Skip to main content

Full text of "Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique"

See other formats


HANDBOUND 
AT  THE 


UNIVERSITY  OF 
TORONTO  PRESS 


4 


CATALOGUE    DES    MANUSCRITS 


DE    LA 


BIBLIOTHÈQUE  BOYALE  DE  BELGIQUE 


MINISTERE  DE  LINTERIEL'R    ET    DE  L'INSTRUCTION    PUBLIQUE 


CATALOGUE 

DES 

MANUSCRITS 


DE    LA 


BIBLIOTHÈQUE  IlOYALË  DE  BELGIOLl 


J.    VAN   DEN   GHEYN,   S.   J. 
Conservateur   à    la   Section   des   Manuscrits 


TOME    DEUXIÈME 
Patrologie 


BRUXELLES 
HENRI    LAMERTIN,    LIBRAIRE-ÉDITEUR 

20,     KUE    DU    MAIICIIÉ    AU    BOIS,    20 
POLLtUMS  ET  CEUTEHICK,  IMI'IUMEUHS,   37,  HUE  DES  UHSULLNES 

1902 


NOV    2  1964      p  662j  1 


^^« 


^«JTV   r 


938118 


L'bi' 


CONCORDANCE 


DES 


COTES    DE    L'INVENTAIRE    AVEC    LES    NUMEROS 
DU   PRÉSENT   CATALOGUE 


COTES 

NUMÉROS 

COTES 

NUMÉROS 

COTES 

NUMÉROS 

DE 

DU  PRÉSENT 

DE 

DU  PRÉSENT 

DE 

DU  PRÉSENT 

l'i>veintaire 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

48 

1058 

490-94 

1052 

1373-81 

1465 

49-62 

1117 

506-07 

1200 

1399-404 

1531 

65 

1076 

518-20 

1530 

1413-16 

958 

66-76 

1033 

563-75 

962 

1458-59 

1466 

87-96 

994 

593-94 

1181 

1520-42 

1467 

112-14 

995 

595 

1463 

1555-56 

1239 

119-24 

1122 

596-600 

1436 

1610-28 

1486 

136 

1083 

601-02 

1315 

1650 

1520 

140 

1074 

608-09 

1199 

1651-52 

1316 

144 

1264 

615-24 

1018 

1653 

1269 

147 

1079 

625-36 

1125 

1705-10 

1097 

148 

1150 

638-42 

1288 

1711-12 

1506 

149-50 

1095 

647-50 

1496 

1713 

990 

163-66 

1001 

655-56 

1233 

1730-33 

956 

200 

1014 

657-66 

1126 

1764-65 

1426 

227 

1073 

668 

1343 

1770-77 

1501 

229-30 

1259 

679-81 

1422 

1779 

1282 

235-37 

1006 

684 

1149 

1782-84 

951 

238 

1015 

689-705 

1034 

1787 

1454 

239 

1258 

706-07 

922 

1805-08 

1303 

242-65 

965 

708-19 

1391 

1809 

.1225 

269 

996 

756-57 

903 

1819 

1529 

272-74 

1047 

807-10 

1462 

1831-33 

932 

276-77 

1267 

828 

1285 

1834-37 

961 

279 

1265 

846-57 

1151 

1838-39 

1178 

284 

1266 

870-72 

1301 

1840-48 

1437 

285-87 

1211 

886-87 

1212 

1850-56 

1030 

291 

1148 

893-98 

1368 

1878-88 

1188 

292 

1238 

899-901 

1497 

1893-99 

952 

308 

1096 

903-04 

1057 

1900-05 

1063 

309 

1080 

959-60 

1086 

1916-17 

1414 

310 

1512 

1048 

989 

1918-25 

966 

312-20 

1124 

1052-53 

918 

1927-44 

1187 

324-28 

1123 

1054-66 

1127 

1949 

1045 

364 

1479 

1067-74 

1128 

1950-53 

1528 

365-79 

920 

1075-78 

919 

2004-10 

1382 

383 

1022 

1130-31 

1268 

2011-15 

1427 

387 

1202 

1176 

1464 

2016-24 

1425 

390 

1255 

1211 

1177 

2037-48 

1035 

418 

1458 

1216-34 

1 129 

2049-50 

1213 

444-52 

1103 

1235-53 

1130 

2057-62 

1093 

453-54 

1201 

1258-59 

1204 

2102-03 

1193 

458-63 

1483 

1274 

1077 

2137-38 

1304 

464-66 

969 

1314-20 

1205 

2194-95 

1355 

472-79 

988 

1326-27 

1084 

2196-215 

1468 

480-85     . 

1461 

1351-72 

1131 

2247-52 

1132 

VI 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE   ROYALE 


COTES 

NIMÉKOS 

COTES 

NUMÉROS 

COTES 

NUMÉROS 

DE 

DU  PRÉSENT 

DE 

DU  PRÉSENT 

DE 

DU  PRÉSENT 

l/lNVEKTAIlU: 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

2274-75 

1299 

4164-66 

1519 

5504-12 

1024 

ih>S;US4 

1167 

4232-34 

917 

5518 

1144 

228:>-;^)i 

1505 

4236-39 

1477 

5540 

906 

2:U2-ôl 

1098 

4288 

1429 

5541-42 

1244 

2;iV2-r>4 

1418 

4327 

1184 

5543-45 

1356 

2:îS2-8(J 

1293 

4337-40 

991 

5546 

1357 

2:i'»r)-4io 

1428 

4341-42 

1283 

5547-50 

1358 

2415-18 

1423 

4343-44 

1281 

5560 

1069 

2475-81 

1388 

4399-402 

1415 

5562 

1245 

24lM.)-r)U) 

1118 

4404 

941 

5563 

1068 

2512 

1262 

4455-56 

943 

5565 

1053 

2517 

1237 

4484-86(1) 

1345 

5574 

1048 

2524-27 

1455 

4535 

913 

5606-10 

953 

2521) -32 

1294 

4592-95 

1133 

6106-09 

904 

2551 

1494 

4654 

1438 

6112-13 

1411 

2573-75 

931 

4682 

1078 

7522 

1071 

2(i()3-iy 

1504 

4687 

1329 

7571 

1039 

2635-37 

1389 

4699-703 

1043 

7683-86 

1194 

2641-47 

1371 

4712 

1056 

7811 

924 

2665-66 

1488 

4764-66 

1286 

7875 

1261 

2750-65 

933 

4774-79 

1367 

7980 

1070 

2766-70 

1180 

4785-93 

970 

7981-82 

1072 

2772-89 

1381 

4794-95 

1377 

7997-8002 

1340 

2810-13 

1169 

4800-01 

1439 

8084-107 

1399 

2823-24 

1300 

4815-18 

1297 

8234 

929 

2839-43 

1101 

4820-25 

1110 

8258-60 

1260 

2854-57 

1386 

4831-35 

1060 

8261-70 

1320 

2861-62 

1222 

4877-86 

1274 

8301 

1182 

2864-71 

1339 

4890-94 

1276 

8327-42 

1031 

2897-902 

963 

4922-24 

942 

8386-96 

nu 

2994-3002 

1210 

4925-27 

1143 

8410-13 

982 

3003 

1277 

4929-32 

1485 

8414-19 

945 

307a-83 

1469 

5041-46 

1107 

8425-27 

1061 

3093-95 

1480 

5122-26 

1134 

8435 

1412 

3264 

1263 

5138-41 

1108 

8436-38 

946 

3363 

926 

5193 

1323 

8536-43 

1489 

3364 

928 

5216 

1295 

8640-42 

1040 

3379-80 

1241 

5246-52 

1109 

8654-72 

1324 

34()1 

1527 

5321-22 

1517 

8714-19 

1326 

3436-40 

1291 

5339-44 

1511 

8720 

1342 

:î446-84 

916 

5354-61 

1352 

8732 

1516 

:^93-504 

1290 

5408-11 

1236 

8733-35 

1226 

3514 

1270 

5424-25 

1349 

8775-76 

1390 

:3527 

992 

5436-37 

1369 

8794-99 

1403 

:3553-57 

1344 

5447-58 

1330 

8841-42 

1401 

:i598 

1533 

5459 

1158 

8860-67 

1351 

3629 

1271 

5460-61 

1229 

9005 

1154 

3639 

1196 

5463-67 

1104 

9006 

1154 

3672 -IK) 

1503 

5468 

971 

9013 

1156 

3716-:^) 

1292 

5469 

1067 

9014 

1156 

aS:i9 

1456 

5473 

1021 

9015 

1155 

:i895-ÎM) 

1217 

5474-77 

1009 

9016 

1155 

393()-37 

1419 

5478-83 

1025 

9046 

1165 

4077 

1 18(> 

5499 

909 

9070-77 

13r)0 

4087-100 

14<Xj 

5500-03 

1003 

9121-23 

1163 

(1)  Ce  voluin 

e  a,  par  erre 

ur,  été  coté  13^ 

tô  (4485),  vo 

r  p.  287. 

i 


TABLE    DE    CONCORDANCE 


VII 


I 


COTES 

INUMÉROS 

COTES 

NUMÉROS 

COTES 

NUMÉROS 

DK 

DU  PRÉSENT 

DK 

DU  PRÉSENT 

DE 

DU  PRÉSENT 

l'ikve>taire 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

9124 

1163 

9936 

1298 

11422-23 

1424 

9136 

910 

!   9964-66 

1179 

1  11424-26 

1416 

9137 

1513 

9968-72 

975 

11427-30 

1421 

9170-73 

1347 

9983-86 

979 

11431-33 

1431 

9294 

1153 

9987-91 

974 

11444-45 

1164 

9295 

1153 

10001-02 

1509 

11446-47 

1524 

9297-302 

1166 

10020-21 

1191 

11568 

1492 

9311-19 

1322 

10038-53 

978 

11728 

1195 

9320-24 

1319 

10066-77 

977 

11733-39 

1160 

9327-28 

1354 

10098-105 

1334 

11740-48 

1392 

9349-54 

1105 

10106-13 

1420 

11752-64 

1135 

9355-57 

1085 

10260-63 

1002 

11765-68 

1136 

9358 

1059 

10264-73 

1026 

11775 

1161 

9371 

967 

10274-80 

939 

11776 

1459 

9372 

972 

10468 

1215 

11777 

1460 

9373 

1227 

10500-01 

1394 

11860-65 

1137 

9376 

921 

10543-44 

1050 

11881-83 

1432 

9377 

954 

10559-61 

1442 

12013 

1152 

9379-80 

1004 

10586 

1272 

12014-41 

1387 

9381-82 

1054 

10587 

1273 

12042-49 

1138 

9383 

1279 

10588-90 

1278 

12050-52 

1216 

9384-89 

1331 

10591-92 

1119 

12053-62 

993 

9398-99 

1170 

10595-98 

1443 

14042-52 

1139 

9485-88 

927 

10599-600 

1112 

14370-71 

1532 

9512-14 

1007 

10608 

1408 

14586-90 

976 

9515-16 

998 

10611-14 

1374 

14670 

1413 

9517-20 

1100 

10752 

1020 

14782 

1396 

9521-22 

1042 

10779-80 

955 

14870 

947 

9531-32 

1348 

10781-82 

964 

14920-22 

1087 

9534-36 

925 

10784-86 

936 

15003-48 

1223 

9553 

1302 

10787-90 

1206 

15070 

1230 

9578-80 

14(K3 

10791 

1051 

15071 

1305 

9581-95 

1372 

10792-95 

1106 

15093-109 

1140 

9()07 

1407 

10796-800 

1102 

15110 

1168 

9608-19 

1498 

10801-06 

1189 

18239 

1395 

9620-22 

1481 

10807-11 

980 

18391 

1380 

9641 

1145 

10819 

1248 

18682-84 

1094 

9645-49 

1440 

10820 

1249 

18716-19 

1037 

9668 

1518 

10846-47 

923 

19020 

14^)5 

9669-81 

1373 

10855 

907 

19076 

930 

9706-25 

1360 

10862-65 

1410 

19077 

1027 

9726 

1247 

11052 

1393 

19118 

1234 

9728-34 

1441 

11055-58 

1430 

19259-65 

1036 

9737-38 

1409 

11080-81 

1159 

19387 

1444 

9739-40 

1522 

11085 

1478 

19600 

1296 

9799-809 

1327 

11196-97 

1235 

19609 

1346 

9837-40 

1361 

11259 

1183 

19623-26 

1038 

9843-44 

1325 

11261 

1198 

19693 

1231 

9845-48 

1218 

11285-86 

1473 

19820-21 

1176 

9849 

1246 

11328 

1321 

20006-17 

1445 

9850-52 

1221 

11351-52 

973 

20019 

1173 

9875-80 

1379 

11353 

1197 

20020-25 

1383 

9884-89 

1378 

11354 

937 

20026-27 

1312 

9915 

1332 

11357 

938 

20030-32 

1508 

9916-17 

1287 

11373 

1192 

20034 

1242 

9918-19 

1333 

11381 

983 

20132 

905 

9932-34 

1359 

11385 

950 

20269 

1075 

9935 

1521 

11386 

1366 

20415-20 

997 

vin 


MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


COTKS 

NUMÉROS 

COTES 

NUMÉROS 

cotes 

numéros 

DK 

DU  PRÉSENT 

DE 

DU  PRÉSENT 

DE 

DU  PRÉSENT 

l'inventaire 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

l'inventaire 

CATALOGUE 

20710 -19 

1099 

IL  955 

1447 

IL  1115 

1029 

207()0-83(l) 

1120 

959 

1336 

1116 

1055 

20790 

1171 

960 

949 

1117 

1308 

20942 

1514 

963 

1113 

1121 

1082 

20950-51 

1162 

967 

1121 

1130 

1091 

21188 

1032 

968 

1114 

1134 

940 

21189 

1028 

972 

1049 

1139 

1476 

212a5-09 

934 

974 

1376 

1144 

1507 

21210-14 

1526 

976 

1370 

1146 

1209 

21547 

1011 

977 

1482 

1147 

1318 

21574 

1066 

978 

959 

1167 

1451 

21836 

948 

979 

1525 

1394 

1474 

21837 

1010 

980 

1284 

1400 

1309 

21&38 

1398 

989 

1203 

1401 

1005 

21842 

1065 

994 

1385 

1402 

1314 

21843 

1088 

1002 

1064 

1403 

1452 

21844 

968 

1003 

1089 

1412 

1313 

21847 

1457 

1005 

1146 

1635 

1041 

21848 

1434 

1007 

1338 

1636 

984 

21849 

1250 

1008 

1362 

1685 

1495 

21850 

1251 

1010 

1172 

1766 

1510 

21851 

1252 

1012 

1219 

2206 

1017 

21852 

1253 

1015 

1208 

2207 

1471 

21853 

1254 

1019 

1435 

2214 

902 

21860 

1335 

1021 

1008 

2295 

1353 

21864 

1289 

1046 

1402 

2297 

1116 

21865 

1470 

1050 

1023 

2311 

1092 

21869 

911 

1052 

1448 

2313 

1487 

21871 

1175 

1054 

1280 

2335 

1141 

21887 

981 

1055bis 

1397 

2433 

1341 

21948 

1499 

1058 

1449 

2510 

1472 

21968 

1214 

1061 

1232 

2511 

1044 

1062 

1363 

2526 

1046 

IL  190 

1185 

1064 

1450 

2531 

1019 

192 

1515 

1065 

912 

2533(2) 

1417 

591 

908 

1069 

1337 

2535 

1500 

924 

986 

1070 

1174 

2539 

1220 

930 

1310 

1071 

985 

2543 

1000 

931 

1224 

1072 

1115 

2548 

1328 

933 

914 

1073 

1484 

2553 

1275 

935 

1090 

1074 

1062 

2554 

1364 

936 

1490 

1076 

1491 

2555 

1365 

938 

1433 

1080 

1256 

2556 

1453 

939 

1243 

1083 

901 

2561 

935 

940 

1081 

1088 

1502 

2564 

1375 

944 

1475 

1089 

1523 

2565 

1016 

945 

1446 

1094 

1257 

2567 

1240 

947 

999 

1096 

1306 

2569 

1157 

948 

1311 

1097 

960 

2570 

944 

949 

957 

iiœ 

1012 

2571 

1228 

950 

1493 

1101 

1307 

2587 

987 

951 

1317 

1105 

1013 

2620 

1404 

952 

12()7 

1108 

1147 

2636 

1190 

954        1384 

1114 

915 

2766 

1142 

(1)  (le  volume  a  été  par 

erreur,  p.  151,  ( 

ioté  1120  (20760-82). 

(2)  dévolu  m 

e  est  par  err 

eur,  p.3a5,coté 

1417  (IL  253^ 

>),  au  lieu  de  141 

7  (IL  2533). 

CATALOGUE    DES    MANUSCRITS 


DE    LA 


BIBLIOTHÈQUE  BOYALE  DE  BELGIQUE 


m.    PATHOLOGIE 


901.  (II.  1083).  —  DioNYsius  Areopagita.  Opéra. 

1.  (F.  1-96).  [HuGONis  DE  SANGTO  ViGTORE  expositiones  super  Dio- 
NYSii  Areopagitae  caelesti  hierarchia].  =  PI/.,  t.  GLXXV,col.  962  sqq. 
Inc,  mutil.  ...  deret.  Oportet  ergo,  ut  estimo,  prirnum  exponere. 

2.  (F.  97-98).  Praefatio  Anastasii  apostolice  sedis  bybliothecarii  ad 
excellentissimum  Karolum.  =  PL.,  t.  CXXII,  col.  1025-30. 

3.  (F.  98^-100).  Gloriosissimo  catholicorum  regum  Garolo  Iohannes 
extremus  sophie  studentium.  =  PL.,  t.  CXXII,  col.  1031,  avec  la 
préface  en  vers,  ibid.,  col.  1030. 

4.  (F.  100^-148).  Dyonisius  Areopagita.  De  [caelesti  et  ecclesiastica] 
ierarchia.  =  PL.,  t.  CXXII,  col.  1035-1112. 

5.  (F.  148-195).  Dyonisii  Ariopagite  episcopi  Athenarum  ...  de 
divinis  nomiriibus.=  PL.,  t.  CXXII,  col.  1111-72. 

6.  (F.  195-198).  DioNYsius  Areopagita.  Demystica  theologia.=76^c?.^ 
col.  1171-76. 

7.  (F.  198-210).  EiusDEM  epistole  diverse.  =  Ibid.,  col.  1175-94. 

8.  (F.  210-210^).  PoLicRATi  successoris  archiepiscopi  Ephesi  ex  epi- 
stola  ad  Victorem.  =  PG.,  t.  V,  col.  1357. 

9.  (F.  210^-212).  Clementis  presbiteri  Alexandrie  ducis  scolae  in 
sermone  :  Quis  salvatur  dives?=  PG.,  t.  IX,  col.  647-51,  n.  xui. 

Tous  ces  traités  sont  accompagnes  d'un  commentaire  écrit  dans 
les  marges. 

Parchemin  ;  212  feuillets;  0'",B32  X  O^jSSS;  XIV«  siècle  ;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  212,  on  lit  cette  note  :  Hune  librum  scripsit  Nicholausde  Naslia. 

CATAL.   BIBL.   ROYALE,   T.    H.  1 


2  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 

Orale  pro  eo  ad  Deum.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  d'Aine  ;  plus  tard  il  a  été 
le  n.  4664  de  la  collection  Phillipps  ;  la  Bibliothèque  royale  Ta  acquis  en  1888. 
Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos  le  titre  doré  :  Dlonysil  Areopagitae  opéra  et 
epistolae. 

902.  (II.  2214).  —  DioNYsius  Areopagita.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Index. 

2.  (F.  2-39v).  Dyonisii  Ariopagite  episcopl  Athenarum  ...  de  divinis 
nominibus  =  PL,  t.  GXXII,  col.  1111-72. 

3.  (F.  40-42^).  Dyonisius  de  misticatheologia.  =  i6/c?.,  col.  1171-76. 

4.  (F.  42V-53).  Epistolare  divlni  Dyonisii.  =  Ibid.,  col.  1175-94. 

5.  (F.  53^-81^).  DiONisii  Ariopagite  episcopi  Atheniensium  de  eccle- 
siastica  ierarchia.  =  Ihid.,  col.  1069-1112. 

6.  (F.  82-107).  Beati  Iheronimi  super  evangelium  Missus  est  angélus, 
Inc,  Sicut  prudens  pater  familias  profert  de  thesauro  suo  nova  et 
vetera.  Des.  Non  enim  post  liane  vitam  contemplatio  iustorum  inter- 
ciditur,  sed  eterna  consummatione  redinlegratur. 

7.  (F.  107-107^).  Sanctilogium  filialis  congratulationis  in  honore 
béate  Marie  virginis.  Inc.  0  virgo  Israël  praenobilissima.  Des.  et 
absorbetur  in  aeternum  felicissinie.  Amen. 

8.  (F.  108).  Hymne  notée  :  Ihesu  lumen  cordium,  sponse  Sijon 
formose. 

Parchemin;  108  feuillets;  0"',24  X  0'",14;  XV®  siècle;  quelques  jolies  lettrines 
enluminées  et  rehaussées  d'or;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  1%  on  lit  :  Liber  cano- 
nicorum  regularium  in  Korssendonck  prope  lurnout,  et  f.  1  :  Phillipps  MS.  6928. 
Ce  volume  fut  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1898,  à  une  vente  chez 
Sotheby  à  Londres  (1),  pour  fr.  87,50.  Reliure  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  : 
Dionysius  Areopagita. 

903.  (756-57). —  S.  Dionysius  Areopagita.  De  caelesti -et  eccle- 
siastica  hierarchia, 

1.  (F.  7).  Versus  Iohannis  Sgoti  ad  Karolam  imperatorem  Roma- 
norum.  =  PL.,  t.  GXXII,  col.  1029. 

2.  (F.  7).Epistola  eiusdem.  =  Ibid.,  col  1031. 

3.  (F.  7  et  7v).  Versus  de  laudibus  Dyonisii  Areopagite.  =  Ibid., 
col.  1037. 

4.  (F.  8-8v).  Prologus  in  quatuor  libros  sancti  Dyonisii  Ariopagite 
quos  loHANNEs  ScoTus  Eriugena  traustulit  de  greco  in  latinum.  == 
Ibid.,  col.  1033-36. 

5.  (F.  8v-9v).  Prefacio  Anastasii  apostolice  sedis  bibliothecarii  ad 
excellentissimum  et  christianissimum  regem  Karolum.  =  Ibid., 
col.  1025-30. 


(1)  Voir  Bibliotheca  Phillippica,  London,  1898,  p.  37,  n.  307. 


f 


DENIS   l'aRÉOPAGITE  3 

6.  (F.  9^'-10v).  Ambrosii  oratoris  et  monachi  Gamadulensis  ordinis 
prefacio  in  translationem  librorum  sancti  Dyonisii  Ariopagite  (1). 

7.  (F.  10v-ll).Prologus  Iohannis  Sarrageni  ad  magistrum  lohannem 
de  Sarabiriis  (2). 

Les  feuillets  11^-12  sont  blancs. 

8.  (F.  12V-67).  DioNYsii  Areopagite  ...  de  celesti  ierarchia. 

Les  versions  de  Scot  (PL.,  t.  GXXII,  col.  1037),  du  pseudo-Ana- 
stase,  d'Ambroise  Traversari  et  de  Jean  Sarazin  sont  disposées  sur 
quatre  colonnes  en  regard. 

Les  feuillets  66,  67^  et  68  sont  blancs. 

9.  (F.  69).  Prologus  in  ecclesiasticam  ierarchiam. 

10.  (F.  69^-138).  [DioNYsii  Areopagitae]  de  ecclesiastica  ierarchia. 
Même  disposition  que  pour  le  traité  précédent  (cf.  FL.,  tom.  cit., 

col.  1069  sqq.). 

Les  deux  feuillets  de  garde  en  parchemin  contiennent  des  fragments 
dantiphonaire. 

Papier,  filigrane  de  la  lettre  P  et  de  l'écu  surmonté  de  la  croix  (3);  138  feuillets, 
plus  six  de  garde;  O'^jâOS  X  0'",21  ;  XV^  siècle;  initiales  rouges  et  bleues;  titre 
courant  ;  ancienne  pagination  i-cxxx;  signatures  a4  -  f  5.  F.  1^  il  y  a  cette  note 
au  crayon  :  Bibliothece  Martiniane  (4),  et  f.  7  et  138,  l'estampille  rouge  R.F.  de  la 
bibliothèque  nationale  de  Paris.  Reliure  ancienne  restaurée,  ais  de  bois  recouverts 
de  veau  brun  estampé  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Dionysii  Areopagitae  de  celesti  hierar- 
chia,  de  ecclesiastica  hierarchia,  Âmbrosio  Camaldulensi  interprète,  XV  saec;  plus 
bas,  le  monogramme  couronné  de  Léopold  P'. 

904.  (6106-09).  —  DiONYsius  Areopagita.  Opéra. 

1.  (F.  2-3v).  Tabula  tocius  presentis  operis. 

2.  (F.  4-35).  [DioNYsius.  De  caelesti  hierarchia].  =  PL.,  t.  CXXII, 
col.  1037. 

3.  (F.  35-74^).  Eiusdem  de  ecclesiastica  hierarchia.  =  Ibid.,  col.  1069. 

4.  (F.  74^-128).  DioNisii  Areopagite  Atheniensis  episcopi  adThimo- 
theum  episcopum  Ephesinum  de  divinis  nominibus.  ==  Ibid.,  col.  1111. 

5.  (F.  128-131^).  Eiusdem  ad  Thimotheum  Ephesi  episcopum  de 
mistica  theologia.  =  Ibicl.,  col.  1171. 

6.  (F.  132-148V).  Epistole  sancti  Dionisii.  =  Ibid.,  col.  1175. 

Papier;  148  feuillets,  plus  quatre  feuillets  blancs  à  la  fin  du  volume;  0^,28  X 
0'n,22;   XV»  siècle  (1436),  car  f.  132,  on  lit  la  note  suivante  :  Absolvi  Ambrosius 


(1)  Sur  la  version  de  Denis  l' Areopagite  par  Ambroise  Traversari,  voir  Fabri- 
[cius-Mansj,  Bibl.  lai.  med.  et  infim.  aet.,  1. 1,  p.  83. 

(2)  Cf.  Histoire  littéraire  de  la  France,  t.  XIV,  p.  191-92. 

(3)  Voir  SoTHEBY,  Principia  typographica,  t.  III,  pi.  E ,  n.  3. 

(4)  Il  s'agit  sans  doute  de  Val-Saint-Martin,  près  Louvain.  Cf.  Sanderus,  BibL 
\belg.  ms.,  part,  ii,  p. 213. 


4  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 

peccator  dionysii  opuscula  in  monasterio  fontis  boni  XV  kl.  aprilis  anno  dominice 
incarnalionis  M'CCCC^XXX" Vl°  indictione  XV  emendavi  et  cum  greco  contuli  in 
heremo  III  idus  aprilis.  Laus  Deo  semper  (1);  écriture  italienne;  jolies  initiales 
rouges  et  bleues;  le  feuillet  4  est  richement  enluminé  et  enguirlandé,  on  y 
remarque  dans  une  lettrine  une  représentation  de  S.  Denis.  F.  2,  on  lit  :  Scriptus 
liber  anno  1436,  quem  F.  Thomas  Pacensis  Pallanlinus  ordinis  Predicalorum 
vetuslatis  amantissimus  antiquitali  sacravit  anno  1559.  Emit  liunc  postea  Alardus 
Mylenusprcsbytcr  in  auctione  publica  apud  Scrotum  anno  1563  ;  f.  1,  il  y  a  la  note 
suivante  :  Andréas  Kemmerius  1.  U.  D.  (2)  in perpetuum  amoris  signum  Patribus 
Sociefatis  lesu  me  dono  dédit.  Lovanii  2"'  octobris  1598,  et  f.  2  :  Coll.  Societatis 
lesu  Lovanii.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  peau  de  truie,  estampée 
de  fleurs  de  lis. 

905.  (20132).  —  S.  Ignatius.  Opéra. 

1.  (F.  1-2).  Index. 

2.  (F.  3-3^).  Scriptum  Ignatii  martyris  discipuli  lohannis  evange- 
listi  ad  Mariam. 

3.  (F.  3v-5v).  Alla  epistola  eiusdem  ad  Trallianos. 

4.  (F.  5^-8).  Eiusdem  ad  Magnesianos  scripta  de  Smyrna. 

5.  (F.  8-9).  Epistola  eiusdem  ad  Tharsenses  scripta  de  Philippis. 

6.  (F.  9-11^).  Epistola  eiusdem  ad  Philippenses. 

7.  (F.  11^-14).  Alla  EIUSDEM  ad  Philadelphenses. 

8.  (F.  14-16).  Alia  ad  Smyrnenses. 

9.  (F.  16-16^).  Alia  epistola  eiusdem  ad  Policarpum  episcopum. 

10.  (F.  16^-18).  Alia  eiusdem  ad  Anthiocenses. 

11.  (F.   18-19).  Alia    eiusdem   ad   Hyronem    dyaconum   ecclesie 
Antiochene. 

12.  (F.  19-22).  Alia  eiusdem  ad  Ephesios. 

13.  (F.  22-23^).  Epistola  prima   Ignatii   episcopi    scripta  ...  ad 
Romanos  (3). 

14.  (F.  23^-25^).  Epistola  Poligarpi  martyris  Smyrneorum  epi- 
scopi ...  ad  Philippenses  (4). 

15.  (F.  25v).  Epistola  Ignatii  ad  sanctum  lohannem  evangelistam. 

16.  (F.  25v).  Epistola  eiusdem  ad  eundem  (5). 

17.  (F.  25^-26).  Epistola  Ignatii  ad  Virginem  Mariam;   epistola 
Virginis  Marie  ad  Ignatium  (6). 


(1)  A  moins,  ce  qui  est  plus  probable,  que  cette  date  de  1436  ne  soit  celle  de 
l'achèvement  de  la  version  d'Ambroise  Traversari. 

(2)  Sur  André  Kemmerius,  professeur  à  l'Université  de  Louvain,  voir  Valère 
André,  Fasti  academici,  pp.  153,  201. 

(3)  Pour  ces  douze  premières  lettres,  voir  F.  X.  Funk,  Patres  apostolici,  Tubin- 
gae,  1901,  t.  II,  p.  55-213.  M.  Funk  a  utilisé  ce  manuscrit  pour  son  édition,  voir  p.  lxx. 

(4)  Ibid.,  tl,  p.  297  sqq. 

(5)  Voir  Funk,  op.  cit.,  t.  II,  p.  214-16,  pour  les  deux  lettres  de  S.  Ignace  à  S.  Jean. 

(6)  Ibid.,  p.  217. 


I 


HEGESIPPE-  O 

18.  (F.  26).  De  vita  et  moribus  sancte  Marie  Virginis.  Sanctus 
Epyphanius  (1). 

Papier,  au  filigrane  de  la  lettre  P  surmontée  d'une  croix  ;  0™,207  X  0'^,137  ; 
XVP  siècle,  sauf  l'index  écrit  en  1736;  deux  colonnes  ;  ancienne  pagination  cclxi- 
cclxxxm.  Demi-reliure,  dos  en  maroquin  rouge. 

906.  (5540).  —  Hegesippus.  De  iudaica  captivitate. 

1.  (F.  1-1 V).  Quid  post  mortem  ludae  Machabei  et  fratrum  eius 
actum  sit.  Inc.  Post  mortem  ludae  Machabei.  Des.  contra  quos  Ves- 
pasianus  magister  militie  missus  est. 

2.  (F.  1^).  [De  morte  Ottonis  imperatoris]. 

Inc.  Quis  dabit  aquam  capiti  ? 

Quis  succurret  pauperi  ? 
Des.  Si  non  submittis  legibus 

Hostes  eius  pedibus. 

3.  (F.  P).  De  Henrico  Gesare  tertio  et  Leone  papa  septimo.  Inc. 
Gesar  tantus  erat  quantus  et  orbis.  Des.  Romanos  onerans  viribus 
aviis  ad  civile  decus  excoluisti. 

4.  (F.  1^).  De  Guonrado  imperatore  pâtre  supradicti  Gesaris  (2). 

5.  (F.  2-105V,  107-107V).  S.  Egesippi  iudaice  captivitatis  libri 
quinque  ab  Ambrosio  episcopo  de  greco  in  latinum  translati  (3).  = 
FL.,  t.  XV,  col.  1691  sqq.  (4). 

6.  (F.  105v-106v).  Visio  Karoli  tertii  imperatoris  (5). 

Parchemin;  107  feuillets;  0"',302  X  0'°,23;  XI«  siècle,  sauf  les  ff.  1,  105  et  106  qui 
sont  du  XIP;  deux  colonnes;  élégantes  lettrines  en  toutes  couleurs.  F.  1,  on  lit  : 
Liber  Sancli  Pétri  in  Gemblus,  et  f.  106^  :  Liber  Sancti  Pétri  Gemblacensis.  Reliure 
du  XVII*  siècle,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Egesipp.  de  iuda.  captivi. 

907.  (10855).  —  Hegesippus.  De  bello  iudaico. 

Titre.  Libri  Hegesippi  translati  a  sancto  Ambrosio  Mediolanensi 
episcopo.  =  FL.,  t.  XV,  col.  1691  sqq. 

Parchemin;  105  feuillets;  0'",247  X  0™,17;  XII«  siècle  ;  deux  colonnes  ;  quelques 
capitales  ornées.  Au  revers  de  la  couverture,  la  cote  LL,  6-12,  de  la  bibliothèque 
de  Saint-Laurent  à  Liège.  Reliure,  veau  racine  et  estampé  portant  sur  les  deux  plats 
la  date  de  1587,  et  au  dos  le  titre  doré  :  Egesippus  de  bello  iudaico. 


(1)  Cf.  PG.,  t.  XLI,  p.  XII,  6'. 

(2)  Voir  MG.  Scr.,  t.  XI,  p.  274. 

(3)  Le  feuillet  107  a  été  mal  relié,  il  doit  suivre  le  feuillet  103. 

(4)  Sur  cet  ouvrage,  cf.  E.  Schûrer,  Geschichte  des  iiidischen  Volkes  im  Zeitalter, 
Leipzig,  1890, 1. 1,  p.  72-75. 

(5)  Publiée  dans  Histoire  de  l'Académie  royale  des  Inscriptions  et  Belles-Lettres, 
t.  XXXVI,  Paris,  1774,  p.  213-21. 


6  MANUSCRITS    DE  *LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 

908.  (IL  591).  —  Hegesippus.  De  excidio  Hierusalem. 

1.  (F.  1-2^).  [Hegesippus.  De  bello  iudaico].  Fragment.  Inc.  ...  facto 
consuluit.  Des.  Hiis  in  ludea  gestis  Gainus  audendum  aliquid  ratus 
in  Parthos...  =  PL.,  t.  XV,  col.  1076-80. 

2.  (F.  3-124).  Egesippi  viri  clarissimi  oratorisque  eximii  de  excidio 
urbis  ilierusalem  =  Ihid.,  col.  1691  sqq. 

