stuttgarts ^elemac^ bte ^ünbniffe üerneuet. 

^]>iiii5effin, gürftin, ^er^utjiii, 

©0 ftärft ben ©cftmucf ber grünen ^tjte 

3) ein ©anöpareil; eS ftärfet i^n 
Qu deinem ^oi^en SR^l^en^gefte. 

*) SBei bet nft gmidtoeit ^ö^(c, worinnen SRentor bad 3ii">"<'Snm {um 
@(^ff6au gefunbett. 

2)urd^ btr irunberbare gro|e ^dfmBffnnng, in beren ^Tof|»eft <Etiytbo unb 
bte 9^nit»^en bof ^c^iff on|ünbcn. 

***) Boche esearp^e ehaia^e, ber ^anengroHe gcgenfiBrr, wo SRentot b<m 
2;elema(l^, ber ni^ »on ber lOlnffl airetfcn urill, fonbem über W Sci^rmnund M 
@(^iffeit ffa^ l^eimlt(^ freut, \>on bem ^o(|fleii ^l\m 4cra6{lflr}tt, et abet noc^ oben 
flehet, aber naäf fSxUidun^ einei^ £t^vif(^en ^(btffeS nac^fpringt unb ben ^rinjen 
bal^in rettet (S>rt ^mat bebeittet „ncrbotflenet unb Derbunbenet Or^U.") 

bem fogenanntcn t^tro^^au«, m tUpfft^, bet alte Dfflrfl unb ftSntg 
»on ^t^Afft m Xa0c borget» aM Selemad^ nad^bmmt, bei feinem alten, treuen ^ener, 
bem dumänd, (m< Sanb fleigt, unb ton biefem, »ie ton feinem @r|n auf fixt* 
lil^e eini'fangm roirb. 

^I'ergleic^en Kütten unb ^aii§d)on, befonberiS bie bon au^ ^ot^fiö^n glet(^ 
fe^cn, werben ^ier'unb ba auf tcn '^d^en gefunbcn. 

Sltter Certtjunberuug aber ift bie fcöon (^crabc cjcniaAfcnc ^ndK ircvf, lüclcfee 
mitten in bem Umfang bed neuen €#)ffed {te^et unb fe^t »eit übet badfelbe ^croottaget. 



Digitized by Google 



29 



Söirb Dir öont .fjimmcl niujetrnut? 
Da§ fc^ön[te .^Icinüö bicfcr 3citcnl 
Slugujta, meiere Xüc^ter tüirb, 
D ^elbin, !S)tt mit )U0efü|ct! 

Sanbedtnutter tritt, o 8anb, fte %>it gur Letten. 

8eglü(fteg 8anb unb J^^ogtuml 
<S)ie $or{ti|t mofi^ fttr bein imdt, 
@te (ringt ben alten ^flrftenntlim 
l$on ^ranbenburg ouf bid^ ^utücfe; 
Unb nja§ bu, SSüntcuibiic], gcfc^enft, 
?;ft billig, bnfe mnn qebenft, 
^efonberd bet (^U[Qbctl)eu 
Unb ber ©opliicti gruc^tborfcit 
Unb ber iBuifen ^Iten^eit, 

!Z)ie SHirttemBerg mit (SH&d, tote i3ranben6urg, Betreten. 

^it S^c^f^ ^ \^^^ tt^'fl 

(Irfreut, oKein mit grenbent^rftnen, 

jDn fftl^rft mit 'J)eincm 3:cIemod^ — 

IjBie luiib S3a^tcut§ ft(^ nadj Dir [e^ueul 

Dein Stuttgart mit ber neuen ^urg, 

^ein ueue^ %d)ioi, [ein ^ubioig^burg 

Qpcttjnrtet Dtc§ mit ben ^roöinjen: 

(^ott fc^miicfe toon 3<t|r )u ^a^r 

S)ttrf^Iauc|tigft — (o^eS gürften^mor 

!l{)ur4((itt4M C^ltempaar, mit Steffen, (Snfeln, $rtn)enl 



tlnm. Um bü^ (SJebic^t leiertet lesbar 511 ma(^ert, aßgefe^en »otn %nü, 
^ie Orthographie uiib ^ntetpunhion mobernifiert tporbeti. 



Digitized by Google 



unter 6€n XDüi5[nir9cr 3ifd?öfen 

«itl^refii UDit «ttitkelfiitgeii (läOä-läl?) 

unb 

«0ttfriefe Ulm §o|eitIo^e (1317-1322). 



3in 3ft^re 1876 luurbc im ^i'c^iü bei? fjiftorijdjcu 33ereiu^ üon 
Unterfranfen bo^ ölteftc ^cljcnfmc^ bc^ ^oc^ftiftö äöiiräburg (1303—1317) 
t)om f. Stu^td^wax Dr. <&(^äf f ler unb oom E. $lrc^tt)fefrctdr 8tanbl 
^eraudgegeSeti. Leiber nuc in SlBfc^ctft erl^alten, Gilbet einen Seil 
ber tnerttooften ^crgantent§anbfc^rift beö [ogcnannten Liber feudorum 
antiquus (5Sür^burger ©tonböud^ Sfh. 350 im !. ÄreiSar dritte Söür^butg). 
TiL Jlbfc^rift Ijiit im ^ot^re 1358 auf ©runb älterer 53orlogen ber )!floiax 
^Soi)ai\n oou ^lugr^rmri] auf 53c(c[)l be<^ 33i)d}üjy ;^iiben tjon J^ofjcnlo^c 
(1345-1372) gefertigt, ^^on bem ^eljenbuc^e beö ^ijc^ofg (^ottfxieb III. 
(1317—1322) bagcgcn finb unä Originot utib 5l6fc^rift in bem genannten 
Liber feudorum erl^alten. <Sd toutbe hi& je|t nid^t oetöffentlic^t. 

®o bürftc c8 bcn ^itgliebcrn be§ l^iftorifd^en SBereind in S5a^reutB 
DiefUidjt i iiuiinfcfit fein, lueuu im Dkc^j'tcljenben eine U6erfid]t über bie 
Cc^cn bcc^ .*C)üdjiüjtv 333ür^burii im f)eiitiiT[pn Cberfraiifen lüäljienb ber 
3nf)re 1303 — 1322 gegeben luirb; ba^^ T)atum, nn lüelc^em bie ^afQÜen 
Belehnt n^urben, !onntc jeboc^ auf (^runb bed 8e^ett6u(^eg nur angebeutet 
merben, ,ha be^ügUc^ ber ^e^nung genaue Angaben fehlen. 

)6ambetg ©tabt: 

Cünductuni a ciuilate Herbipolensi usque ad ciuitatem Baben- 
bergcnscm comes Fridericus de Kastele recepit 1317. 

Conductum a Steiga usque ad aibam metam prope Baben- 
berg Gundeiach de Windeheim et . . filii fratris eiusdem 1317. 



Digitized by Google 



81 



Se||it!9atttt S3amBetg L 

IDemitiel^borf, ^orf. Villam dictam zc Demesdorf Sifridus. 
Heinricus et Frid. fratres filii quondam Thelonarii CSottner) in 
Bamberg tem-nl in feudo 1303. 

3)rttfc§enborf, S)orf. Aream in Dreuschendorf, in qua per- 
sonaliter residet, Heinricus dictus Ochse 1317. 

(Bm^tn\M>t\, ^rc^borf. Guntzendorf» Gunzendorf. Curiam in — 
Heinr. Blashart 1303. curiam in — et alia bona, que habet ibidem, 
Theodericus dictus Ohsse 1317. unum leben in villa — Gerdrudis 
relicta Lupoid! de Tachcnsclorf, eniptum per cosdem ab Heinrico 
de Stralnuels, et portat sibi ( '<>nradus dictus Styeber miles 1317. 
decimam in — totaliter in viüa et in campis Aplo de Vinster- 
loch 1317. unam curiam in — dominus C. de Sluzzelberg 1317. 

^irfd^aib^ ^fovxborf . Hirsbeide, Hirzheid, Hirzbeide, Hyrzheide. 
Mediam decimam in — Reinhardus et Heinr. T6kler 1303. medie- 
tatem decime in — Heinricus et Fridericus Tokeler 1317. bona 
in Waltherus et Chunr. filii Brunwardi de Habenberj? 1303. curiam 
et duas domos et unum ortum in — Sifridus, Heinricus et Frid. 
fratres filii quondam thelonarii in Babenberg 1303. duas curias 
in — F'ridericus filius quondam Siffridi Thelonarii ciuis in Baben- 
bei^ 1317. unam curiam et alia bona ibidem Fridericus Thelo- 
narius scultetus in Babenberg 1317. duas curias in — Fridericus 
Thelonarius scultetus in Babenberg 1317. duas curias in Fridericus 
Thelonarius filius quondam Syfridi Theloniarii 1320. allodium 
ibidem et quoddaui nemus T.up. de Hirzheide 1303. aij^ros ibidem 
ad III equos Herm. et Guiidclaus de Hirzhcidc 1303. duas curias 
ibidem Fridericus et H. de Hirzheid 1317. unam curtim ibidem 
H de Hirzheid 1317. XXX agros campestres et dimidiam curiam 
in villa — et marchia ibidem Albertus et Otto fratres dicti Hirs- 
heider 1317. dimidiam curiam ibidem Fridericus Hirsheider 1317. 
unam curiam in — Eberh. dictus Grozze 1303. partcm curie in — 
et unius domus, seldenhus dicte, Chunr. dictus Rabeneker et tres 
fratres sui 1303. curiam in — Herm. Mever 1303. curiam dictam 
Büchfelders in — Almande Heczelsdorf, Ot. et H., filii sui 1303. 
partem curie in — Frid. dictus Berner et Otto de Sneiten 1303. 
inter — et Wernsdorf siluam et piscinam et pratum Otto de Sneit 
miles 1320. unam curiam in — Fridericus dictus Bemer 1317. 
curiam in — Hermannus Mewer et fratres sui et Krafto nepos 
eius 1317. 



Digitized by Google 



32 



ftalteneggolbsfelb, S)orf, Egelsfelt. VII mansus in — Cunradus 
de Bülendorf 1303. 

SÜJcUcuboif, ^orf, Melchendorf, Mi Ikendorf. Jus patronatus 
ecclesie in — Eberh. frater ßerht. Vorhtlin civis Nurenbergensis 
1303. jus patronatus parrochie in — Ueinricus de Blassenberg 
mües 1317. 

OBerfricfcn, 3)orf, Friesen, Frisen. Decimam in — Sifridus, 

Hcinricus et Frid. fratrcs lilii quondam Thelonarii in Babenberg 
1303. decimam in — Bertold us Phfinczing de Nurenberg 1317. 
decimam in — Frid. Ptincing 1319. 

(Sttaggiec^, ^fanborf, Giech« Gych, Giech an der Straze. 
In — dimidiam curlam et III domos „solden** Sifridus, Heinricus 
et Frid. fratres filü quondam thelonarii in Babenberg 1303. deci- 
mam in — et duas curias ibidem Fridericus Thelonarius scultetus 
in Babenberg 1317. 

£iefen))5C^, $fvbf., Tiefenholtz. In — mediam decimam 
Sifridus, Heinricus et Frid. fratres filii quondam thelonarii in 
Babenberg 1303. 

Untcrjtiefen, ^)orf, f. Oßetfricfcn. 

SBetn^borf, 3^rf., Wernsdorf. Lacum in — Otto de Sneyt, 
Ulricus de Hohenstein et Aplo dictus Cieche 1303. siluam inter 
Hirzheide et — et piscinam et pratum Otto de Sneit mües 1320. 

^inbif(|f(|tetten, Stf., Sleten. Dimidiam decimam in — 
Chunr. Gundlad retro monetam Babenbergensem 1303. 

geegcuborf, 5)rf., Zahclndorf. X feuda in — Diet. de Kün- 
stat pro sc et omnibus suis liberis 1303. 

iBe^irE^amt ^Bamberg II: 

fSm)>fetBa(^, ft(|bf., Amerbach, Ampferbach, Ampherbacfa, 
Anpherbach. Duos mansos in — Gundloch de Bobenberg 1303. 

duüs mansos in — Gunloho ciuis Babcnbergensis 1317. uimm 
mansum in — G5tzo Rütwik KKW. ununi mansum in — Goczo 
ülius quondam Got. Rutwig 1317. duas decimas in — Ulr. Haller 
et Frid. Holtschuer, cives Nurenbcrgenses, quas iUe de Windek 

* 

resignavit. 1311 3ßih;§ 29. R. B. 5, 194. unum mansum in — 
Ulricus Toldir et filii quondam Hertwid fratris sui 1317. unain 
curiam et unam hubam in — . . Gundelach de Windeheim et . . 

lilii fratris eiusdem 1317. Hag apud Windecke, ilöalb bei ^mpjer* 



Digitized by Google 



6ac$. ligiia dicta — Gundelacli de Windeheim et . . filii fratris 
eiusdem 1317. 

§(fc§6ac^, SWötlt, Ahspach. Totam decimam in — et curiam 
ibidem Fridcricus Multelycr. Luzo et Aplo patrui eiusdem 1317. 

$3i]c^5erg, ^-Pfrbf., Bisciiutsbcin>. Ryschofesperg, Byschofsbcrg. 
Siivam in — Walthenis et Chunr. lilii Brunwardi de Baben- 
berg 1303, decimam et siluam in — ßrunwardus et Fridricus 
filii quondam Brunwardi 1317. III mansus Planwardus et Die- 
tbricus fiUi Swikcri ciuis Babenbergensis 1317. 

Sü^elBerg, ^Dotf, Büchelberg, den czehenden von — , den 
Herrn, von Büchelberg hat. 1303. 1317. 

Burcjcbrac^, Burgeberach, Burgebrach. Judicium in Gundlach 
de Winden et Heinr. frater cius et alia bona ibidem 1303. man- 
sum et feudum in — Woiframus de Glizzenberg 1303. feudum 
in — Lud. Usmer 1303, unam curiam et mansum in — Qiunr. 
Kratz 1303. duo feoda in — H. Usemer in Babenberg 1317. the- 
loneum et jurisdictionem in — et quicquid habent ibidem, . , 
Gundelacb de Windeheim et . . filii fratris eiusdem 1317. 

^ippatl^, ^orf, Dicpach, Dycbach. Mansum in — Dietricus 
Snabel et H. frater ejus 1303. mansum in — Cunr. Snabel 1303. 
mediam deciman in — (luntherus Munczmeister de Babenberg 1317, 

(&hxa^, Eberach. Fridericus dictus Holtzschuer quondam ciuis 
in Nurenberg, nunc residens in — , tenet in feodum decimam ville 
Grasbach sitam in silua Steigerwalt 1317. Cunradus Zolner mües 
et H. dictus Zwiseler armiger petiuerunt incorporari monasterio 
Ebraccnsi decimam aree desolate in Wustenfurtesc, quam in fcodo 
ab ecclesia tenebant. 

(Jrlau, ^)f. , Erei, Erl. Moiendinum et mansum m — Wal- 
thenis et Chunr. hlii Brunwardi de Babenberg 1303. moiendinum 
et mansos in — Brunwardus et Fridricus filii quondam Brun- 
wardi 1317. 

geigenborf, SB., Fenkendorf. Villam — Fridericus et C. de 
Licbcspcrg et Ilermaiiims tilius . . fratris ipsorum iiec non ceteri 
pueri fratrum eorundem 1317. 

greußborj, ^^.^frbf., Freinsdorf, Frensdorf. Otto tilius dicti 
Stockeiin de — tenet in feodum XVI agros campestres, XU iug^era 
nemoris, item prata ad tria plaustra et aream in villa — 1317. 

(^i:a6tnann0boirf, X>rf., Transmansdorf, Transmarsdorf. Moien- 
dinum in — Burklinus Zolner 1303. moiendinum in flumine Ebrach 

CK^i» IMO. XXL 8b. ^eft 2. 3 



Digitized by Google 



apud — situm et piscariam et IV agros campestres ibidem Th., 
Burk. Z51aer de Babenberg 1310. 

©ropirfod^ , ?5ftbf . , Birchech , Birkech. Bona in — Heinr. 

Zieche, iilius llilprandi 1303. IV fcuda, pratum et mansum in — 
Ulricus de Babenberg- 1303. mcdiam decimam in — Cunradus 
Amman 1317. tres mansos in — Heinricus de Stolczenrode 1317. 

&v\ib, 'S>t\., Grübe, unum mansum in — Kraft o Wiseler 1303, 
unum mansum in — Hermannus dictus Zwiseler 1317. 

^attlanbett, Hartenlant. Fridericus et C. de Liebesperg 
et Hermannus filius . . fratris ipsorum necnon ceteri pueri fratrum 
eorundcm 1317. 

.^lerriioborf , entttjcber baß "^^.^frbf. s. Don BotnBerg ober bo8 2)f. 
wgs. tjon ^urgebrac^, Herindorf, Hernsdorf. Decimam in — Wal- 
therus et Chunr. filii Brunwardi de Babenberg 1303. in — quartam 
partem decime siliginis Sifridus, Heinricus et Frid. iratres iilii 
quondam thelonarii in Babenberg 1303. quartam partem decime 
in — Fridericus filius quondam Siffridi Thelonarii ciuis in Baben- 
berg 1317. in — quartam partem decime in villa et extra vil- 
lam Ebcrhardus Zolner ciuis in I^abenberg' 1317. quartam ^^artem 
decime in — Fridericus Theloniarius ülius quondam Syfridi The- 
loniarii 1320, decimam in — Brunwardus et Fridricus filii quon- 
dam Brunwardi 1320. 

^irfd^^nn, ^otf, obev bex eingegangene Ort Smnn in ber 
9[flax!nng ^et^ntann^borf (^mtSgenc^ti^ Surge6rad^), Brünn. Unam 
silvam in — et aream castrensem et piscariam Eberh. de Stolzen- 
rode 1303. silvam in — Heinr. de Liebenawe 1303. curiam in — 
Cunr. Kratz 1303. 

^Icingref fingen , SBfr. , Gresen, Grungersen. V mansus in — 
Uczo filius Dapiferi et Johannes de Scheremberg 1317. advoca- 
tiam super V mansos et dimidium sitos in — Chunradus de Scheren* 
berg 1303. S3ei S^Ieingrcfftngen bie SBüftnng Goltklingen. decimam 
in — Heinr. Toldir 1303. 

Ärcu^ldjuEj, Cruczsin. Viüam Friedericus et ( '. de Liebes- 
perg et Herrn an US iilius . . fratris ipsorum necnon ceteri pueri 
fratrum eorundem 1317. 

Ci^bcrg, $ftbf., Liebesperg, Liebsperg, Liepsperg. quicquid 
habent in — excepto Castro Fridericus et C. de Liebesperg et 
Hermannus filius . . fratris ipsorum necnon ceteri pueri £ratnim 
eorundem 1317. decimam in Nuwehusen prope Ot. dictus 



Digitized by Google 



Voigcuig de — 1317. feoda in — Ber. de Erlach , Alber. frater 
suus et Heinricus Wiperti 1317. 

9Könc^fam5ac^, S)rt., Wulfrichsambach. Decimam in — Ch\m- 
radus Fuhs et fratres sui 1303. 

«Wü^Ienbotf, Äft^bf., Mulndorf, Mülndorf. Mediam villam 

in — et dccimam Gundloch de vSchandshoven 1303. dimidiam 
parteni bonorum et ville in — et dccimam super ipsis bonis Wal- 
tlierus et Chunr. filii Brunvvardi de Babenberg 1303. medietatem 
ville in — Johannes de Schamelsdorf de Babenberg 1317, 

flfleuborf^ IDorf, Nüwendorf. decimam in — Brünlin Ofner 1303. 
S^eu^aufen, ^orf, Nuvenhnsen, Nuwehusen prope Liebesperg, 

Xuwcnhusen. decimam super quatuor bona in — Heinr. de Lieps- 
per^ 1303. decimam in Ot. dictus Vorgang de Liebsperg 1317. 
item ibidem quosdam agros sufficicntes pro uno aratro idem. 
Decimam ultra VII et dimidiimi mansum Ber. de Brackenlore 
senior 1317. 

iniebetttbotf, Niderndorf, Nydemdorf . decimam in — Gund- 
loch de Bobenberg 1303. decimam in villa — deserta Albertus 

Sartor dictus Hopfe et Heinricus Schroter 1817. decimam in — 
Jacob Schuitheiz in Babenberg 1317. decimam in — Gunloho ciuis 
Babenbergensis 1317. 

Ober^aib, ^frb^ Superior Heyde. totam decimam in — Hein- 
ricus de Stolc^fenrode 1317. 

£)6er§Qiii»bad^, Ilademarspacli, Hadmarspach. Bona in- 
et decimam Waltherus et Chunr. tilii Brunwardi de Babenberg 1303. 
unum feudum in — Ulricus de Babenberg 1303, unum mansum 
in — Hermannus et Dietricus filii Berlini in "Ripa ciuis Baben- 
bergensis 1317. duas hubas in — Brunwardus Wemheri de Baben- 
berg 1317. 

£)bcrEü)"t, 1)rf., Chöstcn , Kost, Koste, Kosten. In — sil- 
Tam Heinr. de Liebenawe 1303. dimidiam decimam in — Lud. 
Usmer 1303. tolam decimam in — H. Usemer in Babenberg 1317, 
-imam siluulam in — Eberhardus de Stolczenrode 1317. decimas 
noualium in suis nemoribus iuxta villam dictam — • sitis Brun- 
wardus dictus vnder den Swibogen ciuis Babenbergensis 1317. 

OBertnelfenbotf, Obernmelsendorf, Meisendorf. Castrum in — 
Alb. Irrer 1303. unani iiiunitam curiani in — H. dictus Irrer 1317. 
decimam in — Chunradus Fuhs et fratres sui 1303. 

8* 



Digitized by Google 



£)&erneufeS, jD., Altennüwsetz, Nüwsez. vUlam — Reinhardiis 
et Heinr. TMcler 1303. decimani in — Aplo de Tunfeld 1303. bona 
in — Waltherus et C'hunr. filii Brunwaidi de Babenberg 1303. 
II mansüs in — Krafto Wiseler 1303. 

D^erfteinac^, 2)orf, Obernsteinach, Steinach. Deciniam in — 
Alb. Irrer 1303. decimam in ambabus villis Steinach Sifridtis, Hein- 
ricus et Frid. fratres filii quondam thelonarii in Babenberg 1303. 

decimam in ambobus — Fridericus filius quondam SifFridi Thelo- 
narii ciuis in Habcnbcrg- 1317. duas dccimas in villis — Fride- 
ricus Tlieluniarius iilius quondam Syfridi riiclüniarii 1320. decimam 
in superiori — Her. de Tunneuelt senior 1320. 

^riefenborf/ $fb., Prisendorf. Den sehe et qufcquid ibidem 
habemus, Fridericus et C. de Liebesperg et Hermannus filius . . 

fratres ipsorum necnon ceteri pueri fratrum eorundem 1317. 

^'eid^aiüimciborf , Ä'c^bj., Richalmsdorf, Richamlsdorf. quartam 
partem ville Her., Ulr. et Ulr. de Nainsdorf 1303. IX mansus 
in — Dyemar de H6hsteten 1303. villam cum decima ibidem 
Waltherus et Heinricus Vasant 1303. Waltherus dictus Vasant 
resignavit H. dicto Kropf de Eihs villam — cum suis pertinenciis. 
item residuum dimidium dicte ville resigrnavit H. Vasant et petivit 
conferri Heinrico Kropf predicto ad purtandum pueris filiis sororis 
ipsiu< Vagant 1310. ^cr cingc(^angene Ort Brunn in ber SJiQvfung 
äicidjuiaunöboi'f ]. ^ir)*f§bruuu. ^in eingegongenev Ort Hasemberg, 
Hasenberg glotfc^en Untermelfenborf unb ^ieic^niontidbotf : villam — 
Her., Ulr. et Ulr. de Nainsdorf 1303. Ulr, Dapifer de Nauwes- 
dorf miles et Ulr. filius suus vendiderunt villam zum — Alb. Irrer 
et Her. dicto Tezelin, no(§ 1303. Albertus dictus Irrer senior 
tenet villam dictum 1317. 

^d)nmh, Smerwc. advocaciam in villa — Bertoldus et 
Cunradus dicti Zolner fratres 1317. 

Sd)ön6runu, '^^frbf., SchulM-unncn, Schuncnbrunnen, Schönen- 
brunnen. Buna in — (jundlach de Winden et Heinr. fratcr eius 1303. 
decimam in — de tribus bonis Cunradus Alulstein 1317. in — de- 
cimam trium mansuum Wolframus de Gliezemberg 1317. quicquid 
habcnt in — excepto Castro . . Gundelach de Windeheim et . . 
filii fratris eiusdem 1317. decimam novalium super nemus, quod 
Lintech nuncupatur (($or[trd}ier sw. ton @(i^5n6runn) Heinr. de 
Ruie 1303. 



Digitized by Google 



37 



^tap\>c\\bü^, ^rf. jeiiiii- ))Väl)c Vczzelspurg, Wezzclsburk, 
nur einmal nie* villa De^eic^net, an ber (Jürod^: VI mansos in — 
Gundloch de Bobenberg 1303. villam — Cunr. Eseler et Heinr 
Üsmer, cives Babenbergenses 1303. 

©tegourac^, l^f^M-/ Supcrior Urach prope Babenberg, duos 
mansos in — et decimam super illos, item piscariam et prata 
ibidem Frid. Swarzesel et Her. Rotesel et Karolus lilius Wolf- 
lerin 1303. duos mansos in — , molendinum et decimam ibidem 
Lud. Nigerasinus et Frid. frater suus 1303, 

2:iobel§botf, ^jrbf., Drabelsdorf. Villam tenent Fndericus et 

C. de Liebesperg et Hermannus filius . . fratris ipsorum necnon 
ceteri pueri fratrum oorundem 1317. 

^re^penborf, Drf., Trependorf. Decimam quandam in — 
G6tzo Rütwik 1303. decimam in — Uiricus Toldir et filü quondam 
Hertwici fratris sui 1317. totam decimam ville — Goczo filius 
quondam Got. Rutwi^ 1320. 

Itnterl^ntb, ^f^bf.. Inferior Heyde. decimam in — villa Hcin- 
ricus de Stolczenrode 1317. 

Unteti^ornSDoc^ , CDf. , f. rrier^arn^boc^. 

Untevmelfenborf, ^tf., f. Oberuielfenbotf. !3)er eingegangene Dtt 
Hasemberg f. 9letd|mann$b9tf. 

tlntetneufeg f. ObemeufeS. 

Unterftcinad) , Drf., f. Dfierfteinacf). 

^onmniuißborf , 2ÖIr., Volkacsdorf . Volkcrsdorf. Volkolzdorf. 
Volmarsdorf, Vormansdorf. unam curiam in — et deuinuim nova- 
lium super nemus, quod Lintech nuncupatur, Heinr. de Rore 1303. 
unam curiam in — Heinr. de Lintech 1303. duos mansos in — 
Hesse 1317. mansum in — Gundloch de Bobenberg 1303, mansum 
in — Cunr. Eseler et Heinr. Üsmer, cives Babenbero:enscs 1303. 
bona in — Gundlach de Winden et Heinr. frater c ius 1303. unum 
mansum in — C. Eseler . . dictus Francze et eius frater C unradus, 
ciues Babenbergenses 1317. unum mansum in — Gunloho ciuis 
Babenbergensis 1317. 

Sorra, ^5)rf., Vorhe. Decimam in — Waltherus et Chunr. 
fiüi Brunwardi de Babenberg 1303. 

SBol^borj, Waliu'sdorf. Totam villam — Frid«-ricu^ et 

C. de Liebesperg et Hermannus iilius . . fratris ipsorum necnon 
ceteri pueri fratrum eorundem 1317. 



Digitized by Google 



38 



SEBitiöcrSborf, !Drf., Wiengersdorf, "Wingarsdorf, Wingersdorf, 

Wungersdorf. curiam in — Otto de Sneyt, Ulricus de Hohenstein 
et Apio dictus Ciecho 1303. mansum in — Her. Ulr. et Ulr. de 
Nuwensdorf 1303. inansum m — Heinr. de T.iebenawe 1303. bona 
in — Waltherus et Chunr. filii Brunwardi de Babenberg 1303. 
Heinr. de Liebenawe dictus Bitterkrut vendidit mansum in — 
£er. dicto Klemme et Ulr., filio advocati in Hirzheide, mansnm 
dictum Speterlinshus in — tenet Bertoldus Klymme 1317. Otto 
de Sneit mües curiam et piscariam in — 1317. 

SBoIf^bad^, Wolforsbach, duas partes decime in — Cunr. 
de Vestonbcro miles 1303. Dyemarus dictus Fasant de H6stet 
vendidit Alberto de Vestenberg militi duas partes decime in — . 

3ettetöborf^ SB^., Etlsdorf. villam Fridericus et C. de Liebes- 
perg et Hermannus filius . . fratris ipsorum necnon ceteri pueri 
fratrum eorundem 1317. 

3cttmnnni^borj, Zedmansdorf. Villam dictam — totam 
pretcr unum mansum Fridorirus Thelonarius scultctus in Baben- 
berg 1317. — (^unbloc^ o. ^iub^eim fenbet beni §odjfHfte SBürjburg 
feinen bokjon le^enBaten Qi^nitn ^ — auf 1313 ^ec. 26. M. B. 38, 554. 

IJcirrütc, Pcyrrut. antiquas dccimas omnes, quas pater ipsius 
domini burkgravii ab cpiscopatu tcnuit circa oppidum — , item 
omnia feuda, que Herbipolcnsi ecclesie vacare ceperunt per mortem 
nobilium virorum Cunradi et Brunonis dictorum de Wolfsperg 
circa oppidum — Fridr. burkgrafius de Nurenberg 1307 äJ^är^ 20. 
M. SoU U, 285. M. B. 38, 320. 

XXXII decimas inter Biazzenberg et — Heinr. de Vims- 
perg 1303. 

IBinMad^, $ftbf./ Bintlok. dimidiam decimam in — Heinr. 
de Virnsperg 1303. 

©cfcreborf, $frbf./ Eckersdorf, decimam in — Sybotho de 
Egelofstein 1317, 

iBejirfdomt Setneif: 

Canjenborf, *Pfrbf., Lanzendorf. Jus patronatus parrocliie in — 
Heinr. de Virnsperg 1303. 



Digitized by Google 



39 



^Bcgirf^nmt G;licrmnnnftabt: 

Ü3ruun, kd^h\., Brünne juxta Griffenstein, medietatem decime 
in — Otto de Ufsez 1303. 

S^annborf^ Wx., Kandorf. decimam ioiam in — Gimdelaias 
de Wernsdorf 1303. 

Üf^euborf, !5>v Nüwendorf. dedxnam in — Herrn, de Nidek 1303, 

^rejfelb, 3J?Qrft, Bretvclt. Jus patronattis in — dominus C. 
de Sluzzelberg" cum suis pcrtinenciis et decimam ibidem 1317. 

(Seelig, ®rf., Salhech, decimam in — Herrn, de Nidek 1303. 

(Streitberg, ^-ßfrbj., Stritperg. Berht. de Stritberjj milcs tenet 
in feudo Castrum — una cum Ulrico patruo suo 1303. Ulr. de 
Stritberg tenet mediam castri — 1303: 

^oitmomitborf, 5^., Vodmarsdorf. II mansos in — Otto de 
Ufsez 1303. 

95e5trf§ömt fjote^^ctm: 

^Iffaltert^of, ^frbf., Aftaltcrtal Aifartcrtal. decimam in villa — 
Siboto (Sybotho) de Eglolfstein 1303. 1317. 

Sllmog, 3)., Malmes. decimam in — Sybotho de Egelofstein 1317. 
©tcol^lenfetö, Stralnuels, Heinricus de — 1317. 

^egirfc^nmt § ö i^ft ab t n. 91.: 

$lbel9borf/ jD., Opolzdorf. decimas in — Frid, de Lonrstat 1303. 

Slifi^, Äd(jbf,, Eihs, Eische. Eysch. Walthcrus dictus Vasant 
resignavit H. dicto Kropf de — villam Richalmsdorf 1303. H, 
dictus Kropf de — tenet villam Hichelinsdorf 1317. 

S3iengarten, 3)., Pingarten. Villam — llerdegnus de Grind- 
lach 1303. 

95uci^, jD., Büch, decimam in — Her. Ulr, et Ulr. de Nuwens- 
dorf 1303. 

^tttgtoeifad^/ 3)., Wisach. decimam in — de duobus bonis 
siue mansis et unam aream ibidem Hermannus dictus Foken- 
mnder 1517. 

^cöcrdborf, !J)v Taberschendorf, Tabersendorf, Teberschen- 

dorf, Ileinr. dictus Frevel rccepit totam decimam super villam — 
1303. Heinzlinus, C. Bül, recepit totam decimam in — 1310. 
Heinr. de Tunfeit miles tenet dimidiam villam in — tam in 
nemore quam in campo, item totam decimam ejusdem ville, quam 
filius C. Buls per Ber. Klemm resignavit 1312. decimam in — 
Eber, et Her. de Tunneuelt tenent 1317. 



Digitized by Googl 



40 



« 



!5)örflo^, ztime Dorfelin. Ctmradus et Hermannus de 

Seckendorf fratres tencnt dccimam noualium 1317. 

Dutenborf, 3)., Tulcndorf. Terciam partem dccime in — 
Fridricus dictus Sw immer 1317. 

^Ijenbotf, Äc^bjv Elsendorf. Feudum in — Hem. dictus 
Ipesheimer, fratres et patrui sui 1303. 

Se|e(§Qfen/ 'S)*, Vetelnhoven. decimam in — Aplo de Tim- 
feit im 

görtfc^hjinb, Ernswinden. decimam in — Her. Ulr. et Ulr. 

de Nuwensdorf 1303. decimam in — Ulricus dapifer de Nuwens- 
dorf 1317. 

&i'imincröbor{, 5)., Frumelsdorf, Frumersdorf propc Wisach. 
decimam in — Johannes de Paris 1317. decimam vüle — Cun- 
radtts dictus de Paris miles 1317. 

®ttvS^, Gerüte. decimam in — Her. Ulr. et Ulr. de 
Nuwensdorf 1303. 

Öiro^neufcö, ^)., Nüsez. in — unum molendinum et unum 
mansum Berht. Klemme de Stetbach 1303. 

^er^ogenourad^/ %iht, Herzoi^enurach. Decimam novalium 
in — Her. Rotesel 1310. 

.^euc^cl^cim, ,^hid)i)., Iluchelheim. -decimam maiorem et minu- 
tam vilio — Fridricus dictus Swimmer puer 1317. 

^öc^ftabt, ^tht, 1 lochstete, Ilochstet, Hohstete. decimas in — 
Her. Ulr, et Ulr. de Nuwensdorf 1303. curiam in — cunradus et 
Hartungus de Paris 1303. decimam novalium in — Chunradus 
Ptths et fratres sui 1303. decimam in — Heinr. et Ctmr. filii 
Ministri in — 1303. dccimam solventem XX maldra in — Dyemar 
de Höhsteten 1303. V mansus in Heinr. de Liebenawe 1303. par- 
tum (K'cimc in — L lricu> dapifer de Nuwensdorf 1317. dccimam 
in — (iunthcrus Munczmcisler de Babenberg 1317. Juxta iioch- 
stete curiam dictam der Alte Hof et decimam cim et silvam et 
duas partes decimae noualium Cunradus dictus de Paris 1317. 

)Bei ^Bd^ftabt bie SKBüftung Beregem« Berger: Mediam viUam 
in — Cunradus et Hartungus de Paris 1303. villam desolatam 
Chunradus Heider de Daspacli 1303. in \ lila dicta zetres mansus 
Otto dictus Heyder K31T. unam hubam in — et unum banholcz 
ciica XX iugera et r( dditus LVI hallcnsium de nouahbus ibidem 
Cunradus de Daspach 1317, 



Digitized by Google 



41 



geibla^c Birchech. Birckcch, Birkech Bei ^bt^ftabt. dccimam 
in — Her. ülr. et Uir. de Nuwensdorf 1303. dccimam in — 
Ulrictts dapifer de Nuwensdorf 1317. hubam in — Guntherus 
Mttnczmeister de Babenberg 1317. 

Sfiftiitig Krakemberg M $ö(^ftabt. dedmam in ~~ H. dictus 
Iirer 1317. 

§or6ac^, D., Horbach Horblach. dedmam in — Waltherus 

et Chunr. filii Brunwardi de Babcnixrg 1303. dccimam in — Bnin- 
wardus et Fridricus filii quondam Brunwardi 1317. unum mansum 
in viUa — Heinricus, Cunradus et Ulricus filii Ulrici Magistri 
farinc f?[y?elnietftcr) ciuis in Babenberg 1317. 

^txlinbac^, ^fth\., Lintach. Villam Herdegnus de Grind- 
lach 1303. 

ftienfelb, t>*, Kienblat, Kimblat. Villam et decimam ibidem 
Cunradus de Paris 1303. villam — et duas partes decime ibidem 

Johannes de Paris 1317. 

^(eb^eiw, 2ötr., Klebehain, decimam in — Arnoldus de Seggen- 
dorf 1303. 

^raicnbotf, Wx*, Cridorf. decimam in — Aplo de Tun- 
feit 1303. 

Soniietftabt, Madt, Lonerstat, Lonrstat. Unam curiam in — 
et IX seldenhofstet et duas partes decime super illa bona Herm. 
de Ultfelt 1303. theloneum in - Fridr. de Lonrstat 1303. unam 
curiam et VII domos cum dccima Hermannus de Uluclt 1317. 
?^elblnge „tm .^um6ac|" ( rumpach bei ^oniiciftabt : duas partes de- 
cime Dyomar de Höhstetten 1303. decimas ville et nouaiium in — 
villa Waltherus et Heinricus fratres dicti Vasant 1317. 

äßö^ll^aufen, $fxbf., Mülhusen, Muhlhaoisen, Mulhusen. III 
mansos in — Chunradus Fuhs et fratres sui 1303. jus advocade 
de ecclesia — Eberh. de Stolzenrode 1303. V areas et prata in — 
Dyemar de HAhsteten 1303. V mansus in — Heinr. de Lieben- 
awe 1303. decunam in — Waltherus et Chunr. tilii Brunwardi de 
Babenberg 1303. unum mansum in villa — Berht. Klemme de 
Stetbach 1303. IV mansos et jus patronatus super ecclesiam ibidem 
Cunr. Kratz K503. II domos et II prata in — Waltherus et Hein- 
ricus Vasant 1303. II mansos in — et decimam ibidem super unum 
bonum Chunr. Kratz 1310. unum mansum prcter quartam partem 
in villa — et .decimam super XIV agros Luzo Sporer ciuis Baben- 



Digitized by Google 



42 



bergensis 1317. unum niansum in — Heinricus dictus Klemme de 
Stetcbach 1317. dccimam super unum mansum in villa — Albertus 
Sartor dictus Hopfe et Heinricus Schroter 1317. unum mansum 
et unum selnhus et medium molendinum Chunradus Stüchs 1317. 
decimam novi noualis super unum mansum in — Berhtoldus de 
Daspach miles et Waltberus dictus Vasant 1317. septem bona 
in — Waltherus et Heinricus fratres dicti Vasant 1317. duas hubas 
in — Johannes Aurifaber (©olbfnitt) de Babenberg 1317. decimam 
super uno manso in — Jacobus SchuUhciz in Babenberg 1317. 
unum mansum in - ■ et duas areas et decimam super oimdem man- 
sum Eberhardus de Stolcenrode J317. unum pratum in — Hein- 
ricus de Stolczenrode 1317. unam curiam in — prope ecclesiam 
Bertoldus Klymme 1S17. decimam in — Brunwardus et Fridricus 
£lii quondam Brunwardi 1317. xinum mansum in — Heinricus, 
Cunradus et Ulricus filii Ulrici Magistri farine (SO^elmetfter) duis in 
Babenberg 1317. unam hubam et VI bona m — Gimtherus Muncz- 
meister de Babenberg 1317. duas hubas et VIII areas in — 
Cunradus de Eglofstein et Brunwardus magister coquine Baben- 
bcrgensis 1317. III Imbas in — Cunradus de Egelofstein 1317. 
•decimas noualium m — Eber, de Tunneuelt et Ulricus Dapifer 1320. 

3n äWü^lboufet Wartung im Babental : silvam Chunradus Pubs 
et fratres sui 1303. terciam partem decime Chunradus Stüchs 1317. 
3« b«feI6ew äO^Qxfung Wichmansperg , Wichantsperg, Wiknauts- 
bei^: aream castrensem in — Eberh. de Stolzenrode 1303. .sextam 
partem decime in — Chunradus Stüchs 1317. in — decimam et 
montem cultum et incultum Cunradus de Egelofstein 1320. 

S^ain^borf ^rf., Nauwesdorf, Nuwensdorf. Ulr. Dapifer de — 
miles et Ulr. filius eius 1303. 1317. , 

9^ iebctnborf , Nidemdorf, III mansos in — . . dictus 
Kacherbeck in Nürenberg 1303. 

£)]&etnborf jD. , Eberdorf, Ebemdorf, Oberndorf. Bona in — 
Waltherus et Chunr. filii Brunwardi de Babenberg 1303. bona in — 
excepto solo , quod ab illo de Grindelach procedit , Brunwardus 
et Fridricus filii quondam Brunwardi 1317. decimam in — Arnoldus 
de Seggendorf 1303. 

£)6erköinterbai^ Winterbach, terciam partem decime in — 
Fridricus dictus Swimmer puer 1317. 

^ommetSfflben, ^^ftbf,, Bomersfeld, Bumersfeldcn , Pomcrs- 
velden. IV mansus in — Her. Uhr. et Ulr. de Nuwensdorf 1303. 



Digitized by Google 



4$ 



decimam in — T'tricus de Eische 1303. dimidiam decimam in — 
ülricus dictus Gotsman de Rcgenspurg 1303. quartam partem 
decime in — Albertus de Esche 1317. 3^^!^^*^ ^ommewjelben 
itiib @te)^a(| bie ^i^üftung Liebenauwe, Liebenawe, Liebenowc^ 
Lubenawe, an toelc^e bad gIetc|iiomige gotftretoier exinneit. nemu^ 
in — Eberh. de Stolzenrode 1303. nemus in — Heinr. de Lieben* 
awe 13Ö3. dimidiam partem aree castri in — Herdegnns de Grind- 
lach 1303. siluam unam in — Heinricus de Stolczenrode 1317. 

^^o))^€nttu«b, Boppcnwinden villam Herdegnus de Grind- 
lach 1303. 

iRambac^, Ronbach, Ronebach, decimam in — et III mansos 
Alb. Irrer 1303. decimam in — Albertus dictus Irrer 1317. mediam 
decimam et dimidium mansum in — H. dictus Irrer 1317. decimam 
et mansum in — Luzo, Heinricus et Wemherus fratres de Rone* 
bach 1317. duos mansos in — Hartlibus et Eberlinus dictus Hart* 
lieb fratres 1317. tria feoda in villa — Hermannus Waltheri 1317. 
unam hubam in — Hermannus Tancz 1317. tcrciam partem decime 
super villam in molendinis in — et mansus Eber, et Her. de Tun« 
neuelt 1317. 

9Re|Icin§borf, i^d^bf., Retelsdorf, duas partes decime in — Ar- 
noldus de Dahspach 1303. 

9leuinanti9toinb/ 1S>,, Ruwensvin. decimam in — Gunloho ciuis 
Babenbergensis 1317. 

©altcnborf, 3)., Salchendorf, bona in — Gundlach de Winden 
et Heinr. fratcr eius 1303, 

^nriibac^ , ^frbf. , Santbach . Santpach. II ortos et II arcas 
in — Heinr. de Liebenawe 1303. duo feuda in — Albcr. Spiez 1303. 
in — quinque mansos et dimidium Bertoldus'et Cunradus dicti 
Zolner fratres 1317. 

&^toai^tnha^ Swartzenbach, Swarzenbach. dimidiam de* 
cimam in — resignavit Albertus dictus Wienher Ulrico Gotsmanni 
de Regenspurgf 1303. 

©imnieiüborf D. / Sigmarsdorf. Sigmersdorf, Sygemarsdorf. 
Symarsdorf. decimam in — \Viiltlu rus et Chunr. iilii Brunwardi 
de Babenberg 1303. decimam in — Brunwardus et Fridricus filii 
quondam Brunwardi 1317. decimam feni in — Ulricus dapifer de 
Nuwensdorf 1317. Volkerus emit ab heredibus illus de Oppfer- 
bein Xn maldra redditus in parte sua in decima — reemendos a 
kathedra Petri ad annum. 



Digitized by Google 



44 



©tc^Jpac^ ''Pirbf., Stctb^ich, Stettbach. Berht. Klemme de — 
1303. Heinricus dictus Klemme de — duas partes decime silue 
in — 1317. duas curias et decimam noualium in — Johannes de 
Dachspach pro se et Bertoldo fratre suo 1317. duas partes decime 
in villa et marchia — quesitas et non qiiesitas C. de Wytolshtisen 
miles 1317. Item Berbtoldus de Daspach miles et Waltberus dictus 
Vasant tenent omoia feoda, que Heinricus dictus de Liebenauwe 
retiquit et decimas nouonim noualium. quas idem Heinricus tenuit 
in villa — . Qmiydjtui Stc^^ad] unb Uiucrtöft bic fc^on 1347 urFunblidj 
ol8 äBüftung ße^eicftncte villa Strambach, Stranbach, Strenbach, 
Stromach. Stronbach: quedam bona in — Her. Ulr. et Ulr. de 
Nuwensdorf 1303. VII mansos in — Eberh. de Stolzenrodc 1303. 
II mansos et minutam decimam in — Chunr. Kratz 1303. decimam 
dictam gerutter zebende in — Heinricus dictus Klemme de Stete- 
bacb 1817. unum feodum in — Waltherus et Heinricus fratres 
dicti Vasant 1317. bona in — Ulricus dapifer de Nuwensdorf 1317. 
decimam maiorem et Septem feoda in — Gunloho ciuis Babcn- 
berqfcnsis 1317. Über bic SBüitung Liebenauwe Bei ^teppad) f. 
^ommer^felben. 

(BtQxpzt^hox\, Scheftersdorf, decimam in — Herrn, dictus 
Türlin 1303. 

©tol^encotl^, Stolcenrode, Stolczenrode, Stolzenrodc. nemus 
ac pratum in — Her. Ulr. et Ulr, de Nuwensdorf 1303. prata 
et partem nemoris prope Castrum — Ulricus dapifer de Nuwens- 
dorf 1S17. Castrum et allodium in — Chunradus Fuhs et fratres 

sui 1303. bona in — Gundlach et IbMnr. fratres de Winden 1303. 
mansum in — tilius Eberh. de Stolzenrode 1303. decimam minorem 
in — Ulricus de Lauffenholcz. Johannes fratcr suus et Erken- 
berchus 1317. terciam partem castri — Chunradus Stüchs 1317. 
Castrum — et curtim ibidem et piscariam cum aliis attinenciis 
Cunradus de Egelofstein et Brunwardus magister coquine Baben- 
bergensis 1320. 

StPngfclb, ÄJc^bf., Tünfek, Tunfeit, Tunneuelt, Tunnevelt. 
decimam in Sande iuxta — Cunradus dictus de Paris miles 1317. 
terciam partem decime in — et castrensis arec in superiori — 
Her. de Tunneuelt senior 1317. 

Unterföft, SBIr., Inferior Koste, Nidernkoste. villam — Heinr. 
de Liebenawe 1303. in — decimam annone Berht. Klemme de 
Stetbacb 1303. decimas nouorum noualium relictas ab Heinrico 



Digitized by Google 



45 



dicio de Liebenauwe Berhtoldus de DaspacÜ miles el Waltherus 
dicttis Vasant 1317. decimam wustunge in — Bertoldus Klymnie 
.1317. Ü^r bte SBtiftung ®ttamhad} [. ^teppad). 

Uiiltabt, X., Uetsteten. duas partes dccime in — Cunr. comes 
de Fiugelawe 1303. 1317. 

3?ol!cr^borf, 2)., Volkacsdorf, Volkersdorf, Volkolzdorf. unam 
curiam in — Hcinr. de Rore 1303. unam curiam in — Heinr. de 
Lintcch 1303. duos mansos in — Hesso 1317. 

^ä^emot^, Mattt, Wachenrode, decimam zu dem Houelin 
prope — H. dictiis Irrer 1317. 

fBü^, 1b.,^ Wier, Wiger, Wyer. in — manstim Heinr. de 
Liebenawe recepit 1303. bona in — Waltherus et Chunr. filii 
Brunwardi de Babenberg 1303. bona in - Brunwardus et Fridricüs 
filii quondam Brunwardi 1320. totam decimam in — Ulncus senior 
Advocatus de Rietfeit 1303. 

3^"^^^^^3öf^"' Becheven, Bechouen. decimam in — 

Her. Ulr. et Ulr, de Nuwonsdorf 1303. decimam in — Ulricus 
dapifer de Nuwensdorf 1317. 

SJJclfcnborf, $frbf., Melkendorf. Jus patronatus ecclesie in — 
Eberh. frater Berht. Vorhtlin civis Nurenbergensis 1303. jus pa- 
tronatus parruchie in — Heinricus de Blassenberg miles 1317. 

$la[feuburg, Blassenberg, Biazzenberg. XXXII decimas sitas 
inter — et Peyrrüt Heinr. de Virnsberg 1303. 

Bt^ixt^amt Sic^tenfeU: 

($mmerd|eim, <S., Emmersheim. minutam decimam in — Hein- 
ricas magister coquine imperialis 1317. 

^TlferSborf, Eilhartsdorf. decimam in — Ulricus et Albertus 
dicti Grozcn de Trockenauwe 1321, 

^lifenbitftg, Birke, decimam ville Ulricus de Ermrichs 

1317. 

IBttHenbotf; SBeiler, Billendorf. Cunradus de tenet VII 
mansus in Egelsfelt 1303. 

(E^iijtang 3){v Gerichz, decimam in — Siboto de Eglolfstein 

1303. 



Digitized by Google 



46 



<2i^£f '$>\., Eschedorf, decuimm iii — Siboto de Eglolf- 
stein 1303. 

§Qrtcnreut]^ ^Dv llattemüt. decimam in — Otto de Wihsen- 
stein 1303. 

.^er^oöivinb Herzogenwinden, diraidiam decimam in — 
Sibito de Egloifstein 1303. 

$itttetgteut^ Gerüt. decimam in — Siboto de Eglolfstein 
1303. jern batjon Schirma, Schirms, decimam in — Siboto 

(Sybotho) de Eglolfstein 1303. 1317. 

t^ü^ncrlo^c Hünreloch, Hunrelach. decimam in — Hein- 
ricus dictus Grozze de Trokkauwe 1317. decimam in — Ulricus 
et Albertus dicti Grözen de Trockenawe 1320. 

Äirc^cnöirftg Äc^bf., Kirchenbirkech. decimam in — Otto de 
Wihscnstein 1317. 

9Jiovfd)reut§ 3)., Mosrod. decimam in — Otto de Wihscn- 
stein 1303. 

06ertvu6nc^ ^frb., Trobach, Trubach. dimidiam decimam in — 
Siboto de Eglolfstein 1303. medietatem decime in — Sybotho de 
Kgelofstein 1317. 

Hlei^Jert^gefee *S>., Rieprehts, Riprehts, Riprehtsez, Kiprehtssez. 
decimam in — Siboto de Eglolfstein 1303. 1317. 

^c^fenborf 3)., Sachsendorf. Ulricus de Ermrichs resignauit 
nomine Hermanni de Stirberch armigeri medietatem decime in — 
quam idem vendidit Heinrico institori de Auwerbach et Heinrico 
dicto Rein et eisdem tunc presenübus per dominum episcopum 
est collata 1317; 

Stobel^of Stadelhoue, Stadelhoven, decimam in — Otto 
de Wihsenstein 1303. decimam yille — Ulricus de Ermrichs 1317. 

.(^trüt^of Strüthof. aduocaciam super decimam zu dem — 
Gotfridus de Heydecke 1317. 

UntertruBoc§ f. OBertruöad^. 

53orber9creut§ ). ^iiUergereut^. 

SKBaigatt) ^Ix., Fesands. dimidiam decimam in — Siboto de 
Eglolfstein 1303. 

JiH ibenlo^ äBlr., Widenloch. decimam m — Otto de Wihsen- 
stein 1303. 



Digitized by Google 



47 



BesixfSamt @toff eljteiit: 

5l(ten6an5, ^{rbj., Bantz. decimam in — Karls et Dietr. de 
Liehtcnstcin 1303. 

Sluten^ufcn, $frbj., tu feiner dVäljc bie äßüitung Herdrietli. 
decimam in — Sifridus vomme Steyne 1317. 

iB&ben^of, (Sinöbe, Buten, decimam Wolflinus de Antique 
Lapide 1303. 

!2Dieterdbotf ^d§bf., Dietrichsdorf, ierciam partem decime noua- 

lium in — Fridricus dictus Swimmer puer recepit et portantur 
sibi per Marquardum de Abenberg et Eckclinuai de Kruuis- 
heim 1317. 

©ÖÖ^tt^öc^, ^irc^b., Eycbach. quatuor predia in: — Hermannus 
Lose de Ebern 1317. 

(Jrll^of, Wx., Erlriet, decimam in — Wolflinus de Antiquo 

Lapide et patrui sui 1303. 

Q^tm&bttQ, ^c^lo^ bei ©e^Iad^, Gyrsberg, Gyrsperg. castrensem 
mansionem in Castro — Albertus de Lichtenstein armiger 1317. • 

Ci)(eUinutl^i9|aufen, S^c^bf Glizmuthusen. Heinricus dictus Swartze 
de — et Berht., filius ejus, tenent duo novalia in Nuwenbethart 

marchie ibidem 1303. 

©leufeen, ^frbf., Glusscn. decimam in — Karlo et Dietr. de 
Lichtenstein 1303. 

^attetSbotf, Ib., Hartersdorf, decimam in — Sifridus vomme 
Steyne 1317, 

^ilferigborf , 2ß., Hükersdorf. decimam in — H. Wiker de 
Frickendorf 1317. " 

Sttmnhai!^ Crumpach , Krumpach, decimam in — Wolf- 
linus de Antiquo Lapide 1303. totam decimam in — Woluelinus 
fon me Sterne armiger 1317. decimam in Krumpach Johannes de 
Memelsdorf lilius quondam Ruhenecker 1320. decimas in — Si- 
fridus vomme Stcvnc 1321. 

ßecjenrot^ Wix., Lechenawerode , Lechenrode, Lochenrode, 
decimam in — Wolflinus de Antiquo Lapide et patrui sui 1303. 
quartam partem decime in — Heinr. Hohe 1303. decimam in — 
Sifridus vomme Steyne 1317. 

33^ebU^ £b., Medelcze, Medlitz. curiam in — Helmrich de 
Wisen 1303. centam in — H. Wysener 1317. 



Digitized by Google 



48 



äKucfenBad^ Mucenbach, Milchenbach, dccimam in — Wolf- 
linus de Antiquo Lapide et patrui sui 1303. quartem partem 
decime in — Heinr. Hohe 1303, 

äWuggeiiBaci^ Möchembach. decimam in — Sifridus vomme 
Steyne 1320. 

9^cunborf a/^yol^ Wengentambach, bö8 ocrÖbete Klein- 
tambach« njeld§e$ jc|t einen £eU bed äßeiler^ N. i^ilbet. decimam 
in — Rucheneker 1303. 

O6ereffborf ^d)bf., Eltdorf, Eltendorf. totam decimam et vil- 

lam in — AVoIu^ liiius Ion me Steine armiger 1317. mediam de- 
cimam paiuulam in — pro feodo castrense in Altcnstein Aplo, 
Theino et Hugi linus fratres iilii . . de Liechtenstein miiiies 1321. 

^feibdfelb Pferdesuelt. Siboto de — 1317. 

9lotl|en6erg Rotemberge, Rotenberge. decimam in — Wolf- 
linus de Antiquo Lapide patrui sui 1303. totam decimam in — 

Woluehnus fon mc Steine armiger 1317. dccimam in Sifridus vomme 
Steyne 1320. 

i^eglac^, ©tobt, Sezzelach. mediam decimam in — et allo- 
dium et piscinam ibidem Albertus de Lichtenstein armiger 1317« 

SBüftung Echartesdorf , Eckehardesdorf 6et ^Sefelac^: mediam 

Albertus de Lichtenstcin armiger 1317. ur,:ini wustungam 
mediam in — Aplo, Theino, Hugelinus fratres tilii . . de Lichten- 
stein mihtes i)r() f- odo castrense in Altenstein 1317. 

UntcreUborf S)., Nidernaltdorf, Nydernaltdorf. decimas et VII 
bona in — Wolflinus de Antiquo Lapide 1303. decimam et viUam 
totam exceptis tribus bonis Sifridus vomme Steyne 1317. 

Qapfcnborf Zapptcndorf. redditus V librarum haUensium 

in duobus mansis in — Waltherus de Seckendorf 1317. 



-1^ 



Digitized by Google 



Einiges ^eue aus '^xvmefkxon. 

(tine ^interlaffmfi^aft eine^ fnU^ittig abgerufenett ^fteun^e^ bcc ^iutttieltroner 



®ett ^rBft t^otigen ga^ced |at ^c^teiBer Mefec Sailen, ter 
toiebetl^oü für löngere 3^^^ ^teftgen Ott mikn fontite, [ic^ bet 
Aufgabe unterzogen, eine inöglic^ft üottftänbige Entzifferung bct (jieftgcii 
3)?onumeute Dor^unerjuuni. rtiglcid) idj min iiiciue %xhtii nod) fcined- 
meg^o für beenbct nnfeljcii faiui, fonbern biejelOc au Sjaftl)cit unb Umfang 
noc§ 5unc^men mufe, fo mögen boc^ im gulgenben einige ©rgebniffe äui* 
t5eröffentlic^ung gelangen. SWögen juobrberft bie älteften 3J?onumente 
in ^etrad^t gebogen toerben, meiere bei Familie be^ ^Coftergtünbevd, ber 
iSrafen toon Orlamünbe angel^ören! 

1. 3unttc|ft Befinbet [iclj ^ier ba$ ^enlmol ber [ogenannten erften 
KeBttffin, einer (i^räffn Hgned toon Dttatnönbe (^iteUu^fer, 
%id)w, iBb. 1844). ®on ber S^fffti^ift t)ermüdjk'ii bereite ^^Irc^iuar 
(Bpieß unb '|>forrer (Stobelmann ein gut Znl yi cnt-^ifferu; bem ^er« 
fafjer ift i]clungen, bicfelOe ^ienilic^ ooßjtänbig ^u iefen. 

'5)icjelbc lautet (ct. ^itelCupfec 1844) ; 
t Anno. dni. M. CCC. qnqgesimo. IUI. sequani abbt. obiit. 
dna. angnes. comitissa. abba. in. cell. Corona. 

^iefe ^ebtiffin ftarB alfo im 3a$re 1354, \m9 mit ber 9nga(e 
t»on SHei^enftein^ S^egeften ber (Brafen üon Orlamünbe („f nac^ 1350**) 
ftimmt, unb §wftr om Jag be^ Sifter^ienfer %btt9 ®e(|uonu§, b. t. om 
19. v^eptemDer. 2)auu ift fie aber audj uiäjt hic ihkmaijlm bcü ^^tijtciy 
geiücfcu, lüic Stabelmann meinte, fonbern feine Xoc^ter, luic bie lieber* 
licjerung ßcutc^tet unb ouc^ ü. ^eijjenftetn in feinen ^^egcften angibt. Daf5 
fie i^ren gügen ^loei Wappen ^al, i|t allecbiugd bebenUic^, aber bie 

*) SoH Dem frü^ üollenbetcu cand. math. ^ricti. 5lug. ^ind, geboren 
11 III. 1878, fleflosben 15. III. 1899, htt oUg,U ^itbft 189S de[c^cte6eit ^at. 



Digitized by Google 



fco 



Beiben 2ßa|)pcn ftnb einanber uotlitanbig gleich 6i§ auf bcn f (einen Um* 
ftanb, ba§ ber ßötuc rec^t^ eine üroiic trägt, iüqö bei bcm linfen nic^t ber 
gall i)t. äOßai'um foQ ober ein orlamünbifc^ec Si^uie nid^t and) eine 
Shone I^Ql^en 6efonimen fönnen, bamatö nac§ ü. 9Ret^enftetn ba^ 
Sa))t»en ber Odamünber noc^ feinedioegd gan^ feftftanb; fi^vigend ift 
au(| ber ovlomünbifc^e Söme, toelc^er fl(§ an ber ^ecEe ber ^teftgeti 
9lUtetfa))eae. je^iger ^(n[taltd!a))eCCe, in ber SD^itte beftnbet, gefrönt 

2)afe btefe ©röfin STgneS bie crfte 5lebtiffin mx, wirb mon Billig 
in 3^ö^^f^i äicljcu büvfcn, ba fic 74 "^af^tt lang bicfes '3lmt uenualtel 
l^abeu mii^te, nnd^ ber ©robftcin [jicrüber nic^tci enthält. Wber fte iuurbe 
moljl über 80 Qa^rc oft (nacfj bcm s^tannnbnuni u. 9iei|)cnfteiti§ nuijj 
fie jtüifc^en 1265 unb 70 geboren l'cin), unb bo lüäre tü loo^l möglich, 
bag anfänglich fiir fte eine ^lonne unter bem $ttel einer $riorm bie 
Rettung be0 getoi^ anfänglich Heinen ^onbentd gefü|rt §at, toie Bereits 
f^farrer 2:ei($mann 17B9 in feiner „Sefc^reiBung be9 alten t^rauen* 
flofterS ^immelfron'' Vermutete; benn oße un9 ÜBerfommenen SBeric^te 
be^eic^ucu )ic aly ciftc ^^ebti[|in unb nennen iuä^ienb ber langen 3^^^ 
feinen onbern Flomen. 

2. Daun ift lueiter bn^ä ^entmnl bc^3 ti fte r«« Otto" ju nennen; 
auc| Ijier ijt bie rechte ^eitc bereite uon ^jlrdjiuor ^pk^ unb ^^jarrer 
^tabelnmnn gelefen luorben, tuä^renb beibe auS ber linfen nic^t üiel 
machen fonnten. läjst fic^ folgenbed lefen: 
linfS: . . . doi. M. CCC. qdragesimo. in die. s». marie. 
rec^t!^ : to. comes. junior, de. oriamunde. fudator. moasterii. i . c 

*Jba Bisher nur bie rechte Seite Befonnt njor, fo na^m mon an, 
ha\) tjici (^laj CUü VI. üon Orlomünbc liege, ber bcn ^ßcinamcu junior 
jül;rtc unb 5J^it|ttjtei' bco ällüfter^ mar, bos? am 28. ^e^ember 1280 
(1270) i]cftiftct lüuvbe, obiüo^l er crft 1271 gcbüven luurbc (öerglcic^c 
u. 9iei|?cn[teiny ^Hege)tcn !. :Ubcr biejer ftarb bereits üor bem 28. Sep* 
tember 1518, unb ^iemit ftimmt bie linCe <^eite gar nic^t. ^iefe nennt 
atö ^obedjahr 1340 unb atö $ag m^l einen äü^arientag. ^6er meieren? 
S)er Umftanb/ bag rec^td ber 9{amc Otto nur ^alD noc^ t^or^anben ift 
unb Dörfer fein freier 9^oum (bie bic^De^üglichen Angaben Bei t). Sieijcn» 
ftein unb bei öauptmaim 'iMlabcl jinb jn[)'d)), {'ä\\t ucvnmtcu, ba\\ bie 
3nfci^rift oudj übcii Ijcrum ging unb baiiibcr äijulidj luic beim 5)cnE* 
ftein bei' ^^gnec» nod) ein ©efimjc fidj befanb, melc^ee aue irgeub einem 
©runbe einmal fjinbcrlich ^^^^ ""^ ^'^"^ abgehauen lourbe. Uebrinen^ 
ftanb ber Stein früher an anberer Stelle, loic bie Oübirung ber ^n* 
fc|rift Beioeift. 



Digitized by Google 



51 



33eim gf^Firc 1340 tann man nui an Otto VII, beii le^^teu Di'la- 
münbcr in ^iejigcr (^ct-jciib, beuten, aU^ bcffcn ^^obco^eit ü. ^icij^eufteiu 
l>en 28. 3"^^ ^'^^^ annimmt, weil in bcni Cialcabaiium be^ Äloftcrö 
iOong^etm jtc^ beim 28. ^uii bie BetnecEuug finbet: Ottonie comitis 
de Orlamunde servitium, unb ber S^onoent bcd ^(ofteri^ Soitgl^eim 
1338 auf eine ©c^eitfuno bed trafen Otto VII. l^in befc^loffen §otte, 
Dier 5um Seften Ottod unb fetner $oi'fal)ren ^eeCen ab^u^alten, 

jiüei 5u Cang^eim unb giuei ^tninielfrou. 2)oc^ mu|3 bcr 28. 
beöljülb nic^t nnbebimjt and) nU Ctto^ 5^obcc<tng bctrad)tct tucrben. 
9Jqc^ firc^lid^ev '^^ür^d]rift Cameu gur ^^^nft'i^unö uüu Ö^^fj^^i^Ö«" ^cr 
S^obeSlog jelbft, bann ber 7. unb ber 30. Xa^ banac^ in 5ßetrac^t. 
©e^en mx nun üom 28. 3uli um 7 Za^i ^uxM, fo treffen wir am 
22, 3uU ben Sag ber Wiaxia WflaQMtm, womit mir au(| ben 
fe^Ienben oberen ^ei( ber ^i^fc^rift gefunben gu §oben glauben^ ber 
»o[;l ^ieg: magdal. obiit. DtM Sobe^tacj ift alfo ^ienac^ ber 
22. guti 1340, ber 2;og uon SRoria SO^agbntena unb bic ganj^e S"* 

fc^rift ift WO^l 511 Icjcii: ^nno domini MCCCWXX iii die sanctcK' 
Mariau Magdalenac ül)iit UUo cuiiies junior de Orlamunde, fundator 
monasterii in celi Corona. — ..Fundat'ir" füiuite £tto XU. genannt 
werben, weil er 1332 (eine Urfunbe (jiexüber i)t fieiiid) nid)t betannt) 
jamt feiner ©emaljlin „ha^ 5liofter in aßen feinen (^eredjtfamcn 
beftüttgte unb mit tiieUn neuen 3udängen f unbierte". !S)ie $lbbilbung 
be0 igtanbbilbed Hrc^io $b. 1828 2;itel!u^fer ift fe§r ungetmu, würbe 
Übrigen^ bie ^nfic^t Oeftätigcn, bag bie Qnfc^rijt früher auc^ oben 
herumging. 

2)a§ biv jc^t für Otto VII. gehaltene 3tanbbil6 neben beiu ijuiigcn 
Orlamünber Sar£opi)ag (Der ^age nadj bat' ^tnnbbilb SlUncdit be«^ 
Betonen üon 9?iirnberg) würbe bann Otto Vi., ben jüngeren ^o^n beo 
Btifterd, DorfteUen, ber in bem <Baxtopf^a% mbitian begraben liegt, wie 
bie 3>if(^rift bedfelben befagt: 

Otto von Orlamunden Otto syn sun zwen edcle greven 
sind hie begraben etc. C£. ^te^u bie $:itelfu)>fer im SCrc^to 1841 
unb 1843. 

3. '^cif)cn wir ^ier bay (ügciinimtc Öirabbcnfmal ber Deiben 
ermor beten Sliubcr an, hai? and) immer mit ber Orlamüiiber 
®e|c^id)te iu 3i'l^'«>"^''i^)i^"ö gebrad)t würbe, obwohl bereit^^ 9hdnuar 
^pki unb ^]>farrei: ^tabelmann eci für Diel jünger ernannt Ratten, auc^ 
au^ ber ^nfc^tift bereite [0 uiel ^eraud^ubcingen wußten, bag ^ier eine 
obelige, im ^f^tt 1529 oerftorbene grauendperfon begraben liege, 

4* 

Digitized by Google 



62 



aber bie ^ier BegTnbcnen obeligen groucnö^crfonen mcift 5le6tiffiiuicn 
finb, jo fön Iii i boc^ aud) bie^ ^ier eine Siebtiffin fein? 9^un oerjdjicb 
l^ter ober 1529 bie brittle^te ^iefigc 5(e6tiffin Dttilia @c^encfin üori 
^intQU unb ^Wax nad) ^otc^mann am „^am^ftag nac^ <Sant .^KionStag", 
b. i. 10. 3uU 1529, unb l)at [c^oii bte[er vermutet, bag {te ^ier begraben 
liege, toimo'^i er fein !Den(mal auffinben fonnte. 

^0 ic^ mit biefen Uebertegungen ben öugerft ftai! abgetretenen 
<Stetn n>teber cinntaf betrad^tcte, ba erfcinnte td^ fofort, bafe i(^ bnS 
Diidjtigc getroffen i^abeii lucrbe. ^dj ueiiuod^ie auv Dir uuDeiuiidjtii 
Snjc^rift boc§ noc§ folgenbeö entziffern: 

. . m. sam sant. kilianc. der. weniger, zall. 

XXVIIII. iar. starb, die. ervirdig. fraw. o . . . . schenckin. von 

s t. gnad. ame 

unb glaube nun tefen ^u btirfen: Am. sambstag. nach. sant. kiliane. 
der. weniger. zaU. XXVIIII (29). iar. starb, die. ervirdig. fraw. 
ottilia. schenckin. von. simau .... der. gel. gnad. ame. 

§ientit bürfte alfo biefer long untftrittcnc ©tein cnblid§ feiner 
einfügen 5i>eftiminung luicbci gegeben fein. i^Jan fie^t aber Ijier luicbcr, 
tuie leid)t fidj faljdjc ^^orftellnngen einbürgern fbnnen. 5m rsa§r*c 1529 
ftarb bieje 3lebti])in unb lüurbc gleich uor bent (fpöter eingebrochenen) 
fleinen ^^ürc^en beigefe|t; man mugte ba^er nac^ ^erfteßung be^ 
ä^^ürc^en^ fortioü^renb äbec ben ^^tein ge^en, unb babei n^urbe en balb 
fel^r ftarf abgetreten; man fal^ nur no^ bie beiben (Genien, welt^e 
ebenfo knie beim ^enfftein ber 1522 oetftorbenen Hebtifftn ^agbalena 
t>. H^ir^berg ciU ©ci^ifbträgcr funftionieten. ^ie ©c^iiber feibft toaten 
oud^ gang abgetreten, jeDcr ^Ixjudier ber Slirc^c betrat bicfelbc nur mit 
beut (Gebauten an bie fdjauöeiljajtc :Üiurbi]cfd){d)te, bereu Dpfcr in ber* 
felbcn begraben fein fottcn. äBa^ mar ba nntiirlidier, nlc^ Dan fid) ber 
Glaube fcft|c|^te, fei bicfcr ©tein ber (^cabftcin ber beiben ilinber? 
dh(i) nidjt 200 gafjre nac^ bem ^egräbnii^ mar biefer (^iaube oUgemein 
verbreitet, unb niemanb ^atte me^r eine Sli^nung Don ber ^ebeutung 
bed Steines, mifydb äl^arfgraf (3:^rlftlan (Srnft 1701 unter bem Stein 
aufgraben lieg, aber ftatt ber entarteten J^inberleic^en nur etliche ^oc^en, 
einen großen ivliefer öoH ^ö^ne unb einige gej^en einer grouenWeibung fanb. 

fjieftgcn ^cnfmäler liefern bemnaclj für ben urlaauuibiidjca 
Slinbermorb i]ai feinen "^tuljalt. Db berfelbc iujüliic beffen \ml)l gün^lidj 
in ba^ ^eic^ ber g-abel ju uermeifen ift? O^ne auf bie näheren Um> 
ftönbe unb bie ^^erfon ber .^inbeimörberin nä^er eingeben ^u moUen, 
bürfte bieüeii^t boc| rid^tig fein, bag in l^iefiger Eirene wirUic^ 



Digitized by Google 



53 



bie ^ti^namt gn»etet Stinber gegeigt totttbett, bie bon ber 

95eTtoefunö nid^t ober nur wenig angegriffen in i^rent <Sörg Togen, 
hJte SBibmonn, S3rufd§iug, f^offmnnn imb ^ocr kiidjtiii. ipfarrcr 
?oer iiferreidjte nm ?^nijnf)rytnt] 1559 ber legten Ijicficicn ^IcfUifftn 
petfönltd^ fein ©ebirfit «nb fnnn unlcr biefen ItmftSiiben lüc^t tuol^I 
borin bon eltooi^ gef^rccficn Tin^m, Hiobon tn SBirflic^feit gor nid^td 
bDx|anben toot, ba bie ^ebtiffin boc| tl^te Ißttc^e fonnte. ^rufd^iu§ 
unb ^offmann a^^ltv, mit eigenen 9Ingen bie beiben Seid^name gefeiten 
nnb mit $änben 6etfil^rt 5U l^oBen unb mod^en botoon eine ^d^ilberung, 
bie fü iintürlic^ onntutet, bog fie ftdfier nid^t crfunben ift. (Sie orjöl^Ien 
Qud^, boB ba^ SnöWeiu bereite in '-iH^riucfuiig übcväugc^en rir^onn, U>og 
luoljl ber ©nmb gctnefon fein \mxb, boft bie ^eicünontc bann in bie 
große S^ru^e ^ier ßcrivndit ttjurben. *l)cnn DercitS 1701 lieft SWorfgrof 
S^riftion dmft ben 5)edfel ber STrufjc obFjeOen nnb fnnb borin außer' 
fielen groj^en Shtod^en unb brei grogen (Sc^öbeln oud^ gtoei fleine 
{){rnfd§alen mit üeinen 9l}i^|»lein; bog biefe toirflic^ tomrlponben 
iDoien unb l^emad^mofö nod^ Don bteTen onbern gefeiten mürben, (onn 
ntd^t Be^tDcifeTt hjerben, toenngleirf) fie je^t bieOetd^t gSnjlidl ber 55cr* 
toefung nuIjciint^efnlTen finb. 

4. Unter ben [iiblictjen .^ir($eiiflül)Icu im Sdjiff liegen nod) ficben 
<$rQbftetne, meift oKerbingS fel^r ftor{ o&getrcten unb befd^öbigt. 

9}o(l^ om Beften erl^olten ift ber 1S>enfftein ber ^eßtiffin 
©Hfobetfi tj. Ä^ünSBcrg, toefd&e ben fjiefigen Äreu^gong erbaute 

(uon 147:i aui, mit ber 3nfd)^ift- 

Anno domini Mille CCCCLXXXTTT sabato arte purilic 
marie obijt dna elisabcth de kirdsperck abbatissa huius monastery. 
amen. (b. i. om 1. gebruor 1483.) 

I^iefer (^tein ift ^mar burc^ einen grogcn ©prung in gtoei Seile 
getrennt, fonft oBer nod^ fel^r fdftön crl^otten, bcfonberS bie ^Mifcftrift, 

unb loüvbc ber [jii'tüvijdjc ^H'rciu fid^ fic^cr ben ^onf aller ?ntcrtuni§- 
freunbe enuer6en, luenn er ben 1)cnfftein bic[cv fitr .^)ininiclfron fo 
bebcutfonten ?(eDtiffin on boö ^$:agci^lid)t bcförberu lief^e. 

Leiter liegt ^ier unten ber (^robftein eine^ ^lofterbetc^tigerd, 
beffen unterer ^eil tioUftfinbig gerfd^logen, toül^renb er fonft nid^t fd^led^t 
erholten ift. Son ber ^nfcbrift tftgt fid^ lefen: 

Anno, d . . ^ICCCCC IIII iar. am. son . . . nach 

chtigfcr. dis. wirdiern. stift. freweson. ist. dom ^oi crnad. 

^er ^tein trägt ougecbem ein ^eu^, \otok einen ]c^i)nen ^'elc^. 



Digitized by Google 



M 



gfentei; liegt uttiett ber (^raBftcin ber §(e6Hffin S(0ite9 bon 
SBolIentob mit einem alten SBa^pen (nic^t bem bei Saftenxob in 
IBernetf) itnb fc^ön oug^^efü^rter ^clmgter. ^on ber {tavf ab^cttetenen 
3n[djnft ift lefen: 

An .... millesimo. quadrigent ob a. 

anqfnes. de ballenrod. in die ante, maric. magd, — ^ie SfcDtifftn 
)tar6 im ^q'^xc 1409, am ^oge t>ox SOtaria iD^agbalena, b. i. 
21. 3uli 1409. 

Sßeitcr finben toix bc« ©robftein einer ®blen bon ©iefent^ou 
mit il^ren Beiben ^tammtooppttt öBeteinonber. $on bet altertümlichen 
Snfc^tift toar nadj bieler aßü^e folgenbe^ 511 lefen: 

Nach, cristi. Gottes (?). herren. Geb . . . . M. CCCCXL, 

(1411 über 1440?). An. Dem .... tag. B . . . 0 • • • 

margaret. wisetaw. 

(JnMtdi finb nod) bvci ßh'üljftctne ofjne Snfcfjrift liDrljaubtu; 
bei giuei finb bie SBnppcn DoUftönbiö oböctretcn unb unfenntUc§, in 
einem gtill mit m\m ^ett§, im anbevn mit einer ^elmgier öerjel^en; 
ber britte <^tein ift gut erhalten unb ftc^er jünger unb enthält m 
^irgbergtf(|e0 9Ba)»t>en. 

5. 3m (S^ot ber rjiefigen j^rc^c (b. i. am (Snbe beS (S^oxh bad 
mon fett ber 5?erunfta[tung ber ^rc^e biird^ bie fogenannte S^enobotimi 
1699 faum melji aU 511m (il)ox gel^örig etfenuen fann, (onberlic^ fett 
mau am WmQÜ nu ^Ini> c« mit <£tü§(en befefeen mufete), neben bem 
©rnbftein ber legten Slebtijfin ä)(nrgnreta t». !5)ölnu, liegt ein f lein er er 
üoßftänbig abgetretener ©tein (ba er nia ^flaftcrung öermenbet ift) 
mit einer Cteinen ^auend^erfon, ttield^er bidl^er als ©raBftein ber am 
17. Suni 1591 t)erftorl>enen ^ringeg Barbara, ber ^od^ter äflor!« 
gra| ü^eorg^ bed g=rommeu t»on ^nSbac^, galt. jDie gufd^rift bed 
©teineS ift aber bnrdft bie Äfirdjcnftiil^lc gci'rf]üW unb be^l^alB bafelbft 
nüC^ 5U Ic[cn ; Nach Christi Cn^burt 1587 Jahr den 18. November . . . 
5!)er ©teiu ift nlfü fidicr iiidjt iniii^cf^ 33artinrn i]cfet;t morben, fonbem 
Derimitlid) einer djrcr §ofbnmen unb ®efenfd)nfterinnen. ^^>on ^^rin^e^ 
Barbara felbft i)t fein Setd)enftetn 5U ftnben, wietool^l fie (ic^er i^ier 
begraben ttmrbe. 

6. $lnl^ang0toeife fei enbli(i^ eined Steliefbilbe^ über einem alten 
5tl|ore (SrmSl^nung getrau, ba bie fettiger noc| nid^l gelcfenen ^nfc^riften 
nun na^e^u entziffert finb.' 3)a8 ©ilb über bem 3:l^oretngang 

beS bon 9J?ogbalcna Hon iiWr^berri erfniuten .f)anfeg (bo§ 
jefet mit SluSna^me eben bee Z^oxt^ neu aufgebout ift) fteHt bie ^reug* 



Digitized by Google 



55 



aöna^ntc (Jl^rifti bar, bcr in bic Sinne bee linfe ftcl^enben ©anit 
Sexnl^arb pnft; vec^t^ fte§t bie dleStiffin mü. einer SeQleitenn. 
!!)ie o&ere 3nf4nft tantrbe 6erett9 t)on $(r(^ibat ©^ieg 5» (efen toerfud^t 
ütib nidit fd^Ied^t aBocfd^riefien, toä^tcnb SfCoSet biefeS 90?Qnuffri^t fo 
üBeririifl, bafe ftd^ fein (&inn niel^r etöoti. Tia^ )or9fä[liQcr ?ru§Ero|ung 
ber ä3ud)ftQben Ijat jid) jülgenbeg ergcBcij: 

Ecce. tuo. pdoloe. te. cplecto. cu. ruboe« me. ooapto. 

diiiget. tuistis. caz. cvidet. in., meis. pausa. brachis — , 

^aä^hm eS mir gelunoen toar, ben grdj^ten ^et( btefer 3nfd§rift 
entziffern, erful^r id^ burc^ gütige SOlitteKung beg Fgl. ©taatdbtbliotl^ef« 

Sch'etäry .ßerrn ^Däumling in 9[Rüiicf)cn, baj] biefelDe au0 einem 
.^tjmnud bci^ 1^1. 93eriifjarb üou (^laivonii^; i^enommen ift '^fiel^e 9J?one, 
lat. Hymnen bc? Mittelalters 35b. I p. 104; aurfi ?9ncFcrnac|cI, bn§ 
beutfrfie .^^irc^enlieb 1864, 1. @. 161) unb ^loar ift bie üierte i^trop^e 
ber Rytbmica oratio ad genua: 

Ecce tuo pro amore, 

te complecto cum rubore, 

me coapto diligentcr, 
tu scis causam evidenter, 
sed suffer et dissimula. 

^te ©c^ltt^eUe: in meis pausa brachiis aber ift bie ©c^tug^eile 
ber brttten @ttuip^ ber Ry^thmica oratio ad faciem begintienb: „Salve 
Caput cruentattim", t)on ^aulud ©erwarb itt feinem befonnten ^^^affionS» 
lieb «mqebicfttet: „^l§bonn foiH icfi bidö f äffen in meinen SIrm nnb 

5cf)of^". (iöacfernaflel I. <B. 124.) Der Hmjtaiib, bnji ^Bcniljarb 
t)on Glnirünn^* ber ci^ofee S^oiliQc beö (Sifter§ien)erorbciK-i lunr, bent nuc^ 
baS .tloftcr .s^inmteüron angcljürtc, nindjt bie 2l^nM i^crnbe biefer J\n)c^rift 
leidet erflärlic^. Statt amorc ift mit ober ol^nc ^bfic^t dolore gefetzt 
a>ie 3n|<4tfft lautet alfo: 

Ecce tuo pro dtjlore 
Te complecto cum rubere 
Mo coapto dilicrcntor. 
Tu scis causam evidenter, 
In meis pausa brachis. 

3u beiitfd^: ©iel^e ffir betnen ©d^mer^ umfoffe tc^ bid^ M (Sc^am; 
id^ fc^miege mid^ boß ^nbrunft an btd^; bu fennft ben ©runb genau. 

3Ju§e au^ in lueuieii ^rmen. 



Digitized by Google 



56 



Sitifö äugen (tel^t ttod^ auf einem ^atibftretfen : O. berahar . . 
vas pudor. mala um. pelle forum. ^o^I j^tt lefen: O Bernharde, 
vas pudorum, mala urunt, pelle forum. beutfc^': „O ^ctn^otb, 
bu ©efäg ber ^eufc^l^eit; Me ©üttben (rennen, loenbe qB ba0 ©ertc^t". 

Söo^er biefeS (entere 33vuc^ftücf ftnmmt, mx nic^t gu ermUtelu. 
S)ie Unterfc^tift bc^> 35ilbe§ oBer l^eifet: 

S*^. bernhard". clare valle. hoc. marrdaleria. coli Corona. 1FS18. 

3u beutfc^: ^em ^eiligen ^ern^arb mn i^iaiiDau^ njtbmet bte{e^ 
Sßogbalena ^immelfron 1518. 



Digitized by Google 





pro 1900. 



IDirffamfctt bes Petrins. 



fSFud bent berfloifetien 73. 35cretii!?jarjr tft ^unöc^ft ü6cr bte in bem 
SluSfd^uf) bcv> 5[3ereitig Uoriici^aiiiicncii ^ßerönbcruni^cu ju [icridjtcn. $err 
§o{gärtner SBeife, un[cr [aui]jai)iii]er licrbienter Sonfernntor, ftebelte an* 
In^licfj feiner ^erfe^uug in beu crßctcncn 9hifjeftaiib md) 3Jiünd^en i:6er. 
3u ©nbe beg Snfjte^ trat auc^ $)err Äirdjenrat dafelinann, ueranla^t 
burc^ fein l^ol^cS Slltcr, ton ber ^Sorftnnbfcftaft äurürf. 3« Slnerfennung 
feiner langiäl^ndeti unb tievbtenftuoflen ^^ätigfeit aU <&efi:etör unb $or* 
ftanb bed l^etetnd ernannte t^n ber ^uSfd^ug ^um (S^tenmitgCieb unb 
liefe il^m bic Urfunbe l^terüBer burc^ eine !J)eputotton ubcrrcid^^w- 

!Die ©teile be§ G^onferootor^ ü6ernaf)m anf (Srfuc^en be^ 3lni^fc^n[fe8 
.^err ©tjiiiuajiaüeljrcr ^'oberer, bie bc0 '^^orftanbeg ber feit^erigc (Setretör 
©^mnafialprofefjor ^^uan^ißer. 3)ic SeCtctacejteUe ift uiomentou noc§ 
unbcfe^t. 

3m Übrigen nal^m bie 2^§ätigfeit be§ 5'crcin§ i^ren gelnoljnten 
Verlauf, ^ie ^ereindabenbe erfreuten ftd| tvad^fenber ^eilna^me. (£nbe 
S:ebruar l^telt ber ^reindfefretär <^l9ntnaftal)}rofeffor S^^Hh'^ ^^^^ 
jal^Ircic^ Befnc^ten IJortrog über bie ^rfcBniffe ber SBaijreutljcr 5:ruvpen 
im nOTböwerifönlfti^e« greifjcitSfriege auf ©runb bed SngeBuc^eS etneS 
S^eihicljuarcv öCi? (^kmeaicn 'I^öljta. .Ckw ^licgieningc^prdfibciU (Si'cellcn^ 
grei^err im\ 'Sloman, ber fjodiucrcf)rte (Kurator bec> ^Bcrein^, Beehrte auc§ 
Riefen Vortrag mit feiner ^niue|tn]^eit. 



Digitized by Google 



58 



$(u(i| bie 2)mfmal0)>|[e8e l^ot ber herein nad^ SO^aggaBe feiner 
mtUl in ben Sereid^ fetner Sirffatnfeit gebogen. Sit fteuerten 50 
I6et 5ur 9lenot)terung beS (Snngrantcnfteined am 3ßQ|enBerg/ 10 foftete 

bie Söicberaufrid^tung bed [ogen. 93raunflein§ bei 9'?ettftäbttein unb bie 
^erftettmig bcr Sufcljaft. 5)err ^riuotier .^öftncr l)c\t bn§ 5Serbienft 
ittt? niif beu ^uftnnb biefeö ^enfmol^ aufinerfjam öemac^t unb bie 3lr6cit 
übeiloac^t ^aBen. 

Unfere @ttnim(un(jcu l^atten ftc§ eincS toertboDett 3"^^a^)f^^ 3« 
erfreuen^ inbem bie bere]^vUc|e ^Merinming ^n SSa^reittl^ tl^re gunftlobe, 
Slletnobe unb ttrfnnben unter (£igeniuniSt>orbel^oIt bei un0 betonierte. 

Unfere feurige ^ubüfation bringt gunöd^ft ben fo bciföflig ouf:» 
genommenen Vortrag bed 0errn ©eminor^jräfcftcn Dr. ©etjer Über 
(^Qn§pareU, gci'd)inücft mit 9^fld§6ilbungen ber fcltcnen .^iöp^icric^cn 
^upferfticl^e, fobaun nou §ervn .^reigard^iuat a. ^. ^)üttucr 511 Sr^ir^^ 
Burg einen fdöä|en^^uertcn Beitrag jur gefri'icüimg ber fo DeriuideUcn 
SSefi^ber^ilUniffe Cbcrfranfeng im SWittelaltcr, enbtic^ bie fieine 5(rBeit 
eines jungen ^reunbed ber t)aterlönbi[d§en ^efc^id^te üBer bie Sf^* 
fc|riften in ^imutelfron, bie und boS frtil^e ^infd^eiben bei |offnung9« 
troffen ^erfafferd auc^ aU einen ^ertuft für unferen herein eni)>ftnben Iftgt 
• Unfere gtnonjen Befinben fid^ in Befter Orbnnng. ©töbt unb 
Streik jpciibetcn öie geiuüljiUcn banfen^iüertcn ^i^c^üffe. ^orf) ift imfere 
SO^itglieber^a^l leibex toieber etiua^ juxürfgegangen unb Beträgt gegen* 
toörtig 680. 

<S)ie 9led|nung$aBCa0e fc^Iog in fofgenber SBeife uB: 

A. (^Innalimrit* 

I. S^aorbeftonb aud bem '^ßorja^re n3(> «.^ 39 ^ 

II. aßiigIieberBeitr8ge pro 1900 1348 „ 45 „ 

III. 3ufd)üffe aus anberen Äaffen 250 „ — „ 

IV. ©onfttge (Jinnn^men 82 „ 85 „ 

Sa. 2217 69 ^ 

I. 9hif SBeriualtung 148 90 ^ 

II. ^;^luf Literatur imb Vereine 238 „ 75 „ 

III. ^njerate unb ^orti 66 „ 75 „ 

IV. öttt^brudEer* unb S3udöBtnbcrfoften 633 „ 31 „ 

V. ©onftige ^uggoBen . 1008 ^2 ^ 

Sa. 2096 ^ 13 ^ 



Digitized by Google 



59 



(Siima^meti au9 A 2217 69 ^ 

ausgaben ow8 B 2096 „ 13 „ 

^arbejtanb am 31. Sic^emöer TiÖÖ 121 5ö ^ 
äSapcciU^, am 6. mg 1901. 

Set E^^f^^^ ^eteing: 

9ii»iittfiftfr, ^orftanb. 



Digitized by Google 



a) ttttc^ Sluötaufc^: 

$om 9[acl&eneT ®ef(^icf)t§uevcin in ^ adrett! 

8cttf*rift. 93h. 21. 
Sßon ber (^efc^iciit^ unb ^JlttertumSfoifc^enben ^efeUfMt in tlltenburg: 

9J?ittciIun0eu XI, 2. 
Sont ^tflortf^en herein für ^^tttelfranlen m^n$ha^: 

46. ^nIire§bcriAt 1898. 
Born ^tftorif*cu 'V'n-nn für «Sdiiuabc« unb SJcuburg in Stuflgbuvg: 

3citf*vift 1H97. 98. 99. 
5Bwn ^Ddinfd^en 5?crcin für Dbcrfrnnfcn in 93ambcra: 

59. 93cvitbt über 93cftanb unb Wwtcn bc« '^'creinÄ. 
33on ber 9?Qtiirforfd)CHbcn ©cfclifcbnft in ^ambevfl: 

Sl'cine (Scnbunfl ciiiflctioffen. 
55on bei* biftorifcften nnb ontiqiuniirf)cn ©efcüfd^aft in 93afcl: 

93eitvSflc m imtetlänbif*en @ef*i^te. öb. V, 2. 3. 

5Joni herein füv (^3cfd)id)tc üöcrlin^ in SJcrlin: 

90?itteitungcn 19W. 

3d)viften. <:cft 36. 
^om herein für Wcid)id)tc ber 93?Qrf ^övonbcnburfl in iöcrlin: 

^•orfdmnflcn XII, 1; XIII, 1. 
3Bott ber ©cfcüfdiaft für Jocimotfunbc ber ^^ronins ^ranbenbnrg in ©erlin:' 

^J^onatöMiitt VII, 7. 8; Will, 9—12; IX, 1-3. 

9rrd)iii. il^b. 5. 6. 
t^om i!^crcin „^icrolb" in Berlin: 

Ter bentfc^ ^^erolb. $\abraQiiö 1899. 
^om S.krcni für 'JUtcrhun^Tunbc in 93iifenfelb: 

kleine '8eiibnnrt eingetroffen. 
95ont ^i>crein uon *;?ntertmiiörreiinben im ^bciulonbc in l^onn: 

:^abrbttd)cr. .s^eft 105. 
$om l^iftortfd)en ^Nerein IScanbenbutfl a. 

31. Sabrc^bericbt. 
55om 3?ornrIbcrfler 'LWufenm'^^^erein in 95 reg eng: 

9abre§bcridit für 1898. 
^on ber Inftorifdien (^efcllfdiaft be§ ftünftfcttoemnö in SJrcmen: 

iHrcniiid)c§ ^obrburf). iöb. 19. 
Som ^Serein für &(^i\äiit unb ^ttertnm (Sf^IeftenS in SSreSUu: 

Codex diplomaticus Silesiae. Sb. 20. 

76. ^Qbre§berid)t. 
Beitfcbrift. 5^b. 34. 

55on ber fcfticftfd&en ©efeflfcbaft ffir iwterWnbiftftc tuttnr in ©re«l au: 

77. ^obreSbcrid&t mit Grpäii3uiifl§licft. 
$ont herein für C^^hemnii^er (ä^efc^id^te in (^])entni(}: 

^(itteilungcn X. 



Digitized by Google 



61 



$om 9^or8f Sfotfenmfcttm tn (S^YtHtania: 

!f"voicninücn 1899. 

^om ^i[toi'ifd)en 8cictu für ba§ ^cog^er^ogtum Reffen in iDacmftabt: 

OuortalblQttec 189ü. 
Som l&tÜorifd)cn ^kxtxn gu ^ilttttQett: 

^al)rbuff) 189'.). 

^om ^crcm für 0)eid)id)tc uiib ^laturgefc^ic^te in ^Donauefd^ingen: 

(g^riftcn. -Ipeft 10. 
$om ^üffelborfer ^^eft^it^t^^cTetn tn ^fiffelbotf: 

«citräQC. ^^b. 14. 
^om Ö)cfrf)irf)t§ imb XHlteitimi§foi:fc&enbcn 55min inC^ifcnberg: 

ajiittcilungeu. ^eft 15. 
S&om ^etn fflr OMc^it^ mtb ^(tertfintcT bet O^raffd&aft äJ^andfelb m ^i»" 
leben: 

3)?an§fe(bcr ^^lottev. 3at)r9anfl l.'i. 
35om 33crcin für öcfc^ic^tc unb i'Utcvtumshmbc t>on (Arfurt: 

a)?itteilunflen. ^cft 21. 
Sßom herein für @cfcf)icf)te unb 5(ltertum^funbe in Svaiitfuvt a. WH,: 

Ü)Utteiiunaen über römifc^e «^unbe in ^ebbenbeim. III. 

5rr*it). Sb. 6. . . 

^om ^veibetfler HltCTtum^mcin in Oftctbetfl: 

^Mitteilungen. .^Jeft 35. ;{6. 
$on bcr (^efeUfd^aft für ^eförberung bev (^eid)i(^td^ ^Itertum^» unb ^olldfunbe 
tn f^retburq t. ©r.: 

3citf*nft. iöb. U. 
33otn Obcrbefftfcften ®efcf)id)t§iicretn in @te§eti: 

SDiitteilungcn. Sb. 9. 
»Ott ber ßömglic^cu ©efcOf^aft ber ©iffcnfc^aften in ^»tttnöeii: 

9?acbri(bten. iJbilol. biftor. Sllafie. 1899. 4. 

^:)?acf)nd)ten. ©ef^iiftlic^c a)(ittciUin{|ien. 1899, 1. 3; 1900, 1. 2. 
^on bec Bereinigung für (^otbaifdbc (^efcbicbte unb ^Üertum^forjd^uug in 
©otba: 

SluS bcr ^cimatb. HI, 1. 2. 3. 
^om biftorifrfien il^crein für (iteiermat! in (ä^ta): 

iüättcilungeu. .*peft 46. 

Sctttäge. Sabraang 29. 
$on ber ©efenffbaft fttt ^ommetfi^ Qk^äiWt unb flltettmndfmibe m ©retfd« 
toalb: 

^}5ommcrJ(^e ^^abrbücber. 1. SBb. öreifönialb 1900. 
»om Seretn für Dreiser Q^efdbicbte in ^reis: 

Slcinc Scitbunß eingetroffen, 
^on ber 'Jiieberlautoc Q^efeUfc^aft für ^tbrot)ologie unb SlUeituinSfunbe in 
©üben: 

aWittettungen VI, 1-4. 5. 
»om biftorifcben ^Berein in '2rf)njäbifrfi^aU: 

2i>ürttembergifcf) J^rantcn. Vll. 
Sßom herein für (rrbfnnöc ui .^aüc: 

^JJiitteilungcn. 1899. 
$om tbüvingifcf) fätbfifci^en herein fttr (Svfotft^uitg beS oateilänbiffbeii ^(tertuntd 
in C>(i^le: 

9icue 3D?ittcilunf|cn. ^^b. 20, 3. 4. 

9fabtc8berirf)t 1H9.s/99. 
8om Hanauer @cfdf)id)t§iicvcin in ■s>anatt: 

Sabrcöbcricfjt für 1898/99. 
$om ^iftorifd)cn ^^erein für ':)cicbcriad))en in ^)annoDer: 

8eitid)rift 1900. 
.^om biftorif(^=t)bitofop()ifd)cn ^-l^crcin Ocibelbetö: 

SWeue 3abrbü(^er. IX, l. 2; X, i. 



Digitized by Google 



62 



)Som herein für <SieBenbür0tfi|e SonfteiSfnnbe in ßermattvflatl:' 

m-c^b 29, 1. 2. 

SKüttct, 2)ic 3ieufet «uvfl. 1900. 
Sont Seteitt fttt ^D^rimnaifc^e ©efc^it^te itnb SanbeSfuttbe in ^tlbbura^aufen : 

©Triften. $>crt 35. 36. 
S5om S5ofltlanbi|cf)en ?ütcrtum?^forfd)cnbeit $mtn' gu l^obenUuben: 

Steine (Senbung euifletioffctt. 
$om herein für Mt^icStc nnb nltertimtSTunbe in Oo^ensoKcrn: 

Steine Senbunfl eingetroffen, 
iöom herein für ®cfd)id)tc unb SUtcrtnmöfunbe in Hornburg ö. b. ^üftti 

Steine ^enbung eingetroffen. 
$om herein ffit Sl^fitingifcbc G^ef^ic^te unb fUtertnmdfnnbe in 3c na: 

Slcinc (Scnbnnfl eingetroffen, 
■^om i^a'binanbenm in ^nn^brud: 

^eitfcftrift. ^eft 43. 
tBom Sßtxtxn für ^efdbif^t^^ unb IHtctiitniifnnbe gn S(aHa: 

Ü)?ittei(nngcn. 'M. V, 4. 
SBom SScvcin für 6cfnfcf}c (^cfc^ic^te unb iSanbeÄfunbc in Ä äff et: 

3eitfc{)nft. m. 2h 1. 

lyiittcilungen 1898. 
$$on ber @efeafd)nft für '3d}(e^n)ig-'.^olflcimf((e OMäiiä^U in S^iet: 

-Skme 8enbung eingetroffen. 
;lNom 3d)legn)ig^|)olftcinifd)en 'D^ufcnm bei ber Unioevfttät in Stiel: 

Steine 3enbung eingetroffen. 
k^on ber Societ(^ Royale dm Antiquaires da Nord in föo))enbO(|Cn: 

ßeiue v^i^enbnnß eingetroffen. 
^om SDiufealücvein für Strain in i'aibad): 

Steine ©cnbung eingetroffen, 
^om herein für 0efd)id)ie ber 9icitmnrt in Sanbibevg a. 

Sieine Senbung eingetroffen. 
SSottt ^iftorifc^en Ü>erein üon i^ticberba^crn in ^anbS^ut: 

Steine ^Senbung eingetroffen. 
^On ber MHats^c-happy der Nederlandscbe X«6tt6rkimde te Leiden: 

Sleine ^enbung eiiujctroffen. 
SJom 9?orbböl)mifd)cn (5?CMrfionS'S¥lub in Seilja: 

mtcilungcn XXIII, i. 2, 3. 
^om ^Jevciu für ©efdjiditc ?ei^^ig§ in Scitigig: 

Steine s^cnbunfl eingetroffen. 
@efd)id)td^ unb IHUertnnidDerein gu )3eiSnifi: 

Sieinc '3enbung eingetroffen. 
®IMl bcC Nebraska HistoriiHl soeiety in iQtnCOln: 

Steine (^enbung eingetroffen. 
$om herein für @ef(I)i(bte M 199obcnfeed nnb feiner Umgebung in Einbau: 

©c^riflen. ^cft 28. 
4Jottr aJ2ufcum#Derein für ba§ f^ürftentnm Lüneburg ittSünebutg: 

güljreiSbcricöt 1896-98. 
:6ont herein gnr ^rforfcbung ber ^beinifc^en ©efcbicbte unb ^tertftmer in fDtaing: 

3cit((^rift IV, 2. 3. 
iBout SWannbctmcr 9lltcrtnra§t>erctn in ?!J?annbetm: 

SWamibeimcc ©efcbicbt^bldttcr 1, 1—6. 
9m ^tmn ffiv ben Stederang^be^irt SRatienwerber tttSKovieniocrbet: 

Beitfdörift. fQ^t 37. 
f&om ^enncbergifcbcn ^lltcrtumöforfcbcnbctt 9Sevein gn SHeiningen: 

9ieue iöeiträge. liiiieferung 14. 
8om herein für (S^efcbtcbte Der etabt 9Rei§en: 

9};ittet(ungen V, 2. 

f&im ber @^eieafd)aft für ^otbringifc^e Q^efi^ic^te nnb SlUertnmdtunbe in Üftett; 
Sabtbucb 1899. 



Digitized by Google 



63 



Sott ber jhtrtfitimcn Mafdfiaft tn SRttau: 

Öfabrbiici für Öencalopic 
35on bet f. b. XHfabcmic bcr ^AMiicuidiaften in uneben: 

8il3un{5öbcvid)tc bei Ijinov. Stloffe. 53b. II, 3. 4; 1900, I. III. 
$0111 ^iftorif^en ^i^evein Mon ObevbaDCvn in 3){flii4eii: 

^illtbat)cvif*c g}?onatöirf)rift pro 1900. 
SBom äBcftfäUi'd)cn i^rouiii^inl '^nncin m ÜJiünfter: 

kleine ^cnbunfl cuiflctioffen. 
^ßom $eYctn für (^efc6td)te unb ^Itertttmdfttnbe SßcftfaleniS m Sl^flttUcv: 

Steine Scnbiinn cinflctroffcn. 
JBom öiftoriirf)cn Ü^cvehi füi-* 'Vcuburg a, b. 2).; 

Meine 3cubunfj cinflctioffcn. 
9m ®ermanifd)eu ^}?ationaU^JJhifeum in 92ÜTnbet0: 

SKnnc 2cnbnn0 einflctvoffcn. 
$om herein für ÖüMdiidjtc ber 3tabt ^Jüvnbcrg; 

Seine 3enbunfl cinfletroffcn. 
9om 9[(tertunt§t)erein in "il^lauen i. 

Sieine Senbunß eingetroffen. 
33on bcr ^iftoriftften öieicüfd)aft für bic :l)roöina i^ofcn in :l>ofen: 

Seine Scnbung eingetroffen. 
$oin ^rein für @^ef(bid)tc ber :Deutfc^en in ^5bmcn su $tag: 

^2)iittci(nnncn. ^abvflanfl MH, 1—4. 
$ont herein für (^ejc^i^te unb ^UertumSfunbe ber ^^iö^cfe Üiottenburg in 
iRaoendbuTfl: 

IDibsefanarc^iü tjon Sd&mabcn. ^obroanfl 1900. 
$om biftorifd)cn herein für Dbetpfal) unb ^egeni^burg in ^legendbnto: 

^erbanblungen 1899. 
$om Smin für ftimft nnb ^fltertam in ^tentUnoen: 

IjRentlind« C^efAicfttSbtätter 1000. 
«Ott ber ©efcüfcftnft für (Nkfc^ic^tc unb ÄUwtumÄhittbe in 9liga: 

(^iBuug^beric^te pro 1899. 

mtteilnngen XVII, s. 
$om herein für Q^efc^ic^te unb 9lv(^So(oatc m 91 o matt 6: 

iöuüctin 1899. 

^om ^>crein für 3i)?ecfleubuvöiid)c (^cfdjidjte unb ^Itcrtumäfuubc in (©(^werin: 

^Q^rbüc^er unb ^a^redbend^tt. iG^abTgänoe 64. 65. 

@rn^^favte non yJ?c(f(enburfl 
^om biftorifd)en ^>crcin ber i^fal} in v^peier: 

SJiittciluugcn 24. 
8om ^tein für ^efcbicbte unb Altertümer an Stabe: 

Steine '3enbnnn cinnctroffen. 
SSon ber ©efeafd)aft fnv i>onuncv'|'d)c ('iKM"d)iditc unb SlUertumÄlunbe in Stettin: 

Jöaltitdjc 3tnbien. ^sabroaua 1899. 
Sßw ber f. tlfabemte ber fd)önen SBiffcnfiaften, ber ®ef(^i(^te unb Sltterturndfunbef 
S^ationotmufeum in 3torfbolm: 

^eine «Senbung eingetroffen. 
25om 9?orbifc^cn 3J?ufeuni in 3 1 o cf ^ o l ni : 

Meddelanden 1898. 

Sanifimdet 1898. 

Handelingjir 4. 5. 

ißom (nüorifcfi Iiternrifd)en 3»ocigvicvcin beö il^ogcfcnflubiä in 3tiaübuvg: 

i^aprbud^. ^abr^jang 15. 
$on ber ^ircftion bed ftoiolid^ ȟrttembergifc^en ^axO^ unb (BiaaU^%xdiVo& in 
© t u 1 1 9 a r t : 

SBirtcmbeigiidjeä Urfunbenbu4 7. S3anb. Stuttgart 1900. 
$om Sürttembergifd^en tt(tertttntöt>eretn in Stuttgart: 

Steine Senbung eingetroffen, 
^ßon ber 2s}ürttembergifd)en Mommiffion für l'anbeögcfcöic^tc in Stuttgart: 
^icrteliabröbefte. ^ab^ßaiig Vlll, 1—4. 



Digitized by Google 



64 



$om herein für STuuft unb ^Htertuin in Udn: 

ajüttciluiiflcu. ^cft 9. 
$on bcr Smithsonian Institution in SS^af^ingtOti: 

Annuftl rpp i t . 1897. 

Report of L;ui<i;loy. 1899. 

25oui ^)ar3iicvein für C^eic^iditc unb ^illtcvtmuöUmbe in ^crniacvobc: 

8citld)rift. 3at)i'Ö«i«fl ^^'^f 1« 
iBom Sdabcmifc^cn herein beutf(|iev ^iflonfer in SBicn: 

S3crid)t 1897/99. 

8tiaimai)er, i^apft Öibeviu^. iB. 1900. • 
fßom herein m SanbeSlunbe tum 9Heberöftevtcid^ in Sien: 

SBlättcr htB 5?crcin5. 33. ^Jatjrgang. 
$om ^^^cvein für 9Mauifc^e ^itertumdtunbe unb (S^efc^id^tdforfd^uno in äDied« 

b a b e n : 

^etnc ©enbung tinfletroffcn. 
^ont OmiHvciii für (^Kid)id)te unb ?ntevtum§!unbc in ^ otfenbüttel: 

5yvaunfdnüciQifd)cg OJaiflajin. ^abroang 1899. 
33om ^lltcviumsucvein tu iföoim^: 

SDte ^albbraftcatenfunbe xm 2Donnd. ^an!futt a. Wl. 1900. 
$om btftoiifd)cu herein uon Untetfcanfen in SBüYabuvfl: 

2lvd)iü Söb. 41. 

5lQt)rc§bcvid)t 1898. 
JBon ber ^ilntiquarifdben ®efcflfc^aft in Sütitft* 

IhMttcilitiic^cu 64. 
^om iSrinuoi,unii'd)cu l^iHbc^^nuiicuni in Bürid): 

'iüi^scifleu für ^djjüciscriid^c xHUcvtumöfunbc. 

9Jcuc ^olflc I, «»r. 3; II, 1, 2. 

Ül'anbnialcreien bcä ^onbc^mufewn«. äüricft 1900. 

.rvat)reöbcvid)t pro ls9s/99. 
inun ;HUcrmmöl)creiu für ^luicfüu unb Unifleflenb in .^i^Jidii": 

aKttteilungcn. ^cft 6. 



©on ^evm Slntiquar (ScligSbcrfl: 

1) ^n bic x'6m. fiHiferl. lllinjcftat nffcruutcrtfiönigftc ^-otgleif^una in 
©nd)cn bor ^Jiitteridiaft in ^^randcn contra bcn Doiötlänbijdbctt 
9lcid)ö--^2lbcl. Anno 17.-iO. ^-ol 

2) Swci !!Bat)rcntl)er l:>vüdc: 

a) .Sllötcr, Oicliflion Dioviilität. SPnt)rcutI) 1847. 

b) ^inifd)fin, ^cbrQö^Ö bcr ^Stcnoßrapbic ^atjreutb 1865. 
^^on §crrn ^iob. ^jJiüllcr in ^Jicuilinßen : 

^bteöbud) bcr 3tabt (Stuttflort für 1888. 
^Ott bei' F. prcuf?ifd)eu C^cfn iibtf d)af t in 9)?üncf)cn: 

;3acübi, bn§ Ütömcr!aftell (^aalburg bei ^omburö ü. b. iQ., mit ilavtc 
unb Jafdn. ^oomburg tt. b. 1897. 
$on btr ^anbctS^ unb C^ciDcrbcfammet für Obevftanfen: 

bcrcn: rvnfn'c§l'cvid)t pro 1899. 
35om f. ^cftorat bcä bumaniftif d)cn (^Dmnafium^ babicr: 

belTen: 3a^vcöbcrid)t mit inoßramm für 1899/1900. 
8on ^etrn ^itpotbefer Dr. dj ni i b t in ißJunfiebet : 

3abrc«bcrid)t be§ ^yidjtclgdnröi^ominS für 1899. 
iüon ^crrn ^offlärtncr ilßcii^ baljicr: 

^recbtl/ ©d&lo§ unb ^forrei örudbcrg. öreifino 1876. 



