M *1
löarbarti College ILUjearg
FROM THE
SUBSCRIPTION FUND,
BEGUN I N 1858.
1
I
'S
1
i
0
SWüiiftcrift^c
lieber unb Örter
in plattbcutfd?cr Sprad^e.
3)?it einer (Sinleitung
Über iHünfler’ö lüeberbeutfdie Citteratur.
S?on
7^-c^l ,
I»r. ^aßtmann,
S3tbIiot^efat au &cr rtönigi. i!auliuH(t)en iBibliottjef.
9)i ü n ft c r.
S)iiicf unb ißevlafl bev iRcflen^bevofd^en Sudj^anblung.
1896,
Digiiized by Google
USL7^.?’I
Digitized by Google
Jletner üuttet
gctDiömct.
Digitized by Google
Sc^on baiS nad) g^orm unb :3:n^It gtcicb ^evnor*
ragenbc S3ibeU@pO!8 ^elianbi), ba§ äiui^^cn 825
unb 8352) entftanben fein biivftc, tnirb üicifad) qI§
red)tmn^ige§ Sefi^tum be§ 9)?ünftevlaube§ jn Sfnfprud)
genommen, obmot)! nach ben uorljanbcnen Übevliefe=
rnngen, bic fid) befannllid) nnf smei annnljernb üoII=
ftnnbige ^anbfd)riften-^) unb jmei fleine ®rnd)ftüde^)
befdiriinfen, ein enbgiUtigeg, jeben Sinmanb augfd)Iie=
bcnbeö Urteil über bie urfprünglidbe SDZunbart, in ber
bie 'Did)tung un§ nufgejeicbnet, nod) nid)t 511 ftitten
ift. 9^ur nn bem fäcbfifd)en Urfbrung be;? ^elianb
fann unb muff man, fo lange nid)t bnä Gegenteil
crmiefen, fefti)atten, menn aud) .^o4mnnn'^) unb
Secbftein^) eine Überfe^ung an§ bem 9(ngelftid)fifd)cn,
@brarb^) unb :^ening()auä ein ^robutt ber iro^^
fdbottifd)*angeIfäd)fifcben 9J?iffion§t^iitigfeit, oifo ein
nicberlcinbifd)e§ ©räeugniS in iljm crbliden mollen.
3rt>ar jeigt Oon ben oori)anbenen Hier 2^ej:ten einzig
unb allein ber 9J?üud)ener ßobej; einen — oon ben
anfdbeinenb l)od)beutfd)en (formen abgefet)en — rein
fädbfifd)en, nad^ §ei)ne2) miinfterifdien 3)ialeft, mälj-
rcnb bie brei anbercu einen meljr ober weniger mit
Digitized by Google
VI
ben SBcrbcncr lirfunben unb .^eticrcfjiftcrn übcrcin=
ftimnicnbcn i®) fäd)fifcb=nicbcrfränfifd)=fricfifd)en 5D?ifcb=
bialett aufiucijen; bod) erflären fid) nlle frcmben (Sigcn-
tümltd)feitcn leicht, lucnn tutr luuS ba§ SBcrt in einem
ber nengegrünbeten fiid)fifcben «(öfter entftanben ben*
fen, beren ^nfnffen fidb nod) meljr amS ang(iinbifd)en,
friefifeben, fränfifd)en unb mol)! gar nngelföcbfifdjen
IReligiofen, al§ au« eingeborenen !s3anbe«finbern refru*
tierten unb ergiinsten. ”) 5?on ben erften geiftlid)en
ÜWittelpunIten ©aebfenö aber l)at an unb für fidb —
mic bereit^'^ ??orbboff’') l)eroorgebobcn — ber eine
fo oiel ^(mcd)t auf bie 'Did)tung, mie ber anbere,
2)Jünfter unb bie al^ ^flegeftiitte ber 2Biffenfd)nf*
ten bamal§ bebeutenbfte Wbtei Sornct) jebenfatl^
uidbt meniger als Sßerben, mol)in augenblidlid) bie
meiften^^) bie Sßiege be§ ^elianb auö ff)rn(bli(be>t
®rünben^6), bie fie bod) nur ?lbfd)rifteu entnel)=
men, oerlegen; benn ©ieoer’sS ©inmanb „3Benn auch
mirflicb, mie ^et)ue behauptet, ber Moiiacensis ben
^)ialeft beiS ü)iünfterlanbeg reprafentiert, fo haben
mir hoch nicht bie minbefte ®emät)r bafür, bag ber-
eichter ein ITJünfterlänber fein ober gar in SÖtünftev
ober beffeu S^iahe gebi(htet hflben müffe" muh hoch
au(h auf biejenigen au^gebehnt merben, bie fich auf
ben Cottoniaiius ober ba§ fprager bejm. oatifanifd)c
SruchftücE berufen. Unb bunfel mie ber entftehung<?=
ort ber eichtung, ift auch bie ;peimat beig eichteriS,
über ben fich bei bem flehten jebmeber bireften 9^a^=
richten anher ber ungefähren 3^it feiner bi(hterifchen
Digitized by Google
VII
3:ijiitigfcit bisher nur ^at fcfiftcUen laufen, ba§ er
fein eiufadber 3?oItsfiingcv, foubern, tt)ie bie non iljm
benufeten Cuellen^f*) unb bie bicbtcvif(^e ©pradbe, bie
inetrifcbe ^-orm^i) auSreicbenb bartbun, ein SD?nnn
non gelehrter, tbeoIogifd)er 93ilbung, alfo entiueber
ein ^lofterfcbiiler ober noch uiabrfdbeinlicber ein ©eift»
lidber getrefen jei. ©elbft ber non ^ellingbcmS ein-
gefd)Ingene S33eg, ouS dbarafteriftifdjen Sinbeutungen
in 3Börtern unb Silbern beig ^elianb ©d)Iüfie auf
bie |)eiinat be§ SerfaffersB ju sieben, bat bi)§bev, weit
nicht loeiter »erfolgt, nur beffen überauä lebenbige ,
Slnfdbaunng ber ©ee^^), bie ober and) bei einem
Sinneniftnber (©aebfen) nach längerem Slufentbalte
an ber Klüfte nidbt befremben fann, unb feine mangels
hafte Sorftelinng (?) ridjtiger Serge 22) ergeben, ^n
ähnlicher SBeife at(e für ober gegen bie fächfifche ^b»
funft unfereS ®id)terg fpredhenben Siomente^^) ju.-
fammensnftellen, märe feine unbanfbare ^Jlufgabe, ob-
fchon ihre Söfnng felbftrebenb nicht jn pofitioen 9tc-
fultaten führen, fonbern nur jur Sefräftigung ber
einen ober anberen Sermutung bienen mürbe.
Son ben fonftigen altnieberbeutfchen ®enfmälern-'^)
hat Slüne^S) — mit meld)em Stechte mill id) hier’ ni(^t
erörtern — noch ben altfädhfifd)en Seid)tfpiegel 2 ^),
ber ^ahrhnnbertc lang bem um baS ij^ahr 845 gegrüm
beten 3’ranenftiftc ju @ffen gebient, beffen ©pradje
aber and) nach t)er §(nfid)t be§ glücflichen (äntberferg
iiacombict ^7) älter ift ale bieg ©tift, bem ht- Sinbger,
aifünfterg erftem Sifdhof, jugefd^ricben; gans smeifetlog
Digitized by Google
VIII
jebod) (jc^ört bic uinfangrcid)c unb allein be^-
^alb fpradbticb ungemein mid)tige ^-recf en^orfter
Heberolle 28), bie bei i^rer rein lofalen Sebeutung
nur an bem Orte, für ben fie galt, gcfd)riebcn fein
fann, bem 3J?ünfterlanbe an. ä)?it gfifblänber nimmt
man je^t allgemein an, ba^ ba^ furj nad) ber ®rün=
bung be§ iclofterö (851) angelegte Original nerloren
gegangen unb nur 5 iuei ?lbfd)riften befannt gemorben
feien, non benen bie einft non bem ÜJJinoritenpatcr
5IiitoIaug ilinblinger (f 1819) befeffene, meld^e naclb
« bem non 3‘ifd)er feinen ^lu^sügen-’^) beigegebenen
J-affimile im 10. (jal)rl)nnbert angefertigt fein foll,
nod^ nid)t mieber aufgefunben märe, .^err 9lrdf)ioar
(^(gen aber erblidt in ber im ©taati?ard)iu jn 9)innfter
rul)enbcn, für eine jmeitc ?lbfd)rift geljaltenen :panb=
fc^rift^^^) aus bem ®nbe beS 11. ober bem 'Einfang beS
12. (^a^rljunberts^i) baS Original nnb üermutet, ba^
iljr aud) 5^'ifd)er’S g-affimile entnommen fei^2). 'I^er
balbige Slbfdjlug non (^Igen’S Unterfud)ung märe um
fo münfdjensmerter, ba fid) ^rof. ©allec in feiner
foeben erfdt)ienencn ?lnSgabe ber altfäd)fifd)cn 3prad)^
benfmäler — in ber fidt) u. a. and) bie oielleid)t aus
aiiünfter ober bem 2)?ünfterlanbe ftammenben Oi’fov*
ber 2?ergilgloffeu82") bes 10. (^aljrljunbertS befin*
ben — nod) g-ricblänber’S 3luSfül)rungen anfdiliegt.
9?ad) bem 9. ( 5 fil)rl)nnbcrt oerfd)minbet bie nieber=
beutfd)e 3i>rad)e faft ein IjalbeS
aus ber IMtteratnr; fie erlag bem Übergemid^te bcS
?llt^odjbeutfdl)en s») unb fpäter — nai^bem bie auS bem
Digilized by Google
IX
alcniannifd^en ©cbicte ftamnienbcn I)o^enftaufifc^cn
ft'aifer (1138 — 1254) i^vcn Ijeiinifd^en üDialelt jur
flcnicinjomen (2^riftfpra(^c nonientlidf) aller ober»
beutfcben Stämme erhoben — bem be§ 3J?ittel^ocb»
beutfdbeii. ®rft al^ in ber „faiferlojen f^redlicben
3cit (1254—1273)“ mit ber ®inl;cit be§ iRei(^eg nucb
biefe gemeinfame ©(^riftfpradje 511 ®rimbc ging, fam
ba§ 97ieberbentjc^e, bai? ung 5uerft in bem Sübeder
Stabtredjt 0. (y. 1294, bann in ber ältcften lübedi»
fd)cn S^ronif 0. (3. 1298 unb in bcn 23remer Sta»
tuten 0. (3. 1302 begegnet'^), mieber jur Geltung
nnb erreid)tc jniüben 1350 unb 1500, ber ©lans»
periobc bcö Ijanfiidjcn StäbtebunbeS, feinen .'pöljcpunft.
,,'^(l§ bie ^anfa — fagt Sübben-'^'’) — über bie ganje
nieberbcutfd)c Xicfebenc bii^ nad) 9^Hgn l)inanf gebot
nnb frembc Staaten nnb Könige fid) nntertbänig unb
bienftbar mad)tc, ba gebot nu^ ba§ 9)?ittclnieber»
bcutfd)c, bie biplonmtifdbe Spradbe be§ 51nnbe§, über
baefelbe ©ebiet, fa über ba^felbe l)inan^ . . . 3ll§
bie ^anfa aber oon itjrer ^öl)e berabftieg, fanf ba8
9JJittelniebcrbeutfd)e-^c) mit; äiuar ift nad) 1500 nod)
fel)r Diel nieberbeutfeb gefd)rieben, unb and) äiim ^Teil
nid)t übel, . . . aber feit 1500 ift ein merflicber
Diüdgang maljmebrnbar: bie formen merben unreiner,
bie Ortljograpt)ie oermÜbert, bie 't^arftellung mirb
gegierter, bie fi)ntaftifd)en fyügungen, bie früt)er leid)t,
gefällig nnb burd)fid)tig maren, merben unbequemer.
. . . SÜ^an bört ben Surm bobren, ber in bas 9)Jarf ber
niebcrbentfd)en Sprache fid) bincinjunagen beginnt.“
Digitized by Google
X
T)ie 9?id)ti9feit bicfer (E^avaftcriftif bcftiitiflcn au^ bie
au^ 9)tünftcv uov^anbeiicn ®cnfmale, bie uom 14.
ober 15. big in§ 17. .^n^vt)unbcrt I)iiieinrcid)en^^).
:3n bcr 30?ittc bc§ 14. .Qü^rljunbcrtS'^^) nünilid)
^at oiellci^t (!) ein mi’mfterifd)cr SDZinorit bie ^re =
bigten auf olle © onntnge beä iHrd)eiiiflIli'eö'’’^)
oerfafet, bie in einer anö bcm 15. (^al)rt)nnbert ftani^
menbcn 9tbfd^rift crl)olten finb. Da fidb aber über
ben Sntfte^ungiSort nnb ben S^crfaffcr nid^t^ 9^öl)ere§
angeben löfet, ninf 3 alö iiltefteö t)ier in S3etrad)t tont=
menbe§ ©d)riftftücf bie etma 1430 niebergcfdjriebenc
(E^ronit berSBif^öfe uon EOMinfter oon 772 —
142 440) gelten, bie fid) — maS bei bcr SBcnu^ung
für fpra^lid)e beadjtcn ift — nieift
gang an ben latcinifcben SBortlaut ber siveitiilteftcn
IHecenfion ber (S^roni! be§ Sifc^ofö O^lorenj oon
35?eoetingt)OOcn^’) anf^Iiej^t. @benfall§ eine Über*
tragung — nnb stoar au^ bem 92icberlänbifd)cn^^j —
ift nad) 9teifferfd)eib'g ?luöfül)rungen‘*‘^) bcr ©picgcl
bcr 2aien beg niünftcrif eben f^raterberrn
®erl)cirb S3ud oan S3ucberid (1444)^^), ben
^ölfd)er nnb ,f)offmann oon fJallcriSleben für ein
nieberbcutfdbeg Originaüoer! hielten. 33icl größeres
:3[ntereffe erregt bie fog. aJiünfterifdic ©rannnatif
0. (^aßre 1451^^), einer bcr ölteftcn nicberbentfd)en
Drude, locil fie tool)I äuerft „bie bentfebe ©praebe in
freier SBeife ocrioenbet, uni ein ©ad)oerftänbniS ber
lateinifdben ©rmninatif ju ocrniittcln" unb bievin auf
;^abr 5 ebnte feinen 9la^foIgcr fanb. (Eine
Digitized by Google
XI
„®vaniniQtif" freilief) barf man bic <2d)rift iiid)t nen*
neu: ber 51'cvfnffcr — tleiiiicus decietorum doctor —
n)i(I ben ©cnu^cr an ber ^anb uon Seifpiclen, unb
bei ben einjefnen gönnen oon ber ^Bortertfiirung auiS=
gefjcnb, nur über bie iBebeutnng unb ben ®ebrau^ ber
^'nfuö unb 9)?obi bclefjren; fie i|'t mel)r eine @rgän=
5 ung ju ber ©ijnta); ^nejnnbcrs!, beffen 'Doftrinalc am
©d)fuf[e beS ©anjen trob ber mol)l erlanntcn SKängel
empfohlen u>irb, ba bort fel)It, ma^ bef)anbclt.
(Sine ganj außergemöf)nlidbe ^Verbreitung er-
fuljr ber (Sf)riftcnipiegel beS aui§ 3J?ün[tcr
gebürtigen T'ietrid) ^ölbe^ß), ber fog. „erfte
beutfdje ilatedjieinnä", ber, fjanbfdjriftlid) bereits
1470 erf(^iencn, allein bei Sebseiten beS 3?erfaf[er§
mefjr als i>() ?(uflagen erlebte Urfprünglid)
smeifcllos in meftfälifeber SDfnnbart abgefabt, mubte
er fid) jebod) „ber 'Sprad)e ber ©egenb unb ber
3)rucfortc fo auäupaffen, bab baS gbioni ber einen
9luSgabe oft ftarl oon jenem ber anbern abioei(^t,
baS rein SBeftfiilifdje faunt in einem ®rude mieber»
fe^rt unb bie fprad)lid)en 33erfd)iebenl)eiten nur in
bie Ijöbere (Sinbeit beS S'Ziebcrbentfdjen aufgeben"
llngefäbr um biefelbc 3eit, mie ^UUbe feinen 5tated)iS»
muS — ober ridjtiger fein Seljr= unb (SrbaunngSbueb
— , fdjrieb ber niünfterifd)C 33ürger nnb §llbermann
^?lrnb 9^5eoergern^^) fd)lid)t unb einfad) baS, maS er
bis ,^um g. 14()C) über bie (^efd)icfe feiner .'peimat ge=
feben unb gehört, in bereu <2prad)e nieber, unb halb
barauf entftanb eine mciterc, oon 1424 bis 1481
Digitized by Google
XII
rcic^cnbc Sl)r onif''''^) incOcid)! im Giftcr5icnfcr=
,QIo|tcr 2)türienfelb bei .^arfciinnfct, fomie eine Über=
fe^ung ber Sßerbener V'ita S. Ludgeri^^),
beren Sprache jmar fein reiner niiinfterifc^er “Diateft
ift, aber bod) auf bag üJJiinfterlanb j^inmeift.
©nnj unbefannt waren bi§ oor 12 ^a^ren bie
«Sdbriften non ^o^anne‘5 3>egl)e^2^, ber feit 1451
9)?itglieb nnb non 1475— S1 'Ji'eftor be§ f^raterljaufeS
in SIJnnfter, bann bii? 511 feinem Jobe (f 21. ®ep-
teinber 15üi) 51eid)tnater nnb i'orftet)er be«? bortigen
@d)»nefterl)aufe^' 9?iefinf getnefen. (Srft 18S3 ner-
öffentlid)te ^ofte^ feine mn 1492 im «lofter S^iefint
gel)a(tenen nnb bort inoljl and) niebevgefdjriebenen
^rebigten bie fi^ bnrd) it)re nolf^diimlidje
<3prad)e nnb il)re feine itenntnig beö menfdblid)en
^er5eii£S am^jeidjnen , aber leiber and) nid)t in ber
reinen ißolfgmunbart iniebergegeben finb; nnb fd)on
jinei fpiiter glaubte il)m ^ofte^5 nod) brei an-
bere Jraftate beilegen p müffen: bie geiftlid)e
i^agb“'^), ben SOZorientroft nnb ben 2i?eingarten ber
©eele. !Der erfte Xraftat jeigt im 5li(be einer ^agb
ben 5BJeg ^ur einigen ©lüdieligfeit nnb inar urfprüng*
lid) für einen fungen f^iirften, Ijödift inal)rfd)einlid)
ben ^erjog SOZagmiS II. non SOZecflenbiirg, ber 1477
giir IHegierung gelangte, beftimmt, fo baff er fd)on
14(19 iniiljrenb 5l^egl)e’)8 3(ufentl;alt in Dioftod gefd)ric=
ben ober inenigften^ neranUifU fein fönnte; ber 33Za =
rientroft^^) ift ein iZletradjtnngöbnd^, ba§ ot)ne be=
fonbere Originalität erörtert, wie unb wesljalb wir
Digitized by Google
XIII
ung an bie Ijeil. 2)?aria U)enben yoüen, unb bcr h)ol^I
für bie ©dbwcftcrn in S'Jiefinf nerfa^te 9Beingar=
tcn^’^) eine Megorie in brei Steilen, anlnüpfenb an
bie brei Sorte be^ ^o^enliebeS (c. 7 v, 12) „Mane
surgamus ad vineas“, bie ba§ £eBcn be§ beginnenben,
fortfdjreitenben unb oonionintenen SDienfcBen fdfiilbert.
®in nollftänbige^, au^ b. 148G batiertes (Sjemplar
biefer lebten ®d)rift, ber Bebeutenbften oon ben nad)-
träglidb aufgefunbenen, entbedte ^rof. ©ebulje aus
atoftod in ber ^önigl. Sibliot^ef ju ^Berlin sugleicB
mit einer neuen 9lbl)anblung , bem geiftlic^en
Slum enb ett-^8), toeldie oon ben brei Setten l^an=
beit, bie 6t)rifto bereitet I;aben feine 3)?utter SZaria,
feine ©tiefmutter „ber ^oben ft)nagoga" unb feine
Sraut „be tjnnig mt)nenbe feie". Slucb oon ben
burd) ^ölfd)er I)erauSgegebcnen gei ft lidben Siebern
unb ©prüdjen beS 9JiiinfterIanbeS^^) rül)ren
gmei^*^) non Segl)e, fid^erlid^ niel)rere oon anberen
münfterifdben ^raterl^errn I)er, bie fi^ nid^t am me*
nigften burd) bie $aubl)abung ber SanbeSfprad)e in
il)ren Südbern, ^rebigten unb ®idf)tungen bie ®unft
bcS SoIfeS geumnnen baS ben lateinifd^en @rgeug=
niffen ber ^umaniften oerftünbniSloS gegenüberftanb.
Son biefen finb — ba fonft, mie g. S. in beS 3)fur*
melliuS „ Nu de i“ 62), bie aKutterfpradbe nur in
gang geringem Umfange gur ©rfliirung Iberangegogen
wirb — b*6r nur gwei gu erwiibnen, beibe guerft 1513
üon Sebrern bcr münfterifdjen ®omfdbuIe »erfaßt:
bie Monosticha bcS 3IntoniuS ^iunniciuS^Sj ,
Digitized by Google
XIV
bic ftttefte ©amntlung uieberbcutfdbcr 0pricbtüörter
unb bie Pappa puerorum bc§ ^o^anneS 3Kur*
ein latciniid)c« ÜDungöbu^ mit gegciu
übevfte^enber niebcrbcutfd)er i’lbcrfe^ung. Die Sebeu^
tung beiber Sdbriften ift bereite fo oft bargelegt unb
^eroorge^oben morben, ba§ id) mich eine!? nii^eren
Singe^en^ auf bicfelben mo^I entljalten bavf. 9?ur
an bie jat)Ireid)en 93einiengungen fiHnifdjer unb nieber«
lönbifcber .^ertunft, bie fie nufmeifen, mö(^te id) fur,^
erinnern, bamit man für fpracbitd)c ^^i’ccte nid)t auf
fie, fonbern baö siemlicb gleid)jeitig abgefaßte £eben
Otto’« non ber^ot)a66) jurüdgreift, beffen burd)=
aus reiue Sprache non allen münfterifeben (Sbronifen
am beften ben lotaten 6i)arafter seigt, meSbaib mit
iHecbt gerabe ibr Sübben*^^) jmei Stellen als Sprach»
proben entnommen bat-
?tudb bie mabrfdbcinlid) bei Öcginn ber Sieber^
täuferunruben für bie Sd)meftern in 92iefinf non bem
^ratei'berrn ^ob- ^ oltmann im ?tbaufcr Dialefte
niebergefebriebene ©rftärung ber |)auptmabr»
beiten beS (Sbriftentums^») ftreift an baS ^oI=
lünbifcbe, baS in ben Schriften ber münfterif^en
SEßieberteiufer, bie ja nielfadb ^ollänber maren, unb
befonberS in einer nermutlicb ju 9)?ünfter gebrueften
SBiebertäuf erprebigt'^o)^ noch »neit mehr ficb nor-
brängt. Der geiftige Urbeber ber meiften btefer
Sd)riften freilich mar 33er n bar b Oiotbmann, ber
um 1529 ^aplau an St. aßaurip bei ®^ünfter mürbe,
baS er jum SJUttelpuntte ber refornmtorifdben 93eme=
Digitized by Google
XV
gung ntad^te'^i). S(m 7. :^anuav 1532 ttjurbe 9?ot§*
mann nom Sif^of be§ SanbeS nermiefcn; er nm§te
nunmehr ©t. aO?nuri^ räumen, na^m aber, anftatt
bag SiiStum gu nerlaffen, feinen STufent^alt in ber
©tabt, mo i^n feine 3InI)änger mit offenen Strmen
empfingen. ?tm 23. ;f^anuar oeröffentlidbte er fein
„Epitome Confessionis Fidei“, baS bem 9iat mit
ber SSitte, biefen ©tauben ungetjinbert befennen gu
bürfen, überreicht unb oon bem 9tat§herru
Sangermann in§ iWieberbeutf^e überfe^t^^)
mürbe. @nbe fjebruar mürbe 9tothmann erfter eoam
gelifdber ^rebiger ber Sambertifirdie, unb am 10.
guft mürben fümmtliche ^farrfirdben ber ©tabt unter
^uftimmung be^ eingefdjücbterten 9?ati8 förmlicb unb
feierlich an eoangelifdhe ©eiftlid)c übergeben, bie fünf
2:age fpäter eine nodh nidht mieber aufgefunbene
jDrucffchrift „^orte Stnmifunge ber miffbruch
ber 9?ömif(her ferten"^^) erfdheinen liefen. 3tber
balb nadhbem ber 93ifchof in bem Steligion^üer*
gicid) Dom 14. g^ebruar 1533'^‘*) ben 3uftanb
ber ®inge, mie er am 10. Sluguft 1532 gemefen,
hatte anevfennen müffen, unb nachbem in ber Xudht*
orbeninge ber ©tabt SDZünfter'^^) eine neue
Äird)en= unb ©dhulorbnung oerfprodhen mar, begam
neu bie täuferifchen iöemegungen, bie ben 9iat oer»
antahten, al§ le^tes 3J?itteI gütlicher §tu!?gleichung
ein 9teligion§gcfprä(h anguberaumen, ba3 am 7. unb
8. Stuguft ftattfanb, aber nur eine SBerfchärfung ber
©egenfähe gur f^olge h<itte. @in non bem ©hnbifug
Digitized by Google
XVI
^ 0 ^. »an ber SBiecf gcfd^riebcne^ JPruc^ftücf bci3 ^ro=
totoUciS 7*») ift auffattcnbertucifc ^od)bcutf^ at)gcfa{ 3 t,
tro^bem bic ^isiputation nad) .^ölfc^er, ber eine
niebevbeutyd^e niitgeteilt, in n)eft=
fiilifd)er 3)?unbart gehalten luiirbc. Oiotijmann, 3ioU,
iHopr^!?, Spinne, ©taprabe unb Strelen untersei^=
neten am 22. Dftober bie am 8. ‘'Jioüembcr al§ 3Jer-
teibigungö](ibi'ift £c[)re für bie Srüber in allen
Säubern gebrueften öefenntniffe üon ben 3atra=
menten ber !Xaufe unb be^ §lbenbma^Ii3^*) ,
benen ber 9tat eine öon bem eüangelifd)en Pfarrer
Sir ijiuö to m S'ior be angefertigte nieberbeut»
fd)c Überfe^ung’^) ber Schrift SOZartin Su^cr’ö
über baö Straßburger Üiefpräd) mit iUZeldhior ^off*
mann^'^) gegenüber ftellte. Seßon im Januar 1534^1)
war bie Partei ber Slnabaptiftcn bie ^errin ber Stabt,
unb bei ber SZeuwal)!, bie am 23. nach al=
tem 9icd)t unb S3raud) uolljogen, gingen bie Xäufer
il'nipperboUincf unb ^ibbeubroid alö Siürgermciftcr
au§ ber 33ial)lurne heruor. Sille itirdjen unb Älöftcr
würben je^t — wie audj ein neuerbingS befaunt ge-
worbeneg Xagebu^®^) beftätigt — befd)äbigt unb
auggeraubt, alle „Ungläubigen" aug ber Stabt gc=
trieben®-’), gar halb auch bie ©rjeugniffe ber ^lunft
unb bie SBerte ber 2ßiffenf(haft oeruichtet, adht Xagc
lang 91r(hiüc unb Sücher oerbrannt ®^). Dbfehon nid^t
gatiä einoerftanben mit bem oeränberten (Sharatter ber
S3ewegung, ftellte 9Zothmanu benno^ feine g'cber audh
in ben ®ienft ber neuen 9Zi(htung. SBäßrenb ber
Digitized by Google
XVII
Setagerung, Jüc^c am 8 . O^eBruar Begann, finb üon
i^m aui?gegangen: @inc 9?eftitutton®^), bte tm
DftoBcr 1534, unb bag S3ucB S3on ber SBcrBor*
gen^cit ber 2 c. 8 ß), bag im ^cBruar 1535
gmeimal aufgelegt morben, fomie ber ®eridbt non
ber 5RadBe®7), oon bem am 24. 2)€äemBer 1534
fe^g 99?änner 1000 Sjeml^Iare nad) ben S'iieb erlauben
trugen, um bie augmärtigen iSunbeggenoffen gum 3uge
nadB SWünfter unb jum @ntfo^ ber ^Belagerten ju Be»
megen. ®ie SBoöenbung einer oierten ©d)rift S3on
irbifd)er unb geitlidber ©emalt^s), bie er gegen
beg UrBanug SBiberlcgung®^) ber fog. 9Wün»
fterifcBen 31^)0 logie^o) Begonnen, unterBradB am
25. :^uni 1535 bie ©roBerung ber ©tabt. Bei ber
9Iott)mann feinen 5Tob gefud)t unb moBl aud) gefun*
ben B^iBen bürfte. @ine intereffante ©dbilberung beg
münfterifd)en 31ufrut)rg oerbanfen mir einem Sfugen*
jeugen, bem ©dBreinermeifter §einrid) ©regBed^'),
ber im f^eBruar 1534 feine in 2Künfter mot)nenbe
aWutter Befud)te, fidB bort ber SEBiebertaufe untermarf,
aber am 23. 9)?ai 1535 aug ber Bereitg Bebräng»
ten ©tabt entftol). hierbei ben Belagerern in bie
^änbe gefallen, oerriet er biefen jur 9tcttung feineg
SeBeng bie BigBerigen ©enoffen unb füBrte audB mit
bem glei(^äeitig entmicBenen 2Ba(^Btmcifter ber fgl.
münfterifdBen SeiBgarbe, ^ang @d oan ber Sangen»
ftraten, bie erften BifdBöflidBen 2:ruppen in bie ©tabt.
©einen, beg BeBagIi(^en münfterifdBen ^umorg ooöen
BeridBt fcBeint er oor 1542, bem feiner Über»
b
Digitized by Google
XVIII
fiebelung SWünfter, wii^renb [eine« Oönabrücfer
?iufentt)alte« nerfaßt su Ijaben. SBeitere aut^entifcbe
9?adbrid)ten gicbt bic St)ronif bc« tue ft er*
^aufe« S'iiefint^'-*), bie, oon ber ©rünbung bc«
Älofter« (1444) bi« jum ^o^ve 1545 fortgefü^rt,
offenbar üon einer ©djiuefter gef^rieben ift, bic n)ö^*
rcnb ber ?lufftiinbe oon 1525 unb 1532 — 34 tm
Älofter ücrnjeilte. 35on geringerem 93elang ift eine
britte, feit etma 1510 ftücfiueife au«gearbeitete aWiin*
fterif^e 61)ronif über bie 1497 — 1557^3)^
beren Sßerfaffer rooljl ein Diener bc« Sifcbof« ^ranj
0. SBalbed (1532 — 1553) gemefen ift.
3eitli(^ nicht genau beftinunen läßt fidh ein oon
Djmhuel gebruftte« ©cbetbuch^*)' aber mit ben
Sel)ren ber tatl)onfd)en ß'irdje nicht mehr überein--
ftimmt^^^ unb 1515 mit abmei^enbem ©^luh noch*
mal« aufgelegt mürbe. Die gtcichfall« ohne 3cit*
nngabe erf(hiencne „Orbnungh unnb polliceh
ber ©tabt 9)? unfter " bagcgcn mug, ba in it)r
ber ?([berleute nicht gebadht mirb, offenbar nad) ?lb*
fchaffung ber ©Üben (1535), aber oor beren ütefti*
tution (1553) entftanben fein, ©einer ^erfunft nadh
unbelannt, bo^ h*^*^ übergehen, ift bie „Hllen
©obtfaligen unb frommen Sebtmaten, 35ermanbten
unb iQ^ngcfetenen bc« löfliten ©tifte« ÜKönfter“ ge*
mibmetc 9J?ünftcrif dhe Inquisitio 9’), ein jur
SScrbreitnug ber caloinifdhcn Sehre im Dcjcmber 1583
im ganzen ©tift, befonber« aber in ber ©tabt 9JZünfter
ben Äatholiten, unb ä'i’ar üoräng«meifc ben ©eiftlidhen
Digilized by Google
XIX
bes 0 ?ad)t 8 in bte ©o^nungen genjorfenes S 3 ud).
©ein 33erfaftcr überfefet unb U)iberlcgt 54 ^rage=
artitel ber umfangrei(^en Formula visitandi, Uietd^e
für bie auf Slnorbnung bei 8 Sifd^ofg ^o^ann bon
1571 — 73 borgenonmtene Äirdbeni ifitation im
SiiStum ÜWünfter angefertigt mar.
?(He fpäteren niebcrbcutfdben ®rucfe tragen —
mit ?lu§na]^mc ber lateinifd^en ©rammatif beS
©imon 33erepaeug^®) unb eine§ DSnabrüder
9iedbenbüd)IeiniS^9) — auSfd)IiebIi(b bem religiös
fen ®ebürfnii? be« ^BoIfeiS IRedjnung, fo 1591 bie
©oangelien unb ©pifteln beg 5)edbanten
9)?id)ael iRupe rtu§ an ber Übermafferfirdbe,
1592 eine ÜWünfterifcbe ?tgenbe’oi), 1593
Sntoiiterbudb ^?anonifu§ ^ol). b. 'Detten’o^^,
1596 u. 1607 beS OiupcrtuS ^ated)iömu§ unb
S3etbüd)Iein'o-'^), 1597 ®etten’^ ÄatedbiSmui^io^),
1597 u. 1608 bie ^oftille beS 9i upertu« los),
1600 u. 1604 ein S3eicbtbüd)Iein ' 06 ), 1600 u.
1627 ber ^leinfte ^ated)i§mug bon 6ani-
fiuS^®^), 1626 bag S3ud) Ecclesiasti ci nach
Sutl^erS Überfe^ung, 1628 eine 1668 u. 1690 nocib=
mal)? aufgelegte ©am mlung ber ©bangelien unb
©pifteln^®®), unb 1629 ein ®ef ongbud)””), baj? nid)t
nur bie erfte in ülZünfter beranftaltete ©ammlung
beutfd)er ^irdbenlieber, fonbern auch baS einjige mün'-
fterifd)e unb äugleidb ba« ältefte tat^olifdbe ©efang»
budb nieberbeutf^er ©prad^e bilbet, meg^alb bie
barauS unten in ?lbteUung A mitgeteilten groben
♦
Digilized by Google
XX
tüol^l ein allgemeine« i^ntereffe bcanfprudf)cn bürfen,
obf^on ba« ganje SBerf — mie bereit« ber 2 :itcl
befagt — nur Übertragungen au« bem ^od^beutfe^en
aufjumcifen t)at.
^eine biefer ©(^riften aber giebt getreu bic
aJiunbart i^re« @ntfte^ung«orte« mieber; in allen
begegnet un« gemiffermapen eine ©(^riftfprad^c^'^)^ bie
j;mar ber tofalen Färbung nicht ganj entbehrt, jebo(^
oon bem 33oü«biaIefte bebeutenb uerfebieben ift. ü)ie
©^radhe ber ^anfa, bie mannigfachen merfantilen unb
miffenfchaftlichen iBejiehungen ämifd^en 9J?ünfter unb
^otlanb machen u. a. — öieUeidht auch öuf bie feinere
Ümgang«fpradhe — ihren ©inftuß gcitenb. ©elbft
in ben ©chulen mürbe faum ber icbe«malige !DiaIeft
be« Orte« gefchrieben, unb nach Srfinbung ber Such*
brurferfunft fuchten bie ©chriftfteller ba« grob 3JZunb*
artlidhc f<ho»^ weit iRücfficht auf bie Icidhtere S5crbrei=
tung ihrer ©rjeugniffe 5 U oermeiben, mobei mitunter
— mie ä. S. in ber ©h^onif be« münfterifchen
®omfantor« iRöhcH (f 7. ®ej. 1606) —
ein munberliche« ®emifh won ^odh* unb 5Wieber*
beutfeh äu 2 :age fam.
©eit ber 3Kitte be« 17. :J^ahrhunbert« giebt !aum
noch ein gebruefte« Such mehr 3 eugni« üon ber
Sftege ber heimifhen ©pradhe im 3JZünfterIanbe ;
aujser lateinifhen lieferten bie !Drucfer nur noch ho<h*
beutfhe SBerfe. ©elbft Don ben anber«mo unb
audh in SGÖeftfalen üblichen nieberbeutfehen ^odhgeit«*
gebichten ift au« bem äßünfterlanbe nidht ein einzige«
Digitized by GooglC
XXI
mir ju ©efid^t gefommcn; nur ein 1684 angefertigteS
@l)ottgebi(^t aus ©tromberg^-®) l)at neben ben
in einem münfterifdien i^^efuitenfcbaufbiele üom
169 7116) enthaltenen plattbeutfihen ©teilen unb
Siebern mir »orgelegen. SBährenb aber in anberen
©egenben fd^on bamals baS „ißlattbeutfd)e“ n'^) für •
ein 3cidhen ber Unbilbung gehalten mürbe, baS feinen
Slufenthalt in „elenben 33auernhütten" fud^en müffe,
bebiente fidh feiner in 3)?ünfter audh ber ©ebilbete
noch äu fSInfang biefes :$|al)rhunberts mit 93orIiebe.
@rft nadh ben großen f)oIitifdf)en Ummäläungen n®),
bie fDZünfter üon 1802—1815 über fidh ergeben laffen
mu§te, fam bie heioiifthe 3Jiunbnrt immer mehr in
SIbgang, mürben plattbeutfdhe fReben unb Sieber
immer feltener: „3)ie meiften meftphälif^en S5oIfS*
lieber merben je^t hodhteutfdh gefungen; bie juneh^
inenbe Kultur, bie fßrebigt, bie ©dhule, bie 33er*
fe^ung ber :3'ugcnb beim SlJilitär in bie |>auptftabt
ober anbere f^rDOinjen oerbrängen nadh unb nadh bie
einheimifdhe ÜRunbart ober bringen fie in 25eradhtung"
flagt Sßerner »on ^aythaufenii^) f(^on oor mehr
benn 50 ;^ahren. :^n 3Rünfter, mo fidh bereits 1824
„lauter milbfrembe Sieber" eingefdhli^en, fang bamals
ber oerfradhte aRarionettentheaterbireltor fSarfu^i^®)
feine eigenen fReimei^i) jur ^arfe, entfalteten ein
^ahrgehnt fpclter bie Säntelfiinger S^heobor f^Iör
unb ^öfterSi22) ihre bidhterif(he unb mufifalifdhe
j^hötigleit. „oielc ^ahre hinbur^ Sag auf Slag
in eigentümlicher Steife" gefungenen Sieber maren
Digitized by Google
XXII
fc^r beliebt unb Devbveitet. Xcr Üejt berfelben —
balb balb niebcrbeiitfcb — nmrbe auf einjeluc
Slätter gebrucft uiib unter ba§ ^ublifum »erteilt,
ba§ , juuiqI tueun eS fid) um neue lieber jubelte,
ui^t fcbnell genug in bereu ®efi |5 gelangen fonnte,
it)rc ?IufbemaI)rung aber, nad)beni feine 5I?eugier be»
friebigt mar, ficb menig angelegen fein ließ. Seiber
fielen bcößalb aud) biefe 5BIättcr, mie fo öiele ®rud=
merle geringen Umfang«, meift ber 2>emi^tung am
ßeim, fo baß bie nod) oorßanbenen troß ißre« neueren
Datum« ben größten litterarifcßen Seltenheiten 5 uge=
redjnet merben müffen. Den menigen ^Wummern, bie
id) bi«ßer burdb bie ®iite bc« ^errn Sürgermeifter
Seßmih in ©icbenbrüd meiner Sammlung einoerlciben
fonnte, finb bie in ?lbtcilung G unter 9^r. I — VII
miebergegebenen Sieber mortgetreu entnommen; aud)
ben unter 9^r. VIII u. IX beigefügten Siebern, bie
5Iör unb ^bofter« glei(^fa(l« ßtiiißg oortrugen, liegen
bie Driginalbrud e ju ©runbe, mäßrenb icß in ben
?lbteilungen B u. D einer »on ben »crfd)iebenften
Seiten begutadßteten unb im mefentlicßen gebilligten
9fe^tfd|reibung ‘ 2 ^) gefolgt bin. Seiber liegt bie @nt=
fteßung« 5 eit ber bort mitgetcilten Sieber unb Sprid)=
m Örter ’2ö) — beren (Srßaltung meift ni^t her
innere SBert, fonbern äufällige Umftftnbe ben SIu«=
fcßlag gegeben, unb ju beren @rgän 5 ung id) auf
meine an anberer Stelle 126 ) gemachten Angaben »er»
meife — faft burdßmeg im Dunfeln, unb ßat felbft
ißr urfbrünglidßer SQJortlaut »ielfad) mit ber 3«* fidß
geönbert.
Digitized by Google
XXIII
:3fn ben lebten fünf Dejennicn jebod^ f|at audb
im SJZünftevIanbe bie „befd^eibenc ©dbmeftcr ber ftol*
^orf)beutfdben'' ftd) menigfteng einigermaßen
mieber ©eltung ju oerfdßaffen gemußt unb sumeift
bureß SBerßßjierungen befannter ober neu erbadßter
?(nefboten unb fdieräßafte ©räftßlungen auS bem S3oIt)8=
leben fid^ neue g^reunbe ermorben. einigen oerein»
seit 5 um ?lbbru(f gebrndbten ©ebießten oon ©ottfrieb
S3uereni2®) unb SBil^elm ^unf m ann^''^®) erfdbien
5 uerft 1 845 oon bem ^auf mann iCubmigllcrflott)*^®)
in ©reoen eine „SotaleS unb ^rooin 5 ieneg" betitelte
©ebicßtfammlung, bie 1878 naßeju ben fünffachen
Umfang angenommen ßatte. 1847 oeröffentlidbte ber
als dichter oiel gefeierte Stentner fjerbinanb 3um»
broocfi3i) aus äIJünfter baS erfte S3ünbdf)en feiner
„^oetifdßen 95erfudbe", baS — ein
ermachten 3*^tereffes! — 1883 bie 10. ?tuflage er»
lebte, obgleidb ißm allmählich nochoier meitcre 33änbcheu
gefolgt ßnb. CDie erften, feßr gelungenen ißrofa»
erjählungen „DllmannS 3 “tiS in be fjriümbe un
OllmannS ^^tiS up be iRcife" finb Oon bem Slffeffor
fjerbinanb SBefthoff oerfaßt, ber ße 1861 u.
1863 unter bem ^feubontjm ®. Ungt (= Ungenannt?)
herausgab. „Schnurrige ©efeßiehten in biotibeutf^en
©ebichten" bot 1865 ber Söueßbinber unb ^ßotograpß
91. 9?iefe^^3) in iRßeine feinen £anbsleuten, benen
im nädßften ein 9lnonhmuS (Uße ©erra^)*'’*)
ein Sänbdßen 9D7ilitärßumoreSlen Sernöfter ouU
Spaß" oorlegte. 1874 erfdßien 5 um erftenmal baS
Digitized by Google
XXIV
in feiner %rt auiJgejeic^nete unb »weit über Sßcftfalen
^inauS verbreitete Sb?erf „f^rang ©ffinf fm Siäiven
un Criewen M aolt 2)Jönftergf 5tinb." iDagfelbc rü^rt
mit ?tu3nnbmc eine« einjigen 5?apiteU, baS einer i
britten ^anb feinen Urfprung verbanft, von ^rofeffot
£anboiiJ‘“) unb bem Oberlehrer ©iefe (ic^t in
9Icub) jeboch, bo Sanboi« anfangs unge=
nannt bleiben moHte, urfprünglich nur ©iefc’S S'iamen.
?lls aber 1878 bie 3. 3(uflage gegen fianboiS’ 2Bunf^
in bie von ßlauS ®roth empfohlene fog. „^lllgemeine
S^ieberbeutfehe i2d)riftfpradhe" umgearbeitet mürbe,
machte Sanbois fein (SigentumSrecht an ben von ihm
verfaßten Kapiteln geltenb unb ließ feitbem biefc im
früheren ®cmanbc, nebft einigen neuen Kapiteln —
ebenfo mie 1881 ben 2. unb 18‘J2 ben 3. S3anb —
unter feinem 02amen bejm. bem ^feubonpni bc
^felmott (auS; l’äne doit) erfeßeinen; fpütcr mirb
ev. ein vierter, bereits brueffertiger S3anb baS SÖßerf
äum ?(bfchluß bringen. ?(u«h „Slriffbetten un ^aff*
betten (1884)" unb „©appholt aus SBeftphalenS
J)idhterhain (1885)" entflammen äum weitaus größten
jTeile SanboiS’ ^eber; bie übrigen plattbeutf^en @e-
bidhte h^ben bie SWünfteraner SWarcuS, Oejmann,
^rauSac. beigetragen. Sieben feiner f(hriftfteUerifdhen
Sthätigteit aber erwarb fidh SanboiS nodß ein gang
hervorragenbeS S3erbienft um bie nieberbeutfdßc
©pradhe burd) bie Slnregung unb thatfräftige iJör=
berung ber jiihrlidh von ber Slbenbgefcttfchaft be)S
joologifdßen ©artenS in 9Künfter veranftalteten
Digilized by Google
XXV
in unter fälf extern ^latt auf*
geführt, 33efud^er aller ©tänbe au« allen teilen
SBeftfalcn« immer ton neuem mieber ^erbeilocfen.
2In ber 2Iu«arbeitung jebodb beteiligte fidb Sanboi«
nur bei bem erften, am 27. üWärj 1881 gege*
benen ©tücfe au« ber 3«t ber Pfahlbauten, beffen
;^bee aud) ton i^m hetrührt; fpäter lieferte er nur
noch einigemal einen !Ieü ber Sieber^^'^), bie in
ben lebten 10 ;^abren ber Kaufmann @Ii 3J?arcu«
gebidhtet, bann nur nodb mit bem SWufifbirigenten
©ramert bie SJZufif. ®ie eigentlidben Slutoren finb
ber fe^ige Pritatbojent Dr. SBefthoff, ber 1891 au«
ber ©efellfchaft au«fdhieb, bie Äaufleute SJZarcu« unb
Pollad, ber S3ergoIber ^rau«, ber 9te^nung«rat 9?abe
unb ber ©ifenbahnfefretär ©(^mi^/ meldhe audh bie
ton 1885 bi« 1893 ftetig mieberfehrenben theatrali*
fdhen Stufführungen beim „^iftorifdhen ®änfe*
@ffen"i‘^8) _ ^cr ©tiftung«feier be« SBeftfiilifdhen
SBerein« für Sogelfdhuh, ©eflügel* unb ©ingtögeljudht
— übernahmen unb äum Xeil nodh bie meift ton
Sanboi« gebichteten ^e ft lieber'-’’^) burdh ih^'c S3ei*
träge termehrten. ®Ieidh fianboi« Iie§ aurf) beffen
früherer 9)?itarbeitcr @iefe^^°) feine f^eber ni^t
ruhen, ©ine weitere Stu«gabe be« ©ffint freilidh h^*t
nadh 1878 nidhtmehr beforgt, bagegen gefchrieben: 1881
aWönfter«! ©tiflliäwen, 1883 93?önfter«fe
unb Ptönfter«! piatt, 1892 ®e fürftbifdhöflid 3D?ön=
fter«fc ^auptmann f^ranj ÜKiquel un fine fjamilfe,
ein fteUenweife attju geworbene« P3erf.
Digitized by Google
XXVI
1884 übergaben bcr ^lölner 3frst ^ermann SBettei'^i)
qu 8 .fjerbern unb ber je^t in 9?orbamerifa antticrenbe
'^Jfarrer ^einrid) 9)? eigner auS 9)?ünfter i^re
X)iaIeft = 'I)id)tungen ber Öffentlidbfeit; 1890 folgten
„;3:annbernb oon be SSeertage" üon bem 93ucbl)änbler unb
Su^brurfereibefi^er 9J?. ^x. ^Inüppel'^-'*) in SöiüerbecE,
unb einige Srinnerungen „llt 2J?önfterä olle ÜTieb", bie
ber Äreiggeri^t^bircftor a. T>. SQJeingitrtner in
SWünfter feinen „@räiil)Iungcn au« SÖ3eftfaIen" einoer*
leibte, ©inen njürbigen §lbf^Inß unferer Überfidf)t, ber
n)ir fonft nur noch bie plnttbeutfd)en ©rjäblungen :c.
ini Subgeru^blatt Ijinsupfügen ^aben, bilbet
f^erbinanb Ärttger’iS ncuefter breibeinbiger
IRoman in münfterlänbifcb^nieberbeutfcber @pra(^e
„^embclmann’ä ©miebc". 5?rüger, ein geborener
Sedumer, bcr fe^t al« 9frät in 2inbcn a. b. 9tu^r
lebt, ^atte fid) febon 188:2 in einem 9toman au« bem
meftfiilifcben Söanernleben „Stugge 333iäge‘‘ a^^5 quS=
gcjeidjneter ©rjcili^^^r bemftl)rt/ fi^ «ber — „um einen
größeren £cfcrtrei§ ju erringen" — jur ^tmoenbung ber
oerattgemeinerten plattbcutfdben @d)riftfpradbc Derlei*
ten laffen. hierfür erntete er — mie er felbft ein»
räumt 1 *'^) — oon beiben ©eiten, fomol)! Don benen,
benen er baS gemnd)t, loie Don feinen
engeren Sanb^Ieuten, nur jtabel: „Sluf ber einen
©eite iDur bie SBerallgcmeinerung nidjt genügenb be»
funben tuorben unb auf ber anberen ärgerten fid) bie
meftfälifdben ,S3ucrnfnutcn‘. Unb fic boMcD — fäl)rt
Krüger fort — fRed^t. SCBic er fidb am licbften in
Digitized by Google
xxvn
feinem binnen J?ittel fielet, ber meftfälifd^e Sauer, fo
rünn^ft er bie iUafe über |cbeg i^m Ijeterogene Sßort unb
jcben heterogenen Sßortflnng — mit bernfelben iRerfit,
mit bem ich niich glaube ärgern ju bürfen über
Snuerngeftaltcn, mie man fie fo Sühne
fleht. . . . SSiü man ben Sauer nidht ganj fo fpred^en
laffen, mie er benft unb fpricht, fo mähle man lieber
baö ^odhbeutfche. Seffer nodh i^mmermannjS Dber^
hof, ber öom ©tubium Söeftfälifchen SauernIcbenS
jeugt, ohne eS geiftig burchlebt ju h^i^’cn — al§
mamher bramatifivter Sntfpefter Sräfig unb anbere
.IReuterfdhe ©runbbilber." !Dah Krüger feinen i^rrtum
erfannt, ift um fo freubiger su begrüben, ba er in
berufener SDeife ber leiber üielfadh üerbreiteten 5In*
nähme entgegentritt, ba^ boiS ^lattbeutfche, bie „au8
bem Solle fcibft geborene ©pradhe"/ nur bie humo=
riftifihen ©eiten beS SoIfiglebenS, nidht aber audh bie
herben Starben ber Sßehmut unb ^Trauer mirtungSooU
mieberäugeben oermöge.