Parchemin;  124  feuillets  ;  O-^jSO  X  0'",225;  XIV«  siècle;  deux  colonnes;  très 
jolies  lettrines  en  toutes  couleurs,  rehaussées  d'or;  plusieurs  feuillets  sont  encadrés 
de  guirlandes  de  fleurs.  F.  3,  une  miniature  représente  l'auteur  écrivant  son  livre 
et  f.  13%  une  autre  où  est  figuré  le  siège  de  Jérusalem.  Ce  volume  a  été  légué  à 
la  Bibliothèque  royale  de  Belgique,  en  mai  1883,  par  M.  A.  L.  V.  de  Robaulx  de 
Soumoy.  Reliure,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Manuscrit  traduit  du  grec 
en  latin  par  Saint  Ambroise, 

909.  (5499).  —  Origenes.  Homeliae  in  Sacram  Scripturam,  inter- 
prète RUFINO. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-36V).  [Origenis]  in  Genesi  omeliae  XVII.  =  PG.,  t.  XII, 
col.  145-262. 

3.  (F.  36V-65).  In  Exodo  omeliae  XIII.  =  Ibid.,  col.  297-396. 

4.  (F.  65-1 13v).  In  Levitico  omeliae  XVII.  =  Ibid.,  col.  405-574. 

5.  (F.  113V.174V).  In  Numéris  omeliae  XXVIII.  = /M.,  col.  583-806. 

6.  (F.  175-205^).  In  lesu  Nave  omeliae  XXVI.  =  Ibid.,  col.  823-948. 

7.  (F.  205V-217).  In  ludicum  omeliae  VIIII.  =  Ibid.,  col.  951-90. 

8.  (F.  217-222).  In  Regum  omelia  I.  =  Ibid.,  col.  995-1012. 

9.  (F.  222-228V).  In  Gantica  Ganticorum  omeliae  IL  =  PG.,  t.  XIII, 
col.  35-58. 

10.  (F.  229V-240).  In  Esaiam  omeliae  VIIII.  =  Ibid.,  col.  219-54. 

11.  (F.  248-265^).  In  Hieremiam  omeliae  XIIII.=  i6/(^.,  col.  255-542. 

12.  (F.  265V-271).  In  Ezechiel  omeliae  II.  =  Ibid.,  col.  665-87. 

Parchemin  ;  271  feuillets  ;  0'°,33  X  0'",255  ;  XI«  siècle  ;  deux  colonnes  ;  très  belles 
lettrines.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Liber  monasterii  Gemblacensis  ordinis  sancti  Benedicti 
in  Brabantia.  Reliure  du  XVII«  siècle  ;  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Homilis 
(sic)  Origenis  in  Gènes.  Exod. 

910.  (9136).  —  Origenes.  Homeliae,  interprète  Rufino. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1-29^).  Omeliae  Origenis  in  Genesi.  =  PG,,  t.  XII,  col.  145. 

3.  (F.  29^-52v).  In  Exodo.  =  Ibid.,  col.  297. 

4.  (F.  52^-90^).  In  Levitico.  =  Ibid.,  col.  405. 

5.  (F.  90^-137).  In  Numéris.  =  Ibid.,  col.  583. 

6.  (F..  137-162).  In  losue.  =  Ibid.,  col.  823. 

7.  (F.  162-171).  In  libro  ludicum.  =  Lbid.,  col.  951. 

8.  (F.  171-175).  In  libro  Regum.  =  lbid.,  col.  995. 


\ 


ORIGENE  / 

9.  (F.  175-183V).  ]n  Isaia.  =  PG.,t  XIII,  col.  219. 

10.  (F.  183^-205^).  In  Hieremiam.  =  Ibid.,  col.  255. 

11.  (F.  205^-209^).  In  Hiezechielem.  =  Ibid.,  col.  665. 

Parchemin;  209  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  0'",415  X  0«",31  ;  XII«  siècle;  deux 
colonnes;  très  belles  lettrines;  titre  courant.  F.  1,  on  voit  deux  fois  la  cote  K-K, 
2-3,  de  l'ancienne  bibliothèque  de  Saint-Laurent,  à  Liège.  Reliure  veau  racine;  au 
dos,  le  titre  doré  :  Origenis  homiliae  in  Vçl.  Test.,  reproduit  à  Tintérieur  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  : 
BM.  royale. 

911.  (21869).  —  Origenes.  Homeliae. 

1.  (F.  1^-59),  Adamantii  Origenis  in  Genesi.  =  PG.^  t.  XII,  col.  145. 

2.  (F.  59-102).  Adamantii  Origenis  in  Exodo.  =  Ibid.,  col.  297. 

Parchemin;  102  feuillets;  0'°,29  X  0'",217;  XII«  siècle;  deux  colonnes  ;  lettrines 
très  élégantes  ;  signatures  i-xn.  F.  1,  il  y  a  la  note  à  moitié  effacée  :  Liber  mona- 
sterii  [Parcensis].  Au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  la  cote  /.  theca  II  et  sur  les  d«ux 
plats  les  armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées.  Reliure  veau  ;  au  dos,  le  titre  doré: 
Origene.  in  Gen.  et  Exo.,  tranche  rouge. 

912.  (II.  1065).  —  Origenes.  Homeliae  in  Pentateuchum. 

1.  (F.  1-1 V).  [HiERONYMi  epistola  de  scriptis  Origenis]  (1). 

2.  (F.  2-39^).  Adamantii  Origenis  in  Genesi  omelie  XVII.  =  PG., 
t.  XII,  col.  145. 

3.  (F.  39v-71v).  Adamantii  Origenis  in  Exodo.  =  Ibid.,  col.  297. 

4.  (F.  71^-125).  Origenis  liber  in  Leviticum.  =  Ibid.,  col.  405. 

5.  (F.  125-201^).  Origenis  homélie  in  Numéris.  =  Ibid.,  col.  583. 

6.  (F.  201^).  Vers  sur  Origène. 

Inc.  Ille  Origenes  ego  doctor  verissimus  olim. 
Des.       His  me  coniectum  impia  tela  premunt. 

7.  (F.  202^-203).  [Régula  Gisterciensium].  Inc.  Qui  in  aliquo  fésto 
non  cantaverit,  postea  potest  dicere  tractum.  Des.  omne  cirotheca- 
rum  genus  tam  de  corio  quam  de  panno  interdicitur. 

8.  (F.  203).  De  negligentia  sacrificii,  ex  concilio  Aurelianensi  et 
Pio  papa. 

Parchemin;  203  feuillets  ;  0"",362  X  0'",258;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  en  toutes  couleurs;  titre  courant;  signatures  i-xxv.  F.  1,  il  y  a  la  note  : 
Liber  sancte  Marie  de  Alna,  servanti  benediclio  fiât  (2).  Ce  volume  a  été  acquis  en 
1888  de  Sir  Thomas  Phillipps,  dans  la  collection  duquel  il  portait  le  n.  4645.  Demi- 
reliure,  toile  anglaise;  au  dos,  le  titre:  Origenes  in  Genesin,  Eœodum,  Leviticum, 
Numéros.  Comparalio  Marci  Terentii  Varronis  cum  Origene. 


(1)  Cette  lettre  a  été  publiée  par  le  D^"  E.  Klostermann  dans  les  Sitzungsberichte 
der  kônigl.  preussischen  Àkademie  der  Wissenschaften  zu  Berlin,  1897,  p.  855-70. 
Cf.  Harnack,  Geschichte  der  altchristlichen  Litteralur,  18^3, 1. 1,  p.  334-35. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  243,  decuria  nona. 


8  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

913.  (4535).  —  Origenes.  Homeliae. 

1.  (F.  1-lv).  [Capitula]. 

2.  (F.  lv.2).  Praefacio. 

3.  (F.  2-72^).  Omelie  sive  orationes  in  Ihesum  Nave  Adamantii 
Origenis  de  graeco  translate  XXVI  in  Ihesum  filium  Nave.  Des.  mutil. 
(Homil.  XXV).  Et  ab  Ihesu  in  terra  repromissionis  accipiant,  ubi 
prima  sors  cecidit  ad  ....  =  FG.,  t.  XII,  col.  823  sqq. 

Parchemin;  72  feuillets,  plus  trois  de  garde  ;  0'n,185  X  0"'12;  XIIP  siècle;  quel- 
ques jolies  lettrines  en  toutes  couleurs  et  à  personnages.  Au  deuxième  feuillet  de 
garde,  en  tête,  il  y  a  la  note  :  Sub  cuslodia  incerla  fratris  Lamberli  van  den  Bulcke 
Hantwerpiani  monachi  loci  divi  Bernardi  super  Schaldam,  puis,  f.  1  :  Collegii 
Societatis  lesu  Bruxellis  1656,  M.B.  Demi-reliure,  dos  en  maroquin  rouge. 

914.  (11.933).  —  Origenes.  Libri  Ttepi  dpxiùv. 

1.  (F.  1-3).  [RuFiNi  prologus  in  libros  Tiepi  dpxiJÙv  Origenis].  = 
PL.y  t.  XXII,  col.  733-35.  Inc.  mxitil. ...  in  altero  odio  habita  sit. 

2.  (F.  3v-4).  Capitula. 

3.  (F.  4-71^).  [Origenis  Trepi  àpxiîjv  libri  quatuor,  interprète  Rufino 
Aquileiensi  presbytero].  =  PG.,  t.  XI,  col.  111. 

4.  (F.  71V-111V).  Liber  sancti  Ambrosii  de  officiis.  =  PL.,  t.  XVI, 
col.  9. 

Parchemin;  111  feuillets;  Q-^jSaé  X  0'",225;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  quel- 
ques lettrines  ornées.  Ce  volume,  qui  porte,  f.  1,  l'ex-libris  de  Sir  Thomas  Phillipps  : 
Sir  T.  P.  Middle  Hill,  325,  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888  pour 
fr.  20.  Reliure  moderne,  toile,  dos  et  coins  en  peau  de  truie. 


915.  (IL  1114).  —  Origenes.  Super  Gantica  Canticorum. 

1.  (F.  1-1 17^).  Origenes  super  Cantica  Canticorum.  =  PG.,  t.  XIII, 
col.  37-198. 

2.  (F.  117^-146).  Liber  loHANNisepiscopi  de  compunctionecordis.= 
PG.,  t.  LVII,  col.  393  sqq. 

3.  (F.  146V-147).  [Hieronymus].  De  Deo. 

4.  (F.  147^'- 149^).  Brève  et  memoriale  scriptum  de  conversatione 
laicorum  fratrum  secundum  instituta  beati  Bernardi.  Des.  mutil.  caseo 
aut  lacté  vescuntur... 

Parchemin;  149  feuillets;  0«',228  X  0'n,16;  XIIP  siècle;  curieuses  lettrines; 
signatures  i-xvni.  F.  147%  on  lit  la  note  :  Liber  sancle  Marie  de  Alna  (1).  Dans  la 
suite,  ce  volume  a  fait  partie  de  la  collection  de  Sir  Thomas  Phillipps  avec  la  cote 
n.  4695  et  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile 
anglaise;  au  dos,  le  titre  doré  :  Origenes  in  Cantica. 


(1)  Cf.  Sandkrus,  Bibl.  delg.  ms.,  part,  ii,  p.  243,  decuria  nona. 


ORIGENE  y 

916.  (3446-84).  —  Origenes.  Super  Gantica.  —  Autres  traités  des 
Pères. 

1.  (F.  2).  Table  des  matières. 

2.  (F.  3-4).  Doniini  Frangisgi  Petrarche  poète  laureati  planctus 
peccatoris  ad  modum  septem  psalmorum  (1). 

3.  (F.  4^-6).  Sermo  sancti  Bernardi  de  septem  gradibus  confes- 
sionis.  =  PL,,  t.  GLXXXIII,  col.  647-53. 

4.  (F.  6^-8).  Notabilis  sermo  qualiter  descenditur  de  peccato  in 
peccatum.  Bernardus  (2).  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  841-46, 
nn.  4-12. 

5.  (F.  9-79).  Origenes  super  cantica,  opus  egregium  de  incarna- 
tione  Domini.  Inc.  Ut  Deo  amabilis  qua  pro  offîcio  misterii  suscepti. 
Des.  Ut  videamus  ipsorum  illuminationem  montium  eternorum... 
Amen. 

6.  (F.  79V-100V).  Soliloquium  beati  Augustini.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  863  sqq. 

7.  (F.  101-117).  Iohannes  Grisostomus.  De  compunctione  cordis.  = 
'G.,  t.  LVII,  col.  393  sqq. 

8.  (F.  117^-118).  Ambrosius.  De  moribus  et  honesta  vita.  =  PL., 
t.  XVII,  col.  749-52. 

9.  (F.  118-119^).  VitaSecundi  philosophi  (3). 

10.  (F.  120-128^).  Diflficultatum  solucio  de  sacramento  eukaristie. 
hic.  Quoniam,  ut  ayt  mellifluus  Bernardus.  Des.  sed,  sicut  est,  in 

maiestate  sua,  cognosceriius. 

11.  (F.  129).  De  memoria  passionis  Ghristi. 

12.  (F.  129^-130^).  [Plus  papaj.  De  miseria  et  stulticia  curia- 
lium  (4). 

13.  (F.  131-154).  Sex  libri  Effrem  monachi  (5). 

14.  (F.  154-162).  Hugo.  De  arra  anime.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  931 
sqq. 

15.  (F.  162-174).  Onielia  beati  Iohannis  Grisostomi  de  superscri- 
ptione  psalmi  quinquagesimi.  =  PG.,  t.  LV,  col.  565. 


(1)  Ces  psaumes  se  trouvent  dans  le  premier  volume  des  Francisci  Petrarchae 
opéra  quae  extant  omnia.  Basileae,  1581,  fol.  Cf.  Nigeron,  Mémoires  ...  des  hommes 
illustres,  Paris,  1734,  t.  XXVIII,  p.  386. 

(2)  En  fait,  ce  sermon  est  de  Nicolas  de  Clairvaux. 

(3)  Cf.  H.  Martin,  Catalogue  des  mxinuscrits  de  la  bibliothèque  de  l'Arsenal,  Paris, 
1886,t.II,  pp.  114, 187. 

(4)  Voir  Aeneae  Sylvii  libellus  aulicorum  miserias  copiose  explicans,  Moguntiae, 
1517,  fol.  bij. 

(5)  Ce  sont  les  sermons  nn.  1,  5,  6,  8,  7,  4  signalés  dans  Sancti  Ephraem  Syri 
opéra  omnia,  Romae,  1732, 1. 1,  col.  lxxx. 


10  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

16.  (F.  174V-182).  DoNATus  moralisatus  (1). 

17.  (F.  182^-188^).  Liber  beati  AuGUSTiNi  de  vita  christiana.  ==  PL., 
t.  XL,  col.  1031. 

18.  (F.  189-190^').  Sermo  de  episcopo  ordinato.  Inc.  Ut  signaculum 
simili tudinis  Dei.  Des.  Sepelitur  in  quarto,  tui  dominatur  consue- 
tudo  etc. 

19.  (F.  191-224^).  Sermo  de  passione  Domini.  Inc.  Périt  iustus  et 
nemo  est  qui  aspiciat  in  corde  suo.  Des.  qua  translatus  est  in  gloriam 
aeternam  quam  nobis  omnibus  praestare  dignetur  Ihesus  Christus 
dominus  noster.  Amen. 

20.  (F.  225-230).  Reprehensio  praelatorum.  Inc.  Scienti  bonum  et 
non  facienti  peccatum  est  illi.  Des.  ut  melius  possint  intelligi  que 
memorasse  suffîciat. 

21.  (F.  230^-232v).  Tractatus  de  quinque  floribus  mundi.  Inc.  Qui- 
cunque  voluerit  esse  amicus  huius  mundi.  Des.  et  ad  amiciciam  Dei 
fréquenter  aspirare  ad  quem...  Amen. 

22.  (F.  233-236).  Ysidorus  de  institutione  bone  vite  (2). 

23.  (F.  236-236^).  Hugo.  De  disciplina  scolarium.  =  PL.,  t.  GLXXVI, 
col.  993. 

24.  (F.  236v).  Epistola  Igxagii  ad  Mariam  (3). 

25.  (F.  237-241 V).  Augustinus.  De  XII  abusionibus.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  1079. 

26.  (F.  241^-258^).  Tractatus  sive  disputacio  probans  et  magis 
declarans  materiam  conceptionis  béate  Marie  Virginis.  Inc.  Sapientia 
aperuit  ora  mutorum.  Des.  cum  pia  quadam  importunitate  requirere 
et  procurare.  Amen. 

27.  (F.  259 -284^).  Cordiale  quatuor  novissimorum.  Inc.  Memoràre 
novissima  et  in  eternum  non  peccabis.  Des.  Ach,  ach,  ach,  utinam 
sapèrent  et  intelligerent  ac  novissima  providerent. 

28.  (F.  285-299^).  Tractatus  de  matrimonio.  Inc.  De  quibus  autem 
scripsistis  mihi.  Des.  non  tamen  ita  perfecte  significat  sicut  pri- 
mum  etc. 

29.  (F.  299^-303^).  Omelia  Origenis  feria  quinta  post  Pascha  (4). 

30.  (F.  303v-305v).  Dominica  tercia  post  Epyphaniam  Domini 
sermo  magistri  Iacobi  de  Lausis  (5). 


(1)  Cf.  loannis  Gersonii  opéra  omnia,  t.  IV,  p.  835. 

(2)  C'est  le  traité  extrait  des  œuvres  d'Isidore  décrit  PL.,  l.  LXXXI,  coL  503-94; 
n.  15-17. 

(3)  Cf.  supra  p.  4,  n.  905. 

(4)  Cf.  l'édition  latine  des  homélies  attribuées  à  Origène,  PG.,  t.  XVII,  col.  1277. 

(5)  Sur  Jacques  de  Lausanne,  voir  Quétif-Echard,  Scriplores  ordinis  praedica- 
torum,  1. 1,  p.  547-49.  Le  sermon  qui  se  trouve  ici,  est  publié  dans  Sermones  domi- 
nicales et  [estivales  ...  per  Iacobum  de  Laosana.  Paris,  1530. 


ORIGÈNE  1 1 

31.. (F.  306-306^).  Saul  rex  an  sit  dampnatus.  —  Salomon  an  sit 
salvatus  (1). 

32.  (F.  307-315V).  Spéculum  monachorum.  =  PL.,  t.  CLXXXIV, 
col.  1189. 

33.  (F.  315^-316).  Epistda  domni  Florengii  (2). 

34.  (F.  316).  Sex  necessaria  ad  perfectam  actionem. 

35.  (F.  316^-318).  Sermo  de  antichristo.Iwc.Nota  deadventuGhristi 
ad  iudicium  videnda  sunt  duo.  Des.  ne  illic  cum  iniqais  iudicetur. 

36.  (F.  318-322).  De  vanitate  seculi.  Inc.  Videte  quomodo  caute 
ambuletis.  Des.  cum  sanctis  et  electis  eorum  meritis  et  precibus  pos- 
sideat,  quod  nobis  praestare  dignetur...  Amen. 

37.  (F.  322V-327).  Courts  extraits.  —  De  fuga  seculi.  ^  De  dam- 
pnabili  vita  seculari.  —  De  terribili  hora  mortis  iniquorum.  —  De 
magnitudine  penarum  purgatorii.  —  De  securitate  quam  habent 
iusti  in  hora  mortis  et  de  immensitate  celestium  gaudiorum.  —  De 
laude  vite  sollitarie. 

38.  (F.  327-332V).  Sermo  de  nativitate  beati  lohannis  Baptiste, 
domini  Rothomagensis.  Inc.  Quis  putas  puer  iste  erit.  Des.  quod  nobis 
bibere  concédât  qui  est  benedictus...  Amen. 

39.  (F.  333-334).  Cur  Deus  homo. 

40.  (F.  334-339).  De  indulgenciis.  Inc.  Indulgenciam  ipsius  fusis 
lacrimis  postulemus.  Des.  quantum  ad  dimissionem  pêne,  quod  est 
minus  bonum. 

41.  (F.  339-339^').  Doctrina  bona  et  multum  utilis  pro  religiosis 

Iymmo  omnibus  fidelibus. 
42.  (F.  339V-341V).  Basilius  (3).  De  laude  vite  solitarie.  =  PL., 
t.  GXLV,  col.  246-51. 
43.  (F.  341 V).  De  corpore  Ghristi. 
Papier;  divers  filigranes,  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix,  le  tau,  la  croix 
ansée;  341  feuillets;  O-^.Sl  X  0™,20;  XV«  siècle,  car  f.  224^  et  285%  on  lit  la  daite 
1468  et  Anno  Domini  1468.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  conventus  sancte  Gertrudis 
in  Buscoducis.  Demi-reliure  moderne  ;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés 
des  principaux  traités,  et  le  monogramme  couronné  de  Léopold  P% 

917.  (4232-34).  —  Origène  et  autres  Pères,  en  grec. 
1.  (F.  1-29).  'QpiYévouç  in  S.  lohannis  evangelium.  —  Extraits,  cf. 
P6^.,  t.  XIV  (4). 


(1)  Le  premier  de  ces  extraits  est  de  Nicolaus  de  Lyra  super  primo  regum  ultimo 
super  verbo  "*  Arripuil  igitur  gladium  suum  „,  le  second  de  Dominus  Michael  de 
Banoniasuperps.  88. 

(2)  Probablement  de  Florent  Radewijns,  un  des  fondateurs  de  la  Congrégation 
de  Windesheim.  Cf.  Acquoy,  Het  Kloosler  te  Windesheim,  1. 1,  pp.  61-62. 

(3)  En  fait,  ce  traité  est  de  Pierre  Damien. 

(4)  Et  aussi  B.  Corderius,  Catenae  Palrum  in  loannem,  Antverpiae,  1630,  p.  **3. 


12  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

2.  (F.  30-57).  Xeuripou  èTTKTKÔTTou  AvTioxeiaç  in  lohannem.  Inc, 
'Attô  Xôtou  kt'.  EiTTiùv  TÔ  •  èv  dpxfj  rjv  ô  Xô^oç .  Des.  eYpâçn  inôvov 
ôcTov  fiiLiiDv  èqpiKTÔv. 

3.  (F.  58-88).  Geobuipou  Moi|Joueg"Tiaç  in  lohannem.  =  FG.^ 
t.  LXVI,  col.  728-84. 

Les  feuillets  de  garde,  en  parchemin,  contiennent  un  fragment  des 
heures  de  la  Passion,  en  flamand. 

Papier;  88  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  O^QIS  X  O'^jlô;  XVII«  siècle.  Ce 
volume  provient  des  Jésuites  d'Anvers  (1).  Couverture  en  parchemin. 

918.  (1052-53).  —  S.  Cyprianus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  lv-5v).  Liber  sancti  Gipriani  Gartaginensis  episcopi  [ad  Dona- 
tum].  =  PL.,  t.  IV,  col.  191. 

3.  (F.  5v-7).  Liber  sancti  Gipriani  de  disciplina  ad  Rogatianum 
presbiterum.  =  Ibid.,  col.  235. 

4.  (F.  7-12^).  Sermo  sancti  Gipriani  de  disciplina  et  habitu  virgi- 
num.  =  Ihid.,  col.  441. 

5.  (F.  12V-16V).  De  bono  pudicitie.  =  Ihid.,  col.  819. 

6.  (F.  16^-26).  De  lapsis.  =  Ihid.,  col.  467. 

7.  (F.  26-34V).  De  ecclesie  unitate.  =  Ihid.,  col.  493. 

8.  (F.  34V-37).  De  eo  quod  idola  non  sint  dii.  =  Ibid.,  col.  565. 

9.  (F.  37-44).  Depatientia.  =  Ibid.,  col.  621. 

10.  (F.  44-48V).  De  zelo  et  livore.  =  Ibid.,  col.  637. 

11.  (F.  48V-54V).  EiusDEM  de  mortalitate.  =  Ibid.,  col.  583. 

12.  (F.  54^-6 Iv).  Epistola  Gipriani  ad  Demetrianum.  =  Ibid.^ 
col.  545. 

13.  (F.  61v-70v).  Ad  Fortunatum  de  exhortatione  martyrii.  =  Ibid., 
col.  651. 

14.  (F.  70V-79V).  De  dominica  oratione.  =  Ibid.,  col.  521. 

15.  (F.  79^-84).  Ad  Gecilium  de  sacramento  corporis  et  sanguinis 
Domini.  =  Ibid.,  col.  372. 

16.  (F.  84-86).  Ad  clerum  de  deprecando  Deo  pro  peccatis  nostris.  = 
Ibid.,  col.  230. 

17.  (F.  86-91V).  Ad  Novatianum.  =  PL.,  t.  III,  col.  1205. 

18.  (F.  91V-92V).  Ad  Tyberitanos.  =  Ibid.,  t.  IV,  col.  351. 

19.  (F.  92^-100).  Sermo  S.  Gipriani  de  opère  et  elemosinis.  =  /6f£^., 
col.  601. 

Parchemin;  100 feuillets,  plus  deux  de  garde;  0'n,295  X  0'",22;  XP  siècle;  deux 
colonnes  ;  belles  et  grandes  lettrines  fleuronnées.  F.  %  on  lit  :  Liber  sancti  Panla- 


(1)  Cf.  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de  la  bibliothèque  royale  de 
Bruxelles,  p.  12,  n.  14. 


s.    CYPRIEN  13 

leonis  Coloniensis  ;  f.  100  :  Hoc  Hermannus  opus  statuit  vir  relligiosus  ductus  amore 
Dei  sancti  quoque  Pantaleonis,  hinc  levis  fiât  ei  poHhac  sedes  requiei,  et  f.  1  : 
CJollegii  Societalis  lesu  Brugis  ex  dono  iJ""  D.  lacobi  Pamelii.  Reliure  ancienne 
restaurée,  veau  racine. 


919.  (1075-78).  —  S.  Gyprianus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Contenta  et  laus  Cypriani  ex  Lagtantio,  de  institutio- 
7iibuSj  V,  1. 

2.  (F.  2-48).  Epistola  Cypriani  episcopi  et  martiris  ad  Donatum  de 
erroribus  mundi  et  contemptu  eius  {^FL.,  t.  IV,  col.  191);  puis  lettres 
ad  Denietrianum  {PL.,  t.  IV,  col.  545),  puis  lettres  nn.  57,  54  (ibid.); 
puis  les  lettres  ad  Cornelimn  papain  (PL.,  t.  III),  puis  nn.  59, 61, 62, 6, 
65, 68, 64, 66,  44,  50,  51,  32,  14,  7, 9, 10, 11, 13, 17, 19,  3, 24, 53,  36,  58. 

3.  (F.  48^-50).  Oratio  Cypriani  quam  sub  die  passionis  sue  dixit.= 
PL.,  t.  IV,  col.  905. 

4.  (F.  50-54V).  De  zelo  et  livore.  =  Ibid.,  col.  637. 

5.  (F.  54V-61).  De  patientia.  =  Ibid.,  col.  621. 

i6.  (F.  61-66^).  De  mortalitate.  =  Ibid.,  col.  583. 
7.  (F.  66^-76).  Cyprianus  super  dominicam  orationem.  =  Ibid., 
col.  521. 
8.  (F.  76-79V).  De  duobus  montibus.  =  Ibid.,  col.  909. 
i    9.  (F.  79V-90V).  Quod  idola  dii  non  sunt.  =  Ibid.,  col.  565. 
I    10.  (F.  90^-96).  De  habitu  virginis.  =  Ibid.,  col.  441. 
[    11.  (F.  96-103).  De  catholice  ecclesie  unitate.  =  Ibid.,  col.  493. 
12.  (F.  103-109V).  De  opère  et  elemosina.  =  Ibid.,  col.  602. 

13.  (F.  109^-1 12^).  Ad  Tybaritanos  epistola.  ==  Ibid.,  col.  351. 

14.  (F.  112^-121).  Ad  Fortunatum  [de  laude  martyriij.  =  Ibid., 
col.  651. 

15.  (F.  121-126).  Ad  Cecilium  de  sacramento  calicis.  =  Ibid., 
col.  372. 

16.  (F.  126- 126^).  De  Numidico  confessore.  =  Ibid.,  col.  326. 

17.  (F.  126^-127^).  Ad  Moysen  et  Maximum  confessores.  ==  Ibid., 
col.  288. 

18.  (F.  127^-135).  De  laude  martyrii.  =  Ibid.,  col.  787. 

19.  (F.  135-166).  Libri  Cipriani  ad  Quirinum.  =  Ibid.,  col.  675 
sqq. 

20.  (F.  166-183).  Epistola  ad  Anthonianum.  =  Ibid.,  col.  347.  — 
Autres  lettres  nn.  76,  70,  72,  31,  37,  due  ad  Cornelium  (t.  III,  nn.  6 
et  5),  67. 

21.  (F.  183-200).  [De  singularitate  clericorum].  =  Ibid.,  col.  835. 

22.  (F.  200-207V).  Lettres  nn.  25,  7,  34,  76  (2^  pars),  ad  Cornelium 
(t.  III),  69. 

23.  (F.  207^-211).  De  disciplina  et  bono  pudicitie.  =  Ibid.,  col.  819. 


14  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

24.  (F.  211-216).  [Anonymus  ad  Novatianum  de  lapsis].  =  PL., 
t.  III,  col.  1205. 

25.  (F.  216).  Ex  libro  gloriosi  Iheronimi,  c?e  viris  illustrihus,  de  beato 
Cypriano.  =  PL,,  t.  XXIII,  col.  677. 

Ùexplicit  porte  :  Explicit  epistolare  gloriosi  martiris  Cypriani 
Cartaginensis  archiepiscopi,  qui  quanta  eloquentia  quantaque  doctrina 
inter  catholicos  doctores  refidserit  epistole  eius  splendidissime  verborum 
ornatu  sententiarumque  uhertate  optime  testificantur.  Fer  manus  fratris 
Cornelii  de  ligno  (1).  Ora  lector  ex  caritate  pro  eo  quatenus  meritis  et 
precibus  gloriosi  huius  martiris  finaUter  a  Domino  perpetiiam  mémo- 
riam  consequatur  etpartem  aliquam  in  aeteryia  beatitudine  cum  sancto 
Cypriano  habere  mereatur.  Amen. 

26.  (F.  216V-217).  Passio  beati  Cypriani  episcopi  et  martiris.  = 
BHL.,  n.  2013. 

27.  (F.  217-218).  Sermo  beati  Augustini  in  die  natali  sancti 
Cypriani.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  col.  1410-12. 

28.  (F.  217V-221V).  Index  des  lettres  de  S.  Cyprien. 

29.  (F.  221^-223^).  Hugo  de  sancto  Vigtore  ordinis  canonicorum 
regularium  super  iherarchiam.  =  PL.,  t.  CLXXV,  col.  1035-39. 

Parchemin  et  papier,  au  filigrane  de  la  main  surmontée  d'une  croix  ;  223  feuillets  ; 
0°»,286  X  0",22  ;  XVP  siècle;  deux  colonnes.  Ce  volume  semble  provenir  du  prieuré 
de  Gorsendonck,  auquel  appartenait  le  scribe  Corneille  de  Ligno,  et  en  outre,  f.  1,  il 
y  a  la  cote  de  cette  bibliothèque  X.  4.  L'estampille  rouge  R.  F.  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  223^  Reliure  du  XVIP  siècle,  veau  brun  estampé. 

920.  (365-79).  —  S.  Cyprianus,  S.  Augustinus.  Opéra  et  epistolae, 
avec  d'autres  traités. 

1.  (F.  1-1^).  Fragments  d'homélie  de  S.  Augustin.  Inc.  mutil.  ... 
meritorum.  Nam  etsi  conabuntur  maioris  etatis  aliqua  mérita  suspi- 
cari.  Des.  mutil.  agnoscant  vasa  ex  eadem  massa  in  honorem  facta 
quid  e  ... 

2.  (F.  2v).  Table  et  Registrum  epistolarum  beati  Augustini  in  hoc 
volumine  contentarum. 

3.  (F.  3-26).  Epistole  beatissimi  Cypriani  episcopi  et  martiris  ad 
Donatum  de  erroribus  mundi(PI/.,  t.  IV,  col.  191),  ad  Demetrianum 
{ibid,,  col.  545),  ad  Cornelium  papam  de  confessione  {ibid.,  col.  358), 
ad  eundem  de  pace  lapsis  danda  {ïbid.,  col.  350),  ad  eundem  magni- 
fiée confortativa  {PL.,  t.  III,  col.  732),  ad  Cornelium  de  Novato  et 
Novaciano  {ibid.,  col.  743),   ad  eundem  (ibid.,  col.  731),  epistola 


(1)  Religieux  de  Gorsendonck,  mort  le  23  septembre  1533.  Cf.  J.  Van  den  Gheyn, 
L'Obiluaire  du  prieuré  de  Corsendonck,  Annales  de  l'Académie  royale  d'archéolo- 
gie d'Anvers,  1901, 29  aprilis,  23  septembris,  4  decembris. 


s.    GYPRIEN  15 

CiPRiANi  ad  Cornelium  6^''  quod  adversus  eum  accusationem  non 
acceperit,  {Ibid.,  col.  725),  eiusdem  ad  eundem  de  episcopatu  eius 
{iS'id.y  col.  722),  GiPRiANi  Gornelio  de  confessoribus  regressis  {ihid.^ 
col.  754),  Gyprianus  ad  Magnum  de  Novatiano  {PL.^  t.  IV,  col.  416), 
ad  eundem  de  iis  qui  in  lecto  baptisma  consequuntur  {ihid.,  col.  416), 
CiPRiANus  ad  Iulianum  de  hereticis  baptizandis  {PL.,  t.  III,  col.  1073), 
ad  Stephanum  de  conciJio  {ibid.,  col.  1083). 

4.  (F.  26-30^).  FiRMiLiANus  ad  Gyprianum  episcopum.  =  PL.,  t.  IV, 
col.  413. 

5.  (F.  30V-34).  Sententia  87  episcoporum.  =  PL.,  t.  III,  col.  1089- 
1116. 

6.  (F.  34-37^).  Epistola  Gypriani  ad  Fidum  de  Victore  quodam 
presbitero  {PL.,  t.  IV,  col.  359),  ad  Engratium  {ibid.,  col.  360),  ad 
Pomponium  {ibid.,  col.  364),  ad  Rogatianum  {ibid.,  col.  235). 

7.  (F.  37V-39V).  GiPRiANus  de  Marciale  et  Basilide.  =  PL.,  t.  III, 
col.  1019. 

8.  (F.  39^-5 1^).  GiPRiANi  epistola  ad  Epictetum  et  plebem  Assuri- 
tanorum  {PL.,  t.  IV,  col.  389),  ad  clerum  et  plebem  furnis  consisten- 
tem  {ibid.,  col.  399),  de  Victore  {ibid.,  col.  399),  de  quinque  presbiteris 
{ibid.,  col.  332),  ad  Maximum  et  Nicostratum  {ibid.,  col.  340),  epistola 
Maximi,  Urbani,  Sydonii  et  Macharii  ad  Gyprianum  {ibid.,  col.  342), 
ad  Romanos  (ibid.,  col.  315),  item  ad  Romanos  {ibid.,  col.  262), 
éxemplar  epistolarum  xin  quas  misit  Gyprianus  Romanis  {ibid., 
col.  327),  ad  clerum  de  quinque  presbiteris  qui  tamen  pacem  lapsis 
dederunt  {ibid.,  col.  250),  ad  martyres  et  confessores  qui  lapsis 
pacem  petierunt  dari  {ibid.,  col.  253),  ad  plebem  {;ibid.,  col.  256),  ad 
clerum  propter  lapsos  {ibid.,  col.  259),  clero  de  his  qui  ad  pacem 
festinant  {ibid.,  col.  260),  ad  clerum  non  temere  pacem  dandam,  ubi 
et  dicit  se  solum  idoneum  non  esse  {ibid.,  col.  269),  ad  Galdonium 
{ibid.,  col.  372),  clero  de  redditione  episcopi  urbici  {ibid.,  col.  228), 
ad  clerum  de  Optato  hyppodiacono  et  Sature  lectore  {ibid.,  col.  287), 
ad  Fortunatum  et  ceteros  de  his  qui  per  tormenta  superantur  {ibid., 
col.  348),  ad  clerum  de  cura  pauperum  {ibid.,  col.  328),  ad  martyres 
et  confessores  {ibid.,  col.  245),  ad  Lucium  de  exilio  reversum  {ibid., 
col.  358),  item  ad  Lucium  et  qui  cum  eo  sunt  {ibid.,  col.  422). 