Digitized by Google 



65 



SJoit ^erm Oberfonfiftoviotrat Dr. ® i rf : 

22 Tfcine 3c{)riftcn beS ^cipjiget ^tofefford 3o^. ^r^, S(a)))» tlt 1 öb., 

iBou ^eirii Dr. .stall 8 ort) in 2)?üiirficn : 

beffen: ^Ititvbilbcr au§ ^ranfcuS ^erflOiiiim^eit. @. 2 ^efte. 
9)om IBe V f rf) ö n e r u imU^ c r c t ii in ^■>of : 

befien: '3}?iti}Ucber i>ciäcic^ni^^ für 1900. 
55oit ^crrn (Senünavbircttcr ^J{. n t h in 3t, ']>ölten : 

beffen: !3)ie Slbftommung bcr Söajutüorcn. @t. 1$5(ten 1900. 
l3oil i^n ©uftao 3onnncrfclbt in MöniflSbcrß: 

beffen: 5^ie .^iicg«^iiac bcr i^rcu§cn noc^ SJamberfl unb <5ranfen 
1757—1759. 3. %. 
$oit ^ewn SBuc^brudereibeftt^er (^((manger: 

^ ^nefbotett' unb SRätfelfammlcr, ^alcnber ffiv 1901. 3 (Sj:. 



1900 t 

^4>ricbatfcör i^oUtüc^c (£orvei"ponbcnä bcä Ältrfürftcn Sllbrcc^t Wöe§. 3 35bc. 
^tmi^ 1894—96. 

9Kartin§, tSvinncrunflcn auS meinem ncnnMflÜifiviiicn ^ebcn. Ccipsig 1847. 
(^^xozilitt, ^ie (Einführung tau (£^riftenti)umsl am oberen ^Diain unb an ber 

^egnitj. (^iluöfc^n.) 
Circolo di Franconia. Roma 1690 S^avtf. 

?^-raufenl(inb nm ')3iain. Starte von ca. 15S0. 

.Stoeppcl/ Briefe über bic bel)^cu fränfifcfjcn Tvürftcntbümcr. (Jrlangcn 17!>4. 
:^ od)ncr, Xbcilnabnic bcsi friiafiidjcii Shcifcsi an bcr iöcfrciung ii3ienö. ('iluöfdjnj 
^eitf d)u^, wtrft0e gut (^efi^td^te beS ^rcniuefenS in ^canfen. $)amberg 1883. 
Siat^^'Drbnungcn unb 3a^unoen bet lUttttetfc^aft bet fed^ Ott in grcontcn. 
0. O. 1659, 

(Sa^ungen bc^ rcidjäabel, i^ränlcinftiftä bei bcn frftnt. liKittcrorbcn Öcbürg. 
öambcrg 1784. 

^ptn^Uv, Ta^ fociale nnb )uirtf)fd^aftU(6e ^olf^ben bcd Sattboerif^t^egittö 

.Shrdjeulamil,^. 'i}itiinebc( 1S63. 
(^efangbuct), üÖQDrcutt)iic^eö, uon 1778 unb 1797. 
ßrauBolb, (Srimtcvnng an 3ean ^J5aul. JBaiieuth 1863. 
Sal|Ti<}/ l'obrebe i^um 28. Q^ebuvtötafle ber ^kvfgcänn (Svbmut^ Bopkit» ^ati' 

rcuit) 1666. 

9lec^enfc^aftäbcric^t bc§ cljcm. ^^üvgevmeifteriJ ^ilcftcrt in 99at)rcut^ (1851—62). 
'^iiDrent^ 1863. 

Slolbe, Beiträge sur bm)erifd)en Sltrrficngcfcbicfttc. ^b. VIT. (^dangen 1900. 
2)asJ ^ancilanb, äüui'triertc :iöoc|enfdörift. 3al)rganfl 1900. 
3l(tfränfif*c «ilbcr. VII. ^[abrgang. iBür^burg 1901. 
9tecf), lieber bic i^flcgc ber ^^otamf in Ortonfen. (Srtangcn 1884, 
Uuü, ^Beiträge ^ur .slemttnid ber metantorpben Hälfe bei (^ic^telgebicfld. dt* 
langen 1896. 

3* ^&lUx, !2)te Unioerftt&t (Stlangen unter bem S^arfgrafen XtcfoitbeT. 
Erlangen 1878. 

^'ölif^. ^(in^ 3itf? pon Vlu(mbad) unb feine ^ilnnfe. ^eipi^ig 1891. 
8. .iJapf, X>ii »enbiic^c :ü5aUüclle auf bem ilJalbftcin. poh o. i^. 
S. P. 3fabrm6a(^er, 3)ie ^touini ^Japrcut^ unter fronibfifter ^errft^oft 

(1806-1810), Sßnnriebcl 1900. 
8. ©rote, i^ncosi i^anat^, ber ^ater ber dieformation. 12)reiSben lö8o. 



* 5 



Digitized by Google 



pro 1901. 



$¥ftjibent t)ott OBetfvanfen. 



ftTeUatii^il) Ilmberg. 
(Stabtmagifttat ^a^teut^. 



Slidjingcr, Sagcufabiifant, 

StuntölUr, ^arl, Scl^m. 

9 arte n ft e in, t (^^rnttaftaUe^i-er a.!D. 
IBattl^, ^and, Stoufmann. 

SBauec, f. Üiegterung^^^efvetäv. 
8a^etlein, dbimtb, {^abrifbefi^ei* 

imb f. ^ommer5icnrat. 
53 at) ericin, 9^^bo^f, 'I>!tdir)äiibfer. 
^ec^tolb, 9iuboif, ^uc^^imbUi;. 



33erf, f. ^onfiftoriiüuu. 
93c(f, f. Oberleutnant. 
33eban, ga6tif=$)ircftor. 
SBettcEev, 2{uguft, Kaufmann. 
Sendtet, ftatl, Sabrilant. 

gcrid^iat a. 
35lumioeber, f. ^oftfaffict. 

33öfjiier, (Simon, Öel^rer. 
^-Boe^nfe, f. ®t)mnafiaIvrofeffot. 
JöoutteniKe, ?ix^}x. Don, f. §am)t* 
manu unb $^oitq)agme-(&^ej. 



Digitized by Google 



0. ^5). 

^ittitco, Dr., Stl^elm, {.©Qtmiajlal^ 

^rofeffor. 

SBurger, .£)erm.,.y)ainioiitunifabriforit. 
(Safl'elmauu, J>r., rerfit^f. ^^üvgei-^ 
tn elfter u . V a 1 1 b t a -ö a h i\ e o ibuetci. 
(S^iifteun, t. jJkiUaniUuauu a, X). 
(S^uIImontt, !. |)auf)ttnanit it. ftont« 

SDaffitet, gröulein. 
^t%ti, t ftonpftottottat. 
®te^^ gaBttfbeftler. 
I{)ittmat, ©eorg, f. Obeclanbed« 

gcrtc^t^rat. 
($6et^arbt, f. ^qoc u. ^taiaond- 

Slommanbcur. 

(Snc^cl, f. S^reiöticvQrjt. 

Qitgcniettr. 
griffet, iSleoi^, Selvev. 

gorftet, ©iw^büibevmciftev. 

Jrofd^, ^e^ter. 
gud)g, f. a. 2). 

@ e V b i 9 , J)i eci)t8önranlt. 
©croilinei', katl, ^Jcl)icr. 
@c^er, Dr., f. (Seminai^mfeft. 
ließet, ^axi, seii., ^ud^^änbtev. 
©romuij, f. 4'>iiii^i^ii(iiiu a. 5). 

®fog, H,, t, ftommer^tetttat. 
(S^fitf^ittg, t %miuifia(Ie^tet. 

©utmottn, Sekret. 



|»SnBeI, ®m%, ffanfmatm. 

.^Sttbcl, ©ottfvteb, 9?iemetm«ftei. 

.^ormonie-ÖefcüicJaft 
gängig, f. S^mig^Öbergeometcir. 
^crolb, (S^nftian, ^rtöatier. 

.t^ei-rniann, f. %^favrer. 

.t)e^el, %m., .Stauf mann. 
.l>eübcv(]cr, ©ruft, f. .pofUcfcrant. 
-i) c u 1 d) ui a II r. , ^rdj-, ^u4biubenn)tc. 
§öflic§, SBU^ctm, S^aufmann. 
•t) ö r c t ^ , (SJrofefauf maiin. 
|) off er, t. @toBt))fatvet a. ^. 
l^ofmanti, gf., ^))0t§efen6eft^cr. 
1^0 (singet r Dr., ipmh. 
|)opf, l'el^rcr. 

§übfc^, ^moelicr. 

|)üb)4, Dr., f. Seminarbireftor. 

^utft^enieut^ei:, L gorftmeiftet 

Qsiner, C5ru|t, ^aufmamt. 
.^läff cilciu, f. Obeuegieiuugijvat. 
Sidmpf, f. 9?e(^tcrun(^^tat. 
itüftut'i, JjiidiavD, ^:)i'iii)atici. 
^arpele^, (Sigmunb, ^tattift. 
ttcp^jel, i^eob., f. ®t)nmafia(teftor. 

St^lXtr t ^f0«Ct. 

j(e|elrtttg, ftat(, pbt B^ulut 

Üolh, gron^ S^arl, Ingenieur. 
^olh, !^ymx., f. SBejirf^amt^offeffor, 
^ülb, m^., ®ett)erff(^aftöbitcltot. 

^irnuf;, 3llbre(§t, Sanfter. 
Äraufe, Sncbr% ©vofjfaufmann unb 

9iittmeifter b. Ükf. 
St r a u 15 ü l b, Dr., f . lOZ eb i nntrat, 5^ i le f » 

tor ber .Sh-ei^^-,)n'eiiaufta(t. 
Slrc^, gilji. u., f. Obcijt uub jLCgi= 

mentd^lommanbeur. 
^topt, istaiipuann. 
$(ü^{mann, f. $o]^uin[|>e&oi'. 
Stutsmantt, Suit))oQ», ftaufmattn. 
^ugjui^ti, Dr., Slabbiner. 
iSatibgraf , ^tHitter t),, t Sanbgeru^td« 

$täftbeiit a. iS). 

5* 



Digitized by 



68 



i. a. 0. 

konimaubeur. 

SiNiTtotiagenfabnfont. 

3)^angeY, !t)roguift iiiib $()>ot|efeT. 

9)?c^cr, 9?itter ö., f. ^uftijrat. 
5D?et)cr, ^ritratiec uub Slird^cnrenbant. 
^ilbenbetget, SUfteb, f. ^eatuCi?' 

omtmann. 

I , ä^urfjbviicf cvctficrtl^evi^ - Sitioe. 
SWüIler, ^luiuv (^io|5faiifniann. 
2)iüüei*, jun., |)(ifnciniciftcr. 
SÄil 1 1 e r A'oinfi%.Sl oiifi ft orin Ivatytüitroc. 
S)iüu§cnt^alcr, t (^LniUucifkv. 
^ä^clsbaä), t ©i/mnafialprofcfjor 

^ßfoffenbetgc!:, Öe^rcr. 

^lattfaut, Dr., (SanitäU^mt. 
^reig, mmb., f. (^^mnaftal^iofeffoi-. 

i^üU^, f. (Scmtnarte()rcr. 

u i (f i) a u c V, Dr., f. ^rci^mebi^iuah'at. 
tReb^ann, t ^|>fonci. 
9*e^, Dr., f. Obci[tnb^av5t. 
?Rc^m, f. Obfrlaiibc^qcvidiU'iat n. ^t). 
i)i c i B ni g c r, f. ^tQDt|.)|arver u. Sciiiov. 
Di ci^cnftciu, ^'^cifmulciu üü». 
81 c i ^ c II ft c i n , gr^r. t)., f . .^>auptmantt 

Steigen ftetn, i'e|tev. 

9^ö^dj, .r>an£!, f. <Semmat(c&cet. 
9io|e, @mi[, f. ^ommexjientat. 

9iu(fbc|(f)cl, ^'cl^rer. 

Ütupprcc^t, ©ciiiricf), f. ^^^farver. ' 

<&otHer, f. 'öucf)t)altej; a. äud^t^aufe | 



©d^aaff, f. gorftrat. 
(Sd^öferlein, ^eter, ©ttumciftet. 
<S exilier, ©irnon, penf. ^^el^rev. 
©c^lee, §ang, ftiibt. ^kiirat. 
©c^tntbt, Dr., f. ©emiimvle^wr. 
©djuiibt, @tnft, SBaumeiftev. 
«Sc^mibt, f. Obcrfötfter a. 
©rfjmitt, f. .J)ofgärtiiei a. S). 
Srfjiiappauf, SSBuubarjt. 
<Sc§o(I, f. ©tjmnaftaUe^rer. 
@ 4 reiner^ f. ^auptmanit u. Ütmp.^ , 

fommiffät. 

@4üUer, ^nto u. f. ^omutetiieti^ 

rnt. 

©djiüabüdjer, L^Dnuiub, Sbanftei. 
®ccfcv, S^iiufttiiivtaei. 
©eilcv, Vt'imt)., ^^pf Ojeiijabiitaut. 
(^c Itzelberg, xHntiquar. 
(Semnu liiiauM, Jiicbv., ^^riüatier. 
©ciifft, ^^r., 35urfjbinbermeift€r. 
(Sefencr, f. $faner, ®t.®eorg€n. 
©ictoert, Dr., f. ©ijmnapalprofeffor. 
©olbttg, Dr,, t $eatt!8aTst 
@))ed|t, Sfabrüber^er. 
©pecfncr, Slnton, ^ritootier. 

(gteic^clc, i^xm^, t ^vofe)fov. 
(Stein, Dr., f. (^ciun-afav^t n. ^. 
©ticfcl, giiliu.?, f. C^i^iiniafiaUe^rci. 
'Stöber, ^Ipottjeteitbefi^er. 
©toll Ol), praft. ßoljuar^t. 
(Strauf^, ^r^r. o., {. ^Jiegictungjg' 

^ret)M)c i, l. Hauptmann u. ^omp.« 

Stttpg, Seou^v l3uc^Ttt(fevei6efi^et 
ttnb $ü)»iet>Ö^rot^anb(et. 

iBogcI, 2)2a9iftratötat. 
55olf^arbt, Dr., praft. Hr^t. 
3öäd)tcr, $)., t. ÜWajoj a. 

:i9a(-;ucr, 5©., sjaiifmaiin. 



Digitized by Google 



69 



SBtlmexiSbatffct, g., Shmfiiiomi. 

äBi^lfel, (S^jiifHan, SBatttneifiet unb 

SBBlfel, ^einrid^, ^aumeiftet unb 

SaSolfer^borff, (Slife, greiin üon, 
${it>ati^e. 



geller, f. OBetjöilmciftcr. 

3e^6, ©^jebiteurunb $)ou^)tinami b. 91/ 

3 i ni m c r tti a n n , ©d^reinermeifteif. 

3ipVe(iiig, ®eor(^, OBettc^rer. 



I 

.^aaS, Don, f. ©cBeimpi ^?at >pö^)(tnanit, Dr., f. SDZebijiualrat uiib 

^^ivt^, xiü)cf, f. Obernnit^iid)tev. Bejirf^arjt. 



5(ntrcttcr, ^^Koi^s f. !:Pc^ivFgtieroY5t. 
SBartl^el, f. ^ifenbal^ihOberej^jebitov. 
33a u er, f. ©tnbtpfarrer. 
SBorfmü^l, f. (5., gobrifbcfi^cr. 
SBu(fif)ol^, f. ®i)nmofiflIkI)ier. 
S}ic^ei, ^ciniid), t. ^-^üftanit^bircftor. 
(Sbenauer & d^ie., SBautn wolle»« 

(Siitivag, t CBerlanbedgerid^tötat unb 

ObevomtdTtc^tet. 
(StfenSigter, f. ^mtanttmonn. 
(Slmct, iPe^rcr. 

(Sld^eTfiet, ^ ^anj)gendiit$= 

^rafibcnt n. Ti, 
@mnicr, F. *}(otnv. 
©ruft, Dr., ^»eimicf), ^xatU ^^(rjt. 
CPtibntatin, 53anHev. 
^^■(c^^a. ^HIc^., ftäbt. ^^c^ixlijtieiav^t. 
^■i flucf, Dr., f. .t^ofvot u. vrnft. ^(vjt. 

anxoait 

®la§, ^^olfgang, 9icd)t8miwalt. 

a^tift., f. aWajor 5. 3). unb 
8fsit!0*Cffts{cv. 



tief] inner, ^ntoU/ ^au:))t5o(Iamtös 

^a^^x, (S^orfutier. 

.pe in rief), Slorl, ©rof]l)anbler unb 

F. .Qonnner^\ieiivnt. 
.^p III bei, .Siaufniaiiu unb IDcagifiiat^s 

•t) e r 0 1 b , jirF^Ijnu vtleljier. 
^etrmann, Sljr., i?c(m. 
^ettetid^, ^nB, StfdrfoBrtfant. 
^öBf^münn, ßo^Horjt. 
9a 4 T c i ^ , F. Äommerjienrat unb 

CfJrofjljönbler. 
.^lant, l^rcr. 

.^Tornionn, Ttto, ^5rofe^önbfcr. 
iXioi^, TVtibritbcfij^et unb iD?agiftiat^« 

^UuncF (^5er6cY, (£^cbiton^= unb 

.Slrnuj?, Jyriebrid), .^onbitor. 
Miow, ^fjcobor, ^^nd)f)önMet. 
2oeni(fer, ©eorg, ^ißriftotier unb 

ai'fagiftratötat 
ay^e^et, ^ni, t. ®^mnafia(f)irofef|ot. 



Digitized by Google 



?!??niifcY, f. T^dm unb ^irdfjenrnt. 
3fJorbobevfröuti jd)cv 5?cvcin füv 

9?atur-, ©ejc^ic^t»' unb itiaube^» 

fimbc. 
^^>cc^^, Jitaufmonn. 

i^feiffov, Dr. ^^llbicdjt, pxah. ^Irjt. 
^^if^enot, l'ubiö. D., ©utevöenualter. 

"ißriiifnet, |)ugo, t Üomtnei^tenTat. 
Ouaft, Dr. f^ebt., )n:aft. $(t)t. 
S^ammettf ee, 92ttv Sa6ti{6eft|er unb 

biegen gbitrgcr, ^Ib., gabiifbeft^cr. 
^i^ttx, ßfjitftof, i'tför^gttbrifQut. 
d^öbeY, 'Gilbert, ^anfbiteftot mib 

^agiftvnt^ivat. 

©c^a^, if)omai\ l'cf]vcr. 
© 4 eib in g, Dr., V^'^^^- ^^H^' 



' © 11 c i b e V , S^öukin, i^el^Tirur a. S). 

(Sdjwcib, f. ^}^cQ(Icrn*cr. 

Spott, (iljiiftian, '2lidjmciftcr. 

S tcinfjeimer, f. 33anfobcrbeamtet. 

(Strauß/ S'fÖ^'^^'if^ff^&c^' 
©tvcng, f. ^4-^rofc[for. 
(£tiübcl, Üaxi, ^edjt^ammü. 
ZxQmel, (Sbuoib, 9?cc^ti8int a. 
3:u)>|)ert, Dr., f. 93eairfi?ai-5t a. ^. 

unb 90>{ebi5tnal<at. 
SBalBet, f. OBerantti^tt^tev. 
äBaftl^et, Dr., f. Sanbgmd|töatst 

unb ^ebtjinaltat. 
^a(t|ev, Dr., (Stabt^lhranfenl^aud« 

orst. 

äßeibiicv, Si., Kaufmann. 
, SBunnciiid), Jn^^^i^ftttt unb t Äom* 
mcv5i curat. 
2Buuncr(id), 9?ob., ^^-abrifnnt. 
3 elt, $)onfi!, Gelitten, ^laueieibefigei:. 



Safe (mann, Dr., f. SteaUe^cer. 

(S^^riftcnn, 3)?aI$faBn&int. 

(Sici^enmüllet, ^unfimü|l6eft|et. 

&Ief fa, Sil^., rccf^t^f. SBürgcvtnciftcr. 
©ebfjavbt, B'vicbi-., f . Söa^iiinf<»ert(W. 
®i(f, f. S^ejirfgiamtmonn. 
.^Qrtinit^, f. ^'orftiiinftcv. 
^cufclbci', !oa\\^, ^l^xamxcibixdtox. 
^a^n, gr., S^aufniaiiii. 
^\ u i ni b Q dj , (Stobtinoc^iftvot. 
iL' c u c r m 0 n n , "i^aimiciftov. 
i?immcv, .J)crm., f. .Siüniuici^iciuat. 
einkorbt, Sluguft, ^^nibatier. 
^kaxtxüs, Dr., pxatt. flxf^ 
SRefet^, Dr. ®tm^ t 8e)tt!davit. 
992eu6b3rffei;, S., fDZalafabTifant. 
WlMUx, gofef, dte^tlanwaU. 



äRfitlCY, Stl^elnt, ^ZHreito unb 

f. ftomntet${entat. 
^enfel, ©ottfiieb, %aMbt^^tc. 
Teufel, Soutö, ^oBrifbefi^eT. 
$cttfd^; (Sl^tiftton, ^tauemBeft^ 
iUittiicr, Voui?, finufmaim. 
9^0^^, Üaxi, t X)efan unb $>lir(|ennit. 
9^0] a, gvicbiicf), f. SRcntamtmonn. 
9tucfbcfdjcl, ^sol); 9J?a(,^fabrifont. 
©dimibt, ^;?lbülf, ftäbt. SEicravat. 
(Sd)nnbt, Jv^icbiidj, cSUufmoHn. 
Ii tu ^5, '?Jtoii^, f. ^^^oftmciftev. 
!i>ugcl, t. 9fL'al)"d}ulrcftor. 
SBcbcr, öubrotg, f. 9icaUc^ver. 
fBthtx, Xljonm^^, !. ObeiejrficbttOY. 
2öel5cl, |)cinrid^, f. ^faTtet. 
3a^n, SSoIfgang, t i^x'dpaximUnr 

^auptle^m*. 



Digitized by 



MaxtivLi, t Oefottimtie« unb Satibtot, ®itt$6efi^et auf SeitttetS^of. 



SBö^nev, f. Pfarrer, 9tcunKrc^en. 

3> ü 1 1 ) d) m i ö t , ^(f)m, £>UxtomKX^' 

Einfalt, f. ^fanev, SBeibcnbcrj^. 

galfo, Dr., ©eijciüia ^ofvat, 
®t. Qitlgenbcrg. 

^agcti, f. ^^lofeHor wnb 3ttfj>cftor 

$agett, f. Pfarrer, CBernfee«. 

|)cittric^, ^cljrer, ü^refeeuboif. 
,t)öfer, ^itol, V^el^rer, Söeibcnberg. 
$otl, StamttülpxaMaat, ^inblac^. 



.Oelber, f. «Pfarrer, SBencf. 
S^orb, Cefonom, ?at=^rogenfelb. 
riü^r, le., f. «i^fniTer, M. 
IMnbner, ^-abrifbefi^er, gic^tclbetg. 

f. *=|?famr, @t. ^o^mini^. 
?[l?ntfcl, Ävbiüuereibefi|er unb 

l'anbrat, Obetiifcc8. 
9)?cbicusi, f. ^^fnim-, ^Mnblad;. 
Üticfcl, 'il^onerineiftcr, ^i^^jt^^^^^^'Ö- 
Tiuid), S-rj., xHpot^cfcr, ScibwiBctg. 
^ßfanbtner, .^ydurit^, V'c^rcr, <Beiy 

^ttU, f. gotfbneiftCY, QM^mm. 
Sc^micbel, ©cbrübcr, Sicrbxftttcrei* 

©d^ öfter, StunftmüUer, ^eibenbcrg. 
^itfett, f. ^fatret, (^tmanndberg. 



^fifiteilt— 

21 um ü 1 1 1 V , ^ejiifö - ^auptlefjrcr, 
S3erne(f. 

Sanmatttt, 'ißetcr, Öel^re«, 2Worft= 
fd^orgaft. 
t iit'get, G^., f. ^fatret^igtteitou. 
Sobe n f d^a^ , ST., gabtifant, ^Stfc^ofg^ 

grün. 

®3^,äRi(ftv2Bebermciftcr,33ranb^ol5. 
^etrmattn, Gf)r., ^evlcnfobrifant, 

95i)c§of^igrmi. 



Stöbcrie, .^^1«., t 'ij.^farrer, SBernccf. 
Grober, Se^rcr, SBtonb^oIj. 
2amm^xzx, Se^m, ^ogenteutl^. 

9)?arftfd)orgaft. 
C§Iiocrtf)ci-, f. Pfarrer, 2»atft* 

Morgaft. 
1^1 mann, ^;?(Vüt!)efcr, 5^ernecf. 
äicgeiiiain!, D., t. !L'attbgevi(§törat, 

^oibtrouac^. 



Digitized by Google 



72 



(B(i)xamm, giiebi'., ^H^civ §8crnccf. 
(Steger, f. görftcr a. 33raubl)ül5. 
^tofav t)oa Jieufoiu, f. Stent- 
amtmatin, ÜKaxftfdjuigaft. 



SB c igt, f. guninneiftev, ©olbfronad^. 
Sittmann, ^ofef, Seigrer, WlaxtU 

^inl, t. I^ftuui, §immelfion. 
3i)JpcUu§, f. 'tdan, SBeiuecf. 



^^uffc^, Ctto, Svfiv. ö., f. ^IJegier.* 
X)iveftor q. SluffeS- 

8liei|enfteiu, (Siuft, grci^err Don, 
f. ^taior a. tJ)., «Streit- 
bexg. 



©^toefetnger, f. ^uffdjtüQein* 

nel^mer, SBciifcfieiifelb. 
^tucft), f. SBejitEiöamtmann/ (SBcr- 

Tiinmiftabt. 



!j)ietric^, f. 5|3foim, SiRaltert^ttl. i ©übfdj, f. 3-ovftmctftcr, (^rnfenbeifl. 



©rttnmicr, Seigrer, lMmboc§. 



gcili^l'c^, 5i^^f. t)., 9fiittevgutsis 

bcfi^er, irogenjec^. 
©rabner, 9?ittergut§be[i^er, ©cJjloft 

^äffncv, t. *':^iüuer, ^erg. 
$ecTbegeii, Stautor, ©atteuborf. 
|)ein§c, f. ^forrcr, OSettu^au. 
|)ol$mann, 8c|m, Oberpfevbt. 
§t9<i, ^etm. Don, S^ittetgutSBeftt^et, 
©ott^mann^grün. 



^J3rtt6e, fürftl. Oberjörfter, ^c^war-- 

5enbacfj a. ^S. 
9?eiu ftäbler, f. ']>fiui'ev, Jo^eu. 
(Sdittiar^cubüclj a. '2., ^labtmagiftr. 
2 prangeret, ^förrer, ^onrabätcut^. 
®tcbe(monn,f. *i|5f arrer, (^ottenborf . 
©ttöfeucr, t $foncr, ÄöbtJ. 
©utnma, !. $fQner, ®^w(xt^* 

^Ub, Dr., \natt. %xf^t, ^^mx^m» 
ba(§ a. 



Digitized by Google 



73 



Engerer, Dr., f. SRcalfc^ufteftot, 



^f|i9lt«iifttt* 

©djneibet, 3«!., f. Seutitont a. !5>. 



Naumann, Öel^ter, |)otnunge!vcut^. 
S^eitfer, f. Pfarrer, ^^rebgoft. 
5PieD ermann, l'e^rer, 9?euenmaift. 

ü c l , f. ^^^[aircr, STafcnborf . 
iDi^ipolb, grtebr., !?e^rcr, !J>annborf. 
(Scfen berget/ ^rnft, fReftaurateur, 

^i\^ix, iSkorg, Sekret, (Gottenau. 
S i e , <^taf tov ' (Stlattd^t j^^unmu. 

&in\d, f. Pfarrer, ??]clfcnbovf. 
®«äf, SSürgctnteifter, ^iitfdjboxf. 
$aget/ ©eorg, l'c^icr, 2;^ttimaii. 
^ammon, ?cf)vcr, Söalbau. 
feinet, f i^fniier uub Siirc^eiuat, 

'ißitilieiiluivg. 
^ et i m QU n, l^ubroig, Kaufmann, 

^l^urnau. 

^ubcT, 3af., f. !3^ireftov u. ^Jiegiev^ 

ung^rat, $la))t'iii)uig. 
ftobner, f. $fötrer, !?e]^e«tl|al. 
Äauf[cti|icin, IMjier, 9^euftäbtldn. 
$tanptx, Wix^emtiftn, ^Qabmrf. 

Ptte. 

Tcntl^. 

^üti^Bcrc^, ^r^v. ))., SBetnftcin. 
i*ött), gräfl. JHentöintmann, ^^^iininii. 
!tJ ö » i H 9 e r , gr S?auf umnn, 5t f) 1 1 in a 1 1 . 
SÄatgerie, ßbuavb, gabnfl)e[i^er, 

9(bleif)ütte. 

9J?ciftev, f. ^^fiuTcr, .^utfriiborf. 
9ticbei^ubei-, i'cl^vev, ÜBiivbcig. 



Opel, ße^rev, S^l^ntnou. 



Ott, f. @ifeuba^n=(äjt)ebitoi-, i)icucn* 
maxH. 

'^picttner, \!d}xa, 33rücfkiii. 
i^opp, f. Cberlel^ver, S3loid^. • 
^ oft! er, 3o^., ^e^ier, Simmeti^otf. 
Sutern er, !£>ixeIloT, ^latd^. 
9t 0 f ett ^ auet, 6./ Seiltet, StauetnButg. 
9!tu)}|)Te(j^t, ^g., !. 0faner, 5t(utnau. 
(Salziger, gexb., Settoalter, $ard« 
borf. 

©auermanti, gabritbefi^eY, 
<^ i 1 1 i n g , 3(>§v d^^^iP- »Obetföxßei:, 

e i b e V t , (^uft., f . Qif cnba^nejpebitor, 
S'Jeuenmarft. 

©inion, f. Cbcrlefirer, Jslafcnborf, 
2oig, f. '!|5faarL, '].>lailciiluirg. 
3 tr Öfen er, %ham, l^e^rev, SBnrg^aig. 
Z^Utmam, i^x., f. f\axxcx, ^dt« 

^^tautner, Kantor, ^urttau. 
Seggel, Dr., ptatt, "^ix^t, X^urnaii. 
SBeigcl, Stantor, 5?cubro§enfcIb. 
Sifemaitit, f. ®fenba^}t^^)>ebttot, 

9?euenmnrft. 
Si^ga{(, (Si^arb, ^ütgermetfter, 

^ettlev, f. iäiienba^uaöiuntt, ■;)tcue«» 
mnrft. 

^cttiier, gcib., Cejrev, ©ir^bcrg. 



Digitized by Google 



74 



92a gel, Sel^m, ISitt^fimbfbibt 



SBuifcl, 9lub., gabtifaiit, SBüften= 
felbi^. 

f^ctt, ?e!^rcr, 53ien_qaiten. 

gilt er, Don, f. SBejuteflnitmantt, 

UnftiebiSborf. 
,f)o6cnftein, ^roJurift, SWünd^betg. 
§ü^tt(ein, ^e^vcr, 9)?cter{)of. 

^5 per, ?Ipothefenbeft|;er, Syjiinc^öerg. 
(feiger, 'L'ct)rer, 3iMiftenfelbi|. 

^nab, (^^riftv SabvifbefileiV SJ^n^- 
berg. 



^ünet^, gobvifbireftor, SKünt^ßerg. 
bcrg. 

?L)MiIler, gabnfant, ^Olüiuijberg. 
£)bevpu§et, SBürgermeifteiv SDiüuc^- 
berg. 

^^^ü^tne^•, Dr. ddu, t. ^ejiifi^avjt, 

9J2üttd&Berg. 
9?ei(^ et, Ulbert, SSanfier, aKönei^bcrg. 

^^toah, t $fatveY, SDHinclberg. 
®p^xx, t goiftmeiftev, (^^atnedf. 
(^pi'uiinev, Solbem. H., Staufmaiin, 
mn^berg. 

2B eibner, ©ebrübet, gabtifanten, 

TOnc^beig, 
3 eitler, Sv ^ürgermeifter, ä^tt. 



®otl«jifeer, (Seorg, Kantor, 33ern= 

ftein Q. 2B. 
^ol^e, Müiitüi, :)taila. 
liabnet, Kantor, ©erotbdgrüu. 
ÄleBet, f, gorftmeifter, ©erolbSgrün. 
Öott^olj, «Ibeit, f. ^ftttm, »eni« 

ftettt a. 9S. 
9? a i I a , SBejitÖ'Se^rertetein. 
^^iil, t Pfarrer, ^i^aueiiftein. 
9i 0 rf e t m a n n , S5ürgernieiftcT, <Steb€n. 
©c^eUer, f. 33c;^trf0amtntatttt tt«b 

9iegieruHgigrat, ^aila. 



(Sd^renfcr, (Smil, Slantor, 5!)bbiQ. 
S(^iöbel, f. ^^farrer, Sffigttu. 
<ö ei fett, 3ilbiu, gabiitbefi^er, 9?aila, 
©tcngel, !5)iftrift«tecl^nifet, gidtil. 
SBognet, (S^t., f. ?h;fidjlagDerttattcr, 

Salt^et, 3o]^. m., Kantor, 8t(^nt« 

bcrq. 

Seber, SRait., f. Srmtgrtc^tct, ^aüa, 
m&ft, m^., f. SBe$itfdamtdajfeffot, 



Digitized by Google 



7ö 



5Baucr, ii^ubwig, i'e^^ci/ i'inbeti^arbt. 
S5t<f(, f. ©tobt^ifomr, ^^ottenftcin. 
^oä, S3fiTgetmet^er, dteugeti. 

(Sreu§en, ©tabtnuigtfhnit. 
<^e^t)ifd^, Dr., b^hmv^^iliditt^UUs 

Dcrtretcr, ^ottenftciu. 
S>ienft6icr, Se^m, l^tnben« 

(SUfcIbci, t goifttncifter, iä^ögtoeut» 
ftcin. 

(gt n ft, f. govftmeiftci o. ^D., ^^(^üttcv:^- 
mü^Ic. 

Reifer, f. 5o^-ftnieiftcr, ']>cipiifi. 
ßuggev, C./ iiaiUoiv ^djuttbchuaib. 

^i)fc§, IBÜtgermeiftcT, iReiimfi^Ie. 
^alev, f. ?Pfflncr, (S^rcu|en. 
^no^jf, Sürgermeiftet, ^rcufte«. 
^Ünttfi, Baufmmn, (Steufteti. 



l^oiig, 92lfolatt^, Center, ^irc^a^ont. 

©c^nabelrvaib. 
^onftcf, SBürgeYmeiftev, $egtii|. 
9io^m, Softer, ^egnt^. 
©(i^aubt, ^o^ann, f. SReiitamtmann 

(Scfifcc^cf, Vcljiev, ^Seibtüi^. 

Xcid)^x, Hr., f. ^qhf^orjt uub 

itjuiii, :ilMUjcIm, f. ^^foircr, '^roim. 
5SoUiat^, ^axi, t Pfarrer, ^rcufeeti. 
Sßtnbifc^, (S^vift., f. Pfarrer, mxdy 
ai^oxn. 

Sttt^, Kaufmann, (3tteugen. 

Sünbifd), f^'SvBerctBcfi^er, ^cgm^. 
3a gel, Dr., t ^fcxxtt, <S(j^a6e(« 
»aib. 



a. (S. 

93at)cr, ^'Qbvif6efi|cr, '3}?nttinlatni^. 
SBurf^arbt, J)i., pxütt, Slijt, ^of^tn* 

berg q. (5. 
!Dc^er, SiantLU, @d)8moftTb. 
glitt fe, 35»d)t|aÜci, i)icl)au. 
65vaf, ^oufinann, <Sclb. 
•^0 § t u b e i g, ^taDtuiagiftvat. 
|) u 1 1 dfi e n t e u t § e r , 3o6rif befi^cr, 

(Selb. 

^utfd^enfeut^er, 91., Sabttfbefi^cr, 

^Q^enbeTg o. 
^rQu§oIb, Stantot, ®elb. 
ä){obf(^ieb(et, Kantor, plgtaniiS:' 

veut^. 

aȟUet, $attl, gabTifbeftlex, ^etb. 



9ictfc^, 2Waurcrmciftc\v Selb. 
9ieubiiig, !5)tftvift^tcdjuifei-, Steinau, 
■jßabft, gabtifbcfi^er, 6e(b. 
^ ö [) 1 ni a tt II , ^l. , ^ürgecmeiftex, 

S>clb. 

9i 0 1) n it , Stabtmnqiftrnt. 
i)io|cutljal, l'uöipig, gabiifbcji^civ 
(Selb. 

©etb, ©tabtntdgiftrat. 
^xlbtxha^, ^olf^fdjidc. 

^txz^i, (S^omftoi;, iRe^au. 

5lniglcr, (Sjpcbitor, 9leiiau. 
Sivtf), f. ^livc^ciirnt imb ^i^anbtagd« 
Slbgeorbttetei;, @elb. 



Digitized by Google 



76 



mann a. T^., 9}iavtinlamt^. 



gebier, gciniirf), f. Sejirt^amtör 



Ubam, t C^ifen6a|it«^bjinift; Unter» 
{lehtad|. 



Untecpeinadi. 



Igetd^enfelb, gi'^t. t)., 9iittergut^beft(et auf ^dnetdreutl^. 



^(cfermnnn, ^[^tigcnieitr, Setgenftabt. 

Sauer, ^axt, ^^iiuntiei, Jfjiciftciit. 
58ct)cr, Qieürg, iidjxn, .^oleiibrumi. 
33o(f, f. %^^(ixxn', ^^al■ft^^^l'bun^. 
53udjta, seil., \IMirt]cinu'i[tcv, 'J(v5kvfl. 
!5)e9en, f. ^^fatiei, SBuujicbd. 
gic^telgebirg^tcrein Sunftebel. 
gif 4er, 3., f. Sörftcr, Slirc^cjtlami^. 
®inä, t $famr, @c|5u&tuttn. 
©e^ei:, gabirübtreftoT, ^axtt- 
SRcbtri^. 

®oiitXf ß^riftian, l'erjier, 3tenmm§. 
ftarfet, f. ^rofeffor, liBunfiebel. 
^egrocin, F. ^^forrer, .tiödiftäbt. 
I^cl, Sürgcrmeiftcv, 95>iui|icbel. 
St oft 11 er, f. ^^forrcr, tyt'orttrebtmfi. 
Sit ce mann, ^abrÜbeft^cr, Zeigen» 
ftabt. 



M^l l '^cfan, SBmificbcl. 
ü^auterbad^, t Obmj^thitox, ^m* 
fiebel. 

9?n9c(, f. ^faner, lijier^Ijcim. 
^rf)arff, f. ^c^irf^amtmami uub 

9?e(^ieviniggrat, SBunficbcl. 
©djiüci-, t. dkaikijxa, äBiuificbcI. 
® m i b t, 35ürgerttidfter, SBctfeenftabt. 
©d^mibt, Dr., ^I^ot^efer, SBmifiebeC. 
©tic^t, l?e^rer, ©c^lotten^fof. 
mii, 9Bv ^^»ot^efer, Seigenftabt. 
Sßeif, !93attl|afax, ©aft^ofBeftlet, 

^rjberg. 

Sun b er, $e}trfi9l^au:ptlel^ter, SBrni« 
ftebel. 

21^11 nficbcl, (gtobtniaciiftvat. 
ßiegler, ^oieff Pfarrer, WiüxtU 
^ebioi^. 



srrtborf. 

SCnbräag, Dr., LSejirfSarst^Slmbcrg. 
3(Tn n 1 id)e ^ud^l^anblung, S)w3bcn. 
Sluffen, Cirnft, Jr^r. Don unb ju. 



$e(f, f. O^eranttSiriditer, Sßtnbd^eim. 

^etltit, !. SBiBHot^ef. 

SBibra, grl^t. ton, f. Dbetlanbed« 

gerid§t£irat, 3)?ütui^en. 
^ilabel, f. |>au)»tmanTi a. 'S)., 



Digitized by Google 



11 



^ranbe uftein, D., f. 9{egtexung^« 

!Qcbnrg. 

Hullern er, hiaxl, t. (ä^^nmajiaUci^i'ei;, 

SBür^buvg. 
jt)cmut^, 9^u4^änbler, SBien. 
5)ötin(^, f. ^■)ai^)tmaiin iinb ^iffiftent 

bei' iüi ilit ü r - (S d) ie ß ]d) ul e . 
S)i5rn^öff ev, f. ^Stmfauftaltlbireftor, 

!&o6ene(f^ f$tl§r. b., OBevlauSenburg 

!Ote|, !. ^oflamMctftox, ^fd^affen« 

bürg. 

^ r e B e n b ö r f e r, 2tI6ert, ^agf iirt o. Wt, 
(S(f, @eorg, Kaufmann, ©Utli^. 

9?egcii5biir9. 
(£ i f e r t , t iBc jirf^amt3*^2(ff e([ot, Stug«- 

Burg. 

(Srlangeii, f. Un!üer[ität66ibliotf)cf. 
gab er- (Sa [teil, (^K'af oou, (Stein 

a. b. 9^ebui^ bei i^tüvnberg. 
3cft, Dr., f. Kcaae^ier, aj^üiic^en. 



baben. 

&zbiax.h, ^txmamx, 9{otatiatö«$et« 

toefev, 3RÜn(^en. 
© m e 1^ 1 1 n 9 , Dr., f. SBegirf^ otjt, 3Jui:g» 

lengenfelb. 
(Sraöenxeutl), Jv^v. n., f. ^ejir!«» 

Q m t § = )) e(f or, 9)t und) en . 
® i i e 0 b e rt , f . ^§iüuf|)ef tor, Xreut^t« 

lingcn. 

®rün, ^)., f. '^e^irfigtierarijt, StM^« 

^ofen i ®T. 
©ttttciiberg/Jr^r.t)., f . iCit^SJ^opr, 

greirtng. 

©aenlein ti., (S;onftontiu, TOtmciftcr 

5. SD., ^lantcnburg a. 
Jammer fc^mttt, Gfjr., f. l'aubgw.« 



^teuc^tlingett. 
^ecrbcgen, '^^ürpp, gobrifant, 

.J)elme§, f. Cberleutnatit, 'J}irutc^eii. 
|)erele, f. )}lotax, Vauingeit. 
|)e9(, f. Obcrftleutnant, (^eimev^» 
fictm. 

|)one, f. Cbeifnegögeiidjtinat uub 

Seuttiant a. !D., 92ÜTnberg. 
$)oI^)cr, Dp., ptatt ^Irjt, Saarnberg. 
^o^pff, f. Sranbttcrfid5erung§=3n)>€f» 

tot, Winnen. 
^o^jfmüHer, f. ^cfcii, ^uljbadj. 
|)ttbet, f. dhiax unb Sujtiatat, 

^eggenborf. 
Küttig, 5Bud^f)änbfer, SBevltn. 
|>üt tn e V, gran^, f. SveLSaid^ioar o.i5)., 

2Bürjburg. 
banaler, i^, f. 5Pannmt^*^Jfc[}ot 

a. Siiib^tjcim. 
Hieg, f. ^:ßfovrer, (Srbenborf, 33.=^. 

^eimrnt^. 

^örnböxfer, Ve^rct a. J)./J?üinbevg. 
ftfijlein, f. Sünfter, |)o]§u]^oufcn, 
^oft ©utgpre|)^)ac^ (Untcrfr.). 
Einbauet, f. $fatter, ^uUttain. 
ßinbenfet^, Sr^r. to., @ttt8bcjtfeet, 

^oc^nei-, gtl^T. t»i>tt, {. f^fimmetet, 

Einbau. 

0 u c X, §an^, ^^3oftfQf ficr, SBürjburg. 
V^offom t^on, !. ^au))tmaiiit, Qmti* 
brürfcn. 

l^ubioig, Dr., f. Obetftab^arjt, ^aax=> 
gcmünb. 

Mmx^, ^^eobor, t. xDbcrlanbe^gedd^tg» 

rot, 9J?ünc^cn. 
SHeinel, 5., f. ©^mtioftalprofeffor, 

mUUx, 30^., |)äfiiermcifter, mtvtt" 
littgett. 

Wtünäj, (Si'tt|i, t ^bminifiratoi:, 

^Öürjburg. 
50htf f el t)., f. Öbcrft §. ^D., 2«ürtc§cti. 
^agengaft, f. ^fartev, Sfi^ofen. 



Digitized by Google 



78 



jOBctmaiet, f. 5BanfbnLf]riartcr,fJürt5. 
Ott, (S., f. 2;elcäi:a|)l^eu=(^j|)ebitor, 

$auli, $>udji}äiibler, Söteti. 

^Totiat^, I. £)6etftleittettant a. 

92ei^enftettt, greifttttt Dv Stuttgart. 

Öanbau i. ^^f. 
Spöttlet, ^of^f^ ^ouamtmantt, 

.^aifer^iautern. 
(Sannwttib, 3J?ovi^, f. ©emtnav» 

©cja Ilmberg, f. ^tat^ric§ter, ütab^ 
buig. 

© rfi t n b 1 e r , f . ^(mtäriditer, ^^efSbrucf . 
Brutf. 

@d^tnibt, f. OBecIattbe^etiiltdrat, 

<^cl^mitt, !. <Staatö6a^n»3ttgemeur 
unb 33orftanb ber ^mptäguler^ 
^nftalt (^c^toanbotf. 



(^t^meicier, 21., t Oientomtman«, 

(Siajftdtt. 

(2übcui-, Dr., f. ^faner, Sürj= 

(^tar!, I. IDefatt unb ^vä^mat, 
Uffenl^eiitt. 

(Si)ffett, f. ^e^ict^mtd-^^Mpt:^ 
2BaI«, f. ^(mt89«t(§t«*@efretät, 

SÖonbetcr, 5»^^)^^""^^/ ^' ""^laxut, 

iöait^etme^aurac^. 
Seife, ^?ep., f. 4)ofgattuer a- 

9Bia, f. 3^egiel•un9^^.^^lf(effor, Süiä= 
burg. 

'^idnetdbStffer D*, f. fäd^fift^er 
iS^enevatfonfuI unb ®e|eUtter 

Soiff, 9?itter o., f. ©enetaltnajoT 



Digitized by Google 



I 



Digitized by Google 



I 



Digitized by Google 




Digitized by Google 



i 




Digitized by C> 




, Google 



i 

■ I 



1 



I 



Digitized by Google 



Digitized by Goog 




I 



I 



Digitized by Google 




Digitized by Google 



Digitized by Google 



i: 

I 

t 

■ 

I 



Digitized by G(^ogle 




mil/l ürmie ^iesNeäm 



läsen/. 




Digitized by Google 



Digitized by Google 



I 



Digitized by Google 




Markgraf Christian Ernst von Brandenburg-Kulmbach als Erbprinz 

im Alter von 13 Jahren. 

Gemälde von W. Honthorst (1657) im K. Neuen Schloss zu Bayreuth. 



Verkleinerte Abhihliing aus: 
Hofmann Bayreuth und seine Kunstdenkmale. 
München V. K. A. lyo.-. 




■ « 



Digitizei^l by Google 



für 

von £)berfranfcn* 

nK « w ^iiiii)»)i0oii)i(|{iev Dftiil. w ar 

(21U ^ortfe^uii v3 6es 2(rd^ir:? für Bayreutt?ifd?c (ßefc^ic^te 
un6 ilUcctumsfun^c XXXV. Ban6.) 



Ili[toii|d}m Percin für ©bcrfianfen 

Auf Jtiüjieu iJDö U^rtiiiö. 




Dnttf pon fövenj (Ellwan^er, oortn. C^. Sncger. 

IMO. 



Digitized by Google 




Digitized by Google 



für 

von £)berfranfen* 

<M « « Sixmibjtiianjigfier 9m%. ar ar ar 

(ilU jfortfc^uiuj 6es 2lrd?ir5 für Bayrcull^ifd^e <ßcfd?ic^tc 
un6 itltertumsfunöc XXXV. Banö.) 



vom 

Ijiftorifctjen Perein für (Dbet\xanim 



#iii|r«ittl|» 

1>niif von £oren3 €limcinq^t, oorm. Clf, Surfer. 

1901. 

Digitized by Google 



Digitized by Google 



ecüe 

1) ®ic ^-Pilgerfahrt Cubiyig» DesS ^uus^cicu üüu Syb nad) D t m 
^eiligen 8a übe (1476). ^eraudgegeben unb erläutert oon Dr. (S^rifttaii 
&t\)ti 1 

8) S)te gtttbtttri^e in 8ttl jrctttl&. 8oit Dr. pbil. Bhriebrtd^ ^ ^ofntatm 6& 

8) Öitt gT gitment tttc^ l>eg TOarfgiafcn (S^rifltaii (Srnft. heraus- 
gegeben bon ^0^^. §vicbri(^ ßebcrcr, f. ©^mnafialte^rer in ©a^reut^ . . 123 

4) 3fa^reÄberi(^t pro 1901: 

^fier Slbfc^nitt. Sötrffamfeit be« «crein« 166 

Svmttx Slbff^nitt ^ct^rid^t« bct SUcucrtDccbimgen .... 169 
l^tttcr flbfdNtt 9Rttgacbemtafi(^nil pro 1902 177 

i 



Digitized by Google 



flerattsge^e^en utib erläutert oon Sr. (S^füa« <0(iyer« 



(äßit einem (Sntitbriß bet 9ni(e9ftT<|e in ^^falcut ttvtü ^ au tu 9, Sammimig bet 
merhvatbiglltn 9t\\m in ben Onvut. 6ei|{lec X^eiL ^Ofena 1801.) 



Sublüig her Süngere t>on Q^i^b (1450—1521 i]e§ört einem 
je^t noc^ (ilufictiLicii alten fräufi|d]Cii ^<?ibelt^g( jd)lcil^tc \f an, ba^ nnf)e 
Bei ?In80nit [nu ^tQutmfdjloB ^attc nnb üieUeic^t ibentifc^ ift mit ben 
(£Oone«, bie feit öcr 9JUtte be§ 11. ^Qljr^nnberlg als (Sc^irmüögte beS 
(S5umDertnSno|terö in iHncbac^ genannt toerben.^) 3m 15. unb 16. ^a^x* 
i^unbert begegnen unS jafjfrcidjc ©liebet ber (Familie in §o§cn meltlic^en 
unb ürd^Uc^en Ämtern; fo finben totr ben tarnen (S^B im (Slc^ftlitter 
unb SßamBetger Sifc^ofdregifter jener S«^*«') gute tüiffenfc^aftlic^c 
Stibuttg, bie gu emjerben bie Sttmilienttabftion forberte,*) tont i§re 
Befte (Sm^fe^Inng. ^)er ^w^m jltjeier (^t)b, bcr Ijoc^Dcgabteii 93ruDa' 
?(l6rcc^t (1420—75) unb Cubtuig beö JUteveu (1417—1502), üat bie 
Qeiten üBerbauert. 3^"^^ Ö*^* ^^^^r bet Beften beutfc^en ^rojaifer 

■) Ü6er baS OJeft^Iec^t ber (Sx^b gibt Stuffc^tug 3)2. ScncedlauS a$ur(ffcIberS 
um 1600 ücrfagtc S^ronif, betitelt: Stamm ber bon CE^b im Sanb $u e^miidfen, 
^erauSgegeb. » Sauren t im 81 ^abte^berid^t beiS l^ifi. Screin« toon SISittetfr. (1866). 
S)ie äbrige Sitteratur finbet man aufgcfübrt bei «logel, 3)e9 Stitter« Subtoi^ i)on Siyb 
bed Älteren Slufjeic^nungm Aber bo» faifcrL 8anbgeri(^t bei» ^urggraftumi» 92fint« 
berg^ (frlangcn 1867, @. 27 ff. unb in @ti(lfrieb mfb ^aenle, 2)ad 9uib Dorn 
Scfciüancitovtjon. ^Pcrliu 1881. @, 146 ff. SBevgl. auc^ Dr. 3f u t i u )8 3)Z c l) c v , 2)aS 
(Stein- ober ü. (S^b'fd^e ^au9. gfeuiUeton ber ^Jräiifif^icn 3cituitg 1894 Uir. 109—111. 

») .f)aaS, l^cr fRongau unb feine trafen, 1853, @. 94. jSJacobi, Urgefc^t(bte 
ber ©tobt u. beg c^emal. ^ürftcntumS ?[ii§liac^, 1868, @. 61. 

') Stein, ©efi^td^te ^rantenS, ^i). II, <3. 426 u. 428. $ogcl a. a. O. 
@. 27 f. 

♦) Sögel a. a. O. @. 28. 

ttti^il; 1901. XXL «b. ^eft 3. 1 

Digitized by Google 



2 



bc0 öUSgc^enben 9^?ittilaÜt!i\^; er ift ber ^Bcrfnffec ber Mars^arita 
poetica, einer 'i^ortäufcrin tion 2>iid)iiiai!n§ „ö^flüf^elten ^Borten/* gcbiucft 
1472 mh öfter, unb namentlich bcö gciftüoUeu (Sljej'tanbgBud^cß „£)h 
niiiem manne fei) ncmcn ein delic^^ SBciD ober nit." ^) iOtac^ feinem 
jtuht njurbe 1511 fein beutfc^er „^pk^zl ber bitten*' gebtudtt ^ubtoig 
tft al9 bettrautefter Geratet be0 Sffacfgirafen ^IBred^t ^d^tf[e§ ben 
.^iftorüem (efanttt, bie feine ,,^enftoÜTbig!eiten BtanbenBurgifd^er 
gürften" unb hit bon ll^m «nter bcm tM „'^aS foiferlic^c SBwdft 
be^ ^nrff^rafen ^übrcc^t"*) gufamniciißcftdltc i'Utcnfommrung aU nnd}- 
ticjc ^efdjicdt^nucncn fc^njen. Söie toertöoU mibcnucitige ^luf^Girf^muiöcn 
l^ubioig^ nautciitlic^ für btc ^ecltcsgejc^ic^te finb, foU l^iec nur an^ 
^ibtuttt loerben.^) 

{Bin @ol^n nun biefed Subkotg bed tUeren ift 8 ub n>ig (8u^) 
bet Sünjcrc, bon bcffen ^^ilgerrcifc inS ^eilige 8onb ttiir (erteilten 
»DoUen. Uber i§n bütfte näl^ete« entl^otfen fein in einem SWonufcript, 

bog im 6ifc^öf{tcf)en Drbiimriatcmrciiii) 511 (£ndj[ttitt al)[rijiijtlul) uor^anben 
ift unb 5tiij,5cidjmuu|eu ßubiuigo ^cy 'Jiltcren über il^n felbft unb feine 
©öfjne cntljiilt. 5>ogel'') I)at baraui? einige li^tolijen über imjcrcö Cubinig 
SBrüber Sinfelm (1444 — 77), ©oBriel (1455—1535) unb ©ofpar 
(1462 — lölB) mitgctettt, über ilju felbft aber nur, baj^ er bon Subtoig 
bem älteren atö beffen aufgefül^rt tft.®) 

3luc§ Cubtoigg be§ güngeren Slriefl^buc^ (1500) in (Srlangcn 
(Cod. manuscr. 1390) unb (ein ^lurnierbud) (1519) in älhinc^en (3)eut}che 
♦^bfcfjr. n. 961) foÖen einige ^Zottjen über fein Ceben entl^oltcn. iScinc 
^J3ilgcrfa§rt im ^eilige Conb (üüt in ha^ ^a^x 1476. 9iüdj ber ,')iHiif* 
fel^r t)on gerufalcnt finben tnir i§n (öngere int ^5)ienfte be§ ^ifc^ofj^ 
äBtll^elm bon (i^ic^ftätt, als beffen ^ofmeifter er unter ben ^ei(ne|nient 
am diitterred^t $tt ^c^mabad^, )oo6ei ed fid^ um eine @treitfa(|e 3tbif(|en 
S^ttter 3Rang bon ^af^erg unb $ett bon Slec^berg l^anbelte, in feined 



*) ^crfliiSgciicbcn ifou ^Tcvrmann, Berlin 1890. — Über ihn t>crijl Jpcrr» 
mann, 8((brcd)t ben ©ijOc unb bic ^111^3^1 bc§ bcntfdjon .^inmantöninS. -^nlln 1893. 

*) .^cranÄi^ci^cbcn bon ^öfler im 1. söanb bct Oueüeniaminlung für fränti(c^c 
©ejc^ic^tc, 5eaijitutl) 1849. 

•) ^erau^flogckn oou |)öflcr im II. ibani) bei CucUciijammluiiä im ]xai\ü\d)t 
^cfd^id^te, SBa^reitt^ 1860 unb toon iD^inutoIi, ^edin 18&0. 

Soger a. a. O. iDIe^er, 8u« bem <0ebenfbuc^ ht» 9Kttcc» Subtotg ht9 
titcnn »on Si^b. MiiS6aät 1890. 

«) tu 0. O. @. S8 f. 

*) K. a. O. @. 36 SCnm. 15. . 



Digitized by Google 



3 



8atec9 ^enfivüxbigfeUen ^) ettoa^nt loirb (1483). ^tcebomiim^ bed 
Ihirfürften $l^iIM)t) üon bet ^falj fistelte er eine 9loIIe im 2anhS!^vtUx 
(l^rDfoIgefrieg. toar bontal^ ein gefßtc^teter ©eper fetne0 ctgent« 
liefen OnnbeSl^crrn, bcg SD^orfgrafen 7^nebric§ IV., bem er )piiter§in aU^ 

.^nuptniann auf bciii ©cbirgC/ b. l). a(c> obcrfter 35eamtcr im ß^ulnibac^er 
Conbe biente flnll unb 1512?).^) i1cnc§ bem 5:itcl bcc^ bou il^in 1519 
Qefc^riebenen :iuriiierbuci^g ^) fe^rte er jeboc^ itiieber in bie ^^ifalj'*) 
jurürf, toofc(6ft er qI§ (ärofe^ofincifter ftarli. ^ein ©raöftein tüurbe 
f))äter nac^ ^lofter ^eil^l^tonn flefc^fft; er trögt bie ^2(uf)c^rift: „Anno 
dni MDXXI om XXI tog bed SDlonat ä^aji ift toetfc^tben ber geftreng 
unb <Sl|ren $eft ^er Subioig bort (S^6e (£^6burg uttb ßertenfteitt, 
Sltfter, bie jcit ber ^fnlcj in Saturn ©roSs^ofmeifter b. ®. g." ®in 
S^afelein, ba§ eljemak. uiicr öicjcin ®rnb)tcin Ijiciiij, cuUjieli eine mit 
bcn au(]eblicf) Dcrbürgteii 2:i)iU|ad)en nur teihoeifc üticrcinftimmcnbc 
Snic^rift: „%uno bomtiü 1521 -»(ii! Dien^tog nacfi ^^>finr!|"ttetiertatien 
[21. Wal] 3tgi)c^eu 1 Unb 2 Ul^r nad) aWittag ift giitorbeii ber (^cjireng 
(£bel Iseft $err Cubtnig üon (S^b ^Jiitter jum .f)ertcnftein, ber bcn 
totirbig prften Unb $erm, $erm mi^^m ^ifc^offd 3u i^ß^ftet ^off* 
maifter 8 ga^r geioefen ift Unb hama^ beg burd^Iaud^tigen ^od^geboren 
gürften Unb $erm, §errn Otto «ßfalggr offen bei Äetn ^cr^oge 
35Q^ern ^offmeifter 17 ^at Unb barnac^ be8 burd^louc^tig .öod)i]eboren 
gürften Unb f)errn, §en:n ^^ili^p^ ^faljgraffen bei Siein -Jotij^üi].^ ,3n 
S3a^ern (Itjurfiirften ^i^t^um Sn 55flijctn 12 ga^r, Unb nad) ^^olgenbei^ 
befe 2)urc^lauc^tigcn goc^geboren g^ürften Unb gerru, .gierrn griebrid^en 
SHarggraffen ju 33ranbenbnrg gauptmonn ouf bem gebieg 2 3a§r unb 
bamod^ ^iber bed burc^lauc^ttgen goc^geboren görften Unb $erm, 
$errn §riebrid|| ^falagraffen bei 9ll^ein, ^er^ogd ^a^ern ^off« 
ntetfter 3 ^a^x, beg Beelen &oU ber Stttmec^tig Unb feiner $erren, 
Unb öllet glaubigen ©eelen geru§ genebig Unb ©nrm^er^ig fetj." •'^) 

0 $i)fler a. 0. O. @. 188. $ergt. ^ung, Miacellaneorum T. I, @. 366. 
Sang, 92eueK i^^i^tt bed gfürfientl^umS ^ireutl^, Böttingen 1798, 
I, @. 80. 9{ai^. @ tili f rieb unb l^aenlc ®. 150 (vergl. Söget a. a. O. ®. 37) 
tDätc et 1510 jBeift^ bei» laiferL Sanbgeriil^» getoefen. 

») C">^'»"t[*iift in ber fgl. .^o\^ itnb (Staatsbibliot^el SDlünd^n. 
©tiUfrieb unb 4)acnle a. a. O. ©. m 

S tili f rieb unb ^acnlc a. a. O. @. 149. '^nrnacf) miifne ^iibirig 
üwa 1479—87 in tit^ftättiiff^rn, MS?-— 151*i in ^PfaMiidion, 1510—18 in ^ranbcn* 
6iirgifd)cn mit 1518—21 ancbcv ;u '4)fäl3iict)cii Sicnfton i]oftanbcu fia&en. @§ fdjcint 
nad? boin, iva^S Paiirntt, 3nr ©cfd^id^tc ber Outöljaron Lioii Dicuonbottdvau im 
35. .^o^reiSberid^t öcö l)i\t. ^. \. SWittelfr. ®. 123 au^ äöolfgang Slgricola aufül?rt, 

1* 

Digitized by Google 



4 



3[n ben Genealogien koicb et ebenfo toie auf ber Grabfc^ttft unb 
bem Sttfeld^en meift afö toon ^ettenftein Bcjetd^net, in ber 
SHetfeBefd^retBung nennt er fic^ bagegen feI6ft Subtolg non (S^6, 
rottet 5U ©ummerfjborff. 5fn ber ^^cnHtöt ift üGriflen« ntc^t 511 
jttjeifeln, ^uiiial bn eine alte ^iaubBemerfunQ 511 ber im gleidjeu dJlanU' 
fcrtptbanb befinblid^en SBefc^reiöuiiö 9\omd (@. 92), bic burd^ eine 
Pilgerfahrt be§ älteren ßubmig t)on ©tjb im ^nl^re 1475 öeranfafit 
hjurbe, mit SBe^iel^ung auf bie »orange^enben ^itgerfc^riften beö ^itnä^elm 
unb 8ubtoig lion (S^b lautet: „ber Dorgefc^riktt fjern ^ng^elmd Unb 
l^err lubtoigt» totter." SBie bie meiften ©lieber ber gomilie gel^drte 
att(| Subtoig bem ©^inanenorben on. ^0$ „9tegt{ter ber 8eBenbtgen 
tjnb tobten ©rfiber tjnb ©toefter ber 9iittergefelfci^afft", ba« 5it)ifc§en 
1515 unb 1518 augelecjt i)t unb hiv' 1527 reicht/) fü^rt i^n unter ben 



Mod) ein ^Weiter Önbmig t>. in S'^^^gc 511 Toimnen, beffcn 2)icnftc feinem gtcitl^ 
namigcn SSerTOanbtcti inifauiicrcdfjnct irovlicii finb. 9?cvgl. @d|epf^ in 3<anb XIV ber 
3eitfrfivtft beS 2)eutfc^eii ^i^aläflina-i^erciiiS S. 22 "?(iiin. 37. ® 11 r cf f e I b e v a. a. O. 
<S. 87 berichtet: „yubmi^ ücti C?n6, ritter, bev iungei, ooii S^bbnrg, 311 ^unimcr3=' 
borff l?Tib .^arteiifiaiii, roefcfjfö ein ji^j in bcv *^falfe ifl, t»orgcfe|jtci- bieicc l^on 
[?hifclm, (Gabriel unb (£aj|)ar] briiber, fiat gi'i^cu ^(niolbcii Di>m $^ranbc, tljmnbljcvreu 
üiib ff^olafiern 511 Sur^&urg, ircgcii t)cxxzn ^oi}am\\^m Don ®^6, tl;iuabl}cvroii§, feines 
üctterS, tefiament gio^en luibcviuiflen gcf;aljt, ttjeld^er bod^ bind) ontcr^enblcr loibcrumb 
geftiKet »orbni, anno 1471. 3fi an bielm fürftUi^en l)bfeii gemefen, hd hmm er 
9attli<l^ btmlle nai^ cinanbct t^erfel^en. <EtRU(^ iß eir (ei bifc^off Sil^eCmen au ^^{lett 
^offmeiftet 8 icac, 6ei ^»fal^taocn Dttett 3U 92eDeit 9ßa«! andl^ ^offmeiilet 13 iax, item 
bei )>faI^Taf tppt)>)>fen, d^urfucflen beim 9t^n, Diccboni in Qapcrn, 12 iat, bann (et 
morggtaf (SalUntYen »nb Georgen gti 8ranben6u% gebruebera, in gro|fn gnabeit 
gettefen, bic tme baS cammerambt bes (urggroft^umbd ißumberg l}crlt(«n, anno 1519. 
€tarb in bev ^fa(^, anno 1521, bienjla^ lutd^ bem pftngftmontag, ben 21. map, 
^Wtfi^en 1 unb 2 r)f)x mä) nrttag. ©ein epitap^tum, fo oon f(^i?nent njeigen ^ciiu 
gema(t?t, fo mo^l bic gemad^tc epitap^tnmStafel ift aiijj ber ^faHj gen .^leiföbrunn gc' 
füret ritb bofclbftcn ncbent bei feiner eitern begräbnuö aufgemacht roorbcn. @einc 
^außfraiv» jp^argarcta iruc^fcfftn üon 'tpommer^felben, mit luelc^cr er fein tijüd) bei* 
lagcr gehalten, anno 1478, montag nadii .... SWariae. ^Sieflcic^t baö enliucbcv jcin 
Datier, ober er felbften bomal« Pfleger bofelbften gewefcn. $>at mit ir 7 föne Dnb 
5 bbc^ter ge.^enget, iric fie bei ime ünb gebodbter feiner t^auSframen in uorgemcltcr 
epitap^iumdtafel abgemolct feint. $ntcr ben fönen feint gcmefen: iCubmic^, Q$eotg 
Subwü^". — S>ad $i(b Snbivig'd ht§ gangeren ifi auf bem letber befi^abigteit 
^Eptto^Wm be« Sateril jn ^eittbronn in ber ©attiflet am SRartlndaltar erl^alten. 
!2>er Ättter in ber Q^oCbrAflung mit bem roten äffantel fann taum jiemanb anbenS fein, 
att nnfer Submig. Saurent in ben Xnmertnngen %u Ourdfelber o. a. O. ®. 98. 

*) Crigtnal un Jiuiubtrgcr sirciijavcbiü. 'iibgcbiudt bei «tillfricb unb 
^acnle a. a, O. ^. 70 ff. 



Digitized by Google 



5 



IcBcnbigen 9)i}itQl!ebe¥n öfö „^n t>on ü^Bc 8fttttcr" ctuf.i) ^Dafe er 

me^rfad) fdinftfteßerifdj ttjaliij ßciucicu ifi, luiiibe bereite ernannt, ^lufect 
beut in ©rlQutjeu erhaltenen .^'rieg^Bu^ uon 1500 unb bcm in 3Künc§en 
nufBenja^tten 3'itrnterBuc^ Uo« 1519 fjat er nuc^ ein .^un[t6u(^ uttb ein 
Söap^jeuBuc^ uerfnfet.-) SSBä^renb fic§ bie ^iinbc Hon bicfcn Schriften 
bouernb erholten ^at, ift bagegen feine ^ifgerfdjrift gänjUdj neri^effen 
geioefeti, ohm^l ^eotg iD^attl^äud ^d^ni^er in feinet ^fd^veiBung 
ber l^an^tfä<|li(l^ bon il^m gufammengeBrac^ten @f^ft|e bet 92euftftbtei; 
l(ir((en6iMiotl|e! auf fie oufnierffoin gemocht ^ottc.^) 

9i. 0. O. @. 76. 9»«^ bas ^o|mann'f(^e unb Wci|}enflem*f(^e 8fr)eu$mS 
enil^alten fdncn 9{fttnen. (E6enM 6. 149. 

*} ^«{fcT, ^tliSl^romiifd^nllntiqttttäteiued^a^, 1781/ 219: «Qh; ^ »er' 
fd^iebcnc curicitfe Sfii^er gcfd^rieben unter folgcnbcn iitutii: 1) @tn ftmi[t»8ud^ öon 
aHerlep nufebarcn unb njunbcrbarcn tünftcn, 2) ein ilun{l»@u<l^ in ®ro6»9legoI einet 
fiel^enben ^an't bicf, borinnen oKcvt^anb munberbadid^ gan| nugbore ftompffs@tücf }U 
92og unb iJuB, uiib »ic foId(|c ju gcbraud(|en: 9Zi(^t »cniger t»on allerlei ^nftrunientcn 
gum ftrteg8»Sefcn, ^eiicijrcrt ©ninn* unb SBaffenrcif. 3) (£in Sap|)en»^u£^ auc^ 
in @roß=^egal, bavinn etlirf) taufcnb 5Ba|)pcn, al& ^uförbevfl ber ^cil. ©rc^faltigfeit, 
ß^ri^ti, bcö Xot>§, bann ctlidjcr '^Pä^.ifie, ?Röm. ftaljfer, Si3iiig, S^nr*f^ürften, ^erjjogen, 
©raöen, fjrcp^ierrcn unb ciom 9IbcI jc. ftnben." ®a§ unter 2) angeführte ^un{l> 
buc^ ift mit bein ^ilaii^ei Hiug^bud) ibeiiüjil), i^ogel, a. a. C fe. 36. 

') :©er ftir(^cn*^ibIiot^ef ju SJeupabt an bct Ät^fc^ (Srfte Slnjeige, l9on ben 
barlimeti (eftnb(i(^en ^anbfc^riftrn, mit DorouiSgefd^icftcr (Sef^iic^te ibrer erflen iSnU 
fif^ung unb mit Utterarifd^ Srnmerlutiden terfel^etir bei Oelegen^eit ht» im ^tptmUt 
3U ^Altntbnt €il|iiI'(Sont)fntiS j^craudgegeben bon llkorg aRatt^&itiS Sil^iiiser, b. 3* 
®it)>enntenbcnteti, $ail. ^imar. bann ber SKn^cn unb Geraten ^nft^eftom. 9{üm* 
berg, in ber m. Qal ^auerifd^en 9u($' unb 8. Qif(^offlf(|en $?iinri^anbtung, 1782, 
@. 44 f. ftt^rt unter ben Manuscripta chartaeea sab 4 auf: „Volamen tertium 
Bfaniiseriptorum Saec. XV. qtiod continet 

a) ?fn?f)c(m t^on G5i)&, bitter unb lioctor ©itniicr§borf, ^fTimcifung jnr iHfi^c 

im l}ci(. Oanb: bann $?ubaMg ü. (äi}b :c 53cfdt)rcibuug öou ^oiu unb bct 

^eife u\§ gelobte Sanb, in ^efeUfc^aft Jörgen D. Saarnberg unb ^in^ 

@en>botb Ao 1475 t^olia 106 
ß) ^etcr, "'^Jfarrcr jn Sueben ^ud) öon bcm 2Beg ^um ^fcil. ©rab ober ©clobten 

Caub. Äü. 1479. IJolia 116. 
y) 2)a8 58ud^ be« ebicn aiitterg unb ßanbfarer« 5Dkrc^o»^olo jc, 3Jon mancher* 

fci} IBunbet ber Sanb unb 8eute tt. Ao. 1480. ^a 120. 
d) ©tifftung unfcr Sieben f^ttamt Sruberfd^aft gu 9ranbenburg uf bem 9erg 

bur^i (S^urfflrt ^ebrii^. Ao. 1443. 0oC. 16. 
^d^a^bave !CenfmaIe beS grauen 9[Itertl^ttm9! ®ie (S^bifc^n ^anbfd^riften 
mfiffen jiemßi^ unbefannt geblieben fein, ba man äffe 9letfc«8ef<^reibungeu inA gelobte 
Sanb bon ber 3eit bem :S)ru(f fiberlaffen, biefe aber nid^t }um Sorfc^ein gekommen. 
35a8 anberc iinb britte 5Bn(^ ^at man f(^on bor ben ^«l^reu 1477 unb 1478 ab* 
gebruttt: o^nfe^fbar aber ^ben ßd^ bie kufCagen fo balb »ergriffen, baß man fd^on 



Digitized by Google 



6 



'äU mir bei einem iöejiic^e ber 9^cu[tnbtcr ^ird^cnBibliot^c! ber 
9?(aniifcn^t6anb init ben (S^^b'fc^cn ©d^rijtcn in bie ^anb fiel, fonntc 
ic^ inbe^ itod^ nur einen 9(ugen5lic{ toftl^nen, bie tnteteffante $anbfc|ttft 
gleic^fam neu entbedt l^aBen, benn Me mit bem 8Ietfttft auSgef^rte 
^agiiiierimg geigte, bajs fid^ öor nic^t gu langer g^it jemünb mit t|r 
Befc^ftftigt ÖoBen mnftte. $err *!ßrofeffor ^M)tx(^t, ber iwtt^iente 
3huui ber ^)eutfc^en ^i(gerreifen nad) bcm fjciJigen Conbe unb öor^üg* 
Iicf)fte Kenner ber ein[d)lägii]cn ^itterntur, machte nüc§ fvcunblic^ft 
baranf aufnierffam, bof^ ber üerftort^ene ^H'ojeffor ©. ^c^e^g ouö» 
fü^rlic^e SJJiüeilungen über fie gebracht tjabc.') 

Snbem id^ auf biefen ^uffa| tvertoeife, famt ic^ mir bie ^cfc^reiDung 
ber $anbf(|rift unb SSemerCungen üfier bie anberen in i^r enthaltenen 
©d^riften etff^aren. SS^ä^renb man na(| ber o6en angefül^rten ^^oti^ 
Sc^nijerS nur jtoei (5^6'fd§e 9ieifebefc^ret6ungen Vermuten foffte, finb 
in ^ÖQ^r^cit beren bret bartn entgolten, tnbem ©. 3 — 34 be8 5lng^elm 
uon @t|D feine inbiuiöueRcn 3^9^ tragenbe Slmuciiung pr SReife inS 
Ijciligc ßaub ftel^t, baiuncfj 3. 35—91 ßubioig» bcö jüngeren iöeric^t 
über feine ^ilgerfal^rt unb ^. 92 — 212ßubn)ig§ be§ filteren SBefc^reibung 
Don 9?om folgt, bie im ioefentlic^en bic 9l6fc^rift einer beutfc^en Über« 
fe^ung ber Mirabilia vel potius historia et descriptio urbis Romae 
ift, bie um bad Sal^r 1472 ^uerft im erfd^icnen ift.') ba0 
bie vierte ^tette einnel^menbe Sud§ bed $fanerd $eter toon @u($en t^on 
bem ^eg ^unt (jeiligen ©rnB ober getoBten Sanb Imt eineS (^ntrogeB 
beö ©c^reiberg 157U abgcjdjncbeu, bie unS Befc^äftigc übe äieife aber 

itad^ etlichen ^a^rett mieber bie J^anbf(^riften nJotfjÜQ l^atte. (Sonfr. fiitterar. Socken* 
161«tt. Tom I, pag. 59, coli. pag. 152. 

^te Ic^te €^rtft ber »ormaltg (crfi^mte ^rofeffor ^iftonr. ^o^. ^'ib 
Soda ju SQtborf but^ etite 2>tfrertatton gemein gemad^t, sab tit Sacra et lUastris 
Sodalitas b. Mariae Virginia in Monte ad Vetns Brandenbnrgum. Slltborf 1723. 
RoBp. Ge. Em. Ftncklero, beren (Kollation mit unferem SRanufcrt^t manche Dort^eif- 
l^aftc Varianten aufbebet, unb betceifet, bag baiS ini[rige bem Originale ä^nltd^er fei;. 
Wxt ivenigen l^often f)a6c ic^ bieS üBoIumeit an& ber ^rei^^crrt. fiatg bon ^enburg. 
^t6UotI|cf an m\d) i]cbrad^t unb l^icrfier nicbergelegt." 

Gino äfniUc^e ibefd^reibung bcS SBanbeg finbet fidj in Sdjttijerg „(gelten tjeitcn 
bei ^irc^eU'^ibliot^et }u 9ieuilabt a. b. $l9f(^". lUknufcr. in ber ftird^eit'^iöibUot^et 
bafclbft. 

®. Srfjepft, *|?vofc[fov in Spcijcr, beu ©Q&'fd^cn Pilgerfahrten. 8"^=' 
fc^iift bcö bculjd^eii ^Ivilacftina^iHTcinS, m, XIV (1891), ©. 17—29. ^UjiLniil^cn 
ifi ^Röf)x\d)t, 2)eutid)€ 'iMScjciTcifcn nad? bcm Adligen Öanbe, 92cue SiuSgabc, ^miS» 
tmud 1900 erfdHenen, tvojclbft <Sd^e|}g'd STrbeit bcttvertit ift 6. 139 f. unb 156 f. 
') (L a. O. ®. 28. 



7 



1476 au^öefw^i^t h)ttrbe, muft bcr fie fc^ilbcrnbc (Ktttrog Ooib 

bet 9ftücffel§r Cubiuit]^ ßciiiad)t luiubcu fein, unb 5ti3ar burcl^ einen 
©(^rctBer, ber auf beni Ickten ^Blatte bce tinnjen tJou ifjin Dieüeirfjt 
für ßubiüig ben älteren geUejexten ^uc^e^ (<S.. 121) feinen Mamtn 
anbeutct (3[o . . ^.y) 

jDie ^Ufl^'tfn^rt, üBcr bie öerid^tet njirb, gehört 511 ben Berü^m» 
teftett beS ottdge|etiben Wlittdalttt^, ha g^ki^tiü^ ungeföl^r 200 $i(ger 
3erufalem (efud^ten, an tl^ter ®))i|e ^i^og 9lI6i;ed|t bex Selet^te t>on 
®ad|fen. SStr Befi^en üBct jte öcrcitö brei Schriften: 

1. Pci eo ri luitio seu passagium ad tcrram sanctam 
illustriss i m i principis A Iber Ii ducis Saxoniac in vulgari 
ex codice coaevo Cartiisiac Gemnicensis in Austria. 

^iefe tro^ be^ iljx uorgefe^ten (atcinifc^en ZUel& beut{c^ abgefaßte 
©c|rift ftnbct fic§ in SJiencfen'S Scriptorcs rerum Germanicarum, 
praedpue Saxonicantm, ^eU^^ifi 1728, Tom U, Column. 2103—2112. 
3ln bet ^tüfatto fagt ber Herausgeber: »Quamvis sterile nonnuUis 
videbitttr hoc opusculum, attamen cum ipsa brevitate se commentaret 
essetqu |)raeterea a "R. P. Bernardo Pez ideo ad me transmissum, 
ut locum in iiac colli-ctione conscqucrciur : oniittcndum id minime 
duxi. Di'scripsit illud e Cartusiac Gemnicensis [Gaming] in Ausiria 
co(]ice vir in coiligendis veterum monumentis apprime studiosus, 
R, P. Leopoldus Wydcmann, cuius elogium dedit iaudatissimus. 
Pezitis Diss. Isag. Tomi I I hesauri noviss. anecdotor." 

^er (^)ä|Ier, ber feinen S'lamen nii^t nennt, be^eic|net ben 
•&«v§og Ktbrec^t üU feinen gnäbigen $errn unb Berid^tet in ber etften 
$erfon ^luralid. (Sr beginnt mit ber 9(n{unft in l^nebig, [c^ttbert fur^ 
bic ©ccretfe, öcrweilt auSfü^rlicilct 6et ben Heiligtümern ^olftfttna§, 
Bei benen er nic^t toerfäumt, tnimer tuiebcr buö Wla^ bc$ 5l6Ia[icc> an- 
zugeben, ber an jebem Orte ^u ^olen ift (^bla$ 7 jar 7 ^arcn. Wa^ 



*) SBülfgaiii^ ^rqricola <S|)aIatinii§ cr^^äblt in feiner oicle intcrcfTante 
iRotigen über bic Qtjh cntljalknbcn «Sd^rift: (Sin daiitcnlid^e '^reCigt üuii tcui l;cvitgiii 
ffi^eflanb, gehalten al5 ^anS Solff tion S^b mit SWagboTena Dom Stein feinen ^oc^* 
gcptlic^cn (Sl^rentag begangen^ ^ngolftabt <S. lOG, ba§ um 1480 jcc^S iungc t)Vtt 
Qxjb, barunter 5 )>t» Kamend Subtoig, non Stalten aiüB, too fie fiubientn, \n9 fettige 
Sanb gejogen unb in ^erufalem gii SItttent be9 ^. iBxabtA gefi^Iagen toorben feteiu 
^SAt Oarffigenn9n<^e ^tten bicfe Segeien^ett in bem Don i^nen geführten f^nifvi» 
ber OrobeAritter ali ein au|eroibentfi4c4 Sunbedoert twrgeli^net, xoni e9 not^ nie 
borgefommen, ba| fo oiele beutf^e STbeUge bc4 gleichen ©tanimcS unb 92amen« auf 
einmat gu atittern gcfd^Iagen »urbeu. Saurent. 3uv <S}ef(^. ber ®ut9l^erm b. 
S>etteli9<m.a. o. O. @. 128. 



Digitized by Google 



8 



bergeriunö nlTer ©ünbt. 33er9e6ung $cin tmb (Sc^ulben u. böf.)- ®ic 
^etmreife ioirb gleichfalls !ttrg aBgetl^an. SOltt ber $lnfttnft in ^nebtg 
fd^lteftt ber Sett(|t.') 

2. $ari§ 11 on '^(lex^^nthal , fnc^fi|rf)er ^nnbrentnieiftcr, ber 
im (befolge Sllbrec^tg bte go^rt mitmachte, ^)ai biefelbe ]e§r QUCJfü^rlic^ 
imb Icbenbtg 6efc^ricricn. Seine ^arftcffung gehört beu intercffanteftcn 
Stinerarien, bie toix ^hn^aupt 6e{t|en. @ie ift 1586 in ^xud er« 
fd^ienen unter bem $itel: ®riünbli(i§e tonb toarlofftige | Befd^reiBung | 
%(Bt löblichen mb | Sf^ttterltc^en Steife ünb Sl'^eer^ | fort in bo0 ^eilige 
Caiib noc^ ^ictufolcm, | bc? ^Durci^kttt^tigen tjnb .god^gebornen gür[tcn 
Dnnb ! .^errn, ^errn SlIBrec^ten, ^ertjogen §« <&Qc|ffen, Canb= i gvoffen in 
2)üiingeu, iUinrggroffen 3)?etffen, | etc. $oc^I oblieg er f(cbcd^tnüg. j 
S)aBei ein fnr|er 5(iifeiig ber ^ilgrant* | fc^oft in§ gelobte Canb, 
^crfjog SBilfjelmen (öac^ffen, | niicfi onberer gürften aug biefem 
loc^löBlic^en Stammen, | ®o mol etlicher ©raffen, bom $lbel | onb anbe« | 
rer, fo mit bnb barBe^ getoefen, | guBefinben. | ©efteEet ourc^ | ^en 
,(S}eftrengen Unb tieften Raufen uon | äßergent^al, etc. @o felB^en (»er« 
f^nltc^ mit t t)nb borbet) getuefcn, etc. | Sefcunb jum crften mal in ®rmf 
außgangen. i Cei^jjtg, Cum Privileoio. (4^ % biö == 120 @.) 

3)nd 5Buc^ ift ^ernu^n^Ö^öcn öoit |)ieront)mug Söeller unb 
„gebrurft gu Ccip§tg burc^ ^oc^^^^^öm SBertualbt, in 5ScrIegung -5^""i"9i 
troffen, ^uc^^cnMerg.'' 'S>n äOlergent^arfc^e ^eric^t füttt bartn 
85 Letten.«) SS^effer fanb bte $anbf(^rtft in ber SiBlipt|ef feine? 
Katers Dr. ^ieron^mul SBeller. <Sr jagt in ber IBorrebe: „^iefe 
otte S'JorroHon oBer f^aht id§ fur| berrucfter 3«** öu8 anregung clltd^cr 
guter Ceutc luiebennnb für niidj ßonommen, b a r i n ü i e I j r n (nnii 5 , 
nBcrglauben, ntengel, ünric^ tigf eit, bnb ünorbnung, fo 
njol t)n rechte Spanien ber ©tcbte önb ^^pcrj'oncn, t)nb üiel 
nnbcrmibeiiüertigfeit, mit f lei§ corrigiret bnb öerBeff crt." 
SJ?an n^irb bie Ausgabe mit Sorfic^t Beiiülen müffen, bamit man nic|t 
äf2ergent|al bie fritifc^en unb etongelifc^en <^eban!en ^ufd^reiBt, bte t)on 



*) Sergl. lohin, %opoQxa)?ijit ton ^txü\alm I @. 1476. ^obinfon bcjcic^nct 

') 3« ^ilgcrfal^rt unb ifiren Xcilnd^mcni bcvgl ^öl^rid^t lutb SWcifiicr, 
3)cutf{^c f ilgcureifcn nac^ bem (q^I Öaiibf, ^Berlin 1880 ^. 488 ff., u. 573, unb 
immeiulic^ Siö^ric^t, 5^eutf(^e *4^iIgeiTcifeu uad) bem .'pciligcu l'anbc. 9?cuc 2(uö« 
gäbe, ^iinsbrutf 1900, 8. 142—156 »o audj bic ciufc^l. Cittcratur angegeben tjl. 
$er f£(ltx^mif)aV\äit ^end^t würbe 1602 iict^ einmal in Set^ben gebcudtt. 



Digitized by 



9 



35>cner ^crrü^ren unb burc^aiiö nici§t immer toom Zejdtt fclBft fern» 
gehalten iuerben. 

3. ^ö§xenb bei; grögeve Seil bev $ilget mit $ll6red^t bon ^oc^fett 
im gleid^en Schiffe teifte, utitetnal^m eine immerhin aud^ nod^ Betrü^tlic^e . 
SÜeifegefedfc^aft bie ^iiifol^rt 5ut See auf einem i^koeiteQ unb brttten 

gafjvgeuge. (£iu ^Teitnel^mer bcr S^^tt ouf bcr „^affe" loor unfer 
?(lbied)t Don (£t)D. gi; bcm feiner Schrift angefügten ^erjeic^ni^i 5e* 
gegnen luir einem ^:Wnrtin .^et^el, ber nfö bcr ^'nccfit be? .^nn? tion 
©olbocfcr Bc^cic^aet iuirb. OD bicfer ält'avtin .Vteiul jaicr lltüriibergcr 
ift, bem feine ^oterftabt bie fc^önen ^Ibnm .^rafft'fc^en Stationdbitber 
))erbQn{t, bie er 1400 gut (j^tinnetung an feine ^ilgerreifen tm feinem 
©attenl^aufe an, bem je^igen 2:tergärtnertl|or, hi$ gum ^ol^anntöfrteb^of 
errichten lieft, tnage nic^t Behaupten. >) ^enn to&^renb 9l?arHn 
.^e^el, ber Stifter ber ^offt'fc^en SBtlbnierfe, bem SRümberger ®e* 
fdjkc^te ber J^ejel öiujetjbrte, lje5eirf)iiet fic^ uiifcr iUiutiu Äe^cl in 
feiner 9ici[e5e)c^reibung felbft: „ic^ SJkrtin ,^c^el üon 9(iu]c^ntrg". 

Sle|crfd^e Stantni^ unb ©cbenftnfel im (^eniianifc^en SJiufeuin aug 
bem go^r 1595 berichtet-): „3J?ertein .te^el jug §njir jum ^el)ligen 
&xab mit ^ert^og Ott öon S3airn 1468 unb mit ^crtgog 2(16rec^t 
ton ©ac^fen 1472". ^aft Otto II. Don ^far^^^^ettburg in SBal^tEfeit 
1460 noc^ S^fotem )7i(gette unb fltbtec^t t)on ^c^fen 1476, tft be* 
fannt. ($8 gcl^t inbeS faum on, einfndj bie ^a^reg^atjlen gu fortigieren. 
!3)ie ^.^ernjirrung fnnn aud^ burc§ eine t^criucc^ferung ber gleid^nnmigen 
^crfonen emfiauDcn fein, unb eg ift möglich, bafe ein SWartin l^ejel 
ttuß 9cürnberg 1472 unb niiebet ein äJcartin ^ci^d aü& ?(ugv^[uirg 1476 
nac^ S^rufalem pilgerte. -2)0^ ber 9(ug«i5urger .Vlc^el 1476 bie ^eimreife 
auf bem Sd^iffe bed ^ergog ^(brec^t uon Sac^fen betnerffteUigte, ebenfo 
mie Subtotg oon (St^b, ge§t aus beibec ^ufgeic^nungen ^ettior.*) !S)od 



V) JTamann, '5)ic ^ifgcrfaljrton 'jüinibfraicv Bürger ^crufalcm im 

15. ^a^t^unbert im 2. |>eft ber iDüttcilungeu beS ^cieiuS für (^ef(^id)tc @tabt 
5Wüm6crg (1880) @. 82 ff. 

SRö^ric^t unb 3}iciiiicr o.a. O. 498. Uöi)n^t, ©cutfc^c ^^.MigeiTcifcn naä) 
bem ^ci(. öanbc. ^J^n^t'^'ncI 1900. 8. loö u. ü. 

*) 9iö^rt(^t (1900) @. 199. fiamann a. a. O. @. 83. 

*) 2}ie »cmcvfwig m%x\dfi$ (1900) 155, ba| ba« 6(^iff Sil^elm« 
ö. ^cnncöcrg genjcfcn fei, ifl irrig. Siefer |>err reifte fetbfi im (befolge 9ltbre(^tS. 
(£6enfo iiTt^umlic^ iß bie Sln|((^t (@. 156) ob Submtg üon (S^lb iia(^ 9loin unb 
®t äfago gerriß fei. 



Digitized by Google 



10 



Original ber ^|€rf(|en SRdfeBefd^reiButio Befttibet ftd^ auf ber ^eibel* 
Berget SiMtotl^ef.') ^rtebri^ äfl^enanuS fßt btefelBe ^juBlijiert.*) 

SBtc ber^ölt fic§ nun bie (S^B'fc^c ^crei^rinatin 511 bicfen Bereite 
bcfaiiüku unb ueröffcntUc^ten ^c^rif ten 33eöimten wix mit ber SJc^cl'* 
fc§en ^d^iift! 

©d^epfe l§at Jel uub l^ijb mitclnanber ocrglidjcii.^) Gr fommt 
§u folgenbem (Srge6nt§: „Wü -tc^elS SBcric^t ftimmt Cubmig üou (1^6 
{0 ouffaHenb überetn, hai too^l feine anbere $lnnal^me möglich ift ald 
bte, bag <$9b ben au^fm^rliclen iSeric^t Sle|eld nic|t nur gefannt^ fonbem 
auc^ in ftorfem S02age Benu^t l^at. 9lur an toenigen unten t)on mir 
nft§er Begeic^ncnben ©teilen ftnbcn tüir Bei @t)B eine SlngoBc, bie 
Bei Ä>^cl ferjft. Qm aKöcmciian Ijnt er ficfj barnuf befdjräuft, bcn 
£cfee['fc^cn Bericht in etioay fürjercr g-orm 511 iuieöcr^olen. 2)iefc 
SBenü^ung ber ^Ec^el'fci^en ^luf^eic^n linken ober Beffercn f^n(I§, btcfc 
gentc infame Slbfaffung ber ^Mfcniemoiren fonn rec^t wo^l gletc^ 
loäl^renb ber gal^rt felBft t)or ftd^ gegangen fetn."^) ^Ittetn ber felBft« 
ftanbige SS^ert ber (S^B'jd^en ^x\\t ift benn bo^ M gröger, atö man 
naci^ btefem Urteil erwarten follte, unb bie grage, oB bie ttBereinftimmungen 
ftf^ nid^t baroud erfffiren, bog Beibe bo9 t)on il^nen Seric^tete entweber 
gemeinforn erleSteu ober auv einer gcuieinjamen Cueffe fc^öpften/ mufe 
nod^ einmni nufgemorfen luerben.^) 

3u [icbnucrn ift, bnf^ ^t^e^if^ feine nnterfitdnnig ntd^t onf bnö 
©ijB'fd^c ^^.Hlgerüer^eictjniig au^gebe^nt t)at, ba^ in '^Inöelrac^t ber ^^^ot- 
fac^e, bafe bog ^efeerfc^e üBcrl^oupt noc^ iiirfit tjoftpanbig iJuBli^iert ift 
unb ba^ äKergentl^rfc^e unter ber Sletouci^e äBederd gelitten §aBen fonn, 
entfc^ieben aU ein wichtiges ^ofument erft^eint. toirb, um gleid^ 
ein d^orafteriftifc^eg ^etfptel ongufüljren, $eit bon ^it|o ober ®et| 
au9 bem S^B^rtd^t'fd^en ^^ßilgerfatalog «) berfcfuntnben unb burc^ 55cit bon 
®ic§, einem ©ejc^lec^tögenojfen jenee 2lli)ied)i üon ©ic^/) ber an ber 

1) Siücn im Katalog bei ^cibet6etgcr altbcutfd^en ^anufcn))te befd^reiÜ bie 
^atibf(|rift (349 9tr. 117), trnlcgt a6cr i«vtilmrid& bie 9ieife in« :3a^v 1446. 

*) 8ot^c itnb Vogler, SHtc« unb 9teueiS für ®ef(^i(^te unb ^i($t!unf>. 
$otöbam 1832 I, ®. 28—103. <l^))lar auf ber ftgl ei^tiotH <n lOcrlin. 

*) St. a. O. ®. 23 ff. 
9{d|rld^t (1900) @. 166 ge^t fl(et ^«l^epg ^inauj, isentt et ^emcrh, bag 
„<5i)b meifl nur ^ct^d (bin er 06er niil^t nennt) auSfd^reiBt^'. 

$e^e( (S. 32 beruft fic^ ffit M, er nid^t fel6fi gelegen, auf bie (Su 
jSl^Iung ber Sarfu§er in ^^iriifalem. 

•) 9?ofirid)t (1900) @. 145. 

') tbenba <B. 109. 



Digitized by Google 



11 



^ranbcuGuri] teilnahm, erfet^t locrbeu müffen. 

5>erQleic^cn iuir bie kibeu ^d^rifteu niiteinanbcr, fo pnbcn iüir, 
bafe £e^el nid^t mir ougfü^rüc^er erjö^lt, er teilt nuc^ Diel mel^r tjon 
ben toä^renb ber Steife gemachten 93eoriac^tinigcn mit, feine <öc§rift ift 
anfd^auUd^er unb inbtüibuefier atö bie (S^i^'fd^e. 

^ie fac^lid^e ÜBereinftittitnuttg mit biefei-gel^t nid^t fo tocit, bag 
und nid^t auf ^d^tttt unb Xxiit $[6loeic^ungett begegneten, bie barouf 
l^tnbeuten, bofe fid^ (B\)b butt^ouS ntd^t ber eif^enen SBettttciiunö über* 
l^obeu fjat. iölan uerglcic^e (leLipicUiunjc jüU]iubc eingaben ^c^cli^ 
mit ©^b^> ^Bciic^l: l)ai Scljiff, mit bcni Hciu-l fäfjrt, mod^te 1000 giiber 
trogen, bcni ^^^ntvon 9lntl)onio in ©tcffani nuiftte jobcr 34 !l)ufatcn 

.geben, bie Slbreife uon SHiobou fc^t er auf Dienftag nadj 8rüuleid)nam 
am fpöteu Slbenb, bic ^iinbe bon ber üblen Cage im l^eiligen Conbc er= 
l^alten nac^ il^m bie tilget balb nac^ ber $lbfa|tt t»on ^anbia, bie 
jtoeite ^bfol^tt \yon @aMa (fo f(^etbt er ftatt ^alina) fonb . ntc^t am 
9Rontag ^ai^% fonbern om @amftag fX^orgend kjor Zqq ftatt, bie 
©rünbe, burcl^ bie bie ^ilger fid§ tjerantafet fa^en, auf baS ©c^iff beS 
»ßc^^jogg 5llbrec§t überzugeben, tüerben fütjer onc^et^eben aU bei 
fttttt S^abroccg f^rciOt er 9^abcoceB. 'I)a§ ^Serseidjuie ber (Sntfcrnuncien 
t)on SBeuebig big 5um Ijciligen Canb ftel^t Bei ^e^el an einer anbcren 
(Stelle unb meiert üon ben (S^b'fc^en Angaben ah, üon ^ac^omo (^onfulba 
in ^ltama mxh nid^t angegeben, mol^er er ftammt, er fagt nic^td ba)aon, 
bag ber ©uarbian feine ^rebtgt in lateimfd^er unb loelfd^er @pra(|e 
l^ieü, ber Sn^alt aHerbmgS ber ^rebigt ift Bei 5(e|€l unb (Sfqh faft 
tobrtÜd^ gletd^lautenb. 

gaft oüll[tänbigc lieber einftimmung l)crr[d)l ferner 
in ben Slbf d^nitten, bie ber ©c^ilberung ber ^eiligen 
(statten in ^ernfnlem gciuibmct ftnb. .^^icr fcfieint in ber S^ljat 
nic^t nur eine gemeinfame Duelle benü^t, fonbern bie ^enüj^ung fclbft 
noc§ im gegenfeitigen ^nnernerjutcn gcfct|e§en gu fein; aber in ben 
Etüden, bie auf inbit^ibueHer Beobachtung berufen, begegnen und boc^ 
aud^ l^fier Serf^teben^eiten, unb nur berid^tet [®. 60 bed SKRanufcrJ 
hai bie Reiben unb ^etbinnen Bei offener Sl^är im $nrfügerflo|ter aud 
unb ein gingen, bafe bie ^äule [2. 63] in einem ©örtc^en fei, menn 
nidjt, iüic bei £e^el „bitter" §n lefen ift, bnfe man ben 53rübem eine 
^Inga^t mn Ijeil. Stötten aui? ,3^itmantie( nir§t 5ett]te [e. t)4J, baß 
brei^eljn Reiben fnmen 66], um bie "it-Ulger in bie ö^rabei^firc^e 
5U j^olen, bag man bei ber ^roceffion bie ^Bitanei fang [S. 68], bag 



Digitized by Google 



12 



in ber Siegel 2 Satfüger im Semmel toeilten 74]. Die unberftftitb« 

lidje SSenierfuncj über bic ©uriaucr, bofe [ie bai? Sncrmnent in baö 
S5rot fegnen u. f. tu. f(5. 74] lautet Bei .^c^el: „^ic|"el6cn — donferüieren 
[foff icbenfnfio [)ci[^cii „confecriercn"] bac* Sacrnment in nim ^rotJ^cUen, 
^Q;)t man nin g-ugn^en." (£inen Quq |eUi)t|tänbigcr ^arftedmiö öcirät 
nuc^ bo^ über bie Wrmcniet 75] ncfngte, bie Stemel mit bcn ÖJürtct* 
d^dftcn inbenbift^irt bedgfeicteti bie 8emer!uiig über bie (äkbuvtdfivc^e 
tn SBetl^Iel^em [®. 77], bie 99oHj^, bog mon in Betl^Ie^cm bie Sße^e 
in ber l^ielt bamit man nid^t bon ben Reiben gestört tvurbc [<B. 80]. 
©el^r ouffollenb ift, bog @t)6 [(5. 82 unten] nic^tö bat>on crgä^lt, bng 
am 4. 5(iu3u[t bei* 9iitter[d)Iati ftnttfanb; jumal bo anjuncljuien ift, baj 
er feltift bornn 9(nteil nnf)m. fto^el [icric^tct nucfütjrlid) baöon. ^ie 
STrt unb itßcijc, mie (^I? [S. 83] beu ^cfuc^ etlicher Stötten, g. SB. 
beg ^Qufeö beö 5Inna8 unb ^aip^Qg cr§öl)lt, jcigt feine SlB^ngigfeit 
t)on einer QueQe (einem plgerfä^rer) unb ^ugleic^ feine ^bft(§t, nur 
erlebtet er5a|len. fte|el l^ot biefen 9lbf(|niH nid^t. 

fflof!^ aHebem ift ed nn^meifetl^oft, bog bie <£^(i'fc^e Sd^rtft feinet« 
toegg nur otö ein ^u^jug oud ^ej^efS ^cfcf]rci6ung nngefe^en toerben 
fnnn j'onbern tiucn geiuiffen felöflftünbigcu luidj neben ber Ecjcrfc^eu 
'I)ar)teffunö (lefi^t. 

I^offi treten n>ir nun ber i^rnge nft^er, wie fic^ bic unter 1) unb 
2) anöitüljiten 5Rei)efc^riften gu Ö^b'^ (nnb ^e^el'0) ^tiuernrium öet» 
l^alten. niirb inbe^ nötig fein, ^unä^ft ein Sort über bie gtoifc^en 
jenen felbft obn^altenben ^e^iel^ungen ^n fagen. 

®e^en tnir bie einzelnen (£o(umnen ber ©aminger ^eregrinatto 
Bei af2en(fen burc^, fo pnben mir, bog bie erfte (2103) jicmlit^ genou 
in ^DJergentrjalS Darfteflung aufgenommen ift, (Jolnmne 2104 ebenfalls, 
bocf) finb bie inn-gänge bei ber ?aubung in ^nffa ctmaS anber^ bar* 
gcftcdt. '3)Qf^ bic Slngnbeu Uber bcn M\a\] bei SO?ergcnt^n( fel^Ien, ift 
uieUeic^t nur eine gotge ber 33earbeitung burc^ SBcIIcr, ber ja bie 
^rgä^Iung auc^ non obergföubifc^en Elementen gefüubert §ot. 9?ic|t 
l^inübergenommen tft bie SRoti^ „^uf bem ^g galten un9 bie Reiben 
oft, ha muit ber $atron &eih far unS geben.*'' (Solumne 2105 ftnb eine 
SRei^e t)on §etltgen ©tfttten in gerufaleum aufgeführt ($aul ber ^eronico, 
bc8 reichen 9W«nne^, ^ta^, wo ^imon öon (Sirene tum bcn ifriegS? 
fnec^teu ergriffen luurbe, luo (Ifiriftuö bcn njeinenben g-vauui jprad), 
im 3Q^aria bei ber .Slrcnjcc^jdilep^Hing ftanb unb o^nmäc^tig imirbe, bei 
i^c^toibbogcn mit feinen Steinen, Sc^ull^auÖ ber 9fJ?nria, $au^ be^ 
^ilotud, bed ^erobeg) bie äR. übergel^t. Siuc^ bei einigen ber Hol 2106 



Digitized by Google 



13 



aufgeführten tfi hk^ ber gaH (gifd^teid^, golbene ^fotte u. o.). aBet Me 
UeBerettifrimmung im Übrigen tft borl^anben 6t9 ^ur todttlid^en .^erüBec* 
nol^mc einjclncr <B'a^e. ©Bcnfo Sol. 2107, n>o u. a. ber^Bfo^: „bar* 
noch fatnen ft>ir, bo i)ie S^'^^^^ iüoUen lumcn bic pa^r mit bem leib 
aKario, unb toolteu ben Uerpvcnncn : bo erfriuiibtcn ben hiben irc pnbt. 
ablas VIL 3ar VII Uon aWergcnt^ol (obex iJöeikr?) terfc^mä^t 
töorbcn. 6o(. 2108 tft foft (^anj ^crübcrgenoiinTicn. ^)q6 bei 3W. nid^t 
bte Suben, fonbern bie ^riegd!ne(|te um bte ^(etber (S^^rifti fpieten, 
tft itio|( SBclIerd (2^orreEtur. Unb fo gel^t fort Bid gum (gd^luft. 3u 
ben unBenu^t gebliebenen ®emer!ungen gel^brt bie auf (S^oi. 2112 „%m 
©nmbftag tüeift mon meinen gnöbigen Herren unb feinen 6ru beten 
hav Ijeilt^umb auff bciii (j)d}loö [in 9fif)obtt^l." Sac^lic^ ftimmen 1) 
unb 2) burc^auig jufainmen, beim bic STiißabe 6ei SWergetitfjal bnf^ 
fte auf ber 9fJü(ffo§rt om grcitni} bor Assumptionis Alariao imc^ Clij^c^n 
!amen, i)"t, luic ber 3nff>u^>"<^»()fl»g ä^igt/ lebiglid) ein lapsus calami. 

2)cr (iinbrucf, ber fic^ bei ber üergleict)enbeu Ceftürc beiber S3c* 
richte aufbrängt, ift ber, bag ber erfte foCc^e S'^otigen entl^ält n>te man 
fie toS|renb ber Steife aufgeic^net, luä^renb ber gtueite bte be|og(i(l|e 
Hudffil^rung ÜDeffen Bringt, ber nnc^ ber Slüdtfe^r bie furzen Slteifenoti§en 
5U einer anfpred^enbeit ®efainter5ä[j[ung Uernrfieitet. ®d ift olfo fclju 
\vol)i benfOar, bnfj Beibe 93ciii()te beu gleichen ^erjaffer IjaOeii. da- 
gegen ift bie ?lmialjiiie ab^ulcljnou, olc^ luäre 1) nur ein ^(uö^ug ouö 2), 
bn fic^ bort nbi]e(el^eu üon ben auf SlBeÜer ^urücfjufü^renbcn Slenberungen 
be$ urfprüuglic^en ^e^ted boc^ fo manc^ed ftnbet, toa^ man in 2) nic^t 
antrifft. 

SBir haben oben Bereite bie äRbgUc^feit angebeutet baft ^e|el unb 
(&i)h gemeinfam eine OueÜe Benu^ten. ^ag bem in ber Z^at fo fein 
muß, le^rt bie ^ergleirfinuß beS (J^b'fchen Sert^ted mit ber (Samingcr 
^eregrinatio. ^onje '^^.Huiu'ti, nomeutlidj in ben 93ejd}reiOLiugen ber 
^eiligen Statten ^^^ii)«!^'"^ C^egegnen und ^kx unb bort in nalje^u 
n^Örtücher Uebeieinftimmung ; bie CEol. 2105 (S/ieucteu) finbct fic^ fo 

^) S)amit bet $!cfcr feKft Detgleii^ti fdnne, bringe i(| einen jufantmenl^äiigcnben 
«efd^nitt (iD7en(fen ttol. 2105) jum «bbrud. 

„Ibavnaä^ auf bie wd^ttn l^anbt in ein SBintfeU fiij^t man be< reiften man %au^, 
ber in ber ^ett beqraben ifki ber Sajoro Derfagt bie 9r0«t, bie bon feinem tif(^ i»ielen 

S^aniac^ (umbt man an ain tät, bo (^e^en bvei gaffen jufaninicn : bo ^Wangen 
bie ;3^uben Siinonem Zirenensem, bail er muefi ^elffen (S^ctflo bai» (Sxmti jue tragen, 
ablas Vir. %n VIT «T\ucn. 

2)arna4^ gat man für, init^ fiimbt gii ^er ftat, bc bie frairen ff:ifiibcn unb 
»einten, unb fetten mitleibung mit ii^riflo: bo man in auiSfurte }u bem tobe; bo (Sr 



Digitized by Google 



14 



* 



)ieinU(^ gleirfjIaHtcnb bei bodfj ift aiic§ be^ ©Icifencrg $au^ er* 
to&^iit/ba0 bie (ä^aminger |)anb{{^nft ntc^t l^at Sßeigent§a('SeIIer ift, 
kvtc fd^on oBen gefagt ber gange $(&f4nitt fremb. C^ol. 2106 Hietet 
eSenfaKd t>iele $QtaItel|ielIen, boc^ ift ^tmmal bie 9^eil|enff>Cge tiet&nbect. 

gleichen SBerI)öftnig ßc^t e8 toctter (5oI. 2107 bici 2110. 9l6cr 
gegen ben v^djdi)] 511 lucibcn bic 33e5ieljungen immer [pärücfier, (liS ftc 
foft gan^ öcrfc^imuben. ((^ol. 2111 uiib 2112.) (ge^r CHiiierfcn<^niert 
ift, bafe <Slj6 nn ben @tcncn, iuü er fonft gon5 mit ber C^aminger 
^eregriimtio übereinftimmt, eine ^njn^I nori D^otljcn ^at, bie in ber» 
feigen fehlen; oujser bem fd^ott angeführten ^leigner^^aud t)et:gei(|net 
er bie ©teile, too $auluS bie Kleiber l^fitete, unb mand|e8 anbete. 
9Ran fie§t baraud beutU(|, bag ni(|t bie (Skimtnger $eregTtnatto feI6ft 
il^m botlag, fonbem boj et untet anbetem ou^ einet OneÜe ft^ö^fte, 
bic äum S^eil auc^ in biefc Qubere SiciicBefcfjvciCning fjiiaiugcaibeitet 
tüurbe. 5!?on l^ier auS faßt ouc^ niif bic bcibcn onbercn 95erid)te wn 
ber plgerjaljvt , auf ben ä)?crgn;tl)nr)\teu unb ^e^el'jcijeii ein neue^ 
Cic^t !Die toeitge^enben , oft wörtlichen Übereinftimmungen rütjreu, 
toenn nic^t audf<^üeglic§, fo bod^ gnm toeitaud größten ^eile baüon 
l^et, bag ade toier 8eri(|terftatter eine OueSe gemeinfam h<^tten, bie 
^e nte^c ober toeniger ausgiebig benu^ten, unb beten offenbat ted|t 
ttocEene ^nd^tn fte aSe ergänzten bntd| onbetkoeitige ^ad^ric^ten unb 



in \pxaäf: toaint tiid^t übtx miäjt funbcr ubu ekoere ßinber. abUJi VII tat 
VII. Äarcn. 