Digitized by Google
2lnmcrfungen.
') SSgl. S. ^"»eblcr, ©ef^ic^te ber ^flianbforfi^ung oon bra
Stnfängen bi^ ju Sd^mcIIfr’d SiuSgabe. (3naug.«®i|f.) Stoftocf 1890;
Q. 5püning i. ißrogr. b. öijmnaf. ju Secfling^aufcn 1883 pag. 17 — 22.
Slubgaben;
a) .^>eHanb ober bte oItföd)f. ©Dangflien-^>omionie. ^)rgg. Don
3. 21. Sd) me Iler. Sief. 1 (le^t) u. 2 (©örterbud^ u.
©roinmotit nebft Ginlcitung u. 2 gacrimileö). München,
Stuttgart u. Sübingen 18.30 u. 1840.
b) .f'telianb ober ba^ Sieb Dom Scben 3ffu< fonft au^ bie altfäc^f.
Gtaiigelieu'.^ürmome. 3n ber Urfcbrift mit nebcnftelienber
Uberfefjung nebft Wninertungen u. einem ffiörterDer^eic^niffe.
2?on,3- 9t. Äöne. fDfünfter 185.5.
c) .^elionb. 3)Jit auefü^rlicfiem ©loffar ^rög. Don 9Jt. $et)nf.
^oberbom 1866 (2. 21ufl.: ibid. 1873; 3.8lufl.; ibid. 1883).
d) J^elianb. J^r^g. Don 9lü(fert. Seipjig 1876.
e) .^lelianb. ^>rög. Don G. ©ienerö. .^alle 1878.
f) ^elianb. .^reg. Don D. ^e^og^cl. .^alle 1882.
llberfc^ungen:
a) Don Ä. 2. Äonnegie^er. ^Berlin 1847.
b) Don 6. 2B. 5)i. ©rein. Siintcln 18.54 (2. burd)aug neue 9?C'
arbcitung: Gaffel 1869).
c) Don 3. 91. Ä'öne (f. 21uög. b).
d) Don @. 9topp. Stuttgart 1856.
e) Don Ä. SimrodE. Glbcrfclb 1856 (2. 2lufl.: ibid. 1866;
3. 21ufl.: iPcrIin 1882).
G Don C»emnaim (ll«iocrf.«iBibI. 91r. 3324 f.) Seipjig 1894.
*) f. G. SBinbifcf), 2}cr ^■'clianb unb feine Sluellcn. Seipjig
1868 pag. 83 — 87.
*) !Die .5>onbfd)rift ber Siünc^ener ^>of« u. Stoatd'Sibliotl^et
aud bein 9. 3oI)rI). (M) unb ber jüngere Code.x Cottonianus beö
©rftif^ SÖtufeum ju Sonbon (C).
Digitized by Google
XXIX
*) 35er8 958—1006, uon 3- Siru'^lär 1881 in ber ?}rogcr
Unioerfitätö»S5i61iott)cf gefunben (P), nermutli^ älter al« M u. C;
abgebrucft oon SamBcl in b. ©i^ung^bcrid^ten b. SBicncr Slfobemie
ber 2ßiffenfd)aften , Sß^il.«^ift. Äloffe, 5Bb. 97, 1881, pag. 621—624.
SJerö 1279 — 1358, Bon Ä. ßongemeifter 1894 in ber ffiatifa«
nifd^en S3ibIiott)ef gu SRoni gefunben (V), el)er auö ber erften ald ber
gweiten .^älfte beO 9. 3oI)rt)- ^errii^renb, obgebr. non 2B. 93rnune in
ben SReuen .^eibelb. 3fl'()rbüd)em. 3ot)rg. IV, 1894, pag. 237— 239.
®) ©ennonia. Stuttgart 1856, pag. 474 u. Sa^rg.
XI, SBien 1866, pag. 224. — ©ine inbirefte Stnregung feitenä
ongelfädbf. ®idbtungen nimmt 6. SSBilfen (^orrefponbengblott beä
Sereinö für nieberbeutfc^e ®prodbforfdE)ung, Satirg. III, .:^Qmburg
1878, pag. 36 f.) an.
*) Sabrbucb beS 93erein8 f. nb. ©pratbf. 3<ifir9- X, SRorben
u. Seipgig 1885, pag. 134 (u. 142).
’) 3 - >5>. Sl- ßbrarb, ®ie irofcbottifcbe 5D?iffionöfird)e beä 6.,
7. u. 8. 3obrb- ©üterölob 1873 pag. 389.
®) 3ab’^bu(f| beg Ser. f. nb. ©prad^f. Sflbrg. XV, 1890, pag.
61—73. — ©egenfcbriften: gr. 3ofted (.^iftorifdbeg 3flb’^budt). Sb.
12. 9)?iind)en 1891 pag. 76 — 78) unb 3 - S- SRorb^off (ibid.
pag. 766—772), ngl. oudb 3 * ©oHee, 2Utfädjf. ©prad^bent*
mäler. fieiben 1894 pag. 12 — 14.
®) Seitfdfirift für beutfdbe ißfiilologie. Sb. 1. .OoKe 1869 pag.
288. — Sgl. aber 9)f. 3tHinet (Scitröge gur ©efd^. ber beut»
fdfien ©pradbe u. Literatur. ^>rdg. non 4>- u. 333. Sraune.
Sb. 15. ^)ane 1891 pag. 301-305).
*“) Sgl. g. S. $epne (1. c. pag. 288 f.); SB. Sraune (Sei*
träge jc. Sb. 1, 1874, pag. 11 ff.); 5r*Äauffmann (ibid. Sb. 12,
1887, pag. 358); Sfl. Äögel (.^. Sowl’ö ©runbri^ ber germ. Sbi’
lologie II *. ©trapurg 1889 pag. 201 f.).
”) Sgl. 3ofte8 1. c. pag. 77 u. SRorbpff 1. c. pag. 769 ff.
**) 1. c. pag. 770.
**) hierfür treten ein: 3- 9I. Äöne auf pag. 3 fetncg nom
30. 9DIai 1854 batierten SJlrofpettud gum .^elianb, fomie iu f. ^>e*
Honbttuggobe pag. 556 u. 562; SW. in f. ^)elianbauggabe
Digitized by Google
XXX
pag. V; 3. SB. ©drillte, Über Urfprung u. Sllter bea oltfäc^f.
J^flioiib (@t)mnaf.'^rogr.) $ngan 1S72 pag. 22 u. 24.
‘^) l^gl. {.?^eqnc i. b. 3«tfc^r. f. btfc^. ^jj^ilologte I pag. 288);
9lorb^off (I. c. pag. 770 f.; gr. Äouffmann i. ©ennaniQ, 3obrg.
37, 1892, pag. 308—372.
‘®) j. SP. 9t. Äögel in SPaul’a ©riii.briB IP pag. 201 u. in
b. Snbogcrmanili^en Sorfc^nngen, 53b. 3, ©trafeburg 1894 pag. 285;
3 . Softeö 1. c. pag. 77 f.; Ä. Songemcifter in b. 9tcuen J^eibelb.
3o^rb. IV, pag. 210; 48. SPraune ibid. pag. 220.
SPraune (ibid. pag. 234) fdjrcibt auch bie oItfäd)fifc^e ©enefia
ouf ©runb bcr neuerbingö oon Sangemeiftcr oufgefunbenen 3
33rud)ftü(fe — (II u. III übcrfeft non 91. flogcl, Sie oltföc^f.
©enefid. gtrafeburg 1895 pag. 1—8) — bem Siebter bee .^elionb
ju. SBgl. SlDt. Sftlinet i. Sln^eiger für beutfd)ci! Slltertum u.
btfd). Üitteratur. XXI. SPerlin 1895 pag. 206 ff.
’*) Sgl. gr. Äodi, Sie Saute ber !fi>erbcner ÜKunbart in i^*
rem SBerI)ältnifie jum 3lltniebcrfröntifd)en, 2Utfäd^fif(^en,
bcutfc^cn (©tpmtof.'Srogr.) Slad^cn 1879.
”) .pci)ne (I. c. pag. 290) g. 58. crblitft in bem Moiiacen.sis
bie Criginalabfoffung , roö^reitb Äauffmomt (3?eitröge k. SPb. 12
pag. 288) ben Cottonianus ald ben genaueren SBertreter ber ur«
fprünglid;en SDiunbart nac^rocift. — Sie .Oflnbfd^riften felbft finb
uielfat^ umgcfc^rieben ; »gl. O SPe^og^el (©ermania. 3o^r0- 31,
1886, pag. 379), Äauffmann (I. c. pag. 287) u. 3- >f'. ©aHee
(SBeiträge k. SPb. 13, 1888, pag. 376).
*®) Äauffmann (1. c. pag. 359) u. ©nltee (1. c. pag. 376)
»erweifen itjn nad^ SEBcrbcn.
**) ©ienerd’ .f)elianbaudgabe pag. XLIV. — SOgl. Äauffmonn
(1. c. pag. 358).
*") SRcben bem Se.rte ber ©oangelicn Ijauptfäd^lid^ bie pfeubo»
tatianifd;e ©öangelien^armonie unb bie Äommentare bed .^rabanud
SUtourud gu SDtattpud, bed SPeba gu Sufad u. SDtartud, bed 2llcuin
gu 3oI|anned. — S8gl. ®. STOinbifd^, Ser .^elianb u. f. Guetlen.
Seipgig 1868; 6. 2Ö. SDt. ©rein. Sie SlueHen bed SItebft
einem Stn^ang: Satiand ©»angelienl^armonie ^rdg. uad^ bem Codex
Digilized by Googl
Cl.
XXXI
Cassellanus. 6 o[fcI 1869; ®. ©ieücr^, 3mit ^»elianb. I. 3)ie
SHueHenfrage (3eitfd)r. f. btfd^. Slltertum k. 3?b. 19. ®erlin 1876
pag. 1—39; Äein^cl, 3)er ^clianb im SSerpItniö 311 f. Quellen
(5ßrogr. 0 . @äc^rif{I)=5Regen). ^)ermannftabt 1882; S- 2 li SeHinef,
3ur Srage nai^ ben Duellen beb ^elianb (Seitfc^r. f. btfc^. Stltert. jc.
S3b. 36, 1892, pag. 162—187).
**) 91. 33ecE)ftein, Der ^elianb u. f. fünftlerifd^e ^orm (Sa'^r«
bud5 b. SSer. f. nb. ©prad)f. Sa^rg. X, 1885, pag. 133—148).
**) Die 5?elegftellen f. 3cUingl&«u^ '• c- pag- 69 f.
**) ©e'^r intereffaut 3 . 38. wäre bie iPeontwortung ber oon
iprof. 9lorbl^off aufgeworfenen ffrnge „ 3 ft bob im ^>elianb gefd)il«
berte 3?Quernl)auö mit bem nltweftfnlifd^en ibentifd^ ober nid)t?"
— Sßgl. 21. {5- 6 - 23ilmar, Deutfe^e 2lUertümer im altf. ^elianb
(®t)innaf.=i)3rogr.) TOarburg 1845 (2. 21ubg.: ibid. 1862) u.
®eieberg, Conb u. 33oIf ber SCßeftfnlen im 9. ©tubien ou 8
bem ^elianb (3eitfd)rift f. oaterl. @efd). u. 2tltertbf. 38b. 33
ÜJiünfter 1875 pag. 60—88).
*■') kleinere altnieberbeutfd)e Denfmäler. ÜJiit oubfü^rlic^em
6 )Ioffnr f)rbg. non ÜK. ^cpne. ißaberborn 1867 (2. Tlufl.: ibid.
1877); Ä. Sangenteifter u. SB. S 8 raune, SSrudjftüde ber oltfäd^fi«
fd)en 38ibelbid)tung aub ber Bibliotheca Palatina (91eue ^)eibelb.
3a^rb. IV pag 205—294); 2lltfnd^fifd)e ©prad}bentmäler, ^rbg.
non 3- ®allee. ßeiben 1894 (SDlit 5affimile»@ammlung.
Ceibcn 1895).
*®) 3- Ä'öne, Der altföd^fifd)e S?ei(i^tfpiegel 3 ur 3eit beb
^I. öiubgerub u. feiner nöc^ften SRad^folger, mit Überfc^ung unb
3Börterbud^. SDiünfter 1860 pag. IX.
**) 2lbgebrudt: 2lrd^in für b. @efd^. beb 9lieberr^einb -Orbg. non
$1). 3 . Socoinblet. Sb. I. Düffelborf 1832 pag. 4— 9;
mann. Die btfd^. 2lbf^wörungb', ©laubenb», Seid^t« u. Setformeln
n. 8— 12. 3obi'^- Cucblinburg u. fieip 3 ig 1839 pag. 137 f.; ^5ne,
2lltfäd^f. Seid)tfpiegel, 1860; M. SKüIlenl^off u. SB. ©d^erer, Denf«
mäler beutfd)er Sßocfie u. Srofa and b. 8—12. 3af|rl|. Serlin 1864
pag. 182 f. (2. 2lufl. ibid. 1872 pag. 186 f.) ; ^epue’b kleinere
altnb. Denfmäler 9lr. VII ; ©allee’b 2lltf. ©prad^bentmäler pag. 124 f.
Digilized by Google
XXXII
1. c. pag. 2.
'"*) ®bg«bru(ft: S- J'citrög« ju tinein SKünftfrifd^en
Urfunbcnbutfje 3?b. I 3lbt^. 2. 5D?ünfter 1823 pag. 581 — 606;
2!fntmäler oltfr (Sprocke u. Äunft. ^)rsg. Pon 2B. $oron>. 9?b. 1
1, 93onn 1823 pag. 3—30 u. .^eft 2, ©erlin 1824 pag.
3—37; .&epne’S Äleiucre oltnb. 2)entuiii er 91r. VI; 5)ie ^ebe»
regifter beb Älofterb (Jre<fenl)orft jc. -^rbg. n. 6. Jritblönber
(= Codex traditioinim Westfalicarum 1) 3J?ütifter 1872 pag.
25 — 59; ©oUee’b ^Utf. Sproi^benfmälcr pag. 172 — 191.
**) @. ©efe^reibung tppograp^ifc^er ©elten^eiten k.
8ief. 5. Slümberg 1804 pag. 156 — 166.
*«) Msc. VII, 1316.
*•) Sgl. ®. 3Bfli^ (©öttingifd^e gelehrte Singeigen 1872 pag.
1779) unb 5. (©ermonia. Sa^rg. 34, 1889, pag. 298
Slnmert. 2).
**) Slrc^iPür Dr. 5Igen (©rief d. d.SIJünfter 1. 6. 95) bebaup«
tet, ba^ bie auf bein .%I. ©taatb-SlnbiP gu SDiünfter befinbltdbe
Heberolle nur non gwei (nicf)t brei) .pänben gefc^rieben fei, unb Per»
mutet, ba^ biefelbe mit .'dinblinger’b ©tanufeript ibentifd) fei;
„5ifd)er’b offenbar eine 91atf)geicf)nung , feine 3)urc^*
geidbnung. 5)ie @d)rift ift ba^er etroab größer, aber ber ©boröfter
ift berfelbe. S)ie 3tilfnabteilung ift neränbert. !^ie (Sonftniction
ber älteren .^lanbftbrift , bie 5ncl>l«nber auf ©runb ber bürftigen
Slngaben non git'tbfr anftcUt, ift eine gefünftelte."
** ) Stbgebrueft in ©allee’b altf. Sprad)benfmölern pag. 156
— 166; pgl. oud) 5. ©faban (The Journal of Philology, Vol. X,
London and Cambridge 1882 pag. 92 — 109) unb (5. ©teinmeper
n. ©. ©ieoerb, ®ie altbocbbentfdben ©(offen, ©b. II. ©erlin 1882
pag. 716—719.
**) „Slltbo^beutfd)* ift ber Sammelnome für bie fog. ober»
beutf<ben $ioIefte n. 8—11. Soprf).
•*) Sgl. 31. öübben, 3ur ©barafteriftif ber mittelnieberbeutfcben
2itteratur (Sobi^^i*^ f- nb. ©prod)f. Sabrg. I, 1876, pag.
5—14) unb Sl. ©coin, 2)er Äompf beb nieberbeutfdben EDialefted gegen
bie boebbfutfdbe ©dbriftfpradbe. ^»amburg 1887 pag. 23 u. 28 f.
Digitized by Google
XXXIII
**) 1. c. pag. 13 f.
**) 3)oö ©nbe beg ÜJJittelniebfrbeutfd^en pflegt man mit bem
3a^rt 1600 anjufe^en.
Unbei’üdft'^lisl bleiben l^ier einjelne Urtunben, non benen
befonberg 3- ^liefert (SBeiträge ju einem munfter. Urtunbenbu(f)e,
S3b. I Slbt^. 1 u. 2 , ÜJIünfter 1823 unb 5IRünfterifd)e Urtunben«
fommlung, 58b. 1 — 7, ßoegfelb 1826/37) gal^lreid^e beibringt, fo«
wie bie münfterifd^en ©ilberoHen k., bie bemnöd^ft 3t. Ärumb^ol^
in ben ^ublitationen oug b. Ißreu^. ©taatgarc^ioen oeröffent«
Iid)en mirb.
äbgetnrjt (3R. @. O. I— IV) »erben citiert: ®ie (Sefd^id^tg«
quellen beg 58igt. SÖtünfter. SBb. 1—4®). SKünfter 1851/81.
®®) biefe Seit fprid^t au§er ber oltertfimli^en ©prad^e
befonberg bie SInfpielung auf bie 1322 u. 1325 geführten Sßro»
jeffe gegen bie „freien ©eifter" in Äöln, bie bamalg überall Stb*
fd)eu unb ©ntfe^en ^eroorriefen , fpöter aber in Sßergeffen^eit ge*
raten waren.
**) Sßrebigten anf alle Sonntage beg Äird^eniat)reg mit ooraug*
gefd)i(ften ©uangelien. 221 3311. 4® (Sßaul. 33ibl. 3Dtünfter, Msc. 262).
(Jinjelne befonberg bemerfeng»erte ©teilen unb 3 oollftän*
bige Ißrebigten bringt ^r. 3oftcb in b. Seitfd^rift für ooterl.
©efd). u. Slltertgt. S3b. 44 1886, pag. 14 f. u. 16 — 47
jum Slbbrucf.
^“) ca. 1430 abgefafet; nod^ einer neueren Slbfd^rift obgebrucft :
ÜJt. @. £1. I, pag. 92—155. Über bie Driginaltjanbfd^rift
f. gr. Surbonfen i. b. 3eitfd()rift f. preu^. ©efd^. u. Sanbegf.
Sa^rg. 19. S3erlin 1882 pag. 527 f.
*) I : SDtünft. (S^ronifen beg 3Jtittelalterg, l^rgg. uon 3> gidfer,
SK. 1851 ; II : S3erid^te ber Slugenjeugen über b. münft. SBieber»
tänferreid^, Ijrgg. oon 6. 91. ßomeliug, ü)t. 1853; III: 2)ie münft.
(Sl^ronifen oon Stö^ell, ©teoermonn u. (Sorfep, firgg. oon 3- S^nffen,
SK. 1856; IV: 2)ie Vitae S. Ludgeri, l^rgg. oon 23. 2)iefamp,
«öt. 1881.
C
Digilized by Google
XXXIV
I
I
^‘) feit 24. Stpril 1864 Sifd^of Don Stünfter, feit 7. SloD.
1379 Sifc^of Don Utrecht, f 4. 3lpr. 1393.
**) 5)a0 niebcrlänbif(^e Original flammt au8 b. 3- 1415.
**) 8L 9ieifferf(f)rib i. b. Britf^rift f. btfc^. iß^ilol. Sb. 6,
1875, pag. 423—429.
**) 232 ®K. 8® (Msc. im !ßriefter»@eminar ju üRünfter). —
Sgl. Ttx (Epieg^fl ber fielen , rin nieberbeutftfieä Se^rgebid^t ouö
b. 3- 1444, im Sluöjugc mitgeteilt Don S. .f)5If(^er (@qmn.«l|3rogr.)
9letfHngt)aufen 1861 ; weitete ißroben giebt Sleifferfc^eib 1. c.
pag. 434 — 442.
Surf auö Süberi^ bei SBefel wor, wie er felbft angiebt,
Stüber in bem Dom 2)omDitar ^)einri(^ Don Sl^aud i. 3» 1400
gegrünbeten fontem salientem gu SKünfter.
**) Tractatulus dans modum teutonisandi Casus ac tem-
pora, editus Monasterii in Westfalia per quendam decretorum
doctorem. s. 1., typ. et a. 17 SU. 4® (UniD.*SibI. ©öttingen).
©in Iateinif^«nieberbeutfrf)cä ße^rbm^ über bie ftafub unb
SKobi, nacf) ber Sorrebe ascriptum a. d. 1451 in originali
ct confectum®, ober erft ca. 1480 ober 1490 gebrurft. — Sott»
ftönbig wicbcrgegeben Don ©. SJilten im 3<t^rb. b. Ser. f. nb.
(gprod^f., 3öi)rg- HI, Sternen 1878, pag. 37—56. — Sgl.
3o^. UKüUer, OueUenfä^riften u. ®cfrf)ic^te bed beutft^fprad^I.
Unterrid^tö biö gur üRitte bcd 16. 3<>5r^. @ot^o 1882 pag.
239—242 unb 3- 5«t), 3ur @ef(^. ber lat. ©(^ulgrommotit
(©qmnaf.'ißrogr.). Slunfter 1895 pag. 18—24.
**; ßoftelen fd^ot [s. Sd^oen fpieg^elj aUer ferftene menfd^en
. . . Dan broeber SDerirf Dan üJlunfter, mit meer fd^oenre punttenö,
bie oef georbineert Iieeft. s. 1., typ. et a. (Dor 1476; Ägl. Sibl.
(Stuttgart).
Äölbe’ (geb. ca. 1435 in UJJünfter, f 1515), ber erft 2lu«
guftiner — nid^t fjroter^err — , fpäter ^tongiefaner wor, wirfte
^auptföd^Iid^ om fR^ein unb in Selgien.
f. Sß. So^Imonn, ®eutfc^lanbö tatl)oI. Äated^idmen Bid
gum ©nbe bcö 16. 3D^rl^. Slunfter 1894 pag. 18 f.; ibid. aud^
ßitteraturnadfiweife.
Digitized by Googl(
XXXV
^*) f. 3- S^orb^off in 9i. SRonatöfd^rift ffir rl^etn.*
weftfäl. @e[c^i(^töforf(^ung u. Slltertumafunbe. Safirg* I. Sonn
1875 pag. 572.
*®) 9lrnb ®eoergern’ö 5D?finfteri|d^e ßl^ronif o. 1424—1466
(2Jl. ®. O. I, pag. 244-288).
®egen 1466 obgcfa^t. — ®ie ^ortfe^ung biefcr
e^ronif D. 3. 1466—1524 (3)1. @. O. I, pag. 289— 303)
meil't mand^e SBortformcn unb ßonftruftionen auf, bie ju @nbe
beb 16. 3a^r^unbertä roof)! !oum me^r in ©ebraut^ moren,
unb bürfte ba^er nid^t lange nad^ 1524 becnbet fein.
»“) Slbgebrudt: SW. @. G. I, pag. 304—324.
®‘) San ben ^iligben manne funte öubger. 71 SU. 8® (SUtert.*
Ser. 3)Jünfter, Msc. 137).
Sgl. SDl.ö.C. IV., pag. 268-271 (Sßtoben) unb pag. CII f.;
ibid. pag. 85—134 ift bad lat. Original abgebrudft.
5)er 6d^reiber ift nat^ Wiefert ein 3nfaffe ber Sfarrei Sil*
lerbedt, wn^rfe^einlid^er aber bed Äird^fpield Subgeri in SWünfter.
2tnjunel)men, ba^ er „eine fd)on norliegenbe nieberbeutfd^e, aber
im 2)ialette abmeidtjenbe Übcrfe^uug beim Tlbfd^reiben jugleid^
in feinen 2)ialett umjufefjen fiel) bemühte" f)ält 3ofted (Segf)e
pag. LIII 21. 1) nicf)t für ricf)tig.
®^) Uber il^n f. 8. @cf|ul 3 e (^er^og u. Sßlitt’d Weal'ßncijflo*
pöbie für proteft. 2f)eologie u. ÄirdEie. Sb. 18. ßeip^ig 1888 pag.
405-414) u. iß[). @trau(^ (2tng. S)tfd;. Siograp^ie XXXIX,
1895 pag. 525—528).
®*) 35en Warnen SRiefint ^atte bad ^uerft »on ben ©c^roeftern
bezogene ^aud im 8ubgeri*Äirt^fpieIe non ber alten münfterifc^en
©rbmännerfamilie ber Wiefinfd er’^alten. ©r ging aut^ auf bad
neue Älofter im ©ernntii'Kird^fpiele, in bad bie (Sd^roeftern 1459
überfiebelteu, über, beffen eigcntIidE)er Warne SSlarientl^al , ben ed
1480 betommen, nie oolfdtümlic^ geworben ift. Sgl. 21. Jibud,
2)ie Stabt SDlunfter. SWünfter 1882 pag. 214 f.
®*) 3of)anned Seg^e, ein beutfe^er Sßrebiger bed 15. 3a^r^.
3um erften SDlale l)rdg. non 5r.3ofted. ^aHe 1883. LIII, 468 6. 8".
3lad^ einer 21bfdörift bed 21Itert.*Ser. SDiünfter (Msc. 4).
*
Digilized by Google
XXXVI
llbfr «ine anbrrf, jicniltd) glfit^oUmge ©ammlung nieber»
bfutfd^er Criginolprtbigtrn (Stltert.-SSer. 3)lünfter, Msc. 207),
btren !Eialtft nac^ SBcftfalen binwcift, Berichtet Softeä i, Sa^rb.
b. Ser. f. nb. Sprad)f. Ja^rg. X, 1885, pag. 44 — 48; ogl.
aucf) Ä. Q. Äroufe (ibid. 3af)rg. II, 1877, pag. 11 — 18).
®*) (SobanitfS 33fgl)f) • • • O“« ber geiftlittr iadE)ten (8lb)d^rift*)
— 116 syn. 8® — im beb ^rof. Dr. 3oft«b ju ^reiburg
i. b. Sd)ro.).
Slntfjuge giebt Sr. 3ofteb im ^)iftorifd)en So^rbuc^, Sb. 6.
Sliünd^en 1885, pag. 379 — .392, 400, 405 u. 409.
*®) (So^onneb Segbe), . . . SRorien troft (Stbfd^rift*) — 179
Sn. 8“ — ber „©eiftlic^en Sagb“ oorgebunben).
Slubjüge f. ibid. pag. 377 — 379, ,394 — 400, 402, 404 u.
408 f. — @leid^ ber »origen ©^rift mit »erf^iebcnen fpradi«
Iid)en 6igentümlid)feiten (op — up, onder — under, tyen
— teyn), bie »om Slbfci^reiber ^errü^ren.
®^) (3o^onneb Segl)e), @I)eeftelite »qngarben, moe alle t^nber
ber grocien enen g^eefteliten togngarbcn in olle Werten füllen plon«
teil . . . g^efcreoen in be facr unfeb leeren boeme ’fcreef bufent
öirl^nnbert nnbe feff nntod^tentii^ . . , (Ägl. ®ibl. Serlin, Msc. germ.
fol. 549 pag. 1—224).
(Sine nubfü^rlid^e 3n^altbongabe f. £. ©d^nlje (3eitf(§rift
für Äird)engefd)id^te Sb. 11. ©otl^a 1890 pag. 599 — 609),
Stubjüge aub bem 3. 2eil — nac^ bem in ber ©direibmeife
etronb abioeid^enben Msc. 55 beb 2lItert.«Ser. ju SOJünfter ». 3>
1502 — bei g. Softeb 1. c. pag. 349—374, 394—405 u. 408.
®“) (3»^anneb Segl^e), (Sen guet boecf, woe alle Ipnber ber
gracien füllen imuenbid^ in ben leerten een bloemid^ bebbifen be»
repben . . . (Ägl. Sibl. Serlin, Msc. germ. fol. 549 pag. 224 — 311).
9Iäl^ereb f. 8. ©djnlje 1. c. pag. 610—614.
®®) mieberbeutfd^e geiftlid)e Sieber nnb ©prüd^e au8 bem
fUlünfterlanbe. 5Radf) J^anbf^riften anb bem 15. u. 16. 3a^tl)un*
*) Scbenfallb nid^t »on Seg^e felbft gefd^rieben.
Digilized by Googlc
XXXVII
bert l^räg. öon S. ^ölfd^er. SKit Stnmerfungcn, SBörterbud^ unb
einer 2Ru[ifbeiIage. SBerlin 1854. XIV, 170 8®.
•®) ibid. Nr. LXVIII u. LXIX.
*‘) Dgl. 3. 33. Slorb'^off, ©enfroürbigfeiten au3 bem münfte*
rifd^en J^umantdmuö. ^Wünfter 1874 pag. 120.
®*) 6ine bie 2)efIination unb Äonjugotion be'^onbelnbe
fd^rift, bie juerft 1514 erfd^ien. Sibliograpl^ifd^e Slngaben mad^t
2). Sleid^Iing, 3ol^. Sliunnelliud. i- 33. 1880 pag. 154 f.
*") Studgaben:
a) Antonius Tunnicius, In Germanorum paroemias
monosticha. jColoniae, Quentell, 1513. 46 SK. 4®
(Unio.’Sibl. Äönigdberg).
b) — — Daventriae, Theodoricus de Borne, s. a. (1513).
46 S5H. 4® (©tabtb. Äöln; UniD-«SibI. ßeipjig;
ißaul. 93ibl. SUünfter).
c) — — Coloniae, Martinus de Werdena, 1514. 32 S8H.
4® (Ägl. S3ibl. Serlin; ©tabtb. .l^amburg; ©tobtb.
Sübecf; ißaul. Sibl. SOJünfter, bef.).
d) — — Coloniae, Quentell, 1515 ad Aprilem. 32 SH.
4“ (ÄgI. iöibl. SBerlin; Sßaul. 33ibl. SJlünfter, bef.;
■ ^)erjogI. 23lbl. SCBoIfenbüttel).
e) Sunniciud. S)ie ältefte nieberbeutfc^e ©prid^ Wörter«
fominlung, Don Stntoniuö Sunniciuö gefammelt unb
in lateinifdEic Sßerfe überfe^t. .^»eraudgegcben mit ’^od^«
beutfd^er Überfe^ung, 21nmerfungen unb SCöörterbud^
Don .^offmann D. 5«ßEtdIeben. Serlin 1870. 224 @. 8®.
25ie ouf Seronlaffung IRubolf D. Songen’d angefertigte ©amm«
lung entplt 1362 nieberbcutf(^e ©prid^wörter unb cbenfoDiele
lateinifd^e J^ejrameter, meld^e, oft in fe^r freier Überfc^ung, bereu
©inn wiebergeben; 645 ©prid^wörter finb ben nieberlänbifc^en
„Proverbia communia“*) entle'^nt, bie anberen bem Serfaffer
Don ©eiftlid^en, Sürgern unb Säuern mitgetcilt.
*) 31. Jpoffmann D.^oIlerSlcben, llorae Belgicae. Pars IX.
Ilannoverae 18.54 pag. 3—59: Slltnieberlünbifd^e ©pridEjWörter
nod^ ber älteften ©ommlung.
Digitized by Google
XXXVIII
lunniciuS (t 1552) war in SKünfter geboren unb bort mel^*
rere Se^rer on ber STomfcbnle, fpäter S)om»ifQr.
*^) ®ie ältefte bio je^t betannte beutfeJ^e ©pric^wörterfamm»
lung (162 Sprichwörter; abgebr. oon Sonrab .öofmonn in ben
©ihungeberichten ber Ägl. SBaper. Sltabemie ber 2 Biff. ju SDJünchen,
3o{)rg. 1870 9b. II, pag. 25—38) finbet ftch in einem lateini»
fchen ^rebigtwerfe unb ftammt ouO bem 6 nbe beö 14. 30^^^“«*
bertö. — 8 Iu(f) ber ouO iPeefum gebürtige Sieöbomer Senebiftincr
Slnton ,!^ufemann reitite 1575 (einer oorwiegenb lateinifd^en Somm»
lung (.^ofbibl. ?D?ünchen) jobireiche beutfehe Sprüche unb Sprich'
Wörter ein, bie 5. SBeintanff in 5|?icfi} SKonotOfehriJt I, 1875,
pag. 466—482 u. 576—591 jum Slbbrucf brad)te.
•*) Johannes Murmellius, Pappa puerorum. Coloniae,
Quentell, 1513. 32 3?n. 4“ (.^erjogl. ®ibl. ÜEBolfenbüttel).
S3on biefer Schrift — 5tapitel 1 :93ocabuIarium, 2: ©efpröche,
3: Sitten* u. SlnftonbOregeln, 4: Sprichwörter — nerjeichnet
JReichling (1. c. pag 150 ff.) 32 noUftänbige Stuägaben unb 8 ,
bie baö erfte Äapitel allein enthalten. Uleuerbingö ift Äop. 4
non mir (©ermania, 3ahTßö«8 35, SBien 1890 pag. 400 ff.),
ffap. 2 — 4 pon 81. ®ömer (SWünfter 1894. XX, 43 S. 8 °)
in einem Sdeubruef herouögcgeben.
ÜRurmelliuö, 1480 ju Moennonb geboren, wor oon 1500
— 1508 Äonreftor ber Jßomfchule, bonn Sieltor ber Subgeri«
Schule unb 1512/13 wieber Ä'onrettor ber 2)omfchuIe in ÜJJün«
fter, oon 1513—1517 Slettor in SUtmoor, unb ftorb ald Sehrer
in JDepenter am 2. Oft. 1517.
**) geben Otto ’S oon ber J^opo, S?ifchofS 311 fünfter, 1392
-1424 (ÜJi.®.0. I, pag. 156—187).
®’) 81. Cubben, SJiittelnieberbeutfche ©rommotif nebft Sh’^f'
ftomathie unb ®Ioffor. Seip 3 ig 1882 pag. 187 — 191.
•“) Über biefen f. @. ^lumperbincf, 2)ie Saute ber weftmünfter«
länbifchen SWunbart unb bereit SJarfteKung in ber Schrift (Äot*
reSponben 3 bIatt beS 93er. f. nb. Sprachf. .^eft IX, 1884 pag, 66 — 71).
**) 93an waren geiftlifen leoen epn forte nnberwpfinge. [ 8 lm
©nbe:] ©emafet unb thofamen gefatt borch gobeS genabt pan
Digiiized by Google
XXXIX
frater 3oan«iö .J)oItm[on]. SDefeft: nod^ 266 S3H. 8 ® (5ßrof, Dr.
Softeä in fjretburg i. b. ©d^rocij).
(Sine nod^ um bie 3J?itte beö 16. 3a^r^. entftonbene Slb»
fd^rift (352 S9U. 8 “) mit bem ©d^Iufi „©einofet Dan gobe« genabe
Dan ben enoerbigen J^er 3o^an J^oltman ißater to marienbail,
DerftoTTDen int jair unfeö ^ercn xv® unb xl bc^ bogeö (na)
f. Slnbread" erwarb ber SBeftf. SProDingioI-SSerein für SBBiffen*
fc^aft u. Äunft auö bem SRad^Ioffe beö ißrof. 6 ^r. ®. Sd^Iüter
(t 1884). — Sine fl. ißrobe: Softed, ®egl^e pag. XXI.
J^oltmann, and Sll^aud gebürtig, nmrbe 1539 jum 0fleftor bed
Älofterd SHiefinf gewäl)lt, ftarb aber fdE)on am 1. ®eg. 1540.
’®) J^oert bie ftemme bed .feeren, s. 1 ., typ. et a. (SDiünfter
1535). 4 SK. 4® (^anl. Sibl. SRünfter).
Slbgebrudft: 6 . 81. Sorneliud, ®er Slnteil Oftfriedlanbd on
ber ^Reformation bid 3 . 3. 1535. SRünfter 1852 pag. 60—66.
^‘) 95gl. 8 . Äellcr, ©efd^id^te ber SBiebertöufer unb i^red
SReid^d ju 3Rünfter. ÜRünfter 1880. — Über SRotl^mann’d ©d^riften
f. Chr. Sepp, Geschiedkundige nasporingen I. Leiden 1872
pag. 55—157.
’*) 6 i)n fortte SBefontniffe ber lere fo S^. SBembt SRot^mon
Don ©totloen t^o ©ant SRouritiud Dör ber ©tot SRünfter prebi)=
fet I)cfft . . . 3nt faer 1532. 4® (5PouI. 93ibl. 3Rünfter, bef.).
S5gl. Sß. SBo^Imann, 3Me SDSiebertöufer ju 9Rün[ter. 5Rün*
fter 1894 pag. 4 f. (1532 5Rr. 1).
”) ®ie barin anfgefü’^rten 13 Strtifel finb aufgejöf)!! unb
wiberlegt; 3ol^. .^oft Don SRomberd^, S3on bem mi^brud^ ber
5Romfd^er fird^en (Äöln 1532), 3®« anbere ©egenfd^riften f. SBa^I«
mann 1. c. 1532 ?lr. 4 u. 1533 'Rr. 8 , bort irrtümlid^ ald @c*
genfd^riften ju Slotfpnann’d ©loubendbefenntnid (f. Slnmerf. 72)
bejeid^net.
’«) SSgl. Sal^Imann 1. c. 1533 SRr. 1.
'®) Sud^torbeninge ber ©tabt SRunfter t^o unberijolbene d^rift-
life tud^t unbe eerborii^e^t Don eqnen eerbaren SRoijbe oicf DIber»
luben unb ©ilbeme^fteren, ber fuloeft in be g^eme^n publicert unb
Digitized by Coogle
XL
angenomen . . . Sinno 1533. 8 3311. 4* (®oop^gej. @em. ?lm«
fterbam; 5ßaul. 3?ibl. fünfter).
Slbgebrucft: 6. 21. ßorneliuS, ©ef^id^tf beb münfterifdien
2lufru^rb. Sb. 2. Seipjig 1860 pag. 320— .327. (Sal^Imann
1. c. 1533 9h-. 2.)
’•) 3m ÄgI. ©taatbard^io ju SKunftcr befinblid^.
^0 2lbf(^rift eineb grüntlid^en gefpred^b, fo tl^o SRunfter
twpfd^en etlichen gelerten unb ben prebicontcn bofuloeft gel^alten
etlicher twpfpenniger ler ^aloen, onno bomtni 1.533 in 2lugufto
(3eitf{^r. f. oaterl. ©efd^. u. 2lltertumbf. Sb. 20, 1859, pag.
153—194).
**) Sefentniffe «an bepben ©acromenten , SDoepe unbe 91ad^t-
macle, ber prebiconten tl^o ÜKiinfter ... 3m joer 1533 ben 8. bad^
91ooembrib. 38 SH. 4® (3)oopbgej. ®em. 2lmfterbam; ©tabtb.
.^amburg ; 5PanI. Sibl. SOlünfter).
Sgl. Salilmonn 1. c. 1533 9lr. 6.
’*) .^>onnbeltnge in betn opentlilen gefprefe to ©trapurg
iungeft im ©pnobo gepnbelt, tegen Siepior ^>offman bord^ be
prebifer barfulneft, ban beer bernemlifen ftudfen (S^riftlpfer leer
unbe plbinge, fampt getmwen bargeben ocf ber grunben, barup
.^offman fpne erbommen fettet . . . ©ebrudt to 9Jionfter pn SGBeft»
p'^alen utb bebeH ber ©rberen unbe ©rfamen ^eren Sorgerineftren
unbe 3loibt barfelbeft etc. 1533. [2lm ©nbe:] ©ebructt to üKunfter
up bem J^onelamp bord^ 8ubgerum to fRpng*), 2lnno 1533.
48 SH. 4® (©tabtb. ^>atnburg).
©d^werlicf) oor 9tobember 1533 überfe^t. — 2)ie Sorrebe
*) geb. 1496, f 1547. Son i^m fd^einen aud^ bie in 2ln*
merf. 72, 75, 85 u. 86 angefüpten $rucfe l^erjurüpen.
2)ie non feinem ©ofine .^ermann 1548 angefertigte Sotibtafel
in ber 8iebfrauenfird^e ju SKünfter entplt aud^ bie 10 ©ebote unb
einen 9tad^ruf (12 Serfe) in nieberbeutfd^er ©prad^e; le^terer ift
abgebr. non Sedfer i. Serliner Äunft«SIatt, 3flpg. H, Serlin
1829 pag. 309 unb i. Sofd^enbud^ für oaterl. ©e^id^te, 3prg. I,
SKünfter 1833 pag. 213,
Digilized by Googlc
XLI
beS SBrijriuö ift obgebrudft: Sorneliuö, ®efd^. beg münft. 8luf»
ru'^rg, 5Bb. 2 pag. 356 f.
®") üJf. Su^er, J^anblung in bem öffentlid^en gefpred^ . . .
©ebrucft gu ©tro^burg burd^ 5IJfat^iam SIpiarium, 1533. 45 SBH. 4®
(^ofb. SDlünd^en).
*‘) 2lm 5. 3on. 1534 woren bie erftcn Stpoftel ber SKeld^ioriten
and ben 9iieberlanben in ÜJJünfter ongelongt, am 13. 3«". lom
mit @ert tom Älofter ber fd^on früher (5rüi)ia^r 1533) einmal
bort geroefene Sol^ann Sotfelfon and Sepben (f. ÄeKer 1. c. pag.
136 ff.), n)eld[)er Slnfang ©eptembcr 1534 jum ftönig bed neuen •
@ion gemö^It unb am 22. 3onuar 1536 fiingeric^tet mürbe.
®*) Sagebnd^artige 8lufjeid^nungen über bie Unruhen ju 3J?ün«
fter D. 29. 3on. bid 27. fjebr. 1534 (Seitfd^r. f. oaterl. ©efd^. u.
Sntertdf. Sb. 51 \ 1893, pag. 97—107).
9laä) bem j£>eraudgeber ^). 3)etmer mal^rfd^einlicf) oon bem
münfterifd^en Sürger .^ermann Slamert ^errüfirenb.
®®) 3u ben am 27. gebr. 1534 Sertriebenen (f. Äeller 1. c.
pag. 198 f.) geprte audi) ber junge j£)ermann D. Äerffenbroidf, ber
gmifd^en 1566 u. 1573 bie mertDoIlfte SBiebertäufergefd^idbte »erfaßte.
**) 25ie Serftörung begann am 15. Slörj 1534 (f. Äeller
I. c. pag. 197).
"*) (Sernßarb SRotßmann), ®pne SReftitution ebber Sine meb*
berftellinge redßter unbe gefunber ßßriftliter leer, gelouend unbe
leoend utß ®abed genabcn burdß be gemepnte Sßrifti tßo SRunfter an
ben badß gegeoenn... Siunfter 1534, ?)n ben teenben maenbt October
gebepten. 62 SH. 4® (Rgl. Sibl. ^aog; ißaul. Sibl. HRünfter).
Hladß einem jroeiten fomfteren 3)rudPe (48 SH. 4®), ben
audß bad @tabtnrdf)i» ju Jranffurt a. 3R. befi^t, »on Slnbread
^naafe, ber benfelben für bie einzige Sludgabe hielt, beraudgcgeben
in b. 5Reubnidten bcutfcßer öitteraturroerte bed 16. u. 17. 3ttbrb-
91r. 77A8. .^aHe 1888. — Sgl. Saßlmann 1. c. 1534 Sr. 5.
Sadbbem ber Sat Sotbmann am 27. So». 1533 feine
Sudbbruderpreffe genommen hotte ». ilerffenbroidf. Hist.
Anabapt.), mürben bie 338iebertöuferfdf)riften in ÄnipperboHing’d
ÄeHer gebrudft (S7.@.Si. II, pag. 404).
DIgitized by Google
XLII
"*) (Sfrn^arb IRot^uiann), San orrborgml^ett ber fcf)rifft be^
SR^feö G^rifti, unbe oan bem bagbf bfb $eren, bur^ bc grinfint«
©brifti tbo SJünftnr ... 3m ija« 1535, 3n ber 2. SKaenbt.
66 Sn. 4* (loopegej. ©em. amfterbom; Sßaul. Sibl. SJünfter).
anberer JTrucf: 44 Sn. 4" (Toop^gej. ©ent. amfterbom;
Soul. ®ibl. Slünfter; ^)erjogI. Sibl. fflolfenbüttel). — Sgl.
Soblmonn 1. c. 1535 9lr. 1,
*') (Semborb Sotbrnann), ßpn gon^ troeftlid bericbt »an
ber SGBrote unbe ftraffe bed Sabilonifcben gruwela, an oHe wore
• 3froeIiten unb Sunbtgenoten ßbrifti, b*r unbe bor borftroqet,
burcb bie gemeinte Gbnfti tbo Siunfter. anno 1534 pn S)ecembre
(Ä. SB. Soutenoef, 3ur Sitterotur u. ©ef(b. ber 3Biebertäufer I.
Sonn 1863 pag. 66 — 80).
aacb einer 1663 angefertigten abfcbrift (©toaWartbio fDüf»
felborf) mitgeteilt; oon ben Driginalbnufen fcbeint nicht ein
einjiger erbalten ju fein. — Sgl. Sablmann 1. c. 1534 9lr. 7.
“*) (Sembarb .^otbmonn), San erbcffdber unbe tptlifer gemalt.
Sericbt utb ©otlpter fcbrifft (Msc. bed ©taotdarcb. Stünfter).
fertig geftellt finb 22 eng befcbriebene golio^Idtter. — Sgl.
Sablmonn 1. c. pag. 20 a. 1.
**) f. Sablmonn 1. c. 1535 Sr. 3.
®“) Scfentoned bed globend unb lebend ber gemein Grifte ju
Stonfter (®1.©.!Q. II, pag. 445—464).
®od in Stünfter gebrudte nieberbeutfcbe Originol, bod halb
nach Seginn ber Selagening unb oor Ginfübrung ber Siel*
meiberei (23. 3uli 1534; f. Äetler I. c. pag. 211 f.) erfcbten,
ift oerloren gegongen ; bie bem abbrud ju ©runbe liegenbe
.^onbfcbrift ((Stoatdarcb. fWarburg) fcbeint oon einem bed
Sieberbeutfcbcn nicht recht tunbigen Cefer, »obl einem
^)effen, einem Ungelehrten bi»hbcutfch in bie fjeber bittirt ju
fein. — Sgl. Sablmonn I. c. 1534 Sr. 4.
®') .^eiurich ©redbed’d Sericbt Don ber SBiebertoufe in 9)iün*
fter (5S.©.£1. II, pag. 1—214).
Sgl. Sablmonn 1. c. 1537/50 Sr. 9.
®*) abgebrudt: Si.@.£l. II, pag. 419—441.
Digitized by Goog
L
XLIII
**) Slbgebnidt: 3R ®.jQ. I, pag.324— 345.— Sit S^ronif rü^rt
oon mehreren ®erfaflern f)tr, unb ift öon ein unb bemftlben l^öd^-
ftenö in bic oorlitgenbe Jorm gebracht.
®‘) (5j)nn fnoerlid SBebetöfej^en [sic!], getogenn ut^ benn
nijcnn Seftament, nutte f^o bcr feien folid^eit, mit otlen anbe«n
gebcbefenö tom leften nermeret unb oer^iret . . . ©ebnuft t^o
aJiunftcr bord^ J^rntjoel. 64 S?n. 8“ (ißaul. SBibl. 5Wünfter).
Spätere Sluflage: (5pn funerlidt ©ebebebojrfen, getogenn ut^
benn 9tien Seftoment . . . nu tl^om berben nmel gebettert
unbe oermeret^ . . . ©ebrudft to SKunfter borc^ ©obbart
SgwioeH. 3m 3oir 1545. 8® (SJSrof. Dr. 3ofleö in Sreiburg
i. b. Sd^meij).
*®) Sgl. 3. SRiefert, fjortgefe^te Beiträge ju einer Sud^brutfer»
gefd^id^te SDJünfterS. Goedfelb 1834 pag. 214 f.
»«) 8. 1., typ. et a. 18 SH. 4® (ÄgL Sibl. Serlin, Cod.
Bor. 272*); 9Utert.«S3er. u. Staatdard^. Siünfter).
*’) SRönfterfd^e Inquisitio, Sat i^: Scer unb Söfftid^ Sragt-
nrticfel utf) ben ßoncilio t^o Srent genamen, etliter mate unnütte,
finbifd^, närrifd^ : S^om bele ^epHo^ unb ouH ©abedloftere, bormit
in negeft oorlopen tein Soren be Ißaftoren unb Äertfenbcner, fo
bed Goangclif l^oloen oorbed^tic^ roeren, up er @ebt t^o ontmorten
gebrungen fint. 2tHe oam Slömifd^en Söebberd^rift barl)en gerid^tet,
bat btd ©atand ©pnogoge, (S^rifto 3efu unb fpncm 9lpte tI)o
roebberen, bcd orbed erI)olben werben, ©ainpt einfolbige ©(grifft«
metige anwort unb grünbtlicfe SBebberlegginge berfüloen, ben
framen unb ©obtefrüd^tigen barfüloeft tl )0 benfte gefteHet börd^
einen ßeff^ebber ber SSBartieit . . . Anno 1583. die Gebhardi Epis.
ben 27. Äugusti. s. 1. et typ. 56 SH. 4° (ißaul. Sibl. SRünfter).
Sgl. iß. Sal^Imann in b. 3eitfdE)r. f. oaterl. ©efcf). u. SU»
tertot. Sb. 47», 1889, pag. 98—120.