9.  (F.  51^-53).  Oratio  Gypriani,  item  oratio  beati  Gypriani  quam  sub 
die  passionis  sue  dixit.  =  PL.,  t.  IV,  col.  905. 

10.  (F.  53-56).  De  zelo  et  livore.  =  Ibid.,  col.  637. 

11.  (F.  56-60^).  Giprianus  martir  de  patientia.  =  Ibid.,  col.  621. 

12.  (F.  60^-65).  Sermo  beati  Gipriani  de  mortalitate.  =  Ibid., 
col.  583. 

13.  (F.  65-71^).  Giprianus  martir  super  orationem  dominicam.  = 
Ibid.,  col.  521. 


16  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

14.  (F.  71^-75).  GiPRiANus  de  duobus  montibus,  monte  Syon  et 
monte  Syna  contra  iudeos.  =  Ibid.,  col.  909. 

15.  (F.  75-77).  Quod  ydola  dii  non  sunt.  =  Ibid.,  col.  655. 

16.  (F.  77-83V).  CiPRiANus  de  lapsis.  =  Ibld,,  col.  467. 

17.  (F.  83^-87^).  GiPRiANUS  de  habitu  virginis.  =  Ibid,,  col.  441. 

18.  (F.  87^-92).  De  ecclesie  catholice  unitate.  =  Ibid.,  col.  493. 

19.  (F.  92-97).  De  opère  et  elemosina.  =---  Ibid.,  col.  601. 

20.  (F.  97-99V).  Epistola  ad  Tibaritanos.  =  Ibid.,  col.  351. 

21.  (F.  99^-106).  Epistola  ad  Fortunatum  [de  exhortatione  mar- 
tyrii].  =  Ibid.,  col.  651. 

22.  (F.  106-109).  Epistola  ad  Gecilium  de  sacramento  altaris.  = 
Ibid.,  col.  372. 

23.  (F.  109-1 16v).  S.  CiPRiANus  de  confessoribus  ad  Rogatianum 
{ibid.,  col.  326),  de  Numidico  confessore  (ibid.,  col.  326),  ad  Moysen  et 
Maximum  confessores  {ibid.,  col.  265),  ad  eosdem  de  laude  martyrii 
{ibid.,  col.  787),  ad  presbyteros  et  diaconos  {ibid.,  col.  231). 

24.  (F.  116^-142^).  Ad  Quirinum  [testimoniorum  libri  très  adversus 
iudeos].  =  Ibid.,  col.  675. 

25.  (F.  142^-148).  Liber  beati  Cipriani  ad  Anthonianum.  =  Ibid., 
col.  347. 

26.  (F.  148).  Epistola  Maximi,  Urbani,  Sydonii  et  Macharii  ad 
Cyprianum.  =  Ibid.,  col.  342. 

27.  (F.  148-148V).  Table  des  œuvres  de  S.  Cyprien. 
Le  feuillet  149  est  blanc. 

28.  (F.  150-174).  Epistolae  beati  Augustini  ad  Aurelium  de  vitandis 
conviviis  {PL.,  t.  XXXllI,  col.  90),  ad  eumdem  de  monachis  {ibid., 
col.  227),  ad  Alipium  senem  de  conversione  Dioscori  {ibid.,  col.  1012), 
ad  Eudoxium  insuie  Gaprarie  abbatem  {ibid.,  col.  187),  ad  Gelestinum 
diaconum  de  charitate  {ibid.,  col.  868),  ad  Restitutum  diaconum  de 
sufferenlia  malorum  in  ecclesia  {ibid.,  col.  1065),  ad  Largum  de 
ammonitione  bonorum  {ibid.,  col.  938),  ad  Bonifatium  comitem  de 
exhortatione  eterne  vite  {ibid.,  col.  992),  epistola  ad  Grisinum  {ibid., 
col.  1059),  ad  Maximum  medicum  Thenitanum  eunominianistam 
{ibid.,  col.  748),  ad  Evodium  de  visionibus  sompnioium  {ibid.,  col.  698), 
ad  Italicam  si  corporeus  oculus  videt  substantiam  Dei  {ibid.,  col.  318), 
GoNSENTii  ad  beatum  Augustinum  {ibid.,  col.  449),  Augustini  ad  Con- 
sentium  responsiva  {ibid.,  col.  452),  ad  Sixtum  presbiterum  urbis 
Rome  {ibid.,  col.  867),  eiusdem  ad  eundem  {ibid.,  col.  874). 

29.  (F.  175-179).  Altercatio  beati  Augustini  episcopi  et  comitis 
Pascentii  Arriani  Hypone  regio  praesente  Laurentio  viro  clarissimo 
indice  ab  utrisque  partibus  electo.  =  PL.,  t.  XXXIII,  col.  1156-62. 

30.  (F.  179-188^).  Divi  Aurelii  Augustini  Yponensis  episcopi  contra 
Felicianum.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1157. 


s.    GYPRIEN  17 

Les  feuillets  189-190^  sont  blancs. 

31.  (P.  191-273).  Gompendium  brève  et  utile  aliquarum  materia- 
rum  commun! um  ad  fidem  et  doctrinam  catholicam  spectantium  (1). 

32.  (F.  273-277^).  Tractatus  magistri  lohannis  Gersonis  de  cogni- 
tione  castitatis  vel  de  pollutione  diurna  et  eius  causis  (2). 

33.  (F.  277^-288).  Opusculum  tripartitum  de  preceptis  decalogi,  de 
confessione  et  de  arte  moriendi  per  eximie  sacre  théologie  professo- 
rem  magistruni  Iohannem  Gerson,  aime  .universitatis  parisiensis 
cancellarium  (3). 

34.  (F.  288-288^).  Distinctio  eiusdem  magistralis  et  brevius  de  modo 
excommunicationis  et  irregularitatum  et  absolutionis  ab  eisdem  (4) 

35.  (F.  288^-291).  Tractatus  eiusdem  cancellarii  parisiensis  contra 
sectam  flagellatorum  sub  aliquibus  considerationibus  (5). 

36.  (F.  291-294).  Tractatus  magistri  Iohannis  Gerson  de  statibus 
ecclesiasticis  (6). 

37.  (F.  294-300).  Epistola  eiusdem  missa  ad  provincialem  ordinis 
Celestinorum  de  humanitate  Ghristi  et  diversis  susceptionibus  (7). 

38.  (F.  300-303^).  Tractatus  magistri  Iohannis  Gerson  cancellarii 
parisiensis  de  unitate  ecclesiastica  (8). 

39.  (F.  303^-304v).  Quaedam  decisa  eiusdem  vel  secundum  alios  per 
magistruni  Wilhelmum  BLocKdoctorem  circa  celebrationem  missarum 
et  valorem  misse.  Inc.  Intenlio  conferentis  temporalia  est  quod  pro 
eo  dicatur  missa  ad  satisfaciendum  Deo.  Des.  Ideo  qui  onus  récusât 
subire  non  cupiat  lacrum. 

40.  (F.  304^-315).  Tractatus  magistri  Henrigi  de  Gorghem  sacre 
théologie  professoris  egregii  et  aime  universitatis  Coloniensis  vice- 
cancellarii  de  sacramento  altaris  et  de  effectu  Eucharistie  in  missa 
valde  notabilis  (9). 

41.  (F.  3 16-322 V).  Tractatus  magistri  Iohannis  Gerson  de  examina- 
tione  doctrinarum  (10). 

42.  (F.  322-322^).  Exemplum  quoddam  de  seductione  mulieris 
quod  accidit  anno  millesimo  quadringentesimo  vicesimo  (11). 


(1)  Ellies  du  Pin,  loannis  Gersoniiopera,  1. 1,  col.  233  sqq. 

(2)  Ibid.y  t.  III,  col.  335-45. 

(3)  i6id.,  1. 1,  col.  425sqq. 

(4)  /6m/.,  t.  II,  col.  403. 

(5)  Ibid.,  t.  II,  col.  660. 

(6)  Ibid.y  l.  II,  col.  529. 

(7)  /6id.,t.I,  col.  450-57. 

(8)  Ibid.,  i.  Il,  col.  113. 

(9)  Fabrigius-Mansi,  Bibl.  lai.  med.  el  inf.  ael.,  t.  III,  p.  215. 

(10)  Ellies  du  Pin,  loannis  Gersonii  opéra,  1. 1,  col.  7. 

(11)  Ibid.,  1. 1,  col.  19. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  H, 


18  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

43.  (P.  322V-328).  GoUatio  de  ïoseph  et  Maria  eius  sponsa  magistri 
loHANNis  Gerson  in  concilio  Goristantiensi  facta  in  festo  Nativitatis 
béate  Marie  Virginis  ad  laudem  eiusdem  (1). 

Parchemin  ;  328  feuillets,  plus  trois  de  garde;  O^^^S  X  0'n,22  ;  XV»  siècle  ;  deux 
colonnes  ;  initiales  rouges  et  bleues  ;  signatures  ;  diverses  écritures.  Ce  volume 
provient  de  Rouge-Cloître,  dont  il  y  a  la  cote  de  bibliothèque  A  pr'imum,  au  verso 
du  troisième  feuillet  de  garde.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  natio- 
nale de  Paris  se  trouve  f.  3  et  328.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de 
veau  estampé  avec  la  marqué  lloedenclocster  (2)  ;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

921.  (9376).  —  S.  Cyprianus.  Epistolae. 

1.  (F.  1).  Tabula  huius  libri. 

2.  (F.  1-lv).  De  baptizandis  hereticis.  =  PL.,  t,  III,  col.  1035. 

3.  (F.  1^-4).  Gyprianus  de  duobus  montibus  Syna  et  Syon.  =  PL., 
t.  IV,  col.  909. 

4.  (F.  4-7).  Gyprianus  ad  Donatum.  =  Ibid.,  col.  192. 

5.  (F.  7-10^).  Gyprianus  de  habitu  virginum.  =  Ibid.,  col.  441. 

6.  (F.  10V-16V).  Gyprianus  de  lapsis.  =  Ibid.,  col.  467. 

7.  (F.  16v-22v).  Gyprianus  de  oratione  dominica.  =  Ibid.,  col.  521. 

8.  (F.  22^-27).  Gyprianus  de  unitate  catholice  ecclesie.  =  Ibid.^ 
col.  493. 

9.  (F.  27-31^).  Gyprianus  adversus  Demetrianum  hereticum.  = 
Ibid.,  col.  544. 

10.  (F.  31V-35).  Gyprianus  de  mortalitate.  =  Ibid.,  col..583. 

11.  (F.  35-38v).  Gyprianus  de  elemosina  et  opère.  =  Ibid.,  col.  601. 

12.  (F.  38V-42V).  Gyprianus  de  bono  patientie.  ===  Ibid.,  col.  626. 

13.  (F.  42V-45).  Gyprianus  de  zelo  et  \iYore.  =  Ibid.,  col.  637. 

14.  (F.  45-49V).  Gyprianus  ad  Antonianum.  =  Ibid.,  col.  347. 

15.  (F.  49^-52^).  Gyprianus  de  sacramento  calicis.  =  Ibid.,  col.  372. 

16.  (F.  52^-53).  Gyprianus  ad  Rogatianiim  de  confessoribus.=  Ibid., 
col.  326. 

17.  (F.  53-54).  Gyprianus  ad  Gornelium.  =  PL.,  t.  III,  col.  851. 

18.  (F.  54-54V).  Gyprianus  item  ad  Gornelium.  =  Ibid.,  col.  731. 

19.  (F.  54^-55).  Gyprianus  de  Numidico  confessore.  =  Ibid., 
col.  324. 

20.  (F.  55-56V).  Gyprianus  de  Marciale  et  Basilide.  =  Ibid.,  col.  402. 

21.  (F.  56^-57).  Gyprianus  ad  Moysen  et  Maximum  presbiteros.  = 
Ibid.,  col.  265. 

22.  (F.  57-61V).  Gyprianus  ad  eosdem  de  laude  martyrii.  =  Ibid., 
col.  787. 


(1)  Ibid.,  t.  III,  col.  1345. 

<2)  Cf.  [J.  Weale],  Bookbindings,  p.  173,  n.  340. 


s.    GYPRIEN  J9 

23.  (F.  62-64).  Exhorlalio  Gypriani  ad  martyres.  =  Ihid.,  col.  349. 

24.  (F.  64-67).  Gyprianus  ad  Fortunatum.  =  Ibid.,  col.  651-56, 
667-76. 

Parchemin;  67  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  O'^^ô  X  0'»,237;  XVI«  siècle  (1522), 
car  on  lit  f.  67  :  Per  N.  loannem  Piscatorem  scriptus,  1522.  Visi[tationé\  Marie; 
deux  colonnes  ;  grandes  initiales  en  bleu  ;  signatures  al-h5.  Ce  volume  provient 
de  Saint-Laurent  à  Liège,  car  la  cote  de  cette  bibliothèque  MM.  3-3  se  trouve 
f.  1.  On  voit  l'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux  faisceaux, 
f.  1.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré,  fort  inexact,  reproduit  à 
l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Cypriani  epislolae.  Ambrosius  in 
Lucam  Xll.  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

922.  (706-07).  —  S.  Gyprianus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-5^).  [Gegilii  Gipriani  ad  Donatum].  Inc.  mutil.  celitus  spiri- 
tus  hausto  in  novum.  =  PL.,  t.  IV,  col.  192. 

3.  (F.  5v-8v).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  eo  quod  idola  dii  non  sunt. 
=  Ibid.,  col.  655. 

4.  (F.  8^-14^).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  disciplina  et  habitu  virgi- 
mim.  =  Ibid.,  col.  441. 

v^h.  (F.  15-19).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  bono  pudicitie.  =  Ibid., 
'col.  819. 

«6.  (F.  19-28^).  Gegilii  Gipriani  epistola  de  lapsis.  =  Ibid.,  col.  467. 
7.  (F.  28v-36v).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  ecclesiae  unitate.  = 
id.,  col.  493. 

8.  (F.  36^-43^).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  patientia.  =  Ibid., 
col.  621. 

9.  (F.  43^-48^).  Gegilii  Gipriani  de  zelo  et  livore.  =  Ibid.,  col.  637. 

10.  (F.  48^-55^).  Gegilii  Gipriani  ad  Demetrianum.  =  i6/d^  col.  543. 

11.  (F.  55^-62).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  mortalitate.  =  Ibid., 
col.  583. 

12.  (F.  62-72^).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  exhortatione  martirii 
ad  Fortunatum.  =  Ibid.,  col.  651. 

13.  (F.  72^-74^).  Gegilii  Gipriani  martiris  de  deprecando  pro 
peccatis.  =  Ibid.,  col.  240. 

14.  (F.  74v-80v).  Gegilii  Gipriani  ad  Novatianum  hereticum.  =  PL., 
t.III,  col.  1205. 

15.  (F.  81-90).  Gegilii  Gypriani  de  dominica  oratione.  =  PL.,  t.  IV, 
col.  521. 

16.  (F.  90-97^).  Gegilii  Gipriani  de  opère  et  elemosinis.  =  Ibid., 
col.  501. 

17.  (F.  97V-98V).  Gegilii  Gypriani  ad  Tyberianos.  —  F.  98,  il  y  a 
cette  note  marginale  :  Hic  plus  quam  dimidium  epistole  istius  deest.  = 
PL.;t.  IV,  col.351. 


20  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

18.  (F.  98^-103).  Gegilii  Gipriani  episcopi  et  martiris  gloriosi  ad 
Çecilium  de  sacramento  corporis  et  sanguinis  Domini.  =  Ibid., 
col.  372. 

19.  (F.  104-105^).  Epistola  Sancti  Iohannis  Grisostomi  ad  Giriacum 
episcopum.  =  PG.,  t.  LI,  col.  681-85. 

Parchemin  ;  105  feuillets,  plus  deux  de  garde  ;  0»,307  X  0'",215;  XVI«  siècle  (1561), 
car  on  lit  f.  105''  :  Anno  ah  inundante  diluvio  lllIM.  V^.  LXl"  libri  huius  ornamenta 
claruere.  Très  jolies  initiales  ornées  de  dessins  variés  et  rehaussées  d'or,  écriture 
romaine  renouvelée.  F.  62,  on  lit  dans  un  médaillon,  en  capitales  dorées  :  In  Colonia 
Michaelis  Foresii  Gallici  opus  pro  reverendo  doctore  Paulo  de  Gherislem  M.  N.  divi- 
narum  et  humanarum  rerum  scrutatore.  Cette  note  est  reproduite  plus  bas,  par  deux 
fois,  et  f.  103,  il  y  a  Vexplicit  :  Cecilii  Cipriani  Cartaginensis  episcopi  et  martiris 
epùtolarum  liber  explicit  foeliciter  in  Colonia.  M.  F.  F.  1,  on  lit:  Liber  domus 
Sancte  Barbare  in  Colonia  ordinis  Carthusiensis  ex  legatione  magistri  Pauli  de 
Gerishem  sacre  théologie  pro fessoris.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  2  et  105'.  Reliure  ancienne,  veau  racine  et 
estampé. 

923.  (10846-47).  —  Arnobius.  Contra  gentes. 

1.  (F.  1).  De  sex  etatibus. 

2.  (F.  1^-70).  Liber  Arnovii  contra  gentes.  =  PL.,  t.  V,  col.  718  sqq. 

3.  (F.  70^-82).  [Margi  Minugii  Feligis  Octavius].  =  PL.,  t.  III, 
col.  239  sqq. 

Parchemin;  82  feuillets;  0'",225  X  O'^jlS;  XII*  siècle.  Au  sujet  de  sa  provenance, 
ce  manuscrit  renferme  les  notes  suivantes,  sur  le  premier  feuillet  de  garde  : 
lohannes  Livineius  cathedralis  Antverp.  canonicus  etcantor,  aliquot pagellis  pertur- 
batum  codicem  in  ordinem  componebat  M.D.XCVIII  ;  au  verso  de  ce  feuillet  et  f.  1, 
il  y  a  la  cote  ^  MS.  67  de  la  bibliothèque  des  anciens  bollandistes  ;  f.  1,  on  lit  : 
Colleg.  Societ.  lesu  Antverp.  D.  P.  1599  et  en  dessous,  van  Hulthem  a  écrit  : 
Bibliotheca  publ.  Bruxellensis,  1774.  Codex  a  Gallis  ablatus  1794,  Bibliothecae 
Bruxell.  restituitur  18  Xbris  1815.  Reliure  du  XVII"  siècle,  veau  racine;  au  dos,  le 
titre  doré  :  Arnobius  contra  gentes. 

924.  (7811).  —  Lagtantiu?.  Opéra. 

1.  (F.  1^-185^).  Divinarum  institutionum  libri  VF.  =  PL.,  t.  VI, | 
col.  111  sqq. 

2.  (F.  186).  [S.  AuGUSTiNi  fragmentum  de  extremo  iudicio].  ^=  Ibid.,\ 
col.  821. 

3.  (F.  186-204V).  De  ira  Dei.  =  PL.,  t.  VII,  col.  77  sqq. 

4.  (F.  204^-222v).  De  opificio  hominis.  =  Ibid.,  col.  9  sqq. 

5.  (F.  222^-223).  Augustinus,  de  Lactantii  operibus,  Hieronymus  d( 
eodem  ;  Hiekonymus  de  viribus  illustribus,  de  Lactantio. 

Parchemin;  223  feuillets;  0'»,32  X  0",22;  XV^  siècle;  écriture  itahenne;  le  f. 
est  richement  enluminé  ;  initiales  rouges  et  bleues.  Ce  volume  provient  de 
Tongerloo,  car  f.  2,  on  lit:  [Liber  bibliothecae]  Tongerloensis,  1708.  Reliure  du 
XVIl®  siècle,  veau  brun  estampé,  fermoirs  en  cuivre;  tranche  verte. 


EUSÊBE  21 

925.  (9534-36).  —  Eusebius.  Historia  ecclesiastica. 

1.  (F.  1-122V).  Ecclesiastica  historia  Eusebii  Cesariensis  (1). 

2.  (P.  123-136^').  Reductorium  morale  super  libros  Machabeorum. 

3.  (F.  137-175).  SiMONis  de  Gassia  ordinis  divi  Augustin!  de  gestis 
Salvatoris  super  evangelia  libri  duo  (2). 

Parchemin;  175  feuillets;  0^317  X  O'^^B;  X«  siècle,  sauf  les  feuillets  1-7,  35,36, 
56-68,  79-86,  93-98,  115-175,  qui  sont  du  XV«,  d'après  les  notes  f.  122^  :  Finita  per 
fratrem  Gerardum  de  Gynghelim  monachum  professum  et  sacristam  monasterii 
sancti  Laurentii  extra  muros  leodienses,  anno  Domini  M",  cccc^  xlm'>,  xxii^  die 
mensis  maii,  orate  pro  eo,  et  f.  136''  :  Scripta  per  manus  fratris  Gerardi  de  Gin- 
ghelim,  anno  Domini  millesimo  ccccP.  xxxvi",  xxviii  novembris.  Deux  colonnes; 
quelques  curieuses  lettrines.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de 
Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  175\  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos, le  titre  doré  : 
Eusebii  historia  ecclesiastica,  Reductorium  morale,  de  gestis  Salvatoris,  reproduit  à 
l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge  ;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique 
et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 


926.  (3363).  —  Eusebius.  Ghronicon,  interprète  Hieronymo. 

1.  (F.  1-3^).  Epistola  Eusebii  Hieronymi  ad  Vincentium  et  Gal- 
lienum.  =  PL.,  t.  XXVII,  col.  33-40. 

2.  (F.  4-9^').  Eusebii  praefatio  interprétât  a.  =  Ibid.,  col.  39-62. 

3.  (F.  10V-165V).  Eusebii  Ghronicon.  =  IbicL,  col.  77  sqq. 

4.  (F.  166v).  Epistola  Miraei  ad  Heribertum  Rosweydum. 

5.  (F.  167t168).  Index  in  Ghronicon  Eusebii  Pamphili. 

Papier;  168  feuillets,  plus  dix-neuf  et  vingt-deux  feuillets  blancs  au  commence- 
ment et  à  la  fin;  0™,31  X  0™,20;  XVIIP  siècle.  Ce  volume  provient  de  l'ancienne 
bibUothèque  des  bollandistes,  il  y  portait  la  cote  L.  32,  qui  se  trouve  au  verso 
de  la  couverture.  Reliure  parchemin. 

927.  (9485-88).  —  Eusebius.  Ghronicon. 

1.  (F.  l-5v).  Tableaux  généalogiques  des  descendants  d'Adam,  de 
Noé  et  d'Abraham. 

2.  (F.  6-54 V).  Gronica  Eusebii  et  Hieronimi,  cronographia  Prosperi. 
=  PL.,  t.  XXVII,  col.  77  sqq. 

»3.  (F.  55-96^).  [Martini  Poloni  chronicon]  (3). 
En  tête  du  volume,  forniant  le  n.  9485,  se  trouve  une  plaquette 
imprimée  :  loannis   Chifletii  canonicl   Tornacensis  toû   luaKapiiou, 


(1)  Version  de  Rufin.  Cf.  Harnack,  Geschichte  der  altchristlichen  Litleratur,  1. 1, 
p.  563. 

(2)  Voir  sur  les  éditions  de  cet  opuscule,  Ossinger,  Bibliotheca  Âugustinianaf 
p.  215. 

(3)  Sur  les  éditions  de  cette  chronique  voir  Potthast,  Bibl.  hist.  med.  aevi, 
2a  éd.,  1896, 1. 1,  p.  771-72. 


22  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

iudicium  de  fabula  loannae  papissae.  Antverpiae,  ex  officina  Planti- 
niana,  1666. 

■  Parchemin  ;  96  feuillets,  plus  trois  de  garde;  0%337  X  0™,24 ;  XV«  siècle,  car 
f.  54%  on  lit  cette  note  :  Anno  Domini  M.  cccc.  Ixxi.  olimpiade  ccc.  x.  ah  inicio 
mundiv"^.vi'^.  Ixix,  ut  palet  ex  precedentibus  sub  Frederico  5",  centesimo  et  vice- 
simo  imperatore  ah  Octaviano  sub  roniano  pontifice  Paulo  2°,  212°ahealo  Petro 
aposlolo.  Quelques  lettrines  très  soignées  en  toutes  couleurs;  initiales  rouges  et 
bleues.  F.  6,  on  lit  :  Bihliothecae  loan.  lac.  Chifletii  1650,  et  f.  2  :  Collegii  Societatis 
lesu  Bruxellis  MB.  Dono  clarissimi  domini  loannis  lacobi  Chijfletij  anno  1663. 
L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Pari«!,  se  trouve 
f.  96'.  Reliure,  veau  brun  racine,  à  filets  d'or;  au  dos,  le  titre  doré  :  Martini  Pol. 
hist.  ;  tranche  rouge. 

928.  (3364).  —  Eusebius.  Ghronicon. 
Traduction  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXVII,  col.  77  sqq. 

Papier  ;  10  feuillets  ;  0»,215  X  0"',165  ;  XVIIP  siècle. 

929.  (8234).  —  Eusebius.  De  martyribus  Palaestinae. 
-  Titre.  Ex  codice  Vaticano  n»  6263,  pag.  1*.  Eusebij  Pamphili  opu- 

sculum  de  martyribus  qui  Gesaree  Palestine  sub  Diocletiano  et 
Maximino  passi  sunt  Vingentio  Marinerio  Valentino  interprète  (1). 

Papier;  51  feuillets,  plus  deux  de  garde  en  tête  et  deux  à  la  fin  du  volume  ; 
O^STS  X  0™,197;  XVIP  siècle.  Reliure  veau  racine. 

930.  (19076).  —  S.  Athanasius  (2).  Liber  contra  hereticos  Arrium, 
Sabellium  et  Fotinum.  =  PL.,  t.  LXII,  col.  179  sqq.  Des.  mutil.  (^onfu- 
sio  Sabellii  :  nature  apertius...  (col.  235,  n.  X). 

Parchemin;  39  feuillets  ;  O'",2o8  X  0°»,163  ;  XIII«  siècle  ;  signatures  Ai-Aj.  Reliure 
moderne,  peau  de  chamois. 

931.  (2573-75).  —  Athanasius.  Opéra. 

1.  (F.  1-62).  Altercatio  Athanasii  gloriosissimi  Alexandrinorum 
contra  Arrium,  Sabellium,  Fotinum  hereticos  de  fide  sancteTrinitatis. 
=  PL.,t.  LXU,  col.  179sqq. 

2.  (F.  63-92).  [Martinus  Laudunensis].  Exhortacio  ad  constanciam 
suscepti  propositi  cuidam  novicio  Carthusiensi  directa  (3). 

3.  (F.  92^').  Epistola  Pétri  Blesensis  invectiva  in  quendam  qui  a] 
ordine  Carthusiensi  recessit.  =  PL.,  t.  GGVII,  col.  262. 


(1)  Cf.  Hagiogr.  Rolland.,  Bibl.  hagiogr.  graeca,  p.  86, 

(2)  En  fait,  ce  traité  est  de  Vigile  de  Tapse. 

(3)  Cette  lettre  a  été  publiée  dans  Maxima  Patrum  Bibliotheca,  t.  XVVII,  cfJ 
J.  Van  den  Gheyn,  Catalogue  des  manuscrits  de  la  Bibliothèque  royale  de  Belgique,] 
1. 1,  p.  210,  n.  375  (II.  2320). 


s.    EPHREM  ^3 


Papier,  filigrane  de  la  lettre  P;  92  feuillets;  0™,21  X  0'",135.  Au  verso  de  la 
couverture,  on  lit  :  Liber  frafrum  carthusiensium  prope  Wesaliam,  f.  1  :  Liber 
Carthusiae  Wesnlicnsis,  de  même  sur  le  dernier  feuillet  de  garde  :  Liber 
fratrum  Carthusiensium  prope  Wesaliam.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque 
impériale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  92^  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé. 

932.  (1831-33).  —  S.  Ephrem.  De  iudicio  Dei. 

1.  (F.  1).  [Sermon].  Inc.  mutil.  ...  misericordiam  tuam,  et  fac  me 
articipem  latronis  illius.  Des.  gloria  Spiritui  sancto  qui  renovavit  nos 

infmita  secula  seculorum.  Amen. 

2.  (F.  1-38).  Liber  domni  Effrem  de  iudicio  Dei  et  de  resurrectione 
i  de  regno  celorum  (1). 

3.  (F.  38^-39).  Miraculum  per  sanctum  Hilarium  in  sinodo  Romae 
lensum.  =  BHL.,  n.  3893. 

4.  (F.  39).  Quidam  flos  de  vitis  Patrum.  [De  lohanne  abbate  par- 

iloj. 

Inc.  In  gestis  patrum  veterum 

Quoddam  legi  ridiculum. 

Des.  Gum  angelis  non  potuit, 

Vir  bonus  esse  meruit. 

5.  (F.  39-39^).  [De  caméra  GhristiJ.  Inc.  Caméra  Ghristi  cum 
homine  Dei.  Des.  ut  inveniat  in  nobis  talem  mansionem.  Qui  vivit  et 

gnat  per  secula.  Amen. 

6.  (F.  4^-140^).  [HiNGMARus.  Contra  GotescaJcum].  =  PI/.,  t.  GXXV, 
col.  473-618. 

7.  (F.  141-141^).  Fragment  du  traité  de  S.  Augustin,  In  lohannem, 
tr.  XXIX,  §  4  sqq.,  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  1629-30. 

Parchemin;  141  feuillets;  0'",26 X 0™,22 ;  X^  siècle;  signatures  i-xmi.  Ce  volume 
provient  de  l'ancienne  bibliothèque  des  boUandistes,  dont  il  porte  Tex-libris 
^Ms.  116.,  au  revers  de  la  couverture.  Reliure  ais  de  chêne  brut. 

933.  (2750-65).  —  S.  Ephrem.  Homeliae. 

1.  (F.  1-8).  Omelia  sancti  Effrem  defuturo  iudicio. 

2.  (F.  8^-16).  [Omelia  sancti  Effrem]. 

3.  (F.  16V-21).  [Omelia  sancti  Effrem]. 

!4.  (F.  21-27).  Omelia  sancti  Effrem  dyaconi. 

5.  (F.  27^-33).  Omelia  beati  Effrem  dyaconi. 

6.  (F.  33-41 V).  Omelia  sancti  Effrem  diaconi  (2). 

7.  (F.  42-67V).  [Regino  Prumiensis].  Tonarius  (3). 


(1)  Cf.  Sancti  Ephraem  Syri  opéra  omnia,  Romae,  1732, 1. 1,  col.  lxxxi,  n.  5. 
[(2)  Cf.,  pour  ces  six  homélies,  ibid.,  1. 1,  col.  lxxxi,  nn.  4-8  et  1. 
(3)  Sur  l'œuvre  musicale  de  Reginon  de  Prum,  voir  Gerbert,  Scriptores,  1. 1, 
i23()  et  E.  DE  GoussEMAKER,  Scriptorum  de  musica  medii  aevi  nova  séries,  qui,  t.  II, 
^p.  1-72,  a  reproduit  ce  manuscrit. 


■ 


24 


MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHEQUE   ROYALE 


8.  (F.  67^-77).  [S.  HiERONYMus].  De  Deo,  de  Filio  Dei,  de  Spiritu 
sanclo.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  1305-8. 

9.  (F.  11-11''').  Antiennes  diverses,  entre  autres  de  sancto  Quirino, 

10.  (F.  78-82).  Vita  sancti  Hugberti  episcopi.  =  BHL.,  n.  3994(1). 

11.  (F.  82v-89v).  Chartes  concernant  les  abbayes  de  Stavelot  et  de 
Malmédy  (2). 

a)  De  oflficio  advocatie  ecclesie  Malmundariensis  comiti  de  Luscele- 
burch  concesso. 

b)  Diploma  Sigeberti,  régis  Francorum. 

c)  Confirmatio  Grimoaldi  de  villa  Germiniaco  data  S.  Remaclo. 

d)  Diploma  Sigeberti. 

e)  Praeceptum  Ghlodovei  régis  Papolino  abbati. 

f)  Praeceptum  Theodorigi  régis  abbati  Godoino. 

g)  Praeceptum  Hludowigi  régis  abbati  Wirundo. 

12.  (F.  89^-104).  Vita  seu  transitus  sancti  Gregorii  pape  urbis 
Rome.  =  ^iîL.,n.  3640. 

13.  (F.  104v).  Charte  de  l'abbé  Henri  de  Stavelot,  1309. 

14.  (F.  105-1 11^).  Vita  S.  Hieronymi  presbyteri.  =  BHL.,  n.  3869. 

15.  (F.  111^-130^).  Expositio  in  canticis  canticorum  ...  domni  Gre-, 
gorii  pape  urbis  Rome.  =  PL.,  t.  LXXIX,  col.  267. 

16.  (F.  131-138).  Sermons  et  notes  divers. 

17.  (F.  138^-153).  Vita  S.  Severini  Coloniensis  episcopi  et  confes- 
sons. =  BHL.,  n.  7648. 

18.  (F.  154-186V).  Vita  beatissimi  Mauri  monachi.  =  BHL.,  n.  5773J 

Parchemin,  en  grande  partie  palimpseste;  186  feuillets;  0'^,'23  X  0"',15; 
X*-XIIIe  siècle;  les  ff.  46-63  sont  à  deux  colonnes.  Ce  volume  provient  probable-! 
ment  de  l'abbaye  de  Stavelot  (3)  ;  l'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Biblio-j 
thèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  186\  Reliure  ancienne,  ais  de  chêne  j 
frustes  ;  sur  le  premier  plat  on  a  découpé  dans  le  bois,  d'une  façon  grossière,  cesl 
mots  :  In  adventum  Domini  (4). 

934.  (21205-09).  —  S.  Ephrem.  Opéra. 

1.  (F.  1-lv).  Contenta  in  hoc  libro. 

2.  (F.  2-9^).  Liber  sancti  Cypriani  martiris  de  duodecim  abusivis] 
seculi.  =  PL.,  t.  IV,  col.  869-82. 


(1)  Cf.  Cutal.  codd.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  1. 1,  p.  345. 

(2)  La  première  et  la  troisième  de  ces  chartes  semblent  inédites,  les  cinq] 
autres  sont  publiées  dans  Martene  et  Durand,  Veterum  scriptorum  ...  amplis- 
sima  coUectio,  t.  II,  col.  7,  6,  14,  12,  23.  Cf.  Pertz,  Ârchiv,  t.  VII,  pp.  835,  841  ;j 
Bulletin  de  la  Commission  royale  d'histoire,  t.  IV,  1841,  p.  76  ;  ibid.,  V"  série,  t.  VII^ 
1897,  p.  8. 