ISarnad^ funibt man gu einem gcrprod^en ftir(^(cin; ifi bie Hat, bo unfer liebe 
fron? flüenbt, bo fic fe^cn möci^tc, rvk c§ (5I)rifto trcm @unc gicng: bo man in aii§^ 
fürt. 2)c! fic in erfad^c, worb fte l^iufulliä unt aiudd^tig. 516100 SJcrgebung pm\ 
unb ©(^ulben. 

S)arnac^ tumbt man einem ©d^wt^ogen; unb o0en fein gmei fietn einge« 
moitrt. auf bem ctnem tfl (£|riflud geftonben, auf bem anbent f$i(atu8, bo et }u 
ben ^ttben fprad^, ecce homo. iiMa$ VII iox VII ftat. 

!&anta(^ geet man burd^ ben ^(^wt^iogen unb tomBt 3U bem f^ani, bo unfet 
Hebe fram ein ifi gu @<^nell gegangen. ^(aS VII jar Vit ftaren. 

Suff bie Tengl^ |anb tfl bo« ^tat9 ^tfotir bann fS^f^uS gegeiffelt, unb au 
le^t bernitotllt \% ^avm gc^en bie pUgcam nit fonbev auffetm an bem I)aus ifl bad 
t^ot jugemouct, bo (S^riftuS burgefurt toarbt; bo er gu bem tobt gieng. 2)o ifi Oer« 
gebung ton pt'm unb @d^ulbfn. 

§(iiff bic rocfit f)ant 116er bic gafnii ift Mcvcbiö {)au3, batin <i^riftibo in aünem 
loetffen flaib Dcifpctt ift. 2)arin geet man aiid^ nut ttcviiebiitui pdn nnb fdjulben. 

^J»arnac^ oun bie rec^t l^ant burrf) etliche {(^luicipogcti fid^t mau ben tempel 
©alcmcniS: barein djain S^riflen menfdi cicct. nbfa« VII. iar VIT Äaten. 2>aÄ ip 
ber tcmjjcl, barin in ber alter «c biel ^aic^cu fuib gefdj^e^en u. f. tv. u. f. to. 



Digitized by Google 



15 



btttc^ bte ^iebergabe il^xer eigenen ^eo$a(|tttngen. äSBenn bev i^egen« 
ftanb totd^tiger toSte, !5nnte ein MtÜer biefe gemeinfame Quelle 
tefonfttuteren berfuc^en. (Si tDütbe babei ein mtttelolterlic^er S3äbe!er 

5um 55or[(^ein fommen, eine (Sammlung öon S^otijen, bte ben ^ifger 
über bn? Bclcfjitcu, m\v> \l)n am Ijeilic^en Coiibe adein intcrcffterte, Me 
l^iliöcn Stätten unb bie ©nnben, bie bafclbft 511 erlangen luaicn.*) 

SBag ben ^irgern eljcbeni löic^tig \mx, ijt un§ i^cutjutage rcc^t 
gleid^gilUg getootben. Set kion un^ glaubt an bie (Sd^t^eit ber in 
derufalem gej^eigten Reliquien, \>m |eiligen ®voib angefangen btd 
gttgtapfe auf bem £)(6etg? 

iSo» loäxbe ^eut^utage ein junger gcBilbeter %Slam t»on 26 ^al^ren 
nat§ fold^ einet ?Reife berici^ten? ©id^crlid^ gang onbered <A9 wnfer 
9?itter l[?ui)U)ii] uou ^^b. ^iui i]crabc tucgcn bcr DÖIIig uerfd^tebeiien 
5lrt be^ 2)cufcnö iiiib {5m^)finbeiK^ ift uu^^ [eine 9ici{ek[c|rei6ung mit 
beul, iun? er am eigener Stnfcfiainmg Beridjtct unb bem, UmS er au»^ 
ber iljut gugängltc^eu 0iei)elittei;atui; feinem Bericht einüexleibt, bon ge« 
fclid^tUcl^em SBert. 



2)aB biefc Sinfe dne ^icmlid^ feflftel^enbc fc^riftlic^e ^iarlcrung er^attoi 
(attCD« tfl hOamt 8<vgl. SRdl^vid^t (1900) @. 8, 12, 25, 26, 30, 48, 140, 286. 
2)m ftem ber unft in terfd^tebenet Xuftbe^nung iinb fSfaffung begegticnbeit 9uiBfä^r* 
ittisot bilbcNt bie t«»oti^ gettoibcncii Svnftntitflen ber bte ^fi^ntng bet piget be^ 

forgcnbcn SWönc^e in Qferufnlcm. 2)ie|cftcn ^at bcreitö Dr. ^aitf Qoc^net in feine 

©efrf)rci&ung ber Wittcrfal^rt bcr SWarfgrafew Qlofiann unb STIbred^t öon 5Praiittai6urg 
naä) ^ttü^alm öom ^a!^xi 1435 aufgenommen, bie u. a. in 9iicbel8 Codex diplo- 
maticus BninrU-nb-jrgensis , III, T S. 107—217, f:l\ifh-iicft tfi, Tn^n-jl. ba^n 
nanicntl. Jeimann, a. a. O. ©. III p,3)ii' ^i^iU]cvbcrtti)ti b:^? Dr. s;)an§ ihdnin 
unb bcS ^\'6rq ^Pfinjing". ^Bactjlid) iniiiiut mit i'ot^ner ctuii^ örv Öcrid^t H 11) dm' '3 
öou iix)b übcrcin, ber in unfeniu ^ft«i>f<^riftwibönb bcm bcd Subkpig oon (it)b Dor« 
angelet, ©c^eppd a. a. O. @. 20 ff- 



Digitized by Google 



16 



j^fefuiS marta mccce Lxxvj ^av. 

QS^i ber ercn ber §oc^Io6tütrbtgcn triual ligfcijt nl§ idj ^ubtoig 
öon (5^6/) r^tter ©ununerfeborff mit meinem gefeHen ^^orgen t>on 
@c§am6erg ^) rottet t>nb ünfevec rnnjbec tned^t $ein| <^etD6at^^) gen 
$enebig fummen fein in toiüm u&ec ntcr 3U bem l^a^Itgen gtoB j^u 
faxen, fam tott ba |ln on fant SlV^ar^ tag^) kmb in fur^ batnac^ bingt 
tnit \m9 mit onbern ^ubetn aug @ci§tDo6n linb SSe^ren, be^ gleichen 



^) lieber t^n ftel^e oben @ctte 2 ff. 

*) ©ommeirdborf, 8 @tnnben ffiblt(^ Bon ttnSba«^, mt fett bem 14. Qaifyc» 
lunbevt — ein Subttta t»on Qh^b f(i^mB ft«^ barnai^ 1391 — t^b'fd^et Qcfl^ l^ie 
93r&bcr SRartin unb Subwtg i7on (S^b fttftctcn 1433 eine emige $^ffe in bte llo)Klte 
gn (SommerSborf unb nannten fid^ «^en^cr beä ©c^loffe« unb äßorttö }U ©ommerÄ- 

bolf." ^ni ^a1)Xi 1550 gieng bcv burd^ ^auf an bie ^crren oon ©raitSljctm 
über. 3>crgl. IX. i^afircSbcridjt beg l^iftorift^cn SJercinS für iD?ittclfrnnfen Seite 22. — 
^acobi a. a. C. <B. HiO. — Qüiin& ^Mttftx, Xaü Stein« ober Ooii (J^^bfc^e ^aui 
a. 0. D. 9k. 109, 4. 

») <gd)n.^agcr ßubroigS »on (£^b. SWargaret^ bon ©c^aumberg , ^auSfrau bc« 
3org fon ©(baumberg , geborene oon ©i|b, war auf bem Onol^a^er furnier, 
ftarb 1491 unb liegt in ber S'irdjc .^öni^iSbofcn bei SÜÖaffertrübingen begraben. 
(iiurdf(lber a. a. O. @. 86. Stittfrieb unb ^aenit a. c\. C. @. 202. - äWergcntbal 
a. a. C CIII^^ nennt QJeorg Don @c^amberg, ^ei^d \ui)xt ifjti a\^s Sc^cmburg 
2)?U(fburg an. ^mi Präger biefcg S^amenS ®corg oon iScfiainnlHvg femit StiUfrieb 
unb |)aenle a. a. O. ©. 201 alS SD'fitglicber beS ©(füranenorbciig. ^>ieQetd^t ift 
ber Süngcic von i^iicu , ber feit 1474 bie SSJürbe eine5 ^^aniber^itdjcii SSi^cbont in 
ffSrnt^en (^olfSbevg) befeibete unb am 5. Sluguft 14^0 bie ^iirfen au9 berit i^m 
anDertraiiten <9cbiete toerjagte, ibentifc^ mit unferem ^öxq. Äefeel« „9Kudburg" ifl 
au9 fffBoIfdberg" coTTUtnt^icrt. 

*) SCuf 8. 91 bcv ^xim>Ul)V!ft „f^einfe ©ewboft", bei te^el „|)cinricf) Settjboib". 
5Dü§ faifcrlid)c ^ud) bc^^ ai^arfgi-afcit '^(IbicAt 3((tnlfc§ (ed. Cunlcr, ^aijrcut^ 1850) 
enthalt 9. 133 einen ^rief auö ber i)iavh;rafcu = .SlanäUi an einen ^eing <5cijbotten, 
ber bamali5 (16. (September 1467) am faif erliefen $ofe loeitte, unb 149 einen 
„9tn $einri(^en ©erboten SRambüc^i" , ber Dou 3^8 bon Sbfperg l^errül^rcn biirfte 
(2)atum San^^nt an fant ÜRi^eliStag im LXVII). 

•) 25. 2(pril. Sllbre(^t Oon «Sad^fcn fam am Sonntag Kantate = 12. SD?ai 
naii^ ^cncbig, ftc^el am 7. SJiai. 



Digitized by Google 



17 



toon äy^o^lanbt auff ein naffe^) bon toitijc faffen, bai? tood ber )iah;ott 
genant llnt^ontud be ©teffont^,^) bet onS füren folt Bijs an ba$ l^e^lif} 
lanb gen ©affa tjnb bo lDe)|ter mit t>n^^ qch Serufalcm reijtcn t)nb 
toiber gen o,affa, barnad) mit bei* bemettcn imfje uuö tuibci- gen ^enebig 
5^11 pringeit. 2)aröiiili i^ab im önfer itjlidjcr funff bnb brci]fftg bucfaten 
jui' foft iinb für Ion, barnac^ folt im ein peifon geben fe^cljcn bucnten 
jiir ben tiljbut ünb e)e( gelt, fo mx ban an bae ^eljlig lanb fomen.*) 
3tent bornac^ lagen ^6] mir ^enebtg big in fierb moc|en 
unb {äfften ba, toad Dnd in b^e galten not turfft m^,*) gtem am 
fter l^nb^meigiften tag bed monatö ^ai^,^) am fre^tag nac^ t^nferd 
l^crrn auffart, für wir ^enebig aug ber ^ort n>eg tonb füren big 
ouff ben fretjtag«) l)in »mB 400 mi^df ineyl »uegö, noc^^ fom önö 
luiöci: luertig iüiub üub warff un^ luibei Ijinbcr fidi bei) 60 mci)l in 
ein injel genant Cifa,') ba fom wir in ei« ftnt in iüinbifdjcu Innben, 
gennut ^c[tnn,^) bn \m& mx §u Verberg in fant ä^Jarj Softer, finb 
prebigec munc^; ba loaren n^ir morgens am ^e^ügcn ppngft abent^) 
big nac^t t»mb t)efper5e9t, ba fam noinbt, bad koir wtber von bann 
fd^ifften gegen äßobon n>artd. 

Stcm on önfcr^ (icBen leeren fronleic^nam« aOent^<>) ümb ber fun 
aa[f gang fam luir geu ^iobon, ba load mir mit ber Verberg ^ug ein 

>) Q^b ma^t feinen Unterfd^ieb }t9if(^en „äftoive" unb «(Batest/' Qh; mia 
natficlii^ nid^t fagm, ba| cv auf bcm iS^ltd^ dnnmt abge^enbcn, namentlich oon 
armefcn $Ugeni benfi^ten i^Kawc* gexctfi fei, boS langfani bctindctd tarn unb nur 
in »enigcn ^Afen anlegte; ba9 G^iff fd^nt eine gtBBece ÜhUm gdoefen gu fein, 
imtft au(fy galeazza (@aleaffe) unb galeouc (©alione) genannt. $crgt. Hamann 
0. 0. O. @. 92. bezeichnet anih SKeigenthal bo« ^h^seug atö 92afe (C III}. 

*) 2)ie Si^iffiSeigenthfimer ober Patrone gehörten Mitnäf angefe^enen 4Sef(h(e<htevn 
an. nennt ben unfrigcn Antonias de Stophanis. 8ergl. ^b^ric^t n. Sßeifnev 

a. a. £>. @. 12, n>o bie fttamcn tiefer anbetet Patrone angegeben ftnb. 

(Spangen 51 !^faten. I^er hcvfönimlic^e fßreiS fthivanVte jwifd^en 38 
unb 60 2)ufQten. 2)ic flävfftc ^crtorung betrug 80 2)ufaten. (1 3)itfit — 9 60 -*'^) 
a^ö^ricbt u. aßfifitoi S. 13 ff. ®ci Jiibut, ben ber Patron $n $ahleu h^tte, belicf 
ft(h ouf 500 - 600 SDutaten (te^cl 49). 

') Ueber bie @tntaufe fte^e mfutiOft nnb älScifncr o. a. O. @. 121. ^mann 
0. a. Q. @. d5 ff. 

nämlichen Sag fn^t tObred^ bon i^d^fen ab. äßentfen a. a. O. <i^o(. 2103. 
«) 30. äRai. 

^) Lissa. 

*) ^anbfc^rift: .^refuta. 

^ftngftüigilic , b. I]. fcci lag Dov bem *4Jfingftfcft = 1. Qttm. 
9{m 2:ag üov (Jvoiilcithnam = 12. 3um. 



Digitized by Google 



18 



bttd^ffenma^fiev,^) genant me^ftoc @^mon, t>nb lagen ba Bi^ ouff ben 
erltag *) barnad^^ e mit toeg futen. 

Stern nm fret^tog nac§ önfer§ i^crni fron [37] leid^nnmS tag 3) 
fnm gen SWobon bcr Ijod) geBorn fürft 5cr|otj 'iliOrad^t üon ©ad^fen in 
bcv c^nli)en mit nnbern fein tmibern, (H^affen, fretjen, rt)tter önb fnecf|t, 
bie {ein gnabe mit im ^ett, mann mx auff ein tag ^enebtg augfuven. 

3tem aU toxi nun 3U Mohon mxtn, fom mer/) )9te 5100 gtog 
naffe anff t>n% matteten/ t>n9 nibet koetffen/ mann t>nfet patton ben 

[elBigen tr frunb l^nBen gefangen Dnb etlic^ geFjenctt; auff folid^^ mir 
t)n3 iiniitcii befortjcii; auff folidjö ucr^oc^ bcr rjcrt^üi; ^uß auff fontngg'^) 
in bei 11 ad)t, bnd mir mit einanber gefaicu [ölten fein, aöer ünfer pation 
üerjog üu), bae er nit fertig merben font. 

Stern am montags ^) abent fut roit t»on ^obon meg gen dl^^anbia; 
ba matb bnfet fd^iff gebecft bnb gettc|t mit aliet tott, alf ban 
bem ftreijt gel^ott. 

Stern am fre^tag fur^) fant SofjanS tag tüin luir gen (£§anDta, 
ba lag mir in bem fpitotl bij^ ^in auf ben mitmoc§®) [38], 

Sftem nm mitmoc§ nad^ fant ^o^mn^ tag fut mit 5U ^anbta 
meg gegen ^obid matt^ tmb !amen gegen Sütobid on fant fettet tonb 
$autö a6ent/^) ba iag mit in eind frieden l^aug. 

3tem am nutiooc^en*^) bariiad^ für mir 9^oM§ meg gegen 
3ipern martg; üntcr megen ba fam mir auff ben folffo Qenant Seteca/^) 
ba famen jmo ftreyt naffe gegen ton?; nlfo* ruftet mir M bem 
ftre^t tmb all bruber in ba^ ^arnafd^ nnb ^^ttgeii 511 ^t^uffen. 3)a 
ba$ fa§en, ba manten fte fic^ ))on tn^, bod mit nit jtufamen famen. 



'Jlitiolb mn .^arff traf ^ier (1497) einen beutjc^cu ^nidjfcnmeifiet nauuuö 
^Ji'ki. J}iöl)iid/t, beutfd^e ^^ilgetreifen nac^ bem ^eiligen 8anbc 1900 ^. 201. 
») ©tett^tag, 18. ^uni, 
«) U. Sunt 

anate, ftunbe. 
») 16, 3[imu 
•) 17. 3mti 

jO^TTtüinlic^ forrigtert in „m^." ^mta^ toor ^ol^aiutid » Sl. cjfuni 
(Freitag itiKfi ^ol)annt9 mSre ber 28. ^O^il) 

2G. 3 Ulli. 

^eter unb ^^iaul Wae am 29. ^imi, alfo am 28. Ofnni. 

") Golfo de Spttaliü (Attalia), bei ©ictTid^ oon ^ä)aä}tm (Äö^rid^t u. äKcifnet 
a. a. O. <B. 215) ,Kalfo de Siti'' genannt. 



Digitized by Google 



19: 



Igtem aU tm^ mn Met toe^en gefaxt toatb^ tö^ ber «Solbaii aK 
foufftcut in bcr ^e^benfc^afft gefangen l^et, befgeleic^ parfuffer munid^ 

5U S^rufalem, Ivetten mi ben bcii Ijer^oßen*) §u Slobiß funbcn, bcm 
nun tüiber roten tuarb, nuc^ fein v^*"ber imh im^ nit njetjtet ö^fc^ßc^/ 
bnn bcr furft imh \mt all bcc^ luaren, in aii tocg, fo mx nid^t 

fcren inoc^teni ba^ luir boc^ boe ^e^Ug ^tib tooUen [39] an fc^atoen. 

Stern om funtag') !am toti in bie infeH gen SW^* ^^^^^ 
mx b^ golijen aBer.') jDornodSi om bornftag-*) fc^ifften wir auf bcr 
tnfcH bon 3^^^^" ö^nant ©altno, tmb om fret)tag^) fcJ)^«a ^'"1 ber 
toint lüi)Dcr l)iiibt'i(tdj i]eii ^aUiia. Stein asii lunufhu]'^) nac^tö jui:ni 
iöir tDiber üon Salina iueg gegen bcm Ijeijlig lanbiunil^. 

Qtem am mitiooc^') narfj fönt 2)largaret|en tag fom toir gen 
3[affa on ba^ le^Ug lanh, bo n>ad ber furft am affter montag ac^t tag 
barfor*) l^tnComen. toar wir warlic^ gewar^ ba9 b^ fauffleut \>nh 
b^ parfuffer lebig warben wotben, auc^ ^et beS furften patron nac$ bem 
gle^tt gefnnt, bor auff er nun Worten, otS fom ber erweft gworbion 
Dnb i]a6cn ung guten tioft gen Jsciujiilem ju fomen. fnijeteu wir 
att uljber ünb fungeu gut lob Te deum laudamus. 

Stern barnad^ öerbingt mir t)n§ ouff bl] galljen'**) Dnb nom tnig 
ber l^od^geboren furft nnh l^rr S^il^alm graff ^u ^enberg in fein fc^irm 
tonb gefelfc^offt [^] toonn wir mtxätx^tv t^rfac^ l^alß in ber noffe^^} nit 
woUn pletjben mochten, ba0 angefe^en, ba0 er tm8 ber !ein0 |ielt, ba§ 

et öng eiu gefagt tjnb oerfc^ribe« l^ett; auc§ bo8 ongefe^en, ba§ bli naffc 

nit fcft iuai^ üub 511 fill ortcrn luaffcr bnt ciiiginig, ont]i)d)iH, bac^ mir 
Beforgten, ba$ er gar langjam luurb faren, ee wir n^^ber ^eim faren. 



^ ) mhxtdit »eilte iu ÜR^oboi» oom 22. ^uni bi» 3. 3»rt. ^icnden a. a, O. 
C^ol. 2103. 

») 7. ,i[iin. 

') 4>crjog Sllbrec^t ift öom 5. bt)5 b. ^u^i i" Salines (Constantia) auf (Supern 
getüefcn. 

*) 11. 3uli. 
•) 12. gftili 
•) 15. Qttlu 
») 17. SfnCi. 

*) %m 9. «Juli. :g[ti Strfltilleti bftrftt mttäft am 11. ;3fua nad^ ^affa ge* 
tommtn ftiit. SRetufen a. 0. O. <CoL 2104. 

9Mmlt(^ beö ^ctjog« Stlbrec^t, auf bcr fid^ ouc^ @raf Sil^dm ü. .^cnncbcrg 
etngefc^ifft ^attc. fangen famen haancü» bcei @(^tffe nac^ ^AffAf tt)tc betttti<^ 
au(^ aus ä)Zcrgcnt^aI C III ^crüorgc^t. 

(^^b unterf(^eibet nif^t f(^avf }mif(|€n naffe unb galten, @. 17, SCnni. 1. 

2* 



Digitized by Google 



20 



Hud^ tooU et an bod la^lig lanbt titt mit ^n9^ er toolt titi9 au4 Hieben 
ratten tiöd^ l^elffen baic^tt, batl»mB toir gcog t)rfac^ gnug Ivetten. 

$er meicf tot) fer ton et^m ))Ott ^um onbern t»on ^enebig 
Big an bad l^e^ltg lanbt bat ^n tvit fomen. 

Stent twtt Scnebig gen ßefina ift cccjl mc^f, 
Stein Uüu l^efinn gcu iliaguffeu ift cl^ me^I, 
3tem üon ^Rac^uffcn gen ä)?obon t)"t i)c metjl, 
Qtem Uün ^Diobon cjcn (Aljnubia ift ccc mel^l, 
3tcm Don Ü^^anbia gen iRobiß i)t ccc me^l, 
^tem t}on SRobig gen ^alina ift cccc me^( 

ift bad ^ab in 3i))em, [41] 
Stetn )9on 3i|>etn an ba9 l^a^lig lanb cc l me^I 

Summa t^on $enebig an 

baS ^e))Ug lanb mm ccc me^t. 

• 

Stern afö toit nun etlid^ tag ba loaten t»nb b^ nit famen^ b^ bnd 
bann gen g^^ufalem Metrien folten, aud^ ber alt tKiter ©tvotbian tron 

Qerufalem, olfo waxi beui Ijcu^uijcn tü^ratcn üon bcn biciicii ^.uitiun, 
fo bann bl] prnber uDcv riefnrt Ivetten: bn§ F^cvt^üg patron luiöer rietö, 
t)nfcr patvtni in ber o^xo^\) uaffe luibcr rietcv, [unft ber anber ^ntron tu 
ber dein naffe luibei* riet^, ber bau etüdj pilgerin über gefiert i)ai, bi) 
ha mxtn aufc bem {unigtetd^ tion engeüanbt unb aug bem n^erlanbt, 
b^ bte^ potton tnibet rieten?, ba? toix in fe^nerie^ toeg an ba? |e^Ug 
[ianb] tretten fulten, bef^lb fo b^ nit iDtbertomen, b^ man nad^ bem 
g(ei)t gefant, auc^ bie oberften l^etn, b^ bann b^ pilgcritn gelegten. 
3)ann ouffö IcJ^ft wart ber l^oc^geboren fnrft jn rot mit bcn ^)ruobem, 
bof er fic^ got luolt beuti^en ünb in uameu [42J goteö au ba^ ^eijlig 
lanb treten n)olt. 

Stern bamad^ !amen b^ gewaltigen ))on Serufaiem, b^ tinf ban 
gleiteten, Befunber ber l^err, ber baS %ki]t gibt mit namen genant 02a» 
brocc«, ber ft^t l»nb ift §crr ju ©ojara/) tinb fam mit im flff SWamo* 

luifen, finb ueiiu^uet friften, ain r^tter geuaui talij^) ift Uu^iinau 



») Scr vStnttbaltcr -itiabroceö Don ^a^^nv (©a^ci:) ift, foöicl miv 6cIonnt, in 
tctncr ber glctdj^cmgcjt '|>ilgci|d^riftcn (aufecr Slc^jcli evJi\iliut. 

") tal^ (Caliiiiusi, iiarf} ^■(ciM't'v "i^" iH-rnünnmiung be§ türlifc^cn Sorte« 
Kulagur ~ SBcgfü^vcr, ift bet Jöcfcl^lsljabcr bei" iiiJad^en. Siölnic^t it. SWciSner a. a. 
D. ®. 24.unb 652. Truzelman, drutzman, dutzerman = ^olmetfd^ec, ebenba 



Digitized by Google 



21 



gtanbo, ettt genant Belc^abro^) ber l^err ton Slatna tooS tyint ha, olfo 
bcr§od§ fic§ ober ein tag ober per bife fic tcbigten^) mU ben potton 
ömb ben trtiBut; e8 toaß ou(^ fnmen ber o!t tjotter gttmrbian') tjon 

!3enifolem mit ben ^etjben, bei fat^t mol ba§ er fet)ncrlcy berftknb, 
barümb lüir nit an bn^ ^eijlig laubt f ölten tretteii, bod^ luolt er§ nit 
raten/ benn b^ l^e^ben tuec uic^t^ Uertraiocn, aber er ^et fein lein fag. 

3tem m afftermontag^) t»ot fant gacobd tag traten n»tr an bad 

^e^liö lanbt, bo mwft t)nfct a^ner bcm ^jatron fwr ben tribnt pn\ bu* 

CQteii geben; aly mx nun an baö r)ct)(ii3 laiib famcn, ^alt mnn uuc> 
alt §n famen in ^luel) öttjelb,^) [43J bn tamai bij gurtcl friften, nent 
man drtftinnt be (n gentura,^) onb proc^teu t)n^ mii) ün[er gelt 
effen, U)ef koir bann notturfttg tomn. 

^txmmit ben ablaf fo man bef erften an ba^ i^e^ligt 
lanbt £ompt. 

3tem be9 erften, fo man an ba0 l^e^ltg lanbt auffert, meltd^ b^ 
pnb/ bie ha i)u\ in bilgcrim loe^fe lompt, ^)et)c§t t)nb berenjt, ben ift 
oergeben ptin t)nb fc^ulb. 

gitem Saffa ift (&^ü\m ein ftat gemefen, ift als 
3er fjrod^en, bann gua^ bieren') ftenb bann, bnb ift genant getoefen 

Sopen, ba felbft ^Qt font ^eter Sobitam,^) b^ ein bienerin ber l^etjügen 
^melff poten m^, mn bem tob erhuft. Sttblad t)i| jar oij faren.^) 



S)ej ©tatttialtcr Don 9lamla^ wirb bon tc^d unb anbcren Balikader ge» 
nannt, na§ man als Unterpafc^a ober ©(^metfier (Wali al-Khasiad&r) crRären 
»oUtc. mWii)t n. ^P?. a. a. C. @. 24. 

2)cn S.Hn1rag abfdjlDffen. 

l^n ©uarbian beg iJranjijStanerlloftcrjS auf bem @ion, in welchem bic ^-ßitgrime 
*) 23. 2iüi. 

*) 3)tc fügen, collaria S. Petri, ein 'Aufenthaltsort, ber tt?cgen feiner Unfaubcc- 
feit 6ei ben pilgern oemtfen tvar. ST. 0. O. ®. 25. 

*) S^omaflci^rifien, b. 1^. inbifc^e 92eßoriaRct, bte fid^ fo nannten, »eil ber «Sage 
nad^ ber %pof^tl Xf^omaS ba« (^{lentnni nad^ 0nbien gebrai^t l^a8«. ^e 8e« 
geidinung ,liflrtfl<^Tt9en* trüftrt fid^ ans ber Scgenbe, ba$ SD^atia bei i^rem l@erf(^ctben * 
bem S|»fle( Vima& ü^ren gartet Ut| (fie^e unten ®. 29). 
. ') S^firme. 

») srpoflelg. 9, 36 ff. 

•) Carena est etiam reinissio seu indulgentia eiusmodi 40 dieram, quae 
a summo Pontifice vel ab Episcopis indulgetur (Du Cnnge, Glossarium ad 
Seriptores Media« et Infimae Latinitati% sab voce) Quaresima it; sp. quareamaj 



Digitized by Google 



22 



3tcm tDclfdi mcijf öon Saff« rechten f)ant ift ftat, bo 

fant ^letcr gcuifcftet Ijat mb \ant Slnbreo^/) bo Unfer ]§cr juj in tarn 
Unb jie nic^t [44j (-^pfaiujeu i^ctcn. ?r6la§ uij jar nij fnren. 

S^^m ba felbjt ift ba$ ))ort, bo 3onai^=^) ber ^ropi)et für in 
2:^arft^, bad et fic^ k^ecpergen molt k}0¥ bem ongefic^t gotei^. t^tj jav 
J9tj faten. 

3t€m afö toir ttutt ba toaten gelegen bon ettfag Big auff beit 

fompftag bmö tefper gel^t fafe toir auff önb ragten bife gen Stoma^^} 
i)t i ioelfc^ me^l öon Saffa, ift ein feing ftetlein. 

$etmer<ft ^aljüg ftet SRoma. 

^ttm S^oma finb geboren £ii fun BT^ac^abeif. ^bla^g bij jar 
bij farcn. 

Stent ba fel^ft |at fant ^eter gefuntt gemad^t (Bntam ben Be« 
trtfen.<^) toij jar bt} faxen. 

3tem bemtetfft p Sßonta lag tvtt in bem Btlgerint l^aug, ^at ein 
frip inn, genant 3«c^omo conful, ift bon Sen§ (?).*^) 

3tcm am '2.mittuj'; frit lucdt mau Inif auff luib Inf ön§ bcr 
öatet giDarbiQU ein loblid^ iiiej^, bar iiadj fieiu] er an ein loBitc^e prebig,^) 
bij fngt er in (in) fateiii bnb in ioelfc^ önb bij t>n\ bar na(^ in teutjc§ 
gefogt njarb tmb öer [45] funbt tonf bt) fnnfferlei). 

. 3tem bee^ crften fni]t er, nac^ bem ftllei(|t ber pilgerim etioann 
t)t([ taiaren, b^ ban ntt erlauBnug bon bnferm l^a^Iigen batter bem 

fr. careme = ^aflcn3int t»on quadragcBima {2)ic§, (Eti^moL äUörtecbud^ bet IKoman. 
Sprachen sub voco Quaresimu). 

®aö au \o üielcn Omen auBct bem gvc§en Sfbln^ (7 ^alire) aud^ iioc^ ber 
ffeincre (7 l^arcneit) l^abcu ift, erflärt ficf) bavauS, baß «eöcu bem ^^a^)fit aud) bic 
SBifcf)pfe einen atterbingS bcgrcnjtfu ?r6la§ giirätjren tonnten. SJergl. S3riegcr, Indul- 
geuzoii, in Realencyklop. für pvut. Jljeol. u. kirc^c. d. %iifl. ^b. IX, @. 79 u. 
(Sbenba ©. 83 ff. flfter ben »or^cr genannten 2lbla^ üon ©träfe «nb @t^ulb. 

*) fpätc, finnlofe 2^rabition fintct fic^ ii^nlic^ bei SBoöcbfer unb ©e^bU^ 
im 16. 5;af)v^. uncber (?Jx\n)(lhic^ Seite 217b imb 252), 

') Sic 2:vabition ift alt. J^Jeigl. Xl^eoboftu^ in ^ aul ©e^er, Itinera Hieroaoij'm. 
Sien 1898. <B. V3d. 

») 27. 3ua. 

*) ^amiaff. 

*) bettlägerig. »)7oj)e(gef4 9, 33. $e(ritf |etlte in S^bba bm ITenea». 
*) fte^el (@. 55) nennt i^c 0ta(omo (Sonfulta. »&^rt(i|t (1900) ®. 155. 
») 28. SNtll 

*) CHne a^nltd^e, läm fuQere Wa\ffca^ f. bei Snd^r in gfe^rafienbd Kei^ncl, 
Svanffurt 1584 fol. d52b. »nbeie Stod^tveife Bei 9ti)^(i^t (1900) ®. 64 9{ote 238. 



Digitized by Google 



23 



Ba6)t Fjetten, bor bttt(§ fie bann in ben pann fnmen kneten, bef bann 

btj grübet 5U Serufalem mod^t Ivetten, foUdjeii pann ob^unemen, 0(5 et 

bann mui) [eim prcbii] tijon luolt. 

Stern boruac^ fieng er an ünb fagt toon ber groffen gnob, bl) üuf 
got bet almed^tig t^on n)olt, bad njit an foUd^ enb fomen fulten, ba 
et bann menfd^ gebotn met, mh an b^ enbe, ba et bann fein l^et^lige 
mattet gellten l^nb (t^nb) in manc^etle^ m% fein ^at^lig tofenfatBd pluet 

tetgoffen §Qt, al9 et bann felb^ gefproc^en l^at: lompt ir gebenebe^ten 
önb befd^aut' bog lanbt, ba§ ic^ euc§ ge^a^Ugt l^ab mit meiner morter, 
be§ tüir nun im bandper fein fultcu cfein). 5Snb fo matidicr c^roffer 
furft lücr, ber fo grofe gut gcfi, bng er an folic^ ^e^Hg ftet mb loDlid^ 
ftct filmen, be0 nun nit fein niorf^t; borbmb folt Wh [46] §abeu {ur 
ein gat groffe gnabe, b^ t)niS got ^e^ erja^gen mit 

3tem 3um anbetn fagt et, baS ein ^ebli(|et ted^ten toaten glauBen 
§aBcn folt, alle bt) ]^et)ligen ftct, b^ man im ju Serufalem »nb anberfwo 
jungen njurb, ba§ bem alfo mer, tüann eS b^ ^a^Ug gefc^rift tmb b^ 
la^Hgen lerer auß njeijfleu, barumb (barömb) füllen ioir barinn ganj 
fein gtoe^uel fjau. 

Stern bo^ bt^tt, bag ein i)e|lic§er ein guten furfa^ ^et, fein funbe 
mit tekn feini^ Ber|en 5n Be^d^ten onb im b^ laffen ia^b fein, nnb fein 
gemuet tonb §et| gan|(id^ inguten furfa| fe|en, ftd§ futBa^ bot tob 
funben 5U ljueten, h>ann nHr an ^tDctifel fein fnltcn, baS bnf all tonfet 

fünbe gen^Iic^ uiib tuarlic^ ucrcicbcit luiirb, al^ ob \mx eift geboren toerben. 

Jätern 5U beul fiertcn, baö wix- fotic^ 5at)ng ftct mit imiigfcijt unfcr 
i^er^en fjeim fuc^en falten, fe^t mall ^) Dnö ber almec^tig got foli£§ gnob 
t^un ^ct, bad )oir an folid^ ftat fumen [47] nieten, ba^ mit nn9 bann 
kmfel fed ^a^l^) batin fud^ten \>nh onf bet k)nauf))ted§enlid^e gnabe te^i« 
laffttg mod^ten toerben. 

Stern gn bem 'fwnfften, ba§ )n\x folicl) Ijeiilicft ftet Ijcim fnd)cu 
folten mit (niitj ciuigtcijt, laubiiüdjir lieb, ak> luir bann ijc^ mit ein 
anber ba meren, ber m^nft üd" ber nmi)ft, ber fned}t alj ber ^err; 
tnb auff baö fagt er, baS fet)ner feim (jaiibon fein [ei)t ifjun fott, nnb ob 
e0 fic^ fd^on aifc^te [?] ünb begeb, boö bij ijaijben ünfer eijm aijnic^erlei) 
5u fügen tete, baS mx bad ümb gotteg toillen gebultig lei;ben molten, 
t»nb bog nit toibet ted^en niolten, ba mit t>nh bad aßen ptubet fünft nit 
gtoffet untat etftanben mod^te. 

*) Unfet ©celen^eiL 

Digitized by Google 



24 



latent bavimd^ Uerünbt tt af^tx bie^ bing t>nh fagt, nac^ bem unb 
lote bat! ^eft im toiHen toeren, gen fant Sössen ^) 5tt te^en, baS mir 
)}ti9 bann ^| Dntet n^egen t)nb auc^ fur&ag an anbem enben eBen 
maffen (unb) l^ueten fttHten, bad toir ben ^atjben m(|t auff ire gteBer 
treten, bann fic e9 fnr ein grofee fd^moc^ [48] §o$en n)urben tmb Un^ 
mtleidjt i]xo]\n t)nrüt bai burdj ciUftcii nioc^t. ^ttm bcr §a^bcn i]iebci 
finb alle auff bem Uclb. 3^cni barnncl) ueihuibt er, iüa§ ntnn ben [jatjben 
\)on ben efeln 511 Ion geben, blj mx bann rc^)ten. ^tc'" ^^'^ erftcn uon 
3affa gen ^oma ittj ge/) bon ^onta geii fant Jorgen 1 grog, bon 
Moma gen g^nfalem t)j ge, uon Serufaiem an So^^^^n ^ d^/ 
^erufalem gen S3etl^lal^em k>iij ge, t^on Serufolem mtber gen äftama 
t)j gvofi/ ^on ^ama gen Soff a iüj ge, moc^i in fuma iiij ge, iiij fc^iüng 
kienebiger für ein gvo^. (St tttpoi auc^, bad man ber l^a^ber, b^ man 
^n^ft nnicfnri/) b^ mit ben pilgerim Inffcn, fnim gcU fult geben, big 
mon miber (\Qn ^affa fem, ba^ nmt nit gefcfjar^, al^ offt unfer etjner 
auff faf^ über a6]a&, fo niuft er iiiij ober u fc^iEing geben. murffcn 
auc^ etlic^ öon cfeln ünb muften gelt geben. 

3tem 5tt bem br^tten t^erfunbt er unb fagt, bad mir t)n\tt \tä Dnb 

flefd^ [49] in l^ütt Ivetten, monn bie ^at^ben fielen tond fünft, tot^ fte 
an fernen. 

?^tem barnai^ Fjicfj er by uljber hiijeu, btj bonn nit crlobnife ^eten 

uon ungcrni fjaijligen öatcr bem bobft, bar burc^ fie bann in ben fd&itjeren 
pann tonicn luoren, unb abfoluiert Und ha uon bem felben pann, bar 

mit bad toiv ber groffen gnaben a&er te^l^afftig merben mochten. 

Stern bamac^ gicngcn tnir §er nufe für b^ ftat fftama, ha faffen 
ouff bij efcß, Unb rt)tcn ha gen 2t)ha, ha ber lieb |er fant gorg 
gemartert ift luorben. 

^ermerft ben obta§ 

3tem %ba ligt jmuo njelfd^ me)^I uon SJomo unb ift ein borff, 
bo ift uor jaren gar ein f(^one f^r^ gemefen, aBer ^e^ ift fie gerBrod^en^ 
ba {uft man ben ftein, bar auff fant Sorg ent|aBt ift morben. aBIa0 
uij jar uij faren. 

3tem barnacfj x\]t mir mibcr gen IRama unb |)tiben ha ben felben 
funtag onb ben montag. 

*) 9utb (Vi}bba) ofcev Diospolis, 5 km uörbUdj oon Mamk. 

*) 4. (3xü\(i)n\. 

•) ^crftümmdt ou5 SKamclutcu? 



Digitized by Google 



25 



Sftem om crttötiO ^« toQS fofe toir [50] ouff bnb r^tcn gen 

^5ei"ufalcm i[t xxuiij luelfd) mei^t üon 'äloma ünb ift Bi) auff i^aih m(\ 
guttcr n)cg, barnod^ foc^t an fteljuiger hieg ünb pirg, pe^ iUj mei)I non 
9?oma fam njtr 511 eim priincn, ba ruten toir önb foffcn barnac^ löibcr 
Qu^ bnb ttten gen 3s>^ufA^c)ii* 

53ermcrft bi) l^clig ftet 

öntcr iueaeu gen Qerufatein \mxi^. 

3t«n fo man mm uGcr bad pirg ret)t, fo tompt man bc8 erftcn 
hm caftel (£ntou9,') t)t benoc^t £i| iite)|( gen gerufalem, bo fel5ft 
fam tnfet l^et 5U feinen ^tve^en jungern 8uca3 tmh (S(eopl§o0, 0% 
fte in erfanten im erBted^en beS Brotd; ba feI5[t tm^ onc^ ä^(eop]^a9 
begraben. S(Ma§ toij jar öij fareii. 

Qtem jo mon nun boS pirg obrci)t, fo fontpt man gen 9iauiat]^ia/j 
öon bnttn ^^ofep^ toa^, bcr üufevn I)crreu uom creu^ nam, ift ein ftat 
gekoefen, aber tft§ ein 5erbrüc^en bing. SlDIoS bij jar üij tareu. 

Stern bo felBft ift ba8 coftel ©amüelö/) be$ propl^eten, bij jar 
^ij taten, ^a felbft [51] toatb er attd^ begraben. St^m ba felbft ift 
bt) oril gotte§ lang ^ett geftanben. Stblod toij jar toij faten. . 

Stent bama^ re^f man bad gepirg obmor^ bnb bama(§ lo^ber 
auffttjar^, fo fompt mon gen Scrufalcm. 

Stent bc8 abcn^, uuib complet^) tarn tüix gen Scrufalcni, tonb 
luarbcn bi) pniber olju (amen in ein ^ouß getl^on, ba prac^ten Unf b^ 
ftiften be (n ^enturn,'') njnS toir bann uoii effcii notturfftig luaren. 

3tem am mihooc^ ') frü toecft man auff, bad mir b^ l^a^Ugeu 
ftet ^im fachten, atö ber tag l^er bra(^. 

iHi'iueid' ijcijlujcu ftet 
in ber ftot Scrufalein.**) 

Stern bed erften fam toix für ben ^e^ligen tempel, barin bann 

') 2)ie 3)2ön(^Strabtticn oerlegte jeit bent 13. ^^^r^uubert SmmauS naö) el 
Kubebe. 

*) CHne anbete Xcabition ibentifijtert Mamk mit ^(rtmat^ia. 
Nebi Samwil, baS alte SOHltNt. t^c Iheuafa^tec hielten bm Ort fftr ba« 
alte ^0^, 190 bi< I9unbe4(abe flanb. 

Slttd^ Sonnenimtergang, 3^t bed 9benbgottej9bienfl<«. 
@i(^e 92ote 6 auf @cite 21. 

«) dl. 9itii 

*) 2)te $i(ger gingen toon ber @rabedfit(^c aus bie fog. Via dolorosa (Tarik 
el A]am — Hasch Aehia Beg — Tarik B&b Sitti Maryam) aum ^aufe be« 

Digitized by Google 



26 



boi» i^e^lig qxolb tmb hn )»erg caluarie^) ift, aber toiv tsmm nit bor 
ein gelaffen. 

Stent je^en fc^rttt bor hm lii)QX be$ fel0en tem^l» ift b^ 
ftöt bö tJtifci Ijerr §u gelten fleritet ^ot, btrb ^ot ba ongcfe^en bij [tat 
calunnc, öa er tüeft, baf er ba felbft am \tam bcf l^c^Hgen [52] crcu^ 
für t)nc> arme funber ftcrben foU, er ift aud) ba felbft ontei; bem 
crcu^ lieber gefuncfcn.^) öij jar tiij farcn. 

latent ba felBft ]§er aug ooc bem t§or bed tenipelS bc$ l^e^Iigen 
gtobd ftnb iü| CQ^eU/ bar ein mon nun nit get, toann bt^ §a^ben ^anbiS 
inn. ^ erft ift gekoeic^t in bet eren ber mutet gote0 Dnb fant Soi^anS 
ebangeltften.') SlBIad bij jat inj foten. 

Stern b^ anbcr ctipek i\t geioei^t in ber eren otter engel.*) tjij 
jar öij faren, 

Stcni bt) br^t ift geweicht in ber eren fant 3o§an§ beS tcuffcrS. 
bij jar öij faren. 

Stent b^ fierb ift geweidet in ber eren fant ^aria ^^agbalena.^) 
bij jar 9ij faren. 

Stern bamacl get man bon ber f^d^n aB koor^ in ber {tat 
SerufaCem bnb fornfit ju fant 8eronica^) ^aug. bij jar bij faren. 

^ilatiid, bann nörblic^ Dom £empe()7la^ jur Slttnentitd^c unb bnrcfK^ Btc))l)andt^or. 
Hehn bic ^icr unb im folcjcnbm genannten Certltd^fcitcn öergl. ©äbefevS ^-t^aläjiina unb 
(Bxfvxm i<Boän), 4 Sluß. Sei|}5ig 1897, unb ZohUt, Xopog^apf^U bon ^nifalem, 
I, @. 220 ff. 

^) S(f)äbclf}:itte, (^olgat^a. Xtt trabitioneUe Ott bet |{]reu}igtmg toiTb innev« 
^alb bev ©rabcijfird^c gcjcigt. 

^} ^c^t mirb eine Stellt' oor bem sioit nfloflcr a[§ IX. «Station bev Via 
Dolorosa gc^^cigt. ®ie Xrabiticn laßt'^efu^ Ijicr iioä) einmal mit bem fiTeujc fatten, 
obmo^l toä) ©iniüri Don ^^prene i^ut baSfelbe abgenommen I;attc (V. (Station). 

eine Heine, füblic^ an Oolgat^a unmittelbar anftoßenbc tajJcUc, je^jt 
@c^mcr5cn&{a)}cUc genannt. 

*) Vtatuvlid) ni(^t bte (etontitr iSnQtUtapcUt, unmittelbar am l^U. (Brab, fonbern 
«ne toom ^orl^of bet (^roMtitcl^e ouS zugängliche Üeinete ^cHe. 

*) <Stiie ftoptXlt tvitb ^eute no(^ fo be^etc^net, mä^tinb bie fibrigcit bott 6c» 
finbltil^en olö Ktmenifd^e, to)»tifil^ ttcaptUt, ft. b. agiy^ii 9Raria, datobdra^eHe unb 
ft. bet 40 Snatt^ter angefügt! twrben. SCtö im Seift 1808 bie Oltobe^tttc^c fafi 
gang abbrannte, »utben bcnn SBieberaufbau man(^etlet iBetänbeningen bot^enommen. 
(Sinen ©runbriß ber öfteren Äird^c mit t^n Sfnbauten au5 bem ^(^^^^ 1754 enthält 
atö Beilage $ au lud, Sammlung ber merfioürbigften dieifen in ben Orient, Qnta 
1801, ©ed^flcr 2;eil, ben »ir ^ur Orientiernnf^ beigegeben ^aben. 

•) SJeronifa (S?era ifon ^ ba§ \va\}\y imcft nnbcrcn = 5<crenice) tt)ifc^teua(^ 
ber Cegenbe ^cfu ben 'SrtiroeiB mit einem liul^e ab, auf fcasJ fit^ babci baS '^^tlfc \dm^ Wnt- 
li^ed obbtädte* Xn Ott, m M gefc^e^eu (ein fott, wirb im Tarik el Aiam no(^ gejeigt. 



Digitized by Google 



27 



Stent bar ttad^ fo !oiti|>i mon bed teid^en manS ^) l^oug, bet 
bem atmen man 8agaro toerfogt bij brofeni, bt) im lH»n fetm ti\dj uleHen. 
t^ij jar t)t} füren. 

gtem bnrnnc^ fleckt mau §cr ümb nuff ItndCeu l^ant,*) fonipt 
man an ein crf, gen ttj trcg jn famen, ba felbft f^umngen [53] ht\ jubcn 
©tmon 3i^^ncuw/ er bnfecm ^errn muft ^elffen baS creu^ tragen. 
Dij jar faren. 

Stern barnadl {om))t man an b^ ftat bo fid^ t»nfev l^etr bntet 
bem creu^ bm6 fett ben franien,^) ^ timb in loeinten, t^nb \pta^: 
ir tod^tet tjon <St)on, n^eint nit üBet mic^, tneint n6er eu(| tmb etDxe 
l^nber. Uij jar inj taren. 

Qtcm bornod) foiupt man an bi) [tat, ba bl) mwter goteö in amac^t 
ntjber gefuncfen ha fie iren jun fac§ bo^ creufe tragen önb in tob 
gieng. t)ij jar uij Careu. 

Stent bot nac^ {ompt man futbad, c^^t ein fd^tulBogen ^) über b^ 
goffen/ ba ftnt jtoen toe^g ftetn, bar anff ift got ber l|ert anff b^ ftat 
geftanben, aU in $^Iatnd tierurte^U l^ot, b^ |at fant <S!ena einet 
gebed^tnufe bal^in laffen fe^en. ^Blad bij jar inj faren. 

Stern barnac^ tompt man p ber fc^uH, ba btj muter gotg gen 
fcl)u(*') ijt gangen. Uij jar Uij faren. 

Stern barnnc^ ift beg gleifnerS") i)aii\] [54], ba önfer §err fant 
Maria ä)kgbalena ir fünb üergab. üij jar uij faren. 

Stem barnac^ fompt man ju $ilatu3^) l)an^, batin got ber ^err 
gegeijslet, gefront mh t»ert»rte^lt ift toorben, aber man fann nit bar in. 
bi] jar bij faren. 

*) ber t»Dm 3)ania8fu)8 • STfcor J)crfoinnicnben ©tra^c (Hasch Achia Beg). 
(8&«iba 6efinbct fi(^ bie 5. Station, m @imon Mit Gijrtße Qt\ü bo« Äreug abnahm. 

*) S5?Pitbct man ftd^ narf) linU. 

äBirb ji'ut mel uä^cr an ber @ra&eöfirdio aly «Uiticn iV\^otO[t. 

*) ^n^t bic fogenannte 4. Station, iiac^bcni man am ^>aiii^ bc^ reichen 2)?önuf§ 
Liüiubev gcJommcH ifl. ®ic (Siaminqcr ^eregrinatio (iDi enden a. a. £). ©ol. 2105 j 
erwähnt ^icr ein gcrh-oci;encÖ ttuc^kiii. 

*) 2)rr fogenannte Ecce-homo - Sogen (^o^. 19,6) im Tarik SItti Maryam. 

*) Unter bem ®i$uri(6ogen. 

') S)e« ^l^arifaers @imon (8iif. 7,40). mt Xtcäntum tbenHfiateet (e!anntti(| 
SRortä ans Sßagbala unb bie «große ^finberin." 

'*) 2)ie an ber Stelle ber el^emaligm 9urg Antonia gelegene ftofenie gilt noi^ 
a\& miäftlfata be« Pilatus, ^ie ^Irabttion lägt ft(^ h\9 in» 4 ^a^r^nnbert hinauf 
»erfolgen, womit freilief) für i^rc SRic^tigfeit ni<^t9 gewonnen ift. Ue6er ben Ort ber 
@ci§prung (in ber 92ä^e wirb l^te bie fogenannte ai€t|e(ung0'fta)}eae gezeigt) gibt 
cd Keine einheitlich Scabition. 

Digitized by Google 



28 



Stern ein ftetn toutlf bar tion in ber l^oc^ ift ^erobed ^aU, bovin 
t>nfer ^err tts\piA tontb bnb im ein ipwcptt claljbt an getan toorb, ahet 
man tnmpt ntt bai^n. totj jot tiij faren. 

Stern bar nad^ fnm^t ninn gu bem tempel ©otomoniS,*) akr man 
iat uymant bar ein. 5UiIo?^ bergcBmiOi aller fimbe. 

3tem bariiod^ tompt mnii 511 beut taijdj,-) bo ber enge! l^tn fom, 
t)nb ber er[t !ran<f ber ba l^in fant/ fic§ 5U U^afd^en, ber toarb ge(unbt 
toij jar öij faren. 

3tem bar nac^ tompt man bem l^aug fant $lnna,^) bartn b^ 
muter gotteS geboren ift. Dij jar bi| Eoren. 

Stent ber nncf) fonipt man 511 fant ©teffanä tl^or, al§ er auj 
gejnrt ift ttjorbeu üub ncriteint.*) uij jar bij faren. 

gteni an ber ftat melDr gu ber rechten [55] §anb ift bt) cjulben 
port/) bar bnrcl got am püimta% eingertten ift. Siblad Vergebung 
aKer fnnbe etc. 

^ßtmttd b^ l^a^Itgen ftet 
owfeerl^alB Igerufalem.*) 

3tem bor nac^ fo get man l)in aufe burc^ bq port, bo fant 
©teffan aufe gefürt ift toorben tinb fonipt be§ erften an b^ ftat, ba fant 
$an(0 ben juben ire derber Dertoartet, Big fte fant ©teffan berftetnten. 
§(b(a9 t>i\ iat tn\ faren. 

bar nadj iiit jex bauon ift b^e ftat, ba bij juben fant Steffen 
lierfteint §a6en. Slbloö t)ij jar üij faren. 



2)a8 9?ftrcten bc5 S^cntpcIpla^jcS (Haram esch Scherifj voax bcti lÄluiiicii 
bei Üobc^ürafc t^erf^oten. 3J?an ^ielt bic Omar « SWofdjec füic eine ^iad^bilbiing te^ 
@a(omom]d;eu XuupelS; nod^ S^taffael jeigt in feinem berühmten ^t(b „Sposalizio'' 
icu 2;ein|)c! in tiefer ?form. 

*) ÜEicr Birket Israiu gilt tiaiiuioneä als 2:eid^ 33etl;eöba (Vulgata; Betlisaida, 
3o^. 5, 2). 

*) Wnna, nMid^ abfei» Mti ber Vis dolorosa. Ser $Ia(} »uirbe 1866 
Qeenbigung be9 ftrtntfttegciS bom @ultmt an 92apoIeon III aigetntm. 
*) irfleßeinigt" 

2)09 fogcnannte <Btolbene Zf^ox an ber Dfifdte htS Haram. S>et 9}ainc iß 
entjlanbm auit bem grtci^ifcl^en thyra horaia (ba8 [«i^ihte %ffOK)t baS man in porta 
anrea (bag golbene £^ov) omvanbette (SI^o{leIgef(^id^te 3, 2). 

Sanbenmg t^om @te))^am}«2^or über baS ^ibron^X^al ^um Oelberg unb 
ber (Sübfcitc ber ©tobt entlang gum Sarfü§cr:=S^Iofler, bag auf bem *.piafec ftanb, ben 
^aifcr SEBill^cIm II. anläfjlidi deiner ^Jf^^afäftinareifc ben bcntfAen Äat^iolifon fcficnftc 
(Donnition de St. Vierj^e ijeiiannt, treii cuic \p'dk irabition ben ©terbcort HiarienÄ 
^ie^cr oerlegte), je^t außerhalb ber ©tabnnaucr in ber f üblichen ^orftabt gelegen. 



Digitized by Google 



29 



Stern havtta^ get man uBet ein fta^ne ptxt^,^) ha hzt patl^ (Siebroti 
fernen gelten ^euft. fel6ft ift ba$ ^ol^ pet) fonig ©alomoni 
gelten u5er gelegen, bat aug bod ^a^Itg creu^ genmd^t t)t korben. Dij 
jor btj farcn. 

Stern fo man nber prug fompt, fo fac§t fic^ an beg tatt 
Sofo|»l^at; ]§er etnüall ber pxa^ |e^ft e$ im talL ©^loe t)nb oBei l^alB 
bev ))xäg im toE 3ofe))l^at. 

3tem fo man ein dein voeg furBoS gett [56], fo man u6er bt) 

prug Compt, fo ift ein [djonc firdjcu/') get man ct(id) ftoffel aOar^, bo 
ift ba3 gral) unfec üeüen fraiuen. 5lB(a8 oergebnng aller funbe. 

Stern fo man toiber ^er aug aug bec E^rc^en fompt, fo get man 
ber Untfen l^ant ein engen toeg ptui^ od^^ig fd^vit/ ba fompt mon 
bnben an ben olBetg an b^ ftat/) ba tonfet IteBer ^err |»etet fein l^im« 
Kfc|en tiatet j^um bt^tten matt bnb ba felOft pinttgen fc^metiß fc^toil^et, 
ba fid^t man ben feig, boranff ber cngel faß önb ben l^erren tiüftet. 
2lbla$ uergeBung aller jimöcn. 

$ermerft b^ l^e^ligen fiett 
auff bem ÖIBerg etc. 

Qtem fo man nun loibcr l^cr fnr tom^t, fo get man ben olBerg 
aufftoartg önb foni^t be^ erften nn bt) ftat, ba tonfer lieber l^err gefangen 
ift toorben, ba im g^nbad ben fug gab. iiij jar uij faren. 

3tem bar nac^ flacht mon ^er bmB*) awff b^ Kntfen l^onbt bnb 

fompt an blj ftat, ba ünfir Ijorr bi) bre^ jüugei; Ue), bie et fc^laff 
fanb. SlblaS jar t)ij fnren. [57] 

Stem barnac^ fompt man an ht) ftat, ba fant ^|oma§ bon ber muter 
goted ht) gurtel^) em))fieng, ald fie oerf(|eiben toad. ))ij jar toi} faren. 

Stern bar nad§ fomfit mon an hi) ftot, ba got ber §err toetnt ttBer 
bt| ftot Serufalem, olf er am ^)almtag eiju reijt ünb öetrac^tet, luaf 
noc§ uBer Serwfti^cJtt ergan folt. oij jor öij foren. 

») 8ic0 prug = fBvfUtt. 
^d^oR im 5. 3al^r|imbert fteath ^cr eine ftir4|e. (Einen 9{eu6au üeß bie 
Xo^er «albttin« IL, 9»etifenbi0 (f 1161), bie Qkma^tin be» 4 ftSnig« von ^em- 
fafon, gfttllb »on STnion, errichten, bev ie^t noäf fte^t. 

3)er <8arten (^et^femane iß einer ber nmtigen Orte, bie tton ber Xrabition 
xi^ttq be(iimmt tüorben fmb. _ 

*) SBcnbct man fid^ l^criim. 

•*) ?ti?aria hinterließ nac^ ber Segcnbe bei t^rem Stbfi^ieb t>on ber (Srbe bem 
Wpoftel X^omaü i^cen (Ruttel. 



Digitized by Google 



30 



Stent hoxna^ tompi mon an ^at, ba ber etigel htx mutet goted 
^tac^t boS ))olm5koe9^) t)nb ir t^etfnnbt, bof fterbeti folt. t»ij jar 
btj fatett. 

J^tem afö mon oBncit owff ben ^ctö fompt, gct man ber redeten 

f)ant Dub tontpt auff bi) [tat Ü^alilea,^) ba felOft i)t önfer ^er fein 
jungcrii crjd^iucu bef erften na(§ feiner örftenb. ^blaes öergebung 
aller [unbc. 

Stent barnadj i]ct mon toijber gu rüg!, ünb fo man ein guten 
tueg fompt, ift ein fd^one {t^rc^, bod^ tft fie faft ^etbroci^eti, ba tft 
b^ ftat, ba Dn|et iiebec l^er tft gen |^mel gefateit,') ba ftd^t man ben 
teerten bil|t bnfetS lieben i^erm in ein leerten fel9, ben er [58] (ben er) 
tmB in lobKd^er gebec^tnufe ge laffen l^at |{6fo9 bergefnmg alter funben. 

Stern fo niQii auji ber jclbcii fljrc^en get 511 Der liiuftii ijaui i[l 
ein §er Brucijue fijrcft, bo tft ba§ graB fancte '^>claöic/,i bij ein offne 
funberin \m^, ba [elbft §at fie grofe pupertigteit gewircft. öij jjar 
üij faren. 

Stem ne(|ft ba ptt^ ab bem toeg ift b^ ftat $et§fage,^) ba^ ünger 
l^er fein junger an bem palmtag toon im fant, ba er fprac^: Ite in 
castellum etc. öij jar bij faren. 

Stern fo get mon ban ben Biberg ab)Dar|, ba tft ein ^erbrod^ne 

firc§ gu fant SWar^- genant, ba fclbft ^aBen blj ^eijUgen jii poten gcmadjt 

ben i^lulien.*^) üi] jar uij faren. 

2)cr ©ogc na^ crfd^ieii tov äluiria brei "tage tjor i^vem Xobc ein Sngcl, 
ber einen ^almjtDetg ttug, unb beclüubete i^c bie <Suuibe it^ved S^obeiS. fiomcttin a. 
a. O. ©. 138. 

*) @in nijrblic^er ^Jicbcngipfel beS Oelbergs (K:ircm es-Savyad) ^eiftt Galilaea 
ober Viri Galilaei nac^ ^^voitelgeicl^. 1, 11. Uüd) bic ©tcUc SKatt^. 26, 32 brad&tc 
ntau mit biefem Ort in S5erbinbung. 

•) Uiibelüinuiert um üüc. 24, 50 „er fütjiic jic t)iuau;S 610 ijcu iöctfjanicii" ver- 
legte bte Srabition ben Ort bet Himmelfahrt auf ben (bamatö uberbiciS mit ©ebäuben 
bebecften) Oelberggipfel. 

*) tpetogitt au9 XnttDil^ia ttar frü^et eine fniDOle (Sc^aufpielerin geraefen, burd^ 
bte ^ebtgt bed l^eiL 9{ottu0 bcfe^tt, lebte fie ald lEtnfteblerin am Oelbevg, »0 fie 
c. 457 flarb. Seffelt^, dtonogrop^ie Sötte» mtb ber ^ettiden, Seipgig 1874. ®. dS9. 
a>ie SrafefUttte ((Ecffe) iJft tabSfyit bei «Cntonittu« (um 570). % Qkiftx, Itinera 
HierOBOlymitana , SBicn 1848. ©. 170, 10. 

^) 2)cr Crt tjiep bor alter3 ^[ncotia unb war burd^ eine Stirci^c üer^crrlid^ in 
ber mifc ber St^eflafirc^e. (Hetzer o. a. £). (TJieodosius um 630, De situ terrae 
BEDCtae) @. 146, 18. 

•) ®er fpäten ©agc nad^ ^)aU^l bic 12 ^(pofiel iicmcinfam baö ua(^ i^/nen bcs 
nannte ÖKaubenSbcfcnntnrS »erfaßt, inbem jeber ton ibnen einen (Safe bci^euertc. 3)ic 
^arcuSüvci^e ift bii^ auf tvenige Spuren toerfd^wuuben. 



Digitized by Google 



31 



Stern fo man l^ev olb Ba| get ein elein ift ein ftein bet 
testen ^ant, ha \t\h\t ift bt) ftat, ba t^nfet UeBet l§er fein jungem ge« 
pxchx^i ^at t»on bem jungften getickt. %bUi^ bij jot bi} !aten. 

^tem ein dein lüeg Fjer baf^ fom^t mnn ntt ftnt, ba t^nfcr 
i^ext {ein junget leinet beten/) bnb ba {elb)'t inac^t er ha^ patu noftec. 
t)ii jar tn] faxen. [59J 

Stent bornacl fonüpt man an b^ ftat^ ba b^ mutet goted ^u ^e^ten 
geruet l^at, fo fie gangen ift t^ub b^ le^ltgen |tet l^aiin gefu(|t l^ot nad^ ' 
itö f^nb^ tob. tij jai tjij faxen. 

Stern fo man nun ben bipcrg gar l^er aB fompt, ift ein ^erBroc^ne 
f^rd^e. felbft ift ein grufft, bar ein fic^ fant S«coB^) ber nujiiber 
berBarg, ai) got bet ^ert ftarB, bnb nit offen woit, bife üufer ^)cx er* 
ftienb, olfo erfd^ein im ünfcr §er önb fpra(|: Filius hominis surrexit 
amortuis. t)ii jar üij faren. 

Stern ha felBft n^arb fant SacoB aud^ BegraBen, bnb ba felBft ift 
audj Be gtaBen n^oxben Q/a^ida^, ein fün 8atad|ie. bij jax t)ij faxen« 

Stern hat neBen bnb gleid^ bat an ift bad gxaB ^Bfolontd be9 
allex fc^bnften. öij jar bij foxen.*) 

gtcm barnarfj fom^t man ein bnig, ijct nbern badj o^^^^"' 
felbft ift uujer §er über gefürt iDorben, aU er gefangen warb, bij jar 
bij faren. 

Stern 5u ber Uncfen ^anbt i^ex bmB [60] ift b^ (tat, ha fic^ Subad 
ex|en(ft/) ha felBft ^e^ ift oud§ fein l^au^ getoefen, ba ex gekoenit l^at. 

^tn !^a^x 1868 lieg ^ter bic ^ü'^fti" Latour d'Auvergne eine fd^önc ^trcf^c 
bauen unb brachte in gebcrftcn ©änr^cn 31 Tafeln an, anf bercn jebcr ba§ ^^atcrnnier 
in cinev anbcren ©pradjc [tcf>t. 1k Trabition, baf5 5i1u§ anf bcm Oelberg baö iBater* 
unfcr „gemad^t" ^abe, foninu erft in bei ^cit bei J^reuggügc auf. ^«tmi SDiaconu«, 
Liber de locis sanctis (um 1137), &i^cx, a. a. O. <B. III, 7. 

') S)ic ^afobSfjü^Ic litgt bor ^Suboflorfc bf§ Haram qeqenüber unb tfl eine alte 
©rabanlage. !5)ic Ürabltion gel^t äuiutt ins? 6. :3<3l;r^unbcrt. Thcodosius &ei ÖJc^er 
a. a. O. @. 142, 11 : Ipse sanctus Jacobas [quem Dominus manu sua episcopum 
ordinaTit] et eanetus ^töharias (ber '^{^rop^et Sacbarja) et BaaetaB Symeon in 
nna memoria positi sont, quam memoriam ip^o sanctus Jaeobus fabrieaTit» 
Corpora eomm igpe ibi recondidit et se ibt cnm eis praecipit ponL 

*) f4|eiitt auf ^[rrtum ßeru^en. £n(^r {^i^fübuäf o. o. O. gfoL 357) 
bemerft auiSbrütfliii^: „2)arR(u$ unten im Üf^eA ift ein !C^urmr barinnen SKfifalon 
begroBeu ifl. (S9 liegen biet (Steine bor bem X^urm. '^cnn bie Reiben Dor ben 
S^nrm l^iuiicficn, fo njerfcu ftc mit (Steinen )n einem ?5*nfier in ben X^urm in einem 
3om unb (S$ebä{^tnUy bol Stbfalon feinem Sater 2>atoib ungel^orfam war. S)a ift 
lein SrbtaB! 

*) ^iit ift ebcnfoOiS fein ^biaß. 2;uc^er a. a. O. 



Digitized by Google 



32 



Stern [o matt nun u^er pxud tompt ha fo fo(| haxna^ 
bet ®)^im att. <So man nun ben ))erg auff get, ftc^t man gn ber 
teerten $ant ben tem)[»el Salomimid etc. 

fBtmmh aU l^e^lig ftet, ald 
tte^t ber |3crg ^^on ift. 

^teni fo man nun ein iucuig nauff fin§ fompt, ijt bt) \tat, ha 
\ant '^ttt fein {unbe beweint. Dij jai* üij Cacen. 

Stern fo man nun auff ben (»etg l^in auff toxapt, fo {om)>t man 

^n bem cloftcr, ba ))arfuffcr^) HMinen. j^a teir mm bo l^tn lomen, 

bo ficngen bl) pnrjuf^er an jn fingen ein loblid) anipt düu Dem IjcijUgcu 
gcift ju fingen mit offner tüx, ba giengen b^ i^oyben aufe önb ein, be^ 
gleichen b^ ^a^b^n auc§. 

3tem trnna^ ftenge ber tiater gtoarbian tonb t|et ein lobtid^ ^ebig 
mit l^e^fein toe^nen unb berfunbt ba bt| l^oc^ koirbtg ftat, bl| im ber 
emig got er toeit [61] (er toelt) §et, ba9 er ba bo8 öfter Imnp for fcim 
^a^ligcn leljben önb fterben mit feinen jungem effcu iwli m\h uerfuubt 
tonb te^It fein ))rebig ficrtei)l. 

Stent be^ erftcn fai^t er m\ ber fenfftmütigfe^t, bai^ ft(§ ber eloig 
got bad ^öc^ft gut fo miligcUc^ in ben tob feim i^imlifc^en k»ater ifipp\ttt, 
hav^n er Bereit mad atö bad onfd^ulbig lamp, bal man gu mar«! tregt, 
mm ba toai fein mibet fprec^ung, mol ma§ er fo miEigcUd^ bereit, 
für \>n& arme funber ft erben. 

Stern beni anbcrn fagt er von ber bcmutigfe^t got be? almcd^» 
tigen bie etoig toe^g^e^t an ben felben enben fic^ ne^ gen unb b^ fuej^ 
feinen jungern gu tt»af(^en unb fprac^: ic§ ^e| t^u, bad t^u l^in 
für einer bem anbeitn. 

Stern ^n bent britten btj tujpcrlidjtu gab, i)a ei feinen junqccn 
on ber fel5cn ftat goO 5n einer f^cifj fein ^orten fronlic^en leic^nani 
ünb t)e^ ein trancf fein reinö fenfc^ roffenjorbö plütt [62] önb ber m- 
aufprei^enlic^eu tieb, fo er gu fein jungern l^at, aUerjprac^: kgirUc^ 
l^ab ic^ begert ba^ ofterlamp mit eud^ gu effen e id^ la^bt. 



') ^äfm im L ^aifxffwaSbtxx »ot Maitung ber ®ra6«lflT(l^e fianb ^iet bie 
Stxtd)t auf ^ion. ^ tl^r Isar bie ®etgelung«f&iilc. xaniä^Ud^ mufbcn He €tStte ber 
Vbenbma^Ucinfe^ung unb ber <8eiflti9oitdgie|nng rmn ber SIrabition bort I»etctnt0t 
1833 liebelten fi^ bie gfranat^Iatter ^er an, bie ein große« @)rital leiteten. ®eit 1547 
in bie ncnefie 3cit (»ergl. 92ote 6 auf @. 28) »ar ber Ort (Coenaeulmn, 9ra^ 
:Sat»ib9) in ben l^ftnben ber SDhtfltmen. 



Digitized by Google 



88 



gtem bem fierten, ba bcr §crr anfieng bnb fproc^ 511 fetneii 
jungem, ein cleljne jcljt lüirb icfj uodi pctj euc^ fein, önb tet an her 
fclbcn ftat ein \obV\d} prcbiö, ünb ba aiiff in|t bog fje^lig foctomcnt in 
eiuiger gebec^tnufe feiner marter önb biUcrn fterbenS. 

.^tem barnac^ erclert er Dnb üerfunt bt) l^oc| lob mirbtgen ftet in 
bet felben firc^eti, atö l^er nad^ gefc^viben \Ut, k»nb et matit t>tid bai^ 
lelften obetit effen, bad aU (»ruber aud^ ittlobüd^er gebe(|tnug Dnferd 
l^erm abent effen/ ba$ mir mit in bod maK fulten effen, Qt9 mir auc^ 
tetcn, t)nb njaren ber prüber allc^ bo ^eren ünb fncc^t angeualidi ^e^ 
^loe^^unbert t)nb bre^ffig. 

^tm imkv bem groffen altar in ber felbeii fijidjea ift b^ ftot, 
ba bnger ^err bae a6ent effen mit fein jungem a^, ba felbft ift ablad 
Vergebung a&er funben. [63] 

9ltem 51t ber redeten l^ant ift ein oltar, ba felbft (at t)ttfer lieber 
l^rr (ein jungern ir fug getoafc^en. tjij jar bij !aren. 

Jätern twter bem oltar bef oBent effen ift fant grancifco co^el, ha 
felbft Ijüt gut ber ^eri jciu junger gelernet, bo ift ablag öij jar bij fnren. 

Stern in e^m görtett ift ein dein tet)U ber fetüt, bar nn got ber 
l^et gege^feU ift löorben in ^^latn^ l^au^. öij jar öij faren. 

3item fo man nun ^er aufe get, gicng njtr mit ber procefe, fonipt 
man auff ein ^flafterten tt>eg 3U ber Itndten ^ant get man ein ftieg auff, 
ba fom^ man an ein tl^uer, get in ein cofieOf, l^ant ^e| b^ ^a^ben in, 
bo feibft l^at önfer §er fein jungem ben fjnijligen ge^ft gefönt on bem 
^e^ligen pfingftag als ft) barnac^ ab fprac^ fetten. %Uü^ ucrgcbung 
aller funben. 

J^tem bnr nad^ get mnn 5er ah tn bcn creul^ gnng, ift ein capell, 
ba felbft ift unfcr I)er ^u fein jungern cingongcu mit gcfperter t^ür, ba 
er fprac^ 5U fant Zf^oma : ftofe bein finger in me^n [64] festen, toij jar 
Di) faren. ^tem bar nad^ ift bad betrug tonfer lieben fratoen. bij jar 
k)ij faren. 

9ftem ba felBft ift fant Sffatl^ad er twdft*) toorben 5U eim gij 
poten. t)ij jur uij laxen. 

Stent barnac^ ift ünfcr lieben fratnen capell, barin fie o.mowt f)at 
p jar nad^ ir^ ft^nb^ tob, ba felbft ift fie au(§ geftori)cu.-j %bla^ 
kiergebung aller funben. 

Stern ba felbft ift ein altar, ba fant So^^^innd tonfer fratoen ge« 
tobnlid^ mti gehalten ^at. ^bta§ t^ij jar üij faren. 

*) (Snüä^U gu einem St^joflel. 
«) @tc^c 9lote 6 auf @. 2ö. 
%x^it> im. XXL 19b. ^eft 3. 8 

Digitized by Google 



Stein fünft nugerljalS bev t^rd§en tonb be9 (reig fcttt biO !^et)Iiger 
ftet, tnati hm (»viibem nit att ^etgt, voonn ftc^ ftHeic^t lang 

^tcni bi) ftot, ba fic^ b^ äwelffpotcn bon einanber geteilt §ant. 
tiij jar uij laxen. 

Stern b^ ftot, ba fotit Saco5 gu eint pi\^ofi $tm\aim er weit 
to)atb, tnj jar, bij faren. 

3tem bl| ^at^ ba fant ®teffan^) bem anberit maK begroBen 
ift tootben. ^B(a9 btj jar bij faxen. 

3tcm bic ftat, ba önfer Ijerr jein jungem bnb bcr muter gote^ 
gej^rebigt ^at. üij jar uij farcii. 

[651 St«*"^ ftnt, ört b\] mittel" gote^ geftattben ift ünb ir^ fünö 
^rebtg gebort §at. ^(bta^ üij jav uij faren. 

Stern ned^ft ^e^ betn clofter i)t b^ (tat, ba bad ofterlatn^ gebraten 
ift ttorbett. Wbla^ bij jar bij faren. 

Stent abtaegd ein guten toeg bon bem clofter ift bad ^aug ^Dattil,*) 
ba er fein ffinb bett^eint l^t bnb ba gemacht §at bal S9Hferere bnb ben 
p\aim 'A)i:\)xo\ünb{c->. uii jav t)ij faren. 

Qtcm 3u uecf)[t üor bem clofter ift ba^^ l;auß ^a^faä,^) ift i)e^ 
ein tt)t(S), ^aift 5U fant iSaiuator, ba felbft ift nnfer §err ^olfgejlagen, 
ber)|)iben bnb bon fant ^^ctcr iij malen beriegnet b^orben, |ant b^ 
f^(|en^) inn. Slblad bij jar bij faten. 

Stern auff bem altar in bem fot ift ber ftein, bet bor bem IJo^* 
ligen grab ift gelegen, bij jar bij faxen. 

Stent barna^ foinpt man ju ^InnaS*») ^ci\i^, ba felbft ift bnfer 
§er aucf) gefragt bnb geflogen tuoibciu bij ja^r inj fnren. 

^tcm nlv^i mir nün baö iimtl mit bcn pavfuffer genomen Retten, 
giengeu iuir [66] loiber in ba0 ))ilöriHi l)an^, bnib bcj^jcr gcijt tarnen 
ber i^ie^ben bre^ge^en^) man bnb i^oUen bn^; a(d toir nun ad gu famen 

^tep^aitd ®xah mar ber äUereit 2:rabttiim iü\o\Qc auger^atb bec 0tabt an 
ber @traf?c iiacf) ^oppc. Antoninus bei ®el^cr a. a. O. ©• 176, 16 ff. 

^1 l^cn ton !^\'it?iimen Nebi Daud (^rot^^ct S)aöib) genannt. Miserere unb 

De profundis bc^cidnicii ^fnfm f)! u. 130. 

') O^t'^t i'aö armcnifc^e ^''^"^^'^^flf^'^f^f^' ^'^'^ bcr (Stfc, trenn nion oom 
Coenaculuiii ber ©tabt jn ge^t. 3>ic 'Jrabiiion für bie 3?edfitgni!nggficUc war, als 
e^b ^^rufalern bcfud^to, nod(> fc^r jung. 2)iv (Mrabcsäfuin tt?ivb feit bem 14. ^ai)x\f. 
erwähnt, aber in ber ^cIqc fc^r ocrfc^iebeu befc^iiebeu. 

*) 2)ic ©licc^cn. 

*) ^ftJt armenifdieS ^ionnenflofier Der ez Zeiuni. 

*) l^ie 3a^I in im ^aroltcttrrit^t ^e(}el9 rnd^t angegeben. 



Digitized by 



35 



famen für ben ten^jel bef^ 5^t)Ugen flraBcs, bn 5alt man "om oll nac^ 
einanbet bat ein, loonn bec ^atron altoeg gelt^) t>ott t^itd ge^ett muft. 

Vermeid bij IjeijUgcn ftct in bcm tem)ie( 
be^ l^Q^Iigeti grabS etc.^ 

Stein ald tou nun in ben tem)iel fomen, ba fiengen b^ parfuffei* 
on et« foBttc^ proccf, in Unfcr fratoen copü ttporb bl) anqefnnncn mit 

ciiu jaliic i'Ci]Ltia/'j inxo gtcmjcu Darmidj altucg gtuen pruöci nia ciiiaubcr 
in ber pioccB mit ircn pr^aeiibeu fernen, ba ^kw^t man on oll Ijc^lig 
ftet im tempel onb an allen enben toerfnnbt hann ber toater giüorbian, 
tüa^ ^e^Iiger ftet bad totu, ünb ben abla^, ben man an ben felbcn 
fteten Ivette. 

Stern bnfer frame» ca^el ift bet teilten |ant pti^ .1 fd^ritten 
Don bem l^a^ligen gtaB. *lba fcICift, ba ber mittel [67] oltor tft in tmfer 

framen fav»eff, bn ift ünfer ^er ferner lieben muter bcö erften crjdjiucn 
nac^ jeiuti: ijeijii^eu urfteub. %Ua^ öij jar öij fnrcu. 

Stein ber rechten |ant i|"t ci) gttter nntfj oh eini altar, bo ift 
t>^ (euU, ba got bei i^ec an ge^flet ift moxben in ^4^^latud ^aug. oij jac 
öij faren. 

Stern 3U bet linden |ant ift ein altat, ba ift ein gittet, ba ift 
ein tet^U beS l^eijligen cteu| lang ^tü^t geßanben, abet ed ift no^ nut 
eist loenig ba. Ulblad Dij jor Dij faten. 

3tem mitten in ber capcl i)'t ein jtijiniblctcu lucijt'jci' uicibci ftciu/) 
bn tft ein totter leirfjuani gelegen 511 ben ^cijtcn, al^ btui l^nijlig cren^ 
gefunben luavb, ba Ici^t man bo6 cvftcii ber ,^\üQt)r f^ec^er crenj^ nnff, 
mh gu bem britten, ba man ba^ ^atjüg creu^ auff in legt, ba er ftunb 
et tiom tob, bat ^e^ man erfent, bai^ bad ba^ rec^t cteu^ loet, bat an 
got bet l^en geftotben ift. ^blad bij jat bij faten. 

Stern batnac^ gieng toit mit ber [68] procefe aufe Unfrer frakoen 
ca)>e(l, bo fang man btj letnnei} be$ erften; all palb t^or Unfcr [ramen 

■) ben ISintritt in bie Q^rabeSttn^e mußten für jcben '^.^il^er 5 bU 9 2>ufatm 
entri^tct »erben. 9t9^tiäft (1900), @. 20. 

*) 3tn: jOrienticTung für btefen Stbfd^ititt tocnueifen »ir auf ben beigegebenen 
Qfntnbnl ber (Srabtfltin^e. 16erg(. 92pte 5 auf ®. 96. ffiir bcmeTten, baß M bte 
9htmmcnt 24—28 ent^altcnbc Ouabrat M Obergcfi^ot ju 9h. 15, 16 unb 18 bilbet. 
!D{e (Srflävung ber 9hiinntern fiel^e am Sd^Iuffe biefer 9(6l^anblnnfi. 

'1 uioint ift ber ©efang, ber auS bem 10. ^a^rlj. ftaiiimeiibeii Antiphona 
de Mariae origine „Salve regina misericordiae." SBadernagel, ftirc^enlicb 1864 
«b. I, ©. 10.3. 

*) (Sin \d)tibliä)tif b. t. runber wei|er ä^tormorfiein. 

Digitized by Google 



d6 



hptU fein ^toen toeig metMfteitt, ha felbft tft imfet l^en fant fOttcda 

TlQQhaUm bc8 erften erfc^inen. bij jor t)ij foren. 

3>tem bnrnacf) n^^ng mir tomB bo^ §e^lig grab oub toiber ber 
lindFen l^ant hmd\ bQ f^rc^en Q6uiat|/ fo tompt man in ein gtu^t, ba 
ift tmfet ]|en gefeffett, bi^ bod man bad creu^ (eta^t \mh toad feinet 
mattet ge|ott. tiij jat t)ij faten. 

3tem batnad^ get mon mh ben for hinten t)nb fompt etm 
oltor, bo fclBft ^ont b^ juben bnferS ^errn derber geteilt önb bar Dm 
gefpilt. Uli jö^ Dij Et^'cn. 

Ostern bnrnacfi fonipt man \ania .ßclctm fa^ett get man ynm\\ 
ftapffen abwarf, ba [elbft Ijat fant ^elena ge feffen, ald man naci) bem 
^e^Ugen cteu^ gru6. Mia^ bij jat kiij faren. 

3ltem 5tt bet teerten |ant get man ^ ftapffen a5niat|, ba ift 
ftat [69], ba ba9 l^e^Ug cteu|^ baS ff>et, b^ tton tonb b^ nagel gefunben 
ftnb kootben. flBIad t^etgel^ng äffet funben. 

3tem fo mau mm tuiber Ijer aiiß get aufe fant §elena fojjcü, fo 
tft ein oltor, bo ift bij (cuH, bar ouff onfer ^crr gc fefjen ift, aU in 
b^ juben fronten tnn ^tiratu? fj^nji. uij jor t^ij fnrcn. 

gteni baritad^ fom|)t man ^er für neben bem for, bo get man 
^iij ftaffen auffmat|, fo fompt man auff ben ptt% catuorie, bo got bet 
almed^tig geftotben ift am ftam be$ l^e^iigen ctenff, ba ift bad Io4, 
bat in ba§ l^e^Iig creu^ geftonben ift, bat neBen ift ein groffer r^g in 
ben toefö, ber fid^ gef^alten l^at in bem leiben tonfer^ ^ettn. %Uq9 
öergebuiig oller funben. 

^tem tjntcr bem perg coluaric ift ein copcll, bo felbft ift ein locft 
in ber nmuv, bo ift boö l^olit ?lbom))0 tin[cr§ erften ooterö gelegen biß 
5U bet jeijt, bo§ önfer l^err gellten önb geftorBen ift on bem ftom bc^ 
^e^Ugen cteu|; atö ftc^ bet t)el$ geff»alten |at, ift bad [70] pM Sibam 
anff fein ^au6t fornen, bat bntd^ et getaufft ift kvotben; ba felBft l^a^n 
tmb ift ba mitten in bet n^ettt. 9l6(ad totj jat Dtj faten. 

Stern in ber felBen copeln fein ^tüe^ grcBcr, borin BegroBen ligen 
b^ erften ^iuel) fontg toon Qcrufalcm, ht) boö Ijai)lig lonbt irtjtici; in 
ber frtften fiant inai^ten, ber ein ift genant ©otejribug, ber anber ijt 
genannt ^albamu^.^) 

^) ;^tt bielrn l^eijeber legten ftnb bie Rubelt an bie @t£Ue ber j^cibnifd^en Kriegs« 

tncd^tc getreten. 

^) iiad^ bem ^laiib iK^ii 1808 bie (S^ricc^eu tk ^va&eSlud^e neu aufbauten, 
Uegeu fie bie ^rge ber {^ranrenfönige ©ottfrieb von I3om0on unb Albuin toon 
^tottbcm «»rfill^tvinbfn. 



Digitized by 



dt 



3tcm glcidj ba iior uUx g fd^rit ift ein longer lucijjer ftein, bo 
(el5ft ift got ber i^er uon feiner lieCen inuter gefol6et hiocben, al^ man 
in \>m ercttt naui, ift abla^ t^ergeBung ader funbett. 

3ltem fo get man hon für 0a9, fo fom^t man fut calieS, batin 
bann bo^ l^ot)liQ n^^^ M't- toiv nun mit ber ^roceg bot für fönten^ 
ficng ber uatci gtuurbiau an §u vvcbiqcu, luij luol er Dor an aßen fjai)Ii(ien 
ftet ei'ffcrt f}et bt) fjüc^loüiuibriöcu ftet, bocf) nerhmt er b^ infunbcr^cijt, 
boi? er fnt]t, tuonn ein fiilfjcrim ba Fjcim niif^^iii], im tuiUen nn hai" fjntjlig 
lanb [ein Uart genat, [71] mit ba^ einer j'prec^/ ic^ mil bo got geboren 
ift tQoxben ober bo got gecreu^igt ift n^orben, er mer aHein b^ gemein 
fog 5tt bem l^e^Hgen gtab. 

Sitem bamad^ t^etfnnbt er bie groffen miraifel/ b^ ))e^ etlici^ 5C9tett 
in bem l^etilic^en ^mh gcfc^en tttercn, bt) jefe nijmer ßefd^el^en, ba^ eS 
got üineid)t uii Ijabeu luolt üon uiijci giofftu uiiftat Oub füub luillen, 
tDQm t)or t)it inren, [o fnm an bem fjo^ligen ofteraOeiit, baS man 
ba b^ lani))en luujc^ onD bij oUer^) fauDert, fo neriport mon bann ba^ 
^at^Iig grob, fo fam ban ba§ ^imlifc^ feür Dom 2) ^imel nnb ttjarb ba 
angejungt t»on goteS mac^t aU ampeln unb oQ anber liec^t in ber E^rd^en. 

3tem bomod^ Derfunbt et ben gtoffen abla9 bnb fagt bnS, bod 
toit bnS mit bet Beid^t fc^icfen füllen önb mit innigfe^t unfer fjer|en 
5u bem Ijaijligcn facrament, al^ njir be8 morgen^ ba0 empfa^en fultcn 
ouff bem perg calunric. 

Qtem er go5 ba offen anberii prieftern, nuB loaö lanben bij njoru 
öoCien gcnjoU [72], hf) pilgerim beic^t ^orn (önb) abfoluirn. 

!Stem bornac^ gieng toir in bog ^e^lig grob; [o man bad ecften 
l^in ein get ein fd^tit t)ot bem gtob ift ber ftein, bat ouff bet enge! ge« 
feffen ift, ba et lietfunbt ben bte^en 3){atia, bad kmfer §er inet etftanben 
t>nb bac )ij inn nnirben ftnben in ©aliTeo, er in gefagt ^ot. 

Qtem fo i]tt mau bauu in boy Ijeijlii^ iivob, ba t]oi ber alutcd)tii} 
gerüt l^ot bi| nn ben brt)teii tag, ba er üon bem grol) roiber erftonben 
ift. 5lblag nevgcüung oder funben. 

Stern olg n)ir nün noc^t^ borin moren in bem felben tempel, 
beichtet mir Onb fuc^ten nod^ mald olba oil |e^lig ftet l^tm. 

3tem batnac^ morgen^*) fang man ein lobltc^ am|>t auff bem |>etg 
caluatie t»on bem l^oijligcii creu^, hatm6) fpeift man tmd oE mit bem 
l^e^ligen foctament. 

') ^atibfc^rift: üni>. 
*) SCm L «ugup. 



Digitized by Google 



38 



/ Stern ein ftfinb auff ben tag otigeisevlid^ ha !amen ^e^ben bnb 
fperten [73] ba ba9 ]^t|ltg graB obet b^ !^T(i^ toibev oitff, alfo tnuften 
totv Dott ftunbe an lotber ^er oug gen. ^a gietig mir totbec in bad 

^ilgtim l^auf; t)nb Gliben ba blj nac^t onb ben fclben tag ünb ben fxe^tag 

'i^crmcrrf (;ie imcft gefd^riben, luaS önb iüclc^erle^ 
cri|ten in bem teni^el beS 5el}ligcn grabS finb, ber 
Heber befimbcr lucfcn ift inib boc^ friftUc^cn c^IniiOcn 
l)ünt, ctlic^ im tauff, ctlid) im tauff bec befc^nel^bunö, 
etlid^ im tauff be§ feto];d. ^ennertft, ang )t»a$ tanb^ 
b^ felben ftnb triften. 

3lcm bc? erften fo fjnricii bie parfuffcr niunic^ bi) i)nfcrt> i]labcn 
finb bn^ Ijctilig gtat inii, Ijeijjfcnt ]\) franden. i^er l^aBen )\) iim m\ex 
fragen caped. ^IJlcx §a5cn jte in ein attas auff bem pcrg caluarie. 
Witt l^aBen fie inn ein altar in fant $>etena co^eK, koann [74] attoeg 
geto9nli($ Stt>en Barfuffer münid^ in bem felBen tem)>el ftnb. 

^ie Ixied^en. 

3tem fo {inb batnad^ in ber !ird§en b^ fried^en, b^ l^ant in ben 
groffen tov, ber ift bnter§al6 ber cappeH beS l^cijligen altard. 

!3)ie 2i<tcobittani.^) 

Intern fo ftnb bann bt) ^acoBttten, bt) l^ant ein co^eK inn, fjonbi 

fi; ir lüüjumg inn, baö fic bar in ]d)Iaffcn, tnib mn )ic fingen, fo l)at 
ijctlic^er ein langen ftedfcn in ber ^nnbt; bt) felben f^nb nuf^ ber l^ntjbeu^ 
frijafft uou ?(ld]cijro'i au^ bciS^ fonig^ Solbau lanbt, b^ fclbcn ^aben 
ben tauff iu ber beft^e^bung."^) 

!öie Surianii.5) 
9[tem (o fein bann bl| (^urianii, ^oiM ire bett famer, finb auc^ 

') 2) l). ben 1. u. 2. Sluguft iu bei yiat^t beS crficn 2lugiifl njören bie anbeten 
^ilgcr in bei- ©rabeSfird^c, n^ofdbft ber diittcrf^tag erteilt kourbc ^^fendfen a. a. D. 
©Ol. 2109). 

jeid^nct, benannte mon frül^er häufig bie ägjjptifd^en äUouop^^fiten ober fioptcn fo. 

9IeaIenc9no)»abie für prot. X^eoL it. ftir<^e. 3. STufC. VIII, 566). Ucber bic 
loptifc^e Äirc^c f. VUokaaß, 2. 8lnfl. I, 178 ff. 
•) «fttro. 

*) jbk St^ptm ifiAtn m(m ber Saitfc mti^ bie ®ef(^netbintg. 

flrnf<|en ^acoiitcn. XkUc fie togL «calenc^fl. 8. Siifl. VIU, 565 ff. 



Digitized by 



so 



friftcn üon <^ux\a ouc^ aujj bec ]^ei)beufc^a[ft, b^ (egnen baS |aaament 

Sitem fNlDafftnii fein f(|koQC| leitt, k>nb fein aug d^^^bia aui 
(»tieftet Solans lanbt, [75] fc^e|it man fut gat frflm hrieften^ b^ |ant 
ben teuff mit bem fetot. 

!S>ie ©tegotiant.') 

Stein fo fein in hm tempel etltc^ genont ©regorioni, finb auf 

bcni laiib (^orjia, ift (ifti aucfj in bcr fjci)Di'uid)afft i'Ücpü Voaüv, 
bi) [cUien f}anh t|c|} ben pcrg caluaric inn, \mnn in Our bi) ?(rnicnij in 
gehabt i)übcn, alfo ^at iu ber fonig *^oIban ^e| geuomcn oub ben 
^otciani] [gegeben]. 

^Uiii [ü jiub batnnd) in bcm tcnipcl bi) Vlrmenl), finb nuj^ bcni lanb 
5(rmcmQ, bie felbcn finb fuv bi) nujnjtcn QCQcfjt in bcm tcmpcl bcc> r)ci)li(icn 
grabS t^nb l^anb infunbei^e^t fein o,ma\t bod) liiid ^jetlic^ett lanb^/ 
loenn fte mcfe tooHen §aben ober beten, fo öcr gunt einet bem anbern 
on ben l^e^Iigen fteten^ bann ba$ ^^lig (^tah ift gef^ertt unb lottt 
feiten au^ geton. 

3tem öm fre^tag *^) bmB be]per5et)t fomen toieber ber fjo^ben b«l* 
metfd^en unb fjoltcn un§ toiber, ba jolt man ünf aber [76] in ben tempeC ba 
bai> Ijcijlii] i^rab i[t, ba vlib tuir ober über nadjt nnb fud^tcn ba bi) Ijcijligen ftet 
in bem tempel, niüvgeujj uor taiiti Tjielt mau inic> niefj, barnad) ein [tnubt 
ober 51ÜU0 auff beu tag fjolten un^ bij Fjat^ben locber i^cr au^; luelc^er 
f^c^ foum))t, ben teilend l^et aug al^ ba^ fid^.^) 

*) !J)cr Sd)luöiay ift utiücrftäüblid^. Cfffnbor liegt eine ^erlücct^fdiiiui mit 
^Diarcu« Dor, ba bic fr)riirf;en ^^acobitcn eine Htvd;c an ber ©teKc ftatteii, m bcsJ 
3o^anne« i'Jarfiis .^»iius foil qeftaiibm ^abcn. ^ctgL 5?rcitcnba(^Ä ^Ugcrfd^rift in 
gei^erabenbö JHcij^Lnicf) ^ol. -SOb. 

') lieber bic abe|Tiniil*cn aj?Dnot)l^t)fttcn f. Siealenctjn. 3. Wuff. I, ^3 ff. 3)ic 
i}icinunä, bat< beu yicugctaaiteu baa ilitu^cö^eii^cu «iitgcbramit lueibc, ift alt, aber 
unrid^itig. Gbenba S. 88. 

') &mt\nt finb bic (Bcorgianen, bie (S^rtfleit tsm Georgien (@urbf(^iftau), bem 
SNnen ber Sttcn. Sgl Stcalenct^fL 2. %uft. I, 674 ff. 

Uebcv Xtmcmcn unb bie ®ef<^fl^te ber atmetiifd^en SKtd^e bergl. Kealettc^ir. 
& 9nf[. II, 68—92. 

*} 9m 2. 9litgttft abenb0. IBS^nttbbem ritten ^etjog fllbred^t unb feine 8(» 
gleitet ttad^ 8et^lel|em (SRcntfen a. a. O. (Sol. 2109). 

fBkt ni^ fd^ndE bie ftix^t Deria|t, »irb ivic boiS iOic^ l^aiii^e^ecrt 



Digitized by Google 



40 



3tcm om fampftag^i nnc^ mittag^ ra^t totr gen öct§(Q|cm, ba 
))njer |ect Sefud (S^riftud gehont ift bon ber te^nen mögt ^arta. 

^ermerdt bt) §c^Hgen ftctt 
auff bem ^oeg gen ^et^Iol^em. 

Stern bed etften te)|t matt für boS ctoftet @k)on tmh fompt ba 
a(t getttfalem geftanben ift;') beS etftett fici^t man b^ ftot^ ba alt geni^ 
falem geftanben ift, ba bt] Tietjügen breij fonig Verberg gehabt j^onbt, afö 

1*9 bon ueh)ge[iovn h)nb b5 opffcr ürad^tcn. üij jnr tnj faren. 

Stent baruttc^ tompt mau an bt) ftat, ba bcc ftetn ben kegligen 
brel) fontgen ift erfc^incn.'') nij jnr üij faren, 

3tem 5U nec^ft bo pc^ ift ein 5er [77] broc^nc f^rc^, ba fclbft ift 
^eliad*) bet (irop^et geBom tootben. Di| jat Dtj faren. 

Stern bamac^ ift b)| ftat, ba ber enget SCbacudt^) ))ei| bem l^ar 
nam bnb in furt mit ben fpeif, bie er trug, in b^ leon gru5, barin 
<Daniel rm9, bij jar t)ij faren. 

^tem ncc^ft bo pcii ift öac' grab 3incf)el/') b^ ^ocobS tt)et)6 
tpa^. t>ij jar uij faren. ^tem nit Oer ba uon \iö^ man S<^cob^ |auß 
be) ))atriar(^en. uijj jar bij faren. 

^er mcrrft bij Ijcijligeu 
ftett 511 23ctlj(afjem. 

:3tent aU toir nun gen ^et^le^em famen, lag mir ba in ber 
f^rc^enO ^nb in bem creu^gang. S^em e9 f^ed^en b^e parfnffer, bod 
b^ friften in atter l^ctibenfd^afft fein fc^one f^rc^en nit fyihtn, twam fte 
ift t»nb grof bnb geniacfjt bon etjtel merBelfteiit, bod^ toont n^mant 
barin. Di) Barfujfer ju J^erujalciu IjauDt Dij flüffcl bar 511. 

^teiu a(ö ^üir ba Ijin fomen, Ijet man ein löbliche procef mit 
Br^nnenben [78J ferj^en, \mc S^ufalem t)nb [teng bie in ben creuft« 

*) 2)aS alte Sfiufakm vcic^tc iiiblit^ hiS aiiy .üiiuieuu^al. 
*) 2)et fog. ä^agierbrunnen am Sege nac^ ^ct^Ie^em bei Mar Elias. 2)ic 
jErabition tnüplt [xdt) an Mc QttlCe SRatt^. 2, 9. 
«) Mar Elias. 

bie apoft^p^ifddc ^vsä^tuitg ^9m. 2>ra(^cn au QabcC 8n0 dS ff. 

•) ^te XTabitton ift fc^r alt. ^ffyct (Brunblaae btlbct 1. 9Rof. 36, 19. SHe in 
1. ^m. 10, 3 fiegenbe €i|toicngf«it ftM untcod^tct. 

') !Sie fi^Sne, fftnffil^ffige Sf{arienfit(^e fielet im tDefUid^n 5Cl^e ber ®tabt 
Unter bem cfloim (E|or b<r ftin^ fiefit^ fiil^ eine umfattgreid^c ftv^pto^Stnloge, Dim 
ber bic O^ebim^fapeae ben ivtc^ttgflen jCeU btlbet $I&nc Don ber fthri^e nnb ber Üri^ta 
in «äbel^ ^alftfüna unb <St|nen. 



Digitized by Google 



41 



Hang on, tft ein cii|»eE, ha ift ein gi;a6 htx t^nfd^uli^igen t^nb.^ ^^loS 
Dii jot t)i| !ateii. 

Stein batnod^ get man in ben creu^ gong ein fHeg a( toot^, ba 
ifl ein cq)wJ[ trab ba9 groB fnnt Sermiintug;^) ba felBft i^nt er getüont 
loj jor bnb l^at bo bij bibci aufe ebieifd^er fprad^ latciu flcmoc^t. 
öij jor öij fnreii. 

gtem bo jclöft pclj ijt fant ^Hclae^» fapeff, önb ba felßft ift bo^ 
grab fant $aulc bnb fant ©uftoc^ium. tjij jar inj foren. 

Stent batnadl gen toit mit bec litoce^ in bie üsd^n, fo U>mpt 
man M evften neBen bem (i^or ^n bet linden l^ant, ba felB^ ift ein 
oltar, ift bi) ftot, ba önfer §err bcfd^mjtcn ift kootben nad§ ber alten e.*) 
Slbluv ucigcbuai] allci' funbeii. 

3tem fo get man ban h)iber l^cr t>mb uub ^ii ber lindfen ijani 
neben bem cbor ift ein nltar, bn felbft fiaben bi) l)ci)lu]cn breti fonig ir 
o))fer betagt, ba^ fie bem nemen boren !t)ub brachten, uij jar uij faren. 

[79] 3tcm ha felbft get man etlid^ fta))fen ab tinb fonipt an b^ 
fiat ba got ber almec^tig geboren ift morben t)on ber feufc^en rennen 
juncffratoen Wlatia. iXbla$ tvergebung aller fnnben. 

gtem borgegen tmB fam fler bn)t Tjer bann tft bt? [tat, ba b^ 
frip gelüejcu ifi, Dar ein ber eiüig got gelegt i[t uanDcu, ba bav üc^^= 
lein ünb ber efett geftanbeu tft. 5(bla^ uergebuiig af(er fiinben. 

3tem 5U ^inberft in ber felben fapell i)t bt) ftat, ba ber ftcrcn 
ftiU gejtanben ift, ber ben l^e^ligen bre^ {onigen geieuc^t ^ai. t^ij [ax 
ttii faren. 

^ermercft l^ie nac^ gefc^riben 
b^ ftet, ba t^ilger^m nit ]|in 
fomen in ber gcgnet bl^ben.*) 
Stern fo man t^on ^et^lal^em in (S^gipptenlanbt fo fompt man 

Watt^. 2, IG. 

-I 2^cr Jltvc6oiit»atov ^icront^imiS ücififffcrtc btc alte, Itnla o|cnannte, lati'iju)d^c 
SJibelü&cri'e^ung iinb [cf)vic6 fpätcr eine neue Uebertragiing, bie foiy Vulgata. ^ (ebtc 
äulc^t (f 422) al0 (Sinfiebler in ij<eth(el)etn , wo^in i^m feine öegciftertcn ©d^ülerinncn 
^^aU(a uiib @uflot^ium öon .Kern qcfolqt luaren. 

2)iefe 9?ifoIau)S!apeße fdjciiu ubci Der ®rbc gefüllt iverben 3U luilffcu uub 
i|i oiellcid^t ibeiiti{d^ mit bcc au bic Siorbfeite be« CE^orcS angebauten ffat^arinenfat?ettc. 

*) ^aäf bem alten 9mh, b. ^. rta^ bem afttcftdmentU(|en (9efe^. 

*) 2)tefev 9t6f(^nttt tvägt bcutUc^c S:t>itten batoon, ba§ nuv nad^ bem ^Srnifagen 
o^ne genaue Sitlt^e ftenntnii» (endetet »itb. SDa0 gfelb ber Birten berlegt bic Srabitton 
5^tcl^ »Ott act^Ie^cm itt bie fßS^e be0 SovfeS Bet Sahur. 2)aB ftlofieir Mar Saba 
liegt 3i9lfi|eii Qel|Ic|em inib bem Sateit SRccv, bie Golompnifd^ S^eid^e bagegcn Hegen 
fübtoefUif^ bon l6et|1c|em an bev Strafe na«!^ ^bron. 



Digitized by Google 



4S 



m btj ftnt, ift ein 5erBrod^en fiird^, ba bcr cnQell tnifcr frotocn totlb 
3ofep§ beu iueg jcigt in (£ö^|?ten 5U fliel^en. öij jai öij forcn. 

Stent baxna^ ift ein ^ertot^ne hjtc^ in bcir et oUer enge!, ba 
fel5ft l^at bet citge! ben Ritten beilttnbt [80] (l^at) \m\M l^ent gebuxt. 
tvij jar oi] faren. 

Jätern xdt toer bauoti ift b^ ft)rc§ ber ^ij |7ro))^eten. öij jor 
tjij fall 11 . 

Stent necftft ba kl) ift bag cloftcr öetucfen ift ciiK^ apt^ ^aht,^) 
hat in fint geiDcfen öij taufenb mnnic^. Uij jar uij faren. 

Stern nec^ft ba ))e^ ift b^ ftat ^lomortid, ba finb t>ii taici^. üij 
jat bij faren. 

3fem nit k»er bauon ift fattt Sorgen I^tc^ gctoefen, ba felbft fInb 
b^ fetten, ba mit er gel&unben ift roorben. tiij jar tij faxen. 

^ermercft bi) ^aijligen ftct 
ouff bem pcrg ^uhc önb gen 
fant 3lQl^and bem tenffer.') 

Stern als tüir nun uBer nac^t ju SSctl^Ia^em geioefen toaren, tiBer 
nad}t unb Dor tag§ l)et man mcft, bar mit üitb Ouö bi) ^nijbcu moijjcus$ 
nit ii[)cr lieffen, mornciui v\)kn mir töibcr meg gen fnnt Sofjnng 
mUx tuegen i|'t ein 5crI)rod)nc tijrc^ unb ein pi^n, ha (anctuS ^^ili^pu^ 
eunnod^eu^s) getaufft ^t. Dij jar bij faren. 

Stem tj me^t bon I3et|la^em ift ein [81] ^erbroc^ne f^d^ ift b^ 
toüft, barin fant ^o^am f^nbfwei^ getoeft ift toon feiner mnter ettid^ 
jeljt.^) \)x\ jar üij füren. 

Stein bar nac^ aber jtno mcl)l loai^t man 511 einer ^erbrod^ncn 
t\)xä^, ift fant 3oci^aria§ ^aufe gcincft/) ba fclOft nie er ftüin \m^, \d)xib 
er So^finne? toirt fein natu fein, önb »uarb ba reben. S)a fetbft warb 
gemad^t ba^ ^enebtctud bominud beu^ ifrael.^) l^ij jar t»i| faren. 

*) ^ie ^^ilger ritten t)on ^ct^Ie^cm md) Ain Karim, 2V> @tunbm toeftltc^^ 
l9on ^erufalem gelegen , uttb tooit ba fi6er bic ^eiL ftfctt)Rr^ tiad; ^erufalem prüd. 

*) ^ßU Xrabitio», baß bte Citclle Ain el Haniye ba< 98affct fei, an bem 
$l^ili))t>iif ben fiammcrer (Eunachnm) aiu» äRobrentanb taufte (9[pofleIgef4^. 8, 26 ff.) 
tritt ^ier »o^I }um erflenmal auf. Bfrü^r fuc^tc matt ben Ott itt bcr Wfft t»ott ^bron. 

*) Ain el Habis, eine OueHe« in beten 92% ie^t nofi^ eine ^^nei^tte 
unb tnti ber @)»utcn alter Scgetotbn bie 3o^annel»fifle gegeigt loirb. S)ic Zrobition 
tntüpft fid) an matit). 3, 1 ff., Suc. 1, 80 tt. Suc 3, 3. 

*) Ain Karim. Söenige SJiinuten ttjeftlid^ oon ber OueQe, bie bem 2>orfc ben 
Slanten gi6t, liegt \>aS angebliche ^auS bed 3ac^ariäd, bed Katers 3oI)annid bed XAufetS. 

•) «Otetobet fei ber ber Otott iSfrae»" u. f. ». 2m. l, eS ff. 



Digitized by Google 



48 



Qtem 5U bcr rechten Ijant in bcr maür ift ein ioö), fonig 
$erobe0 lic§ toten bl) onfc^ulbtgcn f^nb, bo tet fic^ bcr fel6 ftcin öoti 
emonber, bad fattt Qiii^h^^ it f^nt foitt ^«^^ «in k)ec)iarg. 

titj jat t>\i faxm, 

3tcm fo mon nün \ü\het ^tnbcrficft re^t ein dein tocg l^er oB ift 
ein pxm, ha [clfift ift bi] mutvx tjotce; unb faiit ©üjoBet -^u jaiiien 
fomcn, nl,^ fant (Slijnbct 511 bet niutcv gotCi? fprac^: ^nbc mi^i l^oc, 
ut Hinter boinini mci ab me ücutat.^) *^nr miff bti mutcr goted f^^rnc^ 
S02agniftcat anima mea bonünum.^) felbft ift bod ^agnipcat [S2J 
geina(|t toorben. t^ij jat t^i] taten. 

3[tem batna(| xe^ mon bo9 Bitg auff toatt^, ba9 ift fant Sol^^nS 
f^rc^, ba felbft i[t fant Qo^anS ber tauffer ge&oren tnotbcn.*) SlBlaS 
Vergebung aller funben. 

;5^tem fo mon nün luibcr gegen Qerufalem rei)t auff iij me^l tt)eg§ 
IUI« gerufalcttt ift ein f\]xd} i^mant ^n bcm f)ei)liQen creuj, ba fcI6|t 
bntcr bcm gro[jen altar ift b^ ftat, ba ber ein ta^l be^ ^ekjligen 
txtui gemac^fen ift.^) %hlad tiergcBung adei; funben. 

S^em fo mon nfin gen Setufalem xe^t ^u ber testen l^ont ftd^t 
man bad ]§aug ©^momS-'^) beS pn^'^ttin, ber Dnfem l^em im tmptl, 
al$ er bar ein ge o|>ffert niarb, in fein fc^ofe nam, ba er fprac^ : fÄunc 
bimitti^ feruum tuuui büiiiiuc.*') uij jai üij farcn. 

3tem an bcm fclben to(| am (Sontaf^'i fam iuir gen Qerufalcni, 
bcv« imdjteo lief mon unö luiber in ben tempcl be^^ r)et)(iqen grn5?v 
fachten toix aber aH §et)Iig ftct ba ^eim unb morgend fetten mir meg. 

Stern bar nac^ gteng ber )>otron 5U [83] ben geioaitigen $u ^e« 
rufatem \mh gle^t an ben ^orban, olfo toolt ei ber oBerft j|u ^rufalem 
genant $lrmorcio nit raten, knann ed gar bnfic^er toai^) 

*) Suc. 1, 43. „So^r touimt mit tia&, tag l>ic ä){uttci- mrined ^ctm }u mix 
lommt?" 

*) 8ut. l,4fi ff. „2)uMnr Scofe cilicbct bcit .f)ervn" it. f. lu. 

bftJ 3ft<|tt"Q*» fonbcrn in eine ^el-^Jölilc i^cilcflt. 

