Skip to main content

Full text of "Münsterische Lieder und Sprichwörter in plattdeutscher Sprache : mit einer Einleitung über Münster's niederdeutsche Litteratur"

See other formats


M *1 





löarbarti College ILUjearg 



FROM THE 

SUBSCRIPTION FUND, 

BEGUN I N 1858. 




1 



I 

'S 

1 



i 




0 



SWüiiftcrift^c 

lieber unb Örter 

in plattbcutfd?cr Sprad^e. 



3)?it einer (Sinleitung 

Über iHünfler’ö lüeberbeutfdie Citteratur. 



S?on 
7^-c^l , 

I»r. ^aßtmann, 

S3tbIiot^efat au &cr rtönigi. i!auliuH(t)en iBibliottjef. 





9)i ü n ft c r. 

S)iiicf unb ißevlafl bev iRcflen^bevofd^en Sudj^anblung. 

1896, 



Digiiized by Google 



USL7^.?’I 




Digitized by Google 




Jletner üuttet 



gctDiömct. 



Digitized by Google 




Sc^on baiS nad) g^orm unb :3:n^It gtcicb ^evnor* 
ragenbc S3ibeU@pO!8 ^elianbi), ba§ äiui^^cn 825 
unb 8352) entftanben fein biivftc, tnirb üicifad) qI§ 
red)tmn^ige§ Sefi^tum be§ 9)?ünftevlaube§ jn Sfnfprud) 
genommen, obmot)! nach ben uorljanbcnen Übevliefe= 
rnngen, bic fid) befannllid) nnf smei annnljernb üoII= 
ftnnbige ^anbfd)riften-^) unb jmei fleine ®rnd)ftüde^) 
befdiriinfen, ein enbgiUtigeg, jeben Sinmanb augfd)Iie= 
bcnbeö Urteil über bie urfprünglidbe SDZunbart, in ber 
bie 'Did)tung un§ nufgejeicbnet, nod) nid)t 511 ftitten 
ift. 9^ur nn bem fäcbfifd)en Urfbrung be;? ^elianb 
fann unb muff man, fo lange nid)t bnä Gegenteil 
crmiefen, fefti)atten, menn aud) .^o4mnnn'^) unb 
Secbftein^) eine Überfe^ung an§ bem 9(ngelftid)fifd)cn, 
@brarb^) unb :^ening()auä ein ^robutt ber iro^^ 
fdbottifd)*angeIfäd)fifcben 9J?iffion§t^iitigfeit, oifo ein 
nicberlcinbifd)e§ ©räeugniS in iljm crbliden mollen. 
3rt>ar jeigt Oon ben oori)anbenen Hier 2^ej:ten einzig 
unb allein ber 9J?üud)ener ßobej; einen — oon ben 
anfdbeinenb l)od)beutfd)en (formen abgefet)en — rein 
fädbfifd)en, nad^ §ei)ne2) miinfterifdien 3)ialeft, mälj- 
rcnb bie brei anbercu einen meljr ober weniger mit 



Digitized by Google 




VI 



ben SBcrbcncr lirfunben unb .^eticrcfjiftcrn übcrcin= 
ftimnicnbcn i®) fäd)fifcb=nicbcrfränfifd)=fricfifd)en 5D?ifcb= 
bialett aufiucijen; bod) erflären fid) nlle frcmben (Sigcn- 
tümltd)feitcn leicht, lucnn tutr luuS ba§ SBcrt in einem 
ber nengegrünbeten fiid)fifcben «(öfter entftanben ben* 
fen, beren ^nfnffen fidb nod) meljr amS ang(iinbifd)en, 
friefifeben, fränfifd)en unb mol)! gar nngelföcbfifdjen 
IReligiofen, al§ au« eingeborenen !s3anbe«finbern refru* 
tierten unb ergiinsten. ”) 5?on ben erften geiftlid)en 
ÜWittelpunIten ©aebfenö aber l)at an unb für fidb — 
mic bereit^'^ ??orbboff’') l)eroorgebobcn — ber eine 
fo oiel ^(mcd)t auf bie 'Did)tung, mie ber anbere, 
2)Jünfter unb bie al^ ^flegeftiitte ber 2Biffenfd)nf* 
ten bamal§ bebeutenbfte Wbtei Sornct) jebenfatl^ 
uidbt meniger als Sßerben, mol)in augenblidlid) bie 
meiften^^) bie Sßiege be§ ^elianb auö ff)rn(bli(be>t 
®rünben^6), bie fie bod) nur ?lbfd)rifteu entnel)= 
men, oerlegen; benn ©ieoer’sS ©inmanb „3Benn auch 
mirflicb, mie ^et)ue behauptet, ber Moiiacensis ben 
^)ialeft beiS ü)iünfterlanbeg reprafentiert, fo haben 
mir hoch nicht bie minbefte ®emät)r bafür, bag ber- 
eichter ein ITJünfterlänber fein ober gar in SÖtünftev 
ober beffeu S^iahe gebi(htet hflben müffe" muh hoch 
au(h auf biejenigen au^gebehnt merben, bie fich auf 
ben Cottoniaiius ober ba§ fprager bejm. oatifanifd)c 
SruchftücE berufen. Unb bunfel mie ber entftehung<?= 
ort ber eichtung, ift auch bie ;peimat beig eichteriS, 
über ben fich bei bem flehten jebmeber bireften 9^a^= 
richten anher ber ungefähren 3^it feiner bi(hterifchen 



Digitized by Google 




VII 



3:ijiitigfcit bisher nur ^at fcfiftcUen laufen, ba§ er 
fein eiufadber 3?oItsfiingcv, foubern, tt)ie bie non iljm 
benufeten Cuellen^f*) unb bie bicbtcvif(^e ©pradbe, bie 
inetrifcbe ^-orm^i) auSreicbenb bartbun, ein SD?nnn 
non gelehrter, tbeoIogifd)er 93ilbung, alfo entiueber 
ein ^lofterfcbiiler ober noch uiabrfdbeinlicber ein ©eift» 
lidber getrefen jei. ©elbft ber non ^ellingbcmS ein- 
gefd)Ingene S33eg, ouS dbarafteriftifdjen Sinbeutungen 
in 3Börtern unb Silbern beig ^elianb ©d)Iüfie auf 
bie |)eiinat be§ SerfaffersB ju sieben, bat bi)§bev, weit 
nicht loeiter »erfolgt, nur beffen überauä lebenbige , 
Slnfdbaunng ber ©ee^^), bie ober and) bei einem 
Sinneniftnber (©aebfen) nach längerem Slufentbalte 
an ber Klüfte nidbt befremben fann, unb feine mangels 
hafte Sorftelinng (?) ridjtiger Serge 22) ergeben, ^n 
ähnlicher SBeife at(e für ober gegen bie fächfifche ^b» 
funft unfereS ®id)terg fpredhenben Siomente^^) ju.- 
fammensnftellen, märe feine unbanfbare ^Jlufgabe, ob- 
fchon ihre Söfnng felbftrebenb nicht jn pofitioen 9tc- 
fultaten führen, fonbern nur jur Sefräftigung ber 
einen ober anberen Sermutung bienen mürbe. 

Son ben fonftigen altnieberbeutfchen ®enfmälern-'^) 
hat Slüne^S) — mit meld)em Stechte mill id) hier’ ni(^t 
erörtern — noch ben altfädhfifd)en Seid)tfpiegel 2 ^), 
ber ^ahrhnnbertc lang bem um baS ij^ahr 845 gegrüm 
beten 3’ranenftiftc ju @ffen gebient, beffen ©pradje 
aber and) nach t)er §(nfid)t be§ glücflichen (äntberferg 
iiacombict ^7) älter ift ale bieg ©tift, bem ht- Sinbger, 
aifünfterg erftem Sifdhof, jugefd^ricben; gans smeifetlog 



Digitized by Google 




VIII 



jebod) (jc^ört bic uinfangrcid)c unb allein be^- 
^alb fpradbticb ungemein mid)tige ^-recf en^orfter 
Heberolle 28), bie bei i^rer rein lofalen Sebeutung 
nur an bem Orte, für ben fie galt, gcfd)riebcn fein 
fann, bem 3J?ünfterlanbe an. ä)?it gfifblänber nimmt 
man je^t allgemein an, ba^ ba^ furj nad) ber ®rün= 
bung be§ iclofterö (851) angelegte Original nerloren 
gegangen unb nur 5 iuei ?lbfd)riften befannt gemorben 
feien, non benen bie einft non bem ÜJJinoritenpatcr 
5IiitoIaug ilinblinger (f 1819) befeffene, meld^e naclb 
« bem non 3‘ifd)er feinen ^lu^sügen-’^) beigegebenen 
J-affimile im 10. (jal)rl)nnbert angefertigt fein foll, 
nod^ nid)t mieber aufgefunben märe, .^err 9lrdf)ioar 
(^(gen aber erblidt in ber im ©taati?ard)iu jn 9)innfter 
rul)enbcn, für eine jmeitc ?lbfd)rift geljaltenen :panb= 
fc^rift^^^) aus bem ®nbe beS 11. ober bem 'Einfang beS 
12. (^a^rljunberts^i) baS Original nnb üermutet, ba^ 
iljr aud) 5^'ifd)er’S g-affimile entnommen fei^2). 'I^er 
balbige Slbfdjlug non (^Igen’S Unterfud)ung märe um 
fo münfdjensmerter, ba fid) ^rof. ©allec in feiner 
foeben erfdt)ienencn ?lnSgabe ber altfäd)fifd)cn 3prad)^ 
benfmäler — in ber fidt) u. a. and) bie oielleid)t aus 
aiiünfter ober bem 2)?ünfterlanbe ftammenben Oi’fov* 
ber 2?ergilgloffeu82") bes 10. (^aljrljunbertS befin* 
ben — nod) g-ricblänber’S 3luSfül)rungen anfdiliegt. 

9?ad) bem 9. ( 5 fil)rl)nnbcrt oerfd)minbet bie nieber= 
beutfd)e 3i>rad)e faft ein IjalbeS 
aus ber IMtteratnr; fie erlag bem Übergemid^te bcS 
?llt^odjbeutfdl)en s») unb fpäter — nai^bem bie auS bem 



Digilized by Google 




IX 



alcniannifd^en ©cbicte ftamnienbcn I)o^enftaufifc^cn 
ft'aifer (1138 — 1254) i^vcn Ijeiinifd^en üDialelt jur 
flcnicinjomen (2^riftfpra(^c nonientlidf) aller ober» 
beutfcben Stämme erhoben — bem be§ 3J?ittel^ocb» 
beutfdbeii. ®rft al^ in ber „faiferlojen f^redlicben 
3cit (1254—1273)“ mit ber ®inl;cit be§ iRei(^eg nucb 
biefe gemeinfame ©(^riftfpradje 511 ®rimbc ging, fam 
ba§ 97ieberbentjc^e, bai? ung 5uerft in bem Sübeder 
Stabtredjt 0. (y. 1294, bann in ber ältcften lübedi» 
fd)cn S^ronif 0. (3. 1298 unb in bcn 23remer Sta» 
tuten 0. (3. 1302 begegnet'^), mieber jur Geltung 
nnb erreid)tc jniüben 1350 unb 1500, ber ©lans» 
periobc bcö Ijanfiidjcn StäbtebunbeS, feinen .'pöljcpunft. 
,,'^(l§ bie ^anfa — fagt Sübben-'^'’) — über bie ganje 
nieberbcutfd)c Xicfebenc bii^ nad) 9^Hgn l)inanf gebot 
nnb frembc Staaten nnb Könige fid) nntertbänig unb 
bienftbar mad)tc, ba gebot nu^ ba§ 9)?ittclnieber» 
bcutfd)c, bie biplonmtifdbe Spradbe be§ 51nnbe§, über 
baefelbe ©ebiet, fa über ba^felbe l)inan^ . . . 3ll§ 
bie ^anfa aber oon itjrer ^öl)e berabftieg, fanf ba8 
9JJittelniebcrbeutfd)e-^c) mit; äiuar ift nad) 1500 nod) 
fel)r Diel nieberbeutfeb gefd)rieben, unb and) äiim ^Teil 
nid)t übel, . . . aber feit 1500 ift ein merflicber 
Diüdgang maljmebrnbar: bie formen merben unreiner, 
bie Ortljograpt)ie oermÜbert, bie 't^arftellung mirb 
gegierter, bie fi)ntaftifd)en fyügungen, bie früt)er leid)t, 
gefällig nnb burd)fid)tig maren, merben unbequemer. 
. . . SÜ^an bört ben Surm bobren, ber in bas 9)Jarf ber 
niebcrbentfd)en Sprache fid) bincinjunagen beginnt.“ 



Digitized by Google 




X 



T)ie 9?id)ti9feit bicfer (E^avaftcriftif bcftiitiflcn au^ bie 
au^ 9)tünftcv uov^anbeiicn ®cnfmale, bie uom 14. 
ober 15. big in§ 17. .^n^vt)unbcrt I)iiieinrcid)en^^). 

:3n bcr 30?ittc bc§ 14. .Qü^rljunbcrtS'^^) nünilid) 
^at oiellci^t (!) ein mi’mfterifd)cr SDZinorit bie ^re = 
bigten auf olle © onntnge beä iHrd)eiiiflIli'eö'’’^) 
oerfafet, bie in einer anö bcm 15. (^al)rt)nnbert ftani^ 
menbcn 9tbfd^rift crl)olten finb. Da fidb aber über 
ben Sntfte^ungiSort nnb ben S^crfaffcr nid^t^ 9^öl)ere§ 
angeben löfet, ninf 3 alö iiltefteö t)ier in S3etrad)t tont= 
menbe§ ©d)riftftücf bie etma 1430 niebergcfdjriebenc 
(E^ronit berSBif^öfe uon EOMinfter oon 772 — 
142 440) gelten, bie fid) — maS bei bcr SBcnu^ung 
für fpra^lid)e beadjtcn ift — nieift 

gang an ben latcinifcben SBortlaut ber siveitiilteftcn 
IHecenfion ber (S^roni! be§ Sifc^ofö O^lorenj oon 
35?eoetingt)OOcn^’) anf^Iiej^t. @benfall§ eine Über* 
tragung — nnb stoar au^ bem 92icberlänbifd)cn^^j — 
ift nad) 9teifferfd)eib'g ?luöfül)rungen‘*‘^) bcr ©picgcl 
bcr 2aien beg niünftcrif eben f^raterberrn 
®erl)cirb S3ud oan S3ucberid (1444)^^), ben 
^ölfd)er nnb ,f)offmann oon fJallcriSleben für ein 
nieberbcutfdbeg Originaüoer! hielten. 33icl größeres 
:3[ntereffe erregt bie fog. aJiünfterifdic ©rannnatif 
0. (^aßre 1451^^), einer bcr ölteftcn nicberbentfd)en 
Drude, locil fie tool)I äuerft „bie bentfebe ©praebe in 
freier SBeife ocrioenbet, uni ein ©ad)oerftänbniS ber 
lateinifdben ©rmninatif ju ocrniittcln" unb bievin auf 
;^abr 5 ebnte feinen 9la^foIgcr fanb. (Eine 



Digitized by Google 




XI 



„®vaniniQtif" freilief) barf man bic <2d)rift iiid)t nen* 
neu: ber 51'cvfnffcr — tleiiiicus decietorum doctor — 
n)i(I ben ©cnu^cr an ber ^anb uon Seifpiclen, unb 
bei ben einjefnen gönnen oon ber ^Bortertfiirung auiS= 
gefjcnb, nur über bie iBebeutnng unb ben ®ebrau^ ber 
^'nfuö unb 9)?obi bclefjren; fie i|'t mel)r eine @rgän= 
5 ung ju ber ©ijnta); ^nejnnbcrs!, beffen 'Doftrinalc am 
©d)fuf[e beS ©anjen trob ber mol)l erlanntcn SKängel 
empfohlen u>irb, ba bort fel)It, ma^ bef)anbclt. 

(Sine ganj außergemöf)nlidbe ^Verbreitung er- 
fuljr ber (Sf)riftcnipiegel beS aui§ 3J?ün[tcr 
gebürtigen T'ietrid) ^ölbe^ß), ber fog. „erfte 
beutfdje ilatedjieinnä", ber, fjanbfdjriftlid) bereits 
1470 erf(^iencn, allein bei Sebseiten beS 3?erfaf[er§ 
mefjr als i>() ?(uflagen erlebte Urfprünglid) 
smeifcllos in meftfälifeber SDfnnbart abgefabt, mubte 
er fid) jebod) „ber 'Sprad)e ber ©egenb unb ber 
3)rucfortc fo auäupaffen, bab baS gbioni ber einen 
9luSgabe oft ftarl oon jenem ber anbern abioei(^t, 
baS rein SBeftfiilifdje faunt in einem ®rude mieber» 
fe^rt unb bie fprad)lid)en 33erfd)iebenl)eiten nur in 
bie Ijöbere (Sinbeit beS S'Ziebcrbentfdjen aufgeben" 
llngefäbr um biefelbc 3eit, mie ^UUbe feinen 5tated)iS» 
muS — ober ridjtiger fein Seljr= unb (SrbaunngSbueb 
— , fdjrieb ber niünfterifd)C 33ürger nnb §llbermann 
^?lrnb 9^5eoergern^^) fd)lid)t unb einfad) baS, maS er 
bis ,^um g. 14()C) über bie (^efd)icfe feiner .'peimat ge= 
feben unb gehört, in bereu <2prad)e nieber, unb halb 
barauf entftanb eine mciterc, oon 1424 bis 1481 



Digitized by Google 




XII 



rcic^cnbc Sl)r onif''''^) incOcid)! im Giftcr5icnfcr= 
,QIo|tcr 2)türienfelb bei .^arfciinnfct, fomie eine Über= 
fe^ung ber Sßerbener V'ita S. Ludgeri^^), 
beren Sprache jmar fein reiner niiinfterifc^er “Diateft 
ift, aber bod) auf bag üJJiinfterlanb j^inmeift. 

©nnj unbefannt waren bi§ oor 12 ^a^ren bie 
«Sdbriften non ^o^anne‘5 3>egl)e^2^, ber feit 1451 
9)?itglieb nnb non 1475— S1 'Ji'eftor be§ f^raterljaufeS 
in SIJnnfter, bann bii? 511 feinem Jobe (f 21. ®ep- 
teinber 15üi) 51eid)tnater nnb i'orftet)er be«? bortigen 
@d)»nefterl)aufe^' 9?iefinf getnefen. (Srft 18S3 ner- 
öffentlid)te ^ofte^ feine mn 1492 im «lofter S^iefint 
gel)a(tenen nnb bort inoljl and) niebevgefdjriebenen 
^rebigten bie fi^ bnrd) it)re nolf^diimlidje 
<3prad)e nnb il)re feine itenntnig beö menfdblid)en 
^er5eii£S am^jeidjnen , aber leiber and) nid)t in ber 
reinen ißolfgmunbart iniebergegeben finb; nnb fd)on 
jinei fpiiter glaubte il)m ^ofte^5 nod) brei an- 

bere Jraftate beilegen p müffen: bie geiftlid)e 
i^agb“'^), ben SOZorientroft nnb ben 2i?eingarten ber 
©eele. !Der erfte Xraftat jeigt im 5li(be einer ^agb 
ben 5BJeg ^ur einigen ©lüdieligfeit nnb inar urfprüng* 
lid) für einen fungen f^iirften, Ijödift inal)rfd)einlid) 
ben ^erjog SOZagmiS II. non SOZecflenbiirg, ber 1477 
giir IHegierung gelangte, beftimmt, fo baff er fd)on 
14(19 iniiljrenb 5l^egl)e’)8 3(ufentl;alt in Dioftod gefd)ric= 
ben ober inenigften^ neranUifU fein fönnte; ber 33Za = 
rientroft^^) ift ein iZletradjtnngöbnd^, ba§ ot)ne be= 
fonbere Originalität erörtert, wie unb wesljalb wir 



Digitized by Google 




XIII 



ung an bie Ijeil. 2)?aria U)enben yoüen, unb bcr h)ol^I 
für bie ©dbwcftcrn in S'Jiefinf nerfa^te 9Beingar= 
tcn^’^) eine Megorie in brei Steilen, anlnüpfenb an 
bie brei Sorte be^ ^o^enliebeS (c. 7 v, 12) „Mane 
surgamus ad vineas“, bie ba§ £eBcn be§ beginnenben, 
fortfdjreitenben unb oonionintenen SDienfcBen fdfiilbert. 
®in nollftänbige^, au^ b. 148G batiertes (Sjemplar 
biefer lebten ®d)rift, ber Bebeutenbften oon ben nad)- 
träglidb aufgefunbenen, entbedte ^rof. ©ebulje aus 
atoftod in ber ^önigl. Sibliot^ef ju ^Berlin sugleicB 
mit einer neuen 9lbl)anblung , bem geiftlic^en 
Slum enb ett-^8), toeldie oon ben brei Setten l^an= 
beit, bie 6t)rifto bereitet I;aben feine 3)?utter SZaria, 
feine ©tiefmutter „ber ^oben ft)nagoga" unb feine 
Sraut „be tjnnig mt)nenbe feie". Slucb oon ben 
burd) ^ölfd)er I)erauSgegebcnen gei ft lidben Siebern 
unb ©prüdjen beS 9JiiinfterIanbeS^^) rül)ren 
gmei^*^) non Segl)e, fid^erlid^ niel)rere oon anberen 
münfterifdben ^raterl^errn I)er, bie fi^ nid^t am me* 
nigften burd) bie $aubl)abung ber SanbeSfprad)e in 
il)ren Südbern, ^rebigten unb ®idf)tungen bie ®unft 
bcS SoIfeS geumnnen baS ben lateinifd^en @rgeug= 
niffen ber ^umaniften oerftünbniSloS gegenüberftanb. 
Son biefen finb — ba fonft, mie g. S. in beS 3)fur* 
melliuS „ Nu de i“ 62), bie aKutterfpradbe nur in 
gang geringem Umfange gur ©rfliirung Iberangegogen 
wirb — b*6r nur gwei gu erwiibnen, beibe guerft 1513 
üon Sebrern bcr münfterifdjen ®omfdbuIe »erfaßt: 
bie Monosticha bcS 3IntoniuS ^iunniciuS^Sj , 



Digitized by Google 




XIV 



bic ftttefte ©amntlung uieberbcutfdbcr 0pricbtüörter 
unb bie Pappa puerorum bc§ ^o^anneS 3Kur* 
ein latciniid)c« ÜDungöbu^ mit gegciu 
übevfte^enber niebcrbcutfd)er i’lbcrfe^ung. Die Sebeu^ 
tung beiber Sdbriften ift bereite fo oft bargelegt unb 
^eroorge^oben morben, ba§ id) mich eine!? nii^eren 
Singe^en^ auf bicfelben mo^I entljalten bavf. 9?ur 
an bie jat)Ireid)en 93einiengungen fiHnifdjer unb nieber« 
lönbifcber .^ertunft, bie fie nufmeifen, mö(^te id) fur,^ 
erinnern, bamit man für fpracbitd)c ^^i’ccte nid)t auf 
fie, fonbern baö siemlicb gleid)jeitig abgefaßte £eben 
Otto’« non ber^ot)a66) jurüdgreift, beffen burd)= 
aus reiue Sprache non allen münfterifeben (Sbronifen 
am beften ben lotaten 6i)arafter seigt, meSbaib mit 
iHecbt gerabe ibr Sübben*^^) jmei Stellen als Sprach» 
proben entnommen bat- 

?tudb bie mabrfdbcinlid) bei Öcginn ber Sieber^ 
täuferunruben für bie Sd)meftern in 92iefinf non bem 
^ratei'berrn ^ob- ^ oltmann im ?tbaufcr Dialefte 
niebergefebriebene ©rftärung ber |)auptmabr» 
beiten beS (Sbriftentums^») ftreift an baS ^oI= 
lünbifcbe, baS in ben Schriften ber münfterif^en 
SEßieberteiufer, bie ja nielfadb ^ollänber maren, unb 
befonberS in einer nermutlicb ju 9)?ünfter gebrueften 
SBiebertäuf erprebigt'^o)^ noch »neit mehr ficb nor- 
brängt. Der geiftige Urbeber ber meiften btefer 
Sd)riften freilich mar 33er n bar b Oiotbmann, ber 
um 1529 ^aplau an St. aßaurip bei ®^ünfter mürbe, 
baS er jum SJUttelpuntte ber refornmtorifdben 93eme= 



Digitized by Google 




XV 



gung ntad^te'^i). S(m 7. :^anuav 1532 ttjurbe 9?ot§* 
mann nom Sif^of be§ SanbeS nermiefcn; er nm§te 
nunmehr ©t. aO?nuri^ räumen, na^m aber, anftatt 
bag SiiStum gu nerlaffen, feinen STufent^alt in ber 
©tabt, mo i^n feine 3InI)änger mit offenen Strmen 
empfingen. ?tm 23. ;f^anuar oeröffentlidbte er fein 
„Epitome Confessionis Fidei“, baS bem 9iat mit 
ber SSitte, biefen ©tauben ungetjinbert befennen gu 
bürfen, überreicht unb oon bem 9tat§herru 
Sangermann in§ iWieberbeutf^e überfe^t^^) 
mürbe. @nbe fjebruar mürbe 9tothmann erfter eoam 
gelifdber ^rebiger ber Sambertifirdie, unb am 10. 
guft mürben fümmtliche ^farrfirdben ber ©tabt unter 
^uftimmung be^ eingefdjücbterten 9?ati8 förmlicb unb 
feierlich an eoangelifdhe ©eiftlid)c übergeben, bie fünf 
2:age fpäter eine nodh nidht mieber aufgefunbene 
jDrucffchrift „^orte Stnmifunge ber miffbruch 
ber 9?ömif(her ferten"^^) erfdheinen liefen. 3tber 
balb nadhbem ber 93ifchof in bem Steligion^üer* 
gicid) Dom 14. g^ebruar 1533'^‘*) ben 3uftanb 
ber ®inge, mie er am 10. Sluguft 1532 gemefen, 
hatte anevfennen müffen, unb nachbem in ber Xudht* 
orbeninge ber ©tabt SDZünfter'^^) eine neue 
Äird)en= unb ©dhulorbnung oerfprodhen mar, begam 
neu bie täuferifchen iöemegungen, bie ben 9iat oer» 
antahten, al§ le^tes 3J?itteI gütlicher §tu!?gleichung 
ein 9teligion§gcfprä(h anguberaumen, ba3 am 7. unb 
8. Stuguft ftattfanb, aber nur eine SBerfchärfung ber 
©egenfähe gur f^olge h<itte. @in non bem ©hnbifug 



Digitized by Google 




XVI 



^ 0 ^. »an ber SBiecf gcfd^riebcne^ JPruc^ftücf bci3 ^ro= 
totoUciS 7*») ift auffattcnbertucifc ^od)bcutf^ at)gcfa{ 3 t, 
tro^bem bic ^isiputation nad) .^ölfc^er, ber eine 
niebevbeutyd^e niitgeteilt, in n)eft= 

fiilifd)er 3)?unbart gehalten luiirbc. Oiotijmann, 3ioU, 
iHopr^!?, Spinne, ©taprabe unb Strelen untersei^= 
neten am 22. Dftober bie am 8. ‘'Jioüembcr al§ 3Jer- 
teibigungö](ibi'ift £c[)re für bie Srüber in allen 
Säubern gebrueften öefenntniffe üon ben 3atra= 
menten ber !Xaufe unb be^ §lbenbma^Ii3^*) , 
benen ber 9tat eine öon bem eüangelifd)en Pfarrer 
Sir ijiuö to m S'ior be angefertigte nieberbeut» 
fd)c Überfe^ung’^) ber Schrift SOZartin Su^cr’ö 
über baö Straßburger Üiefpräd) mit iUZeldhior ^off* 
mann^'^) gegenüber ftellte. Seßon im Januar 1534^1) 
war bie Partei ber Slnabaptiftcn bie ^errin ber Stabt, 
unb bei ber SZeuwal)!, bie am 23. nach al= 

tem 9icd)t unb S3raud) uolljogen, gingen bie Xäufer 
il'nipperboUincf unb ^ibbeubroid alö Siürgermciftcr 
au§ ber 33ial)lurne heruor. Sille itirdjen unb Älöftcr 
würben je^t — wie audj ein neuerbingS befaunt ge- 
worbeneg Xagebu^®^) beftätigt — befd)äbigt unb 
auggeraubt, alle „Ungläubigen" aug ber Stabt gc= 
trieben®-’), gar halb auch bie ©rjeugniffe ber ^lunft 
unb bie SBerte ber 2ßiffenf(haft oeruichtet, adht Xagc 
lang 91r(hiüc unb Sücher oerbrannt ®^). Dbfehon nid^t 
gatiä einoerftanben mit bem oeränberten (Sharatter ber 
S3ewegung, ftellte 9Zothmanu benno^ feine g'cber audh 
in ben ®ienft ber neuen 9Zi(htung. SBäßrenb ber 



Digitized by Google 




XVII 



Setagerung, Jüc^c am 8 . O^eBruar Begann, finb üon 
i^m aui?gegangen: @inc 9?eftitutton®^), bte tm 
DftoBcr 1534, unb bag S3ucB S3on ber SBcrBor* 
gen^cit ber 2 c. 8 ß), bag im ^cBruar 1535 

gmeimal aufgelegt morben, fomie ber ®eridbt non 
ber 5RadBe®7), oon bem am 24. 2)€äemBer 1534 
fe^g 99?änner 1000 Sjeml^Iare nad) ben S'iieb erlauben 
trugen, um bie augmärtigen iSunbeggenoffen gum 3uge 
nadB SWünfter unb jum @ntfo^ ber ^Belagerten ju Be» 
megen. ®ie SBoöenbung einer oierten ©d)rift S3on 
irbifd)er unb geitlidber ©emalt^s), bie er gegen 
beg UrBanug SBiberlcgung®^) ber fog. 9Wün» 

fterifcBen 31^)0 logie^o) Begonnen, unterBradB am 
25. :^uni 1535 bie ©roBerung ber ©tabt. Bei ber 
9Iott)mann feinen 5Tob gefud)t unb moBl aud) gefun* 
ben B^iBen bürfte. @ine intereffante ©dbilberung beg 
münfterifd)en 31ufrut)rg oerbanfen mir einem Sfugen* 
jeugen, bem ©dBreinermeifter §einrid) ©regBed^'), 
ber im f^eBruar 1534 feine in 2Künfter mot)nenbe 
aWutter Befud)te, fidB bort ber SEBiebertaufe untermarf, 
aber am 23. 9)?ai 1535 aug ber Bereitg Bebräng» 
ten ©tabt entftol). hierbei ben Belagerern in bie 
^änbe gefallen, oerriet er biefen jur 9tcttung feineg 
SeBeng bie BigBerigen ©enoffen unb füBrte audB mit 
bem glei(^äeitig entmicBenen 2Ba(^Btmcifter ber fgl. 
münfterifdBen SeiBgarbe, ^ang @d oan ber Sangen» 
ftraten, bie erften BifdBöflidBen 2:ruppen in bie ©tabt. 
©einen, beg BeBagIi(^en münfterifdBen ^umorg ooöen 
BeridBt fcBeint er oor 1542, bem feiner Über» 

b 



Digitized by Google 




XVIII 



fiebelung SWünfter, wii^renb [eine« Oönabrücfer 
?iufentt)alte« nerfaßt su Ijaben. SBeitere aut^entifcbe 
9?adbrid)ten gicbt bic St)ronif bc« tue ft er* 
^aufe« S'iiefint^'-*), bie, oon ber ©rünbung bc« 
Älofter« (1444) bi« jum ^o^ve 1545 fortgefü^rt, 
offenbar üon einer ©djiuefter gef^rieben ift, bic n)ö^* 
rcnb ber ?lufftiinbe oon 1525 unb 1532 — 34 tm 
Älofter ücrnjeilte. 35on geringerem 93elang ift eine 
britte, feit etma 1510 ftücfiueife au«gearbeitete aWiin* 
fterif^e 61)ronif über bie 1497 — 1557^3)^ 
beren Sßerfaffer rooljl ein Diener bc« Sifcbof« ^ranj 
0. SBalbed (1532 — 1553) gemefen ift. 

3eitli(^ nicht genau beftinunen läßt fidh ein oon 
Djmhuel gebruftte« ©cbetbuch^*)' aber mit ben 
Sel)ren ber tatl)onfd)en ß'irdje nicht mehr überein-- 
ftimmt^^^ unb 1515 mit abmei^enbem ©^luh noch* 
mal« aufgelegt mürbe. Die gtcichfall« ohne 3cit* 
nngabe erf(hiencne „Orbnungh unnb polliceh 
ber ©tabt 9)? unfter " bagcgcn mug, ba in it)r 
ber ?([berleute nicht gebadht mirb, offenbar nad) ?lb* 
fchaffung ber ©Üben (1535), aber oor beren ütefti* 
tution (1553) entftanben fein, ©einer ^erfunft nadh 
unbelannt, bo^ h*^*^ übergehen, ift bie „Hllen 

©obtfaligen unb frommen Sebtmaten, 35ermanbten 
unb iQ^ngcfetenen bc« löfliten ©tifte« ÜKönfter“ ge* 
mibmetc 9J?ünftcrif dhe Inquisitio 9’), ein jur 
SScrbreitnug ber caloinifdhcn Sehre im Dcjcmber 1583 
im ganzen ©tift, befonber« aber in ber ©tabt 9JZünfter 
ben Äatholiten, unb ä'i’ar üoräng«meifc ben ©eiftlidhen 



Digilized by Google 




XIX 



bes 0 ?ad)t 8 in bte ©o^nungen genjorfenes S 3 ud). 
©ein 33erfaftcr überfefet unb U)iberlcgt 54 ^rage= 
artitel ber umfangrei(^en Formula visitandi, Uietd^e 
für bie auf Slnorbnung bei 8 Sifd^ofg ^o^ann bon 
1571 — 73 borgenonmtene Äirdbeni ifitation im 
SiiStum ÜWünfter angefertigt mar. 

?(He fpäteren niebcrbcutfdben ®rucfe tragen — 
mit ?lu§na]^mc ber lateinifd^en ©rammatif beS 
©imon 33erepaeug^®) unb eine§ DSnabrüder 
9iedbenbüd)IeiniS^9) — auSfd)IiebIi(b bem religiös 
fen ®ebürfnii? be« ^BoIfeiS IRedjnung, fo 1591 bie 
©oangelien unb ©pifteln beg 5)edbanten 
9)?id)ael iRupe rtu§ an ber Übermafferfirdbe, 
1592 eine ÜWünfterifcbe ?tgenbe’oi), 1593 

Sntoiiterbudb ^?anonifu§ ^ol). b. 'Detten’o^^, 

1596 u. 1607 beS OiupcrtuS ^ated)iömu§ unb 
S3etbüd)Iein'o-'^), 1597 ®etten’^ ÄatedbiSmui^io^), 

1597 u. 1608 bie ^oftille beS 9i upertu« los), 
1600 u. 1604 ein S3eicbtbüd)Iein ' 06 ), 1600 u. 
1627 ber ^leinfte ^ated)i§mug bon 6ani- 
fiuS^®^), 1626 bag S3ud) Ecclesiasti ci nach 
Sutl^erS Überfe^ung, 1628 eine 1668 u. 1690 nocib= 
mal)? aufgelegte ©am mlung ber ©bangelien unb 
©pifteln^®®), unb 1629 ein ®ef ongbud)””), baj? nid)t 
nur bie erfte in ülZünfter beranftaltete ©ammlung 
beutfd)er ^irdbenlieber, fonbern auch baS einjige mün'- 
fterifd)e unb äugleidb ba« ältefte tat^olifdbe ©efang» 
budb nieberbeutf^er ©prad^e bilbet, meg^alb bie 

barauS unten in ?lbteUung A mitgeteilten groben 

♦ 



Digilized by Google 




XX 



tüol^l ein allgemeine« i^ntereffe bcanfprudf)cn bürfen, 
obf^on ba« ganje SBerf — mie bereit« ber 2 :itcl 
befagt — nur Übertragungen au« bem ^od^beutfe^en 
aufjumcifen t)at. 

^eine biefer ©(^riften aber giebt getreu bic 
aJiunbart i^re« @ntfte^ung«orte« mieber; in allen 
begegnet un« gemiffermapen eine ©(^riftfprad^c^'^)^ bie 
j;mar ber tofalen Färbung nicht ganj entbehrt, jebo(^ 
oon bem 33oü«biaIefte bebeutenb uerfebieben ift. ü)ie 
©^radhe ber ^anfa, bie mannigfachen merfantilen unb 
miffenfchaftlichen iBejiehungen ämifd^en 9J?ünfter unb 
^otlanb machen u. a. — öieUeidht auch öuf bie feinere 
Ümgang«fpradhe — ihren ©inftuß gcitenb. ©elbft 
in ben ©chulen mürbe faum ber icbe«malige !DiaIeft 
be« Orte« gefchrieben, unb nach Srfinbung ber Such* 
brurferfunft fuchten bie ©chriftfteller ba« grob 3JZunb* 
artlidhc f<ho»^ weit iRücfficht auf bie Icidhtere S5crbrei= 
tung ihrer ©rjeugniffe 5 U oermeiben, mobei mitunter 
— mie ä. S. in ber ©h^onif be« münfterifchen 
®omfantor« iRöhcH (f 7. ®ej. 1606) — 
ein munberliche« ®emifh won ^odh* unb 5Wieber* 
beutfeh äu 2 :age fam. 

©eit ber 3Kitte be« 17. :J^ahrhunbert« giebt !aum 
noch ein gebruefte« Such mehr 3 eugni« üon ber 
Sftege ber heimifhen ©pradhe im 3JZünfterIanbe ; 
aujser lateinifhen lieferten bie !Drucfer nur noch ho<h* 
beutfhe SBerfe. ©elbft Don ben anber«mo unb 
audh in SGÖeftfalen üblichen nieberbeutfehen ^odhgeit«* 
gebichten ift au« bem äßünfterlanbe nidht ein einzige« 



Digitized by GooglC 




XXI 



mir ju ©efid^t gefommcn; nur ein 1684 angefertigteS 
@l)ottgebi(^t aus ©tromberg^-®) l)at neben ben 
in einem münfterifdien i^^efuitenfcbaufbiele üom 
169 7116) enthaltenen plattbeutfihen ©teilen unb 
Siebern mir »orgelegen. SBährenb aber in anberen 
©egenben fd^on bamals baS „ißlattbeutfd)e“ n'^) für • 
ein 3cidhen ber Unbilbung gehalten mürbe, baS feinen 
Slufenthalt in „elenben 33auernhütten" fud^en müffe, 
bebiente fidh feiner in 3)?ünfter audh ber ©ebilbete 
noch äu fSInfang biefes :$|al)rhunberts mit 93orIiebe. 
@rft nadh ben großen f)oIitifdf)en Ummäläungen n®), 
bie fDZünfter üon 1802—1815 über fidh ergeben laffen 
mu§te, fam bie heioiifthe 3Jiunbnrt immer mehr in 
SIbgang, mürben plattbeutfdhe fReben unb Sieber 
immer feltener: „3)ie meiften meftphälif^en S5oIfS* 
lieber merben je^t hodhteutfdh gefungen; bie juneh^ 
inenbe Kultur, bie fßrebigt, bie ©dhule, bie 33er* 
fe^ung ber :3'ugcnb beim SlJilitär in bie |>auptftabt 
ober anbere f^rDOinjen oerbrängen nadh unb nadh bie 
einheimifdhe ÜRunbart ober bringen fie in 25eradhtung" 
flagt Sßerner »on ^aythaufenii^) f(^on oor mehr 
benn 50 ;^ahren. :^n 3Rünfter, mo fidh bereits 1824 
„lauter milbfrembe Sieber" eingefdhli^en, fang bamals 
ber oerfradhte aRarionettentheaterbireltor fSarfu^i^®) 
feine eigenen fReimei^i) jur ^arfe, entfalteten ein 
^ahrgehnt fpclter bie Säntelfiinger S^heobor f^Iör 
unb ^öfterSi22) ihre bidhterif(he unb mufifalifdhe 
j^hötigleit. „oielc ^ahre hinbur^ Sag auf Slag 
in eigentümlicher Steife" gefungenen Sieber maren 



Digitized by Google 




XXII 



fc^r beliebt unb Devbveitet. Xcr Üejt berfelben — 
balb balb niebcrbeiitfcb — nmrbe auf einjeluc 
Slätter gebrucft uiib unter ba§ ^ublifum »erteilt, 
ba§ , juuiqI tueun eS fid) um neue lieber jubelte, 
ui^t fcbnell genug in bereu ®efi |5 gelangen fonnte, 
it)rc ?IufbemaI)rung aber, nad)beni feine 5I?eugier be» 
friebigt mar, ficb menig angelegen fein ließ. Seiber 
fielen bcößalb aud) biefe 5BIättcr, mie fo öiele ®rud= 
merle geringen Umfang«, meift ber 2>emi^tung am 
ßeim, fo baß bie nod) oorßanbenen troß ißre« neueren 
Datum« ben größten litterarifcßen Seltenheiten 5 uge= 
redjnet merben müffen. Den menigen ^Wummern, bie 
id) bi«ßer burdb bie ®iite bc« ^errn Sürgermeifter 
Seßmih in ©icbenbrüd meiner Sammlung einoerlciben 
fonnte, finb bie in ?lbtcilung G unter 9^r. I — VII 
miebergegebenen Sieber mortgetreu entnommen; aud) 
ben unter 9^r. VIII u. IX beigefügten Siebern, bie 
5Iör unb ^bofter« glei(^fa(l« ßtiiißg oortrugen, liegen 
bie Driginalbrud e ju ©runbe, mäßrenb icß in ben 
?lbteilungen B u. D einer »on ben »crfd)iebenften 
Seiten begutadßteten unb im mefentlicßen gebilligten 
9fe^tfd|reibung ‘ 2 ^) gefolgt bin. Seiber liegt bie @nt= 
fteßung« 5 eit ber bort mitgetcilten Sieber unb Sprid)= 
m Örter ’2ö) — beren (Srßaltung meift ni^t her 
innere SBert, fonbern äufällige Umftftnbe ben SIu«= 
fcßlag gegeben, unb ju beren @rgän 5 ung id) auf 
meine an anberer Stelle 126 ) gemachten Angaben »er» 
meife — faft burdßmeg im Dunfeln, unb ßat felbft 
ißr urfbrünglidßer SQJortlaut »ielfad) mit ber 3«* fidß 
geönbert. 



Digitized by Google 




XXIII 



:3fn ben lebten fünf Dejennicn jebod^ f|at audb 
im SJZünftevIanbe bie „befd^eibenc ©dbmeftcr ber ftol* 
^orf)beutfdben'' ftd) menigfteng einigermaßen 
mieber ©eltung ju oerfdßaffen gemußt unb sumeift 
bureß SBerßßjierungen befannter ober neu erbadßter 
?(nefboten unb fdieräßafte ©räftßlungen auS bem S3oIt)8= 
leben fid^ neue g^reunbe ermorben. einigen oerein» 
seit 5 um ?lbbru(f gebrndbten ©ebießten oon ©ottfrieb 
S3uereni2®) unb SBil^elm ^unf m ann^''^®) erfdbien 
5 uerft 1 845 oon bem ^auf mann iCubmigllcrflott)*^®) 
in ©reoen eine „SotaleS unb ^rooin 5 ieneg" betitelte 
©ebicßtfammlung, bie 1878 naßeju ben fünffachen 
Umfang angenommen ßatte. 1847 oeröffentlidbte ber 
als dichter oiel gefeierte Stentner fjerbinanb 3um» 
broocfi3i) aus äIJünfter baS erfte S3ünbdf)en feiner 
„^oetifdßen 95erfudbe", baS — ein 
ermachten 3*^tereffes! — 1883 bie 10. ?tuflage er» 
lebte, obgleidb ißm allmählich nochoier meitcre 33änbcheu 
gefolgt ßnb. CDie erften, feßr gelungenen ißrofa» 
erjählungen „DllmannS 3 “tiS in be fjriümbe un 
OllmannS ^^tiS up be iRcife" finb Oon bem Slffeffor 
fjerbinanb SBefthoff oerfaßt, ber ße 1861 u. 
1863 unter bem ^feubontjm ®. Ungt (= Ungenannt?) 
herausgab. „Schnurrige ©efeßiehten in biotibeutf^en 
©ebichten" bot 1865 ber Söueßbinber unb ^ßotograpß 
91. 9?iefe^^3) in iRßeine feinen £anbsleuten, benen 
im nädßften ein 9lnonhmuS (Uße ©erra^)*'’*) 
ein Sänbdßen 9D7ilitärßumoreSlen Sernöfter ouU 
Spaß" oorlegte. 1874 erfdßien 5 um erftenmal baS 



Digitized by Google 




XXIV 



in feiner %rt auiJgejeic^nete unb »weit über Sßcftfalen 
^inauS verbreitete Sb?erf „f^rang ©ffinf fm Siäiven 
un Criewen M aolt 2)Jönftergf 5tinb." iDagfelbc rü^rt 
mit ?tu3nnbmc eine« einjigen 5?apiteU, baS einer i 
britten ^anb feinen Urfprung verbanft, von ^rofeffot 
£anboiiJ‘“) unb bem Oberlehrer ©iefe (ic^t in 
9Icub) jeboch, bo Sanboi« anfangs unge= 

nannt bleiben moHte, urfprünglich nur ©iefc’S S'iamen. 
?lls aber 1878 bie 3. 3(uflage gegen fianboiS’ 2Bunf^ 
in bie von ßlauS ®roth empfohlene fog. „^lllgemeine 
S^ieberbeutfehe i2d)riftfpradhe" umgearbeitet mürbe, 
machte Sanbois fein (SigentumSrecht an ben von ihm 
verfaßten Kapiteln geltenb unb ließ feitbem biefc im 
früheren ®cmanbc, nebft einigen neuen Kapiteln — 
ebenfo mie 1881 ben 2. unb 18‘J2 ben 3. S3anb — 
unter feinem 02amen bejm. bem ^feubonpni bc 
^felmott (auS; l’äne doit) erfeßeinen; fpütcr mirb 
ev. ein vierter, bereits brueffertiger S3anb baS SÖßerf 
äum ?(bfchluß bringen. ?(u«h „Slriffbetten un ^aff* 
betten (1884)" unb „©appholt aus SBeftphalenS 
J)idhterhain (1885)" entflammen äum weitaus größten 
jTeile SanboiS’ ^eber; bie übrigen plattbeutf^en @e- 
bidhte h^ben bie SWünfteraner SWarcuS, Oejmann, 
^rauSac. beigetragen. Sieben feiner f(hriftfteUerifdhen 
Sthätigteit aber erwarb fidh SanboiS nodß ein gang 
hervorragenbeS S3erbienft um bie nieberbeutfdßc 
©pradhe burd) bie Slnregung unb thatfräftige iJör= 
berung ber jiihrlidh von ber Slbenbgefcttfchaft be)S 
joologifdßen ©artenS in 9Künfter veranftalteten 



Digilized by Google 




XXV 



in unter fälf extern ^latt auf* 
geführt, 33efud^er aller ©tänbe au« allen teilen 
SBeftfalcn« immer ton neuem mieber ^erbeilocfen. 
2In ber 2Iu«arbeitung jebodb beteiligte fidb Sanboi« 
nur bei bem erften, am 27. üWärj 1881 gege* 
benen ©tücfe au« ber 3«t ber Pfahlbauten, beffen 
;^bee aud) ton i^m hetrührt; fpäter lieferte er nur 
noch einigemal einen !Ieü ber Sieber^^'^), bie in 
ben lebten 10 ;^abren ber Kaufmann @Ii 3J?arcu« 
gebidhtet, bann nur nodb mit bem SWufifbirigenten 
©ramert bie SJZufif. ®ie eigentlidben Slutoren finb 
ber fe^ige Pritatbojent Dr. SBefthoff, ber 1891 au« 
ber ©efellfchaft au«fdhieb, bie Äaufleute SJZarcu« unb 
Pollad, ber S3ergoIber ^rau«, ber 9te^nung«rat 9?abe 
unb ber ©ifenbahnfefretär ©(^mi^/ meldhe audh bie 
ton 1885 bi« 1893 ftetig mieberfehrenben theatrali* 
fdhen Stufführungen beim „^iftorifdhen ®änfe* 
@ffen"i‘^8) _ ^cr ©tiftung«feier be« SBeftfiilifdhen 
SBerein« für Sogelfdhuh, ©eflügel* unb ©ingtögeljudht 
— übernahmen unb äum Xeil nodh bie meift ton 
Sanboi« gebichteten ^e ft lieber'-’’^) burdh ih^'c S3ei* 
träge termehrten. ®Ieidh fianboi« Iie§ aurf) beffen 
früherer 9)?itarbeitcr @iefe^^°) feine f^eber ni^t 
ruhen, ©ine weitere Stu«gabe be« ©ffint freilidh h^*t 
nadh 1878 nidhtmehr beforgt, bagegen gefchrieben: 1881 
aWönfter«! ©tiflliäwen, 1883 93?önfter«fe 
unb Ptönfter«! piatt, 1892 ®e fürftbifdhöflid 3D?ön= 
fter«fc ^auptmann f^ranj ÜKiquel un fine fjamilfe, 
ein fteUenweife attju geworbene« P3erf. 



Digitized by Google 




XXVI 



1884 übergaben bcr ^lölner 3frst ^ermann SBettei'^i) 
qu 8 .fjerbern unb ber je^t in 9?orbamerifa antticrenbe 
'^Jfarrer ^einrid) 9)? eigner auS 9)?ünfter i^re 
X)iaIeft = 'I)id)tungen ber Öffentlidbfeit; 1890 folgten 
„;3:annbernb oon be SSeertage" üon bem 93ucbl)änbler unb 
Su^brurfereibefi^er 9J?. ^x. ^Inüppel'^-'*) in SöiüerbecE, 
unb einige Srinnerungen „llt 2J?önfterä olle ÜTieb", bie 
ber Äreiggeri^t^bircftor a. T>. SQJeingitrtner in 
SWünfter feinen „@räiil)Iungcn au« SÖ3eftfaIen" einoer* 
leibte, ©inen njürbigen §lbf^Inß unferer Überfidf)t, ber 
n)ir fonft nur noch bie plnttbeutfd)en ©rjäblungen :c. 
ini Subgeru^blatt Ijinsupfügen ^aben, bilbet 
f^erbinanb Ärttger’iS ncuefter breibeinbiger 
IRoman in münfterlänbifcb^nieberbeutfcber @pra(^e 
„^embclmann’ä ©miebc". 5?rüger, ein geborener 
Sedumer, bcr fe^t al« 9frät in 2inbcn a. b. 9tu^r 
lebt, ^atte fid) febon 188:2 in einem 9toman au« bem 
meftfiilifcben Söanernleben „Stugge 333iäge‘‘ a^^5 quS= 
gcjeidjneter ©rjcili^^^r bemftl)rt/ fi^ «ber — „um einen 
größeren £cfcrtrei§ ju erringen" — jur ^tmoenbung ber 
oerattgemeinerten plattbcutfdben @d)riftfpradbc Derlei* 
ten laffen. hierfür erntete er — mie er felbft ein» 
räumt 1 *'^) — oon beiben ©eiten, fomol)! Don benen, 
benen er baS gemnd)t, loie Don feinen 

engeren Sanb^Ieuten, nur jtabel: „Sluf ber einen 
©eite iDur bie SBerallgcmeinerung nidjt genügenb be» 
funben tuorben unb auf ber anberen ärgerten fid) bie 
meftfälifdben ,S3ucrnfnutcn‘. Unb fic boMcD — fäl)rt 
Krüger fort — fRed^t. SCBic er fidb am licbften in 



Digitized by Google 




xxvn 



feinem binnen J?ittel fielet, ber meftfälifd^e Sauer, fo 
rünn^ft er bie iUafe über |cbeg i^m Ijeterogene Sßort unb 
jcben heterogenen Sßortflnng — mit bernfelben iRerfit, 
mit bem ich niich glaube ärgern ju bürfen über 
Snuerngeftaltcn, mie man fie fo Sühne 

fleht. . . . SSiü man ben Sauer nidht ganj fo fpred^en 
laffen, mie er benft unb fpricht, fo mähle man lieber 
baö ^odhbeutfche. Seffer nodh i^mmermannjS Dber^ 
hof, ber öom ©tubium Söeftfälifchen SauernIcbenS 
jeugt, ohne eS geiftig burchlebt ju h^i^’cn — al§ 
mamher bramatifivter Sntfpefter Sräfig unb anbere 
.IReuterfdhe ©runbbilber." !Dah Krüger feinen i^rrtum 
erfannt, ift um fo freubiger su begrüben, ba er in 
berufener SDeife ber leiber üielfadh üerbreiteten 5In* 
nähme entgegentritt, ba^ boiS ^lattbeutfche, bie „au8 
bem Solle fcibft geborene ©pradhe"/ nur bie humo= 
riftifihen ©eiten beS SoIfiglebenS, nidht aber audh bie 
herben Starben ber Sßehmut unb ^Trauer mirtungSooU 
mieberäugeben oermöge. 