(3)  Martene  et  Durand,  op.  cit. 

(4)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  Fétis,  Biographie  universelle  desl 
înusiciens,  t.  VIII,  p.  178;  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell.,  1. 1,  p.  345. 


s.    EPHREM  25 


3.  (F.  10-10^).  Oratio  sancti  Effrem  qiiam  libris  sequentibus  prae- 
posuit  (1). 

4.  (F.  10^-15).  Libri  domni  Effrem  de  iudicio  Dei  et  resurrectione  et 
e  regno  celorum  (2). 

5.  (F.  15-18).  EiusDEM  de  beatitudine  anime  (3). 

6.  (F.  18-21^),  EiusDEM  de  penitencia  (4). 

7.  (F.  22-25^).  Eiusdem  domni  Effrem  in  luctaminibus  (5). 

8.  (F.  25^-30^).  Eiusdem  domni  Effrem  de  die  iudicii  (6). 

9.  (F.  30^-57).  Monita  sancti  Effrem  (7). 

10.  (F.  57-58^).  Divers  extraits  très  courts. 

11.  (F.  58^-65^).  Sentencie  de  diversis  opusculis  beati  Ieronimi 
ertinentes  ad  monachos. 

12.  (F.  65V-71).  Legenda  beati  Lazari  martiris.  =  BHL.,  n.  4802. 

13.  (F.  7 1 -7  Iv).  Prières  diverses  indulgenciées  par  le  pape  Jean  XXII. 

14.  (F.  71v-73v).  De  gloria  coniugatorum,  de  gloria  martirum,  de 
loria  canonicorum. 

15.  (F.  74-84V).  Liber  pastoris  nuncius  penitencie. 

16.  (F.  84^-125^).  Pastor  nuncius  penitentie  de  xii  mandatis  cum 
militudinibus  (8). 

17.  (F.  126-148).  Flosculi  paradisi,  ex  manipulo  florum  Iohannis 
aleis  alias  Galensis  (9). 

A  la  fm  de  ce  traité,  on  lit  cette  note,  f.  148  :  Nota  quod  est  liber 
idam  ciiius  titulus  est  Flores  paradysi,  et  habetur  in  monasterio 
Vallis  sancti  Lamberti  ordinis  Cysterciensis  prope  Leodium,  et  puto 
od  isti  flosculi  non  sunt  excèpti  ex  illo  libro,  sedplacuit  fratri  Leo- 
iensi  qui  istos  scripsit  p>onere  pro  titulo  Flosculi  paradisi,  sed  posui 
0  titulo  Flosculi  seu  excepta  secundum  ordinem  alphnbeti.  Habentur 


(1)  Opéra  S.  Ephrem,  1. 1,  col.  LXXXI,  n.  3. 

(2)76id.,  n.5. 

(3)76id.,  n.  6. 

(4)i6id.,  n.8. 

(5)  Ibid.,  n.  7. 

(6)iWd.,  n.4. 

(7)  Ibid.,  n.  1. 

(8)  Sous  ces  deux  rubriques  (nn.  15  et  16),  on  a  ici  la  Versio  vulgata  du  célèbre 
^asleur  d'Herraas,  souvent  publiée  du  reste.  Sur  les  éditions  et  les  manuscrits, 
roir  O.DE  Gebhardt-Harnack,  Patrum  aposlolicorum  opéra,  fasc.  III,  Lipsiae,  1877, 
>.  xii-xxiv;  Ad.  Harnagk,  Geschichle  der  allchrisllichen  Lilteratur,  Leipzig,  1893, 

I,  p.  50-51  ;  F.  X.  FuNK,  Patrum  aposlolici,  Tubingae,  1901,  p.  cxlhi-iv;  H.  Dele- 
tAYE,  Un  manuscrit  de  l'ancienne  version  latine  du  Pasteur  d'Hermas,  dans  Bulle- 
^n  critique,  t.  XV,  1894,  p.  14-16. 

(9)  Au  sujet  de  lohannes  Valensis,  Galensis  ou  Gualensis  et  l'édition  de  son 
traité  Manipulus  florum,  voir  Antonius,  Bibliotheca  universa  franciscana,  t.  II, 
p.  227. 


26  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

etiam  in  narratione  Ansehni  de  niirabilibus  mundi  et  scripsit  jUa 
excepta  frater  lacobus  dictus  Cylar  de  Hoyo. 
Les  feuillets  148^-149^'  sont  blancs. 

18.  (F.  150-162).  Excerpta  de  exhortationibus  sanctorum  patrum. 

19.  (F.  163-167^'). .  Hore  de  compassione  Domini  et  dolore  béate 
Marie  Virginis  ...édita  sanctissimo  domino  nostro  papa  lohanneXXH^. 

Papier;  167  feuillets;  0%215  X  6"',  135;  XV»  siècle;  signatures  i-xx.  F.  148,  on 
lit  :  Isliim  librum  fecil  scribi  nonnus  ludetus  monachus  huius  loci.  Orale  pro  eo. 
F.  l'',  il  y  a  la  note  :  Liber  monasterii  sancti  Jacobi  Leodiensis,  et  à  l'intérieur  du 
second  pjat  de  la  couverture  :  Iste  liber  est  ecclesie  sancli  lacobi  in  leodio,  et  f.  2,  il  y 
a  les  anciennes  cotes  E.  91,  B.  75  de  cette  bibliothèque.  Reliure  veau  racine, 
avec  le  titre  doré  :  Ciprianus  de  12  abusionibus  saeculi.  Ms.  B.  75. 

935.  (II.  2561).  —  S.  HiLARius.  Opéra. 

1.  (F.  2-109^).  Hylarii  Pictaviensis  episcopi  contra  Arrianos  de 
Trinitate  libri  XII.  =  FL.,  t.  X,  col.  23. 

2.  (F.  109^-1 24v).  Liber  beati  Hylarii  episcopi  contra  omnes 
hereses.  =  Ibid.,  col.  479. 

3.  (F.  124v-129v).  Liber  sancti  Hylarii  episcopi  contra  Gonstantium 
Augustum.  =  Ibid.,  col.  577. 

4.  (F.  129^-130^).  Liber  sancti  Hilarii  episcopi  ad  Gonstantium.  = 
76/(^.,  col.  557-64. 

5.  (F.  131-132).  EiusDEM  ad  eundem  quem  Constantinopoli  eidem 
ipse  tradidit.  =  lbid.,  col.  563-72. 

6.  (F.  132-132V).  ExemplumblasphemieAuxentii.  =  7^*/d,col.617- 
18. 

7.  (F.  132^-134).  Liber  sancti  Hilarii  episcopi  adversus  Arrianum 
Auxentium  Mediolanensium  episcopum.  ==  Ibid.,  col.  609-17. 

Parchemin;  134  feuillets,  plus  dix  de  garde  en  papier;  0™,36  X  0'",25; 
XIP  siècle;  deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  signatures  i-xvi.  Au 
premier  feuillet,  une  note  de  l'abbé  F.  A**(llard)  sur  le  contenu  de  ce  manuscrit, 
et  la  cote  Phillipps  MS.  23027.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale 
en  1900.  Reliure  parchemin. 

936.  (10784-86).  —  S.  Hilarius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  lv-137).  Sancti  Hilarii  de  Trinitate.  =  PL.,  t.  X, 
col.  23  sqq. 

3.  (F.  1 37-155 V).  De  synodis  fidei  catholice  contra  Arrianos. 
Hilarius.  =  Ibid.,  col.  479. 

4.  (F.  155^-156^').  Epistola  eiusdem  Hylarii  ad  catholicos  de 
Auxentio.  =  Ibid.,  col.  609.  Des.  mutil.  divinitatis  atque  substantie 
esse....  (col.  616,  n.  11). 


s.    BASILE  27 

Parchemin;  156  feuillçts;  O^Sô  X  O^'jlSS;  XIIP  siècle;  signatures  i-xx  en 
rouge.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  SancH  Laurentii  extra  muros  Leodienses.  Le 
timbre  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  1 
et  f.  156\  Reliure  moderne;  peau  de  truie  estampée,  avec  l'inscription  en  relief 
sur  les  plats  :  Regia  Bibl.  Belgica. 

937.  (11354).  —  S.  Basile  et  S.  Grégoire  de  Nysse.  In  Hexaeme- 
ron;  en  grec. 

1.  (F.  1-73).  Basilii  magni  Exaemeron.  =  PG.,  t.  XXIX.  Inc. 
mutil.  (col.  9,  n.  3)  ...  èTriTrebov  Xétuj   a)if\\xa  xô  ùttô  )Liiâç  Ypctu^nç 

^Trepiexô)U€vov. 

2.  (F.  74-124^').  Toû  èv  dYioiç  Tiaipôç  fpriTopiou   dpxieTTKTKÔTTOu 
luo-crriç  n  TévecJiç.  =  PG.,  t.  XLIV,  col.  125-240.  Des.  mutil.  (col.  240, 

fine  cap.  xxix)  dWà  (Tuvxripouo'aç  èv  éauxaiç  K€Kpu|UjLiévr|v  juév, 
[uKTav  ... 

\  Parchemin  ;  124  feuillets  ;  0'°,181  X  0«',125  ;  XIIP  siècle.  F.  1,  il  y  a  la  note 
).  P.  Societatis  lesu  Ântv.  ;  au  dos  et  au  revers  de  la  couverture  Tex-libris  des 
iciens  bollandistes  ^  MS  150.  Reliure  vélin,  fermoirs  en  cuir,  tranche  rouge. 

938.  (11357).  —  S.  Basilius.  Contra  Eunomium,  en  grec. 
ToO  èv  dtYÎoiç  TTarpôç  f]|ua)v  dpxieTTiaKÔTrou  Kaicrapeiaç  KaTnraboKÎaç 

laaiXeîou  jueYdXou  Xôyoç  dvTipr|TiKÔç  xaid  toû  buaepoûç  Euvojliîou. 
PG.,  t.  XXIX,  col.  498  sqq. 

Papier;  128  feuillets;  0™,195  X  0'",130;  XVP  siècle.  Sur  le  premier  feuillet  de 

irde,  on  lit  :  lohannes  Livineius  cathedralis  Ânlverpiensis  canonicus  et  cantor. 

[edemi  ex  libris  loh.  Doverini,  patricii  Bruxellensis,   ac  Leodiensis  canonici, 

1593,  Leodij,  et  f.  1  :  Collegij  Societatis  lesu  Antverpie  D.  P.  L'estampille  rouge 

F.  de  la  bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  128.  Élégante  reliure 

lu  XVIP  siècle,  veau  brun  estampé,  fers  dorés,  tranche  en  couleur  (1). 

939.  (10274-80).  —  S.  Basilius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  2-12).  Disputatio  fideiinter  Arriumhereticum  et  AtKanasiùm 
diaconum.  =  PL.,  t.  LXII,  col.  155. 

3.  (F.  12-13).  Excarpsum  de  ecclesiastica  historia  de  condempna- 
tione  Arrii.  =  PL.,  t.  XXI,  col.  467-69,  472,  484-86. 

4.  (F.  13^-18).  Vita  sancti  Hieronimi  presbiteri.  =  BHL.,n.  3871. 

5.  (F.  18-19).  [Gapitulare  Aquisgranense  anni  817  de  regularibus 
monasteriis]  (3). 


(1)  Ce  volume  et  le  précédent  ont  été  décrits  par  H.  Omont,  Catalogue  des 
manuscrits  grecs  de  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  12,  nn.  15  et  16. 

(2)  Cf.  PG.,  t.  XXVIII,  col.  459  sqq. 

(3)  Publié  MG.,  Legum  sectio  II,.  Gapitularia  regum  Francorum,  1. 1,  p.  344  sqq. 


28  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

6.  (F.  19).  [Duae  epistolae  Gregorii  magni].  Fragments.  =  PL., 
t.  LXXVII,  col.  578. 

7.  (F.  IQv).  Fragments  d'hymnes  notées  :  Salve  sanda  parens... 
Recordare,  vlrgo  mater...  Ave  regina  caelorum. 

8.  (F.  20-70V).  Dialogus  Basilii  et  lohannis. 

9.  (F.  71-94).  Apologeticum  Gregorii Nazanzeni  de  greco  in  lalinum 
translatum  (1). 

10.  (F.  94^-99).  Sancti  Ambrosii  de  dignitate  sacerdotali  seu  cura 
pastorali  libellus.  ==  PL.,  t.  XVH,  col.  567. 

11.  (F.  99^).  Ex  concilio  Bonefacli  pape  ...  quod  liceat  monachis 
sacerdotali  officio  ministrare. 

12.  (F.  99v).  Ex  decreto  beati  Gregorii  pape. 

13.  (F.  100-lOOv).  Messe  de  S.  Lambert,  avec  séquence.  ==  RH., 
n.  10172. 

Parchemin;  100  feuillets  ;  0'",295  X  0"",215;  XIP  siècle;  les  feuillets  2-19  et  100 
sont  à  deux  colonnes.  Ce  volume  provient  de  Saint-Laurent  à  Liège,  car  f.  1,  il  y 
a  la  cote  MM.,  4-9  de  cette  bibliothèque.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  100\  Reliure  veau  racine  (2). 

940.  (IL  1134).  —  S.  Basilius.  Opéra. 

1.  (F.  l-2v,  153-154^).  Fragments  de  bréviaire. 

2.  (F.  3-24^).  Omelie  Eusebii  Gesariensis  ad  monachos  (3). 

3.  (F.  24V-26V).  Sermo  Fausti  ad  monachos.  =  PL.,  t.  LXVII, 
col.  1059. 

4.  (F.  26V-29).  Sermo  eiusdem.  =  Ihid.,  t.  LVIII,  col.  883. 

5.  (F.  29-31).  Sermo  eiusdem.  =  Ibid.,  t.  LXVII,  col.  1069. 

6.  (F.  31-42^).  Liber  sancti  Basilii  ad  monachos. 

7.  (F.  42^-97^).  Régula  sancti  Patris  nostri  Basilii  Gesariensis 
episcopi  (4). 

8.  (F.  97V-105).  Ex  dictis  Patrum. 

9.  (F.  105-129).  AuRELii  Gassiodori  ...  de  anima.  =  PL.,  t.  LXX, 
col.  1279. 

10.  (F.  1 29- 134v).  Liber  Philippi  abbatis  de  salute  primi  hominis.^ 
PL.,  t.  GGIII,  col.  593. 

11.  (F.  135-144^).  Liber  Senece  de  verborum  copia  (5). 


(1)  Cf.  PG.,  t.  XXXV,  col.  407  sqq. 

(2)  Voir  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell,  t.  II,  p.  393-94. 

(3)  Publié  dans  Maxima  Palrum  Bibliotheca,  Lugduni,  1677,  pp.  656-61,  664-66, 
661-64. 

(4)  Voir  le  manuscrit  suivant  n.  942  (4922-24)  nn.  3  et  4. 

(5)  Sur  ce  traité,  qui  est  attribué  à  Martin  de  Braga,  voir  Gaspari,  Martin  von 
Bracara,  p.  xxxii  sqq.  et  B.  Hauréau,  Nolices  el  exlrails  de  quelques  manuscrits  de 
la  Bibliothèque  nationale,  t.  II,  1891,  p.  195  sqq. 


s.    BASILE 


29 


12.  (F.  144V-147).  Epislole  Senece  ad  Paulum  et  Pauli  ad  Sene- 
cam  (1). 

13.  (F.  147-150-).  Senega  Lucillo  (2). 

14.  (F.  150^-15 1^).  Ammonitio  beati  Magharii  abbatis  ad  mona- 
chos.  =  PL.,  t.  LXVII,  col.  1163. 

15.  (F.  151^-152).  De  penitentia  monachi  et  secularis.  =  Ihid., 
t.  LVIII,  col.  875. 

16.  (152-152^).  De  laude  et  utilitate  psalmorum. 

Parchemin;  154  feuillets;  0'",212  X  0'n,14;  XIIP  siècle.  F. 3  et  f.  152%  il  y  a  la  note  : 
Liber  sancte  Marie  de  Alna  (3).  Plus  tard,  ce  volume  a  fait  partie  de  la  collection 
Phillipps  avec  la  cote  4715  et  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888. 
Demi-reliure,  toile  anglaise  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Eusehii  Caesariensis  omeliae. 

941.  (4404).  —  S.  Basilius.  In  Hexameron. 

1.  (F.  1).  Prefacio  Eustacii  in  exameron  beati  Basilii  episcopi.  = 
PG.,  t.  XXX,  col.  869. 

2.  (F.  1-57).  Exameron  beati  Basilii  episcopi  Cesaree.  =  Ibid., 
col.  870-968. 

Les  feuillets  57^  et  58  sont  blancs. 

3.  (F.  58v).  Fragment  d'hymne  à  la  croix. 

Lie.  Inclila  perpetuis,  o  crux  veneranda,  diebus. 

Parchemin;  58  feuillets,  plus  huit  feuillets  blancs  au  commencement  du  volume; 
l^jSSS  X  0"\142  ;  XV«  siècle.  F.  58%  on  lit  :  F.  Philippus  de  Bruxella  religiosus 
sancH  Michaelis  in  Antwerpia.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  rouge. 

942.  (4922-24).  SS.  Basilius,  Paghomius.  Regulae. 

1.  (Feuillet  de  garde  et  f.  1-1  v).  Fragments  de  vers  mnémotech- 
niques sur  les  livres  de  l'Ancien  Testament. 

2.  (F.  3-8).  Capitula  in  regulam  sancti  Basilii  antistitis. 

3.  (F.  8^-89^).  Régula  sancti  patris  nostri  Basilii  episcopi  (4). 

4.  (F.  90-108).  Epistola  eiusdem  super  institutionem  monacho- 
rum  (5). 

5.  (F.  108v-110v).  Prologus  sancti  Ieronimi  presbiteri  in  regulam 
sancti  Pachomii  abbatis  (6). 

6.  (F.  111-114).  Capitula  in  regulam  beati  patris  nostri  Pachomii. 


(1)  Cf.  A.  Harnack,  Geschichte  der  altchristlichen  Litteralur,  1893,  1. 1,  p.  763-65. 

(2)  Epistola  XXIV,  p.  65-71,  des  L.  Annaei  Senecae  philosophi  epistolae  quae 
exslant,  ex  recensione  L  Lipsii  et  lo.  Fr.  Gronovii.  Lugdun.  Batavor.,  1649. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  250,  decuria  quinta. 

(4)  Publiée  dans  Lugae  Holstenii  Codex  regularum,  t.  I,  p.  67-108. 

(5)  Jbid.,  p.  455-64. 

(6)  Ibid.,  p.  25-26. 


30  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

7.  (F.  114-141).  Precepta  patris  Pachomii  hominis  Dei  (1). 

8.  (F.  141v-142v).  [Epistola  patris  nostri  Pachomii  ad  Syrum]  (2). 

Parchemin;  142  feuillets  ;  0",135  X  0'°,09;  XV«  siècle.  F.  2%  il  y  a  cette  note: 
Liber  dornus  Capelle  b.  Marie  iuxla  Angiam.  Reliure  ancienne,  fort  délabrée;  ais 
de  bois  recouverts  de  peau  de  truie  ;  au  dos,'le  titre  doré  :  Regulae  Basilij  et 
Pachomij  M. S.,  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

943.  (4455-56).  —  S.  Basilius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 
Les  feuillets  1^-2  sont  blancs. 

2.  (F.  2^-3).  Divers  extraits  des  Pères  de  ieiunio. 

3.  (F.  3v).  Des.  Erasmus  Roterodamensis  ornatissimo  viro  D.  loanni 
Gholero  praeposito  Gariensi  (3). 

4.  (F.  4-10).  Basilu  magni  de  ieiunio  oratio  prima,  Erasmo  inter- 
prète (4). 

5.  (F.  11^-16).  EiusDEM  de  ieiunio  oratio  secunda,  eodem  Erasmo 
interprète  (5). 

Les  feuillets  16^-17^  sont  blancs. 

6.  (F.  18-66).  Divi  patris  nostri  Basilii  vere  magni  de  Spiritu 
sancto  ad  Amphilochium  Iconii  episcopum,  interprète  Erasmo  Rote- 
rodamo  (6). 

7.  (F.  66^-71).  Sancti  patris  nostri  Basilii  archiepiscopi  Gesarie 
Gappadocie  expositio  in  propheta  Esaia,  D.  Erasmo  Roterodamensi 
interprète  (7). 

Papier;  71  feuillets;  0",20  X  O'^M;  XVP siècle.  Ce  volume  provient  de  l'ancienne 
bibliothèque  des  boUandistes,  il  en  porte,  f.  1,  l'ex-libris  :  >ï<  MS.  153  ;  f.  3,  on 
lit:  Societatis  lesu  Ântverpiae  D[omus]  P[rofessae].  Demi-reliure  moderne,  dos  en 
maroquin  rouge  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  BH  Basilii  Erasmo  interprète,  de  laudibus 
ieiunii,  super  Isaiam. 

944.  (IL  2570).  —  S.  Gregorius  Nazianzenus.  Opéra. 

1.  (F.  l-2v,  3v).  Passio  sancte  Katherine  virginis.  Inc.  Sanctam 
ecclesiam  apostolorum  praedicatione  fundatam.  Des.  qui  ab  Alexan- 
dria  trium  ebdomadarum  itinere  distat  translatum  ....  ad  laudem  et 
gloriam  ... 


(1)  i6id.,  p.26-36. 

(2)  Ibid.,  p.  41-42. 

(3)  Voir  Desiderh  Erasmi  Roterodami  opéra  omnia,  Lugduni  Batavorum,  1706, 
t  VIII,  col.  535-36. 

(4)  i6td.,  col.  535-41. 

(5)  Ibid.,  col.  541-46. 

(6)  Ibid.,  col.  493-534. 

(7)  Ibid.,  col.  483-90. 


s.    GRÉGOIRE    DE    NAZIANZE  31 

2.  (F.  4-26^).  Apollogeticus  Gregorii  Nazanzeni  episcopi  de  greco 
in  latinum  translatus  (1). 

3.  (F.  26^-33).  EiiJSDEM  de  epiphaniis  sive  de  nalali  Domini. 

4.  (F.  33-40^),  EiusDEM  liber  de  communibus  vel  secundis   epy- 
phaniis. 

5.  (F.  40^-47).  EiusDEM  de  Pentecoste  et  de  Spiritu  sancto,  dicta  in 
aecclesia  Gonstantinopolitana. 

6.  (F.  47-54^).  EiusDEM  liber  in  semetipso  de  agro  regressus. 

il.  (F.  54^-59).  Liber  eiusdem  de  Hieremia,  dicta  présente  impera- 
3re  apud  quem  et  intercedit  pro  quadam  periclytata. 
8.  (F.  59-66V).  Liber  de  reconciliatione  monachi  (2). 
9.  (F.  66^-73^).  Liber  Gregorii  Nazanzeni  episcopi  de  grandinis 
astatione,  cum  pater  episcopus  reticeret. 
10.  (P.  74-83).  Liber  sancti  Laurentii  de  duobus  temporibus.  = 
>L.,  t.  LXVI,  col.  89. 
11.  (F.  83^-84).  [De  septuagesima]. 
Parchemin;  84  feuillets  ;  0'»,343  X  0'»,252;  X«  siècle,  saufles  feuillets  1-2%  3^  qui 
furent  écrits  au  XII*  siècle  sur  deux  colonnes  ;  très  belles  et  très  curieuses  lettrines 
u  trait,  relevées  de  quelques  couleurs,  entrelacs  et  personnages.  F.  3,  une  inté- 
ssante  miniature  représente  S.  Grégoire  de  Nazianze  offrant  son  livre  au  Christ 
sis  sur  le  globe  terrestre;  dans  une  grande  auréole  on  lit  : 

Celum perpétua  virtulis  iure  guberno, 

Âtque  meis pedibus  incurvât  pondéra  mundus. 

u-dessus  du  Christ,  il  y  a  les  archanges  Gabriel  et  Raphaël,  et  à  côté  la  Vierge  et 
S.  Jean-Baptiste  ;  en  dessous,  à  gauche  et  à  droite  de  S.  Grégoire  se  trouvent 
divers  saints  et  lui-même  tient  par  la  main  le  scribe  du  hvre,  qui,  en  habit  de 
bénédictin,  prononce  cette  prière.  Âufer  fiinc  scelera  quoi  sunt  hic  grammata 
scripta.  Postulat  extensis  Gregorius  brachiis.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  monasterii 
Slabulensis,  et  f.  4  :  Iste  liber  pertinet  monasterio  Stabulensi  in  Ardenna  (3).  Plus 
tard,  ce  volume  a  fait  partie  de  la  collection  Phillipps,  car  f.  1,  il  y  a  la  cote  : 
Phillipps  MS.,  12349.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1900. 
Reliure  ancienne  ;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  ;  au  dos,  le  titre  doré  Gregor  • 
Nazian  •  opéra  MS. 

945.  (8414-19).  —  S.  Gregorius  Nazianzenus.  Opéra. 

1.  (F.  3v).  Table  des  matières. 

2.  (F.  3V-25).  Vita  et  actus  sancti  Zwitberti.  =  BHL.,  n.  7491. 


(1)  La  Praefatio  Rufini  ad  Apronianum  se  trouve  PG.,  t.  XXXVI,  col.  735-36. 
Au  sujet  de  l'édition  des  autres  morceaux  contenus  dans  ce  manuscrit,  voir  ibid. 

(2)  Cette  pièce  se  termine  par  la  rubrique  suivante,  en  capitales  rustiques  : 
Usque  hue  conluli  de  codice  sanctae  Melanie  Rome. 

(3)  Cf.  Th.  Gottlieb,  Ueber  Mitlelalterlichen  Bibliolheken,  Leipzig,  1890,  p.  285, 
n.  30  ;  Catalogue  d'une  belle  collection  de  livres  et  de  manuscrits  précieux  sur  vélin 
du  VHP  et  du  IX^  siècle,  Gand,  1847,  p.  25-26,  n.  272.  -      . 


32  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

3.  (F.  25-26).  Epistola  exhortatoria  domini  Rixfridi,  episcopi 
Traiectensis,  ad  sanctum  Ludgerum,  episcopum  Monasteriensem, 
super  inquisitione  miraculoruni  et  canonizatione  sancli  Zwitberti 
episcopi.  =  ^//L.,n.7492. 

4.  (F.  26-35^).  Epistola  sancti  Ludgeri,  episcopi  Monasteriensis 
rescripta  domno  Rixfrido,  episcopo  Traiectensis  ecclcsiae,  super 
miraculis  Zwitberti  episcopi.  ^  BHL.,  n.  7492. 

5.  (F.  36-56V).  Appollogeticus  sancti  Gbegorii  Nazanzeni  de  greco 
in  latinum  translatus  per  Rufinum  (1). 

6.  (F.  56^-62).  EiusDEM  liber  de  communibus  vel  secundis  epi- 
phaniis. 

7.  (F.  62-68).  Liber  sancti  Gregorii  Nazanzeni  de  epiphaniis  sive 
de  natali  Domini  translatus  e  greco  in  latinum  per  Rufinum  presbi- 
terum. 

8.  (F.  68-72).  Liber  S.  Gregorii  episcopi  Nazanzeni  de  Iheremie 
dictis  ...  translatus  e  greco  in  latinum  per  Rufinum  presbiterum. 

9.  (F.  72-74).  Vita  sancti  Plechelmi.  =  BHL.,  n.  6867. 

10.  (F.  74-100^).  Vita  sancti  Ludgeri  confessoris  et  Monasteriensis 
episcopi.  =  BHL.,  n.  5942. 

IL  (F.  100^-101^).  Vita  sanctissimi  confessoris  Ghristi  Liudgeri. — 
Additions  au  texte  précédent. 

Parchemin;  101  feuillets;  0'",252  X  0™,173;  XV«  siècle;  très  jolies  lettrines 
rehaussées  d'or;  initiales  en  toutes  couleurs.  F.  %  on  lit  :  Sum  Theodori  a  Renesse 
Wulpii.  N.  B.  Hic  liber  nobis  ab  eodem  nobilissimo  et  humanissimo  Domino 
donalus;  l'ex-libris  >J<  MS.  78  des  anciens  bollandistes  se  trouve  f.  1  et  au  verso 
de  la  couverture.  Reliure  ancienne  veau  brun  estampé  (2). 


946.  (8436-38).  —  S.  Gregorius  Nyssenus.  De  virginitate,  en  grec. 

Toû  èv  dYioiç  Tiaipôç  fijuujv  rpr)Yopîou  èîTiO"KÔTrou  NùaoTiç  èmcrTGXri 
TTpoTpeTTTiKr]  eiç  TÔv  Kai'  dpeTriv  pîov  Tiepi  irapôeviaç.  =  PG.,  t.  XLVI, 
col.  317  sqq. 

Les  deux  feuillets  de  garde,  en  parchemin,  du  XIV^  siècle,  con- 
tiennent des  fragments  d'un  traité  de  médecine,  en  latin. 

Papier;  61  feuillets;  O'^.SSe  X  0'°,170;  XVP  siècle.  Sur  le  premier  feuillet  de 
garde,  on  lit  :  loannis  Livinei  Torrenlij  Teneramundani,  et  l'on  voit  l'ex-libris  de 
la  bibliothèque  des  anciens  bollandistes  >ï<  MS.  154.  Reliure  parchemin  (3). 


(1)  Cf.  supra  n.  944  (II.  2570),  2",  ainsi  que  pour  les  autres  pièces  de  S.  Grégoire 
de  Nazianze  qui  se  trouvent  dans  ce  manuscrit. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  volume   dans  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
BruxelL,  t.  II,  p.  209-10. 

(3)  Cf.  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de  la  bibliothèque  royale  de^ 
Bruxelles,  p.  13,  n.  20. 


l^r  s.    GREGOIRE    DE    NYâSE  33 

I^P  947.  (1487D).  —  S.  Gregorius  Nyssenus.  De  beatitudinibus,  en 
grec. 

ToO  6V  dyioiç  TraTpôç  fijuijùv  fpriYopiou  èmcrKÔTrou  xfiç  NùcrcTriç  eiç 
Toùç  jLiaKapicjjuoùç  Xôyoi.  =  PG.,  t.  XLIV.  col.  1193  sqq. 

Papier;  65  feuillets,  plus  six  de  garde;  0™,198  X*0'»,170;  XVIe  siècle  (1593),  car 
f.  65%  il  y  a  cette  note  :  TeXeuxriaavToç  qpeO  toO  XoYoGéxou,  àvGirXripujaa  é^ùj 
TÔ  éXXeÎTTov  toDto  toO  ,2  pi  a'  Tp^xovxoç  ëxouç,  év  jurjvi  a€TrT€|u3p  (uj,  ivb.  p'. 
Au  verso  de  la  couverture,  on  lit  :  f  Tô  Trapôv  ^i^Mov  ô  irepiéxei  Xô^ouç  toO 
Nûaariç  TpriTopiou,  ^Tpâqprj  bià  Xeipôç  toO  iroTè  XoYoeéTou  'AXeSdvbpou,  utoO 

briXabr]  i^paKoç  toO  jucyoîXou  XoYoGéTou  toO tô àba|uiaîov 

?Toç  év  TLp  -rraTpiapxiKtp  0ÎK0U|ueviKiù  epôvuj  Tfjç  KujvaTavTivouTrôXeuuç  dtKjuciaav- 
Toç,  ou  Kttl  ri  év  Tuj  T^Xei  toO  pipXiou  éoxctTri  aeXiç  îbiôxeipoç  inrdpxei ,  àvaîrXripui- 
aavToç  TÔ  éXXeÎTTov  bià  tô  TeXeuTfiaai  tôv  ^nÔévTa  uiôv  aùxoû  irpô  toO  Xapeîv 
uépaç  TÔ  pipXi'ov  KaGà  KàKeîvoç  éKeior]  oriMeioî  îbia  Xeipi.  Deux  colonnes.  Sur  le 
premier  feuillet  de  garde,  Tex-libris  gravé  de  Frédéric  Norlh,  Earl  of  Gmlford- 
Reliure  orientale;  maroquin  noir  estampé;  au  dos,  le  titre  doré  :  fpriYopiou 
Nûaoriç  XÔYoi  (1). 

1948.  (21836).  —  S.  Gregorius  Nyssenus.  In  psalmos,  en  grec. 
1.  (F.  1-2^).  TTivaH  tujv  KecpaXaiujv  toû  Xôyou  toû  eiçxàç  èiriYpaqpàç 
)v  v|ia\)Liujv. 
2.  (F.  3-92).  ToO  èv  aYÎoiç  Traipoç  f],uijDv  fpriYOpiou  Nùocrriç  èHr|- 
(Tiç  eîç  Tàç  èTTiYpacpàç  tuùv  ipaXjuiùv.  =  PG.,  t.  XLIV,  col.  432-608. 

Papier;  92  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  0'",210  X  0"',150;  XVP  siècle,  car  f.  92, 
d'une  écriture  un  peu  différente  du  reste  du  texte,  il  y  a  la  note  :  f  tô  Trapôv 
Pi^Xiov  ëYpâqpri  bià  xeipujv  iepeuuç  'iuudvvou  toO  EùpmiuuTOU  toO  émKeKXrijaévou, 
eîjxîov  a  qp  0  T  '  ■  Mn^i  aÙYOùcTTiu.  Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  au  verso, 
on  lit  :  Ex  libris  Wilfiel[mi]  Lindani  1576  (2).  Ce  volume  fut  acquis  en  mai  1863, 
à  la  vente  des  livres  de  Van  Alstein  (3),  pour  fr.  1,65.  Reliure  parchemin  blanc.  (4). 

949.  (II.  960).  —  S.  Gregorius  Nyssenus.  Opéra  ex  versione  Bur- 
GONDiONis  Pisani  (5). 
1.  (F.  Iv).  Index. 
Le  feuillet  2  est  blanc. 

(F.  3-50).  [BuRGONDioNis  Pisani  liber  sancti  Gregorii  Nysseni]. 
[3.  (F.  51-112).  Explanatio  super  Apocalypsim. 
f4.  (F.  113-143^).  [Explanatio  in  Cantica  Ganticorum]. 


il)  Voir  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de  la  bibliothèque  royale  de 
'ruxelles,  p.  12-13,  n.  19. 
(2)  Guillaume  Lindanus  fut  évêque  de  Ruremonde  et  de  Gand.  Voir  Biographie 
nationale,  t.  XII,  p.  212-16. 

1(3)  N.  315  du  catalogue. 
14)  Voir  une  description  de  ce  volume  par  H.  Omont,  op.  cit.,  p.  12,  n.  18. 
p)  Voir  Fabricius-Mansi,  JJibl.  lat.mcd.  et  inf.  aet.,  1. 1,  col.  304. 


34 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


Parchemin;  143  feuillets,  plus  trois  de  garde  à  la  fin;  01^,247  X  0^148; 
XIII*  siècle.  F.  2*  et  3,  on  lit  :  Liber  sancle  Marie  de  Camberone,  et  au  bas  d'un 
grand  nombre  de  pages,  il  y  a  la  note  :  de  Camberone.  F.  2%  se  trouve  l'ex-libris 
Sir  T.  P.  Middk  Hill  355.  Ce  volume  a  été  acquis  en  1888  pour  60  francs.  Reliure 
moderne,  chagrin  brun  estampé,  avec  l'inscription  en  relief  :  Regia  Bibl.  Belgica. 

950.  (11385).  —  NoNNUs  (1).  Scholiae  in  Gregorium  theologum, 
en  grec. 