*) •O^ffet „^rcuafloftcv", arabif(^ Der el MuBsalebe genannt, Vs ©tunbe wcftltc^ 
9m ^erufalem. 

*) Riffel ^119 tpirb ie(}t am Sege »on ;9ferufaleiit nac^ 9et^Ie^em gegeigt. 

Suc ?,29 ff.: „^OT, nun (fiffcfl bu bcinen 3>t<ncir in f}frieb«t faxten'' u. f. tv. 
') 4. ICugufl. 3n btcfer 9l(u^t »aicn aitd^ bte fSi^Hfi^en $ilget in bct 
®ra6c«ftv<l^, <9RatifrR a. a. <S;oC. 2110). 

Sie fe^r oft gefc^al^, muvbe aui) in biefcm fjfalKe- ben |$tlgcxn ber ^efuc^ 
be§ :^crban wegen bcr öon bcu 3^ebitinou bro^enbcn ©efa^r wibetraten. ©gl. 9lö^ri<l^t 
(1900) @. 21 ft. — m llet}ei (6. 85) (autct bec 9tome SCnnatc^o. 



Digitized by Google 



44 



^tem om äff ertcmiüiUaö ^ fnu luacft mau ünf auff, ba giciii^ luir 
in baö frttt @t}(oe ba )eI6ft Ijcim fud^en hx] fja^Iigeu ftet, önb batnac^ 
rct)t toir gen ^ct^anio, bori^ fieii^ tuir an in fant l^acob^ ft)rc§en bc^ 
m^nbem, bamac^ ^nna^ ^aü^, barnoc^ 5U S^a^p^ag ^mi, toam 
tmt bor ttit %€m\tn, boc^ ^on tcl| ei^ tot gef(i^xi5en/') toonn e9 auff 
betn i^eTS ©^ott ift ba ift ed oi^gentUc^ gefd^ribeii/ bonit font 3oco(9 
{i|id§en bed mt^nbem, ba felOft ift fnnt ^acoB ent^auBi tooxbeti, ba !otii 
ttjtr nit ein fomcn, toann bie I^rd^ (frid^ ?)•'*) \mxm nit ba. öij jar 
öij foren. 

^tem ba fei Oft necfjft ba pci) ba ijt ünfer §en ben htt\) SO^aria 
ei)(^9nen. ^bio^ Dij jax t}ii faren. 

5>erinercft b^e l^etjfig jtett 
in bem taE ^^loe.^) 

[84] 3tent fo man ttt ba8 tatt S^Ioc fotnpt, ift be9 efften b^ ftat, 

ba bei' abgot ^aatt cjciucjcii ift.'') uij jor bij faren. 

^tm barnarl) tompt mm bcm jiritn,®) ba b^ nnitcr goted irem 
f^nb bl) minbeln l)at gewafc^cn fi^nbiueiB. uij j^v uij faren. 

Stent nit fer bauon tompt man an btje ftat, ba ^fatad^) ber 
pafifytt \>tm ein anbet gefeget ift tootben mit einet l^ul^in fegen. t)ii 
jjat toij faren. 

Igtem hama^ tompt man ^n atjni Brunnen ^ ober ta^d^, ba ber 

piüib gtfcijcub ift lüorben. bij jar tiij faren. 

3tem barnac^ fompt mon bem gojjodCcr, ber Umb bic ^ A^) 

') @ie^c oben (Seite 34. 

') SlUcUeic^t ift „imuid,)" k\cii, ba bie ^arfuffcr ^ter bic ^jü^mug über- 
nommen (SWcncfen a. a. C (£ol. 2111), 2)ic 3a!obÄfir(^e liegt 'oHliä) m\ ber SitabeUc. 

*} Qkmeint i|t ^ 2:i^al ^iiinont im ^ftVen ber 6tabt. 

iSrinnerunfl an ben in bicftm X^al ou^geA^ SRoM^bienfl, aI0 beffm 
€t8tte im alten S^efiament M Top}iet (9ranb))Ia^) genannt tpicb. ^gL 8. I^c. 28, 10; 
5et. 7, 31 ff. 19, 6 ff. 

*) Qkmnnt i|l ivol^l bie mit ber Sitoa^ueOc burd^ einen Oang m^unbenc 
SRatienqueOe fflbln^ »om %mpdlM, in ber mand^e gforft^cr geneigt finb, bie alte 
(Stfl^onquelle ju fe^cn (1. $ge. 1, 33). 

') 2)ic ältere Xrabitiou (Antonini Piacentini Ttinerarium oerf. ungcf 570 
in ip. (Se^er, Itinera Hierosolymitana , Sien 1898 @. 180) neitcgte biefen Ort in 
bie 9iäf)c ton (5IcutberopcU8. 

») ©ilca. ,lo^. -y, 7. 

®) !^a§ foi^en. Hakeldama (iüJattl}. 27, 7. 10) am ^Ibt^ang bc^ JöcvgcS bcö böffii 
^ateiS (maligoi conailii), »ofelbfi Diele Q^emiten« unb ^cäber^ö^ten ftnb, barunter 



V 



Digitized by Google 



45 



foufft ift ttjotben, bat ömb got bei* l^et öctfaufft ift tooibcn. öij jar 
t>ij taten. 

Intern ouff hm go^ader ftnb t)titj lod^er, bat ein man b^ bilgetim 
tDttfft, fo f^e ftev&en; b^ Dertoefen in bte^ tagen \mb mitb ir pe^n 
fii^ne tne^g* 

Stern batnQ<9 fom^t mon ^n einet §511, bor ein fic§ t^nfet^ §ettn 

junger ucrboit]cn, alj er ijciaiigcn luarb. t)ij jar (farcn). 

[85] Stern beieij^ ob ijt ber perg ©ion^) genannt, bo {elb|t ift 
fontg ^nlomon e^m fonig ctmelt ^uorben. bij jar Dij fnren. 

Stern nec^jt bo 5e^ ift ba8 l^QUß genannt maiigni consilij. 2)a 
feI6ft ^aben b^ juben Bettac^t, n)^ ft tnfern |em toten motten. Mlc^ 
t>lj jat tili faxen. 

Stern batnadl !ant toiv ouff ba9 tall @9loe l^in anff t>nb [äffen ba 
auf bte efeS t^nb t^ten gegen SBet^ania. 

fßtttmd §e^tigen 
ftet 5U IBet^oma.') 

Jätern fo man gen 93ctl^ama fompt, fo fompt man bcö erften 
bem ^auf^ Stimoni^ be§ nu[fe|;ifjen, ift §u ber linctcu Ijont. inj jar üij faren. 

3tem barnac^ get man ein tDtQ §tn bann ftc^t ^n bec linden §ant 
önb fonH>t an b^ ftot ift ein jetStoc^ne f^d^. $)a felOft §at önfet §ett 
Sa^atum bom tob etCucft. ^5lad tietgeSung allet fnnben. ij f(|ttt |et 
hau ift t^nfev |ett geftanben, bo er Safato 1^ für aug bem gtaB rufft. 

Stern bamad^ get man furBa$ e^n guten [86] nieg, ba fompt man 
3tt eim ftein, ba ift fant SOJartlja unfcrin fjerrn engegen gangen, aU fic 
\pta^, f)nx lücrftu ^ie geioefen, (o tpet mein btubet nit tobt. 5l6Ia8 
t>il jar Dij farcn. 

:^teni batnac^ fompt man fant äßatt^a f^aui, ba [tet noc^ bet 
ftocf bed fyxni. M\a^ t»ii jar toij {aten. 

Stem bamac^ gegen fant Wlixtt^a tober nec^ft tmb nit Der toon 
font SRartl^a l^aug ift \ <Banht Wlma ältagbaleno §aüg ftett \ bad 
gemcüt nod^ ba. öij jar öij faten. 

aiu^ bie fogen. SCpoficI^S^te. 9la^ (ei bcr leiteten ift eine getfenfammer , fiber beren 
CHngattg bi< gried^fd^e Igfnfd^nft ^e^t: «bcr l^eißgen 3>i>n" (eine )ur 3ion«Tin$e ge> 
lihige (Srabliatte). 

ftc^el (@. 87): Mona Gion. 
*) ©ctl^aiticn (el Azariye) Va @tunbc oftIi(^ öon ^^erufütem. S)ic tobition für 
bie tiad^folgcnb genannten OcrtUc^feiten, bem <Sc^aupla|3 ber SWatt^. 26, 7 ; So^- 11, 20 ff. 
unb Cuc. 10,38 ff. 6erid^tcten (Srctgniffc, ift f(^tt)an!enb. p,it bcad}tcn if!, baf? bie 
2:Tabition SD2aria, bie ^»efler SajanisS, mit äRacia au& iD^agbala ibentiftaiect ^t. 



Digitized by Google 



4e 



• ■ l^tcui bariiadj rait mx iuibcr gen J^erufnlcin üno waxtn ha l)6er 
imdjt; om mitiuoc^^) rc^t mt t>on ^aii\akm mba gen 9ioma-) mi> 

Mtxd üou \)cxxn imb ebel Icüt mit meinem gnebigen 
]§cren Tjcrlog Sllörcd^t bon (Sad^feen ööer iticr gefarcn 
ftnb auff bec golden tmb in feim fd^ttm au| teutf(|eii 
lünhtn, in bet galien )3atron fUntl^onii C^ontatinud. 

[87] "Skt burd^leuc^ttg l^od^geboxn fünft i^cr^og ^((Brec^t ©ad^ffen/ 
lantgtaff jS)ürgen/ morgrciff ^eid^gen/) 

Meinet gnoben dienet 

9Wittroo4 bett 7. STiigufl («Wenden a. a. O. Sol. 2112. 3Cm (Srid^tag (Si;Ltt 
friie ritten mir bo Don ^rufalem — S, Xtigufl, ubernnfümmenb mit SRergentl^al a. 
0. O. S. 1). 

^anbfil^tift: Borna. 

lieber bic 3tü(tvciic bringt Sc^t'pj^ a. a- O. 25 folgciibcu ^4'^a|i"u!ö au§ 
iil/i. illb. ^vcf, de itiiieribus religiosis quorundam comitum ac principum Henne- 
beigiae (^bfc^rtft in ber Mnil^ettec $of» unb &aaMtMiftl}: In de (a Bhodo) 
Coreyram (Conola) petunt, qua relieta adeo advenis usl ventie, ut in samnrom 
vitae pericnlnm iaciderint et per totam noetem terapestate et mnlto firigore 
vexati inter altiasimos montes navem in ancoris tennerint, aegre Venetias 
perveniunt .... Qaielelmns noster, postquam ab Alberto Woneideliae dis* 
cesserat, aalvus ac incolumiB ipsis caiendis decerobris Siliisiam (ScUensaingen) 
intrat. 9Cu9ffl^ttt(^ bcri<^tet öBer bie ^eimrctfe aRcrgent^al a. a. D. 8. 1 91. 2. 
Sir .yhm bavauS folgcnbe ^ata: Sonntag, ben 11. ^uguft SI6fal^rt mi Qoppt na^ 
einem bintigcn 3wri"""fnftDß ^nit bcn ^ibcn, bic bem Patron nod^ @elb Q&|)rcffen 
»ottten. 16. 3(uguft (fie^e üben @. 13) 9tnfunft auf Gt^pern. 2. September Slbfal^rt 
Don (Sl^pern. 8. ©eptcmbcv ^Infiinft in SDiobon. 10. ©eptcmbev 3Ibfabrt 16. ^cp» 
tember 5(nfniift in (Sinfin (CSorfu), 19. Stbfa^rt. 29. September Im? 1. Cftober in 
tofnla. äJiittiupcb, 2. Ottober (;eftiger @tnvin. 4. Cftober ^iluhuift in ))iah'm. 
5. Oftober 9rnfiinft in SBcnebig. 2)ic ^iotij bei Sioljiic^t a. a. O. ^. 156, baß 
?ubwig Xion (äi)b nadb Siom nnb <St. ^(tc^o gereift fei , worüber ber 'Jccuflabtcr (Sobe^' 
{^ül 92—212) a«Sfüt|ilic^ bericbtc, bcnibt auf einer i>erroed^jclung mit iJubwig Oon 
(Sgb L>em 'Weiteren. S?gl Sc^epjj a. a. O. 2. 27. 

'*) C's^^S"^?! ?nbre(f)t ,5» Sactfcn, l\iiibgvaf ,511 Tbfiringen, SJiarfgvaf gii Sl^eifun!, 
ber '^c^rünber ber §t(bertini)(^en , jc<jt {i)uigli(^ füc^fifc^eii ?inic, cienaiuit ber 33e^ergte 
(Aniuiosus), regierte 1464 — 1500. ^mi feiner ^aläftiiiafaf;rt braAtc er fcbr t?ielc 
»ieliqiiien mit. lieber i^n üergl. Cangenn, .pci^üg ^Ibred^t ber ^k^er^te, t'eipjig 
^ioiictmetfter, ©äd^itfdjc tir(^engef(^i{^te , Bresben 1899, @. 73. 



Digitized by Google 



4T 



Seiner pxahen taplan Jen Cieujart^j 

Söijaib Don SRoc^mifeS) 

^eiti^ fatel fnec^t^) 

$eter feinet gnaben ^Qr5tvet^ 

WloJC^ia^ ein !auffer 7) 
S^tdPeT imter bogt«) 

(äJraff SBiI§nIm üon ^ennenBcrg*^) 

Imb mit feiner gnaben 
i^berl^arb bon ^ranbenftein 
©e^ftib t)on (^tain 
Sorg äRarfd^ald 
Submig bon '^Qfperg 

*) 2Tcergcnt^al C ii : ^cinri(^ Sußman , SKcinc« gncbigcn ^rm ttegflet iS^ener, 
fiar6 bei a^^abomia auff ber ©aiccn, ifi }tt äRabomia (egm^n. — Qcocg ®itfl(Y, 
San^etel^fd^reiber. — '\^x\i^ Sare«, @d^cnfc. 

Äc^cl ^at btc 5ianuMi 5Miffcn [ber &t^obu5 flirbt unb in 2)?oboii begraben 
ipirb] unb ^^icj n\iVpnifnccf)t '^tbcnf. ^S^rtc^t il9(X)), @. 144. 
') :S)iefen ißamcn ^at nur (£i)b. ST^ecgent^al nennt einen „^tef\an <Sälbcn, 
tSapcaan." 

») ID^ergentl^at : „SBiganb tjon Stagiritj, 'J)l @. .s)cvni ftimbe" [^age]. 

*) a)iorgciit^flt : „i>ftnri(f), Sattclfnec^t." Äc^jcl : „iWeinljarb" (3fiijl;nc^t 1900 ©. 144). 

*) aiJcrgcnttiaf: „'^dn , ^avbircr." 

•) 9Jievgciitt?a(: „^an§ %k\m, 'inciiijoi" > «5(^affner). fte^el: „^Inaun." 

*) SRergent^al: „aWat^ia« gorbcrg, ^^hrouifor« (= Sinfaufer bei Cijb). 

') 9R(rgentba(: „Sticlof 9ntcitoigt, 2)oImet|(^er." Se^I nennt i^n „ain Bürger 
Don 8ä|7sig." aiö^rtd^t a. a. O. 

*) SKetgcntl^I: fCnbrcoS iPannc»i(}, aRunbM. $ani9ftod|. ^tutigef. [te^jel: 
^tanbtgefl] $ancrtoogt. WtatX^ ffitbtl^tD [SUlfd: ttttättn\dft6btx], 

mvftOm IV von ^neberg toox beim Sobe feine» 8ater0 ttil^elnt III (1460) 
noif mtnbevid^rig, mSffaXb feine SRuttev gunfif^ft bie Äegientng äbemabm* i3fn feinem . 
geinten 5a^rc murbc er öom ^aifer für münbig crHort. (Sr wttb alö ein frommer 
unb f^jarfamer götfi gerübmt. Wenige Qfabrc na«^ ber Äödfcbr ton ber ^^ilgerfabrt 
fiarb er (1480) mit .^interlaffung üon unmünbtgen ftinbern. @(i^ö|)pad^ unb ^rücfncr, 
.fvnnf6erri,ifc^eö UrfiinhMi!»iid). 2)?ciningen 184*2 - 6(5. 6(^ulte«, 2^i^?Ipinatifd>e ®e« 
f(^id)tc tc§ gvaf(i({)cu .•paiifcS .v^eiincborg. .V)i:b(inr.^f\iufcn 1788 — 01. feine "^^e* 

glciter hciuU iDiergent^al : „C?6erharb oou iBraiiDcnftetu, blieb h'anct ju iSoifin [liorfu] 
auff bem mibermegc. .^aii# [iü^d: ^or.^] iyjarfi^alit. Man« (Saf^ar t»pn Vaubciiberg. 
^an& üon (^ru^ft^bcrg. Cubroig üou |)alöbfvg [^^o^jel : .'pabi^bcvg]. geijfrieb com (Stein. 
(Safpav oon iäSeftcnberg [Äe^jel: gcjienbcrg]. Jlöil^elm oon Söolffflein. 



Digitized by Google 



48 



$Qn^ bon grctntfpcrc; 
[88] ^c\m C^afpcr üon $?aiibeu6er0 

^nh \mi\t iii] {nec^t 

©raff ^iguionb üon 9lnl)nlt^) 
^nbrig 8aio5i{ {ein {nec^ 

©vaff (Srnft Don ^JJonfucIt») 
ÄonJ öon C^armftat 
brecht üou ^e^m 
Sefanbet ein fne^t 

&xafi (S^untl^er Hon ®(l^n»at|l^tttg*) 
(Safpet bott KficEdleSen 
IStiftoff t)on <£6lentt 

Seml^ort öon SBolfrobt 
Steffau ein fnec^t 

§err (£rnft Don ©d^önÜerg ^) 
<öc^b)jeri^ fein fnec^t 

^err $9eni5cl Sc^Hcf fierr ber SBeijürc^en ^) 
ötib ein fncdjt 

*) SDlergent^al : „2)cr ^oc^gcborne fjflrp Dntib ^err, ^crr ©igmunbt, güifi 
}u 9n^alt, tmb <0raff au Sftantcn, etc. 0(tr6 |n 8lobi9 fcondt liegen." 928^ SHa«^ 
roetfc Aber biefen ©igUmunb II tm ITn^att fie^e Ui WäHfn^ a a. O. €. 148. m 
feinen ftnrt^t nennt 9RcYgcnt^aI (CII^): „irnbreaASoBitf^er, be«Bf<nilcn von ITn^att 
Shiet^t." 

*) aitcrgcntl^l: »®mjl, (Straff p S^Un^t / etc.^ «Solgenbe finb beS 0raffen 
bon SRanBfctt T teuer, mht«^ ton ^eint. Cun^ bim ^tmflabt [fieibel: l^ermftott]. 

Äleyanbcv ein Qxhax ^md)t. 

') iWergent^al: „©ünt^fcr, ©raff gu @(^warben6urg / 2c." „3)icfe fein bc« QJraffen 
Don <S(^tDar<jburg 3)ifncr. Gafpar ttcn ^ftucfi^Io^ni Sf?rtftoff tcn (56cIcBcn. Sem^arb 
molfrnftt. ©tcffan fein Sc^rei&er. [fte^jcl: „[w aii^ijcbcr" 3iö^rid)t a. a. £.]. 

*) 2)icrgcntt}al : „(Srnfi, :^crr üon @^oubutC|, ^cvr 311 ®Iaitrf;aiü, 2c." „Otto 
ton iji't^öpri^fd^, ^crrn (Sniftö ooii Scfconburg ßuccl^t." ^ö^iid^t a. a. O. @. 143 
nennt il^n (£. ö. ©d^bnbcrg. ^crgl. bagcgen ©cnj. Öeuber'« Catalogus comituin, 
baronum et toparcii. Sax. in Mcnckens Script, rer. Germanic. III, 1967 f. 

*) 2)?prgcntbal : „Scnbcl Sc^lirf, .^icrv ÜBei^fird^en / ic." 

iliiagciUöal: „s^m obev iltg [Siegel: „®corg"j, greUjcii i^i^jingen* 
„3an ©urgatt? [ficfecl: „3förg ^cHVi'^"]» ^crrn üon (Si^jing ftncc^t". 



Digitized by 



4« 



tonb ein fnedgt 
[89] ^ond öon 9Wcrgcntöff Dnb 6:afpcr fein bcttcr*) 

3)octor HKeUcrftat ünb 3)octor v^unbüaö 

t)nb ein tnecljt^) 
Dtt bon ^.rfnbingcn*) 
griberic^ uoii ©rntf} ^) 
^einvicl ftrof ftobett^) 
$eintt(l^ $fiug t)nb ein fnec^t^) 
^^e^ toon <SIeinm| kmb ein fned^t^) 
3hiboIff ton ©^noto») 

(Sbcrl^art äJiarfr^nlc! önb ein Eued^t") 

§einric§ üon (^rtmonftorff 

$an$ Don ^ranbftein t)nb ein hied^t^^) 

^) SWergentftal nennt an frf!er @tct(c unter bcn „^wndern": „53orni)arb uon 
@(^onberg, ä)iar|'ci^alct, ünb Canbuoigt Sad^ffen, ber ftorb anff bcn ioibeniHcje ju 
9lobi«, ttarb bafclbft im eiDjlcr @. 3(uguftini U^vohni", (£in«n fiiied^t öcrn^arbÄ 
nennt 9)?frgL:itbaf nicbt. 

') äiicigenti^al: „^an§ tcii i/icrgcnt^al, ifaiibiciumeifter". „(iafpar toon 3}?ergcn« 
ti)ai be« 9icntmetflev« Änec^t". 

•) aWergent^al : „.^einric^ SWcttcrftat, ber diedftm SDoctor / k. SJalentinnS ©c^niibc- 
(uTg / ber d^r^net; JDoItor.'' (©c^mibeberg, Seibargt bed ^erjog^ nad) di'oi)xiö)t a. a. 
O. 8. 143). „^tül Sribel ber ^ottot ftne(^t^. 

iffergent^r: „Otto oon @(^ttitigcn [Ite^^t: ©d^ibingcn], biefev ßat6 oitff 
beut »ibcmegc ^\äftn bem $riUgm 8anbe »nb (S^t^ent, üitb tonrbe tniB Sßeev ge« 
»orffen." i^e §otm „©d^pbtngen" ftnbet fid^ in abami Urfmi Cbronicon ThuringiK 
{aWendcn III, 1309). 

3}hrgcntl^ar: at^ ^ . icf) t)on Crotta, ^etjel: öcm 3)rat^ (5Röt?vid)t a. q. O.) 
3J2er{]entf)al : ^einnc^ i»on ©tarfd^cbet [ileQel: StorstadeU]. erßemt 
gform öergl. Sieiufcu II, 1585. 

^1 liJcigent^al: „f<cinri(^ $fiug SU Bakerde." „9iitfel 8iqttiöid^, ©tamjil^ebd«, 
tmti ^tinvit^ Ufingen ^ncc^t." 

9Qf crgcntljai : „JRuboIff öoii J^iiiiaio." 
") iJicrgcutbal: „©eorgc Den iHiilti^}." 

") ä^icrgentl^al : „(iJcv^arb üliavfcl^alcf.*' „^anä od^artta, Sorgen öon WlÜtiti, 
l»lib (Sev^atten ^arft^atcfen .^ned^t." 

") SKffcrgent^al: l^etnric^ oon (Sfmanpovff. ^e^cl: QMmmt^botf (9iö^rid)t 
a. 0. 0.)< 

SRorgent^al: „^attiS bon iOemfteitt, ftatbt am mibertpegc bet) (St^f)ent.'' 
v^altin von ^tttitbnrg, ^einti^iS toon lEtman^orff vnb 8eniflrin tited^t." fßad^ 

«yd^tti 1901. XXL Vb. ^eft 3. 4 

Digitized by Google 



$einti(| 8ofet^) 

|)aijbe bon (Srtmottfbotff kinb ein fned^t*) 

Dttc '^.^fdig bnb ein fncc^t*) 

^einlief) nnb .5»aiK> Hon ^Jailti^^ e^u Jnec^t^) 

0^0^ boit äBolff ftoiff 
$an9 bott ber ^lakDenil^) 
®teteri(^ boti grcljberg 
[90] (ä^onrat öon ^Imeboff bnb j fncd^t 

©eint goDifcfj 

S^e^jcl (5Hbl)ri£^t a. a. O.) fiarb .1?»Qnö öon JÖernftein 311 ©aimcs auf (It^ptxn uiib iüurbc 
in ein« früheren 9Wofc6ee am lliicere, bic tanxaU al0 ^l^fcrbef^afl öcnüftt würbe, begraben, 

*) aWetgeiitlml : „^uuq .^ctiuicf) 9öfer". ftel?cl: l'c[)'cr. 

*) 3l?cr(?cntfial : .s>nte [Üe^cl: ^dbc] üdu ^itinanpboiff." „§an« ©ac^ffc, $>ciuri(^ 
Söfcrg unb Jpeiban üon (Stmangborff ^nec^t." 

») SWergent^al: ^tiÄ »on |>aug»ife. 

*) 2«ergent^al: ,^0 ^flug su ©freien'*. „3^acpÄ ®aM}ifl, 3toi t>»n ^augwift. 
mib Ott *^Jf(ugen ßned^t." 

Sßergentlal: „^ctnttil^ i»ott SRoIti^. ^att« von SRaliU}/' »^n9 von Koben, 
^emrid^ i7»b ^anfen t»on SD?attt^ ftneill^t.'' 

•) aRergent^oI: Don aRinM^.* ^^eintid^, be« Don SRincftd^ ttntäft,** 

aßergential: lieorg toon $eö(fett|. 

») S^crgcut^al: „®5<? öon Solframfiborff. ^anS üon SolfroTO|boiff.* (^i«r* 
nad^ ift bic Slngafec bei a^o^rid^t a. a. O. <S. 144 gu ergangen). 

^) 2){ergcntt|al : „^a\i^ üon ber "^laixH^ , ber ßarbe am toibedvege^ (na<^ fte^l 
gloifdden (Si;!|.>cni unb JK^|obu§. fRöfirid^t a a O.) 

joj jy^ergentbal : 3)ittcrid) üon ^yreibcvg. 

") ^'Jcrgfutftal : „(£onrab toon ^iQuimenborff, ftavb [28. 9(ug. Sfio^rit^t a. a. O.] 
am mibenoege auff bcv (^ateen jn ^)iobii, warb andf ha Uc\x:^hcn." umvb awdf 

Sonrobt üon Wmiucuborji ba begraben" C III). »Qo&Ü ^tawcn, Simmenborp onb 
jjveibcrgcrs iljtcd^t." 

iitcigeutbal : ,/:^aItba[av ©reufiq." 

") ajiergent^al: „3:ittciit^ m\ ^Ic^diimn ^Äe^el : ber 2)2arfc^aü. 5Hi?^ric^t a. a. £).)• 
„a^abvtel 8oitt^, ^reufingiS tonb 3igcU;cim9 Shte^i" 
äRergent^al: Qa\pax ©ad. 

") SDIergent^al: ^etn^ t>on t^eiU^fd^. SUt^tl : ^al^äf ober ^alfttfy {WSÜfnäjt a. a. O.)- 

**) affergent^al: SDitterii^ bou ©tanj^it». fMgtlt ete^ncsf«^ (SRb^nt^t a. a. O.). 

Digitized by Google 



61 



9)?ecteti "äomtx mit ij fncc^en^) 

Cennd^eim 

$eter äRiUt^ei;') 

8orett ©lä^ bnb j fnec^t^) 

^emetcEt pUgerint au| teutfd^en (onben in ber 

groffen naffen an b(i§ FjaijÜg fönb fomen fmb Dnb 

furlni'j all in einer i]ciclüi)afft ^mi\akm.^) 

^nb in feiner gefelfc^nfft 
$eititic| ^otl^afft otib j htec^t 
öon ©tQuffen f fned|t 

*) ä^Jcrgeut^al : „3Wartiu 9Jömcr, Stmjjtniaun 311 w^anS to(jbci-, 

9R(rten flt9mef0 ftned^t." 

') iD^trgent^I: Sanipvcc^t Don flrimni^CTgr Süv^rr 311 iVipaig [^ctjci: bcn man 
nfnnt ßcmiil^. SRd^ric^t a. a. O.]* 

*) Ziffer Sporne fel^It (et aßcrgent^L 

Sßergent^ nennt einen ßub»ig (iktlenbfev[lfe6el: 0eiDlen^offer auü 3mitfau.] 

*) SRetgen^l: „2mtt^ ®Ia(}a'' [ftcjjel :(|»Iaca]' „$and2)aumagen,®Ian^enftne(^t.'' 

^) üßergent^al : 0acob Salomon t>on äRagbeburs« 

') 3Rergcnt^aI: ^eter Scifer oon S(usf|)urg. 

*) 9)?ergent^al : J^an§ 'I^iüii^ei: }ttm San^enfietn" [fte(}el: SKancjer.} »^(tn^arb 

?Jicrt5cntf)al : „Soiifton n-iii ^iüd ^tafcu mit jiiin ^cilig?" ^^t'^f grfnren, 
barinnen fiel i^uter Veiito intt ji ki Initron einen anffftof; cjefmbt, baci jv ein§ teilx?, 
e^c Jrir an ba^^ ■'Di'ilige iiünb foiiunen fein, in iin\m (^aleen gebogen, ^^nb bainadj 
al§ lüit auff baß $)eiligc Canb fomuicn finb , gar 51t ou8 in bic ©alten i-jcnoniuieii, 
mit ^Warnen, ^crr ^aug fon ^ar^bcrg Mitux. .^iiimd) 9iotbafft mit beui "Maijl 
!Qan9 Staiiffcr. .f)an§ (Mrabener. ^acob Sinblfcb S^et3ev, ein $?cinifcbor (Jbdman. 
ii>ieiö t^iii oc^ambcig. Vuotuig lumi ifibc. 3>cit fon (iHtl^a, Cöiualb fon iKDicnair», 
^elnri(^ öon iiBilcn. ^anS ÖJoItacfcr. ©bcr^arb öon 9(lbcrba(^. 2;^|ibolt ooni Stein, 
ftavb auf beut mtbemege. 8ertoIt Mm Gttin, gebrübev. ^acob »on fianbaw. Sig« 
mnnb ton Salben. .^an9 tton ^^pint^enau. 9nb fein fon|ien bc9 9. ^rnt tmt (Ebel* 
(eute baranff gemefcn, SRiberlenbei, 9nb bon biefen allen fein bie meiflen anff bet 
0alcen blieben.'' „(SjB fein anc^ oiet Sßeiber mit anff bem ^eiligen Sanbe gemefen, 
poo «aa S^em, eine »on OImi(} mit irem SRonne, »nb fonftcn eine 2)entf($e ata 
ber Gi^Irfien M O^orlt^ mit item SRan, bie jmei^ (S^Ieui oon 4i9rfitl, l^aben bo» 
nutfler 00m 4^eiligen ®rabe ^temfalem genommen, onb baritac^ jn (S^örli^ fittaufitn 
bor ber «Stobt riiic ßapctlcn laffen ban?cn, unb ein i^hah hi attec geilalt, nne baS 
^eilige O^rab }u ^ietufalem ift," {m^t§ fufft bei iMi>^nc^t a, a. £). @. 145 f.>. 

Digitized by Google 



[91] SqcoB 2Bmbi[c^ grofe 

$an9 Q^xobner tnb fte Be^b ein !nec^t 
Stent l^err ^ol^and äftirafdl Don Stetem ^) 
ein tl^tet qu|$ IBel^em 

Stein ein nnbre n^icijcößffi 

Sorg tjon ©c^nmDcrg*) ©einft @eU)BoU it hiec^') 
^etnric^ tum $^la 
^n9 toon ®on>o<ler 
Stettin JJ^I fem fnec^t*) 

CBioaU uon ^HojäcuatD 

9[tem ein onbre flefelfc^afft oug @(|tt)oBen 
{Dllpolt toont ©tein 

Scrcfitolt Dom ©tcin geBruber^) 
vi^itjuioub Don iKelbmo 
(SBerIjart tion ^Itorat^^) 

üon i)cnlunan3 9) 
SacoB tJon Canbaiu 

@)^el it Ined^ 
3org äBe^gelein fned^t 
Seif beg ^enlenovoevd fnec^t 
Äön^ Eodj ir fncrijt Unb foc§.^^) 

F,t sie Pst finis 

Äc^cl : 5oba:iii D^uafd) üon ät^ac^en ou« ^Bölfmen. (9iö^ri(^t a. a. D. @. 145.) 

') l^c^cl: (Scöoinbiivi; 311 ä)?iuf!?iirg. (a. a. O.) 

SU't3cI fü^vt bcii .^ru'iiivid; Seivbclb nad) ©olbacfer auf. 
fte^el nennt [ic^ fclbft nac^ OiSioalb oou 92o{enau. 

•) Starb siT?n'd?cu (Ir^pcxn unb ^i^obuiS. (SJiö^vid^t a. a. O.) 
äc^cl: ÜBalbau. 

^1 ^c^e(: Sengenau. 2)ctfci:6e itennt ^icr nod) {^öffti^t a. a. D.) ftonnib 
SfittdI. :3lorg Seigclin, j^org, be« ^eiigcitaucrd Shtcc^t. ^un<j, toc^. SRiffier (S^utbo 
be Stttt^nv» Kncgtnfiolbo unb 3ffiffict (Sguom fjftanscftcD be QiBflunH. 

a^ergcntM fü^rt no(^ folgmbe 9{amen auf: ^riitrt«^ unb (Sd^ itm 9nU 
[ttt^: l»ott SRenbe]. $rtcv ^o&a [9et}cl: ^le] an« 8ri)»sifl. $tc))]^tt Wben, 
dopeflan. $an0 SBofvat^. ^attd ©d^ndbei;. ^ctn^ unb (Seorg, ftöd^ bcft 9rafcn 
$&il^c(m. $anS @(^lvabe, l^tK<!^t bcB f)fretinbiS6ergeTd unb «Stephan, ein ^ricfter, bc0 
Saubenber^^cvS .^ned^t. ^tijiX nennt augetbem tcn 'Dianten 92icfel [?] oUt Mmtx 
^nn<^ $^119. l^gl. ba)u 9{d|ti(^t a. a. O. @. 143 ff. 



Digitized by 



68 



(«Paulus, a. a. O. 309—311.) 



SriXt«, »09 in bcm fiemclbtett Dom 31t f(|eti ifl, ttnb bon ben $atri6ud att 
^igtl^ümer gezeigt tvtrb, ift folc^ciM: 1) l^c <itaffe tont Xrmpel be« ^. (^ra6d, 
ober üielme^T ber ^lat}, c^e man in bot Scntpel fommt, too man aber fd^on bte 3:i^ür 
bcffclbcn jiel^t. SBeitit man biefc öor i^ä) l^at unb auf bem befagten ?p!a^ ftc^t, fo 
ftc^t man 2) jur linfen ben Cvt, mo ^atcr (S^oSmnS ton Wnbalnftcn gemartert irorbeit. 
3) ^nr rtdftm ben Ort, ii>o Ataxia ''^oxtcc^mfx? qctöbtet n>crt it, 4) 3)ic 2:^ürc, Jüo 
man gnm Oi>fet Sibrabä geht. 5 . 2)en Ort felbü, wo Slbra^am geopfert ffat 6) Sie 
©o^nnng ber ÖJried^cn, al§ Ülhtbctua^rcr be§ tjeil. ©rabi^. 7) @ine Herne ^ircfce ber 
2(nucnicr. 8) Du %i)üxt unb Streppf, mo man bem Opfer Dl?elc^tfebcd^ ge^t 
9) 2)ie Segnung nebjt ber Ileinen Äird^c ber Sobiton. 10) 2)er "äitax, rvo 2}?e((^ifebcrf 
(geopfert. 11) 2)er S?evg aj?orio. 12) dxn leerer ^Iat3 an ber Snppnia t>Dn ber 
au(^e ber fj. ■£)clena. 13) 2)cv Ort, tt?o bie ^uiigfiiiu IHaxia nni ^ct}mm& giftaiibcn, 
ba bie ^egdtnet^te ^^HfiuS Ireujigten. 14) Zffuxc bcd Xempetö, bU toon bem 
tridnt SHiffcn ber ^ilger fe^r fd^mu^ig audfle^t, fonfl ahtt Don bflCttret Vr^eit ifi. 
15) intoenbtge ^loflec bnr Q^riei^en. 16) 8)» Ott »0 man Kbam* ^aupt 
flcfttnbcn l^at 17) llbami$»(Sa)KS<. 18) 2)er ^vg beiS ftj)nig9 ^obofrtbiif. 
19) Orafonat be0 ftSnige». 8aß»tinu«. SO) 3)00 ®Ta6 SReU^ifcbedS. 21) Der 
6tetn, »0 CE^fhK gefal&t würbe, al0 man i^n Dom ftceu} aBna^m. 22) ^ige 
0ra6cr »on fionigen unb ftDntgtnnen. 2S) Die untere Stiege )tt bem $3etg (Salboria. 
24) Die obere Zxeppt oon bem (Sabari^^crg. 25) Der Ort, Wo SRaria unb iQfo^anncd 
geflauben, ba ^efu« oom Ären^c mit i^nen gerebtet. 26) Der Ort ber ftreugiguug. 
27) Der 9iig in ben ^Jelfen, al8 G^rifiu« fiarb. 28) 25er Ort, wo ba§ Äreua ert|ö^t 
n^orbcn, nnb ba« Cod^, m eS gefianbcn. 29) Scr Ort ber SSerfpottnng am Jtrcnj, 
ttjo jc^t nod) ein ?tit(f j^oü bev '^ciute fciin fctf, an mclcfier (TfirifinS gcgciffelt morbcn. 
30) ^te Xreppe, auf iucl<^cr man t}inabftcigt jur (Capelle uon St. .'^elena. 31) SDie 
(Capelle @t. Jpelenä. 32) ®er Sinfel, wo ©t. Jpelcna gef^anben, ba man bie ^cugc 
gefu(^t. 33) 2;ic treppe, auf ireldjer man au ben Ort l)inabfteigt, loo baS ßrcuj 
gcfunben morben. 34) 3)er Ort, U'-o brei; Äreujc gcfunben morbeii. 35 j 3)ie (l^apcüe, 
»0 mau bie filciber 3^1'« gct^eilt ^at. 3G) ®te (Sapclle, n>o ?cnginn§ 5Suffc getftan. 
37) ^aS ®efängni^ (Stjrifti. 38) ^wn] ?vd)cx, oou bcnen maiuljerlct; gcfagt wirb. 
89) Die attgemcine 5(btritte für aUe Stationen, mo bie ^i^cft, wenn fic, mie man fagt, öom 
^an{ beS 9Reuf(^enmifi0 Vertrieben »irb, gewig nic^t ^iufommt. 40) Der Ort, too 
(S^ffatf ber Sßaria lEßagbaCena erfd^ienen. 41) Der Ort, »0 fte ju biefer 3ett geftanben. 
42) Der Ort, »0 ball gefunbnte Aren) ba< föunber oerrid^tet l^at, fo baf ®t. ^elena 
baffeffie oon b«n anbem SKreujen unterfd^ben tonnte. 48) Der Ort, too dT^rtflud 
fetner SRittter erfi^ienen. 44) Der ^or ber Dpranctfcaner. 45) Der Elitär, »0 ein 
etüd »on ber ^fiule ocnod^rt »trb, an »etc^er S^riffatd gcgeiPi morben. 46) Die 
(Sopette unb SKlar, »0 bte geweifte ^ofHe aufbellten »irb. 47) 2)er Sntar, m ein 
©tücf be« ^eiL Ärcujc« aufbehalten wirb. 48) Die Tfjur nnb 48ang gur Soijuung 
ber Ofranct^cancT. 49) Die ©ocrißei) berfelben. 50) ^^r Locus communis. 51) Die 



Digitized by Google 



64 



SBo^nung bcrfelfeen. 52) Xci§ gvoßi :ji;q\ctiHuim, 53) Xa§ fleiiie 3fcfcctcvium, wo 
toix fpcifetcn. 54) Xic üiidK. 55) Xa Srunncn für alle i^catioueu. 5Gj Xtx Gin* 
gang bet diflerne ober bem bcmclbtcn 53runett. 57) 2)er Crt, m bic Crgel fle^t. 
58) 2)tc Capelle itnb SBo^ttutig bev ©mriancr. 59) 2>ad <0tab ^o)\)}^$ t>ott Hnmat^ta, 
ober une otibeve fagcn, 99tcobmtl €0) 2)te SBo^nung bcr Mitctt. 61) &kaktt, 
lootaitf bie il^tt)»)»«Ia nt^t. 62) S)er Ort, too (][o^aiine8 f^etntm enoattet ^at 63) 3)er 
Ott, »0 ^(ttuS bem 3o^itnc< ttovfielauifcn. 64) So bie biel^ aRarieti gefioiiben ftttb. 
65) SBo bie ^tninbe unb Sefannte ^efu geftonben, ba er gefreu^igt tvnrbe. 66) SHe 
SSo^ung bec Xmtenier. 67) 2)ie JEBo^nung ntib bre]^ Hcive ftaUfMa bcr <Srie<^en 
auffcr^al^ bed £em))eto. 68) 2)er üteredigte JCI^unti. 69) !£)cr Stein bor bem ®rabe 
ß^rifii, anf ircrd;cin bcr Sngel fa§. 70) ®a8 Eilige ®ra6. 71) 3)ic Seite bet 
Suppulä. 72) SDcr e^ot ber g-ranctfcancr bor bem l^eil. @rab. 73) Xn- Crt, »on 
trelt^citt bic ©riechen fagen: er fc^ bcr ÜÄittelpunct bcr ©rbc. 74) Cathedra I'atri- 
arelialiä Alexandrina. 76) Antiochena. 76) Bomana. 77) 2)er ^o^e $(Itat 
bei- ©ried^eu. 



-1» 



Digitized by Google 



iBa^reut^ ift (eine alte @tabt Unb boc^ ift t|t Urf)nmng unb 
bte etfte 3^^^ SBerbeitS 5tö toett ind 15. Sa^^unbect l^inetn 
l^eute no^ m tiefet 5Dun(el geplft. .ßoBen einetfctti bte toerfd^iebenen 

33räiibe unb Uugiücföfänc, metc^e bic Qutc 2tabt lHtra|iii, bte meifteii 
Urfunbcn unb ^(uf^eic^nungcn für intmer ueruic^tet, [o ift aubererfcit^ 
Qud^ getabe ^iex bie eingel^enbe unb fc|ulgetec^te gorfc^ung noc^ ^ietnlic^ 
rihiftönbtg.i 

<£d {ann i^iet nid^t meine ^bft(|t fein, bie oft mit mel|r ober 
meniget teiffenfc^aftlid^em fRUft^ug buvd^gefodltenen (Sonttotietfen üBer ben 
Uxfl^ntng ber @tabt unb i^xt d^ttotcfiung im SRtttelottet triebet auf« 

gimel^mcn, auf bic t)erf trieben cn .f)^pot^efen, bte in biefer ^rage im 
Jl!aujc ber ^c\t aujgcftefft toorben finb, niiljcr cin^uijeijeu unb ha^ gür 
unb ilBibct ber einzelnen '?[nfu^ten norfjmaU ciniieficnb nadj^uprüfen.- 
aber bod) einmal bie (^e|djic|te ber ^aupttircijc eng mit ben 
@(|idffa(cn ber <^tabt felbft uerbunben ift, mug auc^ §ier toenigftend 
ber $erfuc^ gemacht ioerben, bod 2)un(el, ha9 über ben IKnfttngen ber 
„civitas Baierrute* fd^meCt, einigermaßen 5U er^eOien. IDetailforfd^^ 
ungen BletBt freitic^ ba noc^ immer genng Hrbeitffelb. 

511^ Duo \ illv iici: Ic^tc :)Jiciaiicr «^erjog, im ©terBcu lac^, bc= 
ftimmte er teftamentarifc^, bafc bic brci Dörfer „'3)iiDit", „nova villa" 
unb „sancte ^tunguni^rubc", bte er fc§on lange „getoaltfam" bcfeffcn 
^attc, bcm !DomfapiteI bc^i -öi^f^ftift^ ^^antbcrrj jurücf gegeben »werben 
fofiten (1248).» ^ie Ortdbeaetc^nnngen „2)tti»i6'S ba^ heutige ^e))d, unb 
„sancte ftungun^rube"^ je|t ÖBerfonnerdreutl^, ftnb ^ier ja leidet feft« 
aufteilen; nur fiBer bie nova villa ift man nod^ nidjt 5ur toünfc^en^ 
Merten ^lor^eit gefommen. 

(S^ ift jebod^ ftc^er nic§t, tme Dcfteircidjcr uciumat/^ ein ^lucitc^ 
„(Suner^reut^" barunter ^u oerjtei^en; benn au^ ber bloßen Zi)üt\ü^c, 



Digitized by Google 



56 



bofe eö ftcutc ein C6cr* uiib Uiitcrfouucit^rciitl) i^ibt, fomi bod^ luol^f 
faum eine 5^ci]rüiibiing nBgclcitct tuerbeu für bie intjaiiptung, man ^aht 
\p'dtn „hm 9(euborf cknfnflc^ bcu Spornen (Fouiu'vorentV r)ctgcregt. 

Slud^ 9iei|cn]"tem^ irrt fic^ in ctiuni? bei ber üöii iljm öerfuc^ten 
Slamengel^ung für bie nova villa bed ^a^x^^ 1248. iS)ie{e 9^ieberla{fung ift 
tvol^l e5enfo09 nid^t gleidlBebeutenb mit „bem neuen ^orf " in bet'äßaifmig 
bet »civitas Beirruth", hcS ^ei^og ^oppo t)On BRecan, ^otnprobft 
»Ott S3amBevg, 1231 bem bortigen ^J)ön?fo|)itel fc^enft; benn biefem %ah 
ja ^o^J^o, fein ©riinbcr, \dh\t bcu ?(anicn ..villa sancte Chunegrundis" .® 

9^ic^t biefe^ „neue 2)orf" nou 12:U, quc^ nic^t bie boniit ibcntifrf)e 
„nova villa" bed SSaniBerßcr Dom)tift§nefrolo9ium§ ' ift unfcr ^cutige^ 
^o^reutl^, fonbem nur bie 1248 genannte ^eim ^obe bed legten 99?eranerd 
no(| namenlofe nova villa unioeit ber filteren^ 1194 ^unt etftenmal utfunb« 
lid^ aU ^aierrute etlväl^nten ^nfteblnng. 

@o berbonft olfo onc^ biefe neue ©tobt il^re C^ntftel^ung bem $(nbed^dcr 
trafen %^op\w ; i^re Slulagc fööt bann ücrmutlid^ in bie breifeiger ^a^xt 
be§ 1.^. ^a^r^nnbert^, fomit erft in bie (e^te ^eriobe größerer Siobungcn 
iinb (^ruiiöuiu^en, ber foß. .S3evrcn)ieblinu^en, bie um 1100 bie (Sicblung 
ber ilcarfgenoffcn abgelöft Ratten unb üon ha ab §ienilic^ auejc^UcßUc^ 
bid ind 14. ^afjr^unbert fortgeführt tuurben. ^tetleid^t barf Quci§ auS 
bem Umftonb, bog bie ^Hrc^e nid^t nad^ ftänfifd^ec WA am 3)^arEt ober 
an bent fonfttgen $auptpla^ bed Orte9 gelegen ift, ouf (Srünbung ber 
©tabt butd^ S^atjcrn gefc^loffen iuerbcn, bie il^rer ©itte, bic SHrd^e oB» 
feitö bcv §au^)tv»ituscy erbauen, auc| ^ier tien (geblieben fuiD. 

3n ben f^eljbcn unb älUrren nac^ OttoS VIIL %oh mac\ bann 
„'DinjiJ", „Uiuigunerube" unb bie „nova villa'* boö) ni^U icic bo8 
2;eftament norgefc^riebcn §otte, bem 3)omfo^itel jnrücfgegeben morbcn 
fein; bie !S)ötfer fielen Dielmel^t einem ber (Srben ber ^(nbec^er, bem 
IBurggrafen ^ebrid^ tion S'^iimBerg, |u.^ tiefer $at bann towl^I Balb 
in rafc^er (Srfenntnid ber günftigen Sage am iDlain unb an ben ur« 
alten §anbelssiftrafeen nac^ 23öf)nien unb 2:f)üringen ben £)rt mit bem 
feften mernnifcften (Sd)lon ak^ Stü^puuft feiner -Sjerrfdiaft in bem §e^en 
neuen ©ebicteii lueit nbrbliclj feinet .C-jnuvtftlH'o bernui^^uc^reifen üer« 
ftaubcn. 3)ie Übertragung be^c i^^amengi ber alten etnbt iöaierrutc, 
bie tnapp eine ^egftunbe entfernt lag unb ebenfatt)^ fieser ben frül^eren 
S^^obungen unter ben älVeranem i^re (Sntfte^ung t)erban!t, auf bie namen« 
lofe ©iebetung, bie Srandferierung bed (^eric^teS unb aud^ ber $farrei 
in bad newe ®emdnn>efen nwr bann nur eine notötCic^e J$olgc ber ent« 
f))rechenben ^Jia^ualjmeu, die luii ubrigiuö in ät^uUc^er äßeije geiabe 



Digitized by Google 



57 



faft 5ur glcid^cn 3^it ^^"^^ S^ei^e anberer Stöbte, ttiic 5. Bei 
©dongau (^lüenftobt!), Pfaffenhofen, Spillingen u. f. w. beobachten fönnen.® 

(£d ift alfo in bec ^|at tool^l au(| {eine tuittfüclic^e i[nnal|me bet 
ftltmn <Bef(l^i(|töf4reiBer, toenn {te bte (Sntftel^unQ bet ®tabt in biefe^ 
^al)t 1248 fe|en; nicl^t nur bet 9(nfaO beS ^anbei^ au9 ber nteranlfd^en 
(SrBfc^oft on bog burggraflic^e §auö ift bomit öcnteint, fonbern flipt» 
uub flnr auc^ bie ®utitcljiinö ber eigentlidf)en ©tabt felBft. 

So beridjten fc^on Me fog. 95at}reiitfjer ^Tirfftturmnadiricf]ten, 3^^^^^ 
mit tvidjtigen ^ioti^eu aud ber ^efc^tc^te ber ^iat>t, bie teiUueife noc^ 
auf mittelalterlid^e ^rabitionen ^urücf gelten, tobrtlic|: „1248 ift ber Anfang 
Hon Sa^tetttl^";^^ aud^ Sifenfc^r, einet bet ftUeften ^o^tent^et ^iftotto« 
gra^l^en, Beginnt in feiner fiBl^onblung »de fatis Banitlii'' bte i^efd^ic^te 
ber ©tobt mit bem gleichen S«^^ " ®etBft ben ofpsteffen SBöi^reutl^et 
©e[djidjtc>fchrciOerii bei? 18. 2aljr[)unbertc> galt bicfcr 3^i^punft — §ier 
iool^I infolge eine^ SRecBcnfe^lcrS bog 3ö§r 1249 — ®rünbung§bntum 
ber neuen ^tabt. ©0 fiubet fic^ in bem „Slbbrefe* unb ©c^reiBfaleuber be^ 
gürftentumS ^ranbenBurg*(£ulmBa(^", bet al^ ClueGle öor allem für bie 
gleiii^geitige ^ofgefc^ic^te gar nic^t genug ju f(|&t<n ift, jebed Sia^t 
eine Be^ügli^e, Bid^et unBeac|tete d^lad^ti^t; ha toitb bann §. 93. ba9 
Qal^r 1747 a(d „bai» 498. ^a^t (JrBauung ber l^oc^fürftlic^cu 
SRefibenjftabt S3a^reut§" gejö^lt mit bem gleichen ©tolj faft, mit bem 
Siom ctnft „ab urbe condita'' regnete! 2iub im ^lUtjc meinen bie 
Slnc^nben ber .t>off)iftovioi]rapf|cn be]oiiber^5 im 18. Salj^^jnnbcrt mit großer 
Vorfiel)! auf^uneljuicn, fo loirb man boc^ im uoiliegeiiben %a\l ber ^^oii^ 
unBebingt (S^lauBen fc|en{en bütfeu/ ^umal fie ft(^ fo fc^ön mit ben obigen 
Entfaltungen becEt. 

Unb getoig l^at and) gerabe toegen bet Sugenb bet neuen <Stabt 
Burggraf Jyriebttd^ ^eranlaffung genommen, bö8 nwfftteBenbe ©emein« 
tuefen in beu '2d]ü^ ber ^eiligen 53cit, SiilpiciiK^ unb Seruilian 
fteClen, aU er im .^aljxc 1265 bte fc^on Befeftigte ^tabt (^opidum; bem 
W>t Otto uon (SQtoangen ^ei^en auftrug. 

25i'? feine gehjid^tigcn (BegenBen^eife gegen biefe $^^)ot|efe auftauchen, 
bütfen alfo auc^ aUe Urfunben, bte ben 9^amen Ba^eutl^ tragen, feit 
bet aititte bed 13. ^al^tl^unbertd auf bie je^ige ^taU unb nic^t me§r 
auf bie fog. SlUenftabt Belogen toerben. 

Wit bem STiamen unb bem ©cacljt mar auö bcv alten ^Stabt and) 
bie "^Pfarrei in bie neue Slirdie St. Wüxia 'Diaribalona Ijerübcri^enoniitnu 
erben, gür biefe X^atfac^e liegt fc^on jiemlic^ frü^^eitig eine urtuub- 
Uc|e ^ejtötigung oor. 



Digitized by Google 



^ine bcr Vüic^tiaften Cucffen für bie (iieictjic^te uuferer vStabt im 
WlimiahtXj ha^ „Canbbuc^ ber ^eixjcljoft S3a^reut§" öom 3a§re 1499, 
Dexmexft ttdmltd^: 

„Stern im alten lant^ud^ toxxh angezeigt, bod bie tec^t l^auBtütd^ 
unb ^fanre Ba^eut^ fe^ geßoffeit aud beut gö^auS beS lieben 
(tfcCjofi fanct ffHclai ber ürc^en ^ue SlKlenftot^ bo att($ tioc alter l§er 
bie alt pfarrfird^ getoeft ift."*' 

5SieI frütjcr uüc§ iuii'b aiicfj iirfimblic^ cinc^ öJci[tUcf]cn in ©a^reutl^ 
ferr)ft iiebncf)t. 5113 ^iiitpolb uon Wfiorn im Sa§re 1255 c^KJ^ai 3^ bcr 
iBamberger Mrc^e feine ^albc ^ubc „in Dilla brimkrc" übergab, tritt 
fd^on ein »Ludevicus sacordos in 93eiieiciub" unter ben geugen auf.^* 
Uttb toeiitg tne|r atö 50 gal^re f))äter erfd^eint aitc^ bereits ein 
Pfarrer bon S3a)^eut^, $err Ott, ber ebenfalls als S^H'^ aufgeführt 
löirb, otS ^eintld^ ber @d§üfe öon Sainerf bcnt Softer ©^JcitiS^art baS 
®ut imb bcit -Sjof 511 ©tcinn (Stabtfteiuatf)) 5neignet (1311).** ^cu 
S3ruber bicfcö .rxiiirtc^ Srf]ii| ijon 8oinc(f treffen wir balb barauf aU 
viceplebanus ebcnfaüö in 33at)reut§.*^ 

9^üd§ tnä^rcnb be0 14. Qal^rl^unbertS fc^eint bnnn Stabt unb Äird^c 
einen ^iemlid^ bebeutenben $luff d^lonng genommen sn i^aben, f otoeit man eben 
aus ben fo trüb unb trftge ffiegenben Duellen biefer ^ einigermaßen 
fidleres SStIb über bie (^efc^idfo ber ©tabt im SRiitelalter erl^alten fann. 

5?ür allem §at baö CnirggröfTid^e ^oii§ felbft öicl gur ^cbung 
unb SBcfi'cnmg bcr fommmialen unb fivcfjlid}cu Ser^älttüffe beigetragen; 
unter ben fpcirfid^en Urfunben üCier SBatjrcutfj au§ biefer S^it finben }id) 
gar manche, bie une noc^ ^eute oon bcr gürforge unb bem Cpjerfiun 
bet fränfifd^en ^olenjoUem für bie ^au^tftabt i^rer ^errfc^aft ^at^reutl^ 
eitlen. 

@o ftiften SBurggraf griebrid^ V. unb fein ©o^n ^o^am in bic 
^forrfird^e ju @§ren ber Qungfrou SWarto eine tSglii^e eVotgc ©ingmeffe, 

bic fpätcr (1402) tjom 5Bifc^of 5II6redit üon 23amberi] nii^biücüidj be* 
[tätigt iüurbc.i' 2luc§ bie ©euialjUu 3riebricf)^3, (?U{abcilj, uermac^t in 
ifjrem ^^eftameut mm ^al)xc 1375 ber ^eiligen SJiaria SD^agbalena ^u 
iBe^ertewt ein Cegat tjon TO S Rettern, bic „an nuc^lic^en gute angeleget 
foilen toerben." Unb 3o^<tnnS (^emal^lin ä)2argaretl^e toteber fd^entt 
ein äJi^eggetoanb, einen Aeld§ unb eine ^tene in baS (^otteS^auS.^' 

Snfolge biefer fürftlicften ^Stiftungen, fotnie burc^ ^ermod^tniffe unb 
guhjcnbungen anbcrer frommer (Seelen tJcrmcFjrte firif] rafd) öwd^ bcr 
Söol^lftaub ber .^irdic unb bic Qal}\ if)rcr ^rieftcr, fobaf^ wiv um bic 
Senbe beS 14. ga^ri^unbert^ neben bem ^l^farrfjexrn [djon einen grü^» 



Digitized by Google 



59 



meffer, einen StaH^lan gum ^ren^, einen @t)tta!geijili(l§en nnb brei 
Uftatiften in ^at^ntl^ antreffen.'^ 

toftt €8 benn nur fel6ftt)erftänblid§, ha% fic^ bod ©o^rcut^ct 

®ottci^fjnii0 gar ba(b jur .öauptfircfjc bcd oanjen f^iivftentumö „o6er^nI6 
gc^ür^^" entiüirfette, mit ber nur bie "pjarrci St. '^^ctcr ^^u J^iiltnBacf] 
ritinUfteren fonnte. ^iefc rieiben .^irc^cn ftub ce! beim aucfj, bie ^urg* 
graf ^o^ann III. in feinem ^öc^ft inerhoUibigcn ddog toom gatjre 1415 
über 3^f^^">^>^^^nf^c le^ttoiQige Verfügungen bet @(eiftltcl^en in 
feinem gfitftentnm als Vetfammlnnglotte befttmmte.*' 

Unb nid^t nur in il^ren inneren ^erl^älttttffen, nad^ $emi9gen^ 
ftönb unb @teffung inneren iFjreS geiftOc^en unb mellüc^en SWad^tBe* 
rcic^^ \mx bie .^ttrcfjc im Cmtfc bciö 14. ^o^rfjuuöciio bic kbeutenbite 
beS ganzen J-ürftentuniö gciuorben, fonbent aud§ in tfjrcr nufKvcn Sr-- 
fd^einung, benn bie fc^öne (i£§oranIage ftammt nic^t, \mc man bi^ jc^t 
immer fälfdjltc^ angenommen, au§ bem ^afyct 1439, fonbem botirt bereite 
avS bem iSnbe bed 14. 3<K|r]^ttnbectd.'^ 



Uebcr bcu Oftcn 9KitteIbeutfd^(anb§ wax bei* .s^^uffitenfturm rafc^ 
unb rnu5 ba^in gcrnnuöt. ?((Ic 53cmü]^uugcn be§ iuacfercu Muijiirften 
griebric^, bie „^e^er" burc^ Unterljonblungen ^injii^alten, iooren iicrgeülic^ 
geknefen; ein betröd^tlirfjcr Jeil ber burggräflic^eu Öanbe ivax bcni Der* 
l^eerenben $[nfturm ber geinbe unterlegen, ^of, ^Imbac^, 9leuftabt q/^., 
$egni| unb Stttn^tn toaxtn niebergeBrannt toorben.'^ 

Kucl^ bie <^tabt Sn^eutl^ tourbe am Sy^ontag nad^ ^^id§tmeg 
(6. gcüruar; 1430 bon ben Jeinbeu übcrfaKcn uiib einc|cä|d]crt. (Memife 
nkr i)t ftc nicfit iio[lftänbig ^erftürt ober gar „bem (^ibüoben (\kid) ge- 
macht" toorben, iuie man bc§ öfteren lefcn fnnn. 5?ft büdj nmf) bie 
oltcl^rtüürbige ^irrfje ©t. SWaria 5!}(anbalcna felbft nur „fc^tuefjrlic^cn 
ottggebranb" toorben; bie älRegbüc^er aUerbing^, SO^eggetoönber, ^eic^e 
nnb äßonftvansen unb „aller onbet ge^ierbe unb omate g9ttli(|e0 
bienftö" maxen „entiveret nnb gang genommen".** 

5(n eine SBieberljerfteHung ber Slirrfjc aber tnor borlSupg no^ 
nic^t benfcn, benn bie 3Mirger ber ©tabt tuaren „mn beufeUieii 
feiern \o ]d)\vd)x[\d)cn Oefc^cbigt" worbcn, „boß fie bemfclben got^^au^ 
nic^tö ge^clffen" fonnten. 

^ic @tabt felbft mufete bal^er im 5Serein mit ben ebenfaffcf arg 
gebranbffi^a|ten Stäbten S^ulmbnc^, $of unb ^unftebel t)m ber ^^1^9* 
ftabt Mmltx^ ein StupM t^on 4000 Bulben aufne^men,*^ ttoftbem il^r 



Digitized by Google 



60 



Bereits 1430 burd^ bcn Shirfürftcn für 14 Sollte 5rei|eü on „alTcn pctt- 
lid^en fteureit unb ber jai^rti(|ett utib gekDdl§nlic|eii ^Uitig mit nahmen 
800 ))funb" 5ugeftc^ect iootben iim.** 

SBafh barouf geriet jcbodö ^iiirfürj't (^riebric^ felBft infolge ber 
„,&uffenrni§" in bebeutenbe (Sf^pfbicfnuierif^fciten, fobaf^ er fid^ nuf^er 
anberen ginonjoperotionen auc^ n^ä^i'uoscu fa^, öon feinem ©c^iuager 
^^^5^9 -Ipeinrid^ t)on ^a^em 33000 f[. rl^. auf^unel^men unb il^m ba« 
für ©tobt utib ©d^log Sa^eutl (Se^crreut) su Detf^fänben (1434).>t 

jDa aber aud^ bo8 ©otteSl^ouS einerlei rennte noc^ guelte" Ejotte, 
„bamit man e8 gebouen ober folc^en umat geftifften möc^t", griffen 
bie Bcibcn Jyürftcn, bie bamal^ in fnft iiIeiffimnf^uTicr 53erec^tigung über 
^iaht unb ^irc^e ju tonc^en unb Ijerrfc^eu Rotten, ber Äurfürft 
imb S3if4of Slnton oon 33nm6crg (1432—1459) ju einem ERittcI, 
ba9 beut frommen ^nn bed iE)2itteIaltetd fo tt^t etitf^re(^en mußte. 
SRati fteSte ber fd^toer gefc^ab igten @tabt einen fogen. Bettelbrief 
au9, burd^ ben jebetmann onfgeforbert tourbe, „afmufcn, ^ü(f, unb 
fteucr" bcju (iaUtcoIjauo 511 i^cbca; atte§ ipürbe ja „iiadi ticm j^irut^ 
ben Fjeiltgen etjangeiii in bem fünjtigen leben manigfäüiglic^ lieber* 
legt lü erben. "^^ 

2)ad SluSfd^teiben bei» ^urfürften botiert k»om 8. S(prU 1433 
nnb ift etgentlid^ nur eine freie tld»erfe|ung be9 latetnifd^en Bettelbriefe 
bed Stfc^ofa, ber Bereits einige ffiod^en üorl^er, am 19. fßi^ 14SB, 

üußgcfteflt löorbeu luar.*** 

^ülb [jnt ftc§ bann ©tnbt unb Q^oti^^mi^ tt)icber tjon 3^^* 
ftSrung unb pünberung erl^olt, fobag man aud^ aUmä^Uc^ an bie 
^teberl^erftellung ber ouSgebrannten ^rc|e benfen fonnte; ^erlmeifter 
unb @teinme|en !amen bon Bamberg, bem ^^iidjaf^ft^, eine Baul^ütte 
entftonb um bie jerftörte ^ird^c unb aBfc^nittmetfe röcfte im 8aufe bon 
aUiibiHiici jaft einem l^alben Qo^rljunbert ber ^qu feiner 5?oßenbuug 
entgegen. 

ffia\ä^ fc^etnen fid^ auc^ bie j^efuniären ^erl^ältntffe bed iS^otted« 
l^Qufe^ gebeffert 5U l^oBen ; ift eS bo(| fd^on im ^ofyct 1464 .loteber fo 
loeit, ein gonj ftottlicljc^ ^nöentor feiner „omat unb ffc^not" ouffteHen 

gu lüimcn. ^"^^^'^^ ^Ser^eidjuic^ aller 33üc§cr 

angefertigt, bte in ber (Safriftei ber kixdjc nujbciunlirt mürben, mit 42 
eine jiemlK^c Qa^i; aüe Qinfen unb ÖJülteu auf bem Canbc \mh in 
ber ^taht mürben öcr^eic^nct unb bie „gcrec^tigfeit" beö ^farrcr^ unb 
feiner Stapilkm, fotoie bie bei» ^rd^ner^ genau umfd^rieben«'<* 



Digitized by Google 



61 



Sfciiie Qdi ift fo teici^ an milbeu (Stiftungen unb frommen 3>er' 
mäd^tniffcn, tote bie ^enbe bed 15. 3ia^t|unbertd. gaft i\V&, mie 
nentt in tiiftmftiüer gittert Doc bem kommen bet Stefocmotiott bet 
ftatl^olictötiiiid itofi etttntidt feine gan^e Sbtaft, feine gan^e O^ferfxeubiQ« 
fett aufgeboten ^fttte, gleic^fam ofö (et»enbe Zm%mam gcc^iii bie 
Boten beö neuen föciftcö. 

5J[uc§ in unfexer ^irc^c äußert ftc^ biefet^ fromme ©trebcn in 
ö^nlic^cr Söetfe. (Jine ganjc SJciije uon ^eiligen Neffen toetben jefet 
geftiftet, fo bie (Snöclmejfc, für bie %xna (Sc^ultl^ci^ lOUü f[. tocrmac^t 
(1456), eine Sungftanenmeffe u. o. nt.; ftomme ^ntberfc^aften unb teligii}fe 
(S:ongregattonen üilben ft($ untet ber Sfltgetfc^aft, neue $(Uftte, tote bet 
fLUax ber 14 ijijotl^elfet (1528), bet ^poftelaltor n. q. koerben ettid^tet.^^ 

^Weiftet Soljonncg 53«]^ell, „'J)octor in (Srjnc^en", ein früher in 
S3ai|ieutlj an) affiger Ceibor^t bco ^er^ogö (^corg üon SBa^ern, ftiftct 1499 
1000 (Bulben einer ©tabtvracbifatur;^- freiiuifliqc @abcn, leijiiüiUiije 
^Verfügungen, (Sioiggelb, unb (^Jülten flogen reic^Iic^, fobafe baö 

©ottedl^aui^ gar balb mieber 5U Vermögen fam unb fogor in 8tanb 
gefegt touibe, an Sücgemeifter nnb 9}at bet ©tabt felbft <i^elb au^U' 
le^en (1462).» 

SS^ie ein $er]^ängni§ aBer ift'S, bag getobe 100 '^a'^tt bem 
crften groBeu Ungliicf, bcr ^cxftörung biirdj bie ^uffttifc^cn .^'c^er, bie 
Äirc^c (5t. 3D?ariQ 2Ragbalena ber ^njeitc gto^e ^c^lag traf, ber fie aller 
SJeid^tümer unb ^(einobien, bie hav 15. ;j^ar)r]^unbert in feiner jrommen 
(Einfalt ^ier ongepuft, für immer berauben foHte. 

^ülad^ bem ^obe feinet ^rubet^ ^afimit, bet lange fc^manfenb 
gtoiifd^en bem aiten unb bem neuen (Glauben ^u feinem ted^ten (Sntfc^eib 
Kommen !onnte, l^atte ^ßarfgrof ©eotg, bem bie ffla^\i>tlt ben Beinamen 
be8 ?^rommen gegeben ^at, in feinem ^ürftcntum ben S^efonnotion^* 
gcbanfcu endgültig jur I)uid)jüt)rung gebracht, ^a^ bubii uuijt o^ne 
garten nac^ biefcr ober jener ^Ric^tnng abging, ift ja fclbftucrftäublic^; 
nic^t am menigfteu aber mag bie reichen IJjjarreicn bie ^erorbuung be§ 
dürften öom 3. 3on"f^i^ getroffen l§o5en, nacf) bcr „in biefen ge* 
fe^tlic^en unb gefc^u^inbten läufften aCte ürc^encleinobet" 5U feinet 
fft^ettoa^ung'' !ommen follten. 3^be SHtd^e butfte nur einen be^to. 
Sinei Sttl^t be^aUen.** %U bie goibenen @c^ö|e lieg (Deotg bet 
gromrne burc^ ben 33Q^reutfjer ^aftner 3örg (&enbel6e(f md^ feiner 
53eftc ^l^aiiuiburg bringen, ivo fic eingefc^mol^en luurben, 3}(arfgraf 
S^afimir?^ ^c^ulbcn bc^nblt jn uunfirn. (5in gar intcrcffnntoc^ „tkx- 
gaic^nu^, toa^ bie lirc^en cteinoter unbcr^alb be^ gebirgö in ambten. 



Digitized by Google 



69 



ftifjteu tinb cloftern am gehjidjt \)abcn, .... and) bie firmen cleinat 
liffm gebirö/ alfe man 1529 erftlic^ inöcntirt l^at", ift intg md^ butd^ 
einen S^\ütL es^lten ge5ltel^en; e9 t»etrec|net ü6er 2000 ä^atl „bergult" 
unb ttbec 700 9»aiil ®U6ey » 

$lu€^ bte ^fatrütd^e 51s 93o^teiit^ fcI6ft an ^otb« unb @tIBet« 
Qcrätfdjaftcu bcr Dlcjorumtioii 311111 Dpjcr bruii^cji nmf^tc, [iubci )'idj uqc§ 
autticjeic^uet;^^ 17 Reiche unb ^otcnen, 2 SWon [tranken, 2 33ürfjicn, 
„barinneu man bn§ fncraincnt Qetracien", „ein licrc|ult fxcucj 

mit fteincn", ein „^ateeu mit ^elffenbein" u. a., ^ufammen 46V2 SWarf 
6V2 2ot, 1 Cuentlein, n>anberten in ben une];(ättlic|en ©c^mel^fen auf 
bei paffenBurg. 

(Sbenfo fcrupeUo^ ftedEte bex äRQr!{)rof aud^ ben größten Steil bev 
reid^en (Sinfünfte unb fetten ^frünben feiner ^^farreien ein. Slnjwerfcnncn 
jcboc^ ift immcrfjiu, bafe er e§ uerftanb, eine c\a]v^c ^n^a\)l biefer fa)fierten 
vStiftungcu einer crfprieBlic^cn unb nn^(uiiin,ciibcn "Beftimmimg ^u^ufü^ren. 
©0 faiu, um Ijicr nur einiget 5U criualjucu, ba^^ Vermögen ber <Bt. 
Sin^arbt== unb ber fog. SliHlfd]cnmcffe an bie ^taht; mit bem (Jinfommen 
anbetet ^ßi^m, toie bet 8^iot^«^ bet ^ofteC« unb bet (fngelmeffe wuvben 
bie (S^el^äiter bet ^^d^ulIel^Ter etp|t. ^ie Summen, bie ftül^et für 
^Nro5effionen oufgemenbet tootben toaren, mürben unter bie Urmen tier« 
teilt; auc^ ftubiercnbc ^tnbtfinbcr crfjicltcii llntcr[tüj,uuiijca oug ben fo 
eridirigten Oklbcrn.'" I^ic IctUc SJteffe in <Bt 9)Mria äRagbnIena 
töurbe bann iiod) luclcn .STäinpfeu unb 5R?irren im T'^ahix ir>48 gelcfcn. 

(Sine eingeljenbe *®c^ilberung ber inneren ^crljältnifje ber Stirere 
nacfi ber ^urc^fü^rung ber ^Deformation füdt augerl^alb bed Sf^ol^mend 
meiner Slufgabe, um fo me^r, at^ in ber ^Ige^eit, nad^bem Snatf« 
grof (S:§rifttan feine Stepbena t>on ^ImBad| nai^ )@a^ttt| uerlegt 
tjnttc, bie ©efd^idjte ber Äirc^e, bie 5U einer ©n^erinbenlur erl^oBen 
morben mar, eng mit ber be§ dürften ijnu[cö ucifuüfiji ift. ^inic^ fic§ 
Ijtci bann iiod) ^^emeifcnvtucvte^ ereignet |at, tuie ^tirrfie, %taht unb 
fiirftlic^e .^pujijaltung fic§ gegenfeitig beeinflußten nnb luio fic^ infolge 
biefer SSec^felmirfungen enblid) bie (^ntmirflung ber Uic^lic^en ^er» 
^ältniffe in ber ©tabt $ot)reut^ unb bamit auc^ im ganzen gürftentum 
^ranbenburg'Shtimbac^ tufti^renb be^ 17. unb 18. ga^r^unbertd geftaltete, 
an ba^ ift 5ubem bereite anberknftrt^ eingel^enb Ilargelegt »otben." 



Digitized by Google 



63 



. IL 2lb|clinitt. 

Snugefdjicfjte her (Stnbtfttcüc 511 3ini)rciitr] ift eine ^iemUc^ 
öeriöidcUc. ^on öornl^erein jcbocfj mn\] nud) Ijiei bic Zi)at\ad)c feft* 
gehalten toerben, bag bie ^ird^e nic^t überhaupt etft nac^ ben ^uffiten« 
{viegeii etitftanben ift, fonbern bag il^re Slttlage fd^on auf foft gam 3[a|r« 
l|ttttbette ^or^cr ^urüif gel^t. ift toeitetl^in ftet§ im ^uge Behalten, 
büß wir l^icr feinen elnl^eitlic^en S3att bor tmS ^oSen, unb enblid^ tituft 
bic irrige 'JdifidU aufgit^cben lucrben, aU Ijätteu bie ^uffiteu bie ältere 
Stirere bcm ©rbbübeii ^kid) oeinac^t. 

3)ic alte ^J^forrfirc^e in 33a^reut^ nai^in mt bcr ^crftörung im 
3Q§re 1430 im großen unb ßanjen benfelBeu 9iaum ein, luie bie 
leutige. @ie toar kool^l in bec ^weiten $ölfte bed IS* gal^t^unbertd 
gegtünbet tootben, unb atter 9!Ba|rf<^einnc|feit nad^ eine Bafilifale 
Anlage ouf <^ftu(en'* mit jtoei SBefttürmen unb einer ^orljalle. ^ie 
QJrunbrifebilbung, bie tion bem gleic^jeitigen fübbeutfc^en (Stiftern mit ben 
beiben 2^ürmen an ber Stelle ber Cuerfd^iffe mcrfiüürbig o6tücid)t, \mx 
hkr i)icUeid)t entftaiibcn in Wnlefjmnu^ on ba^ nltc romnnifrfic .^ciliiv 
tum befii «^c^ifferpatroui^ ^t. ^^üolaue in ber ^Ücuftabt, baö, ä^niic^ 
geftnte, einer bcr öftlic^ften Slu^läufer ber berühmten ^irfnuer Bau- 
fd|ttle getoefen gu fein fc^etnt. ^at ed boc^ mol^l — toie fo t)iele 
fttrd^en ^ranfend ^ eBenfaOd kton ^ifd^of Otto bem ^eiligen toon 
©omBern c\^hant toorben,^ ber ja fclDft aw« bem benachbarten S9?iftet5ad^ 
jtüuiuicu jüll unb einer ha cijru^jicu ;'liil)aiu;cr bcr .v^ii)aucr i]Ciucjni ift."* 

^^ün biefcr Uirc^c ^nben fid) jcbudj Ijüc^ftciu^^ nod) — al^ ber 
ältejtc ^cii ber ganzen heutigen Anlage — bie gunbamentc ber ^eft« 
türme erhalten. 

(ikgen (^nbe bed 14. goi^ti^unbertd n^urbe bann an ba^ alte 
Sang^oud ein C^^or angebaut, berfelbe, ber l^eute nod^ erl^alten, bie 
„ßuffenrn^ij", bie Belagerung toon 1553, bie beiben grofeen l^ränbe be« 
17. ^^n]|r§unbertB wnb bic mel^rmoliße ?5cfd^teftnnn im 30ift]5rigen Erieg 

übciDaaert Tjat: nur |eincu Statucuji[juiurf Ijnt er ^um c^röfetcn 2cil 
cinn[cf)ü{it. 5tuo ben ^^-ormcu bei5 iüiaBmcrfc>, an^> beu rcidjeu ^JMrnftarv 
^rofilierungen ber genftergeinänbe, fomie nne ber 2)eforation ber '4>(cUci 
mit ^|)i|bogenb(enben unb ^tatuenfc^muil ergibt fic^ unfc^toer unfere 



Digitized by Google 



64 



Datierung. Sßic^ttg für fie finb naturtjcinäH auc^ bie löcnigen erhaltenen 
(Statuen felbft, bie ben ftiUftifc^en ^erfmalen ^ufolge e^enfadd in bad 
üv^ bed 14. 3al^xl^unbert9 fe|en finb. 

©letd^eUtg mit bem (S^or toittbe bann auc^ ber @fibturm neu« 
etBout; ^n^ei ber bontafö entflonbeneit ©todhoetfe mit intern tTeff(tc^ 
gearbeiteten, i^cjicl^tca Spi^boßcujiicy Ijuben ebenfali» ben ^tüiuicu ber 
^eit bie §eute %xo^ 511 bieten tjerniorfit. 

T)iefe§ ©ottecUjaue, an beni man einen Xurm erjt noc§ im ^a^vt 1400 
rcvatiert §atte/* tunrbe m\ ben ^uffiten in 5ßtanb gefterft, oBcr feinet* 
toegd fo sexftdct, bag H^etn (gtein auf bem anbern geblieben ift.** 
Gegenteil, bie feften Ouabermauecn Eonnten leidet bem t^etieecenbett 
(Siement SBibexftanb leiften; tnefleid^t bag ]^()c^]'teti9 bie (BetoblBe burc^ 
ben einftürjenben 2)adhftul)I jerfc^mettert niurbcn. ^pxxd^i boc^ ber 
5^ctte(brief bee 3^^^^^^ 1433, ber natuii^cuuife bie @oc|e o^ne^in fc^on 
[djiiuuner bnrftcUt, aU fie ce in ber Jljat gctuefen fein bitrjte, nur 
baüon, baß bie ^^lirc^e „fc^ujerlic^en aufegebranb" tuorben fei; fieser ^tte 
man fi c§ ba bie Gelegenheit ^ur iSttocdung nod^ tieferen SD>htleibd nid^t 
entgegen laffenl 

©e^r Mb fc^eint bann aucQ bie ^td^e na(| ber g^i^ftörung unb 
^Ifinberung — toenigfteng proöiforifc^ — toieber gnm ®otte8bienfi ein* 

i]Liidltct lüorbcn fein, beim im Saläre 1437 toerbcn 5. 23. öcji)^^'^' 
eingelegt, ®Ioffcn)cile angejiljafjt u. a. m."*^ Unb tvk l^ötte man fic^ 
öoHe neun ^afjre betjelfen fi3nnen, o^ne nur überl^aupt nn ben ^^iebcr- 
aufbau ^u benfen, toenn t^atfäc^Uch bie Slirc^e „t)on &imh aud" ^ecjtört 
n»orben tnörel 

^enn erft im Sa^re 1437 ober 1438 machte fi^ eigentlid^ bod 
93ebürfm§ größerer baulicher ISerünberungen an ber alten ^farrürd^e 

geltenb. ^n^mifd^en wog oue^ rt>of)i burc^ (Sammlungen, bie ber „Settel» 
briej" bejüiiuüiictc, burc6 3^"!^'" ^^^^^ Bülten unb fonftii]c (£nuna[;mcn 
ba? ^^\\m 5^aucn nottuenbige öJclb einigermaßen wcnigjten^ jufammcn 
gebracht luarben fein. 

9lu§ biefer geit ift un8 nun ein intereffanteS 2)o!ument ü6er ben 
^u ber SHrd^e erhalten geblieben, bie S)e(|nungdbü(|er ber &otm^v&» 
meifter, ein ©d^malfoliobanb, ber l^eute Beim Igl. 1S)e!anat Sa^eut^ 
aufbetna^rt tnitb. Dr. Senbiner ^nt ben (Sobejc im ^al^xt 1889 unter 
bem falfc^en 2:itel „^ic SJec^nur.ijcii üba bea 23au ber iUidjc St. 3Jiaria 
liiat]ba(ena in ^Miiircutl)" Hcröffentlic^t.^^ Ceiber ift bicfe ':)>ublifatton 
)o flüchtig unb ungenau gearbeitet, bafe fie fd^on manche ^ern)trrung 
angerichtet unb einge^enbe ^orfc^ungen eigentlich nur ecjchioert. 



Digitized by 



65 



Original, ein ftattlid^er $Qptet5anb, ent^üU auf ungefäl^t 
550 (fetten bte (SintrSge k»on 11 Be^to. 17 ^ottedl^au§mdftem tod^mib 

ber Qa^re 1437 big 1468. [inb bn {Suuialjnicu uub Siu^goOen jebcr 
3lrt für bie ^ircfie oiijt]C5cic^nct imb feinct^iucQi' nur S3nu6ebürfniffe ein* 
gctranen. ^oh {cbod) liet einem fo nnifoiu-jvcic^eu (i^ebäube, ime e«^ ^ier 
ber ^eaujitdjtigumj unb 'l^enwaltung be^> 3^ec^nungSfü§rcrg anvertraut 
toar, natürü^ immerfort gröjBcre ober fleinerc SRe))araturett nötig toetben, 
bog ftc^ infoigebeffen ouc^ ftet^ $(udga6en ffir Baumaterialien u. f. to. 
t)etmer!t ftnben, ift ml)i jelbjtücrftttnbUc^ unb barf feinedtoeßg gu ber 
folfc^cn ICnftc^t fül^reu, fei bte ganjc Qdt ununterbrod^en „flott" 
gebaui lULU'bcu. 

^cc^cniüi, mix Juerbcn fcljeii, bafe oft jiemlic^ lange 9?n^e* 
^oufen in ber S3aut§ätigFeit eintraten. Man barf ftc§ jeboc^ ^eutjutage 
nic^t lüunbern, wie ^übfrf) fant^fnm bnmalS ber gnn^e $3etrieb öor fic§ ging, 
mit loeld^er liebeootten Bei^äbtgteit, bie ben $lnfc^ein ertoedt, atö toerbe 
nur bedl^alb aOed mögtic^ft in bie 8ünge gebogen, mil man ftd^ tion 
bem fo liebgewonnenen SBm fo gar nic^t mel^r trennen fann. ^6er 
man §attc jo bomoU blcl geit, unb in 33atircut[) toenii]ftcng — wenig 
®e(b. %nd) bei anberen 33autcn beS 9J?ittclaItero fiiibct ftc^ übriQcu^ 
bieje leicht erüövlic^e ^tf^entümlic^feit im 33niirictvieB, ba^ man einmal 
baute, ein anbermal lieber wochenlang, ja ia^relaug feierte, gerabe Wie 
eben bie Q^otte^^audmeifter Bei ^affe waren, ^enn man ^ubem no(^ 
Berüctftf^tigt, ba| nad^ bem bod^ unbebingt ^uberläffigen ^mot\» ber 
So^ntiften l^öd^ftend 8 ©teinme^en gleicher geii tl^&tig waren, fo Eann 
man fidj unfd^wer üorfteSen, Wie langfam unb fc^Ie^^enb bie gan^c Sßau» 
tptigfeit t)or firf) ge^en muftte. 

älMe üBcrntI bei ben großen ,SUi-d)cnbnuten be^^ iltittelalterg treffen 
wir auch ^Saijreuth baumle bie regfte Seilnaijuie ber gnngen 33e= 
öülfcrung an bem 92eü6au i|re3 (äJotteg^aufeg, bie rii^rcnbitc Dpfer* 
wiHigfeit, bie ftc| freubig ton ben faft unentbehrlichen ^ebürfniffen, 
bon bem legten, lange Sfa^re treu gehüteten @d^muiiftä(f trennt, um 
nad^ Vermögen an^ ein ©c^erflein jum IHrd^enbau beifteuern 5U !5nnen. 

^)a bringt „be^ .^oegawerö tod^tn" if)ren ^od, ber bann wieber 
t)cifauft lüirb, (Srl)arb gtrfcfl gibt jciucu ^Jiantcl Ijcv, bie „alt Soc^nerin" 
opfert ifjr „patcruoj'tcr", ein ^^^ricftcr in ^^^ürubcrij luiebcr jtcuert baar 
©elb bei, bie „peurin in äi^aroltB^ofen" üermacht Mod, SJ^antel unb 
«Schleier unb faft jeber Bürger gibt wenigftend ein paar Pfennige ober 
ein ftleibungSftfidE; gar treulich h^ben und bie (S^otte^haudmeifter aS 
biefc frommen ^ben aufgezeichnet.** 

Ktd^id ItOl« XXLVfc. 5 

Digitized by Google 



@o ptteti aud^ bie ^ütgex bex <&tabl Sa^reut^, toie*d emft bet 
%at tioti notl^enStitg o/^. getl^on, mit ^ug unb 9{ec|t fagen fdtinen, 

bog il^r ®o^c8l)anS> „mit <3oBe, SHotl^ unb ^t(fe unb gemainem ^tmofen" 

erbaut Horben fei, „toie (i^eiüo^n^cit ift im ßanbc". 

?l6er tro^bcm mirb'S boc^ njo§I ler^lid] tuemg gehjefen fein, n)o0 
ouf biefc 5l9ei|c ciiu]inn: orljeDlidjcr n?ar bn fdjon baS „ctncmen qu8 
bcr )3ctt önb aufe bem jtoct", bng ^. ^. im S^^ji^e 1438 an bie 100 
^eder 5etntg.^^ ^a^u !amen bann nod^ bie t^erfc^iebenen 3^"[^"/ 
bod (^otted^aud einzunehmen l^atte toon einev 9tei|e toon <Bütem, ber 
nSe^ot 3tt bet ^od", iueiter|in „alte ®i|ulben" unb ft^nlic^e S^^^Iungen, 
bie aSe natMid) aufo oenmtefite t9erbud|t tourben. 

hieben Zs^'^^)^^ ^i^^^" 1^ ijcfainmelt, 6i§ man ollniä^Uc^ bem 
gcj)lanten llndmu bcr .Uirc^e ml)cx tteteu fouutc. 

^a ritt benn ber ©otte^r^niiSmcifter ^Ijonia^J .^aiitfc^ nnc^ Samberg 
ju bem bort meUciibcn ©tcinme^en Domalb, um mit i^)m bcn bcabfic^tigten 
^u $tt bereben/« $ünf mal xeift Reiftet j(autfc| nac^ ber ^ifc^ofdftobt; 
bat le^te ^fftai bringt et bann ben $lan (^opff)^^ mit nad^ lBa)|teutl^. 2)ovt 
l^otte man in^mifc^en begonnen im „ftein Btuc^ ^u taumen"; Bolb umrbe 
auc§ eine S3au§üttc (fton^uten) errid^tet, vganb unb Äatt hjurben Bei* 
gefal^ren unb ,^'alföfen gebaut.*^ 3)anii luurben Söerfuerträge gcidilofjcu 
mit bem 9ntge(eÜeu be^ Steinme^en, bem „^^mucn", ber injmifc^cii nac§ 
^aijreutlj gcfommcn luar, unb mit anbcrcn iHrbeitern, baft ftc 200 (Stüdf 
Steine brechen [ollen, baö (junbert 5U 14 9>, unb 200 Ouabern, boS 
^mibett gu 9 für anbete Ouabetn miebet koutben 13 bad ^unbett 
he^a^it*^ %u9 ben )Btfi<lbcn su ^onnbotf unb d^eigcnteut^,^ alfo turnt 
heutigen Sud^ftein, be^og man ba^ fc^öne ^eUgtoue @anbfteinmatetioI. 

Slnfangd Cftobcr bc§ J\af)re!g 1438 fommt bann ouc^ SWeifter 
Ogtoalb, ber Steinme^, (cUift imd) ^aijrciiil) unb fängt am 13. Oftober 
an, „ftein ,yi baiteu";''* fein i^oljn beträiit 18 ^ für bcn ^ng. 

ßioeifeüoö ift älkiftcr O^toalb auc^ olö bcr entioerfcnbe unb bau* 
(eitenbe ^^(rc^iteft an unfetet S^itc^e t^ätig getoefen ; menn ^enbtner jeboc^ 
gemeint fyii, „ed ge^e faum an, ben ä^eiftetn bet ÜBaul^ütte bie (Snt* 
toerfung (!) bed PaneS ^u^ufc^reiBen, ba fie nut a(9 @teinme|en auf' 
treten"," fo BeHieift et ou^ bamit Icbiglic^ bie S:§atfad§e, baft et eBe« 
bon mittelalterlichen <ö))rad^gen)0^nl^eitcn unb 35auge))flt)gciiljcUen feine 
^^nung §at. 

(B^ ift ^u befannt, um ^ier auSbriidlidj nod^ einmal borauf ein* 
juge^en, bafe ber ^udbrucf SBaumeifter, ben man fo fc^mer^lic^ oermifel 
§at, im ä^eialtet faft immet einen ^etumUungdBeamlen unb nic^t ben 



Digitized by Google 



6t 



te(^nifc§ geBilbeten 8aufü|Tet (SBei^etfter) Be^eic^net. $Bkt atec tro^« 
hm immer no^ efncS ©ctocife? Bcbarf für bic eigentliche „^aumelfter"* 

(^igenfd^aft unfercö ©tetnnicl^cii, bcr niaj] firf) nii bn? 33aijicutljcr Stabt- 
6uch öon 1464 Fialtcn, ino €§n)alb auebrüdlic^ aU ha „{tat unb bei? 
got^l^QtD^ ^aiumeifter" aufgeführt tüirb.^' 

Ceiber ift c§ mir ni^t gelungen, ouc^ nur bic geringften Sluffc^lüffc 
über bie ^[on bed ©teinmefeen £)i^tt»alb ober fi&er bie feineiB SUtgefelKen 
unb ^^ad^foIgerS $aniS $ü(l er^otten. SBeber bie frAnfifc^e nod^ bie 
fthnjöbifche ^ünftlcrgefchichte, beren Sle^räfentanten Bei unferem Sau 
tjor allem in SBetroc^t fämcn, nennl 9)ieifter biefeö Spaniens bafc 
?)3üll aus Dorchheim ftammt, tooge ic^ auc^ nur onbeutungöWeije ^u 
behaupten/' 

Vermutlich jeboch Voor ^eiftcr O^^ioalb am i^c^toaben nach 
95amBerg gefommcn, m er furj öor feiner ^at^reut^er 2;hötigfcit öiel» 
leidet an bem Umbau ber leiber |e|t (1804) aBgeriffenen 3t. äRartin^ 
lird^e Beteiligt gewefen fein bfirfte. ^enigftcnd ^ä^^nt, nach einer aDer« 
bingg ziemlich bürftigen SJBBitbung ju urteilen,-'^ gerabe um bicfe ^nt 
auch Oci biefcr Stirdjc eine üljulid)c, mcrfunirbii^c ^]3criübificrung ber 33nu* 
Ihötigfeit loie in ^Ba^rcuth üoi^ulicgcn, bic ^tuifi^en bie alten Jöcfttürmc 
unb ben c6enfnllo gotljifchen ^f)ox ein iicue^ Caiu^fjaiu^ cinfcfjüö. Ceibcr 
finb bie DIachrichlen über bie (Erbauung biefer Slirche öujscrft bürftige. 

^ie fchon in ronmnifcher Qüt bie |>irfauer/ finb auch ba^ gan^e 
S0KtteIatter ^inburch fchtoöBifc^e äO^etfter, bie auf bie eanftlerifc^e (Snt* 
taiidlung bed dftlid^en granfenS t)Ott entfchetbenbem (i^tnflug tvoren. @eIBft 
ttodi toil^renb ber 8ftenaiffonce>jertobe löftt fich bad S'Jod^njirfen biefer 
generationenlaug gepflogenen S^rabition ucrfolßcn; fogar üDcr bay 16. ^^aljX' 
hunbert hinaus^ ftcücn fcfjttJöbifche 33aumei)ter aU ^ofarchitelteu im 2)ieu)te 
ber frönfifchen ^oljcu^oUern. 

SEBar boch auch S^onfen lüährenb beg SWittelaltcrS bem grogem 
(&tragBurger &au, ber SOiutter ber fchtt}ä6ifd|en iBauhütte^ unterniorfen. 
^e ältefte ^aitenorbnung Horn Saläre 1459 fagt auSbrücEtid^: 
ift boiS gebiett, bad gon Strogbuig gcljört, toa§ oBmenbig ber äßufel 
unb granfenlant un^ (big) am ^J^üringermalt unb i}alien6erg un^ an 
beö S3^gtum gen ©Dftcttcn, Doii (Siftctten luy gou Ulm" etc.-'''^ 

Unb uiic lUiti, ^^-rciDurg, -{)eil6ronn unb eine i^an^c ^Reific anbcrer 
fchtoäliifdjer unö fränfifdier iStabte, fo maren auch bie alten äliaitgmfen* 
fige ^n^Bach unb bie ^^^laffenBurg gtoei uon bcn 22 Orten biefed Q^au^, 
in benen nadh Orbnung \>m 1563 ^fittenBüc^er aufliegen 
foatett.58 

B* 

Digitized by Google 



6ä 



jj)ic enge 55crBtnbung bcr fc§tüä5ifd§en mit ber frönfifd^en Äunft 
ift Qlfo aud^ buTc^ iirfimblid^c iöctocife feft^uftcdcu, uoc^bem bie «Steine 
längft ]d}on bie (^Ictrljcn ^üntfncfien iicprcbicit halmx. 

Qm CitoCcr be^ Qafjree 1438 kgaun ^iciftcr £)i>iuaib in Sayreuti^ 
feine ^j^ätigfcit (Srft arbeitet er gntij nHetn 6 SBoc^en mit [einen 
tt^ukoen*' %at^; bonn fontutt Stonxab $vo(ft bo^n nnb aQniälUs am 
bete (^efetten, ton benen jeber anfftngltcl 14 ^ töglic^ crFjöU.^* 

SBtc'd oBcr bonn gegen ben ?^rü^ling jugefjt, wnb btc S:agc h)ieber 
länger ioerbcn, crljiUjt firfj aiuij ber 5IrBeitöto§n, ein ^kifaijrcii, öac^ 
uns naturgemäß Ijeute aud) nodj ncUiufii] i[t. 5^om 23. geßniar 14B9 
ab erhält ber 9J?eifter jclU ü\(\lld) jtatt 18 .S^ 26 ^ ; bie ©efeUen 
tocrben t^on 2 gr. auf 3 gi. aufgebcffcrt«® 3m ^erbft bagcgcn „f(§lägt" 
bann ber So^n folgerichtig immer toteber ah,^^ 

OBtDol^I bie an bet Sau^ütte Befd^äftigten ©efeEen tetßneife faft 
koöc^entlicl toed^fetn, fo feien i^re 92amen tro^bem l^ter genannt, ha immer* 
IJin biefe ©teinme^en fpStet afe Steiftet toof/l q6 nnb ju fefbftänbig gu 
arBeiten ©clegenl^eit gcfjabt ^aben bürftcu; infüli]cbe[feu fauu bcr 3^a(^» 
töet§ tl^rer ^Ijätigfeit in S3al)reut]§ tüit^tig werben, ba ja befanntftdi 
mit iBegiun bi\^ IT), g^a^r^unberta auc^ in ^eutfc^lanb bie ^ünftler* 
gefc^ic^te neben ber (a^efd^ic^ie ber !^enEmale Don n^efentUc^er ^ebeutung 
^tt toerben beginnt. 

SBttl^renb bet Saläre 1438 nnb 1439 ift Befonbetd tl^fttig „ber 
^tttoc", jnjeifeUo« ber aitgefcll, mit SiJamen $on3««; tjermutlid^ ift 
Mefer ^an§ ibentijdj nut bcni iiadjfjer aU Ceiter be§ 53nue§ auftreteiibcn 
§aTK> '^Uill. 9^e6en i^m finb nod] mit s^teiutjnucu lti)djnftigt Eourab 
^robit, ber „®oc^V' (^ö^), .Sjcinrid} mn ^Taiifcl^^ (?), ^^^eter ®tet)erer, 
^an^ üon ^^ürnberg, .^niu^ ^Hager,^^ ber ^orc^er nnb enbUc| für nur 
jtoei SBoc^en önbreö .tün.«^ 

^fla^hm man fo faft ein Igal^r lang Steine pgerid^tet, !onnte 
man and^ aOfmä^Iig an$ $auen ge^en. ^a ftnbet fic^ nun and^ in ben 
^^ird^cnrcd^nungeu ^mn gal^rc 1439 ber fjödift hjtd^ttgc ©rtrag „bcr . 
pttcn, alfe mnu bot erften ftan lci]t";<^-'^ übcreiiiiiiiiuaui^) mit bicfer 
9^oti;^ berichtete U)citci()in ciiift eine je^t nirfit mefjr iHn()aubeuc ^ujc^rift 
über beni öftlic^cu 4>aupttI)or ; „MCCCCXXXVIIll Incepta est haec 
structura".'^*' (Bin genaue^ Datum luirb in ben Jliec^nungen nic^t genannt; 
mit ziemlicher ©id^er^eit lägt jebod^ ein einfache^ Sfied^ene£em))e( ben 
16. guni bed So^ted 1439 ald ZaQ ber ©runbfteinlegung feftfteHen.^»? 

(£6enfott>enig Ufte ben ^og ber ^^eier geben Me 0^d^ungen aud^ 
an, lütidjcin Xcil bcr iludje bouiatg bcr ©runbftein gelegt murbc, 

Digitized by Google 



69 



9lm ^(A man ffam immec gemeint, ber i^organg ber ®tunbftettM 
legung Belöge fic^ auf ben Bau bct ganzen Stix^, mh ^at tmmet 

l^au^tfäc^lic^ QuS biefem ©runb «od^ 33cnbincrg ^Sorgang bie Äirc^e qI8 
ciiiijeitUdjcn 53au iico 15. Sf^^^^un^^ertS angejetjcn. Td6)t^ jeboc^ ift 
irrtümlicher oly biefe '^hmfjmtl 35?q8 nit§ älterer ^t\t no(§ ftammt, 
i)t oben Bereite etnge^eub etlUiit worbcu; nja^ bann am 16. guni 1439 
butc^ ä^eifter D^molb Begonnen tourbe, ift ^koeifeilod nuc ber (Stnbau 
^toifc^en ben Beiben alten türmen. 

tDiefe 8e]§ai])ytiing ftnbet tl^ten einfachen IBetueid in bev S:i§atfa(|e, 
bofe mon mit bem geringen ©teinrnoterial, ba* bie toenigen Slt6eiter in 
tnapp ^4 Sf^O^'cn 3iic]cl]aii(.'n IjaUcn, tjar iiidji nii bic Ürbaiiiuii] eineä 
größeren Slrc^itefturleilty benfcn fouute, bciiu ioic anbcnuäilö )o gcf)t 
auch h^er nnturgcmäfi bie (Gepflogenheit ba^in, erft bie ooraugftchtlich 
benötigte ^enge l)on (Steinen bereit richten unb bann exft mit ber 
Sau« unb äffauexextl^tigfeit ^ beginnen. IKuc| (p&tecl^in lägt ft(| biefe 
eigentlich gang felbftkterßänMif^e ©etool^nl^eit (etd^t auS ben S^ed|nungen 
l^erau^lefen. Suhm toei^t ja auch f^^^" f^ortal angeBta(|te 

S3auinfchrift mit ihrem ^lu^brucf „haec stnicttira" barauf h"^'* 
nur ber ^leil ber Slircfjc, an bem bie 3n[chi'itt jelbj't augcbiac^t idüx, 
bamol^ ficpnnen tuurbe. 

^toijchcn ben beiben ölteren Söefttürmen errichtete alfo äJkifter 
£)dkQalb 1439 an (Stelle ber alten SBorhofte einen (£inbau, ber ungeföhr 
bid gut ^ö^e bed britten ^urmftoilmerEd em^^orftieg unb oben mit einem 
guttenlofen ^uggeioblbe fd^Io^. 

9^a(h Qugen toat bec Sau, bet mit ber SSeftmauer ber ^firme 
gletd^Iief, burd] ein grof^eö, reicl) profiliertcü ^|>ürtal mit giolen unb 
etatuenfchmurf unb burdj ein (diüm'>3 5!}?nfeioerffen|tcr barübcr gci^Iicbcrt. 
9)(ng fein, bnf, man bicfcn turmiU;ulichen S^^'M"^"^)^"^^"^^^^ Doriieljmlidi 511 
bem ^xu^d crrirbtete, bic (^locfen barin nnfguhängeu, ba buich bie Qtx* 
ftBrung bon 1430 au(h bie oberen ©toctmerfe ber Sürme mit ihren (Klotten« 
ftuben koaren toemic^tet toorben; lourbe bo(| auc^ nad^ bem S3ronb tion 
1605 eine äl^nlid^e (Einrichtung gefchaffen. 

Sange Q^it l)ai \vof){ biefer SBau unferen 9Keifter nid^t aufgehalten. 
Ceibcr fefjlcn nDer nun gerabc je^t bic loichtigen S3aujahre 1440 unb 1441 
in ben ^Urdjcnrcdinuuiicn."'^ 511^ ©ottcöhauiHmeijter ift jeboch auch 
iDQhrenb biejer ^eU noch immer ^h**'«^^ ^öut(ch thötig; am 3. ^pril 1442 
trögt er ein, bnß er „ein rechnung getann gu fnnt S^h'^'^^^^Ö C^ftcrn 
in XLR 3ar, alfo bog mir beg gog]|au0 f^huibig toleib oii 
!&iefe Hbred^nung felbft aber fehlt unb mit il|r natürli«^ jebe S^a<|rid^ 



Digitized by Google 



70 



Ü5er bie bamalige SSüUtljätiötcU. Sir fiub ba§et für biejc ^eit lebigUc^ 
auf ^entttttungcn angcti^tefen, für bie ftilifttfd|e uttb l^attted^nifc^e (St^ 
toyttgungen maggeBenb fein mögen. 

%m 3* Ültitil 1442 alfo ttitt Sl^omai» S^autfd^ fein biitted Sienniutn 
ot9 ^otteSl^ouSmetfter on. Setftnbert f)at ft^ unterbeffen in ber Sau« 
f)üttc Ulli- lucnig. äJieijiei: £yiuaii) ijt iumu'i uüdj aii 3leinme|; t^ätig, 
ekufo „ber ^utue" ; bnneBeii arbeitet fc^t ouc^ ber ^ulju be^ SBauIeiter^, 
meift ff^lec^ttüeg aU „ber fun" nujgejü^rt, nur einmol mit „Wlai]ttx 
D^iwk^ fun" genauer begeidjnet,'^ toeiter^in ber Dotier fc^on einmal 
ooritbetge^enb befd^üfttgte Sanbaucr, bei H<£Ifo&er'% ber it^ec^el'', ber 
ffhäzl, Bolf ^fer u. $1. Haetbing« toec^feltett auc^ biefe ©teiume^en 
immer toieber; bie meifte ^f^ nur £)dn>alb fel6ft unb ber 
„^ntüe" tl^ätig. <5^3iitcr§in bleibt ber SWeifter überhaupt njod^enlong 

^sm ©eptemkr 1442 tjetmerft nun bn§ ^ofinrcfiifter eine 5lu§= 
gäbe für einen 9J?eifter ^atob, „üerloljut an ber Slirctjcn, al^ man 
ttiber ae6".78 Mit bem WuSbrucfe „nieberlaffen" ift n^ol^i bie ^ttfri(§lung 
beS Xaclftttl^tö gemeint; ä^eifter ^atob ift gi^tnermann. 

(Bi ift fomit in ben ^a^un 1439—1442 neben bem (Sin(au jn^tfc^en 
bie Stürme onii^ no(^ ein größerer $:cil ber ftini^e be^tn. be8 Cking* 
IjaufciS um cibaiu luorben. ^'.ciDer finbet fic^ in ben 9^ecf)nungen nic^t 
ber Heinfte t)imuei^, eigentlich baniale in Singriff genommen luorben 
toar. 5)aj5 man jebo(^ in ber furjen S^it t)on tnapp 3 3a^j^<^" ^^^^^ 
bad gan^e ßong^oug umßnuen fonntc, ift \vol]l o^nt tocitereS einleuc^tcnb, 

3^ bin nun ber Slnfid^t, bag e^ ftc^ i^ier nur um boS nbrblid^e 
©eitenfd^iff l^anbelt, bad bamald n^eiter l^inQudgef(|oben tourbe/ um 
bie nBrblidje dljorn^anb unb bie 9Rittelfcl|iffmatter in eine iderabe 
gu bringen, ^iefe 5Sermutung grünbet fic^ auf ^mi S3eoBad§tungen. 
Einmal notiert bac^ ^^ofjnncr^eicfjniß cBcnfaUg im September 1442 eine 
Slrbeit „an ber aUifei)ten"/' morunter nic^t bie „5Ipfi§", luie 5)enbiner 
gemeint l^at, fonbern eben bie „^^bfeiten", hai> niebere (©eitenfc^iff, 
üerfte^en ift. 5lnbererfeit5 gc^t aud bem ©runbrife ber £trc^e ^eröor, 
hai biefeS ©c^iff t>om (Eingang tneg um ein SSebeutenbed norbtoärtd 
]^inau9gerü(ft komrben fein mu% (^gl. $165. 2.) 

^5)iefer 5j:eil ber iHrc^c ift eS olfo, ben mon im ®ef»temBer 1442 
„nijDei' ÜB"; 9Jtcifter ,3afuli, öd ^iuiiuiciuiaiin, ber 8 gr. im 2^ag 
erhielt, unb fein ^nec^t §anö waren neben ben früfjer fc^on befc^äftigtcn 
Slrbeitern unb beut „3:euffcl", ber 24 4 Slaglo^n §atte, mit ber ^er« 
ftetlung be$ ^Da^ftul^l^ befc^äftigt. 



Digitized by Google 



II 



®o9 fceubige C^reignU Beging man bann gar frü§üc^ mit einet 
offgemeinen ,,[i6nu8", unb SJkifter OShjalb erl^iclt einen neuen ^od 
qU (^jtrabcloljnung.'^* 

^Darauf fnn fdieinen aßcr eine ganje 3^^* ^f^^fl ^^"^ "^^5^ w«' 
Bebcutenbere ^Hibciten nötig getüefcn fein, beim cjj werben meij't nur 
noc| SD^eiftei* Odtoalb, ber „$uidc" unb t»evfc^iebene ^aglö^ner Be* 
f(|ftftiQt;7^ baBet toirb au^evbem no(§ öftere ngefeliert'S fo noi^Oftem 
6 Sod^en, fpäter^tn im SRai eine Sod^e u. f. to. 

3n5tüi[c^en l^otte wem önd§ für bte tneltere gnnenaugftottung Ber 
^rd)e ^orge getragen; luau Ijatte für 28 ^ ,,alaö im £or nnb im 
feger" (Safriftei) cingefe|t; „für h% lecker glaö im Äor" erhielt ber 
©lafer halb barouf loicberum 18 ft.-*^ 

W\t bem ünbe be§ So^rcS 1443 fd^eint alfo bie ^tc^e im 
(Stögen unb ©on^en tjottftänbig fertig gemefen fein. ^ (^ot n^at fo 
giemlic^ nnmfel^t erl^alten geBlieBen; bad nöcblid^e @eitenf(|i^ tomr ein 
gut ^tM l^inaufgevfldft unb eingetDÖIBt, ba0 toenig üBevragenbe Drittel« 
jdjiff jebod^ nur mit .f)ol§ gebecft." SWittelDnu tjor bem ©ingnng 
fingen bte (Dioden; uuou^gebaut luaicu bie je^t nur bie beiben 
Söcfttürme. 

2)0 brachte bann boiö nac^fte ^ouja^r 1444 iüicöer einen Be* 
bentenbcn gortfc^ritt. 9kc|bem einmal bie ertoeiterte ^rc^e bem 
d^ottedbienft mieber ^ngeffi^tt toorben tnat, Begonn man je|t, ba8 menigei 
^cingHc|e in tingriff gu nehmen; man ging alfo ^unädjit an Ben 
HttlBau ber Beiben ^Hitme. 

9J?it bem Sübtuim luurbe ber Slnfong gemacht; am 16. ^^uui bc^ 
9[a]^rc0 1444 luurbe ^ier mit bem S5ouen begonnen. liun§ ^e^jpner, 
ber für bie 3o§re 1444 unb 1445 ©otteeljau^^mcifter gciuorben, ift ber 
„pauinci]fter" biefeS £urmBoue§. 2)ie oud^ l^kx gebrauchte SSejeic^nung 
^anmeifter, toomit im ttovliegenben gaE miebet einmal )>ofitit) nid^t ber 
ted^nifd^e Seiter, ber Krd^itelt^ gemeint ift, fonbern lebigUd^ ber red^nungS« 
fü^renbe d^ottedl^an^meifter, beftötigt für fic^ koieber bie oBigen ^n9* 
fü^rungen. 