•) 3n biefem Gobej: ift aud^ folgenbe nieberbeutfe^e Jpanbfdfirift
enthalten: ©ine forte antefünge med ficf binnen Siünfter nod^
Dcranerunge ber ftobt, uit ber SOßebberboper gewolt in ber ©rften unnb
Scften SReftution l)efft begeoen unnbt togebragen. An. 1562. 82 @. 4®,
Digitized by Google
XLIV
Ginf nifbfrbfuti'd)« Ubfife^ung Dtrfd^tfbfntr
Formula visitandi roar bfreiW 1571 erfd^ienen:
Slffbrui ber Snquifltion aber beS grünbtlifen unberföd^enö ber
trefflifen fragftücfen, ber beftenbiger unbe Gl^riftlic^er Sleligion, unb
©elooend, berjennigen fo t)m ©tifft üllünfter gefeffen, n^u ncuaelicf
i^iged Sflfrt $ufent ^ünff^unbert Gin unnbe fönentid^ qm @eq«
teniber non benn ©eiftlifen beb or^ gebaen unb ongerid^t, jeber*
menlid g^ar nütte unnbe leeflicf t^o lefen . . . ©ebrucft mit gnaben
unbe frq^eit S^efu 6qrifti, ber Slqoftolen unbe Slqoftolifc^en Äercfen
im 3ofr 1571. 4® (Ägl. ©taotbarc^. SJiünfter, bef.).
93gl. Sp. J'a^Imann i. b. 3Beftbeutf(^en Sfitfd^rift f. @ef(^.
u. Äunft, Sa^rg. VIII, 2rier 1889, pag. 386.
•■) Novae grammatices Despauterianae*) rudimenta, fa-
cili et perspicua brevitate in tabulas redacta. Opera Simonis
Verepaei. Adiecta est quibusdam in locis Germanica inter-
pretatio ad maiorem usum puerilis institutionis. Monasterii
Westph., Typis Lamberti Rasfeldt, Anno salutis 1590. 103 ©. 8*
(ipaul. S?ibl. 3J?ünfter.)
S3erepaeub aub 35ommeI in SBrabant (f 10. 9lou. 1598)
war tropft in bem 9lonnenfIofter uom Serge J^abor ju
Slecbeln; oon bort oertrieben, »urbe er Sieftor ber ©d^ule gu
$um^out u. ^ergogenbufd^. ©eine lat. ©(^ulfd^riften mären
befonberb in Selgien fe'^r oerbreitet.
**) Gin Slqe Sietenböd up ben Cinien unb Bpffcni, oan
aüerleqe ^öpmanb^anbelingen, in ganzen unb gebroten fallen,
mit oeel fd^onen SReguIen, Gyempeln unbe luftigen fragen gegqret,
ocf oor be onfangenben ©coolere genod^fom erfleret. ©efteHet unb
in SDrudE oerorbnet burd^ 3liibolpf|um Äaten, Surgem ber ©tatt
Ofenbrugge unb beb Äerfpelb unfer 8. ©tbolemeiftcr bor>
fuloeft. ©ebrurft t^o Siünfter in Söeftp^alen beq Sambert SRa^felbt,
3m 3ar 1593. 119 SH. 8" («ßaul. Sibl. 5D?ünfter).
*) SDeb nieberlönbifd^en ©d^ulmannb ®efpauteriub
(f ca. 1520) »Commentarii gramraatici“ waren 1512, feine
,Grammaticae institutionis rudimenta* 1514 erfctjienen.
Digitized by Google
XLV
bfr Dom 29. SRot 1593 batierten 3Bibmung on bie
Sürgermeifter unb ben SRot Don O^nobrutf für bie Oönobrüder
Siebfrauenfd^ule beftimint. — 5Reu, aber onfd)einenb ^od)beutfd^
oufgelegt: SKünfter bei) 3Kid^eI Don Sole, 1624. 8® (f. G.
Draudius, Bibliotheca librorum Germanicorum classica.
Srantfurt a. iW. 1625 pag. 662).
“’*) ©Dotigelta unb Gpifteln mit fammt ben torgaenben 6oI*
lecten ober ©ebetten ber ^pligen olgemeinen 2tpoftoIifd)en Äerden,
»ie be Up olle Sonboge od befonbere 54^ Sprboge ber
ligen ©ottä bord^ bot gon^e 3or noc^ olben ©ebrute ge^olben
unb bem 6^riftgeIöDig.en 93oId Dorgebreggen unb geprebiget wer«
ben . . . ®ord^ H. Michaelem Rupertum Werlensem, ®eden
unfer leoen groumen Äerden to DoeriDOter binnen SRünfter . . .
©ebrudt to SKünfter in SBcftpboIen bord^ ßombert SRofefelbt 1591.
288 m. 8» {33. £l)eifnng in 3Hün[ter).
>*') Agenda ecclesiastica sive legitima ac solennis sacra-
mentorum Ecclesiae administratio, cui adiuncta brevis et per-
spicua Omnium Sacramentorum instructio. Jussu et auctoritato
. . . Dni. D. Emesti . . . edita. Pastoribus et animanim cu-
ratoribus per Dioecosin Monasteriensem ad rite Ecclesiasticam
functionem obeundam utilis ac necessaria . . . Monasterii
Westph., Typis Lamberti Rasfeldt, Anno 1592. 10 + 132 ©.
4“ (3ntert,»S3er., ipoul. S3ibl., 5ßriefter»@em. k. in SOlünfter).
*“*) OlbtDebber 33oid, $ot ib ©in Utl^erlefen ©ülben ©ot^o*
lifd^ unb onbed^tigl^ 33ebbeboid, utl^ ber l^püigen Dlbtoebber unb
Sereren ber Äerden ©d^rifften ... mit funberlidem flgt^ unb orbeit
t^ofomen gebregen . . . Sord^ Johannem a Detten, beb DIben
2)o^mb tl^o SKünfter ©ononindf). ©ebrudt tl^o SKünfter in SBeft«
p^olen bp Öombert Ko§fclbt, 1593. 20 35H. + 494 ©. 8»
(©tobtb. .^omburg).
Unterm 29. Sej. 1593 ben münfterifd^en Som^erren ge«
wibmet. — 3n ber ber jmeiten, Don SKotf^. Spmpiub beforgten
Ijoi^beutfd^en Slubgobe (ibid. 1609. 42 33 H. + 655 ©. 8®.
— ißoul. 33ibl. SKünfter) Dorgebrudten 33)ibmung fogt Setten:
Siemeil bob 33ud^ ober . . . ouffgetoufft ift, unb eb oud^
Digitized by Google
XLVl
ttlic^t anbä(^tt{(( -^er^tn, benen bit ttutfd^t fprad^ in
täglicfiem unb ftätcin gebraut^, in berfelbigen @prad^, ju netterer
au^reitung be§ omnercften nu^ä, begehret ju lefen: bin i(^
Derurfacf)ft utic^ ju bearbeiten, bag ed auffd neun auc^ inn ber
[i. e. ^o(^beutf(^en] Sprach mürbe getrucft unb gelefen.
‘®*) 6ated)ifmud unb 3?etböflin, mit ^eplfamen Setradbhmflfn
unb ©ebetlin oerme^ret unb gebettert . . . S)ord^ Michael em Ru-
pertum Werlensem, -Seelen unfer leinen Herden t^o
Cenerwoter binnen SDiünfter. ©ebrudt tl)o fünfter in äßeftp^alen
bp Sombert SRa^felbt, 3n »erlegung Matthaei Pontani genanbt
Srüdner, Anno 1596. 174 SPH. 8® (ipaul. 33ibl. ÜRünfter).
91od^ SSraubiud (1. c. pag. 97) juerft 1588 in Höln erf^ienen.
(gpötere 2iufIoge: (5oted)ifmud unb S?ebbödlin . . , SSorc^
Michaelem Rupertura . . . ®ebrudt to SKünfter i. SBeftp^alen
bp ßambert Slafefelbt, 3® 3«r 1607. 8" (iBibl. ö. Oferö in
SRünfter, bef.).
*®^) HIeine (äated^ifmud 5)at id Gin fort fleeJ^t Serid^t Ga*
tl^olifd^er G^riftlifer Cebr. @o einem pberen t^o gelönen unb t^o
metten, tbo boen unb tbo laten, t^o fpner Seelen emigen
nuttlid unb nobtmenbig id. JJordb Johannein ä Detton bed olben
SSobmd tbo 3)iünfter Ganonimb- ©ebrudt tbo ißaberbom bp
SKattbco S?rüdner, 1597. 30 3911. 8® (ißoul. S?ibl. 3Künfter).
5)ie lebten 6 33lätter füllen: Gpne forte Sennonunge t^o
ben DIberen, 2 morolifdbe Sehren unb S)ot gülbene 21396 utb
IS. 3ob«w Soulero genommen, einem icberen t^o metten faft
nüttlid.
©etten’d flotetbidmud u. bed Slupertud ißoftiHe finb bie
erften ISrude oud ißaberborn, mobin 39rüdner oon üRünfter
oerjogen.
*®*) ißoftiH, barin be bbÜG^” Goangelio, fo up aHe Sonbage,
bomempfte “nb Sprbogc bed ganzen 3<>brd, gor fortlicf unb
Gotbolifeb utbgelegt merben. Sor gutbertige ^ßreifter , ißrebiger
unb anbed)tige Gbriften tbogeridbtet bordb «&enn Michaelem Ru-
pertum Werlensem, SJeden uufer leeoen Herden tbo öner
SBater binnen SKünfter i. 333. ©ebrudt tbo ißaberbom, bp SDtattbed
Digitized by Googl
XLvn
SBriicfner, Slnno 1597. 12 SH., 458 + 150 ©. 4» (Sntert.-Sfr.
u. 5ßaul. Stbl. SDlünfter).
Sie geringen ^od^bentfc^en (Sinflüffe ftnb olö fold^e leii^t
erlennbar. — 5Rit ben ©pifteln 1608 nod^malb gebrudt:
SßoftiK ober Ut^legunge aber be Gpiftelen unb ©bangelien,
fo Up alle (Sonbage unb oörnemfte Sprbage beb ganzen Sa^rö in
ber Sat^olifd^en Äirc^en gelefen unb geprebiget werben. 33or
gubt^crtige Ißreifter, ißrebiger unb anbed^tige S^riften t^ogerid^tet
bord^ ^). Michaelem Ruperium Werlens., meplanbt Sedfen in
unfer leoen flercfen t^o aoer Söater binnen SKünfter i. 233.
9lu t^om anberma^l upt upe met olpte aberfe^en . . . , bord^ einen
anbed^tigen ©eiftlifcn gebettert. ©ebrucft t^o ipoberbom bp 2Wot»
t^o ißontano, in Verlegung Samberti Siafefelbb t^o 3Jiün[ter,
Slnno 1608. 16 2BH., 688 + 267 @. 4« (23ouI. SSibl. SKünfter).
‘®*) 6at^olifdE)er forter SSeric^t ban bem l^iHigen ©acrament
ber S?idbt unnb unberföfinge be^ ©ewettenb bor bie, fo ficf t^or
®icf)t unb wahrer t^riftlider S3ote begeben willen. Oebrudt ju
SKünftcr in SBeftpI). bp Öambert SRo^felbt, 3«i 3o^r 1600.
24 58H. 8® (®. Speiffing in ÜKünfter).
ibid. 1604. 24 23H. 8® (SPauI. 33ibl. üJJünfter).
*®’) (Satedpifmud in lorte Sroge unb Slntwort gefielt, bor be
gemeine Seien unb junge Äinber fepr beinlid. Sordp Petrum
Cauisium, ber peiligen ©dprifft Soctor. ©cbrudt tpo 3)iünfter
in 2BeftppaIen bp Sambert Sla^felbt, 1600. 30 33H. 8® (23. Speif»
fing in SDlünftcr).
— — ©ebrudt tpo 5Diünfter in 23Beftppolen bp 3JJidpoel non
Sale, 1627. 36 23tt. 8® (2Utert..2Ser. SOlünfter).
.i^ocpbeutfdp juerft 1556 (nidpt 1558) erfdpienen. — ©timmt
inpaltlitp wörtlidp überein mit Spr. Woufang, Äatpolifdpe flo*
teepidmen bed 16. Soprp. in bcutfdper ©pradpe, 5Dfainj 1881
pag. 613—622.
*®®) Sat 23oed Kccicsiastici, 23Belded mon noemen mag be
258pfcn ©pröde 3efu bep @opnd ©praep. ÜJJet forten ©ummarien
in büffe ©prafe aoergefettet. ®ebrudt tpo SDlünfter in ffleftppalen
bp SDiicpael bon Sale, 1626. 118 23U. 8® («ßoul. 23ibl. 3Rünfter).
Digitized by Google
XLvm
‘°*) Gtmngriia unb Sptfttitn, al£ br up aUt Sonbage, oicf
bffonbere «nnö t^prbagc bfr Jpqfligtn @obbeö bord^ bat
gan^e na bcm olben gebruefe ge^olben unb bnu (S^riftgtlö*
oigfn SSoIcfe oorgebrfggen werben, ©ebrudt to SKünfter in 2Beft>
pböl«n bp 3?ernarb Sia^felbt im 1628. 131 9?n. 8“ (i^aul.
®ibl. aJiünfter). '
— — ©ebrucft to SKünfter in SEBeftp^alen bp SJietl^erid^
Slae^felbt, im 5o^r 16ß8. 8“ (f. ^x. Softe«) i. So^rt. b. 93er. f.
nb. ©pradif. XI, 1886, pag. 94 2lnm. 2).
SKünfter bep 3o^. Soat^im Seierlein, 1690. 8“. (5Bei
Cft^ue in Singen gebrudt; f. 9liefert 1. c pag. 52 f.).
^)oc^beutfd^e ©oangelien u. ßpifteln: SWünfter, ä. SB. 9lfd)en*
borf, 1793. 8“ (SSauI. S?ibl. SKünfter) unb SOJünfter, Äörbinf,
1794. 8“ (33. I^eifftng in SRünfter).
ßat^olifd^e ©eiftlide Äerdengefeng up be oörnembfte gefte
unb fünften bord^ bat ganje Sn^r nüttelif t^o gebrufen, ©ompt
ben fenen ^ot^falmen unb anbere ut^erlefene 6atf)olif(^e öeber
unb ißfalmen. 2)em gemeinem S3aberlanbt t^o nütte in büffe forte
Sonn unb ©prafe anergefatt. ©ebrudt t^o Blunfter in SBeftp.
bep SÖemarbt SRa^felbt, im Sn^r 1629. 254 ©. + 3 9311. SReg.
8“ (^aul. 93ibl. SDfünfter).
93gl. 33. $ai)Imann, 2)ad ältefte fat^olifd^e ©efangbuc^ in
nieberbeutf(^er ©prad&e (ßentralblatt für 93ibIiot^efd»efen.
Sa^rg. XIII. üeipjig 1895).
$od ältefte ^odjbeutfd^e fat^olifd^e ©efongbud^ rü^rt nic^t,
wie man bidlier anna^m, non SRic^ael S3e^e (Seipjig, SBolrab,
1537) ^er, fonbem ift, wie fjr- SBalbner (SOionotö^efte für HRuftf«
gefd^id)te. So^rg- 27. Seipjig 1895 5Rr. 2) nad^gewiefen, bcr
»Hymnarius“ bed 33«ter Sreibenreif (Petrus Tritonius*), ge«
brudt ju ©igmunbdluft burc^ Sof. Sßiemfpeber in nerlegung . . .
*) Übei> i§n f. aud^ iß. 93a^lmann, 2)ed ißetruS Sritoniud
Versus memoriales (ßeitfd^r. f. nergl. Sitteraturgefd^. 91. 33b. 8.
SBeimar 1895 pag. 116—119).
Digitized by Google
XLIX
Sorgen ©törf^Iö, an Slnbreaä SlBent . . . 1524 . . . oolenbt.
3m fclben So^re crfd^icn ond) boö crfte proteftontifd)e ©efangbud),
baä öut^cr mit 3o^. 3Balt^er unb Äonr. SRupf ouögearbeitet.
*“) (Sin tlein Sebbeboeifeoten ut^ bewehrten Scribenten Dor bat
junge unb jinnjle SSolcf t^ofammen gelcfen . . . 5D?ünfter, SBitme
SRoe^felbt, 1686. 8“ (j. STiiejert 1. c. pag. 51), gleid; ben anbern
fpäteren ®rudcn wo^I nur neu aufgelegt, ift mir leiber unerreiti^«
bar geblieben.
S3gl. I, pag. XXIX; 3oftcb, Seg^e pag. XLIX
— LIII; 3o[teb, @c^riftfprad)c u. SJoltbbialefte (3o^rb. beö Ser.
f. nb. @prad)f. XI, pag. 85—98); 3eßing^autf (Äorrefpon*
benjbl. b. Ser. f. nb. ©prad)f. XI, 1886, pag. 3f.) u. GoHit
(ibid. pag. 29).
“*) 3KeId)ior 5Röd)eH’ö 3ufö^e ^u früfieren (ä^roniflen (3K.@.£l.
III, pag. 179—243) unb feine felbftänbige (S^ronit u. 1553— 1557
(ibid. pag. 1 — 175).
"^) Sgl. S- Sa^Imaiin, ®eutfd^e inebef. .f'<mi'6urger ^oä)--
geitbgebid)te beb 17. u. 18. 3a^r^u»bertb (Gentralbl. f. Sibl.=
Söefen IX, 1892, pag. 153—169).
“®) ©raffd^rift up ben töfter Sal 5 (Salb 2BebbepoI)I in
(Stromberg, f 1684).
(Sine 8lbfd)rift aub b. 3. 1718 (21 S«. 8") befifet Srof.
Dr. 3ofteb in gveiburg i. b. (gd^w. ; biefcibe fd)liefjt (© 39);
^e Vfft HU fürle u^be fungen!
9Io^ graf folgbe cm alt un jungen.
t!^e I)efft ooKbrad)t fpn leroentpb,
©ob gerne em bat ^imclrpt.
3n bcm ©j:cmpIor ber ^uiuilic ©eibberg, ber bcrSerfaffer an*
geprte, finb bie Ickten — aber abroeid^enbcn ! — 14 Serfe
aCx copia P. Clir. Johanning Notarii de anno 1722“ ent*
nommcn.
“*) Dimissio D. Dominonim Metaphysicorum sub admo-
dum quondam, nunc vero non ultra, Ileverendo Patre Rempen
Societatis Jesu, hic Mouasterii in urbe Professore, in favorem
Discipulorum suorum composita, et exhibita Anno 1697
d
Digilized by Google
L
(®. SSPifit^, S?eiträ 0 c jur ®efd^td^te bt^ müiifterfd^en 6 (!^uI>SBefen^,
•5>eft I, ÜRünftfr 1839 pag. 1—65).
iJer 2 'id)ter bcr bfm »orroitgenb loteinifc^en Suftfpicle ein«
gcfd)o 6 enen Spottlieber war no(^ Softee (3 o^t 6. b. SSer. f. nb.
Sprod^f. XI, pag. 94 ?lnmert. 4) fein üKünfterldnber, fonbem
roobl ein Conabrücfer ober i|.saberborner. 93iele feiner ©d^erje,
befonbcro bie bie ©tobt Sedum betreffenben, finb ein ®einein*
gut bei) Solfed geworben nnb nod) lange nad)ber bei luftigen
Gelegenheiten — j. 3?. 1834 bei ber (5öftnfld)tefeier — »ieber«
holt worben (f. unten pag. 73).
'”1 35ie Benennung „plottbeutfch" foin um bie SKitte bcs
17. Soh>'f>-f Sucher mehr in nieberbeutfeher ©pradh* 9^*
brudt würben, gleid)fam um ihre Grniebrigung gur bloßen Sßoltd«
munbort mit^ubejeichnen, auf unb muh Sllpini
(b. i. beb 2hfol“9ftt Sernh- Siaupod)) Schrift „Exercitatio de
linguae Saxoniae iuferioris ncgiectu atque coiitemptu iujusto.
Son unbilliger Seroditung ber plnttbeutfchen Sprache. Ro-
Ktochii 1704" jiemlid) fchnell eine allgemeine geworben fein. Sgl.
Socin 1. c. pag. .33.
"") Über biefe f. S- Sahlmonn, ®er Slegierungebejirt 2 Kün«
fter. fDffinfter 1893 pag. 5—40.
“®) Slnjeiger für Äunbe ber beutfehen Sor^eit. 3cih’'9- VI.
.^arlbruhe 1837 sp. 168.
'*") Über ihn f. Stllgemeineb Gonoerfationeblatt (Seiloge jur
SBeftföI. Sfitung) 1834 9Jr. 10.
'*’) darunter j. S. ber „göttliche", im fchnellften 3lllegro
üorgetrogene SReim
Sarfuh fonn nicht mühig fein,
Srintt er nicht, fo fd;enft er ein
unb ber gleichgültige Siefrain
S)odh wiffen wir wohl, bab wiffen wir wohl,
Gin fpanifcher SKantel ift fein Äamifol.
*?*) SRachbem fflör, ein SJlourer, beim .Italflöfdhen fein Stugen«
lid)t nerloren, oerholf ihm ber 3uftij«Äommiffar Suborff, ber wohl
auch ber Serfaffer ber meiften oon ihm uorgetragenen Sieber fein
Digitized by Google
LI
bürfte, ju einer ®eige, mit ber er fit^ nunmel^r feinen öebenS»
untert)alt üerbiente, »ä^renb fein fteter ®efät)rte Äöfterö einen
S3a^ trattierte. S?eibe liefen fic^ niti^t nur ouf ber ©tra^e ^ören,
fonbem mürben aiu^ für ©cfeUft^often jc. engogiert.
***) 2)er Safd^ingöbote non ^renbent^d nn ber 2to‘).
SKunfter, (Soppenrotl^ , 1834 (2tltert.«33er. SDJünfter, E 1209),
3tr. 4 bejm. 5.
JDa bie 21nroenbung ber non ben ©prod)forf(t)em gerodtil»
ten Seid^en bei ißublifotionen, roeld^e für einen größeren öeferfreid
beftimmt finb, nid^t burdEifü^rbar ift, muß bei fclcf)cn auf eine
ganj getreue SGßiebergabe ber einzelnen 8oute*) Bon Bornf)crein oer>
jid^tet merben; mof)l aber liefen fid) bic bed IcidEiteren SßerftSnb»
niffed l^albcr gegenmörtig allgemein üblidjcn Slnle^nungen an bad
J^odE)beutfd^e oline 92a^teil nod^ roeit me^r befdi^rönfen.
SKe^rfad^ bin ic^ barauf aufmertfam gemod^t roorben, bo^ in
ber gebructten Sitteratur ein nac^ gebrod&enen SBotalen l)äufig mit«
loutenbed r bidfier ftetd unberücffid^tigt geblieben fei. 3Bo ein nic^t
geringer 2eil bir tBeoölterung badfelbe einjufd^alten pflegt, Ijabe
td^ in ben Slnmerf. 126 citierten Slrbeiten ju feigen gefud^t;
weitere Seifpiele finben fidf) aber aud^ in ü)?ei§ncrd Änabbeln, ber
j. S. pag. 23 u. 81 f(f)reibt: birtten, oergiärt, ®irfe, nirl (ft.
bietten, Bergiött, SDiefe, Biel) k.
**°) 2)ie l)ierüber erfd^ienene Cittcratur ift unten pag. 23 f.
u. 79 f. Berjeidfinet.
ip. S?al)tmann, aJlunbartlid^ed aud bem 2)?ünfterlanbe
(SQBeftfälifd^e ©efc^ic^tdblätter ®b. 1. »ielefelb 189.5 pag. 53-58);
ip. SPa^lmann, aJlünfterfdE)e 33auern«S]8raftit. SKünftcr 1896.
‘*') ®er münfterifd)e Uninerfitdtd>iProfeffor Gl. ®eder S. J.
(•{- 1791) aber, ber feinen 11 lateinifd^en ©d^riften noc^ eine beutf^e
‘) Gine 1833 gegrünbete Äanieuald«@efenfd()aft.
*) S3gl. 3- ßaumonn, Gutmurf einer Saut« u. ^Iff'ondle'^re
ber müufterl. SKunbart in i^rem gegenmdrtigcn 3wftonbe. $1. 1.
3naug.«3)iff.) IDiünfter 1884.
♦
Digitized by Google
LII
(Äirt^enget'djidhff bf? Iß. u. 17. 3a^rÖ- jum Wfftfnl. gntben.
fünfter 1791) ^oI(^fn Hc|i, fagt in bfrcn iPombe: „Sei ift ba^
erftrmnl, bof; id) in bieKr 6prad)t fdjrfibf; barum wirb man
51od)rid)t mit mir t)abfn, wenn bie Sdjrribart nie^t ift, wie fte
fct)n foHtf."
'*") ©ottfrifb iPnfrfnM, 2(u^gcwQl)ltf @ebid)te. ?lub be^
SBatfre 91od)Ioffc beforgt oon Dr. 3?. 31. 3?utreii. SRünfter 1868
pag. 39 f., 78 u. 105 f.
EDieff 3 ©ebiditf finb obgtbrurft in ^>. C>artmonn’ä ©d)Q 5 .
liiftlein meftfölifdicr 2)id)tung, HRinbrn 1885, pag. 461 — 463;
bae «rftf*) t)Qtte 3?ürfn brreitb 1792 als münfterifd^er ®tu-
bfnt »erfaßt. S.'eitfre ©ebic^tt: J^r. Sta^momriä 9l^ein.»wcftf.
flRufenalmanoc^ auf b. 3. 1822. Sabrfl- •^amm n. 3Dlunft«
pag. 214 f ; Untfr^altungdblott für Stabt u. 8anb ((Sytroblatt
gum Söfftfäl. 5Difrtur) 1830 91r. 15 :c.
»*») SEBil^elm Suntmann®), @ebid)te. 3wfite fe^r Denn,
«luflagf. aWünfUr 1844 [1. Stuft.: ibid. 1836].
©ntt)ält pag. 72 ff. gwei plattb. @ebicl)tf, nbgebr. in J^ort>
mann’ö Scfja^föftlfin pag. 464 f.
*®‘’) Subwig 2erfIot^^), Socaleö unb tprouincieltcö in
tptattbeutfd^fn 9ieimen. 3Jiünfter 1845. 34 ©. 8®.
Stfuefte Studgabe: ipiattbütffe 9lieme fon Submig Serflotü.
fünfter 1878. 183 S. 8®.
*®') 55«r^>inanb 3umbroorf ®), if.toetifd)e S3erfud)c in weft«
fölifi^tr ÜKunbart. SRünfter 1847—88. 8®.
‘) ®eb. 10. 8. 1771 in SBolbccf, feit 1793 ^nebenörid^ter in
tßapenburg, bort f 3. 8. 1845.
*) Stud^ abgebrndt: üJJagagin für 358eftfalen. $ortmunb 1798
pag. 461 f. unb SUimignrbia, ißoetifd^ed !lafc^enbud^ für 1811
u. 1812. ^)rdg. D. 5^- SRufemonn. 2. u. 3. Sa^rg. SKünfter (1811)
pag. 103 ff.
*) @eb. 2. 7. 1811 in fünfter, feit 18-54 o. SProf. ber @e»
fd^idf)te in 3?reölau, bort f 3. 11. 1886.
*) 3n ©reuen geb. 8. 1. 1796 u. geft. 16. 5. 1887.
®) 3n aWünfter geb. 18. 6. 1816 u. geft. 17. 1. 1890.
Digitized by Google
Lin
9?b I: 1847; 2. 9tufl.: 1848; 8. Stufl.: 1849 (82 ©.);
4. 91ufl.: 1881; 5. 2lufl.: 18:>4; 6. l'lufl.: 1857; 7. 21ufl. :
1860; 8. SlufI : 1868 (168 ©.); 9. 91ufl.: 1875; 10.
1883 (174 6.).
iPb. II: 1857; 2. 91ufl.: 1862 (160 ®.); 3.9Iuf(.: 1872;
4. Stufl.: 1884 (182
5)b. III: 1868 (124 ®.); 2. Slufl.: 1881 (1.32 ©.)
S?b. IV: 1875 (127 @.).
2?b. V: 1888 (160 ©.).
— — , Sleiie SiuunermanniJiprüd^e (4 plattbeutfcf)c u. 4!^od^«
beutfc^c). 2)?ünfter 1857. 15 8®.
2. Slufl. (6 plattb. u. 6 l) 0 (f)b.): 187.5. 8®.
(Scrbinonb SJcft^off)*) ‘Swee ©cft^ic^tcn in SJön»
fterbt ipiatt. Cllniaun^ Snnö in öc Sriüinbc un dlmonnb
Up be Sicik. 93ou @. Ungt. SKinifter 1861. 171 8®.
2. Slufl.: Suurrcn un Snoteu. Smee @efd)id]ten . . .
3)lf:nftcr 1863. 171 ®. 8".
***) 91. .31iete*), 0d^nurrigc ®efd)icl)teu in plattbcutfd^eu
©fbic^tcn. SJJüuftcr 186.5. VII, 105 ®. 8®.
2. Slufl.: ai^cine 1893. VII, 105 @. 8®.
134) > 5 fj ^cruöftfr outl ©pap, utftoppt üou U^e ®errap, öd
]^e nod) in SOlönftcr bi) be 1)iättcincr ftoun. Wfinfter 1866. 144 @.8®.
**®) .^ermann öanboid*), ^rand (Sffiut fin ßiärocn un
S)ricwcu öd aolt ‘ÜDIönftcret Äinb. Äoiuifc^er SRoiunu in 3 Slbteilungeu.
I. 33i Siäujtiebfu.
1-3. Stufl. f.Sicfe; 4. Stufl.: ^lünfter 1881 (XVI, 167 ©.);
.5. Stufl.: aHüufter 1883 (XIV, 188 ©.); 6. Stufl.:
Scipjig 1886 (XVI, 242 ©.); 7. Stufl.: 9cipjig 1891
(XVI, 248 ©.) 8“.
‘) @eb. 1812 in Slottuln, f 18. 5. 1870 in SKuufter.
*) ®eb. 1826 in ©reuen, geft. 1875 in 3fll)einc. 93gl. 5^-
9?rümmcr, 2)eutfd)ed Sichter •Öejifou. 58b. 2. (5id)ftätt uni)
©tuttgart 1877 pag. 209.
@eb. 19. 4. 1835 in SKünfter.
Digitized by Google
LIV
II. 9lao fttnen 2)aub. fünfter 1881, 111 8®.
2—4. SKünfter 1881 (112 ©.); 5. Stufl.: Seipjig
1886 (IV, 154 S ); 6. Slufl.: edpjig 1890 (161 ©.);
7. Slufl.: i'eipjig 1895 (XII, 168 ©.) 8®.
III. Up bf Sucfeeburg. Seip^ig 1892, 336 ©. 8".
( ), Äriffbcttrn un .'ilaffbetten *) ober Unfentlönge Don ÜEßeft»
falenö rotI)er ßrbe. '.ßlottbeutjc^e @cbid)te oon 91otÄluten>
trott unb SBolf, SBilbgraf non u. ju Sccflenburg, (Sbler nom
2)ffenberge ii. Älufenftein. .Ooljfc^nitten.] Csnobrücf 1885.
III, 124 ©. 8“.
2. (Jüel.) 21ufl.: S?ielefelb (1889). III, 124 @. 8®.
2)?it SPeiträgen oon ben 5D?ünfternncrn G. 5)?arcuö, @.
Otjrmann, 21. Äroue, ©d)i»ing (2 plottb. @eb.) u. SB. 5J?ol«
lacf (2 !)ocf)b. @eb.) unb oon Ä. SJJrümer ouö 2>ortmunb in
bortigem ^latt.
( — — ), ©app^olt ouö SBeftfdenö 5^i(^terboin ober Sllirjo ©d^affi)
in J^olffen. Sleue ^umoriftifc^e plattbeutf(^e ©ebic^te oonSoniuö
^)ttppenflang. 3)?it 3nuftrationen. Seip^ig 1885. 134 ©. 8®.
SJlit 9?eiträgen oon G. SHarcuö, ©. Oe^monn u.
33Ianfenburg (1 plattb. @eb.), foroie oon Ä. 5ßrümer in 2)ort*
niunber ißlott.
***) Gb würben gefpielt:
1881;* 2)ie “öfr 2)er Äampf um’d 2)a)cin.
©ro^eb cuIturl)ifiorif(^eö 2)raina mit BJuHf, ©efong u.
Jonj in 3 2luf3Ügen. 17 33H. 4®.
SSerfoffer: ConboiS, G. 2lbb^off, 21. Ärou^, O.
©tröbelt, 5r. SBeft^off. — 1 2tuffüt)rung (27.9)Järi).
1883*):* ©ine ©tunbe im ipoliieigcfäiigiii^ ober 2)aö fiebele
,5>öfffen. Sßofl'e mit ©efang in 1 21tt. 15 33H. 4®.
*) ©tfldjel« u. 3 ol)flnni 0 beeren.
*) 21m 1. 3wli 1883 würbe audE) bei ber ©ninbfteinlegung
jur Söolfdgrotte ein non ÜUarcud, EpoHod u. 2Beftf)off oerfa^ted
©tü(f aufgefü^rt: ETonau-Glbe-^a-Ganal ober ®ad lebenbig begra*
bene 91eutt)or ober 35ie lleberwofferfuc^t. ÜKorinirted GanaU u.
©canbalftüd mit ©efang u. SEanj in 2 2lufjügen. 24 ©, 4“.
Digitized by Google
LV
Serfaffer: 6. Slbö^off, 2B. ^oUatf, gr. SJeft^off. —
1 Stuffül^nmg (28. gan.).
6u üWönfterdf Holtbeer^uö to graii^ ßfftnf’d Sieben.
5PouffirIid^eb culturljiftorifd^eö ©ittengeumlbe mit Sang
u. Sanj. 30 9?n. 4".
SSerfaffer: G. SUorcuS, SB. ißoHacf, gr. SBeft^ojf. —
1 Stuffü^rung (4. SKärj).
1884:* 3on oan Serben, Äönig ber SBiebertöufer ober 8ib>
betten itlutenteinpcr’d iProutfol^rt ober 3)er münfter[d)e
SBettelftubent. Operette in 3 Sitten. 65 @. 4“.
Ser|affer: SB ^ßotlad, gr. SBeft^off; mit gbeen
Don 21. Ärouö n. G. ÜJiarcub. — Ciebertejrtc üon
S;>. Sanboiö. — 6 Sluffü^rnngen in biefem unb
eine im folgenben galjre.
Drude: 1. u. 2. Stuft. Oönobrüd 1884. 84 ©. 8“;
3. (Sitel.) Stuft. 33ietefetb (1889). 84 @. 8«.
1885: Jeröme Napoleon, Völlig Don SBcftfaten, ober SOtor»
gen lüieber luftit. Äomifdie Oper in 4 Sitten. 73 @. 8“.
SSerfafi'er: St. Ärauö, G. SKorcu^, SB. $otlad. —
6 Stuffü^rungen.
1886: Äing SBett ober Die 5DJünfteraner inSlfrito. Gro^e
6conbal« u. Golonialpoffe mit Gefang u. Stattet in
4 Sitten. II, 85 6. 4®.
SSerfaffer: G. 5ERarcuö, SB. tßoUftd, gr. SBeft^off
— 8 Sluffül^rungen.
1887: General Ä'aulbarfd) ober Gt warb got^iät! Sleue Cofal«
u. Orientalpoffe mitGefang u.SaUet in 4 Sitten. 83 @. 4“.
SSerfaffer: G. 5DIarcuö, SB. ipoHad, gr SBeft^off.
— 9 Stuffü^rungen.
1888: aJJabame öimourtn ober SBi ^öbt et jo! Grofee tar»
neDatiftifd^e 33urlangerie mit Gefang u. SSoIlet in
4 Sitten. 74 ©. 4».
SSerfoffer: G. SDIorcud, SB. ipottod, gr. SBcft^off.
— 16 Sluffüfirungen.
Gebrudt: SKünfter 1888. XIV, 50 ©. 8®.
Digitized by Google
LVI
18^9: Schulte ©route Schlemm ober ©doBcrei unb Siebt
ober Si'u trieo roi’t upV ©ro^e romoiitifd)e ipoffe (in
4 atften). VII, 95 S. 4“.
2?erroffer: G, «Diorcub, S. ipollotf, gr. 2Beft^ofr.
— 15 Sluffiibrungen.
©ebrueft: 5Diünfter 1889. XII, 61 8“.
1890; iDiiiipelimingel ober Sie luftigen SBeiber oon fDfünfter
ober L. S. ?oot fuufen! ©rof;e pljantoftifd^e torneoo^
liftifd)e '4>offe mit ©efong u. ^anj in 3 21ften. 117 ©. 4".
ilerfflffer: G. fDiorcuö, il>. ^ollod, fjr. SKeft^off.
— 12 Jluffü^ritngen.
1891; ötöulein Siiniio ober Sie $>eA’utubIe in ben 9?oum<
bergen ober fDiÖn nid} böfffboffen! ©ro^e roinantifdf
fflrneooIiftifd)e ifoffe mit ©efong u. £onj in 4 ®ften.
VII, 123 ©. 4“.
33erfoffer: G. fDforcud, G. fRobe, gr. SBcft^off. —
12 2Iuffnl)rungen.
1892; ©rof Suds ober Cavalleria lusticaiia ober ©piel bi
ni(^ upl ©rofse torneüoIiflifd)-romontifd)e SRitter* u.
fRöuber^ißoffe mit ©efong u. tonj in 4 Sitten. VI,
87 ©. 4“.
Ißerfoffer; G. föiorcub, 23. ipoKod, G. fRobe. —
16 Slnffü^rungen.
SlbgebrndtinSonboid’Gffintlll, 1892,pag.l09 — 191.
1893; Ser gro^e i)3ropf|et San oon Sepben ober C (Siefo!
ober ^otlonb in Slout^. ©rofee nod) ber neueften
Cnellenforfc^ung bearbeitete ißoffe mit ©efong u. Sonj
in 4 Sitten. III, 85 4®.
Slerfoffer; G. aWorcud , 23. fpollod, G. 3{obc. —
14 Sluffülirungen.
1894; Sßlumps SInton! ober granjödfe fRuffen un lotinefe
5Pnuren. ©rof}e SBerbrüberungdpoffc mit ©efong u. Soti 3
in 4 Sitten. V, 78 ©. 4“.
S3erfflffer; G. IRorcud, SB. ißollod, ^>. @d^mi^. —
fRid)t jnr Slnffü^rung gelongt.
Digiüzed by Coogic
LVII
1895: 9Kefter Süntelpott ober $e ooHc 2BaIlf)iege ober 25att
rouIU ©roje fameoaliftifc^e Sßoffe mit ©efong u. Sonj
in 4 Slftcn. IV, 94 4“.
Serfoffer: 6. 5Diarcus, 2B. ipollacf, ©c^ini^. —
17 luffüijrungen.
SBon ben nur für bie ©orfteHer autograp^ierten Sejrtbüc^ern
(excl. ben burcfi * bcjeici^neten) hoben Sßrof. ßonboiö u. Dr. SSSeft»
hoff ein ®;rempIor ber ,s?gl. ^'aul. 3?ibIiothef übermiefcn.
IS’) 5)o^ öieberbnch jum i).5fahlbnu«Sefte . . . am 27. HKorj
1881 (4 5BH. 8“) enthält anher bem ißrogramm nur 4 hodhb.
Sieber oon Sonboib. lern Sßrogramm o. 4. fDiörj 1883 (SRönft.
Sloltbeerhue) finb 2, ben fpäteren ober fchon mehr plattb. Sieber
beigegeben. Sie 2ej4e ber im <Stücfe oortommenben ©efänge finb
ben SlUgemeinen Siebern erft feit 1887 hinsugefügt; bie .pefte um*
faffen 1887: 32, 1888: 36, 1889: 40, 1890: 39, 1891: 47,
1892: 43, 1893: 38, 1895; .30 @. 8«.
Sie jumDiofenmontag oon berSlbenbgefetlfdhoft heroubgegebenen
Sieber füUen 1885: 4 m, 1886:12, 1887: 11, 1888: 12®.,
bie Sieber jur peier beo 25 j. ©eftehenö ber StbenbgefeUfthoft om
28. SRoo. 1895: 10 8“.
ISS) ©g mürbe aufgeführt:
1885 (7. 3lot).): Gin Sagbabenteuer im 3immer ober SGBer
nidht hoch liegt, fällt nidht tief.
1886 (13. 9loo.): 1) fRentner ©dhüüte oüör be Slfffdhnittöpaote
ober Sie Gntroäfferung beä ©entralfriebhofe^.
2) Ghninpagner inSi(C ober .^äft bu’t nu feih’n? Gpifobe
auö ben Grlebniffen breier fDiflnfteraner mährenb ber 9lotur*
forfcher»3Jerfammlung in ©erlin.
1887 (12. 9Rou.): 1) Se trointig Sßenningöbag up ’n
5 ooIog’|fen ©aoren ober Se flöten Siefruten. £rio mit
langfomen Schritt in Geh-dur.
2) Sägerlatein ober ÜRönfterSfe Sriewfogb ober 3Rehr Sägers
äs 95ßilb. jc. SReunte Sägerfpmphonie ... in 1 Sluf^ug,
1888 (24. 3loo.): 2)e Stppelriefel un fien äöiem ober ®e
orbeibet 3?eibe füör be S3lagen. 3)fönfteröfe Ouoterie in 1 2lft.
**
Digitized by Google
LVIII
18)^9 (23. 9}od.): Srr Äand burd^ bie Bf^inful^le . . . ober
2ie brennenbf Xagedfrage in 2 9tften.
1890 (15. 5(od.): 1) Xe Sturtterbucf un be aoUe 9(abatte ober
Der .HaiimännfeeOKentier non ber oerlöngerten J^ermannd*
ftrofee. ')
2) (5cn SJog ut be ^»oK’ten ober €e pt Xantpiene.
1891 (14. SRo».): 3)ae .'ilaffectlübcf)en ober 25e geftörte JQuaterie.
SloubcoHIc in 1 2ltt.
1892 (19. 9Joo.): Xie Äinbergörtnerinnen ober 3Bat fif ^Könfter
ocrtellt ober 9!itlo0 niei^ iPefcfjrib. ^offe mit Wefong in 1 Slft.
1893 (ll.'JJon ): 3''t ^töftfcn mibben briu ober Äol^ un 5ßiärb.
9iabaupoffe ... in 1 Sltt u. 1 iloripicl.
1895 (28. inoö. ; jiir geier be? 25j. SPeftepn? ber Slbenb>
ge)cnfd)aft):
1) iTc Älopppietffe ober Xat oerfrintene Xenftwit^t ober
SDrei Btitungsnmioiicen. Suftipiel in 1 Slufjug.
2) 3ii’t "^öfften mibben brin ober SDe nie ißolpiftunbe.
^ofi’e in 2 Slufjügcn.
*®“) 2tl0 om 7. gioD. 1885 jum erftenmol toieber [eit bem
19. 5loo. 1881 bos ©interfcft gefeiert mürbe, roaren bie 7 SlUgem.
Sieber (borunter 4 olottb.) noc^ auf einzelne Bettel gebruJt. (Später
erf^ienen fie in tl. .peften, bie jaulten 1886: 20, 1887: 16,
1888: 16, 1889: 11, 1890: 16, 1891: 14, 1892: 17, 1893: 16,
1894; 16, 1895: 24 @. 8“.
**®) Sroitj ©iefe*), geond (Sffinf [in Siäwen un fDriroen
ö? oolt 3J?önfteret Äinb. SOJünfter 1875. 216 @. 8®.
2. Slnög.: 2)Iünfter 1874. 216 @. 8®; 3. 2(ufl. mit einem
SSorwort uon Äloud @rot^. Sraunfd^weig 1878. X, 282 8®.
, 3J?önfterff (StiKIiöwen. ißlottbütfte ißerteHfeld füör Olb un
3ung, füör ®ner un iBüörger, noo bot, mot mi min tJrönb ^enrid^
Änitentomp »erteilt ptt. IDtünfter 1881. IV, 138 @. 8®.
‘) Slutogr. Sejtbud^: 30 ®. 4®.
*) @eb. 2. 12. 1845 in ÜJiünfter.
Digilized by Google
LIX
, ÜWönfteröfe G^ronita ut otteit un ntcfn Jiben. Suftifle
Ijlottbütffe Stimfelb. ^Jlünfter 1883, II, 130 ©. 8“.
, HHönfteret Ißlott in SJertellfelb un 3limfdb. SKünfter
1883. 125 8».
, Se fürftbifd)öfli(f ÜKönfterefe ^auptmann 5ranj 3J?tqueI
un fine Söntilje. Süftige un genöglile Sertellfflb ut be gucbe ofle
un be leige niee Jib. SDiönfter 1892. 279 ©. 8".
***) Jpermann 2ßctte‘), 2öob ber Söinb erjä^It. ^oefien
in nieberbeutft^er SOhinbart. Äöln 1884. VIII, 120 ©. 8”.
*^*) Änabbeln, borft un präfenteert non ^eiutid) 3)? eigner,
flebuorenen SRönfteraner, nu ipnftor in fJIorbainerica (Sibboin ^ort»
SOJapne). Sl^ülmen 1884. IV, 88 ©. 8“.
S?ereit0 1861 — 66 gebic^tet.
(9R. gr. Änüppel)®', Sonnbernb non be SPecrlage, ne
wo^re ®efd)icf)te up platt oertellt öon en Seerlngöten 93uer. ®il«
lerbed i. 2Ö. (ca. 1890). III, 51 ©. 8“.
Semnäc^ft foH non bemfelben SJerfaffer erfd^einen: SlÖerlei
®efd)i(^ten un 33erteflfelb, be Sonnbenb Don be SBccrlage
Slobenbö on be 5D?üer »erteilt ^ef.
3»f«P^ Söeingärtncr®),' (Sr 3 ä^lungen au8 Sßeftfalen.
?D?ünfter 1890, pag. 30—98: Ut SRönfterb »He Sieb.
*“) $ab „8ubgerub>S9Iatt. ^)rbg. ». 21. SBibbelt, 93b.I— V.
3Jlünfter 1891/5" entl)ält: 2Bat be noKe 35rüfe«ÜJIö^nc baoto fegg
(I 3lr. 4f., 5, 8, 11, 16, 22, 31, 38 f., 47, 50; II 5Rr. 14, 23).
— fiiiödtt iäl)re SBaterfur (II Dir. 2 — 10). — 55e ^rau Slötin bi
®rfife.3Hö^ne (II Dir. 27-36). — Saber npp Äonöften (II Dir.
46 — 50). — 2Bat 33ober äb eenmaol in DJiönfter beliotot ^ätt
(II Dir. 51). — S£e graute ^nggerie (III Dir. 3—15). — gürftin
»on ©alli^in upp SBrieliöppelb ^)oü (III Dir. 28—41). — ©n
grufelid Sötellfel (III Dir. 47). — ^b SSaber bat erfte DJlaol upp
be Sfenba^n fatt (III Dir. 50). — S3aber in’t ©eebab (IV Dir. 1).
‘) ®eb. 16. 5. 1857 in .^erbern, Dleg.^Sej. DJlünfter.
*) ®eb. 9. 2. 1846 in ^)o^en^oIte bei DJlünfter.
*) @eb. 22. 1. 1805 in DRünfter.
Digitized by Google
LX
— 3e 'Eufenbniartfd^iftt (IV 9Ir. (i). — 9Ie graute 53egteben^eit
in 'JlMnbI)o^t (IV 5k. 11-22,24-29). — S;e plefeerlite ©djarp«
ridjtcr (@ebi(^t oon 2W. .C'oltmonn; IV 9Ir. 31). — 3<i« 2>üm»
meltomp ((äfbid)t; IV^ 5lr. 38 ). — ®ober fiene niee SBuf (IV
9lr. 44). — 2öat fuf 9?ober met ben ®o(ter Bötellbf (IV 9)r. 46).
— 3)e Cubgerusjinann gei^t fpöten (IV 5Rr. 50—52; V 9)r. 1 f.)
— ßnblicfö (V 9(r. 14). — 2>c aoKe ©d^ulte (V 9(r. 19 — 25).
— ©t girow Ärieg (V 9Ir. 31—37).
l!cr „3? auernfalciiber 1894. .^rbg. oon Dr. Bl. Jagbenbei.
Sffiarcnborf 1894" entölt pag. 94—97; S)e ööfigen Süsten^änb»
lerü. ©n ganj wo^r Sertelll'el in inönfterlönbet ^latt.
’^®) gcrbinanb Ärüger'), JHugge äsJiöge. 2(uä bent
njcftfül. yancrnleben in nicbcrbcuti(f)er Spratf)e erjäl)lt. Biünfter
1882. XVI, 288 ©. 8“.
2 (iiteU) 3Iubg.: ©ffen u. Seipjig 1887. XVII, 288 ©. 8“;
3. Clitcl.) 2(u?g.: Seipiig 1891. XVII, 288 8».
, ^)empelmannö ©miebe. ©in »eftfdl. SRomon aub ber
„guten alten 3cit" in münfterlänbifi^ «nieberbeutfd)er ©prad^e.
33b. I — III. fieipjig 1898/4. XI, 226 + VII, 233 + VIII,
259 ©. 8“.
“’) ©ueftpmia. ^)rbg. öon Iß. @. (Roer. S3b. I. .^agen
1894 pag. 11.
**’*) Ißlattbeutfc^e 33citröge münfterlönbift^er S5icf)ter enthalten :
J^artinann , ©(^a^föftlcin rocftfölifc^er 5)i(^thinft in '^od)‘ u.
plattb. ©prad^e. IDIinben 1885.
©. ^)acfIanb-(R^einlänber, Slan be SBatertant bit an be SUpemoanb.
2lie 2Üalect*3)it^tcr ber ©egenroart. ©rofeenl^ain 1885.
Iß. ®ael|r, 9iI)einif(^«tt)eftfäIilcf)eS 2)id)ter6ud^. SRünfter u. Ißaber«
born 1888.
©. SDIofer, ^>od)«, SKittel« u. 5Iiebcrbeutfd^e HRunbarten u. Sungen.
Seffau 1888.
2ß. Uf|linann>©ixter^eibe u. Ä. .^filter, ÜBeftfdlifdfie 2)id^tung ber
©egenwart. Ceipiig 1895.
“) ©eb.\27. 10. 1843 in 33ecfunt.
Digilized by Google
A.
^ir^cnlicticr.
1629 .
Digitized by Google
Set roil @obt umipliörlitf pn)feii
Unb allctijbt cm Gljr bcim))cn!
Si)ii Üoff unb ^iflig Gl^reii^ir
2al ftnte im 9)iunbc fiueucu mir;
Snruon fnl min Jung i)mmcrbor
5)ict fröiuben tlingcn ogpenOar!
Äercfeiiflefciig pas. 239 f.
Digilized by Google
I.
|)te Seifigen bret itöntge.
5)icl.: 2)cr $ng bcr fo fröuibcnrid :c.