1.  (F.  1^').  Note,  en  latin,  sur  la  traduction  faite  par  Billius  des 
scholies  de  Nonnus. 

2.  (F.  2-79^).  ZuvaYUUYn  J^cii  èHr|Yn<5"iç  ujv  l\xvx\(5^r[  icTTopiiùv  ô  èv; 
dTCoiç  Ttairip  fnuuùv  fpriTÔpioç  ô  GeoXoYÔç  tiùv  èv  TipiuTUj  airiXiieuTi-^ 
Kujv.  =  PG.,  t.  XXXVI,  col.  98. 

3.  (F.  80-111^).  ZuvaTUJTn  ^ai  èHnfriaiç  iLv  ëjuvricJOri  laiopiiùv  ô  èv 
àYioiç  TTaifip  fiiuujv  fpriYÔpioç  ô  0eo\oYÔç...èv  (TTr|\iTeuTiKLp  5euTépuj.=^ 
Ibid.,  col.  1035. 

4.  (F.  112-129).  ZuvaYUJYri  Kai  èHnïriO'iç  iLv  ë|avr|cr9r|  io"Topiujv  ô  èv] 
dTÎoiç  fpriTÔpioç  ô  GeoXoTOç  èv  tlù  eîç  BaoïXeiov  tôv  jnéxav  èiriTUcpiiu, 
ou  n  dpxn-''EjueXX€v  dpa.  =  Ibid.,  col.  1057. 

5.  (F.  129-145^').  XuvaYUJYH  Kai  èHr|Yn<5"iç  iî»v  è)Livr|O'0r|  îdTOpiuJV  ô  èv 
dYioiç  TraTtîP  rjM^v  fpriYÔpioç  ô  0eoXoYÔç  èv  tlD  eîç  là  cpiùra  Xôyuj,  ou 
f|  dpxn  •  TTdXiv  Iriooûç  ô  èjiiôç  Kai  TrdXiv.  =  Ibid.,  col.  1065. 

Papier;  145  feuillets;  0™,208  X  0°>,145;  XVP  siècle.  F.  2,  on  lit,  au  bas  de  lî 
page  :  De  Scot,  et  au  haut  :  Societatis  lesu  Ântverpiae  D.  P.  Le  timbre  rouge  de  h 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  R.F.  se  trouve  f.  2  et  143".  Reliure,  veau  estam] 
au  chiffre  IHS  (2). 


951.  (1782-84).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1^-70^).  Liber  exameron  beat!  Ambrosii  antistitis.  ==  PL, 
t.  XIV,  col.  123  sqq. 

2.  (F.  71-88^).  Liber  eiusdem  de  paradiso.  =  Ibid.,  col.  275. 

3.  (F.  88^-105).  De  Chain  et  Abel.  Ambrosius.  =  Ibid.,  col.  315. 

4.  (F.  105-105^).  Sermo.  Inc.  Fratres,  operamini  neque  seducaminii 
Des.  tu  pro  nobis  supplica,  tibi  laus  et  gloria  per  eterna  seculaj 
Amen. 

Sur  les  deux  feuillets  de  garde  du  commencement  et  de  la  fu 
fragments  d'un  acte  notarié  passé  à  Liège  en  1352. 

Parchemin;  105  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  0",27  X  0'»,18;  X«  siècle.  Ce 
volume  provient  des  Chartreux  de  Zeelhem  près  Diest,  car  sur  les  deux  feuillets 


(1)  Sur  Nonnus,  voir  E.  Patzig,  De  Nonnianis  in  IVorationes  Gregorii  Nazian- 
zeni  commentariis.  Lipsiae,  1890. 

(2)  Ce  manuscrit  est  décrit  par  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de 
bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  12,  n.  17. 


s.   AMBROISE  35 

de  garde  du  commencement  on  lit  :  Domus  Carlhunendum  prope  Diest.  —  Pertinet 
ad  Carthusiam  prope  Diest,  F,  2  ;  et  f.  l''  :  Pertinet  ad  Carlkusiam  prope  Dyest. 
F.  1, 1^  et  2  :Societatis  lesu  Lovanii  M.  B,  Demi-reliure  moderne. 

952.  (1893-99).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1^-14).  Liber  sancti.  Ambrosii  Mediolanensis  episcopi  de 
resurrectione.  =  PL.,  t.  XVI,  col.  1315. 

3.  (F,  14-21).  Tractatus  sancti  Ambrosii  de  interpellatione  sancti 
lob.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  797. 

4.  (F.  21-30).  EiusDEM  de  David  interpellatione.  =  Ibid.,  col.  811. 

5.  (F.  30-34v).  Eiusdem  tractatus  de  interpellatione  lob.  =  Ibid.y 
col.  827. 

6.  (F.  34^-41^).  De  interpellatione  David.  =  Ihid.,  col.  837. 

7.  (F.  41^-58).  EiusDEM  de  1  ohidi.  =  Ibid.,  col.  759. 

8.  (F.  58-G5V).  [Apologia  David].  =  Ibid.,  col.  851. 

9.  (F.  65^-73).  Expositio  sancti  Ambrosii  in  psalmo  quinquage- 
simo.  =  Ibid.,  col.  1067. 

10.  (F.  73-86V).  [De  poenitentia  David].  =  Ibid.,  col.  887. 

Parchemin;  86  feuillets  ;  0'",25  X  0",17;  XI»  siècle;  très  jolies  lettrines.  F.  1,  on 
lit  :  Liber  canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martini  in  lovanio,  et  f.  44"  et  86''  : 
Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis  (1).  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  voit  f.  1  et  86^.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau 
brun;  sur  le  plat,  étiquette  avec  la  cote  à  l'encre  rouge  E.  XIX. 

_953.  (5606-10).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

i.  (F.  lv-78).  Sancti  Ambrosii  de  Spiritu  sancto  libri  III.  =  PL., 

:VI,  col.  703  sqq. 

l  (F.  79-89V).  [Ambrosius].  De  incarnatione.  =  PL.,  t.  XVI,  col.  817. 

\.  (F.  89-125).  Ipsius.  De  fide.  ==  Ibid.,  col.  527-590,  les  deux 
premiers  livres. 

4.  (F.  125-139^).  Gesta  episcoporum  Aquileiae  adversum  hereticos 
arrianos. 

r)  [Epistola  concilii  Aquileiensis  ad  episcopos  Galliae]  (2). 
^h)  [Epistola  eiusdem  concilii  ad  Gratianum  et  Valentinianum  et 
Theodosium  imperatoresj  (3). 

c)  Nomina  episcoporum  qui  supter  scripserant  hanc  (4). 

d)  [Gesta]  (5). 


(1)  Cf.SANDERus,  Bibl.  beUjic.  ms.,  part,  ii,  p.  209. 

(2)  Labbe,  Sacrosancla  Concilia,  t.  II,  col.  992. 

(3)  /6id.,  col.  993-95. 

(4)  Ibid.,  col.  978-79. 

(5)  Ibid.,  col.  979-92. 


36  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

5.  (F.  140-150).  Ambrosii  de  Me.  =  PL.,  t.  XVI,  col.  552,  caputj 
primum  —  col.  566. 

6.  (F.  150).  Versus. 

Inc.  Ambrosii  quicunque  Icgis  pia  dogmata  patris. 
Des.  ...  tribuas  régna  subire  poli. 

Parchemin;  150  feuillets;  0™,23  X  O"*,!?;  XI'-  siècle;  rubrique  en  capitales 
rustiques;  signatures  A-M.  F.  1,  on  lit  :  Monasterii  Gemblacensis.  Reliure  du 
XVII®  siècle,  veau  racine;  au  dos,  titre  doré  :  D.  Ambras,  de  Spiril.  ;  tranche  rouge. 

954.  (9377).  —  S.  Ambrosius.  In  Lucam. 

Liber  sancti  Ambrosii  Mediolanensium  episcopi  in  evangelio  secun- 
dum  Lucam  digestus.  =  PL.,  t.  XV,  col.  1527  sqq. 

Parchemin  ;  108  feuillets;  0™,35  X  0'",24  ;  XI"  siècle  ;  deux  colonnes  ;  très  jolies 
lettrines.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  Sancti  Laurenlii  extra  muros  leodienses.  Reliure 
moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  du  volume  sur 
une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  S.  Ambrosius  in  Lucam  ;  en  dessous,  les  armes 
de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

955.  (10779-80).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index  écrit  au  XV«  siècle. 

2.  (F.  P).  Titres  des  divers  traités. 

3.  (F.  2-67).  [S.  Ambrosius.  De  fide  ad  Gratianum  Augustum  libri 
quinque].  =  PL.,  t.  XVI,  col.  527  sqq. 

4.  (F.  67-111).  Liber  sancti  Ambrosii  episcopi  ad  Gratianum 
Augustum  de  Spiritu  sancto.  =  Ibid.,  col.  703  sqq. 

5.  (F.  111-128^').  Eiusdem  liber  de  incarnatione  Domini.  =  Ibid., 
col.  817  sqq. 

6.  (F.  128^-134).  Eiusdem  de  misteriis.  =-  Ibid.,  col.  389  sqq. 

7.  (F.  134-145^).  De  sacramentis.  =  Ibid.,  col.  417  sqq. 

8.  (F.  145V-156V).  Tractatus  eiusdem  de  Nabuthe.  =  PL.,  t.  XIV, 
col.  731  sqq. 

9.  (F.  156v).  Diverses  notes. 
a)  Vers. 

Sepe  per  equoreas  iam  palmula  mersa  procellas. 
Tandem  littoreis  nos  fessos  appulit  oris, 
Exin  securi  letum  peana  pericli 
Prosequimur  Domino,  cui  laus  sit  summa  sub  evo. 
6)  Hymne.  =  i?i/.,  n.  14717. 

c)  Préceptes  pour  le  chant,  avec  neumes.  Inc.  Gaute,  cantor, 
cantus  cane.  Des.  Gane  canulis  creatorem. 

Parchemin;  156  feuillets;  0°',279  X  0'",207;  XIP  siècle;  superbes  lettrines  ei 
toutes  couleurs.  F.  1,  il  y  a  la  cote  MM,  3-12  et  la  note  :  Liber  sancti  Lnurentii 
marliris  in  leodio.  Si  quis  abslulerit  vel  furatus  fuerit,  anatema  sit.  Fiat,  fiât.  Sui 


s.    AMBROISE  37 

le  même  feuillet,  on  lit  :  Fuit  hoc  volumen  religalum  anno  i486  menue  novembri  a 
nonno  Pelro  MychaelU  de  ÂUenhoven  requisitis  ad  hoc  de  lahoribus  suis  lucratis 
per  UcenUam.  Oretis pro  eo.  Obiit  anno  1496°,  VIP  idus  mai  cuius  laboribus  in 
ecclesia  et  pro  commodo  fratrum  reparata  sunt  multa,  pro  quibus  omnibus  habeat 
vitam  eternam.  Amen.  Le  timbre  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale 
de  Paris  se  trouve  f.  l''  et  f.  156''.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre 
doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge:  Àmbrosius  de 
divinitate  etc.  XII  saec;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl. 
royale. 

956.  (1730-33).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1-115^').  S.  Ambrosii  epistolae.  Les  lettres  publiées  dans 
PL.,  t.  XVI,  nn.  7,  65,  67,  27,  4,  28,  37,  39,  79,  38,  29,  30,  31,  33,  69, 
76, 81,  ÏO,  71,  77,  34-36,  72,  53, 54,  58,  50,  43,  24,  44, 48,  49, 45,  83,  2, 
47, 55, 46,  32,  86,  88,  3, 68, 52,  85, 87,  66,  59,  25,  15, 16,  91,  64,  8,  5,  6, 
60,  84,  90,  89, 19,  73-75,  78,  80,  26,  72,  56, 17, 18, 40,  21,  20. 

2.  (F.  115V-123).  De  obitu  Theodosii  imperatoris.  =  PL.,  t.  XVf, 
col.  1385  sqq. 

3.  (F.  123-125^).  Tractatus  de  sanctis  Gervasio  et  Protasio  raarti- 
ribus  inventis  et  depositis.  =  BHL.,  n.  3513. 

4.  (F.  125V-136V).  De  Nabuthe.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  731  sqq. 

Parchemin;  136  feuillets,  plus  deux  de  garde  ;  0",29  X  O'^jlSS;  XIIP  siècle  ;  deux 
colonnes;  initiales  rouges  et  vertes.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Ex  parte  confratris  nostri 
f.  lohannis  Vlimmerii,  et  f.  125''  :  Ex  parte  P.  loannis  Vlimmerii  (1).  L'estampille 
rouge  de  la  bibliothèque  nationale  de  Paris  se  voit  f.  1  et  125".  Demi-reliure 
moderne;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés  des  divers  traités  et  le 
chiffre  couronné  de  Léopold  P^ 

957.  (II.  949).  -  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  2-96).  Explanatio  Ambrosii  Mediolanensis  urbis  episcopi  in 
evangelio  Luce.  =  PL.,  t.  XV,  col.  1527  sqq. 

3.  (F.  96^-101^).  Passio  vel  vita  sancti  Albani  niartiris.  =  BHL., 
n.201. 

4.  (F.  102- 189^).  [HoNORius  Augustodunensis].  Spéculum  ecclesie.  = 
PL.,  t.  GLXXII,  col.  815  sqq. 

Parchemin  ;  189  feuillets  ;  0'",31  X  0™.237  ;  XIII«  siècle  ;  deux  colonnes  ;  quelques 
jolies  lettrines  en  toutes  couleurs;  signatures  Â-K,  1-XL  F.  2  et  188%  on  lit  la 
note  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone,  et  la  cote  de  Camberone  se  trouve  ff.  9, 16, 
21,  28,  35,  41,  52,  59,  67,  76,  85,  93,  102,  110,  116,  125,  133,  137,  144,  149,  155,  161, 


(1)  Vlimmerius,  chanoine  de  Saint- Augustin,  mort  à  Louvain  en  1597.  Voir  pour 
ses  travaux,  Foppens,  Bibl.  beUjica,  p.  747.  On  peut  conclure  de  cette  note  du  manu- 
scrit 1730-33  que  ce  volume  a  appartenu  au  prieuré  de  Val-Saint-Martin.  En  effet, 
Sanderus,  liibl.  belq.  ms.,  part,  ii,  p.  209,  signale  dans  la  bibliothèque  de  ce  mona- 
stère un  volume  Ambrosii  cplstolae. 


I 


38  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

165, 174,  183.  F.  1,  il  y  a  l'ex-libris  de  Thomas  Phillipps  :  Sir  1.  P.  Middle  Hill  343 
Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  ReUure  moderne,  veai 
brun  estampé,  avec  l'inscription  :  liegia  Bibl.  Iklgica  ;  fermoirs  en  cuivre  (1). 

958.  (1413-16).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1^-63^).  Beati  Ambrosii  archiepiseopi  in  exameron.  =  PL., 
t.  XIV,  col.  123  sqq. 

3.  (F.  63^-80^).  EiusDEM  de  paradyso.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  275  sqq. 

4.  (F.  80^-100).  EiusDEM  de  Gain  et  Abel.  =  Ibid.,  col.  315  sqq. 

5.  F.  100-114).  S.  AuGusTiNus.  De  heresibus.  =  PL.,  t.  XLII, 
col.  21  sqq. 

Parchemin  ;  114  feuillets  ;  0°'j29  X  0^,21  ;  XIIP  siècle  ;  deux  colonnes;  «Signatures 
i-xni.  F.  1,  il  y  a  une  note  de  provenance  grattée,  oiJ  on  lit  encore  :  Liber  [iste 
Carlhusie  prope]  diesthemium  (?)  est.  Demi-reliure  moderne  ;  dos  en  maroquin 
brun  avec  le  titre  doré  des  divers  traités. 

959.  (11.978).  —  S.  Ambrosius.  Liber  Hexameron. 

1.  (F.  1-88^).  Liber  hexameron  sancti  Ambrosii.  =  PL.,  t.  XIV, 
col.  123  sqq. 

2.  (F.  88^').  [Epistola  de  sacerdole  qui  occidit  latronem]. 

Parchemin;  88  feuillets;  O^jSTô  X  0'",174;  XIII«  siècle;  très  joHes  lettrines;  ini- 
tiales en  vert;  signatures  i-x.  F.  88%  on  hi  :  Liber  sancti  Gilleni.  Servanti  bene- 
dictio,  tollenli  maledictiOf  fiât,  fiai,  amen  (2).  Au  verso  de  la  couverture,  se  trouve 
l'ex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  369.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque 
royale  en  1888  pour  100  fr.  Reliure  moderne,  veau  estampé,  avec  l'inscription  : 
liegia  Bibl.  Belgica. 

960.  (IL  1097).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1-64V).  [Ambrosius.  De  officiis].  =  PL.,  t.  XVI,  col.  23  sqq. 
Inc.  mutil.  quia  servivimus  ipsi. 

2.  (F.  64^-78).  Epistola  sancti  Ambrosii  episcopi  ad  Vercellenses.  = 
Ibid.,  col  1189-1220. 

3.  (F.  79-90).  De  consolatione  Valentiniani  (3).  =  Ibid.,  col.  1357  sqq. 

4.  (F.  90-161).  Exameron  sancti  Ambrosii  episcopi  Mediolanensis.=- 
PL.,  t.  XIV,  col.  123  sqq.  Des.  mutil.  aut  egritudinis  inequa[litate]... 

Parchemin;  161  feuillets;  0™,305  X  0'",22;  XlIIe  siècle; deux  colonnes;  quelques 
belles  lettrines;  signatures  i-xxi.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  d'Aine  (4);  plus 


(1)  Voir  une  description  de   ce  volume  dans  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg^ 
Bruxell.,i.  Il, \).A39-40. 

(2)  Ce  volume  portait  autrefois  dans  cette  bibliothèque  la  cote  QQQ.  Cf.  A.  PoB 
CELET,  S.  I.,  Annales  de  l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  p.  391. 

^3)  En  marge,  on  lit  cette  note  :  Liber  iste  non  legatur  in  conventu. 
(4)  Voir  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  243,  decuria  nona. 


s.    AMBROISE  39 

tard  il  a  été  le  n.  4678  de  la  collection  Phillipps.  La  Bibliothèque  royale  Fa  acquis 
en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos,  les  titres  dorés  des  divers  traités. 

961.  (1834-37)!  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1-88^).  Liber  beati  Ambrosh  Mediolanensis  episcopi  in  exa- 
meron.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  123  sqq. 

2.  (F.  89-1 12v).  Liber  beali  Ambrosh  episcopi  de  paradiso  volupta- 
tis.  =  Ibid.,  col.  275  sqq. 

3.  (F.  113-142).  Liber  beati  Ambrosh  episcopi  de  Abel  et  Gayn.  = 
Ibid.,  col.  315  sqq. 

4.  (F.  142^-166^).  Liber  beati  Ambrosh  episcopi  de  sacramentis.  = 
PL.,  t.  XVI,  col.  417  sqq. 

Parchemin;  166  feuillets;  0'",257  X  0'",173;  XVe  siècle  (1467),  car  on  lit,  f.  88^  : 
Scriptus  ac  fmilus  per  manus  fratris  Henrici  TestcU  anno  Domini  M'^cccc"lxviP , 
orate  fideliter  pro  eo.  Initiales  rouges  et  bleues.  Au  verso  du  premier  feuillet  de 
garde,  il  y  a  la  cote  :  W.  4,  et  au  verso  du  second,  la  note  :  Iste  liber  perlinet  fra- 
tribus  monasterii  de  Korssendonck  ordinis  canonicorum  regularium  situm  prope 
Turnhout.  L'estampille  R.F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1 
et  142''.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé,  sur  le  premier  plat, 
l'étiquette  :  Ambrosius  inexamero  cum  aliis  in  Korssendonck. 

962.  (563-75).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-50).  Ambrosius.  De  officiis.  =  PL.,  t.  XVI,  col.  25  sqq. 

3.  (F.  50^-69).  [Ambrosius].  Liber  de  Abraham  et  Ysaac.  =  PL., 
t.  XIV,  col.  417  sqq. 

4.  (F.  69v-77v).  Liber  eiusdem  de  Esau.  =  Ibid.,  col.  569  sqq. 

5.  (F.  78-86).  Liber  eiusdem  de  Nabot  Ysraelita.=  i/»/(/.;  col.  731  sqq. 

6.  (F.86-98v).Liber  eiusdem  de  patriarcha  lacoh.= Ibid., co\.^91  sqq. 

7.  (F.  99-109).  Liber  beati  Ambrosh  de  patriarcha  loseph.  =  Ibid., 
col.  641  sqq. 

8.  (F.  109-116).  Liber  eiusdem  de  benedictionibus  patriarcharum.  = 
Ibid.,  col.  673  sqq. 

9.  (F.  116-135V).  Liber  eiusdem  de  excessu  et  de  resurrectione  fratris 
sui  Satyri.  =  PL.,  t.  XVI,  col.  1289  sqq. 

10.  (F.  136-148^).  Dicta  beati  Ieronimi  presbiteri  de  vita  sancte 
Paule.  =  BHL.,  n.  6548. 

11.  (F.  148^-15 Iv).  Narratio  beati  Ieronimi  de  captivo  monacho.  = 
i?//L.,  n.5190. 

12.  (F.  151V-153V).  Vita  Frontonii.  =  BHL,  n.  3189. 

13.  (F.  153V-155V).  Vita  S.  Marine  monache  =  BHL.,  n.  5528. 

14.  (F.  153-161^).  Beati  Fursei  viri  admodum  religiosissimi  vita.  = 
BHL.,  n.  3209. 

15.  (F.  161V-165V).  Vita  beati  Fursei  secunda.  =  BHL.,  n.  3213. 


40  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  165  feullets;  0%33  X  0%22  ;  XIV«  siècle,  les  ff.  136-165,  et 
XV«  siècle;  deux  colonnes;  capitales  rouges  et  bleues  ;  quelques  initiales  ornées. 
Ce  volume  provient  du  monastère  de  Corsendonck,  car  f.  1,  il  y  a  cette  note  : 
Liber  canonicorum  regularium  in  Korsendonck,  puis  f.  135'',  en  rouge  :  Ihesus 
nutem  tacebat.  Korssendonck,  et  sur  le  premier  plat,  une  étiquette  sous  corne 
Yiorie  ceiieinscnplion  :  Âmbrosius  de  o/ficiis  cum  aliis  in  Iiorss\endonck];  sur  le 
premier  plat  à  l'intérieur,  il  y  a  la  cote:  W.  4.  L'estampille  rouge  11. F.  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  tiouve  f.  2  et  165\  Reliure  ancienne,  veau 
estampé  sur  ais  de  bois;  restes  de  fermoirs  (1). 

963.  (2897-902).  -  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  P).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-31).  Liber  sancti  Ambrosii  episcopi  de  bono  mortis.  = 
PL.,  t.  XIV,  col.  539  sqq. 

3.  (F.  31-59^).  Liber  eiusdem  de  Esau  et  fuga  seeuli.  =  IbkL, 
col.  569  sqq. 

4.  (F.  60-104^).  Liber  eiusdkm  de  lacob  et  vita  beata.  =  IbicL, 
col.  597  sqq. 

5.  (F.  105-154V).  Liber  niagistri  Rigardi  de  Sangto  Vigtore  super 
psalmum  Afferte  Domino  ftlii  Dei.  =  FL.,  t.  GXGVI,  col.  285  sqq. 

6.  (F.  155-160).  Sermo  sancti  Ambrosii  episcopi  de  corporis  et 
anime  misera  vita.  =  PL.,  t.  XL,  col.  1332  sqq. 

7.  (F.  160- 175^).  Sermo  sancti  Tohannis  episcopi  de  patientia  et 
gratiarum  actione.  =  PG.,  t.  LX,  col.  723-30. 

Parchemin;  175  feuillets  ;  0'n,165  X  O^llo;  XV«  siècle;  jolies  initiales.  F.  \\  il  y 
a  cette  note  :  Isle  liber  pertinet  Bethléem  monasterio  canonicorum,  regularium  prope 
Lovanium  ;  f .  2  :  Bethléem  ;  f.  175^  :  Pertinet  in  Bethléem  prope  lovanium  liber  iste. 
Dèmi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés  des  différents 
traités  ;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  de  Léopold  l^'^. 

964.  (10781-82).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1-9^).  Libellas  beati  Ambrosii  (2)  episcopi  de  bono  mortis.  -■ 
PL,,  t.  XIV,  col.  539  sqq. 

2.  (F.  10-1  Iv).  loHANNis  Grisostomi  de  penitentia.  —  Court  extrait. 

Papier;  11  feuillets,  plus  six  de  garde  en  tête  du  volume  et  six  à  la  fin  ; 
XV»  siècle  ;  deux  colonnes.  Le  timbre  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris 
se  trouve  f.  1  et  f.  11^  Reliure  moderne  veau  racine  ;  au  dos,  titre  doré  reproduit  à 
l'intérieur  du  volume  Ambrosi.  De  bono  mortis,  etc.  ;  en  dessous,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  B.  R. 

965.  (242-65).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1-lv).  Table  des  matières. 

2.  (F.  Iv).  Tabula  legendorum  in  refectorio. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
Bruxellensis,  1. 1,  p.  250-51. 

(2)  La  rubrique  primitive  portait  Àuguslini. 


s.    AMBROISE  41 

3.  (F.  2).  Vers  en  l'honneur  de  S.  Ambroise. 
Inc.  Quid  tibi  sancta  fides,  pater  o  memorande,  rependet? 
Des.  Perpetuam  infelix  his  nequeat  studiis. 
Les  feuillets  2^-3^  sont  blancs. 

4  (P.  3-4vj.  Epistola  fratris  Iohannis  de  Lapide  (1)  de  operibus 
I.  Ambrosii  ad  lohannem  de  Amerbach  magistrum  parisiensem. 

5.  (F.  4v).  [Divisio  operum  S.  Ambrosii  in  tria  volumina]. 

6.  (F.  5-6).  Liber  de  dignitate  humane  conditionis.  =  PL.,  t.  XVII, 
col.  1015  sqq. 

7.  (F.  6-6^).  Liber  de  misterio  pasche.  =  Ihid.,  col.  672  sqq. 

8.  (F.  7^-9^).  Annotatio  capitulorum  super    libros    hexaemeron 
mcti  Ambrosii. 

9.  (F.  10-51V).  Libri  hexaemeron  sex.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  123  sqq. 

10.  (F.  51V-70V).   De   virginibus  libri   quatuor.  =  PL.,  t.  XVI, 
)1.  187  sqq. 

11.  (F.  10'--11^').  Liber  de  viduis.  =  Ibid.,  col.  233. 

12.  (F.  77^-84).  Adhortatio  ad  virgines.  =  Ibid.,  col.  335  sqq. 

13.  (F.  84^-92).  De  institutione  virginis.  =  Ibid.,  col.  305  sqq. 

14.  (F.  92-94).  Liber  ad  virginem  devotam.  ==  PL,  t.  XVII, 
579  sqq. 

15.  (F.  94-1 13v).  De  vocatione  omnium  gentium.  =  Ihid.,  col.  1073 

iq- 

16.  (F.  113V-125V).  De  paradiso.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  275  sqq. 

17.  (F.  126-139V).  De  Gain  et  Abel.  =  Ihid.,  col.  315  sqq. 

18.  (F.  139V-155).  De  Noe  et  arca.  =  Ihid.,  col.  361  sqq. 

19.  (F.  155V-158).  De  dignitate  sacerdotali.  =  PL.,  t.  XVII, 
col.  567  sqq. 

20.  (F.  158-161^).  Orationes  ad  misse  celebrationem.  =  IbkL, 
col.  751  sqq. 

21.  (F.  161^-166).  De  fide  orthodoxa  contra  Arrianos.  =  Ihid., 
col.  549  sqq. 

22.  (F.  166-173).  De  incarnationis  dominice  sacramento.  =  PL., 
t.  XVI,  col.  817  sqq. 

23.  (F.  173).  [Paulinus  de  Nola].  Causa  praecedentis  tractatus. 
Inc.  Causa  huius  tractatus,  ut  refert  Paulinus  Nolanus  episcopus,  hec 
fuit.  Des.  Debitum,  fratres,  cupio  solvendum  etc.  Ut  supra.  =  Ibid., 
col.  817. 

24.  (^F.  173-176).  Annotatio  epistolarum  sancti  Ambrosii  ...  per 
X  libros  digestarum. 


(1)  Au  sujet  de  Jean  de  Lapide,  chartreux  de  Bàle,  voir  Th.  Petreius,  Bibliotheca 
Carlusiana,  Coloniae,  1609,  p.  207-9.  T  utefois  cette  lettre  n'est  pas  citée  dans  la 
liste  de  ses  ouvrages. 


42 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


25.  (F.  176-176V).  [Epistola  Gratiani  et  S.  Ambrosii].  =  Ibid,, 
col.  875-79. 

26.  (F.  1 76^-1 82v).  Sancti  Ambrosii  oratio  funebris  de  obitu  Valen- 
tiniani  imperatoris.  =  Ibid.,  col.  1357  sqq. 

27.  (F.  182V-191).  [SiRiGii  et  Ambrosii  epistolae].  =  Ibid.,  col.  1121 
sqq.  et  lettres  nn.  42,  63,  23. 

28.  (F.  191-195^).  Sancti  Ambrosii  episcopi  ad  Demetriadem  (1). 

29.  (F.  195 ^-197^).  Relatio  sancti  Ambrosii  de  passione  sanctae 
Agnetis.=  J5/ÏL,  n.  156. 

30.  (F.  197V-200).  Sermo  de  misericordia  (2). 

31.  (F.  201-230).  De  tide  ad  Gratianum.  =  PL., t.  XVI,  col.527  sqq. 

32.  (F.  230-238V).  Ad  Gratianum  de  Spiritu  sancto.  =  Ihid,, 
col.  703  sqq. 

33.  (F.  238V-258V).  De  penitentia.  =  Ibid.,  col.  465  sqq. 

34.  (F.  258^-263).  De  excessu  fratris  sui  Satiri.  =  iM.,col.  1289sqq. 
Les  feuillets  263^-264  sont  blancs. 

35.  (F.  264V-272).  De  fide  resurrectionis.  =  Ibid.,  col.  1315  sqq. 
Les  feuillets  272^-274  sont  blancs. 

Parchemin  ;  274  feuillets;  0'«,39  X  0°»,275;  XVP  siècle  (1546,  cf.  f.  274''),  et  f.  248" 
il  y  a  la  note  :  Anno  Domini  millesimo  quingentesimo  nono  usu  Cameracensis 
dyocesis  :  ipso  die  Odulphi  confessons  ;  deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues; 
titre  courant;  ancienne  pagination  i-cclxxi.  F.  274^^,  on  lit  :  Liber  monasterii 
Rubeevallis  in  Zonia  iuxla  bruxellam.  Hoc  volumen  pro  prima  et  maiori  parte 
scripsit  [rater  Huhertus  de  wijse  professus  in  dicta  monasterio  (3).  Ultimam  vero 
partem  complevit  fraler  Cornélius  Wischaven  sacerdos  professus  eliam  in  eodem 
monasterio  (4).  Oretur  igitur  pro  ipsis  ferventer  ex  charitate.  Item  multa  in  isto 
volumine  scripta  sunt  festivis  diebus.  Non  venundetur.  —  Orate  dilectissimi  fratres 
pro  me  fratre  huberlo  de  tcyse  confratre  vestro.  Anno  xv^.  xlvi  ianuarii  xxviii. 
Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé;  traces  de  fermoirs. 

966.  (1918-25).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  1-lv).  Epistola  beati  Ambrosii  episcopi  ad  Marcellam  sororemi 
suam  virginem.  =  PL.,  t.  XVI,  col.  187-89. 

2.  (F.  lv-39v).  Liber  beati  Ambrosii  episcopi  de  virginitate.  =  Ibid., 
col.  189  sqq. 

3.  (F.  39^-53).  Liber  eiusdem  beati  Ambrosii  de  viduis.  =  Ibid., 
col.  233  sqq. 


(1)  Cette  lettre,  qui  n'est  pas  de  S.  Ambroise,  est  publiée  dans  l'édition  des  \ 
œuvres  de  Prosper  d'Aquitaine,  Paris,  1711,  in-fol.,  p.  933. 

(2)  Ce  sermon  se  trouve  dans  l'édition  des  sermons  de  S.  Zenon,  Vérone,  1739, 
in-4',  p.  348 

(3)  Voir  HAGioGRAPm  BoLLkTUDiAm,  Anecdota  ex  codicibus  hagiographicis  lohan- 
nis  Gielemans,  Bruxellis,  1895,  p.  257. 

(4)  Ibid.,  p.  256. 


s.    AMBROISE  43 

4.  (F.  53-55).  Sermo  eiusdem  de  Gedeone.  =  PL.,  t.  XVI,  col.  703-8. 

5.  (F.  55-55^').  Sermo  eiusdem  de  eo  quod  scriptum  est  :  Si  filii 
Abrahe  estls.  =  Ibid.,  col.  665.  Des.  mutil.  cum  iudeis  et  incredulis 
de... 

6.  (F.  56-103^').  De  vocatione  omnium  gentium.  =  Ibid.,  col.  1073 
sqq. 

7.  (F.  104-104^).  ErasmiRoterodami  prologus  quem  in  methodo  sua 
edidit  in  suam  translationem  testamenti  novi  ex  greco  in  latinum  (1). 

8.  (F.  104^-189^).  [Henrigus  HerpJ.  Directorium  aureum  internam 
spiritualcm  contemplativamque  vitam  sectari  cupientibus  (2). 

9.  (F.  190-207^).  [Henrigus  Herp].  Tractatulus  de  effusione  cordis. 
Inc.  mutil.  (c.  xii)...  di  sunt  non  tam  scientifici  quam  experti  et  veri. 

10.  (F.  208-229^).  Très  collationes  venerabilis  memorie  patris 
Henrigi  Herp.  Des.  mutil.  sanctis  et  amicis  Dei.  Dum  de... 

11.  (F.  230-243).  [Petrus  Dorlandus].  Dyalogus  inter  castam  vir- 
ginem  Geciliam  et  Franciscum.  Des.  mutil.  hec  sunt  Gecilia  et  Kate- 
rina.  Iterum  ille  ...  (3). 

Parchemin;  243  feuillets  ;  O'^.Sé  X  0«,16  ;  XVI«  siècle;  les  ff.  230-243  sont  à 
deux  colonnes.  L'estampille  rouge,  R.F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se 
trouve  f.  1  et  f.  243\  Rehure  moderne,  veau  brun  estampé  ;  au  dos,  les  titres  dorés 
des  principaux  traités  et  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I". 

967.  (9371).  —  S.  Ambrosius.  In  psalmum  GXVIII. 

1.  (F.  1-1 15v).  Expositio  de  psalmo  centesimo  VU!"  X^^^  sancti 
Ambrosu  Mediolanensis  urbis  episcopi.  =  PL.,  t.  XV,  col.  1197  sqq. 

2.  (F.  115v).  Vers. 

Inc.  Nini  Semiramis  que  tanto  coniuge  felix. 

Des.  Guius  ad  inferias  hic  cum  love  Mars  tenet  aras. 