Digitized by Google 



2lnmcrfungen. 

') SSgl. S. ^"»eblcr, ©ef^ic^te ber ^flianbforfi^ung oon bra 
Stnfängen bi^ ju Sd^mcIIfr’d SiuSgabe. (3naug.«®i|f.) Stoftocf 1890; 
Q. 5püning i. ißrogr. b. öijmnaf. ju Secfling^aufcn 1883 pag. 17 — 22. 
Slubgaben; 

a) .^>eHanb ober bte oItföd)f. ©Dangflien-^>omionie. ^)rgg. Don 

3. 21. Sd) me Iler. Sief. 1 (le^t) u. 2 (©örterbud^ u. 
©roinmotit nebft Ginlcitung u. 2 gacrimileö). München, 
Stuttgart u. Sübingen 18.30 u. 1840. 

b) .f'telianb ober ba^ Sieb Dom Scben 3ffu< fonft au^ bie altfäc^f. 

Gtaiigelieu'.^ürmome. 3n ber Urfcbrift mit nebcnftelienber 
Uberfefjung nebft Wninertungen u. einem ffiörterDer^eic^niffe. 
2?on,3- 9t. Äöne. fDfünfter 185.5. 

c) .^elionb. 3)Jit auefü^rlicfiem ©loffar ^rög. Don 9Jt. $et)nf. 

^oberbom 1866 (2. 21ufl.: ibid. 1873; 3.8lufl.; ibid. 1883). 

d) J^elianb. J^r^g. Don 9lü(fert. Seipjig 1876. 

e) .^lelianb. ^>rög. Don G. ©ienerö. .^alle 1878. 

f) ^elianb. .^reg. Don D. ^e^og^cl. .^alle 1882. 
llberfc^ungen: 

a) Don Ä. 2. Äonnegie^er. ^Berlin 1847. 

b) Don 6. 2B. 5)i. ©rein. Siintcln 18.54 (2. burd)aug neue 9?C' 

arbcitung: Gaffel 1869). 

c) Don 3. 91. Ä'öne (f. 21uög. b). 

d) Don @. 9topp. Stuttgart 1856. 

e) Don Ä. SimrodE. Glbcrfclb 1856 (2. 2lufl.: ibid. 1866; 

3. 21ufl.: iPcrIin 1882). 

G Don C»emnaim (ll«iocrf.«iBibI. 91r. 3324 f.) Seipjig 1894. 
*) f. G. SBinbifcf), 2}cr ^■'clianb unb feine Sluellcn. Seipjig 
1868 pag. 83 — 87. 

*) !Die .5>onbfd)rift ber Siünc^ener ^>of« u. Stoatd'Sibliotl^et 
aud bein 9. 3oI)rI). (M) unb ber jüngere Code.x Cottonianus beö 
©rftif^ SÖtufeum ju Sonbon (C). 



Digitized by Google 




XXIX 



*) 35er8 958—1006, uon 3- Siru'^lär 1881 in ber ?}rogcr 
Unioerfitätö»S5i61iott)cf gefunben (P), nermutli^ älter al« M u. C; 
abgebrucft oon SamBcl in b. ©i^ung^bcrid^ten b. SBicncr Slfobemie 
ber 2ßiffenfd)aften , Sß^il.«^ift. Äloffe, 5Bb. 97, 1881, pag. 621—624. 

SJerö 1279 — 1358, Bon Ä. ßongemeifter 1894 in ber ffiatifa« 
nifd^en S3ibIiott)ef gu SRoni gefunben (V), el)er auö ber erften ald ber 
gweiten .^älfte beO 9. 3oI)rt)- ^errii^renb, obgebr. non 2B. 93rnune in 
ben SReuen .^eibelb. 3fl'()rbüd)em. 3ot)rg. IV, 1894, pag. 237— 239. 

®) ©ennonia. Stuttgart 1856, pag. 474 u. Sa^rg. 

XI, SBien 1866, pag. 224. — ©ine inbirefte Stnregung feitenä 
ongelfädbf. ®idbtungen nimmt 6. SSBilfen (^orrefponbengblott beä 
Sereinö für nieberbeutfc^e ®prodbforfdE)ung, Satirg. III, .:^Qmburg 
1878, pag. 36 f.) an. 

*) Sabrbucb beS 93erein8 f. nb. ©pratbf. 3<ifir9- X, SRorben 
u. Seipgig 1885, pag. 134 (u. 142). 

’) 3 - >5>. Sl- ßbrarb, ®ie irofcbottifcbe 5D?iffionöfird)e beä 6., 
7. u. 8. 3obrb- ©üterölob 1873 pag. 389. 

®) 3ab’^bu(f| beg Ser. f. nb. ©prad^f. Sflbrg. XV, 1890, pag. 
61—73. — ©egenfcbriften: gr. 3ofted (.^iftorifdbeg 3flb’^budt). Sb. 
12. 9)?iind)en 1891 pag. 76 — 78) unb 3 - S- SRorb^off (ibid. 
pag. 766—772), ngl. oudb 3 * ©oHee, 2Utfädjf. ©prad^bent* 
mäler. fieiben 1894 pag. 12 — 14. 

®) Seitfdfirift für beutfdbe ißfiilologie. Sb. 1. .OoKe 1869 pag. 
288. — Sgl. aber 9)f. 3tHinet (Scitröge gur ©efd^. ber beut» 
fdfien ©pradbe u. Literatur. ^>rdg. non 4>- u. 333. Sraune. 
Sb. 15. ^)ane 1891 pag. 301-305). 

*“) Sgl. g. S. $epne (1. c. pag. 288 f.); SB. Sraune (Sei* 
träge jc. Sb. 1, 1874, pag. 11 ff.); 5r*Äauffmann (ibid. Sb. 12, 
1887, pag. 358); Sfl. Äögel (.^. Sowl’ö ©runbri^ ber germ. Sbi’ 
lologie II *. ©trapurg 1889 pag. 201 f.). 

”) Sgl. 3ofte8 1. c. pag. 77 u. SRorbpff 1. c. pag. 769 ff. 

**) 1. c. pag. 770. 

**) hierfür treten ein: 3- 9I. Äöne auf pag. 3 fetncg nom 
30. 9DIai 1854 batierten SJlrofpettud gum .^elianb, fomie iu f. ^>e* 
Honbttuggobe pag. 556 u. 562; SW. in f. ^)elianbauggabe 



Digitized by Google 



XXX 



pag. V; 3. SB. ©drillte, Über Urfprung u. Sllter bea oltfäc^f. 
J^flioiib (@t)mnaf.'^rogr.) $ngan 1S72 pag. 22 u. 24. 

‘^) l^gl. {.?^eqnc i. b. 3«tfc^r. f. btfc^. ^jj^ilologte I pag. 288); 
9lorb^off (I. c. pag. 770 f.; gr. Äouffmann i. ©ennaniQ, 3obrg. 
37, 1892, pag. 308—372. 

‘®) j. SP. 9t. Äögel in SPaul’a ©riii.briB IP pag. 201 u. in 
b. Snbogcrmanili^en Sorfc^nngen, 53b. 3, ©trafeburg 1894 pag. 285; 
3 . Softeö 1. c. pag. 77 f.; Ä. Songemcifter in b. 9tcuen J^eibelb. 
3o^rb. IV, pag. 210; 48. SPraune ibid. pag. 220. 

SPraune (ibid. pag. 234) fdjrcibt auch bie oItfäd)fifc^e ©enefia 
ouf ©runb bcr neuerbingö oon Sangemeiftcr oufgefunbenen 3 
33rud)ftü(fe — (II u. III übcrfeft non 91. flogcl, Sie oltföc^f. 
©enefid. gtrafeburg 1895 pag. 1—8) — bem Siebter bee .^elionb 
ju. SBgl. SlDt. Sftlinet i. Sln^eiger für beutfd)ci! Slltertum u. 
btfd). Üitteratur. XXI. SPerlin 1895 pag. 206 ff. 

’*) Sgl. gr. Äodi, Sie Saute ber !fi>erbcner ÜKunbart in i^* 
rem SBerI)ältnifie jum 3lltniebcrfröntifd)en, 2Utfäd^fif(^en, 
bcutfc^cn (©tpmtof.'Srogr.) Slad^cn 1879. 

”) .pci)ne (I. c. pag. 290) g. 58. crblitft in bem Moiiacen.sis 
bie Criginalabfoffung , roö^reitb Äauffmomt (3?eitröge k. SPb. 12 
pag. 288) ben Cottonianus ald ben genaueren SBertreter ber ur« 
fprünglid;en SDiunbart nac^rocift. — Sie .Oflnbfd^riften felbft finb 
uielfat^ umgcfc^rieben ; »gl. O SPe^og^el (©ermania. 3o^r0- 31, 
1886, pag. 379), Äauffmann (I. c. pag. 287) u. 3- >f'. ©aHee 
(SBeiträge k. SPb. 13, 1888, pag. 376). 

*®) Äauffmann (1. c. pag. 359) u. ©nltee (1. c. pag. 376) 
»erweifen itjn nad^ SEBcrbcn. 

**) ©ienerd’ .f)elianbaudgabe pag. XLIV. — SOgl. Äauffmonn 
(1. c. pag. 358). 

*") SRcben bem Se.rte ber ©oangelicn Ijauptfäd^lid^ bie pfeubo» 
tatianifd;e ©öangelien^armonie unb bie Äommentare bed .^rabanud 
SUtourud gu SDtattpud, bed SPeba gu Sufad u. SDtartud, bed 2llcuin 
gu 3oI|anned. — S8gl. ®. STOinbifd^, Ser .^elianb u. f. Guetlen. 
Seipgig 1868; 6. 2Ö. SDt. ©rein. Sie SlueHen bed SItebft 

einem Stn^ang: Satiand ©»angelienl^armonie ^rdg. uad^ bem Codex 



Digilized by Googl 



Cl. 




XXXI 



Cassellanus. 6 o[fcI 1869; ®. ©ieücr^, 3mit ^»elianb. I. 3)ie 
SHueHenfrage (3eitfd)r. f. btfd^. Slltertum k. 3?b. 19. ®erlin 1876 
pag. 1—39; Äein^cl, 3)er ^clianb im SSerpItniö 311 f. Quellen 
(5ßrogr. 0 . @äc^rif{I)=5Regen). ^)ermannftabt 1882; S- 2 li SeHinef, 
3ur Srage nai^ ben Duellen beb ^elianb (Seitfc^r. f. btfc^. Stltert. jc. 
S3b. 36, 1892, pag. 162—187). 

**) 91. 33ecE)ftein, Der ^elianb u. f. fünftlerifd^e ^orm (Sa'^r« 
bud5 b. SSer. f. nb. ©prad)f. Sa^rg. X, 1885, pag. 133—148). 

**) Die 5?elegftellen f. 3cUingl&«u^ '• c- pag- 69 f. 

**) ©e'^r intereffaut 3 . 38. wäre bie iPeontwortung ber oon 
iprof. 9lorbl^off aufgeworfenen ffrnge „ 3 ft bob im ^>elianb gefd)il« 
berte 3?Quernl)auö mit bem nltweftfnlifd^en ibentifd^ ober nid)t?" 
— Sßgl. 21. {5- 6 - 23ilmar, Deutfe^e 2lUertümer im altf. ^elianb 
(®t)innaf.=i)3rogr.) TOarburg 1845 (2. 21ubg.: ibid. 1862) u. 
®eieberg, Conb u. 33oIf ber SCßeftfnlen im 9. ©tubien ou 8 

bem ^elianb (3eitfd)rift f. oaterl. @efd). u. 2tltertbf. 38b. 33 
ÜJiünfter 1875 pag. 60—88). 

*■') kleinere altnieberbeutfd)e Denfmäler. ÜJiit oubfü^rlic^em 
6 )Ioffnr f)rbg. non ÜK. ^cpne. ißaberborn 1867 (2. Tlufl.: ibid. 
1877); Ä. Sangenteifter u. SB. S 8 raune, SSrudjftüde ber oltfäd^fi« 
fd)en 38ibelbid)tung aub ber Bibliotheca Palatina (91eue ^)eibelb. 
3a^rb. IV pag 205—294); 2lltfnd^fifd)e ©prad}bentmäler, ^rbg. 
non 3- ®allee. ßeiben 1894 (SDlit 5affimile»@ammlung. 
Ceibcn 1895). 

*®) 3- Ä'öne, Der altföd^fifd)e S?ei(i^tfpiegel 3 ur 3eit beb 
^I. öiubgerub u. feiner nöc^ften SRad^folger, mit Überfc^ung unb 
3Börterbud^. SDiünfter 1860 pag. IX. 

**) 2lbgebrudt: 2lrd^in für b. @efd^. beb 9lieberr^einb -Orbg. non 
$1). 3 . Socoinblet. Sb. I. Düffelborf 1832 pag. 4— 9; 
mann. Die btfd^. 2lbf^wörungb', ©laubenb», Seid^t« u. Setformeln 
n. 8— 12. 3obi'^- Cucblinburg u. fieip 3 ig 1839 pag. 137 f.; ^5ne, 
2lltfäd^f. Seid)tfpiegel, 1860; M. SKüIlenl^off u. SB. ©d^erer, Denf« 
mäler beutfd)er Sßocfie u. Srofa and b. 8—12. 3af|rl|. Serlin 1864 
pag. 182 f. (2. 2lufl. ibid. 1872 pag. 186 f.) ; ^epue’b kleinere 
altnb. Denfmäler 9lr. VII ; ©allee’b 2lltf. ©prad^bentmäler pag. 124 f. 



Digilized by Google 



XXXII 



1. c. pag. 2. 

'"*) ®bg«bru(ft: S- J'citrög« ju tinein SKünftfrifd^en 

Urfunbcnbutfje 3?b. I 3lbt^. 2. 5D?ünfter 1823 pag. 581 — 606; 
2!fntmäler oltfr (Sprocke u. Äunft. ^)rsg. Pon 2B. $oron>. 9?b. 1 

1, 93onn 1823 pag. 3—30 u. .^eft 2, ©erlin 1824 pag. 
3—37; .&epne’S Äleiucre oltnb. 2)entuiii er 91r. VI; 5)ie ^ebe» 
regifter beb Älofterb (Jre<fenl)orft jc. -^rbg. n. 6. Jritblönber 
(= Codex traditioinim Westfalicarum 1) 3J?ütifter 1872 pag. 
25 — 59; ©oUee’b ^Utf. Sproi^benfmälcr pag. 172 — 191. 

**) @. ©efe^reibung tppograp^ifc^er ©elten^eiten k. 

8ief. 5. Slümberg 1804 pag. 156 — 166. 

*«) Msc. VII, 1316. 

*•) Sgl. ®. 3Bfli^ (©öttingifd^e gelehrte Singeigen 1872 pag. 
1779) unb 5. (©ermonia. Sa^rg. 34, 1889, pag. 298 

Slnmert. 2). 

**) Slrc^iPür Dr. 5Igen (©rief d. d.SIJünfter 1. 6. 95) bebaup« 
tet, ba^ bie auf bein .%I. ©taatb-SlnbiP gu SDiünfter befinbltdbe 
Heberolle nur non gwei (nicf)t brei) .pänben gefc^rieben fei, unb Per» 
mutet, ba^ biefelbe mit .'dinblinger’b ©tanufeript ibentifd) fei; 
„5ifd)er’b offenbar eine 91atf)geicf)nung , feine 3)urc^* 

geidbnung. 5)ie @d)rift ift ba^er etroab größer, aber ber ©boröfter 
ift berfelbe. S)ie 3tilfnabteilung ift neränbert. !^ie (Sonftniction 
ber älteren .^lanbftbrift , bie 5ncl>l«nber auf ©runb ber bürftigen 
Slngaben non git'tbfr anftcUt, ift eine gefünftelte." 

** ) Stbgebrueft in ©allee’b altf. Sprad)benfmölern pag. 156 
— 166; pgl. oud) 5. ©faban (The Journal of Philology, Vol. X, 
London and Cambridge 1882 pag. 92 — 109) unb (5. ©teinmeper 
n. ©. ©ieoerb, ®ie altbocbbentfdben ©(offen, ©b. II. ©erlin 1882 
pag. 716—719. 

**) „Slltbo^beutfd)* ift ber Sammelnome für bie fog. ober» 
beutf<ben $ioIefte n. 8—11. Soprf). 

•*) Sgl. 31. öübben, 3ur ©barafteriftif ber mittelnieberbeutfcben 
2itteratur (Sobi^^i*^ f- nb. ©prod)f. Sabrg. I, 1876, pag. 

5—14) unb Sl. ©coin, 2)er Äompf beb nieberbeutfdben EDialefted gegen 
bie boebbfutfdbe ©dbriftfpradbe. ^»amburg 1887 pag. 23 u. 28 f. 



Digitized by Google 




XXXIII 



**) 1. c. pag. 13 f. 

**) 3)oö ©nbe beg ÜJJittelniebfrbeutfd^en pflegt man mit bem 
3a^rt 1600 anjufe^en. 

Unbei’üdft'^lisl bleiben l^ier einjelne Urtunben, non benen 
befonberg 3- ^liefert (SBeiträge ju einem munfter. Urtunbenbu(f)e, 
S3b. I Slbt^. 1 u. 2 , ÜJIünfter 1823 unb 5IRünfterifd)e Urtunben« 
fommlung, 58b. 1 — 7, ßoegfelb 1826/37) gal^lreid^e beibringt, fo« 
wie bie münfterifd^en ©ilberoHen k., bie bemnöd^ft 3t. Ärumb^ol^ 
in ben ^ublitationen oug b. Ißreu^. ©taatgarc^ioen oeröffent« 
Iid)en mirb. 

äbgetnrjt (3R. @. O. I— IV) »erben citiert: ®ie (Sefd^id^tg« 
quellen beg 58igt. SÖtünfter. SBb. 1—4®). SKünfter 1851/81. 

®®) biefe Seit fprid^t au§er ber oltertfimli^en ©prad^e 
befonberg bie SInfpielung auf bie 1322 u. 1325 geführten Sßro» 
jeffe gegen bie „freien ©eifter" in Äöln, bie bamalg überall Stb* 
fd)eu unb ©ntfe^en ^eroorriefen , fpöter aber in Sßergeffen^eit ge* 
raten waren. 

**) Sßrebigten anf alle Sonntage beg Äird^eniat)reg mit ooraug* 
gefd)i(ften ©uangelien. 221 3311. 4® (Sßaul. 33ibl. 3Dtünfter, Msc. 262). 

(Jinjelne befonberg bemerfeng»erte ©teilen unb 3 oollftän* 
bige Ißrebigten bringt ^r. 3oftcb in b. Seitfd^rift für ooterl. 
©efd). u. Slltertgt. S3b. 44 1886, pag. 14 f. u. 16 — 47 
jum Slbbrucf. 

^“) ca. 1430 abgefafet; nod^ einer neueren Slbfd^rift obgebrucft : 
ÜJt. @. £1. I, pag. 92—155. Über bie Driginaltjanbfd^rift 
f. gr. Surbonfen i. b. 3eitfd()rift f. preu^. ©efd^. u. Sanbegf. 
Sa^rg. 19. S3erlin 1882 pag. 527 f. 



*) I : SDtünft. (S^ronifen beg 3Jtittelalterg, l^rgg. uon 3> gidfer, 
SK. 1851 ; II : S3erid^te ber Slugenjeugen über b. münft. SBieber» 
tänferreid^, Ijrgg. oon 6. 91. ßomeliug, ü)t. 1853; III: 2)ie münft. 
(Sl^ronifen oon Stö^ell, ©teoermonn u. (Sorfep, firgg. oon 3- S^nffen, 
SK. 1856; IV: 2)ie Vitae S. Ludgeri, l^rgg. oon 23. 2)iefamp, 
«öt. 1881. 

C 



Digilized by Google 




XXXIV 



I 

I 



^‘) feit 24. Stpril 1864 Sifd^of Don Stünfter, feit 7. SloD. 
1379 Sifc^of Don Utrecht, f 4. 3lpr. 1393. 

**) 5)a0 niebcrlänbif(^e Original flammt au8 b. 3- 1415. 

**) 8L 9ieifferf(f)rib i. b. Britf^rift f. btfc^. iß^ilol. Sb. 6, 
1875, pag. 423—429. 

**) 232 ®K. 8® (Msc. im !ßriefter»@eminar ju üRünfter). — 
Sgl. Ttx (Epieg^fl ber fielen , rin nieberbeutftfieä Se^rgebid^t ouö 
b. 3- 1444, im Sluöjugc mitgeteilt Don S. .f)5If(^er (@qmn.«l|3rogr.) 
9letfHngt)aufen 1861 ; weitete ißroben giebt Sleifferfc^eib 1. c. 
pag. 434 — 442. 

Surf auö Süberi^ bei SBefel wor, wie er felbft angiebt, 
Stüber in bem Dom 2)omDitar ^)einri(^ Don Sl^aud i. 3» 1400 
gegrünbeten fontem salientem gu SKünfter. 

**) Tractatulus dans modum teutonisandi Casus ac tem- 
pora, editus Monasterii in Westfalia per quendam decretorum 
doctorem. s. 1., typ. et a. 17 SU. 4® (UniD.*SibI. ©öttingen). 
©in Iateinif^«nieberbeutfrf)cä ße^rbm^ über bie ftafub unb 
SKobi, nacf) ber Sorrebe ascriptum a. d. 1451 in originali 
ct confectum®, ober erft ca. 1480 ober 1490 gebrurft. — Sott» 
ftönbig wicbcrgegeben Don ©. SJilten im 3<t^rb. b. Ser. f. nb. 
(gprod^f., 3öi)rg- HI, Sternen 1878, pag. 37—56. — Sgl. 
3o^. UKüUer, OueUenfä^riften u. ®cfrf)ic^te bed beutft^fprad^I. 
Unterrid^tö biö gur üRitte bcd 16. 3<>5r^. @ot^o 1882 pag. 
239—242 unb 3- 5«t), 3ur @ef(^. ber lat. ©(^ulgrommotit 
(©qmnaf.'ißrogr.). Slunfter 1895 pag. 18—24. 

**; ßoftelen fd^ot [s. Sd^oen fpieg^elj aUer ferftene menfd^en 
. . . Dan broeber SDerirf Dan üJlunfter, mit meer fd^oenre punttenö, 
bie oef georbineert Iieeft. s. 1., typ. et a. (Dor 1476; Ägl. Sibl. 
(Stuttgart). 

Äölbe’ (geb. ca. 1435 in UJJünfter, f 1515), ber erft 2lu« 
guftiner — nid^t fjroter^err — , fpäter ^tongiefaner wor, wirfte 
^auptföd^Iid^ om fR^ein unb in Selgien. 

f. Sß. So^Imonn, ®eutfc^lanbö tatl)oI. Äated^idmen Bid 
gum ©nbe bcö 16. 3D^rl^. Slunfter 1894 pag. 18 f.; ibid. aud^ 
ßitteraturnadfiweife. 



Digitized by Googl( 




XXXV 



^*) f. 3- S^orb^off in 9i. SRonatöfd^rift ffir rl^etn.* 
weftfäl. @e[c^i(^töforf(^ung u. Slltertumafunbe. Safirg* I. Sonn 
1875 pag. 572. 

*®) 9lrnb ®eoergern’ö 5D?finfteri|d^e ßl^ronif o. 1424—1466 
(2Jl. ®. O. I, pag. 244-288). 

®egen 1466 obgcfa^t. — ®ie ^ortfe^ung biefcr 
e^ronif D. 3. 1466—1524 (3)1. @. O. I, pag. 289— 303) 
meil't mand^e SBortformcn unb ßonftruftionen auf, bie ju @nbe 
beb 16. 3a^r^unbertä roof)! !oum me^r in ©ebraut^ moren, 
unb bürfte ba^er nid^t lange nad^ 1524 becnbet fein. 

»“) Slbgebrudt: SW. @. G. I, pag. 304—324. 

®‘) San ben ^iligben manne funte öubger. 71 SU. 8® (SUtert.* 
Ser. 3)Jünfter, Msc. 137). 

Sgl. SDl.ö.C. IV., pag. 268-271 (Sßtoben) unb pag. CII f.; 
ibid. pag. 85—134 ift bad lat. Original abgebrudft. 

5)er 6d^reiber ift nat^ Wiefert ein 3nfaffe ber Sfarrei Sil* 
lerbedt, wn^rfe^einlid^er aber bed Äird^fpield Subgeri in SWünfter. 
2tnjunel)men, ba^ er „eine fd)on norliegenbe nieberbeutfd^e, aber 
im 2)ialette abmeidtjenbe Übcrfe^uug beim Tlbfd^reiben jugleid^ 
in feinen 2)ialett umjufefjen fiel) bemühte" f)ält 3ofted (Segf)e 
pag. LIII 21. 1) nicf)t für ricf)tig. 

®^) Uber il^n f. 8. @cf|ul 3 e (^er^og u. Sßlitt’d Weal'ßncijflo* 
pöbie für proteft. 2f)eologie u. ÄirdEie. Sb. 18. ßeip^ig 1888 pag. 
405-414) u. iß[). @trau(^ (2tng. S)tfd;. Siograp^ie XXXIX, 
1895 pag. 525—528). 

®*) 35en Warnen SRiefint ^atte bad ^uerft »on ben ©c^roeftern 
bezogene ^aud im 8ubgeri*Äirt^fpieIe non ber alten münfterifc^en 
©rbmännerfamilie ber Wiefinfd er’^alten. ©r ging aut^ auf bad 
neue Älofter im ©ernntii'Kird^fpiele, in bad bie (Sd^roeftern 1459 
überfiebelteu, über, beffen eigcntIidE)er Warne SSlarientl^al , ben ed 
1480 betommen, nie oolfdtümlic^ geworben ift. Sgl. 21. Jibud, 
2)ie Stabt SDlunfter. SWünfter 1882 pag. 214 f. 

®*) 3of)anned Seg^e, ein beutfe^er Sßrebiger bed 15. 3a^r^. 
3um erften SDlale l)rdg. non 5r.3ofted. ^aHe 1883. LIII, 468 6. 8". 

3lad^ einer 21bfdörift bed 21Itert.*Ser. SDiünfter (Msc. 4). 

* 






Digilized by Google 




XXXVI 



llbfr «ine anbrrf, jicniltd) glfit^oUmge ©ammlung nieber» 
bfutfd^er Criginolprtbigtrn (Stltert.-SSer. 3)lünfter, Msc. 207), 
btren !Eialtft nac^ SBcftfalen binwcift, Berichtet Softeä i, Sa^rb. 
b. Ser. f. nb. Sprad)f. Ja^rg. X, 1885, pag. 44 — 48; ogl. 
aucf) Ä. Q. Äroufe (ibid. 3af)rg. II, 1877, pag. 11 — 18). 

®*) (SobanitfS 33fgl)f) • • • O“« ber geiftlittr iadE)ten (8lb)d^rift*) 
— 116 syn. 8® — im beb ^rof. Dr. 3oft«b ju ^reiburg 

i. b. Sd)ro.). 

Slntfjuge giebt Sr. 3ofteb im ^)iftorifd)en So^rbuc^, Sb. 6. 
Sliünd^en 1885, pag. 379 — .392, 400, 405 u. 409. 

*®) (So^onneb Segbe), . . . SRorien troft (Stbfd^rift*) — 179 
Sn. 8“ — ber „©eiftlic^en Sagb“ oorgebunben). 

Slubjüge f. ibid. pag. 377 — 379, ,394 — 400, 402, 404 u. 
408 f. — @leid^ ber »origen ©^rift mit »erf^iebcnen fpradi« 
Iid)en 6igentümlid)feiten (op — up, onder — under, tyen 
— teyn), bie »om Slbfci^reiber ^errü^ren. 

®^) (3o^onneb Segl)e), @I)eeftelite »qngarben, moe alle t^nber 
ber grocien enen g^eefteliten togngarbcn in olle Werten füllen plon« 
teil . . . g^efcreoen in be facr unfeb leeren boeme ’fcreef bufent 
öirl^nnbert nnbe feff nntod^tentii^ . . , (Ägl. ®ibl. Serlin, Msc. germ. 
fol. 549 pag. 1—224). 

(Sine nubfü^rlid^e 3n^altbongabe f. £. ©d^nlje (3eitf(§rift 
für Äird)engefd)id^te Sb. 11. ©otl^a 1890 pag. 599 — 609), 
Stubjüge aub bem 3. 2eil — nac^ bem in ber ©direibmeife 
etronb abioeid^enben Msc. 55 beb 2lItert.«Ser. ju SOJünfter ». 3> 
1502 — bei g. Softeb 1. c. pag. 349—374, 394—405 u. 408. 

®“) (3»^anneb Segl^e), (Sen guet boecf, woe alle Ipnber ber 
gracien füllen imuenbid^ in ben leerten een bloemid^ bebbifen be» 
repben . . . (Ägl. Sibl. Serlin, Msc. germ. fol. 549 pag. 224 — 311). 

9Iäl^ereb f. 8. ©djnlje 1. c. pag. 610—614. 

®®) mieberbeutfd^e geiftlid)e Sieber nnb ©prüd^e au8 bem 
fUlünfterlanbe. 5Radf) J^anbf^riften anb bem 15. u. 16. 3a^tl)un* 



*) Scbenfallb nid^t »on Seg^e felbft gefd^rieben. 



Digilized by Googlc 




XXXVII 



bert l^räg. öon S. ^ölfd^er. SKit Stnmerfungcn, SBörterbud^ unb 
einer 2Ru[ifbeiIage. SBerlin 1854. XIV, 170 8®. 

•®) ibid. Nr. LXVIII u. LXIX. 

*‘) Dgl. 3. 33. Slorb'^off, ©enfroürbigfeiten au3 bem münfte* 
rifd^en J^umantdmuö. ^Wünfter 1874 pag. 120. 

®*) 6ine bie 2)efIination unb Äonjugotion be'^onbelnbe 
fd^rift, bie juerft 1514 erfd^ien. Sibliograpl^ifd^e Slngaben mad^t 
2). Sleid^Iing, 3ol^. Sliunnelliud. i- 33. 1880 pag. 154 f. 

*") Studgaben: 

a) Antonius Tunnicius, In Germanorum paroemias 

monosticha. jColoniae, Quentell, 1513. 46 SK. 4® 
(Unio.’Sibl. Äönigdberg). 

b) — — Daventriae, Theodoricus de Borne, s. a. (1513). 

46 S5H. 4® (©tabtb. Äöln; UniD-«SibI. ßeipjig; 
ißaul. 93ibl. SUünfter). 

c) — — Coloniae, Martinus de Werdena, 1514. 32 S8H. 

4® (Ägl. S3ibl. Serlin; ©tabtb. .l^amburg; ©tobtb. 
Sübecf; ißaul. Sibl. SOJünfter, bef.). 

d) — — Coloniae, Quentell, 1515 ad Aprilem. 32 SH. 

4“ (ÄgI. iöibl. SBerlin; Sßaul. 33ibl. SJlünfter, bef.; 
■ ^)erjogI. 23lbl. SCBoIfenbüttel). 

e) Sunniciud. S)ie ältefte nieberbeutfc^e ©prid^ Wörter« 

fominlung, Don Stntoniuö Sunniciuö gefammelt unb 
in lateinifdEic Sßerfe überfe^t. .^»eraudgegcben mit ’^od^« 
beutfd^er Überfe^ung, 21nmerfungen unb SCöörterbud^ 
Don .^offmann D. 5«ßEtdIeben. Serlin 1870. 224 @. 8®. 
25ie ouf Seronlaffung IRubolf D. Songen’d angefertigte ©amm« 
lung entplt 1362 nieberbcutf(^e ©prid^wörter unb cbenfoDiele 
lateinifd^e J^ejrameter, meld^e, oft in fe^r freier Überfc^ung, bereu 
©inn wiebergeben; 645 ©prid^wörter finb ben nieberlänbifc^en 
„Proverbia communia“*) entle'^nt, bie anberen bem Serfaffer 
Don ©eiftlid^en, Sürgern unb Säuern mitgetcilt. 

*) 31. Jpoffmann D.^oIlerSlcben, llorae Belgicae. Pars IX. 
Ilannoverae 18.54 pag. 3—59: Slltnieberlünbifd^e ©pridEjWörter 
nod^ ber älteften ©ommlung. 



Digitized by Google 




XXXVIII 



lunniciuS (t 1552) war in SKünfter geboren unb bort mel^* 
rere Se^rer on ber STomfcbnle, fpäter S)om»ifQr. 

*^) ®ie ältefte bio je^t betannte beutfeJ^e ©pric^wörterfamm» 
lung (162 Sprichwörter; abgebr. oon Sonrab .öofmonn in ben 
©ihungeberichten ber Ägl. SBaper. Sltabemie ber 2 Biff. ju SDJünchen, 
3o{)rg. 1870 9b. II, pag. 25—38) finbet ftch in einem lateini» 
fchen ^rebigtwerfe unb ftammt ouO bem 6 nbe beö 14. 30^^^“«* 
bertö. — 8 Iu(f) ber ouO iPeefum gebürtige Sieöbomer Senebiftincr 
Slnton ,!^ufemann reitite 1575 (einer oorwiegenb lateinifd^en Somm» 
lung (.^ofbibl. ?D?ünchen) jobireiche beutfehe Sprüche unb Sprich' 
Wörter ein, bie 5. SBeintanff in 5|?icfi} SKonotOfehriJt I, 1875, 
pag. 466—482 u. 576—591 jum Slbbrucf brad)te. 

•*) Johannes Murmellius, Pappa puerorum. Coloniae, 
Quentell, 1513. 32 3?n. 4“ (.^erjogl. ®ibl. ÜEBolfenbüttel). 

S3on biefer Schrift — 5tapitel 1 :93ocabuIarium, 2: ©efpröche, 
3: Sitten* u. SlnftonbOregeln, 4: Sprichwörter — nerjeichnet 
JReichling (1. c. pag 150 ff.) 32 noUftänbige Stuägaben unb 8 , 
bie baö erfte Äapitel allein enthalten. Uleuerbingö ift Äop. 4 
non mir (©ermania, 3ahTßö«8 35, SBien 1890 pag. 400 ff.), 
ffap. 2 — 4 pon 81. ®ömer (SWünfter 1894. XX, 43 S. 8 °) 
in einem Sdeubruef herouögcgeben. 

ÜRurmelliuö, 1480 ju Moennonb geboren, wor oon 1500 
— 1508 Äonreftor ber Jßomfchule, bonn Sieltor ber Subgeri« 
Schule unb 1512/13 wieber Ä'onrettor ber 2)omfchuIe in ÜJJün« 
fter, oon 1513—1517 Slettor in SUtmoor, unb ftorb ald Sehrer 
in JDepenter am 2. Oft. 1517. 

**) geben Otto ’S oon ber J^opo, S?ifchofS 311 fünfter, 1392 
-1424 (ÜJi.®.0. I, pag. 156—187). 

®’) 81. Cubben, SJiittelnieberbeutfche ©rommotif nebft Sh’^f' 
ftomathie unb ®Ioffor. Seip 3 ig 1882 pag. 187 — 191. 

•“) Über biefen f. @. ^lumperbincf, 2)ie Saute ber weftmünfter« 
länbifchen SWunbart unb bereit SJarfteKung in ber Schrift (Äot* 
reSponben 3 bIatt beS 93er. f. nb. Sprachf. .^eft IX, 1884 pag, 66 — 71). 

**) 93an waren geiftlifen leoen epn forte nnberwpfinge. [ 8 lm 
©nbe:] ©emafet unb thofamen gefatt borch gobeS genabt pan 



Digiiized by Google 




XXXIX 



frater 3oan«iö .J)oItm[on]. SDefeft: nod^ 266 S3H. 8 ® (5ßrof, Dr. 
Softeä in fjretburg i. b. ©d^rocij). 

(Sine nod^ um bie 3J?itte beö 16. 3a^r^. entftonbene Slb» 
fd^rift (352 S9U. 8 “) mit bem ©d^Iufi „©einofet Dan gobe« genabe 
Dan ben enoerbigen J^er 3o^an J^oltman ißater to marienbail, 
DerftoTTDen int jair unfeö ^ercn xv® unb xl bc^ bogeö (na) 
f. Slnbread" erwarb ber SBeftf. SProDingioI-SSerein für SBBiffen* 
fc^aft u. Äunft auö bem SRad^Ioffe beö ißrof. 6 ^r. ®. Sd^Iüter 
(t 1884). — Sine fl. ißrobe: Softed, ®egl^e pag. XXI. 

J^oltmann, and Sll^aud gebürtig, nmrbe 1539 jum 0fleftor bed 
Älofterd SHiefinf gewäl)lt, ftarb aber fdE)on am 1. ®eg. 1540. 

’®) J^oert bie ftemme bed .feeren, s. 1 ., typ. et a. (SDiünfter 
1535). 4 SK. 4® (^anl. Sibl. SRünfter). 

Slbgebrudft: 6 . 81. Sorneliud, ®er Slnteil Oftfriedlanbd on 
ber ^Reformation bid 3 . 3. 1535. SRünfter 1852 pag. 60—66. 

^‘) 95gl. 8 . Äellcr, ©efd^id^te ber SBiebertöufer unb i^red 
SReid^d ju 3Rünfter. ÜRünfter 1880. — Über SRotl^mann’d ©d^riften 
f. Chr. Sepp, Geschiedkundige nasporingen I. Leiden 1872 
pag. 55—157. 

’*) 6 i)n fortte SBefontniffe ber lere fo S^. SBembt SRot^mon 
Don ©totloen t^o ©ant SRouritiud Dör ber ©tot SRünfter prebi)= 
fet I)cfft . . . 3nt faer 1532. 4® (5PouI. 93ibl. 3Rünfter, bef.). 

S5gl. Sß. SBo^Imann, 3Me SDSiebertöufer ju 9Rün[ter. 5Rün* 
fter 1894 pag. 4 f. (1532 5Rr. 1). 

”) ®ie barin anfgefü’^rten 13 Strtifel finb aufgejöf)!! unb 
wiberlegt; 3ol^. .^oft Don SRomberd^, S3on bem mi^brud^ ber 
5Romfd^er fird^en (Äöln 1532), 3®« anbere ©egenfd^riften f. SBa^I« 
mann 1. c. 1532 ?lr. 4 u. 1533 'Rr. 8 , bort irrtümlid^ ald @c* 
genfd^riften ju Slotfpnann’d ©loubendbefenntnid (f. Slnmerf. 72) 
bejeid^net. 

’«) SSgl. Sal^Imann 1. c. 1533 SRr. 1. 

'®) Sud^torbeninge ber ©tabt SRunfter t^o unberijolbene d^rift- 
life tud^t unbe eerborii^e^t Don eqnen eerbaren SRoijbe oicf DIber» 
luben unb ©ilbeme^fteren, ber fuloeft in be g^eme^n publicert unb 



Digitized by Coogle 




XL 



angenomen . . . Sinno 1533. 8 3311. 4* (®oop^gej. @em. ?lm« 
fterbam; 5ßaul. 3?ibl. fünfter). 

Slbgebrucft: 6. 21. ßorneliuS, ©ef^id^tf beb münfterifdien 
2lufru^rb. Sb. 2. Seipjig 1860 pag. 320— .327. (Sal^Imann 
1. c. 1533 9h-. 2.) 

’•) 3m ÄgI. ©taatbard^io ju SKunftcr befinblid^. 

^0 2lbf(^rift eineb grüntlid^en gefpred^b, fo tl^o SRunfter 
twpfd^en etlichen gelerten unb ben prebicontcn bofuloeft gel^alten 
etlicher twpfpenniger ler ^aloen, onno bomtni 1.533 in 2lugufto 
(3eitf{^r. f. oaterl. ©efd^. u. 2lltertumbf. Sb. 20, 1859, pag. 
153—194). 

**) Sefentniffe «an bepben ©acromenten , SDoepe unbe 91ad^t- 
macle, ber prebiconten tl^o ÜKiinfter ... 3m joer 1533 ben 8. bad^ 
91ooembrib. 38 SH. 4® (3)oopbgej. ®em. 2lmfterbam; ©tabtb. 
.^amburg ; 5PanI. Sibl. SOlünfter). 

Sgl. Salilmonn 1. c. 1533 9lr. 6. 

’*) .^>onnbeltnge in betn opentlilen gefprefe to ©trapurg 
iungeft im ©pnobo gepnbelt, tegen Siepior ^>offman bord^ be 
prebifer barfulneft, ban beer bernemlifen ftudfen (S^riftlpfer leer 
unbe plbinge, fampt getmwen bargeben ocf ber grunben, barup 
.^offman fpne erbommen fettet . . . ©ebrudt to 9Jionfter pn SGBeft» 
p'^alen utb bebeH ber ©rberen unbe ©rfamen ^eren Sorgerineftren 
unbe 3loibt barfelbeft etc. 1533. [2lm ©nbe:] ©ebructt to üKunfter 
up bem J^onelamp bord^ 8ubgerum to fRpng*), 2lnno 1533. 
48 SH. 4® (©tabtb. ^>atnburg). 

©d^werlicf) oor 9tobember 1533 überfe^t. — 2)ie Sorrebe 



*) geb. 1496, f 1547. Son i^m fd^einen aud^ bie in 2ln* 
merf. 72, 75, 85 u. 86 angefüpten $rucfe l^erjurüpen. 

2)ie non feinem ©ofine .^ermann 1548 angefertigte Sotibtafel 
in ber 8iebfrauenfird^e ju SKünfter entplt aud^ bie 10 ©ebote unb 
einen 9tad^ruf (12 Serfe) in nieberbeutfd^er ©prad^e; le^terer ift 
abgebr. non Sedfer i. Serliner Äunft«SIatt, 3flpg. H, Serlin 
1829 pag. 309 unb i. Sofd^enbud^ für oaterl. ©e^id^te, 3prg. I, 
SKünfter 1833 pag. 213, 



Digilized by Googlc 




XLI 

beS SBrijriuö ift obgebrudft: Sorneliuö, ®efd^. beg münft. 8luf» 
ru'^rg, 5Bb. 2 pag. 356 f. 

®") üJf. Su^er, J^anblung in bem öffentlid^en gefpred^ . . . 
©ebrucft gu ©tro^burg burd^ 5IJfat^iam SIpiarium, 1533. 45 SBH. 4® 
(^ofb. SDlünd^en). 

*‘) 2lm 5. 3on. 1534 woren bie erftcn Stpoftel ber SKeld^ioriten 
and ben 9iieberlanben in ÜJJünfter ongelongt, am 13. 3«". lom 
mit @ert tom Älofter ber fd^on früher (5rüi)ia^r 1533) einmal 
bort geroefene Sol^ann Sotfelfon and Sepben (f. ÄeKer 1. c. pag. 
136 ff.), n)eld[)er Slnfang ©eptembcr 1534 jum ftönig bed neuen • 
@ion gemö^It unb am 22. 3onuar 1536 fiingeric^tet mürbe. 

®*) Sagebnd^artige 8lufjeid^nungen über bie Unruhen ju 3J?ün« 
fter D. 29. 3on. bid 27. fjebr. 1534 (Seitfd^r. f. oaterl. ©efd^. u. 
Sntertdf. Sb. 51 \ 1893, pag. 97—107). 

9laä) bem j£>eraudgeber ^). 3)etmer mal^rfd^einlicf) oon bem 
münfterifd^en Sürger .^ermann Slamert ^errüfirenb. 

®®) 3u ben am 27. gebr. 1534 Sertriebenen (f. Äeller 1. c. 
pag. 198 f.) geprte audi) ber junge j£)ermann D. Äerffenbroidf, ber 
gmifd^en 1566 u. 1573 bie mertDoIlfte SBiebertäufergefd^idbte »erfaßte. 

**) 25ie Serftörung begann am 15. Slörj 1534 (f. Äeller 
I. c. pag. 197). 

"*) (Sernßarb SRotßmann), ®pne SReftitution ebber Sine meb* 
berftellinge redßter unbe gefunber ßßriftliter leer, gelouend unbe 
leoend utß ®abed genabcn burdß be gemepnte Sßrifti tßo SRunfter an 
ben badß gegeoenn... Siunfter 1534, ?)n ben teenben maenbt October 
gebepten. 62 SH. 4® (Rgl. Sibl. ^aog; ißaul. Sibl. HRünfter). 

Hladß einem jroeiten fomfteren 3)rudPe (48 SH. 4®), ben 
audß bad @tabtnrdf)i» ju Jranffurt a. 3R. befi^t, »on Slnbread 
^naafe, ber benfelben für bie einzige Sludgabe hielt, beraudgcgeben 
in b. 5Reubnidten bcutfcßer öitteraturroerte bed 16. u. 17. 3ttbrb- 
91r. 77A8. .^aHe 1888. — Sgl. Saßlmann 1. c. 1534 Sr. 5. 

Sadbbem ber Sat Sotbmann am 27. So». 1533 feine 
Sudbbruderpreffe genommen hotte ». ilerffenbroidf. Hist. 
Anabapt.), mürben bie 338iebertöuferfdf)riften in ÄnipperboHing’d 
ÄeHer gebrudft (S7.@.Si. II, pag. 404). 



DIgitized by Google 




XLII 



"*) (Sfrn^arb IRot^uiann), San orrborgml^ett ber fcf)rifft be^ 
SR^feö G^rifti, unbe oan bem bagbf bfb $eren, bur^ bc grinfint« 
©brifti tbo SJünftnr ... 3m ija« 1535, 3n ber 2. SKaenbt. 
66 Sn. 4* (loopegej. ©em. amfterbom; Sßaul. Sibl. SJünfter). 
anberer JTrucf: 44 Sn. 4" (Toop^gej. ©ent. amfterbom; 
Soul. ®ibl. Slünfter; ^)erjogI. Sibl. fflolfenbüttel). — Sgl. 
Soblmonn 1. c. 1535 9lr. 1, 

*') (Semborb Sotbrnann), ßpn gon^ troeftlid bericbt »an 
ber SGBrote unbe ftraffe bed Sabilonifcben gruwela, an oHe wore 
• 3froeIiten unb Sunbtgenoten ßbrifti, b*r unbe bor borftroqet, 
burcb bie gemeinte Gbnfti tbo Siunfter. anno 1534 pn S)ecembre 
(Ä. SB. Soutenoef, 3ur Sitterotur u. ©ef(b. ber 3Biebertäufer I. 
Sonn 1863 pag. 66 — 80). 

aacb einer 1663 angefertigten abfcbrift (©toaWartbio fDüf» 
felborf) mitgeteilt; oon ben Driginalbnufen fcbeint nicht ein 
einjiger erbalten ju fein. — Sgl. Sablmann 1. c. 1534 9lr. 7. 
“*) (Sembarb .^otbmonn), San erbcffdber unbe tptlifer gemalt. 
Sericbt utb ©otlpter fcbrifft (Msc. bed ©taotdarcb. Stünfter). 

fertig geftellt finb 22 eng befcbriebene golio^Idtter. — Sgl. 
Sablmonn 1. c. pag. 20 a. 1. 

**) f. Sablmonn 1. c. 1535 Sr. 3. 

®“) Scfentoned bed globend unb lebend ber gemein Grifte ju 
Stonfter (®1.©.!Q. II, pag. 445—464). 

®od in Stünfter gebrudte nieberbeutfcbe Originol, bod halb 
nach Seginn ber Selagening unb oor Ginfübrung ber Siel* 
meiberei (23. 3uli 1534; f. Äetler I. c. pag. 211 f.) erfcbten, 
ift oerloren gegongen ; bie bem abbrud ju ©runbe liegenbe 
.^onbfcbrift ((Stoatdarcb. fWarburg) fcbeint oon einem bed 
Sieberbeutfcbcn nicht recht tunbigen Cefer, »obl einem 
^)effen, einem Ungelehrten bi»hbcutfch in bie fjeber bittirt ju 
fein. — Sgl. Sablmonn I. c. 1534 Sr. 4. 

®') .^eiurich ©redbed’d Sericbt Don ber SBiebertoufe in 9)iün* 
fter (5S.©.£1. II, pag. 1—214). 

Sgl. Sablmonn 1. c. 1537/50 Sr. 9. 

®*) abgebrudt: Si.@.£l. II, pag. 419—441. 



Digitized by Goog 



L 




XLIII 



**) Slbgebnidt: 3R ®.jQ. I, pag.324— 345.— Sit S^ronif rü^rt 
oon mehreren ®erfaflern f)tr, unb ift öon ein unb bemftlben l^öd^- 
ftenö in bic oorlitgenbe Jorm gebracht. 

®‘) (5j)nn fnoerlid SBebetöfej^en [sic!], getogenn ut^ benn 
nijcnn Seftament, nutte f^o bcr feien folid^eit, mit otlen anbe«n 
gebcbefenö tom leften nermeret unb oer^iret . . . ©ebnuft t^o 
aJiunftcr bord^ J^rntjoel. 64 S?n. 8“ (ißaul. SBibl. 5Wünfter). 

Spätere Sluflage: (5pn funerlidt ©ebebebojrfen, getogenn ut^ 
benn 9tien Seftoment . . . nu tl^om berben nmel gebettert 
unbe oermeret^ . . . ©ebrudft to SKunfter borc^ ©obbart 
SgwioeH. 3m 3oir 1545. 8® (SJSrof. Dr. 3ofleö in Sreiburg 
i. b. Sd^meij). 

*®) Sgl. 3. SRiefert, fjortgefe^te Beiträge ju einer Sud^brutfer» 
gefd^id^te SDJünfterS. Goedfelb 1834 pag. 214 f. 

»«) 8. 1., typ. et a. 18 SH. 4® (ÄgL Sibl. Serlin, Cod. 
Bor. 272*); 9Utert.«S3er. u. Staatdard^. Siünfter). 

*’) SRönfterfd^e Inquisitio, Sat i^: Scer unb Söfftid^ Sragt- 
nrticfel utf) ben ßoncilio t^o Srent genamen, etliter mate unnütte, 
finbifd^, närrifd^ : S^om bele ^epHo^ unb ouH ©abedloftere, bormit 
in negeft oorlopen tein Soren be Ißaftoren unb Äertfenbcner, fo 
bed Goangclif l^oloen oorbed^tic^ roeren, up er @ebt t^o ontmorten 
gebrungen fint. 2tHe oam Slömifd^en Söebberd^rift barl)en gerid^tet, 
bat btd ©atand ©pnogoge, (S^rifto 3efu unb fpncm 9lpte tI)o 
roebberen, bcd orbed erI)olben werben, ©ainpt einfolbige ©(grifft« 
metige anwort unb grünbtlicfe SBebberlegginge berfüloen, ben 
framen unb ©obtefrüd^tigen barfüloeft tl )0 benfte gefteHet börd^ 
einen ßeff^ebber ber SSBartieit . . . Anno 1583. die Gebhardi Epis. 
ben 27. Äugusti. s. 1. et typ. 56 SH. 4° (ißaul. Sibl. SRünfter). 

Sgl. iß. Sal^Imann in b. 3eitfdE)r. f. oaterl. ©efcf). u. SU» 
tertot. Sb. 47», 1889, pag. 98—120. 



•) 3n biefem Gobej: ift aud^ folgenbe nieberbeutfe^e Jpanbfdfirift 
enthalten: ©ine forte antefünge med ficf binnen Siünfter nod^ 
Dcranerunge ber ftobt, uit ber SOßebberboper gewolt in ber ©rften unnb 
Scften SReftution l)efft begeoen unnbt togebragen. An. 1562. 82 @. 4®, 



Digitized by Google 




XLIV 



Ginf nifbfrbfuti'd)« Ubfife^ung Dtrfd^tfbfntr 
Formula visitandi roar bfreiW 1571 erfd^ienen: 

Slffbrui ber Snquifltion aber beS grünbtlifen unberföd^enö ber 
trefflifen fragftücfen, ber beftenbiger unbe Gl^riftlic^er Sleligion, unb 
©elooend, berjennigen fo t)m ©tifft üllünfter gefeffen, n^u ncuaelicf 
i^iged Sflfrt $ufent ^ünff^unbert Gin unnbe fönentid^ qm @eq« 
teniber non benn ©eiftlifen beb or^ gebaen unb ongerid^t, jeber* 
menlid g^ar nütte unnbe leeflicf t^o lefen . . . ©ebrucft mit gnaben 
unbe frq^eit S^efu 6qrifti, ber Slqoftolen unbe Slqoftolifc^en Äercfen 
im 3ofr 1571. 4® (Ägl. ©taotbarc^. SJiünfter, bef.). 