53eim ^Beginn ber ?(rbeiteu fonb natürlidj roieberum eine fleinc geier 
ftntt; ba§ ?lnegabebudi bemerft l^te^yi: „alle man ju pmicn nngcljabcn 
^at, ^at man geben bem met))ter unb ben gefeffen gu trinfgelb uff ben 
erften Stein unb ba^ f9 bog fo^l einqugen j^iiii] A-"^^ 

<&c^ott au9 ber ^atfad^e, bafi man fofort Bei Seginn be0 2:nrm* 
Baues ein Sh\^^^ Benötigte, unb au9 bem gleidj^eitigen Germer! ber 
Sludgoben „umB 1 fd^merb^ ^u ber Ujintung 4 4" ginge htntli^ 



Digitized by Google 



72 



genug |erbot, bog bamoU 1444 ber S^tttm ttid^t ton <lhmnb auf neu 
fiel&aut, fonbetn Beveitd Bei einem bet obeten ©todtoerde Begonnen 

tourbe, benn fonft ptte mon bodö njo^f fowm f^on 5lnfangg mit 3"9fcit 
unb „2Binbiuii^" l^anticrcn niüffea. vUujjeibeni fprcc^cn quc^ [tiliftifc^c 
(^riinbc c^emioj für biefe Sdinalinic ; finb boc^ bic geftef^tcii epit^ügenfnefe 
bet bühm unteren etocfiücvfc biefeei Siurme^ — wie jc^ou oben bargei^an 
— Arbeiten, bic gleic^jeitig mit bem (£l)ox entftnnben fein niüffen. 

$iuci§ Beim ^utmBau ftnb bie SltBettet im (ä^roj^en unb (äkin^en nodi 
bie gtetc^en/ toie knftl^enb bev t^orl^erge^enben Sa^te. !S)a bie iBe^etd^nung 
„bet ^unje" jcM öollftönbig t)cr[rf]it)inbet, unb on tl^ter Steife bet 
i)iame $)an§ ^^Uill (püll, ^^uUj aujiaud^t, barj lüoljl au[ bie ^beutitdt 
Deibei* ^^cifoneu öe[c§lö|feu ioerbcn; bie früher nur aU Ce^rlinge mit 
geringerem Co^n befd^öftigten ©teinme^en ^nnd imb ^onrab grancf 
Serben je|t burc^ eine So]^nt)erme^tung auf 20 4 mü ^and $ÜU gleich« 
geftettt.«« 

faum 20 ISBod^en fCtBeitd^eit h[iutbe jebod^ bet SSciu fdgon 
toiebet eingeteilt; om 7. 92ot»emBet, bem „famBiStag üot SDlattini", l^ötten 
bic SKoutct m^l megen beS ftrengen SBinterig „be^ pau^ auf." »• 

„qimcr", bn<3 banu bcr „ber i^c^ecfl" unb onbere gimmcrlcute Anfang 
?^ot?eni[ier 1444 in fnapp .^luei 2Boci)eu auf bem ^urm oufrid^teteu,*^^ i)t 
aI)o \vof)l nur ein S;)cütbnc^ geiuefen. 

^et I33inter 1444/45 Ujutbc tuieber burc^ tucniget bebcutenbe 
Sltbeiten auSgefü^t. $ot aKem Uiurbe ha» ma^totsi l^etgefteKt füt bod 
gtoge genftet ^u bem portal/ fttt boK bie ^mei „fütmftein" Beteitö 
(gnbe SuU l^crBetgefd^offt tvotben ttiaten;** baS d^ifentoetC füt baS glcid^e 
genftoi lieferte bcr icljniicb lllridj um 20 8» 21 ^. 

S'ür bnö ^a^x 1445 feljlen unö Ictbcr iüieber bie 3icc^nungen; 
gerabe bnninfS n6er mng luoljl ber ^urm gor tJOÜcnbet Vüorbeu fein, 
benn ttjir Ijören in ben jolgeuben ^a^^en nichts me^r öon ^ici^cr gehörigen 
^udgaBen. gm S^a^xt 1448 jeboc^ mug bet S^utm Bereits t^adftänbig 
fettig geuiefen fein, benn bomol^ n^uxbe bie SBol^nung für ben ^iitmet 
eingetid|tet/ bet Don ^^sftngften 1448 an bott oben „berfc^loffen toutbe.'' ^ 

SSft^tenb beg 3af)re§ 1445 fc^eint obet auc^ SWeiflet OStoote 
gejimlicn gu fein; iucitiL]|tcny finbet ficfi toon 1446 an fein dlamt nid)t nieFjr 
in ben Slccfjuiit^en, bai"}ei]cii jätjrlidj luieberfeljrenb bcr (Eintrag „üon be^ 
iöteinmecjen jartag 15 4 einmal jogor mit bem »r^on Bam^ 

Betg".*® Di^wolb'g grau fc^eint i^tem äWann im 3:obe öorauggcgnngcn 
au fein, benn f(^on bie Siled^nung^aBloge 1442/44 Detmetft einen 
tag für bie „Stamec^in."'* 



Digitized by 



73 



i«ad^ bem Zobt bcg SKctfterd trat fein (iiSl^ertget SlItgcfcEe .^an^ 
^ütt an feine ©teile. 

^orerft jebodj Ejatte er feine Gelegenheit grüBerea jelbjtänbigen 
$lt5eiten, benn bie 3^^^^^ ^ejeii^nen lieber einmal eine 

Iftngm IRu^et^aufe in bei üßoutlfttigfeit. touibe ^öc^ftend 1446 bie 
(fnic^tung einer (Sm^^ore t»erbingt an bie St^merleute C^lfafer unb ^el^oitn 
um 32 fi>;^ bie Codier in bie Pfeiler gut ^nfirinöimö beS ©mporen* 
gcxüfteg bracl) il?eifter $ütl felbft.^^ ^uci^ i3ciajtit iDurbe bie ©mpore, 
töenififteiv:^ auf ber «Seite bei> Sl^JoftelaUarö ; jtüei l^oljcrue ^Stiegen 
jährten ijinauf.^^ 5ür ba§ ec|ni|tüerf, „bag foren an ber porfirc^en 
nngeflagen ift", erhielt ber „tifc^er" 4 Va, ber äl^aler „an ber poxtix^n 
^tt malen" 5 Ib. 

^5)iefer 9)^oler, beffen S'lome leiber nid^t genannt toirb, ift öielTei^^t 

äJ^eiftcr Ulricf), ber Don 1458 ah nac^ hcn Ätirc^eiircc^nungen bcin 
©ottegl^nn^ ja^rlid^ mit 1 ff äinft;^^ im ^a^re 146:5 malte er aud^ 
btx ©tobt ^^aniere,^^ al^ äWarfgraf Slllncc^t Stc^iHcö tüieberum gegen 
^er^og 8nbioig ben ^et(^en t)on ^a^ern^^nbd^ut rü{tete. 

gür ben (Si^or arbeitete fWeifter $an9 $tta ein ^Crament9$ou9 
in ben Satiren 1447 fn9 1449»», boS (etber ni(^t mcl^r erholten ift. 

S)ic bamals^ eingefe^teu, gemalten genfter, 311 bercn 33cfd)affmu3 audj 
mieber bie ^Bürger einzeln beifteuerten,^** finb ^eute ebenfalls alle t)er« 
fd^munben. Sßeiterfjin njnrben §iuei neue Slltöre errichtet, ^u benen 
<£onrab Qidtl ben »(Sonfeng" in Homberg emirfte (1449). 

3m ^a^xt 1449 lonnte bann bie fertiggeftellte IHrd^e eingetoetl^t 
hierben; toenigftenS erhalt ber Starnberger SBei^ifd^of, bamafö ^ugo, 

SSifc^of üon ^titüpuliö/'^ Bei feinem ^ufeut^alt in SSa^reut^ eine (^xüiu 
fifotion öon 6 ©ulben aueOcäa^lt.'* 

Sefet treten löngcrc Qal^re ber Siul^c in ber SSauttjütigleit ein. 
S^leinere Arbeiten, mie bie ^erfteOlung ber Stiegen auf ben Xuxm, eine 
^a(|re)»aratur am Qif^ox unb bem „Sd^nedfen", bie Anfertigung einer 
S:pre and bem ^imjaiuj in ben S:iirm, ©inricfitung eineS „©tüBIcin, 

Simsen mib .Slemerliu in MirLl)iuiu" bcfdjäjtitiCii mehrere ^^al^ie lang 
äWeijur ^anö ^ÜU mit njenti]eu (Gefeiten.**** 

Unter biefcii ift inämifc^en nudi einmal im 3a|re 1447 be§ 
äßeifterd Sol^n felbft am &u befd^äftigt; fein l^omame loirb jebodj 
leiber nid^t enoälnt.i^^ 

SBft|renb ber Saljie 1452—56 fc^eint bann oud§ ber jttjeite ^urm 
gegen S^lorben aufgetaut luorbeu ju fein. !5)ie ^auptarkiti^^eit jäUl Ijier 



Digitized by Google 



74 



Hiol^I in bie Saläre 1454 m 1455. Bei biefem ift tuieber 

4)aiK^ ^^iill i)cr Qugfitljniibc "üx^itdi; neben i|m ift je^t öefonterS noc§ 

!Der (^cfjcc^el nmc^t ti^tcberitm tioc| ^oUenbung bed ^tünhawS, 
ebenfo mie im ^lol^re 1444, boiS »gctuft" bem %nm, ber n^^ufeP' 
beift toteber bad ^ad|, Der^u^t unb „faud^t."^o> 

©ine tegc utumtorüroc^eue 35autl)ätii]feit Degauii bnnn crft tuiebcr 
mit bem gtüFjja^r Unt;. gDt'iUe äJ^ar^ fiiu] §nn§ ^^ü^^ nii, mit feinem 
(^efcUen Sieufe Steine ^auen, nur ah unb ju einmal unterftü^t t>on 
einigen nnberen ^rfieitern ; im S^oöemter erft fommen bann für langete 
3eit toieber ^Ubtec^t ^evolt unb 8o^e( l^in^u. 2)te So^nDetptniffe 
tegeln fic§ je^t \o, bag $fia töglic^ 24 bei; KltgefeEe iReng 21 ^ 
iinb bie übrigen ^rBeiter mcift 14 4 töglic| erl^alten;"« im Oftobcr 
Verringert ftd^ btejci notürltdi iDicbcr. 

3m folgenben ga^re 1457 mirb ber betrieb in ber ^au^ütte ücr* 
grbgett, inbem noc| eine gange S^lei^e tjon „©teinmec^en unb erBetter" 
beigegogen mexben. <ä^enannt tnerben bie ^eute meift nut beim ^or« 
namen; audbtfi<!Ii4 erto&l^nen mbd^te id^ l^ter I|bd§ften0 (SbetC ^fkä, 
$e^am, ^ettner, Wlcii), gaCob @^mon, Ulti^ SBolf, $an0 t)on 
SJemnat, greiicfcl inib ben unl bereits Befonnten ^erolt. 

Sefet begann eigeutlii^ erft bie richtige 3(r5eit8t§ötig!eit, bie $au))t- 
bauperiobe ber ^a^reutl^er Bildet; letbcr finb aud^ l^ier tuiebex bie 
eingaben bet ^tclented^nungen giemltc^ liertootren unb nl^t geeignet^ 
fibev bad, toad bamafö gebaut umcbe, Sluffd^Iuj) geben. Sir ftnb 
o(fo auc^ l^ier toieber auf anberkoeitige Unterfuc^ungen angetoiefen. Unter 
SBerüiffic^tigung jebod^ ber bereit? oben für bic erfte S3ouj)eriobe fcft- 
gcfteftten ^Irbeiten unb im öinblicf auf eine fpätere 9^oti,^ ber ßiid)cu=^ 
redjuunqen ergiDt fic^, baß iüä^renb biefcr ^a^xt boö jubliet)e <öcüenjc§iff 
ebenjattS einen Umbau erfal^ren §aben mufe. 

^enn bag biefer Seil ber ^rd^e f))Ster aud^ teränbert mürbe, 
gel^t neben ber boUftftnbigen Ueberetnftimmnng feiner $[rd^ite!tur mit ber 
be« 9Jorbf(fitffc« — bie alte SKrd^e ^atte ja Manien — bcutttd^ aud^ 

am bei uuD SlOcifc tjciöor, mie e8 ficlj au bcn iSübturm auleljut; 
in faft Bnrfiarifd^er 3Beife ftnb bo bie SWafetnerFfriefe be§ erften unb 
gtueiten ^todmcrte^ abgefc^Iagen, um ifiaum für boJi neue, ^ö^ere unjb 
breitere ^eitenfc^iff gu erl^aiten. 

(Srft im Saläre 1457 l^aben mir enbtic^ einmal inieber einen 
^ntoeid auf ha^, tvaiS eigentlich gebaut mürbe, ^amafö nftmlid^ trögt 



Digitized by Google 



75 



bet fpatfame ^kittcdl^attdineiftet am ^age feinet 9te(|tiungd(egung (Itibe 
gcBrimr nic^t o^ne eine leife 9^egung üon ©eboiicm ein; „füld^ gut 
[um c^cltö ift finiieu ^um iiolitucri^f c^^Qf^n parri^oue mb einem fimS 
am tljurm: j-^' iiij^' S uub iiiij 

SWan 6coc^le, bafe biefc ^umme nur für 'Wirbelten ber 8teiumc|jcn 
nuJgcgeÖen touxht, toic beutlic^ genug ou^ ber fonftigen Ue6ung ber 
Stec^nnngen |erbotge|t $ä(t nton bann biefet Sl^atfad^e bie oben Clat» 
gelegte Q^epflogen^ett gegenfibet^ immer l90tl§er bad nötige SSaumaterial 
fjerguridjtcn unb bonn etft mit ber cigentUi^en SWöurerorBett ju beginnen, 

1457 ab in Angriff genointiteii luerbcn fonntc. 

nun uor ber <i^rl)öl;ung ber ^iittci)cl)ifiinauem gebaut toorben 
toar, ift o^ne ßt^^ifel bie ?(riänbcmng bc^ füblic^cn vSeitcnfc^iffc^. 

mtji^i olfo erft 1457 begann man auf bet fübac|en äflUtelfc^iff* 
mauet, bie ja in i|rem unteren Seite ie|t gleic^fbtmig bet gegenfiber^ 
liegenben geftaltet toar, ein nened Stocftoerf aufzufegen unb fo bad 
3KitteIfci^iff 5U einer bofitifolen Einlage auSjugeftalten. 

3n bcn folgenben ^►nfjren {}at man beu norblidjcu ^cii bet SWittct« 
fei^iffmauer ebenfalls erfjbfjt; 14t'>] wav bnun nuc^ ba§ gnn^e „!üod)'- 
toer!" fertig unb fonnte mit ^ori^augen gegen bie einbringenben <^onnen« 
fitra|fen öerfel^en ujerben.*" 

1464 tarn niieber ber Sßei^bifc^of t»on ^Bamberg, — )e|t Sodann n. 
©olbenet, Sifd^of ton %thm (1450—1474),"* — nac^ ^^rentl^; mag 
fein, bag bamal^ l»ie ^td§e in tl^et neuen (S^eftaU nod^malS eingetoeil^t 
tourbc."» 

©leirfjjcitig begannen mt4 im füblidjcu iSeitenfd^iff bie (lintüblbung^^ 
arfieiten, bie pc^ — immer mö) unter ^üll^ Leitung — bie 1468 fort* 
fegen. 'Dae tD^Utelfc^iff erhielt jeboc^ ouc| jegt toteber nur eine ^ede 
aud $ol5 (üg(. ^nl^ang ®. 65). 

mu bem 3a|re 1468 fc|Ke^ bann bie $au))t«Sattt$fttig!eit an 
nnferer 5Hrc^e; gleid^^eitig brechen au(| bie ^ir(|enre(l|nungen ab. (Sin 
furger fUMbÜä auf bie arbeitöreic^e 3^^^ cine^ 2)^enfc^enalter§ ergibt 
um 5U)aunncnfn|'|enb foli^cnbc ^Ijatfadjcn. 

Sm Cftobcr 14:'.H fnm ber SD^ciftcv bor 5?nufjüttc C^tüftlb, ber 
ted^nifc^e 3>Qu(citt% uon iBnmbcrc] uaci) ^Ba^vcutfj, luo er bi^ qU feinem 
Tob im Qa^re 1445 t^ätig toar. %m 16. Quni 1439 legte er bcn ©runb* 
ftetn 3u bem ^ortaieinban jteifc^en ben ftel^engebltebenen )^fttürmen; 
koft^tenb ber !3a|re 1440—1442 tourbe bann ht^ eine ®eitenfc|iff nad| 
9lorben ^inau^gerfldt. 1444 begann man bann ben Sfibturm aud^ubauen, 



Digitized by Google 



76 



htt M 1448 totfettbet würbe. 9}a4 bem ZoU 9ffd{tet Odmalbd im 

3af)re 1445 njurbc fein bi^^eriger SlUgefette .1pan3 %>n[[ fctn Skc^fotger 
beim S3qu. (£r errichtete in bcu Sauren 1454 uub 1455 bie oberen 
©tocftuerfe be§ ^orbtunttc?, boute bann 1456 nnb 1457 ba«i (übliche 
!ecitcn|cf)tff bem gegenübevUcgenben ent|prccf)cnb um, übcr^b^te tjon 1457 
btö 1460 bad anutelfc^iff unb koöibte enblic^ btö sum So^re 1468 auc^ 
boi^ ^toette ©ettetifc^tff ein. 

!5)ie folgenben toicr Sa^rl^unbettc jinb für btc Jöougcfd^id^te unfercr 
^irdle ntd^t mel^r fe^r h>?(ftti<t. @mc burd^greifenbe Itmgeftaltung ergaB 
fic^ uic^t nicf)r; Ci5 luiuDcu nur uoil) Ditlnuaiuicii auoi^cfiifirt, einige not* 
njenbige 3(nOnuten gemocht unb bic nflcrbinn*? bcbcutcnbcn ^djdbeii, bie eine 
5n)einmUge üet^eerenbe geuerSbruujt beut i^otte^^auS ^ugejügt f^attt, auS« 
gebeffert. 

gür bieljnnetibef oratton jeboc^ gefd^al^ befonberi^ tofti^renb bed 17. 3a|r* 
|unbert9 itiond^ed S3einer!eti0n»eite; leibec fyd jebod^ eine tierftfinbitidlofe 3ett 
mit ber reiben 9u9ftAttung, bie ba§ formen« unb farbenfrol^e Igol^r^iinbert 

be0 33arocco bcr Slirdjc t-jcgcben, faft öoHftönbig nufgeräumt. 

9?ocf) Jvei'tiöl*teffung bcö ©cbäiibe^ fofbft bnd)lc lunn jeboc^ 5uimcbft nn 
eine meitere nottnenbige ©inridjtiuuv au bic Slujdjnffung Don G^foifcn; in 
fur^er ^ufeinanberfolge tourben je^t ben über bie l^uffitijd|e 
ftörun^ geretteten öier neue ©locfen — fömtlid^ nuö 9^ürnberg — Belogen. 

S<k|re 1492 !om bie erfte fleine &iodt t»on S'^ümberg l^ier^er. 
@(l^on 1511 lieft man bann eine gweite grdgere mit 50 ^ 88 ift \mn 
.f)nn§ nnb ^ebatb 9391^m ebenfalls in 9?fimberg giefjen ; fie tourbe t>om 
33Qmbcrgcr äöcipi(c^of .^afpor nni ':^\uii, hcm Xag ^Jiaria 'JJingbnlena, 
1512 eingcioeil^t. ^)ic H^oc^fürftlidic junge .*ocrrfdinft", bic ä.)^arfi]raicu 
.^afimir unb ®eorg, innren mit ber ^^btiffin non .Viimmcitron, öielen ^rieftcrn 
unb Slbeligen alg S^oufjeugen erfc^iencn/ 69 f(. 4 |B IV2 A »nurben )um 
Saufgefd^enf eingebunben, 274 ^erfonen bei btefer geter gef))eift. 

3toei wettere ®ioätn fonnten fd^on im n&d^ften 3a|re 1513 an* 
gejc^afft nnb am Sonntag nadj ^acoU (31. 3u(t) auf bie Flamen 
gol^onneS nnb SWortl^a ebenfalls burcb ben SBßetl^btfd^of £a{par getauft 
Jücrbcu, bcr locnigc ^tage üorl^cr, am läge 3«cübi (25. '^uli) felBft, bn^ 
uoni SJlarfgraf S'riebric^ b. gegrimbetc .^foftcr (S. ,^süb[t bei i>icminer§= 
borf in ber ^^ölje ber (ötabt eingeU)eil)t l^atte. (^lei%eitig confecriertc 
ber S5ifci^of auc^ fieben neue Elitäre in 53at)reutl^ unb ber ^Uenftabt, 
fotoie eine O^ruft auf bem ftäbtifd^en ^rc^^of.^^^ 

(S9 ift ein merfkofirbiger S^^üU, bog man gerabe bamafö in fo 
rajd^em ^kd^einanber eine ^n^a^l neuer (^locfen für bie ^rc|e onfc^affte. 



Digitized by Google 



fierabe Uitc menn tnon [i^ itnBemugt boxBereiten l^Stte knoSeit, mit alten 
(^[odEett bte nal^enbe StefotmaHon dn^ulSutett. 

Saljrc 1514 lüurbe bann nod) her 35oridjia^ gonuuftt, ciucu 
„^tucitcn ^Turm gegen ben ^fart^of" 5U erliaiicn; crft 1518 (nt> 1526 
jeboc^ würbe ber ^^3(an jur 3lugfü§runö gebrockt. ©emeint ift mit bicfem 
^nu ficfjcr ber ^tuclte üeine 2:rcppetttuxtn on ber (^übtnouer bcd (£^ore^; 
bte Slvbeit boxt ift kool^l bed öfteren unterbrochen Horben, benn fonft 
Iftgt ft(h bie ungetoolnli^e lange iBau^eit ffir bad unBebeutenbe Obieft 
fanm eillären. 

^ann aha tarn burcfj SDIaifgraf ©eorg ben grommen bie ^Gel^re 
Cutters ins Canb. 2Bie fic^ ber gürft bie neue ©eftaltuug ber Xiu^e 
unb bic „ftefdiminbten Oäuff" ju nu^e mctd^en tüußte, tme bnrum nll 
bie „papi]'ti|d)en" .^eiltümer, bie güibnen lEIeinobien gen ^^laffenburg 
toanberten, ift oben Bereite Berttl^rt toorben. 

$ltt(| Q^eorgd dtad^folger, ber toilbe ^Ubrec^t Sllcibiabed, Brachte 
tnentg beS (^uten ffir Me $a))teut|et ^r(|e. ^fm bunbe9ftttnbifc^en 
Ärieg, ben ber raufluftige $err ^eraufbefc^toorcn, f^atte hnt^ bic SBe* 
lagciiuig unb ^lünberung ber Stabt 1553 naturgemäß auc^ bie £irci§c 
fcljr 5u Icibeu. !5)amal§ tuurbe benn and\ ber olte S^aufftein jcrftürt, 
fobafe fic^ bie 5lufftetlung eine§ neuen im ,iai)U 1562 nottoenbig machte; 
leiber ift qu^ biefcr nicfft me^r erhalten. 

^entg |t)äter tnurbe aud^ an bie ^afriftei ein ^nbau in (ä^eftalt 
eines ^meiftöiltgett 3;firm(i§end gemacht, ba8 mit einem xet^enben 9le« 
naiffance))ortaI oudgeftattet kDUxbe. ^ie ^a^xe^aljl 1579, bie ^inxi| 
fälf(^Iic^ für bie ©inmölbung ber Slirc^e Beibringt/^** fann fic^ rec^t 
iüo^l ouf bie §erfteUung ber ©eujölbe in biefem S^ürmc^en unb auf 
bie S^^üre fclöft be^ie^eu; tücuigftcn^ fprec^en ftiliftifc^e (Brünbe burc§- 
aud nic^t bagegen. ^ielleic^t ift ber „«Steinmc^ncr unb SDiauercr Qo^g/' 
bcm am 31. 3<^nuar 1576 bie ©rBauung ber neuen ^pitalürcfic in 
^at^reut^ «»exbingt touxbe/^^ oud^ bex ^eiftex btefeS ((einen ^c^mucfftilfid. 

!^iefex ^0l&,\tet ^otq ift too^l ibentifc^ mit bem @tetnme| (S^eoxg 
9Dtattl^ed ou8 gxcibcrg (ober greibutfl?), bem ©fljiuaßex be^ fürftlic^en 
95aumciftcr^ daj^jai '^ifff^cr,^-*' mm ber bebeutcuDjtcn 9Irc^iteften im 
Dicnfte ber frönfi|rf]cu .Sjol)cn5oIlern ; l^atte er bodj fc^on (ogar am 
Oüfjeiurid)ö6au bco .^■)cibclbcrijcr Schlöffe? mitcjearBcitct, fur^^ bcüor 
er für ^krfgraf ^eorg griebri(^ ben ^xäc|ttgen „jcifi}nen $of" bex 
8anbegt)cfte ^loffenbuxg exbaute."^ 

^aS neue ^^ti^xl^nnbext foEte bann bex <^tabt iäSa^xeutl^ unb il^xex 
Stk^t jtoei toid^tige (ireigniffe bringen. !!DaS etne^ ein glücflid^er 3ijox» 



Digitized by Google 



70 



\aU, mt bte SerCegung ber Si^efibena bei» gürftentumd „ohttfydb (Mixifi**, 
bo9 nad^ bem toh bed S92at(gra[ett (S^eorg griebrtd^ (f 1603} fotton 
TjoIIftönbiö felBftönbig 6Uc6, \>on bcr ^laffenbutg, ber ölten SBcrgöcfte, 

nad) 33aijrcutf) (1603). *3^urdj bicfc folgcnfdjiucrc IKa^icgcI bcS 
energifd^en SlTinrfj^rafen (£l)riftian luurbe nucfj bic ,Siixrf)c 511 33cnjreutr) 
bic .f»auptf{icf)c bcö flauten ijürfteutiun^ SSronbenburg^Äulmbac^ unb 
injolgcbeiicii halb borauf aud§ 5111- ©cnetQlfupcrintenbcntut erhoben. 

^bec »ie nienn'd ein böfed £)men ^ötte fein foEen, traf Inül^ 
^tod ^ofyce noc^ Ueberftebinng bed $ofed bte je^ige 9}eftbengftobt ein 
gartet @d^[ag. 9(m 21. äl^^är^ 1605 brai$ in bet S3rautgaffe ein geuer 
avS, bo8 ben größten S^eil ber ©tobt in 5lfc^c legte. 

Sluc^ bie ^ttw^tfirc^c, in bie §06 unb ®ut ber 23ür(ncr gcflüc^iet 
njorbcn luav, fiel ben g-lQninu'u ^nm Dtifer. 2)n§ l^angljaia^ ift bamaf^ 

ein ben (il)ox mit baniiebcrgegangeu unb halb bnranf bic ^uu ^o^en 
äJJittclniQucrn famt ben (©citengctoölbcn l§inabgefaüen" ; bic oberen 
^todhoerfe ber Zürnte, bie auf bie ©ewölbe freien, richteten ebenfadiS 
großen ^d^aben an.*'* 

^uc^ jcfet greift bet gürft, SWotfgraf (S^riftian, toie einft Shtrfürft 
i^riebric^, ;^n bem bricu^> 200 J^aljre öorl^er fo luirfjaiu ijiJuilciiin TOttel 
beS 33ettclbricf^,*^'* in hm er nni „IS^riftlirfi mitlcibciitlic^e ^ülff" Bittet, 
fonft tüäre eö „e^tic^er ^D^afeen unmöglirf], fobannen möd^tigen <Sc^aben 
nur in cttnad ju übertoinben." 0100 Öhilben'-'^ tmx bcr flingenbe (£r* 
folg ber rü^renben ^itte. ^üifdbexeit fteuert bann bet §ürft felbft bad 
gfel^Ienbe Bei, benn ber aufgeftellte ^oftenanfd^kg üBetfd^titt gar Bebeutenb 
bie niü^fam ^ufammengebettelten Saugeiber. 

Der DDerbamneifler beS gürftentumg, 9Kic^acl aWebort, fd^on feit 
unijcjaljr IBOO im Dicnfte ber SWoiEgrafen Üjcorg griebrid) uub Gljriftian 
tfiät{(T,^2« fj^^tj^, f(^5„e (Summe bon 21 858 Bulben für bic äi^icber-' 

^critcUnng ber ^irc^e Derlnngt/" uoc^beni er 5U einem eingcl^cnbeix 
(S^utad^ten aufgeforbcrt morben tocw, „oh bie l^ol^e geuettoanb am (S^^or, 
bie allbereit 2 geuerfd^äben unterfc^iebüd^en erlitten unb audgeftanben, 
als namlid^ 9)^ontog nad^ Sid^tmeg 1430 im ^uffitenfrieg unb jüng^ 
Anno 1605 je|t aBermaten fte^cn Bleiben unb o^ne ®efa^r ha$ fiBrtge 
:il>ciit Der 2 fjüfjcn iütaucui, luic fic dox ber nädj [ten J-cuerSprunft 
geiuefcn, baran t^cfül^rt unb ab tuieberum fortgeriaut lucrbcn iöuutc."*** 
Die bee^alb üorjune^menben ftotifdien Untcrfnrfjnngen ?J?cbartd 
follten jebod^ gar balb üoUftänbig gegenftanbeloö werben, benn fc^on 
am 7. Wlai, bem (Sonntag äubilate 1609, frü^ um 3 U()r ftiirste 
and^ nod^ „bie alte $o$e gfeuermauer" ein, bie 1605 ^toti 3;age in ber 



Digitized by 



(Bfut fjcftnuben ^öttc; guö^'^^^^ ^^6 ifi^^ unteren l^rcitcn ©ogcn", beti 
^rittm)>1^6ogeit olfo, mit niebec unb f(^Iug „bad btd je^t mx kierlol^ten 
ongeSnad^te (S^l^otbac| mü hm ttoc| tion^nbenen loenigeit (^ewdlB gar 
ein".«» 

(£rft 1611 aber, nac^beni bie .sUidjc 6 ^al)re laut] iu ^djiitt 
irnb fL\d)c c^elctien fjatte, fonnte mit bem Söiebernujliau Begonnen tuerben; 
tnjnjifrfjcn fnnb ber ©otteSbieiift in ber ©^jitolfirc^e \iaU, „in bcr man 
fi(§ aber nit tüo^l Betragen" fonnte.^^*^ 

^te SBieberl^etfteaunggarbeUett leitete äRetftet Wlthaxt, nad^bem et 
futg gtitNir (160d— 11) bie ebenfaE^ eingeäfd|ette kteittifd^e (^(|ttle taiteber 
aufgeBaitt §atte; bie SauCoftett BeHefen ftc^ immer no^ auf 12000 fi., 
tro^bem ber ^aumetfter am .^ols unb 83 ^ 70 a ^lei unb alle 
g-u^icn frei §atte.*^* 

(Bi ift Be§ei(^nenb für bie Qnt, baß man ftc^ im ber S^teber* 
j^crfleHung ber i^tird^e faft genau an bp^ gotl^ifr^e 55orbüi) ^ielt. äliebort, 
ber fonft nitf bcr Sülgburg unb au{ bcr ^laffenburg nur in feinem 
nieberlttnbifc^en ÜBarocEftU gebaut l^atte^ mujjte pd^ §ier, loo^l unter 
bem (Sinfttt^ ein]|eimifd|er 9Reifter, bequemen, bie ^itte(f(|iffmauem 
ber j^rc^e toieber in bet urfprünglic^en gorm gu errid^ten. 

©in 9J?aurermei[ter ^l^iIi^)^J ^ojmann öon ©of^^^ iDÖIbtc cDenfnK^ 
nari§ bem nUen i^ijftcm, ba^ luo^l teiltoeifc er^ülieu geblieben \mx, bie 
©cljiffe ein. ^luf feinen SSaurife foft ber bicbere 3Jiei|ter bamaU bie merf* 
U)ürbigen äBorte gefc^rieben l^aBen: 

„SBelc^er 9J?eifter biefe Sie^j^en öerad^t*, 
j&aS ift ein S^^^^' ^ ^ kierftel^t 
ober bil loeniger madjt**.«* 

^Diefer an fid^ l^er^lic^ ^arnilofe SBorfoff toirft ein fc^r intereffante^ 
^Strcijlidjt auf bic bamniigeii äftljctifdjeu 5iu|c^auungen ber Bei bcr 
Jöicbcr^erfteUunö bcr .^iircfic beteiligten ^ünftler; unb n)ie e8 in 5^nt)^ 
reutlj luar, fo n)irb'c> )vA\l nitd) nnbcnuärtst bamal§ in ^euifdjianb 
getnefeu fein. (£g ift fieser nid)t fo fe^r bai^ S3eiüuj5tjein überlegenen 
könnend, bad ben el^rfamen ^eifter au§ .f^of 5U ben gn^ar l^Ql))erigen/ 
aber gut gemeinten unb treffenben Herfen begeifterte, benn er (obt ja 
eigentlich gar nid^t fein eigene^ SBerl, fonbern nur ein flberIommene§ 
(Softem. 

.$)iitler ben fdjlcdjleu ^^erfeu ücrbirgt fuij iiuliu aU eine v«^^'fi^n* 
lic^e llebcidjcbunr;; ba ftcrft bie gefanitc aftljctijdjc unb fünftlcrifc^e 
©c^ulunc^ einer flanjcn großen ja§rl)nnbcvtcahcn etilpcriobc. (T*?' ift, 
ft)te kpenn aud i^nen ber le^e ^c^mer^eiiSfd^rei ber gefnec^teleu (^ot^iC 



Digitized by Google 



letoiidningen Mxht, ber &ot^\!t, bie je^t enblic^ im (^etben Mxit 
mh mv nod^ einmal gerabe bamatö bot attem unter ber SCegibe beS 

großen gürftBifc^ofÖ gulittl t»on SBürgBurg einen le|ten ^i)rr|iuifieg 
cn'ingen foötc. 

3^c,3cid^neuber 5Beife ^at auc§ Bei bem inneren STn^Bou ber 
S5at)vciJtf]cr ^ird]c ber beittfc^e !0?eifter btc Ober^anb Jcfinften; ber 
alten Studie luurbe fein „neutnobifcfjer" ^lOfc^lnfe gegeben, mc ii^n \mfjl 
ber nieberlönbifc^e Hrc^iteft Wilxd^ad Gebart ge))lant l^atte, fonbern fle 
etl^ielt ein bem utf)>rünQU(^en nad^gebilbeted 9li))))ettgenidI6e. 

ä^Ieifter ^ofmonn, bem 99et)r&fentanten ber „guten, alten 3^^"^ unb 
feinem ©inflnfe ift fieser auij| bn^ merfttJÜtbtge $om)»romig gugwfc^reiBen^ 
ba8 rt)ir bamalö in bcu 23aiitcn bec^ 9Jiarfi]rafcu Ciljriftiau nflcntljalben 
finben, h)o mitten in aucn^cfvvüdjcn baroder Umgebung tuie ein Anachronis- 
mus tüieber gotFnfdie (vlcinente aiiftaud)en. ^MeHeidit bat übrigens ber 
madere t^anbtuerE^mami aud) bcu funftuoUen Aufgang 6e^ ac^tedttgen 
®d|lo6turmed in ^a^reutl^ eingeiuölbt. 

9lud ben gleid^en $ert|äitntffen l^erauS ftnb aud^ in berfelben 
3eit bie gttefe Dom t»ietten unb ffinften ^todEhiercf bed ^fibturm^, bie 
ring^umloufenben ®oCfctten ber Beiben ^fitme, fotote bie ber 35erBinb«nQS* 
bnirfc ciiiftaiibcii; alle bicjc ^^U'djiicfriaiciU' lucifen meitiuüiöii] i]ot(]inrciii)c 
formen auj, fotuie eine fonberbarc i^erbiubung üon iUaßioert unb 
Barocfen ©elänber^ifoften. 

^^ie ad^terfige |)^iamibale 35cbadiung ber $Hrd^entürme fe^te ber 
3tiumermeifter ^anS %tampUt auf.^^^ S^^re ^erfteKung fann jeboc^ 
ni(|t bor 1615 Begonnen l^oBen;^'^ nod^ 1616 orBeitete man an bem 
füblicfjen Stnrm, neBen bem hamaU ber fogenannte ^Imo[en!aften unb 
eine nroltc grofee Sinbe ftanb.**' jJ)a8 7ki^ bcS SfiorbturmS tourbe gor 
erft 1617 aufgefegt. 

3hn 27. ?^?ot>ember, bem erften Hbuent^tng beS So^^e? 1614, 
tourbe bie enblic^ fertig geftettte Mrc^e burd^ ben ®eneral)uperintcns 
beuten (^c^Ieu^ner feierlidift eingemeil^t. ^ci biefer (i^elegen^ett bdam 
fte ben Flamen „jur §1. S>retfaitigfeit." 

$atte Bei ber (SintoüIBung ber ®(|iffe 9Reifter ^ofmannS ©i^ftem 
ben ^Sor^ug erhalten, fo fiegte bie neue SKobe Bei einer anbertoeittgen 
^criinberung an ber alten gütfjifdicn gorni. ^in '^^jcileru unb 3)ienftcn 
fügte man unfiunig gcfc^macfloo [tatt ber urf^iünglic^ lüo^l öor^anbenen 
Eeldjfapitttle ©ierftobfapitäfe etn.^^'' 

!5)agegen mürben iuicber mit bem gleidjen Sijftcm Don S3arocf« 
t^foften unb gotl^ifterenben SO^^agtoerffädungen ä^nlid^ ben SurmgaCterten 



Digitized by Google 



8i 



Me (Itti^oleeti aulgeftottet, bie hamaU — too§l 1615 ^toifc^en lit 
Pfeiler bei nötblid^n -©dtenfc^iffe^ ettigeBaut toutben; an bet Ofttoanb 
bc^felBen, ber ^an^el gegcnüßer, ta^ntbe bic fürftlid^e §oflogc errichtet 

unb burc^ ba^ SBranbenburgcr äönppen aiiögc^eiiijuet. 

^Dic (Sintioren auf bcr ©übfeitc tüurben erft 1665 bind] .s>ni!<^ 
©üntljcr ongejertigt ; fie ex^icltcu im ndc^ften ^aljxt buxd) beu 53ilb^oueic 
Sc^leeborn eine „auf Steinalt buid§6co(^ene ^cüftung'^ um fie ben gegen« 
überUegenben ft^nlid^ mad^en.^^^ 

(Stgl§art'9 ^n[x^t, hai berfelbe IBaumeifter bie ©allexte in äßartin 
in tKinberg wnb bie (£m|>orenanInge in ber SSo^icutljer ^rc^c geDant 
l^abe,^"** ift fc^on be^^alb jurürf^uiueiieit, mii betbe Slibciten fidjcr gut 
100 ^a^xz nuöcinnnbcr liegen; bie ©afterie in Ilmberg i)t 1504 ent- 
jtanben, iüäljrenb bit? ^Pntircut(jcr Emporen crft um 1615 errid^tet n^urbcu. 

Stufeerbem ift boc^ nucfi bcr tec^niidjc (Sljarafter beibcr ^2lnlogen 
jomol^I tüie bie ftiliftifc^en älierfmale i^rer jj)etailg grunbberfc^ieben; 
in ber ^mberger $aUen{ir(|e eine ben eingebogenen ißangl^audpfeilern 
entlang laufenbe got^ifc^e haderte, in Sa^rent^ bogegen eine faft ^mei 
3a§r§unbertc nac^ @nt[tef)ung bcr IHrc^c etngcBowte, 6oto(!e ©mpoten* 
onlog^'o^ne ortjamjdjcu 3^M^^"i^"^t^^f^"9 ^"^t bcr Uouftvuftiou ber .S^udjc 
felbft. ?5ieÜeic^t l)at üörigeniä (^ig^art audj §ier, loie'^ i^m beS öjteru 
pofficrt, eine anbere ^ird§e im 5(uge gel^abt.**-'^ 

Stn ber tueiteren ^nnenau^ftattung bcr ^irrf)e lunr aud^ bo^ fürftlic^e 
$att0 felbft in l^ertoorragenber SBeife beteiligt. Befonber^ bie ^arf« 
grftftn aO^aria, (S^riftiand ^maEilin, l^at ber IHr^e il^re toerftl^ätigfte 
Untcrftü|ung angebei^en laffcn. S^r ift t)or äffen bic Stiftung bcS 
prunf eubeu ^oc^nltari^ ucrbaufcu, bet am 31. 3lugu[t 1615 eingeweiht 
Jöurbe.^** 

'5)er glad^mnler ^conliarb ^rec^tel uon ^^^ürnberg ucriiolbotc unb 
bemalte ben ^Iftar, bie eingclafjeneu iöilber lieferte ber fürftUdjc .^ofnuiler 
^einrid^ S3oflanbt.**^ !J)o^ ^c^ni^toerf fjaben \\)ol)i ebenfnlU einfjcimifc^e 
SOleifter ^rgeftefft. ^ieffeici^t l^at ber leibcr unbefannte ^elfter be$ 
trefflichen Stltared in ber ftulmbad^er f^farrfird^c ^^reutl^er 
§o(haltar angefertigt. 

(Bin fdjön gcarlicitctcofilberneg.^Xrujifijftiftcte ein liaLI'cö ,Vi^)vijUHDcit 
fpöter bic Ü)?arf grftpu (5rbiuuthei^op§ia,bie erftc(53emal)üu(i^l)riitian©rnft§, 
auf ben Hltar; ^^^ §at fic^ merfmürbigcr 35.^ei)e bi^ Ijeutc erljalteu. 

5(uö ber neu f)cr(3cricf}teten ^irc^c luurbe audj ber S^aufftein bcd 
^fyct^ 1562 aU altmobtfc^ entfernt, um einem funftooffen neuen $lat 
5U mad^en, einer frommen Stiftung be$ bamaligen ^aftorl unb ^Super» 
«füuiMi. xzi. »b. ^fia. 6 

Digitized by Google 



tntenbcntcn M. (Sl^^träuS (§öfncr). SCn bicfcm HuSftattungdftütf tont 
ein IBam&erger Stiftet t|fittg, bet ^ilbl^auer ^and lEBetner. !3)ex neue 
2;auffi(em toat aAtedt^ utib l§afte „einen grogen Steffel in $i>t(i(betn 
ber Sefd^ndbuttg, ©ünbflut^, rotfien SWeer, Kelter nnb ttid^ ©ct^cdbo" ; 

auf bem !5^cdd bic uicr -öfliipttugenbcu : (ä)lauk', 'Hoffnung, Siebe, ®e* 
bulb mit bcr >DcbifatioiKMufc^rift tjom 23. 9J?Qi 1615. Unten l^crum 
bie bier ©(ementc mit [ii5Iifd§en ©prüd^cn; nm gufe bie SÖilbuiffe be3 
(^tifterg unb feiner beiben (S^efrauen.*^^ ^ber auci^ $an$ ^CBeniexd 
^aufftein ift leibet |eute nur noc^ teittoeife erhalten. 

®an) terfd^tounben ift aud| bie ^an^el, bie ein &ta\ S^at 
geftiftet ^attt unb bie eBenfaSd ^and SBetner anfertigte.^^^ (B§ f(|eint 
ein inteveffaiitcr ©önbftemöufbou, ben ein ©omfon rtng/ mit nte|reven 
ftottUc^cu [yiouren gciucfcn ,511 [ein.**® 

Die Crgc( luiirbe in bcu 3a^j^*en 1652 — 1655 burcfi ben feiner 
3cü beiüljinlen Orgelmnc^cr SKatt^äu^ 2^rctfc^er bon ^ulmbac^ crbaut,^^^ 
bcr u. 0. fväter bie Orgel in bcr ^rc^e ju Canjcnborf errichtete (1684).*öi 
3tt ben Soften, bie 3320 fi. 6etrugen/ fteuerte iRar!Qraf (S^riftian an§ 
ben für feine $rit}otfaffe ongefaQenen ^trafgeibem 1000 f[. 

©ttS (\an^c ©e^äug ber Orgel njor „tHm filnftlic^cr @ci§ni^ar5eit" ; 
Quf bcm „Clicriücrf" tunr boS fürftlic^c Sl'aVpcn aiigcrirnc^t, öon jtuei 
©n^cln gcljniten, barunter bad ebenfallg ^ol^gefc^ni^te uub bemalte ^orträt 
bc§ !iD^nrfi]rafen.*-'>^ T>k '>,kx\id}c\\ •'ooljfdjnijereien lieferten bic Wilb' 
^auer iBeruad nnb ^ol^ann (^eorg (^c^leeborn, mäijrcnb bie ^emülbe 
an ben (Singc^örcn ber OrgelcnH)ore noc^ Wlati^an^ äJ^ertan t»on bem 
„^nftmaler'' ä^att^iad äße^er toon ä)i{arftrebn>i| gemolt tourben.^^ 

<^Iei(|geittg mit btefen ^udftattung9orbeiten »urbe aud^ 1620 unter 
bem G§or ber ^irc^e eine fiirftUc^c ©ruft errid^tet, bic nod^ in bem 
gleichen ^^^re bic erftc jiuiUuljc l^cidjc, Dcu io§n giicbiic^ ^Sil^elm 
beö 2J?arf(^tafen (I^riftion, aufnehmen )ü(Uc.*** 

Sange Dörfer fdjon, im ga^re 1465, tüar bic ^eina^ün bcig Wlaxh 
i]rafcii 3üf)t^"n ?(ld)i)mifta/ 33arljara Don ©odifcn, bie 5U ^a^reut^ am 
10. £)(tober 1465 geftorben toar, in bcr ^tabtCirc^e „unter einem meigen 
@tein" begraben »orben.**» 

iflo^ aber toar bie ^trd^e im Sinnern nic^t boßftänbig ^ergeftcnt, 
otö pc fc^on luieber ein neues 33ranbunglüdE betraf (1621). ^Dicemal 
5U)ar ging eö noc^ güm^flid^ ab; c8 öcrbranntc nur ba^ Ajaö^ unb bie 
2^urmfvi|jcn, baS Qnucrc bcr SUrd)c blieb nnberi'c^rt. 

in ben ©türmen unb Söirrcu bcc> brciBigjä^rigen Ericge^ 
Nieb bie ^irt^e t)erl|&Unidmäbia berfc^ont. ^ur einmal f(^o| i|r bev 



Digitized by 



83 



ungcBärbigc ©encral öoii ber Söa^l eine .f^ugcl in ben (Sl^or. S)a log 
Q5er in feinet SBiege ein unfc^ulbiged IHnblein m bem Wtcx, 
bie gute 5htgel tioK l^etltger @(|eu lel^irt mad^te itnb benfelben IGBeg, 
ben fie gelonimen, toiebev ^utü({no]§m. 

9floci§ l^eutc erinnert ein l?oc^ im SBanb^ifoncu tiuec^ ^"yeufrer»^ auf 
bcr ©ubfeitc be3 (I§or!^ unb ein bort eingefefetes <iJlaötäfeI(^en mit ber 
Sa^reöjafjt 1632 an biefeS wunberfame ®reigni§. Cangc iß^it mar bie 
Sugel, bie man mieber eingefüngen unb öergolbet ^attc, an ber (£§or* 
loanb eingemauert fe^en; eine fpätcre äleftourotion (1871) l^at jebod^ 
^ aitd^ biefed ÜDenfmat treul^et^igen ftinberglauBend entfernt. 

SEBol^I exfi ^eenbic^im^ bed beutfc^en Shcieged toutbe ba9 
©od^ be§ ©ftbtMtme« iöieberl^crge|tellt, jc^t mit „toclft^cr §au6e" in 
fd^iüunguoUcr eil^onette ouSgeftattet. 

'5)Qgegcn 50g ffc§ bic noüftänbtge 5öieber§erftellung bei* nörblirficn 
2:urme§ gor fel^r in bie Cänge. ^d)on am 3. gebrnar 1653 §attc jn?or 
bie fiirftficfie Cammer an ben ©uperintenbenten ^Up^m SSö^ner unb on 
ben ^tiat ber ^tobt einen (^lajj gerichtet, mna^ ber SBieberaufbau 
bed Zumc» ßalbigft in Kngttff genommen toerben foQte. ^enn burc| 
bad ^uten ber iSlcäe, bie ^tvifc^en ben beiben $:ürmen §ing, toürbe 
bag Orgehoerf, bag ber 9J?arfgraf „au0 tragenbcn liljiijtUcljui ii][ci 5U 
Stird^en unb Schulen, auc§ klieBung ber Music UorigS 3iö§r Uerbingen 
laffen", 0II5U ftnrf (ciben. 

Slber „ber (£ntiüurff berer 3J^ittel" fiel gar bebenfüc^ aue]; bcr 
gange „^Bc^fd^ufe", ben bog ©ottegl^oug 5U Iciften oermod^te, betrug nur 
1043 fL. 2V, Ort 22 va(Sfi>m a^er balb ^erauSgefteOt 
l^atte, ba| bad &tiaMht l^inter ber Orgel fc^on jiemlie^ ,,5erfc^ridtet*' 
toar, mugte mm tro^bem auf bte Balbige Sefeittgung bcr &iodt ^tba^t 
neljUKH. 

9Wan Berief aljo iuieber einmal einen gar „rierü^uUcn 23aut)er* 
ftänbigen" SJJeifter 5lnbrrn§ 3^^"^^^ ^rumbsiborff (2^rumiJborf, Sc* 
5trfgamt ^ulmBac^), bcr bann ben ITurmbau „am füglid^ften" gang üon 

l^i^gcftettt fe|en toofttcf bie ^rftedunggfoften toürben pd^ babei 
aHerbing^ nur auf 1000 ft. Belaufen ^ahtn.^^ tiefer $Ian migftel jebo(| 
bem dürften, „weiten nic^t aflein 0U Beforgen, eS börfte fem ^eftanb 
§o6cn, fonbem c« fl(§ oud| ntd|t fügen motte, baß bicfer ^urm ben 
anbcrn nidjt uiujlcid) fein fülle." 

S^iacBbeni nun auc^ noc^ anbevc ^^autjcrftftnbiijc ben ^urm in ^ugen« 
fd^ein genonmien unb ben Q^tunh untcrfuc^t Ratten/ trat kpieber einmal 
eine gtueijü^rige ^aufe ein. 

6* 

Digitized by Google 



(foft 1656, Qlfo hm Sob bed alteis aKatfgtafen C§rtfttati, 
ivutbe ber $Ion bon SRorf^raf (Beorg Sl(&ted$t bem ^otmutib fetned 

mlttberjöl^rtgct! ^Weffcn (S^riftian ^nft, miebev atifgenommett. !5)o „ein 

giemBlic^ pid ijelbey bnar norljanbcii", tnufjtc ber SBQumetftemertüefer 
3}iarttn ?Jranf ben 2^iirni nodjinaU^ i]enau imtcr|nd)cn.*ß* fommenben 
grül^jQtjr foüte bann md) bem "^^lau, ben Baumeifter ^braijnin ecTjabC/ 
bct longjöl^tiöe Slrc^iteft bc? SO^arfnrofen (J^t^iftian, fc|on 1624 an* 
gefettigt l^atte, ber t)ollftönbige ^u^bau erfolgen, fflm gob'^ aber 
iDtebet taufenb anbete 16eben!en. $ot aSem jammerte man, bag „fld^ auf 
bte in nü^ieftger ©tobt tool^nenbe fBertleutl^e ntd^t 5U oerlaffen nnb ber . 
93qu nic^t wof^l onjuuertrnuen fei"; auc^ muftte erft ein „bequemer" 
©tetnbntc^ nu»ije)ud^t itjerben.^'''- rrnuoljl nun ber SSaumeiftcröcriüeier 
ctflnvte, nichtige „3!^erf(cutc, fonbcrlid) einen 3ni^ntermann, luol^f ^nr .^nnb 
tjabeu", unb aüd^ ber „3)e^)fer" S3ruc§ )id) al« gong gccitjnet eriuici% 
trat bod^ toieber eine (gtocfitncj ein, befonber^ ouf bie ^fatjen be^> 
SftentmeifteriS ^in, bag „biefer 8qu fd^merlid^ unter 3000 9^et(^^t^aler 
burdl^ufül^ren fei nnb bal^ero, toad man im gemeinen <^rfic^toort 
reben pfleget, beS Srobed in btcfer ^Snp^en gar ttjenig fc^einet".*«» 

(Srft im gal^re 1666 nai^m ä^tarfgrnf ß^riftian(5rnft, ber in^tüifc^en 
felbft ^ur d^egierung gelangt toat, ben ^ieberaufbau energifc^ in Angriff; 
mit bem ©teinme^ Ubam $iebtg au^ Srei^lan, ber feit 1662 fc^on in 
^ienften bei? SWarfgrofen ftanb, tuurbe ein St!ontraft o6gef(|Io|fen.*^ 

§tm 25. Slpril 1666 legte bnnn cnblic^ ber Ständler S^riftian 
(£rnft§, ber ©e^eimrat .^arl öon 3tein, ben (Jirunbftein än ben oberen 
<&tocfme{fen bei^ ^^orbturmeS.^^^ 1668 tourbe bann aud^ biefer lang« 
mierige Sau „burd^ gnebigen Dorff|ub $iMl^fürftlic|er $erfd^aft, bann 

(J^riftlic^er ßerjen milben Se^fteuer unb gimlic^en S5e^fc^n§ oon be8 
©otS^anfe mittein" @nbe gefül)rt. 3)er ftäbtifcbe 3"i^wicrmeifter 
SBil^elm f^löfo „fügte boS ©eriift ber melff^eu -Rauben", ^d^ieferbedter 
<^rl|arb Mc^ct, ebenfalls ein KuiO ber ^tabt, bed^te ba^ ^ad^.^^^ 

920«^ einmal jeboc| gefd|iel|t im gal^re 1686 be§ Surmed (Sx* 
toSl^nung, afö ber OBcrbaumeifter J^o^ann SERori^ SRic^ter, ein SD^itglieb 

bir bciüljmten $;f)iiiini]ev ;Hiiijiiclauiaimlie, ben Auftrag erl^ölt, ben 
'Mi^, ber fic^ v^^'f^)^" ^urm nnb .^irdjcumnneT i]clnlbct l^abc, 5U nntcr* 
fnr^en.**'' 9»D^^^ii4)^'*' ^^^^ ""'^ „3;l)ürnlein über bcni ^c^nerfen, 
ba ^e. grftl. 3)ur(^leud)t in bcro .^ird)engemQC§ geljt't" nadj ^i^or* 
fd^lägen bed ginnnermannd ^ani^ (^ünil^er b. ^. nm ein 8tod^n>erE l^l^er 
gemad^t unb mit einer „toftlf^en od^tedid^ten Rauben aufgertd^tet" morben 



Digitized by Google 



85 



(1662)"»; t» ift We0 bcc lleftie oc^terfigc Xxtppmtiim, bct fid^ in 
ber füböftlic^en (Iljoicifc bepnbet iinb 1518 — 1526 erbaut \voxhm loar. 

5Son ba ah fc^tueigen bie orrfiiüalifc^en ?(iifjcic^nungen unb bte 
litterarifc^en Ouetten gan^ ü6er bie i&c^icfiale ber JSirc^e faft onbert^alb 
Sol^tltmbette lang unb aud^ bte Steine \dh\t totffen un$ je^ nic^td 

(Srft bad 19. äa^tl^mtbett füllte |id| mit einev großen ^at ein. 

^atte fd^ott eine Slcnobation bct Äirdje im Solare 1800 tiefes gerftütt 

unb Dor alUiu bie „j^ctfdjnftlicfjen ©emälbe, fömtlid^e öon guter §anb 
in Ccljarüeii gemalt unb Bt6Iifd|c C^3e[d]uljien borftedenb" au3 ber fürft* 
lid§en Cogc cntfcrnt/f'-^ \o niiinnt ei? nirfit SBiuiber, ha% eine toeitcrc 
„SReftaurirung" im ^af)xe 1816 uoc^ {d^Ummer ^ou[t/'^ rüdffic^tSlog 
aufräumt mit all ben alten Zxopf^äm unb Sönppen, mit benen baS 
„füttftlid^ angefertigte'' (Sptttip^um be$ aj^artgtafen ^tiftitm (imft^^^ 
unb anbete ©taBbenfmate fiirftlic|er fetten unb ^Dienet gefc^mttdtt »aren. 
@ogor bie ^al^nen unb SfJo^fd^iüeife, bie ber ^tirfcnbegniinger ß^^riftian, 
©rnft in feiner eiegegfreube einft l^ici auföiljangiu, iuurbeu nic^t ücr* 
fc^ont, bie 5>ortragfreii5e ou§ ben ^eidjenvro^etfionen ber SD^orfgrafen öer* 
nid^tct unb bie (^emälbe beö ^Uare^ „alg unpajfeube Sujets" burc^ neue 
erfe^t, bie ber ^o§n beg bamaligcn .^reiaBnuratS SRiebel anfertigte. 

Slbet tto^ aKebem blieb ei^ erft bem ^nbalidmud^ ber ben Stögen 
bet nomantifer ^enfmttletn be$ S3aroc{ unb Slofofo gegenfibet eigen 
war, tiorbel^alten, bte UeSerMeiSfel ber „tietad^teten J!(o^r§unbette** 
üiUkubCi 3u ncrnic^ten. 5ltled U)a§ nur irgeubioie an bie nac^gotl^ifc^c 
3eit erinnerte, tünrbc in einer uerftönbni^Iofen „2Bieberljev(teUang" 1871 
unb 1872 entfernt; bie fc^önen ©mporen mit tf)ren rei^uollen (^nflerien, 
bie fo gefd^idEt ben (^^arafter bed got^ijd^eu ::Baue& mit i^ren !ia{(i|c^en 
(öd^mudtformcn ju einen kougten, itjurben furjtneg f)erau§geriffen mit 
bemfelben (Sifer, mit bem man 8. wenige nori^er in ^tind^en 
ben funftboKen SennoBogen, ein $au))tmet! $etet (S^anbibl, au8 bet 
groucnfird^e entfernt l^atte (1858). 

@6enfo tuic bie atte, reicfigejiertc Crgel nuijjic üiid) bie ^^anjel 
einem mobern^got§i[c^eu ©rfini^iuerf lueic^en. ^flc ©rabbenfnuiler, bie 
an ben ^^>f eilern Bef eftigt toaren, njurben abgenommen, t)erfc^leubert 
unb jerfc^Iagen; fc^on §cute tueiß fein 2JJenfc^ mel^r, ujoljin biefe 
@ad^en eigentlich alle geCommen ftnb* $luc| ber Saufftein würbe be^ 
feitigt unb butt^ einen neugot^ifd^en, fein fftuberUc| mit grüner Oel« 
färbe angeftric^enen erfe^t; nur bie Heinen SD'ZarmocreliefS, bie einft 
^an§ äBerner für ben [rüljercu 2:aufftein gefertigt §attc, Ujurben in 



Digitized by Google 



86 



üttctbingö gar hwntg „ftilbollcr** fBetfe mi^bet in ben tteiieti ctngclaffeit. 

2ßie burc^ ein SBunber entging ber .^odjaitar bei allgemeinca ©otljifierun^. 

!Da^ einzige ^Perbicnft, baö biefe ^eriobe unfcrcr Slirc^e gegenüber 
5at, ift baS, bie ioirüic^ gefd^nmcflofcn ©ierftobfopifälc entfernt gu 
l|o6en, bie man im 17. ^ol^r^unbert ben ^feilem unb JDienften auf-^ 
genötigt lj|atte. 

(S&enfowenig etntoanbfret tote bie neugotl^ifd^e Umgeftaltung bet 
1871 nnb 1872 ift Me %tt unb SBeife, inie M ber jüngften 
SReftaunerung in ben ^a^rcn 1886 ff. BefonberS ber (£rfnj ber SOIatV 
iücrffrtefe uub anberer !r)etailg betrieben njurbe. 3«^ ^oerbe .unten ein^ 
ge^enber barauf ^urüct^ufommen i^aben.^^^' 



1 



Digitized by Google 



87 



1>le @tobt!{t(^e in SBoijiiutl) ift !dn etti^dtlid^et ^au. ^ beti 

flüdjügcu ©cianUciiiDxudf Ijat )ic |ic^ jUjar ben (S^aroftcr einer gotl^ifd^en 
Äirc^e im (^^rogen unb ©nnjen 511 magren öctuiitit; öcmuiere^ Qufel^en 
n6cr läf^t bie uerfd^iebeneu ^^nii^iertoben, bie bem ©eöäube (ein ^eutige^ 
5lui^je§en gegeben §oben, uiijc^iDcr erfennen. 

^it ^ird^e borf jcboc^ furj aU eine fjjötgot^ifc^e bafililale §ln[oge 
mit fjmti ^^fttarmen, einet ^ot^aüt unb einem eitt^e^ogenen <£|o¥ 
Be^ei^net toetben. gm ^^olgenben bie audfü^rli(|ere ^efdlveibung. 

3)o§ SWotetinl bcr ^rc^e ift fetnfömiger, l^eltgraner ©nnbftein 
nu§ ben nafjcu ^-^rüc^en be0 fog. S^udjjtcinS; 5U ffitücrcu "Einbauten unb 
3ufö|en ift nmnc^nml ein me^r gcIMtd^ gefärbter (Stein ücrtuenbet. 

!J)er öltefte Ztü bcr Slird^e ift ätueifeHog ha^-> gimbomcnt ber beibcu 
SBcfttürmc, bag fieser norfi anf bie crftc 5lnlofle öom (£nbe be^ 13, ^a^x^ 
l^unbertd jutüdgel^ dnnge^enbe Untec(u(|ungen an^ufteEen tDOX mit 
leibet nid^t mBgKf|; fte ftnb aOerbing0 gerobe l^ier aitd^ butdl fj)tttete 
9leftattrationen unb butd| ben neuen gronitnen ®odd, ber je^t um bie 
gaii^e .Slirc^e l^erumläuft, fel^r erfd^Ujert. 

Xi\xmt felBft lüieber gepren berfcfjicbencn 33nuperioben an, 
bie fiel) Ijeute md] iiniil]uier unierfrfieibcn laffen. lluiiiuiclbar über bem 
(^rbboben fe^t beim i^übturm auf bem gunbament be^ 13. gö^i^^wnbertö 
bog au§ge§enbe 14. go^rl^unbert mit einem fc^öncn Duaberbau ein. 
!Diefer gdt ftnb jebo(| nud^ nut bie beiben ecften ^efc^offe biefe^ 2:ttcme$ 
jn^ured^nen. 

tBteite SBanblifenen nal^men biefe ©todCmerfe ein, Me oben mit 

einem einfach profilierten ©urtgefimö unb einem SJJaftrocrffriesJ atldjlicBen. 
^er liürifd) gezeichnete gried beftcljt auf jeber 2eite ou§ je 10 33lenb= 
arfüben, uon beuen immer 53ogcn einen ^ierpnt", tragen; bie?(rfabcii 
felbft fi^en auf Sßanbfonfolen auf, bie au$ 2öo^)i?en)ct)i(ben ober Eöpfen 
gebtlbet finb. ßeiber ift mon bei Erneuerung eine^ Xäk^ biefcr fein 
audgefttl^rten Arbeiten in ben ad^^iget ^[ol^ten bed 19. ^a^r^unbertd 
nid^t eben mit bec niünfc^eni^tuetten ©orgfolt torgcgangen, foba| t9 t>t>x* 
{ommen fonnte, bog 3. B. bie ^oufolen be0 ©übjriefe^ im etften ©tod^' 



Digitized by Gopgle 



88 



toet! t)ei:)D€(l^felt Be^m. in gart) onbetec ®t^cH evneuert kourben, %m 
ftötenbften mac^t fic§ bieS geltenb Bei hm jcf^t on erfiet ©tette an« 

gcbradjtcn SBappcn, bav^ früfjer crft bie jtpeite ?lrfabe 511 ftü^en Ijattc. 
Slbgefc^en biUion, bof^ biefe§ $i'nppoii — mf)i ba^ ber SBIaffenberger, 
ba um bicfcr 3^it ein grit} \)on ^Blaffcubern ^(mhnann iion 53ntirpiit^ 
genannt luirb^^^ — je^t eine Sirtnbe ioeit nac^ lin!i^ gcfoninien ift, 
tontht leiber auc§ auf eine getreue Siebergabe bc§ 2Öoppcnfrf)ilbe^ öcr* 
^id^tet; bie ^orm tft alfo nic^t bie ttrf)>vlingli(^e oDai fc^liegenbe, fonbexn 
geigt eine ^ottfc^e in einer ^eftalt, tote fie eigenili(| erft bie älenaiffanee 
eingeführt Ijat. gu altem ÜBerffug läuft auc§ quer öBer Ben ganzen 
Sdjilb eine Breite S3inbe, bie — im Original nic^t — Dae ijan^e Si^appen- 
bilb fo gut tüte t>erbecft unb infoli^cbcfjen eiUftcfU: nielleic^t foH burc^ 
biefeS SBanb Der ISinbrucf ertuecft lucrben, alg ob ijicmit bad ©d^ilb an 
bie 5^'onfole feftgefnüpft toöre! ^ie gluei onbercn urfprüngUc^cn SBop^en 
biefei^ griefed liefen fic^ leiber nic^t feftftetten; ed i\t, fotoett fi(| aud 
ber ))l^otogra|)^if($en 9(ttfna^me, bie bor ber dieftaurotion angefertigt 
tourbe (^BB. 6], erfennen h%t, ein ©d^ilb mit brei 9fatten, unb ein 
quergcteitter (?) Sdjilb. 2)a§ l^eute ^ier nod§ angebrachte 2öa|)))cn mit 
bcn brei herdförmigen blättern ift freie (^rfinbung! 

SBöfjvenb auf biefcr (Seite bie gcftelgten ^^n^boi]en nicift auf 
Sappeni'rfiilben auffifeen, ruhen fie im gtüeiten ©tüdiuert unb an ber 
^übfeite be$ Surme^ h^^^^f^^^i^ W6n^^ ober ^ierföpfen unb 
fil^nlic^en, ^iemü(| ^i^antaftifd^ ^Übungen, ^er geftet5te (^pi^ogen^ 
fried tft ein l)ä\\^Q auftretend g^^^ix^^i^ ^ ^oi^it, bad ftd^ auB 
romanifchen Elementen l^erou^ enttoidfett h^t. 9kch 5Bat|rcuth fom er 
iüuljl jicher nuc> bem nörblidjen «Sd)tüa6en; über Sraildh^'^"^ ^In^^liach, 
Samberg (obere 'i^farrfirdic) lafet )idj fein 2öeg leicht Oerfolgen, ©eltener 
ijt jchon ber eingcjdjübcue, ftreug gezeichnete ^ier)?afefrie§. 

ÜDcr bem ÖJurtgefimS beo jtveiten ^StodEioerfg ujed^felt Beim 
©übturm ))ib|li(^ bie ä^^auertec^ni!^ n^äl^^enb Bidl^er bie Ouabem in 
bi(fen ai'liirtel gefegt nmren. Beginnt bie 9(f2brtenage j|e|t ganj bünn 
5u merben/ ein Sekneid olfo, bag toir in bie ^taoeite Be^to. brttte San« 
periobe be§ ^Xuriueii eintreten, bie f)ier uermutlid) nach bem großen 
SBmnb oon lOUä einjcfet. ^cr gri^'^- unterhalb beö gothifierenben 
(^efimfe<>, mit bem auch hxittc Stodioerf atifd)tlef^t, jcigt bie eigen* 
tünilidicn gothifchen formen, bereu ©ntftehung bereit» oben erörtert 
tourbe.^**^ 3öie bie .$ö^e ber i^tpchoerfe jtet^ toechfelt, fo auch bie gorm 
be§ griefed; um bni^ toterte ®efd§o| )ie§t fid^ ein fc^maler/ bem bed 
brüten nid|t un&l^nUd^er ^xk^, M^xvah ho» oBerfte <^todfkoerf toiebev 



Digitized by 



89 



btttd^ einen 5teUeren a^gejc^Ioffen toitb. 3[n ben oBetcn ^todmerfen 

fättt Qud^ bic Cifencncinfaffung njeg. 

(Snic 33aluftrabe beftbnt bcii quobiaujcßen Seil beö Siirme§; 
ftäiiiimi]f .Honfolenpf offen in 5lnlci)imng an niebevlaiibijc^c ^arocfmotiöe 
QUi^gefüUt mit ^agtuerfplatten. 

5Som (Sübturm leitet eine fteincrtic 5Brücfe mit Soluftrabe jum 
vMii^n Zum übet. £)b bec <ä(ebanfe eines S3rö(te 5)i»tf(|en ben beiben 
türmen l^iet nod^ bet ©otl^il angel^btt Vk^t |t(^ ntcl^t entf(|eiben, ba ja 
bie (Spieen ber 3:ütme ^voetmot, in ben ^a^ren 1605 unb 1621, tioOftanbig 
nbgeDronnt finb. iSuic [tcincrne 23rücfc ift üticrbici? eine 5icnilic^ feltene 
©r|d)cinun(^, lucnn fid) aud) I)i)(5erne Etüden nb unb 5. iö. on bcu 
0[ttüriiien ber ^StnbtCirc^e 5U Jreißitrg, an ber *StabtEirc|e in ^InSbac^, 
an ber Äirc^e in ^ttc 0./©. feftftetten loffen.!" 

!Z)ev 9^orbtntm unterfd^eibet ftc^ nt^t nntocrentlid^ t)on feinem 
ffiblid^en iRad^bam. SlnffaDenb ift ||iet \m ottem, bag bad (äkftmd beS 
eirften ©todwecfö t»ie( l^ö^er anfe^t^ toie beim ©ttbtum, fobag eS 5mei« 
mal im rechten Söinfel gcbrod^en unb l^eröbet gebogen n)crben muß, um 
fic§ mit beni auberen öerciuiäcu 511 tönnen. (Sö jc^eint alfo, ban biefcr 
2^ntnic0 übctl^nupt bci§ äftefte @tücf bct ^ivdie barftcllt, lucuu )id^ 
auc^ an 9Jkterial unb J^cc^ni! fein iüe|ent(id^er Unter)d)ieb lua^rne^men läßt, 

3n ber iueitcrcn $ö^c fttmuicn bie ©torftt?cr!e Beiber 2^ürme tuiebcr 
annä^emb überein; fte fd^liejs^n jeboi^ rm mit einem einfoc|en &^m^, 
bis auf bad bcitte bad toiebet einen gut gotl^tfd^n ^^i^Bogen* 

ftte9 ouftt)etft. ^0 biefed ^todftoetl oudi bie Qtfenen l^at, bie an ben 
nubaii 3iOLtiDii'fcn fcfjlen, jo ift bic 5(nnaljmc luotjl Serei^tigt, bicfcu 
2;eil bcc> ^^lorbturnie^' tuenig fpäter nie; bie j^^tüci unteren (i5e[d)üj^e be^ füb= 
liefen ^JurnicC' 5U (e|jcn, tüa§ aud) mit bei oben Don mir iicrfudjten 
flörung ber iÄirc^enrcdjnung ubertafc^enb ftimmt. ^^hn unterftcn (^torf« 
toerf btefed ^utmei^ ift eine tion bem ^«einme^en Slbam $iebig gefertigte 
;3nf(|tifttofe( t>om Salute 1666 angebtac^t, bie an ben SBiebetaufbau beiS 
Sume9 bur(| ä^arfgraf ^^rtfttan (Smft erinnert; fie melbet unl: 

D. 0. M. S. 

RUDERA HUIUS TlHRlS, QUAE ANNOS XLV. DIRüTA 

Steterunt Restaurata Sunt Jussu Ac Au 
ToiuTATE Serenissimi Princip. D. Christian. 
Ernesti March. Brand. Cura Illustris Vhu 
D. Oarou a Stein Oancellari Qui Solucite 
Prospexit, ut Ad Hanc Molem Excresceret, Post 
Quam Fundamina Sua Manü p. D. xxv. Apr. mioclvl 



Digitized by Google 



90 



Ifn her fouBcr gearCeiteten Snfc^iijitafcl l)at Mu\ta ^ieöig fein 
^teiuuie^^eidjcn angcbrad^t. (^crt^f. 2(b6. 12, e.) 

T)aS oBerfte ©todftuerf biejci? S^urmci^ f^Hef^t tüieber mit einem 
©efiui^ unb einec $alu[ttabe, bie mit bem ^bfd^lug bei^ ^Ubtuxmei^ 
übereinftimmen. 

tUbtt bem qiiobcottfc^eti Seil ge§en Beibe ^ütitie in einen a^U 
ecftgen SCufBan ü(et, ber jebod^ nur bie ^bl^e eine§ ©toilkoetfö erteilt* 
!S)Qtauf fo6 frül^er ein ^t^i^lelm, toic il^n bic ®otl^if 6ei cinfad^en 
S^urmoftfd^Iüffen Ceborjiigtc unb tvk t^n ^. bic DlürnBerger Äir^en 

@t. Oorcnj unb (5t. eefmfb in Oefonbm^ cf]nrafteriftiicfter ^yorm geigen, 
^eute toerben Beibe ^ürme hdxönt butc| gutfil^ouettixte toelfc^e ^aubtn, 
bie in mö^tigen 2^urmfnöpfen enbigen. 

^n bem oberen ac^tedHgen Zeil be^ 91orbtunned ift eine ^toeüe gm 
f c|rifttafel eingenmuett, bie in bet noStSnenben ®ipm^t bed 17. 3a|vl^nnbett9 
ben (S)7igonen eBenfoBf^ bie S^iebetl^erftelluno be9 $:ntme9 melben foff: 
Ao. 1666 ift mit ©oteS .ßülff bie iincbeiljiliuiu3 
bte[es^ in 45 ^ai}x in 9iuin gcftanbenen £irrfjt[jui'ni§ angefan* 
gen unb in beffen ^tarnen burc^ t^nebigen öorfc^ub 
^oc^fürftiic^ec ^erfc^aft bann (Sljriftlid^ei: ^et^en 
mitben ^e^fteuet unb atmlid^en Se^fc^ug 
toon be$ Qktö^ui mittein A. 1668 qjimi^ boICenbet 
knovben. !5)ie Directores beS 35ottg finb geiDcfen: 
Tit: $ctr Carl vom Stein gcl^eimbtcr 3iol^t «. (5onJ 
ler :c. : ©err M. Stephanus Boener, Superinden 
dens, ^err Scbastianus Roth, ^nmerraljt iinb 
Siciitmeifter, ^edjuimgöjüljrcr .^err Johann Wollft", 
Burgermelfter wnb &otöl)ai\\] norfte^er, S3ou unb 
^erfmeifter mar Adam Viebig, (^teinme|, 
Wilhelm Flösa 3^i>t))iermeifter, Erhard Meyer ©c^ifexberfcr.*'« 
!S)et 9^oum gtoifdjeu ben Beiben Stürmen toitb buTd^ bie fßox'^alU 
ausgefüllt, beten (Sntftefjiuuj in baS ^a^v 1439 fiidt; mit einem ^$ult* 
bac^ Icfjiit fid) bicfer Siubnu an bio !:IBc)'tmauer bcd Sauöfiaufcö. 2(uc^ 
biefer ^ci( ber Stirere mit bem <f)nuvttl)ür njutbe in ben ac^t^iiier ^nl^ren 
be^ 19. 3a§r§unbert£> boCfftönbig reftauriert; leiber gilt auc^ ^ier ba^, 
iuag oben über bie Söieber^erftettung ber 2:urmfriefe gefagt toerben mufete. 
(^n ^ergleid^ ber ^bBübnng B, bie noc^ baS frül^ere Süb seigt, mit 
bem je^igen B^f^^^i^^ ^^^^ ^lage Beteiligt erfc^einen loffen. 

1I)o8 reid^ ^jrofilicrte Zf)6t ift im (SfcTSrörfen gebilbct, bet oBen in 
eine Slrcu^biumc enbigt; auf dcibcu 3eiteu kglcucii jc^luide ^'i^Ieu. 



Digitized by Google 



91 



Ü6cr bem portal finb in einer Utiljt t»ier Stotuennifc^en ongcBrai^t t>or 
bencn ouf ^onfolcn bie (Statuen ber öter (^Dangetiften fte§eu. 

Leiber ^t gerabe l^ier bie jüngite ^Heftniiriernrifi rcdf)t gc* 
toirtjc^Qftct. ^ie ^roplicrunö ber 2:^ürleibiing unb ben ^auptbeCoration^» 
gebanCen fyU man ^h^ar ^iemlic^ getreu beiBe^atten, bagegen l^at man bett 
$igttteniii(il|en l^ol^e SaCbac^ine gegeBett, tote ^e fräl^ev fieftimmt md|t ))oi> 
^anben mxen, mh l^at toettetl^in fogar bie §orm ber ftotifoten tioß^änbtg 
toerttnbert. SBül^rcnb früljer anfd^einenb untcrl^alB ber crti^Uefhmif^ 
gebilbeteii .toufülenau)a^e ©ngel angeßradit lunrcu, auj bie jid) ^lueifcU 
lo^ bie oben ongef Uferten ^l^orte giteujcijeiö ^duo capita ex lapide 
cum thoracibus eminentia** bejie^en, ^at man bei bet Sfleftouration 
öoUftänbig lüillfürUc^ bie (£öangeliftenft)m6o(e aU Stufen für bie Slonfolcu 
getoäl^U.^^» urflirttngltc^en Sigureti l^ieUen offenbar, tok ftd^ teil« 
)oeife auc| nod^ auf unferer $[B6Ubung erfennen Iftgt, ©d^riftBIlnber in 
bett ^ftttben, auf beuen bie S^auinf^rift : „Incepta est haec structura 
MCCCCXXXVIIIP 5u lefen tvax. öeiber ift aud) ber ftiliftifc^c ^atafttt 
ber t)ier (SDangeliftcn in ben 9tif(^en ebenfmücuitj gctrüffen, \mt 5. 33. 
bie bereit? oben be[proc^ene f^-oxm ber S93a^)^en; bie Sdjriftbänber mit ber 
iBouinfc^rift f)at man uubegreiflid^er Söeife ganj bc(eitigt.^**<^ 

Oktaht^u bcbaucrlid^ ift aud^ boS bor ber Z^xixt angebrachte 
O^itter; fielet ed bodt mit feinem aBfc^lieftenben äf^ottb in fo greEem 
aeftl^ettfd^en ®egenfa| bem gotl^ifd^en Stl^tirgetofinbe, ba9 in feiner rikE» 
laufenben ^roftHeruttg bie S^enben^ be9 C^nlobenben/ fStufnelmenben gu 
l)übm fdjcint. 

llbei: ber ^pre bcpnbet fic^ ein größeres Jcnfter, beffen brci- 
^foftige^ SJJaBwerf in gifc^blafen auglöuft; e^ gehört, Wit ber c^aw^c 
©inban, ber 33out§ötigfeit nntcr SD? e ift er Dönjalb an. §ier biegt ba§ 
(S^eftmd bed 5toeiten @toä!amU in einen %i|Bogen üBer bem genfter au^. 

$(n bie ^firme ftBgt ettooa aud ber $((^e faffenb baS 8angl^aud 
an ; eS ift in berfelBen fd^önen Ouabertec^nif, toit bie ^an^tteile ber 
Stürme l^ergeftettt. 2)ie Slnlogc ift eine bnfiUfale b. 1^. bog 3Witte()d^iff 
überragt bie betben nteberen Seitcnf^iffe. Ilm ^lafe für bag fpäter 
öerörbßerte nnb üerfdjobcnc füblic^e Seitenfc^iff 511 erhalten, ift ber 
EWafettjerffriee beg ©übturuiö, \vk bereite oben ^eroorge^obcn tourbc, 
auf ber Cftfeite abgefd§Iagen. (Sin ^affgefim^ umläuft bo^ ganje Sang* 
l^aul^ ftd^ an ben Pfeilern t^erfrB^fenb. 

®ed|9 mafftge, burd^ i^Bafferfc^Iägc in fünf ©todEloerfe geteilte 
©treBe|)feiler fd^efbcn bie ©eitenfc^iffc in cBcnfo^Hel ^ratjeen. ^e 
gan§ einjad^ gel|altcncn Pfeiler {erliegen oben nia einen nieiliuüibiöcn 



Digitized by Google 



92 



17. vSiiljiljunbcrtd ift; uiipiüiu^iidj mögen fic in frfjlaiifc ''^mkn auc- 
geflunc^cn fein, ^n^^ unfc^öne (£infc^netbcn bct ^^feiler in baö ^^ultöac^ 
ber (^citcnfc^iffe i)t n?ol^I cBcnfolIg auf ^icc^uung biefer S^eftaurierung 
5U fejen, bie für i^re ^Strebebögen ftiirfcrcr SBiberlogcr beburfte. 2)er 
gleichen ^tiobe ge^ih^t bev mit ^d^tiörfetn t^et^terte ^bjd^tug bet Oft« 
ittottevn bev <SeUenf^t{fe an. $ltti| bad getiftermalstoeil ift gtBgtettteild 
bamofö «neitett ober ergänzt motben; teiltoeife, 5. 8. in bett dlofetten 
über ben (Seitcntfjüren, finb bie gcnfterfüHungcn mobcm. 

toierten Soc^ öffnen fidj bie Cänggfeiten ber SHrd^e in glüet 
^(iicnvitigcn; ]§ier ift oufeen jtoifcfjcn bcn ^fcttcrn ein cinfncficS teuj^ 
geiüölbc aU eine Slrt ^Sorjeic^en angebracht, i&in luciterer (Eingang, 
atterbingg erft f))ilter l^in^ugefügt, liegt im loeftUc^en Soc^ nac^ 9^orben. 

9[tt ber ^übfeite bei ^attgl^oufed t)€rmittetn ^niei Heine fd^miuf* 
lofe Sfirmci^en bett Übergang ^um 6^§or. ®ie flammen and betfd^iebenen 
S3au^ertoben. ®er Heine ändere mtt bem 3^**^^f*t^ if*' 
ctimi)nt, 1518 — 1526 erbaut unb tuurbc 1(362 um ein etocfmcrf crfjüljt; 
ber fcfjlanfe jtneite 2^nrm, ebenfalls mit einer „tuclfd^en ^aubc" nfu 
gefc§toffen, gehört noc§ ber S>auijeriobe be§ li,ljore§ on (5(bb. 1). 
daneben tritt bie geuerniauer be? (IFiürcg ftarf aug ber $o(|ta)anb ^erauS. 

1S)et <£l§or ber 8o^reut|er ^tobtHrd^e ift eingebogen, mit einem 
Xltarl^auS i9on gam Sod^en k»erfel^en nnb and fünf Kc^teiföfetten ge* 
fc^Ioffen. ©ein ^au^tfc^murf pnb bie feingeglieberten ©trebc^fetter, bie 
burrf) ein ©l)ftein t)on iBlenbaifaDen in jcdjC' Okfc^offe ßctreuiu luerbeu; 
oben fc^Iiefi^en bie ^^^feiler mit fvaftit^er ©cfiriii^e. untcrfteu ©totf= 
merf finb Hör ben Sltfnben .^onfolen nni]ebrndjt, bie einft oUe ^eiligen* 
jtatuen trugen. $5on 40 folc^cn giguren finb oderbingS §eute leiber nur 
mel^r 10 erl^altenl $[uc^ biefe ungefähr 1,50 m |o^en Statuen finb burc| 
SBtttemngSelnpffe unb migberftanbene Steftourierungdtoerfud^e leiber re(^t 
(Bs mitgenommen. $on ben beffer erl^altenen, bie fici^ i^ren ftiltftifc^en 
Q^l^aroftet nod^ Betool^rt l^aBen, möchte ic§ befonberg bie gigur ber 
5i. ^Seronifa Mbb. T) [jerborlieben. SWitleibStJott bettndjtet bie^eilige ba8 
^udj mit öcn 3^0^» $eilanb§ in i^rer ^anb. ?lud) bie ©tntuc eineg 
1)1 S3ifchof§ ift bead§ten§inert; fie fteOt too^l ©anft t)^ifoiaud, bcn ^alron 
ber 5lltenftabt, bar, ttjenn ftd| aud^ bie 3 .kugeln, ba8 toeiterc ^ijmbol 
bed Zeitigen, nic^t entbedten taffen ($(bb. 8). 9(uf bie Statue bed l^eiligen 
9[ntoniud ift bereite früher einmal l^tngetoiefen toorben.^'^ 

!Dic gpenfter bcS (lf)ox^ ftnb in ben (ikinänben reid^ mit ^ol^lfel^le 
unb Sfiuubftab profiliert, ^av Ma^mxl ber jtoei be^iu. breipfoftigen 



Digitized by 



9» 



genftet tft ou(5 l^icr nur teUtoeife noci§ baS urfprüngli^c ; bic formen 
aeigen bie üBUc^en ^if#lafenmoätie bec @)riltgotl^t(. Sln<^ bte mUnmn 
bet gtogen ^nfter fet6ft tft Begeic^nenb für bie @pätgot§iC, bie tnBg« 
lic^fte ^uflöfung bet Sl^nbf(fi($en unb babux(| tnöglic^ft ^cHe 9lttttitie 
onftreöt 

5(n bcr 92orbfeite bc3 (S^orccJ §at fici§ ein fleineS iRcliej erholten, 
ttiof)I bn§ äftefte ^enfmal, ba^ bie ©tabt SBa^reut^ aufjuweifcn ^at. 

ift qI§ ^otibBilb gebockt unb fteüt eine ^reujigung bor, roic tüir fie 
in ä^nU(|eT Säktfe faft on allen größeren Säx^tn bed äKitteialterd treffen; 

fei l^ier nnr toegen ber Übereinftimmung ftilifttf(|er äytomente auf bie 
beiben ö^nli^en Stetiefd in 9}firn6erg an ber @ebalber« unb ^renger« 
ftrdje fjingchjiefcn. Die Reine, an ftc§ §erjlic§ unbebeutenbe 3lr6eit 
gehört noc^ bcr Wüte bcw 14. 3ö5i^^i""berg nn. 

3töif(^en S^or unb Cont^üniiö iiiiii lu jidj auf ber 9^orbfcite bcr 
kixä^i bie ©afriftei mit i^rcin ^rcppcntuiin an, ber 5ugleic^ aU ^iii» 
gang bienen mug. ^tcfc je^t fog. ^rautt^üre ift rcdjt bemerfengtoert. 
@ie entßammt jener ^it unb jener Süd^tung ber bentfc^en Sttenaiffance, 
bie mit (efonberer Vorliebe ^c^miebe» unb (^c^lofferatbeit in @tein na<|' 
gubilben t>crfuc^tc nnb reic^ge^icrtc ftctneme S3finber ouf i^re ©tein» 
boifcn mit ^leiuiuigeln fc)taai]iite. (^66. 4). SO^nnc^c SD^otiüc biefer 
S)cforatiou crinueru an S)etailö üon bem el^einaUgen berühmten Cu|t* 
|au^ in Stuttgart. 

S)er ^^rcppcnturm on bcr 9torbtoeftecfe bcr .SHrc^e ift mobern. 

2)ad ®ac^ ber ^rc|e ift ein einfac^e^ 8atteibac^ mit einigen 
fieinen X)a(|(uf!en unb bret fleinen l^DI^emen (S^au^en auf jeber ®eite. 

fXuffaHenb x\t, bag fic^ and ber got§ifcl)en 8auf»eriobe nur gang 
»enige, meift na^e^u uncrfeimBorc ©tcinmefoeic^cn entberfen" laffcn, 
ou^ bcnen ein SRiirffd^lu^ auf ben 9}Mftet iiub bic Sauljiittc bcr Sludjc 
^uläffig lunre.*^* Die Stetnnic^j^cirficti im g-enftermaftmcrf inib an bcn 
®cn)ölberi)}pcu ber ^^ui^gäuge gehören bem II. ^a^r^unbext an. ($gl. 
mb. 12.) 

©etreten tnir burd^ ba8 ^auptportol gtuifc^en ben Beiben SBeft* 

türmen bic .Slircljc, fo fii^rt nn§ iiiifci ii>eg ^^uiuicijft burc^ eine fleine 
quabratifc^e ^Sorl^allc, bei rüiuamfiiien ^^outcn ba^ *"^^arabic8 genannt; 
ein mit 33irnftnb profiliertem 5lrc!i^^(^cmöl6c überbectt bcn iHanm, m bcffcn 
©eitentoonben öerfc^iebene ©rabftcine bcö IT. unb 18. Qnijrljuuöertä 
angebracht finb (%l. ^, 96 ff). Den (Eintritt in bai» um brei <^tufen 



Digitized by Google 



cn^ö^te 8anQl|au8i Mmittelt eine fc^mucRofe Z^fkt mit Breitem grlac^Sogett; 
an t|xem (SkioSnbe tft Itnfö ein ©teinnie^^ctc^en (ÜI6B. 114) angeBrailt 

^DodÖöng^ouS ift brctfc^iffiö unb wirb hüt^ fünf oc^tecfitic pfeifet 
mit nicbcrcm SufeflcftcII in fcd)^^ S^rnucceii i3e)d)icbcii. ®ic ^Vtüfüicrinig 
ber ^rrfobenbögen mit 9iunb[ta(i imb -f^otjlfcfjle ift im unteren 3^eil ^u^ 
gcpiigt. ^or bie "ipfeiler legen jidj im i)Jittelfc^iff brciuicrtcl Dienfte 
mit mobcriicn Slnpittilen on ber ^oc^iüanb. fc^öne runb&ogige 

^autengeioMbe bed äJ^tttelfc^tffd mit feinen frei profilierten flippen gel^brt 
bem fllnfang beS 17. 3|o|rl^ttnbert9 an. !£)te nid>eten igeitenfc^iffe ent« 
Italien bie mobemen (Smpotm, beren !Brü[tungen 5tnifc^en bie feiler ein* 
gelaffcn finb. vjier gelten bie alten '3)tcnfte o§nc ^Vermittlung burd^ 
.Slapitälc biteft tn ein ©terngetuölbe ü5er, ba^ an Stelle bev Sc^lufeftcine 
burc^ flcine aufgefegte, ebeufall^J iüo^l moberne ^ofettcn uer^iovt tuirb. 
3m Sßeften beö Congljaufeö ift ouf jeJin einfachen 9iunb|Qulcn bic 
Orgeiempore eingebaut, bic jc|t, toic bog ganje innere ber ^irc^c, ein 
nengotl^ifc^ed Qkmanb erl^alten |at. $ln ben ^nben tul^en bie Bmt^* 
gewBIbe ber (Bmpm auf geftuften ^onfolen. 2>er in bie ©flbmeftede 
ber SKrd^e nad^tr&gltd^ eingebaute fünfecftge Treppenaufgang erinnert an 
fäd^fifc^e ^^irc^en, in bcnen fic§ eine ä^nlic^e Einlage faft üüevatt noc|* 
toeifen lägt. 

Ter mit fünf ^^idjtedefetten gefc^loffene (£§ür ift mit einem ^\vcu 
joc^igeu ;HUar^nuö auegeftattet. !Dic ^rofilierung ber ökwölberippen 
ift bie gleiche loie im ä)^tttelfc^iff, ftammt a(fo quc^ aus ber gleid^en 
IBauperiobe. !Die («gotliff^en** äBanbmalereien, bie ^igl^ort l^ier no(| 
fa^/^ ftnb l^eute übertitini^t, ebenfo mie in bieten SHr(|en unferer ®egenb 
g. 8. in ^ilgram^reut^ ; anbere Rre^lcn, wie 5. 35. in Unterfiteinac^ 
üom Csaljrc 1497, bic uou ^rofcffui (^bciUin in S^ürnkrg rcftauriert 
worben lunrcn, geljen eiuem fieberen Imlbigen 5?erfatt entgegen. 

Huf ber i)iorbfeite beg ©§ore^ ftnb 5iüei genfte^ 3"9<?KH ba '^kt 
fpöter bie <So!riftei ongeBaut toutbc. tiefer burc^ jwci Eren^getuölbe 
überfpannte SHaum ift merfmürbig wegen feinet (Singongd, ber fonberbar 
unb unpraftifc^ genug unter ben Stufen bed 3:reppen(iaufe9 |inweg föl^Tt. 

^on ber ^nSftattung^ bie baS 17. ^n^r^unbett ber ^auptürc^e 
beS 5ürftentl§um§ Sranbcn6urg = .Stulm6aci^ gegeben l^atte, ift §eute bnnf 
be^ ,,vandalisme restauratcur", mit bcm bie fog. $)uiiuantifer ^ter 
fjcmnltct fiaben, fnft niditvi mefir erhalten. Die pradjtige .Siaii^el Ijut ciucni 
niütcvncn gotijifc^en ^Sc^ui^iuert lucid^cu müffen, bie (Emporen mit i^ren 
fc^önen ^riiftungen \mixba\ hnxd) ^ol^gerüfte erfe^t, bie Orgel erl^ielt 
ebenfaild eine „neugot^ifc^e" Umfleibung. 



Digitized by 



95 



„^iilqitte^V* tft ja je|t bie Sit^ fo ^iettilid^, aSet nfli^tecn unb 
(atigkoetttg. 92ttt bet Satodaltar fyd ben (I^ot$ijtetim0d6eftte6itiigeit 

trogen fletüufet. SBtr ttjiffcn Betet», bnß i§n blc aJJatfgräfiii SRaria, 
bic ®emüf;Un (£§tiftinn§, ö^ftiftct ^at; er tüurbc im 3^5^^ 1615 «n* 
gemeint, »freute i[t uou bem uviprünc^Uc^en Slltor Qutfj nin nulir bae> 
^ffinif^merf erholten. !5)er brcitciligc ^?Iuf6au eriimen imi) euunü an 
got^ifc^e glügelaltärc. ^oiiipofttc Fäulen fc^eibcn über ber ^kebeUa bic 
einzelnen, mit inobemen (^emälben (»esfe^enen gelber. I^arauf ein ftäftiged 
®tMt, bad einen gleiten, Keineven ©änlenaufbnu tx&%t; baneben bad 
^Q))pen bex fürftlic^en ©tiftettn unb i^ted <gema^l9. Vorauf koiebex 
ein rcid^ Blaffonierte« SBoppcufc^ilb, at9 SBa^ipen ©^rifti eine ^erolbifc^c 
£uiio)"itat ; -^luci ©ngel ftefjcii i^m jur Sciic. Gefrönt itiirb büö &an^t 
oon bei beS ©efreu^igten. 5^et aüem ^c^tüulft feiner gormen» 

fpxoc^c ninrijt ber %\tax bod) einen rec^t gcf8tti(]en ©inbriitf. 

5tnc^ ber 2:Qufftein ^ot fic§ noc^ iBruc^ftiicfe feinet ftüljcren 
3uftanbe$ gerettet, ^n bie ^ngenfeiten bed l^eute mit grüner £)lfar6e 
angefttid^enen IBecfend ftnb ac^t {(eine 3Rarmot*9}eItefd Don bem 1615 
butd§ ^anS 29emer angefertigten $:aufjtein eingefe^t. ®ie fteQeti 511 m 
Stet! bie oftteftamentlid^en $or(ilber ber t^nufe bat^ ein anbetet ^äfelc§en 
Dcrcmigt bic feierlirf]e J^oujc eine^ fürftlidjcn Sprbf^liugs?, ein brittc^ 
blinkt „(Sl)riftu? in ber .telter", ein für eine boc^ bamalö jc^on prote» 
ftantifc^e .Siirc^e üxm^ )ounbcrüc^ei$ äl^otio. 

5Cn ^üciteren Sludftattung^ftiidcn ift bic .tirc^e fe^r orm. 3u 
ectoftl^nen tft ^öc|fteng bad fLott gearbeitete ftlbeme Shm^ifis» bad bie 
3]i}ai4¥8fin (Srbmutl^e @i»)>^ie auf ben Slltax fiiftete. Die 9]i{ittei(ung, 
bie man in manchem grembenfü^rcr lefcn fonn, in ber „^reifaltiöfcitS* 
firc^e" feien !l)€c!enöeamlbe uon Üatio S)ükc, ift natürlich finnfofe (£r« 
finbunö-*** 

^ind] bic ®a?VT]tci cntlinlt auiVr einer 3iemli(^ j^anbiuirf^^iiiaiViien 
DarjteUunfl ber .Slreu^igung oon bem um bereit? ßefannten fürftüc^en 
^ofmoier $3ollanbt^^^ ali^ beac^ten^tuert ^öc^flenS noc^ ein örofeereö ®c* 
mälbe, bie ©efd^tc^te tiom S^H^^^^ barfteEenb, bad ältere äßeife« 
befc^reibungen bem $lug0burger älf^aler SftugenbaS zuteilen;"® fc^on 
^irfc^ing l^ot jebocft btefe g^pot^efe jnrücfgetüiefen.**' 

^on ben ^nliliLicljcn ÖJrab [t einen, bie einü bic Slirc^c ^icitcn, 
^aben fic^ ancij nur nerl^äitni^mäf^in ti)eni(]e [iic> I)eute erhalten,'*' ^^r 
Tünftlerifc^er 5Bert ift faft burc^iucg gan^ gering; i^rcvi I)i[torijcl]en unb 
genealogijc^eti ^[ntereffed l^alber aber mi^gen {ie ^ier !ur^ aufgeführt 
toerben: 



Digitized by Google 



«6 



I. 3» ber ^ox^alit. 

a) Süblicfj öom (£in(^an(^: 

1. ^oljQnneö ^optiftn öon Boum, Dr. bciber Siechte :c., f IG13, 
unb feine ©atttit ^ma(ta (£oij>ula. ©anbftein: 2Ba))))en, Snf(^nfttafe(, 
Usnf(^rlft. 

2. (£u(i^artii§ ^rbtnonb ^otl Steigert t>Dn$fin|Berg, f 1739, 

43 3a^re nlt, mit 2 Siiiibern. ©anbftcin: Jl^appcii, ^ul^^i^ift- 

3. !ö(aiöQiet§a mnclid^, ©emaljliu hc6 m(^adM\xdid^, j 1592. 
i^anbftein: 4 SBnppcn, 3nfc^rift. (5.^^!. ?h. 4). 

4. iD^tc^acI itD^ueltc^, fürjtl. braubenburg. SSammeccat/ f 1627. 
^anbftein: 4 Boi^pen k., ä^nUc^ toie dlx. 3. 

b) DiorbUc^ tjoui (Eingang: 

5. CorenjSf up^eiic^, fürftl. branbeiiburg. C^3cr)cimrat, ^ofgeric^tö- 
offeffor unb öcl^cnpiopft 5?Q)jteut^, f 1628, 52 So^re alU @atib* 
ftein: 2 mm^f Snfc^nfttafeL 

6. SItma 9)latia 9^ei&olbtin, gebotene bon bet (Bablen^/ 1 1654. 
@anbftetn: gtgut bet $etftot6enen (^nieftüc!) in Oeben^gröge. ttnlet« 
l^alb ber g^gur Snf^i^ifttöM rcic^ ^jer^iertcm Sia^mcn mit ©ngeln, 
grüd^ten, 23liimenguirlanben unb äBn^P^'n. 

7. %am :iBiI^eIm üon i^rffo, jürfrl. branbenburg. ©el^eimer 9^at, 
Cberjorft' unb Sägermciftcr, f 1708. (Schöner ©robftein (iSanbftein) 
mit 18 Wappen, aud bet g(ei(|en äBettftatt n»ie 92t. 8, ieboi| ttmcS 
getingete ^xMt 

8. ^onS bon^ubetDeld auf SGSiKnteut^, fiirftl. btanbenbutg. 
©el^^imrot, OBerl^ofmorfc^aff nnb ^ou^tmonn S3ot)rciitf), aud^ Amt- 
mann 5U SJroufeen unb ^egni^, f 1647, 77 '^ai)ic alt. ^djüner Ö3ral)* 
ftcin (»Sanbjtein; mit 10 Hcincn SBappen in fefjr [jo^em SRcIicf, bic an 
bcibcn Cäng^feiten ^erobloufen. SWittcljclb nel^men ju oDerft micbcr 
3 fleine SBapjien ein; um fie fc^Ungt fitö bie ^d^longc, bic fic^ in ben 
^d^toon^ beigt, bad ©^mbol bet (SmigEeit. ^atuntet in einfacher 
^attufc^e eine !3[nfd|nfttafel, bie auf einem S:otenfo|»f tul^t 

9. 6;^ri|ttan (Btn% (£§riftop^$ Don S3Qfc^tt)i^, <9el^etmtatö, Obet» 
ftöHmeifterd imb €ber)'tlientenontg über bie (^arbe^ jüngft geborene^ 
8i)^nlein, f 1706, 1 Qal^r alt. ^anb)tcin: ^"Wi^ift I]of]em 9^la|men. 

10. §nn§ ^nul 2öol5ogen, grei^crr ju ^lenl^oui^ k. :c., jürftl. 
branbenburg. merilirtcr cttifter geheimer 9iat, ^ofric^tcr unb (ionfiftorial* 
Director, t 1716, 84 3a^re alt ^anbftein: (Stofee Snfc^tifttafel. ^ 
(©(^(ec^te Sltbett). 



Digitized by Google 



11. (Slifabetfj uon Stec^oiü, ge6. öon Sttcri^, fürftl. §ofmeifter$* 

>)on (Sraoetiteutl^, fürftl. BranbenSutg. ®el^eiiiitat utib fDM% l^at btcfe 
®iuft gebaut unb ift botin beigelegt morben." @anbfte!n: Snfc^nft, 

II. 3m ^ang^aud (^efttoaub). 

ä) @fiblic^ t)om d^tngang: 

12. ©crfjnrb (Sfjriftop^ non iJujc^iui^ auf (^la^tjüaen unb 
grnnfen^aag, f 1*''80, geB. IG 17, mit feiner Q^emo^lin 9)?argaret§e 
2(gneS, gcB. tjon Xljcrmo (f 1680), 2 (^ö^ncn unb 1 (Jnfcl. SSei^er 

b) i)^iii;bli(l^ tjom (Eingang: 

13. ^axia 33iubara öon ^dja umBerg ÜJtupperg, ©rnialifin 
be^ 2)?ürit^ .Slnmie auf S^ül, f 1627. ©infac^e 'platte auö loicin 
äD^acnior, mit eingeloffener ^^nfc^rifttafet au^ )c^iöar5em, meijjgeabcrtcm 
SWarmor unb golbenen ^uc^ftaben; barunter ba^ ^o|?pel - ^orträt bcd 
äV^ori^ ^anne unb fetner (^ema^Un (roeil^er ä)i2axmor). $teffli(|e $lr6eit; 
t^iefleic^t ein SBer! be§ Samberger S3ilb|auet9 $an0 SSernet, bex auii^ 
bte 9leHef9 be9 taufftetnd onferttgte. (^(. oben @. 95.) 

14. ilMlfjelm ©rbnmn Sm^je^^i-' üon^ünfe6erg,t l'?37. <Sanb* 
ftein: 2 ^apptn, önfc^rijttajel. 

'III. Q^^or l^inter bem ^Itar: 

15. Sodann ©b^nlein bed $enn a)i{imt ßonne uff 

unb $eib§off, fürftC. btanbenSurg. ^e^etmtatg, .{oof meifterd unb ^mtmannd 

5U trcufeen, f 1626, 1 Qa^r alt. Sanbftcin: 2 SSappcn, ?5nfrf)vifttafe(. 

16. C£fjriftian von ^ciHtfc^, (Bö^ulcin bc§ Ök'()cini unh s^of^ 
rot^'1)ircftürc^ unb §ofric^terg Or6an Mafpar uoii AcHitfc^, f 1617. 
(Sanbftcin: 1 groBcd Söappen, 4 ^^Uiuemoappen, Umjd^vift. 

17. (Srbmut^e «Sophia non $ubeu»eli», f 1619, 1 ^a^t alt. 
©onbftein: $a(6ftgur, 2 ^a))))en. 

18. C^lttftian bon ^ubetDeli», t ^^00, 43Socl^en att. ©anb« 
ftein: @^an^e gigur; mic ffh. 17. 

19. ÜJ^arin uüji ^^UibnucUs Xod^kx öc»? .^anc> Don ^.nibciucU 
auf Söidcnrcut^, f 1622, 2 %ü}xc alt, ^aiibjtciu: 3 :iüappcn. 

20. ©rbmnnn (Sljrijtoplj non ^eilitfc^, f 1619. (öanb)tein: 
1 großes ^^a^pen, 4 ^ippfc^aftStoappen. 

Digitized by Google 



^uf ben kiben türmen bec ^cd^e ^efinben fic^ degentoöctig fünf 
(S^loif cn. 

1. a)ie 0ro|e miklt ((Sku>t(^t 48 (S:tt. 86 9>) mU ^nfc^tift: 
„Anno 1624 fusa est haec cum reliquis campanis post tertium in- 
cendium Bayreuthense. Georg Herold in Nürnberg." 

2. ®ie gcucriilüifc (C^kiüidjt 27 (£tx. 13 3n]c^rift: ,.Anno 
I624 gubernantc Illusli issimo Principe ac Domino Christ. Marchione 
Brandenburo^ensi Duce Borussorum." 

3. Die (^cöet* ober äJ^ittQö^Qlocfc (©emidjt 16 Str., 27 ft). 
3nf(|rtft: „Laudate Dominum in cymbalis bene sonantibus. Ps. 150." 

4. ^ie $ef)»etgb(fe (^eh)i(|t 6 (Str.). ^nfc^tift: „®ott ollein bie 
1624." 

5. flehte d^focfe (bev ©tinttner). Sfnfd^tift: „^onng Pfeffer 

in äiürnberg go^ uud|. Anno 162 

^ie betben erften Q^loden Rängen im diorbturm, bie übrigen trrei 
im ^übturm. 



Unter bent ^ot tft bie fürftli^e (S^ruft engtet, od^t einfache 
Slteu^Ö^^^i^^^^ ö"f ad^tecfigen Pfeilern (5166. 14). |)icr rul^ctt 26 
2lngc§örige beS gürftenge[c^lec§t^ ber fränfifc^cn ^o^eujoUein.^^'* 



Digitized by Google 



99 



Slnmetf ttttgett* 

* |>ier fei mu- auf tic bt§ jcljt i-jan,?; iintcfauiiteit tmb alfo luo^l aud) niemals 
(enfi^ten Urfunben Ijingeipicfcii, bic ta^^ Spital ,yi ^yaj^trcutl} itocö aufbma^rt; onbcrc 
Sfrtfeiöatien foUcii fid) aiiri) nod) boim <Stabtinac(ii"trat bafdbft bcfiiibcn. 9öeitcvci8 
2}iaterial ift in lüienge in ben Ort«* unb '•|tfanciinfiinbcn beiS f. i^icit^nrci)ii.>§ Saarnberg 
cntfialtrn, fotrif in ben „Eüpial*, ^aU iinb ^agcrbüdicni bc§ cl^cinalti^cn 'iMafmibnrgcr 
Vlid^iüö " tbtiiba, in ben „^laiuui« nuu "<?liüunftSbüd;cvn bc§ 43urggiaiiiitumy 9^nnt* 
berg" im I. ßreidarc^io 9{äni])erg, foivic in einer 9iei^e anbercr ^eftönbe biefer bal^erifd^n 
UiOftu, 9[u<^ bie <So)iia('8fi4cr b(« €tift« sa»angen, brm bte ^tabt Sal^reut^ 1265 
jtt 8(^n aufgetragen mnrbe, enthalten ftc^cc 

* Qdf gebe ^tev ben 9(vHM übet Sat^reuti^ in @(l^niel(er«gfvi}msian 
(eo^erif^c« ®jh:ttrbu4. ®tttftg<i«t unb Slübingen. 1827—1887. II. @)>. 180), ba 
er, fo »dt ii^ fc^cn lamt, in ber Sofatfiteratnt nod^ ntc^t betannt ifL Beat (Raid, 
Boit, Boit) ber «tfgeroittte tßto^. j&iefeft Beut (a^b, riot, rfit) iat in bem 9}(imen 
»ieler Ortf duften ben i^re§ cvffcn ®rünber« üercroigt, g. 3?. '^ai)rcntt> — Villa que 
dicitur Beierrvte; vita S. Cunigundis, Clm. 12640 2» XII— XllI sec f. 111 
ao 1194: Baiern. te Das. M. B. XII 195. 1255: in Beierriud. ao 1265: 
Boiorruth R. B. III 60. 249. ao 1302: Pairreut; ao 1383: Peyei-reut M. B. 
XXV 119. 1G4. „Passio Cleri in partibus marchionis Baicrrtitant", Olm 1G231«^ 
f. 50— ri2: Payirewt (sec. XV.) Clin 16307. Cf. Ü)iünc^cncr f]olcf;rte SInjcigen 
1842, @. 470 (bie 3)cutf{^cn nnb bic 9?ac!^tavftätiimc p. 352), ber bic Parutluini, 
Porathani im Borcliterf^au, iucfUid(> Coii "'^Hibciborn finbct. 2)aiii''^on für Schafarik, 
StaroJ. 917 fuib bie Parathani — ftatt Paradantani — Poradnicaiiowe, STn» 
JDO^ncr ber Radnica, SRebnit?. — SDio Stabt, tcrfd^icbcn ton einem im Cod. trad. Ens- 
dorf, gre^berg, ©ammluug II. 196. 254, ad 1126 uoifonimcnben Mansus Pair- 
rewt, ber um 1486 Payrieth ge^eigen ^aben foU." 

* Urmube bmn 18. Ofnnt 1248. etmpU ^ifiorifc^ed ^rc^ib für ^rouNn. 
Samberg unb ISfiraburg 1804 U. 51 ; b. Oefele, @e[tl^i(^te ber ®rafen bon 8n» 
bc(|S. ^nnibmif 1877, SHegejl 9h:. 701, @. 218. 

* ^ Aittcrgut ftunrnti^. Oeßerreiil^, Mffnete 9[t^ibe. I. ^a^rgg. 8. ^ 
9am5crg, o. 3., ®. 3. 