1. 5lls ^cfu^ gcbnvcn umr,
5To |)crobc§ t^ben,
@rf(^enn ein Stern fd^on Ijell nnb Har
|)ocbgeIerben £üben,
®en Söljfen inn bem 20?orgen(anbt,
3(n bem je inercften to t)anbt,
3)ot ein .^inbt erje^ennen,
3Du ein Bönning gebaren mer,
SBeldbem bat gan^c Qöbbiji^ .^eer
Sdjitlbig luer to beinen.
2. jDo neinen je töftlifeS ®oIbt,
9i)?t)rr, SBl)rocf barneoen,
Unb togen tjen in [iner l^ulb,
Sid barbord) tI)ogeoen'.
Se quemen gen ^ernjalem,
Strafen, mer mqfet nn§ bat ^inbefen,
®at jmu fal errebben.
SBi) I)ebben gefefjen [inen Stern,
i^onnnen barl)er nnb luoIIenS gern
älJet fd)endungen anbebben.
1*
Digitized by Google
3. folcfe» for .^erobc» iiuam,
Grfd)racf [)c nit tucnig,
Xciueil l}c mar ein frcmlibcr üJfamt
linnb nic^t ein rcd)tcr «önninct.
.^'c mcttct balb init fincin ajhitf;
3ijn 3mevbt mal up bcö ilinbc^’ Stubt,
Ü3crunct bc t]c[crben
linnb fva(]t, mo liljviftn'^ bcr .^clbt
.sUnnincn inlbt in bii)fc 'iin’rlt,
3i)ii inilcf to crrcbbon.
i. 3c leisten cm, mm ij^ctljlcljcm,
.V>cl>bcn mi) uernonnnen,
3al nn^ tu ^crnialcm
(Sin (Svlii)cr fomnicn.
.f)c fal od nid)t na crem fdjijn
X'cr flcincft nnb i^criiujftc [pn,
3onbcr mal ijclinflcn,
^( 1)0 ein ocrcdjtcr 5'öi'ft nnb .'pirbt.
Dev nn§ gar mal regeren merbt,
S^'unbcrlirf entipringcn.
5. Dcinnad) l)c nun jljr reb erfanbt,
Debe Ijc fhjlig folgen.
Wli? cm oirf bc tibt gcimnbt,
9?it mcljr mar ocrlmrgcn,
93crcip Ijc bc mifc Siibt
llnb fraget fc, umb mclcfc tibt
Der Sternen mar crfd)ennen.
So halb l;c ctlj nu Ijcbt crförfdjt,
Darmet Ijc lef^ct finen borft.
Digitized by C.i
©prncf I)c tljo enncn:
(). SOiofct Up na 93ctl)Ietjcm,
?)Icbt bartjcn uan ftuubcn,
Xianti l;iv tl )0 ^crufalcm
SScrbt bat itinbt nit fiinbcu.
Soefet et^ bort, uub mann }’r§ Ijcbt
3Iu(]cbebbct uub mal bctpiDt,
®o latlj nUj cfl; ocE mcttcu,
Up bat ict oict luet gipfcr mpf?
X)at Sliiibt aubebt uub fd)cud bemij?,
Uuub bcö )pbt bcftiffu.
7. 3(lö [ic mm [ine böfeu 3iuii
©rüublid uit ucrnaiucu,
0üubcr met büffeui berid)t üau eui
Up bc Stvatcu faiucu,
Sagen fc oor ein uidjt ungern
SBebberunib gaen ben ledjten Stern
Unnb bauen iip treben,
Xünct ennen niet [inen [tille [tacn,
®at [e in bat ,^uf? [olben gaen
Unnb bat .^iinbt anbebben.
8. ?llfo gengen fe balbt Ijenin,
iöebbeben^ an nan [tnnben;
Unnb off fe mal bp enn fein fdjpn,
9iod) gpne OJpcfboni funben,
^ebüd) bemiefeben fe er .S^ert
Unb eröpneben all ere Sd)iitt,
Sd}endeben ein inet frömben
a)Jprren, 2i.'procf unnb robef’ (^olbt,
Digitized by Google
I
— r> —
Tarbg man crcr gebcnfcn folt,
(rr iinb aller Reiben.
■?lls fe bord) ein anbev Jöa^n
llnnb bcfcid} l)ctmbi]e 5 ogen,
llnb .perDbee mal uerna^m,
rat l)C mas bebragen,
3anbt tje ut^ unb ließ met gcmolt
Xmt)cr ^a^r unb bariinber olbt
?llle 6inäblin böben.
rat 23ctl)lc^cm met ftnem Äreiß
'JJ?ofte criiben grot^cn 2d)mciß,
rarnor l)alff gßn bibben.
10. rer ßrf gnr balbt bercibt,
^efft baö itinbefen genommen
Unb barmet in bni)\’ni leibt
^n (fgßpten entrnnnen.
■Jlllba bleff l)e mall feoen ^a^r
33etl) bat 4"^erobe§ geftoroen mar,
iilUi enn ber (Sngcl leljrct.
9ll0 balbt Ijc Äinbt unnb 9)Zober nam,
ii'ebcrumb inn fpn l^emet quam,
0icf barinnen nc^ret.
11. O ^efn, Iatl)C oic£ ben 3tcrn
512a binem SBorbt ben bitten,
re etl) gar nan .^ertett begerett,
ilriifftiglicf er[d^ljttett.
rarbord) mi) alle tljo bij gelenbt
Sterben nnb bl) bord)ut^ ge[c^encft,
OcE beni ^qanb entrnnnen.
Digilized by Google
7
■I)ord) binc grote Snvniljcrtigljcit
2?erlel)nc un^ bc ©alicgljeit,
®o fal)rcn uan Ijinnen.
itercfengel'cng pag. 52 ff. — 33gl. ilÖ. Söunifcr, S)nö tatl)oI.
bcutfcf)c Ätrd^eiilicb tu feinen (Singmeifcn, Q?b. I, ^fciburg t. 5?.
1886, pag. 287 f.
II.
^in artet ©ftergcfang.
1. ?nfo ^iflig ber fl)ag,
!Dat enn nict loff lücmnnbt crfiUIcn mag,
!Dan ber mare ®abc§ ©on,
!Der be .^ölle auermanbt
Unb ben leibigert Düfel barin banbt.
5lt)ricIeifon.
2. ©oltJcn !Dag ^efft ®obt gemacht,
®ann ^e un0 bat Öeuen Ijcrmebcr Dradft,
Süö be ©ünb img gefangen fü^rt
Unnb be ^otle un§ gebürt,
®a ber leibtg Dnfcl unjg I)efft nerfürt.
^ifricteifon.
3. Hüffen ®ag füllen mij frölid ftjn,
Sßeil nn§ Sl)riftu§ I)cfft erlöft nan bei\^öllcn bljii.
£atl^ un§ enn ettcn inet band nnnb prtjji,
T'an I)e i§ unfer fptj^
Unb bat rein Dftcrläniblin geiftlicfer mpß.
Äerdcngefcng pag. 93 f. (mit 5Dielobic). — 5ßgl. S'nnmfcr I,
pag. 524 ff. H, III, 1891, pag, 322,
Digitized by Google
8
III.
Christe qui lux es et dies.
1. 6t)viftc bev bii büft unb ®ag,
!JiüftcrnüB ber 9Iad)t uerjag,
35?^ gcloücn blj bci8 leckten fdbljn,
®nt bu uiij? ^cftft verlünbct to fl)n.
2. äßp bibben ^erv btjn ljUlig ®ut,
®ot fe unö büffc 9?a(^t be^uet,
©ij unfc roui in bincr niadbt,
S3erle^nc uni^ ein vonwige 9?ad)t.
H, !l)at nicht ein finarer T)rol)m to fall,
0?ad) un§ evgrljv beS SJijanbeS qual,
Oef nit bat ^leifch oevwiOigc em
Unb eviuedb »oibev ung bljn grimm.
4. Unfer Ogen ben ©lap begriff,
35at .^evte nmfc alteüjbt to bp ftpff,
35t)n rechte moll befd)irmen, ^er,
®l)n jDciner, bc bt; leioen fehr.
5. ^er unfer f^ermer fl; unb blpff,
9(lle aßebberfegger oan un« brpff,
!Dine deiner regier unnb tröft,
5)e bu heffft inet binem 93Iubt erlöft.
{). hebend an nn§, o ®obt unb .^err,
;^n büffem £t;ff, ber unä ift fmer;
3)er bu ber ©eelen befd^ermer büft,
O ftae uns bl;, ^er :^efu Shi'ift-
7. @obt bem 33aber im I;ögeften ^Xh'-'on
©h loff unb el;r fampt fineni ©ohn.
Digitized by Google
9
'Deffclücn glicf bcm (Meift
3>an nun nn Octtj in cn>i(iljcit.
Ämfeiigejciifl pag. Sfi {. — 3>c(I. 5'niinitcr II, 1883,
pag. 246 f.
2Die I)icr n'ifbcrpcflrbciic' bccft fid) im mcfentlidicn
mit bcm Jcrtc in l'ciKntvit’e ©finiiflbiid) u. 3. 1567; eine
Donftnnbici nbn>cid)cnbc unb nnid)cincnb n)cni(\ befannte nicber«
bcutfdje Überlegung beb .(''ipunnü feilt 2^. «^ölfdicr (2)ne bcutidie
Äird}cnlieb »or ber Sleiormatinn, 2Jiünljcr 1848 pag. 185 ff.) nnb
bcm ©ebctbud)e beb münfteri)d)cn ilnnonitub 3oI)- uon -Dcften
(f. Ginleitnng, Slnmerf. 102) mit.
^odibcutid): 5>iünfteri)d) ®cfnng«3?ud) u. 3- 1734 (3(!tert.«
93ci'. 53inn|'tcr), pag. 150 f.
IV.
Dies est laetitiae.
1. ‘Dad) ber fo iröiubcnrid
?nicn (Kreaturen:
'I>ann ®abc§ 0on nan .^cnnnclvljcf
9Iuer be 9?aturcn
3?on einer ^uncffvoinu iö l;e fleOorn,
3}?üria bu bn[t ntljertovn
ber Siu]e[ febnre:
2Dat gefd)ad) fo iminberlicf,
©obbeö Soljii üan .^ennnelrl)cf,
®er i^ menid) gebaren.
;2. ®in 5?inbelin fo laoelid
uns gebaren Ijuebc
i^an einer ^unetfromu fünerlid
Digitized by Google
10
troft unö armen £iibcn:
!ü'cr ini^ bat iitinbelin iiit geborn,
3o meren mij alltomal ucriorn,
jDat ^et)l i-? unfer alle;
bu foetc
ij'nt bu 9J?en)db gebaren biift,
SPeljüb nnS nor be .^elle.
3. ?ll§ be Sonn bordb)d)5nt bat gla§
9)Jet erem ttaren fdjtjne,
Unnb boc^ nid)t üert^eret bat,
<2o merdet alle gemeine:
©elijfer mijg gebaren marbt
i^an einer ^nndfroum rein unb jart
©abc^i (Soll ber merbc:
:^nn ein itribbe marbt l;e geled)t,
©rot^e SJJarter uör nnö leit^
'?llll}ir Up büifev @rben.
4. T'c |)ijrben np bem il^elbc lueren,
(Srfu^ren npe 9)?el)re
2?on ber ©ngelli)d)en Sd)aar:
Si?u 61)riftu§ geba^ren luere,
Gin iUinnind aoer alle fiönningc groct.
^erobe^ bie reb gar fe^r oerbroet,
lltl) fanbt Ijc ipne ®aben:
@p imi gar ein falfd)c 2ift
Gibadjt l)c tuebber G^rift,
itinbelein leit l)e böben.
5. eblc ^Jtönningc l;od)geborn
Grfanbten an bem Sterne,
Digitized by Google
11
2£'U bat ein i^önntnc) U'cv i^d’o^n,
®ein njDlben )e iH'vcl)vcn,
9^cincn nict ftef ein rijfen @oIbt,
Sl^ijvorf, 3)?t)rrljen nnb rot ©olbt.
©e ijibcn nllgenu’ine,
©c feilen nebber up ere Stnie,
Offerten beni Stinblin alll)ie
©anipt finer 9)?ober reine.
itercfcngefciig pag. 20 ff. — 33gl. 'i^äuinfcr I, pag. 286 f.
.Öod)liciit|d): l’liünfteriid) ©cfniig-S'iid) o. 3- 17.S4 pag. 41 f
V.
iluf ben l)f. 3)rei-/tömg5-'i‘iÖ.
'äöid.: 2er 2ag Der is? fo iröiubcnrid k .
1. ®e ebic .ftönnine] I;od)gebDrn
©rfanten bi) ber ©terne,
il?n bnt ein .^4inbclen loer c]cborn,
®nt molben fe fcl)cn gerne.
©e nanien niet fi-f rifen ©olt,
lD?t)rren, SlHjrocE nnb ocE bat ©olbt.
©e tjlten allgnneine,
j^eflen nebber up ere ^lUje;
®er ,^cr enipfencf bat Opffer, er
93iet finer aiJober reine.
i2. llnb bo bat Opffer loarbt fnllbradit
T'eni .^linbt alö @obt beni ,'percn,
©e nanien orloff niet anbad)t
Digitized by Google
12
llnb tö(]en mebbcr l)cinic.
't'c etcrn lutjfcbc fc in foifcr
X'at fc iD .^evobcö qucincn nit.
T’o fniibt Ijc fine 93abcn
^n bc .'piifer anc tad
be finberfenö aucrad,
.'perobe^ lucvbt bcbraqcn.
:i. (^o)cvl) nnnt bat .ßinbclin
®ar liefflid in fijn ,'pänbe
llnnb fprncf: ÜOJarin, fyroiDC nit)n,
2i?i) trerfen ntlj bcni üanbe,
Dbcr inl) foniinen in qrotc nobt
llinb bl)iic§ leinen ^inblinö tobt
3>an ben fatfdjen (Soeben.
So treefen tot) in egijpteulanbt,
T'at i^ iing frenibb nnb unbefant,
ff'olg bn niiner leljre.
4. 9hin fingen tot) bat l'offgefnnd
Dem «inbt al§ ®obt bem §eren,
Unb bibben ent tom anfanct
Dord) finer SOiober el)rcn,
Dat I)e unö beijüben loöd,
Dat nn^’ gtjn böfer Ssqanb fäd,
Unb adeS böfj oan unä loenbe,
llnnb bat Ije un§ an nnferni enbe
Sette to fine^' i^aberö .'pänbt
5lZa büffeni elenbe.
ifcrcfciigcfcmj jiag. .51 f. — ®(,1. 3?(iuiiiftr I, pag. 290 ff.
Digitized bv Google
pic 0>e0urt gßrijlt.
(*3Jac{) ?uca^, (5op. 1).
1. St() i-3 ein 5)iö§ entfpnmgcn
Utlj einer ü'ovtel jart,
un^ bie olben fungen,
llllj ;^ef[e quam be art,
Hub Ijefft ein Sölüinfen brad)t
iHiibben im folbcn llMnter
2i?al tl)ü ber I)alncn nad)t.
i. ®at iKöfefen bat icf meine,
Danum Ü^Ö*/
^£! a)Jaria be reine,
^Ce nnö bat 33(omfen I)cfft brad)t :
Utlj @abeä emigen raot
,^efft fe ein fiinbclin gelioren
Unb bienen ein reine Siagb.
3. "I^e @eid)id)te Ijefft nii!^ beid)renen
:^ncaö met trümer ."paiibt,
353n Gabriel ber Sngel
3>am ipemmel Ijeraff gefanbt
XIjo einer ^nndfrom fljn,
3)e ©obt Ijefft ntljermelt,
(Sl)n werbe aJJober to ft^n.
4. ®er (Jngel nnnerbrotten
3)?afet fid tl)om Sanbt
©en D^asaretl) nerflotten
X)ar I;e 9Jiariam fanbt
— li —
:3h ivcm ^^ä^l^IcrIin,
5-rünbtIicf Ijc je nnrcbet:
C^c(]rütct biftii (^iincffroiu rein,
o. "Du Inift fuder dunben,
'J'er .^crr inil (nj bt; fljii;
.^od) aucr ade 5'^'OHicn
Jöüft bii n^'ffslHCt adein.
lic cbic ^HHcffroni ^art
i'an bc‘5 Grficndcl^ griiten
5,'nn ,'pcrtcii crfd)rocfcii niarM.
(). X)ii fallt bl) iiid)t entfetten,
Sprad l)e, o ^unrffroiu fd^on,
Üliijii rebe fnl bl; ergeben;
3d fonime utl; ^cnnnelg X^ron,
5heng frölide S>kittfd)op bl;,
:i'ii (;effft gnab gefunben
9k; @obt, bat geloue bu ini).
7. (Sin vkinbefen luerftu bregen
3n bi;ncm füfdjen i^i;ff,
®aruan be 0d)vifft bnet feggen,
0 ebel iinnb faligS 9i?t)ff,
0l;n 9ia^m ift ^efitg (Sl;rift,
®er ^ere (^5ott inerbt ein geiien
®anib filier 9?aberö fi^i.
8. 9)taria be ;3Hndfrouiu reine
3'raget tüd;tig niet 9>erftanbt:
9i'U fal bod; bat gcfd}cl;en,
®i;n HJJann icf nie erlaubt.
J)er @ngel fprad tl;o ir:
Digitized by Google
Dütl) tuutiber luerbt iicrfd)affcn
®cr Ijillig @cift in bij.
9. ßtlj tucrbt bl) ntici-yc^attcn
allerljögeften Strafft.
Unb uuDcrlettct bcival;ren
®c reine ^undfrouwfdiafft;
T'iinn eilen bat ^linbcfcn fd)on,
®at nnn bl; incrbt gebaren,
ber einig @abc§ ©on.
10. :^all) bl) nid)t nninbcr Ijcbbcn,
®at olbe nnfrnd)tbar !ö.'i)ff
©lifabctl), bl)n 23aicn,
®act oid inct fd)iuangcrcni £i)ff.
®obt alle bind niögelid i)’t,
©e merbt ein ©ol)n gcbiiljrcn
51ial) brcijer 93?onat fri)‘t.
11. a)?aria mit fröinb unnb nmnncn,
T>e ebcl .Q;nndfroiu jart,
!Dd fe nnn l)efft nernonnnen
3?am @ngcl @abeö rabt,
©prad nnllig nnb malbcbad)t:
:5d bin bcö ^eren ®cincrin,
9Dit) gefd^ei^c imi bu gefad)t.
12. Ut^ Ijilligen ®ei[tcö trefften
ü)?aria balb entfieng
®abe§ ©on ben ^enunclförftcn,
©d)auiü nmnber nnnb nljc bing.
Siegen SJJonat I)c bl) fe mar,
©e marbt ein üliober @abc^,
- 1 () —
iölcff ^imcffroiu rein Juu üor.
13. 'Darim in tortcr lutjlcn
iVaifct fc ficf Up be fnl;rt
öcid)nnnb mct fncller ijlen
3:ljo crev Hilfen 5 art
On 3ad)nniv5 .‘pup.
'X:e luülbc fc Dc(]rotcn
Uimb iuüd)tcu crcv nfj.
1 i. CS'liinlicUj bc ülbc
3d)relj lubt mct l)cllcr )timm:
®c)C()iict lUicv alle
iöüft bii, 0 ^iinflfrom rein,
Unb bpnc§ iHjueö frndjt
äi'ü l)cr inijiicö ,'percn 9Jiober
fc nUj IjciinO gcfo(j^t?
1.^. bc cbcl fiifd)C ÖJagb
't)rep SDionnt ijcmcfen bp er,
®cncf fc mebber nnuerjagt
iUict fliotljcr frömb uan er
®cl)n ^iajarctl) flar ftidc.
®c molbt ber tpbt ermarben
33ctp bat gcfd)cge ®abeö mill.
IG. iiBal it)o bcnfölingcn tpben
'Cer ftarcf unb frcbtfnin |)clbt
?(ngnftuä Stömifd) 5?epfcr.
33efd)rciff be ganpe äßerlt,
■Cen turn allen miljin
^ofcpl; nnnb ä)?aria
@en 93etl)Icl)cm oc£ quam.
Digitized by Google
17
17. ®e Verbergen »üaren beur,
©c funben gt)n iipljDlbt,
©c quenien in ein ©djemner,
®ar U)a§ bc :2od)t gar tolbt.
Sßal in bcrfölnigcn 9?ad)t
9)Zaria gebar ben
®cr unä ben i^reben Ijefft braebt.
18. ®en ^ijrben up bem 5i5clbe
3>ertiinbet bat ©ngelifdb .^eer,
5Bn tbor föloigen ftunbe
6Ijri[tuS gebaren luer
Jo Setblebem in ber ©tabt,
J)at [e bat Äinbelen fünben
3Bu cn ber @ngel gefad)t.
19. ®at Slinbefen toarbt befnebben
Siebt J)age na fljner gebürt
yia ben 2Jiofaiid)en fitten,
S3ergott fbn reincö S3Iut
3Jiet fnterten, inarter unb
^efuiS tt)arbt be genömet,
SBolt unfer ^eblanbt ftjn.
20. @in ©terne met bellent jdjbnc
J)rcb Bönning führt gefdbiuinb
Utb aiJorgenlanbt met ijle
Jom mje gebornen Slinbt.
J)em brachten fc rtjlcn ©olbt
Unb fdjencteben em met fröioben
iDitjrr, 2öbro(f unb föftlid @olbt.
21. 2off, ehr flj ©obt bem !23aber,
2
Digitized by Google
18
Dem (Soljn unb l)illi(icn
'Ülaria ©obbeiS IDJober,
Di)n l)ocIpc QU uns bcmeift
Unb bibbe bpn leittcö ilinbt,
Dat \)z luig moll bctjuebcn
Unnb ücrgenen unfcre <Sünb.
2:2. Sßp bibbeu bt) uan Werten,
Du ebcle ilönnigin,
Dordb bpncg ®oI;nci5 fmcrten,
SC'ann U)i; fahren baljin
Ut^ bü[fcm ^nmmerbacl.
Du moücft un§ beleibcn
in bcr @ngel ©ael.
23. ®o fingen mt) alle ?lnien,
Dat l)eift nun merbe maljr,
Dat tt)i) begeren allfamen,
O :Qefu, Ijelp uns .bar
^n bineS 33aberS 9ti!e,
Darin moden tui) bi) lanen,
O ®obt, uns bat uerlel)ne.
Äcrcfeugejeng pag. 42 ff. (mit 3JJeIobie). — 33gl. 3?äutuffr I,
pag. 339 f. unb Gi^f «S'öl^me’d Ciebcrijort, 33b. III, Scip^ig 1894
pag. 627 f.
©tropfe 1—11 ouc^ ^od)beutfd^: SDJünfterifd^ ®efang-S3ud^
ü. 3. 1734 pag. 18 ff.
VII.
iluf
1. .^n dulci iubilo
9Jun finget unnb tuefet fro^!
Digitized by Google
19
UnferS Werten Wonne
£igt in praesepio
Unnb lüd^tet als bc ©onne
Matris in gremio.
Alpha es & 0 !
2. 0 Jesu parvule,
ilia b^ ift fo wee.
STröft tti 9 m^n ©cmoete,
0 puer optime,
®urd^ alle b^nc ®uebc,
0 princeps gloriae.
Trahe me post te !
3. Ubi sunt gaudia?
ilJirgcnbt me^r bon ba,
bie @ngel fingen
Nova cantica,
Unb ba bie ©dbeHen Hingen
In regis curia.
@ia weren ba!:,:
4. Mater & filia
^uncEfvouw ÜKaria,
waren all oerlaren
Per nostra crimina,
©0 ^efft fe uns erworben
Goelorum gaudia.
:,: 3J?aria ^elp uns ba! :,:
Äercfengefeng pag. 25 . — SBgl. Säumfcr I, pag. 308 ff.
unb ©rf'^Bö^me 1. c. III, pag. 636 ff.
.^od^bcutfd^: 9)Iünftcn)^ @efang«S?ud^ o. 3. 1734 pag. 60 f.
2 *
Digitized by Google
20
VIII.
^ott ben fttgefn.
1. 93?i) bibben jum gtjij @ngcl flnr,
Dat tjcmlifd) $ccr unb gan^c fdjav,
Grljolbt un§ vor bc§ ®üfclö Ii[t,
®c unfcr i'tjanbt iip (Srbcn ift.
2. ^cbt un^cr ac^t, gp ßr| 5 ciigclin,
CDicuu’il U'ir mid) Ijir iin l'cucn fin,
Scl)oIbct linier gcincttcn rein
i'ör Siinbcn iinnb üör ^ötlcnpcin.
3. liJcibt unicr I)crtcn, gmüt unb ©inn,
®at ml) na ©abcS ©cbobt üortI)in
£cncn np Grbcn 6l)ri)tcnlicf,
.^olben fin luorbt gan^ bögcntlid. .
Äercfcngcl’eiig pag. 151 f- (mit iDJclobic). — S?gl. 3?äiunter II,
pag. 149.
Digitized by Google
B.
ttn)i ^ittitcrnclicr.
Digitized by Google
3f ^eww’ olltib cn graut Sßläfcer
2öenn it be netten Seebfe? ^öör,
S'e bufenb 3ao^r’ in 8onb un @tnbt
®e 8üb’ oll fingt up äJJönfteret ^lott.
Sie ff, TOönfterSt ??lott pag. i07.
Digitized by Google
23
C. u e ( 1 e n.
9[Rünftevtfd^e ©efd^id&ten, ©agen unb Segenben nebft
einem 3(nl)ange non 33olf^Iicbevn unb ©pvücbiuövtevn.
2J?ünfter 1825. *)
3llte ’{)oä)' unb niebevbeutfd)e SSotfslicbev mit 2tbbanblung unb
Stnmerfungen berauögegeben oon Subro. Ubianb.
33anb I 2lbt. 1. ©tuttgart u. Tübingen 1844.
@evmanien6 Sßölfevftimmen. ©ammlung bev beutfeben 3)?unb=
arten in Dichtungen, ©agen, aJJävcben, 2?olfäliebevn ufro.
$evau§gegeben n. 3ob* ^ivmenicb. Sb, I u. III.
Sevlin (1843) - 1854.
(3=ranj ©uillenume), aJtünftev unb feine näi^ften llmge;
bungen in malevifcben DviginaUSlnficbten . . . uon %
fionge. 2. uevb. 31uflagc. üJJünftev 1855, (1. 3IufI.; 1851.)
‘) Die «Herausgeber (%r. ©teimnaiin unb beffen litterariidbe
Sugeubfreunbe Sunte, ©cf)Iüter, ©priifmnnn, SEPnlbed u. iSenmitb)
betonen in ber ooin Cftober 1H24 batierteu Sorrebc, bn^ fie oon
Siebent nur baS im 9)iüufterlanbe Gtnbeimifcbe unb Cfigeutümlicf)e
aufgenommen, alles ©ingeioanberte aber, infoferu eS ficb erfeuueu
lieb, ausgefebieben f)flbeu.
*) Dtefe fiebe in llblanb’s ©ebrifteu gur @ef(bicbtc ber Dieb*
tung unb ©age. Sb. IV. ©tuttgart 1809.
^ 5ür Ul)Ianb (f. 1. c. ptig. 980) b“de bie fyreiiii Sluuettc
oon 53rofte=.Hüleboff (f 1848) eine gröbere 3al)i op» Siebern, nnc
fie im fflfüufterlanbe gefungen luerbcn, aus eigener (Sriuneruug
aufgeiebneu laffen, uon beiten er brei Stücfe älteren ©tilS — bar=
unter bie bicr unter ß II u IX raiebergegebetten — gnm Slbbrncf
brachte.
Digilized by Google
24
a)?unbavtlidöc^ au5 bem 3WünftcvIanbe oon P. Sicflcn’bavbt:
I. SiUeflcnlicbcv, H. itnieveitcriiebev (J)ie bcutfd)cn Ü)funb:
arten . . . ^craudgcßeben non At. gvommann, Sa^irg.,' ^,
Stövbitngcn 1859 pag. 423 f. u. 429).
2Bcftfälifd)c ißolföliebev in 2Bovt nnb aSctfe, mit ÄIaoicv=
beflleituno unb liebcvoevolcicbenbcn Slnincrfungcn bevau§=
gegeben non ^rof. Dr. SlIeE. Sieiffevfcbeib.
bronn 1879.*)
(fi. Äodb,) Cieber für bie ßambevtu§feier auf bem ©d^ü^em
^ofe ju 2)?ünftev. aJiünftev 1878 (2. Stuft.: 1880;
3. Stuft.; 1885).*)
®aö Äinb unb feine i})oefic in ptattbcutfcber 9)lunbavt non
3of. SBeingärtnev. DHinftcv 1880 (2. Stuft.; 1891).
Deutfcber £iebcrt;ort. Stu§inabt ber novjügticbeven bcutfd^en
SSotfsliebev . . . gefammett unb erläutert non ßubin. 6rf . . .
neu bearbeitet unb fortgefefet non fyr. Hl. 23öf)inc.
33b. I-III. fieipjig 1893/94.
*) $?ie Sieber finb (laut (Einleitung) non ■Diitgliebcrn ber
Jamilie non .^artfjaufen im Stnfnngc bicfeb 5abrl)unbcrtb niiei
bem SBoltsmunbc anfgejeid^nct unb mit Stngabe bcS ^Junborteö
mitgeteilt.
*) Stacf) ber Slorrebe bemubgcgeben, um „bie bei ber ur=
fprünglid)cu Don Slltero gelungenen Sieber mit ihren
cigcntümlicbeu SJlelobieu uict)t ganj in Sßergeffenbeit geraten 511
loffen unb um bem Sambertubfefte nadb 5 Diöglid)tcit feinen noltb*
tümlidben (Ebaratter ju roobren".
Digitized by Google
1 .
^eftcrOoi^jeif.
1. ®Iinbc ^üft bc Ijarv nc T'iinc,
3)e lüufl I)c i'nn .^iävtcn iiiiiic
58rengen in ben ß^cftanb,
c^r nui)) luni ®uob crfatmt.
2. 5B}nt ^ett in fincu .^ob?
@ncn ^nliucn ©minefot,
6n ©tücf (Spccf, en .^ärinfl^ftiärt,
;5ji bnt nid) nmll fviccns'Uni^b ?
3. l'ii): bc Sc^ritncr wnorbc rupt,
fin Sd)rinitüg incbbc Inod)t;
ICao »nuorb fdjviiucn np bcn 93rccf,
iBnt bc ®än n(( incbbc frccg.
4. @ncn ©tol)I nn encn Slci),
@n $nnr Sieppciö trnnnn nn fd)cif,
Gncn i)3ott nn encn ^ücl.
ji ^iivenfv iiui)f bnt nid) nid?
5. ^noniet gonf bc ,^od)tib an,
®ao lunff luftig g-rnn nn 9)?ann,
.^eifn luftig, nl( fi ^ncd)t,
®rci 33raoti;äring nmff ent 33eft!
G. 0c treeg encn up bc 0nnt,
T)no fngg fe: 9JJin 3(ug ift nt!
!X)at bi bc ®üfcr, fiiebbe fe,
SBnt böct nii bc 0nutc ind)!
3W. @efd). pag. 208 f. — Sirniciiid) 1, pag. 29G. — Gin
ä^ulid)ed deb niid SSeftfalcn f. Grf*23ö'^me II, pag. 679 f.
Digitized by Google
“20
II.
pie jttiet it5ntg$Ainber.
1. (St tuaffcn tmee ^Hicniflc^^finner,
De ^abben enanner fo Icif,
De fomicn tonanncr nid) fucnimcn,
Dat SBntcr uiajf ütcl to beip.
2. „Sein) .^iärtc, tannft bu ber nici^ fwemmen?
i^eiiu |)iärtc, fo fuicmine to nii!
ȟill bi tmee upfteden
lln be föllt löd^ten to bi."
3. Dat ^iiörbc ne faiffc illumie
Up c^re ©laopfnnimcr, o tuc^!
<Se bei bc utbömpen,
;i?ehi) ^iiirte bleef in be ®ce.
4. (St maff Up cn (Siinnbag 3)?norgcn,
De £übe waoren alle fo frol);
9^id) fo beg .ßücnigcg Dod^ter,
De Gingen bc fatten cl;r to.
o. „D OJiober," fiiebbe fc, „9)Jobcr!
9)?ine ?Iugen boct mi ber fo nie^!
90?ag if bei* nid^ gaoI)n fposeeren
^In be Äant uan bc ruftenbe 3cc?"
6. „D Dodjtev," fäebbe fe, „Do(^tcr!
?lllccnc fannft bn ber ni^ gaoI;n;
3Bcd np bine jüngfte Siiftcr,
Un bc fall met bi gao^n."
7. „2)Une aller jüngfte Süfter
;^ff no(^ fo’n unnücfel ^linb,
Digitized by Google
“27
0c plürfct njuH QUe be SlömtciS,
®e an be 0ecfantc finb.
8. Un plücEt je auf men be milbcn
Un lött be tanimcn [tnof;n,
00 jcgnct bodb alle be Sübc,
Dat t)äbb’ bat ^neninföfinb baon.
9. O 9)?ober/' fiiebbe fe, „9}fober!
3P2inc ?(ngcn boct mi bcr fo mct;;
9)?ag if bcr nic^ gaof)n fpasccrcn
9(n be .^ant oan be rnffcnbe 0ce?‘'
10. „O CDod)ter," fiicbbc fc, „'I^oc^ter!
9nieene faft bu ber nid) gaol)n;
Söed Up bincn jüngften 23roer,
Un be fall nict bi gaol^n."
11. „9)?in aller jüngften 23rocr
;^ff nod) fo’n unnüefel Stinb;
^e fc^iitt muH alle be SJücgel,
!Dc np be 0cefantc finb.
12. Un fd)ütt ^c auf men be milbcn
Un lött be tammen gaof)n,
00 fcgget bodb aHe be £übe,
!Dat l)äbb’ bat !?ueninf‘5finb baon.
13. D 9)?ober," fiiebbe fe, „iDiober!
9J?in ^icirte böet mi bcr fo me^;
£aot anncre gaof)u nao be 5?iiirfc,
;^f biiib an be rnffcnbe 0ee."
14. ®ao fatt be Äüeninf^bod)ter
Upt ^oefb e^re güllene ^ron,
0e ftaef Up c^ren O^inger
Digitized by Google
28
(Sn 3iinf van X'cinantcn )ü fd)on.
15. Tc ®?ober gont nao be «iiirfc,
®od)tcv gont nn bc 0ccfant;
0c gonf bev fo lange fpajeercn
93c§ fc cncn fanb.
1(). „O 5’iöfcv, Ichvcfte
fönnt vcrbetncn graut So^n,
0cttet jne 9^c^^e8 to 25?ater,
5'istct mi bcn SHicnigcöfnon!“
17. fctteb’ [in ^)^e^tc§ to 35}atcr,
X'c Sottet fiinfen to ®rnnb,
fi^tebe nn fiedebe fo lange,
De itneninf^fnon mnorbe fin ff-imb.
18. ®ao nannn bc 5lücnigc!?bo(i^tcr
3?an't ^oefb eljre giUIcnc 5?ron;
,,0ül) bao, umllcbcle
®at iff ju verbeinte ü^otin!“
11). 0c trod van el;rcn fyinger
IDen 9{int van 'Demanten fo fd)on:
„0iU) bao, ivnnebclc f^iffer,
Dat iff ju verbeinte 2oI)n."
20. 0c nannn in el)rc blanfc 3(aniä
Den 5lücninfeifnon, o mel)!
0c fprunf nict eni in bc SBcllcn:
„O 5>abcr nn 9}?obcr, abe!"
U^Ianb pag. 199 ff. — Jcft uiib lliclobic: ©rf*S5öf)me I,
pag. 296 f. — 33ßl. and) bie ^JJabcrbonifc^e mib bie 2ln=
merfmigen bei IRciffcrfd^cib pag. 2 f. be^ra. 127 ff.; 8. 21. D. 2(ntim
uub 6l. Srciitüiio, S)cd Äiiabcit äßunber^orn, Sb. II, .5)Etbelberg
1808 pag. 2ö2 ff.
Digitized by Google
— i>'J —
III.
^ an i tu ft,
9)?agb: g^vaii, ji flUl’n imo fucmincii,
^uc 3)?ann bc if) fvnnf!
g^rnii: l)c Irnnf,
®uob i'uoiu iin T'anf!
9iod)’n X)iinßfcn, tiucc, brci!
9J?ngb: S^rnii, ji füll’u nno ,'piifc fiicnmicii,
.^ucM iÜJami luillt je licrid)tcn!
äöiUt je’n berid^ten,
.ft'ami Ijc I)id)tcn!
illDd)’!! ®än§fcii, tJucc, bvei!
ÜKagb: O^vaii, jt föirn mio .^iifc tuemmen,
;3uc 9)2anii be Jnill jtiänucn!
j^rau; 2BUI i)c jtiäriucn,
ilann if Üiriucn!
9Jod)’n ®änsfen, tiucc, brci!
3J?agb: jj-rnu, ji föfrn nno .^iijc hicniiucn,
;5ue 9)Jnnn bc ijj bniib!
jyrnu: ;^jj l;c bnub,
j^rätt Ijc tin Slrniib!
5Iiocb’n 'Diinsfen, tiocc, brci!
Ü)?a9b; ^rnu, ji jöU’n nno |)ujc fiicmiucn,
©inb j^riccrö für jii!
jjrau: 5ö3nt jegg ji?
3^riecr§ füör nii?
®ann iff’t X^ntiscn oiiorbi!
5Df. @ejc^. pag. 245 f. — ©uillcnumc pag. 121 f. — 3n
gürftenouer fOlmiliort f. 3t. u. Gi)b (3)ie beutidjen 3D{unbarten,
brbg.„ D. fi. örommaun, Saljrg. II, Siürnberg 1855 pag, 394 f.)
— 3lI)uli(bE Oieber j. Grt‘3?öl)me 11, pag. 696 ff.
Digitized by Google
— ;}() —
IV.
3 t m t tt.
|)crittcn, yiao i?crmen,
©lao ^ipen, flao itnunmen,
5?aifcr roirt fueninien
3D?ct panier im ©langen,
5DUI f)cnncn up^angen.
3 . ©riimn, SCciitfdje 9H^tf)oIogic. 4. Slu^gabe. 3?b. I. S3cr«
Itn 1875 pag. 294; »gl. III, 1878, pag. 106 unb ©rf«
SPö^mc III, pag. 166 f. — 9 rodterc ©tropfen aiiö ber ®egenb
oon IHinteln ). ginnenid^ 1, pag. 261; »gl. oud^ ibid. I. pag. 360.
V.
r i n ß f t e b.
.^önngfen non Sremen bc Ijabb cne
a)?ct enc breebe ©nute;
2)?ct eenem Sluge faog fc nid) gueb,
®at nnner maff rein ule.
©Up Ute, rein ute,
Un mii^te bine ©nute!
3)t. ©efeb. pag. 235. — P“o- 296. — Grf«
Slö^inc III, pag. 88.
VI.
^»irbeBranb.
1. Ijeff ntinen 9??aun nao 9Iome fd)idt
Wi SBJoter tc t)alen.
£abevabit, £abcrabat, ®ibeIbibeIbom !
Digitized by Google
31
i2. 3)?in 9J2mm bc ^ct .^tlbcbranb,
©itt in bc ^tep, l)nnf an be 2öanb.
£aberabit 2C.
3. ®e 3D?nnn be namm bat ilnicnjelfpitt
Un flaog finc fc ÜQO-
Sabcrabit :c.
©cfcf). pag. 2ir). — £'ffcii6nr iimjoKftänbig; ogI. Äor«
rcfponbcnjlilott beb SScvcinb für nicbcrbciitid)e @prnd)foridpiiig.
3al)Tn- IV. .^)onil)urg 1879 pag. 12 f.
VII.
pauetttTteb.
1. 91u laot ufj fingen bat Stomcnblccb,
3BicI nii müett nao ^nfe gaoljn;
Dat ilvöslen niet bat 5öcere
®at laot lüi je^unner ftaoljn.
2. ®at ^vöigfen met bat 23eere
®at niill gebrunten fin,
Un fo mott auf bat Slomcnbleeb
©efungen, gefungen fin.
3. (Sen ^röigfen njill lui noch bvinfen,
2Bi ^cbOt fin (SJcIb nicb niel)r,
®e Söüb fall uff lüuU buorgen —
S3ef)öb uff ®uob be ^cir!
9)t. @efcb. pag. 220 f. — girmente^ I, pag. 294. — SSgl.
ö. Stmirn unb Söreutano 1. c. I, pag. 321; (Srt u. 3nncr, S)ie
beutfeben SSolfalieber. Ceipjig 1843. Jpeft 4 pag. 11; ©rf=3.^ö^iue II,
pag. 481.
Digitized by Google
VIII.
^\e grauftfje Sajjb.
1. D ülfocv, unit l;äör if raofen
3iMiU buoiiH’ii Up ii|i‘cn ^-clb?
®c ^iincv iin bc böet blaofen,
®c ini bcu ,<i{opp ucrftcllt.
2. !Dc .^imbc bc bliiifct boU groff, boll fiii,
$c iiiücgct unid ädjtcrn .^afcu fiu.
^ou ct iif füönunoljr geiuifj,
®nt ct uuiU CU C^huffcl iff.
*JDt. @c)c^. pag. 222.
IX.
g>ert ^t^exV)
1. $li.^cll luill uict ©iiirb Olbcrt utribcn gaDl;u,
1)c uiott fif Ilccbcu iu ©amt uu ©ibcu,
T'c luott fif fiiörcn iut laubc @oIb.
2. T>at tüuü bc Idjönc .*pclcim bocn,
®e tuull uict GHärb Olbcrt utribcn gaol^u.
Sc bei fif ficcbcu iu Samt uu Siben,
Sc bei fif fuürcu iut raube ®oIb.
3. .^cleiia bc feef ut’u ^-cuftcr l)erut:
„9^u fuuim, (5Märb Olbcrt, un Ijoale bc 93rut!"
uaium fe bi cljr bruufibcuc ^Iccb,
^c fmuug fc luuU ad)tcr fif up fiu ^iärb.
Slittcr Blaubart.
Digilized by Google
33
4. ©e ribben be gröne ^eibc cntlanf,
©e ribben brei 'Dag un brei 9iä^te lauf;
„@eit SUbert, ®ert 9(Ibevt, iiiciii ©djii^'.etein,
muf, aud) gcgc)fcn uub gctnmfcn fein."
5. „D)qo gievnteri) unner giernten gent £innenbom,
'I)no >i)id lui’t iiitten un bvinten boen."
©c fatten neber int grönc @raö,
®cn tül;(cn S5.Mn brüufcn fe iit bat C>Ma^. 2)
ü. Un giernter an giernten gciit £innenbom,
®ao I)ängen nuilt niegen ^nnffreifein )d)on.
®e teinte bat fall ^elcna fin,
'D)e teinte bat niof] bc ®iärb Olbert fin.
7. „SÜUift bu bi feifen ben 'Dannigenboni ?
Obber nnift bii bi feifen ben SB^aterftrinn?
Obber iinift bu bi feifen bat blanfc ©inert,
®at luilör ^eleim eljr .*pDefb unid inert?"
8. „i^f inill nie!) feifen ben D'annigcnbnin
;^f inill nicb feifen ben Si'aterftroin,
S3iel leiiner feif if bat blanfe ©inert,
Dat iff Ipelena el;r |)oefb innll inert."
9. „Xreef nt, treef nt bin fiben .^Hecb!
i^nnffreilict lölob bat iff fo l)eet,
:5nncffreilid' 931ob fvreng inib nn breeb,
äöenn et bi befvrül 3 te, bat bei ini leeb."
10. D)od) eä l)e fif Ijett tn ©iten gefeiert,
M ioifciti^.
®) Ober: 2)no qunmcii fc an fo neu gvöncn
3Ul bc boo luct .'Knnicn bcu)a|ifii umij.
3
Digitized by Coogle
34
!Dao namm |)elena bat blanfc ©wert;
!Dao f(og fin ^oefb U)ut[ üöiüer bat ^iärb.
11. !Dao fagg to e^r bat falffe .^iärt:
„Söul! üdbter min ^iiirb bao ^änt en ^äön,i)
®ao motl f)elcna in blaofen boen."
12. ,,'Daorin to blaofen bat mäör nidb gueb,
®ann leipen nii aüe be ü)?örnerS nao
(So ei8 be .^unbe ben ^afen bao."
13. jjrau ^uttc be feef ut’n f^enfter ^erut:
„^clena, mo ift mein ©ö^nelein,
^elena, mo ift bein Scbö^clein?"
14. „®ein Sö^nelein lebt unb ift nid)t tot;
^e fitt unner gienter gent Sinnenbom
Un fpielt met niegen :^unffreilein febon.
®e teintc be föll ^elena fin,
■De teinte be mojf fölroer fin."
33gl. bic beiben 91icberf(bnften ooit St. o. 2)rofte».^üIö^ff
bei U^lonb pag. 151 ff. (obgebr. (Srf«33ö^mc I, pag. 128) unb
fRciffcrfd^eib pag. 161, fotoie bie Saffiing »on 2B. ©rimiu bei
9lfifferi(l)eib pag. 161 f.
X.
'gl tt t r c tt c.
1. 2ÖU ännert fif be 5lib!
®t bücf) mi nod) ni^ lange,
|)abb’ il be S3rut an’n ®ange,
;^t menb’, et mäör e^r red)t.
*) .^ont.
Digiiized by Google
2. ®ao fotl et e^r int 9tücn,
3ßeII fatt fif baüüör ^öen?
®ao quom fe fölwer ^icr
Un brod) ben ÜTrürint Jüier.
3. ®at iff |ü nicb te benfen,
SBu fe^r mi bat böet frftnfcn;
®e <3^ab iff nie! te graut,
;3f iövger’ nii boll baub.
4. S33u£[ teilt i)abb’ if bergicgen,
©e’f all fü5r el)r tonn tviegcn;
OttJioer fe loaff ct allcen,
®e mi int |)iiirte fdbeen.
5. @e maff’t men unner allen,
jDe mi bao bei gefallen,
®e @d)ab’ iff üiel te graut,
^t iärger’ mi boll baub.
6. 3)?an mott fe erft fiatteeren
@1)’ man tor tann lueren:
®at iff be gemeine SSerlauf)
33an be ®änenä aHte^auf).
9)i. 63efd^. pag. 217. — ^
36
^amßerfu$-olteber.
3?gl. Sp. 2-'al)lnuiiin, 2ic ?auibevtu?=i^cicr 311 Samftcr i.SB.
(Seitfdjrift bca Spcrcine für üJoItetunbe. 3at)rg. V. S^erlin 1895
pag. 174 — 180.)
XI.
:^ambertu8 fall liiiioen,
®e l)ett uff fo Icif;
SlBctl bat nid) ivtU jilcimcn
®at iff’n re(^tcn Sleif. *)
öivmenid) I, pag. 289. — Äod) 9lr. 28. — SBcingörtncr
pag. 48.
■Diit bicfcm Siebe, an beffen (Stelle 3of- Slmiegimi (f 1843),
ber Boit 1819— 1830 l>ifar nn ber St. SamOcrtifircfjc ju 3)eünfter
war, bab oou tt)ui uerfaf;te I)odjbeiitfdlic Sieb „Satjt unb frol) unb
miiutcr fein (f. Äod) 5tr. 1 )" einfül)rte, würbe in ber 9JegeI be*
gönnen. Xaranf pflegte man Ü!r. Xll. nnb XIII., in benen be?
1)1. Sainbertub (Srwäljnung gefdjieljt, ju fingen, wäl)renb bie 9ieil)en=
folge ber anberen Sieber willtürlid) war.
XTI.
IfJanuncrt in ben Sefenfrans
)Kö^rct uff nid) au;
üDao toi noc^ fo ftidc ftaol)t,
))iöl)rct uff nid) au!
Saiu pad to!
.Slricg fc bi be ®d)oI),
^?rie(] fe bi bc äöip§
llu fmict fc lui to!
W. ®efd). pag. 264. — Kod) 'JJr. 3. — SSeingärtner pag. 49.
*) Söffel, Sölpcl.
Digitized by Google
37
XIII.
3?an 9Ioiücnb iff ®ünt i'aiumcvt^' 9(o»i)cnb,
5?öff min iDiocr en |)ärin!,
9Kin 33aer cn ©tücf,
SOiin 9)?oer cii ©tücf,
'De .Dinner friegt ben iHüggelinf!
■DI. ©efc^. pag. 263. — Atoef) 9Ir. 2. — ÄBcingärtncr pag. 49.
XIV.
33cuier mirb in ben Rreig flclafjen.
eijor. ©neben Dag, S3ner in be Stabt!:,:
©neben Dag, ®ncr in be ^^iärnli^=^Stabt,
:5nd)I)eif)a, uinat ,^iänni§:=Stabt,
©neben Dag, 23ncr in be Stabt!
33 an et uerOeugt fid).
Sljor. 33ncr, mat foft bin ^ei?:,:
D 33ner, mat foft bin ^iärnii^=.'pci,
.^nd)l;ciffa, ninat ^iäTntif 5 '.^ci,
O 58ner, mat loft bin ^ci?
33 an er. :,: ü)?in §ei bat foft nc SIron!:,:
!iO?in |)ci bat foft ne ftiärmifj^iiton,
:^nd)I)eiffa, uioat .^iärmiff-^ron,
9Kin ,^ci bat foft nc 5Tron!
SI)or. 1. :,: D 33ner, bat iff fiel tc bücr!:,:
O 33ner, bat iff uiel tc ^iiirniiff'bncr,
^n^l)ciffa 2C.
2. :,: 9?n S3ncv, nn föf bi ne fyran!:,:
9?n 33ncr, nn föf bi nc iliännijf^f^ran,
^nd)Ijciffa 2C.
Digilized by Google
38
Sauer fu^t fid^ rinc 5^®“ öuö bcm Rreiff, bie fid^ ju i^m
fe^t, unb piigt:
ÜDütt iff mine letire g^rau :c.
®^or. 1. O Suer, wat ne fc^öne f^vau 2 c.
2. 9^u Suer, nu föt bi’n 5¥tnb 2 C.
Sauer ti^ut’b unb Hngt:
®ütt iff min leime Äinb 2 c.
S^or. 1. O Suer, mat en fdjönet ^inb 2 c.
2. 9^u Suer, nu föf bi ’ne 9Kagb ac.
Sauer tl^ut’g unb fingt:
IDütt iff niine leime SWagb ac.
(5l)or. 1. D Suer, mat ne fd^öne 9J?agb ac.
2. S'iu Suer, nu föt bi ’n Äned)t ac.
Sauer tl}ut’b unb fingt:
®ütt iff min leime Änedft ac.