93gl. Sp. J'a^Imann i. b. 3Beftbeutf(^en Sfitfd^rift f. @ef(^. 
u. Äunft, Sa^rg. VIII, 2rier 1889, pag. 386. 

•■) Novae grammatices Despauterianae*) rudimenta, fa- 
cili et perspicua brevitate in tabulas redacta. Opera Simonis 
Verepaei. Adiecta est quibusdam in locis Germanica inter- 
pretatio ad maiorem usum puerilis institutionis. Monasterii 
Westph., Typis Lamberti Rasfeldt, Anno salutis 1590. 103 ©. 8* 
(ipaul. S?ibl. 3J?ünfter.) 

S3erepaeub aub 35ommeI in SBrabant (f 10. 9lou. 1598) 
war tropft in bem 9lonnenfIofter uom Serge J^abor ju 
Slecbeln; oon bort oertrieben, »urbe er Sieftor ber ©d^ule gu 
$um^out u. ^ergogenbufd^. ©eine lat. ©(^ulfd^riften mären 
befonberb in Selgien fe'^r oerbreitet. 

**) Gin Slqe Sietenböd up ben Cinien unb Bpffcni, oan 
aüerleqe ^öpmanb^anbelingen, in ganzen unb gebroten fallen, 
mit oeel fd^onen SReguIen, Gyempeln unbe luftigen fragen gegqret, 
ocf oor be onfangenben ©coolere genod^fom erfleret. ©efteHet unb 
in SDrudE oerorbnet burd^ 3liibolpf|um Äaten, Surgem ber ©tatt 
Ofenbrugge unb beb Äerfpelb unfer 8. ©tbolemeiftcr bor> 

fuloeft. ©ebrurft t^o Siünfter in Söeftp^alen beq Sambert SRa^felbt, 
3m 3ar 1593. 119 SH. 8" («ßaul. Sibl. 5D?ünfter). 



*) SDeb nieberlönbifd^en ©d^ulmannb ®efpauteriub 

(f ca. 1520) »Commentarii gramraatici“ waren 1512, feine 
,Grammaticae institutionis rudimenta* 1514 erfctjienen. 



Digitized by Google 




XLV 

bfr Dom 29. SRot 1593 batierten 3Bibmung on bie 
Sürgermeifter unb ben SRot Don O^nobrutf für bie Oönobrüder 
Siebfrauenfd^ule beftimint. — 5Reu, aber onfd)einenb ^od)beutfd^ 
oufgelegt: SKünfter bei) 3Kid^eI Don Sole, 1624. 8® (f. G. 
Draudius, Bibliotheca librorum Germanicorum classica. 
Srantfurt a. iW. 1625 pag. 662). 

“’*) ©Dotigelta unb Gpifteln mit fammt ben torgaenben 6oI* 
lecten ober ©ebetten ber ^pligen olgemeinen 2tpoftoIifd)en Äerden, 
»ie be Up olle Sonboge od befonbere 54^ Sprboge ber 
ligen ©ottä bord^ bot gon^e 3or noc^ olben ©ebrute ge^olben 
unb bem 6^riftgeIöDig.en 93oId Dorgebreggen unb geprebiget wer« 
ben . . . ®ord^ H. Michaelem Rupertum Werlensem, ®eden 
unfer leoen groumen Äerden to DoeriDOter binnen SRünfter . . . 
©ebrudt to SKünfter in SBcftpboIen bord^ ßombert SRofefelbt 1591. 
288 m. 8» {33. £l)eifnng in 3Hün[ter). 

>*') Agenda ecclesiastica sive legitima ac solennis sacra- 
mentorum Ecclesiae administratio, cui adiuncta brevis et per- 
spicua Omnium Sacramentorum instructio. Jussu et auctoritato 
. . . Dni. D. Emesti . . . edita. Pastoribus et animanim cu- 
ratoribus per Dioecosin Monasteriensem ad rite Ecclesiasticam 
functionem obeundam utilis ac necessaria . . . Monasterii 
Westph., Typis Lamberti Rasfeldt, Anno 1592. 10 + 132 ©. 
4“ (3ntert,»S3er., ipoul. S3ibl., 5ßriefter»@em. k. in SOlünfter). 

*“*) OlbtDebber 33oid, $ot ib ©in Utl^erlefen ©ülben ©ot^o* 
lifd^ unb onbed^tigl^ 33ebbeboid, utl^ ber l^püigen Dlbtoebber unb 
Sereren ber Äerden ©d^rifften ... mit funberlidem flgt^ unb orbeit 
t^ofomen gebregen . . . Sord^ Johannem a Detten, beb DIben 
2)o^mb tl^o SKünfter ©ononindf). ©ebrudt tl^o SKünfter in SBeft« 
p^olen bp Öombert Ko§fclbt, 1593. 20 35H. + 494 ©. 8» 
(©tobtb. .^omburg). 

Unterm 29. Sej. 1593 ben münfterifd^en Som^erren ge« 
wibmet. — 3n ber ber jmeiten, Don SKotf^. Spmpiub beforgten 
Ijoi^beutfd^en Slubgobe (ibid. 1609. 42 33 H. + 655 ©. 8®. 
— ißoul. 33ibl. SKünfter) Dorgebrudten 33)ibmung fogt Setten: 
Siemeil bob 33ud^ ober . . . ouffgetoufft ift, unb eb oud^ 



Digitized by Google 




XLVl 



ttlic^t anbä(^tt{(( -^er^tn, benen bit ttutfd^t fprad^ in 
täglicfiem unb ftätcin gebraut^, in berfelbigen @prad^, ju netterer 
au^reitung be§ omnercften nu^ä, begehret ju lefen: bin i(^ 
Derurfacf)ft utic^ ju bearbeiten, bag ed auffd neun auc^ inn ber 
[i. e. ^o(^beutf(^en] Sprach mürbe getrucft unb gelefen. 

‘®*) 6ated)ifmud unb 3?etböflin, mit ^eplfamen Setradbhmflfn 
unb ©ebetlin oerme^ret unb gebettert . . . S)ord^ Michael em Ru- 
pertum Werlensem, -Seelen unfer leinen Herden t^o 

Cenerwoter binnen SDiünfter. ©ebrudt tl)o fünfter in äßeftp^alen 
bp Sombert SRa^felbt, 3n »erlegung Matthaei Pontani genanbt 
Srüdner, Anno 1596. 174 SPH. 8® (ipaul. 33ibl. ÜRünfter). 

91od^ SSraubiud (1. c. pag. 97) juerft 1588 in Höln erf^ienen. 

(gpötere 2iufIoge: (5oted)ifmud unb S?ebbödlin . . , SSorc^ 
Michaelem Rupertura . . . ®ebrudt to SKünfter i. SBeftp^alen 
bp ßambert Slafefelbt, 3® 3«r 1607. 8" (iBibl. ö. Oferö in 
SRünfter, bef.). 

*®^) HIeine (äated^ifmud 5)at id Gin fort fleeJ^t Serid^t Ga* 
tl^olifd^er G^riftlifer Cebr. @o einem pberen t^o gelönen unb t^o 
metten, tbo boen unb tbo laten, t^o fpner Seelen emigen 
nuttlid unb nobtmenbig id. JJordb Johannein ä Detton bed olben 
SSobmd tbo 3)iünfter Ganonimb- ©ebrudt tbo ißaberbom bp 
SKattbco S?rüdner, 1597. 30 3911. 8® (ißoul. S?ibl. 3Künfter). 

5)ie lebten 6 33lätter füllen: Gpne forte Sennonunge t^o 
ben DIberen, 2 morolifdbe Sehren unb S)ot gülbene 21396 utb 
IS. 3ob«w Soulero genommen, einem icberen t^o metten faft 
nüttlid. 

©etten’d flotetbidmud u. bed Slupertud ißoftiHe finb bie 
erften ISrude oud ißaberborn, mobin 39rüdner oon üRünfter 
oerjogen. 

*®*) ißoftiH, barin be bbÜG^” Goangelio, fo up aHe Sonbage, 
bomempfte “nb Sprbogc bed ganzen 3<>brd, gor fortlicf unb 
Gotbolifeb utbgelegt merben. Sor gutbertige ^ßreifter , ißrebiger 
unb anbed)tige Gbriften tbogeridbtet bordb «&enn Michaelem Ru- 
pertum Werlensem, SJeden uufer leeoen Herden tbo öner 

SBater binnen SKünfter i. 333. ©ebrudt tbo ißaberbom, bp SDtattbed 



Digitized by Googl 




XLvn 



SBriicfner, Slnno 1597. 12 SH., 458 + 150 ©. 4» (Sntert.-Sfr. 
u. 5ßaul. Stbl. SDlünfter). 

Sie geringen ^od^bentfc^en (Sinflüffe ftnb olö fold^e leii^t 
erlennbar. — 5Rit ben ©pifteln 1608 nod^malb gebrudt: 

SßoftiK ober Ut^legunge aber be Gpiftelen unb ©bangelien, 
fo Up alle (Sonbage unb oörnemfte Sprbage beb ganzen Sa^rö in 
ber Sat^olifd^en Äirc^en gelefen unb geprebiget werben. 33or 
gubt^crtige Ißreifter, ißrebiger unb anbed^tige S^riften t^ogerid^tet 
bord^ ^). Michaelem Ruperium Werlens., meplanbt Sedfen in 
unfer leoen flercfen t^o aoer Söater binnen SKünfter i. 233. 

9lu t^om anberma^l upt upe met olpte aberfe^en . . . , bord^ einen 
anbed^tigen ©eiftlifcn gebettert. ©ebrucft t^o ipoberbom bp 2Wot» 
t^o ißontano, in Verlegung Samberti Siafefelbb t^o 3Jiün[ter, 
Slnno 1608. 16 2BH., 688 + 267 @. 4« (23ouI. SSibl. SKünfter). 

‘®*) 6at^olifdE)er forter SSeric^t ban bem l^iHigen ©acrament 
ber S?idbt unnb unberföfinge be^ ©ewettenb bor bie, fo ficf t^or 
®icf)t unb wahrer t^riftlider S3ote begeben willen. Oebrudt ju 
SKünftcr in SBeftpI). bp Öambert SRo^felbt, 3«i 3o^r 1600. 
24 58H. 8® (®. Speiffing in ÜKünfter). 

ibid. 1604. 24 23H. 8® (SPauI. 33ibl. üJJünfter). 

*®’) (Satedpifmud in lorte Sroge unb Slntwort gefielt, bor be 
gemeine Seien unb junge Äinber fepr beinlid. Sordp Petrum 
Cauisium, ber peiligen ©dprifft Soctor. ©cbrudt tpo 3)iünfter 
in 2BeftppaIen bp Sambert Sla^felbt, 1600. 30 33H. 8® (23. Speif» 
fing in SDlünftcr). 

— — ©ebrudt tpo 5Diünfter in 23Beftppolen bp 3JJidpoel non 
Sale, 1627. 36 23tt. 8® (2Utert..2Ser. SOlünfter). 

.i^ocpbeutfdp juerft 1556 (nidpt 1558) erfdpienen. — ©timmt 
inpaltlitp wörtlidp überein mit Spr. Woufang, Äatpolifdpe flo* 
teepidmen bed 16. Soprp. in bcutfdper ©pradpe, 5Dfainj 1881 
pag. 613—622. 

*®®) Sat 23oed Kccicsiastici, 23Belded mon noemen mag be 
258pfcn ©pröde 3efu bep @opnd ©praep. ÜJJet forten ©ummarien 
in büffe ©prafe aoergefettet. ®ebrudt tpo SDlünfter in ffleftppalen 
bp SDiicpael bon Sale, 1626. 118 23U. 8® («ßoul. 23ibl. 3Rünfter). 



Digitized by Google 




XLvm 



‘°*) Gtmngriia unb Sptfttitn, al£ br up aUt Sonbage, oicf 
bffonbere «nnö t^prbagc bfr Jpqfligtn @obbeö bord^ bat 

gan^e na bcm olben gebruefe ge^olben unb bnu (S^riftgtlö* 
oigfn SSoIcfe oorgebrfggen werben, ©ebrudt to SKünfter in 2Beft> 
pböl«n bp 3?ernarb Sia^felbt im 1628. 131 9?n. 8“ (i^aul. 
®ibl. aJiünfter). ' 

— — ©ebrucft to SKünfter in SEBeftp^alen bp SJietl^erid^ 
Slae^felbt, im 5o^r 16ß8. 8“ (f. ^x. Softe«) i. So^rt. b. 93er. f. 
nb. ©pradif. XI, 1886, pag. 94 2lnm. 2). 

SKünfter bep 3o^. Soat^im Seierlein, 1690. 8“. (5Bei 

Cft^ue in Singen gebrudt; f. 9liefert 1. c pag. 52 f.). 

^)oc^beutfd^e ©oangelien u. ßpifteln: SWünfter, ä. SB. 9lfd)en* 
borf, 1793. 8“ (SSauI. S?ibl. SKünfter) unb SOJünfter, Äörbinf, 
1794. 8“ (33. I^eifftng in SRünfter). 

ßat^olifd^e ©eiftlide Äerdengefeng up be oörnembfte gefte 
unb fünften bord^ bat ganje Sn^r nüttelif t^o gebrufen, ©ompt 
ben fenen ^ot^falmen unb anbere ut^erlefene 6atf)olif(^e öeber 
unb ißfalmen. 2)em gemeinem S3aberlanbt t^o nütte in büffe forte 
Sonn unb ©prafe anergefatt. ©ebrudt t^o Blunfter in SBeftp. 
bep SÖemarbt SRa^felbt, im Sn^r 1629. 254 ©. + 3 9311. SReg. 
8“ (^aul. 93ibl. SDfünfter). 

93gl. 33. $ai)Imann, 2)ad ältefte fat^olifd^e ©efangbuc^ in 
nieberbeutf(^er ©prad&e (ßentralblatt für 93ibIiot^efd»efen. 
Sa^rg. XIII. üeipjig 1895). 

$od ältefte ^odjbeutfd^e fat^olifd^e ©efongbud^ rü^rt nic^t, 
wie man bidlier anna^m, non SRic^ael S3e^e (Seipjig, SBolrab, 
1537) ^er, fonbem ift, wie fjr- SBalbner (SOionotö^efte für HRuftf« 
gefd^id)te. So^rg- 27. Seipjig 1895 5Rr. 2) nad^gewiefen, bcr 
»Hymnarius“ bed 33«ter Sreibenreif (Petrus Tritonius*), ge« 
brudt ju ©igmunbdluft burc^ Sof. Sßiemfpeber in nerlegung . . . 



*) Übei> i§n f. aud^ iß. 93a^lmann, 2)ed ißetruS Sritoniud 
Versus memoriales (ßeitfd^r. f. nergl. Sitteraturgefd^. 91. 33b. 8. 

SBeimar 1895 pag. 116—119). 



Digitized by Google 




XLIX 



Sorgen ©törf^Iö, an Slnbreaä SlBent . . . 1524 . . . oolenbt. 
3m fclben So^re crfd^icn ond) boö crfte proteftontifd)e ©efangbud), 
baä öut^cr mit 3o^. 3Balt^er unb Äonr. SRupf ouögearbeitet. 

*“) (Sin tlein Sebbeboeifeoten ut^ bewehrten Scribenten Dor bat 
junge unb jinnjle SSolcf t^ofammen gelcfen . . . 5D?ünfter, SBitme 
SRoe^felbt, 1686. 8“ (j. STiiejert 1. c. pag. 51), gleid; ben anbern 
fpäteren ®rudcn wo^I nur neu aufgelegt, ift mir leiber unerreiti^« 
bar geblieben. 

S3gl. I, pag. XXIX; 3oftcb, Seg^e pag. XLIX 

— LIII; 3o[teb, @c^riftfprad)c u. SJoltbbialefte (3o^rb. beö Ser. 
f. nb. @prad)f. XI, pag. 85—98); 3eßing^autf (Äorrefpon* 
benjbl. b. Ser. f. nb. ©prad)f. XI, 1886, pag. 3f.) u. GoHit 
(ibid. pag. 29). 

“*) 3KeId)ior 5Röd)eH’ö 3ufö^e ^u früfieren (ä^roniflen (3K.@.£l. 
III, pag. 179—243) unb feine felbftänbige (S^ronit u. 1553— 1557 
(ibid. pag. 1 — 175). 

"^) Sgl. S- Sa^Imaiin, ®eutfd^e inebef. .f'<mi'6urger ^oä)-- 
geitbgebid)te beb 17. u. 18. 3a^r^u»bertb (Gentralbl. f. Sibl.= 
Söefen IX, 1892, pag. 153—169). 

“®) ©raffd^rift up ben töfter Sal 5 (Salb 2BebbepoI)I in 
(Stromberg, f 1684). 

(Sine 8lbfd)rift aub b. 3. 1718 (21 S«. 8") befifet Srof. 
Dr. 3ofteb in gveiburg i. b. (gd^w. ; biefcibe fd)liefjt (© 39); 
^e Vfft HU fürle u^be fungen! 

9Io^ graf folgbe cm alt un jungen. 
t!^e I)efft ooKbrad)t fpn leroentpb, 

©ob gerne em bat ^imclrpt. 

3n bcm ©j:cmpIor ber ^uiuilic ©eibberg, ber bcrSerfaffer an* 
geprte, finb bie Ickten — aber abroeid^enbcn ! — 14 Serfe 
aCx copia P. Clir. Johanning Notarii de anno 1722“ ent* 
nommcn. 

“*) Dimissio D. Dominonim Metaphysicorum sub admo- 
dum quondam, nunc vero non ultra, Ileverendo Patre Rempen 
Societatis Jesu, hic Mouasterii in urbe Professore, in favorem 
Discipulorum suorum composita, et exhibita Anno 1697 

d 



Digilized by Google 




L 



(®. SSPifit^, S?eiträ 0 c jur ®efd^td^te bt^ müiifterfd^en 6 (!^uI>SBefen^, 
•5>eft I, ÜRünftfr 1839 pag. 1—65). 

iJer 2 'id)ter bcr bfm »orroitgenb loteinifc^en Suftfpicle ein« 
gcfd)o 6 enen Spottlieber war no(^ Softee (3 o^t 6. b. SSer. f. nb. 
Sprod^f. XI, pag. 94 ?lnmert. 4) fein üKünfterldnber, fonbem 
roobl ein Conabrücfer ober i|.saberborner. 93iele feiner ©d^erje, 
befonbcro bie bie ©tobt Sedum betreffenben, finb ein ®einein* 
gut bei) Solfed geworben nnb nod) lange nad)ber bei luftigen 
Gelegenheiten — j. 3?. 1834 bei ber (5öftnfld)tefeier — »ieber« 
holt worben (f. unten pag. 73). 

'”1 35ie Benennung „plottbeutfch" foin um bie SKitte bcs 
17. Soh>'f>-f Sucher mehr in nieberbeutfeher ©pradh* 9^* 

brudt würben, gleid)fam um ihre Grniebrigung gur bloßen Sßoltd« 
munbort mit^ubejeichnen, auf unb muh Sllpini 

(b. i. beb 2hfol“9ftt Sernh- Siaupod)) Schrift „Exercitatio de 
linguae Saxoniae iuferioris ncgiectu atque coiitemptu iujusto. 
Son unbilliger Seroditung ber plnttbeutfchen Sprache. Ro- 
Ktochii 1704" jiemlid) fchnell eine allgemeine geworben fein. Sgl. 
Socin 1. c. pag. .33. 

"") Über biefe f. S- Sahlmonn, ®er Slegierungebejirt 2 Kün« 
fter. fDffinfter 1893 pag. 5—40. 

“®) Slnjeiger für Äunbe ber beutfehen Sor^eit. 3cih’'9- VI. 
.^arlbruhe 1837 sp. 168. 

'*") Über ihn f. Stllgemeineb Gonoerfationeblatt (Seiloge jur 
SBeftföI. Sfitung) 1834 9Jr. 10. 

'*’) darunter j. S. ber „göttliche", im fchnellften 3lllegro 
üorgetrogene SReim 

Sarfuh fonn nicht mühig fein, 

Srintt er nicht, fo fd;enft er ein 
unb ber gleichgültige Siefrain 

S)odh wiffen wir wohl, bab wiffen wir wohl, 

Gin fpanifcher SKantel ift fein Äamifol. 

*?*) SRachbem fflör, ein SJlourer, beim .Italflöfdhen fein Stugen« 
lid)t nerloren, oerholf ihm ber 3uftij«Äommiffar Suborff, ber wohl 
auch ber Serfaffer ber meiften oon ihm uorgetragenen Sieber fein 



Digitized by Google 




LI 

bürfte, ju einer ®eige, mit ber er fit^ nunmel^r feinen öebenS» 
untert)alt üerbiente, »ä^renb fein fteter ®efät)rte Äöfterö einen 
S3a^ trattierte. S?eibe liefen fic^ niti^t nur ouf ber ©tra^e ^ören, 
fonbem mürben aiu^ für ©cfeUft^often jc. engogiert. 

***) 2)er Safd^ingöbote non ^renbent^d nn ber 2to‘). 
SKunfter, (Soppenrotl^ , 1834 (2tltert.«33er. SDJünfter, E 1209), 
3tr. 4 bejm. 5. 

JDa bie 21nroenbung ber non ben ©prod)forf(t)em gerodtil» 
ten Seid^en bei ißublifotionen, roeld^e für einen größeren öeferfreid 
beftimmt finb, nid^t burdEifü^rbar ift, muß bei fclcf)cn auf eine 
ganj getreue SGßiebergabe ber einzelnen 8oute*) Bon Bornf)crein oer> 
jid^tet merben; mof)l aber liefen fid) bic bed IcidEiteren SßerftSnb» 
niffed l^albcr gegenmörtig allgemein üblidjcn Slnle^nungen an bad 
J^odE)beutfd^e oline 92a^teil nod^ roeit me^r befdi^rönfen. 

SKe^rfad^ bin ic^ barauf aufmertfam gemod^t roorben, bo^ in 
ber gebructten Sitteratur ein nac^ gebrod&enen SBotalen l)äufig mit« 
loutenbed r bidfier ftetd unberücffid^tigt geblieben fei. 3Bo ein nic^t 
geringer 2eil bir tBeoölterung badfelbe einjufd^alten pflegt, Ijabe 
td^ in ben Slnmerf. 126 citierten Slrbeiten ju feigen gefud^t; 
weitere Seifpiele finben fidf) aber aud^ in ü)?ei§ncrd Änabbeln, ber 
j. S. pag. 23 u. 81 f(f)reibt: birtten, oergiärt, ®irfe, nirl (ft. 
bietten, Bergiött, SDiefe, Biel) k. 

**°) 2)ie l)ierüber erfd^ienene Cittcratur ift unten pag. 23 f. 
u. 79 f. Berjeidfinet. 

ip. S?al)tmann, aJlunbartlid^ed aud bem 2)?ünfterlanbe 
(SQBeftfälifd^e ©efc^ic^tdblätter ®b. 1. »ielefelb 189.5 pag. 53-58); 
ip. SPa^lmann, aJlünfterfdE)e 33auern«S]8raftit. SKünftcr 1896. 

‘*') ®er münfterifd)e Uninerfitdtd>iProfeffor Gl. ®eder S. J. 
(•{- 1791) aber, ber feinen 11 lateinifd^en ©d^riften noc^ eine beutf^e 



‘) Gine 1833 gegrünbete Äanieuald«@efenfd()aft. 

*) S3gl. 3- ßaumonn, Gutmurf einer Saut« u. ^Iff'ondle'^re 
ber müufterl. SKunbart in i^rem gegenmdrtigcn 3wftonbe. $1. 1. 
3naug.«3)iff.) IDiünfter 1884. 

♦ 



Digitized by Google 




LII 

(Äirt^enget'djidhff bf? Iß. u. 17. 3a^rÖ- jum Wfftfnl. gntben. 
fünfter 1791) ^oI(^fn Hc|i, fagt in bfrcn iPombe: „Sei ift ba^ 
erftrmnl, bof; id) in bieKr 6prad)t fdjrfibf; barum wirb man 
51od)rid)t mit mir t)abfn, wenn bie Sdjrribart nie^t ift, wie fte 
fct)n foHtf." 

'*") ©ottfrifb iPnfrfnM, 2(u^gcwQl)ltf @ebid)te. ?lub be^ 
SBatfre 91od)Ioffc beforgt oon Dr. 3?. 31. 3?utreii. SRünfter 1868 
pag. 39 f., 78 u. 105 f. 

EDieff 3 ©ebiditf finb obgtbrurft in ^>. C>artmonn’ä ©d)Q 5 . 
liiftlein meftfölifdicr 2)id)tung, HRinbrn 1885, pag. 461 — 463; 
bae «rftf*) t)Qtte 3?ürfn brreitb 1792 als münfterifd^er ®tu- 
bfnt »erfaßt. S.'eitfre ©ebic^tt: J^r. Sta^momriä 9l^ein.»wcftf. 
flRufenalmanoc^ auf b. 3. 1822. Sabrfl- •^amm n. 3Dlunft« 
pag. 214 f ; Untfr^altungdblott für Stabt u. 8anb ((Sytroblatt 
gum Söfftfäl. 5Difrtur) 1830 91r. 15 :c. 

»*») SEBil^elm Suntmann®), @ebid)te. 3wfite fe^r Denn, 
«luflagf. aWünfUr 1844 [1. Stuft.: ibid. 1836]. 

©ntt)ält pag. 72 ff. gwei plattb. @ebicl)tf, nbgebr. in J^ort> 
mann’ö Scfja^föftlfin pag. 464 f. 

*®‘’) Subwig 2erfIot^^), Socaleö unb tprouincieltcö in 
tptattbeutfd^fn 9ieimen. 3Jiünfter 1845. 34 ©. 8®. 

Stfuefte Studgabe: ipiattbütffe 9lieme fon Submig Serflotü. 
fünfter 1878. 183 S. 8®. 

*®') 55«r^>inanb 3umbroorf ®), if.toetifd)e S3erfud)c in weft« 
fölifi^tr ÜKunbart. SRünfter 1847—88. 8®. 

‘) ®eb. 10. 8. 1771 in SBolbccf, feit 1793 ^nebenörid^ter in 
tßapenburg, bort f 3. 8. 1845. 

*) Stud^ abgebrndt: üJJagagin für 358eftfalen. $ortmunb 1798 
pag. 461 f. unb SUimignrbia, ißoetifd^ed !lafc^enbud^ für 1811 
u. 1812. ^)rdg. D. 5^- SRufemonn. 2. u. 3. Sa^rg. SKünfter (1811) 
pag. 103 ff. 

*) @eb. 2. 7. 1811 in fünfter, feit 18-54 o. SProf. ber @e» 

fd^idf)te in 3?reölau, bort f 3. 11. 1886. 

*) 3n ©reuen geb. 8. 1. 1796 u. geft. 16. 5. 1887. 

®) 3n aWünfter geb. 18. 6. 1816 u. geft. 17. 1. 1890. 



Digitized by Google 




Lin 

9?b I: 1847; 2. 9tufl.: 1848; 8. Stufl.: 1849 (82 ©.); 
4. 91ufl.: 1881; 5. 2lufl.: 18:>4; 6. l'lufl.: 1857; 7. 21ufl. : 
1860; 8. SlufI : 1868 (168 ©.); 9. 91ufl.: 1875; 10. 

1883 (174 6.). 

iPb. II: 1857; 2. 91ufl.: 1862 (160 ®.); 3.9Iuf(.: 1872; 
4. Stufl.: 1884 (182 

5)b. III: 1868 (124 ®.); 2. Slufl.: 1881 (1.32 ©.) 

S?b. IV: 1875 (127 @.). 

2?b. V: 1888 (160 ©.). 

— — , Sleiie SiuunermanniJiprüd^e (4 plattbeutfcf)c u. 4!^od^« 
beutfc^c). 2)?ünfter 1857. 15 8®. 

2. Slufl. (6 plattb. u. 6 l) 0 (f)b.): 187.5. 8®. 

(Scrbinonb SJcft^off)*) ‘Swee ©cft^ic^tcn in SJön» 
fterbt ipiatt. Cllniaun^ Snnö in öc Sriüinbc un dlmonnb 
Up be Sicik. 93ou @. Ungt. SKinifter 1861. 171 8®. 

2. Slufl.: Suurrcn un Snoteu. Smee @efd)id]ten . . . 
3)lf:nftcr 1863. 171 ®. 8". 

***) 91. .31iete*), 0d^nurrigc ®efd)icl)teu in plattbcutfd^eu 
©fbic^tcn. SJJüuftcr 186.5. VII, 105 ®. 8®. 

2. Slufl.: ai^cine 1893. VII, 105 @. 8®. 

134) > 5 fj ^cruöftfr outl ©pap, utftoppt üou U^e ®errap, öd 
]^e nod) in SOlönftcr bi) be 1)iättcincr ftoun. Wfinfter 1866. 144 @.8®. 

**®) .^ermann öanboid*), ^rand (Sffiut fin ßiärocn un 
S)ricwcu öd aolt ‘ÜDIönftcret Äinb. Äoiuifc^er SRoiunu in 3 Slbteilungeu. 
I. 33i Siäujtiebfu. 

1-3. Stufl. f.Sicfe; 4. Stufl.: ^lünfter 1881 (XVI, 167 ©.); 
.5. Stufl.: aHüufter 1883 (XIV, 188 ©.); 6. Stufl.: 
Scipjig 1886 (XVI, 242 ©.); 7. Stufl.: 9cipjig 1891 
(XVI, 248 ©.) 8“. 



‘) @eb. 1812 in Slottuln, f 18. 5. 1870 in SKuufter. 

*) ®eb. 1826 in ©reuen, geft. 1875 in 3fll)einc. 93gl. 5^- 
9?rümmcr, 2)eutfd)ed Sichter •Öejifou. 58b. 2. (5id)ftätt uni) 
©tuttgart 1877 pag. 209. 

@eb. 19. 4. 1835 in SKünfter. 



Digitized by Google 




LIV 

II. 9lao fttnen 2)aub. fünfter 1881, 111 8®. 

2—4. SKünfter 1881 (112 ©.); 5. Stufl.: Seipjig 

1886 (IV, 154 S ); 6. Slufl.: edpjig 1890 (161 ©.); 
7. Slufl.: i'eipjig 1895 (XII, 168 ©.) 8®. 

III. Up bf Sucfeeburg. Seip^ig 1892, 336 ©. 8". 

( ), Äriffbcttrn un .'ilaffbetten *) ober Unfentlönge Don ÜEßeft» 

falenö rotI)er ßrbe. '.ßlottbeutjc^e @cbid)te oon 91otÄluten> 
trott unb SBolf, SBilbgraf non u. ju Sccflenburg, (Sbler nom 
2)ffenberge ii. Älufenftein. .Ooljfc^nitten.] Csnobrücf 1885. 
III, 124 ©. 8“. 

2. (Jüel.) 21ufl.: S?ielefelb (1889). III, 124 @. 8®. 

2)?it SPeiträgen oon ben 5D?ünfternncrn G. 5)?arcuö, @. 
Otjrmann, 21. Äroue, ©d)i»ing (2 plottb. @eb.) u. SB. 5J?ol« 
lacf (2 !)ocf)b. @eb.) unb oon Ä. SJJrümer ouö 2>ortmunb in 
bortigem ^latt. 

( — — ), ©app^olt ouö SBeftfdenö 5^i(^terboin ober Sllirjo ©d^affi) 
in J^olffen. Sleue ^umoriftifc^e plattbeutf(^e ©ebic^te oonSoniuö 
^)ttppenflang. 3)?it 3nuftrationen. Seip^ig 1885. 134 ©. 8®. 
SJlit 9?eiträgen oon G. SHarcuö, ©. Oe^monn u. 
33Ianfenburg (1 plattb. @eb.), foroie oon Ä. 5ßrümer in 2)ort* 
niunber ißlott. 

***) Gb würben gefpielt: 

1881;* 2)ie “öfr 2)er Äampf um’d 2)a)cin. 

©ro^eb cuIturl)ifiorif(^eö 2)raina mit BJuHf, ©efong u. 
Jonj in 3 2luf3Ügen. 17 33H. 4®. 

SSerfoffer: ConboiS, G. 2lbb^off, 21. Ärou^, O. 

©tröbelt, 5r. SBeft^off. — 1 2tuffüt)rung (27.9)Järi). 
1883*):* ©ine ©tunbe im ipoliieigcfäiigiii^ ober 2)aö fiebele 
,5>öfffen. Sßofl'e mit ©efang in 1 21tt. 15 33H. 4®. 

*) ©tfldjel« u. 3 ol)flnni 0 beeren. 

*) 21m 1. 3wli 1883 würbe audE) bei ber ©ninbfteinlegung 
jur Söolfdgrotte ein non ÜUarcud, EpoHod u. 2Beftf)off oerfa^ted 
©tü(f aufgefü^rt: ETonau-Glbe-^a-Ganal ober ®ad lebenbig begra* 
bene 91eutt)or ober 35ie lleberwofferfuc^t. ÜKorinirted GanaU u. 
©canbalftüd mit ©efang u. SEanj in 2 2lufjügen. 24 ©, 4“. 



Digitized by Google 




LV 



Serfaffer: 6. Slbö^off, 2B. ^oUatf, gr. SJeft^off. — 
1 Stuffül^nmg (28. gan.). 

6u üWönfterdf Holtbeer^uö to graii^ ßfftnf’d Sieben. 
5PouffirIid^eb culturljiftorifd^eö ©ittengeumlbe mit Sang 
u. Sanj. 30 9?n. 4". 

SSerfaffer: G. SUorcuS, SB. ißoHacf, gr. SBeft^ojf. — 
1 Stuffü^rung (4. SKärj). 

1884:* 3on oan Serben, Äönig ber SBiebertöufer ober 8ib> 
betten itlutenteinpcr’d iProutfol^rt ober 3)er münfter[d)e 
SBettelftubent. Operette in 3 Sitten. 65 @. 4“. 

Ser|affer: SB ^ßotlad, gr. SBeft^off; mit gbeen 
Don 21. Ärouö n. G. ÜJiarcub. — Ciebertejrtc üon 
S;>. Sanboiö. — 6 Sluffü^rnngen in biefem unb 
eine im folgenben galjre. 

Drude: 1. u. 2. Stuft. Oönobrüd 1884. 84 ©. 8“; 
3. (Sitel.) Stuft. 33ietefetb (1889). 84 @. 8«. 

1885: Jeröme Napoleon, Völlig Don SBcftfaten, ober SOtor» 
gen lüieber luftit. Äomifdie Oper in 4 Sitten. 73 @. 8“. 

SSerfafi'er: St. Ärauö, G. SKorcu^, SB. $otlad. — 
6 Stuffü^rungen. 

1886: Äing SBett ober Die 5DJünfteraner inSlfrito. Gro^e 
6conbal« u. Golonialpoffe mit Gefang u. Stattet in 
4 Sitten. II, 85 6. 4®. 

SSerfaffer: G. 5ERarcuö, SB. tßoUftd, gr. SBeft^off 

— 8 Sluffül^rungen. 

1887: General Ä'aulbarfd) ober Gt warb got^iät! Sleue Cofal« 
u. Orientalpoffe mitGefang u.SaUet in 4 Sitten. 83 @. 4“. 

SSerfaffer: G. 5DIarcuö, SB. ipoHad, gr SBeft^off. 

— 9 Stuffü^rungen. 

1888: aJJabame öimourtn ober SBi ^öbt et jo! Grofee tar» 
neDatiftifd^e 33urlangerie mit Gefang u. SSoIlet in 
4 Sitten. 74 ©. 4». 

SSerfoffer: G. SDIorcud, SB. ipottod, gr. SBcft^off. 

— 16 Sluffüfirungen. 

Gebrudt: SKünfter 1888. XIV, 50 ©. 8®. 



Digitized by Google 




LVI 



18^9: Schulte ©route Schlemm ober ©doBcrei unb Siebt 
ober Si'u trieo roi’t upV ©ro^e romoiitifd)e ipoffe (in 
4 atften). VII, 95 S. 4“. 

2?erroffer: G, «Diorcub, S. ipollotf, gr. 2Beft^ofr. 

— 15 Sluffiibrungen. 

©ebrueft: 5Diünfter 1889. XII, 61 8“. 

1890; iDiiiipelimingel ober Sie luftigen SBeiber oon fDfünfter 
ober L. S. ?oot fuufen! ©rof;e pljantoftifd^e torneoo^ 
liftifd)e '4>offe mit ©efong u. ^anj in 3 21ften. 117 ©. 4". 

ilerfflffer: G. fDiorcuö, il>. ^ollod, fjr. SKeft^off. 

— 12 Jluffü^ritngen. 

1891; ötöulein Siiniio ober Sie $>eA’utubIe in ben 9?oum< 
bergen ober fDiÖn nid} böfffboffen! ©ro^e roinantifdf 
fflrneooIiftifd)e ifoffe mit ©efong u. £onj in 4 ®ften. 
VII, 123 ©. 4“. 

33erfoffer: G. fDforcud, G. fRobe, gr. SBcft^off. — 
12 2Iuffnl)rungen. 

1892; ©rof Suds ober Cavalleria lusticaiia ober ©piel bi 
ni(^ upl ©rofse torneüoIiflifd)-romontifd)e SRitter* u. 
fRöuber^ißoffe mit ©efong u. tonj in 4 Sitten. VI, 
87 ©. 4“. 

Ißerfoffer; G. föiorcub, 23. ipoKod, G. fRobe. — 
16 Slnffü^rungen. 

SlbgebrndtinSonboid’Gffintlll, 1892,pag.l09 — 191. 

1893; Ser gro^e i)3ropf|et San oon Sepben ober C (Siefo! 
ober ^otlonb in Slout^. ©rofee nod) ber neueften 
Cnellenforfc^ung bearbeitete ißoffe mit ©efong u. Sonj 
in 4 Sitten. III, 85 4®. 

Slerfoffer; G. aWorcud , 23. fpollod, G. 3{obc. — 
14 Sluffülirungen. 

1894; Sßlumps SInton! ober granjödfe fRuffen un lotinefe 
5Pnuren. ©rof}e SBerbrüberungdpoffc mit ©efong u. Soti 3 
in 4 Sitten. V, 78 ©. 4“. 

S3erfflffer; G. IRorcud, SB. ißollod, ^>. @d^mi^. — 
fRid)t jnr Slnffü^rung gelongt. 



Digiüzed by Coogic 




LVII 



1895: 9Kefter Süntelpott ober $e ooHc 2BaIlf)iege ober 25att 
rouIU ©roje fameoaliftifc^e Sßoffe mit ©efong u. Sonj 
in 4 Slftcn. IV, 94 4“. 

Serfoffer: 6. 5Diarcus, 2B. ipollacf, ©c^ini^. — 
17 luffüijrungen. 

SBon ben nur für bie ©orfteHer autograp^ierten Sejrtbüc^ern 
(excl. ben burcfi * bcjeici^neten) hoben Sßrof. ßonboiö u. Dr. SSSeft» 
hoff ein ®;rempIor ber ,s?gl. ^'aul. 3?ibIiothef übermiefcn. 

IS’) 5)o^ öieberbnch jum i).5fahlbnu«Sefte . . . am 27. HKorj 
1881 (4 5BH. 8“) enthält anher bem ißrogramm nur 4 hodhb. 
Sieber oon Sonboib. lern Sßrogramm o. 4. fDiörj 1883 (SRönft. 
Sloltbeerhue) finb 2, ben fpäteren ober fchon mehr plattb. Sieber 
beigegeben. Sie 2ej4e ber im <Stücfe oortommenben ©efänge finb 
ben SlUgemeinen Siebern erft feit 1887 hinsugefügt; bie .pefte um* 
faffen 1887: 32, 1888: 36, 1889: 40, 1890: 39, 1891: 47, 
1892: 43, 1893: 38, 1895; .30 @. 8«. 

Sie jumDiofenmontag oon berSlbenbgefetlfdhoft heroubgegebenen 
Sieber füUen 1885: 4 m, 1886:12, 1887: 11, 1888: 12®., 
bie Sieber jur peier beo 25 j. ©eftehenö ber StbenbgefeUfthoft om 
28. SRoo. 1895: 10 8“. 

ISS) ©g mürbe aufgeführt: 

1885 (7. 3lot).): Gin Sagbabenteuer im 3immer ober SGBer 
nidht hoch liegt, fällt nidht tief. 

1886 (13. 9loo.): 1) fRentner ©dhüüte oüör be Slfffdhnittöpaote 
ober Sie Gntroäfferung beä ©entralfriebhofe^. 

2) Ghninpagner inSi(C ober .^äft bu’t nu feih’n? Gpifobe 
auö ben Grlebniffen breier fDiflnfteraner mährenb ber 9lotur* 
forfcher»3Jerfammlung in ©erlin. 

1887 (12. 9Rou.): 1) Se trointig Sßenningöbag up ’n 

5 ooIog’|fen ©aoren ober Se flöten Siefruten. £rio mit 
langfomen Schritt in Geh-dur. 

2) Sägerlatein ober ÜRönfterSfe Sriewfogb ober 3Rehr Sägers 
äs 95ßilb. jc. SReunte Sägerfpmphonie ... in 1 Sluf^ug, 

1888 (24. 3loo.): 2)e Stppelriefel un fien äöiem ober ®e 
orbeibet 3?eibe füör be S3lagen. 3)fönfteröfe Ouoterie in 1 2lft. 

** 



Digitized by Google 




LVIII 



18)^9 (23. 9}od.): Srr Äand burd^ bie Bf^inful^le . . . ober 
2ie brennenbf Xagedfrage in 2 9tften. 

1890 (15. 5(od.): 1) Xe Sturtterbucf un be aoUe 9(abatte ober 
Der .HaiimännfeeOKentier non ber oerlöngerten J^ermannd* 
ftrofee. ') 

2) (5cn SJog ut be ^»oK’ten ober €e pt Xantpiene. 

1891 (14. SRo».): 3)ae .'ilaffectlübcf)en ober 25e geftörte JQuaterie. 
SloubcoHIc in 1 2ltt. 

1892 (19. 9Joo.): Xie Äinbergörtnerinnen ober 3Bat fif ^Könfter 
ocrtellt ober 9!itlo0 niei^ iPefcfjrib. ^offe mit Wefong in 1 Slft. 

1893 (ll.'JJon ): 3''t ^töftfcn mibben briu ober Äol^ un 5ßiärb. 
9iabaupoffe ... in 1 Sltt u. 1 iloripicl. 

1895 (28. inoö. ; jiir geier be? 25j. SPeftepn? ber Slbenb> 
ge)cnfd)aft): 

1) iTc Älopppietffe ober Xat oerfrintene Xenftwit^t ober 
SDrei Btitungsnmioiicen. Suftipiel in 1 Slufjug. 

2) 3ii’t "^öfften mibben brin ober SDe nie ißolpiftunbe. 
^ofi’e in 2 Slufjügcn. 

*®“) 2tl0 om 7. gioD. 1885 jum erftenmol toieber [eit bem 
19. 5loo. 1881 bos ©interfcft gefeiert mürbe, roaren bie 7 SlUgem. 
Sieber (borunter 4 olottb.) noc^ auf einzelne Bettel gebruJt. (Später 
erf^ienen fie in tl. .peften, bie jaulten 1886: 20, 1887: 16, 

1888: 16, 1889: 11, 1890: 16, 1891: 14, 1892: 17, 1893: 16, 
1894; 16, 1895: 24 @. 8“. 

**®) Sroitj ©iefe*), geond (Sffinf [in Siäwen un fDriroen 
ö? oolt 3J?önfteret Äinb. SOJünfter 1875. 216 @. 8®. 

2. Slnög.: 2)Iünfter 1874. 216 @. 8®; 3. 2(ufl. mit einem 
SSorwort uon Äloud @rot^. Sraunfd^weig 1878. X, 282 8®. 

, 3J?önfterff (StiKIiöwen. ißlottbütfte ißerteHfeld füör Olb un 

3ung, füör ®ner un iBüörger, noo bot, mot mi min tJrönb ^enrid^ 
Änitentomp »erteilt ptt. IDtünfter 1881. IV, 138 @. 8®. 



‘) Slutogr. Sejtbud^: 30 ®. 4®. 

*) @eb. 2. 12. 1845 in ÜJiünfter. 



Digilized by Google 




LIX 



, ÜWönfteröfe G^ronita ut otteit un ntcfn Jiben. Suftifle 

Ijlottbütffe Stimfelb. ^Jlünfter 1883, II, 130 ©. 8“. 

, HHönfteret Ißlott in SJertellfelb un 3limfdb. SKünfter 

1883. 125 8». 

, Se fürftbifd)öfli(f ÜKönfterefe ^auptmann 5ranj 3J?tqueI 

un fine Söntilje. Süftige un genöglile Sertellfflb ut be gucbe ofle 
un be leige niee Jib. SDiönfter 1892. 279 ©. 8". 

***) Jpermann 2ßctte‘), 2öob ber Söinb erjä^It. ^oefien 
in nieberbeutft^er SOhinbart. Äöln 1884. VIII, 120 ©. 8”. 

*^*) Änabbeln, borft un präfenteert non ^eiutid) 3)? eigner, 
flebuorenen SRönfteraner, nu ipnftor in fJIorbainerica (Sibboin ^ort» 
SOJapne). Sl^ülmen 1884. IV, 88 ©. 8“. 

S?ereit0 1861 — 66 gebic^tet. 

(9R. gr. Änüppel)®', Sonnbernb non be SPecrlage, ne 
wo^re ®efd)icf)te up platt oertellt öon en Seerlngöten 93uer. ®il« 
lerbed i. 2Ö. (ca. 1890). III, 51 ©. 8“. 

Semnäc^ft foH non bemfelben SJerfaffer erfd^einen: SlÖerlei 
®efd)i(^ten un 33erteflfelb, be Sonnbenb Don be SBccrlage 
Slobenbö on be 5D?üer »erteilt ^ef. 

3»f«P^ Söeingärtncr®),' (Sr 3 ä^lungen au8 Sßeftfalen. 
?D?ünfter 1890, pag. 30—98: Ut SRönfterb »He Sieb. 

*“) $ab „8ubgerub>S9Iatt. ^)rbg. ». 21. SBibbelt, 93b.I— V. 
3Jlünfter 1891/5" entl)ält: 2Bat be noKe 35rüfe«ÜJIö^nc baoto fegg 
(I 3lr. 4f., 5, 8, 11, 16, 22, 31, 38 f., 47, 50; II 5Rr. 14, 23). 

— fiiiödtt iäl)re SBaterfur (II Dir. 2 — 10). — 55e ^rau Slötin bi 

®rfife.3Hö^ne (II Dir. 27-36). — Saber npp Äonöften (II Dir. 
46 — 50). — 2Bat 33ober äb eenmaol in DJiönfter beliotot ^ätt 
(II Dir. 51). — S£e graute ^nggerie (III Dir. 3—15). — gürftin 
»on ©alli^in upp SBrieliöppelb ^)oü (III Dir. 28—41). — ©n 
grufelid Sötellfel (III Dir. 47). — ^b SSaber bat erfte DJlaol upp 

be Sfenba^n fatt (III Dir. 50). — S3aber in’t ©eebab (IV Dir. 1). 



‘) ®eb. 16. 5. 1857 in .^erbern, Dleg.^Sej. DJlünfter. 
*) ®eb. 9. 2. 1846 in ^)o^en^oIte bei DJlünfter. 

*) @eb. 22. 1. 1805 in DRünfter. 



Digitized by Google 




LX 



— 3e 'Eufenbniartfd^iftt (IV 9Ir. (i). — 9Ie graute 53egteben^eit 
in 'JlMnbI)o^t (IV 5k. 11-22,24-29). — S;e plefeerlite ©djarp« 
ridjtcr (@ebi(^t oon 2W. .C'oltmonn; IV 9Ir. 31). — 3<i« 2>üm» 
meltomp ((äfbid)t; IV^ 5lr. 38 ). — ®ober fiene niee SBuf (IV 
9lr. 44). — 2öat fuf 9?ober met ben ®o(ter Bötellbf (IV 9)r. 46). 

— 3)e Cubgerusjinann gei^t fpöten (IV 5Rr. 50—52; V 9)r. 1 f.) 

— ßnblicfö (V 9(r. 14). — 2>c aoKe ©d^ulte (V 9(r. 19 — 25). 

— ©t girow Ärieg (V 9Ir. 31—37). 

l!cr „3? auernfalciiber 1894. .^rbg. oon Dr. Bl. Jagbenbei. 
Sffiarcnborf 1894" entölt pag. 94—97; S)e ööfigen Süsten^änb» 
lerü. ©n ganj wo^r Sertelll'el in inönfterlönbet ^latt. 

’^®) gcrbinanb Ärüger'), JHugge äsJiöge. 2(uä bent 
njcftfül. yancrnleben in nicbcrbcuti(f)er Spratf)e erjäl)lt. Biünfter 
1882. XVI, 288 ©. 8“. 

2 (iiteU) 3Iubg.: ©ffen u. Seipjig 1887. XVII, 288 ©. 8“; 
3. Clitcl.) 2(u?g.: Seipiig 1891. XVII, 288 8». 

, ^)empelmannö ©miebe. ©in »eftfdl. SRomon aub ber 

„guten alten 3cit" in münfterlänbifi^ «nieberbeutfd)er ©prad^e. 
33b. I — III. fieipjig 1898/4. XI, 226 + VII, 233 + VIII, 
259 ©. 8“. 

“’) ©ueftpmia. ^)rbg. öon Iß. @. (Roer. S3b. I. .^agen 
1894 pag. 11. 

**’*) Ißlattbeutfc^e 33citröge münfterlönbift^er S5icf)ter enthalten : 
J^artinann , ©(^a^föftlcin rocftfölifc^er 5)i(^thinft in '^od)‘ u. 
plattb. ©prad^e. IDIinben 1885. 

©. ^)acfIanb-(R^einlänber, Slan be SBatertant bit an be SUpemoanb. 

2lie 2Üalect*3)it^tcr ber ©egenroart. ©rofeenl^ain 1885. 

Iß. ®ael|r, 9iI)einif(^«tt)eftfäIilcf)eS 2)id)ter6ud^. SRünfter u. Ißaber« 
born 1888. 

©. SDIofer, ^>od)«, SKittel« u. 5Iiebcrbeutfd^e HRunbarten u. Sungen. 
Seffau 1888. 

2ß. Uf|linann>©ixter^eibe u. Ä. .^filter, ÜBeftfdlifdfie 2)id^tung ber 
©egenwart. Ceipiig 1895. 

“) ©eb.\27. 10. 1843 in 33ecfunt. 



Digilized by Google 




A. 

^ir^cnlicticr. 

1629 . 



Digitized by Google 




Set roil @obt umipliörlitf pn)feii 
Unb allctijbt cm Gljr bcim))cn! 

Si)ii Üoff unb ^iflig Gl^reii^ir 
2al ftnte im 9)iunbc fiueucu mir; 

Snruon fnl min Jung i)mmcrbor 
5)ict fröiuben tlingcn ogpenOar! 

Äercfeiiflefciig pas. 239 f. 



Digilized by Google 




I. 

|)te Seifigen bret itöntge. 

5)icl.: 2)cr $ng bcr fo fröuibcnrid :c. 

1. 5lls ^cfu^ gcbnvcn umr, 

5To |)crobc§ t^ben, 

@rf(^enn ein Stern fd^on Ijell nnb Har 
|)ocbgeIerben £üben, 

®en Söljfen inn bem 20?orgen(anbt, 

3(n bem je inercften to t)anbt, 

3)ot ein .^inbt erje^ennen, 

3Du ein Bönning gebaren mer, 

SBeldbem bat gan^c Qöbbiji^ .^eer 
Sdjitlbig luer to beinen. 

2. jDo neinen je töftlifeS ®oIbt, 

9i)?t)rr, SBl)rocf barneoen, 

Unb togen tjen in [iner l^ulb, 

Sid barbord) tI)ogeoen'. 

Se quemen gen ^ernjalem, 

Strafen, mer mqfet nn§ bat ^inbefen, 
®at jmu fal errebben. 

SBi) I)ebben gefefjen [inen Stern, 
i^onnnen barl)er nnb luoIIenS gern 
älJet fd)endungen anbebben. 

1* 



Digitized by Google 




3. folcfe» for .^erobc» iiuam, 

Grfd)racf [)c nit tucnig, 

Xciueil l}c mar ein frcmlibcr üJfamt 
linnb nic^t ein rcd)tcr «önninct. 