* 9ld1|fnflein, l&le ÜBurggüter unb gfrei^dufer in ber @tabt Sa^reut^. Slrd^tb 
fiiv ^äfiäfk unb 9ntertum4lunbe bon Oberfranfen. 1881. @eite 67. Slci^njlein 
gebührt übrigens ba« Cerbicnfl gum erftenmalc anf bie obige Urfunbc beS ^orjogS Otto 
unb i^ren möglichen 3ufammenl^ang mit ber ©rünbung ber iStabt ^a^rcntl^ ^ingcn^iefen 
5U tiaben. 2Bie er jfbocb ber ^Tnnal^me fommt, bie SJitta @. Sl)unignnbiS l^abe i^ren 
9iamcn n^rbcr abgdci^t, ift unorfinbliA, bcnit bac> Teffamcnt beS ^^b»^*"^ 1248 nennt 
bod;, n?ie oben 55 mitgeteilt, tricbcr ein „faiicte jbnu-]ini-5riibe" — al fooffenbar bic 
^illa @. (ibnnifliiubiS — nnb norb beute führt ja bic Crtfd^aft iljren^)iamen trctter, affcrbingd 
infolge ber laube^üblid;iMi ^JJaineiiSform „Hnni*' etioaö bcrunßaltet in ÄouncviSrtut^. 

* Ocflcrrcic^cr, (Geöffnete 9rrd;tüe. 1. 9. ©. 3. 

' Ex Necrologio Capitidi 8. Petri Bnmberf^ensis. — 1137. 2 N. Dec. 
Poppo electus Babeubergensi» obiit, qui dedit bouaiii villam Di wize et nuvam 
yillftm apud Baireate et domum in forp. 

Jäff4, Bibliotheea rerura Germanioarum. V. Berlin 1869. Moanmenta 
Bambetjgeosia. & 560. 

7* 

Digitizedby Google' 



ioo 



^ ?antb\id) bc§ ^Burggrafen O^ricbrid^ V. (35gl. unten »irb „t>et)p\}" 

crträ^nt: „t)at nj fc^cn" ( S. 35). 8lud) C6crfonnrr§rciit^ pnbct fiffi pingctragcu „l^at 
^\vm fip»c tnfc jimi iclbcii" (S. 29), ein bciiüit^er beweis alfo, baß bic !J!cfiaincnt§- 
bcfiimmimtj nic^t eiugeljalton luiirbe iinb bic 3 Drt|(^aften eben auö ber mcranifc^eit 
©vbftiiaft bei bcm biiri^graflid)^! ,f)aiiö lunC'licbcn. Unter ^Drmijc {2^ct)py) ift bic feurige 
Ortirfjaft 2)cp^5 ]übn.H^ftIirfi fon iPcn! bei ^Piubladi pcrftcbeii. Burggraf f^^icbrid^ 
fd^cint firf) bami fpätcv boc^ nodi iiii! tvui Xemfapitcl augcinanbcrqcfct5t 'f:)abm, benn 
er Dcrfpric^t 1283 bcinfelbcn — anöbiudlic^ alö JHcc^tiSnac^folgii i)cö Da|lüit»cnen ^cr^ogl 
Doli älicran — jä^rlidi 2 ÄJ. 2)cnarc oon bem 3"^^ ©euerrut (Monumenta 
Zollerana II. Sßh. 9hr. CCLXX), offenbar atfo eine (Sntfd^äbigung für bie cntftembctEn 
Ortfc^aftciL 

ISS fct mir ^icr gcflattet, auf einen alten ;3frrtum l^nsuMeifcti, ber ftd^ 
Ifinger als 100 3a|re burd^ aOe SVr&etten fiber bie 9ef4t<|te ber €tabt Saiynat^ 
^inbttn^ \^Uppt Ueber ben dufianb ber llltcnftabt nad^ Olrünbun^ be< neuen Gemein^ 
wefenS bringt ^oHc (@. 53) ba« betonnte <Sitat — atterbingft in ungenancrf ^ier Der- 
beffcrter Xbfi^rtft: 

9ntcnftat: 

a)afclbcft fein .... tolij l^ofe ünb yiiij felbcn, bic gc!>orcn au(^ alfo in bo) 
gerid^te unb fein bie gute ber 9iancfenreroter t)on ©t^recj unb ber burger öon 53c^crren)t 
tnb cttltd^c ber gotcSli^-ürfrr. Hbcv bng borffc gancj ift ber ^irf(f|aft aller ^enb 
Icbenbinger unb toter unb iinibcv in bcu fvüuftabel iicfamnet." 

•SMefc 9?Dtts ifl entl^cilten in einem „Canbbuc^ beö 9(nitc§ iöa^reutV (fol. l^fiii), 
bas int f. ftrcisiarcbiö Bamberg unter ben „dopiol; ^aU nnb Sagerbtti^ern bed 
maligeu ^faffcnburgcr 3(rd^io§" aufbcirabrt »irb. 

Sctt nnn ber bcfannte nnb bcvürf)tigte ^iftorifev unb STrdbibar ouf ^laffenburg, 
Kittcr tjon Oang, in tem v^ius-^jüg t(§ Canbbnct^eö, beu er 179G für ba:§ ßon 4)änlein 
unb ^retfc^mann ^crauSgcgcbcnc „(StaatSarc^iü bei I. pxeu^. gürflentümer in f^ranfen" 
(Jöa^reut^ 1797. IL ®b. ®. 87) anfertigte, ben »orßegenben Cobef fälfd^lid; „um 
1398* battrte, f)at ft(^ biefer ^e^ler in ber gefamten etnfd^Iögigen ^teratur fortgef)f(an3t, 
»ett Stiemonb ben llrte^ nachprüfte, fonbrm immer nur M „StaatMrd^b" auftf^eb. 
®o ^at au(^ ^oKe bie falfd^c ^tirung unb bie fe^Ier^ftc @d^reibweifc ber fecuttb&rcn 
OucÖe entnommen. 2)er fragti<^ (islbtf, att »Liber antiquus* bescti^ttet, tfi ttii^t 
»on Surggraf Qoffam III. (1398—1420), mie Sang »aj^rfd^finlti^ gemeint l^at, fonbcm 
bmitft unter Burggraf ^riebn(^ V. (1857—1898) angelegt morben. 2)ie ^bfaffung«« 
3eit fäHt juiifd)en bie ^a^rc 1381 unb 1390. STIbredjt ^öx\\d} ton Iburnau wirb 
n&mlid^ atö C^^^r'X'^tfter öfters genannt; ba bie Mon. Zoll, i^n in biefer (^getif(^aft 
gum erfteunial 1381, ^um le^tenmal 1385 erroS^nen, ift ber terminus a quo baburd^ 
fcfigefiellt. 2)cr terminus ad qti^ni luivb bnrc^ einen S^intrnt^ auf fol. rx'ni qfgcfcen, 
WO Don einer bi^ 1396 (nnfcnben '^efriftuni] bic ^ebe ift. ((Mütii^en .pinreeiS anf btcfe 
^atm banfe ic^ ^errn f. äieidiäavc^torat 2)r. '^e^). 2)arnac^ wäre alfo |)änletn j 
nnb ftictfd}inann i8. 87), §oUc (S. 48, 53) jn benötigen, ebenfo natürlich bie 9leu' 
an^ijabe fon -'poUe'S „Hilter @efdE>id;te". 3)ie irrtfimlidje '5)atiernng be§ 33a^reut^er 
Piinbbndioy anf 1398 ift einTt wobl burcft eine ^.MnircdiKlnng mit bcm Üanbbndb ber I 
^cri)d)ai[ 'l^laijiiibiiiy cmi'ianir'cn, bai^ anS bicjeni ^ahvc [tammt nnb cbcufaLii? im 
f. ^eiSardiiö Bamberg aufbcroa^rt wirb; (S^riftian ÜJie^cr l^at cS in feinen „^>oi^cn» 
SOttcrifc^cn ^orft^uugen" (I. @. 161—267) üeröffentlic^t. Äber auc^ JJriebric^« V. 9anb* 
bud^ ift nid^t ba« urfprünglic^e, benn unfer Sobe; nimmt audbrüdKid^ ^ejug auf frühere 



Dlgitized by Google 



101 



SCufjeit^ttungen. „^ota: in bem alten Umtpuäf tfl gefc^rieben gefunben »orben." 
(fol. fyyiiiiz). 

• 3)a0 bie „nova villa" bcS 2)omHift5ncfroIo{^iiim« nid^t un[ci- Sa^reut^, fonbcrn 
cBcn boc^ ba§ ftcutiqc Slonner^rcut^ ift, c^ch and) au§ ben Reiben ©d^ftifungS» 
urfmittii Ijciuov, uad^ tciun 2)üinpiü|,»ii %^ü\)\}q icrf Xiioiä luib am ^icu^en Xagc 
burd^ feineu 32encii Cttc öon SP^an ouc^ fein ®orf „Scnbc ^unegunbegeroutc* 
bem lSi)iitta)9ite( fiieria^t. (Ocfierrrtc^cr, ^^cnfwürbigfciten bcr fräntifc^en @ef(^i(^te. 
III. ©tfldt. Samberd 1832. €. 27.) a^uf btefe (eibcti iDrte beaie^t fic^ naturgemSg 

^« ft. ftrti^an^to eamterg. Soiyreut^« f fattctaften Ißt. 187. 

^ab anno 1248 incipit haec traetatio — Quantumyis vero certisaimnm 
sit, quingentis hine annis adeoqne ante Ottonia dneU Harani aetatem florniaae 
Baruthum : es eo tarnen tempore de Baratho exordiri erit conveniens, qno 
anno MCCXLVUI haereditate Buingravio Friderico eeesit Baruthum". 
Ofttenffl^er @. 7. 

» Urfunbc Oom 28. gfuU 1265. S. Mq. 5Reic^§arc^itJ SKünt^cn. Urfunben 
bcS ^odlftift« 39anibcrg. (^cric: ©urggröfcntnm ) G^obvudt Mon. Zoll. II. 

92r. CXI. (mit ^coerS bc« y?r. CHI.) unb anbeiannttg bcö öfteren. 

S>ie @tabt ^o^reutl; blieb übrigen^ lange ^dt — nic^t, iüic man mcifl tefen 
tann, nur wenige ^a^rc - ?eben be§ ^tiftö tjdjrangcn. lUoc^ 1425 gibt bcr 9(6t 
^igfvieb feine lebcuig^enlidie ^innjitligung gu bei" 'A^ibuinäöerfdjveibuug bcr @tabt an bie 
^rfüvi'tin (Sftfabct^. lUrunbe Dem 23. ^nli 1425. SWinutoli, g^icbrit^ 1., fturfüifl 
üon ^öraiibciibuvg. ©criiu 1Ö5Ü. ^. 612, 3h-. 219. 

" ft. Ärci«arc^io Bamberg. Sanbbut^ bcr ^crrfc^aft «a^rcut^ t>. 3- 1499. 
„Sopial^ @al» unb Sogeibüd^rt bed ehemaligen ^laffcnburgcr Strd^itrd" I. fol. CXjIX. 
lieber M ^tcr cttttte „atte Sanbbud^'' oerol. aa^ Knmetlung 8. 

Uthtnbt Horn 8. iRat 1256. 9. «Olg. neii^dan^tl) Wtüxiätm. Urtnnbctt. 
bciB ^iM^fUft^S Vambcig. (Serie: Surgflrafentuiii Slfltnberg). 0|ne ^itngm flebvudt 
Regeata boica III. ®. 61. SoOiUinbig bei Rttljenfietn, 4Benea(ogifi^ 9tQtt}eti |itr 
frSi^fd^ <0efd^icl^te. Sr^t» für 0ef4$iibte nnb Satertimidlunbe bon Cbetfronfen 1862. 

12. !3)ic «btOa bntnberc" t{i na(^ Reg. boic. III. 61 baS b<utifle Ontniberg 
bei ^ottenftein. 

" Urfunbe i?om 27. 2lugufi 1311. STttg. SRcic^Sart^iD aWünc^en. ftloficr 
<Spcin«l^art. gnnbaticn§6ri(^er. ®cbrucft in bcr 3<^itf<i|'fift f"'^ .fjcralbif, (Sp^ragtfiif 
unb ÖJcncafrgie, t'^TG. .rieft 2 itnb bei ^ici^enftein, ^Kriirfton imgcbrucftet 

Urlunbcn 2C. zc. Jhcbic füv &t\d)id)U mit i^Iltertuni^funbc ton Cbcrfvait! ti. 1S76. <B. 65. 

" Urtunbe boui 0. WprtI 1318. Gfir., vicepldjaims in ü3eyiTeut^c, übergibt 
mit feinem JPnibcv ^ciuiid^, genannt sagittarius de Leweneke, bie SKü^lc gu 
(Steina bcm ülofter ©peinS^art. 9(ag. 5Rei(f!§ar*iö SDiünc^en. Urfunben bc3 Ätoftcr« 
©pciiiöl^ait. fasc. 5. Jlcgesta boica Y. S. 3^1. 

*' Urfunbc öom 29. Siugufi 1402. Ä. ftrci.^arcbit} i^ambcvä. iUfc^cfl. i^aiiibeig. 
(&}l)ialbu(b. Hon. Zoll. VIII. ^r. 447. ^ooS^orn, ^cft^ic^tc beS Bistum« Bamberg. 
lY. 8b., afffind^en 1900, @. 124. 

Itttitnbe bmn 28. Januar 1375. 9. SVg. 9lei<^artbib aRünc^cn. Urfunben 
M ^of^ßiftS Samberg. (€erie: iQurggrafentttm ißflmberg.) SongoIiuS, @tcl^cre 9toi^« 
riil^ten bon 8ranbenbttig«(CuImba(^ V. Seit, $of 1756, 1. @. 24 unb (beffer) VI. 1. 
3 ff. Mon. Zoll. IV., 276. 



Digitized by Google 



102 



ibidem. 



25cgcn bicfcr ''^ttftnn.i, brren .Q^'i^pin^^t itnbetamU ift, Ijat fid? fpäicv nn StrcU 
jtinWcn ;'>?fi.inti ©cl}rot)tter, ^Bitax uiib CSuftoS be^ @tift§ 311 ^cucrftabt, itnb beii i^iottcS» 
^au^pflcgcrn 5?at}rciit^ begeben, bcii iJ-^ifc^of ts^ecra !?cn Bamberg fehlleitete. Urtunbc 
üom 7, 9?oDcmber 1472. Sird^ic bc8 bift. 5l)ciiiii3 loii Cbevfranfeii (Ungebrudt). 

•* Süvbtircirt, Nova subsidia diplomatica, Heidelbergae 1786. Tom. VIT, 
@. 195 ff. LXXV. Arehidinconatus ecclesiao Bambergensis : In Districta 
Decanatus ruralis sedis Cronao]^: 

B 0 y r e u t 

Primissarius 

CapellftDiiB S. Cnidfl 

HoBpitalanuB 

Novns Ältarista 

Alias Ältarista 

Alina Ältarista 

S)a bie H ftceu)ti«l^ 1410 |inn crflenmal mofi^nt tvirb i^oUt 6. 82), onbcrcr« 
ffitt ifbod^ fd^on 1458 neun $tkfter in ^at^reut^ aufgesfi^U merben, fo barf bicfe 
Ciftc ber ^Ijmt^ ftirt^enbicncr mit 59c|linimt^eit iu bic crflen 3^<t^f^nte be? 15. 3a^r= 
j^unbertö Q(W tücrbcii. SBürbtroein batiert Tie lebiglt«! n^^te annum MDXXX." 

» ^cisat^itt SJümberg. Oiemeinbud^ be0 Burggrafen ^o^onn III. Mon. 
Zoll. VIT., 470. 

" 3)ev iiiacbuH'iS für biefo '^^-liaiiptinig luivb in beu folgenben $(bf(^nitteii 
„©attgcfrf;id)tc" mib „5J^aubcfd?rcibung" gcfül^rt roevbcu. 

fQoiW§ 3roeife(, ob bic ^crfiörung tbatfädjlirf) 1430 ober uielleic^t \öfon 
öor^er ftattgefutibeii bnt, ifl l^cutc nntürltd^ (ängft iiberlmtiibi'U uiib ^ätte ba^er aadf 
in bcr bereits eriväl^iuteii 9ie«aif§gabc iiid;t tvieber aiifgcirärmt trerberi müffeii. 

•* S)ic in S(nfi"ifining«5iid;cn mitgeteilten ^(n^binrfc fiub ^an „^öettclbrtcf" ent« 
uommcn, bcii Stuifiirft g'^-'i^^i^i^ «^"i ^- -^¥^^^ 1^33 evgc^en lic&; bie für bie ©tabt^ 
gefc^ic^te nic^t unn^td^tigc Urfunbe mag ^ier im SBortlaut (ei Wlir)cx ($gl. SCnmcrfnng 28) 
folgen: 

Str ^riebrid; bon gotte$ guaben marggrabe BranbcnBurg, beg l^etltgen 919«. 
rei(^8 eriiammerer unb (urggratoe ju 9}ümberg, entbieten allen unb icglid^en pv^ofyMUf 
getfirtl^m unb »eltßil^en, in nreld^cr toirben, eieren, gewalt unb btbe|lntt|e fit frin, bcn 
bann btefer unfer Brief fflrfomSt, gegaigt, ober gefefen »irbet, unfern gruf, gisnfi itnb 
oOeft gut }uboran. Jffiann bie {»farrftnl^ au Sa^reutl^, im Samberger bistumb gtlcgcn» 
barinnen bie l^ettig fratv 3)?aria ällagbefena 6att)>tfrah7 unb mit anbcm l^cttigcn gnebigtti^en 
rafienb tfl, toon ben $nßtn unb feiern ^d^cim in i^rem großen ^ug fd^tüe^rli(^en 
aufgebranb, meßbüd^er, me§gewanbt, !f(d;e, monftranaen unb aUev anber gegierbe unb 
ornate göttlid^eS bicnfiiS bon i^nen entmeret unb ganj genommen ifl morben, nnb mann 
anrfj nun bcrfclben jeit iin^ri- biirijcr bafctbft tcn benfefben fegeni fo fdjn^ebrftdjfn 
befd^ebigt fein roorben, baf? [ic bemfclbcn gottc-bauf? nid}!? gcfjolffen mögen, So \)at audi 
baffclb gotS^an? feinerloii rennte noc^ gnlte, bomit man e§ gebanjen ober foldjcu 
ornat gefliftcn möe^t, nnb nun jn hawm, nnf^nfornmcn nnb ^n ftiften fold) gebredjcn, 
fo mLn-;cii nod^ erfüHen bic oljne gniioinc bülfo unb ftnior onbädjtiger dbrificnleute nid^t 
tiolIbraAt iiod; gejeugt toerbcn. Unb bar tun b bay bann affermänntglid^ t^eilbaftig merbe 
fcldior {litten mcrdf nnb tfiSte, bic ibr nlntitilen unb bitlflidi ^änbe ba5n fenbeii, xad)m 
unb geben, bitten luir eudj alle mio einen icgtid^en befnnbcr mit ganzen flei§ unb cmfi, 
ju ben bicfe gegentpertigc botft^aft fommet, fold^e« nid^t bejianben l^at, fortbertt bem 



Digitized by Google 



los 



Sotttl^aul 31t lif% famntctt foS, baß fonbcrfii^ bim^ dottet imb tutjer Ikle iviflat 
tmv olmitfcn, fiüTf unb fleioer betn o6gcnanicn gott9|att| tetd^, geben, t^un iinb 
fonfk gar menigltc^, getretvltc^ unb f(eift(;ti^ gcfd^c^ ermahnen, boran feilte fÜTberlicl^en 
geratm unb bemfclben Qottiffau^, nemblic^ gen euer pfarrDoM, untert^anen unb beifefen 
bf^olfcn fein woflet, baS i^ne nad^ bem f^jru^ be§ beiHgen eomigetii in bem fünftigen 
leben tTTanigfnft!(i(i(f) mieberlcnt trorbc nnb bamit f\c fidf t^eitf>aftin; üincfcn Jrn-bcr! t>\d 
gnaben, ab\ai\ imb aller guten tucrrf, bic fihliav iii beinfelbcn gc»ttöt)auB gott 311 lob, 
jn bienft iinb 511 efjvcn rollbracftt, gefc^cb^n unb gctl^au werben, wann ba^elb alcmufen 
voqU angelegt niirbet. 2^a§ w'w md) aUm unb ieglic^en fonberlidben bantfen möflen. 
Unb bitten biejc botfc^aft t»on batuui biy biief-8 über ein ganzes jiabt. 2)e6 ju urfunb 
baben irtr unfer infteget auf {.sie?) bifcn bvief lafeen bfi'rff"- I5cr geben ift an mitroocf? 
iiadj bem belügen paluitag, uad; <^hn^i im\ns^ ^eiiu geburt oierje^en^unbeit uub 
banta(^ in bce^unbbrei^ligften jähren. 

Sovte „niä^t gebelffcn" hiS „baffelb Qot^fjau»*' fe^Im M Wlti^tx; fte fuib ^tec 
nad^ ber 9(bf(^nft bei ^app (Sgl Wm. 28) erfianst 

Duittung bev Gtabt fRflmbcrg »mit Oal^ U58. IlTfnnbc im Sxd^b bc9 
l^tfionf^en 8(ictiui bon Obevfrantot CUngebrndt). 

^Ut, Sa^rmt^. 66 9nni. 

ft. ftrti^ard^D Samberg. fLMü^ ^mMn^ 9{r. 2 foL 161. Sgl 
SSHttmatnt, Monumenta COstollaiia. iDtfisu^n 1890. <S. 966 Str. 540. !^efe 
9n)yffinbung ifl bei $o0e nic^t ertvfi^nt. 

»» „©cttelbrief U§ STurfürften 3friebridj I. t5ont 8. Wpril 1433. <«a(^tef« 
einiger gur Grlautening ber ykforination3gef(bitbtc nü^lirfjer Urfunben. III. S5b. 
$?eip5ig HfJO. S. <)U. !?luöerbein anc^ nodd gebrurft bei Söeer, ä)fagaäin für Trauben* 
bnrgtfd}«ij^aiireutbif*e @efd}icbtc. T. ^:Hb. 1 ^tM 5^aiircHtf> 1789 ©. ff- 3^er 
bei §app a(§ CuieUe angefütirte „C.iiavtbanb", in bcu „ber 8tabtfd)reibcr $>cUer oielc 
lUfuuben gefcbrifben Ijat uub ber fu^ im 3^efil5e be3 |)errn ?Vriebvid) SbrifÜan SBÜl^clm 
Don ftoUau befiubct'*, ift loobl mit ber bfnte im ^Starnberger SlrciSardjiD befinblid^eu }og. 
iSbioiiif |)eüer§ ibentif^; ber ^Bettelbrief wcnigftenS finbet fi(b ontb b^er (Cgi. 2)?c^cr, 
Duellen gur (Scfcbicbte ber ©tobt iöaprcut^. ^tUtx& ß^onif bcc Stabt 33ayrcut^. 
«avreutb 1893. a. 123). 

Datum a. d. 1433 ferta qninta post diem beatae Gertradis virginis. 
Unf(^u(bige 92a(^ri(^ten auf baS ^abr 1746. G. 476. Sapri^, :^eiträge gur (i(ef(^i(^te 
utib Sanbegiunbe ber !. pvm% t^firftentfim« in ^rantcn. I. Gtfltf 1797. 9ccr, SRagaain 
fftr QranbenburgifdH^a^tvn^ifi^ «efc^tc^te. I. 8b. 1. @t&<t «oiyrmt^ 1789. ®. 69. 

M Scr^ctf^nt« ber ftird^fc^b^ nat^ bem ^tobtbw^ bon 1464 

(aRct^er, OueOen ®. 91) mitgeteilt: 

Slud^ laben bnrgermcifler Sunb Stott unb etüd^c be« rats bic 
meffepüc^er, ornat unb anbere Ile^nat ber {»farrtird^en Sei^erretot in 
bem fagarac^* beftf^tigt unb bem mefener bie nad^gef cbri ben ornat 
unb (let^nat ein angei^gung geton unb ein aebetn bomit fibergeben. 

<Sibcn gan^c mcffcpüi^er. 

iJünf pücber fper^at. 

©inen ganzen pjaltcv um al'cv fdincft. 
Sier a(te püc^er, bo bigilieu innen fteen. 

1 eaMfiei. 



Digitized by Google 



104 



(Siiicn alten antif onarium * mit papit, 

(Sin tUpnS püc^lcin de beate (gic!) vir^nnp. 

(Stn venito ex ultemuB (sic!) mit )}retteni eingepimben. 

Unh ^too agenb. 

®in tneffe^nd^ ifl gu Mrcroffcii, aiic^ bebt) ein Itld), ber ift i)a\p {u^^ferein, uttb 

ein mcfi'egemaiit ; fol man Don tt& QOt^^axo^ toegen cint>OTberti. 
©in alteä ))crgamcne^ grabual.' 

3t»clf filbcreinc öergiiltc guter Uid), u^iul r mit einer |)atcn* 

<Bo ift i^junb iu für(je aber ein tdd} gejcu^it luorbcn, tou ^nyeu topeiijuabcl 

^ertommen unb gefd(|i(!t, bo(^ baiS 3ot^l;amg 7 ft. boran geben ^at. 
(Sit! paceui,* i(l Reiften pa^nen,"^ in filbcr gefaffet iinb bcrgult. 
6ttt paccm, ifl ein fXbturn terguU^ (kcid^. 

fSitt pcxm, ift ein filbttan, gerfint,* anf einen, fetzten ein glag mit fifitf ^eilig- 

t^nntf,' cotf ber anbern feilten du SDlortotnlbe gcgro^. 
(Sin {laccm mit einem tteu^Uin unb Diet fiMngen. 

S^nf gnte. corpoval,'. jttei 6tattnie, ein.grfinciB, ein (lamei^i aber ein blaed 
üon einem giUbein 1Ui<i 

llnb ;5c^en ^cme^nc corporal. 

toieredtte trü^Iein,' bo man ha& [acrament uf bie altav mit tregte, fo 
man bie len^t berieft, ein rote0 unb eiue0 toon einem gnlbein ft&ä, nnfec 

frairen p'iVt^t barctnf f^efticftc. 
C^in grcRf ftlbereinc in LMift rangen. 
(Siii f^ratTpa^e^" in men'uig gcmad^t. 

©in grof? filbercin übergnltS cren^, an bcn orten" mit ebclm geftcin. 

(Sin fupfercinS mcnftren^jlein übergulte. 

@in [traicßaiK nf einem fu^lein") gemad^t. 

2)rcij tafeln mit mand^crlci) I^ciligtl^um, 

©in fc^bcin tud^ mit manc^cilei} »arbcn bcm facraineiu. 

fßUx feibene tüd^Iein, bie man 311 oftcvu, fo man bie lernt bematt, unter haS 

facrament bor ben dtem^* l^tt. 
(Sin gemurdtefl btae9 tnd^ mit einem gemfilftn;'* gel^drt oud^ unter bttS 

facrament 



^ (tin bie ^litliptionien (Wec^felgefänge) ent^alteiibcS jüic^enbud). 

■ Sin itir^irntittc^, auS »eifern nadd Sotlefung bec itpifitl t>m Santoc taf SSefprafaxinm 
Atfcfmitcit Miftk 

* patenn ^ffiaTe, mit toeTdöcr bfr ftilAf Bei ber 'üJle^e 6ebecft ttiurbe. 

* affufatik) lion pa.\ Stifbe, fin J5rifbfii*5tilt) otet Airmis Dei, ba§ b« ^rieflet rndf bet 
3Reffe bem Jßolfe mit ben Sit^orlen: „pax (ioiiiiui vobi^cum'' ^um fiUifrn i£l(^t. 

* 9ffei|er erflürt Qlec (dfte = {itr ^Mfte; feaflbctpilifbII4 da 9nlim> bemi N< «^l^fleii )i«]|«ett" 
Mottet eben : ^elfentMipicit »ber OfalMiun, auf (HfaiMii. 

. * «unb. 

* Xu(^, toomit fteI4 wtb ^fßie «nf bcn att«v amcbctft ivctbeiu 

* ftleine Zru^e. 

II sionb, ten, cscttc, 

iireineS «Ifen. 
« HUäre. 

(iJfwbir (?). 



Digitized by Google 



105 



®{n tifd^tu«^ mit einem roten fur'^ange iinb ein gtfin fcl^Mit tu^, hoM nuttt oit 

^eUigen tagen unter bic bttoe legt. 
IReton pax groffe unb lle^ne gl^iidn^ Icttf^ter, auf bie attwr gcl^dtcit }tt ft^ctt, 

fernen borauf gu ftecfen. 
f^tretf pnr 3^neinfr fetibclein 311 miniftrimi. 
(Sin IialbSqiiartenfenbcküi opfeviüe^ne. 
(Jin gicßfaö- unb ein rar^d^faß.' 
3welf fleine glöcflein ben eUetn. 
3tt»e^ pOLX ix)mbc\u.* 

Über bic Stiftitnc^en an bic ^l^farrfivc^c, bic (Mvünbung üon frommen (Monoffen* 
fd^afu-ii u. f. nj. i-a^L ^oUc, 85 ff., |)ct[ei'i§ G^rcmf 85) u. q. a. C , weiter* 
^in bie Bezüglichen Pfarrei» uub OrtSurlunben beS f. firctSar(^iö5 Samberg, ^n 
btefet Rid^tung burften befonbcri auc^ bie oben ettoS^nteit Uttanbcn bf< G)ntaI0 in 
^l^reut^ man<^ tofinfc^enSmcrtctt Xuffc^lug erteitcn. 

** $oOe, 87. SDd» eigctttHd^ Ziftmmt toon 19. Ottober 1490, »orin 
Sol^ann 9ul^l eine SReffe in bie 9fanfin|e )tt Qalyteut^ fKftete mit 50 O^ulben 
Cmt^flclb, etttS^nt bon bet mtfy ^oSe bereit« am 35. SR&r) gefüfteltn ®tabt)»ebiscri' 
jltlle nii^ (II. ftretten^o Samberg, Va^rcntVi^ $farreiurtnnb«n gfotc. U.). 

** 4^einri<f, 3u fetter« C^rimit Vrd^ii» fftr Ofefd^id^ unb XltertumSfunbe 
Mn Oberfranfen 1844. 140. 

f^ürftUd^ed 2)ecret an ben ^mtftt>ec»efcr ^n Sat^reutb 9ltcolaii4 ^eerbegcn, 
bat. Dnolcjbad) a)?ontaq5 nat^ bcm V'ligen neuen ^a^t^tag Stnno jc. (3. 
1530.) (gleichzeitige Slbfi^nft im ^Uc^io bcS ^if!ori*r6cn herein« Don Oberfranten. 

f r ^ a i db f n n j? 

tDa& bie fird^eu cleiuatcr nnberljalb be* gcbivg^ in amfeten, 
fiifftcn unb cloflcrn am gc triebt I)a6en, auBcr^alb !liad^Sbad^f, 
^o^entrubingen unb .f)ai^Uprun. ^üä) ber firc^en cietnat uffm gc« 
birg, aiß man 1529 erftlich inoentirt hat. 

3?ergutt filber 
im iijc uiiij jnarl lot i q. 
untjergult 
itiie totif mardf ii q. 
ettltd^d gellt 

Sun? ni )»fenmng gu (Stainaib unb fonfl. beeret inftgel unb ring ftnb nit angeflagen 

Uffm gebirg. 
Dergtttt 

t»nie vmä ni tot i| q. 
^Iber 

tli« WP^ni ntaxd tüi lot ij q. 
^umma bebeg 
bergult 

ii» ic jnjij marcf i lot i q. 

'5i!6er 

' »iic morrf ii q. 

* «ir§qrfäg, mtUOtauB «ifllf |Wi liif|ie|ni bei Staf^MffRi auf Me M «xicfleei. 



Digitized by Google 



106 



bmmen". ID^an fanb bemt natff ^mUtttn, itnb nur aOeitt in ber ITnfpac^tf«^ 

®tabtfiT(^e 71, toit im (Sfoßcr ^atl^broim 37 ttot. BxtU berfelboi tooccn reic^ mit 
perlen gcflidt ober auÄ „ganj gn!bin Stücfcn" gemad^t unb boiS mod^tc bcnn frcDlic^ 
bej^gen."" ;3^ountaI bon unb füc 2)tutfi^Ianb. V. dfabrgang 1788. XI. @. 409. 

Qercgctt^nid ber Ürc^rn cteinobien unb gcfc^meib, fo anno 
1530 uff bcfelid^ SWarfgvaf Ötörgcn t>oit 53ianbcnburg au§ bcm ambt 
unb bet ftabt ^a^vrbeut gnm notfall uff ^Uffcnburg fommen: 

SCud ber ))farrfiv(l^en al^ie ®. Sltarta SDtagbaUna: 
(Sin (el(^ unb ein ))atm fifbcnt Dergulbet, geioogen becbeiS anber^alb marc!^, 

ftcbcnt^alb lo^t. 
3ti7een letd^ unb paUm, wegen )W0 mard^, brit^alb lott}. 
SJDre^ teW niib ^atccn, irrgen anbertl^alt mavfffi, brcti quintlein. 
SSicr Uld) unb patoon, nH\yu aubcrftnlb uiard, fiiuff loi, du quiutlcin. 
iJünnff fcMi uub patcn, Wfgen aiibet^alb morcf, minuÄ ciu quiutlein. 
©cc^ö tclc^ unb patccn, roegcn anborfialb ntard. 
(Sieben Mid) uub ciu pntceu, mcgou aubcrl^alb inarrf^ gwc^ toH^. 
Siebt tcirf) uub |.mtccu, iregcu aubcrfialb nuird, füuff lot. 
'Jliun kld) unh \}aiiiu, ircgcu aiibirljalb niaittl), tucr lot^. 
3e^en feld^ unb patcm, ivcgen anbcv^atb mard, minuiS ein quinticin. 
<5tlff fetd^ unb pateen, wegen jum mardt^, ein lot, ein quinticin. 
3>v<}(ff teld^ unb pateen, anberbalb maxdt), ^mt) lot. 
SDre^^e^eu Uld) unb pateen, wegen anberbatb meaä, ttwc UfSf. 
SicT^elfn te((^ unb pateen, »egen anbec^Ib nutrif , {loei^ tot» ein qutntletn 
^nnnf^e^en tefd^ unb |Kiteen, wegen anber^lb matd^, fec^fll^alb (ot^. 
€e(|3c|en M<^ unb poktn, »egen anber^alb matä^, bxe^ lot^. 
^tcbenjel^en it^ ol^nc iwtecn, »egen ein moxä^, btei} Iot(, ein quintlein, 

ade guet fitbernc nnb toergulbet 
(Sin füpffemc paten bargue »ergälbet. 

(£in ftlbern t>ergutbte ntonfltangett, bic ^at gewogen neuntl^alb mard^, ^mt) lot^. 
3wu bürf)fcn, barinnen man baS facramcnt getrageu. !?tc rctflc bacan tttu 

gulbct, bcs an'i^ixn ftlbern, wegeu britfnilb imxdt) üicrt^alb lot. 
@in filbeni tjcrciult frcuq mit fteincu, l)olt britttjafb mard füuff tot^. 
©in pacem mit belffi'nt'fin torgult filbcr, luicgt ein "^alb mard. 
©in filbern |>afem iH'vguIt, iincgt tiicvthaI6 \of)t. 
@in filbcvu uufergulbt uicuftrcuc^lc, hdt ein mard^, biet lot. 
3we^ filbcru paccui mit fito^lciu, uub 

3we9 ftlbern opitx» unb ute^fenbcle unoergulbet, wegen biefe biet flüdb anber« 
^ofb mard^, fet^s lot^. 

<Sc(^S unb bierc^ig unb ein halb niard^, {iebent^alb lot^, ein 

q u i u t Iciu. 

f^ofgen bic JUciucbieu ber übrigen S?ird;cu in ber ©tabt unb $errfd(iaft ^Sa^rcut^. 
®leic^5eitige 2lb)(^rift bc5 S>er5eic^niffe« im ©cfi^e bcS ^iftorijc^en SSercinS bon Obctfranfen. 

^otte, (Seite 107. 

^raugolb, ^eid^id^te bct ebangeUj(^en i^irc^e im ehemaligen t^utjientum ^o^reut^. 
©tiangen 1860. 



Digitized by Google 



107 



JDte fjjStcr cingel^enb 6cfpre<^cnbcn ffird^enret^nungcii (bgt. @. 64 u. 9fiim. 43) 
Dermerfen einmal jutn 3fal(irc 1444 — alfo noä) öor bcm »oHflÄnbigen Umbau be« Sang» 
^dufeS — eine ^ul$ga6e „t>on einer fenol aug bem ^od^nergt ipet^feln" (98). 

*° ?1Rioftt, ©enfmäler frü^mitte!fifter(i(f)cr ©aufimfl in SBa^em, fea^erifd^ @(^n?a6cn, 
^raufen unb bcr !Pfar,v OTünc^cn iinb Ccqjjig, 1888. @. 142; ©ät, S>ic ^itfouer 
©aufd^ule, 3rrei6itrg i/^. iinb ^eipgig 1897. 

^eimiti, ©efdjic^tUc^er SBegtüeifer ber @tnbt 33aircut^. ©. 25. 3tt)eitcr Stb* 
fd^nitt t?on ^cinii^, ©efd^id^te ber «Stabt J-ai)nutfi II. Zeil ^a^rcut^ 1825. 
2)iefci8 nur 54 @citen ftarfc 5?üc^Icin fc^eint .^icinlid; leiten fein. 

ßird^cnrcd^nnngcn füevgl. bic folacnbe Jlnnierfung) 9: item 1 yrttf 
öou ramen luadjiii im ^od^reierg — Ucui ^ umb ftreng — ©. 11: tum uii ^. 
berni maller «nb glofer üon unfferS ^ern mortcr unb ij gla« in ^o(^n?crg. ^ot^tuerg — 
f)o^tDtTt ifl ^ier, UNIS Öninco (t^ergl. flfnmerfung 43) nac^ SRäOer-äRott^ed 
riil^tig angibt, ber We iti^bctcn Geitenfd^iffe äberragenbe Sdl bot 91ittflf($iffed, ntc^t 
bcr <E|or, toU 9enHnev meint 

irid^U» für Oefi^te itnb tlterhtmiSbtiibc »oti Oberfratifen XVIL 8. ^efl, 1889 
^. 1 ff> j3fm Bfofgenben ritiere t<^ jlctt m(fy Senbittect iit SHommem [ ] betgffAgtot 
Settetigtt|len; aw^ Wfle td^ midft M Qittoten genau an beffen %tj^ an. 3^ fttmt mtä^, fo 
öerlodenb eö an fic^ wäre, ^icr ntc^t barauf rintaffen, eine einge^nb« SMAt an bet toon 
Dr. ^enbiner bei bcr ^eraniSgabe ber ^trc^enrec^nungen beliebten 9xt nnb Seife ber 
bel^anblung u. f. w. ju üben; id^ ntuß mid^ begnügen, anf bie treffenben 2)arlegnngcn 
Dr. SrnncoS ju Oertoeifen: Serteibigung 3;o^. Sßit^elm .$)oUe§ qcc](n Dr. phil. SW. ©cn« 
bincr 'Wr*!^ n"ir ®ef(^tdf)te nnb HUertumSfunbc bcn Cberfranfcn 1Ö93 <S. 11 ff.). (58 muß 
jieboc^ auc^ t)iev anSgcfproc^cn merben, mte bebancrlirf) e§ ift, ba^ eine für bic ^ofi-tli^f^dbicfitc 
fon?o^T, aU niiffi überhaupt für bic allgemeine fnnftgefcfii(fitli(te /^Drid^nrii jo lüic^tigc 
CucUcn|)nblttatiün in bnrdban« mangel^aftev unb nnjuoerläffigcr ^Jorm erfolgt ifi. 
** Sted^nungen paasim befonbcrS 51, 52, 87. 

*^ S?cnbincr erftärt „pett" bier mit SPitte, »ebnic^ natürtid; fo gut nk gar m(^t§ 
ertldit ift. Unter bcm „einnemcn t^on fantt :^'»ei'n]^arc3 V^^" if* Uielmc^r ber ®db- 
beitrog gu »erflehen, ber burc^ bie iörnbeiüi^aft beS % ^ern^avb aufgcbiad^t iiurbe. 

eine foldfje fc^on bamatt beflonb, ge^t an9 mifcreu ftird^enred^nungen felbft un- 
mlberleglic^ ^eroor; t^un [u bod^, ^btner nnb Orunco entgangen ju fein fc^eint, 
felbfl anAbradltfl^ — einmal attofting« nur — einer ^ftartcl fancH Ocm^orbi' Sr* 
wSl^nnng (220). 

^ier mog bemerft wcibenf ba| Sßtmm boi^ m<^t 9Ie^t bellten bfirfte, tvenn 
er auf 9runb ber Ked^ungen bie tta^ bed ^I. Sinl^arbt im neuen SBeg in etne fo(d^ 
gnm iH' ^crn^arb umtaufen »itf. 2)enn neben ben bfaB fe^t belonnten OueKcn f^^t 

— ganj abgcfcl^en bon bem oben gegebenen .^inn?e{8 auf bie „^nrtcf fancti 53cru^orbi" — 
auäf eine Steide ijon „53at)rcntber ^farreiiirfnnben" im öambergcr STrd^iü gegen biefc 
?[nna^me, fo i 3^. bcr 3?rief, in bem ©ift^of (4)eorg bie (Stiftung be« 53ürger5 ©ber- 
I)arb yJeutamin nnb bcS Öicifllic^en ^ol^ann ^abcrpergcr für bie fi'apette bed l^ciligcn 
^eon^arb (extra uhwob opidJ Bf^wewtl bef!atigt. nirfnnbe t»pm 4. ^i^mhiV 1516. 
Ä. ÄreiSart^it) 5\imberg. öa^rcut^er ^farrciurtunbcn, ga«c 17.) 
*® JJtedjnnngen 12/ 

*' 5?rnnco evflart beu ^icr gebran(^tcn ?(u«brncf „topff" »o^I richtig mit ^lan. 
uciu fS. j^on idf geben bem ^Ifafer (I) »on bet fiain lauten (9ie(^mingen 14; 
weiterhin aud^ 15, 16, 18). 



Digitized by Gopgle 



108 



*• ««Inuiiflen 19. 

^ »led^nungen 81, 82. 

„item ferfpnt am [üntaq narf) fMiifir» mnifler C^molt iiij tag 311 yfiij (23"^; 
ba§ 3a{}r 1438 ergibt fiel) auo t^iii ;!urüclrcci^ucn bicfer Üo^narbcitcu com 3uni 1439 
an, beut %a% bcr iHec^nutigi&ablagc imd) %ffoma& ftautfd^ (32 bis 23;; ba ©eimtag 
nac^ ®atli 1438 auf bcn 19. Cf tober faßt, fo Bat alfo ^DUii^ex £4\i\i\t fciue iävbcit 
am 13. Cttober begonnen, 4 Arbeitstage — @aUu0 am 16. unb CucoiS am 18. Oftobcr 
fuib iJcUrtagc — üor bcm ersten V'ol)iitaq. 

** :©enbiner, SBetträge gur (^cjdjidHe ter iStabt 45a^ieutl^ uu Ib. .Jaiiii^uubcrt. 
^Beilage sur Siagenicincn 3eitnng 1892 dh. 280. 

M Btmco ®. 31 na(^ ^eper, ©tabtbud^ 82. ($gl. «mncrfung 30). 

" 8[u(^ geben tutber bic ^efiänbe beS {. UreiiBan^iM Bamberg tw«^ bc< 
}u ißfimberg Vitff(^Iut ftber btcfe Slteifitr; bie S^acffoifd^ung ipirb natatlt(^ auc^ buti^ 
bni Urnftanb »efcnflu^ erfil^iocrt, ba| »ir »on Sldfler C9iwilb mt bm Somamen fennen. 

•* X^et fonfl fcitene 92ome ^ütt touimt in Ofo»^^«» um bie fraglt(^e 3ctt bn» 
öfteren 00t. So Destauft ein gfrit» l^ul im Oa^re 1357 eine ffliefe bei 8o»^|eim 
(3»un(^en t. «Hg. Airei«(m|ib. Itvtitnben be« ^oc^fKf» «ombetg IV 5/1 ^a»c. 508); 
ein ^uU, bieKctc^t ber $atcr unfered SO^eiflerS, befttjt bortfelbft ein $au9 beim 
»amberger Stbor 1397 (ebenba 5a«c. 509b). sjgt. an(^ 3tnm. 173. 

M ^0^, aief(^t(|te b«( ^atrei @t äftartin Bamberg. Bamberg 184&. 
2:itelbilb. 

*^ |)eibeIoff, Xic :.Wauf)ütte be5 l'^ittelaltcrS. 9?flni6ei-g 1844. @. 34. 

R2iha, Cntbieti über @tcinme^getcben. ä)ättei(ungen ber t t (SeneroU 
!ommif{ton §ut ©r^altung bcr Saubeufmale 1881. @. 40. 
Sied^nungen 17, 24. 

„uerlont «m funtag iHcminifcere: matftcr 0§n?olt n tag su xvo'i A \. m. 
(Sied^nungeu 3. 27j; ba ©onmag ificmimicerc auj Itii 1. IKdi^ idüt, \ü i|i bie l'o^n» 
er^ö^ung 5 SCrbeitttage borget, alfo — ber 24. Februar SlRatt^iad gilt aliS [^iertag — 
bereits am SRotttag, ben 23. ^ebtitav 1439 eingetreten. 

*^ wberlbnt in ber tpod^en am fantbfiag xunSt ber atnieff taufenb juncffraion tag 
|af ber (on abgeflogen" (1444 Cttober SMnnngen 107. ^ möchte ^ier jut 
Bermetbung rton ctUMiigcn SSIigtierftSnbniffen borauf anfmerlfam mai^Nm, ba| Benbtncr 
bog S)atnm fibcr^an))t faß nie auPß; mag er in IHammcm beifügt, ifl immer nisr 
bad i^atsm be0 gfefttagS, nii^t bag beg angeführten SBot^entag«! 

92e(hnnngen 23, m bag einsigcmal ber Bomame $on4 bctgeffigt ift. 

S)er nur einmal genannte „(Tuncs ^ager" auf 89 ttetbanit mo^I nur einem 
Sefefel^Icr 5Penbincr3 fein 2)afcin (fiatt ^anS 91ager). 

3)te aied^nnngen 28 genannten ^eter Äo^aut, UIrtd) Jy^ancf unb grife Xocj fuib 
nur 2:agl£?ftner ober SD^aitrcr, inie au5 bem ßo^nfa^^ boii 10 ^ bcrf ergebt, bcr itac^ 25 
audbrucflic^ für „taglonec" berechnet ifL 2)0« (ä^ki^i gilt natüEUc^ au(^ für bie 29 ff. 
ertoä^nten 'Arbeiter. 

^ 9ie(^iiiingen 2. Heber bie irrtümHt^c Wnfttbt ^cnbinct5, ber bie @runbf}cin= 
Icgnng jc^on ixiS ^a^c 1437 berje^t, bergl. btc bereitö oben cvroal/ntcn S^udtü^rungen 
SruncoiS. 

©enauere 4?efdiii;bang bei ^Mtciifdjer (de fatis Banithi'i ©. 14. „Produnt 
hunc scripturain duo capita ei lapidu cum thoracibus eininentia; iu liorum 
und ad teztram latus positö haec cernitur Chronologia MCCCCXXXVIIII: 



Digitized by Google 



1 

109 



in altero vero incifae lapidi, hao lepuntur literae: Incoptfi p?t hf\po gtriictiira.* 
3u Joffes 3^^* (""^ I88O1 »raren bereit? nur mefir bic ^Dp*c riidanben, btc (^nfc^rift iin=^ 
leferlicfe (Slltc ®cfc|idbte tcr Stabt i^aijrcut^ <K)); bic Ictjte iReftauration be§ ^afire^ 1^90 
^at aud^ btefc beiben J^öpfc befcitigt i ^crgT. audj 2(bfrf)nitt III ^anbcfdjrcibung @. 91,) 
" 3)a ber ©tntrag mit bcr dloti^ über bic ®runbftcinlcgung tioni «onntag Oor 
$iti (14. ^um) 1439 baticrt ift, imb bic ^edbnuntjSablagc am „famftag üor fant ^cfjann 
tag fuinueut" {20. 3nni) im ^l. t::iclgt, fo muö alfo bie ©runbfieitiU^üiu] ^antd/cti 
biefen Xagen ftattgejunben ^obcn; 06 jcbod^ t^iatfäc^Ucd bcr Stag beS heiligen iBitug, 
nrfe Sninco gcmettit bat, baju attSerfei^ nmrbe, in9i|tc td^ (cjmeifeln, ba man an 
bUfem tttd^lU^eu {^ciertag bo(^ tuo^t taam geat^ettet ^Bcn bfltfte. 2>a< l^ott mit 
9htn attgcgeBene ^tum grflnbet {t(^ auf bie S^atfac^e, ba$ bei tfninbficiit jitnt Süb« 
tum am 16. ^nui 1444 gelegt wuTbc (Slcii^nmig 94). !2)a ifk ei nun trincilvfgft unma^« 
fi^ettilii^, bat man gerobe biefen Sag wallte in (Srtnnerung an bie am gleid^ %a%e 
5 3a^re bor^r erfolgte erfhnalige ^mubfleintegung, eine Scmutung, bie no^ 
bun^ bm UmHanb »ttterflA|t wirb, baf tm^a^re U39 ebenfo »ie.l444bev «IStenfiag 
na(| l$itt" auf baiS gleiche 3Ronati3batum, ben 16. ^uni, fäUt. 

finbc übrigen« nw^träglid), ba§ aud^ fc^ott ber ^P^itolog ^offe bcn 
9Cu«brucf „Btractura" „fautn auf ben ^au ber ganzen ^irc^e" be^te^en toiO. 
(J^otfc, ??pn bei! 'i^ntoniuS^Sd&weinen. „(grflärung einer ©teingeic^nung" im 9id^ib 
für Öiefdjid to nub 2lltertum§tnnbc üon Oberfranfcn. 1860. S. 1 ff.) 

Tv.rd'i bcn fcbfer^aftcn 9(bbrucf ^3cnbincr3 ift aud) ein i)ia(^rec^nen bcr 
einjelucn '^Joftcn, baS allein in bie enra§ tjcrmorrene 3(rt ber 3tufgeid()nwng JITarbeit 
bringen fönnte, faP unniöglid; ; fot?iel id; fel}eu tann, gehört jcbod^ g. ©. bie S^oti^ ber 
Slbre^nung 20. ^uni 1439 auf 8 ftrcnii genommen erfl nadi 45; btc 'S. 38—45 ftnb 
großenteils nur eine 'Spccifualica fur tu' an] 5 funur.üitjd^ üor^aia^encn „^e^atcu 
bcr Baa^" :c. onfo^gcbcffcu ergeben fiä) für bie «eiten 1—45 nur bie bcibcn 
^a^re 1438 unb 1439^ eine t^rrmutung, bk burd^ bal @d^cma ber folgenben 9le(^nungcn 
ttoKauf beflätigt roirb. (£s fel|(en bemnad^ bie ^ffn 1440 unb 1441 ait§ ben Kec^nungen, 
eine X^atfad^e, bie 8enbiner glcic^faUd entgangen i|l. iOrunco, ber fiil^ ebenfalls bie 
SRul^ genommen |at, bie einzelnen ^ojien, fo gut t9 ge^ moOte, nad^ittrefl^ncn, fommt 
)u bem gleid^en ^efuttat. SieSctil^t I5|t fid^ flbrigcnS am Original, baS mir leiber 
nii^t lyorgetegen ffok, nac^meifen, baf bie Seiten 88 — 15 berbunben |inb unb oor 
Seite 5 gellten; bann n^örbe fi<^ bag f<|etnbare 2)un|einanber fe^r leicht bon fetb^ 
erllAren. 

""^ ^enbincr fe^t ^ieju in ßtommcm ben 6. äRai bei, toaS auiSnal^mSrceife 
nid^t abfclut falf(^ ift, meil „^o^annStag md) oftern, na(^pof<^" aui^ bcn 6. Mai 

bebeutcn fönnte. Ta jebüd) and) ber brittc *Jag bcS Oflerfcf^eS bamit gemeint fein fann 
nadf 5(na(piiie be-? '^l^eibnadn^^^e^te^^ xvo „^Ql}cinuMac\ pi UHMbnad)ten" auf ben 27. Sc« 
jcmber fällt, fo \]t i?iefe letztere ?(uf(5inng — i}kx alio ber 9lpril — in ocrlieqenbent 
^aQ oor^usie^eu, uad)beni crfa^ruugiSgemä^ bic (^otte^l^auSmeiftec meißen^ an ober um 
Ojiern i^rc 8?c(^nung ableisten. 

" „aßaificr 0*wdIcj fun üii (Sicc^nungen 63); meiji cr^äU er fonfl p« 
Xag 2 gr. 

" JRec^nungen 61 ff. 

n «^Qj) Saturn ergibt flt^ mieber gang einfad^, roenn man 00m „funtag mdf 
fanct ^o^anMag na^ Dfiem im XLIT {ore*, bem erfien %aq bed neuctt So^nregi|leri8 
bcr ttatfirfid^ eine .Soi^e na^ bem SCbrec^nungdtagc (46) faot, toeiter red^net. 



Digitized by Google 



110 



'* „3(n ber albfeijtcn" (61^, n?o^l falfrf) gclefcu für airfcptcn = ofefcitcn, 
einem gonj aUgemcin ge6r5it*Ii(|eu 3lu^brucf für bic nifberen Scitcnfc^iffc, t>n auc^ in 
un(eren Sled^nutigen öfters oorfoinmt. Dr. i^cnbiner erflärt ^icr ba§ Sort ganj »er- 
fe^rt mit „^pft§, bcr acfjtctfiqc 'Einbau an bic stirere'' ; jcbcutanig meint er bamit hen 
(Sbor, bautl)uijaiät abci tudn, bau tijHu Einlage eine got^ijdjc iji, i^cu cuur l'lpfiS alfo 
buvc^auS Iciuc JHcbc fein tann, ba mit bicfem ÄuSbrud fireng genommen nur ber 
^albrunbe 9(6f(l|Iug einer tomanifc^ SKrc^e bejcic^net iDirb. Über „IJfbfeitett" unb 
„^pftd* jeboc^ au(^ $>agcT, 3ur Qit\ä)\ä)U ber abenblfitiblfd^ IHtffieninlagc. ^eit* 
fc^rift für (^rifi(i(^e lhtil|i. 1901. 6. 148. 

«bcrtont oti ber ftin^ al| num mbcv mai^ffer ^Olofo» bi t«ig ein 
tag bUi gr. i»(U^t |j[ HL »i ^. (Sle^miitgcit 61; ebctiba 62.) 

Stei^tutngeti 62 nttb 80. 
^ Qbenba 64 ff. 

(Sbenba 78 tttib 80. 

»» ^nrib, SBegroeifcr @. 26. 5Ro<^ im 16. ^Ta^rfiunbert ijl boÄ SPJittelfc^iff 
nur mit einer ©rctterbcde auögeflattet. (Oofe SlJtenftflcfe über bie ©tabtftrc^e. %xä)\n 

hti ^ftorifcfeen 3?crcin5 tjon Cberfranfcn). G5ütigcn .^inirci0 banfe i* 'ofrrn ''^♦arrer ^ign. 

Jl'clcfter bcr bcibcn Türme bicr in x"r{rad)t fcmmt, läßt fxd) nxdft cntfc^ciben ; 
e« ^cißt in bcn ÜHerfiiniTuie« nur: „3fcgiftrum bc^ gottig^ionjfi HHarie Söiagbalenc gio 
^e^vcwt nunemenö inib außgebenS, aUi rou bf5 pams roegen an bem türm", {^fitdb' 
nungen b4;. ^äf mö<!^te iebo(^ annehmen, oö fei ber @ubturm baumle begoiuicii 
iüorben, meti nac^ bem oben (@. 71) geführten ibcipeijS njo^l nui ijiei ^ugfeil uub 
äßinbc notrt>enbig luerben tonnten, 
^ec^nungcn ^5. 

•* tibenba 91 

~ Olbcnba 109. 

M «bcRbft 118, 114. 

■* Sbcnba 110; gffinnflein (Stftmbecgcr SHabft) ^ ^rmfieiii, ber €teta, aiüB 
bem bai Vtaffutd für ^cn^ u. f. ». »gcfonnt* »urbc. 

>• I^Qccf (^rimtt }. 0. 1448 (aRc^cr €. 128). „^m t^mmer bmi SRflnd^ 
ber§ man ju 0en gebindet hta 3^ ad^lic^cn gnlben unb ein ^btcg; fbS 
berff^lo|en aufm t^urm fein, aber alle oierge^en tag erlaubt man t^m ein tag sum 
babe; \oU fd^Iagen mit ber {eitglocrcn unb oOe nai^mitltnuu^t moi^en. angetreten 
ij^ftngflcn anno 1448". 

" 9}e(^nungen 126. ^rgL ou<^ ^arnnco @. 30. 

»• 9?erf)nungen 273. 

(Sbenba 77. »crgl. auä) 8runco @. 31. 

„Wnf^gebcn tcn bei portird^en bcn jimcriemtten : item bem Slfafer tnb ^^e^eim 
l^et man bie portirc^en oerbingt umb |:((iji iL, bacan ^an t)n becgolt ((Dji 
died^nungen 133, 

•* „item bem floffer für ein Slettcn an ba§ rab tnb fpic^eu a[& ber ^^JiuU 
bic löci^a ^\vt povüxä^m in bie p[ci(er pxa^ oüi (äkd^nuiigcu 131; ügl. ba^u 
auc^ 141 ) 

** item atotv a»m 92ep^un i^ijc nageS 310 bem tefeln \n ber fe^tten ob bev 
amelffpoten aOtar fodt Hti 46. (9ied^nungen 142) unb „item bem Srinncr bnb 
^rendlin an bem geru^ cju tcf^, ibem ein pi fadt xT^ini" (IReij^nungcn 171; 
vgl aw^ bie folgcitbcn teilen), „anm bem ^fiOcn 1 tag ^ von lodttm |m 



Digitized by Google 



III 



ber anbern flieg i>nb ftaffeU machen 5» bem oltttt (inuff auf ber pöifiic^en". 
(jWec^imngen 1411. 

»ic^miiigcn 321, 368, 388, 406 u. f. f. 
•* ^einri^, Qu ^eUerd (S^ronit. Ztä^it) für ®i\d}iä}tt unb S((tertumi$tunbe 
ttm Obcrfranten. 1844. @. 141. 

** Htm l»m gtva^n großen ßcin gu pred^en, bie bct fieiiunecj }u fa^ramentt gu 
Vopniott Itc8 )irM^ Ii ^. (9l(((nun0ett 162). — aU man ben crflen fteitt fe^t 
flit bem ge^emß im br beit gefdn fwr ein firtet »eittS büj /j^ (ebcnba 209) — bem 
^cmolt Mn i !ant fubcv atvidjlcin }um flc^| ^ (e6ciiba) — „)tt ^ojprcmtt" 
iß ^iev tiatftfltd^ auf „fntätea** )u (cjtel^tt; gemeint 1^ oicSetil^ ein €tein0rm( 
Poppenreuth (t>. Stemnatl^). 

^e&erS d^rontf. (SKel^er <S. 128). 

$em (Sontat Qidtl üon bc$ megen, bai8 er confen| btadft oon Imberg bon 
bet jwe^en altarn wegen ij fi. [Midfnmqm 206). 

^acd, ^^.imbcrtier ^a^rbüc^cr. ^^HarnSeri] 1829. ©. 197 fu. 202). 

*^ 3^e«i tpe^bifc^ouc giilbcu, faat jfpiji ^9ie4liiung 2Ü7). ^att* fid^ bicfe 
Slotij f£^lie|U(^ aiid) nur auf bic ©inmcil^ung ber Reiben neuen 5(ltäre besiegen foötf, 
\ft trö^bem bamit beutlic^ genug guin ^TuSbrucf gc6racl|/t, ba& bic Äirc^c bamal« 
(1449) im 3nnern tJotfOSubig fertig gciucftii icui uuiy. 

item bem ^^^ülcu Don ber türe ^ulj^Ji^en, bic Dem gclvclb in bcn turn gct 
fö (^^ec^uungen 137). — item |)auufeu .... iii tag 511) dou bcu 

pfoften in baiS fenfier ob ber ftirc^tflt )u machen facit ij ü. bji ^. (Stec^nungen 141). 
tRatütlid^ nur SliAiriMit, benn In 8 Sragen fonnte t^euftev unmöglif^ ^ergefteOt iverbcn. 
item feinem fun ij tag ^ij (Slec^nungen 175). 

*** »Rcgifinim — pforfir^cn 3 iar lang: 145S, SS, 54, 65. aufgeben bm 
bem glmf turen" (fRci^nungen 282) » (^aufgeben bon bem gebcKb in ben neuen tum" 
(Kn^mmgcn 285) — ^yonfg^bcn ben ^nlcn bnb fein gefeHen ob bem gebelb b ^ 
|büi 4 bii tag tpfil" n. f. ». (fRei^nungcn 286) ^ «5 bem @4^el bon einem 
^Iben f^ocf l^olc) ju |amcn ju bem tnmt nnb fitui rin^fc^er cibifd^en ben tauten 
unb Uxd)" u. f. to. (Stet^nungen 282). 

*•* ti fS. ^ bem ©e^eqel, ba er baS gerufi mad^t b«" turen iii tag 
(9led^nungen 282) — fjyöiij ü. bem Teufel öon bem turn berfen nnb t>crticrfen 
unb 3U tünrf)cn (?Rc(^nungen '2R3). — !5)ie ^nfc^rift 1514, bic ©ig^art an bem ^Jfovb» 
türm gefe^ien ^at, berechtigt natürlich md)i ju ber 2Imial;me, ber Xurm fei bamaB 
gebaut morbcn; bem mibcrfprit^t ja fd^on ber rcingotbift^e Spi^bogenfric^ be§ 3. ©tocf» 
n?evf§. (Sieber begeid^ncte bie jG^nfi^cift nur eine gri)0ere tKeparatuc; leiber ^abe fte 
ni^t felbft gefet)cn. 

ausgeben auff ftciu gu lauen bem ^ül unb fein gefeiten: dominicn Palmarum 
iiij (L D tag ^ul — ii ^. ijiiiji ini tag Öleu§ (313j; 4 Stibeit^tagc öor 
@onntag ^almarum 1456 (21. Wl^xi) gibt bcn 17. ober, »enn man btefcn Xa^ 
(IVertnib) aU ^^iertag rechnet, ben 16. SRSr) att S^ag bed irrbeitfanfangS. 

^ dominiea poat Martini (7. Stobember) \i ü. ^ 0 tag So^ (317); 
dominica ante Andrea (26. 9}obem(er) tji ^ |: b tag mbttifyt fßtxtit (318). 

^ Hl tag ^net. ttii «fL bi ^ bj tag ffieto|. (Kec^nungen 318). 

wt dominica ante Symonis et Jude (22. Ottober) |biijl ^ i Sag %ML 
(Rcilmingen 816). 

nec^nnngen 339 ff. 



Digitized by Gopgle 



112 



;Hcc6nuncicn 365. UefcngcuS fcöcincii aud? Seite 397, 398, 399 bcr 
8Rc(^ninigon ocv6iinbcn jit fein unb in« S^I^r 1460 gu gel^ören, ba nur in bicfem 
^fafirc ii?artl)olüiiiäu§, irie 399 angegeben, auf einen «Sonntag fällt; »teücid^t liegt 
aber and) ein i8crfcbcn beS STufft^rei^er« in ber Äalcnberrec^nung öor, irtc fiii^ fofe^e 
bc5 ijftcicn iiad^iDcticu laffcn, 5?. 383 unb 384, tro dominica trinitatis unb dominica 
ante corporis Christi 145b auj bcii gleid^cn iag iaUea anufcen (28, iDiaij; at)uUd^ 
368, »0 wfuntag ^arbare" unb „funtag bor concepcionis ^Rarie" ibentifc^ fuib 
(4. ^egember 1457) u. 9, m. 

2^ me^r gelblich gcfArfite 6temmateriat» äu9 bem bie SRittelfd^iffmaucnt 
errichtet fnt im iStgcnfa^ ju bem grauen €tctn beft fibrifieit 9att«l, erRfirt {t(^ bur(^ 
bte 2;i^(ilff^e, ba$ tm Httfang be« 17. ^Iv^nbert» biefer Seil be« Oebftilbc« »olt« 
jianbig cmeucrt «mibe. 6. 79). 

ii Dii ^ ffir tn^ fite bi^ gfenftct am l^ol^tperg. (Slei^utig 4SI). 

^ae(f, «amberger 3a^r6fl(^cT. @. 202 unb 211. 

iiii gulben bem mei^pifc^off (9le(^nungcn 4G1). 
"* ausgeben toon fiein ju bnn?en ju gebelben (466) — für pit bie poqm 
gu fc^Iifcn (cbenba) — | flrtcU (feil, ^m) bem $ulen gbcl^en gebdbtn |u fd^lifcn 
(473) u. f. ro. 

^Tflc ?Ingaben über bic ®lo(fcn au§ einem ^aimkript bcs l^iftorifc^eu Vereins 
iion Oberfranfcn (§ 18 unb 20). 3(iidj an bicfcr ätcUe mochte ic^ nod^malj^ bem 
3?orftanb bc§ &if!orifd|en 85ereinö |)crni f. ÖJijiniu-ifiatprofoi'for 3tt^ttnjiger, bem 
SBibliotfiefar ^perni ^^Jfarrer Slign unb bem (SoiiferDatoi- ^uxn f. Stubicnle^rer Sebetec 
für ba^ itüä bcroiefcne UcbcnSiinirbigc (Sntgegcnfommcn öcrbinbU(^ft bonlenl 

M. 8. big ^ift. iBcicmS. § 22. 

ä^oufregifter bcr ^farrfirc^e, Eintrag juin 1. 3(pril 1562 : „Solf ^übner Don 
l9BenbeI^9fen ein Ainb gelauft SRargaret^a, bieg 0inb i{t bog crft in bcn nentn Stauf« 
Hein getauft". 3>ie ftin^enbuc^r ber 9a)^ntber ^farrürc^e, bie mit bem ^o^rc 1559 
beginnen unb mit menigen Untcrbre^ungen big auf unfere 3<it heruntergehen, ftnb eine 
gar nii^t belannte, aber fe^ mii^gc OueOe ffir bic innere (Siitnridlungggefilhtf^c 
uttferer ®tabt 

j^einri^, ffiegmeifer 26. 
"* 9a)9rtg, 2)t))Iomatifi^g 9tt^\ä}m9 ber ftirc^en unb öffentlichen ^et^äufer, 
bann bcr rf)emaligen (Sapetten in ber ©tabt 5Pairciit. ©aircnt T^Ol. 'tflt. 6. !Da3 
feltene SSüc^lein au« bei sPibliot^ef be3 biftorifcben SBercing öou Oberfranfen. (B. 98.) 

i^ambcrf;, f. .slrci^arc^io. M. S. 42. Sßaf^ni^ten über bie Beamten beg 
gürilcntnmö ^3a^rcutt|. 14 —17 %if)vf}. 

^evgl meinen 3(utfatJ „'Born Cttbcinv dK-baii" in bcn aJÜtteilungen beö 
|>eibclbcrgcr (grfjloRDcrciu!?. ^3b. IV. <B. 134 ff. i^Jad)trägIich pnbc id^, baß „bcr 
geft^idtc Söanmcifter*' Öafpai Sifcfcer mit feinem ©o^ne c»cn bcr ^(affcnburg aut^ nad^f 
9?ambcr(^ berufen »urbe, um ein @uta(f|ten über ben ::)teubau bcr alten ^ofbaltnng 
ab^ugcijeu :um 1570) (.öetlcr, lafcbenbuct) i^on 5^amberg, ©amberc; 1831, S. 89.) 

©erii^t L>. 3. 1Ü05. ikijrcutl). .Viamuuiardjio. ^üaufac^eu. ©eueralia, ^^^c- 1« 

9eer I, <B. 55. ^ier bte anfc^aulic^e ©c^itberung be« tiri^enbranbOl bei 
t^ifenfc^er (@. 21) : . . . . Dam singuli ciyes, ac ineolae Banäihi, yolnara ex 
igne et damna attoniti intneatur privata, subita denno de dneribas fiamma 
prodit publica, qaod est, aedificia pttblica et quod caput rei aeatiraandoni, 
Templnm paroehiale absnmit: cnjns trabibai et aliis fnndamentia ab Igne 



Digitized by Google 



113 



i^raetis» Isbitar tectum, raunt eaenmina ambarum Turrkm, projiciuntur 
eampanae, cadit laquear fümicatum, atqae pondere gravissimo pmflani 
detraditur ad tenram, Bonos inter et strepitas borribilissimoB : delatus itaque, 
intus et ad potiores partes, ignis, Tempil et sacri cultus vasa cum oroainentis 
qtiibuscunque ; dlssipantur, corrumpuntur; inque his Suggestus, Altarei 
Baptisterium, Organum, Musicae sacrao fuDdamentum princeps, subaellia 
inferiora, editiora periere. Quam Tempil lapsum, quam ruinam sibi quin 
imagiti»tHt tiH, nnam flammam parieteSi coutiouum ignem Templum mente 
debet coucipere. 

2)öt. Slaffeiibcrg, boii Ic^jtcn April Anno i*>()5. ®ebrucft bei JiMt^cr @. 22. 
^etnrit}, :aa9reut^ @. 42. ^otte 142j i)at nur 6000 ft. (So^l ein 
S)m(ffe^ler!). 

©etieffö D^obartiä $:^ätigfeit unter Öcorg J^-iicbvic^ liut) bcfonberö unter 
^ijriftiau baif ic^ roo^I auf meine *4J«f>I'fation „Xk S'unft am ^ofe bcr ^Uiarfgiafcn 
toott ^mnbenburg, ^rantifc^e Stnie" (^uagburg 1901. @tubtett $av beutf^n ihinfi« 
gcfd^c^te. . .^eft 32) ^inmeifen. 

^0« @. 142. 

«trifft tooft 1609, ffommcmril^D ^avmit^. ^ufaci^n. Oenerolia, 9aMc, I. px* 1. 
Qm 3a^re 1609 ft^ettit man ft^ o(fo bod^ no<l^ Betougt gctvefcn 3U fein, ba| ber (Sl^ot bet 
^Ti^c Olli bni Qiatm bor bnr M$nff*<nra^* HamtnU. 

^ttti(}, Segrocifer @. 26. 

fttttac ©«WreiBuit^ ber ^eflung, Stäbte, Sc^töffer, 9(cinteT . . fo im 
1603. ^al^r . . . ^errn ^^riftian, SWarfgrafen gu ^^ranbon&urc; k., angefallen. 9lüm« 
bei0 I. !STiei§ar(fjiü. |>agenjd^c Sammlung XII. 1/6 9h\ 2137. 

.p'^Üc (5. 142. TiCid) lobtli^inber (3(lte mcrfroürbigc ÖJefc^id^te ber Stabt 
S^Qlncutt), fuv,>c§ l'tanuffript au^ bcm Einfang beö IH. ^afjvbunfcert, f. trciSavc^iü 
Saarnberg. :J^ai)rcutf)a- ^forrei Jlften iU'r. 187) fnb nur 12(K) fi. „ohne t^a^ inwcnbigc" 
bega^U njorbeii 1G14. Offenbar lictjt jcbod^ ^ier ein Si^reibfc^U'r tor! 

9)?eificr l^cfniaun ift luninutlicf? ein Sofui @teinme|}en yfillas |>ofmann 
Dou .^aü, ber 1563—66 baS diat^aud in ^of neuerbaute, (^trt^, (S^ronit bet Stabt 
^of. $of 1843. @. 235). 

^eiuriy ^ iin^iLHiiir ^5. 2G 'Jluuu), luo bic öiuu'oibiiu^ aiiiitiiiy^. fäli'djlid^^ tu» 
;3a^r 1579 gefegt wirb (.35evgl. au(^ oben S. 77). ^c|}, ber benfclben SJorfatt bei 
ber ®tcbtr^erfleUung bet fttrd^e er^ä^It (S. 43), fc^iebt bem bieberen äRanrermeifier 
ottbm SRotiüe unter; et läßt i^n jum Xerger ber ganzen ^a^reut^r Stcinmetjengunft 
na^ QoOenbnng ber <0e»d(6e!onjirtt!tton ben fßtt» mit ben tmmer^n ein neitig felbfi« 
bcnntgtcn Sorten an bie SJ^ouer ber ftird^e [einreiben. 

^ baS <StabtbiIb üor bcm Sranbe non 1631 avt9 ben ©ammtungen bei 
^fiorifd^ Streinit oon Oberftanfen, boS <£(r. SReiiet in feinen „Ouetten }ur <0ef(j^i<l^te 
ber @tabt ^at^reut^" (^apreUt^ 1893) beri^ffentlic^t ^at. 

vpe^j, aWarfgraf (Sbriftian jc, ^aftreut^ 1859. g. U. 

2:aS ©tabtbilb ton 1615, ta« ^oik einem (Mrabflcin ber i^a^rcnt^er 
^rieb^offarcHc rcprcbn,^icrt (Titcftnlt ber ,/,Hltoii («ofd;id)tf ber ©tabt jPaJ^reutb" :/\c\t bie 
beiben !2:ürmc no^ atö DoUftänbige !;Huineu. Seiber ifl ber (ä^rabjiein ^eute uic^t uiel^r 
er^Uen. 

Detter, 2Ü5()(§entlic^e ^iftorijc^e lliac^nd?tcu bcö g-ranfenlanbcö. ©aQrcut^ 1769. 
IV. Sa^rgang (5. 47. 

Ssc^iO 1901. XXI. ^eft 3. g 

Digitized by Google 



114 



IM (Stitioctiungdprebtgt tourbe bcr Sitlc bcr 3nt mtflm^ctib gcbnuft; 
bcrgl. 8flTenf<$eT 6. 28. 

>** ^lon^rtc^nung (rim t Sanb&aitamt iQa^Tcut^. eangcnbutil^ff^nitt ber ftinl^, 
angefertigt im ^al^t 1864. Vui^ an biefer iStcKe barf ii^ wol^I noc^maM ^cfrn t 9au« 
amtmann @trunj für bte 8ie^eninv&Tbtgfeit, mit ber er mir CHnfic^t in biet^ffinctc. 
beit f. 9anb6auamtd gefaltete, meinen t7er&inb[t(^ften Xant au^fpret^. 

^m 21. @eptfm6er 1618 ^ettd^teten bte „^irc^enbau «Sommiffarien" an btc 
Cammer, ba§ „noc^ ein Üljcil bcr 5?prfir(^en ucn bcr nntern 3wcr(^cn Seiten bis 
an bie J^ür ^intern ^rc^iqitffufir' v^ebant werben fott, iiattbem bereit« vor 2 ^a^ren 
„eine ,^icmficf)c ^^Injal)! vmi tuidjbrcc^enen Steinen" bie^ii gefertigt worben ivar. 
1$. ShCi'iSarduü 5?nmbcvi-i. ^\iln-entf)er *|?farvnflftcn 'Jir. (J. 1. 

.s\nitvits '-ÜH-iiiüciicr 2<> Wniiunfiiiui. ^ui würbe eine »eitere 

Smporc an bcr Xijinx gegen bin 'Vf^iviboi auf bie Maitjol crrid^tet luib 1674 bem 
©^mnafium gegen eine t>ergntuug von IH f(. nberlaficn. 

©ig^art, (^cfi^ii^tc ber bilbcnbiu Häufte im JU>nigvcid^ JÖai^cin. -Dtünc^en 1862. 

@. 483. 

üm^ fonft paffterctt @ig^art bei ber SBefc^reibung ber SBa^reut^er ^irt^c Her* 
fd^iebene Scrmed^dlungeit iinb ^tl^ütt; fo f priest er von pm Sofetten über bcr Sefl* 
tl^üre, 100 t^atfä(^n<^ nur ein grofiel Rentier oor^anben if!; weiterbin bringt er att 
Crbauttng«iabre 1438 flatt 1439. «Ufb \fk ^ottc fatfi^ citirt: Wn^bai^ 1880 flatt 
Qa^rrut^ 1833. 

9{a<^ ^e*0 (®. 143) ctttKif unUarer l^arflcllung fdnnte man meinen, bcr 
Sntar fei am ,,14. Sonntag nai^ Trinitatis 1614" eingemell^t worben; gan) abgefeben 
batoon, baß ber 311tar bann iu>r ber Äird^e confecrievt uunben wäre, n?a8 wobt faiim 
angnne^men i|^, (aßt ber Umftanb, baß anc^ oben an bem 3(Uare felbft ein Xäfeli^n 
mit ber 1615 angebratbt ift, ^icr ein !J>erfe^en .^ofle'S Uermutcn. 

146 «i>(itQj ^^ijg Qjjf fciticr ^^h'icffcitc bic )ct«t nidU iitcbi* ücr^aubono 

i^nfd^rift: Ao. 1615 Ijah id; Veonl^. '|.<vod;tcl flad) l'iabd'r aiic^ ilciiniboi\T biofoii 
geftaffirt nnb iH-r(]dbct. Ao. 1615 t;ab id> .^peinrici; '^^oüaiibt C5ontrcfeitcr unb ^of 
äKa^tcr 3. ^ürfti. i^n. bic tafeln bie)em Elitär gemattet, (^einri^ @. 42). 

.s:)cUe 2. 15S. 

ficinvil.i S. 'JO, 3iM"cI;vift: ^ni til^ic ÖJotteS, beS eyuiiicn nnb bcr tirAc, 
auc^ jciuii nnv ber Seinen ®cbätt)tnii; Ijat bicfeö Ao. 1615 mad^cn laffcu M. IHail). 
ß^^träuS, ^aft. nnb Sitperint., burd|; ."panö Serner, ^ilbljviiicr. 

.^einrit5, @. 30. ^ier aU(b btc am {^nße bcr ^an^el angebrae^tcn 9ibel{)7rüd|C. 

Sigt^art in bcr Qaoarta. III. 8b. 1. Sbt. Oberfranlen @. 170. <Sine 
Heine ^ndfnm^ auf bem bereits oben (Sfnmertung 139) erioSbnten SängSfd^nitt 
ber $Kr<$e 0. 3. 1864. 

%tn bie (Sntflf^ung ber Orgel gibt j^cinriQ }»ci »crff^iebene !^aten. 
erficn 2:ei( feiner <i)efi^i<bte ber @tabt Qa^rentb (®. 43) bringt er bie (jfa^re 1653—56, 
in feinen „netten beitragen (3. 31) baS ^(if)x 1621 ; baS oben gewablte ^atnm, bad 
CLUd} bnrd^ bie l'angcnborfer ^aljregga^t 1684 lual^rfdjcinlicber gemacht »irb aÖ 1621, 
würbe in äJcrbinbnng mit |>einrit5 f^i^aijreutb 43) nnb ber in ^Xnmerfnng 157 
nacljgeroieienen "Jiotij nad) einem 9tft be§ .vtammerarc^io^ gewählt, ber leiber onfd^cincnb 
tjcrlorcii ija-jaiuvii ift; ber 'Tu\]t|u\itunn"vmert befahlt ^itv: „TiV* Crgcirocrcf in bcr 
Stabtfiidn- bctvcnciib 1650'-.').")". 5?ln(^ bie il^atfac^e, baß Diaif^iraf iS^riftian tu 
bem ^ol^gcfc^tti^tut ^■i^oitiät ati bei £)rgcl „ai& Q&xii^ mit tocigcn ^aaien" barge^eUt 



Digitized by Google 



116 



mx {9M^ fSt <ikfMte unb fCUertuindtm^ toon OSerfranlen. ^^a^ttlts 1848 
IV, JBb. 1. ^t. „Grnäning bcr «Stehijdt^ung"), Iä|t bic geiDä^Itc Sa^rc^ja^t ri<^* 
tigcr crft^eincn al« 1621. (»gl. au(^ «nbang @. 119 ). 3. Iß 18 u. 1653.) 

©tabelmaiin, @ef(^i(f|tlid^e ^jad^ric^tcn non bem ^fanborfc San|(nbotf. 
Itrd^iö für ©cfdjic^tc unb 9ntcrtinn§tintbc von r&crfrantcn 1844. @. 15«. 

t^cinnt?, 92euc Beiträge juc (ä^efd^ifi^te ber SDreid^au^tßabt ^ai^reut^. 
iöa^reut^ 1839. @ 31. 

2)aS ^^ovnät beö ä)t'aifgva|cn t^at [td) in bcr intacffaiitcn Saniinluiit] bc3 
^crru Sari (^iml jun. in Söa^reut^ erhalten; ifi ein Iebene:giof?cv Slopf in ^o6em 
Slelief, tccöt iracfcr gearbeitet; fd^abc, baß ibn bie cbcnfaUS bcl^{}iict)nil,^tc Uuuütjmung 
gar jo arg einengt. (Sine ^Ibbilbaui] jui^ct fic^ in meinem „^üai^ieutl^ unb feine fiunp» 
benfmalc" (aRün(^en, «ereinigte ^nflanflalten 1902) Stbb. 3. 

^einrife, ©a^rcut^, ©. 43. 
SM ^oUe, 2)ie i^ürftengrüfte b« ^o^enaoUem Sa^reut^, ^Im(ai^ Uitb 
IHmtiMirron. 9alyTcitt^ 1845. 19 ff. 

^ l^oOr, ^ai^tntt^ ®. 143 Snm. ICttI&|Uil^ bcr Qelfe^ung bcr Warfgir&ftn 
t>ermerfeit auc^ bic ftir^enrei^nungen eine SCuiBgoBe : „beut forid^ ofiet mci^net fratten 
grafe: iiriti i tos — ^ ^ i tog (Soler — ji ^ |tag SBalttln;.'' (491). 

ft. Ilteijard^ii) SamBerg. Soifreitt^er tßfamiaften ißr. 6. bauten Ott bcr 
Stabtfir^e tmb ben Xfirmett )u Sat^rcut^ 1618—1686. ^tob.' 1. Schreiben max 
a Februar 1653. 

IM (s^enba. $rob. 2. $eri(^t bcA @u))erintcnbcntcn sc. an bic ftttoimer oom 

17. Dftober 1659. 

.(irei^sardni- 53anibcvg. 2öat|reuf()cr ^famiaftcn ^)fr. 7. ^ihob. 1, ®(^mbcn 
t>, ^ürgcrmciftcr nnb Mat an bon fiirfflic^en ;^ofrat oom 15. ^ugnft 1653. 

ebenba. ii^aijrontljcv *'|^farl■ciaftcn 9?r. 6. 'Sd^reiben r>. 2.']. iJioi^finber 1654. 

ebenba. ^^rob. 9, ^(^rcibcn ber Stammet an SRcntmcificr eebaftian SRot^ 
0. 6. Oftober 1656. 

tbuiba. 'i>iüb. ö, ^id^itibcu bejS Jpofiatö an ^yüvgcrmciiU't iinb liHat üom 
5. (Se))tember 1656. 

cbcttba. 9vDb. 10. 8crii^ be0 Slentmctflcrfl vom 30. Cftobcr 1669. 
^ ebenba. ^rob. 14. @(^tciben an €u)>crtntenbcntcn nnb Qflrgermctiler t. 
10. mai 1666. 

^ Sic am (Erbgcf<^oß bciB IRorbtutm« ongebrai^tc 3nfi^rift (SetgL ®. 89) 
ffot frfi^cr au bet SSufi^ung tocriettct, att fei bamald ber ganjc Zutm Don <8rnnb 
auf tpieber neugebaut »orbcn. Xlleiu fi^on ber 9ogenfrici9 betf 3. ^odtoerld be»ei|l 
bog 9egcntctt 

2aut 0^nf(^rift oon 1668 an ber oberen £urmtbfire. (Hbgcbrutft unten 

<5. 90 unb «um. 180.) 

Jt. ffrei3ar(^io 5?ambcii]. iöaijrent^er ^4<farreiaften 9h'. 6. ^^.Hcb, 15 
nnb 16. 5^cfc^( an bcn Cbcrbanuioiftcv v^om .3. ^Jebrnar 1686; '>(ntirLn1 bo§fcl6cn 
t^om 9. i^ebruar 1686. ^ic^tetiS ^4^etf($aft (in rotem Sicgcllad) geigt ein bo|}{}eltcd 
3Äonogramm au8 ^. Tl. 5W. 

»w ebenba. ^rob. 13. 2>ingacttel bcÄ Zimmermanns fiir 10 ft. unb 1 J^alcr 
Sci^lauf öom 23. Oftober 1662. 

tw r^\^ -[0 (^finälbc tünvbcn bcni Sdifoilfaficffan 5(f>nnp|i :^nv ^üiftu'iUvihvnni; 
übti^ebcn i^Xccici üüin d. ^uui 18ÜÜ.) Uauunciaid^iu i^a^vcuti^. i^aufad^cn. (yaäc. 15. 

8* 



Digitized by Google' 



116 



$eute finb natürlich atfe bicfc teibodfc iroTiI fch' tvertHoOfii 8ilbev f^urtoiS berfc^miinbett; 
imr eine« — „eine ©ut^au<)tuil0 ^o^annid, in CucaÄ ^anac^ 2»?anicr", tric ba§ 
SJcrjcit^ni^ fogt — glaube ijor einigen ^o^rcn (1899) in bor ©atriftci bcr Orben«» 
fird^c St. ®fcri^cn anfcjcfitnbfii 31! ^abcn. 2)a boS ®cmä[bc, ein ©crf ^anS (Scbalb 

^ctiamS, funftiieninc^tlii^ )e^r widitii^ ift, tcfiaftc icf) ü'ir i^or, fpätcr oinma! au§fü^rli(^ 
bamuf jurücf^utommen: Wbbilbung in niciiieiii ,/i*at}icutl? uub feine fiuuftbcutmalc" @. 24. 

^uficic^nungen au^ bcr Mittt ti& 19. ^a^r^unbertd im 8efi^e ber @tabt« 

tir(^neret. 

"» ft. trci§ar(f)iu 43aOT6frg. 2JZanujcri|)tcnfammlung 9ir. 4ö. 1. 
^eiuii^^s 3. 42. 9lnm, 

M« Db ftd> bei tSiutiag bes i)imitl>crgcr i)iat0budjcig (^Jtv. 1. S. 54. !. ftteiS« 
(m^ib Ißftniberg) vom 8. Februar 1402 (feria IV. in die cineris) „iDJcifier Odmalt 
^at man gen 9RcinQ erlaubt (id ouf SatpurgiS", auf unfern SReifler bejiel^t, lieg fiä) 
mäft feftflelten. Sagegen i|k immerhin niii^t untoa^rfc^einlic^ , bag ber ^anniS 9uS, 
ber 1478 in 9tüm^g aI0 Bürger aufgenommen micb, mit bem ^ai^reut^er €tein« 
met^en ibenMfd^ tft. (ft. ftrcisarci^ito «Rßmberg. @. 9tt. 236. gfot m) 

^ mlk^te ^ter boc^ tut) bemeifcn, baß i($ mi(^ 6ei <Citaten aud ben 
,»ftiT($enire(|nungen'' immer genau an 8enbineT0 @d^reibmcife angefi^toffen ^6e, tnU 
gegen bcn ^^cfttntnningen , bic für bie ^ublifation üon Hrc^iöalien feflgefefet »urben 
(Setafätfcr in ber 35orrebc gu ben 9fei(^§taggaften ä. <S. T. 58b., SD^ünc^en 1867 unb 
SRicjIer, Satifanifc^c Stftcn, ^nnöbrncf 1891, iBoriuort @. XVII). S)a eine 9lenberung 
bic beieitÄ burd^ bie ungenaue SCBicbergabe beftelicnbe 9?ciirirrnng nur öergrößert ^ätte, 
^abe id) intd) baranf beid^ränft, nur bic iSttate im £e(t bed ^uffa^ed burd^ ^ertaufd^en 
bcÄ ü unb w mit 11 Ics^ibarer gu mad^en. 

UrfitTtbc üom 31. :3fanuar 1402. 9?ifofanS, 2Ibt gu Öctng^eim, belehnt ^^ri^j 
3Ji€i)el unb feine .f>au§frnn fWargoret^ mit einem ^of i^n '^lo». ©iec)Ifr: ^ri^ 
tjon Slaffenberg, ?(iutmann '^ft^evreut. (Mcbcn an beni nedjften jJ)ienffag üor uufcr 
fraireii 'Xag i^ic^tmtö. ftgl. ^HUgcuKineS jKcid^iHud.nD ä)iüud)cu. l'angljeiutcr <Sopialbud|. 
Diplomata ex monaBterii quondam Langheimensis libro MS. privilegiorum 
excerptft edidit Holle. Src^io für ®i\d)i^U unb tKltevtum^Sfunbe oon Oberfranfen 
1842. @. 85. 

S)er o&en für (Srbaming beg (S|ori» unb ber ^ier in 8etrai^t lommenben ^tod* 
merfe beg @iibturmeg angegebene Beit^tt — Snbe beg 14. ^Olo^t^unbertg — Ugt 
ftd^ mit bicfer erß nad^traglit^ aufgefunbenen, an^ioalifd^ ^ltot^i boUfianbig in (Einflang 
dringen^ benn ^ri^ «on 9(affen6cig tonn 1402 red^t mo^( j^m Sfa^te (ang Hmtmann 

getDcfcn fein. STuSgefc^foffcn ift übrigeng auäf ni^t, baß ftc^ ba« Sa)>pen auf ein 
anbereg äßitgH.b be^s (^efc^Iec^ts, ober aber auf bic ^eibenberger ebet ftändbcrg Begießt, 

bie mit bcn '^iMaffenbergern cineS .^clmeg unb ©c^ilbcö maren. 

IVO :öergl. (3. 79. ^Jfatürlic^ barf man ftc^ bur(^ bie etn?a8 unglüdlit^c ^e* 

5ctd)niuK-j „![^nIin?i']otbif", bie man biefcr feltfawcn ^H'nnifdbniiq t!cn Stilformen früber 
gegeben bat, nidjt ber x^lnnabnie Innleiten laffen, alö Iiabe bcr ^ürjburgei; Sif(^of 
abfld^tlid) nnb beimißt fit^ baniit feinen eigenen Stil idiaffen luoflcn. 

^ui Qicgcntcil, bai lange fortleben gotl^iic^er Elemente liegt tief im bcutf^cn 
3?oIfSd^araftcr felbft begrünbet, nnb nur bie 'Xbatiad)e, baf? eben bie ,^ablveid)en S3autcn 
bc<§ 5üvftbifct)ofö gevabe ncd) in biefe 'l^ericte fallen, l;at ^ie etiua^ fd^iefc ^öejcid^nung 
öeranlaßt. Httcnt^albcn in bcutfd^cu Rauben fuib uin biefc ^eit äl^uUd^c 5?augcbanfcn 
in SO^enge audgefü^rt morben, idj cviuncre nur, um gleidd ciuoS bcr aUcnind^ngficu 



Digitized by Google 



117 



5?eifpie(c (Knicr3iif)e{)en, nn ^ni Xontfreujgaiii] in SHegenSbuvg ober aber an (Mib>:Prt 
iöa(^erö @t. ®um|jertuö(irc^e in SCnöba*, n?D in ben ^af)rcn 1504—15^*7 bru alten 
romanifd^cn türmen nod> got^ifd^ tonfmucrtc ^eiiiio über fcem haxod empfiinbenen 
Obergef^o^ aufgefegt ttnirben. (S.?org(. bic Slbbilbuiig in mctiia- „ßuuft am .?)ofc ber 
«Warfgrafm oon Jöranbcnbiag, fiau!if(^c Oinic", %akl 3.j ®cv 9?acfitT?ci§, baf? nuc^ 
bie SBa^rcutl^er ©tobtfird^c nod) im 17. ^a^rbunbcrt „gotbifd^" »icbfrljcigittcUt annbe, 
bürftc eine lucrtüofle (Sri-jattjung jnt SEBürbigmu] bicfcv «tileigcntümH(^feit bebeuten. 

S^bod) luav aud) in ^(it^ient^ aufd?eiucnb früher eine böl^crni- i^riicfe, bcnn 
fdbon 1583 batte man cicb^"*^ Stämme für bcn „®ang .aj^ifditu ttu beiueii Hudicn« 
tüiiucu" benötigt. (Sgl. ^iciSard^iü ^^auilHVi}. i^a^rcut^ev ^-ßfamiaften 5Rr. 222 
«Prob. 1. Schreiben ber Cammer an ben ^orftmcifier gu ^MU'm t>om 10. «prit lß83.) 

!3>er zweite, latciiiifcöe Jeil ber ^nfc^rift ift l^cute nic^t mel^r ermatten; ^icr 
im Sovtlaut uad^ ^einri^, i^ieue söeiträgc, <S. 15: 

D. 0. M. S. 
Quod oiim gentium reginae , 
ROMANAE URBT 
initia dedit salutaria 
Idem tempas ruderibus hajiis turris 
feliei flidere fkvit 
quae 

PoBt Septem fer« annoram Sabbathieornm 
deettTsam 

. quiboB nniverea moles incendio diinta 
otiosa steterat 

nc desolata 
BESTAU&ATA SUNT 
auspiee Deo 
& 

magno principe 
OHRISTIANO ERNESTO 
magnificos 
confereiite siiini)tus. 
cuju.s jussii 
primortlia sua manu p03uit 
CAROLUS ä Stein 

Cancellarius 
AnDO aere vulgaris 
CI3CLXVI 
Qaadriduo post Palilia 
ipso S. Afarci Festo. 

^ifcnfcbcr, do fatif« Barutid, 3. IB. 3)er n?acfevc 9(iuii kibcr uüt 

feiner ^rofil^ijauu^ icdu behalten: , futurum fuisso, non vaui conjiciunt, iie 
vetustate vel tempestatis vehementia penitus consamerentar, simulqae una 
sola haec de orta Tempil nosiri periret notitia, nisi haec chafta memoriae 
posterorom rem innovaret antiqaam". JBlii bcm „Tandalisme restaurateur" be0 
19. ;3[a^r^unbevt0 aOcxbing^ ^at unfer {^ijiorioara;}^ anöj nti^t smclnct. 



Digitized by Google 



118 



2>ov^aubenfctu bnr Snfc^rift am Seft^ortat tfl neben bcn lucitev unton 
crörteruben [tiliftifdhcu 5!'?Dmentcn nnb neben bcn bcrctt§ oben berül^rten, gefd^ic^tiic^ 
öerbüri^ten 2(ngaben üoni ^tcljienbloibiu t'eg S^org ein luciterer ^ewctS für bie ißc^» 
I,)aufnuiu3, bat l^U'J ff. nur ba3 l'ang^auö ber ffir^c gebaut wui'be. (£3 wäre fon}l 
ft(^er bie ^nfc^rift — tok faß überaU in ber 8au{}eriobe t)i& got^ifc^m ®tU«( — am 
(^^oc angebracht toocbcn, mH bem fectumitUth metfl ber fKrd^en^au (egi»iuictt lourbc. 

GoEten fid^ flfitigetu» bie iner alten ftotifoleit niigcubd erl^alten l^aben? 9« 
loäre tnterelfant it^iufixSSm, oh bie auf unferer SIbbitbung (etbet nur fe^ unbcuHitI 
ertennbare ^fd^rift HM&^i^ bie toon Sfifenf(^ mitgeteilte fSautufc^ft barfleKt 

^oHe im Jix^ für (Skfd^ii^ unb SItertumiBhmbe Don Oberfranten^ 
(Vm. Oanb. 1. ^cft. 1860. 1 ff.) lieber ben SlntimiMf »ergl. am^ 
a)amri<b, «ntoniuÄ ber (ginfieWer, ?tr^io für d^rifttid^ «unft 1901, iWr. 12 ff. 

Serfi^iebcne fe^ir ä^nlid^e 3ei(hen bei (SIemm, 8Bürttcmbergifdf|c 5?aunicificr 
unb ©ilbr)aiifr. Söürttembcigifcfic ^^iertelJa^rÄHt«* Oftt^fl- V. Stuttgart 1882, 
j. «. 5Wr. 33, 202a, 202b, 254, 269 u. f. f. 

^aMxxa III, I, ®. 167. r(5rfd^icnen 1865). 

^ovn, ba§ 5i^)t^'^9C^''^"n'^ i'"^ fväntifd;c ^Sd^iucij. ©. 53; u. ^. 

3^nfd^rift: „5)icfc^> Stürff) ifi bcm fürftl. branbenburg. @el§ctmen ©ecretario 
CTnfpav !l>Dbenfdfern i?on .*pevvn |)oinrirf) ÜJ^oflanbt .fscfmal^Cer Dercl^rct irorben, ittelit^eS 
^crr ©obenedcv aiiä {ouberbabrev ;2)cüotiou f>icl)cr anheften (äffen. A. MDCXXVIII." 

WiH, S^ricfc über eine 3?eife narf) gadjicn :r., mcrf 1785, 15 n. %. 

^>ii1d;ii[g, i'iad;iid/liii i>üu jii;ai»aiuibigcn ©ciudlbt'* luib sUipferftid^fammlmigeii, 
erlangen 1789, IV. 53b. ©. 409. 

>«B (Sfioai^nung einiger iti^t terfc^mttitbener <Vrab^ine and^ ba ^einrt^, Steue 
8ettr8ge 14 ff. 

9m :3lahre 1859 »urbe runter ber Knfgrabnng unter bem_2:|nrme'' eine 
„Sßetaflgrabtafel'' aufgcfunben mit brr (JnfdMft: n * ' W ^tfntt • 

m * C€C£ * CfSSiitj * * ' ptefentotiois * marie * flarb - tolia'es • 
)ioqinger • maier < bem • got • gnab • 

darunter bad SRetflevsetd^en bed Serftorbenen unb bad fog. ftfinfHermap)>en ntitbcti 
brci ©c^Uben. fBio bie platte gegemtärtig ifl, fonnte id) nld]t ermitteln; bie Angaben ftnb 
einer ^Jac^seic^nnng entnommen, bie im J^al^re 1859 ^rofefforDr. 9{cubigbem l^ßorifd^en 
herein übergeben bat. 

Ser ^}akx ^c'^nt"! ^'I'cc^ingcr, auc^ ^üfeiinqer (^c^ingcr) (genannt, ftammtc au5 
fi'ulmbacb, Ijatk luTmnt^lit^ in 9iüntbcrg f^clcrnt nnb war bann längere '^cit in 
SBciffcnftabt ig-if^telgebirge) anfäffig; bort fiat er bie «St. ^^»fot^^fap^'^l'^ ^fr ^^Jfarr» 
fird^e erbanen (äffen, ^n SÖeifjenftabt \ruc\ aiid) ber 1476 gefertigte 9!(tar in ber 
^4?farrfir(^c jnni bciligen ®eit bie nüiiftlerinfc^irift: „Johann Pociugor Noriberg. 
et Pictor de Woispcnstatlt". {%id)ir} für &t\ä}iä)U unb Slltcrtutni^tunbc öon £)bcr- 
franffii 1853, ©. 1-'-' unb ebenba 1886, (5. 96. 

9hd^ ^loüe, 9nte (*5efd;id/tc ber Stabt 53ai}reutl^, 2, 147 2lum. 

*•* Äie in ber 5»^ftc"gruft bcigcfe(jten ^o^en^ottem feien ^ier cinjeln auf^ 
ge3al)(t; bie .^iffcrii ftimmeu mit bcn 9hnnmem ber @3rge auf fKbb. 14 äbfvetti: 

1. Ofciebrid^ S3ilbetm, @o^n beS S^artgrafen (S^rißian (f 1620). 

2. ^ttpffiOf Otema^Iin bei» (Srb))tin}en <Exbmann SCugufl (f 1646). 
8. anarie, <8ema^lin be9 iD^arfgrafen (Sl^nfHan (f 1649). 

4. <^bmann Slugufl, ®i>$n bed Sllartatafen (G^Hion (t 1651). 



Digitized by Google 



11» 



5. (t^rtfKatt W^^PP, ^ SRotfgrafcn (»mQ in6tc(^t, (f 1653). 
• 6. C^^riflian, reg. 1608—1655 (f 1655). 

7. ec4»ita STmoIia, Sloi^tet M maOgitafm Oteorg mttäft b. t. (f 1656). 

8. 0corg 0mbTt<|, So^n bc« SDtailgraftit Qleorg Xlbrci^t b. t. (f 1658). 

9. fBHaxia QSUfo6etl^r (Ikmafflin hti aHartgrafm ^eotg Xttveii^t b. C (f 1664). 

10. «eotg WiM^t b. t. (t 1666). 

11. Srbmutl^e <Sot>^ta, (Bemann bc0 äRarrgrafen (S^rifHatt (Etnft (f 1670). 

12. eiaubio ©eonofe ©o))^ia, %oä)tex bc« SWarfgrafcn ß^rifiiau (grnfi (t 1676). 

13. Charlotte 'ijinilia, SToc^tcr be« aWarfgrafcn (S^riftian emfi (f 1678). 

14. tivbiitann W^^PPt ä)?arfgiafeii ®eorg aibrcc^t b t. (f 1678). 

15. Äarl Pitbmig, @o^n bc« 3»arfgrafeu e^riftian enifl (f 1680). 

16. «nna iDfaria, ffr^tfr bf§ SWarfgrafen Gftvintan 1G80). 

17. Sopfita maiia, 2. (iicmal^lin bc8 SWarfgrafen CM l 1.1 ^^llbiec^t b. ^Ü. if 16ÖÖ). 
Ib. @o))l)ia ?uife, 2. iSJcmal^lin be§ 9)?nrfgrafcn (Sljitittau (Siiift (f 1702). 

19. Ocorg i?(lbrcrfjt b. @o^n bc^ lUartgrafcn ©eorg 2(t6tec^t b. 31. (t 1703). 

20. Gkiftian aiJiU)clm, ©o^n be§ ilHVnfcivarcn Oeorg SBil^clm (f 1706). 

21. 5van3 STbcIf Silkim, Sohu m iWarfgrafen ©eorg SBil^cIm ff 1709). 

22. e^rifliau tjnutjiic^ äiJil^olm, Süljii bc§ i'Jiaifgvafcii ©eorg Silfjcün (j 1709). 

23. ebcr^orbine eiifa6ctl|, Xoc^icv bc^ iDiaifgiafcu Öcorg ^öil^clm (f 1709). 

24. e^rijHail «mft, reg. 1655—1712 (f 1712). 
95. Oeorfl SHI^elm, reg. 1712—1726 (f 1726). 

26. SU^Im €o^n bcft SRarfgrafen <8eorg ^riebrti^ ftatl (f 1788). 

S0L aud^ ^oOc, gffirfIcTmr&fte bev $o^tt)o1IcTit )tt ^ai^veut^, Shtlm^ unb 
ftmmditpn. Saiffem^ 1845. @. 17 ff. 



31 n tj a n 



Si^airtnb ht^ ®rude9 fanb ftd^ im 9rdbtD be4 l^iftorifd^en Qercind tm Ofnx* 
franitn tto^ ein ^dlel mit 8n^i»aKett vor, bie auf bie ©tabtürd^e Qe^ug l^oien 
(Dgl. oben Snm. 79). ^ teile bie mi(^tigiitn berfelben ^iev in Kegefienfotm mit; 
bie SUinfilernamen tonnten nod^ in M 9$et3ei<l^m9 anf 121 aufgenommen »erben. 

16. :3^al|r^bt. 3(u5 einem SJcr^eic^niS bcr StuSgabcn ber QJottcö^au3meificr auf fiir(^cu 
unb iSd^uIen. „^n ber Tierchen ifi bie betfen oben mit Ifiettern 9«nad^t, nnb bie« 
fe(ben gar crfaulet, a(fo baiS alberett bie inretter l^ab fallen, ift 5U beforgen, 
M ettoann ein fold^ prett in bec finberle^r fftxaft fief nff bie Knber, fo eben 
bafetbfien fielen, barumb bon notten, baS ei( au| ge))uel§fi unb t>ercteifief nyerbe. 

1618« <Bottfrieb gfrifd^» £)rgc(ma(^er 3U 2>re0ben, fertigt bie Orgel ber ©tabttircl^e 

8apteut^ für 4600 fl. unb 200 fl. Sei^tauf (Stotia). 
1624« ^(pril 20. ©(^reiben an ben SRarlgrafen o^ne Unterf(f)vift. 

S)ie {erfattcne ®to<fe fod umgegoffen werben (48eioi(^t 75 24 U,), 



Digitized by Google 



(? o^ite !Datttm.) ^ata ^ttptb, ^iild» itnb O(o(fengte§ei }tt SRftntBetg, foIC 
eine <0(o(h, bie in ber 3enertfl^fttnf( }u 40runbe gegangen, „mit aVer^b 8tlbetit 
iinb ®a|>)>en, (Si^rifft k." im^iecen (Ming^ettel, donce^^t). 
1684« 3flat 9. Sotcnj Unfug, SMßm, fiettt einen Sotonftl^g auf filv 9att|o(s „amn 
tmtcnt ftivd^ban." 

1624. Qi\V\ IH. ;^o^anne9 f^o6emu«, Pfarrer (?) }u MmSac^, f^6t, boB bev 9au* 
mctflcc 9(6ra^atn Sd^abe nacf) .^iittn6ad^ fielommen unb ba$ ber fttni^turni gegen 

bie @d(iulc in ^Ba^rcntfi fcl^r fd^obl^aft fei. 
1624. Stugiifi 11. m\d)ad aWuelid^ fd^rcibt an ÜÄarfgraf S^rifltian, ba& er burc^ bic 

tcibcu ^ürfttirf cit '-l^aumciftfv 9(6ra]^am Scfinbe imb '?!!?>ro(fit 3)ieteri* unb 5n?cifter . 
Sotcii,;; Unfug, ber e6cn an bem ^irc^cugeivölbe arbeite, bie ©tabtÜrc^e ^obe 
bcfiffitigcn laffen. 

1624* Unqu\i 19. ^pfe^t an ^aumeifter ^bra^am @(^abe, bcn tirc^enturm in ^ugen« 

fd^etn nehmen. 

1624. ©e^tenifeer 26. ^olgbcbnrf „jiir ©rfjctninfl ber ^farttir^ic unb S^unngcbänbc"; 

Slbra^am Sdjabe wirb i^aufc^ieiber genannt. 
1624. $ie 3um Äirc^cngen?ölbc benötigten Riegel werben dou ber t|eivfd>aftlic^en ^Jicgcl» 

^ütte 5U @t. 3oI)anni9 belogen. 
1686« iKafaet ®roB mac^t auf baS SIfitmlein neben bem Sutm, wo man gut Otgel 

btnauf geltet, eine »effd^e ^aube (ißotts). 
1668« 9R(itt^and Stötfd^, toon gfoai^imdtl^ttl feiner IReligion megen bectrieben, mod^t 

ein um» „corpus*^ nnb ein gri^gerej» jOrgelmed fiit bie €tttbiftt<l^ in 809« 

rent^ (SRotij). I^iebnni^ mirb ba0 oben (@. 82) ffir (Srbanung ber Orgel bei« 

gebrad^e 2>atum bejifitigt (iigL oud^ Sfnm. 150). 
1668. SRai 30. „©ebinggettet." Unter iQeijie^ung be§ ffirf)!. ^ranbenburg. 8anmetfierd 

^igiSmnnb 2(nbrea§ ©(i^roenber wirb mit bem „funflcrfal^renen" ©ilbbancr 

^o^onn ®eevg ©d^le^fenborn ein 3i>eiföcrtrag ciügefd^lcffeu. S)er iöilb^aucr fott 

bic „'öorfird^en auf (Steinart, ber anbern forttreiben gleid)", anfertigen laffcn; 

er fcß aurf} „bio Soulcii acccninicbiren, ba^ fte eine feine il'iannier bctcmmcn." 

^•üv biefe Strbett erhält er 70 9icic{)t't{)a[er unb «neu 3)uf atcn Sei^fauf ; er mu| 

iebod^i 6i§ (ängftenS Wid^adi^ fevtig fein. 

9(lmcfenfaflen (e^emaB an ber ©übfeitc ber «Stabtfirc^c, 1707 abgeriffeu) 

1. Slnfic^t (t?on 9iorb nnb @üb). 

2. @runbri§. 

fjürjiengnift. .paub^eirfnuing ait« tu il'iute beä 18. 3al)r^|nnbert3. 
gurficnöiuit. i iibügiapljic öon ^. (5. Sirnet in ^öa^reut^. (Slnfang 

be« 19. Sa^r^unbcrtg.) 
3ei(^nung bet <8tab^tatte bc« SRatetd Sfo^ann ^^ocainger, f 1484 (ttgt 

Knm. 188). 



Digitized by Google 



121 



^txnad, m^üucx, 82. 
©irncr, g. 6:., Cit^ogroi)^. 120. 

Sai^in,@eBaIb,(SIIo(Ieitgieger. @.76. 
Sollanbt, ^einric^, Winkt. ®. 81, 

95, 114, 118. 
. SSxcd^tel, Ceutiljarb, gtac^umler. 
®. 81, 114. 

lauer. 85. 

iSlfnger, ®temine|. ®. 70. 

(g. 84, 90. 
granf, §ang, (Steiiime^. ©. 72, 
gronf, ^onrab, StcinmcJ. 72. 
Staue, ST^artht, $(rc|iteCt 84. 
Sren(&I, @teinme|. ®. 74. 
gttfd|,®ottfrieb,Or9er5otter. @.119. 
(5)üC5 ((^öy, ©teinmc^. s5. 68. 
(^iü&,^afael,3inii«erineifter. @.l 20. 
6)ünt§cr, §an8, b.3.,3""Wiei'mei)ter. 
81, 84. 

^at^, Sintmennann. @. 70. 
$and ti. j^emuat, ®teinme|. @. 74. 
$audk».§Rüml&etg,@tetnme^. ®.68. 

@. 68. 

^crolb,.J)atK%(^locfengic6cr. (ö.l20. 
§ettner, eteinme^. 74, 
§ofinann,9ltfra§, etcinmc^. ^.1 13. 
^ofmann, $§Ui)))», ^^autetmeiftei;. 
®. 79, 80. 



.Sjorc^er, ©teimne^. ^. 
^atob, 3"""ic'^i"önn. ®. 70. 
^örg, f. a)?att§eg. 
.tccael, Steinmefe. (g). 70. 
Kemnat, f. $an0. 
IHin, (SnbveS, @tetnme|. 68. 
t^fer, 2öoIf, ©teinme^. @. 70. 
ßanbauer, etcinnie^. 70. 
Co^er, ©tcinnic^. (S. 74. 
5Dkti^eö, (5^eorg, «Steinme^. «S. 77. 
Wat), (gtciiimc^. 74. 
ä»ebart, mi^o^i, ^xi^MU (g. 78, 
79, 80. 