St)or. 1. O Suer, mat nen fdjönen Slned)t ec.
2. 5Jiu giemt ben Suer en ©d^upp ac.
Stttcb bringt nun auf ben 33ouer ein, bcr fic^, fo gut ed
get)t, Qud bcm Greife niad^en uiu^.
@efd^. pag. 269 ff. — Äod^ 9?r. 10. — SQBeingärtncr pag. 55.
— S5gl. ßanbotd, Sr. ©ffint I, 6. Stuft., pag. 177 f.
XV.
^icr finb mi S^ünnefcg beere,
^ara=fßarabie§!
Un fo iff uffe 9Kaneere,
^ara»Sotabie§!
^abb’ fo’n flein äppciten
:3n ’n ©aoren ftaot)n,
3)at maff fo raor
Digitized by Google
39
min ^aaor.
©iemen ^aoi)r uii be maorcn üm,
Dao fe^rt fif SffZamydl ©rüfgfcn üm.
aWamfeü ®rüf§tcn l^nt fid^ umgcfel)rt
llnb bo« ^at fic non mir gelehrt.
Dorante, SÖiatante, SJiatante SD^arie.
3J?. @e)'(^. pag. 266. — Äoi^ ^Hr. 15. — SBeingärtiier pag. 50.
S?et l)fn Sßortcu „91. ^ot fid^ iiingctel^rt" bre^t fi^ bic gc=
nannte tßerfon um. S^od Sieb wirb fo oft roicbcr^olt, bid bcr
gonje Äreid fid^ umgete^rt l^at. — 33gl. 91r. XXII.
XVI.
(^agen mir bag ^öfelein
?ni burd^ ben Xun.
§(tl burd^ ben .^agen
Söoü’n mir ba§ ^iigfcin jagen!
^?rup, 33öfffen, büör ben Sun
:3f fin fmatt im bu bü^ brnn!
■Dl. @cfdf). pag. 276. — ÄodI) Dir. 23. — SBeingörtner pag. .52.
5H?äl)renb bed ©efanged Äinbcr bie dpnnbe ^od);
bie übrigen fried^en bur^.
XVII.
1. maff fo lanf cn aamen ÜJZann,
Sei? mi ®uob en ^ii^nfen gaff.
?I(Ie £übe mutlen mietten,
9Bu be ^aljti fall l)citen.
S?üfeletü I)et min .^al^n,
Xri fo I)et min ^ö^nfen.
2. maff fo lanf en aamen 9)iann,
SeS mi @uob en ^öttfen gaff.
Digilized by Google
40
?(üc £übc umllcn nnettcn,
3?u be ilatf fad Ijcitcn.
ÜKiau, 93?iau t)et ininc
Mfclctü 2C.
Sie Ic^tc Strophe, und) hcrcit fid^ bic oiibcrcii
©tropfen leitet bilbcn Innen, Inutct:
9. »uaff fo lanf en annicn SDJann,
93e)8 nii @uob cn ßinbfen gaff.
?ine Silbe tüullen ftiiettcn,
23?u bat ^tnb fall feiten.
®ufcrt)inb Ijct min itinb,
©au ©au t)ct miuc S^rau,
Sautftiävt l)ct min ^iiirb,
©pvinf ul)’u 9iljin ^et min ©min,
©priuf immer be .^iege Ijet minc ©iege
San!i)alg ^ct miiie ®au§,
«nmm men to I)et mine ^'ol;
9)?iau, IDiiau Ijet mine ^att,
iUiteletü.
!Di. ®e)d). pug. ‘d72f. — Äod) 9ir. 21. — äBeimjnrtner pag. 52 ff.
XVIII.
1. muH e0 nmol up Dieifc gaoljn,
Dao guam’f nao .^ollamünbc.
‘De ©traoteu leigen inincv ®vecf,
De Silbe maoreu alle gerf.
£), £), O .^otlamilnbe!
2. 3ä?at ^abb’u fe beim filör’n Äiärföleu bao
^u bat cfpoöamilube?
Digiiized by Google
41
i^n’t 5linvfgfcn I)abb’n fc’n «Stuinfcn flad)t,
Stiärtfcn Ijabb’n fc Jljijrnfcn niaft.
O, D, O ^oUaniünbe!
3. SBat ^abb’n fc bcnn füöv’n ^aftor bao
bat .^oKainünbc?
®e ^aftor maff cn gueben 9)?aiin,
fOicn fd^ab’ I)c Ijobb’ lirt 9?od tiicljr an.
O, D, 0 |)ottamünbe!
4. 35>at ^abb’n fc bcnn füör’n 91aob^u§ bao
bat .f)Dl(ainünbc?
0at 5)taobl;u§ toaff oan lutcv Statten,
0c |)ärcng fatten iiniU in ben Schatten.
O, O, £) ^ollamünbc!
5. SBat Ijabb’n fc beim füör’n 9J?afliftcr bao
;5n bat ^lonainünbc?
0c IDlagiftcr Ijabb’ tinc Üiobe incljv,
.§e ftrecl bc ^nnf‘3 iniör be 33ujc Ijiiiv.
O, £>, 0 .*püllainünbc!
(). 5ß?at I;abb’n fc bcnn füör’n 0oltor bao
bat ^ollantünbc?
0c 0oltor l)abb’ iimll uiclc ^^ött,
9)lcn brin luaff nij' e§ 9iinbcrfctt.
0, 0, 0 ^oüainünbc!
7. Sß?at Ijabb’n fc bcnn füör’n illiicfcr bao
.^n bat ,'poUainünbe?
0c Säefer boef Stuten rum Siiigemiiüjl,
.'pe ftrcct fc an inet @ier giiü.
0/ 0, 0 ^oUamünbe!
Digilized by Google
42
8. 2ßat ^abb’n fc bcnn füör’n ©olbfniib bao
bat .^ollaniünbc?
®c ©olb^nnb l^abb’ fin haften me!^r,
.f)c fett be jTantc öüör be ®üör.
0, O, 0 ^onamünbe!
Äoct) 9ir. 26. — SBcingärtner pag. 56 ff., tuofclbft oitd^ iiorf)
jraci aiibcrc Stropfien angegeben werben unb ©tropfe 7 fdjlie^t:
2;e SBöcfer f)flbb’ tin SBeiten me^r,
.f^e inot be SOiüffteb nan ©iägemiä^t.
5>Joc^ Äoef) foK bao 8ieb anö bem .<triege beO münfterifd)en
^^ifd^ofO G^riftop^ 5Pernarb non @oIen (1650 — 1678) gegen bte
.öotlönber ftaninien, boef) ^obe ic^ in feiner Schrift über biefen
5Mfdjof bnO Sieb ober eine mit beuifclben in 3ufaunnenl)ong ju
bringenbe ^Jotij gefunben. Sind) SBeingärtner Ijat oergeblid) ju
ermitteln gefiid^t, wie bac Sieb nnd) fDInnfter unb gar unter bte
SombertuO’Sieber getommen. — 3- 2BonnftaIl (ipid’O fDtonotofdjrift
für r^eiu.'Weftfäl. ®efc^id)tOforfd^. u. 3lltertum0f. 3<if)r9- It. Sner
1876 pag. 133), SonboiO (f^r. Gffint I, 6. 2(ufl., pag. 181) unb
SBeingärtner nennen ben Ort Orlamünbe (a b. ©aale); ift aber
Äod)’o 91ngabe über ben llrfprung beO SiebcO richtig, fo bürfte
„Oollamünbe" wol)I nur bie 93ejeid)nung für eine beliebige ^ollän=
bifc^e ©tabt fein.
XIX.
Sange, lange )Kige,
jTniintig in be 0tiege,
®iiirtig in ben fWaufenfrans,
i'cttig in ben i^uffernbanä,
5Iiig, ?Inne 9J?arieIgfen.
53f. ®cfd). pag. 263. — Äod^ 91r. 7 — äBciugärtner
pag. 31 u. 49. — ®rf«5?ö^me III, pag. 602.
Digilized by Google
43
XX.
1. 9J?iäfcn, luuff bii friccii?
^QU, 9)?ober, jau!
©0 nimm bi encii ©nibcr!
5yice, 9)?ober, nec!
©niber ^ebben luill if ni^,
9'Jei^naobeI fiäincn fann if itidb,
5Kce, 3}?obcr, nee!
2. a)2iiiten, wuft bu frieen?
^au, HKober, jaul
©0 nimm bi enen ©d)of)maf er !
9^ee, 2)?ober, nee!
©d)o^mafer Ijebben mUI if nid),
©d)of) infn[fen fann if nicb,
91ee, SO?ober, nee!
3. aWitifen, mu[t bu frieen?
.^au, 3)?ober, inu!
©0 nimm bi enen SBiiefer!
S'iee, 3}iober, nee!
Söder ^ebben miü if nid),
ajiüfffes breien fann if nidb,
S^fec, Sfober, nee!
4. SD?iöfen nmft bu frieen?
:^au, üWober, jau!
©0 nimm bi enen jDansmefter!
^au, Siober, jau!
®anämefter l^ebben null if muH,
^Danjen, bangen fann if muH,
.3:au, aWober, jau!
Digilized by Google
44
Äod^ 'Jlr. 29. — ©ciiigärtncr pag. 54, luid) bcffcn SfncioBc innii
in bfu jumn^Vflcr Snijrcn bicfcb Jaf)rl)unbnt? olb DorIcj 3 tc Stropljc
not^ fciiig : 2)iinfcn, rauft bu fricen?
3ou, Siobcr, jou!
00 iiiimn bi ’n SJcfrcuboriub!
0!ce, TOobcr, itee!
Sicfrcubnriiib (jcbbeii raill it nid),
öelb öerbcinen fnnn ()e nid),
3lcc, 33! ober, nee!
XXI.
1. <2cil)t, ji ,^iircn§, feiljt!
§icv fett if minen f^ot!
2£'i(I ji tuietten, um bc üllcn Söajftnitucr boct?
StUtib boct fe niaffcn, tuaften,
§lllt{b boct je — fo!
^ci „fo" raerben ftets bic nifprcd)enbcn S^cracounpen t)cinad)t.
0fott „olle SSfnftrairacr" bcjra. „ranffni, ranftrn" I)ci^t cd
2. . . . ollen ®c^oI)niatcr§ . . . ^iefebvnot trccEcn
3. ... ollcji ©niberö . . . ncilfcn, ncilfcn
4. ... ollen 93ii(fevg . . . iWüfftcS breien
5. ... jungen ^ärenS . . . .^ob afnicnien
(). . . . jungen 'Däintcn§ . . . nigen, nigen.
Äod) 3!r. 25. — 'JBeingnrtner pag. 51 f.
XXII.
©fmnn tin, fpann an gvönc 0ibc,
®röne ©ibe loaff fo rnor,
©pann nn iiöiocr ficiocn i^no^r!
©ictoen ^noljv 2 c. (mic in 3?r. XV.)
33! . @cfd). pag. 265 f. — Äod) 3lr. 19. — SCPcingörtncr pag. 49 f.
Digilized by Google
45
XXIII.
ÜBcfl fall uff t)clpcn tünen,
®e tüu in büffc ÜTun.
^)at fall bc 2)?Qmfell ü^ve^fen bocn,
!De tun in buffen 2:nn.
®ie genannte ^peri'on nimmt fobnmi bic beiben DJndjDnrn in
it)rc 3(rmc. SÜ bic Sli'opI)e für o((c Seilne^mcr luicbcrljolt, fo
folßt eben fo oft:
äBcII fall uff I)clpcn bviafen,
De breef in büffen Dun.
Dat fall bie 9J?nmfeI[ Xl)re?fen boen,
De brecE in buffen Dun.
•hierbei nimmt iebes?mal bie gennnnte '4>crfon bic nrfprnng»
li.f)c Stcllnng im Äreife loiebcr ein.
SPeingöttner pag. 50.
'Xnb ^ieb folgt geioöl^nlicf) und) 'DIv. XV^ ober XXII.
ilittberfteber unb ^Idme.
XXIV.
?(üii)enbö loenn if in min SIkbbfen tviäbe,
Dviäb if in 9Iiarin^’ (Sdjnnt.
aJiaria iff min D^IJobev,
^oljanne^ iff min Sövober,
De leime .*piir iff min ©efeibsmann.
De mi ben 5ß?eg mnU mifen fann.
Dmitilf (SngelfeS gaoljt met mi:
Dmee 6ngelfe§ an ben .^lopp=(Snb,
Dmce Giigelfeio an ben 5'öten = (lnb,
Digitized by Google
46
Ütuee an bc redete ©it,
Üiuee an bc tinfe ©it,
2:n)ee be ini beefet,
Xujee be mt njedet,
in min .^iärtfen,
aWaria in minen ©inn,
aiaomen ©uobeö [laop it in.
2R. ©eld^. pag. 222. — ^irmenid) I, pag. 295. — @uil»
leaunie pag. 123. — SSgl. o. Slntim u. SPreiitano 1. c. Sln^ang (1808)
pag. 27 f., S;ittiiior, STer Alinbcr £uft. 6. Slufl. 3?ielefelb u.
l'eip^ig 1890 pag. 47 ; 6rf»5Fö^mc III, pag. 120 f.
XXV.
Settfen, 93ettfen S3onc,
(SJeift bu met nao O^nc?
(5)ei[t bu inct nao 9imnmelgtiiirfcn,
35?ao be fiementein iBueren feiten,
®e be ad)tein ©d^infen freiten?
(SJeift bu met, fo fumm!
3)t. @cfd^. pag. 251. — ffigl. 6rt, «Reue Sammlung beut«
fd^cr 3IolfC'Ucber. J^eft 3. 3?erHn 1842 pag. 29.
XXVI.
^ittge ©ünte 3?iet,
5öecf nii boc^ to red^ter Xib!
a^idb to frö^ un nicb to fpiit
SSßenn be ÄlocEe fime fläött.
SK. ©cfd^. pag. 251. — Siriufuid^ I, pag. 295,
Digitized by Google
47
XXVII.
1, ^änniSfen fntt in’n ©d^uotftcen
Ult flirfbe fine ©d)ob;
®ao quam fo’n timcfcr 9D7iäfen
Un feef fo nipen^) to.
2. „sozialen, mcnn bu frieen luuft,
®ann friee bu nao mi;
^eff fo’n blanfen !Daler,
5)e iff bann au! füöv bi.“
SDi. ®cfd). pag. 243. — 1/ P^g- 295 u. 28ü. —
äLlcingärtiicr pag. 10. — Äoc^^Rr. 31. - 3(gl. Äomfponbcnjblntt
beb Sercind für nicberbeutfcfie ©pvadjfoiidjuiig. Sn^rg- Hl. ^nin»
bürg 1878 pag. 72 f. imb @rf=93öl)me II. pag. 648 f.
XXVIII.
;^ann !Irantct inet bc 3J?antcI,
.^ann ©nippfnapp nict bc 33vut,
®e banjet alle Sloiuenb
Ut be iJSaote ^erut
aiJet be fleine 5?ijoIe,
3)?et ben grouten 5öumm’23amni.
ajjännfen ©pielmann,
2ßu geit et ju bann
ÜKet be fleine 35ijoIe,
3D?et ben grauten S5untm-S3amtn ?
5)t. ©efc^. pag. 237. — 296 u. 286. —
fficiiigärtner pag. 11. — S3gl. aud^ (5rl»3?ö^mc II, pag. 749.
') neugierig, genou.
Digitized by Google
48
XXIX.
ü)?i§fättten luuü üöiucv ben ^amp,
§abbc focfe Juitte ©trunipljuöiefes an.
„aiHiSfüttfen, luao U)uft bu Ijento?"
„Qt luiü Up be §od)tib gao^n."
„ajjiötättfen, u>at imift bu bao boen?"
„®ao U)i(I it iiitteu uau Svnobeu uu .^olju."
„iDHigfättfeu, bao flaot fc bi bnub!"
„35auu gnol) if ad)tcv bc ®üörc ftnolju."
33f. (Scfd). pag. 235 f.
XXX.
Sufeniufe itättfeu gouf üöuicr beu Dauiui,
l^nbbc lueu ccn <StruuipI)Uöfefeu au,
(Seit ©tnmipl)Uüicfcu, ccutu @tappfd)oI).
„©ufcuiuie Stätlfcu, UHio iuii[t bu l)Cuto?"
„;3f 'i’iit nao upc ©ii)euuifc gaolju,
®aü f(ad)tet fc ’u ®iuiu
®ao briufct fc 3Biu,
Äauu ©ufeuiufe i^iitttcu rccpt luftig bi fiu."
IKittciliing öeiJ .^erru Iprof. Hr. ^piumct in Diüiiftcr.
XXXI.
Uffcg 9?aobci^ ©iegcubud
®c löpp iu uffcu ©aorcu;
|)c friitt uff all bat 2)io0 luull up
Uu böct uff gvautcu <2d)abcu.
^ag ’u berut, jag ’u bcrut,
®at l)C uff Uu ®d)abeu böct.
'girmeiiicb 1, pag. 295.
Digitized by Google
49
XXXII.
©ip, fap, ©minc,
iKitn ®Jocr iff nc ?iuiine,
ä)Jiit i^aev if) cn ^apcn,
Sann alle ^Icitfcä matcn.
©ip, yap, ©unnciifrut,
®at SßSater löpp bcr buotren ut.
5)f. ©cfd). pag. 202. — girmcnid) I, pag. 295.
3)nö 8ieb luirb gcwö^nlirf) du» fccn iVinbmi im Srüljjalir
gcfuiigcn, wenn fic flöten aui? 'iüfibcnrinbe marf^cn.
XXXIII.
©ünteflnogi) be ^iüige ÜJ^ann
Xrocf bcn bcftcn Xaivcrt^) an,
9?ect baomct imo öiigenaub,
S5an ©ngcllanb nao ©panjen,
^of( S^üctte un 5?aftanicn.
De fleinen S?inncr giff ^e luat.
De grauten ftütt l)c nict ’n Sollen iu’t ©att ^).
Witteihmg nub 3)iun|‘tcr. — itgl. SBcingärtncr pag. 42.
XXXIV.
eia popeia! flao Did^ö^nleö baiib,
Strieg fe in’t ^öttlcn, bann nuib fe nic^ graut.
9 <St. 9Jifolaii?. — *) Öongen Dtoef. — *) @e]ö^.
4
Digitized by Google
50
®oe nod^ cn ftlünipfcrt S3uotter brin,
!Dann h-igg itffc .<i?inbfcn cn fniöbigen ©inn.
®{. öcfd). pag. 240. — I« P^S- — ©uil»
Icnume pag. 123. — SJtegfii^avbt I, 'Jlr. 5.
XXXV.
S'ia popeia! mat rnfpcit in’t ©tvof)?
®c OViiisfcä gaot)t Imvfot un Ijcbbt fine ©d^o^.
®c ©d()Diter ^ctt Viiiber, oiunier fine ^ccften baoto,
©iiji’) iinill ^c iimll nmfen uffc ©iinefcig bc ©(^o^.
©u, fn, fu!
Jirmcnid) I, pag. 301. — äBeingärtitcr pag. 6. — S8gl.
nud) u. 9lrnim ii. 5?rcntaiio 1. c. 3tnl)niig pag. 66; ©rf u. Jnncr,
!Tic Dcutfd)cn SBolfcdicbcr. 2cipjig 1843. «peft 2, pag. 59; SMttmnr
I. c. pag. 32; CS‘rt='l<5{)mc III, pag. 582.
XXXVI.
^liäberntnö, luno ifj bin ,*pu§?
„33uo>ücn Up bat ?){aob{)n!§."
2l'at nuif)t bu bnor?
„.Qf fönnne min ,'paor,
mnorgcn inet ^tinbfcn nao .^iärfc gaoijn."
5ß?n i'all bat .stinbfcn feiten?
„5(nne ü)iaiie 2Jiargrciten."
SBcII fall bat 5iinbfen maljren?
„®c 9(pen nn bc 93ai‘cn.‘‘
SBell fad bat iiinbfcn meigen?
„!Dc 2)Jüggen un bc S’Ieigen."
V) £bcr: <£fi§ I)5bbcn bc ©liuctco all Ifingft ’n ^pnar Sdiolj,
SJrmu gaol^t fc mi borfot uii luarfclt — fülj, fo!
Digilized by Google
51
SBcII fall bat ^inbfcn begra^uen?
„De Lüfter iin be SJaiücn."
3)!. ©efef). pag. 238. — yinnfnid) •, pag. 286. — ©uil*
Icöume pag. 122. — Siegen^orbt I, 9lr. 6. — 21'dngärtner pag. 18.
XXXVII.
^uffclj!
Dat eene ^aoljr tinee,
Dat anneve :3ßoI)r n)ier en ^aar!
@eit be 5Beig’ up im bal,
|)uf)e! Metj!
3)i. @cfd). pag. 239. — SKciitgärtiier pag. 7. — 9SgI.
Grf, 91cuc Sninniluiig beiitfd)cr SJoItoliebcr. 7. 5^crlin 1845
pag. 33 f.
XXXVIII.
:^ann, min 3)?ami, lumm bu men an,
®uob fall uff unill l)elpen;
;3f inill gai)l)u un iiinncr ina^r’n,
Du faft gaolju uu uielfeu.
■Dl. @cfc^. pap. 244. — SBcingnrtner pag. 6.
XXXIX.
D bu Heine Sllüterfen,
äiJat büeft bu in uffeu .f)of?
‘fSliiefft uff alle 93Iömfe§ af,
Dat Uläfft bu gar tc groff.
^^appa iiuK bi friegeu,
9JZauuua mill bi flaou,
Digitized by Google
D bii ftcine klüterten,
i?aot ini bc 33(ömfc!§ [tao^n!
ü)i. öcl'd). i)ag. 241. — giriiicuid) I, pag. 295. — 3ifgcn>
Ijurbt I, 5fr. 4. — 2. (5rf, 5fciic Snuitnluitg beiitfdjcr SolfiS'
lieber, .öeft 1. 5?crlin 1841 pag. .5.5.
XL.
Slaop, Stinbfen, in be Äiffteö!
5(ppcln un 5öiärcu un
Suefev un ^üfen nn 30?nnbclfän
gältet be ficinen .«innerfenö giin.
5Jf. öefd). i>ag. 240. — ©uilleniime pag. 123. — ffiein«
gürtner pag. 5.
XLI.
Slaop, «inbfen, flaop!
®no buten geit en Sd^ao^,
®at l}Ctt focEe unttc g-ötfe^,
®e 33iiiilfe finecft fo fotfeS,
Slaoii, ftinbfen, ilaop!
5Jf. öefd). pag. 239. — JJirmenid) 1, pag. 29.5. — ©uil*
Icniiine pag. 122. — Dfegeiiljurbt 1, 5fr. 1. — JC'cingärtncr pag. 5.
— ilgl. Grf 11 . Srmer, ^Lic bcutfi^eii älolfelicbcr. 2cipjig 1843.
.peft () pag. 9.
XLII.
Slaope, iltnbfen, jlaope!
X)in iniber ()öet bc (S^aope,
I)in 9)Jobet f)öet bc bunte
ilinbfen boc binc ^ugcßfc^ to!
'St. We|d). pag. 239. — Sirmenid) I, pag. 286. — Ö3uil«
leaunic pag. 122. — 3fegeiif;arbt I, 5fr. 2. — iSeiiigärtuer pag. 0.
— 2)ittmar 1. c. pag. 36.
Digitized by Google
XLIII.
0Iqo^j, .^imicfcn, fötc!
Uieißc bi mct cn ^aar ^ötc,
meifle bi met en paar raube
®Iqo;i, 51inneteu, boe bin’ 3(ugc§fcö to!
©u, fu, fu, fu, fu, ^u.
Sinnenid) I, pag. 360.
XLIV.
©ufe, .^inbfen, fufe!
3(d^ter uffem ^ufe
X)ao [teit en 93äninfen fnije,
'Dao fteit en 9}?ann inet be .^ipen
Un luiU bat ^linbfen gripen.
Dno geit be 3Bcige fnfe,
©nfe, ^inbfen, fufe.
3Jl. (Seid), pag. 240 unb lUcßciifjiubt 1, 9tr. 3. —
nud} giri'icnid) I, pag- 285 f.‘) unb ©eingörtiicr pag. 7.
XLV.
©nfe, ^irnefen, fnfe!
Stifter nffen .^nfe
'Dao luncnt be ^aoter 5^rnfe,
©teit fo’n ftein SOiiinnten inet be .^loljnevtive.
De nuill nf)c ^iingesten griven,
©n, fn, fn, fu, fn!
girmenid^ 1, pag. 360.
’) 2'afcl5ft lautet ber Sdjlii^:
'3tec, Ü)Jaim, fo geit et uid),
Uffe Äiubteu frigft bu uid^.
Digitized by Google
— 5i —
XLVI.
®ufe, 9?innefen J), fufe!
Äättfcn iff'nid) to
.^ättfen i|f fpajccren
Un Juill fit en 9}?ii:g!cii fangen,
®ufe, 9^innefen, fufe!
ittttereiterfieber.
XLVII.
Suto üan .^alinerftabt
23renf bod) uffem .ft'inbtcn mat!
3ßat fnH it em bann brengen?
@n .^ottepiärbfen nn raube
Un en ^öltenen 5löagen berto.
,f)ctba, f)oIta futt!
Sagen un ©c^of) ftnb fntt,
^iärbfen iff nerfuovpen,
^inbten iff in’t Sater fallen
5?labi^^e! ^labuölje!
©efd^. pag. 242, — Jtnnciticfj I, pag. 296. — Sienen.
l^arbt II, 9Ir. 2. — SIBeingärtner pag. 12 f. — =a,(gl. o. Slruiin u.
Srentano 1. c. I, pag. 92; S)ittmnr 1. c. pag. 60; ert=Sö^me
III, pag. 583.
') Slitbcrf, aber nur im SÖMcgenUebc gcbräudjlid^ ^orm für
„Ätnnefcn, Ähibteii".
Digilized by Google
— 5ö —
XLVIII.
1. ÜWin 3)2ann bc unifl riben
Un I)abbc fin ^iiirb;
'Dao nanint if cn ©icgcnburf,
©cbbc iiiincn SD^ann baovup,
®at all quam
3tH miber uüörau.
®ao froggen alle £übe
2Bat bat füöV'n 9lavr uniov.
iJücfen ®riif’ (Süftcrö ®uou,
fiteSfcu (Sd)eftümmclö iOJaim;
®at all quam
91H mibcr uüörau.
± 9)?iu SlRauu bc muH ribcu
Un Ijabbc fin jtaum;
■J^ao iiamm if eu .^iembefaum,
®ei eu mtnen 9)?ann füör’u !Xaum,
®at Ijc 2C.
3. 9)Un ÜDJaun bc muU ribcu
Un ^abbe tincu ©abcl;
®ao uamm if cu Äot)cbvccf,
0cbbe baoriu beu (^ecf,
T>at I)C 2 c.
4. iDciu lÜ^auu bc muH ribcu
Un Ijabbc fine ©paorenj
®ao namm if cn ifern 'i}Sinn,
©log’n cm in bc ^aefeu in,
®at ^e 2C.
Digitized by Google
— o(> -
5. 3)Hn aO?ann bc n)ull riben
Un ^abbc fine ^ietff;
®oo nnnirn if en ito^eftiärt,
®aff en ein up bat ^iärb,
3)nt l^e 2c.
6. 2)?in 2D?ann be itmtf riben
Un ^abbe finen ^ob;
“Dao namm if en oHen ^ott,
©ebb’ en niin’n 2D?ann up’n
®at f)e 2 c.
5)?. @efc^. pag. 247. - aBeinpärtner pag. 13 f.
XLIX.
iWüter te ^iiivb,
SInnf unn ©niert,
Staub nan ®oIb,
®e ^^aifel• i[f ftolt,
De ^lüenint iff franf,
SDZiSfättfen fjett ’t ©tiiirtfen nerbrannt.
at. ©cidj. pag. 241. — girmeuic^ 1, pag. 295 u. 286. —
JRcgenl^arbt II, 91r. 1. — Siciitgärtner pag. 12.
L.
©ige ©age
^otteniagc!
©büön in’t f^üer,
’t .^olt i[f te bücr,
MabuSfje in’t ^-üer!
iDtitleiluiig ouc 5DtunÜcr. — a?gl. 2öeiiigärtiiet pag. 10.
Digitized by Google
c.
8 i c i c r
ber
^ünflcrif(f;en ^ätiftclfditger
^lör un6 Köftcrs.
1838/3‘J.
Digitized by Google
0 0
3i Äinbcr iit be Stabt
.poKt ja an bat bnftge ^Matt!
e Sprnofe fall ©caiöttjlittait
raff aämj gaaj ia SScrgiätca^eit.
3uinbroocf,.iioet. 3!ettacf)e 11, 9ir. ar.
Digitized by Google
59
I.
^ocfor ^ittn iitf 0)atf.‘)
0cbi(f)tct mib in SDiiifif gcfcfet
Don Stjcobor ^lör unb (ioinpagnon.
1. 't^e kfte '^»octcr in bc (Stabt
®e mocnt in 2enff)off§ .Heller,
!Dc I;ct cen I)öltcn ^inn int ®att
Un i§ fien 'ißiltenteller^).
2. 9(11 tnnt ()c gift ig flaev (Dvanf
Un fiinfelt in ben Siefer-^),
,^ät nig 9(ptefcvö 9)?cftgc|tan(
Un (jclpt Q5cfnnbc fiefer.
3. ^n Umnoct nn in 9.1?ngciU’icn,
Un i§ jn’t .s^")iärt bcfluninicn,
f)ü(t jn an [ieno 9}2cbicin
Un laot be 2d)ietfec(^’ brninmcn.
i. Sijin ^ipp, bp ®id)t nn ^pbagra,
Un null be 2)2ncII nidjt inaljlen,
^^inn int ®att epentia
9)2ct @elb nid) te betalen.
5. Un treeft jn üMef be Sd)nute frimmi,
Un tnnttevt e§ cen i'iärfcn,
93rnft ijjinn int f^att Specificinn,
So föK jie et nid) eö niiävfon. '
(■). ((Drnni bvenget cm and cen 93ioat,
92cd)t l)c(lernp gejungen-:
’) Ärn^n im Sopflod). — ipiltcnjöf)ler. — ®) '(Pcrf)cr.
Digitized by Google
f)0
@t licJüc ®octcr “ipinn int @att
5.Uiör 9loIbc iinb iniör jungen.
Soblicb auf bad 5lltbier; Strophe 1 ift offenbar einem Srint«
liebe aub ber erften .pälfte beb 16. 3oI)rbunbcrtö nac^gebilbet , bab
». 3lniim nnb iPrentano 1. c. II, pag-. 423 mitteilen.
II.
Per ßruge freier.
3n fPtufit gefegt oon 2^. Slör nnb (5omp.
1. .^annbenfen! wat bift bu ften,
S5?uft bu U'or u^t frijcn ßoljn,
X'at te brclipcn, bat foft 'ij3icn,
T'at gleif bu bicu 2)?obcr mcu.
iiüppft bu bliub un iu ^ct bull
Uu füpft bvan ul)t bc ^^ujelpull,
Dnuu laup bu nieu bc§ öueru Stic^u,
fDu fri()[t uc olle <2d)Iicpetrin.
2. 5Bcft bu ’ne ®ecu, bc bi öou ^a[f,
T;anu fil) tu, lun^ fe bebrifft,
SDau'.i fc uicnt, bat nüiuS bo utaff,
®c er füljt uub er befieft,
©tillte§ uioft bu fc bauu bclu^reu,
9)?cn bö^ft bu fe blaut beglureu
;$^u ©Dttg .^^ert un up beu ©auj,
Daun bift bu euen buuiuten $auS.
3. 2ßat ue braue “I^eeu luill feiten,
9J?ut, luanu ^u^iuerf upgebofju,
©i(f uid) loten bann uerbreiteu,
9^eien, fpinueu, fitteu gol)u;
Digitized by Google
61
S?ü^rt fe bann uan bittre Siben,
®ann moft bu be Dccn nic^ miebcn,
iitiilji-t i'e alltieb non
5)Qnii bvei bi nid) )o bid) bo bi.
4. iiönnft bu fo’n bictfcn bo nol^ brcicn,
®od) nict ©d)icf un ülbigfcit,
Tm frccjft ben llnberrod te feien,
3l^ee[t bu fort un gut t>3efd)eib.
^angt booon be Ä'Iüngelu af,
J)ouu gif bi iu ben tortcn X)raf
Un laup, fo gau bu fanuft not) .f)ue!S,
SBör füff be T^een aucf uod) fo fruö.
5. @ot) nid) fo n)iet üni te frien,
.f)oIt bi lücf int 9?obertanb ^),
®enn toorüm föll t)ier nid) fien,
2Bat bu föd)ft iut feere !t!anb.
3öiebe 33rübe niaacft graut @efd)rei
i^on Ölelb un Ölub un allerlei;
ü)e iöooerroct, be iff luult fien,
■De ünberfte fönn luoll nid) fo fien.
(■). (Seif) nid) blaut up jd)ou uu nett,
Dat böl)t bi ben "Doft nid) föt)teu,
2)^öcf bi aucf bat iBiooö ni^ fett,
^annft bu aucf bl) 9iad)t nid) föt)ten.
iliidit te bünn un nict) te bicf,
^au nid) plump un ungefd)itft,
ff-rifd) Up be fyöte, fi[’t] frol) of laat,
öliff aucf noct) unilt rafd)e ^’lrt.
‘) unten Sprichwort Dir. 708.
Digitized by Google
— C)2 —
III.
3 >a 5 ^eirrttöfuftigc Äbr^en.
1. bat iiiij bc lütfe ^üfer,
Ufc nuill ©rcitfcn fricii;
icf bog [, be] aolle <$d)tiefcr
5I?aärc all fo fluct c§ niicn.
ilPiiii Ijc nii fo fröiiblirf fpviiicfcn,
I)e nii be Hiiinnif} gaf;
Un nu laöpp t)e mct be "Wtiifenö
<Sicf be ,'oacfen bnolle af.
2. 9(nbre äliiiilenS föiint nog füljveit
CS'cne gait mm bc aiibvc fiit.
?(üiiier to iiii anie Däne
©präcf auf nig een aiJenff en 3Baot.
Uje ?(ol§fe fag ueliebcn,
Büffel I)et eim VHug itp bi.
X)Dg UHU l^elpct all bat fiUjren,
^tülnnIpt Ijc bod) uog nig to nii.
;i. Gene iJol) uit een paar 5d)U)icne,
.piibb bc i'aber mi oerniaaft
lln bat i^ alle niieuc,
3Bat bc aiiober i'd)U)icft nn braaft.
Sinnen Ijiiff icf up brci ©ticgcn
lln bc 93cbb’u finb alle fi;c;
lln luat feilt an micneni 2üge?
9loocr et paffet gar nog nij'.
4. ’2in icf nig eene glatte ®änc?
Vnic Silbe fcggt et bog;
Digiiized by Google
— 63
Un bog laöt firf nog nij: ^ören,
i^nimer blicf icf liebig bog.
Söü bat ®int nog lange burcn,
®ao^ i(f föliücr up et ^rien;
S^efonneert aud bann be SBuren,
(Snbliy U)aör et bog inaol Stiebt.
3tut^ obgcbrurft o. Sirnienid) I, pafj. 297 iinb III, pag. 164.
— 2lgl. (5rf, 9tcue Sanimlmtg bcut)d)cr äJoIfblteber .peft 4 u. 5.
tpciiin 1844 pag. 84 f.
IV.
. @cbicl)tet inib In Üliufit gefegt
uou Sfjcobor Slör luib ßompagnon.
3Kel.: SQPcnn mein Spfeifc^cn bompft unb ^lül)t.
1 .
See; ’I fai’t, be 9?avvljeit jtetf bi on,
5?annft in’t 3^etl nig bueven;
S3erböl)[t mi’t (Selb, un if if !ann
^ann iip’t 9Iie lange lueren.
’f arme ®iev! luu tuem if uet
33uöv fo graute Xröppe?
^ee: ^rau! be Ufjlcu fuenit jii uet,
Un ^äjft bog fo bitte ^öppe!’)
2 .
See: ^äft bu füi'f be SDUigfe op,
v(tüniniert bi tien Klagen,
S 31gl. unten (Spric^iuort 9Ir. 938.
Digitized by Google
04
®it be S'Jarr bt in ben
<Sd)iär[t bi niy üm un ®(agcn;
’t gnit nig, luat’f mi piaogcn mag,
iBat’f aut ncil)’ iinb plugge.
^cc: ’@ait, bat’t fcpniiff, bc ^ungc )'ag,
Unb bao rccb ^ec up bc SucggcJ)
Sec: 3)tann! mu fc^Iöft bii miebber müb!
’t i^ jii nid) tc maafcii!
©ann mi ade ^aor ncrfpiclt,
^aoir mi jü fielt .f)iemb, fien Saafen;
5ü3auu’t men gait )o |>anb in’n Xant,
93Iif ug nig cn o'Üiffcn.
§ec: ^rau! bc 93uevcn, menn fc mannt,
®ann bruf’t [c nig mär to biä^den.-)
4.
Sec: 03iff be bummen S'^ifcn b’ran,
^aör baog, mat’f bi fegge:
^aolt bi an be 'ülrbcit an,
Sd)mict bc 9J(ü)fc in be @ggc.
^aör bod) enblif)? niicnen 9iaot,
iiaot be D'iarren Dellen!
^cc: 5*raulüe 9iaot un 9iöucfaot
Sc geraobet Dcibc feiten.-)
5.
Sec: Sluem if aarmc SDJcnöfenfinb
9)Jct fo’n .ftiärl tc 9Ji'aotcn!
') itgl. unten $pnd)Woit Dir. 32'). — -) ibiil. Dir. 12(5. —
=*) ibid. Dir. 288.
Digitized by Google
05
®ott! luat luQö if bauf im blinb,
9iu tium’t iiO(] laufen up be ©traoten;
|)äbb’t bog Ijaört, tual aj?öne fang,
„’f louöbbe inet bi be — brougen!"
^ec; "iDat luaS brnopen, fag bc ;^ung,
|)nbb’ fin 5l>aar ’n ?(ug iitfd)niieten. >)
6 .
0ec: ?(obbevft miefen loill if bi,
ü)att’f fin 3^vau in ^uufe!
©eien faf’t, oerfteift bu nii,
3ÖU if fo ’nen Starren luufe.
’t ig mi aüeg cenerlei,
’f fdjiniet bi ?fIT^ in’t guule!
,^ee: ®ao gao 'tu f)iär, fo raip bc i?rail),
§abb’ be $aiof fc in be aJJuuIe.^)
7 .
©ee: SEBenn’f ben S^avr’n bi nig utbrief,
SBiß’f nig Raiten ^anne!
®Ieif men, fennft nog nig bien SBief,
Stile!» f)au’f bi in bc ^anne!
^ce: f^rau! bu nei’ft ne fd)Iecbte S'iaot,
©d)Oon’ bog biene ÄiiiHe,
®enn bu loeeft bog: „aU’iS met OJZaot''^)
Un bu fennft jä ttmol be ^ülle.
2(ud) abgebruJt in ben ßörncDülg.ßtcbcrn ber
Sö^TC 1833—1842, 3)iünfter 1843 pag. 40—42, unb baraud old
„2tIt<5Dh'inftcrfd)cd Korneoalelieb" mitgeteiU in Conboid’ Äriff»
betten nn Ä'offbetten pag. 105 f.
M 5tgl. unten Sptie^roort 5Rr. 198. — *) ibid. 9tr. 578. —
ibid. 91v. 656.
5
Digilized by Google
— Gfi —
V.
^er ;^auer au$ ber ^rembe.
Grtrrto in Söiiifit fettet oon 2^. glör iiit Goinp.
1. 9)?ien 3>nber Ijctt .^an^ 33uegcliicft,
9Bn§ ®ucr ut’t 6Tiäfpcl 9(oIjIcn’);
.^c niaö auf niaol up ÜJeifen lueft,
®ao fonn uici »on prao^Icn.
@cn§ fiiib’ to litt: „9?ao iiiin ^iiitg’,
®it iiioö bi luat ücrföfcti;
®ü§ Hifft bu adevaot fo buttiin,
(Scfcii iin 23öfen.
2. ®aD t)äft bu bi taiii ®alj(cr ®clb,
®aiiii blufft bu tiig tc ftiiUeu;
!Dauu füiuiiift bu buör bc gau5C Si3clt,
©t fauu bi gar iiig fd^iiileu.
:3uud bÜ!§ bu jü, uii uett ber to
3?on b’@d)iiuut büS up bc |>affeu;
33aiibage fd}iitiär bi biene (2d)olj,
Ult niuorgcn fauiift bi paffen."
3. !Dat fait if iiii bcitu auf umol iiig
S?oti’n 5foKeu tirce tuaol feggeu;
5öi’t ®i(iffcn f)oII if fo füll 3tid),
Un fd^ücbe ^loog uti ©ggeii.
©§ ^äbb’ if äiJipfeu in bat SicO,
©0 gafft’ if Uli an’t laopcn,
’) Äirdjfptel Stielen im Äreife Seifum.
Digiiized by Google
67
eenen ®ag bü^ ®i(Jen SBief^),
®ao Ijaörb’ if nao mi roopen.
4. SÖSat mein |i muel, me bot nu maör?
97u raobet e§ en S3ietfen!
@t maS’n miid)t’gen Unner=Dfffeer,
®e freeg mi bi’t ©djiafitfen:
„2Bao i)t fein ^aff? mao fümmt er per?"
©0 fonf If ant’ ei'amneeren;
trof mi buör be S^iebbenbnör,
3)ao polp fin proteftceren.
5. ®Q 0 muören nn muorn tmintig ü)knn,
'Dao quam if f^ön tc maoten;
©e troffen mi’n bunt Üföfgfen an,
Un moofen mi tom ©albaoten.
^off if’t ©emiäpr nig uörnblif nn,
©0 fongen f’ an te raufen,
Un eö’f et fonn, bao mos’f peran
9?aon Dipiin up be S^ransofen.
6. ®ao )ua§ be ©eneraol jDummerjaon,
Uu U)u be iiärlö alt’ pcitcn,
!De moofen gar nig oici g-affon
Un gaffen fif an’t fdpeiten.
Bonners", fdpreib’ if, „fift bog too!
|)ier fteit’t je oulfer £üebe!"
Un epr if mi et regt oerfaop
®ao pabb’f en ©d)iüt in Sieoe.
7. 9^u braogten fe mi in’t £afferet.
‘) SDiifcweil), ein SBirt^Ijauä bei .^Utrup.
5*
Digitized by Google
— fiS -
lln luiiollen ini fmccrcn;
!Dao iuaö tin ©trau, bao U'n§ fiti 93cbb’,
foim’f luaol gar nig g'uuiljvcii;
et gaff bcr nit!^ cö .f)aücrgnöt,
llu anncrS iiif§ tc brinfcn;
Uiib bod) quam’f iiict min Siccn in n’Slnöt,
lU'p’e 0tmin’ inot if naog t)infcn.
8. ®ao bagb’ if bcnn in niicnen Sinn:
©aotf) nii bog alT nao’n ©algcn!
ät?at f)cff if baorbi fnör’n ©eminn,
a)?ct jii nii f)’rütn te balgen?
®at iä ini’n fd)Iccbtcn 3:icboerbrief,
^f f)cff ct längft ucrfdjumorcn.
:3t gaont nao im nam nii’n SiMcf, —
fin’f ccvft regt gefd^uoren.
2tud) nbgebnicft u. Siuncnid) I, pag. 299 unb mit 2)icIobie
0 . t*. (5rf u. S. 3nucr, 2)ie bciitfiljcit ißolfvltebcr mit ii)rcit ®ing»
jpfiien, Sfipaig 1843, ^cjt 2 pag. 66 f. — Ülgl 2B. ßreccliu?
(Itorrcfponbfiijblntt beb Slereinb für uicbcrbtfd). (Eprad)forfd)iing,
3iil)rgaiig VH, .fiambiug 1882, pag. 26 ff.) imb g. Grf, 91eiic
0nmnilung beutfd}cr 93oItbIiebcr k., .öeft 4 u. 5, 3?crlin 1844,
pag. 10 ff.; (Srt='J)öI)me Hl, pag. 542 f.
A.
JlmmRa.
©ebib^tet unb in 2)iufit gefefd
non Sljeobor 51 ör unb Gompagnon.
1 .
3)?ann: D f^rau! mu nicfle nette Safen
fiufjint jiifj ut ?Imerifo,
Digitized by Google
— r>9 —
3Bat lüil tüQ Ijier no^ tiiiigev niatcn,
SBu nett (jäbb’n wtj’t nid) bo;
.<pier I)iü man altcbag ft)nc 9^aut
Un cffen be nult Sraut.
Sn nett fönnen mt) liimcn bo
Senn mören in 3(merifo.
2 .
grnn: 9)?ann, mn fnnnft bii bonn benten,
©lo^ b^ bat bod) nt ben ©inn,
©ü§ mee§ bn mt) bog mei^ frönten,
;^f tref nid^ met bl) bobvin;
©öll if Don nü)ne ^rönbe mieten
Un bat Up tinen mibber tiefen,
©0 ärgert’ it mp to ®anbe jo^
Sat pölp mp bann 3(merifo.
3.
23?ann: 33on bpne ^ronbe tannft nid^ lömen
Senn bu nid) jotoer nodp mat t)ä|*t.
®at brüge S3raut pebbt fep fo ömen
©e fit’t bar in ben beipften 3JZe[t.
9Jup iö’ nodp Stiebt baüon to fuemen
^pr u§ et ^nä un §of meebt nußmen.
©in mp men eeft oerarmt, |o, |o,
®an tuem mp nidp nop 3tmerito.
4.
^rau: fa[t mp bo bodp nidp to roben
Sp pebbet nodp ^atuffeln ’nog
©üüen fe and nidp guet geroben
@op bu beöter ögtern ^lopg;
Digitized by Google
70
X'er^tcn, ^)Iögcn, eggen, Raffen,
Un büblj ’ne 2i?orft gelnitfcn,
‘I)at fd)nieff in ui']en J?oetten jolj
^üft fo e§ in 'Jlnierifo.
5.
a)?nnn: !Dn fafft in nette 5Hcber fpöüfen,
So gut if fe men fviegen fan;
De Sd)nieber fall bat beft’ utföefen
Un paffen fc bp föluer an;
Dobtj aut eenen grauten .^oet.
Dat niätf bt) bann ceft £nft nn SOJoöt,
Dat bu fafft feggen eeft: I;olj! I)oIj!
SBt) treffet no^ 3(nierifo.
6 .
Jran: 2)?ann, bn mo§ nic^ meer oerfpriäfen,
bu fan§ Rollen luuU,
Dol^ bpn S3oCt inen fan nief) briäfen,
Sü§ fc^enn’ if bt) ben tKnggen üuU,
Un bu faff fdjreicn DIj nn S?efj,
So frap if bl) bat @efid)t cnttinee.
2öat bu ocrfpriäfft, bat f)otfc jol)
333ann tot) finb in Sfmerifo.
7.
9)Zann: O fjrau, en fölfet Unbcrniäinen
Dat bette bt) boc^ jau nid) in;
SßJat nmtt bat bo met bt) nod) giätuen,
Du luörbeft je imglüdlif ftjn.
Ärap jau int) nic^ an ?(ng’ nn Sippen,
Sü§ fd)Iof) if bp np bpne ttfibben.
Digitized by Google
71
®at bu Ijtilj baut ligl't bo
5l£'cun tutj [inb in §(mcrito.
8 .
^vau: O 3)?ann, lulj tuillct u§ iiig tiävgen,
?luf loot if gäl)U bat 5?(cien fijn,
llg Icifcr in ^Hmerito tiärgcrn
23lj guöbe 2Boi)t, bij ®eer un 3Kl)l)n.
luill bi^ to iiUjuen ©teviucn
?(uf gatis tio^ btjucii SBÜIcn Icviucn;
Üni füten i?affe tref it jo
©iiljn mct bl) not) 3(nievifo.
VII.
|)cr ßdrüBfc f^effanb.
llp ’iic ganj funfcluogrlnice 9 J!clobie uiitftubccrt
0011 5 'löv uii Üöftevb.
1. O ^ooft, tuat bü§ bu ttjoll bcrau;
®uaobb niect, il günn et bi!
2i3at [in it iniörn bebröfben 3DJauu,
Su laitge gait et mi;
S5?e[t bu mi iJtaotl) te giemen,
®o I)elb mi uut bc 9?autl)l
3i'aoüUüv tümmert mi bat Siämeu,
maär [ii laimer baubt.
:2. IDJicn S5?ie[ bat mäcf et mi tc bull,
®at et be ®üemel [d)lait;
Se röpbct mi bcu [o oull,
X>at l)aör’n uu [ai’n ucvgait.
Digitized by Google
®e ©c^ult’ ^abb’ ufc $üerc,
lueet niq Juu et qunniin,
!Dat if büt aöfge ®ierc
Xo niicnem Söicfe tiamni.
3. S?üci' if niet ufen aollen ®iät,
!©ann i§ be ü)ütt)el Iao8;
'Dann röpp je glief „bu (Siegcnftiiü,
®n ^eucpinn, bu
®nnn ment bc bcifcn ©icroen,
SSPt ^iibben et regt miör,
^Dann tüul’f mi nntol nergicnjen,
Un ®iät fd)lif mit bc Duör.
4. 5ß?cnn if e§ niaol in’t Sccr^ucS gaoc
!Dnnn mücit be SüMebbergeift;
CDann röpp )'e mi nt’t g^enfter nao:
„iWu fuup bi null, bu Seift.“
Äär if bat ni^e bunten
Un fcgge „SBief, ^aolt SJucI!"
3)ann fcgg fc: „^aolt be ©^nnutcn,
®u aoltc Slaorem®ueI !'*
5. 0c günnt mi nig bat laime Sraiibt,
®e Simotter fd)Iütt fe too;
O ^ooft, if ^eff’ micnc laime ^Uuitf),
©e mäcf et immer fo.
O ^Doft, um faU if’t färcn,
fall if’t fangen an?
^)at SBicf mott biätter mären,
0ü§ laup’ if naog beroan.
2 lud^ abgcbrucft omi I, pag. 288 .
Digitized by Google
73
VIII.
^ie ßunftCtr^c ^af$-|»onttCttuf?r
ju ^edum^).
33c(fumer ^lational'.öijmnc.
SBerö 999.
®e ©tabtroQt^ leit ’ne ©unncnu^r
SlUitt Up ben a)?arft pofteeveu,
®omet fee tiumer be Dagegtiebt
^?önnben gub obferoeeren.
9?unfg (be Sörgcnieftr) reip: luaft’n Daf borup,
fcpint be ©unn be Ul;r laput!