.^'c mcttct balb init fincin ajhitf; 

3ijn 3mevbt mal up bcö ilinbc^’ Stubt, 
Ü3crunct bc t]c[crben 
linnb fva(]t, mo liljviftn'^ bcr .^clbt 
.sUnnincn inlbt in bii)fc 'iin’rlt, 

3i)ii inilcf to crrcbbon. 
i. 3c leisten cm, mm ij^ctljlcljcm, 

.V>cl>bcn mi) uernonnnen, 

3al nn^ tu ^crnialcm 
(Sin (Svlii)cr fomnicn. 

.f)c fal od nid)t na crem fdjijn 
X'cr flcincft nnb i^criiujftc [pn, 

3onbcr mal ijclinflcn, 

^( 1)0 ein ocrcdjtcr 5'öi'ft nnb .'pirbt. 

Dev nn§ gar mal regeren merbt, 
S^'unbcrlirf entipringcn. 

5. Dcinnad) l)c nun jljr reb erfanbt, 

Debe Ijc fhjlig folgen. 

Wli? cm oirf bc tibt gcimnbt, 

9?it mcljr mar ocrlmrgcn, 

93crcip Ijc bc mifc Siibt 
llnb fraget fc, umb mclcfc tibt 
Der Sternen mar crfd)ennen. 

So halb l;c ctlj nu Ijcbt crförfdjt, 
Darmet Ijc lef^ct finen borft. 



Digitized by C.i 




©prncf I)c tljo enncn: 

(). SOiofct Up na 93ctl)Ietjcm, 

?)Icbt bartjcn uan ftuubcn, 

Xianti l;iv tl )0 ^crufalcm 

SScrbt bat itinbt nit fiinbcu. 
Soefet et^ bort, uub mann }’r§ Ijcbt 
3Iu(]cbebbct uub mal bctpiDt, 

®o latlj nUj cfl; ocE mcttcu, 

Up bat ict oict luet gipfcr mpf? 

X)at Sliiibt aubebt uub fd)cud bemij?, 
Uuub bcö )pbt bcftiffu. 

7. 3(lö [ic mm [ine böfeu 3iuii 

©rüublid uit ucrnaiucu, 

0üubcr met büffeui berid)t üau eui 
Up bc Stvatcu faiucu, 

Sagen fc oor ein uidjt ungern 
SBebberunib gaen ben ledjten Stern 
Unnb bauen iip treben, 

Xünct ennen niet [inen [tille [tacn, 
®at [e in bat ,^uf? [olben gaen 
Unnb bat .^iinbt anbebben. 

8. ?llfo gengen fe balbt Ijenin, 

iöebbeben^ an nan [tnnben; 

Unnb off fe mal bp enn fein fdjpn, 
9iod) gpne OJpcfboni funben, 
^ebüd) bemiefeben fe er .S^ert 
Unb eröpneben all ere Sd)iitt, 
Sd}endeben ein inet frömben 
a)Jprren, 2i.'procf unnb robef’ (^olbt, 



Digitized by Google 




I 



— r> — 

Tarbg man crcr gebcnfcn folt, 

(rr iinb aller Reiben. 

■?lls fe bord) ein anbev Jöa^n 
llnnb bcfcid} l)ctmbi]e 5 ogen, 
llnb .perDbee mal uerna^m, 
rat l)C mas bebragen, 

3anbt tje ut^ unb ließ met gcmolt 
Xmt)cr ^a^r unb bariinber olbt 
?llle 6inäblin böben. 
rat 23ctl)lc^cm met ftnem Äreiß 
'JJ?ofte criiben grot^cn 2d)mciß, 
rarnor l)alff gßn bibben. 

10. rer ßrf gnr balbt bercibt, 

^efft baö itinbefen genommen 
Unb barmet in bni)\’ni leibt 
^n (fgßpten entrnnnen. 

■Jlllba bleff l)e mall feoen ^a^r 
33etl) bat 4"^erobe§ geftoroen mar, 
iilUi enn ber (Sngcl leljrct. 

9ll0 balbt Ijc Äinbt unnb 9)Zober nam, 
ii'ebcrumb inn fpn l^emet quam, 

0icf barinnen nc^ret. 

11. O ^efn, Iatl)C oic£ ben 3tcrn 

512a binem SBorbt ben bitten, 
re etl) gar nan .^ertett begerett, 
ilriifftiglicf er[d^ljttett. 
rarbord) mi) alle tljo bij gelenbt 
Sterben nnb bl) bord)ut^ ge[c^encft, 

OcE beni ^qanb entrnnnen. 



Digilized by Google 




7 



■I)ord) binc grote Snvniljcrtigljcit 
2?erlel)nc un^ bc ©alicgljeit, 

®o fal)rcn uan Ijinnen. 

itercfengel'cng pag. 52 ff. — 33gl. ilÖ. Söunifcr, S)nö tatl)oI. 
bcutfcf)c Ätrd^eiilicb tu feinen (Singmeifcn, Q?b. I, ^fciburg t. 5?. 
1886, pag. 287 f. 



II. 

^in artet ©ftergcfang. 

1. ?nfo ^iflig ber fl)ag, 

!Dat enn nict loff lücmnnbt crfiUIcn mag, 

!Dan ber mare ®abc§ ©on, 

!Der be .^ölle auermanbt 

Unb ben leibigert Düfel barin banbt. 

5lt)ricIeifon. 

2. ©oltJcn !Dag ^efft ®obt gemacht, 

®ann ^e un0 bat Öeuen Ijcrmebcr Dradft, 

Süö be ©ünb img gefangen fü^rt 
Unnb be ^otle un§ gebürt, 

®a ber leibtg Dnfcl unjg I)efft nerfürt. 
^ifricteifon. 

3. Hüffen ®ag füllen mij frölid ftjn, 

Sßeil nn§ Sl)riftu§ I)cfft erlöft nan bei\^öllcn bljii. 
£atl^ un§ enn ettcn inet band nnnb prtjji, 

T'an I)e i§ unfer fptj^ 

Unb bat rein Dftcrläniblin geiftlicfer mpß. 

Äerdcngefcng pag. 93 f. (mit 5Dielobic). — 5ßgl. S'nnmfcr I, 
pag. 524 ff. H, III, 1891, pag, 322, 



Digitized by Google 




8 



III. 

Christe qui lux es et dies. 

1. 6t)viftc bev bii büft unb ®ag, 

!JiüftcrnüB ber 9Iad)t uerjag, 

35?^ gcloücn blj bci8 leckten fdbljn, 

®nt bu uiij? ^cftft verlünbct to fl)n. 

2. äßp bibben ^erv btjn ljUlig ®ut, 

®ot fe unö büffc 9?a(^t be^uet, 

©ij unfc roui in bincr niadbt, 
S3erle^nc uni^ ein vonwige 9?ad)t. 

H, !l)at nicht ein finarer T)rol)m to fall, 
0?ad) un§ evgrljv beS SJijanbeS qual, 
Oef nit bat ^leifch oevwiOigc em 
Unb eviuedb »oibev ung bljn grimm. 

4. Unfer Ogen ben ©lap begriff, 

35at .^evte nmfc alteüjbt to bp ftpff, 
35t)n rechte moll befd)irmen, ^er, 

®l)n jDciner, bc bt; leioen fehr. 

5. ^er unfer f^ermer fl; unb blpff, 

9(lle aßebberfegger oan un« brpff, 
!Dine deiner regier unnb tröft, 

5)e bu heffft inet binem 93Iubt erlöft. 
{). hebend an nn§, o ®obt unb .^err, 
;^n büffem £t;ff, ber unä ift fmer; 
3)er bu ber ©eelen befd^ermer büft, 

O ftae uns bl;, ^er :^efu Shi'ift- 
7. @obt bem 33aber im I;ögeften ^Xh'-'on 
©h loff unb el;r fampt fineni ©ohn. 



Digitized by Google 




9 



'Deffclücn glicf bcm (Meift 

3>an nun nn Octtj in cn>i(iljcit. 

Ämfeiigejciifl pag. Sfi {. — 3>c(I. 5'niinitcr II, 1883, 
pag. 246 f. 

2Die I)icr n'ifbcrpcflrbciic' bccft fid) im mcfentlidicn 

mit bcm Jcrtc in l'ciKntvit’e ©finiiflbiid) u. 3. 1567; eine 
Donftnnbici nbn>cid)cnbc unb nnid)cincnb n)cni(\ befannte nicber« 
bcutfdje Überlegung beb .(''ipunnü feilt 2^. «^ölfdicr (2)ne bcutidie 
Äird}cnlieb »or ber Sleiormatinn, 2Jiünljcr 1848 pag. 185 ff.) nnb 
bcm ©ebctbud)e beb münfteri)d)cn ilnnonitub 3oI)- uon -Dcften 
(f. Ginleitnng, Slnmerf. 102) mit. 

^odibcutid): 5>iünfteri)d) ®cfnng«3?ud) u. 3- 1734 (3(!tert.« 
93ci'. 53inn|'tcr), pag. 150 f. 



IV. 

Dies est laetitiae. 

1. ‘Dad) ber fo iröiubcnrid 
?nicn (Kreaturen: 

'I>ann ®abc§ 0on nan .^cnnnclvljcf 
9Iuer be 9?aturcn 

3?on einer ^uncffvoinu iö l;e fleOorn, 
3}?üria bu bn[t ntljertovn 
ber Siu]e[ febnre: 

2Dat gefd)ad) fo iminberlicf, 

©obbeö Soljii üan .^ennnelrl)cf, 

®er i^ menid) gebaren. 

;2. ®in 5?inbelin fo laoelid 
uns gebaren Ijuebc 
i^an einer ^unetfromu fünerlid 



Digitized by Google 




10 



troft unö armen £iibcn: 

!ü'cr ini^ bat iitinbelin iiit geborn, 

3o meren mij alltomal ucriorn, 
jDat ^et)l i-? unfer alle; 
bu foetc 

ij'nt bu 9J?en)db gebaren biift, 

SPeljüb nnS nor be .^elle. 

3. ?ll§ be Sonn bordb)d)5nt bat gla§ 

9)Jet erem ttaren fdjtjne, 

Unnb boc^ nid)t üert^eret bat, 

<2o merdet alle gemeine: 

©elijfer mijg gebaren marbt 
i^an einer ^nndfroum rein unb jart 
©abc^i (Soll ber merbc: 

:^nn ein itribbe marbt l;e geled)t, 
©rot^e SJJarter uör nnö leit^ 

'?llll}ir Up büifev @rben. 

4. T'c |)ijrben np bem il^elbc lueren, 

(Srfu^ren npe 9)?el)re 
2?on ber ©ngelli)d)en Sd)aar: 

Si?u 61)riftu§ geba^ren luere, 

Gin iUinnind aoer alle fiönningc groct. 
^erobe^ bie reb gar fe^r oerbroet, 
lltl) fanbt Ijc ipne ®aben: 

@p imi gar ein falfd)c 2ift 
Gibadjt l)c tuebber G^rift, 

itinbelein leit l)e böben. 

5. eblc ^Jtönningc l;od)geborn 
Grfanbten an bem Sterne, 



Digitized by Google 




11 



2£'U bat ein i^önntnc) U'cv i^d’o^n, 

®ein njDlben )e iH'vcl)vcn, 

9^cincn nict ftef ein rijfen @oIbt, 

Sl^ijvorf, 3)?t)rrljen nnb rot ©olbt. 

©e ijibcn nllgenu’ine, 

©c feilen nebber up ere Stnie, 

Offerten beni Stinblin alll)ie 
©anipt finer 9)?ober reine. 

itercfcngefciig pag. 20 ff. — 33gl. 'i^äuinfcr I, pag. 286 f. 
.Öod)liciit|d): l’liünfteriid) ©cfniig-S'iid) o. 3- 17.S4 pag. 41 f 



V. 

iluf ben l)f. 3)rei-/tömg5-'i‘iÖ. 

'äöid.: 2er 2ag Der is? fo iröiubcnrid k . 

1. ®e ebic .ftönnine] I;od)gebDrn 
©rfanten bi) ber ©terne, 
il?n bnt ein .^4inbclen loer c]cborn, 

®nt molben fe fcl)cn gerne. 

©e nanien niet fi-f rifen ©olt, 
lD?t)rren, SlHjrocE nnb ocE bat ©olbt. 

©e tjlten allgnneine, 
j^eflen nebber up ere ^lUje; 

®er ,^cr enipfencf bat Opffer, er 
93iet finer aiJober reine. 
i2. llnb bo bat Opffer loarbt fnllbradit 
T'eni .^linbt alö @obt beni ,'percn, 
©e nanien orloff niet anbad)t 



Digitized by Google 




12 



llnb tö(]en mebbcr l)cinic. 

't'c etcrn lutjfcbc fc in foifcr 
X'at fc iD .^evobcö qucincn nit. 

T’o fniibt Ijc fine 93abcn 
^n bc .'piifer anc tad 
be finberfenö aucrad, 

.'perobe^ lucvbt bcbraqcn. 

:i. (^o)cvl) nnnt bat .ßinbclin 
®ar liefflid in fijn ,'pänbe 
llnnb fprncf: ÜOJarin, fyroiDC nit)n, 

2i?i) trerfen ntlj bcni üanbe, 

Dbcr inl) foniinen in qrotc nobt 
llinb bl)iic§ leinen ^inblinö tobt 
3>an ben fatfdjen (Soeben. 

So treefen tot) in egijpteulanbt, 

T'at i^ iing frenibb nnb unbefant, 
ff'olg bn niiner leljre. 

4. 9hin fingen tot) bat l'offgefnnd 

Dem «inbt al§ ®obt bem §eren, 

Unb bibben ent tom anfanct 
Dord) finer SOiober el)rcn, 

Dat I)e unö beijüben loöd, 

Dat nn^’ gtjn böfer Ssqanb fäd, 

Unb adeS böfj oan unä loenbe, 
llnnb bat Ije un§ an nnferni enbe 
Sette to fine^' i^aberö .'pänbt 
5lZa büffeni elenbe. 

ifcrcfciigcfcmj jiag. .51 f. — ®(,1. 3?(iuiiiftr I, pag. 290 ff. 



Digitized bv Google 



pic 0>e0urt gßrijlt. 

(*3Jac{) ?uca^, (5op. 1). 

1. St() i-3 ein 5)iö§ entfpnmgcn 
Utlj einer ü'ovtel jart, 
un^ bie olben fungen, 
llllj ;^ef[e quam be art, 

Hub Ijefft ein Sölüinfen brad)t 
iHiibben im folbcn llMnter 
2i?al tl)ü ber I)alncn nad)t. 

i. ®at iKöfefen bat icf meine, 

Danum Ü^Ö*/ 

^£! a)Jaria be reine, 

^Ce nnö bat 33(omfen I)cfft brad)t : 
Utlj @abeä emigen raot 
,^efft fe ein fiinbclin gelioren 
Unb bienen ein reine Siagb. 

3. "I^e @eid)id)te Ijefft nii!^ beid)renen 

:^ncaö met trümer ."paiibt, 

353n Gabriel ber Sngel 

3>am ipemmel Ijeraff gefanbt 
XIjo einer ^nndfrom fljn, 

3)e ©obt Ijefft ntljermelt, 

(Sl)n werbe aJJober to ft^n. 

4. ®er (Jngel nnnerbrotten 

3)?afet fid tl)om Sanbt 

©en D^asaretl) nerflotten 
X)ar I;e 9Jiariam fanbt 




— li — 

:3h ivcm ^^ä^l^IcrIin, 

5-rünbtIicf Ijc je nnrcbet: 
C^c(]rütct biftii (^iincffroiu rein, 
o. "Du Inift fuder dunben, 

'J'er .^crr inil (nj bt; fljii; 

.^od) aucr ade 5'^'OHicn 
Jöüft bii n^'ffslHCt adein. 
lic cbic ^HHcffroni ^art 
i'an bc‘5 Grficndcl^ griiten 
5,'nn ,'pcrtcii crfd)rocfcii niarM. 

(). X)ii fallt bl) iiid)t entfetten, 

Sprad l)e, o ^unrffroiu fd^on, 
Üliijii rebe fnl bl; ergeben; 

3d fonime utl; ^cnnnelg X^ron, 
5heng frölide S>kittfd)op bl;, 

:i'ii (;effft gnab gefunben 
9k; @obt, bat geloue bu ini). 

7. (Sin vkinbefen luerftu bregen 

3n bi;ncm füfdjen i^i;ff, 

®aruan be 0d)vifft bnet feggen, 

0 ebel iinnb faligS 9i?t)ff, 

0l;n 9ia^m ift ^efitg (Sl;rift, 

®er ^ere (^5ott inerbt ein geiien 
®anib filier 9?aberö fi^i. 

8. 9)taria be ;3Hndfrouiu reine 

3'raget tüd;tig niet 9>erftanbt: 

9i'U fal bod; bat gcfd}cl;en, 

®i;n HJJann icf nie erlaubt. 

J)er @ngel fprad tl;o ir: 



Digitized by Google 




Dütl) tuutiber luerbt iicrfd)affcn 
®cr Ijillig @cift in bij. 

9. ßtlj tucrbt bl) ntici-yc^attcn 
allerljögeften Strafft. 

Unb uuDcrlettct bcival;ren 
®c reine ^undfrouwfdiafft; 
T'iinn eilen bat ^linbcfcn fd)on, 

®at nnn bl; incrbt gebaren, 
ber einig @abc§ ©on. 

10. :^all) bl) nid)t nninbcr Ijcbbcn, 

®at olbe nnfrnd)tbar !ö.'i)ff 
©lifabctl), bl)n 23aicn, 

®act oid inct fd)iuangcrcni £i)ff. 
®obt alle bind niögelid i)’t, 

©e merbt ein ©ol)n gcbiiljrcn 
51ial) brcijer 93?onat fri)‘t. 

11. a)?aria mit fröinb unnb nmnncn, 

T>e ebcl .Q;nndfroiu jart, 

!Dd fe nnn l)efft nernonnnen 
3?am @ngcl @abeö rabt, 

©prad nnllig nnb malbcbad)t: 

:5d bin bcö ^eren ®cincrin, 

9Dit) gefd^ei^c imi bu gefad)t. 

12. Ut^ Ijilligen ®ei[tcö trefften 

ü)?aria balb entfieng 
®abe§ ©on ben ^enunclförftcn, 
©d)auiü nmnber nnnb nljc bing. 
Siegen SJJonat I)c bl) fe mar, 

©e marbt ein üliober @abc^, 




- 1 () — 

iölcff ^imcffroiu rein Juu üor. 

13. 'Darim in tortcr lutjlcn 

iVaifct fc ficf Up be fnl;rt 
öcid)nnnb mct fncller ijlen 
3:ljo crev Hilfen 5 art 
On 3ad)nniv5 .‘pup. 

'X:e luülbc fc Dc(]rotcn 
Uimb iuüd)tcu crcv nfj. 

1 i. CS'liinlicUj bc ülbc 

3d)relj lubt mct l)cllcr )timm: 
®c)C()iict lUicv alle 
iöüft bii, 0 ^iinflfrom rein, 
Unb bpnc§ iHjueö frndjt 
äi'ü l)cr inijiicö ,'percn 9Jiober 
fc nUj IjciinO gcfo(j^t? 

1.^. bc cbcl fiifd)C ÖJagb 

't)rep SDionnt ijcmcfen bp er, 
®cncf fc mebber nnuerjagt 
iUict fliotljcr frömb uan er 
®cl)n ^iajarctl) flar ftidc. 

®c molbt ber tpbt ermarben 
33ctp bat gcfd)cge ®abeö mill. 

IG. iiBal it)o bcnfölingcn tpben 

'Cer ftarcf unb frcbtfnin |)clbt 
?(ngnftuä Stömifd) 5?epfcr. 

33efd)rciff be ganpe äßerlt, 
■Cen turn allen miljin 
^ofcpl; nnnb ä)?aria 
@en 93etl)Icl)cm oc£ quam. 



Digitized by Google 




17 



17. ®e Verbergen »üaren beur, 

©c funben gt)n iipljDlbt, 

©c quenien in ein ©djemner, 

®ar U)a§ bc :2od)t gar tolbt. 
Sßal in bcrfölnigcn 9?ad)t 
9)Zaria gebar ben 
®cr unä ben i^reben Ijefft braebt. 

18. ®en ^ijrben up bem 5i5clbe 

3>ertiinbet bat ©ngelifdb .^eer, 
5Bn tbor föloigen ftunbe 
6Ijri[tuS gebaren luer 
Jo Setblebem in ber ©tabt, 

J)at [e bat Äinbelen fünben 
3Bu cn ber @ngel gefad)t. 

19. ®at Slinbefen toarbt befnebben 

Siebt J)age na fljner gebürt 
yia ben 2Jiofaiid)en fitten, 

S3ergott fbn reincö S3Iut 
3Jiet fnterten, inarter unb 
^efuiS tt)arbt be genömet, 

SBolt unfer ^eblanbt ftjn. 

20. @in ©terne met bellent jdjbnc 

J)rcb Bönning führt gefdbiuinb 
Utb aiJorgenlanbt met ijle 
Jom mje gebornen Slinbt. 

J)em brachten fc rtjlcn ©olbt 
Unb fdjencteben em met fröioben 
iDitjrr, 2öbro(f unb föftlid @olbt. 

21. 2off, ehr flj ©obt bem !23aber, 

2 



Digitized by Google 




18 



Dem (Soljn unb l)illi(icn 
'Ülaria ©obbeiS IDJober, 

Di)n l)ocIpc QU uns bcmeift 
Unb bibbe bpn leittcö ilinbt, 

Dat \)z luig moll bctjuebcn 
Unnb ücrgenen unfcre <Sünb. 

2:2. Sßp bibbeu bt) uan Werten, 

Du ebcle ilönnigin, 

Dordb bpncg ®oI;nci5 fmcrten, 

SC'ann U)i; fahren baljin 
Ut^ bü[fcm ^nmmerbacl. 

Du moücft un§ beleibcn 
in bcr @ngel ©ael. 

23. ®o fingen mt) alle ?lnien, 

Dat l)eift nun merbe maljr, 

Dat tt)i) begeren allfamen, 

O :Qefu, Ijelp uns .bar 
^n bineS 33aberS 9ti!e, 

Darin moden tui) bi) lanen, 

O ®obt, uns bat uerlel)ne. 

Äcrcfeugejeng pag. 42 ff. (mit 3JJeIobie). — 33gl. 3?äutuffr I, 
pag. 339 f. unb Gi^f «S'öl^me’d Ciebcrijort, 33b. III, Scip^ig 1894 
pag. 627 f. 

©tropfe 1—11 ouc^ ^od)beutfd^: SDJünfterifd^ ®efang-S3ud^ 
ü. 3. 1734 pag. 18 ff. 

VII. 

iluf 

1. .^n dulci iubilo 

9Jun finget unnb tuefet fro^! 



Digitized by Google 




19 



UnferS Werten Wonne 
£igt in praesepio 
Unnb lüd^tet als bc ©onne 
Matris in gremio. 

Alpha es & 0 ! 

2. 0 Jesu parvule, 

ilia b^ ift fo wee. 

STröft tti 9 m^n ©cmoete, 

0 puer optime, 

®urd^ alle b^nc ®uebc, 

0 princeps gloriae. 

Trahe me post te ! 

3. Ubi sunt gaudia? 
ilJirgcnbt me^r bon ba, 

bie @ngel fingen 
Nova cantica, 

Unb ba bie ©dbeHen Hingen 
In regis curia. 

@ia weren ba!:,: 

4. Mater & filia 
^uncEfvouw ÜKaria, 

waren all oerlaren 
Per nostra crimina, 

©0 ^efft fe uns erworben 
Goelorum gaudia. 

:,: 3J?aria ^elp uns ba! :,: 

Äercfengefeng pag. 25 . — SBgl. Säumfcr I, pag. 308 ff. 
unb ©rf'^Bö^me 1. c. III, pag. 636 ff. 

.^od^bcutfd^: 9)Iünftcn)^ @efang«S?ud^ o. 3. 1734 pag. 60 f. 

2 * 



Digitized by Google 




20 



VIII. 

^ott ben fttgefn. 

1. 93?i) bibben jum gtjij @ngcl flnr, 

Dat tjcmlifd) $ccr unb gan^c fdjav, 

Grljolbt un§ vor bc§ ®üfclö Ii[t, 

®c unfcr i'tjanbt iip (Srbcn ift. 

2. ^cbt un^cr ac^t, gp ßr| 5 ciigclin, 

CDicuu’il U'ir mid) Ijir iin l'cucn fin, 

Scl)oIbct linier gcincttcn rein 

i'ör Siinbcn iinnb üör ^ötlcnpcin. 

3. liJcibt unicr I)crtcn, gmüt unb ©inn, 

®at ml) na ©abcS ©cbobt üortI)in 
£cncn np Grbcn 6l)ri)tcnlicf, 

.^olben fin luorbt gan^ bögcntlid. . 

Äercfcngcl’eiig pag. 151 f- (mit iDJclobic). — S?gl. 3?äiunter II, 
pag. 149. 






Digitized by Google 




B. 

ttn)i ^ittitcrnclicr. 



Digitized by Google 




3f ^eww’ olltib cn graut Sßläfcer 
2öenn it be netten Seebfe? ^öör, 

S'e bufenb 3ao^r’ in 8onb un @tnbt 
®e 8üb’ oll fingt up äJJönfteret ^lott. 

Sie ff, TOönfterSt ??lott pag. i07. 



Digitized by Google 




23 



C. u e ( 1 e n. 

9[Rünftevtfd^e ©efd^id&ten, ©agen unb Segenben nebft 
einem 3(nl)ange non 33olf^Iicbevn unb ©pvücbiuövtevn. 
2J?ünfter 1825. *) 

3llte ’{)oä)' unb niebevbeutfd)e SSotfslicbev mit 2tbbanblung unb 
Stnmerfungen berauögegeben oon Subro. Ubianb. 
33anb I 2lbt. 1. ©tuttgart u. Tübingen 1844. 
@evmanien6 Sßölfevftimmen. ©ammlung bev beutfeben 3)?unb= 
arten in Dichtungen, ©agen, aJJävcben, 2?olfäliebevn ufro. 
$evau§gegeben n. 3ob* ^ivmenicb. Sb, I u. III. 

Sevlin (1843) - 1854. 

(3=ranj ©uillenume), aJtünftev unb feine näi^ften llmge; 
bungen in malevifcben DviginaUSlnficbten . . . uon % 
fionge. 2. uevb. 31uflagc. üJJünftev 1855, (1. 3IufI.; 1851.) 



‘) Die «Herausgeber (%r. ©teimnaiin unb beffen litterariidbe 
Sugeubfreunbe Sunte, ©cf)Iüter, ©priifmnnn, SEPnlbed u. iSenmitb) 
betonen in ber ooin Cftober 1H24 batierteu Sorrebc, bn^ fie oon 
Siebent nur baS im 9)iüufterlanbe Gtnbeimifcbe unb Cfigeutümlicf)e 
aufgenommen, alles ©ingeioanberte aber, infoferu eS ficb erfeuueu 
lieb, ausgefebieben f)flbeu. 

*) Dtefe fiebe in llblanb’s ©ebrifteu gur @ef(bicbtc ber Dieb* 
tung unb ©age. Sb. IV. ©tuttgart 1809. 

^ 5ür Ul)Ianb (f. 1. c. ptig. 980) b“de bie fyreiiii Sluuettc 
oon 53rofte=.Hüleboff (f 1848) eine gröbere 3al)i op» Siebern, nnc 
fie im fflfüufterlanbe gefungen luerbcn, aus eigener (Sriuneruug 
aufgeiebneu laffen, uon beiten er brei Stücfe älteren ©tilS — bar= 
unter bie bicr unter ß II u IX raiebergegebetten — gnm Slbbrncf 
brachte. 



Digilized by Google 




24 



a)?unbavtlidöc^ au5 bem 3WünftcvIanbe oon P. Sicflcn’bavbt: 
I. SiUeflcnlicbcv, H. itnieveitcriiebev (J)ie bcutfd)cn Ü)funb: 
arten . . . ^craudgcßeben non At. gvommann, Sa^irg.,' ^, 
Stövbitngcn 1859 pag. 423 f. u. 429). 

2Bcftfälifd)c ißolföliebev in 2Bovt nnb aSctfe, mit ÄIaoicv= 
beflleituno unb liebcvoevolcicbenbcn Slnincrfungcn bevau§= 
gegeben non ^rof. Dr. SlIeE. Sieiffevfcbeib. 
bronn 1879.*) 

(fi. Äodb,) Cieber für bie ßambevtu§feier auf bem ©d^ü^em 
^ofe ju 2)?ünftev. aJiünftev 1878 (2. Stuft.: 1880; 
3. Stuft.; 1885).*) 

®aö Äinb unb feine i})oefic in ptattbcutfcber 9)lunbavt non 
3of. SBeingärtnev. DHinftcv 1880 (2. Stuft.; 1891). 

Deutfcber £iebcrt;ort. Stu§inabt ber novjügticbeven bcutfd^en 
SSotfsliebev . . . gefammett unb erläutert non ßubin. 6rf . . . 
neu bearbeitet unb fortgefefet non fyr. Hl. 23öf)inc. 
33b. I-III. fieipjig 1893/94. 



*) $?ie Sieber finb (laut (Einleitung) non ■Diitgliebcrn ber 
Jamilie non .^artfjaufen im Stnfnngc bicfeb 5abrl)unbcrtb niiei 
bem SBoltsmunbc anfgejeid^nct unb mit Stngabe bcS ^Junborteö 
mitgeteilt. 

*) Stacf) ber Slorrebe bemubgcgeben, um „bie bei ber ur= 
fprünglid)cu Don Slltero gelungenen Sieber mit ihren 

cigcntümlicbeu SJlelobieu uict)t ganj in Sßergeffenbeit geraten 511 
loffen unb um bem Sambertubfefte nadb 5 Diöglid)tcit feinen noltb* 
tümlidben (Ebaratter ju roobren". 



Digitized by Google 




1 . 



^eftcrOoi^jeif. 

1. ®Iinbc ^üft bc Ijarv nc T'iinc, 

3)e lüufl I)c i'nn .^iävtcn iiiiiic 
58rengen in ben ß^cftanb, 

c^r nui)) luni ®uob crfatmt. 

2. 5B}nt ^ett in fincu .^ob? 

@ncn ^nliucn ©minefot, 

6n ©tücf (Spccf, en .^ärinfl^ftiärt, 

;5ji bnt nid) nmll fviccns'Uni^b ? 

3. l'ii): bc Sc^ritncr wnorbc rupt, 

fin Sd)rinitüg incbbc Inod)t; 

ICao »nuorb fdjviiucn np bcn 93rccf, 
iBnt bc ®än n(( incbbc frccg. 

4. @ncn ©tol)I nn encn Slci), 

@n $nnr Sieppciö trnnnn nn fd)cif, 

Gncn i)3ott nn encn ^ücl. 

ji ^iivenfv iiui)f bnt nid) nid? 

5. ^noniet gonf bc ,^od)tib an, 

®ao lunff luftig g-rnn nn 9)?ann, 

.^eifn luftig, nl( fi ^ncd)t, 

®rci 33raoti;äring nmff ent 33eft! 

G. 0c treeg encn up bc 0nnt, 

T)no fngg fe: 9JJin 3(ug ift nt! 

!X)at bi bc ®üfcr, fiiebbe fe, 

SBnt böct nii bc 0nutc ind)! 

3W. @efd). pag. 208 f. — Sirniciiid) 1, pag. 29G. — Gin 
ä^ulid)ed deb niid SSeftfalcn f. Grf*23ö'^me II, pag. 679 f. 



Digitized by Google 




“20 



II. 

pie jttiet it5ntg$Ainber. 

1. (St tuaffcn tmee ^Hicniflc^^finner, 

De ^abben enanner fo Icif, 

De fomicn tonanncr nid) fucnimcn, 

Dat SBntcr uiajf ütcl to beip. 

2. „Sein) .^iärtc, tannft bu ber nici^ fwemmen? 
i^eiiu |)iärtc, fo fuicmine to nii! 

ȟill bi tmee upfteden 

lln be föllt löd^ten to bi." 

3. Dat ^iiörbc ne faiffc illumie 
Up c^re ©laopfnnimcr, o tuc^! 

<Se bei bc utbömpen, 

;i?ehi) ^iiirte bleef in be ®ce. 

4. (St maff Up cn (Siinnbag 3)?norgcn, 

De £übe waoren alle fo frol); 

9^id) fo beg .ßücnigcg Dod^ter, 

De Gingen bc fatten cl;r to. 
o. „D OJiober," fiiebbe fc, „9)Jobcr! 

9)?ine ?Iugen boct mi ber fo nie^! 

90?ag if bei* nid^ gaoI)n fposeeren 
^In be Äant uan bc ruftenbe 3cc?" 

6. „D Dodjtev," fäebbe fe, „Do(^tcr! 

?lllccnc fannft bn ber ni^ gaoI;n; 

3Bcd np bine jüngfte Siiftcr, 

Un bc fall met bi gao^n." 

7. „2)Une aller jüngfte Süfter 
;^ff no(^ fo’n unnücfel ^linb, 



Digitized by Google 




“27 



0c plürfct njuH QUe be SlömtciS, 

®e an be 0ecfantc finb. 

8. Un plücEt je auf men be milbcn 
Un lött be tanimcn [tnof;n, 

00 jcgnct bodb alle be Sübc, 

Dat t)äbb’ bat ^neninföfinb baon. 

9. O 9)?ober/' fiiebbe fe, „9}fober! 
3P2inc ?(ngcn boct mi bcr fo mct;; 
9)?ag if bcr nic^ gaof)n fpasccrcn 
9(n be .^ant oan be rnffcnbe 0ce?‘' 

10. „O CDod)ter," fiicbbc fc, „'I^oc^ter! 
9nieene faft bu ber nid) gaol)n; 

Söed Up bincn jüngften 23roer, 

Un be fall nict bi gaol^n." 

11. „9)?in aller jüngften 23rocr 
;^ff nod) fo’n unnüefel Stinb; 

^e fc^iitt muH alle be SJücgel, 

!Dc np be 0cefantc finb. 

12. Un fd)ütt ^c auf men be milbcn 
Un lött be tammen gaof)n, 

00 fcgget bodb aHe be £übe, 

!Dat l)äbb’ bat !?ueninf‘5finb baon. 

13. D 9)?ober," fiiebbe fe, „iDiober! 

9J?in ^icirte böet mi bcr fo me^; 
£aot anncre gaof)u nao be 5?iiirfc, 
;^f biiib an be rnffcnbe 0ee." 

14. ®ao fatt be Äüeninf^bod)ter 
Upt ^oefb e^re güllene ^ron, 

0e ftaef Up c^ren O^inger 



Digitized by Google 




28 



(Sn 3iinf van X'cinantcn )ü fd)on. 

15. Tc ®?ober gont nao be «iiirfc, 

®od)tcv gont nn bc 0ccfant; 

0c gonf bev fo lange fpajeercn 
93c§ fc cncn fanb. 

1(). „O 5’iöfcv, Ichvcfte 

fönnt vcrbetncn graut So^n, 

0cttet jne 9^c^^e8 to 25?ater, 

5'istct mi bcn SHicnigcöfnon!“ 

17. fctteb’ [in ^)^e^tc§ to 35}atcr, 

X'c Sottet fiinfen to ®rnnb, 

fi^tebe nn fiedebe fo lange, 

De itneninf^fnon mnorbe fin ff-imb. 

18. ®ao nannn bc 5lücnigc!?bo(i^tcr 
3?an't ^oefb eljre giUIcnc 5?ron; 

,,0ül) bao, umllcbcle 

®at iff ju verbeinte ü^otin!“ 

11). 0c trod van el;rcn fyinger 

IDen 9{int van 'Demanten fo fd)on: 

„0iU) bao, ivnnebclc f^iffer, 

Dat iff ju verbeinte 2oI)n." 

20. 0c nannn in el)rc blanfc 3(aniä 
Den 5lücninfeifnon, o mel)! 

0c fprunf nict eni in bc SBcllcn: 

„O 5>abcr nn 9}?obcr, abe!" 

U^Ianb pag. 199 ff. — Jcft uiib lliclobic: ©rf*S5öf)me I, 
pag. 296 f. — 33ßl. and) bie ^JJabcrbonifc^e mib bie 2ln= 

merfmigen bei IRciffcrfd^cib pag. 2 f. be^ra. 127 ff.; 8. 21. D. 2(ntim 
uub 6l. Srciitüiio, S)cd Äiiabcit äßunber^orn, Sb. II, .5)Etbelberg 
1808 pag. 2ö2 ff. 



Digitized by Google 




— i>'J — 

III. 

^ an i tu ft, 

9)?agb: g^vaii, ji flUl’n imo fucmincii, 

^uc 3)?ann bc if) fvnnf! 
g^rnii: l)c Irnnf, 

®uob i'uoiu iin T'anf! 

9iod)’n X)iinßfcn, tiucc, brci! 

9J?ngb: S^rnii, ji füll’u nno ,'piifc fiicnmicii, 

.^ucM iÜJami luillt je licrid)tcn! 
äöiUt je’n berid^ten, 

.ft'ami Ijc I)id)tcn! 

illDd)’!! ®än§fcii, tJucc, bvei! 

ÜKagb: O^vaii, jt föirn mio .^iifc tuemmen, 

;3uc 9)2anii be Jnill jtiänucn! 
j^rau; 2BUI i)c jtiäriucn, 
ilann if Üiriucn! 

9Jod)’n ®änsfen, tiucc, brci! 

3J?agb: jj-rnu, ji föfrn nno .^iijc hicniiucn, 

;5ue 9)Jnnn bc ijj bniib! 
jyrnu: ;^jj l;c bnub, 

j^rätt Ijc tin Slrniib! 

5Iiocb’n 'Diinsfen, tiocc, brci! 

Ü)?a9b; ^rnu, ji jöU’n nno |)ujc fiicmiucn, 

©inb j^riccrö für jii! 
jjrau: 5ö3nt jegg ji? 

3^riecr§ füör nii? 

®ann iff’t X^ntiscn oiiorbi! 

5Df. @ejc^. pag. 245 f. — ©uillcnumc pag. 121 f. — 3n 
gürftenouer fOlmiliort f. 3t. u. Gi)b (3)ie beutidjen 3D{unbarten, 
brbg.„ D. fi. örommaun, Saljrg. II, Siürnberg 1855 pag, 394 f.) 
— 3lI)uli(bE Oieber j. Grt‘3?öl)me 11, pag. 696 ff. 



Digitized by Google 




— ;}() — 

IV. 

3 t m t tt. 

|)crittcn, yiao i?crmen, 

©lao ^ipen, flao itnunmen, 

5?aifcr roirt fueninien 
3D?ct panier im ©langen, 

5DUI f)cnncn up^angen. 

3 . ©riimn, SCciitfdje 9H^tf)oIogic. 4. Slu^gabe. 3?b. I. S3cr« 
Itn 1875 pag. 294; »gl. III, 1878, pag. 106 unb ©rf« 
SPö^mc III, pag. 166 f. — 9 rodterc ©tropfen aiiö ber ®egenb 
oon IHinteln ). ginnenid^ 1, pag. 261; »gl. oud^ ibid. I. pag. 360. 

V. 

r i n ß f t e b. 

.^önngfen non Sremen bc Ijabb cne 
a)?ct enc breebe ©nute; 

2)?ct eenem Sluge faog fc nid) gueb, 

®at nnner maff rein ule. 

©Up Ute, rein ute, 

Un mii^te bine ©nute! 

3)t. ©efeb. pag. 235. — P“o- 296. — Grf« 

Slö^inc III, pag. 88. 

VI. 

^»irbeBranb. 

1. Ijeff ntinen 9??aun nao 9Iome fd)idt 
Wi SBJoter tc t)alen. 

£abevabit, £abcrabat, ®ibeIbibeIbom ! 



Digitized by Google 




31 



i2. 3)?in 9J2mm bc ^ct .^tlbcbranb, 

©itt in bc ^tep, l)nnf an be 2öanb. 

£aberabit 2C. 

3. ®e 3D?nnn be namm bat ilnicnjelfpitt 
Un flaog finc fc ÜQO- 

Sabcrabit :c. 

©cfcf). pag. 2ir). — £'ffcii6nr iimjoKftänbig; ogI. Äor« 
rcfponbcnjlilott beb SScvcinb für nicbcrbciitid)e @prnd)foridpiiig. 
3al)Tn- IV. .^)onil)urg 1879 pag. 12 f. 



VII. 

pauetttTteb. 

1. 91u laot ufj fingen bat Stomcnblccb, 

3BicI nii müett nao ^nfe gaoljn; 

Dat ilvöslen niet bat 5öcere 

®at laot lüi je^unner ftaoljn. 

2. ®at ^vöigfen met bat 23eere 
®at niill gebrunten fin, 

Un fo mott auf bat Slomcnbleeb 
©efungen, gefungen fin. 

3. (Sen ^röigfen njill lui noch bvinfen, 

2Bi ^cbOt fin (SJcIb nicb niel)r, 

®e Söüb fall uff lüuU buorgen — 

S3ef)öb uff ®uob be ^cir! 

9)t. @efcb. pag. 220 f. — girmente^ I, pag. 294. — SSgl. 
ö. Stmirn unb Söreutano 1. c. I, pag. 321; (Srt u. 3nncr, S)ie 
beutfeben SSolfalieber. Ceipjig 1843. Jpeft 4 pag. 11; ©rf=3.^ö^iue II, 
pag. 481. 



Digitized by Google 




VIII. 



^\e grauftfje Sajjb. 

1. D ülfocv, unit l;äör if raofen 
3iMiU buoiiH’ii Up ii|i‘cn ^-clb? 

®c ^iincv iin bc böet blaofen, 

®c ini bcu ,<i{opp ucrftcllt. 

2. !Dc .^imbc bc bliiifct boU groff, boll fiii, 

$c iiiücgct unid ädjtcrn .^afcu fiu. 

^ou ct iif füönunoljr geiuifj, 

®nt ct uuiU CU C^huffcl iff. 

*JDt. @c)c^. pag. 222. 

IX. 

g>ert ^t^exV) 

1. $li.^cll luill uict ©iiirb Olbcrt utribcn gaDl;u, 

1)c uiott fif Ilccbcu iu ©amt uu ©ibcu, 

T'c luott fif fiiörcn iut laubc @oIb. 

2. T>at tüuü bc Idjönc .*pclcim bocn, 

®e tuull uict GHärb Olbcrt utribcn gaol^u. 

Sc bei fif ficcbcu iu Samt uu Siben, 

Sc bei fif fuürcu iut raube ®oIb. 

3. .^cleiia bc feef ut’u ^-cuftcr l)erut: 

„9^u fuuim, (5Märb Olbcrt, un Ijoale bc 93rut!" 

uaium fe bi cljr bruufibcuc ^Iccb, 

^c fmuug fc luuU ad)tcr fif up fiu ^iärb. 



Slittcr Blaubart. 



Digilized by Google 




33 



4. ©e ribben be gröne ^eibc cntlanf, 

©e ribben brei 'Dag un brei 9iä^te lauf; 
„@eit SUbert, ®ert 9(Ibevt, iiiciii ©djii^'.etein, 
muf, aud) gcgc)fcn uub gctnmfcn fein." 

5. „D)qo gievnteri) unner giernten gent £innenbom, 
'I)no >i)id lui’t iiitten un bvinten boen." 

©c fatten neber int grönc @raö, 

®cn tül;(cn S5.Mn brüufcn fe iit bat C>Ma^. 2) 
ü. Un giernter an giernten gciit £innenbom, 

®ao I)ängen nuilt niegen ^nnffreifein )d)on. 

®e teinte bat fall ^elcna fin, 

'D)e teinte bat niof] bc ®iärb Olbert fin. 

7. „SÜUift bu bi feifen ben 'Dannigenboni ? 

Obber nnift bii bi feifen ben SB^aterftrinn? 
Obber iinift bu bi feifen bat blanfc ©inert, 

®at luilör ^eleim eljr .*pDefb unid inert?" 

8. „i^f inill nie!) feifen ben D'annigcnbnin 
;^f inill nicb feifen ben Si'aterftroin, 

S3iel leiiner feif if bat blanfe ©inert, 

Dat iff Ipelena el;r |)oefb innll inert." 

9. „Xreef nt, treef nt bin fiben .^Hecb! 
i^nnffreilict lölob bat iff fo l)eet, 

:5nncffreilid' 931ob fvreng inib nn breeb, 
äöenn et bi befvrül 3 te, bat bei ini leeb." 

10. D)od) eä l)e fif Ijett tn ©iten gefeiert, 



M ioifciti^. 

®) Ober: 2)no qunmcii fc an fo neu gvöncn 

3Ul bc boo luct .'Knnicn bcu)a|ifii umij. 

3 



Digitized by Coogle 




34 



!Dao namm |)elena bat blanfc ©wert; 

!Dao f(og fin ^oefb U)ut[ üöiüer bat ^iärb. 

11. !Dao fagg to e^r bat falffe .^iärt: 

„Söul! üdbter min ^iiirb bao ^änt en ^äön,i) 
®ao motl f)elcna in blaofen boen." 

12. ,,'Daorin to blaofen bat mäör nidb gueb, 

®ann leipen nii aüe be ü)?örnerS nao 
(So ei8 be .^unbe ben ^afen bao." 

13. jjrau ^uttc be feef ut’n f^enfter ^erut: 

„^clena, mo ift mein ©ö^nelein, 

^elena, mo ift bein Scbö^clein?" 

14. „®ein Sö^nelein lebt unb ift nid)t tot; 

^e fitt unner gienter gent Sinnenbom 
Un fpielt met niegen :^unffreilein febon. 

®e teintc be föll ^elena fin, 

■De teinte be mojf fölroer fin." 

33gl. bic beiben 91icberf(bnften ooit St. o. 2)rofte».^üIö^ff 
bei U^lonb pag. 151 ff. (obgebr. (Srf«33ö^mc I, pag. 128) unb 
fRciffcrfd^eib pag. 161, fotoie bie Saffiing »on 2B. ©rimiu bei 
9lfifferi(l)eib pag. 161 f. 



X. 

'gl tt t r c tt c. 

1. 2ÖU ännert fif be 5lib! 

®t bücf) mi nod) ni^ lange, 
|)abb’ il be S3rut an’n ®ange, 
;^t menb’, et mäör e^r red)t. 



*) .^ont. 



Digiiized by Google 



2. ®ao fotl et e^r int 9tücn, 

3ßeII fatt fif baüüör ^öen? 

®ao quom fe fölwer ^icr 
Un brod) ben ÜTrürint Jüier. 

3. ®at iff |ü nicb te benfen, 

SBu fe^r mi bat böet frftnfcn; 
®e <3^ab iff nie! te graut, 

;3f iövger’ nii boll baub. 

4. S33u£[ teilt i)abb’ if bergicgen, 
©e’f all fü5r el)r tonn tviegcn; 
OttJioer fe loaff ct allcen, 

®e mi int |)iiirte fdbeen. 

5. @e maff’t men unner allen, 
jDe mi bao bei gefallen, 

®e @d)ab’ iff üiel te graut, 

^t iärger’ mi boll baub. 

6. 3)?an mott fe erft fiatteeren 
@1)’ man tor tann lueren: 
®at iff be gemeine SSerlauf) 
33an be ®änenä aHte^auf). 

9)i. 63efd^. pag. 217. — ^ 







36 



^amßerfu$-olteber. 

3?gl. Sp. 2-'al)lnuiiin, 2ic ?auibevtu?=i^cicr 311 Samftcr i.SB. 
(Seitfdjrift bca Spcrcine für üJoItetunbe. 3at)rg. V. S^erlin 1895 
pag. 174 — 180.) 

XI. 

:^ambertu8 fall liiiioen, 

®e l)ett uff fo Icif; 

SlBctl bat nid) ivtU jilcimcn 
®at iff’n re(^tcn Sleif. *) 

öivmenid) I, pag. 289. — Äod) 9lr. 28. — SBcingörtncr 
pag. 48. 

■Diit bicfcm Siebe, an beffen (Stelle 3of- Slmiegimi (f 1843), 
ber Boit 1819— 1830 l>ifar nn ber St. SamOcrtifircfjc ju 3)eünfter 
war, bab oou tt)ui uerfaf;te I)odjbeiitfdlic Sieb „Satjt unb frol) unb 
miiutcr fein (f. Äod) 5tr. 1 )" einfül)rte, würbe in ber 9JegeI be* 
gönnen. Xaranf pflegte man Ü!r. Xll. nnb XIII., in benen be? 
1)1. Sainbertub (Srwäljnung gefdjieljt, ju fingen, wäl)renb bie 9ieil)en= 
folge ber anberen Sieber willtürlid) war. 

XTI. 

IfJanuncrt in ben Sefenfrans 
)Kö^rct uff nid) au; 
üDao toi noc^ fo ftidc ftaol)t, 

))iöl)rct uff nid) au! 

Saiu pad to! 

.Slricg fc bi be ®d)oI), 

^?rie(] fe bi bc äöip§ 
llu fmict fc lui to! 

W. ®efd). pag. 264. — Kod) 'JJr. 3. — SSeingärtner pag. 49. 

*) Söffel, Sölpcl. 



Digitized by Google 




37 



XIII. 

3?an 9Ioiücnb iff ®ünt i'aiumcvt^' 9(o»i)cnb, 

5?öff min iDiocr en |)ärin!, 

9Kin 33aer cn ©tücf, 

SOiin 9)?oer cii ©tücf, 

'De .Dinner friegt ben iHüggelinf! 

■DI. ©efc^. pag. 263. — Atoef) 9Ir. 2. — ÄBcingärtncr pag. 49. 

XIV. 

33cuier mirb in ben Rreig flclafjen. 

eijor. ©neben Dag, S3ner in be Stabt!:,: 

©neben Dag, ®ncr in be ^^iärnli^=^Stabt, 
:5nd)I)eif)a, uinat ,^iänni§:=Stabt, 

©neben Dag, 23ncr in be Stabt! 

33 an et uerOeugt fid). 

Sljor. 33ncr, mat foft bin ^ei?:,: 

D 33ner, mat foft bin ^iärnii^=.'pci, 
.^nd)l;ciffa, ninat ^iäTntif 5 '.^ci, 

O 58ner, mat loft bin ^ci? 

33 an er. :,: ü)?in §ei bat foft nc SIron!:,: 

!iO?in |)ci bat foft ne ftiärmifj^iiton, 
:^nd)I)eiffa, uioat .^iärmiff-^ron, 

9Kin ,^ci bat foft nc 5Tron! 

SI)or. 1. :,: D 33ner, bat iff fiel tc bücr!:,: 

O 33ner, bat iff uiel tc ^iiirniiff'bncr, 

^n^l)ciffa 2C. 

2. :,: 9?n S3ncv, nn föf bi ne fyran!:,: 

9?n 33ncr, nn föf bi nc iliännijf^f^ran, 
^nd)Ijciffa 2C. 



Digilized by Google 




38 



Sauer fu^t fid^ rinc 5^®“ öuö bcm Rreiff, bie fid^ ju i^m 
fe^t, unb piigt: 

ÜDütt iff mine letire g^rau :c. 

®^or. 1. O Suer, wat ne fc^öne f^vau 2 c. 

2. 9^u Suer, nu föt bi’n 5¥tnb 2 C. 

Sauer ti^ut’b unb Hngt: 

®ütt iff min leime Äinb 2 c. 

S^or. 1. O Suer, mat en fdjönet ^inb 2 c. 

2. 9^u Suer, nu föf bi ’ne 9Kagb ac. 
Sauer tl^ut’g unb fingt: 

IDütt iff niine leime SWagb ac. 

(5l)or. 1. D Suer, mat ne fd^öne 9J?agb ac. 

2. S'iu Suer, nu föt bi ’n Äned)t ac. 

Sauer tl}ut’b unb fingt: 

®ütt iff min leime Änedft ac. 

St)or. 1. O Suer, mat nen fdjönen Slned)t ec. 

2. 5Jiu giemt ben Suer en ©d^upp ac. 

Stttcb bringt nun auf ben 33ouer ein, bcr fic^, fo gut ed 
get)t, Qud bcm Greife niad^en uiu^. 

@efd^. pag. 269 ff. — Äod^ 9?r. 10. — SQBeingärtncr pag. 55. 
— S5gl. ßanbotd, Sr. ©ffint I, 6. Stuft., pag. 177 f. 

XV. 

^icr finb mi S^ünnefcg beere, 
^ara=fßarabie§! 

Un fo iff uffe 9Kaneere, 

^ara»Sotabie§! 

^abb’ fo’n flein äppciten 
:3n ’n ©aoren ftaot)n, 

3)at maff fo raor 



Digitized by Google 




39 



min ^aaor. 