Parchemin;  115  feuillets;  0™,365  X  0'",245;  XII«  siècle;  deux  colonnes.  Sur  le 
feuillet  de  garde,  on  lit  :  Liber  sancti  Laurenlii  in  leodio,  si  quis  eum  furatus  fuerit 
anathema  sit  ;  au  haut  du  feuillet,  il  y  a  la  cote  M-M,  3-2  ;  au  verso  du  même 
feuillet,  on  lit  :  Liber  monaslerii  sancti  Laurentii.  Reliure  veau  racine  ;  au  dos,  le 
titre  doré  :  S.  Ambrosius  in  psalmum  CXVIII,  XUsaec.  ;  plus  bas  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 


(1)  Erasmi  Opéra  omnia,  t.  V,  col.  76. 

(2)  Sur  Henri  de  Herp,  voir  S.  DmKs,  Histoire  littéraire  et  bibliographique  des 
frères  mineurs  de  l'observance  de  S.  François,  p.  7-13.  La  traduction  latine  du 
Directorium  a  pour  auteur  Pierre  Blomevenna.  Sur  les  éditions  de  ce  traité  et  des 
deux  suivants,  voir  S.  Dirks,  op.  cit.,  p.  12. 

(3)  Au  sujet  de  Pierre  Borland,  voir  Biographie  nationale,  t.  VI,  p.  131-33. 
L'ouvrage  que  nous  signalons  ici,  a  été  publié  à  Louvain  chez  Thierry  Marlens,  en 
1513,  sous  le  titre  :  Devolissimi  patris  Pétri  Dorlandi  ordinis  Carthusiensis,  de  nati- 
vitate,  converdone  et  vita  invictissimae  martyris  beatissimaeque  virginis  Katherinae 
oratione  soluta  non  inelegans  libdlus. 


44 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


968.  (21844).  —  S.  Ambrosius.  Super  psalmo  ccntesimo  decimo 
octavo. 

1.  (F.  1).  Courts  extraits  des  œuvres  de  S.  Ambroise. 

2.  (F.  2).  Notes  d'É.  Matthieu  au  sujet  de  ce  manuscrit. 

3.  (F.  3-122^).  Expositio  beati  Ambrosii  episcopi  de  psalmo  cente- 
simo  octavo  decimo.  =  FL.,  t.  XV,  col.  1197  sqq. 

Parchemin;  122  feuillets;  0'",367  X  0™,25  ;  XII®  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
belles  lettrines;  initiales  rouges  et  vertes;  signatures  i-xv.  F.  1  et  122^  il  y  a  la 
note  :  Liber  sancli  Martini  Tornacensis  servanli  benediclio.  Amen.  Amen  (1). 
Ce  volume  a  été  acquis  en  1863  à  la  vente  Van  Alstein  pour  fr.  37,40.  Demi-reliure 
moderne;  au  dos,  le  titre  :  Ambrosius.  Expositio  de  psalmo  CXVIII.  Saec.  Xll. 

969.  (464-66).  —  S.  Ambrosius.  Opéra. 

1.  (F.  2-109^).  Expositio  sanctissimi  Ambrosii  Mediolanensis  archi- 
episcopi  in  psalmum  centesimum  decimum  8"™.  =  FL.,  t.  XV,  col.  1197 
sqq. 

Les  feuillets  110-114^  sont  blancs. 

2.  (F.  115-221).  Explanatio  beati  Ambrosii  episcopi  super  Lucam 
evangelistam.  =  Ibid.,  col.  1527  sqq. 

3.  (F.  221^-222).  Tabula.  Evangelia  secundum  cursum  anni  ...  de 
quibus  tractai  beatus  Ambrosius  super  Lucam. 

Parchemin  ;  222  feuillets,  plus  deux  de  garde; 0'",315  X  0'".22;  XV"  siècle;  deux 
colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  ancienne  pagination  i-cxn  et  1  à  105;  titre 
courant  dans  la  seconde  partie  du  volume  ;  signatures.  F.  114,  il  y  a  la  note  :  Liber 
monaslerii  Rubeevallis  in  Zonia  iuxta  Bruxellam  ;  ff.  2  et  222^,  l'estampille  rouge, 
R.F.y  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Reliure  ancienne  veau  racine  et 
estampé;  très  jolis  fers. 


970.  (4785-93).  —  SS.  Ambroise,  Augustin,  Jérôme.  Extraits. 

1.  (F.  1-4).  Table  alphabétique  des  matières. 

2.  (F.  5-lOv).  Ambrosius  super  Lucam. 

3.  (F.  10-24).  Ambrosius  ex  libro  super  Beati  immaculati. 

4.  (F.  24-27).  Ambrosius  super  epistolas  Pauli. 

5.  (F.  27-30^).  Ex  libris  beati  Ambrosii  de  patriarchis,  ex  libro 
secundo  de  Noe  et  archa. 

6.  (F.  31-33).  Ex  libro  de  bono  mortis. 

7.  (F.  33-49^).  Ex  libro  de  Jacob  et  vita  beata,  et  divers  autres 
courts  extraits. 

8.  (F.  50-1 22v).  Courts  extraits  des  diverses  œuvres  de  S.  Augustin. 

9.  (F.  123-125V).  Extraits  de  S.  Jérôme. 

10.  (F.  126-133V).  Ex  omeliis  Iohannis  Crisostomi. 


(1)  Voir  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Tournai 
aujourd'hui  conservés  à  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  22. 


s.    AMBROISE  45 


11.  (F.  134-136^).  Fragment.  Inc,  mutil.  ...  indicium.  Manifeste 
sibi  exigat  de  Deo  quod  velit. 

12.  (F.  136^-138^).  Ex  apologetico  beati  Gregorii  Nazianzeni  epi- 
scopi. 

13.  (F.  138^-140^').  Ex  sermonibus  beati  Leonis  pape. 

14.  (F.  14£)v-142).  Senega,  in  libro  de  tragediis. 

15.  (F.  142-143).  Senega  de  naturalibus  quaestionibus,  ex  libro  11°. 

16.  (F.  143-145^').  TuLLius,  de  offîciis  in  libro  III^,  in  libro  de  ami- 
Lcitia,  desenectute,  ex  libro  Tusculanarum  Margi  Tullii  Gigeronis. 

17.  (F.  146-147).  AuGusïiNus  ex  libro  quaestionum  veteris  et  novi 
testamenti. 

Parchemin;  147  feuillets;  0%258  X  O^IS;  XIIP  siècle;  les  feuillets  134-145^ sont 
deux  colonnes  ;  signatures  i-xx.  F.  147'',  on  lit  :  Liber  S.  Marie  de  villari  in  bra- 
inlia.  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge  avec  les  titres  dorés  des 
livers  traités  et  le  chiffre  couronné  de  Léopold  pr  (1). 

971.  (5468).  —  Pseudo-Ambrosius.  Gomment arius'  in  epistolas 
^auli. 

1.  (Verso  dupremier  feuillet  de  garde).  Note  du  XYIII^  siècle  sur 
ïTAmbrosiaster. 

2.  (F.  1-186).  [Ambrosiaster].  -  PL.,  t.  XVII,  col.  45  sqq. 

3.  (F.  186^).[Balderig[  chronicon  episcoporumGameracensium]. — 
'ragments,  lib.  I,  c.  93-95,  96-97, 103  (2). 

Parchemin;  186  feuillets;  O^SSS  X  0"',235;  XII«  siècle;  très  jolies  lettrines. 
\  186,  on  lit  :  Liber  sancti  Pelri  Gemblacensis.  Reliure  du  XVIP  siècle  ;  veau 
iciné,  titre  doré  :  S.  Ambros.  sup.  épis.  S.  Pauli. 

972.  (9372).  —  Pseudo-Ambrosius.  Super  epistolas  Pauli. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1^-143).  Tractatus  sancti  Ambrosii  episcopi  Mediolanensis 
in  epistola  ad  Romanos,  Gorinthios,  Galathas,  Ephesios,  Philip- 
penses,  Thessalonicenses,  Golossenses,  Titum,  Timotheum,  Phile- 
monem.  =  PL.,  t.  XVII,  col.  45  sqq. 

Parchemin;  143  feuillets  ;  0"i,375  X  0'",258  ;  XlJe  siècle;  deux  colonnes  ;  très 
belles  lettrines.  F.  1,  il  y  a  la  cote  M-M,  3-1  et  la  note  :  Liber  sancti  Laurentii  in 
Leodio,  qui  se  trouve  répétée  f.  143.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  natio- 
nale de  Paris,  aux  faisceaux,  se  voit  f.  1  et  f.  143\  Reliure  moderne,  veau  racine; 
au  dos,  le  titre  doré:  S.  Ambrosius  in  epistolas  S.  Pauli  XII  saec.j  reproduit  à 
l'intérieur  du  volume  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  ;  plus  bas,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  P.  Thomas,  Catalogue  des  manu- 
scrits de  classiques  latins  de  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  15. 

(2)  Cf.  Le  Glay,  Chronique  d'Arras  et  de  Cambrai,  par  Balderic,  p3ir\s,  1834. 


46  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

973.  (11351-52).  —  Nemesius.  De  natura  hominis,  en  grec. 

Le  texte  commence  seulement  au  chapitre  ii  :  AiacpujveÎTai 
(Txébov.  =  PG.,  t.  XL,  col.  536. 

Il  est  précédé  d'un  exemplaire  imprimé  de  la  traduction  de  Neme- 
sius par  NiGAisE  VAN  Ellebode,  Anvers,  Plantin,  1564,  in-8°  (1). 

Papier;  83  feuillets;  O^Mô  X  0"',170.  F.  1  du  manuscrit,  on  lit  :  Oùkrujpoç  Piae- 
\{vou  bujpov  a(poa', /o.  Livineij  ex  dono  Victoris  Giselini.  Demi-reliure;  dos  en 
maroquin  rouge,  avec  le  titre  doré  :  Nemesii  de  natura  hominis  et  le  chiffre  cou- 
ronné de  Léopold  I*'  (2). 

974.  (9987-91).  —  Prudentius.  Garmina. 

1.  (F.  1-17).  [Prudentii  liber  Cathemerinon].=  PL.^t.LlX,  col.  775- 
858.  Inc.  mutil.  v.  43  prooemii,  ihid.^  col.  775.  Des.  post  hymnum  X, 

2.  (F.  17-61V).  Liber  perhistephanon.  =  PL.,  t.  LX,  col.  275-591. 
Voici  l'ordre  des  hymnes  :  1,  5, 4,  6-9, 11,  13, 14,  2,  3, 10. 

3.  (F.  62-62V).  Hymnus  natalis  Domini.  =  PL.,  t.  LIX,  col.  888-901. 

4.  (F.  62V-64V).  Hymnus  Epyphaniae.  =  Ibid.,  col.  901-914. 

5.  (F.  64V-65V).  Hymnus  de  Trinitate.  =  Ibid.,  col.  915-22. 

6.  (F.  65^-68).  Contra  heresim  qui  Patrem  passum  affirmant.  = 
Ibid.,  col.  921-34. 

7.  (F.  68-69V).  Contra  unionitas.  =  Ibid.,  col.  935-50,  v.  320. 

A  cause  d'un  feuillet  arraché  entre  les  feuillets  68  et  69,  il  manque 
les  vers  210-273. 

8.  (F.  69^-73).  Adversus  ludaeos.  =  Ibid.,  col.  950,  v.  321-col.  967, 
V.551. 

9.  (F.  73-76V).  Contra  homuncionitas.  =  Ibid.,  col.  967,  v.  552- 
col.  983. 

10.  (F.  76V.79V).  De  natura  animi.  =  Ibid.,  col.  984-997,  v.  952. 

11.  (F.  79^-81^).  Adversum  fantasmaticos  qui  Christum  negant 
verum  corpus  habuisse.  =  Ibid.,  col.  997,  v.  953-col.  1006  (3). 

12.  (F.  81^-96v).  Amartiginia.  =  Ibid.,  col.  1007-78. 

13.  (F.  97-126).  Psychomachia.  =  PL.,  t.  LX,  col.  4-90. 

14.  (F.  127-154V).  Contra  Simaccon.  =  Ibid.,  col.  118-258.  Des. 
mutil.,  V.  964. 

Il  y  a  dans  ce  volume  un  certain  nombre  de  gloses  interlinéaires 
en  ancien  haut-allemand,  publiées  par  E.  Steinmeyer  et  E.  Sievers, 
Die  althochdeutschen  Glossen,  Berlin,  t.  II,  1882,  p.  572-74  (4). 


r 


1 

I 


(1)  Sur  cette  édition  voir  PG.,  t.  XL,  col.  485. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  par  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits 
grecs  de  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  14,  n.  27. 

(3)  L'ensemble  des  nn.  5-11  forme  la  pièce  intitulée  Apotheosis. 

(4)  Cf.  Zeitschr.  f.deulsch.  Alterthum,  t.  V,  1845,  p.  199-200  ;  t.  XI V,  1869,  p.  12  ;  t.  XVI, 
1873,  p.  1-2, 92-94  et  J.  H.  Galléè,  Altsàchsiche  Sprachdenkmaler,  1894,  p.  319-23. 


PRUDENCE  47 

Parchemin  ;  154  feuillets,  les  feuillets  21,  44, 88  sont  comptés  deux  fois;  0"'s24  X 
0»,165;  XI«  siècle;  les  feuillets  1-4,  15M6,  19-22,  38''-44bis,  62-64%  sont  à  deux 
colonnes.  La  Psychomachia  est  ornée  de  curieux  dessins  au  trait,  dont  les  sujets 
sont  indiqués  par  les  rubriques  suivantes,  f.  97  :  Ubi  Abraham  obtulit  filium  suum 
Isaac  ;  f.  97*  :  Ubi  quinque  reges  predati  sunt  Loth  ;  Abraham  post  predones 
currit;  f.  98  :  Abraham,  devictis  hostibus,  recepit  Loth  ;  cum  Victoria  revertitur; 
^98^^:  Abraham  décimas  offert;  Melchisedech  Deo  sacrificium  offert;  Abraham 
sub  arbore  cum  angelis  loquitur  ;  f.  99:  Prudentius  orat;  f.  99*:  Fides  pugnat 
contra  veterum  culturam  deorum;  f.  100  :  Fides  veterum  culturam  deorum 
prosternit  et  pede  calcat;  Fides  martyribus  sanctis  coronas  offert;  f.  100* 
Pudicitia  contra  Libidinem  pugnat  ;  Fides  Libidinem  cum  saxo  percutit  ;  f,  101 
Pudicitia  Libidinem  transfigit  gladio;  Pudicitia  extinctam  Libidinem  increpat 
f.  102  :  Pudicitia  gladium  suum  lavât  in  lordane  flumine  :  f.  102*  :  Pudicitia  gladium 
suum  sub  altare  recondit;  Pudicitia  inter  varias  acies  vitiorum  intrépide  stat; 
f.  103:  IraPatientiam  conto  percutit;  Ira  Patientiam  increpat;  Ira  lanceam  suam 
iacit  contra  Patientiam;  f.  103*  :  lacula  fracta  iacent  que  miserat  Ira  contra  Patien- 
tiam ;  Ira  Patientiam  gladio  percutit;  f.  104  :  Gladius  Ire  frangitur,  Patientia  intre- 
pida  persévérante;  Ira  gladio  suo  se  interficit;  f.  104*  :  Patientia  victrix  Iram 
mortuam  increpat  ;  Patientia  cum  lob  per  médias  acies  transit  ;  f.  105  :  Patientia 
lob  alloquitur;  Patientia,  devictis  viciis,  virtutibus  associatur;  f.  105*  :  Superbia 
inter  turmas  effreni  volitatequo;  Superbia;  f.  106:  Superbia  comminatur  turbis; 
Humilitas  et  Spes  intrépide  stant;  f.  107  :  Superbia  inruere  nilitur  super  Humilita- 
tem  et  spem;  Superbia  cadit  in  foveam;  f.  107'  :  Humihtas  deiidet  eam  iacentem  ; 
f.  108  :  Superbia  iacet,  Humilitati  Spes  offert  gladium  ;  Humilitas  amputât  caput 
Superbie;  Humihtas  caput  Superbie  affert  secum;  f.  108*:  Superbiam  extinctam 
Spes  increpat;  f,  109  :  Humihtas  ascendit  in  celum  ;  Luxuria  in  cena  sedet;  f.  109*  : 
Luxuria,  auditis  tubis,  ad  bellum  currit  ;  Luxuriam  mirantur  viri  in  curru;  Luxuria 
blandimentis  virtutes  decipit;  f.  110:  Viri,  deiectis  armis,  secuntur  Luxuriam; 
cuncta  acies  versis  signis  ad  deditionem  transit;  f.  110*  :  Sobrietas  increpat  acies 
suadens  eis  ne  sequantur  Luxuriam  ;  f.  111*  :  Sobrietas  crucem  Domini  offert 
currui  Luxuriae;  f.  112  :  Sobrietas  lapiJem  iacit  et  percutit  os  Luxuriae;  Sobrietas 
increpat  Luxuriam  extinctam  ;  f.  112*  :  locus  cymbala  proiciens  fugit;  Amor  qui  et 
Cupido  sagittas  vel  faretram  linquens  fugit;  Pompa  ornamentis  suis  se  exuens 
fugit;  f.  113:  Voluptas,  laceratis  pedibus  per  spinas,  fugit;  Sobrietas  vel  cetere 
virtutes  abstinent  se  ab  spoliis  ;  f.  113*  :  Avaritia  aurum  inter  harenas  legit;  Ava- 
ritia  spolia  sub  latere  sinistro  figit;  f.  114  :  Multitudo  vitiorum  quae  Avaritia  nigro 
lacté  créât;  Avaritia  plurimos  sternit,  alios  cecos  errare  sinit;  f.  114*  :  Avaritia, 
dum  aliquid  ostendit,  iaculo  percutere  vult;  Avaritia  multos  précipitât  in  incen- 
dio;  f.  116  :  Avaritia  fallit;  Avaritia  hos  quos  falht  ligat;  f  116*  :  Virtutum  acies 
dubitat,  Avariliam  non  plene  cognoscens  ;  Largitas  pugnat  contra  Avaritiam  et 
spolia  eius  pauperibus  erogat;  f.  117  :  Largitas  cum  gaudio  turmas  alloquitur; 
f.  117*  :  Pax  venit,  effugiunt  metus  et  labor  et  vis;  Tubae  silent,  gladn  recor- 
dantur;  f.  118  :  Avaritia  stupefacta  fatiscit;  Largitas  Avaritiam  ligat;  f.  118*  :  Lar- 
gitas Avaritiam  genibus  et  calcibus  perfodit;  Largitas  de  spoliis  Avaritiae  pauperes 
recréât  ;f.  119:  Virtutum  legio  gaudet  victo  certamine  ;  concordia  iubet  reducere 
signa  in  castris  ;  turmae  psallentium  equitum  et  pedestrium;  f.  119*:  Virtutes 
urbem  ingrediuntur  ;  f.  120:  Discordia  occulte  vulnerat  Concordiam  ;  Discordia 
virtutibus  insi[di]alur  et  capitur  ;  f,  120*  :  Discordia  circumdantur  virtutes  strictis 
mucronibus;  f.  151  :  Fides  Discordiam  percutit;  virtutes  dividunt  Discordiam  ; 
f.  121*  :  Virtutes  aediticant  tribunal  ;  f.  122  :  Fides  et  Caritas  conscendunt  tribunal; 
concurrunt  turmae  ex  omnibus  castris  ;  f.  122*  :  Caritas  virtutum  turmas  allo- 
quitur; f.  123*  :  Item  Fides  virtutum  turmas  alloquitur;  f.  124:  Fides  et  Caritas 


48  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

metiuntur  locum  ut  templiim  Domino  edificetur  ;  f.  124:  Templum  Domini; 
f.  125"  :  Domus  inteiior  ubi  Sapientia  sedet;  f.  126  :  Prudentius  gratias  agit  Deo. 
F.  1,  on  lit  la  note  :  Jlicodoro  Pulmanno  (1)  loannes  Haechlius  dono  dabat  anno 
M.D.LXXX,  die  XI  decembris,  puis  le  volume  a  appartenu  aux  bollandistes,  car 
f.  1,  il  y  a  la  cote  de  leur  bibliothèque  ^  MS.  66.  Reliure  moderne,  veau  racine, 
filets  ;  au  dos,  le  titre  doré,  reproduit  à  Tintérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin 
rouge  :  Prudcnlii  Carmina,  IXsaec,  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscrip- 
tion Bibl.  royale  (2). 

975.  (9968-72).  —  Prudentius.  Garmina. 

1.  (F.  1>).  De  Prudentio. 

2.  (F.  lv-17).  [Liber  Gathemerinon].  =  PL.,  t.  LIX,  col.  775  sqq. 

3.  (F.  17-49).  Liber  peristephanon.  =  PL.,  t.  LX,  col.  275-59L 

4.  (F.  49-51V).  Tituli  historiarum. 

5.  (F.  51V-63).  Apotheosis.  =  PL.,  t.  LIX,  col.  921-1006. 

6.  (F.  63-73^).  Amarti^enia.  =  Ihid.,  col.  1007-78. 

7.  (F.  74-115).  [Psychomachia].  =  PL.,  t.  LX,  col.  4-90. 

8.  (F.  115^-116).  [De  lapidibus  pretiosis].  —  Gourt  extrait. 

9.  (F.  116^-136^.  Liber  contra  Symmachum.  =  Ihid.,  col.  118-258. 

10.  (F.  137-138^).  [Servius].  Gentimetrum.  Des.  wMfil  Aima  Venus 
Paphon  ingre....  (3). 

Il  y  a,  au  cours  du  volume,  un  grand  nombre  de  gloses  en  ancien 
haut- allemand  (4). 

Parchemin;  138  feuillets;  0'n,255  X  0»,20;  XP  siècle;  deux  colonnes,  sauf  les 
feuillets  74-115.  La  Psychomachia  est  ornée  des  dessins  au  trait  qui  accompagnent 
ordinairement  ce  traité  (5).  F.  116,  on  lit  la  note  :  Codex  monasterij  sancti  Maximinj 
extra  muros  Trcverorum.  Si  quis  abstulerit  anathema  sit  ;  f .  1  :  Societatis  lesu 
Ântverpie  D.  P.  etl'ex-libris  de  l'ancienne  biblothèque  des  bollandistes  ^iV/S.  63. 
Le  timbre  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux  faisceaux,  se  voit  f.  1 
et  138\  Superbe  reliure  moderne,  peau  de  truie  très  blanche,  estampée,  avec  jolis 
fers  et  Tinscription  Regia  Bibl.  Belgica.  Sous  corne,  dans  un  cadre  en  cuivre  : 
PRVDENTIVS,  étiquette  de  l'ancienne  reliure,  clous  et  fermoirs  en  cuivre  ciselé  (6). 


(1)  Au  sujet  de  Théodore  Poelman,  voir  Max  Rooses,  Christophe  Plantin, 
Anvers,  1882,  p.  106-8. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  R.  Stettjner,  Die  illustrierten  Pru- 
dentiushandschriften,  1895,  p.  43-46,  oii  l'on  trouvera  la  bibliographie  complète 
de  ce  manuscrit  souvent  étudié  ;  Steinmeyer  et  Sievers,  Die  althochdeutschen 
Glossen,  t.  IV,  1898,  p.  397. 

(3)  Éd.  Keil,  p.  461, 1.  19. 

(4)  Publiées  dans  Zeilschr.  fiir  deutsch.  Alterth.,  t.  V,  1845,  p.  200-3;  t.  XVI,  1873, 
pp.  2,  94-107  ;  puis  par  Steinmeyer  et  Sievers,  Die  althochdeutschen  Glossen,  t.  II, 
p.  557-71,  n.  DCCGVIII. 

(5)  Voir  ci-dessus,  p.  47,  n.  974  (9987-91). 

(6)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  R.  Stettiner,  Die  illustrierten 
Prudentiushandschriften,  1895,  p.  123  sqq.;  P.Thomas,  Catalogue  des  manuscrits\ 
de  classiques  latins  de  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  1896,  p.  45-46;  Steinmeyer 

tii..  ET  Sievers,  Die  althochdeutschen  Glossen,  t.  IV,  1898,  p.  396-97. 


PRUDENCE  49 

976.  (14586-90).  —  Prudentius.  Opéra. 

1.  (P.  1-3^).  [Prudentiu.-.  Hymnus  ieiunantium].  =  PL.,  t.  LIX, 
col.  834  sqq.  Inc.  mutil.  v.  33. 

2.  (F.  3^-4).  Hymnus  post  ieiunium.  =  llnd.,  col.  856. 

3.  (F.  4-6).  Hymnus  omni  hora.  =  Ibid.,  col.  862. 

4.  (F.  6-7).  Hymnus  circa  exsequias  defuncti.  =  Ibid.,  col.  875. 

5.  (F.  7-8).  [Hymnus  VIII  kalendas  ianuarii].  =  i<6fd,  col.  888. 

6.  (F.  8-8^).  [Hymnus  de  epiphania].  =  Ibid.,  col.  901.  Des.  mutil, 
V.  104 

7.  (F.  9-51).  Liber  peristephanon.  =  PU,  t.  LX,  col.  277. 

8.  (F.  52-68^).  AuRELii  Prudentii  Clementis  liber  apotheoseos.  = 
PL.,  t.  LIX,  col.  915  sqq. 

9.  (F.  68^-83).  Amartigenia.  =  Ibid.,  col.  1007. 

10.  (F.  84^-102).  Psychomachia.  =  Ibid.,  col.  11. 

11.  (F.  102^-103).  [De  computo]. 

Parchemin;  103  feuillets;  0™,2!28  X  0™,M1;  XP  siècle;  sont  à  deux  colonnes  les 
feuillets  3M,  6-8%  12-19,  27^^-35^;  très  curieuses  lettrines.  Ce  volume  provient  de 
l'abbaye  de  Parc  ;  sur  les  deux  plats  de  la  couverture  les  armoiries  de  ce  monastère 
'Ont  été  grattées.  Reliure  veau,  tranche  rouge. 

977.  (10066-77).  —  Prudentius.  Psychomachia. 

1.  (F.  1-3^).  Fragment  de  bréviaire,  avec  neumes  gothiques. 

2.  (F.  4).  Index. 

3.  (F.  4^-65).  SoLiNus.  De  situ  orbis  terrarum  et  singulis  mirabi- 
libus  (1). 

4.  (F.  66-79^).  Allegoriarum  obscuritates  satis  profunde  de  veteri 
testamento. 

5.  (F.  80-84).  Interpretatio  dictionum  hebraicarum  bibliae. 

6.  (F.  84-85).  [Glossaire  gréco-latin].  Inc.  Absida.lucida.  Des.  Ghen. 
ansen  {sic). 

7.  (F.  85^-86).  Glose  in  primam  et  extremam  partem  sicomachie 
Prudentii. 

8.  (F.  86^-87).  In  natali  sancti  Nicholai  pontificis  (antiennes  des 
vêpres, répons  et  versets  des  leçons,  antiennes  à  laudes). —  Antiphone 
de  assumptione  sancte  Mariae. 

9.  (F.  87^)  Fragment  d'homélie.  Inc.  Septem  columnis  septem 
signantur  dona  Spiritus  sancti.  Des.  nos  flores  misticos  dicitur  tenere. 

10.  (F.  88-88^).  Diverses  notes,  surtout  de  grammaire. 

11.  (F.  89-1 11^).  Hieronimus,  secundum  quosdam,  super  exposi- 
tionem  dictionum  diffîcilium  bibliae. 


(1)  Cf.  Th.  Mommsen,  C.  lulii  Solini  collectanea  rerum  memorabilium,  Berolini, 
1895,  p.  XXXI. 

CATAL.   BIBL.   ROYALE,  T.    II.  4 


50 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


12.  (F.  112-139).    [Prudentius.  Psychomachia].  =  PL.,   t.  LX,i 
col.  4-90. 

13.  (F.  139^).  Notes  grammaticales.  Fragment  de  glossaire  latin. 

14.  (F.  140-156^').  Physiolus  de  natura  animantium  (1). 

15.  (F.  157).  [De  numeris]. 

16.  (F.  157V-158).  Notes  diverses. 

17.  (F.  158V-160V).  [MiGo.  Dictionnaire  métrique]  (2). 
Inc.  A.  Hoc  omnes  discunt  ant.e  alfabeta  puelle. 

18.  (F.  161).  [BoETius.  Gommentarius  in  Giceronis  topica].  Frag- 
ment. Inc.  Exortatione  tua,  Patrici  rethorum  peritissime. 

19.  (F.  161^-162).  Notes  de  grammaire. 

20.  (F.  163).  [De  villa  nuncupata  Lytte  iacente  supra  Mosam  propej 
Buscum  ducis  et  pertinente  ad  ecclesiàm  leodiensem]. 

21.  (F.  163-163V).  Fragment  de  bréviaire  :  office  de  la  S^^  Groix. 

Parchemin;  163  feuillets  ;  O-^jSeS  X  0^,165;  XII«  siècle;  les  feuillets  99-163  soni 
du  XP  et  forment  un  autre  manuscrit;  la  note  du  f.  163  est  du  XV"  siècle;  sontsurj 
deux  colonnes  les  ff.  1-3,  5-8,  66-79,  89^-111%  157-160»;  les  ff.  80-85  sont  à  trois 
colonnes.  La  Psychomachia  de  Prudence  est  ornée  des  dessins  ordinaires  au  trait, 
relevés  ici  par  quelques  couleurs;  curieux  dessins  aussi  dans  le  Physiologus  (3). 
F.  4,  il  y  a  la  cote  LL,  6-1  et  la  note  :  Liber  sancti  Laurencij  prope  Leodium,, 
et  f.  80  :  K-K,  5-15.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se] 
trouve  f.  1  et  f.  161''.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  repro-j 
duit  sur  une  étiquette  à  l'intérieur  du  volume  :  Solinus  de  situ  orbis  etc.  X-Xnsaec.;\ 
en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  liibl.  royale  (4). 


978.  (10038-53).  —  Prudentius.  Opéra. 

1.  (F.  1-11).  Opusculum  Probe  uxoris  Adelfi.  Excerptum  virgilian( 
opère  de  veteri  lege,  de  adventu  Domini,  de  nativitate,  de  passione^ 
de  resurrectione,  de  ascensione.  =  FL.,  t.  XIX,  col.  805-18. 

2.  (F.  11-llv).  Versus  Bede  presbiteri  de  planctu  et  amaritudine| 
presentis  vite  et  horribili  futuri  iudicii  die.  ^  PL.,  t.  XGIV,  col.  633. 
Des.  mutil.  v.  38. 

3.  (F.  12-19).  Dialogus  inter  Bernonem  Augiensis  cenobii  abbatem) 
et  Gerongum  monachum  de  ieiuniis  quatuor  temporum  qualiter  perj 
sua  sabbata  sint  observanda.  =  PL.,  t.  GXLII,  col.  1087  sqq. 


(1)  Le  texte  de  ce  Physiologus  a  été  publié  par  G.  Cahier  et  A.  Martin,  Mélangt 
d'archéologie,  t.  II,  pp.  107-230;  t.  III,  pp.  203-83;  t.  IV,  pp.  56-87. 

(2)  Cf.  le  manuscrit  n.  10470  de  la  Bibliothèque  royale  de  Belgique. 

(3)  Reproduits  dans  G.  Gahier  et  A.  Martin,  loc.  cit. 

(4)  Au  sujet  de  ce  volume,  voir  Bulletin  de  l'Académie  royale  de  Belgique,  t.  IX, 
l'^  part.,  1842,  p.  228-31;  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.  393J 
note  2  ;  P.  Thomas,  Catalogue  des  manuscrits  de  classiques  latins  de  la  bibl.  royale 
de  Belgique,  p.  61  ;  Cahier  et  Martin,  op.  cit.,  t.  II,  p. 89-90;  Stettiner,  Dié illus trier t 
Prudentiushandschriftcn,  pp.  61-69. 


PRUDENCE  51 

4.  (F.  19-29^),  [RuPERTus  Tuitiensis.  De  laesione  virginitatis].  = 
PL.,  t.  GLXX,  col.  545  sqq. 

5.  (F.  29^-39^).  Sententie  ex  libro  sancti  Ambhosii  super  Lucam 
excerpte.  =  PL.,  t.  XV,  col.  1533  sqq. 

6.  (F.  39^-49).  Scala  celi  magistri  Hugonis.  Inc.  Primus  gradus  est 
penilentia.  Des.  cum  altero  possit  habitare. 

•  7.  (F.  49-49^).  [De  afïlictionibusj.  Inc.  Vince  dolorem,  anima,  esto 
in  cunctis  casibus  fîrnia.  Des.  morbum  suum  secum  transfert. 

8.  (F.  49^-54^).  Versus  quos  spiritus  nequam  composuit  (1).  — 
Exposilio  eorum  undecim  versuurn. 

9.  (F.  55-64V).  [Hekmannus  contragtus].  Collocutio  invectiva  ovis  et 
lini.  =  PL.,  t.  CXLIII,  col.  445  sqq. 

10.  (F.  65-79V).  Sychomachia  Prudentii.  =  PL.,  t.  LX,  col.  4  sqq. 

11.  (F.  79^-83).  Glose  in  prima  et  extrema  parte  eiusdem  libri. 

112.  (F.  83-96)'.  Vita  sanctc  Marie  Egyptiace.  =  j5iïL.,  n.  5419. 
13.  (F.  96-96V).  De  morlis  acerbitate. 
Inc.  Quo  caro,  quo  mundus,  quo  mundi  gloria  tendat. 
Des.  Plus  onerat,  dives  sic  preit,  immo  périt. 
14.  (F.  96^).  Vers  satiriques  (2). 

Inc.  Ecce  non  paulizat 

Paulus,  sed  saulizat. 
Des.  Codro  claudunt  fores 
Censuum  censores. 

15.  (F.  97-144V).  Anticlaudianus  Alani  de  Antirufmo.  =  PL., 
t.  GCX,  col.  481  sqq. 

Le  feuillet  145  est  blanc. 

16.  (F.  146-176).  Magrobius.  [Somnium  Scipionis]  (3).        • 

17.  (F.  176v).  Deux  diagrammes  astrologiques. 

18.  (F.  177-177^).  Fragment.  Inc.  mutil.  ...  randam  videret  etiam 
sécréta  nature.  Des.  mutil.  quae  duobus  prae[dict]  is  supradiximus... 

Entre  les  feuillets  73  et  74  se  trouve  insérée  sur  deux  feuillets  de 
papier  la  table  des  matières  de  ce  volume,  écrite  au  XVII®  siècle. 

Parchemin;  177  feuillets;  0'",213  X  0^,107  ;  XIIP  siècle;  initiales  rouges  et 
?ertes  et  quelques  lettrines  rehaussées  d'or;  signatures  i-v,  i-viir.  Le  timbre  rouge 
de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux  faisceaux,  se  trouve  f.  177".  Reliure 
moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  éti- 

((1)  Publiés  par  le  B*»"  de  Reiffenberg,  Bulletin  de  l'Académie  royale  de  Bruxelles, 
IX,  1^«  partie,  1842,  p.  143. 
<2)  Publiés  par  le  B""  de  Reiffenberg,  Bulletin  de  l'Académie  royale  de  Bruxelles, 
IX,  1-  partie,  1842,  p.  148-49. 
(3)  Cf.  l'édition   de  Macrobe  par  Fr.  Eyssenhardt,  Teubner,   Leipzig,   1893, 
[476  sqq. 


52 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


quette  :  Probae  centones.  Bernonis  dialogus  etc.  XII  saec.  ;  en  dessous,  les  armes 
de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale  (1). 