äV^erian, äßattl^aeud, S(u))terftec§er. 
©. 82. 

aWe^er äJktt^iac^ ^DJ^aler. 2. 82. 
äKe^er, @rJ)nrb, Sc^icjerberfej:. 

8. 84, 90. 
mdtl (ötetninc|. @. 70. ' 
^iktnhtt^ f. ^and. 
Osmlh, ®tetnme|. i^. 66 ff., 72, 

76, 91, 108, 116. ■ 
— beffcii Sülju, 3iciu]iic|^. ^.70. 
^I^ed, ^hui, ^itiimct- @. 74. 
^^3e^am, WM, ©teinniejj. <B. 74. 
$croU, 'äibxcd)t, etetnnic^. 74. 
^faffen^an^, @teinme| e. 74. 
$oc5higei;,3o|antted,!D{aIet. S.118. 
^roBft, ftontob, @teranie|. @. 68. 
^üö, $an8, ©teinme^. ®. 67, 68, 

70 ff., 108, 116. 
^üK, b. 3., (Steinmet. 5. 73. 
ätager, ^an^, ©teinmefe. S.68,10b. 
9lcu6, ^teinme^. (S. 74. 
a}tebe(, ^rc^iteft 85. 
Sftiebel, aßaler. @. 85. 



Digitized by Google 



122 



m^Ux, 3o5onn SRotil, ^Irc^iteft 
84, 115. 

®c|Qbc,Sl6ra5om,3Irc^üeft. 6.84, 
120. 

^c^cc^I, gimmcrmonn. <S. 72, 74. 

l^auer. (B, 81, 82, 120. 
®c|toenber, i^igtömunb Wuhx^, 

fUm^Xt ®. 120. 
©teuerer, $eter, ©teimtie^. ®. 68. 
©^mon, 3Qfo6, ©tcinmefe. @. 74. 
2:aufcl5, f. ^)eiuiict). 
Stcuffel, !S)aiberfer. ^. 70, 74. 



Stammler, ^and, 3iw>><^v>n<><tn. 
®. 80. 

Steiferer, SRattl^ättd, DrgelGauet. 
@. 82, 120. 

lUridj, mia. (©. 73. 
Ulrid^, Sc^mieb. 72. 
Unfug, Coreii^, „BoUrcr." ©. 120. 
9^ie5i0, ^bant, <gtetttme|. @. 84, 
89, 90. 

$tf(|et,(S:a9tKir,9lr4Uert. @.77,112. 
SBertter, $cm9, SUb^uet. ®. 82, 
85, 97, 114. 

Solf, nrrtcft, (Steinmefe. (5. 74. 
^ouc^ei/ Viiibteo«!, %x^\tdt. <8. 83. 



1. ßl^oranfic^t. 

2. (SkinibriB. 

3. ^au^tt^or. 

4. ^rauttprc^ett. 

5. £ltterfc|mtt. 

6. S^utmfriel. 

7. Ärcujiöunö^griHJpe. 



8. ©t. 9ZifoIaug. (?) 

9. (St. 35eronifa. 

10. 2:§ürgetoänbc. 

11. ^:ßrofUe bev (Sktoölbetifitieti. 

12. ^teitimetseid^. 

13. Stmeiianfici^t. 

14. SOrftlic^e i^tuft. 



Digitized by Go 



in Argument» ^ucfj k$ l^arß^rafen §^tißian j^rnß. 



9RU einem 9llbc bei iitngett SRarl^rafett. 



©ett ber (Urünbutig ber „©cfeltfc^aft für bcutfc^e (^r^icl^ungg* unb 
@(|ul0ef(^ic^te" n)urbe aitdj bie Q^efc^ic^te bec (Sr^tel^ung Ooti SAUgUebem 
ber toome|mften beutfc^eti grürftenpufet nac§ einem grogen $Iatt in 
Angriff genommen nnb Samern l$at ben 9{u|m, je^t fdjon auf bie 
obgefc^loffen (»otUegenbe „(^^i^te ber <lFi^iel§ung nnb bei Untenic^te^ 
im hjittel^Doc^ifc^en SRegcntenl^anfe" ^intueifcn fönncn. ©übe 9^o= 
Ucnificr 1B92 ci[c^ien bic ©tjdjifijtc ber ©r^icljiuii} ber 5Sa^erifc§en 
S^ittcUbaiter d9 XlX. T^ünh ber M, 0, P., bem im \shH ^899 bie 
©cfc^ic^te ber (irjieljuug ber ^^^f 0151 jc^cn SÖitteUbacijer uadjjolöte 
(53. XIX ber M. G. P.); 6eibe in i§rer %xt inuftergiltige SBcrfe iDiirben 
toerfajst t»on Dr. ^iebric^ @^miht !3)ie (£r3iel^ttngdgefc|ic|te ber ^n« 
gehörigen unberer betttf(6en gfirften^äufer loie ber ^oj^enjoHem^ ber 
^aBdburger unb SBettiner finb nod| nid^t k»te! üSet bie tSororBeiten l^inonf« 
gefommcn. 9luf ber 6. (^aicialDerfainuiiumj Der ®efcllfdjn[t für i)iul]\i|c 
(Ir^icrjung^^^ uub (Sc^ulflefrfjidjte 1899 toirb ba^ Sföert über bie *^>rin,^en^ 
uiib ^^nnjeffinnen'Srjictjunc] im .lpnii|c .^o^en^ollern bejeic^net aU „unfcr 
(^djinergenöfinb." 33efonbrc <öc§ioieriöfeit tuirb bic ^Bearbeitung ber 
<Si^te^ung$ge[4i(^te ber fränüfc^en ^o^en^oOiem ^nben, ha toä^renb 
ber OttiDßaüon^tit bed gttrftentumi ^al^reutl^ burd^ bie ^an^ofen 
tHel etnfd^IägigeS %Jlattüal toerfd^tounben ift, tt>ftl^renb anbererfeiti burd^ 
bie im ^o^re 1792 erfolgte 33efi|na5mc ber gürftentümer 'äwBha^ 
unb $3aijrcail) Uüii [citcn ber Mronc ^^^rcuj^eu ein großer Seil ber ein» 
jc^iagigen ^ften nnb Urfunben nac^ Berlin fam. 



Digitized by Google 



124 



$litf &xmh bev Sßtxlmtt ßUflintttel unternahm ed im Solare 1850 
ber ^reftor Seo|)oIb \>on 8ebe(ut im 4. $onbe ber „Wl9a^\^m 
gorfc^ungcn" „beg SWorfgrnfcn (£^riftton tjon S5ot)rcut§ Su9cnb*®efc^ic^tc" 

äu [c^rctßen,') bie luicDcium Dr. ©bitnrb ^ln'l))c in feiner ®efd§ic^tc 
ber beutfc^cn .f)öfe [eit ber JRejuinmtiün im 40. 33aiib uub jiuar in ber 
fcc^ften SlDteihuig: !5)ie fleincn beiitfri^en $öfe. Sec^fter $'ei!. rianibuig. 
.^)offmnnn unb (^am)>e 1857-1 jmn gcöfetcn 2;ei( nii^fdjreibt, luübci er bic 
(ir^ie^ung be9 iitngen ^avEgxafen „noc^ ^an^ bie |onbfe[te, rol^-reUgioi^ 
unb haxM\^Aatüxt\li^p^aa^\^ bed ^eitaltetS tot Subtoig XIV." 
nennt «nb i§n felOft otö 'ben „bdreut^ifd^en Sro^fopf"*) Be^eic^net.*) 
3)ie ?(bl^anblung Cebebnr? befd^äftigt fic^ mir mit ber ftugcren ©ettc ber 
@rjicljuugt^ge|cftic§tc bcd iWarfgrofeu (I^rifti au (5rnft. SBtr cxljaltm 
burcd biefe ^^IrBeit Shr^ricfjt üBer bio ?ef)rer beö f^rin^en, üfier feine 
(ctjr mo^l begreifliche ^iDcrje^iic^feit bei ber allju ftrengen SBe* 
l^anblung burci§ feinen .^ofmeifter ©afpor 8runn etoa ff er, über feinen 
^ufent|a(t an ber UniDerfität ©tragburg unb über feine 9^2eifen bid 
feinem Sl^egierunglantrttt. fXber fein ^ort ftnbet ftd^ bartn Über ben 
eigentlid^en Unterricht, ben ber SWarfgrnf genoffen f^at 5)iefe 8ürfe 
bürftcn nun bic aiij ber äMbiiutt)cf beö fgl. ©timuafiunt^ 5U So^reut^ 
Befinblic^eu, Dorn ä)?arfgrafen felbft cicf^ji^icbeucn .V)cite für bie !ßtit 
feines^ erfteu Unterrirfjtt^ in ben frniibeu (Sprarfjeu au^füllcu, bie unter 
9^r. bc6 .S3oui>t^öta(ogec^ ber iiMbliot^ef aufgeführt finb mit ben 
Korten: brei Slrgument^efte be§ ^arfgrafen d^l^ri^ian (Srnft. ^od^ nur 
eintö t)on tl^nen trügt bie alte ^e^eid^nung Argument-^nd^. *S>a ber 
3ßarfgraf an feinem 20. ©eburtdtag, am 27. SuU 1664, baS (B^mnaftnm 
ju SBotjreittl^ aU illustre Gymnasium Christian-Emestinum *) inS 8eBen 
rief, fo tft c§ fe^r lunfjrfdjcinlirfj, ba^ ber g-ürft bie erfteu (Srjcuguiife 
feinet gtetgei^ bem (^^mnaftum ^um etoigeu (^cbäc^tniffe an feinen 

*) a. a C. ©eite 280 ff- ') 33cl?fc a. a. O. @eite 102 ff. ») 3?cfifc a. a. O. 
Seite 102. *) ^e^fc a. a. D. Seite 106. ^if imüorteiU^afte iS<^ilbfniug, bic 
Dom iungen ^n^arfgvafcn mad^t, war baii|)tfäcl^üd} bic 35eranlaffintg, bQ0 ^^yugenb* 
tilb bicfc« iJürftcu Cci3ulcgcn. Sa^^fclbc tefiubet fic^ im neuen ©c^Ioffc 23at?rcut^, 
1 iiuncr 9?r. 13 imb tft iingcfätjr GO : 75 om grop. bemalt imirbe e§ coii 21^. -^oitt* 
Ijoifi (geb. lltrecf;t 1604, gcft. 166G in MDllanb); lange ^dl gaU cä füi eiit ©ilb 
bcS SWarJgrafcn Sllbicd^t, bis Dr. ^Jrtebr. ^ofmaitn auf ©runb ber (auf ber SRcprobuftton 
bflB 9ilb«( infolge be§ fe^r bttnfel gehaltenen ^iiueigriiiM nid^t ftc^tbareu) :Ofnf(^rift: 
ChriBtianiis Ernestus M. B. aetatis suae 13. f An. 1657. W. Honthorat fe 1657. 
bell Irrtum befeitigte. 2)er traurige, aber feine unb t)ome]^me (&e^d}muSltnud bei 
t»ei:»aiüen ^nn^en »ibeclegt bie Somüife :Se^e9 bpn fclbfl. *) ^iel^ ^vit», ^efd^id^te 
ber etubienonflalt in 9ai}reuti^ 1864. 



Digitized by 



125 



Stifter [eI6ft ^ufommett licB- ^(bgefel^en bon einem ^ffegien^eft bei 

SÖ^nifgiajcn Jrtcbriiii, bo^ ftc^ imc^ niünblic^er 3)?itteilung be^ ^erm 
$ro(. Dr. geftcr auf bei llniüerfitätdbibUot^ef (Jrlaiiijeu befinbct, 
fiub biefc .^rftc i)ic[lcirf)t bie cin^^iiien norfj Dorfjanbcnen, ((^ulmäßigen 
Slrteücn eine» ^]>rin,5cu am bem Sioi^reut^er ^anbe. 

„e^tiftian (grnft i)t 5U SSotjreut^ ben 27. Quli 1644 äWorgen« 
gnnff^eti 7 unb 8 Ul^r geBoten. ©ein $atet tooi: ^ctn^ (Srbmattn 
% u g u ft, be» Doxtgen gfürftenl CT ^ r t ft ta n ftUefter @ol^n, bie 9Ruttet abec 
@o^l^to, beS öetftorBenen SWorfgrafen S^t^f^iw ©rtifr yi Hni<po(i^ 
Ijinieiiajjeiie Xodjter. ®[cid] 2 Qaljic iiaii) jciiicr (^cluirt ucrftaxb Ic^tcic 
(23. 9^00. 1640j uub \d]o\\ im r)tcn J^af]r uerlor er auc^ ben 53nter am 
27. ^an. 1651, ba beim fein bißl)erii]er ^nfornintür, 5(ubi*. 53erjam, 
^t(\hu^\üvm 5U (Srlauö warb.^) 9^un na§m i^n fein ß^rof^uatcr 5U 
{t(^, trug oCte mögliche <&orgfait über feine (Sr^ie^ung, unb lieg i^n 
bittf^ ben bamaßgen ^of))rebtger unb Seic^ttmter, nadi^etigen ©uj^et' 
intenben. Mag. ©nnt. $ain') in benen SBiffenfc^aften unb betSlelt^ion 
unterrichten." ^) ^)effen 9}ac|foIger nwr bcr ^ßrä^eptor 3nf6«tia^ Soc^* 
niauii/i bein am 1. 3uu. 1652 Der cand. iur. (£a|par ^iiuiiuciüajici 
qU 5i>ice-J^ofmei)tcr unb SulPsf^or [icii^egeben luucbe. 

Unter biefen tieiben Cc^rern mm luurben bie brei .^efte ge* 
[(^rieben, ^ie finb in ^^^ergamentblätter eine^ alten Ü}^tf)ate gebunben 
unb 16 : 20 cm grog; iebed ^ä^lte utf^rünglid^ über 60 glätter, 
^ad ältefte beginnt am 4. ^uii 1653 mit folgenben Korten: „Haer 
^inge anfang foQ mit ®ott ge« | fc^e^en, benn tooS o|ne ®ott nngefan« | 
gen tütrbt, f erläget in louter ünglücf aufe. | tmbt n^ol^tumB folt ouc^ Daö 
ein jim= | ger g-ürft ntci)t lijun? luirbt (£r ©kIj in | feiner h^^^ 
©ottje^ligfeit | iuo()( ^ieljen unb untcnucifcn lagen I noc^ma^ln in allen 
feinen Actionen | (^ott juüoran fe^en, §at ©r ^cuiic^er | glücffe^ligfeit, 
05otte$ „üubt aller | SD^enfc^en liebe Sic^ äuüerfic^ern. | S^riftian (Srneft 
äRarggroff. | meine ^onb". !£>iefe {inblid^e Unterfc^rtft finbet ftc^ im 
erften $eft nm dfteften. !S)ad (e^te !3)atum ift t)om 28. Slotiember 1654. 
*S>tx Sn^dt bei $efte$ ift rein religiös unb enthält SBibelfprüc^e in 
beutfrf)er unb lateinifcber (^prnrfic unb ctntgc ^)iftic^en frommen Qn^altg. 
3)ie ^djrift ift prntijiuuU öcml idj uud ^eiuium ijei^cu ben ^c^lufe — " 
fünf SBlüUer blieben uubejc^riebeu — - gerabe^u faliigrapl^ijc^e Sc§ön§eU;^) 

M 9Jon Öcbcbiu iiirfjt ernjä^nt. ») (JbciifaUS t)on Cebebur itit^t genannt. 
*) äRanuftript^anb b. ^ift. ^ec. : ©efc^ic^te bcS dürften t^umd ^a^vciit^ unb feiner 
Regenten 4. 8. Seite 469. *) 8ebe6ur a. a. O 281. ") 806 »itb feinet 
aaäf 6d Sebc^ut 0.0.0. Seite 28t mib 287 geaoat. 



Digitized by Google 



126 



bie etfte S^ilt etned feben bentfc^eit M^nim tft tn ^tudfc^rift f9rm<' 

l\d) gemalt. $:roJbiiu IjiU ^cr !(cinc ^^.^rtii^ ftc^ ouc^ cinmol einen 
Siieienüq geleiftet. 5)er mag itjm teuer [te^cu gefoinmeii fein! 

jeitlic^ nöc^ftc ^cft \v\xh tuciter unten eine eingefjcnbere 33c* 
fprec^ung erfahren, le^te ^eft bed äßorfgrofen ift betitelt: a/<a | 

LIVRE D£ I couche | Pour les themes, commencez (!) ä | toumer 
de rallemand en frangois» et | du francois en aleinand(l) | par | 
CHRESTIEN ERNEST, MARQUIS | de Brandenbourg. | L'AN^ 
DE GR ACE. I MDCLV. 

3ur -J^rofic beg broHit^en Untcaicl)Ujijiteniö ber bamaligen 3^'^^ 
fc! glcic^ bo^ erfte \Stücf nngefüf]rt mit ber üoroiiöetjenben Ueberic^rift: 
EXERCITIA I Gallo-Germanica et Germano- | Gallica. 

i. ,,Monsieur. | Gelte lettre toutte funeste ne voiis parlera 
que de mort, j en vous afseurant, de Celle de mon mary. Par- 
donnez l moy, si je ne votis en dis pas d avantage, la plume | me 
tombe des mains; mes larmes efFacent cc, que j'efcris, | je fuis 
la plus affligec du mondc. | Monsieur. | Et vostre servante [ Tres- 
humble. 

SD^ein .J)crr | !5)iefter ganj^ tranriege firiff tüirbt eu{^ | tjon md}li> 
onberö fogen, aU üom tobe, in | bem er euc^ nidncfii (£l^emann^ ah- 
fteröcnS toer* | fiebert, ^er^ei^et mir fo ici^ euc^ baöon nid^t wcl^r | 
fage, bie feber feit mi^r aug ben l^enben. | meine trennen toetldfd^en hai, 
mi ic^ fd^teibe; | bin bie alCer ge^IoQtefte t^on bet melt | Mein 
5err | t^nbt ®H)re bewü* | bigftc !Dienetht." 

diad) einigen tueitcren 53riejcii aljuliiljcr 5lrt folgt eine gar er= 
f^recfUdie 6k')>euflcrgejd)idjtc, iucldje uiele Seiten iimfaf^t iinb mit bem 
2^obe beö bcni v^pielteujet allju ergebenen niib baijtr üon biejem gegolten 
capitaine Qlifdjliefet. ^n bie fc^öne (^efc^ic^te reiben fic^ ^tücfe politijc^cn 
3n|Qtt8 toie: „SBoft bot gefc^idtUcIfciten foft ein Reifer j ^aBen? ober: 
IG3o mitbt bet f elf er gelrönet? ober: ^ag bor 9ieligonen(I) l^ot man 
in 2:eu[c§t4anb(!)? ober toclc^e^ ift ber SRnlcn M Äeifcr§? ©eldjeg 
tft ber fflui^en ber gürftcu?" '5)en Sefc^fnfe be^ ^efteS bitbet bie grage: 
„SBelrijeö tft ber nu^en ber gre^en ftiittc?" 

ä>ei ber 2)urd^fid)t beS fvan^i^fifc^en Ue6ungc4jefte8 brftngt fic^ 
umoillfürlic^ ber ©ebonfc ouj, atte biefc wirbelten fönnen nnmoglii-^ 
rniter (Leitung beg geftrengcn 33 r n n n e to n f f e r S gefertigt fein. 'J^enn f o 
forgfttUig unb fäuberttcl bie beiben anberen ^efte gefc^rieben [inh, ebenfo 
noc^löffig unb f^leuberifc^, ja öfter« nnfouber ift biefe» gehalten, ©er 
$rin5 fonnte eben anc^ rec^t P(|ti0 mit feinem Scbcrfiel fein imb ber 



Digitized by Google 



137 



t)Oii ßebeBur*) ongefü^rfe ^obel bttrftc fid^ mc§v auf bic glüc^tigfeft betf 

§nnb 6c5iel)en al» biuauj, baß er nun ben Ujiu „bcrorbneten ^or- 
(d^rifteu" all^u fcJjr aßmid^. Die lej^te innere <^eite beS ©inbanbcS 
gieren oHerlei £ri|eleicn, unter anberem jtuei fc^önc ^^aucUein. %ü\ 
htt erften ©ette 5eftnbet ft(| bie ftolje ^nfc^rtft: ^en ^ec C. £. M. 

SBtc fommett nun git bem dgentKc|ett „Argfument«Stt(|", ba8 in 
(^enoner SBiebergaSe toettev unten mit üngoßc bcr geilenfänge (fenfrec|te 

^uiii^C; nnb bcr (Beiten§nl^l bcö SUcanuffriptCiv jciiod] ol)ne ^l^ciad|ic^tiguncj 
ber nni 9?anbe angebraditcn, nicift fafligrapljifdjcu ^k'rbefferung gum 
Slbbrud gebracht tücrbcn foIT. ^nfiU 112 fie[c^rie6enc Seiten unb 
enthält 109 Uebung^ftüdc, bie, ioie bü^ oftmals beigelegte Datum 
^ekuetft^ nic^t in ftreng c^ronotogifc^er S^let|enfo(ge eingetragen tourben, 
\0t^v(t^ au(| ntand^mal innexUc| ^ufommengepdge ^tücfe xäumli(| 
getrennt n)utben. (S8 Beginnt mit bem 1. ^ug. 1653. 9ln leiner 
Stelle finbet {t(^ ein ^atnm ou^ bem !3^Q|re 1654, b(i9 le|te nu9 bem 
2a§re 165t>. Daß biefe^ ^eft audj au[ bcii flciiua Dkifcu öc*? 'J^Unnjeu 
mitgefül^rt ^uuibe, erhellt ou^ ber ^u 9^r. 21 unb 102 beigefügten £rt»* 
Begeid^nung. Die <Sci§rift ift tuie im ^ueift angefüi|rten ^eft faft burc^« 
gängig beutlic^ unb marfant. 

3)er Sn^aCt ^eigt eine tPet^ltnUmügig gtoge ^Bmed^dlung. Sie 
etften 38 ütummem Büben ad hoc geformte UeBungdBeifpiele, bie aber 

bereite bic ilenutnii? ber ßefnmtcu (nteinijc^en görmenletjre Dornudfc^en. 
(innige (Söfcd^en jeic^neu fidj burcl) iijve er^eiternbc 9Joit)ittit aui^, ujie 
9^r. 14, 24 unb 2(3. (Jincn grojjen äiaum nehmen auc^ §ier bic ©tüdte 
i;eUgij)fen ^ntjalted ein. 

an ^ftngften 1656 ber $rina jum erften 3ßole ba8 l^etlige 
UBenbma^P) genog, fo finben ftc^ aul» bem toorge^enben ^afjre tiiele 
l^iegu uorBercitenbe ftot€d)ic>nuig^ fragen in ben 9h. 29—38 unb 42, 
43, 4;\ 47, 49, 52, 55 unb 57. Die 2(uffpürung ber Cucllen bicfer 
graben ftie^ nnf bebeutenbc «Sc^ioiertgfeiten, jumal ein )pe5iel( ^a\y 
reut^ifc^cr ^>latec^iijmu^ er)t unter Skgierung beö 9W. S§r. (B. Don bem 
Slrc^ibiafon ^d^öp\ auf 3Seranlaffung be§ „®eneral*v5nverintenben 
non Milien" gufammengefteilt lourbe, ben ©todfle^t im ^^a^re 1701 
umorBeitete unb p Sa^reutl^ brucfen lieg.*) (Sine gütige äßittetlung 
bed $erm ^ftor^ gerb. (So^rd in ^|djcr^§au)en, etned |ertiorragenben 



*) a. a. 0. «Seite 287. ') Ccbebur a. q. C. Seite 286. ») 3)Zaniiifriptbanb 
b. ijift. 8er.: ®efc^i(^tc be3 güiiliut^um« ^aijrcut^ unb feiner iJicgenten, 4. 33b. ©eite 751 
nnb 768. 



Digitized by Google 



128 



ftennerd ber ftated^ilmudlitterotuT^ bem an(6 l^ter metneti gcgiemenben 
{Dan! oudfprec^e, leitete mic^ auf ben tic^tigen ^cg. 9ot aSent tft 

ju Betonen, bnfe nie|r alg ein Satec^iSmuS gu biefcn fragen benu^t 
imirbe unb §iüar in äiintlirf) freier SBeife. 9^r. 29 unb ff. entf^jrec^en 
ÖQUä Seite 1 unb 2 bee (Sd^riftc^en^ : Unterridjt [ gür bic ©in« | 
fältigen Hinber auff bem | Canbe, fo nic^t lefen fonnen, ünb | crfteSmolg 
jum |). §l6enbmQl bcfe | jugeloffcn loecben | foUen. | Slufe ben 

gsogftüden beft ^errn | <Skotgt| (^airgij, feeltgen, ougge« | jetd^net | 9hben 
f utter ^nlmtitng übet bte Flegel | bet ^att^taff el. | t>ux^ | LAURENTIUM 
LAELIUM, ^fotretn | Onol|6oc^. | (^ebrudtt §u Dno%6ac|, bnnl 
^Qulum I 33ö^em, «nno 1612. | CUM GRATIA & PRIVILEGIO. 
2luf^ fcöeiut bü^ Suc^: KATECHISMUS | ba§ ift | (Bin Äurfee | (Sumnia 
(J^tiftHc^er | Ce^re, ttjie bie in ber ftirdjcu j (.nagciueife nm nü^Uc^ften \ 
i]efjanbclt xott- \ ben fon. | ^e^o auffö dlm überfe^en unb | (Jorrigirct. I 
(ä^ebrudt ^u Onolj6oc| burc^ ^auriini | 5Bö§cni, 5lnno 161^5 I ücrmenbct 
koorben gu fein fo unter fflx. 57 bei ber j{)efinition t»on ^airantent.^) 
3u 92y. 35 ftnb mdglidtertoeife bte „gragPife fitr bie, fo ptn ©afratnent 
gelten toBffen"*) l^evangegogen ioorben. Sflxöjtt auSgefc^toffen etf(|etnt 
i'iiie 43euu^unc] lueitcrer vHii^badjer .^atec^i8mu8iüerfe. 

I^n einem eOenfnllS auf ber (.^3i]uiiia)lal6ibltot^ef 6efinbUdjcu .^lejte 
ber ^tüciten ©ernnfiün be§ Warfgrafen (Sfjriftinn ©ruft, Sufi^ic Couife, 
tocl^eß auf bem erftcn Flotte ben öon i^r felbft ^crri'djrenbcn (Eintrag 
^eigt: Princefsin Sophia Louysc Hertzogin | zu Wurtcmberg Vnd 
Teck, Gräfin | zu Mumpelgard Eraulin zu Hey- | denheimb Vnd 
Oberkirch. | 1654. | finb ouf ben legten ^iten „C^td^e StagftüdE fttv 
bic fürftl.: Princefin, uor bem §eilig Slbenbnm^l, | Slufe bem Luthere. | " 
nnger?il)t, üon bcncn einige fic^ fe^r no^e mit ben uortiegenben (fo mit 
9]r. 35) beridjreu 5. SB. : 1. „Glaubt ^ie bafe ©ie eine (Sünberin s^ei)? 
3a Sc^ glaube | e^. | 2. 3Bo§er rooife ©ic baS. R. ben 3^5«« 
gebotten, | bie nit gehalten." 

4$tned 3:ogeg ober ^teilen e^ bie fürftlic^en ^ormunbfd^aftdräte») 
bo(| für angezeigt aud^ bad toeltßd^e (Clement ^ur (Stellung {ommen 3U 

>) Xie (SinfiÄtttal^tnc in bie genannten ^öüdjci tcrbanfe bev l'iberalität ber 
i)iuuilcrger (?tabt6itliütljcl -) <5icl^c 9^calcncl?nop. f. pvot. %\)col llttb tt. X.* ®<ite 
141 3cile 26 ff. SJaS üormunb|d)aft(i(^c 9laM«ftottegtttm Befianb na(^ bem SWanuf!ri<>t- 
(anb b. ^fi. 8er.: Oiefc^ic^te bed pTftent^untiK Qa^tvut^ unb feinet »e^entett, 4. 8b. 
€ette 470: „ou« bem (Eanalec (Sari b. @tditr benen S>octoccn 9(. 9Kc. Stinc» unb 
llbam Soldntann, bem Licent. Snbr. @(^»ab (rede ®^»alb; fie^ Ori9tn<tI(tief 
bti» bormttnbfi^aftlidlcn StotAMeginm« an ^nnvid^ (Etnfl 8orf bom d. X^irit 1669; tut 
«eftle be9 ^ftonfc^en Sereind) nnb bem ^o^. Oe^cr." 



Digitized by Google 



IM 



loffcn unb \k füfirten ba^er am 23. Hpril lOoS: 10. SLEIBANI ] 
DEQÜATUÜR I SUMMIS IMPERIIS Babyionico, Pcrsico, Gracco & | 
Romano, Libri tres | Apud lacobum Stoer | MDLXXX. ein. %\t 
S3enü^ung biefed ^ud^ed gefc^tel^t in gona freier äBeife unb befd^rätttt 
aitf ettt ^Du^etib \m ^töcfen. $(uf Soften bed Sel^rerd ift ber 8a|)fu9 
5u fe^en, bag ^^emiftofCeS olS ^ofebärnottier Be^etd^net mtrb itt 9^tttniiiet 
71 unb 95. '^w erflcrcm (^tücfe luirb aud] eine ^*Hiij|.ueIiin(^ auf ein 
©rcigni^ bex banialigen 3^^^ n^^it^lt, uänilid) auf bcn ^ricg itlarU X. 
gegen ^ofen 165.^. (Jinc gafjrt imd) Svulndiadi niufe nndi ^r. 102 
bem ^rin^en unb jcinem 8e^rer atö ettuofii gan^ (SrftaunUc^&ei uor« 
gefonttnen fein. 

d^ute Seigren toerbeti itt geBül^renbem SOf^ofte uttb in ^a^lreic^en 
9htntmern teraBreic^t uttb bei^brfttienben „©c^uIBad^etd" loirb gnn^ im (Seifte 
S^runnetoafff 1*0 ntel^rmote %. SB. fn 9'Jr. 44 imb 86 (Jrttiäl^nung gctfjan. 

013 ßei bcn iDCuiiicu JhictbiUca auc> beu: iHhcmun Diogenes Lacriius 
felOft l^erangejogcn ttjurbe, fc^cint mir fefjr irniilidj, oDmo^l meljrcrc 
©türfe üu^ itjui gcjdjüpft fiub unb fein 9camc genannt tütrb. ^6er ge* 
rabe l^ier i^t* 89) ift er am unrichtigen $(o^: fottte Diogenes 
Cynicus l^eigen. 

3n ben ^. 67, 11, 87, 91 unb 97—101, ferner 103 nebft 104 
toirb bem ^rinjen ein prbentlic^er gürftenfpiegel toorgeloUen unb er in 
ber6en, a6er gutgemeinten Sßorterr ouf feine j^ufünftigen 9legentett)>fCi(^tcn 

l^ingetüicjen. 33ci"onbcrc^ djniatioiijdj für bic cinbringlic^e (^r5ici^uiitjv» 
mett|übe ber bnmalic^cii '^ni ift ba§ „lieb" in S^x. 101. 

Ccbefiuc*) bcridjter üon ber fteten Älage 33runnemQtferS, „njic 
i|m fo gar feine ^nertennung, {eine $elo|nung ^u ^ei( tuerbe ; \mz er 
t9on allen gelangt, i^erleumbet, oenaten nnb Uou ntemanb unterftü^t toerbe". 
Uttb biefer ^c^nlmeifterjammer |at ouc^ in baS Argument-^ttc^ beS 
^rin^en ^ineingefc^lic^en unb bort mehrmals in Berebten IBorten ^ttd« 
brudf gefunbcn. "^m legten (Stücfc beS §efteö (9h. 109) wirb feierftd^ 
SlBfc^ieb genommen unb ber ^rin5 auf bic jciueni ^etjrcr fc^ulbige Xauf- 
bavfeit aufnicrfjani genmcfjt. W\t ber SlDreifc bcc^ giirftcn nad] ^olDer» 
ftabt, bie am 20. ;guni 165(5 erfolgte, fc^iic^t aljo ba^ ^iic^lcin. 

*Jbvt beutfc^ !S)iftion ift nic^t ungetoanbt unb, abgefe^en Don 
frttnfifd^en S^iotilmen, frei bon ftili[tt[djen ERängeln; angenel^m gerabe 
in biefer ^t\t Berührt bie ^ermeibung tjon J^rembnjBrtcrn, bic nnr gong 

jelteii üorfommen. 2)ie iBaiiuüat Idjii uidjtw oeripuien uuni tiajjijdieu 

^) a. a. O. Seite 282. 
Ilt(^tb 1901. XXI. ¥». $eft S. 9 

Digitized by Google 



läö 



^oitd^e: e9 {|l ba8 utigefüge, plnw^ 8atein bet ftatialeten. ^al§tn ^t* 
Ptt bec ^ftuß^e ®eQrauc$ t)Oti quod mit 5(on|. ftott bcd acc. c. inf., 
bottn SSBttet toie glorifico unb zizanium, INsftrufHonen tote opus 

habere aliqua re, ferner inbireüc grageu im i^nb. tft ein §immcl« 
tüeiter Unterfc^ieb ^^üifcften biefem Catein unb bcmjeiiir^en bcr S^^ebe, 
tüelc^e ha gürft bei innein ^Ib^ug Don ber llnttjcrfttät öirapurö nur 
btei 3^^^^ Ipäter am 21, %\^xii 1659 de principatus bene legendi 
artibus gehalten l^at. 



Digitized by Google 



Cum Bono Deö. J; 

die 1. Aiagusti. Ao: 1658. Byrutfai. ^ 



mit (^ott beu ün\ai\\^ i)üt, \ gel^t gelüdtUd) uon ber ftat. 

1. 

Q^oit im Gimmel, bev loicbt ouffnel^men | ade fromme ^nbcx. 
Deus in caeld recipiet omnes pios liberos. 

2. 

Qc^ tDuftc iDoljl ba^ mein §err ^oter | ein g-ürft iua^r. 
Ego sciebam bene quod meus Dominus Pater | princeps erat. 

3. 2. 
^tt gfitfi ^at gemadit meinen finibet | |um gceube. 
Princeps fecit meum fratrem amicum. 

4. 

Un|ere freunbc bic Ijaben gejc^rieben ünS [ einen Btlff. 
Nostri amici scripserunt nobis unam epistolam. 

5. 

SBann i§t koerbet fd|tei6en fo nrfll id^ (efen | etoten Brieff. 
Quando vos scribetis, legam vestram epistalam. 

(St lieg mic^ geftem in gtoffer gefai^r: \ ic^ aber tozxbt lieben 
alle feine btüber. 

Relinquebat me heri in magn6 periculd; ego autem | amabo 
suos fratres omnes. 

7. 

^cr -ficrr ÜIju[tuö l^ai auj^^ei^ö^ üuj] | bem Xcuipci bic fau}(ei: 
Imnbt tjerfauf^ | fer. 

Dominus Christus eiecit ex (e) \ Templd ementes et ven- 
dentes. ^) 



>) m(Si mau\). 21, 12. 

9» 



Digitized by Google 



8. 

j^ie ^^arijeei \mht ^tm)€n ^offerttge | \>mht geizige leut^e. 
Pharisaei faenmt saperbi et avari homines. 

9. 

fßtr, imnbt bnfm Comeiaben (mitfc§ü(er) | mix ^abin geftanbcn 

gejieni Dor Dem ihox. 

Nos. et condiscipuli ^commüitones) nostri | stetimus heri 
ante portam. 

Non est princeps supra leges; sed ieges ( (sunt) supra 
piincipeiiL 

(^) (Sin gür[t tft ni^t vbcc Me | gefe^e; fonbetn btt gefe|c 
fhit öbec ben i dürften. 

11. 

^te fünber bie [oUcu jagen: &ott \ gnäbig t)n^ armen 
ftmbem. 

Peccatores debent dicere: Detis esto propitius | nobis 
misexis peccatoribus.^) 

12. 

WkL^ menfc^ bie bel|Qttett mit (S^rifto bie | toetbeti effen 
tmbt bie toerben trtnden u5et feinem | tif«^ imi feinem reiche. ! 

Qui homines permanent cum Christo, illi edent et bibcnti 
super mensam suam in regno suo.^) 

13. 

6L 'I^er '^err ^^riftu^ meieret tft lua^rer (^ott toittibt | ttjo^rer 

wni\^, bei wirbt machen aHed loo^I, feilte, | morgen, tmnbt in atte 
emtgfeit. 

Dominus Christus qui est verus Dens et (ac) atqüe) | venis 
Homo, faciei omnia bcne hodie, cras ac in [ omnem aetemitatem. 

14. 

fo^c (^eftern meinen ^erm t?etter in bem | garten; 
ober toodie auffjtc^cn mit ®oU [ morgen frü^e. 

Videbam heri meum Dominum Patnielero in | horto; ego 
autem Surgam com Ded cras mane. 

7. 15. 

i£i)xi\tui^ üiiBer ^err unnbt ^7cl)lanb ift ber rechte | tuo^rc 
^omoriter. ^Denn er felbft er mbtnbet bie | kounben berer fünben (sie). 

1) SBot^ m. 18, 13. •) »a(^ 2ut 22, 30. 

Digitized by Google 



133 



Christus Dominus noster et Salvator est verus Sa- [ marita. 
Enim. (nam) ipse obligat vulnera peccatorum.^) 

16. 

!Dct ©amariici im Evangelio ift getüe^eu | ein frommer man ; 
benii @r ftat haut ge* | foget beni $€rrn (Sririfto tjor bie tool^ltl^at/ j 
bag l^abeu nic^i getl^on bie ienigen neun \ bancfi&are. 

Samaritanus in Evangelio fuit plus vir. | nam egit gratias ^ 
Domino Christo pro be- | neficid: hoc non fecerunt ille novem 
ingrati.') 

17. 

^ev bater im |tmmel l^ot tool|Cgetouft bott | onfottge bai^ 
bot! nötigen l^atte im bigem | (eBen ber gefuttbl^t. 

I'atd in caelo bene novit a principio quod ego opus | 
haberem in hac vita sanitate. valetudine. 

18. 

^ik fromme ^^riften *bie ))tetfen t^ren | &oti, Snnbt bie {agen 
oud^: 6 ^rr, 5Iet0e | j)u ütttet uti^ aEe Qdt 

Omnes pij Christiani gloriücant Deum suum, et | dicunt fli 
quoque (etiam) 6 Domine, mane inter nos Semper.^) 

19. 

j5)er feI6tge groffe ^ropl^ct tüelc^er ift ber gcfalbte be^ | Herren, 
ber toirbt and) fein ein S^ic^ter ber | lebenbigeu ünnbt ber tobten. 

Magnus ille propheta qui est Christus Do- | mini, erit etiam 
Judex vivorum et mortuorum .*) 

20. 

(Binz groge fttmme bie ift gehöret toor« | ben in ben l^immeEn 
in ber fe(5tgen 3^^^ I SOHfl^aet geftrittett l^ot mit bem trai^en. 

Vox magna audita est in caelis in eö tempore, ubi | Michael 10. 
pugnavit cum Dracone.^) 

21. 

Der .^»err ß"firiftu§ §nt gefe^en bie gebonfen ber | ©c^rifftge« 
lä^rten, barumb fagete er; toar« | umb gebenCet i§r )o argee in 
etoren fernen ? 

Dominus Christus vidit cogitationes scribarum; | ideoque 
dicebat; quare cogitatis tam mala in cordibus | vestris?^) 
^tmmeCFrmt be« 17. Octobris. Anno 1653. 

^^lijtiau (^rueft iiauggraff | meine §anbt. 

>) ilJergl. Sul. 10, 34. *) 9{ai| Sitl. 17, 17, 18. *) 8ergl. gut 28, 29. 
*) ^ 0». 10, ^. ») 9t<at Off. 30^. 12, 7. •) fHo^ aitai^. 9, 4 



Digitized by Gocf§Ie 



134 



tu 22. 

9Mc|ei; ntenf(| tt»ei|i ha^ (Qtifhtd fel| | ein SReifkcx, toel^ec i 
ben toeg ®otit9 \ itt ber toa^rl^eU leieret: bevienige foK aud^ | glauben ' 

ija lualjiijcit. 

Qui homo seit quod Christus sit Ma- | ister qm viam Dei 
in veritate docet^) iUe debet [ etiam credexe veritati. 

23. 

SBenn ber $etr @§rtftu9 fonitnen lottbt | ald ein ticktet betet 

(ebcnbigen mnht beiei j tobteji; al^ bann fie »exbeu aufj)ie^eu aäe 
mcnfd^en. 

Quando Dominus Christus veniet ut | Judex vivorum et 
mortttonim; tunc resurgent | onmes homines. 

12; 24. 

SSßir reben nnb alle tage üoii fricf bnbt t»on | folbakii, c§ 
(inb ahn in bcm friege auc^ tiele | reitcr ipcld^e §oticn fein gelt, 

Loquimur nunc quotidie de bellö et militibus ; sunt | autem 
(verö) in belld multi eqiiites, qui habent | nuUam pecuniam. 

25. 

(Mütt im [jinunel meid in allen [tunben J önbt augeut^iiicfen wad 
bie meujc^eu in | ber tuelt macfjen. 

Deus in caelö seit in omnibus horis et momentis | quid 
homines in miindd faciunt (sie). 

18. 

I5d§ \m\ fieute nacfi mittage flei^ aniuenbcn im fc^reiben: | 
barumb tuerbe lä) iml)i ttjiin unbt toeibe geüebet | onbt gelobet tuetben. 

Adhibebo hodie post meridiem diligentiam in scribendo: 
ideoque | bene faciam et amabor et laudabor. 

27. 

2)er ,§cilQub ber lueit i[t ßcjtüiben megcn ünferer | i^ünben 
önbt ijt tuiber nuffcrftaubcu | am britcn tage iiiLt]eu unferer felid^feit. ' 

Salvator mundi moi tuus est propter peccata | nostra et 
resurr exit tertia (Jtertio'«) die propter | nostram Beatitudinem 

(.'salutem'«). 
14 28. 

Regius propheta David inter omnes regias deüdas | hanc 
felicitatem summo locö posuit ; quod inter- | esse sacris in domo 

Digitized by Coogic 



136 



dei potuit:^) ideoque et nos ame- 1 muB congressns publicos in 
Ecdesia, et verburo Dei | audiamns: Nam qui ex Deo sunt, 
verbtim eins | audiimt. 

^er ^öiiiiiHiiie pro^fjet 5)at)ib l)at unter aHer j füuii]iicf]ci' mo^)U 15, 
luft tjnbt n:c|e^[ii]fnt | bifee glücffeligfeit am ^odjfteii i]cl)nlteii | baß 
er im l^eiligen, im ^aufee gotte? gegen* | tuerbtig (ein tonnen ; berent- 
^alfien foden | tutr aud^ bie öffcntUd^e bevfamlungen in | ber ürc^en 
UeBen mht bod toott gotted i^ö« | ten: htm t$tli^ auf; gott fttU bie 
Qtoti fein | tmt, 

(2>ic feaitf(|e Uebcrfe^ung jtoeimal cindetrageu.) 

29. 16, 
folgen gor fur^e tragftüdlein^) (fragen) | t>cit bie fnoSen tmbt 

iiiiigbUin, tuelc^e ba^ [ cr[tc mal)l ^um abcnbma^l bcs^ ^erren ge|en | 

tQoCfen (: ober, toclc^e bad erfte mal^I bad |ei[ige | a^enbrntil^t bxan(|en 

lüoUen.) 

Sequuntur quaestiunculac ^quaestioaes) quacdam | breves 
pro putris atque puellis, qui primum ad | caenam Domini ire 
volunt. (vel qui pri- | mum sacra caenä uti volunt. ire, uti 
volentes. 

30. 

für aiiiu 2iiigca 

Sag foU ein (£l)ri)t jürnembltc^ ioi{(en? | ben Catechismum. 17, 

SBaß ift bcn ber Catechismus? 

\\t eine tux^tierfafte münbUc^e Mertoeif ung | ber f ümentbften 
$au))tftfl<f ber ffi^fdif^en lel^, | n»el($e in benn Sdjdfften berer 
^ro|)]§eten tmbt | S^ioftel geijrünbet ift. 

ante uuiniu 

Quid Christianus praecipue scire debet? Catechismum. 

Quidnam est Catechismus? Est verbalis quaedam et | 
brevit^r comprehensa informatio praecipuonm (1) capitum { doc- 
trinae Christianae, quae in scriptis Prophetarum et | Aposto- 
lorum fundata est. 

(51.) 18. 
Söicöiel finbt $nu^tftilcfe be§ Catechismi nber 1 ber Clirtftfirfipn 
le^re? ^e^fe. !£)ag | erfte finbt bie^e^en gebot loelc^e ber^err 



') )Bcrgl. $f. 26. S7. 8i. *) eid)t ^cttc 5. 



Digitized by Google 



m 



bnfcr gott j gegeben l)Qt bem Mosi auff bcm becge Sinai in | 3^^^ 
fteinern taffelti mit bem pngcr | ®ottc§ c^cfc^rieJicw. 

Quot siuit capita Chatechismi sive Doctrinae | christianae? 
Sex. Piimum, sunt decem { praecepta quae Dominus Deus nosier 
dedit Mosi | in monte Sinai in duabus tabulis lapideis, cum digito | 
Dei scripta. 

33. (sie.) 

!5)afe anhexe ift ber oVojtoUjdje glaube. Xa^ | bxittc ^anpU 
ftücf ift bag gebet beS |»enen. | 'S)ai ttixbtt bag Sacrament ber 
tottffe. I *Skii ffinffte bie wott toont ampt (t»oti ber geioalt) | ber 
fd^lttffel, in ber fird^e. ^ag fed^fte bog | Sacrament be{$ attor9, ober 
bag ^eilige aBentmal^l { t)nger§ .^erren. toelc^en nu^en geben bie« | 
je lccf)c> ftüdP? 

Secundum est ü(ie< apostolica (s\ mbolum fidei, symbolum ' 
xVpostolicum.) Tertium caput est oratio Domini (oratio | Domi- 
nica.) Quartum est Sacramentum Baptismi. 

Quintum verba de potestate davium in £cclesia. 

20, Sextum sacramentimi Altaris vel Sacra caena Domini | 
nostri. quem usum dant haec Sex capita? 

34. 

'^k^e fcdjö .Sji^^P^f^"'^^' iüci[eu W8 evftlic^, bog im \ Catehismo (!) 
bie felbige (I(jri)tlic^e le^re, iuelcbe iu | ganzer l^ciliger (c^rifft iueit* 
leufßg gefe^et | ift, aup aUer für^efte berfoffet fe^ : baxm^ \ geigen 
fle tm| üu^ cot, ba§ ift, fle tmierric^ | ten mtbt iel^ren mi8 )oie 
n>tr Cl^rtfiUd§ leSen | t^nnb enbHc^ fel^Iig ftetBen foHen. 

Haec sex capita demonstrant nobis primo, quod in Cate- 1 
chismö eadem christiana Doctrina , quae in tota (uni- | versa :) 

21. Sacra scriptura diltuse (hincinde). posita est brcvis- | sime com- 
preht'iisa sit: deinde indicunt nobis ctiam, hoc i>st; | Informant 
et docent nos quomodo (nos) cliristiane vivere, et | tandein beate 
mori debeamus. 

35. 

Swm erften tnm beit 3^^^ geBoten, ober t^om gefe|: | ^eitn 

in bicjcii geboten ijdiujet ba^ gan^^c ficfc^ | uiiuM öic '.).u*op^ctcn, luic 
(^Iji'iftuö ber $)err fclber | fpndjt im J^vanoelio Matthaei am 
22. Capitel. [40.] j ©laubeftu bag bu ein {üober feift? ^a, ic^ | 



Digitized by Google 



137 



gtmiBe eS, ic^ hin ein fünber. 29o|cr tvei^ bod? | ben 3^<it 
geboten^ bie |a6e id^ tiid^t gel^alten. 

I. Primö. De decem praecepüs, vel de lege. Nam in his | 23» 
praeceptis tota lex pendet et prophetae ut Chri- | stus Dominus 

ipsc dicit (inquit) in Kvangeliö Matihaei | vigesimo secundo 
capite. Credisne quod peccator sis? imo | (etiam) credo. pec- 
cator sum? Unde hoc scis? ex decem prae- | ceptis qu^ non 
servavi. 

36, •» 

SKBog ift füttbe? aUt» baffel6tge toag bex aller^etligfte | toittibt 
gercc^tefte gott in bcn gc^cn geboten öer* I Boten l^ot. n>af; ^oftu 
mit aÜen beinen fünben | ktj ®ott bem gioBcn Tieftet üciöicuct? | 
J)effeI6icgon jorii ünbt bngnabc 5n6e ic§ üer* | bieuct: 3<^i^tif^e j'c^tücrc 
ftraffc onnbt ctütge | oerbornnü^. Sßo fte^et bofe gefc^rieben im 
Ca- I techismö ober in tt^cld^en ^auptftüc! bed Catechismi | ftel^et 
hai gefil^rieBen? befd^lug ber 3e|ett ge6ot. 

Quid est peccatum? Omne id quod sanctissimus omni- | 28, 
umque iustissimus Deus in decem praeceptis prohibuit. | quid 
autem cum omiubus pcccatis tuis apud Deum | magnum illum 
Judicem mcruisti? Ipsius iram et in- I clemcntiam (scvcritatem; 
coramerui, poenam temporalem gra- | vissimam aeternamque 
damnationem (condemnationem). Ubi hoc | scriptiun est in Ca- 
techismd, sive in quo capite Catechismi hoc | scriptum est? in 
conclusione decem praeceptorum. 

37. 

^Sage ^cr bie je^en gebot mit bem bcfcljluB. 

9ietoct c§ mid] bicfj (ift biri^ auc^ leibi bn^ b« ge- | füubiget 
Ija[t? 3a ed rciuet mic^ bon ganzem l^erjen | ba^ ic^ ioiebet (^ott 
tmbt {eine attet ^eiligfte gebot fo | fd^tucr gefünbiget ^abc: toid 
oBeic in meinen (ßnben | ni(|t t^eti^toriffeln^ fonbem id^ bitte Qäoti ben 
afltt I Barml^er^idften tmtet bag et mil^ btefelbtgen t»erge5en toolle. 

Recita decem praecepta cum conclusione. Dolesne (paeni- 1 
tetne te) quod peccaveris? imö (etiam) doleo (paenitet me) | ex 
toto cordc quod (ego) contra Deum, suaque sanctissima | prae- 
cepta tarn graviter peccaverim. Nolo autem in pec- ' catis meis 
desperare : sed oro Deum misericordissimum | Patrcm ut ea mihi 
ex gratia dementer, remitiere velit, 



Digitized by Go'pgle 



188 



38. 

25, Soft (toeld^ed) bein Zto^ tDteber beine fünbe? äRein l^ett | 
3efu9 (E^nifittd mit feinem tverbienft tmbt feinen | nmtiben. Sex ift 
oliet 3efud ^^riftud? Üf^iemanb | onbet9, ben Rottes Dnbt aßanen 
fol^n, töeld^er in | einer ^evfon toal^rer ®ott önnbt njol^ter SWcnfc^ ift. 
©oge miljr 1 l^at (55oU ciiicn [ofm? fo tüerben öiel götter fein; toic | 
Diel finbt ben (Götter? idi rniltiuntc; c;^ ftttbt nid^t | t»tet götter, 
fonbern e«J ift nur ein (^ott; aber brclj ^^Jer* | Jonen tu einem 
götiic^em mefen, Dater, fol^n | )|nbt l^eiliger geift. 

Qttod est solatium tuiim quae est tua consolatio con- 1 tra 
peccata tua? Dominus mens Jesus Christus cum | suo meritd 
et vttlneribus suis? quis ver6 est Jesus Christo? | alius nemo, 

M 

20w quam Dei et mariae tilius qui in una persona | verus Deus et 
verus homo est: Die mihi habetne Deus | filium erunt quoque 
multi Dij: quot itaque sunt Dei? Respon- | deo: non esse 

multos Deos , sed unus t^ntum Deus est ; verum | tres personae 
in una divina essentia; ut pater, filius et spi- | ritus sanctus. 

(39) 

(£S ift einn groß töunber luerrf gciuefen, lucldjc^ | (£5ri[tu§ ber 
grofec .^err unnbt ©efiietcr nffer i ©(ementoii r^elfjan l)ai: ha er 
neinbüc^ bie toinbe | tmnbt ba^ meer bebratuet t)at: ai^o ba§ burc^ | 
fein njort eine grojc ftiße ouff bem meerc | iüorben ift. bamm( 
ftd^ nuc^ bie Ieutl|e nidit | unHttig t^emm« | bert l^oten, fogenbe: loer 

27. ift bie^ I fer, beme toinbt tinbt meer gel^orfam ift? 

Magnum miraculnm fiiit quod Christus magnus ille | 
Dümiiius et Imperator omnium Elementorum fecit : ubi ni- | 
mirum ventos et mare increpavit : ita ut per verbum suum 
tran- | quülitas magna in man J acta st. Jdeoque etiam homines 
non I immeritö admirati sunt ; dicentes : qualis est hic» cui venti 
ma- I reque obediunt,^) 

i40) 

@§ ift ein grof^eS lob, toelc^e^? Simeon bcr alte in bie* | fem 
Evangelio ^ot. !2Denn (£r mxht genenuet uum i^eiiigen | geifte ein 
geredeter, frommer ^bt gotte^fürc^tiger menfc|. 

28. Magna laus est, quam Simeon ille senex in hoc Evangelio [ 
habet vocatur enim a Spiritu sancto iustus atque pius homo.*) 

ä»att§. 8, 37. *) 2, 2& ff. 



Digitized by Google 



139 



(41) 

Wlt Me ienl^ot, MU$e in biefem (eBen onff km odet | (»et 
C^^rtftltc^en ftrc^ett titd^ teiltet n)ei|en, [on- | betn tiitt kmftaitt ge« 

•tocfecn fein, ünnbt bonnen^ero | nic^t gute, fonbeni h'6\c fruc^t getrngen 
l^aben: { bie toetben gebunben n^erben in ^ünbletn ( ber ewigen tjec^ 
bamnuB- 

Omnes iUi, qui in hac vita in agrö Ecclesiae christianae 
non I triticum puTumt sed modo ziziania (zizanium) fiierunt; 
ideoque etiam non bonum, sed malum fructum tuldre: coUiga- 
buntur in | fasciculos aeternae condemnationis (damnationis.)^) 

(42) 20. 

^nbt bicfeS ift im Catechismo gefc^rieben ucmBlic^ im opo* | 
ftolifd^en gfauBeti. tücif bu toom glaufien fngeft, toic | totrbt ber» 
fel6tge get^eilet? er ivixhi in brel) 2(r^ ! tirfui f^etrieitct; bereu ber 
erfte öon ber jc^öpffung, | ber anber mn ber erlbfung, ber briüc Don 
bet l^eilt I gung 'be§ menfc^en l^anbelt. ^eld^ed ift ber inl^oU { bed 
etftett Kttifful§? glaubt an (S^ott ben batet | ben aSntäd|tigen 
fi^Bpffer, limmefö, etben | bnb allet (Siteatuten. 

Et hoc in CatediisM6 scriptum est nempe in aposto1ic6 ] 
symbolo. quoniam de symbolö dicis quomodo iilu<l dividitur ? | 
Dividitur in trcs Articulos; quorum primus de crcatione: sc- | 
cundus de Redemüone; tertius de sanctificatione hominis | agil. 
Que, est summa primi articuli ? Credo in Deum patrem | omni- 30* 
potentem, Creatorem Caeli, terrae omniumque creaturarum. 

(43) 

W^i te^en btc^ biefe btei^ Articui bed ^{loftoUft^en | glaubend? 
^ag ienige lel^n fte mid^ bie bte)| | ))etfonen bet (S>ott|eit 
gue meinem l^eU getl^nn ^o6en. | fBelc^e abet t^nbtet biefen bte^n 

4)erfonen ift bein | ©rli3[er geiuefen? ^ie mitlere fagc irf), tiemblid^ | 
ber ©of)n (55otteg, mein Ijcilaubt S^riftu^. | 2Ben Ijnt er erlöfet, 
ic^ tan birf) niic^t (I) öerftef)rn ? ] mic^ nnnen tietto^reneu uiib ber^ 
bam^Jten inen|d)en. | Sßoöon ^at er bic^ aber erliefet? bon allen 
meinen fünben, | t)om tobe tonbt üon ber gen^alt bed teuffel^. 

Quid docent te hi tres articuli symboli apostoUci? idipsum 31. 
me I docent quod hae tres personae Deitatis ad salutem meam fe- | 
cerunt quae autem inter has tres personas Redemplor [fuit?] { 

mt^, 13, 30. 



Digitized by Google 



140 



tuus fuit? [Mediam] Mediam dico, niminim filius Dei ; sal- | vator 
meus Jesus Christus, quem redemit, non possum te | intelligere? 
me misenim perditum ed damnatum hominem. | A quo autem 
redemit? te? ab Omnibus peccatis meis, a mor- | te et a pote- 

statc Diaboli. 

(44) 

(^)üü ber grofee ^au^üater ttjtl feine foulender in | feinem 
ioeinBerq ^a^cn. ahn btefcv> ber aufebtürf- | Itd^c iüittc ®oüc8 

fctj, fctjcu mx Qufe bem EvangeJUo ha \ ber ^err be8 hieinBcrgeS 
auggel^et nid^t aQeine am \ morgen, bm5 bie brittte, fed^fte bnb^ 

32. itettttbte: fonbem | aud^ mb bie eilffte \tmht, fagenbe p ben müf» | 
ftgg&ngem: Soft ftel^et il^r l^ie am tnotf* | te ntflfftg? <Be|et in beit 
toeinBcrcj; \va^ | m (?) tcd^t fein tofacbt foH euc^ toerben. ixx welti» 
Berg | oBer in luc^cm loir fIctHit]c aibciter fein fotten | ift eine^ 
tegüc^en fein kiuff in iüelcf)cn ©ott qu \ neu cjcfc^et l}ai. 3n|o*) 
finbt bie ^d)\\Ux fletftge | orBeiter im Uieinbcrge bc§ \-^cnii; tücnn 
fte in ber | v^djulc iljre lectiones fleiftg lernen, önbt noc^ bem iuort | 
btibt koiQen (^otted in allem gubten koac^fen t>nbt \ ^unel^men. gau« 
(etiler aBev {int aEe bie ienigen | im tpeinberge, toeld^ äuget bet 

' furcht bed ba« | dPefö nic^t^ gute^ tl^un koollen. 

33. Deus magnus ille paterfamilias nullos vult otiosos in vinea 
sua I habere quüd autem hoc (haec) expressa voluntas Dei sit, 
videmus | ex Evagelio (!) ubi Dominus vineae exit non solum 
primö statim | düuculo circiter tertiam, sextam, nonam: sed 
etiam unde- | cimam horam: Dicens ociosis, quid statis hiö in 
ford otiosi. abite | in vineam; quidquid iustum fiterit accipietis.') 
vinea autem in quä | nos diligentes operarij esfe debemus, est 
unius cuiusque pro- | pna sua vocatio in qua Deus optimus 
maximus aliquem po- | suiL sie sunt discipuli diligentes operarij 
in vinea Domini quan- | do ij in scholä lectiones suas dili^enter 
ediscunt et iuxta | verbum voluntatemque Dei in omni bono 
crescunt atque proficiunt \ otiosi vero sunt omnes illi in vinea 
qui extra timorem baculi ni- | hÜ boni efficere volunt. 

45. 

34. ffimnit fyxi bid^ bein l^eilanb erlöfet? (Bt fyd erldfet | 
ttic^t mit golt ober fUber^ fonbecti mit feinem l^ciügen \ temetn b(ut 



>) %m »anbc: m^. *) Wattig. 20, 2-6. 

Digitized by 



141 



tonM mit {einem ütiic^ulbiden leiben ) t^nbt \ttxhm. toatumb abtx i\i 
biefed ge((|el^en? 

Quö te Salvator tuus redemit? Redemit me non aurö 
Tel I argent6 sed sanctö su6 et pretiosö sagvine (1), suäg immeriUt 
pas- I sione ac morte. quare autem hoc factum est? 

46. 

^tc närrtfd^e toelt fe^ret l^cute i^re fafe nad^t. tvic ttwl^l | 
bnS a6er nic^t fre^fte^et üüe leiUlje, luclc^c faß^ | uadjt Ijaltcu, i)uu'rcii 
gue ]§eiften : bodi aber 9e6u« | ret bnt (S^firiftcn iiicfit nac§ |oId)cr ^cib- 
nijc^er | getDoi)u^eit gu leben, (^inbtemal^i ed e^ biet me^r | ein 
befttoU{(| ols ein (S^riftlic^ leben au nennen ift. 36» 

Augustinus 
Bacchanalia summa celebrantur insaniH.^) 
Stultus mundus celebrat hodl^ Bacchanalia sua. | Quam — 
vis autem nobis non liceat omnes homines, qui | bacchanalia 
celebrant, stultos dicere, vocare, appellare: | Attamcn non 
decet christianos iuxta huius modi con- | svetudinem ethnicam 
vivere. Siquidem haec multo ma- | gis bestialis, beluina, quam 
vita cfaristiana dicenda est. 

47. 

"Barumb ijt biefeö gejc^c^cn: 2)0^ id) C?l]ri)to ei» | gen loctc 
Imbt in feinem teic^e t^nbler i^m le- { bete bnbt i^me btenete in en)iget 
gexe<|agfeit unfd^ulbt mht fe^ltc|feit. SBec n>et6 oh bu | btcfed aOed 
oug ganzem |er|en glaubeft? ^ toa* | tnm6 nic^t? tc| glatt6e e9 90» 
fefttgUc^ tnibt begere | batumb gcce(|t t^nnbt fe§Itg gukoecben. 

Hac de re factum est: ut efsem proprio suus et in su6 
regno sub | eo viverem ipdque servirem in iustitia perpetuä, 
innocentii et bea- | titudine. Quis autem seit an haec omnia 
ex lotö corde credas? imö | quare non? credo firmiter, firmis- 
sime, et propterea iustum me j salvum fieri cupio. 

48. 

^J)o6" bcr l^cdifc^c Qcift ber oder betrüglic^ftc önbt mu I Der* 
f(^8mte)"te feinb fe\), tnirbt iicjefien nnf^ ber (^mn- \ (^enfc^cü f(ofd)id)te, 
ha er (i£I^ri]tum unfern ^ei)^ { laub in ber luüften Dier^ig tage nnbt 37. 
toier|ig näc^te | auff monc^evleki toeife berfuc^et ^au $at er be« | so« 

Aug. d. civ. dei VI, 9: Sic B. samma coiebrabaatur insania. 



Digitized by Google 



14f 



^olbeu ben ienigcn tjerfud^et locld^cr \^oim (Sofjii | unnbt alter (£xta* 
turen §err mol^r: tDiebielmel^r ^a- | ben mir üljrfac^ flcifeic^ jue Beten 
bad &oti ber { ^en feinen dengeln befehlen tuotle bag pe | Und 
treten^ Unbt toieber bie getoaU biefed feiii' | bed Und bienen. 

Quod Spiritus ille infernalis omnium fallacisstmiis et impu- 1 

dentissimus hostis sil videtur cx evangclica historia, ubi il- | Ic 
Christum Salvatorem nostrum in dcsertu quadraginta | dies ac 
38» noctes quadraginta vario modo tentavit,^) iilum | igitur tentavit, 
qui liiius Dei et omnium creaturarum Do- | minus erat: quato 
magis nos habemus causam diligen- 1 ter orandi, ut Dominus 
Deus angelis suis mandare | velit ut ad nos accedant et contra 
vim istius hostis | nobis ministrent. 

49. 

2öle hjirbt ober ber nienfd^ üor ®ott gerecht önnbt | fd^fid^? 
ntc^t burc^ eigen Derbienj't [onbern burc^ | ben glauBen an 3e[um 
i^^rtftum, kneifet | mit feinem 5Iut unbt tobe ber göttlichen gerec^tti]» | 
tett genug get|Qn ^at tan ou^ ber menfc^ | au| eigenen fxüfiUn 
gtanBen? mit ntd^ten. | !Denn eS ift ein toerd M l^eiUgen geifieS: [ 
39. ber felbige mihnfet Unbt ftfrfet (Befeftiget) ben | glauben tn und bnt^ 
baS gc§i)rete toort Unbt bie | Sacramenta. 

Quomodo autem homo coram Deo fit iustus et sal- | vus 
(iustüicatur salvatur)? Non per meritum propri- | um sed per 
fidem in Jesum Ciiristum qui cum suo | sangvine ac morte 
iustitiae divinae satis fecit. Potestne [ homo ex proprijs viribus 
credere ? Minim^. Est enim | opus Spiritus sancti : ille operatur 
40« et confirmat fidem in | nobis per verbum auditum et Sacra- 
menta. 

50. 

(£g ift ttjo^r^aftig eine grofee Beftcubigfeit in bem §e^bni* | fc^en 
toeiBe getoefen, befeen im Evangclio Matth: | om om 15. dap: 
gebadet ioirbt alfo, bod il^ | ber <^o^n (ä^otted felbfiten ein l^errlic^ 
üeug" I nflft tl^rer fionbl^afftigleit gtBet, mann er | gteidlfam mit Uer« 
lonnberung i^r faget: | 6 )net6, bein glauBe ift grog bir gefd^el^e 
töie I bu lüilt : 53nbt ift in fonber^eit ^umerfen | bog ber l^er ©l^riftu^ 
melc^enn üor ad^t | tagen ber fc^toarge aug ber l^eEe nic^t | üBeriuuiben 



Digitized by 



14» 



fbnncn, uon einen hmh' ! lein übeiunrnben hierbc. Wffeine biefe ] 
BtQud^et raffen, meiere \inU gebet tmbt glauben; | ienec abtt toa^i 
ein ^erftti^er Betrüget tinbt lugner. 

Fttit magna profectö constantia in muliere illd ethnica 

cu- I ius in Evangelio Matthaei decimo quintö capite, fit mentio : | 
ita ut ipsc filius Dei testimonium pracciarum isti det: qua- | do 
tanquain cum admirationc ad illam dicit: ö mulicr ma- | gna 
est fides tua: fit tibi sicut vis.^) £t hi6 in specie observan- | 
dum est, quod Christus Dominus quem ante octiduum | Ater 
ex infemo vincere haud potuit iam nunc a muliercula | quadam 
vincatuT. verum haec utitur armis quae stmt oratio, J invocatio 
et fides : ille autem erat tentator faUax deceptor | defraudator 
et mendax. 16. Marty 1655. 



^et ^lige ^po\Ui paulus \pvi(l^t, toeU toix Einbex | bed lic^ted 
fein, fo foKeti toir aud^ toanbettt im | lichte bei gtauBettd, nid^t aba 
in bet finftemfiS | bet fünben. ^nn tm bie finfternüg^) liebet | bet 
tft Dom ^at^an, lueld^er ift önbt §eift ein gürft | ber finftcmüfe: tt>er 
ober ol8 ein Jinb be^ ü^'- \ U^, ba^ lic^t liebet^ ber ift o§ne fünbe 
in bem ^errn. 

Sanctus Apostolus paulus inquit,^) quoniam iiUj lucis | 
sumus, nos quoque debere ambulare in luce fidei : non au- | tem 
in tenebris peccatorum. Nam qui tenebras amat | est a satani, 
qui est, et vocatur princeps tenebrarum: qui | autem ut filius 

lucis, lucem araat, est sine peccatö in Domino. Domino 

52. 

e 

Sie lotrbt obet ber ^eilig geift erlanget? burc§ | lein onber 
mittel, aU bnxä^ bag gebetl^. | Söeld^e ift benn bie oHerbefte form 
bnnbt I ^Detfc beten? 25n{i icnige tjcbct^ wtU \ d^e^ ber ^err felber 
gemacfit tmbt feine ^iin j ()er (^elefjvet Ijat: IlJnnncn^ero e§ and) bao 
ge* I betije beö l^eireu genemict luirbt. ^ubt bie^ I feö gebet^ \)at bre^ 
t^etl: nemblid^ ben (l^ingang | bie fieben bitten, mhi ben befc^luft. 

Quomodo autem Spiritus sanctus obtinetur? per nulium | 
aliud aliud medium, quam per orationem. Quaenam est | op- 



») 2Ratt^. 15, 28. ») urfjjrünglid^: nu«. ») fipf^. 5, 8. 



Digitized by Google 



144 



tima forma et modus orandi, invocandi? Oratio illa | quam 
Dominus ipse fecit atquc discipulos suos docuit: ideoque | 
45t» etiam oratio Domini vocatur? £t haec oratio habet tres | 
partes : nixnirum : exordiuin, Septem petitiones, et conclusionem. 

53. 

^ir l^aben in biefem Evangelio, Johan: am 6. iS-apt \ eine 
fc^dne (el^ bet f^otfamf eit. Ibttm toad | (S^tiftuS ^tt {einen Süng^tin 
foget: ^amHet bie | fibrigen btocfen: badfelBige ift bn0 aQcn gcfagct ^ 
lootben. SSet biefed ober nic^t tf^m, ber betQ(^= | tet ben göttlichen 

bcietjlic^(I). ^^iUe üciad^ter ober ftnbt | in ber aüec fc^mercft ftroffe 
©otte^. 

Habemus in hoc Evangelio, Johannis sexto capite, pul- [ 
chram doctrinam parsimoniae. Quod enim Christus discipulis | 
46« suis dicLt: colligite quae superfiientnt fragmenta:^) idi- | psum 
nobis oiDDibus dictum est. Qui hoc autem non | facit, is con- 
temnit mandatum divinum. Omnes autem | contemtores sunt 
in gravissima poenä Dei. 

54. 

jDiefe ift noc^ Ijutigeg tage$ bie ge^oonl^eit bet loelt: tm bie | 
ttKiht^eit fogct ben labtet fte ntd^t, bcm Qhiibet fic nid^t | ben öcrnc^tct 
\k, bin IjüHct i'ie, bcii üciuoiiget )ie biß in | tobt, ^flfo madjtcii e^5 
bic 3;ubcn beljm Johanne am 8. | ^ap: T)n S^riftu^ t?n[er ^eilnnbt 
iljiieu bie | bie nja^rljeit fogete, Röteten |ie nic^t: fic ön* | e^reten 
i^n t)ilmel^i, ncnneten il^n einen Sama- | riter, unnbt ^uben fteine ouff, 
47« in i^n ^umerf« | fen. ^bec fte muften bie twi^rheit bennoc^ l^ö« | ten, 
aud bem |ernt, fagenbe: ifyt feit Ifignet | Don etoem batet bem teuffel^ 
bet ift ein (fi« { gner bon anfang. SBenn et lügen tebet | fo tebct et 
fein eignes. 

Haec est hodierno adliuc die consvetudo huius mun- | di: 
qui VL-ritatLm loquitur, dicit, eum non audit, ei non ] credit, 
eum contemnit eum, odit, eum persequitur usque | ad mortem. 
Sic faciebant Judaei apud Johannem | octavd capite,*) ubi, cum, 
Christus Salvator noster Ulis [ veritatem dicebat : non audiebant : 
imö ignominia | afficiebant eum multo magis, vocabantque eum 
sama- | ritanum, et tollebant lapides ad iaciendum in eum ; | 

48» veruntamen illos oportebat veritatem audire ex Do- 1 minö di- 

») 00^. 6, 12. ») :3o^. 8, 44-59. 



Digitized by Google 



cente : vos estis mendaces a patre vestro di- | abolo, is est mendax 
ab initio qtiando mendacia loquitur» proprium suum loquitur. 

55. 

2Sa6 imxbi Q6er in bifecm 9e6et§e öon Qdott gebeten? | be^bcg 
geiftUc^e tmbt leiblid^e gütet: hai ift, alled | bag ienige, toag onferet 
feelen \)tiht leibe nS' | ttg, gut t^nbt nÜ^Itii^ ift. äIHe beten kott aber | 
rec^tfc^affen, bag toter erl^ötet »erben Hon gott. | fBann tinfer geDet§ 
trnnbt önfcr )cu^|cn ! aufe qnn^en ^cr|en tjnbt in n^a^rem fllnuBen | 
tjejcljic^t. 53itten mx bcii aud^ lu Diieni gebet^ | bc£> Ijcriii uuib l)eii 
glauben? 3a: in ber erften | onbt aubern bitte ß^f'^^'^^ ^öfe« 

Quid autem ä Deo in häc oratione oratur? tarn spiri- 40» 
tualia, I quam corporalia bona : hoc est : omne illud, omnia illa, 
quod, I quae, animae nostrae atque corpori necessarium, neces* 
saria, bonum. bona, et utile, utilia ; est, sunt. Quomodo autem | 
rede oramus, ut ä Deo exaudiamur? Quando oratio | nostra 
et suspiria nostra ex toto corde et verä fide fiunt. \ petimusne 
in häc oratione Dominica üdem? imo: in pri | m4 et secunda 
petitione hoc üt. fit hoc 

56. 

""Jlad) beul Kxcmpel be§ ^erren^efu, uieUljcr, al^ , ba^ üu(d^uibige 
laniö ©ottesJ feinem ^inili)d)cn 1 ooter geljoriam gemefcn ift, bi^ aum 
tobe, in ' 3um tobe bee C£rcuJ;eö: foHcu niic§ toir gefior- j foiit ünbt 
gebulbig feilt in allem elenbe | t)erüolgung, trübfal, gefaxt onnbt bem 
tobe felbji. 

Juxta Exemplum Domini Jesu, | qui, ut inocentissimus 50. 
agnus Dei, Patri suo caelesti obe- | diens fuit, usque ad mortem, 
imo ad mortem crucis:*) debemus | et nos obedientes efse et 

patientcs in omni nu^ciiä, peisecutione, | afflictione, periculo, 
et morte ipsä. 

57. 

Seil koir big^ero Don ben erften brei)en ^aupt^ | ftfidfen, olg 

nemblic^, öon ben ^e^en gebo- | len, Dom glouben, önbt öon beni gebet^ 
befe I §errn ncjai^et §aben: uolget iiiai i^o bau | uievbc fjaiipjtiul, 
Dnfcrer (Jljii[tliri)en leF)-- ] re, metc^et^ ift bn^ Sacrament ber tauffe. | 
Söafe ift aber ein Sacrament? (5» i|t ein eu^ \ feilid) fic^tbarlic^ 
jeic^en ber unfic^tbam | gnabe gottei^, oon (S^rifto felbft eingefe^. 51, 

») Wl 2, 8. 

arc^ib 1001. ZXI. $eft 3. 10 

Digitized by Google 



14« 



Oüoniam hactenus, de primis tribus capitibus, | ut nimimm. 
de decem praeceptis, de symbolö, et de { oratione dominica 
diximus: seqiiitur iam nunc | quartum caput doctrinae nostrae 
christianae quod | est sacramentum fiaptismi. Quidnam est 
Sacra- | mentum? Est Signum externum visibile, g^atiae | in- 
visibilis divinae, ä christd ips6 institutum. 

58. 

Söett übcrtüinbeu i[t bcrcr (i^riftcu fc^önftcr | ^ig: biefc^ 
ober gefd^id^t burd^ ben gfnuricit. Denn önfer glauBc ift ber ©ig 
SSL toelc^er bte totlt \ mbt aUe feinbe in ber mit t^beminben {an. 2)et 
Senige aber l^at fold^en glouben, tveld§er | glaubet bai» 3efud ll^^riftuS 
®otte9 einge« | 6o^(r)ener ©o^n fe^. 

Mundum vincerc est Christian« >rum victoria pulchorrima | 
hoc autcm lit (harc victoria autem Iii) per iidcm. | Fides i^nim 
nostra est victoria . (]uac mundum et om- I nes hostes in mundo 
vincere potest,*) JUe verö talcm | fidem habet, qui credit, quod 
Jesus Christus unigeni- | tus Dei lilius sit. 

59. 

Sequiifitur (iuaedat)i seciofdiini, \ quem iniroduxemnt D, D. 
Cormlmrij,^) \ Skidanntn. d. 23. April 1655. 

53» ^ic üier grofee SReic^e ber uictt toifeen ift ber ftu^ | btrenbcn 
Sugenb, am metften ober ber dürften | ünbern fel^r na|lid| t)iibt nöt^ig | 
©inbt berol^alben getoegen, bad ^ab^lontfcle iei(|, Don ber ffirnembftett 
©tat bedfelbigen | m^^, rmMx^ tion ber ftabt ^ab^lon, ob. ^^^rifd^e. 

Quatuor summa Imperia orbis terrarum scire juventu- | ti 
studiosac, praescrtim vero principum filijs admodum [ utile atquc 
necessarium est. Fuerunt igitur, imperium Babylonicum ab urbe 
praedpua illius regni, nimi- | rum ab urbe Babylone, sive As- 
fyriacttm.*) 

60. 

ipelc^ei? noc^ l^ciitiijcö tn== | ge^ j'tetjet, bnß rünii|d)c 9?etc§. | 
64. Regnum persicum, Graecum, sive macedonicum et | quod 

hodiemd adhuc die constat, imperium Romanum. 

9ia(^ 1 3fo^. h, 4. «) ©icöe ^nl Seite 126. cf. Sleid. 1. 1. pag. ö. 



Digitized by Google 



1« 



61. 

Xie cr[ten fonigc ünbt oufäuger bifer tjicr grofcit 9?eic^e finbt | 
geiüefeii; bc§ nffirifdjcu ber Xinus ein fo{)n | Nimrod be§ cjett>a[tigcn 
3iigc;t^, mc iljn bie | €)d)ii{}t nennet: bcS ^crfifc^en ift geioefen Hx 
Cynis; beS gttc^ifc^en Alexander bet Qtofe; bei^ | tnifc^en 
«ttbUd^ Caius Julius Caesar. 

Omnium primi reg^es et authores istorum quatuor sum- | 
morum imperiorum fuerunt Assyriaci Ninus filius Nim- | rodi 
fortis ^) illius venatons sicut sciiptuia cum vocat; | persici luit 
Cyrus ; Graeci Alexander niagnus : romani | denique Caius Julius 
Caesar. 



62. 

SBer bie crje^lung tnbt gefc^ic^t ber funbftut Icfen | loiH, bet 65. 
tcnige tan fin kßcr bnbt gciuiffcr imdi ^q* | Beben d ) alc^ bie l)ei)(ige *öi6el. 
(£8 ift aber bie fünbflut ntd^tg onberS gciüefcn olft ein ^(^my \ nüS 
be8 gbttltcficn gorue. X^cii ba ftnt in | ben tDancvii ünbter cj^^fl^" 
äße • menfc^eu, auc^ | mit iljueu alle anbere (Kreaturen/ n^elc^e im \ 
loaffer bet fünbflut md]t leben tonnen; aug | genommen ac^t feelen. 

(S^ttfttan (Stneft SP*}atggtaff 
5tt BtanbenB* d, 1. Junij. Annö 1655.*) 

Quicunque enarrationem et historiam diluvij legiere vult | 56. 
ille nuUum meliorcm librum habere potest, quam sacra j Biblia.^) 
Fuit autem diluvium nihil aliud (juam tcsti- | monium irae di- 
vinae. perierunt enim in aquis omncs homines | imo cum iiiis 
c^terae omnes creaturae, quae in undis vivere | non potuerunt; 
preter animas octo. 



63, 

jj)iefee adjt feljlcn aber ober 'ilJtenlc^en finbt geltiefen | Noah tonbt 
fein be§ Koah bre^ fö^ne ünbt ] il)re tueiöer, nac^ bcm äengnüß 
ber ^eiUc^en f c^riff t -J) \ $at beroioegen aug biefen ac^t pcrfonen bafe | 
gan^e menfc^Ud^e gefc^le(^t angefangen foct« | ge)>flan^et kmb oet^e^tet 
3ttemetbenn. 

Hae animae autem octo sive homines fuerunt Noah et 
uxor eius Noae tres filij et uxores eorum iuxta testimonium 



57. 



0 Sleid. 1. 1. pftg. &b: baue. (Nim.) Scriptnra Yocat robustam 
▼enatorem. ») <EtttI. ®cUc 125. *) c£ Sleid. 1. 1. pag. 5. *} 1 aRof. 7, 7. 

* 10» 

Digitized by Google 



148 



sacrae fcripturae. Ideoque ex bis octo personis totum genus 
httma- 1 num propagari, crescere, multiplicarique coepit 

64. 

%U ahn ber 9J?cn|c^en t>iel§cit nuff (Bxhcn h)uc|jj, iialjui | auc§ 
i^tc riüjVicit, ungefiorfam mht, tuclc^cc^ eine ücrbamlid^e | Sünbe ift, 
bie Ijoffart, über l)a\ih. ^nbt ba^ ee lüaiji iei^ maß | ic§ tebe, be^eu^et 
önbter onbertt bicfet i^r tjorfo^: Sf^emblic^ | eine Stot; ünbt in bcr 
felbtgen, ^vm tmtnertoel^tebenti | gebftc^nu6(I) t^ter, einen l|o^en tl^ttrm 
5tt Satoen. 

d^riftian (Imcft SWoröginff. j Anno 1655. die 19. Junij. 
68, Cum autcm hominum niultitudü cresceret in | terris: simul 

etiam maiitia ipsorum inobedicntia | et quod damnolum pec- 
catum est fuperbia crescebat. £t quod verum sit quod loquor, 
teftatur inter caetera hoc | propositiun iUorum : nempe urbem 
aliquam, et in ea | ad perpetuum monimentum fui, summ^ turrim 
al I titudinis aedificare [aedificandi.]^) 

65. 

Ob lüüijl ©Ott ber Ijerr inSqomein nfle fünben 511 ftraffen ' 
pfleget; fo l^at er boc^ ieber^eit bic l)ü[ferttgeu |ür aU \ Icu ouDern 
fUnbern je^r ge^aget: 3o nic^t allein bie^ | felbigen ge^aget, fobem 
QU(^ bie meiften bon feinem | angeflehte emtgttc^ t»enoorffen. 

<2^hriftictn (Smeft 3ßorggtaff | Anno i655* ben 3. Julij. in 
Sa^rentl^. 

59. Quanquam Deus tcr optimus maximus in gencre omnia 

pec- I cata punire solet; attamcn omni tempore supcrbos prae 
cae- I tcris omnibus peccatoribus maxime odit: imo non solum j 
illos odit, sed etiam plurimos ä sua facie in ^temum*| reiecit. 

66. 

(Sin ^err(ic§ lob, önbt gut gerid^t in bcr luclt ^oben ift ! befeer 
ben goU unbt ganger lönber fd^äb^e; banunb i)aben | aud^ etliche 
unter ben ffuticn ^ciibcn ^u^m nnbt (Bf)xt \ bieje^ lebcni^ üor bic 
^öc^fte gUtc£fe§li(hfeit onbt für bag gröfte gut gehalten, ge^atten 

ai^riftian Ctoeft 9)i{atggtaff ! ^u !6ranbenauTg (f?). 

(S^riftian (Emeft äli^atggraff | ^n StanbenBntg. 



Digitized by Google 



149 



s 1 

Laudem praeclaram et bonam famam mundo in habere 
melius est quam aunim regionumque totanim tbesauri. Ideoque 
etiam nonnulli inter ethnicos sapientes gloriam et honore | huius 
vitae maximam felicitatem et summum bonum aefttima- | verunt. 



67. 

Wkl^tt ein 0 gutet $au|l§alier Imnbt loBtottr« | btger 
lonbed^tooter gcnenitet ivetben XüxU, bet miife | bct tmietf^anm gclbt 

nidftt auff üppi^fcit iniubt | frijaublidjc jacijen tücubcun. ^cnn tocr 
bno t()itbt I ift er nic^t ein gnirft jonbcrn ein 9?au5er: nic^t ein [ lieber 
53ctter ber ^^ntertl^anen, jonbern ein ücxfluc^* 1 ttx t^rann. NB. 

(S^riftion (£meft SO^arggraff. 

Anno. 1655. d. 23. Julij. Baruthi. 



68. 

@g ift feine größere jüube aU, bic ücrac^tnng befit SBortee | 61» 
®otteS. ^nbt itjer (fein) ein üeräc^ter 65otte8 önbt feinet | ^eiligen 
toorted ift, tt»ie fein bet fe^Iig toetben? ^l^lm* { 9'Hmntetitiel^r tottbt 
et fein in bet ^ bet l^eiligen | (Sngel t)tibt äffet Slugettoel^Iten. 

Nullum est malus peccatum quaAi contemptus verbi | Dei. 
Et qui contemptor Dei et sancti eius verbi est, quomodo | hic 
potest salvus ßeri? Nunquam erit in numerö sanctorum | An- 
gelorum omniumque electorum. 

NB. 

Quicunque princeps bonus oeconomus (paterfamiliäs) ac 
laude- I dignus pater patriae dici vult; illum oportet subditorum 
suorum | pecuniam non in luxuriam (luxum) aiiaque probra 
haurire. | Etenim , si hoc facit , non princeps sed praedo : non 

subditüiuin I carus (charui, dilectus) pater, sed maledicLus ty- 62l» 
rannus est. 



69. 

3n oUcr ttjibernjertigfeit, (^lenb Dubt Jammer i^benn e§ | Der* 
gc^ct fein tag foft ol^ne ))lage;) ift ein ruhiges gc= ] m)]m ber befte 
ttoft. ^nnbt toottn einet §ette bie fc^ätie | t)nbt dteic^t^ttmet bet 
ganzen n)elbt, uerfte^e mit B9e« { fen gemigen: bet welkte ein onglflc!' 

fe^liger mcnfc^ 1 inn biefem jeitlic^e« tjnbt in ienenent (I) eioic^en 
leben. 1 ^Bol^rumb ba^ ? 2A3eId^e iljie ^uicr luU [ünben | Uuöi bü^em 



Digitized by Google 



150 



fie^uifeen famlcn, bic finbt in gottcS ] fc^tuercr ftraffe önbt i)Ott feinen 

Qugeii uer» | iüüiffeu. luorffcn. 

In omni adversitate miseria atque caiamitatc (nul- ] lus 
enim fer^ transit dies sine afflictionc) quicta conscientia | op- 
tima consoiatio est. £t quando aliquis habere't thesaiiros | 
63» divitiasque totius mundi mala conscientiä intellige; iUe esset 
infe- I lix homo et in häc temporali inque illl aeternä vitl. 
quamobrem hoc? | qui | n. bona sua cum peccatis malaque 
conscientia coUigunt, isti sunt [ in Dci gravisüma poena et ab 
oculis eius reiecti. 

70. 

SBielüo^f baB c^Uicf in ollen menfdjluiieii ijäuöcln §tt)ei* ! fel^afftig 
giifcin pfleiiet: fo ift ei> boc^ iu bcn fvii]f^„üer- ! ric^tunc^en om nllcr* 
meiften unbejtenbig onnbt | njancfelljafftig. Üin Exempel befeen Qicöet 
k)nd aui I t^n^etm Sleidano;^) bei mftd^tige t£iegd„ fütft Darius. 
Darius. 

Quanquam fortuna in omnibus actionibus humanis | incerta 

dubia efse soleat; ca tarnen in Expeditionibus | bellicis potis- 
simum incunstans et mutabilis est. | Exemplum huius dat nobis 
ex sleidaao noströ po 1 tentissimus belli Dux Darius. 

U. 71. 

^eujelbeu lac^cte glcic^fani bafe glürf an, alfe er bie | l^offertige 
ftabt bobilon, noc^ londn^eiltgex hüa^ | flerung,*) butc^ | tal^t^ ocbeit 

I S K 

ünbt trett) eineS Dberftcn feiner mit | nal^nien Zopyri, eroBerte; a5er 
ioie biefer groje \ ?^ürfr bcBcu Ijetrug erfahren, Bezeuget feine | ft^änb* 
lic^e ünbt imgliirffefjlige flud)t aiifi Grecia. I 2)ariimri roer bu bift 
tronje bem gliicf nic^t all ju* | fiel, uerlac^t alBben bic§ önbl alle bein 
eleb. I l^unbt toer n)eife ber (S'c^ttjebifc^en tunffen ^) aufe* ' gang in bem 
!dmgtei(l^ $oten? ^ettö^tete^ ift | ieber^ett aud^ t)nbter ben l^e^ben 
ein fcISnbtiid^ed | tmbt bem tobe mettl^ed lafter geniefen. | bnbt e6en 
nmS btefeS (öftere toiKen | ftnb bie Be^be ebelften friedig gürften ber 

Cotc 

6&. Lacede | monier pausanias et Themistocies einet mit junget | 
getötet bet onber ind elenb i>tüa%tt lootben. 

Hunc arridcbat quasi fortuna cum urbem supcrbam | Ba- 
bylonem post longam obsidionem per consiiium labe- | rem et 

^) ef. Qleid. L 1. pag. 7. *) cf. Sleid. 1. 1. pag. 7. *) ®ie^ (Sittt feite 126. 



Digitized by Google 



161 



fidem unius chiliarchorum suorum Zopyri, no- | mine expiigna- 
bat; verum ut magnus hic princeps frau- | dem istius expertus 
est, testatur turpissima sua et | infelicissima ex Graecia fuga. 
Ideoque qutsquis es ne | nimiuib fidas fortunae deridet enim 
tunc te et omnem | tuam miseriaiD. Et quis seit armomm 
suecicorum exi- | tum in regno Poloniae? 

Proditio omni tempore etiam inter ethnicos ignomi- | nio* 
fum morteque dignuai tuit vitium. Imo propter idem | hoc 66. 
Vitium ambo illi nobilissimi belli Duces lacedemo- | niorum 
pausanias et Themistocies^) unus fame fuit eneca* | tu3,^) alter in 
exilitim missus. eiectus. 

72. 

jDog ampt eines ^ud^tineifterS, toelc^eni bag f)tii be9 gan^enn | 
t)oI!9, nem6Uc| ein iunget ^rin|/ »ecttatoet ift^ 6efte^« | et toal§tl|offtig 
in täglid^en^ bnb ^toa^r fel^t gtogenn | forgen. ^enn erftUd^ mu| et 
öffen fteife ontoenben*) | bantit er feinen Discipul olfo tintemcifc, bö^ 

er bo6 Qutt I öou i]aiii;,cm Ijci^^cu iljue üuubt ^in fegen (I) ba^ l^uje | 
öntcriafee. die 2. Oktobris. 1655. 

Ol'licium praeceptoris, cui salus totius populi nimiru | 
princeps iuvenis commissa est, constat ver^ in quotidi- | anis et 
quidem vald^ magnis cuiis. Nam primo | illum oportet omnem 
diligentiam adhibere ut Di- | scipulum suum ita instituat, ut iUe OT* 
bonum ex totö corde faciat et econtra malum intermittat. 

73. 

5tllbieiücil o^er bic nie)djlict)e nalur, Iicuorab in bei* j jui^ent 
nie^r ^um böfeen olS guten flenei* | get ift, «lufe ein üür)ic^ttger 
ie^rmeiftec auc^ | in ad^t nel^men tynnbt metcfen, melc^em laftet | t>ntet 
anbern am metften fein disdpul m^^tn* \ ge. Siebet toelc^e« bann^ 
toann etd toeig | kmbt gemenfet fyd, ntug et mit allen hiefften | nötige 
ünbt 6e<)ueme (e^e einpflanzen, ha* | mit bnd tonftant tmbt 69fet 
tcufflifc^er ioiHe | 6e^ rechter jeit gctbätiunct uubt üonu [ c^nuiU au^ 
getcuttet werbe. (3)ie Iateiui(c^e lUjerjeßung [te§t ©eite 26 9ir. 90j. 

74. 

Eloquentiae donum magnum decus est in liomine. | Imö 68. 

Sleid. 1. 1. pag. 7 b., ttjirb mißöcrftanbcn. Sleid. 1. l. pag. 7b. 
•) eti ui Ctgatur. 



Digitized by Google 



162 



donum istud habentes, et iLH^ibque et principibus | omni tem- 
pore fuerunt accepti. Tu verö si promte | nescis ioqui; tace. 
Pracstat cnim tacere, quam | male loqui. 

'3)ie goöe ber berebt|amfeü ift eine ö^ofee jie^rbe an | einem 
menfc^cn. ^ loelc^e biefe gobe ^a5en | ftnb ieber ^ett föntgen ünnbt 
füf ftenn | angenehm getoefett. i)u a6er, fo bu nic^t | toeift tooi^l Dnbt 
fettig 3tt reben, fc^tt^eige | ftiOl. Senn ed ift Seget f(|toeigen^ alg 
ttl^l I tebett. 

75. 

Qui non obest, cum potest, iniuhjs: ta in est in viti6;|quam 
is, qui facit iniurias: et poenam non effagiet. Justisfimus enim | 
oculus supremi judicis videbit hoc. 

69. SBclc^er bcm tjnrec^t nit^t toibcrftc^et toantt er | fön: bw ift 

[oiuDfjl im Öaftcr aU bcrjelbige | bei ^a\^ unrcdjt t[)ut, unbt luirbr bor 
ftraffe | nic^t entpieljen. !J)Qnn baö aüergerec^» | tejte äuge De» obecften 
^ic^ter^ töirbi bag {e^ett. 

76. 

Ex tribus rebus optimis tres oriuntur omnium pefsimae: 
ex ve- I ritate scilicet odium; ex felicitate invidia; ex nimiä 
familiaritate cotemptus. 

^u^ ben otter Beftett bre^en bingen entfprtngen, | fomtnett ^et 

bie alicrarL])"tcii Drelj: ncniliUrfj nuf', \ ber iual^rljiit lomt ijaß; am Licr 
QÜirffe^lidjfeit | abgunjt unbt neit; au^ aHju gtogei' gemein- j [ctjafft 
tierac^timg. 

70. (77) 

Sicut Regnum illud iortunatum est et secunim, cuius { 
princeps probus, et sincerae confcientiae vir est: ita praesen- | 
tÜfimo' in periculo subditi versantur, quor: princeps malus 
est t Christianus. 

©leic^ Vüie baft ienige 9?eiclj i]lütf)ctjlidj niicfj önbt fidjcr ! ift, 
befeen fürft fromb imbtcin man cincö reinen gc^ | luiHciiß ift. 2iU|ü 
(eben önbt frbiueben bie SBn- | tert^anen in ougenjc^einlic^er gcffül^i;^ 
toel' I c§er füift ein ööfer (£§tift ift. 

(Sl^ttfttaH (£rneft ^atggraff 

ben 7. Junij Anno 1655. 

71. Regnorum vel felicit** vel miseria non ex Regum subdi- 
torumquc | est laboribus; sed ex Regum regnorumquie meritis 



Digitized by Google 



158 



pendet. O miferos | itaque subditis (!), quorum princeps pouer 
est. 

78. 

jDmt S^öntgceic^e enbtoebev glüctfei^tigfeit ober (ilenbe | ift m(|t 
Qttft htm (dnige tmht Untert|anen infi| kmbt | axMt: fonbetn, l^&nget 
an bem !9nige Dnbt bet reiche | i»erbienft ttttibt toetcEeit. ^erol^oIBeti 
O orme tjnbt cren» | bc öntert^onen berer fürft ein finb ift. 

(J^tifttan (Srneft iD^arggroff 
Anno 1655 die 15. Junij. 

(79) 

Oratio quidem est clavis paradisi et vincit Deum omnipoten- 1 
tem, intellige piorum ; iixipiorum vero preces sie placent Deo | 
ut latratus canum mugitus boum, gninnitusque porcorum. 

Qiristianus Ernestus Marchio 

Brandenburgensis. Anno 1655. 
!5)a§ geßet ift ^lüatjr ein jdiUffet bc8 porabet)fe§ tjunbt I über 
toinbet ben nlluiäc^tigeu (^ott, üerfte^e bei* front- ! tnen : ber gotliofen 
gebet aber gefedet gott algo, gleich | m baß bcäeu ber i^unbe, boS 
biMen ber od^gen unbt | tt>k bag grunzen ber fetoe. 

(S^l^tfttan (Smeft SDi^arggraff 
Anno. 1655. d. 22. Junij. 

(80) 

De bona fama. 73. 

Animo generöse praestat habere bonam existimationem, 
quam | aurum. Stultum enim est , corpus , quod fragile , for- 
mositatem | quae corruptioni obnoxia, mundana bona, quae 
caduca sunt*) ser- | vare: memoriam vero et famam, quae sunt 
^terna, non curare. 

(Sinem red^tfc^affenen l^ol^en gemütl^e ift t»iet beider ein | gutes 
lob t)nbt ttal^mett l^aBen, alfe gott. !5)eim | ift tiärrtfd^ ben 
leib, tüelrfjer (]e5rcc^lic^ ; fc^öne geftalöt, [ lucldH- bcm nerberben iniDtei:' 
toorffen, lueUUc^e | güter tuelc^e üergönglirfj finbt bciualjion unbt^) 
l)od) 5u^a(* I ten; ein gut geböf^ttii^ aber ünbt e^rlic^en nahmen 75. 
toelc^e I immer me^ren^ nic^t guacgten. 

1) (gpruc^e 10, IH. *) Si§ sunt jireimal i^cfc^ricfeen. ^) Seitf 74 ift au8* 
gefüllt mit Uebecfe^utigen bUfciS ^Btüda: tili ecße bU geftalt, bie ^mitt hi» ^um 



Digitized by Google 



154 



(81) 

Ouod nemo uaquam omnium hominum magis effaeminatus 
futrit j quam Asfyriorttm postremus Rex Sardanapalus : (si modö 
Kegis nomine dignus est) ex historia videre est: Nam 

itimdnbt iema^Ig mhttt aßen menfc^en me^r ioeiBifd^ ge« { 
twfen fcl} nl^ ber offitet le|er (f6tttitd^) lönig Sardana- | palus ge* 
mnt (fo er onbcr^ cine^ fönicje^ nol^men tuert^) | ift au^ ben 
i^iftoncn fe^cn.*) 

(82) 

Nam adcö imursus erat moliitie omnisquc gcneris volup- 
tatibus; ut | omisfa omni regiminis curä, colum et lanam inter 
mulierculas suas | tractaret in Regia. Ideoque Monarchiam, 
diyitias omnes, et quod \ maximuxn est» ipfam vitam miserabili 
morte turpiter amisit. 

76. 5)cii er \val}x fogtu cv[üffen in ber iueidjUgfca uuubt allerlei | 
too^lüften, bofe er (üllerj mit öntetlafeung aller S^e* | gintentg,, jorge 
in ber Fönigltd^en Residenz tinter feinen | njetBern am rocfen fpon. 
ji)ero^alku er bie ^omxö)\), \ allen t7nbt h^elc^e^ baS aller 
grögefte ift, bag leben | felBft (bud^) buxd^ einen iämmetUilen tobt 
fd^enbtltd^et | toeife t)etlo|tett ^cdJ) 

(83) 

Etenim, ut de tali hominis monstr6 aliquid adhuc dica- | 
mus; cum duo qiudam eius Duces Belochus Babiloniae | et Ar- 
baces alter Medorum praefectus turpitudinem atque | voluptates 
eius vidissent; coniurationem contra Dominum | suum fecerunt 

Christianus Ernestus March io. 

77. !^enn auff baß mier üou einem fold^en öumen* | fc^en uocö 
ettood fogen; inbeme ^nje^en feiner Sür= | ftcn einer Belochus mit 
nahmen ftott|oiter 5U Ba- | bei, ber onber Arbaces in äli^eben (I), 
feine t)nf[&ter« | e^ t>nbt molüfte gefeiten, l^oBen {te ein ter6ftnbtnfig | 
toiber il^n atö i|ren fetten t)nbt 19mg gemac^t.^) 

(84) 

Et quia factis faeminam magis quam virum imitaba- j tur: 

Animum non solum in acie^} scd mox in Regiam | profugatus, 

») cf. Sleid. 1. 1. pag. 6. •) .cf. Sleid. 1. 1. pag. 6. ») cf. Sleid. 
L 1. pag. G. fe^tt ein «Bort 



Digitized by Google 



166 



seipsum quoque et omnia sua, constructa | pyra in igaem 

3 1 

abijcicbat. £cce, vir fortifsimus omnium. ($(m 9ianb ignis 
flamam.) 

$nbt bie toetl tt mit tl^aten i>nnbt luenlen, | btelmel|r ein tod6 
a\% eitlen mein imitirte tmbt | nod^foU^ete, nac^ol^mete: liefi er niil^t 78. 

allein l]cr^> , mhi uiuiij jnlUn in bcr l'ct)lad^t, fonbcrn \vai\\ auc^ | 
oIb er üon ftuub an in fein Cöniglic^ ©(^lo(^ | (^ciaget ttjurbc, ftd^ 
fclbjt Dnbt alles bajj feiniöc auff | einem gemachten fc^eiter^auffeu 
ind \mu^ pamen. @i^e, »eld^ ein treffLid^ei;^ ]^er|l^offter ^elt^) 

(85) 

Quemadmodum valdö stultum eiset si quis per fluviuni | 
profundum cum periculo vitae vadare vellet cum sca- | pha 
posset uti: sie magnus est stultus qui in com- 1 muni vitae cursu 79* 
tutus efse potest a mal6 et non vult.^) 

(&leifl| knie ed fe^ nftttifd^ toel^te fo einer bnrd^ einen | tteffen 
toager ftug mit c^efal^r be9 ^6en9 loa« | ten mUt, toan er etne9 
fft^tt^ pd^ gebtottc^en | fBnte: alfo ift bcr ein (großer narr^ tüelt^er 
in bern \ gemeinen Inuff be^ lebend fieser fein fan Dor [ glüc! 
t>nht boc§ nic^t n^il. roiU. 

(86) 

Discipuli in Schölls evitare ppfsunt omni tempore ictus | 
baculi scliolastici quando sunt morigeri et utuntur di- | ligenti4 1 
cum autem sunt morosi et Semper contrarij | haud immeritö 
maiitiae suae 'poenam sustinent. 

Christianus Ernestus Marchio. 

d. 28. scplcmbris. 1655. 7 bris. 

*S>k fdftulcr in ben fcftulen fönncn ^^u icber jeit fli|* | en önbt gO. 
bermeiben bic ftreidic beS ffftul,, ha' | cfel^, ttjann ftc gc^orfam pnbt 
önbt fic^ beß | fleifeeS n^^'^t^^f^^i^ • ^onn fie aber e^enfin* | nig fcinbt 
tmb al^eit tuiebevtt^ertig, bulben | bnbt ertmgen fie nid^t (tpnbt) mt5iSid| 
il^er I bogl^eit fhoffe. 

(87) 

Arctifsimum pads et concordiae vinculum inter subdi- | 
tos est religio et in Dominum suum dilectio. Cum | enim haec 

duo muLaiuui in aliquo populö, statim | et nascuntur offensiones, 
dissidia, tiurbac factioncs | atque bella. 

d. 5. octobris Anno lb5ö. 

*) cf. Sleid. 1. 1. pag. 6. ») äwfiw«! gefc^rieben. 



Digitized by Google 



156 



81, 2)0B aller engcftc mnht feftcftc knb beS fribess umibt | bcr 
etntröc^tigfeit unter bcn tontert^onen tft | ber gottefebtenft önb bie Ii6c 
gegen ifjveiü [|crrn. ' Denn \van\\ biefe jtüct) uerenbevt uierbeu | in einem 
t)oiä, Ql)obalbt entfielen aud) \ iuiebertDeibtigEeuen, oneinig!eiten^ 
^norbnug | auffrul^t Dnbt offenbliebe hiege» d. 12. octob. 1655. 

(88) 

Aristippus philosophus a quudam indocto interrogatus, | 
qua in re filius suus ex doctrina caeteros anteccllcret ? si nullä | 
respondit, aliä in re, modo vel in theatrö, cum fiUd tuö non | 
sedeat lapis super lapidem.^) £t ego, Mdit, senex; et si al- 
terum | pedem in septdchr6 haberem, adhuc discere vellem. 

17. 8tobr: 1655. 

8^ 9(riftippu8 ber tuelt roeifc tnonn ift t)on einem tm* | gelehrten 
gefroget iuorbenn in iuelc^er fad^e | lool^l fein fo^n toegcn ber ge* 
leljrigfeit ntibcre | tiBertreff c ? in feinem, Ijat er qeanütortet | 
onberm bingc: nur baB er ettuan im offentli« | c^en fc^aupla^ mit 
beinern fol^n, nid^t atg | ein ftein auff bem onbern ft^e: $nbt id^, 
fe^t I et l^tn ^n, hm nun ein alter man^ oh fd^on einen | fujs int 
gtaBe Ivette/ tooKte t(| boc^ nod| knien. 

(89) 

Diofrenos Laertius^) divitem aHquando indoctum vidcs: | 
O cives dixit, cives: Annon vidistis ovem aureö veilere | preter- 
euntem?*) Imo quando rem ipsam dicere volumus, dives | et 

83, indoctus, quid aliud quaih aureum mancipium? quid | quaih equus 
argentd circumcinctus? 

f[l8 Diogenes laertius ctneS ntoljt» (fo^e) einen rei* 1 t^en 
uugcleljrtcii t]cict]cn; [)at er iicjagt: o i§r 6iir= | gcr, iljr Bürger; l^obet 
il^r nid^t gejeljeu ein fc^off | mit güllbencr luüUe uorübergeEjen: 
\ml)X' \ ttcfj tüenn luir bie fac^e an il^r felbft fngen luoften, | ein reid)er 
bnbt t)ngele§rter, mafe ift er an* | ber§ aU ein gulben t^ier? SBafe 
anbete ; | aU ein |>ferbt tim6 t^nbt t»m6 mit ftli^er ^e^encEt?) 

a:i^riftian (Stneft WtaxQmff 
die 27, octobris. Anno 1655. 

(90) 

84. Quoniam vero humana nattira pracsertim in iuventute ma- | 
gis ad malum, quaih ad bonum inclinata est? Oportet pru> | 
dentem praeceptorem considerare atque observare cui vitio 

cf.Diog.Laei-t.2,72. @i«l^c (£inl. ©cite 127. ') cf. Diog. LÄÄrt. 6,47. 



Digitized by Google 



157 



in- I ter alia discipulus siius plcnimque maxime deditus sit; 
con- I tra quod deinde quando seit observavitque oportet ülum 
cum omnibus viribus necefsariam doctrinam et accommodatam 
implantare, ut zizania et mala diabolica voluntas iustd | tempore 

perdatur et funditus eradicetur. 

Christianus Ernestus Marchio. 
Anno 16Ö5. d. 1. novcmbris. 

(91) 

'J)te füiueuibften lofter aber, mit lueldjea bafe gemütlje | eine^ öä, 
jungen ^^srini3cii nnqeftecfet t)nb 6efu* | belt tt)ixh, finb biefe: jorn, F)a6, 
rac^gier, {pilen | ün^uc^t, fleijc^lic^e lüfte, i^n^, \toi^, oerac^tung | amtt 
leuti^e, Balgen, friegen/ tl^rattne^ unnbt bexoglei(^en. 

communia 

Vitia autem praecipua (qubus) quibus animus principis j 

cootaminatur 

cuiusdam iuniorisinfiicitur atque maculatur, haec sunt: ira- 1 cundia* 

ylndicandi libido 

odium, vindicta, lusus, lascivia, concupiscentiae | carnales, avaritia, 
superbia, contemtus pauperum, duel- 1 la, bella, tyrannis et bis 
similia. 

(92) 

Bonum indicium est future sapientiac doccri velle. | In 86, 
cordibus enim puerorum colligata est stultitia | eandem verö 
fugabit virga disciplinae, inquit regum | sapientifsimus in 
proverbijs suis.*) Rex itaque erit | sapiens, qui audit verba 
sapientum (!) : Stultus autem o- | edit (!) doctrinam, dum amat 
sttiltitiam suam. 

(^v i]i cm i\ut^ aU()eii]uuij tüuijtißci" luclfjljcit; mx- \ (teriucifcn) 
teriuiefeu nnbt öcleljret iuerben tuol* | Jeu. Dan in benu ^ev^eii berer 
Cuobenu | fterfet bie tor^eit; biefelbige ahn luirbt bie ] rut^e bcr judjt 
ferne tvegtreiben fpric^t j ber aUeriüeijejte önter ben fönigen ©alo* | mon 
in feinen f^ric^niörttern. ^ixht bero« | i^al&en ein meifer SHegent fein ^7. 
bet ienige, I koelc^et bie motte ber toeifen anhöret bnbt | in ad^t nimbt: 
ein t|or ober l^aget bie le^re | inbent er feine t^or^ett lieBet 

(93) 

^Ubieiücit btc gufStte menfc^lic^eg leOenö tinter- 1 fc^iebUc^ fein bubt 
bag &\ikd bie tt)anbelbQl|re (I) | menfc^en gleich mie bäfte balt in bie 
l^d§e, balb ^ur | (Srben ^uhierffen ^ifleget: ift berietiige in toofyc* \ |eit 

<Qpt, 22, 15. 

Digitized by Google 



158 



bcr aller fic^erftc^ bcfecit einige gu flucht iftlgutte le^re ünbt t^ugcnb. 
!Detiti biefe p>e^ finbt | etoig )Dnbt i^eftenbig mm fonft aüt» toet« 
ge^et too^ I töntet ber fonnen ift. 

(S^riftian IStneft SRotögtoff ppa. 

(94) 

88. Licet artium liberalium radices sint amarae, fructus tarnten 
e- I arum sequuntur vald^ dtilces. Et quemadmodum omne, 
quod I pulchmm est et honestum, non facile; sie et virtutem, 

qua ni- [ iiii pukiirius in mundo atque honestius dici potest, 
iaboribus | sudoribusque Dij immortales scpscrunt. 

3u 93. Ouoniam eventus et casus vitae humanae varij 
sunt et fortuna ho- 1 mines mutabiles tanquani pilas modo in altum 

2 1 

modo terram in ia- | cere solet: ille ipse profectö omnium tutis- 
simus est, cuius unicum | refugium doctrina salutaris atque virtus 

s 1 

est: Nam haec duo sunt aeter- | na constantia et, cum cetera 

omnia, qu^ sub soie sunt» praeter^unt. 