©iemen ^aoi)r uii be maorcn üm, 

Dao fe^rt fif SffZamydl ©rüfgfcn üm. 
aWamfeü ®rüf§tcn l^nt fid^ umgcfel)rt 
llnb bo« ^at fic non mir gelehrt. 

Dorante, SÖiatante, SJiatante SD^arie. 

3J?. @e)'(^. pag. 266. — Äoi^ ^Hr. 15. — SBeingärtiier pag. 50. 
S?et l)fn Sßortcu „91. ^ot fid^ iiingctel^rt" bre^t fi^ bic gc= 
nannte tßerfon um. S^od Sieb wirb fo oft roicbcr^olt, bid bcr 
gonje Äreid fid^ umgete^rt l^at. — 33gl. 91r. XXII. 

XVI. 

(^agen mir bag ^öfelein 
?ni burd^ ben Xun. 

§(tl burd^ ben .^agen 
Söoü’n mir ba§ ^iigfcin jagen! 

^?rup, 33öfffen, büör ben Sun 
:3f fin fmatt im bu bü^ brnn! 

■Dl. @cfdf). pag. 276. — ÄodI) Dir. 23. — SBeingörtner pag. .52. 
5H?äl)renb bed ©efanged Äinbcr bie dpnnbe ^od); 

bie übrigen fried^en bur^. 

XVII. 

1. maff fo lanf cn aamen ÜJZann, 

Sei? mi ®uob en ^ii^nfen gaff. 

?I(Ie £übe mutlen mietten, 

9Bu be ^aljti fall l)citen. 

S?üfeletü I)et min .^al^n, 

Xri fo I)et min ^ö^nfen. 

2. maff fo lanf en aamen 9)iann, 

SeS mi @uob en ^öttfen gaff. 



Digilized by Google 




40 



?(üc £übc umllcn nnettcn, 

3?u be ilatf fad Ijcitcn. 

ÜKiau, 93?iau t)et ininc 

Mfclctü 2C. 

Sie Ic^tc Strophe, und) hcrcit fid^ bic oiibcrcii 

©tropfen leitet bilbcn Innen, Inutct: 

9. »uaff fo lanf en annicn SDJann, 

93e)8 nii @uob cn ßinbfen gaff. 

?ine Silbe tüullen ftiiettcn, 

23?u bat ^tnb fall feiten. 

®ufcrt)inb Ijct min itinb, 

©au ©au t)ct miuc S^rau, 

Sautftiävt l)ct min ^iiirb, 

©pvinf ul)’u 9iljin ^et min ©min, 

©priuf immer be .^iege Ijet minc ©iege 
San!i)alg ^ct miiie ®au§, 

«nmm men to I)et mine ^'ol; 

9)?iau, IDiiau Ijet mine ^att, 
iUiteletü. 

!Di. ®e)d). pug. ‘d72f. — Äod) 9ir. 21. — äBeimjnrtner pag. 52 ff. 

XVIII. 

1. muH e0 nmol up Dieifc gaoljn, 

Dao guam’f nao .^ollamünbc. 

‘De ©traoteu leigen inincv ®vecf, 

De Silbe maoreu alle gerf. 

£), £), O .^otlamilnbe! 

2. 3ä?at ^abb’u fe beim filör’n Äiärföleu bao 
^u bat cfpoöamilube? 



Digiiized by Google 



41 



i^n’t 5linvfgfcn I)abb’n fc’n «Stuinfcn flad)t, 
Stiärtfcn Ijabb’n fc Jljijrnfcn niaft. 
O, D, O ^oUaniünbe! 

3. SBat ^abb’n fc bcnn füöv’n ^aftor bao 

bat .^oKainünbc? 

®e ^aftor maff cn gueben 9)?aiin, 
fOicn fd^ab’ I)c Ijobb’ lirt 9?od tiicljr an. 

O, D, 0 |)ottamünbe! 

4. 35>at ^abb’n fc bcnn füör’n 91aob^u§ bao 

bat .f)Dl(ainünbc? 

0at 5)taobl;u§ toaff oan lutcv Statten, 

0c |)ärcng fatten iiniU in ben Schatten. 
O, O, £) ^ollamünbc! 

5. SBat Ijabb’n fc beim füör’n 9J?afliftcr bao 
;5n bat ^lonainünbc? 

0c IDlagiftcr Ijabb’ tinc Üiobe incljv, 

.§e ftrecl bc ^nnf‘3 iniör be 33ujc Ijiiiv. 

O, £>, 0 .*püllainünbc! 

(). 5ß?at I;abb’n fc bcnn füör’n 0oltor bao 
bat ^ollantünbc? 

0c 0oltor l)abb’ iimll uiclc ^^ött, 

9)lcn brin luaff nij' e§ 9iinbcrfctt. 

0, 0, 0 ^oüainünbc! 

7. Sß?at Ijabb’n fc bcnn füör’n illiicfcr bao 
.^n bat ,'poUainünbe? 

0c Säefer boef Stuten rum Siiigemiiüjl, 
.'pe ftrcct fc an inet @ier giiü. 

0/ 0, 0 ^oUamünbe! 



Digilized by Google 




42 



8. 2ßat ^abb’n fc bcnn füör’n ©olbfniib bao 
bat .^ollaniünbc? 

®c ©olb^nnb l^abb’ fin haften me!^r, 

.f)c fett be jTantc öüör be ®üör. 

0, O, 0 ^onamünbe! 

Äoct) 9ir. 26. — SBcingärtner pag. 56 ff., tuofclbft oitd^ iiorf) 
jraci aiibcrc Stropfien angegeben werben unb ©tropfe 7 fdjlie^t: 
2;e SBöcfer f)flbb’ tin SBeiten me^r, 

.f^e inot be SOiüffteb nan ©iägemiä^t. 

5>Joc^ Äoef) foK bao 8ieb anö bem .<triege beO münfterifd)en 
^^ifd^ofO G^riftop^ 5Pernarb non @oIen (1650 — 1678) gegen bte 
.öotlönber ftaninien, boef) ^obe ic^ in feiner Schrift über biefen 
5Mfdjof bnO Sieb ober eine mit beuifclben in 3ufaunnenl)ong ju 
bringenbe ^Jotij gefunben. Sind) SBeingärtner Ijat oergeblid) ju 
ermitteln gefiid^t, wie bac Sieb nnd) fDInnfter unb gar unter bte 
SombertuO’Sieber getommen. — 3- 2BonnftaIl (ipid’O fDtonotofdjrift 
für r^eiu.'Weftfäl. ®efc^id)tOforfd^. u. 3lltertum0f. 3<if)r9- It. Sner 
1876 pag. 133), SonboiO (f^r. Gffint I, 6. 2(ufl., pag. 181) unb 
SBeingärtner nennen ben Ort Orlamünbe (a b. ©aale); ift aber 
Äod)’o 91ngabe über ben llrfprung beO SiebcO richtig, fo bürfte 
„Oollamünbe" wol)I nur bie 93ejeid)nung für eine beliebige ^ollän= 
bifc^e ©tabt fein. 



XIX. 

Sange, lange )Kige, 
jTniintig in be 0tiege, 

®iiirtig in ben fWaufenfrans, 
i'cttig in ben i^uffernbanä, 

5Iiig, ?Inne 9J?arieIgfen. 

53f. ®cfd). pag. 263. — Äod^ 91r. 7 — äBciugärtner 

pag. 31 u. 49. — ®rf«5?ö^me III, pag. 602. 



Digilized by Google 




43 



XX. 

1. 9J?iäfcn, luuff bii friccii? 

^QU, 9)?ober, jau! 

©0 nimm bi encii ©nibcr! 

5yice, 9)?ober, nec! 

©niber ^ebben luill if ni^, 
9'Jei^naobeI fiäincn fann if itidb, 
5Kce, 3}?obcr, nee! 

2. a)2iiiten, wuft bu frieen? 

^au, HKober, jaul 

©0 nimm bi enen ©d)of)maf er ! 
9^ee, 2)?ober, nee! 

©d)o^mafer Ijebben mUI if nid), 
©d)of) infn[fen fann if nicb, 
91ee, SO?ober, nee! 

3. aWitifen, mu[t bu frieen? 

.^au, 3)?ober, inu! 

©0 nimm bi enen SBiiefer! 

S'iee, 3}iober, nee! 

Söder ^ebben miü if nid), 
ajiüfffes breien fann if nidb, 
S^fec, Sfober, nee! 

4. SD?iöfen nmft bu frieen? 

:^au, üWober, jau! 

©0 nimm bi enen jDansmefter! 
^au, Siober, jau! 

®anämefter l^ebben null if muH, 
^Danjen, bangen fann if muH, 
.3:au, aWober, jau! 



Digilized by Google 




44 



Äod^ 'Jlr. 29. — ©ciiigärtncr pag. 54, luid) bcffcn SfncioBc innii 
in bfu jumn^Vflcr Snijrcn bicfcb Jaf)rl)unbnt? olb DorIcj 3 tc Stropljc 
not^ fciiig : 2)iinfcn, rauft bu fricen? 

3ou, Siobcr, jou! 

00 iiiimn bi ’n SJcfrcuboriub! 

0!ce, TOobcr, itee! 

Sicfrcubnriiib (jcbbeii raill it nid), 
öelb öerbcinen fnnn ()e nid), 

3lcc, 33! ober, nee! 

XXI. 

1. <2cil)t, ji ,^iircn§, feiljt! 

§icv fett if minen f^ot! 

2£'i(I ji tuietten, um bc üllcn Söajftnitucr boct? 
StUtib boct fe niaffcn, tuaften, 

§lllt{b boct je — fo! 

^ci „fo" raerben ftets bic nifprcd)enbcn S^cracounpen t)cinad)t. 
0fott „olle SSfnftrairacr" bcjra. „ranffni, ranftrn" I)ci^t cd 

2. . . . ollen ®c^oI)niatcr§ . . . ^iefebvnot trccEcn 

3. ... ollcji ©niberö . . . ncilfcn, ncilfcn 

4. ... ollen 93ii(fevg . . . iWüfftcS breien 

5. ... jungen ^ärenS . . . .^ob afnicnien 
(). . . . jungen 'Däintcn§ . . . nigen, nigen. 

Äod) 3!r. 25. — 'JBeingnrtner pag. 51 f. 



XXII. 

©fmnn tin, fpann an gvönc 0ibc, 

®röne ©ibe loaff fo rnor, 

©pann nn iiöiocr ficiocn i^no^r! 

©ictoen ^noljv 2 c. (mic in 3?r. XV.) 

33! . @cfd). pag. 265 f. — Äod) 3lr. 19. — SCPcingörtncr pag. 49 f. 



Digilized by Google 




45 



XXIII. 

ÜBcfl fall uff t)clpcn tünen, 

®e tüu in büffc ÜTun. 

^)at fall bc 2)?Qmfell ü^ve^fen bocn, 

!De tun in buffen 2:nn. 

®ie genannte ^peri'on nimmt fobnmi bic beiben DJndjDnrn in 
it)rc 3(rmc. SÜ bic Sli'opI)e für o((c Seilne^mcr luicbcrljolt, fo 
folßt eben fo oft: 

äBcII fall uff I)clpcn bviafen, 

De breef in büffen Dun. 

Dat fall bie 9J?nmfeI[ Xl)re?fen boen, 

De brecE in buffen Dun. 

•hierbei nimmt iebes?mal bie gennnnte '4>crfon bic nrfprnng» 
li.f)c Stcllnng im Äreife loiebcr ein. 

SPeingöttner pag. 50. 

'Xnb ^ieb folgt geioöl^nlicf) und) 'DIv. XV^ ober XXII. 



ilittberfteber unb ^Idme. 

XXIV. 

?(üii)enbö loenn if in min SIkbbfen tviäbe, 
Dviäb if in 9Iiarin^’ (Sdjnnt. 
aJiaria iff min D^IJobev, 

^oljanne^ iff min Sövober, 

De leime .*piir iff min ©efeibsmann. 

De mi ben 5ß?eg mnU mifen fann. 

Dmitilf (SngelfeS gaoljt met mi: 

Dmee 6ngelfe§ an ben .^lopp=(Snb, 

Dmce Giigelfeio an ben 5'öten = (lnb, 



Digitized by Google 




46 



Ütuee an bc redete ©it, 

Üiuee an bc tinfe ©it, 

2:n)ee be ini beefet, 

Xujee be mt njedet, 

in min .^iärtfen, 
aWaria in minen ©inn, 

aiaomen ©uobeö [laop it in. 

2R. ©eld^. pag. 222. — ^irmenid) I, pag. 295. — @uil» 
leaunie pag. 123. — SSgl. o. Slntim u. SPreiitano 1. c. Sln^ang (1808) 
pag. 27 f., S;ittiiior, STer Alinbcr £uft. 6. Slufl. 3?ielefelb u. 
l'eip^ig 1890 pag. 47 ; 6rf»5Fö^mc III, pag. 120 f. 



XXV. 

Settfen, 93ettfen S3onc, 

(SJeift bu met nao O^nc? 

(5)ei[t bu inct nao 9imnmelgtiiirfcn, 

35?ao be fiementein iBueren feiten, 

®e be ad)tein ©d^infen freiten? 

(SJeift bu met, fo fumm! 

3)t. @cfd^. pag. 251. — ffigl. 6rt, «Reue Sammlung beut« 
fd^cr 3IolfC'Ucber. J^eft 3. 3?erHn 1842 pag. 29. 



XXVI. 

^ittge ©ünte 3?iet, 

5öecf nii boc^ to red^ter Xib! 
a^idb to frö^ un nicb to fpiit 
SSßenn be ÄlocEe fime fläött. 

SK. ©cfd^. pag. 251. — Siriufuid^ I, pag. 295, 



Digitized by Google 




47 



XXVII. 

1, ^änniSfen fntt in’n ©d^uotftcen 
Ult flirfbe fine ©d)ob; 

®ao quam fo’n timcfcr 9D7iäfen 
Un feef fo nipen^) to. 

2. „sozialen, mcnn bu frieen luuft, 

®ann friee bu nao mi; 

^eff fo’n blanfen !Daler, 

5)e iff bann au! füöv bi.“ 

SDi. ®cfd). pag. 243. — 1/ P^g- 295 u. 28ü. — 

äLlcingärtiicr pag. 10. — Äoc^^Rr. 31. - 3(gl. Äomfponbcnjblntt 
beb Sercind für nicberbeutfcfie ©pvadjfoiidjuiig. Sn^rg- Hl. ^nin» 
bürg 1878 pag. 72 f. imb @rf=93öl)me II. pag. 648 f. 



XXVIII. 

;^ann !Irantct inet bc 3J?antcI, 

.^ann ©nippfnapp nict bc 33vut, 

®e banjet alle Sloiuenb 
Ut be iJSaote ^erut 
aiJet be fleine 5?ijoIe, 

3)?et ben grouten 5öumm’23amni. 
ajjännfen ©pielmann, 

2ßu geit et ju bann 
ÜKet be fleine 35ijoIe, 

3D?et ben grauten S5untm-S3amtn ? 

5)t. ©efc^. pag. 237. — 296 u. 286. — 

fficiiigärtner pag. 11. — S3gl. aud^ (5rl»3?ö^mc II, pag. 749. 



') neugierig, genou. 



Digitized by Google 




48 



XXIX. 

ü)?i§fättten luuü üöiucv ben ^amp, 

§abbc focfe Juitte ©trunipljuöiefes an. 
„aiHiSfüttfen, luao U)uft bu Ijento?" 

„Qt luiü Up be §od)tib gao^n." 

„ajjiötättfen, u>at imift bu bao boen?" 

„®ao U)i(I it iiitteu uau Svnobeu uu .^olju." 
„iDHigfättfeu, bao flaot fc bi bnub!" 

„35auu gnol) if ad)tcv bc ®üörc ftnolju." 

33f. (Scfd). pag. 235 f. 

XXX. 

Sufeniufe itättfeu gouf üöuicr beu Dauiui, 
l^nbbc lueu ccn <StruuipI)Uöfefeu au, 

(Seit ©tnmipl)Uüicfcu, ccutu @tappfd)oI). 
„©ufcuiuie Stätlfcu, UHio iuii[t bu l)Cuto?" 
„;3f 'i’iit nao upc ©ii)euuifc gaolju, 
®aü f(ad)tet fc ’u ®iuiu 
®ao briufct fc 3Biu, 

Äauu ©ufeuiufe i^iitttcu rccpt luftig bi fiu." 
IKittciliing öeiJ .^erru Iprof. Hr. ^piumct in Diüiiftcr. 

XXXI. 

Uffcg 9?aobci^ ©iegcubud 
®c löpp iu uffcu ©aorcu; 

|)c friitt uff all bat 2)io0 luull up 
Uu böct uff gvautcu <2d)abcu. 

^ag ’u berut, jag ’u bcrut, 

®at l)C uff Uu ®d)abeu böct. 

'girmeiiicb 1, pag. 295. 



Digitized by Google 



49 



XXXII. 

©ip, fap, ©minc, 
iKitn ®Jocr iff nc ?iuiine, 
ä)Jiit i^aev if) cn ^apcn, 

Sann alle ^Icitfcä matcn. 

©ip, yap, ©unnciifrut, 

®at SßSater löpp bcr buotren ut. 

5)f. ©cfd). pag. 202. — girmcnid) I, pag. 295. 

3)nö 8ieb luirb gcwö^nlirf) du» fccn iVinbmi im Srüljjalir 
gcfuiigcn, wenn fic flöten aui? 'iüfibcnrinbe marf^cn. 

XXXIII. 

©ünteflnogi) be ^iüige ÜJ^ann 
Xrocf bcn bcftcn Xaivcrt^) an, 

9?ect baomct imo öiigenaub, 

S5an ©ngcllanb nao ©panjen, 

^of( S^üctte un 5?aftanicn. 

De fleinen S?inncr giff ^e luat. 

De grauten ftütt l)c nict ’n Sollen iu’t ©att ^). 
Witteihmg nub 3)iun|‘tcr. — itgl. SBcingärtncr pag. 42. 



XXXIV. 

eia popeia! flao Did^ö^nleö baiib, 

Strieg fe in’t ^öttlcn, bann nuib fe nic^ graut. 

9 <St. 9Jifolaii?. — *) Öongen Dtoef. — *) @e]ö^. 

4 



Digitized by Google 




50 



®oe nod^ cn ftlünipfcrt S3uotter brin, 

!Dann h-igg itffc .<i?inbfcn cn fniöbigen ©inn. 

®{. öcfd). pag. 240. — I« P^S- — ©uil» 

Icnume pag. 123. — SJtegfii^avbt I, 'Jlr. 5. 

XXXV. 

S'ia popeia! mat rnfpcit in’t ©tvof)? 

®c OViiisfcä gaot)t Imvfot un Ijcbbt fine ©d^o^. 

®c ©d()Diter ^ctt Viiiber, oiunier fine ^ccften baoto, 
©iiji’) iinill ^c iimll nmfen uffc ©iinefcig bc ©(^o^. 
©u, fn, fu! 

Jirmcnid) I, pag. 301. — äBeingärtitcr pag. 6. — S8gl. 
nud) u. 9lrnim ii. 5?rcntaiio 1. c. 3tnl)niig pag. 66; ©rf u. Jnncr, 
!Tic Dcutfd)cn SBolfcdicbcr. 2cipjig 1843. «peft 2, pag. 59; SMttmnr 
I. c. pag. 32; CS‘rt='l<5{)mc III, pag. 582. 

XXXVI. 

^liäberntnö, luno ifj bin ,*pu§? 

„33uo>ücn Up bat ?){aob{)n!§." 

2l'at nuif)t bu bnor? 

„.Qf fönnne min ,'paor, 

mnorgcn inet ^tinbfcn nao .^iärfc gaoijn." 
5ß?n i'all bat .stinbfcn feiten? 

„5(nne ü)iaiie 2Jiargrciten." 

SBcII fall bat 5iinbfen maljren? 

„®c 9(pen nn bc 93ai‘cn.‘‘ 

SBell fad bat iiinbfcn meigen? 

„!Dc 2)Jüggen un bc S’Ieigen." 

V) £bcr: <£fi§ I)5bbcn bc ©liuctco all Ifingft ’n ^pnar Sdiolj, 
SJrmu gaol^t fc mi borfot uii luarfclt — fülj, fo! 



Digilized by Google 




51 



SBcII fall bat ^inbfcn begra^uen? 

„De Lüfter iin be SJaiücn." 

3)!. ©efef). pag. 238. — yinnfnid) •, pag. 286. — ©uil* 
Icöume pag. 122. — Siegen^orbt I, 9lr. 6. — 21'dngärtner pag. 18. 

XXXVII. 

^uffclj! 

Dat eene ^aoljr tinee, 

Dat anneve :3ßoI)r n)ier en ^aar! 

@eit be 5Beig’ up im bal, 

|)uf)e! Metj! 

3)i. @cfd). pag. 239. — SKciitgärtiier pag. 7. — 9SgI. 
Grf, 91cuc Sninniluiig beiitfd)cr SJoItoliebcr. 7. 5^crlin 1845 
pag. 33 f. 

XXXVIII. 

:^ann, min 3)?ami, lumm bu men an, 

®uob fall uff unill l)elpen; 

;3f inill gai)l)u un iiinncr ina^r’n, 

Du faft gaolju uu uielfeu. 

■Dl. @cfc^. pap. 244. — SBcingnrtner pag. 6. 



XXXIX. 

D bu Heine Sllüterfen, 
äiJat büeft bu in uffeu .f)of? 
‘fSliiefft uff alle 93Iömfe§ af, 
Dat Uläfft bu gar tc groff. 

^^appa iiuK bi friegeu, 
9JZauuua mill bi flaou, 



Digitized by Google 




D bii ftcine klüterten, 
i?aot ini bc 33(ömfc!§ [tao^n! 

ü)i. öcl'd). i)ag. 241. — giriiicuid) I, pag. 295. — 3ifgcn> 
Ijurbt I, 5fr. 4. — 2. (5rf, 5fciic Snuitnluitg beiitfdjcr SolfiS' 

lieber, .öeft 1. 5?crlin 1841 pag. .5.5. 

XL. 

Slaop, Stinbfen, in be Äiffteö! 

5(ppcln un 5öiärcu un 

Suefev un ^üfen nn 30?nnbclfän 

gältet be ficinen .«innerfenö giin. 

5Jf. öefd). i>ag. 240. — ©uilleniime pag. 123. — ffiein« 
gürtner pag. 5. 

XLI. 

Slaop, «inbfen, flaop! 

®no buten geit en Sd^ao^, 

®at l}Ctt focEe unttc g-ötfe^, 

®e 33iiiilfe finecft fo fotfeS, 

Slaoii, ftinbfen, ilaop! 

5Jf. öefd). pag. 239. — JJirmenid) 1, pag. 29.5. — ©uil* 
Icniiine pag. 122. — Dfegeiiljurbt 1, 5fr. 1. — JC'cingärtncr pag. 5. 

— ilgl. Grf 11 . Srmer, ^Lic bcutfi^eii älolfelicbcr. 2cipjig 1843. 
.peft () pag. 9. 

XLII. 

Slaope, iltnbfen, jlaope! 

X)in iniber ()öet bc (S^aope, 

I)in 9)Jobet f)öet bc bunte 
ilinbfen boc binc ^ugcßfc^ to! 

'St. We|d). pag. 239. — Sirmenid) I, pag. 286. — Ö3uil« 
leaunic pag. 122. — 3fegeiif;arbt I, 5fr. 2. — iSeiiigärtuer pag. 0. 

— 2)ittmar 1. c. pag. 36. 



Digitized by Google 




XLIII. 

0Iqo^j, .^imicfcn, fötc! 

Uieißc bi mct cn ^aar ^ötc, 
meifle bi met en paar raube 
®Iqo;i, 51inneteu, boe bin’ 3(ugc§fcö to! 

©u, fu, fu, fu, fu, ^u. 

Sinnenid) I, pag. 360. 

XLIV. 

©ufe, .^inbfen, fufe! 

3(d^ter uffem ^ufe 

X)ao [teit en 93äninfen fnije, 

'Dao fteit en 9}?ann inet be .^ipen 
Un luiU bat ^linbfen gripen. 

Dno geit be 3Bcige fnfe, 

©nfe, ^inbfen, fufe. 

3Jl. (Seid), pag. 240 unb lUcßciifjiubt 1, 9tr. 3. — 
nud} giri'icnid) I, pag- 285 f.‘) unb ©eingörtiicr pag. 7. 

XLV. 

©nfe, ^irnefen, fnfe! 

Stifter nffen .^nfe 

'Dao luncnt be ^aoter 5^rnfe, 

©teit fo’n ftein SOiiinnten inet be .^loljnevtive. 
De nuill nf)c ^iingesten griven, 

©n, fn, fn, fu, fn! 
girmenid^ 1, pag. 360. 

’) 2'afcl5ft lautet ber Sdjlii^: 

'3tec, Ü)Jaim, fo geit et uid), 

Uffe Äiubteu frigft bu uid^. 



Digitized by Google 




— 5i — 

XLVI. 

®ufe, 9?innefen J), fufe! 

Äättfcn iff'nid) to 
.^ättfen i|f fpajccren 
Un Juill fit en 9}?ii:g!cii fangen, 
®ufe, 9^innefen, fufe! 



ittttereiterfieber. 

XLVII. 

Suto üan .^alinerftabt 
23renf bod) uffem .ft'inbtcn mat! 

3ßat fnH it em bann brengen? 

@n .^ottepiärbfen nn raube 
Un en ^öltenen 5löagen berto. 

,f)ctba, f)oIta futt! 

Sagen un ©c^of) ftnb fntt, 

^iärbfen iff nerfuovpen, 

^inbten iff in’t Sater fallen 
5?labi^^e! ^labuölje! 

©efd^. pag. 242, — Jtnnciticfj I, pag. 296. — Sienen. 
l^arbt II, 9Ir. 2. — SIBeingärtner pag. 12 f. — =a,(gl. o. Slruiin u. 
Srentano 1. c. I, pag. 92; S)ittmnr 1. c. pag. 60; ert=Sö^me 
III, pag. 583. 



') Slitbcrf, aber nur im SÖMcgenUebc gcbräudjlid^ ^orm für 
„Ätnnefcn, Ähibteii". 



Digilized by Google 




— 5ö — 

XLVIII. 

1. ÜWin 3)2ann bc unifl riben 
Un I)abbc fin ^iiirb; 

'Dao nanint if cn ©icgcnburf, 

©cbbc iiiincn SD^ann baovup, 

®at all quam 
3tH miber uüörau. 

®ao froggen alle £übe 
2Bat bat füöV'n 9lavr uniov. 
iJücfen ®riif’ (Süftcrö ®uou, 
fiteSfcu (Sd)eftümmclö iOJaim; 

®at all quam 
91H mibcr uüörau. 

± 9)?iu SlRauu bc muH ribcu 
Un Ijabbc fin jtaum; 

■J^ao iiamm if eu .^iembefaum, 

®ei eu mtnen 9)?ann füör’u !Xaum, 
®at Ijc 2C. 

3. 9)Un ÜDJaun bc muU ribcu 
Un ^abbe tincu ©abcl; 

®ao uamm if cu Äot)cbvccf, 

0cbbe baoriu beu (^ecf, 

T>at I)C 2 c. 

4. iDciu lÜ^auu bc muH ribcu 
Un Ijabbc fine ©paorenj 
®ao namm if cn ifern 'i}Sinn, 
©log’n cm in bc ^aefeu in, 

®at ^e 2C. 



Digitized by Google 




— o(> - 

5. 3)Hn aO?ann bc n)ull riben 
Un ^abbc fine ^ietff; 

®oo nnnirn if en ito^eftiärt, 

®aff en ein up bat ^iärb, 

3)nt l^e 2c. 

6. 2)?in 2D?ann be itmtf riben 
Un ^abbe finen ^ob; 

“Dao namm if en oHen ^ott, 

©ebb’ en niin’n 2D?ann up’n 
®at f)e 2 c. 

5)?. @efc^. pag. 247. - aBeinpärtner pag. 13 f. 

XLIX. 

iWüter te ^iiivb, 

SInnf unn ©niert, 

Staub nan ®oIb, 

®e ^^aifel• i[f ftolt, 

De ^lüenint iff franf, 

SDZiSfättfen fjett ’t ©tiiirtfen nerbrannt. 

at. ©cidj. pag. 241. — girmeuic^ 1, pag. 295 u. 286. — 
JRcgenl^arbt II, 91r. 1. — Siciitgärtner pag. 12. 

L. 

©ige ©age 
^otteniagc! 

©büön in’t f^üer, 

’t .^olt i[f te bücr, 

MabuSfje in’t ^-üer! 

iDtitleiluiig ouc 5DtunÜcr. — a?gl. 2öeiiigärtiiet pag. 10. 



Digitized by Google 




c. 

8 i c i c r 

ber 

^ünflcrif(f;en ^ätiftclfditger 

^lör un6 Köftcrs. 

1838/3‘J. 



Digitized by Google 




0 0 



3i Äinbcr iit be Stabt 
.poKt ja an bat bnftge ^Matt! 
e Sprnofe fall ©caiöttjlittait 
raff aämj gaaj ia SScrgiätca^eit. 

3uinbroocf,.iioet. 3!ettacf)e 11, 9ir. ar. 



Digitized by Google 




59 



I. 

^ocfor ^ittn iitf 0)atf.‘) 

0cbi(f)tct mib in SDiiifif gcfcfet 
Don Stjcobor ^lör unb (ioinpagnon. 

1. 't^e kfte '^»octcr in bc (Stabt 
®e mocnt in 2enff)off§ .Heller, 

!Dc I;ct cen I)öltcn ^inn int ®att 
Un i§ fien 'ißiltenteller^). 

2. 9(11 tnnt ()c gift ig flaev (Dvanf 
Un fiinfelt in ben Siefer-^), 

,^ät nig 9(ptefcvö 9)?cftgc|tan( 

Un (jclpt Q5cfnnbc fiefer. 

3. ^n Umnoct nn in 9.1?ngciU’icn, 

Un i§ jn’t .s^")iärt bcfluninicn, 
f)ü(t jn an [ieno 9}2cbicin 

Un laot be 2d)ietfec(^’ brninmcn. 

i. Sijin ^ipp, bp ®id)t nn ^pbagra, 

Un null be 2)2ncII nidjt inaljlen, 

^^inn int ®att epentia 
9)2ct @elb nid) te betalen. 

5. Un treeft jn üMef be Sd)nute frimmi, 
Un tnnttevt e§ cen i'iärfcn, 

93rnft ijjinn int f^att Specificinn, 

So föK jie et nid) eö niiävfon. ' 

(■). ((Drnni bvenget cm and cen 93ioat, 
92cd)t l)c(lernp gejungen-: 



’) Ärn^n im Sopflod). — ipiltcnjöf)ler. — ®) '(Pcrf)cr. 



Digitized by Google 




f)0 



@t licJüc ®octcr “ipinn int @att 
5.Uiör 9loIbc iinb iniör jungen. 

Soblicb auf bad 5lltbier; Strophe 1 ift offenbar einem Srint« 
liebe aub ber erften .pälfte beb 16. 3oI)rbunbcrtö nac^gebilbet , bab 
». 3lniim nnb iPrentano 1. c. II, pag-. 423 mitteilen. 

II. 

Per ßruge freier. 

3n fPtufit gefegt oon 2^. Slör nnb (5omp. 

1. .^annbenfen! wat bift bu ften, 

S5?uft bu U'or u^t frijcn ßoljn, 

X'at te brclipcn, bat foft 'ij3icn, 

T'at gleif bu bicu 2)?obcr mcu. 
iiüppft bu bliub un iu ^ct bull 
Uu füpft bvan ul)t bc ^^ujelpull, 

Dnuu laup bu nieu bc§ öueru Stic^u, 
fDu fri()[t uc olle <2d)Iicpetrin. 

2. 5Bcft bu ’ne ®ecu, bc bi öou ^a[f, 

T;anu fil) tu, lun^ fe bebrifft, 

SDau'.i fc uicnt, bat nüiuS bo utaff, 

®c er füljt uub er befieft, 

©tillte§ uioft bu fc bauu bclu^reu, 

9)?cn bö^ft bu fe blaut beglureu 
;$^u ©Dttg .^^ert un up beu ©auj, 

Daun bift bu euen buuiuten $auS. 

3. 2ßat ue braue “I^eeu luill feiten, 

9J?ut, luanu ^u^iuerf upgebofju, 

©i(f uid) loten bann uerbreiteu, 

9^eien, fpinueu, fitteu gol)u; 



Digitized by Google 



61 



S?ü^rt fe bann uan bittre Siben, 

®ann moft bu be Dccn nic^ miebcn, 

iitiilji-t i'e alltieb non 

5)Qnii bvei bi nid) )o bid) bo bi. 

4. iiönnft bu fo’n bictfcn bo nol^ brcicn, 
®od) nict ©d)icf un ülbigfcit, 

Tm frccjft ben llnberrod te feien, 
3l^ee[t bu fort un gut t>3efd)eib. 

^angt booon be Ä'Iüngelu af, 

J)ouu gif bi iu ben tortcn X)raf 
Un laup, fo gau bu fanuft not) .f)ue!S, 
SBör füff be T^een aucf uod) fo fruö. 

5. @ot) nid) fo n)iet üni te frien, 

.f)oIt bi lücf int 9?obertanb ^), 

®enn toorüm föll t)ier nid) fien, 

2Bat bu föd)ft iut feere !t!anb. 

3öiebe 33rübe niaacft graut @efd)rei 
i^on Ölelb un Ölub un allerlei; 

ü)e iöooerroct, be iff luult fien, 

■De ünberfte fönn luoll nid) fo fien. 

(■). (Seif) nid) blaut up jd)ou uu nett, 

Dat böl)t bi ben "Doft nid) föt)teu, 
2)^öcf bi aucf bat iBiooö ni^ fett, 
^annft bu aucf bl) 9iad)t nid) föt)ten. 
iliidit te bünn un nict) te bicf, 

^au nid) plump un ungefd)itft, 
ff-rifd) Up be fyöte, fi[’t] frol) of laat, 
öliff aucf noct) unilt rafd)e ^’lrt. 

‘) unten Sprichwort Dir. 708. 



Digitized by Google 




— C)2 — 



III. 

3 >a 5 ^eirrttöfuftigc Äbr^en. 

1. bat iiiij bc lütfe ^üfer, 

Ufc nuill ©rcitfcn fricii; 

icf bog [, be] aolle <$d)tiefcr 
5I?aärc all fo fluct c§ niicn. 
ilPiiii Ijc nii fo fröiiblirf fpviiicfcn, 

I)e nii be Hiiinnif} gaf; 

Un nu laöpp t)e mct be "Wtiifenö 
<Sicf be ,'oacfen bnolle af. 

2. 9(nbre äliiiilenS föiint nog füljveit 
CS'cne gait mm bc aiibvc fiit. 

?(üiiier to iiii anie Däne 

©präcf auf nig een aiJenff en 3Baot. 
Uje ?(ol§fe fag ueliebcn, 

Büffel I)et eim VHug itp bi. 

X)Dg UHU l^elpct all bat fiUjren, 
^tülnnIpt Ijc bod) uog nig to nii. 

;i. Gene iJol) uit een paar 5d)U)icne, 
.piibb bc i'aber mi oerniaaft 
lln bat i^ alle niieuc, 

3Bat bc aiiober i'd)U)icft nn braaft. 
Sinnen Ijiiff icf up brci ©ticgcn 
lln bc 93cbb’u finb alle fi;c; 
lln luat feilt an micneni 2üge? 
9loocr et paffet gar nog nij'. 

4. ’2in icf nig eene glatte ®änc? 

Vnic Silbe fcggt et bog; 



Digiiized by Google 



— 63 



Un bog laöt firf nog nij: ^ören, 
i^nimer blicf icf liebig bog. 

Söü bat ®int nog lange burcn, 

®ao^ i(f föliücr up et ^rien; 

S^efonneert aud bann be SBuren, 

(Snbliy U)aör et bog inaol Stiebt. 

3tut^ obgcbrurft o. Sirnienid) I, pafj. 297 iinb III, pag. 164. 
— 2lgl. (5rf, 9tcue Sanimlmtg bcut)d)cr äJoIfblteber .peft 4 u. 5. 
tpciiin 1844 pag. 84 f. 



IV. 

. @cbicl)tet inib In Üliufit gefegt 

uou Sfjcobor Slör luib ßompagnon. 

3Kel.: SQPcnn mein Spfeifc^cn bompft unb ^lül)t. 

1 . 

See; ’I fai’t, be 9?avvljeit jtetf bi on, 
5?annft in’t 3^etl nig bueven; 

S3erböl)[t mi’t (Selb, un if if !ann 
^ann iip’t 9Iie lange lueren. 

’f arme ®iev! luu tuem if uet 
33uöv fo graute Xröppe? 

^ee: ^rau! be Ufjlcu fuenit jii uet, 

Un ^äjft bog fo bitte ^öppe!’) 

2 . 

See: ^äft bu füi'f be SDUigfe op, 
v(tüniniert bi tien Klagen, 

S 31gl. unten (Spric^iuort 9Ir. 938. 



Digitized by Google 




04 



®it be S'Jarr bt in ben 

<Sd)iär[t bi niy üm un ®(agcn; 

’t gnit nig, luat’f mi piaogcn mag, 
iBat’f aut ncil)’ iinb plugge. 

^cc: ’@ait, bat’t fcpniiff, bc ^ungc )'ag, 

Unb bao rccb ^ec up bc SucggcJ) 

Sec: 3)tann! mu fc^Iöft bii miebber müb! 

’t i^ jii nid) tc maafcii! 

©ann mi ade ^aor ncrfpiclt, 

^aoir mi jü fielt .f)iemb, fien Saafen; 
5ü3auu’t men gait )o |>anb in’n Xant, 

93Iif ug nig cn o'Üiffcn. 

§ec: ^rau! bc 93uevcn, menn fc mannt, 

®ann bruf’t [c nig mär to biä^den.-) 

4. 

Sec: 03iff be bummen S'^ifcn b’ran, 

^aör baog, mat’f bi fegge: 

^aolt bi an be 'ülrbcit an, 

Sd)mict bc 9J(ü)fc in be @ggc. 

^aör bod) enblif)? niicnen 9iaot, 
iiaot be D'iarren Dellen! 

^cc: 5*raulüe 9iaot un 9iöucfaot 

Sc geraobet Dcibc feiten.-) 

5. 

Sec: Sluem if aarmc SDJcnöfenfinb 
9)Jct fo’n .ftiärl tc 9Ji'aotcn! 

') itgl. unten $pnd)Woit Dir. 32'). — -) ibiil. Dir. 12(5. — 
=*) ibid. Dir. 288. 



Digitized by Google 




05 



®ott! luat luQö if bauf im blinb, 

9iu tium’t iiO(] laufen up be ©traoten; 
|)äbb’t bog Ijaört, tual aj?öne fang, 

„’f louöbbe inet bi be — brougen!" 

^ec; "iDat luaS brnopen, fag bc ;^ung, 

|)nbb’ fin 5l>aar ’n ?(ug iitfd)niieten. >) 

6 . 

0ec: ?(obbevft miefen loill if bi, 
ü)att’f fin 3^vau in ^uufe! 

©eien faf’t, oerfteift bu nii, 

3ÖU if fo ’nen Starren luufe. 

’t ig mi aüeg cenerlei, 

’f fdjiniet bi ?fIT^ in’t guule! 

,^ee: ®ao gao 'tu f)iär, fo raip bc i?rail), 

§abb’ be $aiof fc in be aJJuuIe.^) 

7 . 

©ee: SEBenn’f ben S^avr’n bi nig utbrief, 

SBiß’f nig Raiten ^anne! 

®Ieif men, fennft nog nig bien SBief, 

Stile!» f)au’f bi in bc ^anne! 

^ce: f^rau! bu nei’ft ne fd)Iecbte S'iaot, 

©d)Oon’ bog biene ÄiiiHe, 

®enn bu loeeft bog: „aU’iS met OJZaot''^) 
Un bu fennft jä ttmol be ^ülle. 

2(ud) abgebruJt in ben ßörncDülg.ßtcbcrn ber 

Sö^TC 1833—1842, 3)iünfter 1843 pag. 40—42, unb baraud old 
„2tIt<5Dh'inftcrfd)cd Korneoalelieb" mitgeteiU in Conboid’ Äriff» 
betten nn Ä'offbetten pag. 105 f. 






M 5tgl. unten Sptie^roort 5Rr. 198. — *) ibid. 9tr. 578. — 
ibid. 91v. 656. 



5 



Digilized by Google 




— Gfi — 



V. 

^er ;^auer au$ ber ^rembe. 

Grtrrto in Söiiifit fettet oon 2^. glör iiit Goinp. 

1. 9)?ien 3>nber Ijctt .^an^ 33uegcliicft, 

9Bn§ ®ucr ut’t 6Tiäfpcl 9(oIjIcn’); 

.^c niaö auf niaol up ÜJeifen lueft, 

®ao fonn uici »on prao^Icn. 

@cn§ fiiib’ to litt: „9?ao iiiin ^iiitg’, 
®it iiioö bi luat ücrföfcti; 

®ü§ Hifft bu adevaot fo buttiin, 

(Scfcii iin 23öfen. 

2. ®aD t)äft bu bi taiii ®alj(cr ®clb, 

®aiiii blufft bu tiig tc ftiiUeu; 

!Dauu füiuiiift bu buör bc gau5C Si3clt, 
©t fauu bi gar iiig fd^iiileu. 

:3uud bÜ!§ bu jü, uii uett ber to 
3?on b’@d)iiuut büS up bc |>affeu; 
33aiibage fd}iitiär bi biene (2d)olj, 

Ult niuorgcn fauiift bi paffen." 

3. !Dat fait if iiii bcitu auf umol iiig 
S?oti’n 5foKeu tirce tuaol feggeu; 

5öi’t ®i(iffcn f)oII if fo füll 3tid), 

Un fd^ücbe ^loog uti ©ggeii. 

©§ ^äbb’ if äiJipfeu in bat SicO, 

©0 gafft’ if Uli an’t laopcn, 



’) Äirdjfptel Stielen im Äreife Seifum. 



Digiiized by Google 



67 



eenen ®ag bü^ ®i(Jen SBief^), 

®ao Ijaörb’ if nao mi roopen. 

4. SÖSat mein |i muel, me bot nu maör? 

97u raobet e§ en S3ietfen! 

@t maS’n miid)t’gen Unner=Dfffeer, 

®e freeg mi bi’t ©djiafitfen: 

„2Bao i)t fein ^aff? mao fümmt er per?" 
©0 fonf If ant’ ei'amneeren; 

trof mi buör be S^iebbenbnör, 

3)ao polp fin proteftceren. 

5. ®Q 0 muören nn muorn tmintig ü)knn, 
'Dao quam if f^ön tc maoten; 

©e troffen mi’n bunt Üföfgfen an, 

Un moofen mi tom ©albaoten. 

^off if’t ©emiäpr nig uörnblif nn, 

©0 fongen f’ an te raufen, 

Un eö’f et fonn, bao mos’f peran 
9?aon Dipiin up be S^ransofen. 

6. ®ao )ua§ be ©eneraol jDummerjaon, 

Uu U)u be iiärlö alt’ pcitcn, 

!De moofen gar nig oici g-affon 
Un gaffen fif an’t fdpeiten. 

Bonners", fdpreib’ if, „fift bog too! 
|)ier fteit’t je oulfer £üebe!" 

Un epr if mi et regt oerfaop 
®ao pabb’f en ©d)iüt in Sieoe. 

7. 9^u braogten fe mi in’t £afferet. 



‘) SDiifcweil), ein SBirt^Ijauä bei .^Utrup. 

5* 



Digitized by Google 



— fiS - 



lln luiiollen ini fmccrcn; 

!Dao iuaö tin ©trau, bao U'n§ fiti 93cbb’, 
foim’f luaol gar nig g'uuiljvcii; 
et gaff bcr nit!^ cö .f)aücrgnöt, 
llu anncrS iiif§ tc brinfcn; 

Uiib bod) quam’f iiict min Siccn in n’Slnöt, 
lU'p’e 0tmin’ inot if naog t)infcn. 

8. ®ao bagb’ if bcnn in niicnen Sinn: 

©aotf) nii bog alT nao’n ©algcn! 
ät?at f)cff if baorbi fnör’n ©eminn, 
a)?ct jii nii f)’rütn te balgen? 

®at iä ini’n fd)Iccbtcn 3:icboerbrief, 

^f f)cff ct längft ucrfdjumorcn. 

:3t gaont nao im nam nii’n SiMcf, — 

fin’f ccvft regt gefd^uoren. 

2tud) nbgebnicft u. Siuncnid) I, pag. 299 unb mit 2)icIobie 
0 . t*. (5rf u. S. 3nucr, 2)ie bciitfiljcit ißolfvltebcr mit ii)rcit ®ing» 
jpfiien, Sfipaig 1843, ^cjt 2 pag. 66 f. — Ülgl 2B. ßreccliu? 
(Itorrcfponbfiijblntt beb Slereinb für uicbcrbtfd). (Eprad)forfd)iing, 
3iil)rgaiig VH, .fiambiug 1882, pag. 26 ff.) imb g. Grf, 91eiic 
0nmnilung beutfd}cr 93oItbIiebcr k., .öeft 4 u. 5, 3?crlin 1844, 
pag. 10 ff.; (Srt='J)öI)me Hl, pag. 542 f. 

A. 

JlmmRa. 

©ebib^tet unb in 2)iufit gefefd 
non Sljeobor 51 ör unb Gompagnon. 

1 . 

3)?ann: D f^rau! mu nicfle nette Safen 
fiufjint jiifj ut ?Imerifo, 



Digitized by Google 




— r>9 — 

3Bat lüil tüQ Ijier no^ tiiiigev niatcn, 
SBu nett (jäbb’n wtj’t nid) bo; 

.<pier I)iü man altcbag ft)nc 9^aut 
Un cffen be nult Sraut. 

Sn nett fönnen mt) liimcn bo 
Senn mören in 3(merifo. 

2 . 

grnn: 9)?ann, mn fnnnft bii bonn benten, 

©lo^ b^ bat bod) nt ben ©inn, 

©ü§ mee§ bn mt) bog mei^ frönten, 

;^f tref nid^ met bl) bobvin; 

©öll if Don nü)ne ^rönbe mieten 
Un bat Up tinen mibber tiefen, 

©0 ärgert’ it mp to ®anbe jo^ 

Sat pölp mp bann 3(merifo. 

3. 

23?ann: 33on bpne ^ronbe tannft nid^ lömen 
Senn bu nid) jotoer nodp mat t)ä|*t. 
®at brüge S3raut pebbt fep fo ömen 
©e fit’t bar in ben beipften 3JZe[t. 

9Jup iö’ nodp Stiebt baüon to fuemen 
^pr u§ et ^nä un §of meebt nußmen. 
©in mp men eeft oerarmt, |o, |o, 

®an tuem mp nidp nop 3tmerito. 

4. 

^rau: fa[t mp bo bodp nidp to roben 

Sp pebbet nodp ^atuffeln ’nog 
©üüen fe and nidp guet geroben 
@op bu beöter ögtern ^lopg; 



Digitized by Google 




70 



X'er^tcn, ^)Iögcn, eggen, Raffen, 

Un büblj ’ne 2i?orft gelnitfcn, 

‘I)at fd)nieff in ui']en J?oetten jolj 
^üft fo e§ in 'Jlnierifo. 

5. 

a)?nnn: !Dn fafft in nette 5Hcber fpöüfen, 

So gut if fe men fviegen fan; 

De Sd)nieber fall bat beft’ utföefen 
Un paffen fc bp föluer an; 

Dobtj aut eenen grauten .^oet. 

Dat niätf bt) bann ceft £nft nn SOJoöt, 
Dat bu fafft feggen eeft: I;olj! I)oIj! 

SBt) treffet no^ 3(nierifo. 

6 . 

Jran: 2)?ann, bn mo§ nic^ meer oerfpriäfen, 
bu fan§ Rollen luuU, 

Dol^ bpn S3oCt inen fan nief) briäfen, 
Sü§ fc^enn’ if bt) ben tKnggen üuU, 

Un bu faff fdjreicn DIj nn S?efj, 

So frap if bl) bat @efid)t cnttinee. 

2öat bu ocrfpriäfft, bat f)otfc jol) 

333ann tot) finb in Sfmerifo. 

7. 

9)Zann: O fjrau, en fölfet Unbcrniäinen 
Dat bette bt) boc^ jau nid) in; 

SßJat nmtt bat bo met bt) nod) giätuen, 
Du luörbeft je imglüdlif ftjn. 

Ärap jau int) nic^ an ?(ng’ nn Sippen, 
Sü§ fd)Iof) if bp np bpne ttfibben. 



Digitized by Google 




71 



®at bu Ijtilj baut ligl't bo 
5l£'cun tutj [inb in §(mcrito. 

8 . 

^vau: O 3)?ann, lulj tuillct u§ iiig tiävgen, 
?luf loot if gäl)U bat 5?(cien fijn, 
llg Icifcr in ^Hmerito tiärgcrn 
23lj guöbe 2Boi)t, bij ®eer un 3Kl)l)n. 

luill bi^ to iiUjuen ©teviucn 
?(uf gatis tio^ btjucii SBÜIcn Icviucn; 
Üni füten i?affe tref it jo 
©iiljn mct bl) not) 3(nievifo. 

VII. 

|)cr ßdrüBfc f^effanb. 

llp ’iic ganj funfcluogrlnice 9 J!clobie uiitftubccrt 
0011 5 'löv uii Üöftevb. 

1. O ^ooft, tuat bü§ bu ttjoll bcrau; 
®uaobb niect, il günn et bi! 

2i3at [in it iniörn bebröfben 3DJauu, 
Su laitge gait et mi; 

S5?e[t bu mi iJtaotl) te giemen, 

®o I)elb mi uut bc 9?autl)l 
3i'aoüUüv tümmert mi bat Siämeu, 
maär [ii laimer baubt. 

:2. IDJicn S5?ie[ bat mäcf et mi tc bull, 
®at et be ®üemel [d)lait; 

Se röpbct mi bcu [o oull, 

X>at l)aör’n uu [ai’n ucvgait. 



Digitized by Google 




®e ©c^ult’ ^abb’ ufc $üerc, 
lueet niq Juu et qunniin, 

!Dat if büt aöfge ®ierc 
Xo niicnem Söicfe tiamni. 

3. S?üci' if niet ufen aollen ®iät, 

!©ann i§ be ü)ütt)el Iao8; 

'Dann röpp je glief „bu (Siegcnftiiü, 

®n ^eucpinn, bu 

®nnn ment bc bcifcn ©icroen, 

SSPt ^iibben et regt miör, 

^Dann tüul’f mi nntol nergicnjen, 

Un ®iät fd)lif mit bc Duör. 

4. 5ß?cnn if e§ niaol in’t Sccr^ucS gaoc 
!Dnnn mücit be SüMebbergeift; 

CDann röpp )'e mi nt’t g^enfter nao: 
„iWu fuup bi null, bu Seift.“ 

Äär if bat ni^e bunten 
Un fcgge „SBief, ^aolt SJucI!" 

3)ann fcgg fc: „^aolt be ©^nnutcn, 
®u aoltc Slaorem®ueI !'* 

5. 0c günnt mi nig bat laime Sraiibt, 
®e Simotter fd)Iütt fe too; 

O ^ooft, if ^eff’ micnc laime ^Uuitf), 
©e mäcf et immer fo. 

O ^Doft, um faU if’t färcn, 
fall if’t fangen an? 

^)at SBicf mott biätter mären, 

0ü§ laup’ if naog beroan. 

2 lud^ abgcbrucft omi I, pag. 288 . 



Digitized by Google 




73 



VIII. 

^ie ßunftCtr^c ^af$-|»onttCttuf?r 
ju ^edum^). 

33c(fumer ^lational'.öijmnc. 

SBerö 999. 

®e ©tabtroQt^ leit ’ne ©unncnu^r 
SlUitt Up ben a)?arft pofteeveu, 

®omet fee tiumer be Dagegtiebt 
^?önnben gub obferoeeren. 

9?unfg (be Sörgcnieftr) reip: luaft’n Daf borup, 
fcpint be ©unn be Ul;r laput! 

Sutti: ©ecferie, ^aferte, 

Slerfum un be SBörgerie! 

STie Strophe i[t bem Siebe über ®eifuind „®ccfcä=2)ntbcn" 
tn einem 1697 in 9)Iünfter oufpejü^rten Sefuitenfd^oufpiele (f. 6in» 
leitung, Sinniert 116), entnommen; • 

SDe leit^ eene ©onnen«ll[)r 
am 9)7artte positeren, 
bamit be ©unne ber U^ren 

beö Sage!? tönte monstreren. 