979.  (9983-86).  —  Prudentius.  Carmina. 

Ce  volume  se  compose  de  l'édition  de  Prudence  par  Théodore 
PuLMANN  :  Aurelius  Prudens  Clemens  Theodori  Pulmanni  Cronenbuy^gii 
et  Victoris  Giselini  opéra,  ex  fide  decem  llbrorum  manuscriptorum, 
emendatusetineum,  eiu,^dem  Victoris  Giselini  co)nme?itarius.  Antver- 
piae,ex  officina  Christophori  Flantini  M.  D.  LXl  V.  Ciim  privilegio  (2). 

Cette  édition  a  été  interfoliée  et  porte  des  variantes  de  manuscrits 
dont  une  liste  se  trouve  f.  3.  Cette  collation  semble  avoir  été  faite  par 
Victor  Giselin  (3). 

Papier;  385  feuillets  ;  0",23  X  O-n.lÔS;  XVI«  siècle.  F.  1,  on  lit  le  nom  propre 
F.  GiseUnus  et  au-dessus  :  Ex  libris  lani  Lernulii  (4)  [ex\  legato  Victoris  Gliselini\. 
Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  litre  doré,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge  :  Prudentii  Carmina  ;  en  dessous,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 


*  If  a  corr, 

cod.  vitando 

mendacio. 


980.  (10807-11).—  Chromatius.  Opéra. 

1.  (F.  1^-4).  Liber  sancti   Ghromatii  episcopi  de  octo  dominicis 
beatitudinibus.  =  PL.,  t.  XX,  col.  323-28. 

2.  (F.  4^-30).  Eiusdem  Cromatii  tractatus  de  sermone  Domini  quem 
locutus  est  in  monte.  =  Ibid.,  col.  351-68. 

3.  (F.  30-36^).  De  venerabilium  patrum    Iheronimi  et  Augustini 
dictis  collecta. 

4.  (F.  36^-39).  Sermo  exortatorius  sancti  Augustini  de  vitanda 
ebrietate*.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2307,  n.  295. 

5.  (F.  39-40V).  De  octo  generibus  mendacii  ex  libro  sancti  Augustini 
de  mendacio.  =  PL.,  t.  XL,  col.  505. 

6.  (F.  40^-41).  Contra  eos  qui  ad  mentiendum  patrocinantur  sibi 
de  scripturis  exempla.  =  Ibid.,  col.  540,  n.  32. 

7.  (F.  41-41V).  Item  Augustinus  ex  libro  contra  mendacium.  =  Ibid., 
col.  539,  n.  31. 

8.  (F.  42-66).  Opusculum  Lanfrangi  contra  Berengarium  hereti- 
cum.  =  PL.,  t.  CL,  col.  4^7  sqq. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Bulletin  de  l'Académie  royale  de 
Bruxelles,  1842,  1'*  part.,  p.  140-149;  ibid.,  2°  part.,  p.  bl 6-78  ;  Annuaire  de  la 
Bibliothèque  royale,  184:4:,  p.  17-81  ;  Zeitschr.  f.  deutsclies  Alterthum,  t.  XI,  1859, 
p.  215  sqq.  ;  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell.,  t.  II,  p.  393  ;  P.  Thomas,  Catal. 
des  manuscrits  de  classiques  latins  de  la  bibl.  royale  de  Bruxelles,  p.  57. 

(2)  C'est  la  seconde  des  éditions  de  Prudence  publiées  par  Pulman  et  Giselin.j 
Sur  ces  éditions  voir  L.  Roersch  dans  Biographie  nationale,  t.  VII,  p.  791. 

(3)  Voir  la  notice  sur  Giselin  dans  Biographie  nationale,  t.  VII,  p.  787-92. 

(4)  Cf.  ibid.,  t.  XI,  p.  631-38. 


RUFIN  53 

"^ 

9.  (F.  66-68).  Prefatio  Iheronimi  presb'iteri  quam  suo  super  Malheiim 
commento  preponit.  =  PL.,  t.  XXVI,  col.  15-22. 

Parchemin;  68  feuillets;  0'n,244  X  0™,lo9;  XIP  siècle.  On  lit,  f.  1  :  Iste  liber 
pertinet  monasterio  sancti  Laurentij prope  Leodium  ;  Liber  sancti  Laurentii  mar- 
tiris.  Si  quis  eum  abslulerit,  anathema  sit,  et  f.  68^  :  Liber  sancti  Laurentii  prope 
Leodium.  Les  cotes  K  K,  6-17  et  L  L,  2-9  se  trouvent  f.  1  et  f.  42.  Reliure 
moderne,  veau  racine,  avec  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  du  volume  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge  :  Variorum  opuscula  theologica  saec.  XV;  plus  bas,  les 
armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

981.  (21887).  —  RuFiNus.  Hisloria  ecclesiastica. 

1.  (F.  Ivj.  Index. 

2.  (F.  2-181).  RuFiNus.  Ecclesiastica  hystoria.  =  FL.,  t.  XXI, 
col.  461  sqq. 

3.  (F.  181^'-188).  Geneaiogia  comitum  flandrensium  (1). 

4.  (F.  188-196^).  Quedam  epistole  comitum  flandrensium  qui  fue- 
runt  imperatores  Constantinopolitani. 

a)  Epistola  Balduini  (2). 

b)  Alia  epistola  eiusdem  (3). 

c)  Henrici  imperatoris  Constantinopolitani  de  quatuor  imperii 
hostibus  (4). 

d)  Berengariae  reginae  Legionis  ad  Blancam  reglnam  Fran- 
corum  (5). 

Parchemin;  196  feuillets;  0'",317  X  0™,221;  XIP  siècle;  deux  colonnes  ;  très 
jolies  lettrines  en  vert  et  en  rouge  ;  titre  courant  en  rouge  :  signatures  i-xxu.  F.  2, 
181,  1%\  on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone,  et  ff.  6,  9,  13,  17,  21,  25,  29,  34, 
39,  44, 48,  52,  56, 61,  66,  72,  76, 80,  86,  90,  96,  101,  107,  112,  116,  120,  124, 128,  133, 
138, 143, 149,  153,  157,  162,  167, 171,  176,  180,  186,  191,  195,  se  trouve  l'inscription  : 
de  Camberone.  Au  verso  du  premier  plat  de  la  couverture,  il  y  a  l'ex-libris  : 
P.  P.  C.  Lammens.  Ce  volume  fut  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  à  la  vente  des 
livres  de  Lammens  en  1841,  pour  319  francs.  Demi-reliure,  veau;  au  do?,  le  titre 
doré  :  Hisloria  ecclesiastica,  geneaiogia  et  epistolae  comitum  Flandriae. 

982.  (8410-13).  —  RuFiNus.  Historia  monachorum. 

1.  (F.  1).  [Oratioad  B.  Virginem]. 

2.  (F.  1^-2).  De  occultis  Dei  iudiciis. 


(1)  Publiée  MG.,  scr.,  t.  IX,  p.  317-25. 

(2)  Publiée  par  MmAEus,  Codex  donationum,  piarum,  t.  I,  p.  110;  Bouquet, 
eil  des  hist.  de  France,  t.  XVIII,  p.  520;  C.  VVms,  Éloge  de  Baudouin  de  Constan- 
te, Mons,  1856,  p.  75  sqq. 

3)  Martene  et  Durand,  Thés.  nov.  anecd.,  1. 1,  p.  79. 

(A)  Ibid.,  1. 1,  p.  821. 

(5)  Cette  lettre  sur  la  victoire  d'Alphonse  VIII  sur  les  Maures  à  la  bataille  de 
Las  Navas  de  Tolosa  a  été  plusieurs  fois  publiée, entre  autres  par  Bovqvet,  Recueil 
des  hist.  de  France,  t.  XIX,  p.  254. 


54  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

3.  (F.  2-28).  [RuFiNi  historia  monachorum].  =  PL.,  t.  XXI,] 
col.  389-4^2. 

4.  (F.  29).  Table  du  précédent  traité. 
,    5.  (F.  29^-109).  [Verba  seniorum].  =  PL.,  t.  LXXIII,  col.  851-1022. 

6.  (F.  109-110).  De  paenitentia. 

7.  (F.  110-111).  Vita  sancte  Marine.  =  BHL.,  n.  5528. 

8.  (F.  lllv-112).  Oratio  sancti  Effrem  (1). 

9.  (F.  112-114V).  Tractatus  domni  Effrem  de  iudicio  Dei  et  resur- 
rectione  et  regno  caelorum  et  de  munditia  anime  (2). 

10.  (F.  114V-116V).  De  beatitudine  anime  (3). 

11.  (F.  1 16^-1 18v).  Liber  eiusdem  de  penitentia  (4). 

12.  (F.  118V-121).  De  luctaminibus  (5). 

13.  (F.  121-124).  De  penitentia  (6). 

14.  (F.  124-130^).  Monita  S.  Effrem  diaconi  ad  monachos  (7). 

15.  (F.  130V-136V).  Admonitio  eiusdem  (8). 

16.  (F.  136^-139).  Eiusdem  unde  supra  (9). 

17.  (F.  139-140).  Ex  dictis  Basilii  Cesariensis  episcopi. 

18.  (F.  140).  Prières  diverses. 

Parchemin  ;  140  feuillets  ;  0«',26  X  ^""^1  ;  XI1I«  siècle  ;  deux  colonnes.  Demi^ 
reliure  ;  dos  en  maroquin  rouge  ;  au  dos,  les  principaux  traités,  avec  le  chiffr^ 
couronné  de  Léopold  P'. 

983.  (11381).  —  Palladius.  Historia  Lausiaca,  en  grec. 

1.  (F.  l-lv).  Index. 

2.  (F.  2-59v).  Toû  luaKàpoç  xai  dYiiuTàTou  TTaXXabîou  èTTKTKÔTTOi 
'EXevoTTÔXeujç  irpôç  Aaûoov  TipaiTrôaiTOV  biriyriuaTa  Trepi  toû  pîou  tuji 
dYÎujv  TTaTépuuv.  =  BHG.^  p.  102. 

Papier;  59  feuillets;  0'»,202  X  0'",160;  XVIP  siècle  (1614),  car  on  lit,  f.59'  :  E  MSl 
Bibliolhecae  Augustanae  Tavxaç  ràç  biriTH^ciÇ  descripsit  fide  qua  debuil  Danii 
Davidis  ex  fratre  nepos,  Hoeschelius,  anno  S.  N.  1614,  mense  ianuario  (10)J 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  5î 


(1)  Cf.  Ephraem  Syri  opéra  omnia,  Romae,  1723,  t.  I,  p.  xcvin,  sub  verbi 
Obsecro  te. 

(2)  Ibid.,  sub  verbis  Gloria  omnipotenti  Deo. 

(3)  Ibid.,  p.  Lxxxi,  n.  6. 

(4)  Ibid.,  n.  8. 

(5)  Ibid.,  n.  7. 
(6)/6id.,  n.  4. 

(7)  Ibid.,  n.  1. 

(8)  Ibid.,  p.  xcix,  sub  verbis  Recordatus sum  diei  illius.  Cf.  ibid.,  p.  53  sqq. 

(9)  Ibid.,  p.  Lxxxni,  n.  4,  de  conversatione  monaslica. 

(10)  Voir,  au  sujet  du  célèbre  humaniste  David  Hoeschel,  Allgemeine  deutsche^ 
Biographie,  t.  XIII,  p.  176-77. 


s.    JÉRÔME  55 

Demi-reliure  moderne,  maroquin  rouge  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Palladii  vitae 
patrum  (1). 

984.  (II.  1636).  —  S.  HiERONYMus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-17).  Catalogia  Gennandi  episcopi  Gonstantinopolitanae 
aecclesiae.  =  PL.,  t.  LVIII,  col.  1059-1120. 

2.  (F.  17-69).  [HiERONYMi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXX,  col.  182-88; 
t.  XXII,  nn.  37,  21,  10,  146,  120, 147,  16,  17, 45. 

3.  (F.  69-71^).  [Epistola  Paulini  NolaniJ.  -=  PL.,  t.  LXI,  col.  300. 

4.  (F.  72).  [Epistola  Innocent ii  papae]  clero  et  populo,  principibus 
et  baronibiis  Albiensis  diocesis  (2).  Inc.  Universitatem  vestram 
latere  non  volumus.  Des.  ecclesie  Albiensi  restituant. 

5.  (F.  72^-73).  Capitula  libri  Gennandii  Gonstantinopolitane  epi- 
copo  (3). 

6.  (F.  73-155).  [Epistolae  Hieronymi].  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  130, 
123,  79, 57, 118,  76,  46,  77,  70,  146,  73,  85,  74, 125,*  97. 

^L  7.  (F.  155-155^).  Epistola  Dyonisii  Liddensis  episcopi  ad  papam 

■•heophilum.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  94. 

^B  8.  (F.  155^-156^).  Anastasii  episcopi  urbis  Roniae  ad  Venerium 

|Bpiscopum  Mediolani  (4). 

I*    9.  (F.  156^-160).  In  Esaia  parvula  adbreviatio  de  capitulis  paucis.= 

!     PL.,  t.  XXIV,  col.  937. 

10.  (F.  160-174V).  [Epistolae  Hieronymi].  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  127, 
145,  47, 55,  34. 

11.  (F.  174V-180).  [S.  Ioiiannes  Ghrysostomus]  in  Eucropium  (sic).  = 
PG.,  t.  LI,  col.  391  sqq. 

12.  (F.  180^').  Extrait.  Lie.  Descendi  in  ortum  aromatum.  Des. 
videbis  me  h.  et.  n.  potest. 

13.  (F.  180^).  Innogentius  ....  dilectis  filiis  R.  monacho,  P.  capellano 
et  militibus  castris  curie  beati  Pétri  (5). 


(1)  Sur  ce  volume,  voir  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de  la  biblio- 
thèque royale  de  Bruxelles,  p.  15,  n.  34. 

(2)  Voir,  au  sujet  de  cette  lettre  inédite,  datée  de  Pise, ///iirfws /umi  [1135], 
E.  d'Auriac,  Histoire  de  l'ancienne  cathédrale  et  des  évêques  d'Âlby,  Paris,  1858, 
pp.  52-54,  194-96.  Dans  cette  pièce,  Innocent  II  annonce  qu'il  a  excommunié 
Humbert,  évêque  d'Albi,  au  concile  de  Pise. 

(3)  Sous  ce  titre  erroné  se  trouve  indiquée  la  suite  des  pièces  qui  sont  contenues 
dans  ce  volume. 

(4)  Sur  les  diverses  publications  de  cette  lettre,  voir  J.  Van  den  Gheyn,  S.  J.,  La 
Lettre  du  pape  Anastase  P*"  à  S.  Venerius,  évêque  de  Milan,  sur  la  condamnation 
yOrigène,  dans  Revue  D'nisTomE  et  de  littérature  religieuses,  t.  IV,  1899. 

(5)  Cf.  K.  Hampe,  Reise  nach  Frankreich  und  Belgien  im  Friihjahr  1897,  Neues 
>CHiv,  t.  XXIII,  p.  611-12.  M.  Hampe  attribue  cette  lettre  à  Innocent  II  et  la  croit 
itée  de  Tannée  1135  (III  idus  lunii). 


56  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

Parchemin;  180  feuillets;  O'-^S  X  O^SIS;  X«  siècle,  sauf  les  feuillets  72  et  180^ 
écrits  au  XIIP;  curieuses  capitales  et  titres  en  diverses  couleurs;  signatures  a-l. 
Au  verso  de  la  couverture,  premier  plat  intérieur,  il  y  a  Tex-libris  :  Ex  biblioUieca 
P.  C.  Lammens;  plus  tard,  ce  manuscrit  passa  dans  le  cabinet  de  Jean  de 
Meyer  (1),  à  la  vente  des  livres  duquel  il  fut  acquis  par  la  Bibliothèque  royale 
en  1869  pour  220  francs.  Demi-reliure;  au  dos,  le  titre  doré  :  Gennadii  et  Hiero- 
nymi  opuscula  M.  S. 

985.  (IL  1071).  —  S.  HiERONYMUs.  Epistolae. 

1.  (F.  1).  Capitula. 

2.  (F.  lv-2).  Exposido  fidei  Iheronimi  presbiteri  ad  Damasum  papam 
romanum.  =  PL.,  t.  XLV,  col.  1716-18. 

3.  (F.  2V-119V).  [HiERONYMi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  723; 
puis  t.  XXÏI,  nn.  53,  118,  99,  133,  106;  t.  XXVIU,  col.  1123;  t.  XXIX, 
col.  117;  1.  XXX,  col.  13;  t.  XXII,  nn.  130, 117,  54,  79;  t.  XXX,  col.  50, 
210;  t.  XXII,  nn.  37,  59,  11,  26,  27,  41,  42,  44,  43,  38,  29,  34,  32,  28, 
22,  24,  30,  127,  39,  75,  77, 123,  148, 121,  120,  22,  13,  ^5,  46,  25, 11,  31, 

4.  (F.  120v).  Radulphi  episcopi  Leodiensis  décréta  adversus  incen- 
diarios  et  rerum  ecclesiasticarum  depredatores  (2). 

Parchemin;  120  feuillets  ;  0'",362  X*0™,26;  XIII»  siècle;  deux  colonnes;  très 
jolies  lettrines  en  diverses  couleurs  ;  titre  courant;  signatures  i-xv.  F.  120%  il  y  a  la 
note:  Liber  sancte  Marie  de  Alna  (3).  Ce  volume  a  été  acquis  en  1888  de  Sir 
Thomas  Phillipps,  dans  la  bibliothèque  duquel  il  portait  le  n.  4661.  Demi-reliure, 
toile  anglaise,  coins  en  cuir;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Hieronymi  epistolae. 

986.  (II.  924).  -  S.  HiERONYMus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-2).  [De  sigillis  Apocalypseos]. 

2.  (F.  3-3v).  Table  des  lettres. 

3.  (F.  3V-85).  [Hieronymi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  19,  20,  18; 
t.  XXX,  col.  148  ;  t.  XXII,  nn.  146,  58  ;  t.  XXX,  col.  188  ;  t.  XXII,  nn.  52, 
14,  60,  69,  66,  57,  82,  84;  puis  planctus  Origenjs  (4),  puis  t.  XXII, 
nn.  78,  62, 15, 16,  21,  73,  17,  124;  t.  XLV,  col.  1716-18;  t.  XXII,  nn.  72, 
14X),  129;  t.  XXX,  col.  116;  t.  XXII,  nn.  47,  71;  t.  XXX,  col.  278; 
t.  XXII,  n.  50. 

4.  (F.  85-89).  Epistola  Epiphanii  ad  lohannem  Iherosolimitanum 
episcopum  a  Iheronimo  translata.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  51. 

5.  (F.  89-97).  Ieronymus  adversus  Helvidium  de  virginitate  sancte 
Marie.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  183  sqq. 


(1)  Voir  Catalogue  des  livres  et  manuscrits  formant  la  bibliothèque  de  feu  M.  Jean 
de  Meyer,  Gand,  1869,  p.  142,  n.  869. 

(2)  Ce  titre  a  été  ajouté  au  XIX«  siècle.  Voir  ce  document  imprimé  dans  Martène 
ET  Durand,  Thésaurus  novus  anecdotorum,  1. 1,  p.  492. 

(3)  Cf.  Sandkrus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  241. 

(4)  Voir  plus  bas,  p.  64,  n.  992  (3527).  Cf.,  sur  cette  pièce,  A.  Molinier,  Catalogue 
des  manuscrits  de  la  Bibliothèque  Mazarine,  1. 1,  pp.  242,  453,  465. 


s.    JÉRÔME  57 

6.  (F.  97-98).  Ieronymus  Vigilantium  blasphemum  arguit.  =  PL., 
t.  XXII,  n.  61. 

7.  (F.  98-162V).  [HiERONYMi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXII,  n.  109; 
t.  XXIII,  col.  339;  ihid.,  col.  355  sqq.;  t.  XXII,  nn.  1,  70,  74,  5,  76,  68; 
t.  XXX,  col.  145;  t.  XXII,  nn.  147,  6,  8,  125,  10,  7,  9,  12,  2,  102,  4; 
t.  XXX,  col.  182;  t.  XXII,  nn.  85,  118,  99,  77,  3,  107,  64.  Des.  mutil. 
(t.  XXII,  col.620).  Duoque  lapides  in  superhumerali  vel  Ghristum 
signi[ficant]. 

Parchemin:  162  feuillets;  0",45  X  0™,31  ;  XIII<»  siècle;  deux  colonnes;  jolies 
initiales  rouges  et  bleues.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Villers,  mais  il  ne 
reste  aucune  indication  de  cette  provenance.  F.  1,  il  y  a  l'ex-libris  :  Sir  T.  P.  Middle 
Hill,  315.  Reliure  moderne,  veau  brun  estampé,  avec  l'inscription  :  Regia  Biblio- 
theca  Belgica  ;  fermoirs  en  cuivre. 

987.  (II.  2587).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1^).  Fragment.  Inc.  Omnia  creans  cum  Pâtre  semper  et 
Spiritu  sancto.  Des.  et  vere  de  Pâtre  quia  procedit. 

2.  (F.  2-3^).  [Epistola  pseudo-Hieronymi  ad  Oceanmn  de  vit  a  cleri- 
corum].  =  PL.,  t.  XXX,  col.  287.  Inc.  mutil. ...  prima  temptamina 
sunt  clericorum  (n»  II). 

3.  (F.  3^-7^).  Epistola  alla  ad  eundem  de  miius uxoris  viro.^. PL., 
t.  XXII,  n.  69.  Des.  mutil.  Gumque  essemus... 

4.  (F.  8-10^').  Fragment.  Inc.  Sodome  et  Gomorre  iustus  erumpens. 
Des.  consocians  scriptura  divina  graliam  benedictionis. 

5.  (F.  11).  [Epistola  ad  Desiderium].  =  Ihid.,  n.47,  col.  492.  inc, 
mutil. ....  in  memet  reversus  satis  dolui. 

6.  (F.  11-14^').  Epistola  sancti  Ieronimi  de  tribus  virtùtibus.=  PL.^ 
t.XXX,  col.  116-22. 

7.  (F.  14^-16^).  Epistola  ad  Dardanum  de  terra  repromissionis.  = 
PL.,  t.  XXII,  n.  129.  Des.  inutil,  receperunt  plus  ....  (co!.  1104,  n.  4). 

8.  (F.  17-18).   [Epistola  Epiphanii].    Inc.  mutil quam  Adam 

donaverat.  =  Ibid.^  n.  51. 

9.  (F.  18-18^).  Ad  Lucinium.  =  Ibid.,  n.  71.  Des.  mutil.  Egredere 
terra  et ....  (col.  670,  n.  2). 

10.  (F.  19-19V).  [Ad  Riparium].  =  Ihid.,  n.   109.  Jnc.  mutil 

destrueret  aut  in  templo  converteret  (col.  907,  n.  1  in  fine). 

11.  (F.  19V-20V).  Epistola  ad  eundem  Riparium  (1).  =  PL.,  t.  XXIII, 
col.  339.  Des.  mutil.  quis  enim,  o  insanum  capud  ....  (col.  343,  n.  5). 

12.  (P.  21).  [Epistola  ad  AugustinumJ.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  141. 
Inc.  mutil scit  quid  dicam  prudenlia  tua  (col.  1180). 


(1)  Sous  ce  titre  peu  exact,  il  y  a  le  commencement  du  traité  Contra  Vigi- 
lantium. 


58 


MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHEQUE   ROYALE 


13.  (F.  21).  Epistola  III  [ad  Augustinum].  =  Ibid.,  n.  142. 

14.  (F.  21-21^). Item  IIII  ad  Augustinum  et  ad  Alipium  episcopos.= 
Ibid.,  n.  143. 

15.  (F.  21^-23).  Explanatio  fidei  ad  eosdem  raissa  episcopos.  == 
FL.,  t.  XLV,  col.  1716-18. 

16.  (F.  23-24^).  Epistola  sancti  Ieronimi  ad  Heliodorum  exortatoria 
ad  contemptum  muiidi.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  14. 

17.  (F.  24^-32).  Epistola  eiusdem  ad  Nepotianum  de  vita  cleri- 
corum.  =  Ihid.,  n.  52. 

18.  (F.  32-36^).  Epistola  ad  Nepotianum  (1)  de  omnibus  divine 
ystorie  libris.  =  Ihid.,  n.  53. 

19.  (F.  36^-38).  Epistola  ad  Amandum  de  diversis  questionibus.  = 
Ihid.,  n.  55. 

20.  (F.  38-44^). Liber  ad  Pammachium  de  optimo  génère  interpre- 
tandi.  =  Ihid.,  n.57.  ' 

21.  (F.  44^-45).  Epistola  Pammachii  et  Oceani  ad  beatum  lero- 
nimum.=  Ibid.,  n.  83. 

22.  (F.  45-48^).  Epistola  sancti  Ieronimi  ad  eosdem  de  libris 
Origenis.  =^  Ibid.,  n.  84.  Des.  rniitil.  et  quasi  ad  Mitridatis  lilteras,' 
omnis  ....  (col.  751,  n.  10). 

23.  (F.  49).  [Epistola  ad  Adrianum].  Inc.  mutil per  Ixx  annos 

templi  solitudo  permansit. 

24.  (F.49-49V).  Epistola  Epiphanii  ad  lohannem  episcopum  Constan- 
tinopolitanum.  =  Ibid.,  n.  51.  Des.  mutil.  per  multos  diaconos  iussi- 
mus  ....  (col.  518,  n.  1). 

25.  (F.  50-55^).  [H[ERONYMus  ad  Helvidium].  Fragments.  '=  PL., 
t.  XXIII,  col.  192,  n.  9  ;  col.  194,  n.  11  ;  col.  190,  n.  7  ;  col.  192,  n.  9; 
col.  188,  n.  4;  col.  190,  n.  7;  col.  198,  n.  15;  col.  201,  n.  17;  col.  196, 
n.  13;  col.  198,  n.  15;  col.  194,  n.  19;  col.  196,  n.  13. 

26.  (F.  56).  [Ad  Lucinium].  =  PL.,  t.  XXII,  n.  71.  Inc.  mutil. 
auctoritatibus  edidere  (col.  672,  n.  6). 

27.  (F.  56-56V).  Liber  contra  Helvidium  de  virginitate  sancte 
Marie.  ==  PL.,  t.  XXIII,  col.  183.  Des.  mutil.  vestigiis  persequentur, 
pugnancia  ....  (col.  185,  n.  4). 

28.  (F.  57-64^).  Fragment  d'un  traité  de  droit  canon.  Inc.  mutil 
....  de  re  ut  XII.  q.  II.  Socrates.  Des.  mutil.  et  in  defensione  ut  in  fine  i 
exponemus.  —  On  relève  dans  ce  fragment  les  rubriques  suivantes  :' 
De  ludeis  et  Saracenis.  De  heretlcis.  De  apostatis.  De  infantibus  et  lan'\ 
guidis  expositis.  De  homicidio. 

Parchemin;  64  feuillets;  0™,323  X  O^jSSô,  pour  les  56  premiers  feuillets  H 
0",216  X  0'n,153,  pour  les  autres;  XIII"  siècle,  les  56  premiers  feuillets,  les  autres 


(1)  Sic,  au  lieu  de  :  ad  Paulinum. 


s.    JÉRÔME  59 

sont  du  XIV^  ;  deux  colonnes,  La  première  partie  du  manuscrit  a  de  fort  belles 
lettrines  et  porte  les  signatures  viii,x,xi,  xii,xvii;  la  seconde  partie  a  la  pagination 
xiii-xx.  F.  57,  60  et  64,  on  lit  :  De  scriptorio  abbalis  de  Camberone.  F.  1,  il  y  a 
l'ex-libris  :  Sir  l.P.  Middle  Hill,  2523,  Ce  volume  fut  acquis  par  la  Bibliothèque 
royale  en  1900.  Demi-reliure,  toile  anglaise. 

988.  (472-79).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 
Les  deux  premiers  feuillets  sont  blancs. 

1.  (F.  2-3^).  Table  des  matières. 
Le  feuillet  4  est  blanc. 

2.  (F.  5-51V).  EusEBii  Iheronimi  contra  lovinianum.  =  PL.,  t.  XXIII, 
col.  211  sqq. 

3.  (F.  51^-66).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Demetriadem  virginem 
qualiter  oportet  virginem  conversari.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  15  sqq. 

t4.  (F.  66-71).  Epistola  exhortatoria  beati  Ieronimi  ad  Gellantiam.  = 
L.,  t.  XXII,  ep.  148. 
5.  (F.  71-76).  Epistola  Augustini  ad  beatum  leronimum  de  origine 
lime.  =  Ihid.,  col.  1182  sqq. 
6.  (F.  76-84V).  Explanatio  fidei  a  sancto  Ieronimo  ad  Damasum 
^L.y  t.  XLV,  col.  1716-18),  epistola  ad  Helyodorum  monachum  (PL., 
t.  XXII,  ep.  14),  ad  Asellam  {ihid.,  ep.  45),  ad  Gastorinam  materte- 
ram  {ibid.,  ep.  13),  ad  Marcellam  de  exitu  Lee  {ihid.,  ep.  23),  ad  Mar- 
cellam  de  vita  Aselle  {ihid.,  ep.  24),  ad  Exuperantium  (/6/f?.,  ep.  145), 
ad  Rusticum  {ihid.,  ep.  122). 

7.  (F.  84^-95).  Liber  beati  Ieronimi  ad  Eustochium  de  virginitate 
servanda.  =  Ibid.,  ep.  22. 

8.  (F.  95-117).  Epistola  ad  Nepotianum  {PL.,  t.  XXII,  ep.  52),  ad 
Rusticum  {ihid.,  ep.  125),  ad  Paulam  de  morte  Blesille  {ihid.,  ep.  39), 
ad  Helyodorum,  epytaphium  Nepotiani  (ibid.,  ep.  60),  ad  Pamma- 
chium  de  morte  Pauline  {ihid.,  ep.  66),  ad  Occeanum  de  morte 
Fabiole  {ihid.,  ep.  77),  ad  Praesidium  {PL.,  t.  XXX,  col.  182  sqq.). 

9.  (F.  117-122^').  Epistola  beati  Ieronimi  ad  Paulinum  presbiterum 
de  institutione  clericorum  vel  monachorum  et  diversis  divine  historié 
expositionibus.  =  PL.,  t.  XXII,  ep.  53. 

10.  (F.  122V-127).  Epistola  Damasi  ad  Iheronimum  {PL.,  t.  XXX, 
col.  294),  rescriptum  Iheronimi  ad  Damasum  {ihid.,  col.  294),  ad 
Susannam  lapsam  {ihid.,  col.  210),  ad  Thyrasium  {ibid.,  col.  278). 

11.  (F.  127-129).  Epistola  beati  Ieronimi  de  tribus  virtutibus  {ibid,, 
col.  116  sqq.). 

12.  (F.  129-131V).  Epistola  beati  Ieronimi  ad  Rufmum  {PL.,  t.  XXII, 
ep.  74),  ad  Florentium  {ihid.,  ep.4),  ad  eundem  {ihid.,  ep.  5),  ad  Castri- 
cianum  {ihid.,  ep.  68). 

13.  (F.  132-132^).  Epistola  beati  Hieronimi  de  honorandis  paren- 
tibus  {PL.,  t.  XXX,  col.  145  sqq.). 


60  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

14.  (F.  132V-170).  Epistola  ad  Fabianum  lapsum  (PL.,  t.  XXII, 
ep.  147),  ad  Gromathium,  lovinum  et  Eusebium  (ibid.^  ep.  7),  ad 
Alexandrum  et  Minervum  monachos  (//>/d,  ep.ll9),ad  Lucinium  Beli- 
cum  {ibid.,  ep.  71),  ad  Iulianum  (ibid.,  ep.  118),  ad  Ageruchiam  (ibid., 
ep.  123),  ad  Furiani  de  viduitate  (ibid.,  ep.  54),  ad  Salvinam  de  morte 
Nebridii  (ibid.,  79),  ad  matrem  et  filiam  in  Galliis  (ibid.,  ep.  117),  ad 
Aletani  (ibid.,  ep.  107),  ad  Principiam  de  vita  Marcelle  (ibid.,  ep.  127), 
ad  Marcellam  de  bîasphemia  in  Spiritum  sanctum  (ibid.,  ep.  42), 
Damasi  ad  beatum  Iheronimum  de  quinque  quaestionibus  de  Genesi 
(ibid.,  ep.  35),  rescriptum  beati  Iheronimi  ad  Damasum  (ibid.,  ep.  36), 
ad  Damasum  de  Séraphin  (ibid.,  ep.  18),  ad  Evangelinm  de  Melchise- 
dech  (ibid.,  ep.  78),  ad  Marcum  presbiterum  (ibid.^  ep.  17). 

15.  (F.  170-171).  Epistola  beati  Iheronimi  contra  Vigilantium  (ibid., 
ep.  61). 

16.  (F.  171- 187^).  Epistola  sancti  Iheronimi  ad  Riparium  (PL., 
t.  XXII,  ep.  109),  ad  Riparium  et  Desiderium  (PL.,  t.  XXIIÏ,  col.  339), 
ad  Algatiam  (PL.,  t.  XXII,  ep.  121),  ad  Marcellam  de  quinque 
questionibus  {ibid.,  ep.  59). 

17.  (F.  187v).  Table  des  lettres  suivantes. 

18.  (F.  187^-196).  Epistola  sancti  Iheronjmi  ad  Hedibiam  (PL, 
t.  XXII,  ep.  120). 

19.  (F.  196-202).  Epistola  beati  Iheronimi  contra  Helvidium  de 
virginitate  sancte  Marie  perpétua.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  183  sqq. 

20.  (F.  202-202V).  Epistola  ad  Theodosium  et  ceteros  anachoritas 
(PL.,  t.  XXII,  ep.  2),  ad  Paulam  et  Eustochium  (PL.,  t.  XXIX, 
col.  117),  ad  Sophronium  de  psalterio(PL.,  t.  XXVIII,  col.  1123). 

21.  (F.  203-217^).  Epistola  de  obitu  beati  Iheronimi  per  Eusebium 
eiusdem  discipulum.  =  BHL.,  n.  3866  (1). 

22.  (F.  226V-228V  et  f.  217^-219).  Epistola  beati  Augustini  episcopi 
ad  Gyrillum  de  laude  beati  Iheronimi  presbiteri  et  doctoris.:=  BHL.^ 
n.  3867. 

23.  (F.  219-226V).  Epistola  Gyrilli  ad  beatum  Augustinum  episco- 
pum  super  quibusdam  beati  Iheronimi  miraculis  et  prodigiis 
rescripta.  =  BHL.,  n.  3868  (2). 

24.  (F.  228v).  Vers  sur  l'amitié  et  sur  la  mort. 

Inc.  Gongaudent  paria  paribus,  fortissimus  inter 

Equales  sive  pares  est  nodus  amoris. 
Des.  Sic  post  conteritur  perdens  in  morte  colorem. 


(1)  Il  manque  dans  ce  manuscrit  les  ch.  i,  ix  et  la  première  partie  du  ch.  xi. 