3u 94 mmo^ bie mux^tln ber fcekiett !finfte Wtn feitibt, 

fo fol* I gen boc^ berfcIBen (!) fel^r füfec f rückte: IJnnbt gfeic^ tote 

89. öU I kiS \mi, {c^ön biibi (iijrlid^, nic^t Icicljt tl^un i)'t; alfo | Ijnlicn 
nurfi bie ünfterbtic^eii (hYoticx bie tu^genb aufter | ioclrf?er nid^t^ 
friiönnn-8 imbt efjrlic^erfi» in ber melt | tan geneimet iüeröen, mit 
arbeit unb jc^u>eig | t)ex5eunet k)nb verbauet, d. 23, 9bris Ao. 655. 

(95) 

'l^om The""stoclc einem fiirncljuicu fmann) frigeofürften [ bcr 
Cacebömomcr, ^aben mx junec^ft geboret in ou* | fern (I) Sleidano ^) 
ba^ er t^egen t)errSt§eret| inS elenb | üetioget kootben. !S)iefem nun 
l^atte fein ©(^ulmet* | fter M bnbt offte getoeiftoget: !Du fxiobt mix\t | 
(ettbttoeter) ettttoebet beut Datettattbe einmal | etu großes ^Inä, obet 
ein grofeeg ünglüt! fein. | !J)tt ttitrft entweber cm fiJnig ober ein itatr 
'toer» I ben. ^d) maue ia bicfc luallifa^autj ii'i jclii luaijr | ioorben. 

90. ^nnn ecepter imbt fron ijat er uif^t | erlaiu^et: lueljte er nid^t ent* 
lauffeu, e0 fetten | iljm feine lanbe^ Ieut§e, ümb feiner bof^eit loü* j 
len, ben !o)>ff m bie füge geleget, d. 21. 9bris 655. 

De pr^claro quodam lacedaemoniorum belli Duce The- | 
mistocle nüper audivimus in noströ Sleidano quod | ipse propter 

^) aßi|t)WjitanbitiiSl ef. Sleid. 1. I. pa^^. 8b. 



Digitized by 



m 



proditionem in exilium eiectus sit. Huic 1 itaquc praeceptor suus 
in Schola saepifsim^ vaticinatus erat | dicens : Xu puer aliquando 
patriae aut magnum Bonumi aut | magnum eris malum.^) Nam 
sive Rex lies sive stultus. | Opinor cquidem hoc vaticinium 
verum factum efse. Nam | Sceptmm et coronam non afsecutus 
est, et nisi profugisset | poeiiä capuaii procul dubio a luis 91» 
affectus fuisset. 

(96) 

Homincs potissimum diffemnt a brulis, ling-ua et rationc; 
do- I Clus autem ab iiidocto differt, ut equus domiius ab indo- 
mitö.^) j liquidem indocii ob inscitiam fuam et terociam, non 
a- I literquam equi, affectibus malis rapiuntur. Sicut autem | equi 
domiti muitö nobiÜores habentur indomitis, pighs,J et trepidis ; 
ita et docti multö maiori sunt honore digni qua | indocti et 
simplices [pagani].'^) 

3)ie äjienfc^en raetbett t»on bcit tonbemfinfftigen t^iren | Dntcr* 
f leiben fürncmblic^ aufe ber f^radje t>iibt ber | t)ernuiiffi, ein gelehrter 
aber tüitbt t^on bem \ gclcfirtcu tniterfcfitbcn, uiie ein | abgenc^t 
^feibt mn bem roljeu uiibt )uilt)cnn. | s^iubtcmatjl bte t?ngele^rten 92. 
t)on tuegen i^^rcr üii« | tuiffenfjcit t^nbt fcec^§ett ntc^t anbete atö bte | 
uttbänbige (!) pfecbte oon ben böfen begiev« | ben getiiiebett toerbeti. 
QSki^ loie aber bte abge« | tic^tete (I) p\tthtt tote! ebeler gel^alten 
loerben olg | bte Silben, faulen tonbt fur(|tfamen. alljo ftnt bie | 
gelehrten t)icl größerer eieren toürbtg, locrtlj, | all bie öngcle^rten 
onbt simple = einfältige ^amrpengel. 

(97) 

^ir ^aben !ur| 5U t^or gebac|t t)nht gefaget toa^ bag | am)»! 
eines le^rmeiftetS fc^, ))nbt bag ein iunger | $rinj) ftubtren foQ. 
92un ttiirbt ^tcr gefraget ivoft | er ben ftubtren foK? anbmort ift 
bicfc: ^mx ftücf | foCf er für offen in a^t nehmen bnbt mit 

^i3C^[tem I flciB lernen, ©iiriidj, lDa|] er im ßtjrijtüc^en glau^ | ben 
bnbt ©ottfe^Uc^er^) frbmmigCeit ein tieftet önnbt j ünbewegUc^g 93» 
fundament lege. d. 18. Decemb; 1655. 

Paulö ante meminimus et diximus quid officium praecep- 

iam 

toris I sit et quod princeps puer studcre debcat? Hic autem 
queritur j quidnam studere debcat. Hoc est rcfponsum: Duo 

}) cf. Plttt. Them. 8. *) of. Diog. Laert. 8. 09. ^) pagani bon frembec 



Digitized by Google 



IM 



nimimm | prac caeuiis omnibus obscrvai c hunimaque diligentia 
discere debet. | Primum ut in Ilde christiana et vera pietate 
fundamentum | ürmum quoddam atque immobile ponat. ponat 
immobile. 

(98) 

biegem gtunbe foU er ®ott benn aU \ mtti|ttgen alj} ben 
^öc^ften rld^tet t»nbt gentaltigen l^errn {tmttt toelc^em aOe Ipenett | ouff 
94 biefer (Srben arme fnec^te tmb biener | ftnb) nu^ Qxmh beS ^er^enS 
juid^teu, Itbenn | ontt i^me uectraroen letiieiu ^a» ijt ber an- 1 fang 

bxf))Tuitg tnbt ber redeten kveiglleit, | burd^ toeld|e ein ftttftc ^ülffe 
tmbt be^ftonbt | in allen nbt^en erlangen^ attd^ lanb t»nbt leu> | tl^e 
iüo^l lej^iren oubt fc^üjen fönnc. 

Ex hoc fundamentö Deum omnipotentem, | ut supremum 
iudicem pou ntissimumque Demi- | num (sub quo omnes alij 
Domini in hoc terrarum | orbe miseri servi et ministri sunt) ex 
intimo corde | timere, diligere illique conüdere discat. Hoc. n. | 
est initium et origo verae illius sapientiae,') per qua | principes 
aiudlium et afsistentiam in onmibus neces- | sitatibtis acquirere 
consequi, regna quoque et subditos | suos cum laude regere 
atque conservare posiiiiit. 

(99) 

!Da6 nnberc i)t mm, )m\] ncmbfic^ ein ^^^rtii^ lernen | foH: in 
benn ftet^cu fünften einen guten gcunbt | legen: bamit er oerftenbig 
merbe, k>nbt luft ge« | n?inne gute, nü^licle^ Dnbt feinem ftanbe ge« | 
mege 6üc|er ^ulefen. ^ benfelbigen kpiirbt et | nac|mo$tö finben 
alied bag tenige, toa^ in | fribenl nnbt frigc^ 5citen notnienbtg ift. 
^5)fln Qlfo fngete fftnnig Alphonsus mm | nafemeifen .t)offm(in: 
Qiif3 ben inid)crn | Ijabc ic^ allein cjelcriict meine lunffeii uer^ fteljeu, hig 
5U [ü^ien uubt mit nu^en mei= | uec Uutert^anen friebcn machen. 

96, Secundiim nmic est quod nimi.um princeps quidam | 
discere (studere) debet, est: in artibus liberalibus bo- | num 

(firmum) fundamentum ponere: ut prudens, üat et desiderium 
quoddam et oblectamentum) | accipiat bonos | utiles suaque 
conditione dignös libros | legendi. In ijs deinde inveniet omnia 
iüa, quae et pa- | eis ci belli temporibus necessaria sunt Ita 
enim di- | cebat Rex Alphonsus ad nasutulum quendam au- | 
licum: ex libris tanttimmodö didici arma mea intelU- | gere, 

») ^txgl (äir. 1, 16. 



Digitized by Google 



161 



belligerare (bella ducere) et cum utilitate subdi- 1 torum meoruin 
pacem facere. 

(100) 

Aisentatores diligit aula suos. 
Adulatores, 6 princeps si vis noscere audi! | Illos prae 97. 

caeteris ad aurcs tuas occinantes diligenter \ observa. lUos 
inquam : an te principem cfse oblitus es? 1 annon ius est quod 
tibi placuit? regium est non ex | praescripto sed ex animi 
libidine vivere. Hos, ad- [ huc dico, diiigenter observa, aut 
ad mortem aeternam | te praepara. 

!3)et $off HeBet feine fud^Sfd^ioilnlei;. ^ 
£) fütft fo bu toüt fättnen lernen bte | l^euc^fev fo pre: bie« 

6 7 8 ^ 1 :^ 4 5 

felbigen bie biet in bie o^ren belfjern ntcrcfe, öot oUen nubem | fleißig, 
bie ieni^en fage ic^: l^aftu tiergeften | baj} bu ein fürft feift? ift ed 

td^t xtä^t Ipnfe I bir gefallen ^at? ift föniglic^ nic^t oufe oor* I 
fc^tif[t fonbern und) beg ^er^eng wunfc^ leBen. | !5)iefe, jage id) nodj y8. 

ein mol^l, metcf fieigic^ ober [ moc^e bid^ fertig gum enngen tobtet) 

(101) 

5Ser 5u luif^cii l)ct]crel ob md juifteu in» I)im | melreic^*) 
lommen, bcr kfe biefeö lieb: 

STuff gehjalt ünbt pxad)t fein datum fefcen, 

tögüc^ in niolluft^) fic^ ergeben: 

d^eit^) iagen, f^teten, trinifen bnbt^) egen 

atmet leutl^e tonbt i|te9 antHfU^ betgegen 

toirfft fürften bnbt grofe«) §erren fc^nelC 

burd^ ©otteö gom in ^ein ber ^ctt. _ 
mt^') beulet ein foldicr fürft eben [o feltja ] im Ijiuimelreic^ 
otg ein ^irfc^ ober ein anber^ \ toiibbrebt^) in eine^ armen maneS 
luc^en^). 

ß^^riftion (£rncft Sl^arggraff. 99« 
C^^tiftian (Stneft ä)*^atggtaff 
gu Btanbenbntg. 
Christianus Ernestus Marchio Brandenbiurgensis. 

d. 4. februaiij. 1656. 

^) f$oa fvembec $anb ^itflcfi^cfien: SB« noi^ fetncA gcbanfen 
lebt, aml ßcsScn* 

3ti ber giwtten Xbfi^vift, ioeU^ beinahe ^eite 99 auftfOSt; ') in ^mnul 
(• Mbin «) (dlacU *) Mtttbt •) giofie. 9?i(^ •) »il^Btcbt *) 

Digitized by Google 



100, Quicunque scire desiderat, an multi principes in cae- | lum 
▼eniant; hanc Icgat cantilenam, germanicatn seil: \ In potestatibus 

coUoe«re 

magnaque pompä datum propositum suum | ponere : voluptatibus 

quoüdie, venationibus cartisquc luso- | rijs»commessationibus 

re« ciiiHi niliil 

animum suum recreare: paupcrum [ horainum ofiicijque sui 
eanre 

oblivisci. Haec omnia principes atque mag^na- | tes in cruci- 
atiis infernales, per iram Dei praecipitant. Ego sane pu- I 

to huius modi principes tarn raros effe in regno Caelorum ' 
quam rarus est ccrvus aliave Icra, fcrina, in pauperis j cuiusdam 
rustici culina. d. 14. februarij. Anno 165ö. 

(102) 

SBir jiub i]i'[lrii]Ci.' tni]eiS ncniblid) bcu Iclucu | Februarij (ber 
©öttlic^en SD^ntcftat )ei) band; j mit oücu bcu inif^rigcii glürflici^\) nii= 
fomen. ! luclctjecr, fo ec^ inif^ temanb fnft bor brci) ial)- | reu gefaget 
101* ^ttU, mt fetten ce faum gcglaubct. | ^ber lueil bog glüd bec 
menfd^eit mht bie | ^ufälle luonbelDal^r: aud^ i)btt biefe^, ade^ j nac^ 
betit toiEen ©otted gefc^ic^t; alg ^at | fi($ auc^ biefed nici^t ol^ne ge« 
fe^r ^ucjctrogeit, 

Hesternd die idtim6 niminim februarij (divinae Maie- | 
stati sit gratiai cum oniniljus nostris fclicitor hic ad- | venimus. 
Ouod si nobis aliquis ante fere tre?; annos | dixifset, vix 
credidissemus. Sed quoniam lortuna ho- j minum atque casus 
mutabilcs, etiam praeter haec omnia se- | cundum voluntatem 
Dei eveniunt: ita et hoc ipsum | non frustra factum est. Cuim- 
bachj. 3. Martij. 1656. 

Christianus Ernestus Maicinu. 

(103) 

102. 9icgimciitcr inmbt SRcidje Unter bcu 9D^en* | fc§cii finbern 

' meldje burc^ ®otte^ furcht, t^ugent i üubt güttii]feit administriret 
njerben, finbt nid^t | allein geruhig önb aflejeit luftig, fonbernn i 
bleibet bleiben auö) [el^r lange ^eit beftenbig | unbt glüdfeljlid^: !^enn 
toek^e qmalt, loetc^ | kinrec^t tt>el(|e bo^^eit btx feinbe toolte toibei> | 
flel^eit fönnett htm ienigen, begen frömmlgfeit | ®ott g^faEen l^at, 
bejcn I Öffnung Iwnbt troft | in bcn ^erm feinen gott gefejet ijt. 



9m ftanbe: al^. 



Digitized by Google 



168 



Omnia regimina atqüe regna inter fitios hominum quae 

per 1 timorcm Dci, virtutem et bencvolentiam admiiiistrantur : ! 
sunt non modo cjuicta et omni tempore iucunda: sed et- | uiin . 
diulissime constantia (diulurna) et fclicia manct. | Nam quae- 103, 

pottiiitia 

vis, quaeque iniuria, quae denique malitia hostium | resistcre 
posset illi, cuius pietas Deo placuit, cuius spes | colidemia, iiducia 
et consoiatio in Domino Deo suo posita est. 

(104) 

Quamobrem ne tibi putes licerc, quidquid in men- | 
tem venerit tuam et quod stultae mulierculae adula- | toresque 
tibi solent occinere. Verum ita temet ipsum | instituas, ut nihil 
tuiquani libeat, nisi quod licet: | imo, ne hoc tibi credas licere 
quod licet privatis et | rusticis. Quod enim in alijs error est in 
principe | flao^itium habetur. 

^5)erol^Qlben bnmit bu mdn meincft ftc^ j Ije bier*) ficij, qIU^ 
toa% tn (bciuciiii bein | gemutl) fommet, üiiöt iuaö nörrifc^c mi- \ ber 104. 
bnbt bie fuc^gfc^ttjün^ec bis f^ßegen Doc« | gufc^iQä|en. ^oUu bic^ 

ou^er 

oOcr alfo polten, bnfj lürfjtö | icmal^ bicß gelüfte, alfe nur \va\] frei) 
[teilet: | in bu ntuft ntff)t glauBen cy ftcfjc btr 1 bnf^ ienige frei) \va% 
beri (gemeiuen) | ^^riuat perfonen ober ben baiueren frei) | [teilet. $)en 
loag an onbern (eutl^en | fehlet fein, bad toitbt an einen^) fUtften t^or 
eine tiBeltl^ot gel^alten. 

(105) m 

teilte gröf^ere frcube auf biefcr mit tan \ fein in ber I)cr^cu 
frommer eüeru/ önbt | trciücr le^rmeiftere; aU man fie ge^orfame | 
tmbt itjo^lgejogcne finber Dnbt Discipul | ^oben; folc^e eitern ober 
lönnen i^ren tin^ | betn fein etbeler (eblerd) unbt 5eftänbiget§ | ^0tl|et( 
l^thterlagen, oljs toann fte biefel« { bigen bott bei; toiegen auff in bet 106 
furcht gotte^ | Dnnbt aflter erBotfett ouffer ^t^en bnbt bn* | tetindfen. 

In prece sis ardens operasque tideliter urgc: 
Diriget eventum cura paterna Dci. 

NuUum maius gaudium in hoc mundo potest 1 esse in 
cordibus proborum parcntum fideliumquc | praeceptorum ; quam 
si oboedientes et bene educa- | tos liberos atque Discipulos 
habeant. Tales vero pa- | rentes liberis suis nullam prae- 



3ltt ber |»citnt ttbfc^rift, Ut fid^ auf «Seile 105 crfiicdl: bir *}~eineii!. 

11* 

Djgitized by Google 



164 



stantiorem constantio- | remque haeriditatem reimquere poisunt ; 
quam si illos | äprimis. quod dicitur cunabulis in itinore Dei 

omniquL' | honcstatu diligcnter educant atque instituuat. 

(106) 

107« (Ed foDeti, tote ind gemeitt afte jugeitbt, jutt* | ge f&rfteti getoig 
baffit l^alten, bag nid^tö | l56U($erd fe^^ al^ umnti fte iit ben erften 
\a\)> I ren, ne6en bcr furcht gotted, qu^ in guten | {ünften tmbt f^ad^n 
üntcrhjicfen njcrben.*) | ^a^ero bnnn bcr aller toeifefte Plato-) nic^t 
UU'' I 6iUid] ßcfaget: eg fe^ einem fürften ber Sßn^ \ |tanbt eben fo 
nÖtiö, n[f> bem Icibc bie See! j nötig ift: ^auii luauu öer leib feine 
Seele I i)at, tüQß ift er anberg, ben ein faul inibt | ftincfeub aafe. 
$nbt nac^ biefen fc^lug | ^ot ein (^urfütft tinbt SÜ'^arggraff | 

106» )6taitbctt6urg, Joachim ber erfte biefed | tiamettd, biefe iooxbt offt 
im mutibe gefül^« | ret: Indoctus princeps veiuti asinus coro- \ natus. 

(107) 

Literae iuvenibus sunt necessariae; senibus iucun- ' dae; 
pauperibus opes suppeditant; opulcntis verö ad- | iungunt orna- 
menttun. 

Qu 106. Debent, ut in genere omnis luventus, tenerae 
aetatis | principes pro cert6 habere, nihil laudabilius efse, ' 

quam si in primis slatim annis unä cum timorc | Dei in bonis 
quoque artibus et Unguis instituuntur. | Hinc sapicntissimus 
Plato non immeritö dixit: | prudentiam principibus tarn neces- 
sariam efse quaih corpori anima necessaria est. quando enim 

S 1 

109. corpus aiii- | mam habet nun, quid aliud est (juam cadaver | 
putridum ac foetidum? Et secundum hoc ar^u- i mentum Elcctor 
qiiidam prmceps et Marcbio j Brandenburgensis Joachimus-'j huius 
nominis | primus haec verba saepius in ore habuit: (&in t>ti« | 

i^clcrtl^cr ^cUljrtcr gürft ift gleic^ einem [ — luie ein — gcfrünten 
efel. (Jfel. 

3it 107. Dag ftubicen ober bie freien fünfte ftnbt | jungen 
leut^en nft^Uf^; ben alten anmu« | ttg; fttecfen ben amnen gfit^et 
bnbt tei<|tl^uin6 | fßr; ben tool^ll^aBenben a6ev fügen fle allen | tool^I* 
• ftonbt tmbt ^ierligfeit an. 

Digitized by Google 



165 



ri08) 

!J)ie ^iftorien — ©d^r'ikr melben tjonn Theodosio bem | loö* 110. 
njürbigen fo^fcr, boß flo^t ®ott önbt | fein l^eiligcg mxht ibcrjcit 
l^oc^gel^alten tobt | geli^et ^abe: ^it hon aad^ berogleic^eit loB | in 
beti l^iftocien ^at fötitiig Alphonstts ber toeife | in Arragonint. 
bon btefer bte ^^it feinet le» | Bend bie l^eiCid^e ißxM 14. nio§! oug 
gelefen ^at | iener ober nemblid^ ber fa^[er §Qt bafe nettjc | Testament 
mit eigener .^anb aufe gefc^riben quc^ | täglid^ feiner gemQ|lin önbt 
feinen ^d^iDCitta-u | etlid^e cap: felbft geiefen. 

Literae in rebus adversis solatio sunt ; in secundis gloriae ; 
claro I natis genere fplendorem aiigent; obscuro genere natis 
claritatis | initinm conciliant. 

De Theodosid ^) Imperatore illo laude dignissimd | historici 

nempe 

inter alia et hoc referunt: Quod„Deum | eiusque verbum sanctum 
omni tempore maximö in | precio habuerit atque amaverit. similem 
quoque laudem in historijs habuit Alphonsus^) Arragoniae. 
Siquidem | ipse per totam vitam scacra (I) Biblia quatuordecies | 

perlegit; ille vero Imperator 'nempe, novum Testamen- | tum 

II 

sua manu descripsit; imo quodie (!) con„iugi soribusque (1) | 
suis aliquot capita ex eo prelcgisse dicitur. 

Christianus Ernestus Marchio. 
(109) 

(^n beftenbig geniüt^ Wht ein bonc'borer toxi* | te micbt btx 

ins fünfftige Don nöt^en fein : wo bu 1 mi^r uertrouUd^ fdjrciben töirft. 
mibt hk\cv j t'imgc crjorbcvt nid^t allein beine natur ünbt | kftäubigfeil/) 
fonbern nuc^ mein [leifv 

Animus constans et grata voluntas imposterum tibi | opus 
erit: si mihi aperte (!) scripseris. Et hoc unicum | postuiat non 

promissio 

solum tua natura et constantia; sed \ etiam mea diligentia et 
obligatio.^) 



Theodosius I. f 395. ^) reg. 1253—82; lieg bie $i6el ht» @pamf($e 
öberfe^eiu *} am 9UmUi mUftt^ ^itStt <Stn(. @cite 127. 



Digitized by Google 



pro 1901. 



Wivt\amUit ^es Dermins. 

@))ttter aU getoöl^nnd^ et;fd§etttt in biefem Igdfce, burd^ uubotl^et^ 

gefel^enc ^emmniffe öcrjögert, unferc ?5erctn8fc§rift, bod^ l^offen wir, 

bajj uujcic ilJ?ttfllieber burc^ bcii reichen Qn^olt bafür cutjc^äbigt mcrben. 

3n 33e5ug auf bie ^ereinet^atigfeit felbft finb feine Ccfonberen 
5$orfomtnni|fe gu uergeic^nen. gunäc^ft Ukh bic 3iifaintt^enfe|ung bc^ 
tludfd^uffed bie gleid^e, auc^ bie 3a^( bev ^ttgUeber erhielt ftc^ faffc 
gang auf bet feit^ertgen ^Bl^e unb bettftgt gegenwärtig 687, ein Se> 
wet^ bafür, bafe bie SBcftreBungen be8 Vereins in Wetteren Reifen 
vUiitiuug fiiibcn, luie beim aiidj in neuerer 3^^* ba§ wiffenfcliaftiic^c 
j^ntcrcffe ftd^ luieber ber SBai^rcutfjcr C^^ejdjidjtc unb iinmcmlic^ joiuci' 
©laiigpenobe unter SO'Jarfgrnf fV^icbrirfj ^utucnbet. (Sbeuio erfreuten ftcft 
bie winterlichen ^onat^Derfammlungen gejteigerten ^efuc^d unb leb« 
i^after ^eiinal^me. 

%m 9. m&x^ 1901 ^ielt $err ^minarlel^ret bor ^a^lm^tt 
3ul^örerfc§aft einen fe^r intereffanten IJortrag über fflllarfgraf klbred^t 
Slldbiabe^. ©ingeieitet Würbe ber f(6enb bttrc^ eine STnfprad^e be5 
5?eretngt)or|tanbci5 , ®i)mnniialpiüjc|jür ^luaiif^iger, in ber btefer 33e^ug 
neljmenb auf bie bcuorfteljcuöe liaiibetHeier be^^ ac^tgigften ®eburtöje)tee 
^r. Äöniglit^en ^o^eit be^ ^rinj^Slegcutcu öic ^crbienfte ber ^itteli^- 
bad^er um bie ^e{(l|ic^t^Wiffen{c||aft unb namnili^ um bie |iftprif(l^i;n 




Digitized by Google 



167 



53ereine fd^ilbertc unb am N^i^Iuffe feiner ^ebc bem gclieöten Siegeutctt 
i^e ^uibigung bei ^ereind batBtac^te. 

2)te Segiel^ungeti ben audtoftttigen ^^erettten toitxbeit in ge« 
iDol^titer IKkifc fortgefe^t, ^nfjlretf^e Wnfrntjeii öon ^tttJötcn «nb 53cPtbeti 
fohjeit Ujunüd^ criebigt, ^ibUüiijet uuö vSommlung uuct^ iDiiigUc^feit 
ergänjt. 

SBefonbercn ^aiif [cfjulben imt §crrn |)rafttfc§en Slrjt Dr. med. 
^olpcr in ^iürnbcrg, ber unfevem 5?crcinc eine HBfc^rift beS in feinem 
!6efi^e 6eftnbUc|en fo koetttioaen ^ö^la'fd^en ^agel^ud^ed totbmete. 

^(tnlBor ettofil^nen toit ^ier oud^, bag mel^tete fSevetnitoittglteber^ 

bte .ficrren i^cncfer, Äranft iniD illiaiiijei', ficft mit großem ©rfolcie bet 
3lufgabe unter5ie§en, bic bcDciitcnbftcn baulichen, namciiilicl) {ird^lidjeu 
2)enfmä(er iin)erc§ ®cfnctci< pfjütogiat)§ifc§ aufzunehmen unb fo einen 
Beitrag §ur 2)en!mal^flege liefem. 

!Z)ie $Ittfga(e ber nttd^ften mui bte !aum me|r auffd^iefi« 
Sare 6effeTe SluffieOfung itnferer ©ommlungeu BtCben, ba biefe(6en in 

i^rer gegenttjörtigeti ^^ierfaffung burdjaia^ nidjt ^iir (Beltung fommcn. 

Unfere Stajfc befinbet fic^ in gutem v^taiiöe. 9(uc^ in bicfcm 
gn^rc h)urbc un8 foioo^l öon Seite ber !gl. EreiSregierung burc^ @e. 
(Sl^eUen^ ^erm Sl^egterungd^räßbenten grei^emt t?. SRoman, unfern 
|o(|t»erel|rten Ihtrator, afö auc^ t)on ©ette ber ^taht So^reut^ bie üB* 
lidle« SBettrögc genjöl^vt. 

!Die ^ec^nungSoblage fc^log in folgenber ^etfe ab: 



L ^Baarbeftanb aui bem ^orjai^re 121 B6 ^ 

II. äy^itglteberbeitrttge pro 1901 1374 „ -~ „ 

HL 3"i^i'ffc 0«^ onberen Äojfen 250 „ — „ 

IV, ©onftige (Sinna^men . . 135 „ 90 „ 

Sa. 1 881 ^ 

I. $Cttf ^ertoaltung 148 15 ^ 

n. S(uf Stteratur unb Vereine 259 „ 45 ^ 

m. Snferate unb fotto 66 „ 81 „ 

IV. iöuc^briiifcr- unb ^ud)biubei'füften 646 „ 30 „ 

V. i^onftige Sluvgaben ■ . » — „ — „ 

Sa. 1120wt;71^ 



Digitized by Google 



168 

* 

(Stmial^meti au» A 1881 76 4 

9lit8ga6en att9 B . . 1120 ,/71 „ 

Baaxht\tüi\b am 31. 3)cicm5cr 1900 761 j^Ob^ 
Ba^uuii, am 3. ^uli 1902. 

9iPillifi0«Vi ^orfianb. 



I 

N 

Digitized by 



L filrriffeit: 
a) butc^ Sludtaufc^: 

53om 5(ad&encr ©cfd^idbtStjcrcm in 2la(^cn: 

3citfd[)rift. 39b. 22, 21L 
53on bcr ®c)'rf)irf]t§^ unb ^(tertumSforfc^enben ©cfcCifcftaft in ^lltcnburfl 

9)iittcitunQcn XI, mit ^igäiiauiifl^beft L 
33om ^iftorift^cn S3evein für ^J^ittdfranfcn in ?ln§bac^: 

48, unb 49, 3nl)re§bcnc^t 1901. 1902. 
33om t}iftovifcJicn !i>ercin für ©t^maben unb ^^cuburß in ^lugSburß: 

Bcitfc^rift 1900. 
S3om ^iftorifd&en SJercin für Obcrfrantcn in Saarnberg: 

60. 33eiirf)t über Scftnnb unb Sßirfen bc8 53crcinS mit SBcilaßC. 
^on bcr S'^atuvfoildfKnbcn ©efcnfdjaft in ^Samberg: 

ß'cine Senbunfl eingetroffen. 
33on ter ^iftoriftften unb ontiquariftfeen ©efeöfc^aft in Söafcl: 

Beiträge ä^ur batertänbifd^en ©cfd&idöte. 95b. V, 4, 

^al)re§bcn(f)t 21L 25. 

öoSlcr ^citld&rift L L 2, 
93om S3erein für ©cfc^idjtc 53erlin§ in Scrlin: 

9)?ittcitungen 1901. 

e*riften. $eft 38, 

©cffcr, i<reu§iic^c Shbnung8gef(^i*te 1901. 
^^om SBerein für ©ef ehielte ber 2)?arf ^ranbenburg in ©crlin: 

Jorfc^unacn XII, 2, XIII, 2, XIV, L 2. XV, L 
33on bcr ®cfcnfrf)Qtt für ^eimnthuibc bcr 'J.n'otjinj Sranbcnburg in 93 er Ii 

%xdni\ 93b. L ö. S. 

ü«onQt§blatt IX , 4-12; X, 1~12 ; XI. 1-3. 
9?om 5?crcin „^crolb" in liöcrlin: 

35er beutfc^e C^erolb. ^aJirgona 1900. 
93om 93erein Don 9ntcrtum§frcunbcn im iK^cinlanbc in 5) o n n : 

:5abrbü(f)cr. ^cft m löL 
93om biftorifcfeen 93ercin ju 93ranbenburg a. 

31.-33. :^at)rcgbcri(ftt. 
93om 93orartbcrgcr züiufcum !i>crcin in 93regcni^: 

9at)ve5ibcrid)t für 1899. 
95on bcr ^iftorifc^cn ©cfcHfcftaft bcö SlünftIcrDcrcing in 93remcn: 

^hinc (^cnbimn cinnctroffen. 
93om 93ercin für @efd)id)tc imb Rittertum 3dblcficnä in 93rc§lau: 
citfd^rift. Sb. 3iL 3G, L 2. 
odex diplomaticus ^lesiae. 93b. 21. 
Scriptoros rerum Silesiacarum. 93b. 17. 
(Sd)lcfient> Stirdjortc unb Stiftungen. 
ft'i»"d)cubüd)cr 3d)lefien§. 
93on ber fd^lcfifdien ®cfcaf*aft für Datcrlönbifd^e Mtur in 93 regt au: 
78, m 3^a^rc§bcrid)t. 



170 



35om 33crcin für (Sficmnit^cv ©efe^td&tc in Gl&cntni^: 

aWittcihinfleu XI. 
S5om ^ox&t Bolfcmufeum in G^^riftionio: 

f^oicninqcn 1900. QL 
5?om ^iftonfcftcn 5?erctn für boi? ©ro^feevgofltum Reffen in $)ormftabt: 

5trdi)iö, GrflänaunßSbonb L L 2. HI, L 

Oitortalblättcr 1900. 1901. 
5?om ^iftorifrfjen S?ercin 3) i II in gen: 

^aftrbudb. ^obrflQnfi 14, 
5Som 3?crein für G^efcfjtd&tc unb 9?ntur0efcf)itl^tc in !I)onaucfdöinöcn: 

Snfcinc (Senbunfl cinflctroffcn. 
S5om !Düffctborfcr ®cfrf)icüt§-53erein in !J)üffclborf: 

93citrä0c. S3b. IL 
5?om ®cfAitfet§= unb 9ntcvtuin8forfdbcnbcn 53erein in ©ifcnberß: 

aWitteilunaen. C^eft 16. IL 
55om 5?crein für @cfrf)icr)tc unb 3tttcrtünter bcr ©rafft^aft aJ/anSfcIb gu (SiS- 
leben: 

gWan§fefbcr 5^(ättcr. ^nbtflonß IL 15. 
3.^om 53crein für (Mcfc^id^te unb ^Ütcrtumäfunbc t>on ©rfurt: 

^Ja^itteilunflen. ^cft 22. 23. 
3?om 5?ercin für ®efdöid)te unb 5(Itertuni§funbe in ?Jran!furt a. Wl.: 

Sßom Srciberfler 9ntertum§t)frcin in f^reibcrg: 

^cinc (^cnbung eingetroffen. 
33on ber ©efeUfdinft für ®cfd)i*tgfunbe in fjreiburg L 93r.: 

3cttfcbrtft. 5<b. 16, 1—3; IL 1-3. 
55ont Dberbcififrfien öJefdbicbtSöercin in ®ie§en: 

5Q?ittciIunöen. 93b. lü mit @raän;iunö. 
5?on ber 9?ereiniaunfi für ©otbaifd&c OJefd^icftte unb ^(tertum§forf(^unfl in ®otba: 

Wittcifunflen. 1901. 
55on ber .^önißtirfien ©efefffcbaft ber 33?iffenfd}often in ©öttinqen: 

9iarbrirf)tcn. "i^bilol^biftor. .^ttaffe. 1900, 1^=3 (3rf)Ui9beft); 1901, 1-4. 
1902/ 1 2. 1899 2. 

9?n(!jricbtcn.' "O^efc^öfttic^e 3[Wittci(in!flen. 1901, L 2. 1898, L 
35om ^iftorif^en ^^ercin für Steiermorf in ©ras: 

ßeine <2enbunfl einfletroffen. 
53on ber ©efeflft^aft für ^4>ommerfcf)c ©efd^fid&tc unb ^ItcrtumSfunbc in ©reif 5 = 

^omnterfdbe ^abrbütber. L (5rflängunߧbanb ; 2± 95b. 1901. 
93om SSerein für ©reifer @efdnd)te in ©reig: 

.^einc (Senbnnß einfletroffen. 
53on bcr 9?ieberlaurit?er ©efeöftibaft für Slntbropoloflie unb 3lttertum§funbc in 
® u b e n : 

Witteitunßen VI, 5z=S. VII, 1-4. 
^om biftoriftften *Berein in ©d&njäbifd&^^all: 

.^einc (Scnbunß eingetroffen. 
93om 5Serein für (Srbfunbe in ^alte: 

9Jattei(unflcn. 1900. 1901. 
^om tbüringifdb^fäc^rtf^en 5?ercin für Grforfc^ung be§ baterlänbifd&cn SlttertumS 
in ^alie: 

^J?eue 9)?ittei(ungen. öb. 2^ L 2. 
^^om .^auQUcr ©efrfndjtöüerein in .^anau: 

^eine Senbung eingetroffen. 
95oni biftorifc^en 3?erein für 9?icbcrfn(bfcn in ^)annoöer: 

3ltIo§ norgcfcbicbtlirfier Sefeftigungen. ^)eft L 

Bcitfcbrift 1901. 1902, L 
93om biftorifcb'pbilofopbifcben 5>erein gu öcibctberg: 

5?eue 3^Ql)rbücber. X, L 2: Xf, L 



d by Google 



171 



53om SBeretit für ©ic6enbiir0tfd)c ?anbc§funbc in ^ermanni^abt: 

3aljre§bcrtc6t 1898/99. 1900. 1901. 

tvdiiü 29^ 3, 30, L 2. 
3^om S3crcin für SJccininaifc^c ©cfdiitfttc unb Canbc§hmbc in ^ilbburfl^aufcn: 

Schriften, ßcft 38, 39. 40. 4L 
S3ont S3o0tlänbifdfjcn 5ntcrtum§forfc^cnbcn 3?evcin j\u §ol^en(cubcn: 

70. IL r^abre5bcvirf)t. 
3?om S3ercin für ©efdiicbtc unb Stltcrtumöfunbe in Hornburg t). b. ^öb«: 

Steine (Scnbung cinßetroffcn. 
5?om S?crein für STbüringifcbc ©cftbicbtc unb ^ItcrtuntSfunbc in !3;ena: 

3citfcf)rift S3b. XL 2-4., XU, L 2=L 
35om Scrbinonbcum in l^nnSbrucf: 

3citf(brift. ßcft 4L 45. 
5?om 5Pcrein für @cfcbicbt§= unb 5lltcrtum§funbc gu Ä'obtö: 

2Jattci(unflcn. Öb. VL L 
SJom 53crein für ^)cffifd)c ©efcbidbtc unb ConbeSfunbc in Raffet: 

Acitftbrift. «b. 24, 1^ 25. 

?D?ittei(unQcn 1899. 1900. 
53on bcr ©efcaicboft für ecbtc§n)i0=$olfteinifdbc ©cfdbitbtc in ^icl: 

3citfcbnft 53b. 30. 3L 
53om ©cbtcSnjig^^oIfteinifcben SWufcum bei bcr Uniüerfitöt in ^iel: 

ft>inc (Scnbung eingetroffen, 
^on bcr Soci^t^ Royale des Antiquaires du Nord in S?Ot>cnbciflen: 

ßcinc (Scnbunfl eingetroffen. 
33om 9D?ufcaIöcrcin für Rrain in Caibadb: 

2)?tttcilunflen. XITL 1=5. XIV, L 2. 3=fi. XV, L 2, 

Izvestja X, 1—6. XL 1—6. 
S5om 5?crcin für ©efcbicbtc bcr ^'Jeumarf in ßanbSbcrg a. 2B.: 

«Stbriftcn. .^eft 9. liL IL 12, 

9?cumQrf njöbrenb be§ 30iäbr. J^ricgä. L 2;cil. 1899. 
^om biftortftben 3?ercin Don 9'^iebcrbQt)ern in ßanb§b«t: 

5^crbQnbtungen. 95b. 3£L 3L 
33on bcr Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leiden: 

^cinc Senbung eingetroffen. 
SBom 9?orbböbmifrf}en (S?cnrrton§»sVIub in ?cipn: 

9)Zitteilunflen XXIV, 1.-3. L XXV, L 
53om 3?crein für ©efrfncbte !?ei»)8ig§ in ßcijjgig: 

.^cine (Senbung eingetroffen. 
iBom ®cfcbidbt§= unb ^ItcrtumStoercin ju löciSnig: 

Steine «Senbung eingetroffen. 
S5on bcr Nebraska Historical society in Ö i n C 0 1 n : 

^cine Senbung eingetroffen. 
33om 93ercin für ©cfcbirotc beg 33obcnfee§ unb feiner Umgebung in Einbau: 

(Scbriftcn. .^eft 29. 
53om SOJufcuingüerein für baä Sürftentum Lüneburg in Lüneburg: 

3?abrc§bcricbt 1899-1901. 
S3om 3?erein gur ©rforfcbung ber 9?beinifcben ©efcbitbte unb ^Htcrtümer in SWoinj: 

^cinc (Senbung eingetroffen. 
55om Üj^onnbeinier ^IltertumSücrein in 9}?annbeim: 

95?annbcimcr @cfcbicbt§btätter L 7-12. H, L 2. L 4. 8. 9, 

.StQtalog bcr ^43fäU. a)(üni^cn. 1900. 

Slatülog toon Jlhujfcrfticben. 1900. 
5?om 5?erein für ben 9?cgierung§bejiir! SKaricutocrber in 91? orienu) erber: 

äeitfcbrift. ^eft 38. 39, 40. 
5?om ^>enueberflifcbcn HitertunbSforfdjcnbcn 5?crein gu ü)?ciningcn: 

i)?cue ^Beiträge. Lieferung 1^ 16. 
5Jom S3crein für ©cfcbicbtc Der ©tabt 9)fei§cn: 

5D?ittcilun0cn V, 2, (e*Iu§.) VI, L 



Google 



172 



Son bft ©cfcHfcfiaft für ![>otf)nngtfd^c ®cf*id&tc unb «UertumSfunbe tn 3»e$: 

5alirbucfi 1900. 1901. 
25on bcr HurlQnbiirf)cn ©cfcüfcftaft in SKitau: 

3ot)rbu* für ©cneafoflic 1899. 
53on bcr !. b. ?lfabeniic bcr SiMffcnfcfiaftcn in 3??tin(^cn: 

(Sil3unfl§bevicf)te bcr ptiUof. t}biIol. ii. ^tftor. Stoffe. 1900, L HI. 1901, II. 

(£ttjunß5bcvid)tc bcr l)iftor. illoffc. 19C0, II. IV. V. 1901, I.-V. 

9?on!c, ?5cftrebc 1900. 

Slbbanbtunacn bcr tiiftor. Stlaffc. 33Qnb 22, L 

9?i(\noiicr, ^cftrcbc 1900. 
55om ^iftorifcbcn il^crcin bon Obcrbatjcrn in 2)^ünci^en: 

SlItboDcrifd^c ÜJ?onat§f*rift pro 1901. 
SJom S93cftfälifrf)cn '15romnsiaI=33crcin m 9J?ünftct: 

•Qcinc 'ScnbunQ eingetroffen. 
53om i^crcin für ©cfd)icötc unb ^JlltcrtnmSfunbc SBcftfalcnS in SWünftcr: 

3citf*rift. S3b. 5S 59, 
35on bcr njtffcnfdjaftlidöen ©cfcHfcIjaft Wlontatbic in 9?ciffc: 

3il S3crirf)t t)on 1898—1900. 
5?om ^iftorifcüen ^nnein für *9?cuburß a. b. 3).: 

^cuburflcr .QoUeftnnecnblatt. 1899. 
33om ©crmanifcften 9'iQtionQ(=9Wufcum in S^ürnbcrg: 

Wngciöcr 1900, I-IV. 1901, I— IV. 

^Qtalofl bcr ©cnjcbcfammlunfl. 2. Xtxi. 
35om S3crcin für @cfd)icftte bcr 3tcibt yiürnbcrfl: 

aWittcilunacn. $cft Ii, 

:5obre§bcricf)t 1899. 1900. 
5?om ^ntcrtnmöucrcin in 'iUancn L '^v: 

gj?ittciüinöcn. Öa^nng 1900. 1901/02. 

9?aab, 3)a§ %mt 'mmn im ^^Infanfl bcS Ifi. 3abrt|. flauen 1902. 
35on bcr Ijiftorifcbcn @cfcnfd)Qft für bic t^roDin^ *il>ofcn in ^ofcn: 

JOiftorifrfic 33?onat§blättcr. Sfa^vflana L 9cr. 4-12; II, 1—12. 

3citld)rift. XV, L 2- XVI, L 2. 

55om 5?crcm für ©cfdbic^tc bcr 3)cntf(^cn in S5öbmen 'J^rag: 

Ü)?tttcilnnflcn. ^abrflnng 39, 1—4. 
33oni il>crcin für 0cfrf)id)tc unb ^IltcrtuntSfunbc bcr l'iöscfc Olottcnburg in 
tRaöcn§bnrfl: 

3)iö;icfnnar(6iu uon 3d)wabcn. ^^abreang 1901. 
53om biftorifdicn iBcrcin für Obcr^falj unb ^JicgcnSburg in ^Jlcgcngburg: 

iPcrbanbtungcn 1900. 1901. 
il^om 33crcin für Munft unb ^Htcrtum in ^JJ cutlingcn: 

^licutlingcr (^cfd)irf)t0blättcr 1901. 
SBon bcr ©cfcÖfdjaft für @cfdjid&tc unb 'idtcrtnmStunbc in ^Jiiga: 

3it?ung§berid)tc pro 1900. V.m. 
3>om 5i>crcin für Öefdndjtc unb IHrrfjiiologic in ^JioImnnS: 

«uactin 1900. 
^om ^iftorifd)cn 33crcin ^Jiofcnbcim in Ülofcnbcini: 

jt)a^ bnt)crifd)c Dbcrtanb oni 3nn. L L 
35om i^crcin für .öcnncbcrgifc^c ©cfd)id)tc unb i^onbcSfunbc ju (St^maltotbcn: 

^citfdfjrift. .^cft U. 
5^om ^^crctn für 9iJ^ctftcnburgifd)c ©cfdnc^tc unb ^KtcrtumSfunbc in ©(^»erin, 

:^abrbüd)cr unb fsubreSbcridite. ^obrgang 6(L 

©runbtarte üon SüJcrflcnburß. 
3?om 3?crcin für ©cfd&ic^tc unb 5lUcrtbum§funbc in 3ignia ringen: 

2»ittcilunßcn 33. 34, 
. S3om biflorifdjen herein bcr ^i^fals in ©pcicr: 

Ü)fittei(un0cn 25. 
S3om ikrcin für @cfd&id)tc unb Rittertümer gu Stabe: 

Steine <2cnbnn0 eingetroffen. 



d by Google 



173 



Son bcr ©efeüf^aft für ^^Pommcr'ft^c ©cft^idjtc unb Siacrtumgfunbc in Stettin: 

93Qltifc^e etubien. ^faf^rflonß 1900. 1901. 
SSon bcr f. ^Ifabcmtc ber fAöncn iBiffcniiaftcn, bcr ©cfc^ic^tc unb ^UcrtumSfunbc, 
S'Jotionalmufcum in (Stocf^olm: 

9)ionab^bIab 1896. 1900. 
SBom 9Jorbif(^cn 3Jiufcum in Stocf Ijolm: 

Meddelanden 1899/1900. 

Bidrag tili var odiings häfder. & 
35om ^iftorifc^^Utcrarifc^cn Bwciflücrcin bc§ 55o0cfcnf(ubg in ®tro§burß: 

$^a^ibu(^. ^abr^ang 16, iL 
53on ber 3)ircftion bc8 fönißlidp ttjürttembcrgifd^cn ^au8= unb (Btaat§=3lr(fcit)S in 
(Stuttgart: 

ftcinc ©cnfcunß eingetroffen. 
S5om Sßürttentbcrgifc^en 3l(tcrtumi8t>erein in (Stuttgart: 

Heine Scnbiing eingetroffen. 
5Bon bcr 3Bürttembei glitten ilommiffion für ßanbc^acfcfeic^tc in (Stuttgart: 

iÖierteliabvöbcftc. fja^rgang IX, 1—4. a, 1—4. 
33om 33erein für Hunft unb ^lltertum in Utm: 

Heine (Senbung eingetroffen. 
S3om ^iftorifdfjen i^ercin für baö i^ürftcntum ßied&tcnftein in 25abu3: 

3aÖrbu4 S3b. L 
$on ber Smithsonian Institution in ^af^iugton: 

Anniial report. 1897, II. 1899. 

2h biüerfc iii)(^riftcn. 

Report of Langlev. 1900. 1901. 
55om ^arsöerein für ©ef^itjte unb ^UtertumShmbc in SÖernigerobe: 

3citfcf)rift. 3abvgang 33, 1^ 2. 34^ Ii 2, 
3?om ?(fabemifrf)cn S3erein beutfc^ OTorifer in 933ien: 

S3crid)t 1899/1901. 

Vansca, Uebcr 5^anbeö= unb Crtögefd^id^tc. 2Bien 1902. 
3Som 5^erein für ^anbc^hmbc öon *i)?ieberÖftcrreit^ in SBien: 
llrtunbenbuc^, «b. II. »gn. 23-31, I-V. 

Jopograpbic ». ^aebcvöfterrcid) !öb. 4^ $eft 10-12; «b. 5, ^eft 13. 14. 
93lätter. ^abrgang üö. 
3?om 3Jcrein für !9?affauifc^e ^Itertuntöfunbe unb ©cfdjid&tSforfc^ung in 293 ic 8= 
babcn: 

^nnalcn, »b. 3L 32. 
2)iitteilungen 1901/02, 1—4. 
&eftfd)rift 1900. 

5>om DrtSDcrctn für C^cfd^ic^te unb ?ntertum§funbe in 2öolf enbüttet: 

S3raunfrf)iüeigifd)cg iHiagasin. ^nljrgang 1900. 1901. 
33om ^ItertuntiSöerein in äBormsJ: 

i^ofcpb/ ^'er 'l>fcnnigfunb Don HcrAcnbeini. i^ranffurt a. 9)?. 1901. 
^om öiftorifc^cn 33erein oon Unterfranteu in SBür^burg: 

2lrd)io $}b. 12. la, 
33on ber 5lntiquarif(ften ©efcllft^aft in 3üric^: 

2)?ittcilungcn Qh. gß. 
ißom St^nieiäcrifc^cn ?anbe§mufcum in i^üri(iö: 

^Injeiger für (Scöiueiscrifd)c 3lltcrtum§funbc. Ü?cue Öotge II, 3^ 4. 
III. l=A. 

3abt'c§berid)t pro 1900. 

'mahn, bic Hunft^ unb ?lrrf)itcftur-^l)enfmäler UntcrnjalbcnS. Ü8gn. 11= 14. 
35om ^itltertum:3üciein für ^^oittou unb Umgcgenb in ^i^Jicf^u: 
a)2itteilungcn. .f)eft L 



dby Google : 



b) (Sefc^enfc: 

1901: 

53om (ötabtmnöiftrot ^utmbod^: 

bcifcn 33cvnjoltunßäbeiid&t. pro 1898/99. 
3Son ^crvn ^ofrat Dr. galco in 3t. ©ügcnbcrn I'onnborf: 

iöiblia, ba§ ift: bic ßoni^c ^cilifie Srf)iifft/ t>erteutfc^ct burdb 3). 9)?. 

i'utbcrn, ncbft üoiüuäflc^ctjten SJilbniftcn unb Ccbcn§^@ffd[)id)ten bcrcr 

buril. ^crni ÜJ^aroöiafcn ^öianbenbuvaiftftcn (?»icblüt§, mit einer i^or= 

rebe Wll. 'äh. 9^ic. m^^. Wit ^o*füvft(. eulmbatl)=löat)reutbifd)cn 

gnäbiöftem iHiüileßio. .^of 1736. got. 
35on ^crvn 15rofeffor Dr. ^^efter in ©rlanqen: 

bcffcn: 3)ic ßrlonflcr Bf^tnnß im ficbenjäbriflcn Strieg. % 
^on ^evrn *^(^iotbcfcr ©öbncv in Gvcitncn beffcn: 

®cfrf)id)tlicbc§ über bic 5ll.iotl)cfc in (Srcnßcn unter Söerürffid^tiflunfl ber 

trüberen 'DJc'cbisinQlüerbältniffe. 95at)reutt) 1901. 
S5on »^errn "^Nfarrcr (Senior iliUicbercr babicr: 

S5at)rcutt)er Slirdbcngettel ton 1883—86. 88—93. 
3)on ber .^anbcU= unb ©eiuerbc tammer für Obcrfrnnfen : 

beren ^a^^^bcridbt pro 1900 unb 1901. 
^on §errn 3lntiquar (Bt\\Q§htxQ: 

1} .fjonc, ®cfd)irf)tc ber etobt 53nt)reutb. Z ^Tuftoflc. ©ntjreut^ 1901. 

2} S}iaQÜ, bie iueiftc i^rau. älnttenberß 1743. 
55on ^errn 9?umi§mntiter (£. §. @ e b e r t in ^iürnberg : 

beffen: bie ^rnnbenburß-iyränfifdben Slippcrmüngftätten (1620—1622). 

^J^ürnberö 1901. 
53om "I^irettorat ber ffll. ße^rcrbilbuneSanftalt basier: 

beren ^vabreSberirfjt pro 1900/01. 
53om tJid&tclflcbirflS^SBerein: 

bcffen ;^)fabre§bcnc^t pro 1900. 
55on ^errn inofeffor (Bcbnetl in y?nrnbcrg: 

i^ogt, äL\, ©cfd)irf)te be« t'anboucr ^»ölfbünberbaufcS. 9iürnbcrg 1900. 

2 (lyemptore. 
53on $errn ^^tntiquar ©eUgöbcrg: 

Iß oerfdnebene bittorifdf)c (Schriften unb 5)ifi'crtationen, meift auS beut 

18, !3abröunbert. 
3?on .^errn (Sonfiftorialrot ^zd: 

bcffen : S^afpor Sllee oon ©erotgbofen. 3)a§ SebenSbilb eine§ clfäffifcibeu 

euanflclifd}cn -|>farrer6. .*c>aÜe 1901. 
53on ^crrn Slrciänrd)ii)ar t^x. ^üttncr in Ilmberg: 

beffen : ^Jfittcitungen au§ bem ?lu§gabebui be§ SBotfgang ton 2Bilbcn= 

ftein. (S. 51. 0. ä.- 

53om fgl. ©onfernntorium ber antbrop. -präbift. (Sammlung in SD'Züncben: 

üß^eber, iberidbt über neue »orgefd)icbtUcbe &uube in 5Jai)ern. ^JZad^trag 

gu 1898. e. ^. 
S5om Siebtel gcbirgöter ein in SBunftcbcI: 

bcffen 3abrc§berid^t für 1900 unb 1901. 
55on iJrau 33urf)l)alter§n)itn)e Coeioel: 

Siopp, '4>rcbigt am (Sonntag !?aetare 1782 gcbalten nadb einer taugen 

^Ironfbcit. Ms. 
35on ^trxn praft. 5(rgt 'X)x. .t)oIpcr in 9?ürnberg: 

'Jlbid)iift eines 3^agebucbö auS bem amcrifanifcben i^reibeitSfrteg 

(1777—83), ocrfa§t t)on ^ 6. 3)oebla in Beü. ©tarfer arianufcript== 

banb in 4°. 

35on ^errn SBUbcIm f^rbr. o. 2BaIbcnfct§, fgt, Dberftlcutnnnt: 

beffeu Üjortrag über bic ß^efcbicbte ber ^reibevilid^cn Familie Pon 
SßalbenfelS. lof 1901. 2 ©j. 



176 



5Son ^cvrn ^ofbuc^^änbtcv U. ®tcf?ct: 

93runnci% ©cfc^id&tc bei- yflcformation bcS ^toftcvS unb ®tiftlanbc§ 

Solbfaffcn. erlangen 1901. 
SBon ^crrn S!amcralprnftifantcn Sß. ^QoU in Sinblod^* 

L Ä'reittmol)v, Slnmcrfunßen über bcn Codicem Maximilianeum 
Bavaricum civilem. 3. Xcil. Ü)?ünciÖcn 1763. i^ol. 

21 ©ammlunß fgt. ^cffvipte in ©ej^ic^ung anf ba§ Strafgcfcljbuc^ 
iöatjeinS. L «b. 1813-1816. ^ol. 
^on'.^ciTn ©Dmnafiolprofcffor ^njan^igcr: 

3a^rc§beri(ibt über baS ffl(. (>riebrici^-2öt(l)clmä @t)mnQ[tum au Berlin. 

Oftevn 1900. 

^on bcr 33erlaö§bucööanblunfl 8t. 2Bc^ncrt in SBüraburg: 

5lltfränfijd)c (E^roni! in 2Bort unb 5)Ub. 1902. 
^^on bcr .^anbttjerf §fammcr öon Obcrfranten: 

bereu 3al)re§bcri*t pro 1900/01. 
S!?on ^crrn 5lpot^efcr 2)r. 3d^mibt in 2BunfiebcI: 

^Ric^ter, 2. 3:b.f Seftgruf? aur entt)üÜun0gfcicr beS ^tan ^Qu('2)enf» 

malä in 33at)reutl^. i^rogramm unb ?Vcftgefang bei berfelben. 



c) älngefauft: 

1901: 

looiit, ©cfc^ic^te ber ^tabt iöoDrcut^. L ^luflogc. S3a^rcutö 1901. 
Seibl, 21., $>qS 9icgml3tl)al. erlangen 1901. 

© runner, @eic^id[)tc ber ^Deformation bcö SUofterS unb 8tiftlanbe§ 

2Balbfaffen. ©rlangcn 1901. 
8d)ornbaum, ^ic (Stenung be^ 9)?arfgrafcn Starinür oon 35ranbcnburfl 

jiir reformatorifc^en iöciucgung. t^türnbcrg 1900. 
(Jefter, vi., Die ^at)rcutl)er (Bcfjiücftcr {yricbric^S bc§ @ro§cn, beutft^e 9^unb= 

fcftau, ^n^rgang 28^ ^)cft 1—3. 
33ööner, SL, ®cfc^irf)tlic^e§ über bie 2lpotl)ctc in Greußen. 93at)rcutb 1901, 
©urfbarbt, €>., ^onb« unb 5lbref}buc^ bcr beutfcbcn ^Irc^ioc. Scip^ig 1Ö87. 
$>enner, ^Utfränfifc^e 33ilbcr 1902. 

©tferiften bcg ^öcrcinö für ^Keformation§gefd()icibte. 3aJ)tg. 1901. 

Rippert, ADie "J^farrcien unb Srfjulcn ber Obcrpfalj. ^Jiegcn§burg 1901. 

ßeitfdbut), Xa^ ©ermanifcbc iWufeum in ^Jiürnberg. Söambcrg 1890. 

ißebcr, 6^ (Sin oftfränfifdbeS ^3?amenbud). iöambcrg 1887. 

8 db i e r , IBäng, ilUcrsebnbeiligcn, ßid)tenfcl^. Sin (Rubrer. ^idbtcnfclS 1862. 

dcrrmann, är-/ Eremitage fonft unb jet^t. ^^aDrcutl) 1901. 

9)? CD er, Gbr., SJiograpbn'dJe unb fulturbiUorifdbe öffaDS. ^L^cipgig 1901. 

93at)rcutber Sbororbnung öon 1755. 

®ei)er, 2(uä ber 'jKeformationggefcbicbtc 9törbltngcn§. Üiörblingen 1901. 
^'otbe, ^Beiträge mx bat)erifd)cn .Vtirctjcngcfcbic^tc VIII. Erlangen 1901. 
5)o§ 33at)ertanb. ^abvgang 1901. 

Hefter, Üi., ^Beiträge pr öefcbicfttc bcr Uniöerfität (Erlangen, ^eipgig 1901. 
35 ic bei, (Scbcmati^nui^ über fämnitlid)e 3tubien=, (Sdiul- unb Silbungöanftalten 

in Dberfranfen. Q3at)reutb 1839. 
8tirner, ^l., :j;er Ginjige unb fein (Sigcntbum. ^cip^ig 1882. 
9i 0 e b i* i A t, !J)eutfd)C 'iMigcrreifen nacb bem ^>eiligen t^anbc. ^nnSbrurf 1900. 
Örlcr, 2)ic SD^atrüel bcr UniDcrfität i'eipaig. 2 ^änbe. Scip^ig 1895. 



176 



a) ©cfd)cnfc: 

®on ^)crrn ?Rittmciftcr bcv ^cferöc ^rau8 basier: 

^^otoflra^jbien t)on ftirc^cn beS SiaDrcutber !?anbeg, g. 93. uon ^inblac^ 
unb 9?emmcr§bovf. gcrncv einige Rießel. 
35on ^crrn Sloufmaun Üaxi 33cntfev: 

3Qftlreid)c "ilJl^otoQrcUJ^ien ^iftorifÄ mcrfnjürbißer Oertlit^feitcn unb 
©Cflcnftäitbe. 

^öon ^)crrn ^Irdittcft .Silccmann in SGUci^cnftnbt : 

!L'an3en= unb l^fcilfjjitjcn auf bem ^iubolftciu/ (Sporen auf bem iß?alb- 
ftein flefunbcu. 
53on ^cnn Jöudbbinbermcifter ^orftcr bafticr: 

(Sine (Serie neu crfd)ienener ^J3oftIartcn. 
33on ^errn ^Intiquor ©cliaSberg basier: 

(£in fogenannteS I^uoblibct-Slquarcll. 
^on .t>errn Binnflicfecrnteifter ©rünewalb bot)ier: 

^tuei alte ^innftempcl. 



b) (Sefauft: 

%{tt Wxäii Don 93at)rcutö o. 2, 

tmei .Starten bc§ fränfifc^cn SlreifeS oon ^ctru§ Sd^cnf. 
öotoflrap^ic t>om VluSmarfcft ber „(Sbinafreiiüiüigcn" 1900. 
^^Jl)otoflvapl)ic einer 93aucrni)od)äeit im SDäftelgau. 
iiJcrfc^icbenc 93ronsemebaillcn. 



dby 



dritter m\^n\tt. 



pro 1902. 



^xäftbent tion Obcrfranfen. 



(Eafclmaitn, f. Äird^cnrat unb $)efan a. J). 

JJrctöart^in Ilmberg. 
Ätei^arc^it) ^Sauibetg. 
I^tei^arc^it) 9?ürn6eTg. 

Ocfclc, grei^crr ton, f. 9?eic§^=5rTC^it)bireftor, 3JJünd^cn. 
<Stabtmagiftrat ^a^reutl^. 



OrbentUi^e Stitglieber. 



3lid^ingcr, Sagcnfabrtfant. 
?l!gn, f. ^foncv. 
31 um ü der, ^orl, Cberle^rcr. 
SBö^r, f. S5ronböcrnc§er.-3"fV<^^or. 
93ort^, |)an^, Slaufmomi. 
95auer, f. Conbgerici^t^rat. 
S5ouer, f. 9^cgieriutg«=®cfrctär. 
93a^erlein, (Sbuarb, f. S^ommcrjicits 

rat unb gabrifbcft^er. 
SBa^crlein, 9^ubolf, SBiidi^äiibter. 
33ec^toIb, iRuhoVi 33ud)ljänMcv. 



33e(f, f. ^onpftoriarrot. 
33ecf^, 9?ub., f. 9iegierung^rat. 
SBeböIt, gabvif=I)ireftor unb f. Ober- 

leutnant a. ^5). 
95en(fer, 5(uguft, fioufmonn. 
©encfer, S?av(, gabrifbefi^cr. 
93ibra, gv^r. öon, f. Obcrlanbe^^ 

geric^törat a. ^J). 
S8(umroeber, f. ^^3oftmeifter. 
SBoebet, fürftl. Otcntenbireftor a. T). 
5Bö^ner, Simon, Öcl^rcr. 



Seddin 1901. XXI. Sb. ^efi 3. 12 



iBot^ntt, t (i^^mnafialpTofeffor. 

mam unb ^om^Qgnie»(S^ef. 
Stöuninget, f. Oieaffc^ulrcftor. 
95ranb, ©g., t. ^iegierung^vot 
^YüM^toein, t Obeiamtdtic^ter 

)6iunco, Dr., ^^il^elm, t (^^mmiiaU 

^rofeftot. 
^runner, fRec^tSamualt. 

Lutger, öexmatin, ^atmoiiium* 

fabiitant. 

^aijelmann, Dr., rcd^gf. 33ürger= 
tnetftet u. Sanbtag^abgeorbnetcr. 
(^^xifteiin, (. 9{etitamtmamt a. 
(SuUntatitt, t SDtajDt. 
^affnet, Staulctit. 

ftornmanbeitt. 

d^Hwongcr, ^oren^, 5?uc|* u. (»teilt« 

brucferct»S3cfi§er. 
(Sngel, f. Sttd^tiei'ai;st n. I^. 
(Sngel, >>i'inric^, f. SBe5ii"!0tierav3t. 
ga^r in i) a dj er, Flitter t., f.9Jegiergli.= 

ÜDiicttor. 

gfitilfc^, gr^r. öou, f. Okv^^önu« 

infpeftor. 
gifc^cr, ©eorg, Öe^icr. 
gorfter, ^iK^bittbcrmdpet. 
greqbergev, SRartfn, "^Jriöatici;. 
gte^müUet, Stift., t ^ofgattner. 
gröHdl, ^R^mx \>tm, t Obevfoiftrat 

a. 3). 

grofc^, Ccjrcr unb ftantov. 
guc^!^, f. gorftmeifiei- a. '2>. 

03ie(^cl, Nliuf, seil., ^ud)f)äiiblcr. 
OU" n ti! i rfi , f. V'^iinptnmim a. 5). 

giiuttiülliü. 
©lau, äBil^cIm, $^urf)()iinblci'. 
®rog, D., f. Stoninu^ienrat. 
©üvfc^iiig, f. Ohimimiialle^i'cv. 



^agen, t ^tofeffov, Snfrf^t«"^ 
ihetdadtetbauff^ttle unb Südi^d* 
tag^abgeorbneter. 

{»agett, Oberle^tet a. u. Sxf^ 

.f) anbei, ®corg, ^aufnmini. 
^änbct, ©ottfrieb, l^iiemermeiftei. 
§avmDnic = @cfe(ifd^aft. 
.^ottutonn, f. ^eminarklii'cr. 
^au§ig, f. S^rei^^Cbei-geometcv. 
I^erolb, (S^rtfHan, ^ritoatier. 
§ ex vni au II, t. "^jsf'arrer. 

|)e6el, f. @^mnafial'3dc5cnJc§^ei^- 
§c^el, $lm., ^aufmonii. 
|)cu6erger, (5rnft, f. |)oflieferaiit. 
|)euf ermann, ^einrid^, ^uc^btttbet' 
ntetftet. 

$af(i($, Sil^elm, Kaufmann. 
$öret|, (^Togfauftnattn. 
§offet, F. ©tobt^faner o. üD. 

§ofmanii, g., H^jot^cfcr. 
.f)oi5inpr, Dr., |)ta!t. 

.^u6cr, t QJcnbanncrie»ÜÄaiov. 
^üb)c^, ^wwcHct. 
|)übtc^, Dr., f. (Semtntttbtieftor. 
|)ut(c^eui:eut§er, f. gorftmciftci; 
0. !J). 

3^11 er, (Srnft, SJauftnonn. 
Öaff erteilt, f. Cberregierung^rat. 
^äm))f, f. 9legierungdtat 
I^Sftttet, m^xh, ^tiDotiev. 
Kax)»ele^, ^tgmunb, $tatti{i. 
^tpptl, (&., f. ^rofeffox a. 
S(e)»pel, S^eob., f. (S^^mnaftaiteftov 

a. T). 
Slcrn, f. Pfarrer. 
Sief? dring, ^axi, ftöbt. (Sc^ulrot. 
ilDlb, gvan^ Slart, Ingenieur. 
Sloib, ,'peinr., f. 33e5irf§nmtgaf]e(for. 
Äolb, 9)iic^., ^enjcrfi'cfjaft^biretto«, 
^fo^ou, grfir. tjon, ^^^riüati«. 
Slrnnf^, ^^(Ilnod)t, Snnficr. 
Rvauß, A'i'iebiic^, @ro^tau(mautt uub 

yiittuiciitcv b. Sief. 



Digitized by Google 



Kraulolb, Dr., !t)ircftoi' bcv Streik« 

Srrenanftolt. 
Äropf, ^rofurift. 

^übel, f. ÜDefan unb ©tobtpforrer. 
^ü^Imann, f. 33a^n=C6eiinfpcftoi'. 
J^urjinann, ßuit^jolb, Hoflieferant. 
S^u^jtii^fi, Dr., JRabbiner. 
ßanbgraf, dixttti ))., t ©taot^vat 

L a. 0. jD. 
ßonbgrof, SRitter ö., f. Jöonbgerid^t^» 

^45rä[ibeut a. 5). 
Sebcrcr, griebiic^, f. ®t)mnafial= 

leistet. 

ßc^^, griebric^, 5(|)ot^efer, Leutnant 
a. !D. 

Öc^fam, Wiai, öel^icr. 
ßinbenfeU, Jr^r. D., SJeid^^tat unb 

öJut^bep^er. 
Sött), ^ortonagenfabrifftnt. 
SKaifel, ?e{|iev. 

SWongcr, X)rogmft unb 5Ipotf)cfcv. 
Wlat^x, Qofef, f. ^rofeffor. 
3W elfter, i^otn., ße^rer. 
SRe^er, Stüter öon, f. Quftijrat. 
3D?e^er, ^ßriDotier unb Slirc^cnrenbant. 
il b e n 6 e r 9 c r , 5Ufr., f. Siegterung^» 

rot unb ^ejirfi^omtmann. 
Tim, 33ud§brucferetbert^crj8«393itn)e. 
WlüUeXf SBruno, ©rofefaufmann. 
9)?üUcr, jun., §äfnennetfter. 

ü II e r, Couife^Sl onfiftorialrat^witroe. 
aWUnjent^aler, f. ^^o^ftmeiftcr. 
^^ögeUbac^, f. (^i^mnafiolprofeffor 

unb ^{irdjenrot. 
9?te§ren^cim, ^uc^^änbler. 
9?i6I, t. S^egicrungiS^ unb ^heigbttu= 

Stffeffoi. 
^faffcnbcrger, t^e^rer. 
^lottfaut, Dr., (Sanität^rat. 
^oeU, Sßolfg., f. S^cgierung^rat. 
^opp, §einr., rec^t^f. SDfcjgiftrat^rat. 
^reifenbörfer, f. SfJcgicrunggrQt. 
greife, Sßittib., t (^i^uinafialprofeffor. 
^relt, f. gorftmeifter. 
.^reu, rec^t^f. 3)kgiftrotgrat. 
HJüI^, ^- Seminorle^rer. 
^ ü r (f ^ a u e r, Dr., f. rei^mebijinalrot. 



5Reb^ann, f. Pfarrer. 
9ie^, Dr., f. Oberftabgarjt. 
9?e^m, t. Oberfanbc^gcric^t^rat o. T>. 
9? e i g i n g e r , f . <Stabt^»f a rrer u. ©enior. 
9?ei^enftein, greif läuletn üon. 
9? ei^enftcin, gr^r. to., f. ^ouptmann 

unb ^ompagnie=^E|ef. 
9iei^enftein, Öe^rer. 
9^öfd5, |)ang, f. (Semtnarle^rer. 
9?ofe, ©mit, f. ßommerjieurat. 
aturfbefc^el, i^e^rer. 
S^upprec^t, ^einric^, f. Pfarrer. 
(Sattler, f. SBuc^^alter a. ^uc^t^aufe 

©t. (Georgen, 
©d^aaff, f. gorftrot. 
©c^äferlein, ^^Jeter, SBaumeifter. 
©c^iUer, (Simon, penf. löe^rer. 
«Sc^lec, .t)ang, ftäbt. SBourat. 
<Bd)m\it, Dr., f. (geminarle^rer. 
<Sci^niibt, C5rnft, 93oumfifter. 
(Sc^mibt, f. Oberförftev a. 2). 
(Sd)niitt, f. §ofgärtner a. D. 
(Scfjnappauf, SBunborjt. 
(Sc^oU, f. ©^mimrialprofeffor. 
(Schreiner, f. Hauptmann u. ^omp.« 

(S^ef. 

«Sd^röber, ©g. ^^out, f. iHed;nungg= 

fommiffär. 
(Sc^röppel, priD. 3ipot§efcv. 
^d)üiicx, SBanfter u. f. Slommerjien= 

rat. 

©rfjmabac^cr, (Sbmunb, Sanfter. 
S e e f e r , Stunftgärtner. 
(Seiler, ton§., |)of»Ofcnfabrifont. 
(Seligigberg, ^tntiquar. 
(Semmelmann, griebr., ^riüatier. 
©cnfft, ai)x., SBuc^binbermeifter. 
Seßner, f.^^faner, St. ßJeorgen. 
Siebert, Dr., f. ©^mnofialprofeffor. 
(Solbrig, Dr., f. SBe5irf^ai§t. 
Specht, gabrifbefi^er. 
(Specfner, 5lnton, ^Uiüatier. 
(Spi^enpf eil, ^e^rer. 
Steidjcle, grauj, t ^^rofeffor. 
(Stein, Dr., f. Ö^eneralarjt a. 2). 
©tiefei, 3ut., f. ^^mnafialprofeffor. 
<Stöber, xHpot^efenbefi^er. 

12* 

dbyGoegle 



18Ö 



©tolle ^, iR., pxaft Qiüffmx^t 
©ttaug, gtl^r. ö., f. Slegierung^» 

jDiteftor. 
©ttög^er, ®ro§f auf mann. 
Xrctfd^et, f. |>au|)tnionn iL ^'ottH).= 

Xri^)6/ Ceon§., 93n(^bru(fercibefi|er 
unb ^apiet'^rog^äubler. 

55 0 gel, SJJagtfttat^rat. 

53Dlf^aibt, Dr., pxaft. Slrjt. 

Sachter, ^ f. 9)?ajor a. 

SBogner, 2B., St^aufmann. 

SBalbcnf cl«, gr^r. ü., f. ategtemngg» 
tat. 

SBalbcnfcU, aBil^elnt, gr^r. \>., 

t Oberft a. 
SEBatt^cr, f. Siegterunggrat. 
Söangcmann, ®m., Sud)6inberniftv. 
äBenj, f. Obetregteningg' «. giöfaU 

rat. 



SBtlmerSbörffet, 3^ Staufmonn. 
Sßirtl^, (S^r., f. ©^mnaftalijtofcffov 
a. 

SÖöIfcI, (Sl^riftian, SBaumeiftcr unb 
Sttd^itcft. 

SBöIfcI, $)einri(^, 95aumeifter unb 
3(r(^iteft. 

SBoIfcrgborff, (Sltfe, gteiin öoii, 

^riDati^ie. 
SBud^crcr, f. ^favrer a. ^D. 
3ft^n, t ßonbgeric§t5=©efretät. 
3ec^, ®corg, Öe^rcr. 
QclUx, t Obnjo^Imeifter. 
3et)§, ©pebitcur unb 4)au^)tmonn ber 

3immetmann, ©d^teincrracifter. 
3i)JpeItu0, ®eorg, Cbetlel^rev. 
3ttjan5iger, Slart, f. Q^^mnafial« 
^Tofeffor. 



Riefen tg, f. toi^fd^olarc^. 
^aü^f t)on, f. ©e^eimer 9?at. 
^ixti), 3ofef, f. Oberamtgrtd^ter. 
a)2arfd^alf, gr^r. ö., ^liöatter. 
aWotof f , f. ®^muafial4>ri>fcffot a. 



^ö^Imann, Dr., f. 2)?ebt5inolrot unb 

S8c5irf^arjt. 
©d^Iic^tegroU, t gorftrat. 
©Effert, f. ©cjiit^amt:g=^^[je(jor. 



^nttcttcr, SHoig, f. 95e5tr!^tteror3t. 
SBatt^el, f. @ifenba§n=JOberej^)ebitor. 
SB au er, f. ©tabt^^forrer. 
SBocfmül^I, % e., gabrifbep^er. 
SBuc^^olj, f. (^t)iiina)ioUe^rer. 
!l)ie^el, .^ctnric^, f . ^Mtö^nt^^^i^eftor. 
©benouct & (Sic, Saumn)oKcn= 

(Spinnerei. 
@intt)ag, f. CberlanbeSgeric^t^rat unb 

Oberamt^ric^ter. 
(Sifenbegler, f. ^auanttmann. 
(Slmer, fie^rer. 

©(«pergcr, f. V?anbgeric^tg= 

^lafibcnt a. X). 



(Sntmer, f. S'Jotar. 

(5 ^b mann, 33Qnfier. 

grancf, Dr., f. §ofrat u. praft. ^^(r^t. 

granf, ^ofef, f. 3uftisrat u. Slbüofot. 

® laft, SBolfg., f. Quftijrat u. möofot. 

&'6^, e^rift., f. 33^aior a. 

©rießinner, ?(nton, ^oiipt^offamtl» 

^iffiftent. 
§ager, ^^arhitier. 
^eintid^, ^orl, ÖJrofe^önbler unb 

f. Slommer^icnrat. 
^enbel, ^oufmann u. ÜJJagtftratSrot. 
.f)eroIb, SBejirfg^auptle^ret. 
§crrmonn, (5§r., ße^rer. 



181 



^o^vei^, ^ f. ^ommcrjienrat uiib 
gaBrifant. 

Tormann, Otto, (^roS^äubler. 
S^Io^, gabrifBcfi^er unb SWagiftvat^^ 
9?at. 

Sfluiirf & ©ei'bcr, ®pebitioii^= unb 

SBonfqcfrfjnft. 
Traufe, SvieDiic^, J-lonbitov. 
Öton, %\)cobDx, 55ud)l)mil)lcr. 
i^oentdfcr, ©eovg, ^ritJoticr unb 

SWagifttatgtat. 
3)ict)er, ^oul, f. ©^ninafialpvofcffor. 
2WülIer, f. Oberlonbc^gcvic^tgrot. 
3Kunfer, f. X)cfan unb ^irc^enrot. 
9^orboberfränfifc^er 53crein für 

9?atur=, ®cftijid)t^= unb t'onbe^= 

hinbe. 

^ce^, ^Inton, ßoufinonn. 
^^Jfciffer, Dr. Sllbret^t, pioft. iHrjt. 
*!P i g c n 0 1 , l^ubnj. t>., f. ^a^n^^nfpcftor. 
^Ufd^fc, ^axi, J)roguift. 
^]ßrü(fner, §ugo, f. ^ommer^tenrat. 
Duaft, Dr. gricbr., proft. ^Irjt. 
$H a m m e n ) c c , yiit, gabrif befi^er unb 
2)kgiftrotgrot. 



9icgcn§6urger, ^b., JJ^Brifbcfi^ct. 
»lichter, e^rtftof, eiföt^gabrifont. 
S^iöber, ^Ubevt, 58anfbiieftor unb 

ÜJingiftratssrat. 
jKucfbcfd^el, ^ ©rog^ubter. 

<Sci§eibing, Dr., pxatt. %x^t 
©c^neiber, Fräulein, ?e^rerin a. 
©c^rocvb, f. 9?ea(le§ver. 
©tcin^cimcr, f. Sanfoberbeomtev. 

(Strauß, 3^^9f^^^Mi§f^- 
(Streng, f. ^ro|c[for. 
Ströbet, ^art, jHec^tganwalt. 
2: r c m e I , (Sbuotb, rcd^t^f . 37{agtftrat^' 
rat. 

Huppert, Dr., f. 33eiirf^aiät a. 3). 

unb i£Rebt5tnatrat. 
Satber, f. OBeranttgric^ter. 
Sßatt^er, Dr., f. ßanbgeric^tgarjt 

unb SWebigtnahat. 
3Öolt^er, Dr., @tabt«S^ranfen^au«= 

arjt. 

^unn erlief, ^^abrifant unb f. S^om> 

nterjienrat. 
2Bunn erlief, 9?ob., gabrifant. 
3clt, §an^, didittm, Brauerei» 

befi^er. 



ß^riftcnu, SJJoljfobrifttut. | 
©ibcr, ^arl, !Diftxnft§tec^mfcr. 
(Stc^cnmüHcr, ^funftmü§tbcfi|er. | 
gleff a, rcc^tigf. iBürgcrntcifter. , 
©eb^arbt, gricbr., f. Sa^ninfveftor 
0. X). 

®icf, f. SBejirf^amtmann. 
Wartung, f. gorftmeifter. 
§cinc(, f. Pfarrer unb ^irc^enrat, 

§cuf elber, ^at\§, 93rauereibireftor. 
3ft^n, gr., sinufmonn. 

Imbach, (Stabtmagiftrat. 
^^etoermann, 33aumeifter. 
öimmer, §erm., f. ^ommerjienrot. 
5Warttug, Dr., pxah. ^r$t. 



«Diefet^, Dr. ©eorg, f. ^Bejirfgarjt. 
9)?eu§börffer, S., Mafobrifant. 
a«üUer, 3ofcf, jRet^tgamoalt. 
3)?üller, Vubroig, f. 9?eaIIe^rer. 
ÜKüUer, SBtt^etm, !J5ireftor unb 

f. Rommerjienrat. 
^45en(el, ©ottfrieb, gobrifbcfiler. 
•tßenfet, t'ouiS, gobrifbeft^er. 
^4Jertjc^, ß^riftion, sBrauereibefi^cr. 
•ipopp, f. Oberlehrer, ©laic^. 
^üttner, Öoui^, ^aufmonn. 
iRap», ^arl, f. T)dan unb Stird^enrat. 
9^iemer, ^)ireftor, Slaic^. 
9io)a, griebind), f. 9?egierung^rat 

unb 9^cntamtntann. 
JRucfbci'd^el, 30^., Mafobrifant. 



182 



©d^mibt, Slbolf, ftäbt. Stievarät 
©d)mibt, griebric^, S^aufnmnn. 
Stitu«, aWort^, f. ^oftmetftev. 
5SofleI, f. 9?ealfc^uIrcttor. 
SBcbcr, Cubnjtg, f. ditalM]xct. 



5BcBer, 2^]§omo^, f. C'betcjpebitor. 
SBcIjcI, §etnrtc^, F. ^forrer. 
933i^goll, ©r^orb, SürgeTmcifter, 

Saf)\\, SBoIfgang, f. $räpOTOitbcu= 
^ouptlc^ret. 



<Bticdtx, @b., rec^t^f. SBürgermetftcr. 



SKattiu^, t. Oefonomie» unb !?onbrttt, ®utl6cfi|cr ttuf Cetinerg^of. 



Söhnet, f. Pfarrer, S^eunfird^en. j 
5Brcgleiu, ^ctcv, £)c!onom, ^Dörfla?. 

JJoppelboucr, f. ^forrer, SBu^bad^. 
X)ürrfc§mibt, ^e^rer, Oberfonner^= 
icut^. 

golfo, Dr., ©e^eimet §ofrat, 
<Bt ©ttgcnberg. 

^)ageu, !. ^faner, Obern fce^. 
^o|n, ^cl^rer, ^inbkd^. 
§cinric^, ße^rev, ^I?re|cnbovf. 
$>öfer, 9?ifolv i'c^tcr, ÜBeibenbcrg. 
^oit, gcpr. Slameralpraftifant, üBinb^ 

Oelber, f. Pfarrer, ^Bcucf. 



üoib, Ocfonom, 2lU=!iDro§enfeIb. 
Slü^I, S., !. Pfarrer, SBiif. 
Sinbner, gabritbcfi^cr, gic^telbctg. 
ei»)|>^, ^t, f. Pfarrer, (gt. Sol^anm«. 
9Kai fei, 93ietbrauereibefi^er wnb 

Conbrot, ObernfecS. 
ÜKebicu^, f. ^fortev, SBiublad^. 
9?icfel, ^oliemieifter, gic^telberg. 
9?ufd5, 51*5., ^^Ipot^efet, SBetbenberg. 
^fänbtner, ^einric^, !t?el^rer, ©e^' 

bot^enreut^. 
SRü^v, Öel^reiv SCBarmenfteinod). 
©d^niiebel, $^ierbrauereibefi§cr, 

©djöHer, ßmiftmütter, SSJeibenbcrg. 
2;rttutner, i^e^rer, ©dfer^borf. 
Sßilfert, f. ^fairer, ©mtmann^betg. 



5r u m ü 1 1 e r , iBejti!^ = .f)auptle^veiv 
SBernecf. 

33 au man 11, ^i^etev, l'e^rev, SDZavft« 
fc^orgaft. 

^el^ ring er, (EJjr., ^forrev, ©treitou. 
33oben)dött^, gobrifont, 33tfrfjof2= 
gvüu. 



®tö§/ ^ Oefonom, SBranb^olj. 
® ö ^ , 3)?td^., Sebermcifter, ^ronbl^ola. 
§ er r mann, ©f)r., ^erlenfabrifont, 

.^et)ber, f. görfter, 9?i)lircnf)of. 
Grober, ße^rer, SBranb^ol^. 
Pommer er, l^el^rer, ©ö^enrcut^. 



183 

# . 



^tn\r)\tt^, granj, SBürgermeifter, 

SWarftfdftorgQft. 
O^Iwcrt^et, i. Pfarrer, 'iSnaxft- 

$ö^Imaun, ^potf^eUx, SBeinecf. 
©c^mibt, (2tabt[4vei6cr, 33ernecf. 
(Sc^mibt.f. 95cgtrf lomtmoun, 93ernecf . 
(Schlamm, griebr., ße^ver, 33ernc(f. 
©tcget, f. görfter a. SBraiib^oIa- 



<Btotax t)ou 9?eufovn, f. 9?cnt* 

amtmamt, 9Kar!tfcl^orgaft. 
SBeigl, f. gorftmeifter, ®olbfronad§. 
333 ig manu, f. (Sifenba^n=(${^)ebitor, 

SaSittmaitn, Sofef, Sc^rev, üWarft» 

fc^ovgaft. 
3inf, f. Pfarrer, §immc(h:ou. 
QippeUuB, t. 5)efan, ^ernecf. 



Stuffefe, Otto, gr^r. ü., f. gfiegter.- 
5)ireftor a. ID., 2(uffeg. 

9f?ei|en [teilt, (Stuft, greificrv Don, 
f. imajor a. ^D., 6treit= 
6erg. 



(Sd^iü eginger, f. ?(uffc^Iagein* 
uc^mer, SBoifd^enfelb. 

©tucft), f. SBejirf^amtmann, @6er= 
manuftabt. 

2:rautuer, ^axl, Ce^rer, SBonfeeig. 



Sllbredjt, Setter, 5(ffoUert^aI. 
görftet, Center, ©räfeuBerg. 
©d^melj, Öel^rer, ^^uiSBrunn. 



® lim ml er, Öc^rer, Öimbad^. 

2Balt^er, 3^ol^. 5(b., (Sontor, Obcrreic^cnbaci^. 



geiti^fc^, gr^v. u., 9^ittergutg- ; Möttau, grl)v. Cberfo^au. 

beft^cr, Strogensed^. | 9i ciuftöbler, f. '^I^farrer, Slöpeu. 

©rabner, 9f?ittergut^befi§er, ©c^Iojj (Sdjtt)ar§cnbad) a. 8tabtmogiftr. 

|)of ecf . ' (Spranger, f. ^^farrer, Slonrab^reut^. 

§äffner, f. Pfarrer, :iBcrg. Stabelmann, f.^:|.^farrer,®atteuborf. 

|)eerbegcn, totor, ©ottcuborf. Strögucr, f. "^I^farrer, Slöbi^. 

^einje, t. Pfarrer, Oberfo^au. ; S^umma, f. ^]3farrer, ©c^raarjen^ 

^cm^jf, e^r., Ce^rcr, Oberfo^au. i bnd) a. 3. 

&lod^, §erm. bon, Siittergutigbcft^er, j ÜBilb, Dr., pvaft. "^h^^t, (Sc^njorjen» 

Giott^mann^grün. j bnrf) a. ®. 



d by Go0gle 



184 

• 



Singer et, Dr., f. 9llcal((|ulreftoi, 
Stfd^cr, f. 9?cntaintnmnn, Siiouad^. 



^Dclilmonn, f. ^^f orrer, 

Slic^ter, ^crq^ mtb {)üttcubettic6^« 

infpettor, ^S'töcf^eim. 
(öc^uciber, ^nt, t i^eutuant a. !D. 

unb ©iit^&efitecr, ©urggrub. 
(^))iegel, t. ^^>faner, ^urggrub. 



^auntttitn, l'djier, .'poiiumg^reut^. 
23enfer, f. ^forrer, 3:icbqnft. 
^iebermanit, iCc^rer, !i)uiiciiüuuU. 
SBrfigef, f. ^^farrer, S?öfcnbotf. 
Ü)!^; 0 1 ö , griebr., Ce^vcv, X)annborf. 
(8dett berger, (Srnft, 9?eftaurateur, 

griffet, ®eots, Sel^, (Sottenau. 

®ic^, ®raf b., Srlttud^t, !t§urnau. 
&knd, t $fan-er, a^elfcnborf. 
(äräf, ^ürgermeiftev, ^ittfd^botf. 
$)ager, ©eorg, Se^rer, 5£|tttnau. 
•Sommou, !2e^rcr, 2ön(bnu. 
^erimann, Subioig, kaujmamt, 

4>u6cT, 3af., f. 3>ivcftor unb 3te* 
gicrunggrat, ^^Uaffcubuvn. 

^abncv, f. iH'niTcr,. l^ct]cntt)al. ! 

tlofteriHauu^ ^Direftor, ^Ibler- 
Ptte. 

ftttüpfer, ^x., i'c^rer, 3>omier:«* 

IG 3 tu, gx&fl. 9ientamtntann/ S^ittnau. 
S^witi ger^ Kaufmann, ^t^utnau. 



3)^atgevte, Gbuarb, gabiitbe[i§er, 

^iDli'iljiitte. 
ÜMeber^uBcr, !?e^rcr, SöirSBerg. 
Opel, ^tmx., f. (Stfeit6a§n=@j<)ebttor, 

9?euettmavft. 
Optl, 8e(m, S^uman. 
^lettneT, Setter, 8tfl((eisi. 
Ülofenl^attet^ 16., Sel^v, ftattent« 
butg. 

9? u |j |j r e dj t , @g. , f . f arrer, X^urnou. 
©al^iger, geicbv ^noaltet, |KiriS« 

bovf. 

Sc^arbt, .*pcrm., {. (^£))ebitor, 

9^cucmnaitt. 
«Schilling, ^o§., grä(l. Obetfötftet, 

! (Seibert, &ü]t., t ©jenbal|ue{pebitot^ 
9?eiieniiittvft. 
i ui u n , Cbcrliljit i, kajcnbori. 
©tröfener, ^bam, Cc^rer, 35wrg5ttig. 
SBcggel, Dr., pxaft Slr^t, Sl^utnatt. 
mu\ü, griebr., ^^ttbotier, Sl^imiau. 
3 eitler, f. (StfenBo^nabiunft, Spruen* 

gettnet, gerb., Sel^, aSBit^Betg. 



9^agel, Se^rer, ^ittg!mibfiabt. 



Digitized by Google 



185 



93cutner, f. ^3iuffci^Io9t)erit)aItcr a. IJ)., 

SWünc^berg. 
SBurfel, 9tub., gabrifaiit, Süftem 

feI6i^. 

gett, Öe^rer, ^Sinngarteii. 

5«ter Uou ^eimenborf, f. SSe^ttfg« 

omtmonit, ÜWünd^berg. 
&oiUx, Dr., @min, SBcrtaeftler, 

©lünbonner, SBejirfg = ^auptUf^xtx, 

Unfviebäborf. 
^abeiiftein, ^rofurift, llWünc^berg. 
|)u]^nlcin, Setter, ^eier^of. 

3äger, ße^rer, 2Büftenfe(bi^. 
Bnab, (S^rift., gabiifbefi^er, 3;?ünd§= 
berg. 



S^tinet]^, gabtifbireftor, ?D?ünrf)6erg. 
i'in^ai-bt, ^axi, ^rofurift, Mmi^' 
bctg. 

Ober^äugcr, 33ürgcrmcifter, ÜÄund^» 
berg. 

^ ü 1 1 n e r , Dr. tjon, f . ^ejirf^ar o . 

5Wüttd^berg. 
9Jeic§cI, mcrt, SBanfter, mmd)-^ 

berg. 

(Sd^rirfer, ^orl, ße^rer, ©pornecf. 
(Sd^wab, f. Pfarrer, 3J?ünci^berg. 
©^crr, f. gorftmcifter, ©^ornecf. 
'Bpxnwnex, SÖoIbem. ü., ^aufmomt, 

SJJiincfjberg. 
SBcibncx, ©ebrüber, gobrtfantcn, 

SKünd^berg. 
3 eitler, 333./ 5Bürgermeifter, 3^'^- 



Itailii — geilrkfiamt« 



5(benbrotl^,f. 9? entamtmaitn, Cic^ten» 
berg. 

® oller, Öe^rer, iöi^Jpertiggrün. 
©ollnji^cr, ©eorg, Kantor, 33ern* 

ftetn a. 323. 
§offmann, f. Pfarrer, (gteben. 
|)ol^e, Kantor, 9?aila. 
Jitabncr, Kantor, ©erolb^grun. 
J$ leber, f. gorftmetftcr, ©erolb^grün. 
Sh a cm er, Dr., f. SSejirfgarjt, 'üflaWa. 
Brempt, Dr., praft. Slrjt, ©c^njarjeii' 

bad) a/2B. 
Wlat^ex, Öe§rer, ^öf|inar. 
9^ailo, 93ejtrfg'ßc^rert)ereiu. 



f. ^forrer, ©d^auenfteiii. 
Diotfelmann, Sürgcrtneifter, ©teben . 
© (geller, f. 53e5irf^amtmann unb 

9?egierung§rat, 9?oilo. 
(Sc^renter, (5mit, Slantor, !Döbra. 
©4töbel, ^ f. Pfarrer, Qffigau. 
(Seifert, 3llbin, f^abrifbefi^er, 9?atla. 
(Stengel, ^l)iftrift2ttec^mfer, 9?Qila. 
S^reml, f. (Suratu^, (Steben. 
2Bttgenfeil, ü^e^rer, Sflaxia. 
2ß agner, (S^r., f. ^Inffc^tagternjatter, 

SBeber, 3)?art., f. to^ric^ter, 9?oila. 



Söouer, Cubtütg, Center, $?inbcn]^arbt. 
93t cfl, f. «Stabtpfarrcr, ^^^otteuftcin. 
SBotf, SBüigemieiftet, Greußen. 
95oe§ncr, ä^otl^efenBefi|icr, (Sreugen. 
95ö§ner, ©aftiüirt, Uiitcrfc^wargad^. 
(Steugeti, (S/tobtmagifh-Qt. 
'^cpp\\ä), Dr., bcjirf^äv^tlit^et (©tett» 

üertteter, ^^ottenftein. 
!J)ienft6icr, ©coig, l^el^ter, iHnben» 

§arbt. 

(Sigf clber, f. goiftmciftcx, ©ögiüem* 
ftein. 

3 elf er, f. gotftmeiftexv $egni|. 
gugger, £)., Kantor, ©c^uttbelrooib. 
$agen, ße^rer, SJronn. 
^öfd^, 95iirgeini elfter, 9?eumü^Ie. 
Äaier, f.* Pfarrer, Greußen. 
Änopf, SBürgcrmeifter, Greußen, 
^ünet^, S^aufmann, Greußen. 



Sun je, (5Jg., Öe^rcr, ©d^imbelttjatb. 
Cttng, 'iflitolaixi, l*e^rcr, Siiidjo^oru. 
ö a n g ^ e i n r i , ö)., f . 2)ef an u. ^irc^en» 

rot, ^egnt^. 
$onfi(f, 93ürgevmeifter/ ?5cgni^. 
iRaf)m, ße^rer, ^egni|. 
©d^enf, f. Pfarrer, 93üc§en6ad^. 
<s4lcgel, ßeftrer n. 3)., ©eibnji^. 
(Bä)maxm, Cel^rer o. $egm|. 
S^eic^er, Dr., f. 33eäiTf^arjt unb 

3)iebi5inalrat, C^egnt^. 
jl^urn, Sil^elm, f. $faner, SBronn. 
SSoUrat^, Sari, f. ^^forrer, Greußen. 
SaSinbifc^, Gf)rift., f. Pfarrer, mr^= 

a^om. 

SBirt^, Kaufmann, Greußen. 
Sünbifc^, gärbereibefi^er, ^egni^. 
3ogel, Dr., f. $fouer, ©d^nobel* 
roaib. 



^uöera, fjobritbcfi^er, ^ol^enberg 
a. G. 

SBo^er, Jabrifbcfi^cr, 9}iartin(ami^. 
35urf§arbt, Dr., praft. SIrjt, |>o^en* 

berg a. G. 
^)e$er, Santor, ©d^öntüolb. 
gunfe, 33urf)f)alter, 9t\'^au. 
®raf, Söufmann, (Selb, 
^ol^enberg, (Stabtmagiftrot. 
|)utf(^enrcut^er, gabrif befi^er, 

®elb. 

|)utfci^enreut§er, "K., gabrifbcfi^cr, 

§o^enberg a. G. 
Moeberle, f. Pfarrer, ©elb. 
Sroußolb, Santor, (Selb. 
5Wobf(^iebler, Sontor, ^ilgronig^ 

reut^. 

3)Jüllcr, ^aul, g-abrifbefi^er, (Selb. 
9?etfc^, a)iaurermetfler, (Selb. 
9?eubing, ^Diftrift^ted^nifer, 3«e^ou. 



^abft, gabrifberifeer, ©elb. 
^öl}[ m a 11 u, 9}?., SBÜrgermetfter, (Selb. 
JRe^au, (Stobtmagiftrat. 
9?ofent^ol, Öubrotg, gaBrifbeft|er, 
@elb. 

©d^ufter, f. $f orrer, 9^e§ou. 
©elb, (Stobtmagiftrot. 
(Silberboc^, ^Solfäfd^ule. 
(Stöcfer, Öe^rer, 9)?ortinlanti|i. 
Sirt^, f. Sircftenrot unb $?anbtag^- 

Slbgeorbnetcr, (Selb. 
SBölfel, SDiü^lbeft^er, Gulenl^ommer. 
3c^/ 33ürgermeifter, S'ie^ou. 
3el^rer, §ctnnc^, f. löcjirf^omt^« 

Slffeffor, JHc^au. 
3eiblcr, gobrifbcfi^er, (Selb. 
ä^i^S"^ 9/ 3v Sobrifbefi^er u. t §oupt= 

monn o. SKortinlomi^. 
göllncr, f. SRentomtmonn, ©elb. 



187 



2(bam, f. (Sifcnöa^n'Slbiunft, Unter- 
fteinac^. 



gri^, fjriebr., f. (Stfcit6ol^n*(Sjpebitor, 
Untcrftcttiac^. 



ßert^cnfelb, gr^r. ü., SRittergut^bcfi^ct auf ^ciiiet^reut^. 



31 df c t m 0 n n , Qngenieur, SBeigcnftobt. 
Slvjbetg, ©tabtmagiftrat. 

35auernfetnb, f. $foner, ®rf)ön» 
brunn. 

93eqer, ©corg, Ccl^rer, ^otenbnmn. 
95ocf, f. ^fflncv, Sö^otft-a^cbiüi^. 
Söuc^fa, sen., 53ür9eTmcifter, ^ttjbcrg. 
35cgen, f. Pfarrer, SBunfiebel. 
3)ictrt(^, f. Pfarrer, 2:^ierftein. 
gid^telgebirg^Detein SBunftcbet. 

©e^cr, ^ gabrifbtrcftor, 3J?orft» 
Siebwt^. 

©oller, (S^riftian, Öc^rcr, <ötemmog. 
§a(fer, f. ^rofe[for, SGBmirtcbcI. 
§egwcin, f. Pfarrer, |)öcf)ftäbt. 
|)e|, 33ürgenne!fter, SBunfiebel. 
!^a^ncr, f. Pfarrer, aWorftrebwi^. 



^leemann, gabrifbefi^cr, SEBcigen« 
ftobt. 

ßautcrbad^, f. Cberej^jebttor a. 3)., 

Sunfiebcl. 
9?ogcI, f. Pfarrer, 3:^ier§|eim. 
(Sd|orff, f. SBcjirtlamtmann unb 

9iegicrunggrot, SGBunfiebel. 
©exilier, f. SWeallel^rcr, Sßunfiebel. 
(Bä^miht, 35ürgermeifter, Scigcnftabt. 
©(^mtbt, Dr., %potiitUx, 995unfiebcl. 
©ttc^t, Cel^rcr, ©c^lottenl^of. 
Set§, 2Ö., 3H)ot^efer, SBei&ciiftabt. 
äöcife, 33aIt^afor, ©aft^ofbcfi^cr, 

Slrjbcrg. 

SGBunbcr, 33eäirfg^m)tle^rcr, SGBun= 
fiebel. 

SBunficbel, ©tobttnatjiftrat. 
giegler, ^ofef, t %^axtix, SWorft» 
diebwi^. 



mbtxti, t ©c^ulbireftor, .9lf^ L 35. 
5llbrecjt, ^ f. ^ßräparanbcnle^rer, 

3lnbräa§, Dr., f. iÖZcbijumIrat unb 

^Se^irf^arjt, 5fmberg. 
Strnolb'fc^e SBuc^^mtblung, X>re^ben. 
2(uffe§, ©ruft, gr^r. Don unb^ju, 

f. 93ejtrf§amtmanu in SBeri^te^^ 

gaben. 

SBed, f. b. 9?ittmeifter, ©oargcmünb. 
33ecf, f. Oberamt^ric^tcr, Sßinb^^cim. 
SBerrin, f. 53ibnot§ef. 
53ibra, gr^r. Don, t Cbetfanbe^^ 

geric^tdrat a. X)., 2)iüu<^en. 
SiUbel, f. .^auptmann a. 



©ranbenftcin, D., f. Sejirfgamt' 

mann, Uffenl^etm. 
^robfü^rer, §erjogl. ©d^ulrat, 

Coburg. 

^ulletner, ^arl, f. ©^mnoftolle^rev, 

Surjburg. 
SafeCmann, Dr., $(ug., ©i^mnopal« 

teurer in 9?ümbcrg. 
;t)cmut^, SBuc^^önblcr, SBicn. 
!Dittttiar, ®g., f. Oberlanbe^gc» 

ric^t^rat, ü^üniberg. 
J^obberfe & ©c^Ieiermad^er, 

SBuc^^anblung, ^"^^^'^cr : ^la^r, 

äi>albemar, 35crlin. 
^J)obcue(f, gr^r. D,, Obcrlaubenburg 

b. |)erbart«^ofen. 



188 



fottimanbeur, 2)?c^. 
2) ö r n ^ 0 f f c v , f . ® traf anftalt^bireftor, 

!3)te6, f. ^oftomt^bhcftor, 5(fd)offen' 
Burg. 

!Dre6enbörfer,5U6crt,§Q6furta.2)'?. 
@cf, ©eorg, Kaufmann, ®iirli|. 
Einfalt, f. $fanct, ßongenjcnn. 
(Stfcrt, f. 9?egicrun9g=5li'jej)or, Slug^^ 
bürg. 

(5 n b r 0 § , f .$au^)tjottomtg»6ontToleur, 

IRegen^burg. 
(Erlangen, f. UniuerfttätiJbibUot^ef. 
8aber=(5afteir, ®rof \>on, dUtt'- 

meifter ii la suite, ©tein a. b. 

9?ebni^ bei 9?ÜTnberg. 

Burg a. 2W. 
g 1 0 r f ü ^ , Dr., f. © anttät^rot, aBicg= 
baben. 

©eb^orb, |)cvmann, 9?otariQt?=5Ser» 

rocfer, lüJünt^en. 
erb ig, Üied^tganwaU, ^Jürnberg. 
® c ^ e r, Dr., §au|)t<jrebiger <SebttIbi, 

^^ürnberg. 
m c 1^ H n g , Dr., f. 33ejirf gorjt, 35urg= 

(engenfelb. 
©ratjenreutl^, gr^r. t)., t ^^\xU' 

aint«=^f[e((or, 2)?iinc^en. 
^riefebedf,f. SBai^ninfpeftor, 3^reuc%t= 

tingen. 

©uttcnberg, grl^r. to., 5lrtiüerie* 

Oberfticutnont u. S^eferent bei 

ber ^. 3nfpeftion ber Sied^ntfclöc" 

3iiftitute, SKüuc^eu. 
§oenIetn, t»., (Sonftoutin, ?Wittni elfter 

5. T>., 93(onfenburg a. ^ 
Jammer fd^mibt, (E^r., f. !iL!onbger.= 

©efretär a. 3)., 92ürnberg. 
Hartwig, g., f- Oberbauin f^eftor, 

S^reud^tlingett. 
§eerbcgeu, ^^ilt^p, ^ritoaticr, 

iDJünc^en. 
§clme5, f. |)ou|)ttnann unb ^om* 

^agntec^ef in ©ermer^^eim. 
§erele, f. 9?otar, $offttu. 



iQitjl, f. Oberft unb 9?egtment«fom« 

manbeur, l^anbau. 
|) i n r i 3 , 3. 6., Sud^^nnblcr, 2t\pm- 
^ofmann, Dr. phil., griebr., 

2)?ünc^eu. 
^oUe, f. Oberfriegggcrid^t^rot unb 

i^eutnant a. 4)., 9?ürnberg. 
.Öolpcr, Dr., \>xah. %x^t, 5)^ürnberg. 
§o^)ff, f. 33ranböerfi(^erungg=3ui>ef' 

tox, ÜWünc^en. 
|)o;)fntüncr, f. jDefan, (Suljbadj. 
|)uber, f. 9?otar unb Quftijrot, 

i^cggenborf. 
$ ü 1 1 n c r , gran^^f . ^rei^ard^iöor a.Ü)., 

SSürjburg. 
banaler, ß., f. SBauamt««3(ffe|for 

0. S)v 9?ürnberg. 
^ie§, f. ^foner, (Srbenborf, 93.«5l. 

^entnot^. 

^örnbörfer, Seigrer a. 9Zürnberg. 
J^reujer, i^., OberomtSrtc^ter, 

Strumbad^. 
^ü^(cin, f. görfter, §o^nl^aufcn, 

^^oft SBurgt)rep))ad^ (Unterfr.). 
ßinbauer, f. $forrer, ^ulmain. 
Sinbenfel«, ^rl^r. b., ©utiibefi^er, 

äßolframe^of. 
Ötn l^orbt, 2lug., ^riöoticr, 9?ürnberg. 
Corner, gr^r. t>on, f. Kämmerer, 

Cinbou. 

!?oc^ner, ^anB, f. ^oftmciftcr, SBürj» 
buifg. 

^offonj öon, f. .f)auptmann, 3">^i' 
brücfen. 

i*ott]^oIj, r. Pfarrer, 3p^)e^§eim, 
3J?itteIfr. 

Subtt)ig, Dr., f. Cberftabigarjt, (5oat« 

gcmünb. 

Cunj, $i}eobor, t Oberlanbeggcrid^tig* 

rat, ÜJ?ünd^en. 
9)?eifter, f. Pfarrer, ©unjenl^aufen, 
müiUx, f. gorftmeifter a. 

©riongcn. 
aWüHcr, 3o§., pfncrmeifter, iRtwU 

lingen. 

SKund^, @rnft, f. ^Ibminifttator, 
SBürjburg. 



/ 



I8d 



2)^uf fei to., f. OBcift 5. ?münc^en. 
^iagcngaft, f. Pfarrer, ^P^of^'"- 
C)6crmaict,f. 53anf buci^^altcr,gürt^ . 
O tt, f. ©fen6a]^n-^(£j|)ebitor,<Sc^n)ein' 
furt. 

Ott, f. 2^elegrQp^en'(55pcbitor, 

D^ürnbcrg. 
^ault, SBuc^^änblcr, ©ien. 
^toeK, gr., Center, ^^ürnberg. 
^tonat§, f. Oberftieutenant a. 

9?ci|cnftetn, greifrau (Stuttgart. 
9?ocfer, ^rc^iteft, 9J^amil^eittt. 
SRöttcr, Dr., l ®^ntnofial=$rofc||or, 

Sanbau L 53f. 
SfJottIcr, S^^fef, f. SBauomtinattn, 

(Straubing, 
(öc^oubt, f. ä^entanttmann a. Ü)., 

^Ttigbac^. 

(Schaum bcrg, f. ^mt^rid^tcr, §crg= 
brucf. 

©d^irmcr, ^an«, f. (Syt)ebitor, 

©d^mtbt, Dr., f. SBcairfSar^t, §erg« 
brutf. 

<öcl|niibt, f. Cbcrlaiibeggeric^tgrat 
u. sOberamt^ric^tcr, ^Rofen^eim. 
(&(i§mitt, !. Oberbauinfpeftor unb 



SBorftanb ber QEnt^ragnier'Stn« 

ftalt Sc^wanborf. 
(S n c 1 1 , f. ©^mnaftttl » $rof cffor, 

9^ürnbcrg. 
(Schweiger, f. 9?cntamtmonn, 

dic^ftätt. 

@ ob cur, Dr., f. Pfarrer, SCBürjburg. 
(Starf, f. Stefan unb ^trc^eniat, 
5ürt^. 

J^icrmann, griebr., f. orrer, 

gcuc^tniangen. 
U n r i , gricbr., lerjogL ßrcig-<3c§ul* 

inipeftor, (Souueberg L 
^olämax'i ^ud^^anMung, it^eipjtg, 

für ®. @. (2terf)ert, 9?ero.gorf. 
S5ogIer, Qol^., f. ^oftcypebitor, 9?eu* 

ftabt 0/31. 
SBalig, ^ f. Wmt^9er{c5t5=(Sefretär, 

SGBei§, 9?c|)., f. ^ofgärtncr a. 

SWünc^en. 
SBilmcrSbörffer b., f. fö#fd§er 

(Seneralfonful unb @e Reimer 

^ommerjtenrat, a}iünc^eu. 
SBolff, SRitter u., f. ©eneralmajor 

3. ÜRünd^en. 
SBüft, 2Bil^., f. SBejirf^amtgaffeffor, 

©crolj^ofen. 



Digitized by Google 




Digitized by Google 



-eifitiz^Joy Coogte 




2, <0nm6ri|. 



Digitized by Google 





Google 




6. Cumnfrics. 



Coggle 



7. Krcu5ic3uncüSC!,ruvv*c. 




8. St. Hifolaus (?). 9. St. Pcronifa. 



\0, Ct^ür^ctüänbe. 




\\. Profile 6cr (ßcirölberippen. 



a 



c d 
\2, 5tetnmc^5eic{}en. 



a. b. 3'" unteren 3"'^<''ii^<^wm bes Sitbhtrmcs. c. 2ln einer (Semölberippc 
bcr ipcftlidjcn Dorl^allc bes nörblid^cn Scitenfdjiffcs. d. 3'^ öctt)änbc bcr inneren 
£}auptt{^ürc. e. 3" ^''■'i* unteren 3ufd?rifttafel bes llorbturmes (2Ibam Oiebtg). 



Google 



3nncuaii)tdit. 



Google 



Digitized by Google 



I 

Digitized by Göogle 



14 DAY USE 

RETUKN TO DESK FROM MTHICH BORROWED 

LOAN DEPT. 



This book is due on che last date stamped below, or 
OD die date to which renewed. 
Renewed books are subject to immediate rccall. 



JAN 2 0 1968 


1 

1 




1 




4 




1 
























1 








[ 










TT^oit 4c n General Library 
LD 2 1 A-45m-9.'67 Univenitr of Californi« 
(H50678l0)476B univeisg^or^^morma