Sutti: ©ecferie, ^aferte,
Slerfum un be SBörgerie!
STie Strophe i[t bem Siebe über ®eifuind „®ccfcä=2)ntbcn"
tn einem 1697 in 9)Iünfter oufpejü^rten Sefuitenfd^oufpiele (f. 6in»
leitung, Sinniert 116), entnommen; •
SDe leit^ eene ©onnen«ll[)r
am 9)7artte positeren,
bamit be ©unne ber U^ren
beö Sage!? tönte monstreren.
91untö fpvatf: maatet bo^ een 5)a(f barup,
fü^ geitf) be gnnje Uljr taput.
©eierp, .^mferp,
be Stobt SBeifum ^öret nor in be IRieg.
') Siocb a?e(fum, einer Äreiöftabt im 9leg.-3?eg. 3)iünftcr,
oerlegt ber SBefifole ben ©^oupla^ aiier tollen unb t^örid^ten
©tceid)e.
Digilized by Google
IX.
|)cr ^ttf$-^runncn/)
'Jian be Si)le ooii ^lanö 2)ienfepoI)l un Cffcnbicit
1. 9?avrn, ji feit bat 33elb bao an,
un hicgt ct nig In/n eene;
Söat bao bc ©tranf Debüben fann
nict fo nie! SIrmS nn öcene:
©D hiftert, t’iä ne Slarrertc
Don Siefem un be 23uörgerie.
O jerum! o jevnin!
t. ®c ^nt tc Sfiefcin inaS nmol mill
imn Woferie un 9J?ucbbe;
ni’ niog pütten luat inan pütten imtll,
Gt quam ber nij- tc guebbe.
®c 9J?öör<§ bc mnobben cnblifg maljn
Uu fd)naubcn bcu 33uönnc[ter an.
O jevum! o jerum!
8. bat ug auf ne Cbrigfcit,
Sat Ijelpt ug all bat ©tuofen;
manu ufe milic ^üt nig gait,
3Bu fönn mt) Äoffef) fuofen.
®e 9)fucbbe un ben ©auöfcnbrcrf,
®en fuup je fölnft, ji uoKe @ncct.
O jentm! o jerum!
S)cr SJeifnffev nmr — luic mir «ott üerid)ifbcnfii Seiten
fibereinftimmeiib mitiicteilt worben — ber Siifti^' Ä'oininiifnr
Suborff in 3)Uinftcr.
Digitized by Google
75
4, b’Siiünncfter trocf bc ?fol^vii luj iToVP;
.^c raip bcn 9inot^ blj’n cenc;
@c faitcn un ftubccrben btop
uau a(^t U^r bee^ nao eene. •
5Bu febaff njp nicn be ^eriiut,
(St gait u§ fpn SiciU) “iDog nig guot.
D jerum! d jeruni!
5, 9iaotI) ®d)Ieif be fpracE, ml) bügt et gonef,
menn mp’n 2^ropp 9)?annglüe imimen,
un een ficE bann an’n anbern
33ceS fe nno unnern quaimen.
®ao fdjreiben alle in ben ©aal
SK?aI)rl^aftig ’t galt, ber bonner ^al)l!
D ferum! o ierum!
(>. Un e§ fe jagten inoofen’t gtqcf
SBuönnefter nn be 9iaöbe;
®e ®ii‘cf’mer SBörger ftenb»’n fict
ünÖT gelb un guebbe maöbe.
^anö il^ucggelneft quam buomen an,
t’ ma§ uoppenbaor be ftärffte 2)?ann.
O jentm! o jerum!
7. Un c0 ber nn be ganse ©tvand
,^ont in ben $üt
!Dao iiniobben ^ang be StrmS to tand',
®t ma§ auf gar fqn ^mnner.
,,©eg, SOiiefe, gaol) naon ^üöfer ^en
nn tjaljt ml; eenen blauen 2^iüiin."
D jerum! o jerum!
Digitized by Google
76
Xat 9Sgf, bat laip in mtUm Xrott,
.^anS fonn fu^in ?lo^m nic^r fragen.
ju faft, icf mot
ßä in bc |)änbc fppgen."
.^c bait, un e^r ’n Saum roier potf,
Xiao Inigen’g all int beipe loff.
O jeriim! o j'cruni!
Später wicberf)olt abßebrucft; u. n. quc^ bei I|
‘287 f , (i’l. iprümer, SPcftfälifdje S.'Olt!?n3ei?l)eit , iParmen
1881 pag. 72 ff ) iinb JBeingärtner pag. 58 ff. ?
Digitized by Google
D.
^lirt^tiiSrtcr unli 9t(t>cn§arten.
Digitized by Google
Sprücfiüönrb’ iit SBcftfaolcn
2riüpct a(( to ÜKaoIen.
3umbtoo(f, ^oct. SB<:r|iitli« II. 3lr. 24.
Digitized by Google
79
£l u e U c n.
aj(ünftevifd)c (i3e)c^trf)tcn jc. 3JJünftev 1825, pag.297— 302.
31. 23tt()[matin’), 5}>[attbiiböfe SpvücfioÜibc un 0pvaof= iin
iTtiinupien, bcm ilüven bcv Sübe afluftcvt. aiJönftcv 1841.
(SUfc. iin 5Pefil3C be§ S^^vof. Or. 3oftcö in greitnivö >• ‘5d)iw.)
3. 2)?. ^ivincnid), ©evmaniend 3>öltevftimmen. ®b. I.
33cvltn (1843), pag. 285 u. 297 f.
2;fp 33oebel, iTie ,^aud; unb gelbtnciobeit beo Sanbiüivtljö.
33evlin 1854, pag. 142—144: 3UIocmeinc ^anövegctn ic.
an'j iöccfuin.
G'. 91e0enf)avbt, 33oIf5fpvüd)e unb öpvidpuövtcv and bcm
aiJnnftevlanbc (Sie bcntfdjcn SÜhinbavten . . . bv^ßCfl. uon
@. ii. gvonnnann. 3of)Vß. VI. Slörblingen 1859, pag.
424—431).
!D. 33viicfmann, 3lltcd unb 9ieueä auö bcm 3)?ünftevtanb.
'^'abevbovn 1863, pag. 240 f.
ü. 'Diavtclö, Sic cinacaidievte pvcup. Ärcisftabt 3(bcmd.
$ovft 1864, pag. 51 f. (abßcbv. im 3Ivd)io füv baä 0tu:
bium bcv ncueven 0pvad;cn unb l'ittcvaturen. 33b. 48.
33raunfd)U)ciö 1871, pag. 363 ff.).
i(. 2B. äOanbcv, Scutfdjeö 0pvid)iüövtev;£ci'ifon. 23b.
I-V. ecipjiß 1867—80.
2ßcin0ävtncv, Saö itinb jc. aiiünftev 1880 (1891),
pag. 21—24.
9 Öfb. 1813 ju 3)Iünftcr, feit 1838 SomPifar bafcibft,
f 1874.
Digitized by Google
80
^\fianboiä u. 6. 9iabe, 2)Junbortlicä^e SJamcn unbSpiüd^e
über nieftfäl. ^>auöiaußetiere (äBeftfalcnö Jievleben in
S^ovt unb i^itb. I. '4-'£«i>cvbovn 1883 pag. 383—406).
G. Stabe V, ßonbotä, SBcftfat. munbavtlidbe Siamen
unb ©pvüdbe über SSögel (ibid- II, 1886, pag 337—351).
5. 3un'^>vD0dt, ^poetifcüe ‘JJevfucüe .’c. Sb. V. aitünftev 1888
pag. 94—100 (üßl. ibid. II, 9h'. 24).
31utjetd)nun0en unb ällittetlungen ber 9Jovb:
Ijoff, Svof. L>r. gjavniet, 'Ttaufinann 3B.
aJJfinfter, unb gobrifbefi^ev dl}v. Stall) in Saffenbevfl.
Digitized by Google
81
J»-
1. SBeH 51 fegg, mott auf 33 [eggen.
2. 5fani in @f)ren iff biätter cjS rif in ©d^anne.
3. 5Iame £übe Sältuer un rife £übc Dödbler fuemt
botl an’n 3)2ann. — 5tame £übe iRinncr un rife
£übe Äinner n?äb^) ^cnnig^) graut.
4. 5(ame fiübe ^ebbt be auf gleejf gaff ein?
5. ©0 aam eiS ^ob — es ne £us — rS ne ÄiärfennmS.
6. ÜDat fteit eS aame £übe Äaon-^).
7. 5lamob iff fine ©cbanne.
8. Stcbternao^) löpp bünne S3eer.
9. neil)t^) met 3I(^tcrftiefe.
10. „5Id)terüm !" fegg ©läc^ter S3änb, bao inennbe
finen IRüenC).
11. ®ao iff nif an tc affebeeren: brei 33uren, feff
©lienjel.
12. ®at fpielt fe in 5llbacbten’) up ’n 5?afffuorf —
©unnbagS bi be i?ap§inerS (ub’t Üörgel.) — ©o
frögg man be IBuren ut.
13. 5IIIeS mat nid) iätt un brinft mott met, men fin
gleinig :3fen^) un 9)tüe^tenfteene.
14. ©raute 3ßimer, lange ©d)üren^)
;3ff be ©taot oau 51melsbüren
15. (De fif anbütt*'), ben finen Saun '2) maff nidb
graut.
>) werben. — *) fJjnell. — ”) 5torn. — *) l)inter^er. —
®) nü^t. — *) .^unb. — ’) 3)orf im ßonbtreife Sölünfter. —
") glü^eiibeö ©ifeii. — ®) ©(feuern. — '•) ®orf im fioubtreile
fünfter. — *') anbietet. — ’-) 2o^n.
G
Digitized by Google
82
10. ttjuorb fo anbönt’lfO/ bat man nidb of
man mct cm in’t 2)?oo§2^ of in’n 9tömcn maff.
17. maff oan ^age nicb i^iir oan Hngenetjm.
IS. Sln^otlcn minnt^),
It). ^tiiljollen geit oüör Gingen“*).
20. Up Slntcmoevg^) itiftfen
Sagg SeämoerjS^) ÜKüSfen^).
31, 2Bat ftf nic^ lött änbern,
®at mott man laoten f lenberu *^).
23. „StnnerS mafen!" fegg bc (Sniib, men I)c mcct
nid^, of et biiitter mätt^) — men ^e fegg nic^
baobi, bat t)e’t biätter mäf.
33. iticine §lo^ren*®) ^iiört aut.
31. aiiangeiecn^’) I)ett muH graute Stoljren, men tje
l)äürt bod) flc(^t.
35. |)c iff noc^ nid) eä brüge ad)tev be ?tot)rcn.
30. ®e Slo^rcn au’n i^opp leggcu.
27.1 SßJeun’t 9to<§ ligg iu’u ©raiocn,
®aun fdbreiet alle 9taiucu.
28. 33an 5(omenb ue 3taft,
9)?uorgen ue Saft.
29. „5ü3at iff be 3lpe bod) ’n fpaffig ülicuft!" fegg
be 33uer.
30. X>c 5(ppel füllt nid) mib nan’n (Stamm.
‘) em)3fijiblid^. — *) ©runfo^l. — ®) 9(nf|aUfn gewinnt. —
0 bctomiiKii, cr'^atten. — '^) Urgo^muttcr. ®) CÖrobnuitter. —
’) fel)C weite Senoanbtfdjoft. — ") gleiten, ge^en. — ®) wirb. —
*") Ctjren. — '*) innnd)er.
Digiiized by Google
83
31. S3an ©enbMen^) 2öinb gao^t in Slppclplfcn^)
be aJiüe^Icn.
32. fegg be Sl^)tefer [beim Überreifen bcr
?[ränei], bao mennb’ Ije’t ®elb.
33. „?ni mat gueb rüdt-'^), fümp t»an mi!" [egg be
§(pte!er.
3i. ,,'X iff leber ®uob§ ne gcfunbe Ülib!“ [egg be
Wptefer to’n ÜDofter un Slfbeder.
35. 3lrbeib iff führ Slomob gueb.
30. 3BeIl fine Sirbeib f)ctt, be niäf fif mecfe.
37. ' SBenn eenen bi be 5trbeib früeff^) un bi’t .Ratten s)
fmeet, bann f)ett ’t Slrt.
38. „ajjefter, be Slrbeib iff fäbbig; fall if fe faotig®)
[liefen ?"
39. Slrbcite, bann ^eft bu mat!
40. §lrt lött nif oan Slrt. — i^ärfee lött nic^ nan .^iirffe.
41. ®at Sluge miU auf mat l)cbben.
42. Slugen log, of’n SüeP) log.
43. ®e Slugen finb nif to füllen, ommer muH be
SufS). *
44. gelb ^ett Singen, S3uff f)ett Slo^ren.
45. Ut be Slugen, ut ben ®inn;
Ut ben .^iärten, bat mäf minn^).
40. ®iem be Slugen be i^oft!
*) Senbett im Streife Sübing'^oufen. — *) 2)orf iin 8onb»
treife ü)Iün[tcr. — *) ricd)t. — ■*) friert. — ®) effer. — ®) fofort,
gleiti). — 9 ©elbbeutcl. — ®) 3?aiid^. — “j minbennertig,
wenig.
6 *
Digiiized by Google
84
47. ^eff immer fo ’n gueb Slugc bi fmietten.
48. 3iugenfd)in 1) iff MmannS 2:üge2).
49. Stmtaoten^) un SEßagenräber be mott man
fniiären^).
50. „ÜDat @elb mott ’f oan be Sübe niemen, — fegg
be Sfmtaot — oan be Seime fdbüetteln fann
if ’t nid)!"
51. „®at mill mi muH frigen!" jegg be Simfaot, bao
namm t)e ’t ®elb.
52. „9iao be Sigeline lött fif gueb banjen!" („Üm»
ftcinne oerünnert be ©ate!") fegg be Slmfaot, bao
freeg t)C ’n ©(i^infen.
35 .
53. em gaol^t be Saden,
©0 gaot)t em auf be |)aden.
54. „tJ-rau teö^) ®elb — fegg be Söder — tmee in
een £od bat bögg^) nid)!“
55. „®at ^ett fine ©mirideit !" fegg be Söder, bao
möf ^e ’t Sraub to lidbt-
56. „San ®age ^emm mi fdbön fi)ielb!“ fagg be
Sötgetriöber to’n Drganiften.
57. „9ie flechte SBöt^fdbupp '^) bao binnen!" fagg be
Saubmuorm, e§ ^e afbriemen muorbe.
58. S5eH bange iff, mott ©c^ilbma(^ ftaol^n.
‘) Slugenfdfiein. — *) SfiiGe- — *) Slboototen. — ‘‘i fd^inie»
rcn, ou(b: f^ineid)cln, beflcd^en. — ®) jäljle. — *) taugt. —
’) ffiivtfJjttft.
Digitized by Google
85
59. |)e i[f fo Bange e§ i^ärftcn^) in’n ^ott.
60. i[f ber jo bange öüör, be Dünjel oüör
’t Ärüä.
61. ^e ^ett r.n ntinen Saob^) bat ©d^tären lä^rt.
62. S3attS) nid^, fd^abt ntcf).
62. „Me^) SBate^) ^elpet!" jegg be 2)?ügge, bao
meegß) je in ’n 9i^in'^).
64. S3auen fojt (Selb. — Sauen ijj ne 2ujt, nten
njat’t fojt, ^ejj tf nid^ mußt.
65. Saum , bao man fit unner jdl)ütten ®) mill,
mott man e^ren.
66. oben Saum lött fif jled^t ümbuotten.^)
67. |)e ^änf ’n Saum an ne jajte ©ule.
68. Ümtibs^®) nao Sebbe, ümtibs mier up!
69. 97u miö mi mafcn, bat mi nao Sebbe fuemt,
jü§ finb’t to muorn jrö^ mier oeeruntiuintig
©tunnen.
70. ,,^f mill.’t Sebbe mutt finben!“ jegg be ^necl)t,
bao lagg l^c jif in’n ©uegejtatt.
71. Sebreigen (Sange mafen) gelt nidb!
72. ®e leigjte’i) Sebrog ijj, mett oüör’t Slltaor
bebruogen mätt.
73. Up een Seen^®) fann man nid^ jtaotjn.
74. 9^imm bine Seene unner’n Stam un lauj) mat
bu fannjt !
») (Srüfcn. - SBort. - - '‘) b. fclbft bie
gcringfte. — ®) .(^ülfe. — ®) lat. rniugero, l^nrncn. — ’) St^ciii.
— «) f(büfeen. — ®) üerpjlaiijfu (Sßott = Sopf). — ‘“) jut 3fit.
— *') jd)limmftc. — Sein.
Digitized by Google
86
75. Sc^eUpcn ftn fatt iättcn.
76. ’S'i affe^rten Seffen^) niott man in ®I)rcn Rollen.
77. SKtee 93e[fen fiäget gueb.
78. 93iäfeni2) un «^len»)
©inb be ®e(fen altenmolen.
79. SBenn een aame S3iäbler ben annern mat giff,
freit fif be @ngel in’n ^iemel.
80. S3iäbbeln fd)änb^) muH, men ’t mäf nid^ aam.
81. Sao be ^ännerS'^) nn be iBiiiblerS Düörbi gao^t,
bao iff nij log.
82. ®e ISiäbbelbüel un be ©elbbüel I)iinf felben ^un*
nert ^ao^r oüör befölme ©üör^).
83. SBenn be Siäbbelbüel maam up ’n ^ucEel mätt,
mott man ’n immer briägen^).
84. S3iäben un düngen iff fin Üömerglaume^).
85. ^e biäbbe, bat em be a)?ule fcpürnbe.
86. 5Wid^ alle biitbet, be nao be Äiärte gaol^t.
87. 33iärg un ®al begiegnet fif nid^, ommer muff eeu
aßenff ben annern.
88. |)e biättert fit eg ripe®) ©iärfte.
89. ©e biembe eg ne iRüffe^o).
90. @enen adi)ter be Sinne geiten. — @enen up be
Sampe niemen. — 2:o beip in’t ®Iag fiten.
91. Sitter in’n ffWunb
;^ff fuör’t ^iärt gefunb.
9 einen aBgefeljrten, obgennt^ten Scfen, b. l). ölte 3)tenft6oten.
— *) f. oben pag. 73 Slmnert. 1. — ”) f. oben pag. 66 Stninert. 1.
— ■*) fd^önbet. — ®) Spfönber. — ®) ein unb berfelben S^ür. —
’) trogen. — ®) Slbergloube. — ®) reife. — ‘®) bebte wie eine ®infe.
Digiiized by Google
— 87
92. Siiittcr f;abbe^) triaoft, c8 ’t 3J?uI ocvbrnnnt.
93. @m2) fann man ’t @Ioria büöi'S) be ®a(fcn
bIao[en. — @m fd^innt Suntie un 3)iaonb b.uör
be i^atfcn.
94. tüumt^) fif ’n ^iiirbfen up ’n SÖIamüfer^).
95. lött fit füör’n Slamüfer (3 ^cmiioc) ’n
fiodt buör’t ^net buo^ren un ’n ^aorfeel büör’n
S3otten trectcn.
96. fagg ’t ein bübr be Slome „Du biß ’n i^cfel".
97. ©0 foft ’t SSöten^^) meßr e§ ’t Sacfen.
98. ’X iff fin 33riiöbfen '^) fo flein, et brübpelt,
99. 93Üittcr ’n ©tücf Sraub in be ^iße^), cg
f^iiibbern un f^Iittten^) an’n ^ob.
100. ©uer'®) Sraub wätt am meeften giötten.
101. SBell fin S3raub in’t ©dßabb^i) ßett, be mott
be Diiine^ 2 ) SBanb flnon^^).
102. ^e fann meßr eg 33raub iättcn.
103. De 33ri mätt nidß fo ßeet giötten, cg Ijc uß-'
gietuen iff.
104. ©0 eg be 23ri ubgicmen iff, fo mott man ’n
aut friötten. — ’D iff fo fniben, ’t mott aut
fo neißt^*) mären.
0 ^art, ftarf. — ®) nämli^ einem SReufd^en mit fel^r ein«
gefallenen 3?a(fen. — ®) burd^. — ■*) jäumt, brüftct fic^. —
®) 3» 3Rünfter galt 1 Sltl^lr. = l'/a ©ulbeii = 8 SPlamüfcr =
28 Sd^itlingc = 36 5Diariengrofdl)eu = 24 gute ©rofd^cn —
336 ißfennige. — *) ßin^cijen. — ’) 3?raten. — *) Sragforb
für ben Siutfen. — ®) gebern imb glügel. — ‘“) fnuerc»!, b.
mül^fam erworbened. — “) Sdjraut. — *9 3flline. — fcblagen.
— **) genäl^t.
Digiiized by Google
88
105. SBcnn ’t Sri riägcnt, fin ümftölpt.
106. X)e önftcn Sürfe*) ^ebbt be ftifftcn ^iiöiie^).
107. fianffam in’n Silel aamt^) nic^.
108. ’Sl fwaoren Süel mäf ’n lic^t §iärt.
109. S33eII nif in’n Süel ^ett, mott met ’t ^ett betalen.
110. ^i Uottjengatrel,
^i! nao’n Süel un nidb nao’n ©nawel^)!
111. S'Zu^) fttjenimt be [sc. leere] Süel up beSIo®)!
112. Suer i[f ’n Suer,
”ifl ©dbeltti öan Statur.
113. Suer bliff ’n Suer, un flöpp'^) l)t auf bc)3
2D?ibbag.
114. ’SH Suer, ’n i^fefel un ’n ^Icferpiiirb bat finb
brei Seifter^).
115. SJenn man ’n Suer un ’n 9lüen®) in’n ^att
böet un ruHt’t ben Siärg l)erunner (tmee Suren
un tmee 9tüeng in’n ©acf böet unb [(Rüttelt je
büöreen), iff immer ’n ütiefelio) buomen.
116. ’51i Suer ijj ’n munnerli! üDir: ^e öerföff ’n
Äalf, öerföff ne oerlöff ’n ^iörb un öer*
föff auf ne 3)äne^^).
117. De Suer iff ’n 2D?iät)lfa(f ! je butler man em
floppt, befto buKer ftüff^^) ^e.
*) 9?5(fe. — *) .^örner. — ®) oerarmt. — ®)
3Jtunb. — ®) j. S?. na(b Saftnocbt. — ®) 2la, linfer 9JctienfIu^
bcr 6inö, bet but(b 5)iünfter fließt. — ’) fcbliefe. — *) 3?ee[t =
1. Stücf S3ie ^ , 2. oie^ifcber 3Kenfd|. — ®) .^lutb. — Slefel,
i&unb. — ") S)irne, l^iet: Sloc^ter. — '*) ftaubt.
Digilized by Google
89
118. afbrannten 33ucr ntd^ fo yiinim e§ ’n
afmucneben ^).
119. bümmften Suren ^ebbt be birfften ^atuffeln.
120. SBat be Suer nidb fennt, bnt frätt Ije nidb.
121. 29enn be Suer mott, bann fcgg „©äne!"^)
122. Sßenn be Suer iim ne Äob broje^t, bann miälft
fe be 3ln)faot.
123. Suren 9?ie!Ii(f eit
^apen SegierlidEeit
Un ©uobg Sarmbiärtideit
®uert in alle ©mideit.
124. Surenftolt gcit üöujer ^an)eleeren[toIt.
125. SBenn be ©tolt in’n Suer lüntp, bann ftigg^)
Ije üön^er ^üöriue®) un Seime.
126. !©enn be Suer mannt*’), ®üiffen^)
baoljn.
127. ^üör en Suer iff biätter 9)?eft in’t Sanb,
Gs ©tümergS) in be ^anb.
128. San’n Suer tann man nij annerg uermadbten
e§ ’n Suf üuü maame SBüörfte — uan’n Offen
nidb mehr e8 ’n ©tüd 9tinbfleeff.
129. aöenn man ’n Suer büör be Oricte tredcn^)
mill, bann mott bat met §urrab gefdbeiben, füb
löpp bc brüm rüm.
*) obgetDo^nter, im baufänigen .^aufe wolinenbcr. — '^) ©ent!
— ®) .^iinböföttigteit; ngl. pag. 88 Sinniert. 10. — ••) ftcigt. —
itörbe. — ®) wannen, baö Äorn reinigen. — brefd^en. —
®) 1 ©tüber = y* 3Roriengrof(ben (f. oben pag. 87 Slnin. 5.)
— ®J burdb ben ©cbmu^ jieben.
Digitized by Google
90
130. „?lller Slitfanf iff fiDaor!" fcgg bc S3ucr, bao
»üuU be bi’n ©tiärt i) in’n ©tall tretfen.
131. „®at iff cn anncr ^üön!" fcgg be 23uer (21Zötter),
bao beet 2) up ’n 3WufefüetteI.
132. „aWi fannft bu toutt weglaupen, orower uffen
|)ärguob ni^!" [egg be S3ucr, bao letp be S?op
met be ©aus^) jueg.
133. „!Dao ^etotü rt)i ©uobiS SBaob^) fwatt up toittl“
fegg be S3uer, bao faog^) ^e ’n ^ßriäbtger up’n
©cbimmel riben.
134. „2Bat be aWenffen ni(!b aHe§ füör ©elb mafet!"
fegg be S3uer, bao jaog ^e ne Slpe^) banjen.
135. „9ie Slanie fann eenen effen fo bull iärgern eä
ne 9iite!" fegg be ®uer, bao frteebe ^e nao ©elb.
136. „!T)at iff ’t alle!" fegg be Suer, bao ^abbe be’t
^iärt fopt^).
137. „!Dat iff wao^r, be 2ßin toaff gueb, — fegg be
S3uer to’n Slpteter, e3 ^e nao ad)t ®ageu be=
talbc — if fö^I em no(ib!"
138. mott be ©afe up’n ©runb luemnien!“ fegg
be iBuer, bao foU ^e in bc SDicftfuIe.
139. „®at ^elpt füör be ÜKüfe!" fegg bc 93uer, bao
ftad ^e fin |)ug an.
140. „aJZan mott fif te l)elpcn miettcn!" fegg bc S3ucr,
bao rafebe l)c |)iegenlaum.
141. mott |>ölpe ^cbben, — fegg be Suer —
:$^unge, ^al mi ’n Slort«) ©napg!"
. ©i^njanj. — *) bi^. — ®) ®anä. — •*) 2Sort. — fa^.
— ®) einen 2tffen, — ') ouögefpieen. — ®) ein ißiertcl.
Digitized by Google
91
142. „29i fcntit uff ja!" fegg bc Sucr to’n ©niber,
bao I)abbc l;e em ben gangen 3)ag nij te friätten
giewen.
143. „Seder finb U)i nid) — fegg be S3uer — ottJttjer
h)i miettct timll, U)at gucb fmäd!"
144. „2öat ^öllt ber einig?" fegg be 33uer, bao ftörtte
em be niee Saduomen in.
145. „^at 9?cibigfte toerft!" fegg be 33uer, bao
gelbe l)e )m 2öif un leit^) bat ^iärb in’n
©ramen liggen.
146. „Practica est multiplex!'* fegg be Suer, bao
bitnn^) l)e fit be ©dbol)e met ’n ^ilcnmorm^) to.
147. „9?ärrffe £üe! — fegg bc S3ucr — ji fürt üöincr
min ©upen^), ommer üömer minen grauten
üDuorft fürt fin 3D7enft!"
148. iiiine Üibung!" fegg be Suer,
bao l^oll f)e fe up’n Sopp.
149. „aiiget ju!" fegg bc Sucr, bao ^ett l)c mcu
eene ilo^ in’n ©toll.
150. ^ummet^) ju, 93ureu, be ©djulte fümp!
151. 5B3at fraog ini Suren nao’n ©lag ©mamm?
152. ®at mott man rcigfeeren c§ be Suer be 31nten:
oerfupt fe, bann üerfupt fe.
153. 9)tan mott fit fo met l^enboen eä bc Sucr
mct ’t Sabcr unfer; tnat l)c nid) fann, bat
flött®) Ije üömcr.
0 lie^. — *) banb. — ®) Stcgenwurm. — '*) fnufcn, —
®) rücft ouf, mod^t Sßla^. — ®) fd^lägt.
Digitized by Google
92
154. jDc möp 1) bi ’n SureniungcS fin, bann
freeg wat met be ©tuiebe^)!
155. SBann be Suren ^eifagt faiet^) (tuenn Dftern
un ^infften up eenen '3)ag fümp), bann jaft
bu ’t Ijebben 2C.
156. Saot ’n Suf^) ut’t Später un ’t Später ut’n Suf
bann tüitft bu olb!
157. Suorgen mäf ©uorgen.
158. ©enmaol Süögeniefter, immer Süörgemefter.
159. „ü)7an mott muff ’n Sluge tofnipen!" fegg be
Süörgemefter, bao gongen fe em ’n ©dbinfen
Up ’n 92a(fen.
160. ®at fannft bu men in’n Snojen®) fd^rimen!
161. Suotter mäf O^ettplädfen in’n SJiagen!
162. $e lött fif be Suotter (nid)) öan’t Sraub meg
niemen.
163. 2ßi finb bod) fine Sarteimcugbuottcr!
164. ®e ®afe fall fif muff buottern.
165. Suomen’) glatt un bunt,
Un unnen nij ©trunt®).
— Suomen ^ui, unnen pfui!
166. Suten^) fijc, binnen nif!
167. (Sumpanie iff Siäbbelie (Sumperie).
*) mü^te. — *) 5ßeitf(be. — «Ocu, (nid^t ®raS) fäcn. —
*) j. 53. eine 6 d^ulbforl)ernn 0 , bie öorauefitbtlid^ nid&t einjutreiBen
ift. — ®) 33au(b- — ®) ben weit in bie ÄüdE)e aublobenben 9lau(^=
fang. — oben. — ®) Äot, ©(bmu^. — ®) auben. — “0 inwenbig.
Digitized by Google
— 19S —
168. @en IDag rtao be Ätctrnii^ iff lotci).
— ’9i bietfen to late, ifj üiel to late.
169. ;^eben ®ag iff tüull ^iigfbag, otöiuer fin gangbag.
170. ’Z i[f nicb atte ®age ^iärmi§ (^a^Iaoroenb).
171. njätt mannigen Rilligen ®ag anfünnigt, un
h)ätt ni^ fiert.
172. SBat bu Dan !Dage2) böeft, brulft bu inuorn nidb
te boen.
173. .^unge ®än^ biäbet am leimften Düör’n ©peigel.
174. ^unge ®änS finb fmaorer te ^öen®) eg ’n
©(biöDel ^Ieit)e. — 3U?an fann biätter ne
©dbufffaore Dult ^üöffe^) magren, eg een
g^raumenff.
175. Suftigc ü)äng, tamme^) ^ugfvauen.
176. SKette ®äng «ebb 6) Meg.
177. S?tel ®äng, Diel ©uorgen,
Söenn nidb Dan 5)age, bann bodb muorgen.
178. S3iel Ü)äng un graute ©äörng'^) maft be Suren
aam.
179. Sßell be ®äng blaut up’n ®angbuoben fü^t, be
iff bebruogen. •
180. „9iu benn!“ fegg be 5)äne, bao mutt fe nid)
^au feggen.
181. fd)iäm’ mi grülit!" fegg be ®äne, bao ^ott
fe fif ’n STmänbgfal^m Düör be Singen.
') fpöt. — *) l^eute. — ®) Ijütcn. — O g^öfcbf- — ”) jnljme.
— ®) {leibet. — 9 ©arte«. ~ *) Swirnöfoben.
Digitized by Google
94
182. „Staut Uli uic^ bcvbal’)!" jegg be !t)iinc, bao
lagg fe all.
„^u!" fagg fe, bao lagg fc.
183. ®äörne un ®ifteln fticfct fe^r,
Diüiuer falffc !Xuugcn nod) mcljr.
184. Ümfüff iff bc T'aub.
18.J. iff ä^v ucrgiiitcn cö bc !l?aub.
18G. 513üör ’n!Daub trünuut fif be SiHiorm in bc^irc^).
187. SBcim ttuec ®cijue fit ftribct, tünil) bc iirlife
337ann to fin Segenbom.
188. ®eroüür iff fo gueb e§ bcrin. — 'iDu fteift
beroflör un mofft ber aut büör.
189. 2BcU fit länger ftrcrft c^' ftne ®icte-'*), bcn luäb
be S^ccnc^) folb.
190. 5?uemt fe er ft unner eene Mieten ^),
iiäl)rt fe aut een Spriätcn.
191. gueb Dint luitl 3Bite Ijcbbcn.
192. Söell bi ^i^te trat mag,
Äann aut mitten ben ®ag.
193. SBell böet mat ^c miti, ^ctt graut iRcd^t.
194. ’i)2 ®raum iff ’n üDimg'').
195. Up Rillige 1)rcifaoIticfeit regccrt brei un nic^
eenen, un bann föU ’t ni(^ gaotjn?
196. ®runf up’n Salaot
5loft ’n Softer ’n ®utaot;
@n ®runf up’n @i
5?oftet cm tmci.
') tneber. — *) Grbe. — ®) 2)ictc = Dccfe. — 3tb^n.
— ^‘) Jruß, ouf ben fid^ niemonb ocrlnflen foll.
Digitized by Google
- -
197. 33i’n ÜDrunf fennt man bc Starren.
198. SJBell ben bcften !Druoppen fnappen (bat Unnerfte
ut’n ^roo§’) ^ebben) miCt, ben föfft be Diefel
Up be 5Wiäfe.
199. „®at maff bruopen!" fegg be ^unge, bao fmeet
l)C finen SSaber bat Sluge ut’n ^?opp.
200. 55ubbelb nei^t pttt biätter — ritt^) nidb-
201. |)e fcbreef met bubbelbe ^ibe.
202. jDuII 91?ann, buH O^vau, butt Äinb,
§fC(e)§ buU, mat man in Dülmen ■’^) finnt.
203. @t geit nicb butler
be S3 u 54) Up be ©dbuffer.
204. ®umm e§ ©trau — e§ ne SCrappgaug ^).
205. ©ett bi up’n Summen®), menn bu finen
©tol^I I)eft!
206. ^eber fiä^r üüör fine !Dü5r‘^), bann miitt’t
nüör alle rein.
207. 9JJet be ®üör in’t |)u§ faden.
208. f)e ^ett ’n afbrannt ^)uorp in’t 3JZuI.
209. ^n Lüftern iff gueb fnüftern®), ommer nid^
gueb fjleifie fangen.
210. :^ff be !DümeP) erft in be ^iärfe, bann fitt l^e
auf faotS up’t Stitaor.
211. SBao be ®ün)el fölmft nid) fuemmen fann, bao
fdbidt ^e ’n olb Sßif^°).
*) ein brouneö irbencö Srintgefn^. — *) rci^t. — *) ©tabt
im Äreife fioc^fdb. — *) 3?cintleib. — ®) Srnvpgan?, Otis tarda L.
— ®) Saunten. — 9 S^ür. — ") nafd^en. — ®) Seiifel. — ‘®) üiJfib,
Digitized by Google
96
212. SBett ben ®ütDeI Bannen tniH, mott rein üan
Sünnen^) ftn.
213. SDenn man üan’n ®üiüel fürt, iff ^e nidB >nib
— fitt ^e uB’t ^ect2).
214. !l)e !Dün)eI l^ööt bat SBefte immer toerft, erft
be^o^ unb bann be aiZoer^) — giftern ’t ißiärb,
»an 'Cage bc 5^au.
215. ©ölmft be I)ün)el fin SeSmoer maff nett, eS
fe no^ ’e junf SBicBt ma[f.
216. Sßenn be !DümeI ’t ^iärb ^öHt, laot ^e aut ’n
2ium baobi ^alen.
217. ^Irno een (bunnemaolg), e§ be ®ümel nocB ’n
f leinen jungen maff.
218. @ao^ nao’n ®ümel, bann löppft bu tine |)il=
ligen üm!
219. !De ^)ümel fd^uom^) fe up ne ©c^ufftaore
bineene^).
220. ^e ift ’n ®ümel imör be 93uje affuibenß).
221. ^e iff ’n ®ümet ut bc ^ipe fprungen.
222. j)ao fleef ^e mcg, c§ menn be X»ümcl ben ©tört
nerluoreu Ijäbbe.
223. 2Bu tümp be 3)ümel bi’n ^ap’? — 9Su tümp
^ilatu^ in’t Srebo?
224. „5)at S3efte in beüKibbe!" fcgg bc ®üu)el, bao
gont ^e tiiffen^) tmec floppen.
*) ©ünben. — *) S)ie $f)ür ber 3?Qucrn'^inifer bc[tet)t qu8
jroei übcreinanber angcbrod^ten Sh'igeln, Dou beneit bet Soge ge*
njöl)nlic^ nur ber untere (bod .^ecf) gefd)Ioffeu i[t. — ’‘) SDiutter.
— ■*) fd)ob. — jufaiumeu. — ®) obgefc^nitten. — 0 äU)ifd)en.
Digiiized by Google
225.
— Ö7 -
„35Qt bicEc @nne fümp nao!" fegg bc !DüJt)cI,
bao flauf 1) ’n ©tielfatt^).
226. „3)u fünimft apatt!" fcgg be !Dütt)eI, bao flop*
pebc ittet ’n ©tiärt an’n S3iärbaum.
227. „(Senfadb un nüblif!" fegg be 3)üroel, bao ftrccf
pe fif finen ©tiärt grön an.
228. „’S'i raor ©ücbfen!" fegg be ®i'noeI, bao feef
l^e fine if^ungen an.
229. „58iel ©efcbrei un meinig SßuHe!" fegg be ®ümel,
bao fdbuor I;e ’n ©loin.
230. @^en n)äb in’n ^ieniel fluotten of in be ^ölle.
231. @^r’ iff Xmanf nog'*).
232. @l)re gelt U)ao fin ®elb gelt.
233. ’S'J ßi iff ’n ßi, iff ’n ^o^n fin ®agn>iärf.
234. ßi iff ’n ßi!" fegg be ^'öfter, bao nannn
pe’t ©aufeei.
235. griffe ßier, guebe ßier.
336. ’9^ Ijalf ßi iff biätter eS ’n liebigcn 'Dopp^).
337. 2;n)iälf ßier, biörtein ßüfen^).
238. ^e n)al)rt bat ßi un lött ’t ^ot)n fleigen.
239. ©uorgt ju inen nid| üm ungelegte ßier! — SCBat
ju nid^ angeit, bao laot be 5Wiäfe oan!
') Dcrfd^Iucfte. — *) Sd^öpfgcfä^ mit langem ©tiel. — ®) genug.
3nfd)rift au^ ber erften .pälfte be^ 17. 3a^r^unbertiJ über bem
Äomine im großen Sunftfoale beö Äramer«2tmt^aufeb ju SDiünfter.
— ■•) leere (Sier») (Schale. — ®) Äuglein, junge §üf)ner k. Sc.
bat iff gneb brott (gebrütet), alfo großes ©lüdf.
7
Digiiized by Google
98
240. ©öern^olt un öoffig^) ^aov’
©inb Up gueben ©ruune raor^).
241. Dat (lefte) @nnc brägg bc £aft.
242. De ’t erfte fümp, bc ’t erfte rnällt.
243. Sauge faften iff fin Sraubfparen.
244. ’iW ^att ao^uc Suoben.
245. Ut annerc e^r ^ell iff gueb 9icimen fnibeu.
246. SJerfaup bat f^ell nid^ ä^v^), be§ bat bu’u
2?o§ ^eft.
247. Siätter eeumaol fett, e§ aKtib mager.
248. SBenu man aßeiS^ mett un tvcgg^), mat man
frätt, matt man f eiben fett.
249. 33iel fjiärlen®) niaft ’n ®ran! bünne. ■
2.50. 3)2et giften®) fann man fine giärlen locfcn.
251. „!Dal iff ommer ’n ü)?ufelant!‘‘ fcgg SInton,
bao ^arr ^e ’n S^iiirfen in’n ©acE. — ,,'Dat iff
min aJiufefant!" fegg be Suer, bao ^arr i}e ne
©ucge an’t ©tricE.
252. fled^tern Äal Eann man met Ijunnert fjicf*
ftaten nid) ut ’n Sammpol)! *) flaon !
*) fut^figc^. — *) Unberechtigte^ Vorurteil gegen rothaarige
ßeute. 5ßgl. 3- 2B. Söolf, SBeitröge 3 ur beutfchen 9)I^lhoIogie I,
©öttingen u. l'eipjig 1852 pag. 64; 2(. 2Buttfe, S)er beutfche
Sloltoaberglaube bcr ©egenroart, ^>ambnrg 1860 pag. 42. —
®) eher. — ■*) uriht unb loiegt. — ®) ^friel. — *) bombus. —
’) 2)itbbohnenftangen. — ") moraftigen lümpel.
Digitized by Google
99
253. ®ao flao bod^ eener lanf in be O^ijebaunen! —
!Dao flao be S3ombe in XiroII — Dao flao
®uob ben ©ürael baub ! — ®qo flao ’n lamm
^iärb ne oQe an’n Sa^en^)!
254. SBefl miCt fin fin,
!lDe mott üben ipin.
255. ^mmer fin^), nümmer fin.
256. ©e iff fo fin, eS quaim fe ut be ^fte — fiftenfin.
257. @t maff tin giff un fin ^leeff^).
258. 5i§fen un jagen
©iff pngrige aWagen
Un plubbrige (flüngüge) Klagen.
259. SBao f^Iaff iff, finb auf ©dbietoen^).
260. „?[uf an gueb!" fegg be f^Iaufftnger, bao ^abb’
^e ne SuS fangen.
261. @t iff ’n ©lücE, bat be fjteil)e fine ^ofifen
unner l^ebbt.
262. ;^f miH bi mat fleiten!
263. gleit in be SBelt un liäme geiglif!
264. Slüe ®age ’n glödgfen^),
©iff ub ’t :gao^r ’n 9föcfi?fen.
265. göljr’ bi gueb, bann geit’t bi gueb!
266. S3iätter bemöbig följren, eS ^augmöbig (l)au=
färig) gao^n.
267. ’ai oQen golirmann l)äört immer nod^ gün be
^ictffe fnappen.
’) — *) b. t). wer feine ©onntagäfleiber täglid^
trägt. — *) gleifc^. — '‘) <3d)ä6e, ©plitter Dom Slai^bftengel. —
®) sc. 3SoIle.
7 *
Digitized by Google
100
268. 'X eene folgt ut ’t annere, eä ’t ^alU) ut bc
269. ^e ^abbe ’t f^oor^) gueb pacit, tnenn ’t em
ad^tcrnao men auf gueb Rollen 2) |äbbe!
270. ÜJJan mott oiel unner be g^öte^) triiiben.
271. ©dbiäpel^) ^öte iin ’n ©pintfatt^) ©tiemeln.
272. Düör’t f^raogen miitt man
®üör’t Oller mätt man grt^.
273. SEBett ötel frögg, mätt auf oiel miiS.
274. ’9^ grau, be nid^ fd^ennt,
Un ’n 9tüe, be nid^ blieft,
©inb beibe ni^ mef)r mä^b^)
’n terrietten 7).^leeb.
275. ®c grau fann me^r met be ©libpe®) ut ’n
|)ufe briägen, e§ be OJfann up ’n atinffenmagen^)
(met oeer ^iärbe) inföl)ren fann.
276. ®e grau un be Uomen pört in’t
277. grauenS un Üömenä föllt ni(^ alltib utgao^n.
278. 9^e guebe grau un ne guebe ßatte IjoUt ’t
^u§ rein.
279. 9ie guebe grau iff ’t ©niiäri*^) an ’n Söagen.
280. 9ie olle grau un ne olle 5?o^
'©inb immer nod^ maoto.
281. Söao be grau gueb mätl;f(i)Obpt”), miiff bat ©pecf
Up ’n halfen ^2^.
’) guber. — *) gehalten. — ®) gü|e. — ■*) ©tbeffel. —
®) ein öiertel ©ci^cffel. — ®) rocrt. — ’) jcrriffcneb. — ®) 6cbürjc.
— ®) Leiterwagen. — *“) 0d^:ner. — '*) wirtfrfjoftet. — ’*) .^»auc!»
Ooben.
Digitized by Google
101
282. 3®enn eene fine ^rau ijrüegelt, ben geit ’t jüft
es wenn ^e up ’n üKiäljIfacE flött: bat befte
flött l^e brut.
283. 2)?ine ^rau ^ett nü leif un if ^eff fe roter leif,
fo leif, bat it fc routt äße ®age niet ’n S3eff’m=
ftiet pü§fen’) niöcb.
284. iJrauenarbeib iff be^ennj
9J?en fe nimnip fin @nn.
285. f^raulübe ^ebbt lange §aore un luorten S3erftanb.
286. f^raulübe, be fleitet, un |)ö^ner, be freil)et, bao
iff niy an gelicigen.
287. @en fjraulübe SJiiUten treeft nie^r es üeer ^icirbe.
288. ^raulübe iRaob un 9töroefaot (33oofroeitenfaot)
gerött alle fieroen :^ao^r.
289. g^raulübe ©ang un |)ö^nertlang bao iff nij; an.
390. „|)u!" iff be fjraulübe e^r |)anbftodl.
291. @n graut 3^raunienff iff ne Ijalroe Sebber^)
in’n ^ufe.
292. O^redb SOIoftert — eS ne SSanje.
293. ,^e frätt eS ’n 3)iäffer (©mib), — ,^c frätt es
roenn Ije Ijangen fön. — ,^e frätt nii be ?to^ren
oan ’n 51'opb.
294. §e l;ett fif be SBainpfe fo ouU friätten, bat inan
ne SuS brup fnabpen tann.
295. ’Ü roätt Kn f^riätter gebuoren, Ijc roätt matet.
296. ^e l)ett fif frie^) ridbt’t.
297. f^ribag l)ett fin eegen SBiär*»).
*) Kiffen. — *) 8citcr. — ^ Srefeber. — frei. —
®) 9Biät)bcr, Setter.
Digitized by Google
102
298. 3BeH nc guebc griec*) mäf, miil ne guebe 9leife.
299. ^rieen un Saden (Sacfen nn Srauen) gerött
ni(^ immer.
300. Sneen un trügen gefd^üet fofen timfü^^).
301. Sßett frieen miU, mol be Slugen loä: ^rieen iff
tin ^iärbe^anbel.
302. SBeU frö^ frieet, mott lange frieen.
303. SBeU be liebben miQ, frieet nao be 9J?ober.
304. ?tlle gi^ieerS finb rif un alle iBiäbblerä aam.
305. ©dbarpe ^rieer« ^ebbt fleee^) SWefferS.
306. f^rieegueb^) fümp nidb an be biärbe Srut®).
307. Siätter to frö^ eg to late’).
308. SlUmanng'*) fjrönb, manngermanng ®ecf.
309. Xo mine grönbe fin if gaot)n,
©e leiten pngerig mi ftao^n,
^äbben ’t be ©leeen^) un SButteln^®) nidb baopn,
ööbb’ i! büngeriq müetten nao ©ufe gaobn.
310. f^rönbe in be 9?aub
@aopt l)unnert up’n fiaut^.
311. 'Z iff biätter, bat il mineS^ienbe mat oeriurme^’),
eg bat i! mine ^^^önbe fuemmcn mott.
312. 30?an faU fif in be f^rüembe'^) ünc Slamob
fdbinen^^^ laoten.
0 Sfreite. — *) trodhten. — *) oft umfonft. — ■•) ftumpfc. —
®) burcb erworbene^ @ut, ^)eiratsi 9 «t. — ®) ©eneration. —
’) fpät. — ®) Sfbennonn^. — ®) (2d)Ic^en. — *“) ^ogebutten.
— ‘0 oererbe. — **) Srembc. — fdtjeinen, anmerten.
Digltized by Göogte
103
313. SBenn bat 3^üer^)| up’n |)äüb2) utgeit, geit
be Seime 3) büör’n ©d)uotfteen fleigen.
314. ®at tfj jö men ’n güer tjalen“^).
315. ^e fitt bi’t ^üer un fptgg in be Slgfe.
316. 2)Zan föf bat güer in be Slste.
317. ;^ff be ^uejel in ben 21?nnn,
©itt be 23erftanb in be ^ann’.
318. Sßenn eene ’n ^inb up be günte^) ^öHt, bahn
i[y bat ne @^re in be i?iärfe, ommer ’n
in be StaiSfe.
319. ®aol^ nao be 58roev!§ nn biäb ’n ?tfIaot! —
®ao!^ nao Sünen un ^oal ßuo^Ien! — ©cbiäv
bi nao S'iuormegen ! — ®ao^ tjen, mao be
^icipper mäff ! — @ao^ nao’n ^urfut !
320. @ao^t nii meg met fon’n Ääl!
321. Saot’t gao^n, mu’t geit, menn ’t men ben red)=
ten 2Beg nao’n ^iemel geit!
322. ®e geit juft e§ ’n ^amcleer — e§ iip @ier —
e§ menn I;e 3^iet[ta!cn fluofen^) ^öbbc.
323. §e geit up ’n @nb, eiS be Ärei^e in ’n ßabuä ^),
es be ©tuorf®) in ’n ©alaot^).
324. ,^e geit ber rüm, eS be Äatte (i^Ieigc) ihn ’n
^ceten 93ri.
9 — *) .^crb. — 9 Siebe. — ■*) b. I;. gar turjicr
Sefud^. — *) 2oiife. — ®) uerft^lucft. — — *) @tord^.
- ») ©alat.
Digitized by Google
104
325. „et gcit, bat ’t fnüff^)!" fegg bc :3wnge, bao
reet2) up bc ©uege^).
326. ^ier gcit ’t c8 oüör ’n S3id^tfto^I, immer
rigag*) mcg.
327. et gcit üm c§ ’t 3tücnbictcn.
328. ^c goni an c8 ’n £cd)t — up cg ’n ®ccg®).
329. ®at gonf up bciben (2iten: bc ccnc ißid, be
anncrc ^laoftcr*’).
330. Unro;)cnc^) ©iiftc fucmt up bcn |)öl^ncrtt)im 8).
— Ungclabcnc ©elfte fett man öüör be ÜDüör.
331. en fittenb ©att
Sebenft fif mat.
332. eg man be ©äufe mient^), fo gao^t fc, un ne
:^äntfteri®) fiuppelt, aö mao fe gcit.
333. ^e lEiöHt üan ’n fuort ©eb'ctt un ’n langen enb
ÜJZettmuorft.
334. SBenn bu ’n ©ecE (S'Jarr) bi§, laot bie ne iJippe’’)
maf en !
335. Siättcr ’n oHen ©ecf, eg gar lin ©ecf. — Siätter
eene be metgeit, eg tmee, be folget.