91untö fpvatf: maatet bo^ een 5)a(f barup, 
fü^ geitf) be gnnje Uljr taput. 

©eierp, .^mferp, 

be Stobt SBeifum ^öret nor in be IRieg. 



') Siocb a?e(fum, einer Äreiöftabt im 9leg.-3?eg. 3)iünftcr, 
oerlegt ber SBefifole ben ©^oupla^ aiier tollen unb t^örid^ten 
©tceid)e. 



Digilized by Google 




IX. 



|)cr ^ttf$-^runncn/) 

'Jian be Si)le ooii ^lanö 2)ienfepoI)l un Cffcnbicit 

1. 9?avrn, ji feit bat 33elb bao an, 
un hicgt ct nig In/n eene; 

Söat bao bc ©tranf Debüben fann 
nict fo nie! SIrmS nn öcene: 

©D hiftert, t’iä ne Slarrertc 
Don Siefem un be 23uörgerie. 

O jerum! o jevnin! 

t. ®c ^nt tc Sfiefcin inaS nmol mill 
imn Woferie un 9J?ucbbe; 
ni’ niog pütten luat inan pütten imtll, 
Gt quam ber nij- tc guebbe. 

®c 9J?öör<§ bc mnobben cnblifg maljn 
Uu fd)naubcn bcu 33uönnc[ter an. 

O jevum! o jerum! 

8. bat ug auf ne Cbrigfcit, 

Sat Ijelpt ug all bat ©tuofen; 
manu ufe milic ^üt nig gait, 

3Bu fönn mt) Äoffef) fuofen. 

®e 9)fucbbe un ben ©auöfcnbrcrf, 

®en fuup je fölnft, ji uoKe @ncct. 

O jentm! o jerum! 



S)cr SJeifnffev nmr — luic mir «ott üerid)ifbcnfii Seiten 
fibereinftimmeiib mitiicteilt worben — ber Siifti^' Ä'oininiifnr 
Suborff in 3)Uinftcr. 



Digitized by Google 




75 



4, b’Siiünncfter trocf bc ?fol^vii luj iToVP; 

.^c raip bcn 9inot^ blj’n cenc; 

@c faitcn un ftubccrben btop 
uau a(^t U^r bee^ nao eene. • 

5Bu febaff njp nicn be ^eriiut, 

(St gait u§ fpn SiciU) “iDog nig guot. 

D jerum! d jeruni! 

5, 9iaotI) ®d)Ieif be fpracE, ml) bügt et gonef, 
menn mp’n 2^ropp 9)?annglüe imimen, 

un een ficE bann an’n anbern 
33ceS fe nno unnern quaimen. 

®ao fdjreiben alle in ben ©aal 
SK?aI)rl^aftig ’t galt, ber bonner ^al)l! 

D ferum! o ierum! 

(>. Un e§ fe jagten inoofen’t gtqcf 
SBuönnefter nn be 9iaöbe; 

®e ®ii‘cf’mer SBörger ftenb»’n fict 
ünÖT gelb un guebbe maöbe. 

^anö il^ucggelneft quam buomen an, 
t’ ma§ uoppenbaor be ftärffte 2)?ann. 

O jentm! o jerum! 

7. Un c0 ber nn be ganse ©tvand 
,^ont in ben $üt 

!Dao iiniobben ^ang be StrmS to tand', 

®t ma§ auf gar fqn ^mnner. 

,,©eg, SOiiefe, gaol) naon ^üöfer ^en 
nn tjaljt ml; eenen blauen 2^iüiin." 

D jerum! o jerum! 



Digitized by Google 




76 



Xat 9Sgf, bat laip in mtUm Xrott, 

.^anS fonn fu^in ?lo^m nic^r fragen. 

ju faft, icf mot 
ßä in bc |)änbc fppgen." 

.^c bait, un e^r ’n Saum roier potf, 

Xiao Inigen’g all int beipe loff. 

O jeriim! o j'cruni! 

Später wicberf)olt abßebrucft; u. n. quc^ bei I| 

‘287 f , (i’l. iprümer, SPcftfälifdje S.'Olt!?n3ei?l)eit , iParmen 
1881 pag. 72 ff ) iinb JBeingärtner pag. 58 ff. ? 









Digitized by Google 




D. 

^lirt^tiiSrtcr unli 9t(t>cn§arten. 



Digitized by Google 




Sprücfiüönrb’ iit SBcftfaolcn 
2riüpct a(( to ÜKaoIen. 

3umbtoo(f, ^oct. SB<:r|iitli« II. 3lr. 24. 



Digitized by Google 



79 



£l u e U c n. 

aj(ünftevifd)c (i3e)c^trf)tcn jc. 3JJünftev 1825, pag.297— 302. 
31. 23tt()[matin’), 5}>[attbiiböfe SpvücfioÜibc un 0pvaof= iin 
iTtiinupien, bcm ilüven bcv Sübe afluftcvt. aiJönftcv 1841. 
(SUfc. iin 5Pefil3C be§ S^^vof. Or. 3oftcö in greitnivö >• ‘5d)iw.) 
3. 2)?. ^ivincnid), ©evmaniend 3>öltevftimmen. ®b. I. 
33cvltn (1843), pag. 285 u. 297 f. 

2;fp 33oebel, iTie ,^aud; unb gelbtnciobeit beo Sanbiüivtljö. 
33evlin 1854, pag. 142—144: 3UIocmeinc ^anövegctn ic. 
an'j iöccfuin. 

G'. 91e0enf)avbt, 33oIf5fpvüd)e unb öpvidpuövtcv and bcm 
aiJnnftevlanbc (Sie bcntfdjcn SÜhinbavten . . . bv^ßCfl. uon 
@. ii. gvonnnann. 3of)Vß. VI. Slörblingen 1859, pag. 
424—431). 

!D. 33viicfmann, 3lltcd unb 9ieueä auö bcm 3)?ünftevtanb. 
'^'abevbovn 1863, pag. 240 f. 

ü. 'Diavtclö, Sic cinacaidievte pvcup. Ärcisftabt 3(bcmd. 
$ovft 1864, pag. 51 f. (abßcbv. im 3Ivd)io füv baä 0tu: 
bium bcv ncueven 0pvad;cn unb l'ittcvaturen. 33b. 48. 
33raunfd)U)ciö 1871, pag. 363 ff.). 

i(. 2B. äOanbcv, Scutfdjeö 0pvid)iüövtev;£ci'ifon. 23b. 

I-V. ecipjiß 1867—80. 

2ßcin0ävtncv, Saö itinb jc. aiiünftev 1880 (1891), 
pag. 21—24. 



9 Öfb. 1813 ju 3)Iünftcr, feit 1838 SomPifar bafcibft, 
f 1874. 



Digitized by Google 




80 



^\fianboiä u. 6. 9iabe, 2)Junbortlicä^e SJamcn unbSpiüd^e 
über nieftfäl. ^>auöiaußetiere (äBeftfalcnö Jievleben in 
S^ovt unb i^itb. I. '4-'£«i>cvbovn 1883 pag. 383—406). 

G. Stabe V, ßonbotä, SBcftfat. munbavtlidbe Siamen 
unb ©pvüdbe über SSögel (ibid- II, 1886, pag 337—351). 

5. 3un'^>vD0dt, ^poetifcüe ‘JJevfucüe .’c. Sb. V. aitünftev 1888 
pag. 94—100 (üßl. ibid. II, 9h'. 24). 

31utjetd)nun0en unb ällittetlungen ber 9Jovb: 

Ijoff, Svof. L>r. gjavniet, 'Ttaufinann 3B. 
aJJfinfter, unb gobrifbefi^ev dl}v. Stall) in Saffenbevfl. 



Digitized by Google 




81 



J»- 

1. SBeH 51 fegg, mott auf 33 [eggen. 

2. 5fani in @f)ren iff biätter cjS rif in ©d^anne. 

3. 5Iame £übe Sältuer un rife £übc Dödbler fuemt 
botl an’n 3)2ann. — 5tame £übe iRinncr un rife 
£übe Äinner n?äb^) ^cnnig^) graut. 

4. 5(ame fiübe ^ebbt be auf gleejf gaff ein? 

5. ©0 aam eiS ^ob — es ne £us — rS ne ÄiärfennmS. 

6. ÜDat fteit eS aame £übe Äaon-^). 

7. 5lamob iff fine ©cbanne. 

8. Stcbternao^) löpp bünne S3eer. 

9. neil)t^) met 3I(^tcrftiefe. 

10. „5Id)terüm !" fegg ©läc^ter S3änb, bao inennbe 

finen IRüenC). 

11. ®ao iff nif an tc affebeeren: brei 33uren, feff 
©lienjel. 

12. ®at fpielt fe in 5llbacbten’) up ’n 5?afffuorf — 
©unnbagS bi be i?ap§inerS (ub’t Üörgel.) — ©o 
frögg man be IBuren ut. 

13. 5IIIeS mat nid) iätt un brinft mott met, men fin 
gleinig :3fen^) un 9)tüe^tenfteene. 

14. ©raute 3ßimer, lange ©d)üren^) 

;3ff be ©taot oau 51melsbüren 

15. (De fif anbütt*'), ben finen Saun '2) maff nidb 
graut. 

>) werben. — *) fJjnell. — ”) 5torn. — *) l)inter^er. — 
®) nü^t. — *) .^unb. — ’) 3)orf im ßonbtreife Sölünfter. — 
") glü^eiibeö ©ifeii. — ®) ©(feuern. — '•) ®orf im fioubtreile 
fünfter. — *') anbietet. — ’-) 2o^n. 

G 



Digitized by Google 




82 



10. ttjuorb fo anbönt’lfO/ bat man nidb of 
man mct cm in’t 2)?oo§2^ of in’n 9tömcn maff. 

17. maff oan ^age nicb i^iir oan Hngenetjm. 

IS. Sln^otlcn minnt^), 

It). ^tiiljollen geit oüör Gingen“*). 

20. Up Slntcmoevg^) itiftfen 
Sagg SeämoerjS^) ÜKüSfen^). 

31, 2Bat ftf nic^ lött änbern, 

®at mott man laoten f lenberu *^). 

23. „StnnerS mafen!" fegg bc (Sniib, men I)c mcct 
nid^, of et biiitter mätt^) — men ^e fegg nic^ 
baobi, bat t)e’t biätter mäf. 

33. iticine §lo^ren*®) ^iiört aut. 

31. aiiangeiecn^’) I)ett muH graute Stoljren, men tje 
l)äürt bod) flc(^t. 

35. |)c iff noc^ nid) eä brüge ad)tev be ?tot)rcn. 

30. ®e Slo^rcn au’n i^opp leggcu. 

27.1 SßJeun’t 9to<§ ligg iu’u ©raiocn, 

®aun fdbreiet alle 9taiucu. 

28. 33an 5(omenb ue 3taft, 

9)?uorgen ue Saft. 

29. „5ü3at iff be 3lpe bod) ’n fpaffig ülicuft!" fegg 
be 33uer. 

30. X>c 5(ppel füllt nid) mib nan’n (Stamm. 



‘) em)3fijiblid^. — *) ©runfo^l. — ®) 9(nf|aUfn gewinnt. — 
0 bctomiiKii, cr'^atten. — '^) Urgo^muttcr. ®) CÖrobnuitter. — 
’) fel)C weite Senoanbtfdjoft. — ") gleiten, ge^en. — ®) wirb. — 
*") Ctjren. — '*) innnd)er. 



Digiiized by Google 




83 



31. S3an ©enbMen^) 2öinb gao^t in Slppclplfcn^) 
be aJiüe^Icn. 

32. fegg be Sl^)tefer [beim Überreifen bcr 
?[ränei], bao mennb’ Ije’t ®elb. 

33. „?ni mat gueb rüdt-'^), fümp t»an mi!" [egg be 
§(pte!er. 

3i. ,,'X iff leber ®uob§ ne gcfunbe Ülib!“ [egg be 
Wptefer to’n ÜDofter un Slfbeder. 

35. 3lrbeib iff führ Slomob gueb. 

30. 3BeIl fine Sirbeib f)ctt, be niäf fif mecfe. 

37. ' SBenn eenen bi be 5trbeib früeff^) un bi’t .Ratten s) 

fmeet, bann f)ett ’t Slrt. 

38. „ajjefter, be Slrbeib iff fäbbig; fall if fe faotig®) 
[liefen ?" 

39. Slrbcite, bann ^eft bu mat! 

40. §lrt lött nif oan Slrt. — i^ärfee lött nic^ nan .^iirffe. 

41. ®at Sluge miU auf mat l)cbben. 

42. Slugen log, of’n SüeP) log. 

43. ®e Slugen finb nif to füllen, ommer muH be 
SufS). * 

44. gelb ^ett Singen, S3uff f)ett Slo^ren. 

45. Ut be Slugen, ut ben ®inn; 

Ut ben .^iärten, bat mäf minn^). 

40. ®iem be Slugen be i^oft! 



*) Senbett im Streife Sübing'^oufen. — *) 2)orf iin 8onb» 
treife ü)Iün[tcr. — *) ricd)t. — ■*) friert. — ®) effer. — ®) fofort, 
gleiti). — 9 ©elbbeutcl. — ®) 3?aiid^. — “j minbennertig, 
wenig. 

6 * 



Digiiized by Google 




84 



47. ^eff immer fo ’n gueb Slugc bi fmietten. 

48. 3iugenfd)in 1) iff MmannS 2:üge2). 

49. Stmtaoten^) un SEßagenräber be mott man 
fniiären^). 

50. „ÜDat @elb mott ’f oan be Sübe niemen, — fegg 
be Sfmtaot — oan be Seime fdbüetteln fann 
if ’t nid)!" 

51. „®at mill mi muH frigen!" jegg be Simfaot, bao 
namm t)e ’t ®elb. 

52. „9iao be Sigeline lött fif gueb banjen!" („Üm» 
ftcinne oerünnert be ©ate!") fegg be Slmfaot, bao 
freeg t)C ’n ©(i^infen. 

35 . 

53. em gaol^t be Saden, 

©0 gaot)t em auf be |)aden. 

54. „tJ-rau teö^) ®elb — fegg be Söder — tmee in 
een £od bat bögg^) nid)!“ 

55. „®at ^ett fine ©mirideit !" fegg be Söder, bao 
möf ^e ’t Sraub to lidbt- 

56. „San ®age ^emm mi fdbön fi)ielb!“ fagg be 
Sötgetriöber to’n Drganiften. 

57. „9ie flechte SBöt^fdbupp '^) bao binnen!" fagg be 
Saubmuorm, e§ ^e afbriemen muorbe. 

58. S5eH bange iff, mott ©c^ilbma(^ ftaol^n. 



‘) Slugenfdfiein. — *) SfiiGe- — *) Slboototen. — ‘‘i fd^inie» 
rcn, ou(b: f^ineid)cln, beflcd^en. — ®) jäljle. — *) taugt. — 
’) ffiivtfJjttft. 



Digitized by Google 




85 



59. |)e i[f fo Bange e§ i^ärftcn^) in’n ^ott. 

60. i[f ber jo bange öüör, be Dünjel oüör 
’t Ärüä. 

61. ^e ^ett r.n ntinen Saob^) bat ©d^tären lä^rt. 

62. S3attS) nid^, fd^abt ntcf). 

62. „Me^) SBate^) ^elpet!" jegg be 2)?ügge, bao 
meegß) je in ’n 9i^in'^). 

64. S3auen fojt (Selb. — Sauen ijj ne 2ujt, nten 
njat’t fojt, ^ejj tf nid^ mußt. 

65. Saum , bao man fit unner jdl)ütten ®) mill, 
mott man e^ren. 

66. oben Saum lött fif jled^t ümbuotten.^) 

67. |)e ^änf ’n Saum an ne jajte ©ule. 

68. Ümtibs^®) nao Sebbe, ümtibs mier up! 

69. 97u miö mi mafcn, bat mi nao Sebbe fuemt, 
jü§ finb’t to muorn jrö^ mier oeeruntiuintig 
©tunnen. 

70. ,,^f mill.’t Sebbe mutt finben!“ jegg be ^necl)t, 
bao lagg l^c jif in’n ©uegejtatt. 

71. Sebreigen (Sange mafen) gelt nidb! 

72. ®e leigjte’i) Sebrog ijj, mett oüör’t Slltaor 
bebruogen mätt. 

73. Up een Seen^®) fann man nid^ jtaotjn. 

74. 9^imm bine Seene unner’n Stam un lauj) mat 
bu fannjt ! 



») (Srüfcn. - SBort. - - '‘) b. fclbft bie 

gcringfte. — ®) .(^ülfe. — ®) lat. rniugero, l^nrncn. — ’) St^ciii. 

— «) f(büfeen. — ®) üerpjlaiijfu (Sßott = Sopf). — ‘“) jut 3fit. 

— *') jd)limmftc. — Sein. 



Digitized by Google 




86 



75. Sc^eUpcn ftn fatt iättcn. 

76. ’S'i affe^rten Seffen^) niott man in ®I)rcn Rollen. 

77. SKtee 93e[fen fiäget gueb. 

78. 93iäfeni2) un «^len») 

©inb be ®e(fen altenmolen. 

79. SBenn een aame S3iäbler ben annern mat giff, 
freit fif be @ngel in’n ^iemel. 

80. S3iäbbeln fd)änb^) muH, men ’t mäf nid^ aam. 

81. Sao be ^ännerS'^) nn be iBiiiblerS Düörbi gao^t, 
bao iff nij log. 

82. ®e ISiäbbelbüel un be ©elbbüel I)iinf felben ^un* 
nert ^ao^r oüör befölme ©üör^). 

83. SBenn be Siäbbelbüel maam up ’n ^ucEel mätt, 
mott man ’n immer briägen^). 

84. S3iäben un düngen iff fin Üömerglaume^). 

85. ^e biäbbe, bat em be a)?ule fcpürnbe. 

86. 5Wid^ alle biitbet, be nao be Äiärte gaol^t. 

87. 33iärg un ®al begiegnet fif nid^, ommer muff eeu 
aßenff ben annern. 

88. |)e biättert fit eg ripe®) ©iärfte. 

89. ©e biembe eg ne iRüffe^o). 

90. @enen adi)ter be Sinne geiten. — @enen up be 
Sampe niemen. — 2:o beip in’t ®Iag fiten. 

91. Sitter in’n ffWunb 

;^ff fuör’t ^iärt gefunb. 

9 einen aBgefeljrten, obgennt^ten Scfen, b. l). ölte 3)tenft6oten. 

— *) f. oben pag. 73 Slmnert. 1. — ”) f. oben pag. 66 Stninert. 1. 

— ■*) fd^önbet. — ®) Spfönber. — ®) ein unb berfelben S^ür. — 
’) trogen. — ®) Slbergloube. — ®) reife. — ‘®) bebte wie eine ®infe. 



Digiiized by Google 




— 87 

92. Siiittcr f;abbe^) triaoft, c8 ’t 3J?uI ocvbrnnnt. 

93. @m2) fann man ’t @Ioria büöi'S) be ®a(fcn 
bIao[en. — @m fd^innt Suntie un 3)iaonb b.uör 
be i^atfcn. 

94. tüumt^) fif ’n ^iiirbfen up ’n SÖIamüfer^). 

95. lött fit füör’n Slamüfer (3 ^cmiioc) ’n 
fiodt buör’t ^net buo^ren un ’n ^aorfeel büör’n 
S3otten trectcn. 

96. fagg ’t ein bübr be Slome „Du biß ’n i^cfel". 

97. ©0 foft ’t SSöten^^) meßr e§ ’t Sacfen. 

98. ’X iff fin 33riiöbfen '^) fo flein, et brübpelt, 

99. 93Üittcr ’n ©tücf Sraub in be ^iße^), cg 
f^iiibbern un f^Iittten^) an’n ^ob. 

100. ©uer'®) Sraub wätt am meeften giötten. 

101. SBell fin S3raub in’t ©dßabb^i) ßett, be mott 
be Diiine^ 2 ) SBanb flnon^^). 

102. ^e fann meßr eg 33raub iättcn. 

103. De 33ri mätt nidß fo ßeet giötten, cg Ijc uß-' 
gietuen iff. 

104. ©0 eg be 23ri ubgicmen iff, fo mott man ’n 
aut friötten. — ’D iff fo fniben, ’t mott aut 
fo neißt^*) mären. 

0 ^art, ftarf. — ®) nämli^ einem SReufd^en mit fel^r ein« 
gefallenen 3?a(fen. — ®) burd^. — ■*) jäumt, brüftct fic^. — 
®) 3» 3Rünfter galt 1 Sltl^lr. = l'/a ©ulbeii = 8 SPlamüfcr = 
28 Sd^itlingc = 36 5Diariengrofdl)eu = 24 gute ©rofd^cn — 
336 ißfennige. — *) ßin^cijen. — ’) 3?raten. — *) Sragforb 
für ben Siutfen. — ®) gebern imb glügel. — ‘“) fnuerc»!, b. 
mül^fam erworbened. — “) Sdjraut. — *9 3flline. — fcblagen. 
— **) genäl^t. 



Digiiized by Google 




88 



105. SBcnn ’t Sri riägcnt, fin ümftölpt. 

106. X)e önftcn Sürfe*) ^ebbt be ftifftcn ^iiöiie^). 

107. fianffam in’n Silel aamt^) nic^. 

108. ’Sl fwaoren Süel mäf ’n lic^t §iärt. 

109. S33eII nif in’n Süel ^ett, mott met ’t ^ett betalen. 

110. ^i Uottjengatrel, 

^i! nao’n Süel un nidb nao’n ©nawel^)! 

111. S'Zu^) fttjenimt be [sc. leere] Süel up beSIo®)! 

112. Suer i[f ’n Suer, 

”ifl ©dbeltti öan Statur. 

113. Suer bliff ’n Suer, un flöpp'^) l)t auf bc)3 
2D?ibbag. 

114. ’SH Suer, ’n i^fefel un ’n ^Icferpiiirb bat finb 
brei Seifter^). 

115. SJenn man ’n Suer un ’n 9lüen®) in’n ^att 
böet un ruHt’t ben Siärg l)erunner (tmee Suren 
un tmee 9tüeng in’n ©acf böet unb [(Rüttelt je 
büöreen), iff immer ’n ütiefelio) buomen. 

116. ’51i Suer ijj ’n munnerli! üDir: ^e öerföff ’n 
Äalf, öerföff ne oerlöff ’n ^iörb un öer* 
föff auf ne 3)äne^^). 

117. De Suer iff ’n 2D?iät)lfa(f ! je butler man em 
floppt, befto buKer ftüff^^) ^e. 



*) 9?5(fe. — *) .^örner. — ®) oerarmt. — ®) 

3Jtunb. — ®) j. S?. na(b Saftnocbt. — ®) 2la, linfer 9JctienfIu^ 
bcr 6inö, bet but(b 5)iünfter fließt. — ’) fcbliefe. — *) 3?ee[t = 
1. Stücf S3ie ^ , 2. oie^ifcber 3Kenfd|. — ®) .^lutb. — Slefel, 
i&unb. — ") S)irne, l^iet: Sloc^ter. — '*) ftaubt. 



Digilized by Google 



89 



118. afbrannten 33ucr ntd^ fo yiinim e§ ’n 
afmucneben ^). 

119. bümmften Suren ^ebbt be birfften ^atuffeln. 

120. SBat be Suer nidb fennt, bnt frätt Ije nidb. 

121. 29enn be Suer mott, bann fcgg „©äne!"^) 

122. Sßenn be Suer iim ne Äob broje^t, bann miälft 
fe be 3ln)faot. 

123. Suren 9?ie!Ii(f eit 
^apen SegierlidEeit 

Un ©uobg Sarmbiärtideit 
®uert in alle ©mideit. 

124. Surenftolt gcit üöujer ^an)eleeren[toIt. 

125. SBenn be ©tolt in’n Suer lüntp, bann ftigg^) 
Ije üön^er ^üöriue®) un Seime. 

126. !©enn be Suer mannt*’), ®üiffen^) 

baoljn. 

127. ^üör en Suer iff biätter 9)?eft in’t Sanb, 

Gs ©tümergS) in be ^anb. 

128. San’n Suer tann man nij annerg uermadbten 
e§ ’n Suf üuü maame SBüörfte — uan’n Offen 
nidb mehr e8 ’n ©tüd 9tinbfleeff. 

129. aöenn man ’n Suer büör be Oricte tredcn^) 
mill, bann mott bat met §urrab gefdbeiben, füb 
löpp bc brüm rüm. 



*) obgetDo^nter, im baufänigen .^aufe wolinenbcr. — '^) ©ent! 

— ®) .^iinböföttigteit; ngl. pag. 88 Sinniert. 10. — ••) ftcigt. — 
itörbe. — ®) wannen, baö Äorn reinigen. — brefd^en. — 

®) 1 ©tüber = y* 3Roriengrof(ben (f. oben pag. 87 Slnin. 5.) 

— ®J burdb ben ©cbmu^ jieben. 



Digitized by Google 




90 



130. „?lller Slitfanf iff fiDaor!" fcgg bc S3ucr, bao 
»üuU be bi’n ©tiärt i) in’n ©tall tretfen. 

131. „®at iff cn anncr ^üön!" fcgg be 23uer (21Zötter), 
bao beet 2) up ’n 3WufefüetteI. 

132. „aWi fannft bu toutt weglaupen, orower uffen 
|)ärguob ni^!" [egg be S3ucr, bao letp be S?op 
met be ©aus^) jueg. 

133. „!Dao ^etotü rt)i ©uobiS SBaob^) fwatt up toittl“ 
fegg be S3uer, bao faog^) ^e ’n ^ßriäbtger up’n 
©cbimmel riben. 

134. „2Bat be aWenffen ni(!b aHe§ füör ©elb mafet!" 
fegg be S3uer, bao jaog ^e ne Slpe^) banjen. 

135. „9ie Slanie fann eenen effen fo bull iärgern eä 
ne 9iite!" fegg be ®uer, bao frteebe ^e nao ©elb. 

136. „!T)at iff ’t alle!" fegg be Suer, bao ^abbe be’t 
^iärt fopt^). 

137. „!Dat iff wao^r, be 2ßin toaff gueb, — fegg be 
S3uer to’n Slpteter, e3 ^e nao ad)t ®ageu be= 
talbc — if fö^I em no(ib!" 

138. mott be ©afe up’n ©runb luemnien!“ fegg 
be iBuer, bao foU ^e in bc SDicftfuIe. 

139. „®at ^elpt füör be ÜKüfe!" fegg bc 93uer, bao 
ftad ^e fin |)ug an. 

140. „aJZan mott fif te l)elpcn miettcn!" fegg bc S3ucr, 
bao rafebe l)c |)iegenlaum. 

141. mott |>ölpe ^cbben, — fegg be Suer — 
:$^unge, ^al mi ’n Slort«) ©napg!" 

. ©i^njanj. — *) bi^. — ®) ®anä. — •*) 2Sort. — fa^. 

— ®) einen 2tffen, — ') ouögefpieen. — ®) ein ißiertcl. 



Digitized by Google 




91 



142. „29i fcntit uff ja!" fegg bc Sucr to’n ©niber, 
bao I)abbc l;e em ben gangen 3)ag nij te friätten 
giewen. 

143. „Seder finb U)i nid) — fegg be S3uer — ottJttjer 
h)i miettct timll, U)at gucb fmäd!" 

144. „2öat ^öllt ber einig?" fegg be 33uer, bao ftörtte 
em be niee Saduomen in. 

145. „^at 9?cibigfte toerft!" fegg be 33uer, bao 
gelbe l)e )m 2öif un leit^) bat ^iärb in’n 
©ramen liggen. 

146. „Practica est multiplex!'* fegg be Suer, bao 
bitnn^) l)e fit be ©dbol)e met ’n ^ilcnmorm^) to. 

147. „9?ärrffe £üe! — fegg bc S3ucr — ji fürt üöincr 
min ©upen^), ommer üömer minen grauten 
üDuorft fürt fin 3D7enft!" 

148. iiiine Üibung!" fegg be Suer, 
bao l^oll f)e fe up’n Sopp. 

149. „aiiget ju!" fegg bc Sucr, bao ^ett l)c mcu 
eene ilo^ in’n ©toll. 

150. ^ummet^) ju, 93ureu, be ©djulte fümp! 

151. 5B3at fraog ini Suren nao’n ©lag ©mamm? 

152. ®at mott man rcigfeeren c§ be Suer be 31nten: 
oerfupt fe, bann üerfupt fe. 

153. 9)tan mott fit fo met l^enboen eä bc Sucr 
mct ’t Sabcr unfer; tnat l)c nid) fann, bat 
flött®) Ije üömcr. 



0 lie^. — *) banb. — ®) Stcgenwurm. — '*) fnufcn, — 
®) rücft ouf, mod^t Sßla^. — ®) fd^lägt. 



Digitized by Google 




92 



154. jDc möp 1) bi ’n SureniungcS fin, bann 
freeg wat met be ©tuiebe^)! 

155. SBann be Suren ^eifagt faiet^) (tuenn Dftern 
un ^infften up eenen '3)ag fümp), bann jaft 
bu ’t Ijebben 2C. 

156. Saot ’n Suf^) ut’t Später un ’t Später ut’n Suf 
bann tüitft bu olb! 

157. Suorgen mäf ©uorgen. 

158. ©enmaol Süögeniefter, immer Süörgemefter. 

159. „ü)7an mott muff ’n Sluge tofnipen!" fegg be 
Süörgemefter, bao gongen fe em ’n ©dbinfen 
Up ’n 92a(fen. 

160. ®at fannft bu men in’n Snojen®) fd^rimen! 

161. Suotter mäf O^ettplädfen in’n SJiagen! 

162. $e lött fif be Suotter (nid)) öan’t Sraub meg 
niemen. 

163. 2ßi finb bod) fine Sarteimcugbuottcr! 

164. ®e ®afe fall fif muff buottern. 

165. Suomen’) glatt un bunt, 

Un unnen nij ©trunt®). 

— Suomen ^ui, unnen pfui! 

166. Suten^) fijc, binnen nif! 

167. (Sumpanie iff Siäbbelie (Sumperie). 

*) mü^te. — *) 5ßeitf(be. — «Ocu, (nid^t ®raS) fäcn. — 

*) j. 53. eine 6 d^ulbforl)ernn 0 , bie öorauefitbtlid^ nid&t einjutreiBen 

ift. — ®) 33au(b- — ®) ben weit in bie ÄüdE)e aublobenben 9lau(^= 

fang. — oben. — ®) Äot, ©(bmu^. — ®) auben. — “0 inwenbig. 



Digitized by Google 




— 19S — 

168. @en IDag rtao be Ätctrnii^ iff lotci). 

— ’9i bietfen to late, ifj üiel to late. 

169. ;^eben ®ag iff tüull ^iigfbag, otöiuer fin gangbag. 

170. ’Z i[f nicb atte ®age ^iärmi§ (^a^Iaoroenb). 

171. njätt mannigen Rilligen ®ag anfünnigt, un 
h)ätt ni^ fiert. 

172. SBat bu Dan !Dage2) böeft, brulft bu inuorn nidb 
te boen. 

173. .^unge ®än^ biäbet am leimften Düör’n ©peigel. 

174. ^unge ®änS finb fmaorer te ^öen®) eg ’n 
©(biöDel ^Ieit)e. — 3U?an fann biätter ne 
©dbufffaore Dult ^üöffe^) magren, eg een 
g^raumenff. 

175. Suftigc ü)äng, tamme^) ^ugfvauen. 

176. SKette ®äng «ebb 6) Meg. 

177. S?tel ®äng, Diel ©uorgen, 

Söenn nidb Dan 5)age, bann bodb muorgen. 

178. S3iel Ü)äng un graute ©äörng'^) maft be Suren 
aam. 

179. Sßell be ®äng blaut up’n ®angbuoben fü^t, be 
iff bebruogen. • 

180. „9iu benn!“ fegg be 5)äne, bao mutt fe nid) 
^au feggen. 

181. fd)iäm’ mi grülit!" fegg be ®äne, bao ^ott 
fe fif ’n STmänbgfal^m Düör be Singen. 



') fpöt. — *) l^eute. — ®) Ijütcn. — O g^öfcbf- — ”) jnljme. 
— ®) {leibet. — 9 ©arte«. ~ *) Swirnöfoben. 



Digitized by Google 




94 



182. „Staut Uli uic^ bcvbal’)!" jegg be !t)iinc, bao 
lagg fe all. 

„^u!" fagg fe, bao lagg fc. 

183. ®äörne un ®ifteln fticfct fe^r, 

Diüiuer falffc !Xuugcn nod) mcljr. 

184. Ümfüff iff bc T'aub. 

18.J. iff ä^v ucrgiiitcn cö bc !l?aub. 

18G. 513üör ’n!Daub trünuut fif be SiHiorm in bc^irc^). 

187. SBcim ttuec ®cijue fit ftribct, tünil) bc iirlife 
337ann to fin Segenbom. 

188. ®eroüür iff fo gueb e§ bcrin. — 'iDu fteift 
beroflör un mofft ber aut büör. 

189. 2BcU fit länger ftrcrft c^' ftne ®icte-'*), bcn luäb 
be S^ccnc^) folb. 

190. 5?uemt fe er ft unner eene Mieten ^), 
iiäl)rt fe aut een Spriätcn. 

191. gueb Dint luitl 3Bite Ijcbbcn. 

192. Söell bi ^i^te trat mag, 

Äann aut mitten ben ®ag. 

193. SBell böet mat ^c miti, ^ctt graut iRcd^t. 

194. ’i)2 ®raum iff ’n üDimg''). 

195. Up Rillige 1)rcifaoIticfeit regccrt brei un nic^ 
eenen, un bann föU ’t ni(^ gaotjn? 

196. ®runf up’n Salaot 
5loft ’n Softer ’n ®utaot; 

@n ®runf up’n @i 
5?oftet cm tmci. 

') tneber. — *) Grbe. — ®) 2)ictc = Dccfe. — 3tb^n. 
— ^‘) Jruß, ouf ben fid^ niemonb ocrlnflen foll. 



Digitized by Google 



- - 

197. 33i’n ÜDrunf fennt man bc Starren. 

198. SJBell ben bcften !Druoppen fnappen (bat Unnerfte 
ut’n ^roo§’) ^ebben) miCt, ben föfft be Diefel 
Up be 5Wiäfe. 

199. „®at maff bruopen!" fegg be ^unge, bao fmeet 
l)C finen SSaber bat Sluge ut’n ^?opp. 

200. 55ubbelb nei^t pttt biätter — ritt^) nidb- 

201. |)e fcbreef met bubbelbe ^ibe. 

202. jDuII 91?ann, buH O^vau, butt Äinb, 

§fC(e)§ buU, mat man in Dülmen ■’^) finnt. 

203. @t geit nicb butler 

be S3 u 54) Up be ©dbuffer. 

204. ®umm e§ ©trau — e§ ne SCrappgaug ^). 

205. ©ett bi up’n Summen®), menn bu finen 
©tol^I I)eft! 

206. ^eber fiä^r üüör fine !Dü5r‘^), bann miitt’t 
nüör alle rein. 

207. 9JJet be ®üör in’t |)u§ faden. 

208. f)e ^ett ’n afbrannt ^)uorp in’t 3JZuI. 

209. ^n Lüftern iff gueb fnüftern®), ommer nid^ 
gueb fjleifie fangen. 

210. :^ff be !DümeP) erft in be ^iärfe, bann fitt l^e 
auf faotS up’t Stitaor. 

211. SBao be ®ün)el fölmft nid) fuemmen fann, bao 
fdbidt ^e ’n olb Sßif^°). 



*) ein brouneö irbencö Srintgefn^. — *) rci^t. — *) ©tabt 
im Äreife fioc^fdb. — *) 3?cintleib. — ®) Srnvpgan?, Otis tarda L. 
— ®) Saunten. — 9 S^ür. — ") nafd^en. — ®) Seiifel. — ‘®) üiJfib, 



Digitized by Google 




96 



212. SBett ben ®ütDeI Bannen tniH, mott rein üan 
Sünnen^) ftn. 

213. SDenn man üan’n ®üiüel fürt, iff ^e nidB >nib 
— fitt ^e uB’t ^ect2). 

214. !l)e !Dün)eI l^ööt bat SBefte immer toerft, erft 
be^o^ unb bann be aiZoer^) — giftern ’t ißiärb, 
»an 'Cage bc 5^au. 

215. ©ölmft be I)ün)el fin SeSmoer maff nett, eS 
fe no^ ’e junf SBicBt ma[f. 

216. Sßenn be !DümeI ’t ^iärb ^öHt, laot ^e aut ’n 
2ium baobi ^alen. 

217. ^Irno een (bunnemaolg), e§ be ®ümel nocB ’n 
f leinen jungen maff. 

218. @ao^ nao’n ®ümel, bann löppft bu tine |)il= 
ligen üm! 

219. !De ^)ümel fd^uom^) fe up ne ©c^ufftaore 
bineene^). 

220. ^e ift ’n ®ümel imör be 93uje affuibenß). 

221. ^e iff ’n ®ümet ut bc ^ipe fprungen. 

222. j)ao fleef ^e mcg, c§ menn be X»ümcl ben ©tört 
nerluoreu Ijäbbe. 

223. 2Bu tümp be 3)ümel bi’n ^ap’? — 9Su tümp 
^ilatu^ in’t Srebo? 

224. „5)at S3efte in beüKibbe!" fcgg bc ®üu)el, bao 
gont ^e tiiffen^) tmec floppen. 

*) ©ünben. — *) S)ie $f)ür ber 3?Qucrn'^inifer bc[tet)t qu8 

jroei übcreinanber angcbrod^ten Sh'igeln, Dou beneit bet Soge ge* 

njöl)nlic^ nur ber untere (bod .^ecf) gefd)Ioffeu i[t. — ’‘) SDiutter. 

— ■*) fd)ob. — jufaiumeu. — ®) obgefc^nitten. — 0 äU)ifd)en. 



Digiiized by Google 



225. 



— Ö7 - 

„35Qt bicEc @nne fümp nao!" fegg bc !DüJt)cI, 
bao flauf 1) ’n ©tielfatt^). 

226. „3)u fünimft apatt!" fcgg be !Dütt)eI, bao flop* 
pebc ittet ’n ©tiärt an’n S3iärbaum. 

227. „(Senfadb un nüblif!" fegg be 3)üroel, bao ftrccf 
pe fif finen ©tiärt grön an. 

228. „’S'i raor ©ücbfen!" fegg be ®i'noeI, bao feef 
l^e fine if^ungen an. 

229. „58iel ©efcbrei un meinig SßuHe!" fegg be ®ümel, 
bao fdbuor I;e ’n ©loin. 

230. @^en n)äb in’n ^ieniel fluotten of in be ^ölle. 

231. @^r’ iff Xmanf nog'*). 

232. @l)re gelt U)ao fin ®elb gelt. 

233. ’S'J ßi iff ’n ßi, iff ’n ^o^n fin ®agn>iärf. 

234. ßi iff ’n ßi!" fegg be ^'öfter, bao nannn 
pe’t ©aufeei. 

235. griffe ßier, guebe ßier. 

336. ’9^ Ijalf ßi iff biätter eS ’n liebigcn 'Dopp^). 

337. 2;n)iälf ßier, biörtein ßüfen^). 

238. ^e n)al)rt bat ßi un lött ’t ^ot)n fleigen. 

239. ©uorgt ju inen nid| üm ungelegte ßier! — SCBat 
ju nid^ angeit, bao laot be 5Wiäfe oan! 

') Dcrfd^Iucfte. — *) Sd^öpfgcfä^ mit langem ©tiel. — ®) genug. 
3nfd)rift au^ ber erften .pälfte be^ 17. 3a^r^unbertiJ über bem 
Äomine im großen Sunftfoale beö Äramer«2tmt^aufeb ju SDiünfter. 
— ■•) leere (Sier») (Schale. — ®) Äuglein, junge §üf)ner k. Sc. 
bat iff gneb brott (gebrütet), alfo großes ©lüdf. 

7 



Digiiized by Google 




98 



240. ©öern^olt un öoffig^) ^aov’ 

©inb Up gueben ©ruune raor^). 

241. Dat (lefte) @nnc brägg bc £aft. 

242. De ’t erfte fümp, bc ’t erfte rnällt. 

243. Sauge faften iff fin Sraubfparen. 

244. ’iW ^att ao^uc Suoben. 

245. Ut annerc e^r ^ell iff gueb 9icimen fnibeu. 

246. SJerfaup bat f^ell nid^ ä^v^), be§ bat bu’u 
2?o§ ^eft. 

247. Siätter eeumaol fett, e§ aKtib mager. 

248. SBenu man aßeiS^ mett un tvcgg^), mat man 
frätt, matt man f eiben fett. 

249. 33iel fjiärlen®) niaft ’n ®ran! bünne. ■ 

2.50. 3)2et giften®) fann man fine giärlen locfcn. 

251. „!Dal iff ommer ’n ü)?ufelant!‘‘ fcgg SInton, 
bao ^arr ^e ’n S^iiirfen in’n ©acE. — ,,'Dat iff 
min aJiufefant!" fegg be Suer, bao ^arr i}e ne 
©ucge an’t ©tricE. 

252. fled^tern Äal Eann man met Ijunnert fjicf* 
ftaten nid) ut ’n Sammpol)! *) flaon ! 



*) fut^figc^. — *) Unberechtigte^ Vorurteil gegen rothaarige 
ßeute. 5ßgl. 3- 2B. Söolf, SBeitröge 3 ur beutfchen 9)I^lhoIogie I, 
©öttingen u. l'eipjig 1852 pag. 64; 2(. 2Buttfe, S)er beutfche 
Sloltoaberglaube bcr ©egenroart, ^>ambnrg 1860 pag. 42. — 
®) eher. — ■*) uriht unb loiegt. — ®) ^friel. — *) bombus. — 
’) 2)itbbohnenftangen. — ") moraftigen lümpel. 



Digitized by Google 



99 



253. ®ao flao bod^ eener lanf in be O^ijebaunen! — 
!Dao flao be S3ombe in XiroII — Dao flao 
®uob ben ©ürael baub ! — ®qo flao ’n lamm 
^iärb ne oQe an’n Sa^en^)! 

254. SBefl miCt fin fin, 

!lDe mott üben ipin. 

255. ^mmer fin^), nümmer fin. 

256. ©e iff fo fin, eS quaim fe ut be ^fte — fiftenfin. 

257. @t maff tin giff un fin ^leeff^). 

258. 5i§fen un jagen 
©iff pngrige aWagen 

Un plubbrige (flüngüge) Klagen. 

259. SBao f^Iaff iff, finb auf ©dbietoen^). 

260. „?[uf an gueb!" fegg be f^Iaufftnger, bao ^abb’ 
^e ne SuS fangen. 

261. @t iff ’n ©lücE, bat be fjteil)e fine ^ofifen 
unner l^ebbt. 

262. ;^f miH bi mat fleiten! 

263. gleit in be SBelt un liäme geiglif! 

264. Slüe ®age ’n glödgfen^), 

©iff ub ’t :gao^r ’n 9föcfi?fen. 

265. göljr’ bi gueb, bann geit’t bi gueb! 

266. S3iätter bemöbig följren, eS ^augmöbig (l)au= 
färig) gao^n. 

267. ’ai oQen golirmann l)äört immer nod^ gün be 
^ictffe fnappen. 

’) — *) b. t). wer feine ©onntagäfleiber täglid^ 

trägt. — *) gleifc^. — '‘) <3d)ä6e, ©plitter Dom Slai^bftengel. — 
®) sc. 3SoIle. 

7 * 



Digitized by Google 




100 



268. 'X eene folgt ut ’t annere, eä ’t ^alU) ut bc 

269. ^e ^abbe ’t f^oor^) gueb pacit, tnenn ’t em 
ad^tcrnao men auf gueb Rollen 2) |äbbe! 

270. ÜJJan mott oiel unner be g^öte^) triiiben. 

271. ©dbiäpel^) ^öte iin ’n ©pintfatt^) ©tiemeln. 

272. Düör’t f^raogen miitt man 
®üör’t Oller mätt man grt^. 

273. SEBett ötel frögg, mätt auf oiel miiS. 

274. ’9^ grau, be nid^ fd^ennt, 

Un ’n 9tüe, be nid^ blieft, 

©inb beibe ni^ mef)r mä^b^) 

’n terrietten 7).^leeb. 

275. ®c grau fann me^r met be ©libpe®) ut ’n 
|)ufe briägen, e§ be OJfann up ’n atinffenmagen^) 
(met oeer ^iärbe) inföl)ren fann. 

276. ®e grau un be Uomen pört in’t 

277. grauenS un Üömenä föllt ni(^ alltib utgao^n. 

278. 9^e guebe grau un ne guebe ßatte IjoUt ’t 
^u§ rein. 

279. 9ie guebe grau iff ’t ©niiäri*^) an ’n Söagen. 

280. 9ie olle grau un ne olle 5?o^ 

'©inb immer nod^ maoto. 

281. Söao be grau gueb mätl;f(i)Obpt”), miiff bat ©pecf 
Up ’n halfen ^2^. 

’) guber. — *) gehalten. — ®) gü|e. — ■*) ©tbeffel. — 

®) ein öiertel ©ci^cffel. — ®) rocrt. — ’) jcrriffcneb. — ®) 6cbürjc. 

— ®) Leiterwagen. — *“) 0d^:ner. — '*) wirtfrfjoftet. — ’*) .^»auc!» 

Ooben. 



Digitized by Google 




101 



282. 3®enn eene fine ^rau ijrüegelt, ben geit ’t jüft 
es wenn ^e up ’n üKiäljIfacE flött: bat befte 
flött l^e brut. 

283. 2)?ine ^rau ^ett nü leif un if ^eff fe roter leif, 
fo leif, bat it fc routt äße ®age niet ’n S3eff’m= 
ftiet pü§fen’) niöcb. 

284. iJrauenarbeib iff be^ennj 
9J?en fe nimnip fin @nn. 

285. f^raulübe ^ebbt lange §aore un luorten S3erftanb. 

286. f^raulübe, be fleitet, un |)ö^ner, be freil)et, bao 
iff niy an gelicigen. 

287. @en fjraulübe SJiiUten treeft nie^r es üeer ^icirbe. 

288. ^raulübe iRaob un 9töroefaot (33oofroeitenfaot) 
gerött alle fieroen :^ao^r. 

289. g^raulübe ©ang un |)ö^nertlang bao iff nij; an. 

390. „|)u!" iff be fjraulübe e^r |)anbftodl. 

291. @n graut 3^raunienff iff ne Ijalroe Sebber^) 
in’n ^ufe. 

292. O^redb SOIoftert — eS ne SSanje. 

293. ,^e frätt eS ’n 3)iäffer (©mib), — ,^c frätt es 
roenn Ije Ijangen fön. — ,^e frätt nii be ?to^ren 
oan ’n 51'opb. 

294. §e l;ett fif be SBainpfe fo ouU friätten, bat inan 
ne SuS brup fnabpen tann. 

295. ’Ü roätt Kn f^riätter gebuoren, Ijc roätt matet. 

296. ^e l)ett fif frie^) ridbt’t. 

297. f^ribag l)ett fin eegen SBiär*»). 

*) Kiffen. — *) 8citcr. — ^ Srefeber. — frei. — 

®) 9Biät)bcr, Setter. 



Digitized by Google 




102 



298. 3BeH nc guebc griec*) mäf, miil ne guebe 9leife. 

299. ^rieen un Saden (Sacfen nn Srauen) gerött 
ni(^ immer. 

300. Sneen un trügen gefd^üet fofen timfü^^). 

301. Sßett frieen miU, mol be Slugen loä: ^rieen iff 
tin ^iärbe^anbel. 

302. SBeU frö^ frieet, mott lange frieen. 

303. SBeU be liebben miQ, frieet nao be 9J?ober. 

304. ?tlle gi^ieerS finb rif un alle iBiäbblerä aam. 

305. ©dbarpe ^rieer« ^ebbt fleee^) SWefferS. 

306. f^rieegueb^) fümp nidb an be biärbe Srut®). 

307. Siätter to frö^ eg to late’). 

308. SlUmanng'*) fjrönb, manngermanng ®ecf. 

309. Xo mine grönbe fin if gaot)n, 

©e leiten pngerig mi ftao^n, 

^äbben ’t be ©leeen^) un SButteln^®) nidb baopn, 
ööbb’ i! büngeriq müetten nao ©ufe gaobn. 

310. f^rönbe in be 9?aub 
@aopt l)unnert up’n fiaut^. 

311. 'Z iff biätter, bat il mineS^ienbe mat oeriurme^’), 
eg bat i! mine ^^^önbe fuemmcn mott. 

312. 30?an faU fif in be f^rüembe'^) ünc Slamob 
fdbinen^^^ laoten. 



0 Sfreite. — *) trodhten. — *) oft umfonft. — ■•) ftumpfc. — 
®) burcb erworbene^ @ut, ^)eiratsi 9 «t. — ®) ©eneration. — 

’) fpät. — ®) Sfbennonn^. — ®) (2d)Ic^en. — *“) ^ogebutten. 
— ‘0 oererbe. — **) Srembc. — fdtjeinen, anmerten. 



Digltized by Göogte 




103 



313. SBenn bat 3^üer^)| up’n |)äüb2) utgeit, geit 
be Seime 3) büör’n ©d)uotfteen fleigen. 

314. ®at tfj jö men ’n güer tjalen“^). 

315. ^e fitt bi’t ^üer un fptgg in be Slgfe. 

316. 2)Zan föf bat güer in be Slste. 

317. ;^ff be ^uejel in ben 21?nnn, 

©itt be 23erftanb in be ^ann’. 

318. Sßenn eene ’n ^inb up be günte^) ^öHt, bahn 
i[y bat ne @^re in be i?iärfe, ommer ’n 

in be StaiSfe. 



319. ®aol^ nao be 58roev!§ nn biäb ’n ?tfIaot! — 
®ao!^ nao Sünen un ^oal ßuo^Ien! — ©cbiäv 
bi nao S'iuormegen ! — ®ao^ tjen, mao be 
^icipper mäff ! — @ao^ nao’n ^urfut ! 

320. @ao^t nii meg met fon’n Ääl! 

321. Saot’t gao^n, mu’t geit, menn ’t men ben red)= 
ten 2Beg nao’n ^iemel geit! 

322. ®e geit juft e§ ’n ^amcleer — e§ iip @ier — 
e§ menn I;e 3^iet[ta!cn fluofen^) ^öbbc. 

323. §e geit up ’n @nb, eiS be Ärei^e in ’n ßabuä ^), 
es be ©tuorf®) in ’n ©alaot^). 

324. ,^e geit ber rüm, eS be Äatte (i^Ieigc) ihn ’n 
^ceten 93ri. 



9 — *) .^crb. — 9 Siebe. — ■*) b. I;. gar turjicr 

Sefud^. — *) 2oiife. — ®) uerft^lucft. — — *) @tord^. 

- ») ©alat. 



Digitized by Google 




104 



325. „et gcit, bat ’t fnüff^)!" fegg bc :3wnge, bao 
reet2) up bc ©uege^). 

326. ^ier gcit ’t c8 oüör ’n S3id^tfto^I, immer 
rigag*) mcg. 

327. et gcit üm c§ ’t 3tücnbictcn. 

328. ^c goni an c8 ’n £cd)t — up cg ’n ®ccg®). 

329. ®at gonf up bciben (2iten: bc ccnc ißid, be 
anncrc ^laoftcr*’). 

330. Unro;)cnc^) ©iiftc fucmt up bcn |)öl^ncrtt)im 8). 
— Ungclabcnc ©elfte fett man öüör be ÜDüör. 

331. en fittenb ©att 
Sebenft fif mat. 

332. eg man be ©äufe mient^), fo gao^t fc, un ne 
:^äntfteri®) fiuppelt, aö mao fe gcit. 

333. ^e lEiöHt üan ’n fuort ©eb'ctt un ’n langen enb 
ÜJZettmuorft. 

334. SBenn bu ’n ©ecE (S'Jarr) bi§, laot bie ne iJippe’’) 
maf en ! 

335. Siättcr ’n oHen ©ecf, eg gar lin ©ecf. — Siätter 
eene be metgeit, eg tmee, be folget. 

336. ©ebulb un ©moltbraub ’2) fmiärt be 9tibben. 

337. „Dat maff gefeilt!" reip be 5?rüeppel, bao Ijabbe 
em be iRüe in’t l)ölten 33een bietten. 