336. ©ebulb un ©moltbraub ’2) fmiärt be 9tibben.
337. „Dat maff gefeilt!" reip be 5?rüeppel, bao Ijabbe
em be iRüe in’t l)ölten 33een bietten.
') fcbnßubt. — *) ritt. — *) (Sau. — •*) ber iiflcb- —
®) £«0. — ®) ber eine einen (Stblag, ber anbere ein ipflofter gum
.feilen, b. b- fie Blieben einonber feine ©erläge id)ulbig, prügelten
fid) grünblidb. — 0 Ungerufene, nngelabene. — *) ©tongengerüft,
ßattengeftell , morouf bic .^übner übernachten. — ®) gewöhnt. —
“) Elfter. — ”) Ularrenfappe. — ©chuialgbrob.
105
338. ©e »üiitt ötcl to brüm tuätt fc auf fo
üerfä^rt.
339. Saar ®elb lad^t.
340. ®elb regeert be SBelt. — 2Befl ®clb ^ctt, fann
ben ®ün)cl bansen feigen.
341. Si ®elb iff gucb njuenen^).
342. @elb (.^au un S'iee) fd^ebb^) be Süe.
343. SBao @elb iff, iff be ®ünjel.
344. SS^efl fin @elb n)UI feigen ftunjen-’^)
[3)?ott fit Rotten ;3nnnen un 5)un)en^).
345. SBell fin @elb üertiiirt, ben banipet'^) fin ©djiiot*
fteen c).
346. 33?at eene an @elb nerlü§'^), trigg f)C an Ser=
ftanb inier.
347. ^e Ijett ®elb e§ |)ei, nicn nid) fo laut — fo
nie! @elb, eß bc f^uoft®) .*paove.
348. @i tuat, bat iff bat, un ^ier iff’t ®elb füör
be ^ 0 ^!
349. „^at iff’t @elb füör be 5?o^!" fegg bc bao
brogg l)e ftn SBif een ©ülwcrgroijten un brci
Scnnige.
350. Slß »Hier ®elb, njao bc f^rau nij üan lueet!
351. ’dl bicttcn gelinncr, fc^riff be Äalenner.
352. luftig ©einöb bi’n liebigcn Sücl iff ne ©aiuc
©uobcä.
353. graut @cfd)rci un lucinig SBuüc!“, fegg bc
SIBuIf, bao bctbbc l)c ne .^ittc (— ©icgc) tcrrietten.
*) wo^neit. — ®J fdjcibet. — ftaubcn. — *) 2)icncu unb
Snubeu. — ") raud^t. — ®J Scbornftein. — ’O ücrliert. — ") Sroftf).
Digitized by Google
106
354. mö! ’n ©eftd^t, e« ne ^attc, be grunmieln 0
^äört — c§ ne triäbenc ^ebbe^) — c3 ac^t
®age 9?iägenhjiäbber — e« bc büerc SCib — e§
ne U^Ie bi ®agegle(bt.
355. ÜKet ©enjQoIt fann man mutt ne SStgeline an
’n ©efbaum fuort flaon — ne ©iege upbüören^).
356. @n ©emietten^) e§ ne lange SCBigfe un ’n ®e=
mietten eiä ’n ©eternböpbfen®) büeget beibc nid^.
357. @n gueb ©emietten
®eit üömer’n fetten SSietten.
358. SttZennft bu, if fött min ©emietten up ’n 2:unftafcn
tredEen?
359. |)e ^ett ’n®ett)ietten eg be Suoben^cibe'^) — (im
fübl. SWünfterlanbe): eg be SibbfEe ©rauf®).
360. ©e ^ebbt all ’n ©cmietten, ommer melte fönnt
ber met ’n ^eimagen in führen un annere
met ne ©dljufftaore.
361. „Siättcr (ge)mi§ eg nidb mi^!" fegg begatte, bao
fuobb fe be aWiälfe ut ’n @mmer.
362. „3Bat be ©emuen^eit nicb böet!", fegg bc ©nibcr,
bao ftuol)I ’n ©tücf oan fine eegene S’uj:e.
363. SBao’f ©iärftcnEäön fitt, bao lann’t Oioggenfiiön
nid) fitten.
364. ’S'J gueben ©iemeP) mäf bat ^ug fin.
‘) bomtern. — ®) getretene Äröte. — •'') 3ic0« anf^eben. —
*) ©eroiffen. — ®) Sßiefe. — ®) Gidjeltelcf). — ’) ©jrerjierpla^
unb @tl)te§pla^ bei ÜJtünfter. — ®) 53root = uutnitioierteö 8oiib.
— ®) .©iebel, ^ier: 9iofe.
Digitized by Google
107
365. SBeH gtff, tüat l^e l^ett (SBell böet, iuot fann),
iff tuä^b, bat liäJvt*).
366. SCBat be tpeggiff, nimmt) man leimer up bc
SKeftgreepe (^uorfc) c§ in be $anb.
367. ©iemcn iff baub un bat baoüan iff noc^
nid^ graut.
368. fin nid^ tian giftern un fraoge niy nao
üömcrmuorn! — :^f fin auf nid^ oan giftern
un mäbe muorn brei ®age olb!
369. ®Iife 93 roer§ 2 ) (ajjüenfe ■'*), glife ßippen^).
370. Sen bat glöff
lln fin SBebbe üerföff,
®e fann up ©traote liggen — np’t ©trau flaopen.
371. ;f^e iärger ’t ©tüdf,
grötter ’t ®lüdf.
372. SBell in (SJlüdf nict) meet be ÜJfaote,
J)en flif^) bat Unglücf in be ^aote^).
373. S33ao be l^entrett, bao müff in fiemen ;^aopr fin
®re§'^) mier.
374. ^e griiifet büör be ^iege®). — ^e flott üömer
be ©triinge.
37.5. ^e grinnt ©nott un Cluiel.
376. ©roff eä Saunenftrau.
377. Up be ©rötte fümp ’t nid^ an, füß fönn man
tt)uU met be ^o^ ’n .^afen fangen.
378. üDat gröttfte ©tüdf iff ’t befte.
0 lebt. — *) Sriiber. — 5DJönd)c. — *) Äoppcit. —
®) fd)letd()t. — Pforte, @roö. — *0 «peefe.
Digiiized by Google
108
379. Sltiu bic^t an ’n ®runb, bann föüft bu nid).
380. Unrecibt ®ueb bict nt^.
381. te gueb iff Slnnermann« 9^arr.
382. SBell gueb fitt, laot bat Siucfen.
383. ®uob^) bc ^är lött uff ttjuti finfen,
aWcn bc lött wff ni^ üerbrinfen.
384. ®uob giff fine SDunbe, bc giff ©alJue.
385. SEßeK uffe f)ärguob Dinner giff, ben giff bc auf
Su^en.
386. ®uob öerlött be ©lömerS^) nidb!
387. @uobe§ aJJüeblen mablt lanffant, cnunjer fiefer.
388. Uffe ^arguob bctt allerlei ^loftgängerg.
389. Uffe |)örguob ftüfft^) be Seime, bat fc nicb in
’n ^iemel mafft.
390. SffieH @uob leif bctt, ben ftraoft bc.
391. SBabr’ bi uüör eenen, ben uffe ^ärguob tecfet^)
bett.
392. ©uob bemabte |u uüör ’tSiffen^) un 35ßipfterten^)
un uüör bufenb Dümel!
393. ®uobg SEBater üömer ®uob§ £anb laufen laoten.
394. „®uob fi ®an!!“ fegg Älaomerfamp, e§ fine
5rau in be SKeftfuI’ (ut ’t Sebbe) fpranf.
395. Uffe ^(irgueb meet alles, men nicb Suegelneft!
396. Uffen ^ärguob iff aHeS anteüertruen, men nicb
brug ^ei (Äaon).
*) ©Ott. — *) ©d^Iemmer. — ftu^t. — '*) bitrtb irflcitb
ein törperlid^cß ©cbrecfieit (j. 5?. 3?u(fd jc.) ober roteb .^aar ge=
jeid^net. — wilb umtierrennen. — ®) nncf) 9lrt ber 5Pad)fteIjc
(SBipftert) unftät bin nnb ber bnpfen.
Digitized by Google
1Ö9
397. „Stiles ifj gucb, >öat ®uob giff — fcgg bc S3uer
— men bot Sötten iff to ftein."
398. „93t ®uob iff alles müeglif!", fcgg be 93uer, bao
faog l^e ’n up ’t 92cft fitten.
399. llpmiärmbc ©iiörtei) matt Itd)t fuer.
400. ®ütt2) fiöfter, bat Sßei^en^) l^etpt nidb.
401. ©egen ^itäb“^)
.^ff ®elb mä^b.
402. 9Sat man bragg üm ben |)tiäb
;^[f nao be 5Härfe nij mäljb.
403. SDIet bc aCt gueb gao^n, man mott c^r men
in be ^aden triüben.
404. 95ßenn ’t no^ mat üm be ^acEcn miiör!
405. „§äbb if" un „SSJann"
©aotjt a(i)ter an.
400. ©en „^eff if“ iff biütter cS tein „|)äbb it“.
407. 33?et fülmernen |)agel fdjeiten^).
408. S^üsfen ^anb un Xan®)
^ümp nodf) Diel to ©db^nn^).
409. ®at iff ’n ilctl: menn be mct be ^iinne ’n
©tobt upftellt, fo fmitt ’n met be 93eene
mier üm!
410. ©eStein ^anbmiärfe, fiemcntein ©lenbS.
0 oufgemäniite ©erfte. — *) gie^e. — mit bcm ®eibquaft
rocljcn. — *) eigener .^crb. — fd^iegen, b. 1^. Sffiilb taufen. —
®) 3ot)'i- ~ ^ Schaben.
Digitized by Google
— ilO —
411. Dao ligg auf ’n |)aDr in be JBuottcr !
412. !De ^ett owttjer ^aorc up be Xiäne! — ®e lött
fif ’t 3)?ogi) nidb Up ’n Äopp ^(fen. — ®e
lött fif nic^ in be ^aore fö^reti. — ®e geit
niet ’n ^opp büör be SBanb.
413. |>e mo§ ^aore laoten.
414. §üör be giölcn ^aore giff bi fin SWenff wat!
415. Söett nod^ nid^ ^aore up ’n ^ubel nmfen^)
fann, bat iff nodb fin 3Jfefter.
416. SBett nidb pören will, mott fö^Ien.
417. ^är un SDiefter to mären iff nidb fmaor, ommer
’t to blimen.
418. Sßenn ut ’n Suffenbengel-'^) ’n ^ör mätt, bann
brägg be 9fiiäfe |ögger, eö fe em maffen iff.
419. ^ären un billigen gao^t üüörut.
420. 9?iee ^ärenS, niee Riegen.
421. (Strenge $>äreni8 regeert nic^ lange.
422. ajfet graute ^ären« iff fledi)t 5Härffen*) iätten.
423. ^ärenbrceme finb fled^t te liäfen.
424. ^ären SBefiäle iff ^ned^te 3Biärf.
425. |)ärengunft un ^rillenmiäbber^)
älfiafenleim’ un 9faufenbliäbber,
SBüörpcIfpiel un Ä'aatenglüdf
innert fit aH Wugenblicf.
426. ^ären Äöppe un gliäferne ^ötte finb gau"^)
faputt®) bruofen.
0 Äu^tobl. — ®) einen ißnbel fämmen. — Äniippel. —
*) Äirfdien. — ®) Stprilroetter. — ®) Ä'ortenglüd. — ’) rafcb,
fernen. — ®) entginei.
Digiiized by Google
— lll —
427. mo§ ni^ ö^r „^ärtnf" ro^icn, ej8 bu ’n
bi ’n ©tiärt l^eft.
428. ^)e ^afc geit immer mier in fin olle fiiäger.
429. S33eII be ^afen l^ebben miß, mott bc iRüenS
maogen.
430. !Dao ligg be ^afe in ’n ^iäbber^)!
431. „9J?an meet ni(^, mao be ^afe löbp!", jegg be
i^rau, bao ^onf fe ’n ©trid^) up’t !DQf.
432. 3)Qt geit ni(b met |)affebaffen3), eS menn man
’n 58uer büör be !Drite fnappt.
433. „5)at fümp oan’t^affebaffen!", fegg U^lenfpeigel.
— „®Qt fümb bi’t |)afi'ebaffen ^erut!" fegg be
;3-unge, bao ^arr ^e ’n ^ott faputt fmicten.
434. Söenn man auf nodb jo ^auge ftritt^), man
ftritt bodb immer men üömer be ®augfe®).
435. 3öeU fine 9liäfe to ^auge brägg, ftött fit be
STeene®)
436. (St maff fo ^eef, bat be ^ei^e up’n !£^aon'^)
fatt un gapebe®).
437. |)e brägg ’t |)iftrt^) up be S^unge.
438. äjenn be ^iege grön mätt, bann frött’ e^r be
©iegen
439. ®at §iemb fitt em neiger eS be 9to(f.
440. SBenn bc |)immel inföttt, finb aße ßüninge baub.
441. SBenn aße ^ißigen e^r SBaff friegt, bann bliff
füör be 3Kober ©uobs hn fi’äSfen^^) me^r üömer.
’) ^Pfeffer. — *) ©d^Iinge.. — ®) eilig , unruhig fein. —
*) fcfireitet, fteigt. — “) SRimiftein. — ®) Sefien. — 0 Surtn —
”) gähnte. — *) .^erj. — ’“) Siegen. — ”) Äerjc^eii.
Digitized by Google
112
442. ©trieft) bi nten fin ^iöigbom an!
443. ^iraoben iff gueb, mcii nid) ^iraoben iff nod^
biätter.
444. Üo’t ^iraoben iff nod^ !in 3)lenff tc late fuenien.
44.5. SÖJcII eenen !Dag mct c^r ner^iraot^ meft iff,
fennt fe biätter, e§ inenn ^e ber tein
met frieet ^übbe.
446. 9?üör be |) 0 (^tib nioß bu fe n)ennen, nao be
^od)tib l)ett’t ’n @nne.
447. ®at iff ne fled^te §odbtib, tt)ao fin ®Ia§ fapiitt
geit — tuao fe fiiör^) be ajfao^ltib banjt.
448. SBenn’t ^oefb^) weg iff, iff aHe§ weg.
449. @n blinb ^of)n finnt auf wnll e§ en ^äön.
450. 5?rei^t bat ^oI)n un fwigg^) be ^aljn,
®ann iff’t ^ng ber üöwel an.
451. 3öao fif fin 33?enff üüör ^ött^),
®ao fitt be ^enn’ un brött*»).
452. Sn flof ^ot)n legg auf wull eg in be 92ietteln'^).
453. |)öf)ner un ©neppen*^)
©inb ftedbt te briäpen^).
454. 2DeH fif ^ö^ner l)ö(It to’t Sierleggen un fjrau*
lübe to’t ©pinnen, be iff anfiniärt.
455. ®ann fümnift bu nmol nt be ^olgfen^*^)!
456. ®at fann man wuU büör ’n |)oIgfen föf)Ien!
*) [treidle. — *) für (nid^t oor), alfo: anftott ju effen. —
^ .^Qitpt. — ■*) fdf)n)eigt. — ®) ^ütet. — ®) brütet. — ’) 9tcffcln.
— *) Sd)ne))feit. — ®) treffen. — ’") niid ben .^lotjld^u^en, Ijier:
flub ber Slrbeit, jur ©r^otuiig.
Digilized by Google
113
457. „Jre(f |)oIg!en an!*' fegg belange, bao I;abbe
be 5?atte up be ^oten triäben.
458. „SBat !ann ’t .Rillen I)elpen, uf[e |)ärguob l^ett
et leiwer eS ü!" fegg be 5rau, bao toaff ’t5?aliu
ftuortoen.
459. 5)len liggenb’ ^unb
£ö:pp nij: in’n SKunb.
460. .^unbs ;^iinge fin, iff all gueb; men ^unbiS
|)imb :^unge fiu, bögg ni(^.
461. |)ungcr iff be befte ^uo! (^ocf).
462. STrecft ’t up’n Slaltcni)!
463. Stil oHe ^üfer un oüe Söimer iff alltib mat te
fticfen.
464. ’S: iff fin |)ügfen,
’Z Ijett fin Ärüjten^).
465. SEöi fjebbt ’n |)ü§fcn ’n ^apcUfen, ommer fe
men ’n nafcnb ^üsfen.
466. SSBcH miü onnere jagen, mott fölmer bramen^).
467. :^ägerg un 2:ömiggänger§'^) gaol)t fit nic^ üm.
468. 9<Jatte ;^äger§, brüge
469. Bann be ;$^äger§ 9f?üette pliicft un be iRücniS
nao SOiüfe tleit^), bann ^ctt et 31rt.
‘) ^oben, b. iQÜt bie l^äiiglid^en ©orgen ru^cn. — *) Äreuj
olb 3eitt)cii bed fieibend: Glcnb, Uitgemarf). — *) traben. —
*) SDlü^iggänger. — tratjen.
8
Digitized by Google
114
470. SBann man ne :^änffter frigg man ’n
bunten 33uegcl mier.
471. ^icr i)f’t biötter c§ bi’n Suer in ’t ijänlfternefti).
472. !Drei ^ao^v üüör’t 2)Jüc^Icnrab un tiuce ^aol^r
in ’t ^annigfatt^) (sc. bann boe if ’t üieUidjt)!
473. :^(itten-^) un brinten I)öflt 2if un ©ecle bineene
(tefamen).
474. „hättet be ^[unnermiiüte men up, — fegg be
SDiecrflc-*) — be <3uege frigg je boc^ blaut!"
47.5. ^e ^ett i^infälle c§ ’n olb ^u§.
47G. 2l>eü inlött, mott auf micr utlaotcn.
477. S5?ann be red)te(^ojeb fünip, feggSWaria ,,^au!"
478. !De (^ejel un be 'Drimer^) beuft jelbcn üömereen.
479. 1)e ^ejel Ijclpt muH me bviägen, men ni(^ mett
treten.
480. be (^ejel üömermöbig muorbe, bao gonf (je
up’t un braef ’n SSoIIen.
481. aifan fann ’n (^ejel muti in’t 3Bater brimen,
men nid) tiuingcn, bat l)c jüpb'’).
482. 9)?an mennt ’n (;ejel un Ijaut ’n <$acf.
483. 3Bao fif be ;^ejel ecnmaol an jtott^) I)ett, jtött
^e fit tom tmebben SDiaoIe nic^ mier.
484. SS?ann be (^ejcl grötter iff eä be ©tall, bann
böet man ’n Statt in ’n ^cfel.
485. Söann be ^efel üüör ^aupmanmS iDüöre fteit,
bann je em auf ’n ^aefen up.
*) (Sljternneft, ba^ l)oä) unb folt liegt. — *) .^onigfab- —
^ effen. — ■*) (Bdjultenfrau. — ®) Sreiber. — ®) jauft. —
’) gcfto^cit.
Digilized by Google
115
486. ;^efel!en, Ijeft bu ’t ^äcfiSfcn up bi, bann mo§
bu ’t au! bviiigen!
487. 2Bat fegcj bc :^cyel, tucnn in be 2)?nc!^lc !üml)?
488. ü)ao tümp bc .^cfcl te ®age (nit)!
489. SBann ’t i^fcn^) ^cet iff, ntott man ’t fmibcn.
490. 2ÖU ’t ijf, jo bliff ’t!
491. äöat nic^ iff, fann nocf) lunren.
492. S3iätter mao mat iff, cö mao nod) mat tiicmnicn
mott.
493. SBenn’t bi jndt, bann !Icic bi.
494. bi^ jä ’n ^ungc, fannft ’n !DümeI mnü
nt be ^öUe Ijalen nict ©tiiirt un 9lol)ren, un
jetten ’n baoljen!
495. ®e ^unge Ijett @elb nog 2), ommer ut em mätt
nüminer mat!
496. |)e ijj ’n netten jungen, nn bat I;ctt ’t au!
nta!t, bat bc ®änc cm nuommen Ijett; mutoer
bann ijj’t au! ut®)!
497. ^ungeö jinb ^ungeg, un j^licgelg toglü; bc eene
ijj üan 9?oggcnjtrau, bc annerc ijj iämenjo.
498. ;^uj ijj ( 5115 ; men j^üer in be 33uf, bat ijj !in
Suj.
499. ^e lött ji! nid) in bc Saaten^) !i!cn®).
500. ©0 5?äl, jo ^ujcG). — ©0 ^ül, jo 9!üe, jo
jpiärb.
') (Stfen. — *) genug. — ®) S)oS 3JJäbd^eu ^otte fein 93er»
mögen. — '‘J Äarten. — ®) fe^en. — ®) Rnotenftoif, Reulc.
8 *
Digitized by Google
116
501. Dao lä^rt bc ^ältoer ’t ©upen nao!
502. Äalrofleeff [iff] ^alf ^leeff.
503. (Sm fiüoll bc Äanmi.
504. ,,^ann lüutt“ iff begraiüen, oinnjer „SKag tüuü*'
liäiüt nod^.
505. ^ett fi! up be fruemmc 6?ante fniictten.
506. oQen 5lapun^) iff gueb bi be ^fen.
507. ®c ^attc lött bat a)?ufen nid^.
508. ^^at^e lä^rt bat SbZufen crft, tuenn fc ^unge
^ett.
509. ®e ’t ©manbpöttfcn nidf) öüör bc hatten toa^rt,
be ttjätt befnopet^) un b cf liefert 3).
510. SBann bc 5?atte mufet, bann miaut fe ni(b.
511. äßann be ^atte up’t ©peef bunnen iff, bann
frätt fe nidb.
512. SBann be ^atte ut’n |)ufe iff, fleit be 3)2üfe up
be ^ottbanf (banjt be aJJüfc up !Difl un S3änfe).
513. S3i 9^adbt finb attc hatten griiS-'*).
514. :3c tnan be Äatte ftriepcit, je bÖQflW
böHt fc ’n ©tiärt.
515. ®t geit em eS be ^att’,
®e mäf nidb gän be ^oten natt.
516. Sin ne ^atte, be ^üöffe^) fünf, iff nij an gcliägen.
517. ®e fpielt met uff, eg be ^atte met be 3Wu§.
518. !Dat iff ’n ^ättfen, be fleit®) »an alle ueerSdfen
toglif! — ®at iff ’n „Ärütfen röer mi nidb an!“
*) Äapaun. — *) benafd^t. — ®) benafd^t. — 0 01®“' ~
®) 2rröf(be. — ®) fra^t.
Digilized by Googl
117
519. ®at frätt be Mattel
520. !De ^otte in ’n ©aef laufen.
521. Äattenbeittj’i)
^ett ®uob leif.
522. 3)c mott bi äße ^attenfiärmiffe bi fin.
523. Sßann be ^iärfe auf nod^ fo graut iff, be Softer
fingt fine ajfaote^).
524. @enen met be ©reebe fibbeln^).
525. !Dat ftimmt e3 ne iliärfenriäfnunf^).
526. 'X ^ifen iff ut, ’t ©eif)en geit an.
527. ^e lif fo glau^) eä ’n i^mmfenß).
528. (Sen Äinb, ’n Sangefinb’);
STwee inner, ©pielfinner;
(Drei Spinner, oiel Dinner.
529. SBann’t ^?inb üerbrunfen iff, bann beeJt fe ’n
^ütt®) to.
530. Dinner fuemt f)inner®). — @rft Ö^mfeiS, bann
Öl^mteä Dinner.
531. 5linner finb |)inneriO).
532. (De Äinner glifet be @Qern me^r, e§ ’n
S'iaober”).
533. SBann man ^nner nao’t 3Kartt fd)icEt, oerbeint
be ^räömer^ @elb.
*) Äo^enbiebe, — ®) 5Dta§ , b. ’f). nic^t lauter alö fonft. —
•) 9Kift0oBeI fi^eln. — *) Ätrcbcnrccbming. — ®) febarf, munter.
— ®) ffitene. — 0 Stngftfinb. — •*) StePrunnen. — ®) l^inter.
— *®) ^)inbemifie, mitunter läftig. — “) 9lad;bar.
Digitized by Google
118
534. @D Diel Äinnev, fo üici ^atcrnofter i).
535. 9}?c^r Slagen c<8 ©üörte. — ©ieioen Dinner
un !in |)icmb.
536. Unböd^tige^) minner
®ao^t to SBiärfe SJinner.
537. Spinner üan Söitlen
^Iriegt wat uüör bc 23iHen^).
538. Spinner un 3)aDren fegget ’t 3Baot;re.
539. ©Ino lin 3J?en)t fme iBIngen bnub: man meet
nicb, mnt ber nodb nt mären fnnn!
540. ^inner^nnb iff bolle te ftobbcn'^). — ^nncr tnnn
man met ne Äleinigfeit ’n ^läfeer nmfen.
541. ©0 flaor e§ be ©unne.
542. .klappern I)äört to’t .^anbmiärf.
543. früemb^) ^leeb müt ’n früemben 9)?ann.
544. ^auge i?Iemmer®} un beipe ©memmer mäb
nidb otb.
545. SBcIl fif unner be ^lieen"^) mengt, mätt üan be
©mine friätten.
,546. ©0 flof e§ ’n ^orfd^nmer®).
547. 97c floppe 9) iff ne ^iöige in be ß'iarfe, ne
i^Iappei^®) up be ©traote un ’n ®ümel in §ufe.
548. 3Bao ne ^Hoppe in’t |)u§ iff, bao fitt be ®ümel
Up ’n ©d^uotftecn.
9 Urfacben jum ?Beten, cntrocber um @ott ju bauten ober
i^n umö täglid^c ®rob ju bitten. — *) unortige. — ®) @efä^.
— *) füllen. — ®) frcinb. — ®) Flimmer, itletterer. — 0 Bleien.
— ®) S^orfd^reiber. — ®) Setfd^wefter. — *") @d;wa^maul,
Söfterjunge.
Digitized by Google
119
549. ®at iff jüft fo gueb, e§ toann man ’n Äntcferi)
in ’n Dom jügg — mnnn ne ^o^ (’n 33uer)
ne ©rbette^) jlücE.
550. ^innerg, jagt ’n ^ntcfer büör’t un mann
ber nij in ifj, ^e lümp ber mier Hebig brut!
551. SSao ÄnüüfsieS^) finb, be bücget^),
Dao giff’t auf iRüenS, be je müeget^).
552. ©0 fnüetterigß) e§ finnig S3raub.
553. De befte Äofj geit nid^ to SKarfte.
554. De lefte
2«äf ’t |)ecf8) to.
555. ^ne 5lof) ^et 93ünte, of je ^ett ’n ißliicfgfenS).
556. solange Äo^ ^ett aü oergiätten, bat fe ’n 5?alm
meft iff.
557. ’D iff een boen, mu be ^o^ utfü^t, mann fe
men gueb SD^iälfe giff.
558. 3Sat ^elpt mi ne Äo^, be ’n ©mmet. outl 2)fiölfe
giff un fmitt ’n bann mier met ’n ©tiärt üm?
559. Dao iff ^e bi fucmmen cg be ^?ol^ bi’t ^alm.
560. |)e meet brub te lauben, eg be ^o^ up’n 5tb=
pelbaum.
561. Sßann be ^?öf)e bansen miQt, fallt e^r be
Ikonen 10 ) af.
562. SDJan fall finen i?oI)brecE met ©miepen fnabbcnii).
0 5DJunnd, eine fleine S^ontugel. — ®) ©rbbeere. —
*) ÄTnöd)Icin. — *) taugen. — ®) mögen. — *) oerbriept^. —
’) liier: ber — ®) 2^or ber 2Beibe, ©iufriebigung. —
*) — ’") flauen. — “) pcitieben.
Digitized by Google
120
5G3. 2J?an fit be 3)?cn[fcn JuuII üüör ’n
ommer ni^ bcrin.
5G4. SBot man nic^ in ’n ^ett, niott man in
be S3eenc ^ebben.
5G5. |)e ^ett’t in ’n 5topp, c§ be in ’t 5?nei’).
5G6. ©tiöf ’n ^?opp in ’t SocE! — 9^imm ’n
unner ’n Slam!
5G7. ©tiäf es ’n ^opp büör’t
finen ^eft!
5G8. ’S*? i?opp e§ ne ^oltflage^) un Saden eS ^üer
(fo raut eg ’n Äriämt).
5G9. ^aug in’n^opp un £cd)tmit 3 ^) in be 5laffe. —
|)aug in’t ^oefb un beip in be Xafte.
570. ©0 oiel ^?öppe, fo oiel ©inne.
571. „5?opparbeit gripp an!" fegg be Offe, bao trodf
\)t tom erften 9)?aoI ’n ffJlog*).
572. ®iiittgi‘ bat be Saig baft-''), cg bat be ^oft
oerbiiinu.
573. Serännerung »an ^?oft giff friffen Stpptit.
574. SBell em be ^loft giff, bliff em an SJaun*^) nif
fd^üttig7).
575. ©0 franf eg ’n ^ol)n.
57G. ®e eene ilrei^eS) ^(ft be anncre be Slugcn
nic^ ut.
577. @ene ^Irei^e mäf finen SBinter, un eene ^rci^e
brent auf finen ©ummer.
9 Änte. — *) fd^mcrer, bicfcr .^olibantmcr. — ®) oergl.
9lr. 617. — *) «Pflug. — ®) »auch Berftct. — «) ßo^n. -
9 fcbulbig. — ®) Ärä^e.
Digitized by Google
121
578. „!DaD gao^ ^iär!" fcgg be 5?rei^e, bao ^bbc
e^r bc ^muP) in bc 3)?ule.
579. !De Äreit)cn ^öben.
580. Siiitter ’n ^ribbeliSfobb^) gg ÜDiiöSfopp ^).
581. Siätter ’n ficincn i?riegeP)
’n grauten O^Iiegel.
582. SBell ben frtgen mott frö^ upftao^n.
583. kriegt fe ’t nid^ frö^, bann friegt fe ’t late.
584. ®e ^ro§ geit fo lange to SBater, be§ ^e bredE.
585. §e[t bu bin Siötnen tnat Irummere§ giätten eS
’n ^riefeling^)?
585. llnnern itrnnimftatn i[f gueb wuenen.
587. ®at ligg büöreen e^ ^rut un 9tön)en — fun<
terbunt büöreen.
588. SBell ’t ^?rü§ ^ett, fiägent fif toerft.
589. „!l)at ^teejt inott man früsigen!“ fegg be ^aftor,
bao lagg ^e ©d^infen un S3raoben tmiiijf^) up
’t SBuottranP).
590. ®e ^ett em ’n 5?udfuf)gei in ’t Slieft legt.
591. fuennn bi up’t !Daf — begaol^n
— : 5 t mill bi Up ungebrannte 91fte®) traEteeren
— mill bi be @piftel (Seoiten) liäfen —
^E min bi bat ©oangilium utleggen — ^E mill
bi Ijeimlöd^ten — ^E mill bi ’n SampiöönEen
anfticEen — null bi be SeüEopen begeiten —
^E miti bi ’n ^üfter^) oerpu^en — :J^E miQ '
0 .^abici^t. — *) — ®) Summtopf. — munte*
rer, Icbf)Qfter ÜKcnftb. — ®) Srejjel. — •) quer. — ’) Sutterbrob,
— ®) b. i. <Stod. — ®) eigentl.; Slafebalg ober ffUnte.
Digitized by Google
122
bi ’n 2:ornöftcr padcn — ;3|t will bi bat
blatt rcgciccrcn,
bat bu ’n ^icmel füör ne ®ubcIfacE§flcite (’n
gnoft füör ’n ?tntet)iiegel) anfci^cn — be ^attc
füör ’n 0unnbag Rollen faft!
592. füntf) roier in be ^öd)te, np be Sappen
(0trümpe), ut be Strütc^). — ^e begriöft fif
wier. — |)e bitt fit wier ^erut.
593. ^e fitt Up ^eete 5luol)Ien.
594. ®e ^uot (^o(f) liiiwt »an ’n SUief^).
595. @enen Äocf un eenen ^ott. — ^ott
hioten.
596. S3iele Äuöte üerbiiirwt ben S3ri — nerfotttet be
0uppe.
597. Win em be ^lorften l)ögger leggen,
598. ©ölwft wenn em be ^uorfte ut be Wiewen
fönt un ^e be 5?uorfte nidb *vier finnen fann,
günnt fe’t em nod) nidb.
599. Äuort üm fit un lanf addier fit bebben.
600. i^üper un Siegen finb !I)eiwe füör be Riegen ^).
601. 2Ben üiel türt, lügg oiel.
602. ^e türt annere Sübe »an ’n Stobt un fett fit
fölwer brup.
603. Se iff oan ’n Mrbaum up ’n fjulbaum tuemmen.
oT.
604. ©enmaol ladben b^tpt biätter, e§ breimaot
aiZebgin niemen.
9©träu^e.— *)@eru(b. — *)Äiuulabe. — *) Stegen.— ®)^>e(fen.
Digitized by Google
123
605. Du fannft Umll la^eu, bu ^eft be ÜKuIe bi bi !
— Du ^c[t gucb ladben, fegg bat ^olE)n to ’n
§a^n, bu brufft fine 6ier te leggen!
606. ,^f tann ju ’t uüör ßad)en nidb feggen: be g^rau
iff baub!
607. „’D if[ nod) U)ib üan’t Sa^en!“ fegg be S3rut,
bao fonf fe au te grineui).
608. Sadjen (gnefen) e^ ’n ^infftüo^. — ©if üüör
£ad)en ’n Suf l^oHen niüetten.
609. ^e Iät)rt et nicb, un niann fjunnert
olb Jüätt.
610. Sanbeönnfe, SanbeSe’^re.
611. £anf un fnml
^ett fin ©efatlj
5fuort un bid
^ett fin ©efc^id:
@n aj?iöfen^) oan be SÖfibbelnmot
(Seit am maderften üömer be ©traot^).
612. aßell ’t lauf ^ett, lött ’t lauf fangen.
613. Siätter ’n niiffen^) Saup
’n miffen^) ^aup.
614. £aup nid) fo, fannft niet ©aol^n nodb mull an^
tuemmen!
615. ’D iff nodb Sed^t in be il'iiirte!^)
616. ($t iff, es menn fied^tmif) in^üefe^) un ©tuo-
men regeert.
*) meinen. — *) 9)?äbd^en. — ®) Strafe. — oergebltcben. —
® Dcbled^ten. — (äntfc^ulbigung bei fpäter Jpeimfnnft. — 9
Digitized by Google
124
I
617. ’X iff £crf)ttttiffem)oI! 1) öüör e« ödster.
618. ficcfertännfen®), niogft bu auf wutlbruncSeepe®)?
619. ®c üörccr ’n anncm fin Sccb^) fif freien®) fann,
^ett fin eegen fieeb on’t ®Iei^en®) an.
620. ®at iff ’n olb Seeb^) (ne otfe i^ade). — ®t geit
tt)ier up’t oHe £eeb (up be olle ^ade). — ®at
iff ’t @nne üan’t £eeb.
621. Me Seeber fann man nicb utfingen.
622. Zeigen e3 brüdet^) — e« ’n ©ifemännfen^) —
bat em be ^amp ut be ^Platte flött.
623. ^e iff fmatt in ’n ^al« (= f)t Itigg); ^e ftinft
ut ’n ^alfe (= l)e iff falff).
624. fiüegen ^ebbt fuorte SBeene.
625. ’9^ eenen fine Seime föQt up ’n IRaufenblatt,
Den annern fine up ’t ©uermo^fatt ^°).
626. Seltnen ^1) un mier brengen mätt eenen te öiel.
627. £enntei2) (BMt braff man fließen
Sennte ^iärbe braff man fmiepen^^).
628. ^e ^ett ’n Siämen eä ’n ®ompr — e5 ’n
ilafj^iner — eS ®uob in fjranfrif — eS be
Suig in ’t ©dbuorfi®).
629. ^e liämt ^ännfen fett^®).
630. J)e liättJt tefamen eg Äatte un 9lüe.
0 SBinbbeutel. — *) ßederjö^ntbtn , Scdemäultben. —
*) ©eif<. — *) Selb. — ®) freuen. — *) blühen. — ’) Sieb. —
“) pebrmft. — *) ein ouä ©(biebpuloer getneteter Äegel. —
‘®) ©ouerfrautfa^. — '*) entleihen. — '*) entliehene. — '*) ouf
ber Grbe fdf)Ieifen. — ’*) peitfdhen. — *®) @rinb. — *•) fett
in ber Spfanne, b. h- i^t nur ©ebrateneg.
Digitized by Googl
(25 -
631. 1)e ^ett ne brüge, bc ne ttjibe Siähjcr^).
632. t[f an eene <3ite brei ^unb to
633. äßell eenntaol nb ne Siemrobe^) fangen iff,
lött fif fo lidbt nicf) mier betünteln^).
634. S3iätter wat in ’t £if, eg üm ’t £tf.
635. „SCBann if ’t graute £oog tnünne, — fegg be
^unge — bann ^öbebe if be ©uegen te ^iärbe!"
636. Sluf be Söwen niüett fif öüör be 9J?üggen wafjten.
637. Unner gemeene fiübe niott man fif nid) tügfen
giemen: föllt man unner of buomen, man föKt
in be S)rite.
638. ®at finb £übe, be fönnt ’t boen! ommer fe finb
nodb nid) an ’n Stomenb, un fe finb auf noch
ni^ eg an ’n ÜIHbbag. — iff no(i^ nid^ alle
Ü)age Sfomenb.
639. ^e l^ett be Dioden lüben ^äört, ommer Ije weet
nidb, mao fe fanget.
640. 'ffl oUen fiüninf^) fänf man nidb up Äaff^).
641. ißan’t Suowen'^) mätt man nidb aatn.
642. S3iötter ne £ug in ’n ?ßott, eg gar fin gleeff.
643. 2^0118) Up ne £ug iff ’n gangen @nb.
644. ülfan fann be £ug nid^ mefjr niemen eg ’t Siämen.
645. S'le 2ug in ’n ^elg fetten.
646. ®at lütt 8) annerg eg „f^rau gao^t fitten!"
0 Seber. $er erfte trinft gern, ber anbere ^at bie britte 2rrau.
— *) b. 1^. närrifib. — ®) ßeintrute. — *) betrügen. — '^) ©per*
ling. — *) ©etreibel^ulfen, bie beim SCßannen abfoHen. — ') loben.
— ®) Soll. — ®) lautet.
Digiiized by Google
— li>6 —
647. |)e ^ctt ’n 9J?agen, bao fann tüull ’n in
neftcn. — ^ctt ©luid up ’n 3J?agen.
648. Si^ann bu bat nid) magft, moß bu iätten, tnat
bu metbracbt ^cft.
649. ®n njiift ncn SOJnnn? ©ctt ’n bt up’n
jDiffi) unb iiitt bernan!
650. 2JJann un äöif
^ff een £if2).
651. ®at i)j ’n 3}?ann an ’n Saiim^).
652. ®e I)unner)'te 9)?ann nerfteit ’t .*poI^fenntafen‘^)
(®aufemiitlfen) ni^.
65.3. ’9>? ollen 3)?ann un ’n olb ijSiärb
©inb nij me^r n)äl)b.
654. SKannig SJJoer^) iff gvauen ÜDümel,
grauen 9)2oer iff aJiannS ©atan.
655. £aot bi n>at tnaolen, bann frigft (^eft) bu njat
S3unt§ !
656. „SUIe!? met 9J?aote!“ fegg be ©niber, bao flog
l)e fine f^rau met be ^>oub.
657. ®e ü)?enff benfet,
Un ®uob lenfet.
6.58. SBat be 9Wenf! fcbinnt, bat mott ^e auf fin.
6.59. SBat be 307enft ^ebben fall, bat frigg t)e.
0 — *) £cib. — *) tapfer wie bcr $uter bcö (S^lag«
baumä in ber Sanbwel^r. — ■*) — ®) SKiittcr.
— «) (Stte.
Digitized by Google
127
660. Söann be 3Kenffen erft unner ®oftcvS ^üftc
geraot un be 35üegel in ^innerl^änne, finb fc
bolle 1) olb nog.
661. „2Bat finb be 3Kenffen bocb buHe ®tr8!" jegg
be ?lpe, bao [aog fe ’n ©efiioppenen ber^iär
gao^n.
662. „5Bat fin ji füör 3)?en^fen!" [egg be SSuer, bao
^abben be ©loine ’n ÜTrog ümftott.
663. „Sßi be aJJenffen i)f be S'la^rung!" [egg be
©cbciren[li[)er, bao [dt)uott) ^e [ine 5?aore in be
Äiärfe.
664. ®iit 9J?e[[’ (2J2e[[er) [nitt in brei 3)age me^r
c§ in twee. — Up bat 3Kc[[’ fann man nao
9tom viben.
665. SBann be ®re(f to üJ?e[t mätt, bann mill l^e
[ö^rt fin. — SBann 3)Ze[t [il [ö^ven lött, bli[[
^e boc^ nod) 9}?e[t.
666. ©iegen ’n [Joov 3We[t (’n aJZe[tn)agen) fann man
nid) an[tinfen. — liegen be S^ieenbüör^) (’n
gleinigen Uoioen) fann man nicb angapen-^).
667. aiietbeclen un mat giemen mäf nid) aom.
668. ,,9)fetniemen!'' [egg ^oI[ei.
669. ’X' gi[[ finen 3Kiä^t[ad, mo man up [lött, bao
nidb nod) SJfiü^I nt fümp.
670. ilin 3}Uüfen ao^ne Seim’,
^in ^ao^rmarft ao^ne ®ei[,
^?in S3ud aofpie S3aob,
^in 3Bi[ aof)ne SGBaob.
*) balb. — 0 Ginfatirtöf^or eincS 23auernf|au[eö. — ®) gähnen.
Digitized by Google
128
G71. ilin junf SJZiäfen nhmiip ’n oflen ÜKami üm
^noH »willen.
G72. (Sd)ÖNC Slömfcä un [d)önc SDZtäfcnä ftao^t nid^
lange.
673. „SDZober, — fegg bat SO^iäfen — nn müegt mi
alle SDJannglnbe lieben; fe t)ebbt mi aU üan
T)age »net ®rite finietten!
674. 0e I)ett n»at in bc ü)2iälte te broefen — . ^ett
3}?o[e§ un be ^rop^eten.
675. ^e I)ett finen eegen Stopp, eö bc ©üufc in
2J?irfcl»ibict>). — ®e ®auö ^ett auf ’n Stopp.
676. 97c 9)Zobcr beeft »oaam to. — 95i'obcrIei»ue üö»ncr
alle £ci»oe.
677. Gene 9)?oer fann »imü fiemen Stinner unncr^offen,
ommer fie»ucn Stinner nid) eene 2)7ocr.
678. SBcII bc 9}?ocr nidb Ijilört, niott bat ungebuoren
Stalm folgen 2).
679. !De 9)?üIIer un be ÜJiug finb bc Icftcn, be baub
fmaebtet.
6S0. ©0 bumm un bann nt 9)?önftcr!
681. ©0 brod es to ÜJ7ön[tcr unnern Suogen^).
682. ©0 faft es SQiönfter.^)
9 ®auerf(baft CDtccflcnbecf bet 5Dtünfter. — ®) b. ber (3Berbe*)
SCrommel folgen, Solbat werben. — *) 2)ie 2(rfaben auf bem
^rin 3 ipalinartte , bie belebtefte ©egenb ber Stobt. — ■*) 3nt
50iittetalter unb biä in bie le^te Seit beä oorigen So^rljunbertö
gehörte SJiünfter jn ben om beften befeftigten Stabten ; ogl.
©. 0. Sd&anmburg in ber 3citfd)rift für oaterl. ©efd^idjte unb
5lltertumöfunbe. S3b. 16. SDtünfter 1855, pag. 142 — 174.
Digitized by Google
129
683. iff fo fiiilig, e§ luann ganj 3J?önfter up
be <3d)iifftaorc biibbe.
684. ®e niott bat ^itoper’) up 2anibcrtis2:l)Qon2)
fd)ueni.
685. Sann man eene «an bc Sittl}üömcr ©ti'cge '’)
frigg, bat iff fo gneb fiftig X>alcr Srutfdjatt.
686. Sann bc ^illfnlcM imöv (Süntitljcnpaotc^) in’t
3^röbiaol)v null Später iff, bann gifft ’n Ijccten
(bi'ügen) ©unimcv, nn mann fc licbig bann
gifft ’n Hatten ©nnuncvß).
687. Sann ’t ^intftmaonbag np bc 9J?avtinffe
'ifJrofiione^) ni^ riägcnt, bann rüigcnt ’t alle
annevn ^ropjonen ant nid).
688. SDHiggen®) l)cbbt bc auf mnll ’n Süiggcn?^)
689. ®e magern ilJJnggcn bietet lO) f(^arp.
690. ,^e eegent fit baoto jüft cei ne SJJnggc (©uege)
to’t ©id)ten ^'). — ®at UHt cm, c§ be ^ol; bat
©tntenbaden.
691. ,^ctt be ®?iielc men Satcr, bann finnt fit aut
be (SJäftc.
692. ®at 9JhiI geit eljr c§ ne Sllappcrmnele. — Sann
bc ftiüvm, mott cl)r 9)?nl nod) citrao baub flaon
mären.
') Äupfer. — *) Surm ber 8ombcrtitird)e ju Sh'infter. —
önffc in 2)iünft<T, jcj,U officieH „äöcüclingbooo'gnffe". —
‘‘) Stasgrube beb Stbbederb. — roo^l aus bcin froitj. St. Gilles
(f). Slgibius) ciitftanbcn: Slgibiittjor iniöiünftcr. — ®) SDnbfelbc gilt
Don ben Cuellcn nor ^Igibiit^or, bie in bif 9(n Inufen. — 0 5pvo«
jejfion in ber ÜJinrtinipfarrei jn 93innfter. — ") 9J?iiifcn. — ®) 2öenn
Äinbcr über 9lüifcn)d)nicrjen tlogcn. — ‘®) beiden. — ") fieben.
9
Digiiized by Google
130
693. £aot fe! man fann be 3BeIt bat 9)?ul nic!^ ftoppcn.
694. O, Ijäbb’ it bc SOhile tüörtcr mattl
695. |)e f)ctt fit ’t 9)?ul wcrbraimt.
696. Siin ©latt uiiöv be 2)hile niemen.
697. $eno to ne IDZuIape’), bat fe nett iff, fe glöff
et bi.
698. ^)ao fin it üm tucmen, eä be 3)Jüent'^) üni be
gueben Xiage.
699. I)at iff 9)?nente ?Irbeit-'^).
700. "De SUtiifc fittct met X^riiöncn in be Sfugen
in jne 33raubfc!^af)p nn lanpt fit ’n 5Sicfii<?.
— <2mall)an§ 5?üctcmneftcr). — ©teil
’n men np ’n iuipp, et füllt cm tin ^cnnint
ut fine Üaötc. — .^c lött fit bc ©unnc in ’n
|>al§ fd)incn.
701. faff bn c^ iDZufit I)äürcn!" fegg bc i^unge,
bao t)abbe f)e bc 5?atte ne ^niepc up ’n ©tiärt
fett.
702. 'Dao ligg ’n 9}Zufctant bcgvamen.^)
703. 'X iff funnerbar, bat bc SÖZufctantcn immer
®uorft Ijcbbt; be ®afi mott alUib brummen.
704. aiZüettcn iff ’n ©ümelöfritittcn.
705. 2Bat fin mott, mott fin, un mcnn’t ’n S3ranb=
miärt^) iff.
9 ein neugieriger 5)ienfdj , ber, um beffer ^ören 311 fönnen,
beti 5Jiunb aufipcrrt unb buburef) ieinem ©efici^t einen bimimen,
^äglidjen 3(uebrucf oerlei^t. — 9 2)i5iu^. — b. f|. Dergeblid^e
Strbeit. — *) 2Seun Semanb [tolpert 2 c. — ®) SBranbmal.
I
Digitized by Google
131
706. 9^agcl in ’n l)clil)en.
707. gueben ^Zaober i)7 biiitter ej§ ’n färcn
5'rönb. — (St geit nij iniör ’n gueben 9?aober.
708. il'aup S^iaoberg 9iinb,
^•rice 9^aobcrö .(linb,
'Dann lueeft bu, nuit bu finnjt.
709. 5?in aiienff fann länger Diulje IjoUen (l)cbbcn),
e§ fin 5)?aober tutll.
710. D)at i)[ nicljr eö in’t 9?äppfen geit.
711. @en 9Jnrr fann niel)r fvaogen (infanpen), eä
teil! SlMfe anOuaovben (nevfanpen) tönnt.
712. 'Dao be dlaxx np be i^ebber fteeg, fagg bc
l^ebber „quaf!"
713. 9^anb läljrt biäben.
714. ^n be 9^aub
?itt man Stuten [üör Sraub.
715. man nt be 9^aub,
‘Dann fümp be Daub.
716. Spaort in be Dib, bann Ijciumt ji in be 51?aub.
717. ,*pe neil)be nt (leip berbüör) mat gifffte mat I;efte.
— reet nt eä S(^aop!^Iiär‘'^).
718. SBell fine 9?iäfc affnitt, oerfdjimpeert fin eegen
®efid)t.
719. ^norte S^iäfen finb gan te fnüten.
720. „®t fümp oiel 9lieeg np!" fegg be ^unge, bao
mofi ^e biäben.
0 ferner. — ßiäber = Seber.
9 *
Digitized by Google
132
721. SS^rto tJDCc 9?icmev§ finb, bao bbgg ’t nid^.
722. 0e nicnit ’t be Sübe ut bc Xa^fc un ®uob
üau bc 5ötc.
723. ilnio 9?ietc’) finb, bao finb auf £üfc.
72i. (ät iff nty un luiitt uij;.
725. uiy brcuf, bc trigg auf uij-.
72C). Sh.'ao uij: iufüuip, bao fünifi auf uij: ut.
727. Qi ftflof)t Ijicr auf uicb üui baiuoc 9^ücttc.
728. Up Süut S'iüimucröbag.
729. ^c iff ’u öljui^) au be ü)Hicr-^).
730. ilk'U uicf) olb^) loarcu toill, bc laot fit fünf
Ijaugeu.
731. Saun ccuc olb joiitt, fauu uiau tüsfcu Ä'iun
uu 9?iäfc Sl^üluiicttc fuappcu. — D jä jau,
u)at Joätt mau ftif, manu mau olb matt!
732. |)e fauu fif all to bc ollcu Quoalcbcu (to’t olle
Qfcu) rÜifcu^).
733. Olle £übc läl;rcu mullcu iff fo gueb, eS ’u ollen
9tüeu ’n 23cugel iu^augeu.