') fcbnßubt. — *) ritt. — *) (Sau. — •*) ber iiflcb- — 
®) £«0. — ®) ber eine einen (Stblag, ber anbere ein ipflofter gum 
.feilen, b. b- fie Blieben einonber feine ©erläge id)ulbig, prügelten 
fid) grünblidb. — 0 Ungerufene, nngelabene. — *) ©tongengerüft, 
ßattengeftell , morouf bic .^übner übernachten. — ®) gewöhnt. — 
“) Elfter. — ”) Ularrenfappe. — ©chuialgbrob. 




105 



338. ©e »üiitt ötcl to brüm tuätt fc auf fo 

üerfä^rt. 

339. Saar ®elb lad^t. 

340. ®elb regeert be SBelt. — 2Befl ®clb ^ctt, fann 
ben ®ün)cl bansen feigen. 

341. Si ®elb iff gucb njuenen^). 

342. @elb (.^au un S'iee) fd^ebb^) be Süe. 

343. SBao @elb iff, iff be ®ünjel. 

344. SS^efl fin @elb n)UI feigen ftunjen-’^) 

[3)?ott fit Rotten ;3nnnen un 5)un)en^). 

345. SBell fin @elb üertiiirt, ben banipet'^) fin ©djiiot* 
fteen c). 

346. 33?at eene an @elb nerlü§'^), trigg f)C an Ser= 
ftanb inier. 

347. ^e Ijett ®elb e§ |)ei, nicn nid) fo laut — fo 
nie! @elb, eß bc f^uoft®) .*paove. 

348. @i tuat, bat iff bat, un ^ier iff’t ®elb füör 
be ^ 0 ^! 

349. „^at iff’t @elb füör be 5?o^!" fegg bc bao 
brogg l)e ftn SBif een ©ülwcrgroijten un brci 
Scnnige. 

350. Slß »Hier ®elb, njao bc f^rau nij üan lueet! 

351. ’dl bicttcn gelinncr, fc^riff be Äalenner. 

352. luftig ©einöb bi’n liebigcn Sücl iff ne ©aiuc 
©uobcä. 

353. graut @cfd)rci un lucinig SBuüc!“, fegg bc 
SIBuIf, bao bctbbc l)c ne .^ittc (— ©icgc) tcrrietten. 

*) wo^neit. — ®J fdjcibet. — ftaubcn. — *) 2)icncu unb 

Snubeu. — ") raud^t. — ®J Scbornftein. — ’O ücrliert. — ") Sroftf). 



Digitized by Google 




106 



354. mö! ’n ©eftd^t, e« ne ^attc, be grunmieln 0 
^äört — c§ ne triäbenc ^ebbe^) — c3 ac^t 
®age 9?iägenhjiäbber — e« bc büerc SCib — e§ 
ne U^Ie bi ®agegle(bt. 

355. ÜKet ©enjQoIt fann man mutt ne SStgeline an 
’n ©efbaum fuort flaon — ne ©iege upbüören^). 

356. @n ©emietten^) e§ ne lange SCBigfe un ’n ®e= 
mietten eiä ’n ©eternböpbfen®) büeget beibc nid^. 

357. @n gueb ©emietten 

®eit üömer’n fetten SSietten. 

358. SttZennft bu, if fött min ©emietten up ’n 2:unftafcn 
tredEen? 

359. |)e ^ett ’n®ett)ietten eg be Suoben^cibe'^) — (im 
fübl. SWünfterlanbe): eg be SibbfEe ©rauf®). 

360. ©e ^ebbt all ’n ©cmietten, ommer melte fönnt 
ber met ’n ^eimagen in führen un annere 
met ne ©dljufftaore. 

361. „Siättcr (ge)mi§ eg nidb mi^!" fegg begatte, bao 
fuobb fe be aWiälfe ut ’n @mmer. 

362. „3Bat be ©emuen^eit nicb böet!", fegg bc ©nibcr, 
bao ftuol)I ’n ©tücf oan fine eegene S’uj:e. 

363. SBao’f ©iärftcnEäön fitt, bao lann’t Oioggenfiiön 
nid) fitten. 

364. ’S'J gueben ©iemeP) mäf bat ^ug fin. 



‘) bomtern. — ®) getretene Äröte. — •'') 3ic0« anf^eben. — 
*) ©eroiffen. — ®) Sßiefe. — ®) Gidjeltelcf). — ’) ©jrerjierpla^ 
unb @tl)te§pla^ bei ÜJtünfter. — ®) 53root = uutnitioierteö 8oiib. 
— ®) .©iebel, ^ier: 9iofe. 



Digitized by Google 



107 



365. SBeH gtff, tüat l^e l^ett (SBell böet, iuot fann), 
iff tuä^b, bat liäJvt*). 

366. SCBat be tpeggiff, nimmt) man leimer up bc 
SKeftgreepe (^uorfc) c§ in be $anb. 

367. ©iemcn iff baub un bat baoüan iff noc^ 

nid^ graut. 

368. fin nid^ tian giftern un fraoge niy nao 
üömcrmuorn! — :^f fin auf nid^ oan giftern 
un mäbe muorn brei ®age olb! 

369. ®Iife 93 roer§ 2 ) (ajjüenfe ■'*), glife ßippen^). 

370. Sen bat glöff 

lln fin SBebbe üerföff, 

®e fann up ©traote liggen — np’t ©trau flaopen. 

371. ;f^e iärger ’t ©tüdf, 

grötter ’t ®lüdf. 

372. SBell in (SJlüdf nict) meet be ÜJfaote, 

J)en flif^) bat Unglücf in be ^aote^). 

373. S33ao be l^entrett, bao müff in fiemen ;^aopr fin 
®re§'^) mier. 

374. ^e griiifet büör be ^iege®). — ^e flott üömer 
be ©triinge. 

37.5. ^e grinnt ©nott un Cluiel. 

376. ©roff eä Saunenftrau. 

377. Up be ©rötte fümp ’t nid^ an, füß fönn man 
tt)uU met be ^o^ ’n .^afen fangen. 

378. üDat gröttfte ©tüdf iff ’t befte. 



0 lebt. — *) Sriiber. — 5DJönd)c. — *) Äoppcit. — 
®) fd)letd()t. — Pforte, @roö. — *0 «peefe. 



Digiiized by Google 




108 



379. Sltiu bic^t an ’n ®runb, bann föüft bu nid). 

380. Unrecibt ®ueb bict nt^. 

381. te gueb iff Slnnermann« 9^arr. 

382. SBell gueb fitt, laot bat Siucfen. 

383. ®uob^) bc ^är lött uff ttjuti finfen, 
aWcn bc lött wff ni^ üerbrinfen. 

384. ®uob giff fine SDunbe, bc giff ©alJue. 

385. SEßeK uffe f)ärguob Dinner giff, ben giff bc auf 
Su^en. 

386. ®uob öerlött be ©lömerS^) nidb! 

387. @uobe§ aJJüeblen mablt lanffant, cnunjer fiefer. 

388. Uffe ^arguob bctt allerlei ^loftgängerg. 

389. Uffe |)örguob ftüfft^) be Seime, bat fc nicb in 
’n ^iemel mafft. 

390. SffieH @uob leif bctt, ben ftraoft bc. 

391. SBabr’ bi uüör eenen, ben uffe ^ärguob tecfet^) 
bett. 

392. ©uob bemabte |u uüör ’tSiffen^) un 35ßipfterten^) 
un uüör bufenb Dümel! 

393. ®uobg SEBater üömer ®uob§ £anb laufen laoten. 

394. „®uob fi ®an!!“ fegg Älaomerfamp, e§ fine 
5rau in be SKeftfuI’ (ut ’t Sebbe) fpranf. 

395. Uffe ^(irgueb meet alles, men nicb Suegelneft! 

396. Uffen ^ärguob iff aHeS anteüertruen, men nicb 
brug ^ei (Äaon). 

*) ©Ott. — *) ©d^Iemmer. — ftu^t. — '*) bitrtb irflcitb 

ein törperlid^cß ©cbrecfieit (j. 5?. 3?u(fd jc.) ober roteb .^aar ge= 

jeid^net. — wilb umtierrennen. — ®) nncf) 9lrt ber 5Pad)fteIjc 

(SBipftert) unftät bin nnb ber bnpfen. 



Digitized by Google 



1Ö9 



397. „Stiles ifj gucb, >öat ®uob giff — fcgg bc S3uer 
— men bot Sötten iff to ftein." 

398. „93t ®uob iff alles müeglif!", fcgg be 93uer, bao 
faog l^e ’n up ’t 92cft fitten. 

399. llpmiärmbc ©iiörtei) matt Itd)t fuer. 

400. ®ütt2) fiöfter, bat Sßei^en^) l^etpt nidb. 

401. ©egen ^itäb“^) 

.^ff ®elb mä^b. 

402. 9Sat man bragg üm ben |)tiäb 
;^[f nao be 5Härfe nij mäljb. 

403. SDIet bc aCt gueb gao^n, man mott c^r men 
in be ^aden triüben. 

404. 95ßenn ’t no^ mat üm be ^acEcn miiör! 

405. „§äbb if" un „SSJann" 

©aotjt a(i)ter an. 

400. ©en „^eff if“ iff biütter cS tein „|)äbb it“. 

407. 33?et fülmernen |)agel fdjeiten^). 

408. S^üsfen ^anb un Xan®) 

^ümp nodf) Diel to ©db^nn^). 

409. ®at iff ’n ilctl: menn be mct be ^iinne ’n 
©tobt upftellt, fo fmitt ’n met be 93eene 
mier üm! 

410. ©eStein ^anbmiärfe, fiemcntein ©lenbS. 



0 oufgemäniite ©erfte. — *) gie^e. — mit bcm ®eibquaft 
rocljcn. — *) eigener .^crb. — fd^iegen, b. 1^. Sffiilb taufen. — 
®) 3ot)'i- ~ ^ Schaben. 



Digitized by Google 




— ilO — 

411. Dao ligg auf ’n |)aDr in be JBuottcr ! 

412. !De ^ett owttjer ^aorc up be Xiäne! — ®e lött 
fif ’t 3)?ogi) nidb Up ’n Äopp ^(fen. — ®e 
lött fif nic^ in be ^aore fö^reti. — ®e geit 
niet ’n ^opp büör be SBanb. 

413. |>e mo§ ^aore laoten. 

414. §üör be giölcn ^aore giff bi fin SWenff wat! 

415. Söett nod^ nid^ ^aore up ’n ^ubel nmfen^) 
fann, bat iff nodb fin 3Jfefter. 

416. SBett nidb pören will, mott fö^Ien. 

417. ^är un SDiefter to mären iff nidb fmaor, ommer 
’t to blimen. 

418. Sßenn ut ’n Suffenbengel-'^) ’n ^ör mätt, bann 
brägg be 9fiiäfe |ögger, eö fe em maffen iff. 

419. ^ären un billigen gao^t üüörut. 

420. 9?iee ^ärenS, niee Riegen. 

421. (Strenge $>äreni8 regeert nic^ lange. 

422. ajfet graute ^ären« iff fledi)t 5Härffen*) iätten. 

423. ^ärenbrceme finb fled^t te liäfen. 

424. ^ären SBefiäle iff ^ned^te 3Biärf. 

425. |)ärengunft un ^rillenmiäbber^) 
älfiafenleim’ un 9faufenbliäbber, 

SBüörpcIfpiel un Ä'aatenglüdf 
innert fit aH Wugenblicf. 

426. ^ären Äöppe un gliäferne ^ötte finb gau"^) 
faputt®) bruofen. 

0 Äu^tobl. — ®) einen ißnbel fämmen. — Äniippel. — 

*) Äirfdien. — ®) Stprilroetter. — ®) Ä'ortenglüd. — ’) rafcb, 

fernen. — ®) entginei. 



Digiiized by Google 




— lll — 

427. mo§ ni^ ö^r „^ärtnf" ro^icn, ej8 bu ’n 
bi ’n ©tiärt l^eft. 

428. ^)e ^afc geit immer mier in fin olle fiiäger. 

429. S33eII be ^afen l^ebben miß, mott bc iRüenS 
maogen. 

430. !Dao ligg be ^afe in ’n ^iäbber^)! 

431. „9J?an meet ni(^, mao be ^afe löbp!", jegg be 
i^rau, bao ^onf fe ’n ©trid^) up’t !DQf. 

432. 3)Qt geit ni(b met |)affebaffen3), eS menn man 
’n 58uer büör be !Drite fnappt. 

433. „5)at fümp oan’t^affebaffen!", fegg U^lenfpeigel. 
— „®Qt fümb bi’t |)afi'ebaffen ^erut!" fegg be 
;3-unge, bao ^arr ^e ’n ^ott faputt fmicten. 

434. Söenn man auf nodb jo ^auge ftritt^), man 
ftritt bodb immer men üömer be ®augfe®). 

435. 3öeU fine 9liäfe to ^auge brägg, ftött fit be 
STeene®) 

436. (St maff fo ^eef, bat be ^ei^e up’n !£^aon'^) 
fatt un gapebe®). 

437. |)e brägg ’t |)iftrt^) up be S^unge. 

438. äjenn be ^iege grön mätt, bann frött’ e^r be 
©iegen 

439. ®at §iemb fitt em neiger eS be 9to(f. 

440. SBenn bc |)immel inföttt, finb aße ßüninge baub. 

441. SBenn aße ^ißigen e^r SBaff friegt, bann bliff 
füör be 3Kober ©uobs hn fi’äSfen^^) me^r üömer. 

’) ^Pfeffer. — *) ©d^Iinge.. — ®) eilig , unruhig fein. — 

*) fcfireitet, fteigt. — “) SRimiftein. — ®) Sefien. — 0 Surtn — 

”) gähnte. — *) .^erj. — ’“) Siegen. — ”) Äerjc^eii. 



Digitized by Google 




112 



442. ©trieft) bi nten fin ^iöigbom an! 

443. ^iraoben iff gueb, mcii nid) ^iraoben iff nod^ 
biätter. 

444. Üo’t ^iraoben iff nod^ !in 3)lenff tc late fuenien. 

44.5. SÖJcII eenen !Dag mct c^r ner^iraot^ meft iff, 

fennt fe biätter, e§ inenn ^e ber tein 
met frieet ^übbe. 

446. 9?üör be |) 0 (^tib nioß bu fe n)ennen, nao be 
^od)tib l)ett’t ’n @nne. 

447. ®at iff ne fled^te §odbtib, tt)ao fin ®Ia§ fapiitt 
geit — tuao fe fiiör^) be ajfao^ltib banjt. 

448. SBenn’t ^oefb^) weg iff, iff aHe§ weg. 

449. @n blinb ^of)n finnt auf wnll e§ en ^äön. 

450. 5?rei^t bat ^oI)n un fwigg^) be ^aljn, 

®ann iff’t ^ng ber üöwel an. 

451. 3öao fif fin 33?enff üüör ^ött^), 

®ao fitt be ^enn’ un brött*»). 

452. Sn flof ^ot)n legg auf wull eg in be 92ietteln'^). 

453. |)öf)ner un ©neppen*^) 

©inb ftedbt te briäpen^). 

454. 2DeH fif ^ö^ner l)ö(It to’t Sierleggen un fjrau* 
lübe to’t ©pinnen, be iff anfiniärt. 

455. ®ann fümnift bu nmol nt be ^olgfen^*^)! 

456. ®at fann man wuU büör ’n |)oIgfen föf)Ien! 



*) [treidle. — *) für (nid^t oor), alfo: anftott ju effen. — 
^ .^Qitpt. — ■*) fdf)n)eigt. — ®) ^ütet. — ®) brütet. — ’) 9tcffcln. 
— *) Sd)ne))feit. — ®) treffen. — ’") niid ben .^lotjld^u^en, Ijier: 
flub ber Slrbeit, jur ©r^otuiig. 



Digilized by Google 



113 



457. „Jre(f |)oIg!en an!*' fegg belange, bao I;abbe 

be 5?atte up be ^oten triäben. 

458. „SBat !ann ’t .Rillen I)elpen, uf[e |)ärguob l^ett 
et leiwer eS ü!" fegg be 5rau, bao toaff ’t5?aliu 
ftuortoen. 

459. 5)len liggenb’ ^unb 
£ö:pp nij: in’n SKunb. 

460. .^unbs ;^iinge fin, iff all gueb; men ^unbiS 
|)imb :^unge fiu, bögg ni(^. 

461. |)ungcr iff be befte ^uo! (^ocf). 

462. STrecft ’t up’n Slaltcni)! 

463. Stil oHe ^üfer un oüe Söimer iff alltib mat te 
fticfen. 

464. ’S: iff fin |)ügfen, 

’Z Ijett fin Ärüjten^). 

465. SEöi fjebbt ’n |)ü§fcn ’n ^apcUfen, ommer fe 
men ’n nafcnb ^üsfen. 

466. SSBcH miü onnere jagen, mott fölmer bramen^). 

467. :^ägerg un 2:ömiggänger§'^) gaol)t fit nic^ üm. 

468. 9<Jatte ;^äger§, brüge 

469. Bann be ;$^äger§ 9f?üette pliicft un be iRücniS 
nao SOiüfe tleit^), bann ^ctt et 31rt. 



‘) ^oben, b. iQÜt bie l^äiiglid^en ©orgen ru^cn. — *) Äreuj 
olb 3eitt)cii bed fieibend: Glcnb, Uitgemarf). — *) traben. — 
*) SDlü^iggänger. — tratjen. 

8 



Digitized by Google 




114 



470. SBann man ne :^änffter frigg man ’n 

bunten 33uegcl mier. 

471. ^icr i)f’t biötter c§ bi’n Suer in ’t ijänlfternefti). 

472. !Drei ^ao^v üüör’t 2)Jüc^Icnrab un tiuce ^aol^r 
in ’t ^annigfatt^) (sc. bann boe if ’t üieUidjt)! 

473. :^(itten-^) un brinten I)öflt 2if un ©ecle bineene 
(tefamen). 

474. „hättet be ^[unnermiiüte men up, — fegg be 
SDiecrflc-*) — be <3uege frigg je boc^ blaut!" 

47.5. ^e ^ett i^infälle c§ ’n olb ^u§. 

47G. 2l>eü inlött, mott auf micr utlaotcn. 

477. S5?ann be red)te(^ojeb fünip, feggSWaria ,,^au!" 

478. !De (^ejel un be 'Drimer^) beuft jelbcn üömereen. 

479. 1)e ^ejel Ijclpt muH me bviägen, men ni(^ mett 
treten. 

480. be (^ejel üömermöbig muorbe, bao gonf (je 
up’t un braef ’n SSoIIen. 

481. aifan fann ’n (^ejel muti in’t 3Bater brimen, 
men nid) tiuingcn, bat l)c jüpb'’). 

482. 9)?an mennt ’n (;ejel un Ijaut ’n <$acf. 

483. 3Bao fif be ;^ejel ecnmaol an jtott^) I)ett, jtött 
^e fit tom tmebben SDiaoIe nic^ mier. 

484. SS?ann be (^ejcl grötter iff eä be ©tall, bann 
böet man ’n Statt in ’n ^cfel. 

485. Söann be ^efel üüör ^aupmanmS iDüöre fteit, 
bann je em auf ’n ^aefen up. 

*) (Sljternneft, ba^ l)oä) unb folt liegt. — *) .^onigfab- — 

^ effen. — ■*) (Bdjultenfrau. — ®) Sreiber. — ®) jauft. — 

’) gcfto^cit. 



Digilized by Google 



115 



486. ;^efel!en, Ijeft bu ’t ^äcfiSfcn up bi, bann mo§ 
bu ’t au! bviiigen! 

487. 2Bat fegcj bc :^cyel, tucnn in be 2)?nc!^lc !üml)? 

488. ü)ao tümp bc .^cfcl te ®age (nit)! 

489. SBann ’t i^fcn^) ^cet iff, ntott man ’t fmibcn. 

490. 2ÖU ’t ijf, jo bliff ’t! 

491. äöat nic^ iff, fann nocf) lunren. 

492. S3iätter mao mat iff, cö mao nod) mat tiicmnicn 
mott. 

493. SBenn’t bi jndt, bann !Icic bi. 

494. bi^ jä ’n ^ungc, fannft ’n !DümeI mnü 
nt be ^öUe Ijalen nict ©tiiirt un 9lol)ren, un 
jetten ’n baoljen! 

495. ®e ^unge Ijett @elb nog 2), ommer ut em mätt 
nüminer mat! 

496. |)e ijj ’n netten jungen, nn bat I;ctt ’t au! 
nta!t, bat bc ®änc cm nuommen Ijett; mutoer 
bann ijj’t au! ut®)! 

497. ^ungeö jinb ^ungeg, un j^licgelg toglü; bc eene 
ijj üan 9?oggcnjtrau, bc annerc ijj iämenjo. 

498. ;^uj ijj ( 5115 ; men j^üer in be 33uf, bat ijj !in 
Suj. 

499. ^e lött ji! nid) in bc Saaten^) !i!cn®). 

500. ©0 5?äl, jo ^ujcG). — ©0 ^ül, jo 9!üe, jo 
jpiärb. 

') (Stfen. — *) genug. — ®) S)oS 3JJäbd^eu ^otte fein 93er» 

mögen. — '‘J Äarten. — ®) fe^en. — ®) Rnotenftoif, Reulc. 

8 * 



Digitized by Google 




116 



501. Dao lä^rt bc ^ältoer ’t ©upen nao! 

502. Äalrofleeff [iff] ^alf ^leeff. 

503. (Sm fiüoll bc Äanmi. 

504. ,,^ann lüutt“ iff begraiüen, oinnjer „SKag tüuü*' 
liäiüt nod^. 

505. ^ett fi! up be fruemmc 6?ante fniictten. 

506. oQen 5lapun^) iff gueb bi be ^fen. 

507. ®c ^attc lött bat a)?ufen nid^. 

508. ^^at^e lä^rt bat SbZufen crft, tuenn fc ^unge 
^ett. 

509. ®e ’t ©manbpöttfcn nidf) öüör bc hatten toa^rt, 
be ttjätt befnopet^) un b cf liefert 3). 

510. SBann bc 5?atte mufet, bann miaut fe ni(b. 

511. äßann be ^atte up’t ©peef bunnen iff, bann 
frätt fe nidb. 

512. SBann be ^atte ut’n |)ufe iff, fleit be 3)2üfe up 
be ^ottbanf (banjt be aJJüfc up !Difl un S3änfe). 

513. S3i 9^adbt finb attc hatten griiS-'*). 

514. :3c tnan be Äatte ftriepcit, je bÖQflW 
böHt fc ’n ©tiärt. 

515. ®t geit em eS be ^att’, 

®e mäf nidb gän be ^oten natt. 

516. Sin ne ^atte, be ^üöffe^) fünf, iff nij an gcliägen. 

517. ®e fpielt met uff, eg be ^atte met be 3Wu§. 

518. !Dat iff ’n ^ättfen, be fleit®) »an alle ueerSdfen 
toglif! — ®at iff ’n „Ärütfen röer mi nidb an!“ 



*) Äapaun. — *) benafd^t. — ®) benafd^t. — 0 01®“' ~ 
®) 2rröf(be. — ®) fra^t. 



Digilized by Googl 




117 



519. ®at frätt be Mattel 

520. !De ^otte in ’n ©aef laufen. 

521. Äattenbeittj’i) 

^ett ®uob leif. 

522. 3)c mott bi äße ^attenfiärmiffe bi fin. 

523. Sßann be ^iärfe auf nod^ fo graut iff, be Softer 
fingt fine ajfaote^). 

524. @enen met be ©reebe fibbeln^). 

525. !Dat ftimmt e3 ne iliärfenriäfnunf^). 

526. 'X ^ifen iff ut, ’t ©eif)en geit an. 

527. ^e lif fo glau^) eä ’n i^mmfenß). 

528. (Sen Äinb, ’n Sangefinb’); 

STwee inner, ©pielfinner; 

(Drei Spinner, oiel Dinner. 

529. SBann’t ^?inb üerbrunfen iff, bann beeJt fe ’n 
^ütt®) to. 

530. Dinner fuemt f)inner®). — @rft Ö^mfeiS, bann 
Öl^mteä Dinner. 

531. 5linner finb |)inneriO). 

532. (De Äinner glifet be @Qern me^r, e§ ’n 
S'iaober”). 

533. SBann man ^nner nao’t 3Kartt fd)icEt, oerbeint 
be ^räömer^ @elb. 



*) Äo^enbiebe, — ®) 5Dta§ , b. ’f). nic^t lauter alö fonft. — 
•) 9Kift0oBeI fi^eln. — *) Ätrcbcnrccbming. — ®) febarf, munter. 

— ®) ffitene. — 0 Stngftfinb. — •*) StePrunnen. — ®) l^inter. 

— *®) ^)inbemifie, mitunter läftig. — “) 9lad;bar. 






Digitized by Google 




118 



534. @D Diel Äinnev, fo üici ^atcrnofter i). 

535. 9}?c^r Slagen c<8 ©üörte. — ©ieioen Dinner 
un !in |)icmb. 

536. Unböd^tige^) minner 

®ao^t to SBiärfe SJinner. 

537. Spinner üan Söitlen 

^Iriegt wat uüör bc 23iHen^). 

538. Spinner un 3)aDren fegget ’t 3Baot;re. 

539. ©Ino lin 3J?en)t fme iBIngen bnub: man meet 
nicb, mnt ber nodb nt mären fnnn! 

540. ^inner^nnb iff bolle te ftobbcn'^). — ^nncr tnnn 
man met ne Äleinigfeit ’n ^läfeer nmfen. 

541. ©0 flaor e§ be ©unne. 

542. .klappern I)äört to’t .^anbmiärf. 

543. früemb^) ^leeb müt ’n früemben 9)?ann. 

544. ^auge i?Iemmer®} un beipe ©memmer mäb 
nidb otb. 

545. SBcIl fif unner be ^lieen"^) mengt, mätt üan be 
©mine friätten. 

,546. ©0 flof e§ ’n ^orfd^nmer®). 

547. 97c floppe 9) iff ne ^iöige in be ß'iarfe, ne 
i^Iappei^®) up be ©traote un ’n ®ümel in §ufe. 

548. 3Bao ne ^Hoppe in’t |)u§ iff, bao fitt be ®ümel 
Up ’n ©d^uotftecn. 



9 Urfacben jum ?Beten, cntrocber um @ott ju bauten ober 
i^n umö täglid^c ®rob ju bitten. — *) unortige. — ®) @efä^. 

— *) füllen. — ®) frcinb. — ®) Flimmer, itletterer. — 0 Bleien. 

— ®) S^orfd^reiber. — ®) Setfd^wefter. — *") @d;wa^maul, 
Söfterjunge. 



Digitized by Google 



119 



549. ®at iff jüft fo gueb, e§ toann man ’n Äntcferi) 
in ’n Dom jügg — mnnn ne ^o^ (’n 33uer) 
ne ©rbette^) jlücE. 

550. ^innerg, jagt ’n ^ntcfer büör’t un mann 
ber nij in ifj, ^e lümp ber mier Hebig brut! 

551. SSao ÄnüüfsieS^) finb, be bücget^), 

Dao giff’t auf iRüenS, be je müeget^). 

552. ©0 fnüetterigß) e§ finnig S3raub. 

553. De befte Äofj geit nid^ to SKarfte. 

554. De lefte 

2«äf ’t |)ecf8) to. 

555. ^ne 5lof) ^et 93ünte, of je ^ett ’n ißliicfgfenS). 

556. solange Äo^ ^ett aü oergiätten, bat fe ’n 5?alm 
meft iff. 

557. ’D iff een boen, mu be ^o^ utfü^t, mann fe 
men gueb SD^iälfe giff. 

558. 3Sat ^elpt mi ne Äo^, be ’n ©mmet. outl 2)fiölfe 
giff un fmitt ’n bann mier met ’n ©tiärt üm? 

559. Dao iff ^e bi fucmmen cg be ^?ol^ bi’t ^alm. 

560. |)e meet brub te lauben, eg be ^o^ up’n 5tb= 
pelbaum. 

561. Sßann be ^?öf)e bansen miQt, fallt e^r be 
Ikonen 10 ) af. 

562. SDJan fall finen i?oI)brecE met ©miepen fnabbcnii). 



0 5DJunnd, eine fleine S^ontugel. — ®) ©rbbeere. — 
*) ÄTnöd)Icin. — *) taugen. — ®) mögen. — *) oerbriept^. — 
’) liier: ber — ®) 2^or ber 2Beibe, ©iufriebigung. — 

*) — ’") flauen. — “) pcitieben. 



Digitized by Google 




120 



5G3. 2J?an fit be 3)?cn[fcn JuuII üüör ’n 
ommer ni^ bcrin. 

5G4. SBot man nic^ in ’n ^ett, niott man in 
be S3eenc ^ebben. 

5G5. |)e ^ett’t in ’n 5topp, c§ be in ’t 5?nei’). 

5G6. ©tiöf ’n ^?opp in ’t SocE! — 9^imm ’n 
unner ’n Slam! 

5G7. ©tiäf es ’n ^opp büör’t 
finen ^eft! 

5G8. ’S*? i?opp e§ ne ^oltflage^) un Saden eS ^üer 
(fo raut eg ’n Äriämt). 

5G9. ^aug in’n^opp un £cd)tmit 3 ^) in be 5laffe. — 
|)aug in’t ^oefb un beip in be Xafte. 

570. ©0 oiel ^?öppe, fo oiel ©inne. 

571. „5?opparbeit gripp an!" fegg be Offe, bao trodf 
\)t tom erften 9)?aoI ’n ffJlog*). 

572. ®iiittgi‘ bat be Saig baft-''), cg bat be ^oft 
oerbiiinu. 

573. Serännerung »an ^?oft giff friffen Stpptit. 

574. SBell em be ^loft giff, bliff em an SJaun*^) nif 
fd^üttig7). 

575. ©0 franf eg ’n ^ol)n. 

57G. ®e eene ilrei^eS) ^(ft be anncre be Slugcn 
nic^ ut. 

577. @ene ^Irei^e mäf finen SBinter, un eene ^rci^e 
brent auf finen ©ummer. 

9 Änte. — *) fd^mcrer, bicfcr .^olibantmcr. — ®) oergl. 

9lr. 617. — *) «Pflug. — ®) »auch Berftct. — «) ßo^n. - 

9 fcbulbig. — ®) Ärä^e. 



Digitized by Google 




121 



578. „!DaD gao^ ^iär!" fcgg be 5?rei^e, bao ^bbc 
e^r bc ^muP) in bc 3)?ule. 

579. !De Äreit)cn ^öben. 

580. Siiitter ’n ^ribbeliSfobb^) gg ÜDiiöSfopp ^). 

581. Siätter ’n ficincn i?riegeP) 

’n grauten O^Iiegel. 

582. SBell ben frtgen mott frö^ upftao^n. 

583. kriegt fe ’t nid^ frö^, bann friegt fe ’t late. 

584. ®e ^ro§ geit fo lange to SBater, be§ ^e bredE. 

585. §e[t bu bin Siötnen tnat Irummere§ giätten eS 
’n ^riefeling^)? 

585. llnnern itrnnimftatn i[f gueb wuenen. 

587. ®at ligg büöreen e^ ^rut un 9tön)en — fun< 
terbunt büöreen. 

588. SBell ’t ^?rü§ ^ett, fiägent fif toerft. 

589. „!l)at ^teejt inott man früsigen!“ fegg be ^aftor, 
bao lagg ^e ©d^infen un S3raoben tmiiijf^) up 
’t SBuottranP). 

590. ®e ^ett em ’n 5?udfuf)gei in ’t Slieft legt. 

591. fuennn bi up’t !Daf — begaol^n 

— : 5 t mill bi Up ungebrannte 91fte®) traEteeren 

— mill bi be @piftel (Seoiten) liäfen — 
^E min bi bat ©oangilium utleggen — ^E mill 
bi Ijeimlöd^ten — ^E mill bi ’n SampiöönEen 
anfticEen — null bi be SeüEopen begeiten — 
^E miti bi ’n ^üfter^) oerpu^en — :J^E miQ ' 

0 .^abici^t. — *) — ®) Summtopf. — munte* 

rer, Icbf)Qfter ÜKcnftb. — ®) Srejjel. — •) quer. — ’) Sutterbrob, 
— ®) b. i. <Stod. — ®) eigentl.; Slafebalg ober ffUnte. 



Digitized by Google 




122 



bi ’n 2:ornöftcr padcn — ;3|t will bi bat 
blatt rcgciccrcn, 

bat bu ’n ^icmel füör ne ®ubcIfacE§flcite (’n 
gnoft füör ’n ?tntet)iiegel) anfci^cn — be ^attc 
füör ’n 0unnbag Rollen faft! 

592. füntf) roier in be ^öd)te, np be Sappen 
(0trümpe), ut be Strütc^). — ^e begriöft fif 
wier. — |)e bitt fit wier ^erut. 

593. ^e fitt Up ^eete 5luol)Ien. 

594. ®e ^uot (^o(f) liiiwt »an ’n SUief^). 

595. @enen Äocf un eenen ^ott. — ^ott 

hioten. 

596. S3iele Äuöte üerbiiirwt ben S3ri — nerfotttet be 
0uppe. 

597. Win em be ^lorften l)ögger leggen, 

598. ©ölwft wenn em be ^uorfte ut be Wiewen 
fönt un ^e be 5?uorfte nidb *vier finnen fann, 
günnt fe’t em nod) nidb. 

599. Äuort üm fit un lanf addier fit bebben. 

600. i^üper un Siegen finb !I)eiwe füör be Riegen ^). 

601. 2Ben üiel türt, lügg oiel. 

602. ^e türt annere Sübe »an ’n Stobt un fett fit 
fölwer brup. 

603. Se iff oan ’n Mrbaum up ’n fjulbaum tuemmen. 

oT. 

604. ©enmaol ladben b^tpt biätter, e§ breimaot 
aiZebgin niemen. 

9©träu^e.— *)@eru(b. — *)Äiuulabe. — *) Stegen.— ®)^>e(fen. 



Digitized by Google 




123 



605. Du fannft Umll la^eu, bu ^eft be ÜKuIe bi bi ! 
— Du ^c[t gucb ladben, fegg bat ^olE)n to ’n 
§a^n, bu brufft fine 6ier te leggen! 

606. ,^f tann ju ’t uüör ßad)en nidb feggen: be g^rau 
iff baub! 

607. „’D if[ nod) U)ib üan’t Sa^en!“ fegg be S3rut, 
bao fonf fe au te grineui). 

608. Sadjen (gnefen) e^ ’n ^infftüo^. — ©if üüör 
£ad)en ’n Suf l^oHen niüetten. 

609. ^e Iät)rt et nicb, un niann fjunnert 
olb Jüätt. 

610. Sanbeönnfe, SanbeSe’^re. 

611. £anf un fnml 
^ett fin ©efatlj 
5fuort un bid 
^ett fin ©efc^id: 

@n aj?iöfen^) oan be SÖfibbelnmot 
(Seit am maderften üömer be ©traot^). 

612. aßell ’t lauf ^ett, lött ’t lauf fangen. 

613. Siätter ’n niiffen^) Saup 

’n miffen^) ^aup. 

614. £aup nid) fo, fannft niet ©aol^n nodb mull an^ 
tuemmen! 

615. ’D iff nodb Sed^t in be il'iiirte!^) 

616. ($t iff, es menn fied^tmif) in^üefe^) un ©tuo- 
men regeert. 



*) meinen. — *) 9)?äbd^en. — ®) Strafe. — oergebltcben. — 
® Dcbled^ten. — (äntfc^ulbigung bei fpäter Jpeimfnnft. — 9 



Digitized by Google 




124 



I 



617. ’X iff £crf)ttttiffem)oI! 1) öüör e« ödster. 

618. ficcfertännfen®), niogft bu auf wutlbruncSeepe®)? 

619. ®c üörccr ’n anncm fin Sccb^) fif freien®) fann, 
^ett fin eegen fieeb on’t ®Iei^en®) an. 

620. ®at iff ’n olb Seeb^) (ne otfe i^ade). — ®t geit 
tt)ier up’t oHe £eeb (up be olle ^ade). — ®at 
iff ’t @nne üan’t £eeb. 

621. Me Seeber fann man nicb utfingen. 

622. Zeigen e3 brüdet^) — e« ’n ©ifemännfen^) — 
bat em be ^amp ut be ^Platte flött. 

623. ^e iff fmatt in ’n ^al« (= f)t Itigg); ^e ftinft 
ut ’n ^alfe (= l)e iff falff). 

624. fiüegen ^ebbt fuorte SBeene. 

625. ’9^ eenen fine Seime föQt up ’n IRaufenblatt, 
Den annern fine up ’t ©uermo^fatt ^°). 

626. Seltnen ^1) un mier brengen mätt eenen te öiel. 

627. £enntei2) (BMt braff man fließen 
Sennte ^iärbe braff man fmiepen^^). 

628. ^e ^ett ’n Siämen eä ’n ®ompr — e5 ’n 
ilafj^iner — eS ®uob in fjranfrif — eS be 
Suig in ’t ©dbuorfi®). 

629. ^e liämt ^ännfen fett^®). 

630. J)e liättJt tefamen eg Äatte un 9lüe. 



0 SBinbbeutel. — *) ßederjö^ntbtn , Scdemäultben. — 
*) ©eif<. — *) Selb. — ®) freuen. — *) blühen. — ’) Sieb. — 
“) pebrmft. — *) ein ouä ©(biebpuloer getneteter Äegel. — 
‘®) ©ouerfrautfa^. — '*) entleihen. — '*) entliehene. — '*) ouf 
ber Grbe fdf)Ieifen. — ’*) peitfdhen. — *®) @rinb. — *•) fett 
in ber Spfanne, b. h- i^t nur ©ebrateneg. 



Digitized by Googl 




(25 - 



631. 1)e ^ett ne brüge, bc ne ttjibe Siähjcr^). 

632. t[f an eene <3ite brei ^unb to 

633. äßell eenntaol nb ne Siemrobe^) fangen iff, 
lött fif fo lidbt nicf) mier betünteln^). 

634. S3iätter wat in ’t £if, eg üm ’t £tf. 

635. „SCBann if ’t graute £oog tnünne, — fegg be 
^unge — bann ^öbebe if be ©uegen te ^iärbe!" 

636. Sluf be Söwen niüett fif öüör be 9J?üggen wafjten. 

637. Unner gemeene fiübe niott man fif nid) tügfen 
giemen: föllt man unner of buomen, man föKt 
in be S)rite. 

638. ®at finb £übe, be fönnt ’t boen! ommer fe finb 
nodb nid) an ’n Stomenb, un fe finb auf noch 
ni^ eg an ’n ÜIHbbag. — iff no(i^ nid^ alle 
Ü)age Sfomenb. 

639. ^e l^ett be Dioden lüben ^äört, ommer Ije weet 
nidb, mao fe fanget. 

640. 'ffl oUen fiüninf^) fänf man nidb up Äaff^). 

641. ißan’t Suowen'^) mätt man nidb aatn. 

642. S3iötter ne £ug in ’n ?ßott, eg gar fin gleeff. 

643. 2^0118) Up ne £ug iff ’n gangen @nb. 

644. ülfan fann be £ug nid^ mefjr niemen eg ’t Siämen. 

645. S'le 2ug in ’n ^elg fetten. 

646. ®at lütt 8) annerg eg „f^rau gao^t fitten!" 



0 Seber. $er erfte trinft gern, ber anbere ^at bie britte 2rrau. 

— *) b. 1^. närrifib. — ®) ßeintrute. — *) betrügen. — '^) ©per* 
ling. — *) ©etreibel^ulfen, bie beim SCßannen abfoHen. — ') loben. 

— ®) Soll. — ®) lautet. 



Digiiized by Google 




— li>6 — 

647. |)e ^ctt ’n 9J?agen, bao fann tüull ’n in 
neftcn. — ^ctt ©luid up ’n 3J?agen. 

648. Si^ann bu bat nid) magft, moß bu iätten, tnat 
bu metbracbt ^cft. 

649. ®n njiift ncn SOJnnn? ©ctt ’n bt up’n 

jDiffi) unb iiitt bernan! 

650. 2JJann un äöif 
^ff een £if2). 

651. ®at i)j ’n 3}?ann an ’n Saiim^). 

652. ®e I)unner)'te 9)?ann nerfteit ’t .*poI^fenntafen‘^) 
(®aufemiitlfen) ni^. 

65.3. ’9>? ollen 3)?ann un ’n olb ijSiärb 
©inb nij me^r n)äl)b. 

654. SKannig SJJoer^) iff gvauen ÜDümel, 
grauen 9)2oer iff aJiannS ©atan. 

655. £aot bi n>at tnaolen, bann frigft (^eft) bu njat 
S3unt§ ! 

656. „SUIe!? met 9J?aote!“ fegg be ©niber, bao flog 

l)e fine f^rau met be ^>oub. 

657. ®e ü)?enff benfet, 

Un ®uob lenfet. 

6.58. SBat be 9Wenf! fcbinnt, bat mott ^e auf fin. 

6.59. SBat be 307enft ^ebben fall, bat frigg t)e. 



0 — *) £cib. — *) tapfer wie bcr $uter bcö (S^lag« 

baumä in ber Sanbwel^r. — ■*) — ®) SKiittcr. 

— «) (Stte. 



Digitized by Google 




127 



660. Söann be 3Kenffen erft unner ®oftcvS ^üftc 
geraot un be 35üegel in ^innerl^änne, finb fc 
bolle 1) olb nog. 

661. „2Bat finb be 3Kenffen bocb buHe ®tr8!" jegg 
be ?lpe, bao [aog fe ’n ©efiioppenen ber^iär 
gao^n. 

662. „5Bat fin ji füör 3)?en^fen!" [egg be SSuer, bao 
^abben be ©loine ’n ÜTrog ümftott. 

663. „Sßi be aJJenffen i)f be S'la^rung!" [egg be 
©cbciren[li[)er, bao [dt)uott) ^e [ine 5?aore in be 
Äiärfe. 

664. ®iit 9J?e[[’ (2J2e[[er) [nitt in brei 3)age me^r 
c§ in twee. — Up bat 3Kc[[’ fann man nao 
9tom viben. 

665. SBann be ®re(f to üJ?e[t mätt, bann mill l^e 
[ö^rt fin. — SBann 3)Ze[t [il [ö^ven lött, bli[[ 
^e boc^ nod) 9}?e[t. 

666. ©iegen ’n [Joov 3We[t (’n aJZe[tn)agen) fann man 
nid) an[tinfen. — liegen be S^ieenbüör^) (’n 
gleinigen Uoioen) fann man nicb angapen-^). 

667. aiietbeclen un mat giemen mäf nid) aom. 

668. ,,9)fetniemen!'' [egg ^oI[ei. 

669. ’X' gi[[ finen 3Kiä^t[ad, mo man up [lött, bao 
nidb nod) SJfiü^I nt fümp. 

670. ilin 3}Uüfen ao^ne Seim’, 

^in ^ao^rmarft ao^ne ®ei[, 

^?in S3ud aofpie S3aob, 

^in 3Bi[ aof)ne SGBaob. 

*) balb. — 0 Ginfatirtöf^or eincS 23auernf|au[eö. — ®) gähnen. 



Digitized by Google 




128 



G71. ilin junf SJZiäfen nhmiip ’n oflen ÜKami üm 
^noH »willen. 

G72. (Sd)ÖNC Slömfcä un [d)önc SDZtäfcnä ftao^t nid^ 
lange. 

673. „SDZober, — fegg bat SO^iäfen — nn müegt mi 
alle SDJannglnbe lieben; fe t)ebbt mi aU üan 
T)age »net ®rite finietten! 

674. 0e I)ett n»at in bc ü)2iälte te broefen — . ^ett 
3}?o[e§ un be ^rop^eten. 

675. ^e I)ett finen eegen Stopp, eö bc ©üufc in 
2J?irfcl»ibict>). — ®e ®auö ^ett auf ’n Stopp. 

676. 97c 9)Zobcr beeft »oaam to. — 95i'obcrIei»ue üö»ncr 
alle £ci»oe. 

677. Gene 9)?oer fann »imü fiemen Stinner unncr^offen, 
ommer fie»ucn Stinner nid) eene 2)7ocr. 

678. SBcII bc 9}?ocr nidb Ijilört, niott bat ungebuoren 
Stalm folgen 2). 

679. !De 9)?üIIer un be ÜJiug finb bc Icftcn, be baub 
fmaebtet. 

6S0. ©0 bumm un bann nt 9)?önftcr! 

681. ©0 brod es to ÜJ7ön[tcr unnern Suogen^). 

682. ©0 faft es SQiönfter.^) 



9 ®auerf(baft CDtccflcnbecf bet 5Dtünfter. — ®) b. ber (3Berbe*) 
SCrommel folgen, Solbat werben. — *) 2)ie 2(rfaben auf bem 
^rin 3 ipalinartte , bie belebtefte ©egenb ber Stobt. — ■*) 3nt 
50iittetalter unb biä in bie le^te Seit beä oorigen So^rljunbertö 
gehörte SJiünfter jn ben om beften befeftigten Stabten ; ogl. 
©. 0. Sd&anmburg in ber 3citfd)rift für oaterl. ©efd^idjte unb 
5lltertumöfunbe. S3b. 16. SDtünfter 1855, pag. 142 — 174. 



Digitized by Google 




129 



683. iff fo fiiilig, e§ luann ganj 3J?önfter up 
be <3d)iifftaorc biibbe. 

684. ®e niott bat ^itoper’) up 2anibcrtis2:l)Qon2) 
fd)ueni. 

685. Sann man eene «an bc Sittl}üömcr ©ti'cge '’) 
frigg, bat iff fo gneb fiftig X>alcr Srutfdjatt. 

686. Sann bc ^illfnlcM imöv (Süntitljcnpaotc^) in’t 
3^röbiaol)v null Später iff, bann gifft ’n Ijccten 
(bi'ügen) ©unimcv, nn mann fc licbig bann 
gifft ’n Hatten ©nnuncvß). 

687. Sann ’t ^intftmaonbag np bc 9J?avtinffe 
'ifJrofiione^) ni^ riägcnt, bann rüigcnt ’t alle 
annevn ^ropjonen ant nid). 

688. SDHiggen®) l)cbbt bc auf mnll ’n Süiggcn?^) 

689. ®e magern ilJJnggcn bietet lO) f(^arp. 

690. ,^e eegent fit baoto jüft cei ne SJJnggc (©uege) 
to’t ©id)ten ^'). — ®at UHt cm, c§ be ^ol; bat 
©tntenbaden. 

691. ,^ctt be ®?iielc men Satcr, bann finnt fit aut 
be (SJäftc. 

692. ®at 9JhiI geit eljr c§ ne Sllappcrmnele. — Sann 
bc ftiüvm, mott cl)r 9)?nl nod) citrao baub flaon 
mären. 

') Äupfer. — *) Surm ber 8ombcrtitird)e ju Sh'infter. — 
önffc in 2)iünft<T, jcj,U officieH „äöcüclingbooo'gnffe". — 
‘‘) Stasgrube beb Stbbederb. — roo^l aus bcin froitj. St. Gilles 
(f). Slgibius) ciitftanbcn: Slgibiittjor iniöiünftcr. — ®) SDnbfelbc gilt 
Don ben Cuellcn nor ^Igibiit^or, bie in bif 9(n Inufen. — 0 5pvo« 
jejfion in ber ÜJinrtinipfarrei jn 93innfter. — ") 9J?iiifcn. — ®) 2öenn 
Äinbcr über 9lüifcn)d)nicrjen tlogcn. — ‘®) beiden. — ") fieben. 

9 



Digiiized by Google 




130 



693. £aot fe! man fann be 3BeIt bat 9)?ul nic!^ ftoppcn. 

694. O, Ijäbb’ it bc SOhile tüörtcr mattl 

695. |)e f)ctt fit ’t 9)?ul wcrbraimt. 

696. Siin ©latt uiiöv be 2)hile niemen. 

697. $eno to ne IDZuIape’), bat fe nett iff, fe glöff 
et bi. 

698. ^)ao fin it üm tucmen, eä be 3)Jüent'^) üni be 
gueben Xiage. 

699. I)at iff 9)?nente ?Irbeit-'^). 

700. "De SUtiifc fittct met X^riiöncn in be Sfugen 

in jne 33raubfc!^af)p nn lanpt fit ’n 5Sicfii<?. 
— <2mall)an§ 5?üctcmneftcr). — ©teil 

’n men np ’n iuipp, et füllt cm tin ^cnnint 
ut fine Üaötc. — .^c lött fit bc ©unnc in ’n 
|>al§ fd)incn. 

701. faff bn c^ iDZufit I)äürcn!" fegg bc i^unge, 
bao t)abbe f)e bc 5?atte ne ^niepc up ’n ©tiärt 
fett. 

702. 'Dao ligg ’n 9}Zufctant bcgvamen.^) 

703. 'X iff funnerbar, bat bc SÖZufctantcn immer 
®uorft Ijcbbt; be ®afi mott alUib brummen. 

704. aiZüettcn iff ’n ©ümelöfritittcn. 

705. 2Bat fin mott, mott fin, un mcnn’t ’n S3ranb= 
miärt^) iff. 



9 ein neugieriger 5)ienfdj , ber, um beffer ^ören 311 fönnen, 
beti 5Jiunb aufipcrrt unb buburef) ieinem ©efici^t einen bimimen, 
^äglidjen 3(uebrucf oerlei^t. — 9 2)i5iu^. — b. f|. Dergeblid^e 
Strbeit. — *) 2Seun Semanb [tolpert 2 c. — ®) SBranbmal. 



I 



Digitized by Google 



131 



706. 9^agcl in ’n l)clil)en. 

707. gueben ^Zaober i)7 biiitter ej§ ’n färcn 
5'rönb. — (St geit nij iniör ’n gueben 9?aober. 

708. il'aup S^iaoberg 9iinb, 

^•rice 9^aobcrö .(linb, 

'Dann lueeft bu, nuit bu finnjt. 

709. 5?in aiienff fann länger Diulje IjoUen (l)cbbcn), 
e§ fin 5)?aober tutll. 

710. D)at i)[ nicljr eö in’t 9?äppfen geit. 

711. @en 9Jnrr fann niel)r fvaogen (infanpen), eä 
teil! SlMfe anOuaovben (nevfanpen) tönnt. 

712. 'Dao be dlaxx np be i^ebber fteeg, fagg bc 
l^ebber „quaf!" 

713. 9^anb läljrt biäben. 

714. ^n be 9^aub 

?itt man Stuten [üör Sraub. 

715. man nt be 9^aub, 

‘Dann fümp be Daub. 

716. Spaort in be Dib, bann Ijciumt ji in be 51?aub. 

717. ,*pe neil)be nt (leip berbüör) mat gifffte mat I;efte. 
— reet nt eä S(^aop!^Iiär‘'^). 

718. SBell fine 9?iäfc affnitt, oerfdjimpeert fin eegen 
®efid)t. 

719. ^norte S^iäfen finb gan te fnüten. 

720. „®t fümp oiel 9lieeg np!" fegg be ^unge, bao 
mofi ^e biäben. 

0 ferner. — ßiäber = Seber. 

9 * 



Digitized by Google 




132 



721. SS^rto tJDCc 9?icmev§ finb, bao bbgg ’t nid^. 

722. 0e nicnit ’t be Sübe ut bc Xa^fc un ®uob 
üau bc 5ötc. 

723. ilnio 9?ietc’) finb, bao finb auf £üfc. 

72i. (ät iff nty un luiitt uij;. 

725. uiy brcuf, bc trigg auf uij-. 

72C). Sh.'ao uij: iufüuip, bao fünifi auf uij: ut. 

727. Qi ftflof)t Ijicr auf uicb üui baiuoc 9^ücttc. 

728. Up Süut S'iüimucröbag. 

729. ^c iff ’u öljui^) au be ü)Hicr-^). 

730. ilk'U uicf) olb^) loarcu toill, bc laot fit fünf 
Ijaugeu. 

731. Saun ccuc olb joiitt, fauu uiau tüsfcu Ä'iun 
uu 9?iäfc Sl^üluiicttc fuappcu. — D jä jau, 
u)at Joätt mau ftif, manu mau olb matt! 

732. |)e fauu fif all to bc ollcu Quoalcbcu (to’t olle 
Qfcu) rÜifcu^). 

733. Olle £übc läl;rcu mullcu iff fo gueb, eS ’u ollen 
9tüeu ’n 23cugel iu^augeu. 

734. ®e Ollen finb (“^e cQlucfe iff) mifer eS be fiüfen. 

735. (S§ be Ollen flcitct, fo b»pct bc Quugcu. 