734. ®e Ollen finb (“^e cQlucfe iff) mifer eS be fiüfen.
735. (S§ be Ollen flcitct, fo b»pct bc Quugcu.
736. Oe Ollen mott mau cljr föcmaef*’') güuuen, ’u
^clpup'^) allemaugfeug in be .^aub rcefeu.
') Kliffe = Gier ber ilopflnufc. — £Ijeim. — ®) SDJauer.
— ■*) olt. — ®) rciJ}itEn. — ®) 5'ciiuemlid){cit. — .^tl|auf,
4'cttquaft jum Stiifrit^tfit.
Digiiized by Google
133
737. ®at Döer ijf ne .ßranf^cit.
738. Drbnunf rcgccrt be 3Bett, un bc Scngcl^ be
9?üenö.
739. 3Bao bu nid) |)är Organift, bao fiuigct
alle ^ipcn.
740. ®c Offc finnt nnf finen Stall.
741. ®t fiinil) (lanlfani) ’n Offen be SRiiilfe. —
Mminft bu uan Onge nid^, füininft bn niuorn.
742. Oao lüill if cm imtll ’n ^ iniörfd)rimen!
743. ^acf flött fif, ^ad nerbriigg fif.
744. :Q:cbcr ^ctt fin ^äcfiSfen to briiigen. —
ftn Sd)aötfcn ut tc lucttcn.
745. 3)Zan inott be ^älcn ’) nid) üüör bc ©liege
’fnüetten.
746. SHU I)cbbt be ^alnt, ini fricgt mit Oftcrn.
747. 5ü^c(I be 'ißapiere nid^ l)ctt, fann auf nid) up
’t 9Jaobl)uä fuetnnien.
748. Oat piiff jüft cä bc 5»fi »P ’t — e§ ’n
3(ppel in ’n ^ütt — cö ’n fülincrncn ^inn
üüör ’n ©ucgcftall — c§ ’n ^innappcl^) up ’n
©ucgcftaK — cö ’n Ü)?eff in bc ÜTaffe — cä ’n
Üiütcv np bc ©liege — eS ’n ,'panSf 3) an ’n f^ot.
749. 3Benn’t up ’n ^aftor riiigent, briippcit ’t aut
Up ’n Lüfter met.
‘) ipn-Icn. — ^ eilt .'Qolif'noiif nid Qlcviienuig. — ®) .^nubfc()ii^.
Digitized by Google
750. Sctt bc ^^cbbc’) Up ’n (]iU(cn ©to^I,
Sc fpriut apatt nncr in cljrcn
751. 'Tsc bngltfe ^^emiinf bvüppelt büör ’n ^nbbcn
Steen.
752. 'I)e ungcrcd^tc ^cnninf ücrtiärt ’n gcred)ten
®nlcr.
753. 3BelI ’n ^enninf nid) a^t,
®en bc 'Datier nic^ n)nd)t-*).
75i. iinui bn bin ‘^?iiipcv I)cft, l)cff if min Solt.
755. rnicb '■P'iiivb trcrft^) tiiieenuml.
75(). ’i)i giciucn '’^>iiirb nintt man nid) in ’t fifen.
757. .'pc filt iip’t 'iMiivb, cö ’n ^-noff np’n Sun>^)
— Ci3 bc 9)?u^ up ’n itammipbraub — cj 3 bc
Xnngc up bc Statte (up’t [yiiirfcn).
758. ®u ribft ’n bull (büer) ^iiirb.
759. ^c quamm to '•^iärbc un gont to ^-otc.
7()(). i^aii ’n ^4^iärb up ’n ^cfcl fuemmcn.
701. ’X iff luno^rlif fine Silcinideit, mann ’n ^iiirb
np ’n ^o^nermim^) fitt.
762. ijiiärbe, ^^lintcn un ^^raulübc braff man nid)
utlcl)ncn.
703. ®e ^iiirbc, bc ’n |)amer nerbeint, friegt ’n nief).
704. ®c beften ^iiirbe finnt man up ’n Stall,
®c fled)tcn finnt man üömcrall.
705. 3öcnn bc 2^rogg liebig iff, begnappert fif bc
^iärc.
') Äröte. — ^Pfütje. — ”) ennortet. — ■*) oii.
— ®) 3oun. — ®) ©eftelt, njoraitf v^ü^ner übeniad^tcn.
Digilized by Googl
135
766. 9JZaf mi nid^ be 'jpicirbe fd^ü!
767. fann ’n ^ileiuuorin bölfcn (tjoften) l;äörcn
un ’t (5Jre§ Juaffcn feiljen’).
768. ®att flött in e§ ^infftcn up ’n ©unnbag.
769. I)ctt ’n ißtnn in’t löocf ftiäfcn nn i'ff ber
bnör gaol;n.
770. SÖ3ann man gnr fin ipUifcer l^cbbcn mill, mott
man g^ran un Dinner metnicinen; mann man
’n bietfen ^liifeer Ijcbbcn mill, mott man be
^rau mctniemen; mann man ommcr oiel ^lüfeer
Ijcbben mi(I, bann mott man aöcene gao^n.
771. ©0 plump c§ ’n ^umpcnfmcngel.
772. löpp oan ^ontinS nao ^ilatuS.
773. (St iff fin ^ott fo fcbecf, ct pä[f ’n ®iefcl brup
— et finnt fit ne ©tolpe^) brup.
77i. Siebige f)3ötte giff bulle öppe.
775. Üm eene 9töme fteit be f|5ott nid) liebig.
776. .'pe fif in ade ^ötte — nnner ade ©tölpen.
777. ffjvaoljlen (Mern) iff fin (Selb teilen^).
778. i)3vaol)I mi nid) me^r, fin mi aame £üe.
779. (De ffJraol)ter f)ett fin Söraub,
De illiüger fine Sianb.
780. fj3robeeren iff ’t (Senanfte. — ^robeeren geit
üömer ©tubeercn.
781. fprobeeren boet be 9füen§.
782. De fßrofcfferg un be Äiebbenrnen§*0 oerbeint
cl)v (Selb (Sraub) met be fDfuIe.
0 Sopfbccfcl. — Äctten'^unbc.
Digitized by Google
— i:3G -
783. Mut’) Up ’u ^roffcn^)!
784. fitt Up ’u ^rofjen.
78.5. S^iblifö’’) ’u ^vüiufeu-*) t)iUU lauge uan ’n 'ißuub.
78C). ^ud)crg uu ^raotjlerö finb fiuc
787. fiangc quinen^) iff bc luiffc ®aub.
788. „Maot nii gueb, rnot nii ivalt, — fegg be S3rut
— lucn raot mi uid) af!"
789. a)?an tüuip alltib flöfcr unu ’t Maob^uS, man
berup geit.
790. Mcd)t niott Mcd)t blitueu.
791. Med)t ^efte un fiuigcu luoftc. — Mcd)t ^efte un
^ebbvcd)t fafte t^citeu.
792. iff uid) rciu up ’t
793. Ijctt uij: ad^tcr bc Minfftcu.
794. !iDao riägcut ’t em iii’t ,^ci.
795. iff fo rif, bat t)C bültf^) — bat bölft
(reert) üüör Snmd)t®).
79G. jTti'ce Minner un eene ®au§ matt ’u 3)?artt.
797. |)e Ijett ’u papieren Oiäctöfcu au.’’)
‘) ried). — *) ^pvopfcit. — ”) jiimfileii. — ■*) Äautabaf.
— “) fnintcln. — ®) b. b- ip «W)t S» trauen. — ’) brüllt.
— *) .junger, 'Dfangcl. — ®) b. l). In^t ftd) Icidjt fcftl)alten, jum
SBlcibcn überrebcii.
Digitized by Google
137
798. 9Jücnö ^anldn^) im g-raulübc S?ranfeln bucrt
nid) lannc.
799. ®ietifc‘^) 9iiicn§ Ijcfft fciben l)cclc‘^) ?lol)ren.
800. Sleibc“*) iKüenS iiuib jciben fett (fatt).
801. ^unc}c 9Jücnä mücttet bieten liiljvcn.
80:2. ®e Iei(]ften 9iüeng Ijefft be nieeftcn f^leil)C,
803. Olle Oi'iicnä iff fle^t 9lengel§ nnl)angen.
804. SBann innn ’n Siüen fniietten n)ill, fann man
immer uuill ’n ^niieppel finnen.
805. 35?ann bc 9iüc blieft, bann bitt l)e nid).
80Ü. Si'ann man fölmft nid) Ijangen miü, mott bc
9tiic be SiMiorft ftuol)Icn I)ebben.
807. 2Bann fif ’n Qnnge nn ’n 9ine begiegent, un
bc ^nngc fmitt nid) un bc 9Hic bliclt nid),
bann büeg fe beibe nij:.
808. 9)icl)v 9{nen£i c§ ilnuofen.
809. Sefannt c§ bunte 9Uicn^.
810. @t giff mel)r bunte 9{ücn§ cö eenen.
811. „^ebben, I)cbben!" fegg be 9iüe.
812. De 9i’üen§ blieft bi bc grauten <S(^uIten „T'ü'
fenb, büfenb, büfenb", bi be flcinen 93urcn
„,^alf äf, l)alf äf, f)alf äf", un bi be S^üöttcrö
„'©iärbe l)alf l)unnert, biiirbe l)alf I)unnert".
813. ©üf cä 33?üürfte in ’t 9{ücnfd)ütt^)!
814. „Du faff mi nid) micr in be ©nute tlcicn!"
fegg be 9tüe, bao l)abbc l)c bc ^'atte ’n ©tüirt
afbietten.
*) ber .^■ninbc -Oculcn. — *) bilfifle. — ’j t)dle, goiij^e, —
*) blöbc. — ®) §uubcuerf^Iag.
Digitized by Google
138
815. .f')c fc^vt bat 9iiie buten (= uuitt groff).
810. 9iulj un 9i'aft
.3Ü bc ^nliue 9JZnft.
817. ili'unb cä ’n 9(ppcl, '^annfofen’). — Tint Per*
fteit fif au ’u 'Jlauuc^), bat bc ‘i]ßaufofcu rimb iff.
818. ,*pe if) brup per)iättcn es be 9tupc up ’t DJoöblatt
— e§ bc 'Jtüiucl Up bc aamc Seele.
819. Saepte Pan ’n Stall
JVüljrt ben gan 5 cn (Dag ipatl-'^).
820. De inott ’n Saef lappen.
821. ?i'dl nid) faict, bc nicb inaict^).
822. 5b.'aun bc Sainiann unif), tpat bc 9)Jaiiuann
ipcet, bann . . .
823. Saut§bag(Saoterbag) l)öllt bc 'Di'nucl .^u^föfung.
824. Saub fd)ucrt ’n ü)?agcn.
825. iß}cll [if nid) fatt frätt, be fann fit aut nid)
fatt ledcn.
826. äi'cll ’n Sd)abcn I)ctt, bru! füür ’n Sd)iinp
nidb te fuorgen.
827. Scpaipcrfücr^) böten *>).
828. „’D iff tinen Sd)elm tc trnen!" fegg bc .Qnpgd
bao pabbe l)C ’n bauben 3 >ü| 5 (bullen iliiieu) bc
SOhile to bunnen.
') (pfnnntud^ni. — ’*) am 9laubc. — •■*) uioljl. — O mät)ct.
— ®) Sdjäfcrfeiicr; fo nennt man beb £d}äferb abmed))elnbeb .svnie=
beugen mib Untereinanberfdjlagen ber 3(rme bei ilälte. — ®) gnier
anmad)cu.
Digiiized by Google
139
829. ilünip ’t ntrf) met £c^iäpcl§
®ann füiiip ’t nict :^iepel§.
830. Söcll fit fd)iinpt, bc fit niinnt ’).
831. !l)e brüßg.
8.32. 33iätter bat ’t fd)innt2), c§ bat ’t qiiint-^) .
833. nt be Sd)ülc4) tleffcnS).
834. ^->6 iff fo fd^rao*'’) ne itiävfcnmuS — fo fd)rao,
bat l)c iiict bc ^anidclS^) büör bc Üralljcn*^)
friättcn tann.
835. aL'cll ber fd)vlff,
®e bcv bliff.
830. 5ß?ami nc olle <Sd)üev brennt, iff nij: tc rebben.
837. Si'cll fine Sc^nlben betalt, ncnncljrt fin !i>cr=
niücgen.
838. ^ ^e l^ctt ntcljr ®d)nlbcn c§ .^aove np ’n 6topp.
839. „ÜSat feggfte nn?" fegg bc Stainc, bao I)abbe
bc ’n ^paljn ’t 5(nge utbicten.
840. 5Bat fall man bao oan feggen? Üo Sriiibbcr iff
’t ,*pült tc ficin, men 9ianfentran§trallcn fitt
ber nodb in.
841. ©eliuc^) iff ’n gueb iirnt, ommer ’t mäff nid)
in Slllemanng @aovcn.
8 1-2. l)ett fit auf met be tnnffdtc’^) 3^nft fiiigent.
843. ©iemen iff ’n gansen ©algen null.
844. SBann be ®icgc friättcn fiil)t, fratt fc aut.
0 iiniihcrt, t)cnib!‘e|t. — *) fd;ciiifiib b. i. biif unb fett loirb.
— d fnuitdt, oergcljt. — ■‘) Sd}iile. — d fdjiunt'f»- — “) mngcr.
— ’) Äanind)cn. — ") Cotten beb a>crfd)lngcb. — ”) i^albci
(Salvia offic.), ^icr mit 2tnipielinuj auf „<Sclbft". — gebanteu,
Digitized by Google
140
845. ’'J? Släi^ter gcit unnüefd to ®angc (2öiiirtc).
840. Sliägc matt an^ännflit.
847. 9)tct Sliiigc faim man fincn bcftcn grönb wer*
tönen i).
848. ,'pc füpct^) ni(^ funncr iBatev.
849. „Stocr-'’) ii) bcrbüör!" fcgg bc ^van, bao tjabbe
fe ’t Scbbc uerfnoppcn.
8.50. nimmp ’n Smanb uan be 9)iiälfc üüöraf.
851. 3Bctl gucb fmiärt, be gueb följrt.
852. |)e fmitt ’t in’t ^mle.'^)
85.S. Ut ’n Sniber lött fit alleö mafen, men fin
:^änf[terneft.
8.54. .^e jnuovfet eS ’n :^cgel^) — e^ ne 'Sagemüele.
855. .^e fögg bat ^iiirb nn fitt berup.
856. ^e fögg un fögg un bantt ®uob to, bat l)c nij
finnt.
857. 9)kn jögg finen 9Hien ad)tern Uomen, man I)ftbbe
ber fölmft all achter fiiitten.
8.58. 0olbaoten un fette Smtne finb een boen: fc miib
beibc fett matt to’t baubflaon.
859. Si^ann alle Sluegeln braipen, mögg bc ®ümcl
©olbaot fin.
860. 29tb nan ’n 0d)uet‘'') giff ’n ollen ©olbaot.
861. 0trci em ©olt np ’n ©tÜivt!
862. ©öllüft fpunncn nn fölmft mafct, giff ’t bcfte
33urentlecb.
9 crjfmicn. — ®) fctjkift. — 9 Alnriee, 23ict)traitt.
— ■*) b. 1 ^. macbt eö nicht orbeutlid). — “) Jgel. — ®) ©djup.
Digitized by Google
141
803. ©öltüft iiittcn miil fett.
804. (St fnuit iny biütter, eg luat man föliuft ätt.
805. SSetl füliuer geit, miitt üan ’n SBuoben nid) be-
bruogen.
800. 3BelI fit fölmft Heit, fann upljollen, mann l;e mill.
807. 9J?et be ©viiöne, mell bu Sunnbagg fnibft, ftnotet
be ®iimel be .'pcUe.
808. Sl)aüven (maljven) iff’t l)ebben, un Ärigen be
Äunft.
809. 2ßat man fpaort uüör ’n 9)hmb,
CDat fvätt be Äatte of be ^unb.
870. 95?et ®perf fünf man 9)?üfe; men bütt iff nod^
lange tin ©perf!
871. ®em flügg ’t ©peef in ’t 9)2ul.
872. ®e ©cboI)mafer ftad ’n ©ÜP) in ’t ©perf.
873. ÜKet be Sc'etmnorft nao be ©pedfitc fmieten.
874. 2Bell nid) fpinnen beif,
Soll met ’n blauten £ime geit.
875. 51ii): iff fo tiein fpnnnen,
@t fümp an be ©unnen.
870. ©pottl^iigfeg be fönnt brennen.
877. .^auge fpviäfen''^) un mib ftvien'“*)
^elpet mangen iiömer be Dtien'*).
878. 9?n fpriät bod) ! ’t iff jii, eg mann boo ’n banben
©algen fitt.
879. ’il? ©prnefmaob, ’n maol)r Sßaob.
880. |)e fprint up alle SebbenP).
0 ^fricincii. — ‘0 gro^fprcdE)cit, praljlcn. — ’*) ld)raten. —
0 ätimie, ©rabeit. — '*) Seitcrii.
Digitized by Google
142
SSI. Stanf füör Dan!!
882. Staolju un briägcn iff bubbclbc 3(rbcib.
553. „Dao ftaol) )ni!“ fcgg ©tobtbroif
554. bc @taot,
00 bc ^raot’).
SS.^. äBcll bi bi )‘tcl(t2), brent bi bi Dngc njier.
— De füinp U'icr ’n falsfcn 0iUiucrgroffcn.
SSG. Dal ftiiif an ’n .^"^ob!
887. .'pe geil un ftiänu. — !pc bitt in’t @rc‘3. —
,<pe bvenf bc 0d)utc-‘^) mct. — ,^c geil nao bc
graute ''^Irince, geit berbüör, geit ripg^), geit
in bc ^Köweu. — .spc Ijicinelt. — ,^e mii! ’t ni(^
lange incl}v. — .'pc fteit (fümp) nicb mc^v np.
— ,'pc ftiifcit nn [tüfclt. — ^e bett ’t baobn.
— ,*pc iff rip, i)| Up. — ,'pc frätt fin S3raub
nicbr. — §c nerffitt fine 0cbobe mebr. — ^c
fmitt tinc 33iären incbr. — ,^c bött-^) fin
'!)3aüsffiier •’) mebr. — 0e biief fine ^annfofen
mebr. — .^e ligg in ’n i}Jro 5 CB mct ’n Daub.
— |)e bett ’n ‘'.ßro^cf} mct ’n Danbengriämer. —
,*pe müf [ü^fc gnebe 0itc bi’n Danbengriämer.
— ,'pc mott meg (mott reifen), bao belpt nii'
mebr. — ^c iff up bc 0^ricmcric'^). — ,^c
rnill auf ut be Dib gaobn. — @m boct fc (reeft
*) Siebe, @e]i)H)ä(j. — ftie()lt. — Sc^nufel. — ■*) auä
ben auf ben meiften ©robmälent befinblic^en SBucl)fta6en R. I. P. S.
(= re(]uie.soat in pace sancta). — ®) fteeft an. — ®) Cfterfcucr.
— ’’) il)in broTjt irgcitb ein größerce Unglüif, aii^er Sob j. 33.
auch ©anterott u. f. ro.
Digitized by Google
— 143 —
be ®aiibciigriä)ucr) bc 0d)ute auf afl in be |)anb.
— Ijüllt be '3)aub crfter Jib. — @t i)| ut
mct cm. — mill nid) nie^r. — De ?lül)m*)
flcit cm nt 2). — De ^lotjm mätt cm tc fnort.
— De ecQcncn 33ccnc briiigt ’n nid) mcl)r. —
De Danb fitfn in ’n 9^acfcn. — O, l)iibbc be
.^iir cm bod) Icif!
888. ^c in afft normen. — i[f ber meft, iff
Inngit nid) met)r. — .^e iff bi Phtob, bi (n)viftn§,
bi bc 0inigcn. — ,'pc iff in ’n .'piemcl, if[ ’n
(Smgcl in ’n piemcl. — §c iff am beften bran. —
^c iff baub, iff begramen, iff iU)vt'^), iff maam
tobedt. — §c iff fo bmib e» ne aJiiis. ~ ^c
iff alt fo lange banb, bat I)c boKc miev ufiftcit.
— ^e iff affegelt. — ^e iff in be ©mideit
(©iiiligfeit) gaot)n. — §c iff in bc fyveibc
üömcrgaol)!!. — ,^c iff all lilngft ut bc Dib
gaoI)ii. — ^e iff I)cnnig fiibbig mnorben, I)ennig
an bc 91ige fuemen. — ,|')c iff nid) micr uf?
bc ©tvnmve fnemen. — ,'pe iff in ’n §iirn
entflaopcn. — ,^c iff (flöpp) in ö-rinben. — .'pc
l)ctt l)iemclt. — ,'pe I)ctt ’t fnort maft. — ^c
l)ctt ®nabc bi ’n .^ärn (l)at). — ,^c I)ett in
’t ®reö bieten moft. — ,^e liämt nid) mct)r. —
^c ligg up ’n ^tifirfl)off. — ^e fegg fin SBiiöbfen
mel)r. — Den böct be ^opp (boct bc XÜine)
nid) mcl)r mcl). - @uob l)ctt ’n to fif nnommen.
') Sitem. — *) nuc!^ allgemein: ^e tanu nid) incl)r. — *) beerbigt.
Digitized by Google
144
— De ^cir Ijett em Icitver ^at. — De Jua^^tet
ad Up ’t iüugfte @erid)t. — Du fannft met
l'iuc ^uuoteu Siiireu affiuictcu. — Dat be
aWann qu! )o ^euuig iu be 91re liggen uiott!
880. Dnt fe ftann i[f fo gueb nuinn man ne Dutc
tobriidt, eö mann man uc (Sd)ieme fuort ftött!
— ’D iif’t i?üben nid) miiljb! — ®e fönnt ne
OJaufe an ’n ^ob |*tiiifen, bat t)e meg iff!
890. 5ß>aun be ^^(ameu ’t aflaupen un be Otiten ’t
affaupen fönnen, bann ftüörm ftn eene (tin
Ü)?en)f).
891. „<2tiävmen iff min ©eminu!" fegg be $a[tor,
„Un niin ©d^aben i)f et au! nic^!" fegg be 51ö[ter.
892. <Si ftid, min ^unge, faff ne il’rone ^ebben, fo
graut e§ ’u SlUielrab!
89:1. Stille, fiicttels’) l)ebbt ?lol)ren uu ^ötte l)cbbt
Stalen’-^).
894. ©tilÜeS, ftillteö, ’t finb ©mine in ’n ©aorn-*^)!
895. ,,:Oüd'^) ©traofe mott fin!" fegg be ^alliil^r
bao frat l;e be i^ungeg be 93uotram§ up.
890. @en ©truppt) l)dpt ’n aunevn brup.
897. ’D iff !in ©tuten
898. üaot ’t ftumen! — £aot ’t fufen! — 2öat fann
’t fled)te Siämen Ijcipen? 33an Dage mill mi e§
mat brup gaol)n laotcn!
9 Äeii'fl. — 9 ©tü^rn, ^ier: 9?ciiif, b. f). fic tragen’b
weiter. — 9 ©arten. — ■*) wenig, etwas?. — ^>err £e^rer. —
®) ©d^linge. — 9 SOeißOrob: ber Sßreib ift niti^t fo feft.
Digitized by Google
145
899. SBann bc <Suegc ’n SCrogg ümftott, müett bc
iJiärfen ’t anncrft^) cntgeHen.
900. geit boomet üm, eS be @uege met ’n Ici»
men J^ärn.
901. ®e quoram ommer an, es be ©uege in’t^uben^mS.
902. !Du fü^ft jüft ut, es „Slntönfen, mot ^ebbt fc
bi boo^n!" — es ’n S3uer up ’t ^tp^)fen —
es ne Junrupe^)
903. ©üntellaoS^) iff muff ’n ^innerged, ommer fin
ffiorr.
904. |)e füp^) offeg mot nott iff (mot löpp) — es ne
Üiefe *).
905. ©00 ne ©molme neftet, boo frepeert fine ^^o^.
906. ©0 fmonfß) es ’n blieen^) S3uegel — eS ’n
Qfefel ub ’n ^rumenboum®).
907. ’iW ©min föfft fif am beften in ne äöferie^).
908. ’ffl gueb ©min frött offe«.
909. ©eff fif ödster be ©mine öer^üert^®), be mott
auf mietten, bot f)e fe ^öen’i) fonn.
910. ®c fegg fin ©min guen ?lomenb, un mann ber
auf ’n ^at ubfitt.
911. Ut ’n ©minSoo^r mätt fin Siämebog finen fiben
©elbbüel.
‘) @ou. — *) am erften, juerft. — *) Sounraupti >>• i-
rig, gerjauft. — *) @t. JJifolauS.— ®)3e<fe. — *) elaftifc^, gewanbt.
— bleierner. — ®) ^floumenbaum. — ®) ©d^nm^. — ’®) Der«
mietet. — **) pten.
10
Digitized by Google
146
912. "De 2:a(feni) nrbct nao’n «Stamm, men Ul)Ien
bvö’et^) Uljlen.
913. So tao-'*) Sappliiir — cS nc ^atte.
914. Sicmciimaol nao 2:eUicjtc^)
Uu nod) lincn SOiann,
T'ann gcit ’t up Daorup «>) an.
915. 'Dao mäb cm be ÜTiäne lant oan.
916. !Dao fall it mi be Titane nicb up utbieten.
917. 3)e Hiäne mt)en«»).
918. ^e fcf)reit eg ’n ÜTannbriäter '^).
919. ßümp 2:ib, tümp 91aob.
920. -Ötet be 2:ib tümp ^iinngtcn in ’t Sößamg un
©veitfen in ’u 9toct.
921. SBell nid) tümp to redjter 3:ib,
T)e iff fine 9J?aoI)Itib quit.
922. ^e t)illiger be 2^ib, je glurgter®) be ®üu)el.
923. SIed)tc üibcn, be SOJüfc gaol)t up Brüden!
924. ISiiitter ’n Xog^) eg ’u 2od.
925. Söi füunt muH toglif fingen, men nic^ togtif
türeu !
926. 3Bel( tömenio) tann,
SUigg aut ’n üliann.
927. Urii cg ’u 9?ü’.
9 3tüei(ie. — 9 bröbct = brüten. — jöü- — '*) Selgtc,
ein SBallfo^rtbort bet 2)tnnfter. — ®) Sornp im Greife i?oeefeIb. —
®) jeigcn. — 9 3nl)iibred^er, 9)?artt)d)reicr. — ®) lanernber. —
®J ein |d)Iedf)teb Slidroerf. — warten.
Digitized by Google
147
928. SS?ao be am fiegeften"') bao ft!get be
(Sminc brüömer.
929. ©ülmft ’n Xunbaol fann man fin mafen.
930. Zü^t iff Zmt,
^aup i[f Slaup:
SBell mier afnimmt
®ün)cl [in ^inb.
931. ’5Ti cirlifen iff !in ©(^clmenftüc!.
932. ScII £u[t Ijett to tuffcn, ^ctt auf 2uft to bcbveigen.
933. l^aut [if föliuft be !JmicIe2) umtcr be 5'öte 't’CQ-
934. ®en eenen fine Uf)Ie=^) if) ben annern fine
935. ®e eene Ul)Ie böet be anneve glipäugen.
936. @t lütt nid), mann be eene Uljle be annerc
©lipange (be eene (^efel ben annern Sanfao^r)
f(^impt.
937. !Dao Ijett ne Uljle fiiüten. — ®ao ^ett fif ’n
91pe Infet.
9.38. jDe Ubien fuemt jii nt, un Ijebbt bod) fo bide
ßöppe !
939. @t geit ent es§ be UljIe: !^e fann ’t £ec^t nidb
uerbviägen.
940. .^e fitt bao e§ be Älrei^e tii^fen .be UI)Ien.
941. „^napp, fnapp!" fegg be llf)le'^).
0 niebrigftcn. — *) gabelförmige 3meige.
*) sc. beim .paiibelii.
— gute. —
10 *
Digitized by Google
148
942. 9Bu öiel U^r iff’t?
®n 93ecbel nao bc ffliärgftraotc. — '2: §ett fo
cffcn brct aWcngcP) flaon. — '% iff foglifs
DrinfenStib.
943. 'Z iff afraot, c« wann man ’n Ülf up ’n ^aol
ftvüppet.
944. ffeit up ’n Ümidblag.
945. 2)e Unbefdbufften’) friegt e^rcn 2)cel.
946. 2)ao iff ’n Unncrfc^cib tüffcn, e« tüffen !Dag
un S^acbt.
947. (Jen Unglüd lüntp (bliff) felben atlcene.
948. ®ann ’t Unglüd ffn fall, bann fööt be 5?atte
nan ’n ©to^I nn terbrecE ’n ©tiärt — öerlü^s^
bc S3iäbler ’t S3raub ut ’n Süel.
949. „ÜöttjericI bi nicb, bu fümnift nodb frö^ nog in
bc ^anne!" [agg bc 83uer, eg fif be ©uege an’t
Saupen gaf.
950. i^ungc tumm ^ier, if will bi upl^clpcn!
951. llppaff'cn iff be Sottjebubp^).
952. Upbaffen (^ebt giewen) iff biättcr cg bufenb 2)aler.
953. SBeÜ upfteit,
2)cn be ^lab oergeit.
954. 95Babr’ (höbe) bi oüör’t erfte Utboen®)!
955. iUao ’n ®aub Eannft bu utreften.
956. SKan treeft fif nidb äbr ut, eg man nao S3ebbc
geits),
*) Diertel Quart. — *) Unoerf^ämten. — *) »erliert. —
*) ®otf(boft, S9efe{|I. — ®) @elb audlegen. — *) b. b- tritt ftin
®efl^tum iiid^t bei ßebjeiten ab.
Digitized by Google
149
w-
957. 2BcU ntc^ will SJaber un ÜKobcr e^rcn,
De mott bat ÄalttjfcH l^äören.
958. 93ccr^od^tibcn ’) geit be Düwel up ©teilen.
959. fiaot bi nid^ öerblüffen!
960. ©if ’n nieen ^ob oerbeinen^).
961. ^e oergeit es ’n ?ßoI SBater — eS ©nee üüör
be ©unne.
962. Siätter ’n magern S3erglif, eS ’n fetten ^rogeg.
963. 9?e SBerfö^Inng 3) buert ao^ne Dofter eenun*
twintig Dage nn met ’n Dofter brei SBiäfen.
964. De oerfbielt ^ippe*) un ßuegel.
965. De S3erftanb tümp met be .Qiao^re.
966. .^'n bi öemimm bi, bann Iriggfte S3erftanb!
967. ^e lött ’n SJerftanb fif reften un f^)igg in’t
968. |)e üerfteit ’t ut ’n haften.
969. ’D iff lichter, bat ’n Serfmenber mier gueb wätt,
es bat ’n Midier*) to ’n SSerfwenber wätt.
970. Vis-ä-vis iff Biätter eS neige®) 6i.
971. ^e mäf luter JBifematenten*).
972. fiaot be SJifematenten fin!
973. „Dat iff fo ’n SJöIfSfen!" fegg U^Ienfpeigel, bao
^abbe ^e ^ebben®) u^) ’n fiebberwagen laben.
') ’’S3ei^no(f)ten, Dftfrn, Sßfingften unb SDJoriä
— *) alb .^)eiratbDcniüttler. — *) ©rtöltunfl. -- Äoppe, 2Rü^e.
— *) ©eijliolb. — •) na^t. — ’’) lauter = nur. — *) ©pie*
lereien, IBorfpiegelungen. — *) Kröten; wenn ^e ber eene up
^abbe, fprunt em be annere tpier af.
Digitized by Google
150
974. QO^nc 9?ücf aot)ne S^Jüctc
’n graut ®Iü(f. ®inb bufenb ©lüde.
975. ®at i|j ’u buiunien nidl men een i^ocE meet.
976. ^ünip man üömer ’n (9iüen, ’t $iürb), fo
füni)) man an! iiömer ’n ©tiiirt.
977. Si^ann be ii?o |5 anfiinf te priiibtgen, mott man
bc ©aufefüfen^) in a<^t niemen.
978. ®at Ijett be miäten-’*) un ’n Stiärt togieroen!
979. „et iff men ’nüömertog!" fegg be3?o^, bao troden
fe em ’t ^efl iiömer be 31oI)ren.
980. „’X iff bod) mat!" fegg be bao Ijabbe l;e
ne ^ebbe.
981. „©nen ®ag allteiame (atiteljanpe)!" fegg be 5Bo§,
bao fee! Ije in ’n ©onfeftail.
982. „51uemt ’n bietfen neiger, it fann ni(^ gueb
Ijnören!" fegg bc 3?of5 to be ^ileanten^).
983. „9^imm mi’t nicb ücmcl!" fegg be SBoff, bao ^abbc
^e ne ©am§ bi ’n Sffiidel.
984. „©c iff mi te frnmm!" fegg be 3SoB, bao faog
I)C be Äattc mct ne 35?uorft up ’n 33aum fittcn.
985. „SBann ünc !ümp, mill it au! Üne!" fegg be
3>o§, bao tloppebe Ije mct ’n (Stiört an ’n
Sicirbaum.
986. eenen 3?uegel (Siinin!) in be fjuft iff biätter
eö tcin np ’t ®a!^).
987. ;3^eber 23uegel fingt, baonao bcdet*’) iff.
*) — 0 ®änfc. — gcnitifen. — *) Gntcii.
— $ad). — "J mit einem ©djuabel (becf) oerfeljen.
Digilized by GoogU
151
988. J)at iff ’n äöfiflen S.'ucflcl, be fin cegcn S'left
bcfd)itt.
989. S-Uiegcl, bc fröl; finget, friüt be
990. (St ftügg tin 3.sücgcllen fo l)augc, et ntott up
be 3ive fine 9?Ql)rnnf (3(ttnnf) föfen^).
991. !Dat 33üegclfen, tunt in’t ^nörffen iff, tuill gnne
berut, un tunt berut iff, n)U( gäne berin.
992. Up ’n 3)?Qnn ’n 3?ucgel.
993. ®Qt iff auf ’n netten SPnegel^).
994. S?nII (bief) eß ne Uf)Ie‘*).
995. ©0 null, bat be 93ccne nt ’t ^n§ Ijungt.
996. iUiörrnob baut ’n 3(rfer.
997. 33üörfid)t iff büittcr eS 9?aofid)t.
998. !De 5fitnb^) geit niiörnp.
999. ®e gvöffften 3Bäbe f)ebbt ’t befte Dlbbccr^^}.
1000. SBagenö, be bev frnfet^) briiiget lange. — 5?rat*
3(ffen^) f)olIt am langftcn.
1001. ®e ’n Sagen nevbeinen miU, frigg tom minnften
ne lUinffe^) af.
1002. Saf)r’ bi imöv S^ät^Sljüfer un SageniiaoneiO^)!
’) — *) 3?pl. 3Jr. 434. — •”*) b. t). tin 8eid)t«
finniger. — ■*) l;ie ®rabe ber 2^ctnintcni)eit finb: tnrenbiefe,
bnmmelbicte, ftnörtenbiefe, rnllenbide, gcinefmbicte, liggenbicfc
(tnnppcibicfe). — ''*) 32.'irt. — ®) SUtbicr. — ’) frnd)cn. —
*) frad)cnbe SGBagcnadjfcn. — “) Slcbenagel. — '•') SKirteljönfer nnb
©agenfpnrcn.
Digitized by Google
152
1003. SBctt luftcrt ad^ter bc SBonb,
^äört fine cegene ©d^anb.
1004. „SBann" ^ett lange Äo^ren un fann bo(^
nid^ ^ören.
1005. SEBeK met be SBanne upfoert tff, fann met ’n
^applic^jpel wiber iätten.
1006. ’S'f gueb SBaob^) finnt nc guebc ©tiebbe.
1007. ’S« a«ann, ’n üBaob.
1008. ’S« |)unn)8fott, wett fin SEBaob nid^i ^öttt.
1009. ^e ^öttt fin SBaob, be 9lüe bat ^often.
1010. ©ine SBäöbe wiägt ’n ^unb.
1011. ©e giff ^alwe Sßööbe füör ’t ®elb.
1012. SDBett ntc^ Waogt, be ni(| winnt,
SBett nid^ ^a«^)elt3), frigg fin SSint^).
1013. man in ’n SBaoIb röpp, frigg man auf
?tntmaob. — man in ’n SSuff fleitet, fleitel
’t auf mier brut.
1014. 933a8f’ mi ’n ^el«, men maf mi nid^ natt!
1015. „SBett waffet be ^afenS un be S3öBe?" fegg
be bao ^abbe be ^aftor fd^impet, bat
e^re Äinner ööftg in be Äiärfe quaimen.
1016. ^e fmitt ’n ejS ’n SBafflappen tefamen. — ^e
^aube brup eS up olb
1017. ©titte SSBaterg finb beip.
1018. SEBann ’t SEBatev föttt, bann fraft bat ^i«.
1019. !l)at iff SBater up fine Slßüele.
*) aufgefuttert. — *) SBort. — *) @om »inbtt. — *) ein
@ebtnb, (ine Strähne ®arn.
Digitized by Google
153
1020. 93c)8 boo lö^jp nodb öici SBater büör ’n 9t^in.
1021. ^eber wcet am beftcn, mao ’n bc brücEct.
1022. 2Bat man ntdb njeet, mäf cm nidb ^eet.
1023. mcet fölmft nidb, wat mill.
1024. ^c meet bcr fo »icl üan c« be Äattc (Ärei^c)
oan ’n ©unnbag.
1025. 9)?an mcct nid^, mao ’t gucb füör iff.
1026. SCßann bat nidb gueb füör be SBanjen iff,
®ann njcet tf nic^, mat biätter iff.
1027. mott’t jä mietten, l)e iff bcr men tmee
©lunncn af.
1028. Ääl«! be mittet öüörne ni^, bat fe ad^ter
liömet, un ad^ter nidf), bat fc nüörne liämet.
1029. Äfl tc nie! micttcn, mäf Äopppin.
1030. ®at iff aut ’n SBent met ’n Xunpaol (£a=
tänenpaol).
1031. ©0 iff ’t fit :3fan üan Serben meft.
1032. ’jT iff ’n SäMä’r, man föQ tin 9?üen iiao buten
jagen!
1033. 2Bea fif miä^rt2),
|)öa ftn ^iärb.
1034. SßJiä^r’ bi nidb met ’n grauten ©todf, ’n fleinen
fann’t gueb boen^).
1035. ^e ^ett fin SBiärfi? in ©tanne, eg ’n SSuer,
bc fiemcn ;3‘aof|r ^a^t trügge iff.
0 3fon Sorfelfon ouä 8«^ben, bft Äönig ber ffiiebertäufer
in ÜJtünffer, mürbe am 22. Sanuar 1536 ^ingerid^tet. — *) me^rt.
— •) ®fin ßinfprucb ift über^oupt überflüffig, bo mir ooin ®e>
gentfil o^nef)in überzeugt flnb.
Digiiized by Google
10;iß. ’ü iff, e)S umnn roi ujfe 3öiiirf§ nao bc ©traote
briägct.
1037. Dnt Sßidbt iff inet be ©ntfc utbrott i).
1038. iDZau fann ä^r ’n '^ott mill ^öcn, e§
een ®i)[en)entten’-^) uan 3iMc^t.
103'J. ’2; if) biiittcr üüör bc SBic^ter, niet bc U^Icn
te fittcn, cö nict nc te wippen'*),
lOiO. ^c fül)t an! Iciwev ’r nett junt iQJid^t, c^ ’n
ollen :3n^c*’-
1041. Inot nii üne äBicfen onörninien^).
104:2. ’9i 5h?if, bnt inet ’n S3opp will buowen ut,
®at böct oici ©dbnbcn nn rid)t nllbocp nij ut.
1043. glcinig*^) 2ßif ftcdt ’t ,^U!§ up alle ocer
.bauten an.
1044. iincnit twee Sßiwer tcfainen, loiitt be biärbc
in be ^iefcF) nuonicn.
1045. 2Bao 3tüen§ finb, blictt »uccfc; luao Sffiiiuer
finb, türt wccfe.
1046. SBann bc Si^iiucr [inb an’t 93acfcn,
.^ett bc DünicI fc in’n Suaden.
1047. will auf Iciioer bcn Äiil finen 9?aufcnfran!3
fin, Cfo fin Söif.
1048. Dat ip nc ed^te ©affeltange (^inicptange) oan
’n 2lMf.
1049. „Dat finb be tuorten ®agc oiibr 3ßi^nad)tcn
— fcgg be iDZecrffe*) — ^^5ott up, ^ott af
(sc. oan’t g^ücr)!"
') b.^. geidjiuä^ig. — *) fflcib baS umljednuft. — Glftcr. —
Ijupfen. — ®) Dormäljcu. — ®) glü^cnbeö, jorniged. — .^ed^cl.
— *) (SdjuUenfrau.
Digitized by Google
155
1050. ÜDe SUMH ’n 9)?cnffcn [in .^icnielrif.
1051. SS?in 1) iff Süorgerücmnn“-^).
10.52. SBin brinfen giff i'örfcr in bc ©trünipc.
1053. T)c 3Binb tucit)t tuuU ©ncc^aupcn binecnc, men
tüönuQoljr tin bicfcn 93ul-'’).
1054. ®nt niüf? neu ftorfcn SJlMnb fin, bc cm bat
tojög (totneil)ebc).
1055. !DaD nieüjt bc SBinb ut ’n anncr £pcf.
105G. ®c iuillt ufj tunt tui§ Hinten? 'Dao finb fc te
late tueinmen (upftacljn) — bao [inb fe ^unnert
:^ao^re tvügge.
1057. ^t iinll bi nnfen^), uni be .^artc in ’n <SticI fitt.
1058. ?UIe§ umt Han SBoUlnccf®) tünip,
®at füpbr bat füpp, bat fübb!
1059. ’9^ S2?nlf to ’n (Sd^ciiicr (’n S3nct to ’n OKiörncr)
nmten.
lOGO. „!Dat ^ett be Sßnlf bao^n!“ fegg be (^djaiper,
eg eni ’n ©d)aop ftno^ten iua[f.
lOGl. nmll, bat ufje Satte ne Sol^ luiiöv nn giiff
’n ßnmicr null !i)?iälte.
10G2. üKangcreen geit ut, nni 5U?uIIc tc ^alen, un
tüinb gefdiuoren niicr.
1063. ^e fitt fnft in bc SiHiIIc — beifi in’t ©elb.
1064. £)IIc SBnnnen^') l^cclt ficdjt.
1065. ©if bauntgl)ange niünncni'^).
0 21'eiii. . — -) ®ift für ben SPürger. — 'l^aud). —
■‘) jeigen. — Sßolbcef im l'anbfrcifc Diünftcr. iTer Cvtbnome
wirb beliebig oerünbert, — *) SBunben. — wunbern.
Digitized by Google
156
1066. ’X faß mt bod^ wünncm, wu min Cacr bc
Up ’n SBalfen frigg!
1067. $)üör fBüörpcI, Äaat') un Äann
©ätt mangerccn ’n aamcn 3Jlann.
1068. 2aot bi fin X füör ’n U öüörmafcnl
*) Äortf.
Digitized by Google
^lpi)abetifd)es ^Der^etdjnis ber lieber.
Seite
3(13 3«fu3 e^rift flcboven loar 3
3llfo btttiß iS ber 35afl 7
3loroenb3 rocnn if in min SBebbfcn triäbe 45
öettfen, ©ettfen ©one 46
©Itnbe 3oft be boit ne S)öne 25
©ufo Dttn ^alroerftobt 54
(Jbrifte ber bu büft Cetbt unb I;oß . 8
$e befte ®octer in be ©tabt 59
S)e 3)a(b ber i3 fo frörobenricf 9
S)e eble Äönninfl bo^ßebom 11
S)e ©tabtrootb leit ’ne ©unnenubr 73
@ia popeia! flao Sicfböbnfeß baub 49
6ia popeia! roat rafpelt in’t ©trob? 50
@tb i3 ein SRöfe enifprungen 13
®t maffen troee Äüenifleßfinner 26
i^liäbermuß, mao iff bin ^u3? 50
grau, ji föH’n nao $ufe fuemmen 29
©ueben ^ag, ©uer in be ©tobt! 37
^eiba, boQa futt! 54
fermen, floo ßermen 30
^ier finb roi 3hinnefe8 oeere 38
billige ©ünte ©iet 46
^uffe! ©uffeb! 51
3;änn3fen fott in’n ©tbuotfteen 47
3önn8fen oon ©remen be b^bb ene Äob 30
Digiiized by Google
158
3 a 0 cn roir ba§ .^äfelcin . . .
« « • «
©eite
. 39
3 annbenfen! loat bift bu fien
♦ ♦ ♦ ♦
60
3 ami, min Üiann, fumm bu men
an . . .
♦
51
3 ann Ivantel met bc HJantcI
♦ ♦ • ♦
♦
*
47
3i 'JJavvn, ji feit bat Selb bao an
• « « «
74
^eff nitnen Sütann noo 3iome fdbieft . , .
•
«
30
fat ’t, be 3tan,-l)eit fteff bt an
« • « ♦
4
63
3 f inaff fo lanf en aamen SÜtann
• • * *
4
♦
39
jouU eö inaol up Steife gaobn
• ♦ • •
*
4
40
^n duki jubilü nun finget unnb luefet fiofi!-
4
18
bat nig be liitfe J)üfev . .
• • ♦ ♦
4
4
62
fiambevtuö fall liäroen ....
« • « «
4
4
36
fiammevt in ben ©efenfranj . .
« « • *
4
4
36
fiange, lange Stige
• • ♦ ♦
»
42
fOiiäfen, luufe bu fvieen? . . .
4
43
akin akann be n)ull viben . . .
« • * «
♦
4
55
aJJien Sabev bett .^anö Suegelneft
♦ ♦ ♦ ♦
4
66
akiöfdttfen toull üöroev ben Äamp
♦ ♦ ♦ ♦
4
•
48
9hi laot uff fingen bat 3lo:uenbIeeb
* * ♦ ♦
♦
31
0 bu fleine Allüterfen ....
♦ ♦ • ♦
4
51
D 5vau! u)u Dielte nette 0afen .
« ♦ « ♦
4
68
D Sooft, roat büä bu lootl bevan
♦ ♦ ♦ ♦
♦
*
71
D a)toev, roat bäöv if vaofen . .
* « « «
«
32'
fHütev te Siöi'b
• ♦ • ♦
♦
«
56
Seil)t, ji .^ävenö, feil)t! . . .
• « ♦ 4
4
44
©ige ©age .^otteroage! ....
♦ 4 ♦ ♦
♦
4
56
©ip, fap, ©unne. .....
♦ 4 4 *
4
49
©taop, Äinbfen, in be Atüfffe§! .
4 4 4 4
4
52
©taop, Äinbten, flaop! ....
4 4 4 4
♦
♦
52
©taop, kinnefen, föte! ....
4 4 4 4
53
©laope, Äinbfen, flaope! . . .
4 4 4 4
♦
52
©pann an, fpann an, gvöne ©ibe
4 4 4 4
4
44
Digitized by Google
159
©eite
©ünteflaoS be bißioe 3Wann 49
©ufc, Äinbfen, fufc! ........... 53
©ufc, Äinncfcn, fufe! .53
©ufe, SRinnefen, fuje! 54
©ufemufe Äättfen gonf iiöiüev ben 3)anim 48
Uffe^ Jiaoberö ©iegenbucf 48
23an Sloraenb iff ©ünt ßammertö Slonienb .... 37
SBell faß uff belpen tünen 45
2BeII n)iU met @iävb Olbcxl utviben ßnof;n .... 32
2Bu önncvt fif be 2ib! .34
2Bij bibbcn juiu, gbij öngel flav . 20
IBerii^tisungcn.
©. 25 3- 5 u. u. lice; iff (ftatt ift). — ©. 25 3- 4 o. u.
2C.: ftäbe') (ft. fcicbbe). — ©. 26 3- 9 o. o.: upftiäfcn (ft. up*
ftecfen). — ©. 31 3- 1 »• £>• «•: b'ß (ft- fl'O- — ©• 32 3- 7
». 0 .: bliefet (ft. bliätct). — ©. .33 3. 5 u. u. jc.: niniiii (ft.
u'cnn). — @. 34 3- 2 ». u.: mcnnb’ (ft. inenb’). — ©. 39 3- 1
ü. 0 .: (ft. .^aoor). — @. 39 3- 13 B. u. k.: (ft. Oü^).
— ©. 40 3- 10 ü. u.: flüteictü k. (ft. Äülelctü.). — ©. 41
3. 10 ü. ii. K.: Sotter (ft. Soltor). — 46 3- 2 u. u. : flött
(ft. fläött). — S. .50 3- 7 0 . 0 . K.: (äoiefcb, @aife (ft. ü'äuslcb,
©äitfe). — @. 52 3. 7 0 . 0 . : Äüffted (ft. ftifflcb). — ©. 81 3- 8
0 . 0 .; eb (ft. rb). — ©. 83 3- 13 ». u.: Söffe (ft. Sörfee). —
©. 84 3. 10 u. 0 .: SSiggeline (ft. ißtgcline). — @. 88 3- 6 o. u. : je
(ft. befto). — ©. 92 3- 9 ü. 0 .: S3üörgemeftcr (ft. ®üiigemefter).
— ©. 92 3. 11 0. U-: faß wull (ft- fall fit uniU). — ©. 96
3. 9 ü. 0 .: ’it (ft. ’e) — ©. 96 3- 10 u. u. : ©Hört (ft. ©tört). —
@. 107 3. 5 ü. 0 .: berüan (ft. baooatt). — ©. 111 3- 1 »• «•:
J^iemel (ft. .^immel). — 114 3. 14 ü. o.: met (ft. me u. mett).
*) ©eltenere SRebenform ju „fagg".
Digiiized by Google
3nJ^aIts^Übcrftd^t
Sinicitung
• •
©eite
V— LX
A. ^rc^enlicbcr (1629) ....
• •
1—20
B. SSoIfS= unb ^nbcrlicbcr . . .
« •
21—56
Sombertueliebtr
. 36
^inberlieber unb SReime
. 45
SBirgrnlteber
. 49
Änifrfiterliebfr
. 54
G. Sieber ber münfterif^en Sänfelfönger
glör unb Äöfter« (1838/39) .
•
57—76
SBttfunur Sonnenuhr unb 5ßutt (1834)
. 73
D. ©pric^wörtcr unb 9?ebenSarten .
« •
77—156
SUp^übetifd^e« Serjeid^ni« ber Sieber
. 157—159
^Berichtigungen
• •
159
I
I
I
I
Digiiized by Google
Digitized by Google
I
4
Digilized by Google
Digitized by Google