736. Oe Ollen mott mau cljr föcmaef*’') güuuen, ’u 
^clpup'^) allemaugfeug in be .^aub rcefeu. 



') Kliffe = Gier ber ilopflnufc. — £Ijeim. — ®) SDJauer. 
— ■*) olt. — ®) rciJ}itEn. — ®) 5'ciiuemlid){cit. — .^tl|auf, 
4'cttquaft jum Stiifrit^tfit. 



Digiiized by Google 




133 



737. ®at Döer ijf ne .ßranf^cit. 

738. Drbnunf rcgccrt be 3Bett, un bc Scngcl^ be 
9?üenö. 

739. 3Bao bu nid) |)är Organift, bao fiuigct 
alle ^ipcn. 

740. ®c Offc finnt nnf finen Stall. 

741. ®t fiinil) (lanlfani) ’n Offen be SRiiilfe. — 
Mminft bu uan Onge nid^, füininft bn niuorn. 

742. Oao lüill if cm imtll ’n ^ iniörfd)rimen! 

743. ^acf flött fif, ^ad nerbriigg fif. 

744. :Q:cbcr ^ctt fin ^äcfiSfen to briiigen. — 
ftn Sd)aötfcn ut tc lucttcn. 

745. 3)Zan inott be ^älcn ’) nid) üüör bc ©liege 
’fnüetten. 

746. SHU I)cbbt be ^alnt, ini fricgt mit Oftcrn. 

747. 5ü^c(I be 'ißapiere nid^ l)ctt, fann auf nid) up 
’t 9Jaobl)uä fuetnnien. 

748. Oat piiff jüft cä bc 5»fi »P ’t — e§ ’n 
3(ppel in ’n ^ütt — cö ’n fülincrncn ^inn 
üüör ’n ©ucgcftall — c§ ’n ^innappcl^) up ’n 
©ucgcftaK — cö ’n Ü)?eff in bc ÜTaffe — cä ’n 
Üiütcv np bc ©liege — eS ’n ,'panSf 3) an ’n f^ot. 

749. 3Benn’t up ’n ^aftor riiigent, briippcit ’t aut 
Up ’n Lüfter met. 



‘) ipn-Icn. — ^ eilt .'Qolif'noiif nid Qlcviienuig. — ®) .^nubfc()ii^. 



Digitized by Google 




750. Sctt bc ^^cbbc’) Up ’n (]iU(cn ©to^I, 

Sc fpriut apatt nncr in cljrcn 

751. 'Tsc bngltfe ^^emiinf bvüppelt büör ’n ^nbbcn 
Steen. 

752. 'I)e ungcrcd^tc ^cnninf ücrtiärt ’n gcred)ten 
®nlcr. 

753. 3BelI ’n ^enninf nid) a^t, 

®en bc 'Datier nic^ n)nd)t-*). 

75i. iinui bn bin ‘^?iiipcv I)cft, l)cff if min Solt. 

755. rnicb '■P'iiivb trcrft^) tiiieenuml. 

75(). ’i)i giciucn '’^>iiirb nintt man nid) in ’t fifen. 

757. .'pc filt iip’t 'iMiivb, cö ’n ^-noff np’n Sun>^) 
— Ci3 bc 9)?u^ up ’n itammipbraub — cj 3 bc 
Xnngc up bc Statte (up’t [yiiirfcn). 

758. ®u ribft ’n bull (büer) ^iiirb. 

759. ^c quamm to '•^iärbc un gont to ^-otc. 

7()(). i^aii ’n ^4^iärb up ’n ^cfcl fuemmcn. 

701. ’X iff luno^rlif fine Silcinideit, mann ’n ^iiirb 
np ’n ^o^nermim^) fitt. 

762. ijiiärbe, ^^lintcn un ^^raulübc braff man nid) 
utlcl)ncn. 

703. ®e ^iiirbc, bc ’n |)amer nerbeint, friegt ’n nief). 

704. ®c beften ^iiirbe finnt man up ’n Stall, 

®c fled)tcn finnt man üömcrall. 

705. 3öcnn bc 2^rogg liebig iff, begnappert fif bc 
^iärc. 



') Äröte. — ^Pfütje. — ”) ennortet. — ■*) oii. 

— ®) 3oun. — ®) ©eftelt, njoraitf v^ü^ner übeniad^tcn. 



Digilized by Googl 




135 



766. 9JZaf mi nid^ be 'jpicirbe fd^ü! 

767. fann ’n ^ileiuuorin bölfcn (tjoften) l;äörcn 
un ’t (5Jre§ Juaffcn feiljen’). 

768. ®att flött in e§ ^infftcn up ’n ©unnbag. 

769. I)ctt ’n ißtnn in’t löocf ftiäfcn nn i'ff ber 
bnör gaol;n. 

770. SÖ3ann man gnr fin ipUifcer l^cbbcn mill, mott 
man g^ran un Dinner metnicinen; mann man 
’n bietfen ^liifeer Ijcbbcn mill, mott man be 
^rau mctniemen; mann man ommcr oiel ^lüfeer 
Ijcbben mi(I, bann mott man aöcene gao^n. 

771. ©0 plump c§ ’n ^umpcnfmcngel. 

772. löpp oan ^ontinS nao ^ilatuS. 

773. (St iff fin ^ott fo fcbecf, ct pä[f ’n ®iefcl brup 
— et finnt fit ne ©tolpe^) brup. 

77i. Siebige f)3ötte giff bulle öppe. 

775. Üm eene 9töme fteit be f|5ott nid) liebig. 

776. .'pe fif in ade ^ötte — nnner ade ©tölpen. 

777. ffjvaoljlen (Mern) iff fin (Selb teilen^). 

778. i)3vaol)I mi nid) me^r, fin mi aame £üe. 

779. (De ffJraol)ter f)ett fin Söraub, 

De illiüger fine Sianb. 

780. fj3robeeren iff ’t (Senanfte. — ^robeeren geit 
üömer ©tubeercn. 

781. fprobeeren boet be 9füen§. 

782. De fßrofcfferg un be Äiebbenrnen§*0 oerbeint 
cl)v (Selb (Sraub) met be fDfuIe. 



0 Sopfbccfcl. — Äctten'^unbc. 



Digitized by Google 




— i:3G - 



783. Mut’) Up ’u ^roffcn^)! 

784. fitt Up ’u ^rofjen. 

78.5. S^iblifö’’) ’u ^vüiufeu-*) t)iUU lauge uan ’n 'ißuub. 

78C). ^ud)crg uu ^raotjlerö finb fiuc 

787. fiangc quinen^) iff bc luiffc ®aub. 

788. „Maot nii gueb, rnot nii ivalt, — fegg be S3rut 
— lucn raot mi uid) af!" 

789. a)?an tüuip alltib flöfcr unu ’t Maob^uS, man 
berup geit. 

790. Mcd)t niott Mcd)t blitueu. 

791. Med)t ^efte un fiuigcu luoftc. — Mcd)t ^efte un 
^ebbvcd)t fafte t^citeu. 

792. iff uid) rciu up ’t 

793. Ijctt uij: ad^tcr bc Minfftcu. 

794. !iDao riägcut ’t em iii’t ,^ci. 

795. iff fo rif, bat t)C bültf^) — bat bölft 
(reert) üüör Snmd)t®). 

79G. jTti'ce Minner un eene ®au§ matt ’u 3)?artt. 

797. |)e Ijett ’u papieren Oiäctöfcu au.’’) 



‘) ried). — *) ^pvopfcit. — ”) jiimfileii. — ■*) Äautabaf. 

— “) fnintcln. — ®) b. b- ip «W)t S» trauen. — ’) brüllt. 

— *) .junger, 'Dfangcl. — ®) b. l). In^t ftd) Icidjt fcftl)alten, jum 
SBlcibcn überrebcii. 



Digitized by Google 




137 



798. 9Jücnö ^anldn^) im g-raulübc S?ranfeln bucrt 
nid) lannc. 

799. ®ietifc‘^) 9iiicn§ Ijcfft fciben l)cclc‘^) ?lol)ren. 

800. Sleibc“*) iKüenS iiuib jciben fett (fatt). 

801. ^unc}c 9Jücnä mücttet bieten liiljvcn. 

80:2. ®e Iei(]ften 9iüeng Ijefft be nieeftcn f^leil)C, 

803. Olle Oi'iicnä iff fle^t 9lengel§ nnl)angen. 

804. SBann innn ’n Siüen fniietten n)ill, fann man 
immer uuill ’n ^niieppel finnen. 

805. 35?ann bc 9iüc blieft, bann bitt l)e nid). 

80Ü. Si'ann man fölmft nid) Ijangen miü, mott bc 
9tiic be SiMiorft ftuol)Icn I)ebben. 

807. 2Bann fif ’n Qnnge nn ’n 9ine begiegent, un 
bc ^nngc fmitt nid) un bc 9Hic bliclt nid), 
bann büeg fe beibe nij:. 

808. 9)icl)v 9{nen£i c§ ilnuofen. 

809. Sefannt c§ bunte 9Uicn^. 

810. @t giff mel)r bunte 9{ücn§ cö eenen. 

811. „^ebben, I)cbben!" fegg be 9iüe. 

812. De 9i’üen§ blieft bi bc grauten <S(^uIten „T'ü' 
fenb, büfenb, büfenb", bi be flcinen 93urcn 
„,^alf äf, l)alf äf, f)alf äf", un bi be S^üöttcrö 
„'©iärbe l)alf l)unnert, biiirbe l)alf I)unnert". 

813. ©üf cä 33?üürfte in ’t 9{ücnfd)ütt^)! 

814. „Du faff mi nid) micr in be ©nute tlcicn!" 
fegg be 9tüe, bao l)abbc l)c bc ^'atte ’n ©tüirt 
afbietten. 

*) ber .^■ninbc -Oculcn. — *) bilfifle. — ’j t)dle, goiij^e, — 

*) blöbc. — ®) §uubcuerf^Iag. 



Digitized by Google 




138 



815. .f')c fc^vt bat 9iiie buten (= uuitt groff). 

810. 9iulj un 9i'aft 

.3Ü bc ^nliue 9JZnft. 

817. ili'unb cä ’n 9(ppcl, '^annfofen’). — Tint Per* 
fteit fif au ’u 'Jlauuc^), bat bc ‘i]ßaufofcu rimb iff. 

818. ,*pe if) brup per)iättcn es be 9tupc up ’t DJoöblatt 
— e§ bc 'Jtüiucl Up bc aamc Seele. 

819. Saepte Pan ’n Stall 

JVüljrt ben gan 5 cn (Dag ipatl-'^). 

820. De inott ’n Saef lappen. 

821. ?i'dl nid) faict, bc nicb inaict^). 

822. 5b.'aun bc Sainiann unif), tpat bc 9)Jaiiuann 
ipcet, bann . . . 

823. Saut§bag(Saoterbag) l)öllt bc 'Di'nucl .^u^föfung. 

824. Saub fd)ucrt ’n ü)?agcn. 

825. iß}cll [if nid) fatt frätt, be fann fit aut nid) 
fatt ledcn. 

826. äi'cll ’n Sd)abcn I)ctt, bru! füür ’n Sd)iinp 
nidb te fuorgen. 

827. Scpaipcrfücr^) böten *>). 

828. „’D iff tinen Sd)elm tc trnen!" fegg bc .Qnpgd 
bao pabbe l)C ’n bauben 3 >ü| 5 (bullen iliiieu) bc 
SOhile to bunnen. 

') (pfnnntud^ni. — ’*) am 9laubc. — •■*) uioljl. — O mät)ct. 
— ®) Sdjäfcrfeiicr; fo nennt man beb £d}äferb abmed))elnbeb .svnie= 
beugen mib Untereinanberfdjlagen ber 3(rme bei ilälte. — ®) gnier 
anmad)cu. 



Digiiized by Google 




139 



829. ilünip ’t ntrf) met £c^iäpcl§ 

®ann füiiip ’t nict :^iepel§. 

830. Söcll fit fd)iinpt, bc fit niinnt ’). 

831. !l)e brüßg. 

8.32. 33iätter bat ’t fd)innt2), c§ bat ’t qiiint-^) . 

833. nt be Sd)ülc4) tleffcnS). 

834. ^->6 iff fo fd^rao*'’) ne itiävfcnmuS — fo fd)rao, 
bat l)c iiict bc ^anidclS^) büör bc Üralljcn*^) 
friättcn tann. 

835. aL'cll ber fd)vlff, 

®e bcv bliff. 

830. 5ß?ami nc olle <Sd)üev brennt, iff nij: tc rebben. 

837. Si'cll fine Sc^nlben betalt, ncnncljrt fin !i>cr= 
niücgen. 

838. ^ ^e l^ctt ntcljr ®d)nlbcn c§ .^aove np ’n 6topp. 

839. „ÜSat feggfte nn?" fegg bc Stainc, bao I)abbe 
bc ’n ^paljn ’t 5(nge utbicten. 

840. 5Bat fall man bao oan feggen? Üo Sriiibbcr iff 
’t ,*pült tc ficin, men 9ianfentran§trallcn fitt 
ber nodb in. 

841. ©eliuc^) iff ’n gueb iirnt, ommer ’t mäff nid) 
in Slllemanng @aovcn. 

8 1-2. l)ett fit auf met be tnnffdtc’^) 3^nft fiiigent. 

843. ©iemen iff ’n gansen ©algen null. 

844. SBann be ®icgc friättcn fiil)t, fratt fc aut. 

0 iiniihcrt, t)cnib!‘e|t. — *) fd;ciiifiib b. i. biif unb fett loirb. 

— d fnuitdt, oergcljt. — ■‘) Sd}iile. — d fdjiunt'f»- — “) mngcr. 

— ’) Äanind)cn. — ") Cotten beb a>crfd)lngcb. — ”) i^albci 

(Salvia offic.), ^icr mit 2tnipielinuj auf „<Sclbft". — gebanteu, 



Digitized by Google 




140 



845. ’'J? Släi^ter gcit unnüefd to ®angc (2öiiirtc). 

840. Sliägc matt an^ännflit. 

847. 9)tct Sliiigc faim man fincn bcftcn grönb wer* 
tönen i). 

848. ,'pc füpct^) ni(^ funncr iBatev. 

849. „Stocr-'’) ii) bcrbüör!" fcgg bc ^van, bao tjabbe 
fe ’t Scbbc uerfnoppcn. 

8.50. nimmp ’n Smanb uan be 9)iiälfc üüöraf. 

851. 3Bctl gucb fmiärt, be gueb följrt. 

852. |)e fmitt ’t in’t ^mle.'^) 

85.S. Ut ’n Sniber lött fit alleö mafen, men fin 
:^änf[terneft. 

8.54. .^e jnuovfet eS ’n :^cgel^) — e^ ne 'Sagemüele. 

855. .^e fögg bat ^iiirb nn fitt berup. 

856. ^e fögg un fögg un bantt ®uob to, bat l)c nij 
finnt. 

857. 9)kn jögg finen 9Hien ad)tern Uomen, man I)ftbbe 
ber fölmft all achter fiiitten. 

8.58. 0olbaoten un fette Smtne finb een boen: fc miib 
beibc fett matt to’t baubflaon. 

859. Si^ann alle Sluegeln braipen, mögg bc ®ümcl 
©olbaot fin. 

860. 29tb nan ’n 0d)uet‘'') giff ’n ollen ©olbaot. 

861. 0trci em ©olt np ’n ©tÜivt! 

862. ©öllüft fpunncn nn fölmft mafct, giff ’t bcfte 
33urentlecb. 



9 crjfmicn. — ®) fctjkift. — 9 Alnriee, 23ict)traitt. 

— ■*) b. 1 ^. macbt eö nicht orbeutlid). — “) Jgel. — ®) ©djup. 



Digitized by Google 




141 



803. ©öltüft iiittcn miil fett. 

804. (St fnuit iny biütter, eg luat man föliuft ätt. 

805. SSetl füliuer geit, miitt üan ’n SBuoben nid) be- 
bruogen. 

800. 3BelI fit fölmft Heit, fann upljollen, mann l;e mill. 

807. 9J?et be ©viiöne, mell bu Sunnbagg fnibft, ftnotet 
be ®iimel be .'pcUe. 

808. Sl)aüven (maljven) iff’t l)ebben, un Ärigen be 
Äunft. 

809. 2ßat man fpaort uüör ’n 9)hmb, 

CDat fvätt be Äatte of be ^unb. 

870. 95?et ®perf fünf man 9)?üfe; men bütt iff nod^ 
lange tin ©perf! 

871. ®em flügg ’t ©peef in ’t 9)2ul. 

872. ®e ©cboI)mafer ftad ’n ©ÜP) in ’t ©perf. 

873. ÜKet be Sc'etmnorft nao be ©pedfitc fmieten. 

874. 2Bell nid) fpinnen beif, 

Soll met ’n blauten £ime geit. 

875. 51ii): iff fo tiein fpnnnen, 

@t fümp an be ©unnen. 

870. ©pottl^iigfeg be fönnt brennen. 

877. .^auge fpviäfen''^) un mib ftvien'“*) 

^elpet mangen iiömer be Dtien'*). 

878. 9?n fpriät bod) ! ’t iff jii, eg mann boo ’n banben 
©algen fitt. 

879. ’il? ©prnefmaob, ’n maol)r Sßaob. 

880. |)e fprint up alle SebbenP). 

0 ^fricincii. — ‘0 gro^fprcdE)cit, praljlcn. — ’*) ld)raten. — 
0 ätimie, ©rabeit. — '*) Seitcrii. 



Digitized by Google 




142 



SSI. Stanf füör Dan!! 

882. Staolju un briägcn iff bubbclbc 3(rbcib. 

553. „Dao ftaol) )ni!“ fcgg ©tobtbroif 

554. bc @taot, 

00 bc ^raot’). 

SS.^. äBcll bi bi )‘tcl(t2), brent bi bi Dngc njier. 

— De füinp U'icr ’n falsfcn 0iUiucrgroffcn. 
SSG. Dal ftiiif an ’n .^"^ob! 

887. .'pe geil un ftiänu. — !pc bitt in’t @rc‘3. — 
,<pe bvenf bc 0d)utc-‘^) mct. — ,^c geil nao bc 
graute ''^Irince, geit berbüör, geit ripg^), geit 
in bc ^Köweu. — .spc Ijicinelt. — ,^e mii! ’t ni(^ 
lange incl}v. — .'pc fteit (fümp) nicb mc^v np. 

— ,'pc ftiifcit nn [tüfclt. — ^e bett ’t baobn. 

— ,*pc iff rip, i)| Up. — ,'pc frätt fin S3raub 
nicbr. — §c nerffitt fine 0cbobe mebr. — ^c 
fmitt tinc 33iären incbr. — ,^c bött-^) fin 
'!)3aüsffiier •’) mebr. — 0e biief fine ^annfofen 
mebr. — .^e ligg in ’n i}Jro 5 CB mct ’n Daub. 

— |)e bett ’n ‘'.ßro^cf} mct ’n Danbengriämer. — 
,*pe müf [ü^fc gnebe 0itc bi’n Danbengriämer. 

— ,'pc mott meg (mott reifen), bao belpt nii' 
mebr. — ^c iff up bc 0^ricmcric'^). — ,^c 
rnill auf ut be Dib gaobn. — @m boct fc (reeft 



*) Siebe, @e]i)H)ä(j. — ftie()lt. — Sc^nufel. — ■*) auä 
ben auf ben meiften ©robmälent befinblic^en SBucl)fta6en R. I. P. S. 
(= re(]uie.soat in pace sancta). — ®) fteeft an. — ®) Cfterfcucr. 
— ’’) il)in broTjt irgcitb ein größerce Unglüif, aii^er Sob j. 33. 
auch ©anterott u. f. ro. 



Digitized by Google 




— 143 — 

be ®aiibciigriä)ucr) bc 0d)ute auf afl in be |)anb. 
— Ijüllt be '3)aub crfter Jib. — @t i)| ut 
mct cm. — mill nid) nie^r. — De ?lül)m*) 
flcit cm nt 2). — De ^lotjm mätt cm tc fnort. 
— De ecQcncn 33ccnc briiigt ’n nid) mcl)r. — 
De Danb fitfn in ’n 9^acfcn. — O, l)iibbc be 
.^iir cm bod) Icif! 

888. ^c in afft normen. — i[f ber meft, iff 
Inngit nid) met)r. — .^e iff bi Phtob, bi (n)viftn§, 
bi bc 0inigcn. — ,'pc iff in ’n .'piemcl, if[ ’n 
(Smgcl in ’n piemcl. — §c iff am beften bran. — 
^c iff baub, iff begramen, iff iU)vt'^), iff maam 
tobedt. — §c iff fo bmib e» ne aJiiis. ~ ^c 
iff alt fo lange banb, bat I)c boKc miev ufiftcit. 
— ^e iff affegelt. — ^e iff in be ©mideit 
(©iiiligfeit) gaot)n. — §c iff in bc fyveibc 
üömcrgaol)!!. — ,^c iff all lilngft ut bc Dib 
gaoI)ii. — ^e iff I)cnnig fiibbig mnorben, I)ennig 
an bc 91ige fuemen. — ,|')c iff nid) micr uf? 
bc ©tvnmve fnemen. — ,'pe iff in ’n §iirn 
entflaopcn. — ,^c iff (flöpp) in ö-rinben. — .'pc 
l)ctt l)iemclt. — ,'pe I)ctt ’t fnort maft. — ^c 
l)ctt ®nabc bi ’n .^ärn (l)at). — ,^c I)ett in 
’t ®reö bieten moft. — ,^e liämt nid) mct)r. — 
^c ligg up ’n ^tifirfl)off. — ^e fegg fin SBiiöbfen 
mel)r. — Den böct be ^opp (boct bc XÜine) 
nid) mcl)r mcl). - @uob l)ctt ’n to fif nnommen. 



') Sitem. — *) nuc!^ allgemein: ^e tanu nid) incl)r. — *) beerbigt. 



Digitized by Google 




144 



— De ^cir Ijett em Icitver ^at. — De Jua^^tet 
ad Up ’t iüugfte @erid)t. — Du fannft met 
l'iuc ^uuoteu Siiireu affiuictcu. — Dat be 
aWann qu! )o ^euuig iu be 91re liggen uiott! 

880. Dnt fe ftann i[f fo gueb nuinn man ne Dutc 
tobriidt, eö mann man uc (Sd)ieme fuort ftött! 
— ’D iif’t i?üben nid) miiljb! — ®e fönnt ne 
OJaufe an ’n ^ob |*tiiifen, bat t)e meg iff! 

890. 5ß>aun be ^^(ameu ’t aflaupen un be Otiten ’t 
affaupen fönnen, bann ftüörm ftn eene (tin 
Ü)?en)f). 

891. „<2tiävmen iff min ©eminu!" fegg be $a[tor, 
„Un niin ©d^aben i)f et au! nic^!" fegg be 51ö[ter. 

892. <Si ftid, min ^unge, faff ne il’rone ^ebben, fo 
graut e§ ’u SlUielrab! 

89:1. Stille, fiicttels’) l)ebbt ?lol)ren uu ^ötte l)cbbt 
Stalen’-^). 

894. ©tilÜeS, ftillteö, ’t finb ©mine in ’n ©aorn-*^)! 

895. ,,:Oüd'^) ©traofe mott fin!" fegg be ^alliil^r 
bao frat l;e be i^ungeg be 93uotram§ up. 

890. @en ©truppt) l)dpt ’n aunevn brup. 

897. ’D iff !in ©tuten 

898. üaot ’t ftumen! — £aot ’t fufen! — 2öat fann 
’t fled)te Siämen Ijcipen? 33an Dage mill mi e§ 
mat brup gaol)n laotcn! 



9 Äeii'fl. — 9 ©tü^rn, ^ier: 9?ciiif, b. f). fic tragen’b 
weiter. — 9 ©arten. — ■*) wenig, etwas?. — ^>err £e^rer. — 
®) ©d^linge. — 9 SOeißOrob: ber Sßreib ift niti^t fo feft. 



Digitized by Google 




145 



899. SBann bc <Suegc ’n SCrogg ümftott, müett bc 
iJiärfen ’t anncrft^) cntgeHen. 

900. geit boomet üm, eS be @uege met ’n Ici» 
men J^ärn. 

901. ®e quoram ommer an, es be ©uege in’t^uben^mS. 

902. !Du fü^ft jüft ut, es „Slntönfen, mot ^ebbt fc 
bi boo^n!" — es ’n S3uer up ’t ^tp^)fen — 
es ne Junrupe^) 

903. ©üntellaoS^) iff muff ’n ^innerged, ommer fin 
ffiorr. 

904. |)e füp^) offeg mot nott iff (mot löpp) — es ne 
Üiefe *). 

905. ©00 ne ©molme neftet, boo frepeert fine ^^o^. 

906. ©0 fmonfß) es ’n blieen^) S3uegel — eS ’n 
Qfefel ub ’n ^rumenboum®). 

907. ’iW ©min föfft fif am beften in ne äöferie^). 

908. ’ffl gueb ©min frött offe«. 

909. ©eff fif ödster be ©mine öer^üert^®), be mott 
auf mietten, bot f)e fe ^öen’i) fonn. 

910. ®c fegg fin ©min guen ?lomenb, un mann ber 
auf ’n ^at ubfitt. 

911. Ut ’n ©minSoo^r mätt fin Siämebog finen fiben 
©elbbüel. 



‘) @ou. — *) am erften, juerft. — *) Sounraupti >>• i- 
rig, gerjauft. — *) @t. JJifolauS.— ®)3e<fe. — *) elaftifc^, gewanbt. 
— bleierner. — ®) ^floumenbaum. — ®) ©d^nm^. — ’®) Der« 
mietet. — **) pten. 



10 



Digitized by Google 




146 



912. "De 2:a(feni) nrbct nao’n «Stamm, men Ul)Ien 
bvö’et^) Uljlen. 

913. So tao-'*) Sappliiir — cS nc ^atte. 

914. Sicmciimaol nao 2:eUicjtc^) 

Uu nod) lincn SOiann, 

T'ann gcit ’t up Daorup «>) an. 

915. 'Dao mäb cm be ÜTiäne lant oan. 

916. !Dao fall it mi be Titane nicb up utbieten. 

917. 3)e Hiäne mt)en«»). 

918. ^e fcf)reit eg ’n ÜTannbriäter '^). 

919. ßümp 2:ib, tümp 91aob. 

920. -Ötet be 2:ib tümp ^iinngtcn in ’t Sößamg un 
©veitfen in ’u 9toct. 

921. SBell nid) tümp to redjter 3:ib, 

T)e iff fine 9J?aoI)Itib quit. 

922. ^e t)illiger be 2^ib, je glurgter®) be ®üu)el. 

923. SIed)tc üibcn, be SOJüfc gaol)t up Brüden! 

924. ISiiitter ’n Xog^) eg ’u 2od. 

925. Söi füunt muH toglif fingen, men nic^ togtif 
türeu ! 

926. 3Bel( tömenio) tann, 

SUigg aut ’n üliann. 

927. Urii cg ’u 9?ü’. 



9 3tüei(ie. — 9 bröbct = brüten. — jöü- — '*) Selgtc, 
ein SBallfo^rtbort bet 2)tnnfter. — ®) Sornp im Greife i?oeefeIb. — 
®) jeigcn. — 9 3nl)iibred^er, 9)?artt)d)reicr. — ®) lanernber. — 
®J ein |d)Iedf)teb Slidroerf. — warten. 



Digitized by Google 




147 



928. SS?ao be am fiegeften"') bao ft!get be 
(Sminc brüömer. 

929. ©ülmft ’n Xunbaol fann man fin mafen. 

930. Zü^t iff Zmt, 

^aup i[f Slaup: 

SBell mier afnimmt 

®ün)cl [in ^inb. 

931. ’5Ti cirlifen iff !in ©(^clmenftüc!. 

932. ScII £u[t Ijett to tuffcn, ^ctt auf 2uft to bcbveigen. 

933. l^aut [if föliuft be !JmicIe2) umtcr be 5'öte 't’CQ- 

934. ®en eenen fine Uf)Ie=^) if) ben annern fine 

935. ®e eene Ul)Ie böet be anneve glipäugen. 

936. @t lütt nid), mann be eene Uljle be annerc 
©lipange (be eene (^efel ben annern Sanfao^r) 
f(^impt. 

937. !Dao Ijett ne Uljle fiiüten. — ®ao ^ett fif ’n 
91pe Infet. 

9.38. jDe Ubien fuemt jii nt, un Ijebbt bod) fo bide 

ßöppe ! 

939. @t geit ent es§ be UljIe: !^e fann ’t £ec^t nidb 
uerbviägen. 

940. .^e fitt bao e§ be Älrei^e tii^fen .be UI)Ien. 

941. „^napp, fnapp!" fegg be llf)le'^). 



0 niebrigftcn. — *) gabelförmige 3meige. 
*) sc. beim .paiibelii. 



— gute. — 



10 * 



Digitized by Google 




148 



942. 9Bu öiel U^r iff’t? 

®n 93ecbel nao bc ffliärgftraotc. — '2: §ett fo 
cffcn brct aWcngcP) flaon. — '% iff foglifs 
DrinfenStib. 

943. 'Z iff afraot, c« wann man ’n Ülf up ’n ^aol 
ftvüppet. 

944. ffeit up ’n Ümidblag. 

945. 2)e Unbefdbufften’) friegt e^rcn 2)cel. 

946. 2)ao iff ’n Unncrfc^cib tüffcn, e« tüffen !Dag 
un S^acbt. 

947. (Jen Unglüd lüntp (bliff) felben atlcene. 

948. ®ann ’t Unglüd ffn fall, bann fööt be 5?atte 
nan ’n ©to^I nn terbrecE ’n ©tiärt — öerlü^s^ 
bc S3iäbler ’t S3raub ut ’n Süel. 

949. „ÜöttjericI bi nicb, bu fümnift nodb frö^ nog in 
bc ^anne!" [agg bc 83uer, eg fif be ©uege an’t 
Saupen gaf. 

950. i^ungc tumm ^ier, if will bi upl^clpcn! 

951. llppaff'cn iff be Sottjebubp^). 

952. Upbaffen (^ebt giewen) iff biättcr cg bufenb 2)aler. 

953. SBeÜ upfteit, 

2)cn be ^lab oergeit. 

954. 95Babr’ (höbe) bi oüör’t erfte Utboen®)! 

955. iUao ’n ®aub Eannft bu utreften. 

956. SKan treeft fif nidb äbr ut, eg man nao S3ebbc 
geits), 

*) Diertel Quart. — *) Unoerf^ämten. — *) »erliert. — 
*) ®otf(boft, S9efe{|I. — ®) @elb audlegen. — *) b. b- tritt ftin 
®efl^tum iiid^t bei ßebjeiten ab. 



Digitized by Google 




149 



w- 

957. 2BcU ntc^ will SJaber un ÜKobcr e^rcn, 

De mott bat ÄalttjfcH l^äören. 

958. 93ccr^od^tibcn ’) geit be Düwel up ©teilen. 

959. fiaot bi nid^ öerblüffen! 

960. ©if ’n nieen ^ob oerbeinen^). 

961. ^e oergeit es ’n ?ßoI SBater — eS ©nee üüör 
be ©unne. 

962. Siätter ’n magern S3erglif, eS ’n fetten ^rogeg. 

963. 9?e SBerfö^Inng 3) buert ao^ne Dofter eenun* 
twintig Dage nn met ’n Dofter brei SBiäfen. 

964. De oerfbielt ^ippe*) un ßuegel. 

965. De S3erftanb tümp met be .Qiao^re. 

966. .^'n bi öemimm bi, bann Iriggfte S3erftanb! 

967. ^e lött ’n SJerftanb fif reften un f^)igg in’t 

968. |)e üerfteit ’t ut ’n haften. 

969. ’D iff lichter, bat ’n Serfmenber mier gueb wätt, 
es bat ’n Midier*) to ’n SSerfwenber wätt. 

970. Vis-ä-vis iff Biätter eS neige®) 6i. 

971. ^e mäf luter JBifematenten*). 

972. fiaot be SJifematenten fin! 

973. „Dat iff fo ’n SJöIfSfen!" fegg U^Ienfpeigel, bao 
^abbe ^e ^ebben®) u^) ’n fiebberwagen laben. 



') ’’S3ei^no(f)ten, Dftfrn, Sßfingften unb SDJoriä 

— *) alb .^)eiratbDcniüttler. — *) ©rtöltunfl. -- Äoppe, 2Rü^e. 

— *) ©eijliolb. — •) na^t. — ’’) lauter = nur. — *) ©pie* 
lereien, IBorfpiegelungen. — *) Kröten; wenn ^e ber eene up 
^abbe, fprunt em be annere tpier af. 



Digitized by Google 




150 



974. QO^nc 9?ücf aot)ne S^Jüctc 

’n graut ®Iü(f. ®inb bufenb ©lüde. 

975. ®at i|j ’u buiunien nidl men een i^ocE meet. 

976. ^ünip man üömer ’n (9iüen, ’t $iürb), fo 
füni)) man an! iiömer ’n ©tiiirt. 

977. Si^ann be ii?o |5 anfiinf te priiibtgen, mott man 
bc ©aufefüfen^) in a<^t niemen. 

978. ®at Ijett be miäten-’*) un ’n Stiärt togieroen! 

979. „et iff men ’nüömertog!" fegg be3?o^, bao troden 
fe em ’t ^efl iiömer be 31oI)ren. 

980. „’X iff bod) mat!" fegg be bao Ijabbe l;e 
ne ^ebbe. 

981. „©nen ®ag allteiame (atiteljanpe)!" fegg be 5Bo§, 
bao fee! Ije in ’n ©onfeftail. 

982. „51uemt ’n bietfen neiger, it fann ni(^ gueb 
Ijnören!" fegg bc 3?of5 to be ^ileanten^). 

983. „9^imm mi’t nicb ücmcl!" fegg be SBoff, bao ^abbc 
^e ne ©am§ bi ’n Sffiidel. 

984. „©c iff mi te frnmm!" fegg be 3SoB, bao faog 

I)C be Äattc mct ne 35?uorft up ’n 33aum fittcn. 

985. „SBann ünc !ümp, mill it au! Üne!" fegg be 
3>o§, bao tloppebe Ije mct ’n (Stiört an ’n 
Sicirbaum. 

986. eenen 3?uegel (Siinin!) in be fjuft iff biätter 
eö tcin np ’t ®a!^). 

987. ;3^eber 23uegel fingt, baonao bcdet*’) iff. 

*) — 0 ®änfc. — gcnitifen. — *) Gntcii. 

— $ad). — "J mit einem ©djuabel (becf) oerfeljen. 



Digilized by GoogU 




151 



988. J)at iff ’n äöfiflen S.'ucflcl, be fin cegcn S'left 
bcfd)itt. 

989. S-Uiegcl, bc fröl; finget, friüt be 

990. (St ftügg tin 3.sücgcllen fo l)augc, et ntott up 
be 3ive fine 9?Ql)rnnf (3(ttnnf) föfen^). 

991. !Dat 33üegclfen, tunt in’t ^nörffen iff, tuill gnne 
berut, un tunt berut iff, n)U( gäne berin. 

992. Up ’n 3)?Qnn ’n 3?ucgel. 

993. ®Qt iff auf ’n netten SPnegel^). 

994. S?nII (bief) eß ne Uf)Ie‘*). 

995. ©0 null, bat be 93ccne nt ’t ^n§ Ijungt. 

996. iUiörrnob baut ’n 3(rfer. 

997. 33üörfid)t iff büittcr eS 9?aofid)t. 

998. !De 5fitnb^) geit niiörnp. 

999. ®e gvöffften 3Bäbe f)ebbt ’t befte Dlbbccr^^}. 

1000. SBagenö, be bev frnfet^) briiiget lange. — 5?rat* 
3(ffen^) f)olIt am langftcn. 

1001. ®e ’n Sagen nevbeinen miU, frigg tom minnften 
ne lUinffe^) af. 

1002. Saf)r’ bi imöv S^ät^Sljüfer un SageniiaoneiO^)! 



’) — *) 3?pl. 3Jr. 434. — •”*) b. t). tin 8eid)t« 

finniger. — ■*) l;ie ®rabe ber 2^ctnintcni)eit finb: tnrenbiefe, 
bnmmelbicte, ftnörtenbiefe, rnllenbide, gcinefmbicte, liggenbicfc 
(tnnppcibicfe). — ''*) 32.'irt. — ®) SUtbicr. — ’) frnd)cn. — 
*) frad)cnbe SGBagcnadjfcn. — “) Slcbenagel. — '•') SKirteljönfer nnb 
©agenfpnrcn. 



Digitized by Google 




152 



1003. SBctt luftcrt ad^ter bc SBonb, 

^äört fine cegene ©d^anb. 

1004. „SBann" ^ett lange Äo^ren un fann bo(^ 
nid^ ^ören. 

1005. SEBeK met be SBanne upfoert tff, fann met ’n 
^applic^jpel wiber iätten. 

1006. ’S'f gueb SBaob^) finnt nc guebc ©tiebbe. 

1007. ’S« a«ann, ’n üBaob. 

1008. ’S« |)unn)8fott, wett fin SEBaob nid^i ^öttt. 

1009. ^e ^öttt fin SBaob, be 9lüe bat ^often. 

1010. ©ine SBäöbe wiägt ’n ^unb. 

1011. ©e giff ^alwe Sßööbe füör ’t ®elb. 

1012. SDBett ntc^ Waogt, be ni(| winnt, 

SBett nid^ ^a«^)elt3), frigg fin SSint^). 

1013. man in ’n SBaoIb röpp, frigg man auf 
?tntmaob. — man in ’n SSuff fleitet, fleitel 
’t auf mier brut. 

1014. 933a8f’ mi ’n ^el«, men maf mi nid^ natt! 

1015. „SBett waffet be ^afenS un be S3öBe?" fegg 

be bao ^abbe be ^aftor fd^impet, bat 

e^re Äinner ööftg in be Äiärfe quaimen. 

1016. ^e fmitt ’n ejS ’n SBafflappen tefamen. — ^e 
^aube brup eS up olb 

1017. ©titte SSBaterg finb beip. 

1018. SEBann ’t SEBatev föttt, bann fraft bat ^i«. 

1019. !l)at iff SBater up fine Slßüele. 



*) aufgefuttert. — *) SBort. — *) @om »inbtt. — *) ein 
@ebtnb, (ine Strähne ®arn. 



Digitized by Google 




153 



1020. 93c)8 boo lö^jp nodb öici SBater büör ’n 9t^in. 

1021. ^eber wcet am beftcn, mao ’n bc brücEct. 

1022. 2Bat man ntdb njeet, mäf cm nidb ^eet. 

1023. mcet fölmft nidb, wat mill. 

1024. ^c meet bcr fo »icl üan c« be Äattc (Ärei^c) 
oan ’n ©unnbag. 

1025. 9)?an mcct nid^, mao ’t gucb füör iff. 

1026. SCßann bat nidb gueb füör be SBanjen iff, 
®ann njcet tf nic^, mat biätter iff. 

1027. mott’t jä mietten, l)e iff bcr men tmee 
©lunncn af. 

1028. Ääl«! be mittet öüörne ni^, bat fe ad^ter 
liömet, un ad^ter nidf), bat fc nüörne liämet. 

1029. Äfl tc nie! micttcn, mäf Äopppin. 

1030. ®at iff aut ’n SBent met ’n Xunpaol (£a= 
tänenpaol). 

1031. ©0 iff ’t fit :3fan üan Serben meft. 

1032. ’jT iff ’n SäMä’r, man föQ tin 9?üen iiao buten 
jagen! 

1033. 2Bea fif miä^rt2), 

|)öa ftn ^iärb. 

1034. SßJiä^r’ bi nidb met ’n grauten ©todf, ’n fleinen 
fann’t gueb boen^). 

1035. ^e ^ett fin SBiärfi? in ©tanne, eg ’n SSuer, 
bc fiemcn ;3‘aof|r ^a^t trügge iff. 

0 3fon Sorfelfon ouä 8«^ben, bft Äönig ber ffiiebertäufer 

in ÜJtünffer, mürbe am 22. Sanuar 1536 ^ingerid^tet. — *) me^rt. 

— •) ®fin ßinfprucb ift über^oupt überflüffig, bo mir ooin ®e> 

gentfil o^nef)in überzeugt flnb. 



Digiiized by Google 




10;iß. ’ü iff, e)S umnn roi ujfe 3öiiirf§ nao bc ©traote 
briägct. 

1037. Dnt Sßidbt iff inet be ©ntfc utbrott i). 

1038. iDZau fann ä^r ’n '^ott mill ^öcn, e§ 

een ®i)[en)entten’-^) uan 3iMc^t. 

103'J. ’2; if) biiittcr üüör bc SBic^ter, niet bc U^Icn 
te fittcn, cö nict nc te wippen'*), 

lOiO. ^c fül)t an! Iciwev ’r nett junt iQJid^t, c^ ’n 
ollen :3n^c*’- 

1041. Inot nii üne äBicfen onörninien^). 

104:2. ’9i 5h?if, bnt inet ’n S3opp will buowen ut, 
®at böct oici ©dbnbcn nn rid)t nllbocp nij ut. 

1043. glcinig*^) 2ßif ftcdt ’t ,^U!§ up alle ocer 
.bauten an. 

1044. iincnit twee Sßiwer tcfainen, loiitt be biärbc 
in be ^iefcF) nuonicn. 

1045. 2Bao 3tüen§ finb, blictt »uccfc; luao Sffiiiuer 
finb, türt wccfe. 

1046. SBann bc Si^iiucr [inb an’t 93acfcn, 

.^ett bc DünicI fc in’n Suaden. 

1047. will auf Iciioer bcn Äiil finen 9?aufcnfran!3 
fin, Cfo fin Söif. 

1048. Dat ip nc ed^te ©affeltange (^inicptange) oan 
’n 2lMf. 

1049. „Dat finb be tuorten ®agc oiibr 3ßi^nad)tcn 
— fcgg be iDZecrffe*) — ^^5ott up, ^ott af 
(sc. oan’t g^ücr)!" 

') b.^. geidjiuä^ig. — *) fflcib baS umljednuft. — Glftcr. — 
Ijupfen. — ®) Dormäljcu. — ®) glü^cnbeö, jorniged. — .^ed^cl. 

— *) (SdjuUenfrau. 



Digitized by Google 




155 



1050. ÜDe SUMH ’n 9)?cnffcn [in .^icnielrif. 

1051. SS?in 1) iff Süorgerücmnn“-^). 

10.52. SBin brinfen giff i'örfcr in bc ©trünipc. 

1053. T)c 3Binb tucit)t tuuU ©ncc^aupcn binecnc, men 
tüönuQoljr tin bicfcn 93ul-'’). 

1054. ®nt niüf? neu ftorfcn SJlMnb fin, bc cm bat 
tojög (totneil)ebc). 

1055. !DaD nieüjt bc SBinb ut ’n anncr £pcf. 

105G. ®c iuillt ufj tunt tui§ Hinten? 'Dao finb fc te 

late tueinmen (upftacljn) — bao [inb fe ^unnert 
:^ao^re tvügge. 

1057. ^t iinll bi nnfen^), uni be .^artc in ’n <SticI fitt. 

1058. ?UIe§ umt Han SBoUlnccf®) tünip, 

®at füpbr bat füpp, bat fübb! 

1059. ’9^ S2?nlf to ’n (Sd^ciiicr (’n S3nct to ’n OKiörncr) 
nmten. 

lOGO. „!Dat ^ett be Sßnlf bao^n!“ fegg be (^djaiper, 
eg eni ’n ©d)aop ftno^ten iua[f. 

lOGl. nmll, bat ufje Satte ne Sol^ luiiöv nn giiff 
’n ßnmicr null !i)?iälte. 

10G2. üKangcreen geit ut, nni 5U?uIIc tc ^alen, un 
tüinb gefdiuoren niicr. 

1063. ^e fitt fnft in bc SiHiIIc — beifi in’t ©elb. 

1064. £)IIc SBnnnen^') l^cclt ficdjt. 

1065. ©if bauntgl)ange niünncni'^). 



0 21'eiii. . — -) ®ift für ben SPürger. — 'l^aud). — 
■‘) jeigen. — Sßolbcef im l'anbfrcifc Diünftcr. iTer Cvtbnome 
wirb beliebig oerünbert, — *) SBunben. — wunbern. 



Digitized by Google 




156 



1066. ’X faß mt bod^ wünncm, wu min Cacr bc 

Up ’n SBalfen frigg! 

1067. $)üör fBüörpcI, Äaat') un Äann 
©ätt mangerccn ’n aamcn 3Jlann. 

1068. 2aot bi fin X füör ’n U öüörmafcnl 



*) Äortf. 






Digitized by Google 




^lpi)abetifd)es ^Der^etdjnis ber lieber. 



Seite 

3(13 3«fu3 e^rift flcboven loar 3 

3llfo btttiß iS ber 35afl 7 

3loroenb3 rocnn if in min SBebbfcn triäbe 45 

öettfen, ©ettfen ©one 46 

©Itnbe 3oft be boit ne S)öne 25 

©ufo Dttn ^alroerftobt 54 

(Jbrifte ber bu büft Cetbt unb I;oß . 8 

$e befte ®octer in be ©tabt 59 

S)e 3)a(b ber i3 fo frörobenricf 9 

S)e eble Äönninfl bo^ßebom 11 

S)e ©tabtrootb leit ’ne ©unnenubr 73 

@ia popeia! flao Sicfböbnfeß baub 49 

6ia popeia! roat rafpelt in’t ©trob? 50 

@tb i3 ein SRöfe enifprungen 13 

®t maffen troee Äüenifleßfinner 26 

i^liäbermuß, mao iff bin ^u3? 50 

grau, ji föH’n nao $ufe fuemmen 29 

©ueben ^ag, ©uer in be ©tobt! 37 

^eiba, boQa futt! 54 

fermen, floo ßermen 30 

^ier finb roi 3hinnefe8 oeere 38 

billige ©ünte ©iet 46 

^uffe! ©uffeb! 51 

3;änn3fen fott in’n ©tbuotfteen 47 

3önn8fen oon ©remen be b^bb ene Äob 30 



Digiiized by Google 




158 



3 a 0 cn roir ba§ .^äfelcin . . . 


« « • « 






©eite 
. 39 


3 annbenfen! loat bift bu fien 


♦ ♦ ♦ ♦ 








60 


3 ami, min Üiann, fumm bu men 


an . . . 






♦ 


51 


3 ann Ivantel met bc HJantcI 


♦ ♦ • ♦ 


♦ 




* 


47 


3i 'JJavvn, ji feit bat Selb bao an 


• « « « 








74 


^eff nitnen Sütann noo 3iome fdbieft . , . 


• 




« 


30 


fat ’t, be 3tan,-l)eit fteff bt an 


« • « ♦ 


4 






63 


3 f inaff fo lanf en aamen SÜtann 


• • * * 


4 




♦ 


39 


jouU eö inaol up Steife gaobn 


• ♦ • • 


* 




4 


40 


^n duki jubilü nun finget unnb luefet fiofi!- 






4 


18 


bat nig be liitfe J)üfev . . 


• • ♦ ♦ 


4 




4 


62 


fiambevtuö fall liäroen .... 


« • « « 


4 




4 


36 


fiammevt in ben ©efenfranj . . 


« « • * 


4 




4 


36 


fiange, lange Stige 


• • ♦ ♦ 






» 


42 


fOiiäfen, luufe bu fvieen? . . . 








4 


43 


akin akann be n)ull viben . . . 


« • * « 


♦ 




4 


55 


aJJien Sabev bett .^anö Suegelneft 


♦ ♦ ♦ ♦ 


4 






66 


akiöfdttfen toull üöroev ben Äamp 


♦ ♦ ♦ ♦ 


4 




• 


48 


9hi laot uff fingen bat 3lo:uenbIeeb 


* * ♦ ♦ 






♦ 


31 


0 bu fleine Allüterfen .... 


♦ ♦ • ♦ 


4 






51 


D 5vau! u)u Dielte nette 0afen . 


« ♦ « ♦ 


4 






68 


D Sooft, roat büä bu lootl bevan 


♦ ♦ ♦ ♦ 


♦ 




* 


71 


D a)toev, roat bäöv if vaofen . . 


* « « « 






« 


32' 


fHütev te Siöi'b 


• ♦ • ♦ 


♦ 




« 


56 


Seil)t, ji .^ävenö, feil)t! . . . 


• « ♦ 4 






4 


44 


©ige ©age .^otteroage! .... 


♦ 4 ♦ ♦ 


♦ 




4 


56 


©ip, fap, ©unne. ..... 


♦ 4 4 * 






4 


49 


©taop, Äinbfen, in be Atüfffe§! . 


4 4 4 4 


4 






52 


©taop, Äinbten, flaop! .... 


4 4 4 4 


♦ 




♦ 


52 


©taop, kinnefen, föte! .... 


4 4 4 4 








53 


©laope, Äinbfen, flaope! . . . 


4 4 4 4 






♦ 


52 


©pann an, fpann an, gvöne ©ibe 


4 4 4 4 






4 


44 



Digitized by Google 




159 



©eite 

©ünteflaoS be bißioe 3Wann 49 

©ufc, Äinbfen, fufc! ........... 53 

©ufc, Äinncfcn, fufe! .53 

©ufe, SRinnefen, fuje! 54 

©ufemufe Äättfen gonf iiöiüev ben 3)anim 48 

Uffe^ Jiaoberö ©iegenbucf 48 

23an Sloraenb iff ©ünt ßammertö Slonienb .... 37 

SBell faß uff belpen tünen 45 

2BeII n)iU met @iävb Olbcxl utviben ßnof;n .... 32 

2Bu önncvt fif be 2ib! .34 

2Bij bibbcn juiu, gbij öngel flav . 20 



IBerii^tisungcn. 

©. 25 3- 5 u. u. lice; iff (ftatt ift). — ©. 25 3- 4 o. u. 
2C.: ftäbe') (ft. fcicbbe). — ©. 26 3- 9 o. o.: upftiäfcn (ft. up* 
ftecfen). — ©. 31 3- 1 »• £>• «•: b'ß (ft- fl'O- — ©• 32 3- 7 
». 0 .: bliefet (ft. bliätct). — ©. .33 3. 5 u. u. jc.: niniiii (ft. 
u'cnn). — @. 34 3- 2 ». u.: mcnnb’ (ft. inenb’). — ©. 39 3- 1 
ü. 0 .: (ft. .^aoor). — @. 39 3- 13 B. u. k.: (ft. Oü^). 

— ©. 40 3- 10 ü. u.: flüteictü k. (ft. Äülelctü.). — ©. 41 

3. 10 ü. ii. K.: Sotter (ft. Soltor). — 46 3- 2 u. u. : flött 

(ft. fläött). — S. .50 3- 7 0 . 0 . K.: (äoiefcb, @aife (ft. ü'äuslcb, 

©äitfe). — @. 52 3. 7 0 . 0 . : Äüffted (ft. ftifflcb). — ©. 81 3- 8 

0 . 0 .; eb (ft. rb). — ©. 83 3- 13 ». u.: Söffe (ft. Sörfee). — 
©. 84 3. 10 u. 0 .: SSiggeline (ft. ißtgcline). — @. 88 3- 6 o. u. : je 
(ft. befto). — ©. 92 3- 9 ü. 0 .: S3üörgemeftcr (ft. ®üiigemefter). 

— ©. 92 3. 11 0. U-: faß wull (ft- fall fit uniU). — ©. 96 

3. 9 ü. 0 .: ’it (ft. ’e) — ©. 96 3- 10 u. u. : ©Hört (ft. ©tört). — 
@. 107 3. 5 ü. 0 .: berüan (ft. baooatt). — ©. 111 3- 1 »• «•: 

J^iemel (ft. .^immel). — 114 3. 14 ü. o.: met (ft. me u. mett). 



*) ©eltenere SRebenform ju „fagg". 



Digiiized by Google 




3nJ^aIts^Übcrftd^t 



Sinicitung 


• • 


©eite 

V— LX 


A. ^rc^enlicbcr (1629) .... 


• • 


1—20 


B. SSoIfS= unb ^nbcrlicbcr . . . 


« • 


21—56 


Sombertueliebtr 


. 36 




^inberlieber unb SReime 


. 45 




SBirgrnlteber 


. 49 




Änifrfiterliebfr 


. 54 




G. Sieber ber münfterif^en Sänfelfönger 




glör unb Äöfter« (1838/39) . 


• 


57—76 


SBttfunur Sonnenuhr unb 5ßutt (1834) 


. 73 




D. ©pric^wörtcr unb 9?ebenSarten . 


« • 


77—156 


SUp^übetifd^e« Serjeid^ni« ber Sieber 


. 157—159 


^Berichtigungen 


• • 


159 



I 



I 

I 

I 



Digiiized by Google 




Digitized by Google 




I 




4 




Digilized by Google 



Digitized by Google