(2)  Il  manque  la  seconde  partie  du  chap.  m,  le  chap.  iv  et  le  commencement  du 
ch.  V,  le  ch.  vni-xn  et  la  dernière  partie  du  ch.  xni,  puis  les  ch.  xiv,  xix  et  xxi. 


s.    JÉRÔME  61 

Parchemin  ;  228  feuillets,  plus  deux  de  garde  ;  0n^31  X  0™,22  ;  XIV«  siècle  (1396), 
car  f.  228%  on  lit  celte  note  :  Isle  liber  est  cenobii  sancti  pauii  in  Zonia  scriptus  et 
ligatus  anno  M'^.CŒ.XC.  sexto.  Deux  colonnes,  trois  ou  quatre  initiales  ornées, 
ancienne  pagination  i-ccxxvni,  signatures  ai-nuu-ai-Ciiii  ;  titre  courant.  Ce 
volume  provient  de  Kouge-Gloître,  coinme  l'atteste,  outre  la  note  citée  plus  haut, 
le  distique  suivant,  qu'on  lit  f.  2^^  : 

Est  RubeevaUis  possessio  codicis  huius 
Quem  qui  reppererit  obsecro  reddat  ei. 

L'estampille  rouge  R.F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  5  et 
228^  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé,  traces  de  fermoirs  (1). 

1989.  (1048).  —  S.  HiERONYMus.  Opéra. 
1.  (F.  1-3).  De  symbolo.  =  PL.,  t.  XLV,  col.  1716-18. 
2.  (F.  3-4).  [S.  HiERONYMi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXU,  lettres  nn.  15 
116. 
3.  (F.  4-10).  Ieronymus  ad  Damasum.  De  gradibus  ecclesie.  =  PL., 
,XXX,  col.]48sqq. 
4.  (F.  10-25).  [S.  HiERONYMi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  21,  18, 
5,  36,  19,  20,  62. 
5.  (F.  25-27^).  Sermo  Origenis  de  tribus  virtutibus.  =  PL.,  t.  XXX, 
col.  116  sqq. 

6.  (F.  27^-30).  De  honorandis  parentibus.  =  Ibid.,  col.  145  sqq. 

7.  (F.  30-73).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  52, 57,  97,  66,  14, 52, 60, 
101,  102,  103,  111,  110,  105,  56,  57,  104,  112,  115,  116,  126. 

8.  (F.  73-78).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  ad  sanctum  leroni- 
mum  de  origine  anime.  =  PL.,  t.  XXXIII,  col.  720  sqq. 

9.  (F.  78-82).  Libellas  sancti  Augustini  ad  beatum  leronimum  quo- 
modo  observator  legis  in  uno  otïendens  fiât  omnium  reus  ex  sententia 
lacobi.  =  Ibid.,  col.  733  sqq. 

10.  (F.  82  83).  Lettres  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  134,  141, 
142,  143. 

11.  (F.  83-86V).  Sanctus  Augustinus  Optato  episcopo  de  origine 
anime.  =  Ibid.,  n.  144. 

12.  (F.  86V-90).  Disputacio  de  racione  anime.  =  PL.,  t.  XXX, 
col.  261. 

13.  (F.90V-136).  Lettres  de  S.Jérôme.  =  PL.,  t. XXII,  n.58;  t. XXX, 
col.  288;  t.  XXII,  nn.  69,  129,  praefacio  in  psalmos  ad  Sophronium, 
PL.,  t.  XXVIII,  col.  1123;  PL.,  t.  XXII,  nn.  1,  122,  70,  145,  47,  71, 
76,  68,  4,  5,  7,  11, 17,  74,  72,  55, 146,  73,  140, 147,  6,  8, 125,  10,  9,  12, 
%  119. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Catalogus  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
Bruxellensis,  éd.  Bollandiani,  t.  I,  p.  249-50. 


62  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

14.  (F.  136-138).  Epistola  Pauli  ad  Thessalonicenses  prima. 

15.  (F.  138-139V).  Lettres  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  31,  ad 
Marcellam,  45,  13. 

Papier,  au  filigrane  de  Tancre;  139  feuillets;  O-^jSO  X  0™,20;  XV«  siècle;  deux 
colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  ancienne  pagination  i-cxxxviiii.  Demi-reliure 
moderne,  dos  en  maroquin  rouge  avec  le  titre  doré  :  B'^  Hieronymi  Epistolae 
saec.  XV;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  de  Léopold  I". 

990.  (1713).  —  S.  HiERONYMUs.  Opéra. 

1.  (F.  1-80).  Lettres  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  125, 123, 53, 
58,  60,  52,  75;  t.  XXXX,  p.  270,  147,  66,  73,  46,  77,  78,  117,  61,  109. 

2.  (P.  80V-86V).  Contra  Vigilantium.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  337  sqq. 

3.  (F.  86V-142).  Lettres  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  55,  102, 
74, 12,  11,  13,  10,  7,  2,  17,  8,  76,  14,  44,  54,  18,  20,  21,  40. 

4.  (F.  142-152V).  De  virginitate  genitricis  Dei  Marie  contra  Helvi- 
dium.  -=  PL.,  t.  XXIII,  col.  183  sqq. 

5.  (F.  152V-201V).  Lettres  de  S.  Jérôme,  nn.  57,  79,  118,  15,  69, 120, 
1, 121.  Des.  mutil.  (PL.,  t.  XXII,  col.  1024)  esse  cognosco  :  non  absque 
re  arbitror  si... 

Parchemin;  201  feuillets;  O^saS  X  O-njlO;  XVe  siècle;  jolies  lettrines  rehaussées 
d'or;  la  première  initiale  forme  une  petite  miniature  représentant  S.  Jérôme. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  201'.  Demi- 
rehure  moderne,  maroquin  brun  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  jB'^  lïieronymi  epistolae . 
XV saec.  ;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P"". 

991.  (4337-40).  —  S.  Hieronymus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-48^).  Liber  sancti  lohannis  episcopi  Gonstantinopolitani  de 
cordis  compunctione  (1). 

2.  (F.  49-55V).  Epistola  sancti  Hieronymi  presbiteri  ad  Rusticum 
monachum.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  1073. 

3.  (F.  56-60).  Alia  epistola  ad  Paulinum  presbiterum.  =  Ibid., 
col.  579. 

4.  (F.  60-67).  Epistola  ad  Nepotianum  presbiterum.  =  Ibid., 
col.  527. 

5.  (F.  67-71).  Epistola  ad  Heliodormn  monachum.  =  Ibid.^ 
col.  347. 

6.  (F.  71-74V).  Epistola  ad  Iulianum  excitatoria.  =  Ibtd.,  col.  960. 

7.  (F.  74v-80v).  Epistola  ad  Furiam  de  viduitate  servanda.  = 
Ibid.,  col.  570. 


(1)  Cf.  G.  ScHMiTZ,  Monumenta  tachygraphica  codicis  Parisiensis  lat.  2718. 
Fasc.  2.  S.  lohannis  Ckrysostomi  de  cordis  compunctione.  Hannoverae,  1882-83. 


s.    JÉRÔME  63 

8.  (F.  80^-82^).  Epistola  de  vita  clerici  vel  monachi.  =  FL  , 
t.  XXX,  col.  288. 

9.  (F.  83-87V).  Epistola  ad  Pammachium  de  dormitione  Pauline.  = 
PL.,  t.  XXII,  col.  639. 

10.  (F.  87^-91^).  Ad  matrem  et  ad  filiam  commorantes  in  Gallia.= 
Ibid.,  col.  953. 

11.  (F.  91^-97).  Epistola  de  morte  Nebridii  et  de  viduitate  ser- 
vanda.  =  Ihid.,  col.  724. 

12.  (F.  97-99).  Epistola  ad  Vigilantium  presbiterum.  =  Ibid., 
col.  602. 

13.  (F.  99  103).  [Epistola  S.  Bernardi]  ad  Cartusienses  fratres.  = 
^L.,  t.  CLXXXIf,  col.  108. 

^^P  14.  (F.  103-115).  [S.  Bernardi]  ad  Haimericum  cancelarium  [de 

diligendo  DeoJ.  =  Ibid.,  col.  973  sqq. 
15.  (F.  115 4 17).  [Epistola  S.  Bernardi  ad  abbatemAlpensemG.].= 

i6/^.,  col.  459. 
|^ftl6.  (F.  117).    [Epistola  S.  Bernardi  ad  R.  Cisterciensem  abba- 
"m]  (1). 

17.  (F.  117-121).  [Epistola  S.  Bernardi  ad  papam  Eugenium].  = 
Ibid.,  col  mi. 

18.  (F.  121^-123^).  Fragment  d'un  commentaire  ascétique.  Inc. 
Saul  dum  qaerit  asinas  et  David  dum  pascit  oves.  Des.  quarta  mani- 
festa salvatorum  electio. 

19.  (F.  124-124V).  Fragments  de  comptes. 

Parchemin  ;  124  feuillets  ;  0'°,235  X  0",155;  XIII»  siècle;  quelques  lettrines.  Au 
sujet  de  la  provenance  de  ce  volume,  on  lit  f.  1  :  Liber  fratrum  praedicatorum 
rcclesie  beati  Pauli  brugensis.  Quem  si  quis  abstuleril  anathemati  subiaceat,  fiât, 
fiai,  et  au  haut  du  même  feuillet  :  Societatis  Ihesu  Lovanii,  Y 1.  Reliure  ancienne, 
ais  de  bois  recouverts  de  peau  de  truie. 

992.  (3527).  —  S.  Hieronymus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-2).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-5).  De  fide  et  symbolo  apud  Niceam  expositio.  =  PL., 
t.  XLV,  col.  1716-18. 

3.  (F.  5-6^).  Epistola  Ieronimi  ad  Damasum  de  fide.  =  PL., 
t.  XXII,  col.  355. 

I^H  4.  (F.  6^-43^).  Ieronimus  ad  Damasum  de  7  gradibus  ecclesie.  = 
KL.,  t.  XXX,  col.  148  sqq. 

^^■5.  (F.  13^-21).  Ieronimus  ad  Damasum  de  frugi  et  luxurioso  filiis.  = 
Bl.,  t.  XXII,  col.  379. 


(1)  Cette  lettre  ne  se  trouve  pas  dans  la  collection  de  Migne. 


64  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

6.  (F.  21-27^).  Ieroximus  ad  Damasum  de  Seraphim.  =  Ibid.^ 
col.  361. 

7.  (F.  27^'-28).  Epystole  Damasi  pape  ad  Ieronimumpresbiterum.=  ' 
Ibid.,  col.  451. 

8.  (F.  28-32).  Rescriptum  Ieronimi  ad  Damasum.  =  Ihid.,  col.  453. 

9.  (F.  32-33^).  Epislola  Damasi  pape  ad  beatum  leronimum  presbi-j 
terum.  Rescriptum  Ieronimi  ad  Damasum.  =  Ibid.,  col.  357. 

10.  (F.  33^-34).  Ieronimus  Tranquillino.  =  Ibid.,  col.  606. 

11.  (P.  34-36^).  Sermo  Origenis  de  tribus  virtutibus.  =  PL.,\ 
t.  XXX,  col.  116. 

12.  (F.  36^-38).  Cuius  supra  de  honorandis  parentibus.  =  Ibid., 
col.  145. 

13.  (F.  38-40).  Planctus  seu  lamentatio  Origenis  translatus  abeatoj 
leronimo  presbitero  (1). 

14.  (F.  40^-45).  Epistola  Epiphanii  Gypri  episcopi  ad  lobannem] 
lerosolymitanum  episcopum  translata  a  leronimo  presbitero.  =  PL., 
t.  XXII,  n.  51. 

15.  (F.  45-1 12v).  Lettres  de  S.  Jérôme.  =  Ibid.,  nn.  57, 97, 66, 14, 52, 
60,  101,  102,  103,  111,  110,  105,  56,  67,  104,  112,  115,  116,  126,  131, 
132,  134,  141,  143. 

16.  (F.  112^-118).  Sanctus  Augustinus  Optato  episcopo  de  origim 
anime.  =  Ibid.,  n.  144. 

17.  (F.  118-124).  Disputacio  de  racione  anime.  =  PL.,  t.  XXXIII,j 
col.  261. 

18.  (F.  124-129^).  Epistola  Ieronimi  ad  Paulinum.  =  PL.,  t.XXII^ 
col.  579. 

19.  (F.  127^-127^).  Epistola  Ieronimi  ad  Occeanum.  =  FL.,  t.  XXXj 
col.  288. 

20.  (F.  129V-138V).  Lettres  de  S.  Jérôme.=  PL.,  t.  XXII,  nn.69  et  129. 

21.  (F.  138V-139V).  Epistola  Ieronimi  ad  Sophronium.  =  PL., 
t.  XXVIII,  col.  1123. 

22.  (F.  139V-141V).  Lettre  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  1. 

23.  (F.  141^-44).  Hieronimus  ad  Tirasium.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  278. 

24.  (F.  143-196).  Lettres  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  122,  70, 
145,  47,  71,  76, 68,  4,  7,  11,  17,  74,  72,  55,  146,  73, 140,  147,  6,  8,  125, 
9,  12,  2,  102,  31,  25,  45, 13. 

Papier,  filigrane  de  l'ancre  et  de  la  lettre  P  ;  196  feuillets,  plus  sept  feuillets 
blancs  au  commencement  et  sept  à  la  fin  du  volume;  O'^jSQo  X  0™,21;  XV'  siècle. 
Sur  une  étiquette  en  parchemin  insérée  entre  les  folios  196  et  197,  on  lit  :  Cesl 
volume  des  Epistres  Monseigneur  Saint  Jérôme  appartient  a  moy  Loys  Dommessent 
maistredes  comptes  à  Lille.  Reliure  veau  brun  estampé. 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  56,  n.  986  (IL  924). 


s.    JÉRÔME  65 

993.  (12053-62).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  2-48^).  Prosper.  De  vita  contemplativa.  =  PL.,  t.  LIX, 
col.  415-520. 

3.  (F.  49-63).  Devota  consideratio  dominice  passionis  scripta  ex 
dictis  mellifluis  sancti  Augustini. 

4.  (F.  63^-64).  Sermo  beati  Ambrosii  de  moribus  et  honesta  vita.  = 
PL.,  t.  XVir,  col.  749. 

5.  (F.  64V-79).  Meditationes  beati  Bernardi.  =  FL.,  t.  GLXXXIV, 
col.  485-508. 

6.  (F.  79v-82v).  Courts  extraits  des  Pères. 

7.  (F.  83-93).  Conditiones  que  attenduntur  in  oratione  secundum 
Ray.  Ghostis.  —  Autres  courts  extraits  et  sentences  diverses. 

Les  feuillets  93^-94^  sont  blancs. 

8.  (F.  95-123).  [S.  HiERONYMi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXII,  lettres 
nn.  14,  144,  71  §  3  et  4;  nn.  4,  3  §  4-6;  125,  118,  52,  58,  146. 

9.  (F.123v-147v).Dyalogus  Severi  Sulpith  de  gestis  sancti  Martini.= 
BEL.,  n.  5614-16. 

10.  (F.  147^-149^).  [Narrationes  de  miraculis  in  obitu  et  de  prima 
translatione].  =  BHL.,  n.  5619-23. 

11.  (F.  150-165V).  [S.  HiERONYMi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXX, 
col.  182-88;  ihid.,  col.  239-42;  ibid.,  col.  278-82;  t.  XXII,  n.  82; 
t.  XXX,  col.  242-45;  t.  XXII,  n.  139;  t.  XX,  col.  1037  (1);  t.  XXIII, 
col.  723. 

12.  (F.  166-174).  Sermo  Iheronimi  de  assumptione  Marie  virginis.= 
PL.,  t.  XXX,  col.  122. 

13.  (F.  174^-176^).  In  festo  visitationis  béate  Marie.  —  Sous  ce  titre 
est  donnée  ici  la  bulle  de  Bonifage  IX  pour  la  célébration  de  la  fête 
de  la  Visitation  (2). 

14.  (F.  176^-178).  Sermo  de  visitatione  eiusdem.  hic.  Quamquam, 
fratres  karissimi,  huius  diei  solennitas  et  festi  mira  sublimitas.  Des. 
promisit  patribus  nostris  Ihesus  Ghristus  Dominus  noster  qui  vivit ... 

15.  (F.  178-181).  [Sermones  S.  Maximi  de  apostolis  Petro  et 
PauloJ.  =  PL.,  t.  LVII,  col.  397-402,  391-96. 

16.  (F.  182-184).  Sermo  in  festo  Pétri  ad  vincula.  Lie.  Misit 
Herodes  rex  manus  ...  Très  huius  execrandi  nominis  reges  exstitisse. 
Des.  et  eripiat  me  de  manu  Herodis  et  de  omni  exercitu  plebis 
ludeorum. 


(1)  Cette  lettre  n'est  pas  de  S.  Jérôme,  c'est  la  pièce  attribuée  à  Bachiarius  et 
intitulée  :  J)c  reparalione  lapai. 

(2)  Voir  IMlarium  romanum,  Aug.  Taurin.,  1859,  t.  IV,  p.  602-4. 

CATAL.    BIBL.   ROYALE,   T.   II.  5 


» 


66 


MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


17.  (F.   184-185^).  Sermo  beali  Augustini  in    visitatione    béate] 
Marie.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2131,  n.  6  —  col.  2134. 

18.  (F.   185^-188).  Sermo  beati   Gregorii  pape  in   assumptione] 
eiusdcm.  =  PL.,  t.  XGVI,  col.  250. 

19.  (F.  188^-189).  In  festo  sancti  lohannis  ante  portam  latinani. 
hic.  lohannes  ewangelista  et  apostolus  ex  verbis  suis  cognoscitur  non] 
parvam  accepisse  gratiam.  Des.  magister  enunciet  litemque  dissolvat, 

20.  (F.  189V-190V).  Sermones  Maximi  de  sancto  lohanne  Baptista. 
PL.,  t.  LVII,  col.  387-90. 

21.  (F.  190^-194^).  Sermo  de  privilegiis  sancti  lohannis  Baptiste 
editus  a  sancto  Beknardo.  =  PL.,  t.  CLXXXIV,  col.  991-1002. 

22.  (F.  195-196).  [Sermo  de  evangelio  Ecce  nos  reliquimus].  =j 
PL.,  t.  XXVI,  col.  138  sqq. 

23.  (F.  196-197).  De  sancto  Laurencio  sermones  Maximi.  =  PL.,\ 
t.  LVIf,  col.  413-14,  675-78. 

24.  (F.  198-199).  In  festo  omnium  sanctorum.  =  PL.,  t.  XXXIXJ 
col.  2135-37. 

25.  (F.  199^-200).  Sermo  pucher  (sic)  sancti  Iohannis  episcopi 
de  pluribus  martiribus.  Lie.  Qui  sanctorum  mérita  religiosa  caritate 
miratur.  Des.  et  florent  sicut  lilium  in  medio  angelorum. 

26.  (F.  201).  Sermo  sancti  Maximi  de  sancto  Augustino  vel  alio| 
doctore.  =  PL.,  t.  LVIl,  col.  415-18. 

27.  (F.  201-201^).  Sermo    in  die    sancte   Barbare    vel    alterius 
virginis.  Inc.  Videte,  dilectissimi,  quanta  virginitatis  sint  mérita.  Des.\ 
et  cotidie  coronatus.  Per  Dominum  nostrum  ... 

28.  (F.  201^-202).  Sermo  in  festo  Margarete  vel  alterius  virginis  d( 
virginitate.  =  PL.,  t.  XI,  col.  288. 

29.  (F.202v-203).lnoctava  dedicationis.  =  PL.,t.XGlV,  col.434-36. 

30.  (F.  203-204).  In  festo  unius  martiris  vel  plurimorum.  Inc.  Post 
insignes  apostolorum  triumphos.  Des.  et  non  dilexerunt  animas  suas 
usque  ad  mortem. 

31.  (F.  204-205^).  De  sancto  Laurencio  sermo.  Inc.  Fratres,  num 
pugnatorum  sanctorum.  Des.  tu  rectissime  glorificantis  quem  predica- 
mus,  o  spiritus  fortitudinis. 

32.  (F.  205^-206^).  Dominica  quarta  post  octavam  Epiphanie.  Inc\ 
0  beati,  o  veraces  Dei  discipuli.  Des.  et  omnem  creaturam  iussiom 
inclinât  ubi  vult  Ihesus  Ghristus  Dominus  noster ...  Amen. 

33.  (F.  207-208).  De  sancto  Stephano  sermo  Maximi.  Inc.  Scilicel 
dicit  aliquis  :  Grandis  labor  est.  Des.  pervenire  possitis  adiuti  Ghrisi 
gratia  Domini  Salvatoris. 

34.  (F.  208-2 10^).  Sermo  Augustini  de  miraculis  sancti  Stephani.=j 
PL,  t.  XLT,  col.  766-71,  nn.  10-21. 

35.  (F.  210^-211).  Sermo  Iohannis  episcopi  de  innocentibus.  Inc,\ 


s.   JÉRÔME  67 

0  beata  lactentium  gloria.  Des.  non  virtutis  est  humane,  sed  muneris 
divini. 

36.  (F.  211^-212).  Sermo  pulcherrimus  Fulgentii  episcopi.  Inc. 
Magnum  bonum  est,  fratres  karissimi.  Des.  m  iudicio  tue  cogitationis 
intelligas. 

37.  (F.  212^-213).  Sermo  Maximi  in  kalendis  ianuarii,  in  octavis 
nativitatis  et  circumcisione.  =  PL.,  t.  LVIf,  col.  255-58. 

38.  (F.  213^-214).  Dominica  tertia  post  octavam  Epiphanie.  Inc. 
Quia  dispensantis  et  providentis.  Des.  hinc  talia  mirabilia  facienti. 

39.  (P.  215-229^).  Iheronimus  ad  Pammachium  et  Marcellam  pro  se 
contra  accusatorem  defensio.^PL.,  t.  XXIII,  col.  397  sqq.  Des.  mutil. 
sed  quomodo  apud  angelos  non...  ibid.,  col.  420,  n.  29. 

Papier;  229  feuillets;  0"^22  X  0'",145  ;  XV  siècle  (1444-45),  car  on  lit,  f.48^  :  TAber 
ter  tins  Prosperi  de  vita  contemplativa  pertinens  Anthonio  Estournel  et  ah  eo 
scriplus  anno  Domini  ï444">,  finitus  quarta  décima  die  mensis  mardi.  À .  Estournel  ; 
f.  68:  Àclum  anno  Domini  millesimo  quadringentesimo  quadragesimo  quinlo  in 
rardinali  monacho  Parisius  tertia  die  aprilis.  A .  Estournel  ;  f.  79  :  Meditationes 
heati  Bernardi  quas  scripsit  A.  Estournel ^  anno  Domini  millesimo  cccc.œlv".  F.  1,  il 
y  a  la  note  :  Liber  fratrum  regularium  in  sancto  Leonardo  iuxta  Leodium  et  venit  ex 
parte  domni  ac  magislri  Antfionii  Esternel  canonici  Leodiensis.  Oretis  fideliter  pro 
anima  ipsius,  parentum  ac  omnium  amicorum  et  benefactorum  suorum.  A  l'inté- 
rieur de  la  couverture,  Tex-libris  de  Le  Candele.  Uemi-reliure  veau;  au  dos,  le  titre 
doré  :  Manuscrit. 

994.  (87-96).  —  Hieronymus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-1^).  Tabula  epistolarum  istius  prime  partis. 

2.  (F.  2).  Epistola  beati  Augustini  ad  sanctum  Iheronymum.  = 
PL.,  t.  XXII,  col.  829-30. 

3.  (F.  2).  Rescriptum  Iheronymi  rô.  Augusi[num.=lbid.,  col.  830-31. 

4.  (F.  2v).  Iheronimus  ad  Augustinum.  =  Ibid.,  col.  831-32. 

5.  (F.  2v).  Epistola  Augustini  ad  Presidium.  =  Ibid.,  col.  915-66. 

6.  (F.  3-5).  Epistola  Augustini  Sid  [heYommum.=  Ibid.,  col. 909-15. 

7.  (F.  5-5v).  Rescriptum  Iheronimi  ad  sanctum  Augustinum.  = 
Ibid.,  col.  834-37. 

8.  (F.  5^-7).  Rescriptum  Augustini  ad  Iheronimum.  =  Ibid., 
col.  647-51. 

9.  (F,  7-8^).  Epistola  Augustini  ad  sanctum  Hieronymum.  =  76 /c?._, 
col.  565-68. 

10.  (F.  8v-9).  [Epistola  S.  Augustini  ad  S.  Hieronymum].  =  Ibid., 
col.  832-34. 

11.  (F.  9-14^).  Rescriptum  Iheronimi  ad  Augustinum  de  omnibus 
obiectis.  =  Ibid.,  col.  916-31. 

12.  (F.  14v).  Iheronimus  ad  Augustinum  episcopum.  =  Ibid., 
col.  935-36. 


68  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

13.  (F.  14^-21^).  Rescriptum  [Augustin!  ad  IheronimumJ.  =  Ibid., 
col.  936-53. 

14.  (F.  21^-22).  [Epistola  Iheronimi  ad  Augustinum].  =  Ibid., 
col.  1161-26. 

15.  (F.  22).  Iheronimus  ad  Augustinum.  =  Ibid.,  col.  1179-80. 

16.  (F.  22).  Item  post  subscriptionem.  =  Ibid.,  col.  1180-81. 

17.  (F.  22-22^').  Iheronimus  Augustino  et  Alipio  episcopis.  =  Ibid., 
col.  1181-82. 

18.  (F.  22v-24v).  [HiERONYMi]  expositio  fidei  Niceni  consilii  ad 
Cyrillum  episcopum  Alexandrinum.  =  PL.^  t.  XXX,  col.  176-81. 

19.  (F.24v-31v).Liber  beati  Iheronimi  contra Helvidium  haereticum 
obloquentem  gloriosae  virgini  Marie  matri  Domini  nostri  et  eius  vir- 
ginali  integritati.  =  PL.,  t.  XXIK,  col.  183. 

20.  (F.  31^-4^).  Altercatio  Helladii  Luciferiani  et  orthodoxi  abeato 
Iheronimo  conscripta.  =  Ibid.,  col.  155. 

21.  (F.  40-41 V).  Iheronimus  adversus  Vigilantii  blasphemias.  = 
PL.,  t.  XXII,  n.  61. 

22.  (F.  41^-42^).  Ad  Riparium  presbyterum  adversus  Vigilantium 
pretactum.  =  Ibid.,  col.  906-09. 

23.  (F.  42v-46v).  Item  ad  Riparium  et  Desiderium  presbyteros 
contra  blasphemantem  Vigilantium.  =  Ibid.,  t.  XXIII,  col.  337. 

24.  (F.  46^-5 Iv).  Epistola  Iheronimi  ad  Thesiphontem  urbicum.  = 
Ihid.,  col  lUl-61. 

25.  (F.  51^-52).  Epislola  Iheronimi  ad  Marcum  presbyterum  Gal- 
cinde.  =  Ibid.,  col.  359-61. 

26.  (F.  52-93^).  Libri  duo  S.  Iheronimi  adversus  lovinianum  haere- 
ticum. =  PL.,  t  XXIII,  col.  211. 

27.  (F.  93^-100^).  EiusDEMappologeticaadPammachium  pro  libris 
contra  lovinianum.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  48. 

28.  (F.  100-lOOv).  Epistola  Iheronimi  ad  Pammachium.  =  Ibid., 
col.  511-12. 

29.  (F.  100^-110^).  Epistola  Iheronimi  ad  Eustochium  de  virginitate 
servanda.  =  Ibid.,  col.  394-425. 

30.  (F.  110^-111).  Ad  eandem  de  acceptis  muneribus.  =  Ibid., 
col.  445-46. 

31.  (F.  111).  Ad  virgines  Hermonenses.  =  Ibid.,  col.  344-45. 

32.  (F.  111-116V).  Ad  Demetriadem  YÎrgmem.^ Ibid.,  col.  1107-24^ 

33.  (F.  116^-124).  Ad  eandem  qualiter  oportet  virginem  conver- 
sari.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  24-45. 

34.  (F.  124-127^).  Ad  Furiam  de  viduitate  servanda.  =  PL.} 
t.  XXII,  col.  550-60. 

35.  (F.  127^-130).  Ad  Salvinam  de  morte  Nebridii  et  de  viduitat( 
servanda.  =  Ibid.,  col.  724-32. 


s.    JÉRÔME  69 

36.  (F.  130-135^').  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Cellanciam  et  ne 
uxor  maritum  dimittat  sine  illius  consensu,  causa  religionis.  =  Ibid., 
col.  1204-20. 

37.  (F.  135^138).  Ad  Susannam  lapsam  de  virginitate  amissa  et 
poonitentia  facienda.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  210. 

38.  (F.  138-142V).  Ad  Fabiolam  de  vestibus  sacerdotalibus.  = 
Ibid.,  col.  603-22. 

39.  (F.  142^-150).  Ad  eandem  de  mansionibusIsraheliticeplebis.= 
i6i(^.,  col.  698-724. 

40.  (F.  150-152).  Ad  Occeanum  de  morte  Fabiolae.=i6iW.,  col.  690. 

41.  (F.  152v-155v).  Ad  Paulam  epitaphium  Blesille  filie  sue.  = 
Ibid.f  col.  465. 

42.  (F.  155^-158).  Epistola  ad  Palmacium  de  morte  Pauline  vidue. 
=  PL.,  t.  XXII,  col.  639-47. 

43.  (F.  158^-59^).  Epistola  consolatoria  ad  Tyrasium  de  dormitione 
filie.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  278. 

44.  (F.  159^-160^).  Ad  Theodoram  super  dormitionem  Lucinii.  = 
PL.,t.  XXII,  col.  685-90. 

45.  (F.  160V-165).  Epitaphium  Nepotiani  a  Iheronimo  editum  ad 
Theodorum  presbiterum.  =  Ibid.,  col.  589-602. 

46.  (F.  165-169).  Ad  Ageruciam  de  monogamia.  =  Ibid.,  col.  1046 
sqq. 

47.  (F.  169-172V).  Ad  Aletam  de  institutione  filiae  suae.  =  Ibid., 
col.  867-78. 

48.  (F.  172^-174^).  Ad  niatrem  et  filiam  in  Galliis  commorantes.  = 
Ibid.,  col.  953-60. 

49.  (F.  1 74^-1 77v).  Arguit  Hieronymus  Sabinianum  diaconum 
lapsum.  =  Ibid.,  col.  1195-1204. 

50.  (F.  177V-186V).  Tabula  quaestionum  ad  Hebiadam  {sic)  ....  — 
Ad  Hebiadam  {sic)  de  XII  quaestionibus.  =  Ibid.,  col.  980-1006. 

51.  (F.  186^-197).  Capitula  XI  quaestionum  ad  Algasiam.  —  Epi- 
stola beati  Hieronymi  ad  Algasiam  de  XI  quaestionibus.  =  Ibid., 

il.  1006-38. 
52.  (F.  197-198V).  De  tribus  virtulibus,  fortitudine,  sapientia   et 
udentia.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  116. 
53.  (F.  198^-201).  Ad  Occeanum  de  patientia  habenda  in  tribula- 
►nibus.  =  Ibid.,  col.  282. 
54.  (F.  201-201^).  Epistola  Hieronymi  ad  Marcellinum  et  Anapsi- 
iam  de  anima.  =  PL,,  t.  XXII,  col.  1085-87. 
55.  (F.  201^-205). Disputatio  de  anima  sub  modo  dialogilheronymi 
et  Augustini.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  261. 
56.  (F.  205V-208).  Epistola  beati  Hieronymi  presbiteri  ad  Deme- 


70  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

col.  15.  —  Une  note  sur  la  paternité  de  cette  épître  se  trouve  au 
commencement  du  f.  205 v. 

57.  (F.  208-209).  Scriptum  beati  Hieronymi  de  ortu  heresis  Lucife- 
rianae.  =  PL.,  t.  LXIX,  col.  1045. 

58.  (F.  209^).   IhekoxMMus  Sophronio.  Quod  liber  psalmorum  unus 
sit  et  non  plures.  =  PL.,  t.  XXVIII,  col.  1123. 

59.  (F.  209^-210).  Epistola  Iheronimi  ad  Paulam  et  Eustochium  de 
correctione  psalterii.  =  PL.,  t.  XXIX,  col.  117. 

Parchemin;  210  feuillets  (dont  le  dernier  n'est  qu'un  quart  de  feuillet);  0™,355  X 
0™,258;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  ancienne  pagination  en  chiffres  romains  à 
l'encre  rouge,  i-ccviii  ;  initiale  ornée  au  commencement.  Sur  une  étiquette  enca- 
drée de  cuivre,  placée  sous  corne  et  incrustée  dans  le  plat  de  devant,  à  l'extérieur,] 
on  lit  :  Primum  volumen  epislolarum  beati  Iheronimi,  in  Korssendonck  (1).  Les] 
îï.  1  et  209''  portent  l'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  au] 
chiffre  ft.  F.   Reliure  ancienne  veau  estampé  ;  dos  restauré  en  maroquin  brun; 
traces  de  fermoirs. 


995.  (112-14),  —  S.  HiERONYMus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-1^').  Tabula  epistolarum  ....  secundum  ordinem  alphabeti.] 

2.  (F.  2).  Capitula  duodecim  quaestionum  ad  Hedibiam. 

3.  (F.  2-9).  Epistola  gloriosi  Iheronimi  presbiteri  et  doctoris  eximii] 
ad  Hedibiam  de  duodecim  questionibus.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  120. 

4.  (F.  9-9^').  Capitula  undecim  questionum  ad  Algaciam. 

5.  (F.  9^-18).  Epistola  Iheronimi  ad  Algaciam  de  undecim  questio- 
nibus. =  7/>/(/.,  n.  121. 

6.  (F.  18-18^).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Azellam  de  fictis  amici-j 
ciis  detrahencium.  =  Ibid.,  n.  45. 

7.  (F.  18^-19).  Iheronimus  ad  Marcellam  de  vita  Azelle  virginis. 
Ibid.,  n.  24. 

8.  (F.  19-20).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Marcellam  de  quinque] 
questionibus  novi  Testamenti.  =  Ibid.^  n.  59. 

9.  (F.  20-20^').  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Marcellam  de  onaso. 
Ibid.,  n.  4^. 

10.  (F.  20^').  Iheronimus  ad  Marcellam  de  detractoribus  suis.  =j 
Ibid.,  n.  27. 

11.  (F.  20^-21).  Iheronimus  ad  eandem  de  muneribus.  =  Ibid.,\ 
n.44. 

12.  (F.  21).  Epistola  Iheronimi  ad  Marcellam  de  decem  nomini-j 
h\is.=lbid.,n.^b. 

13.  (F.  21-21^).  Iheronimus  ad  eandem  de  hebreis  nominibus  et] 
verbis.  =  Ibid.,  n.  26. 


(1)  Sanderus,  Zfi6^  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  55. 


s.    JÉRÔME  71 


14.  (F.  21^).  Iheronimus  ad  Marcellam  de  blasphemia  in  Spiritum 
sanctum  irremissibili.  =  Ihid.,  n.  42. 

15.  (F.  21^-23).  Iheronimus    ad  Marcellam  de    ephod  et  thera- 
phim.  =  Ibid.,  n.  29. 

16.  (F.  23-24).  Iheronimus  ad  eandem  de  quibusdam  questioni- 
bus.  =  Ibid.,  n.  34. 

17.  (F.  24).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Marcellam  excusatoria.  = 
Ibid.,  n.  32. 

18.  (F.  24-24^).  Iheronimus  ad  Marcellam  de   dyapsalmate.   = 
Ibid.,  n.  28. 

19.  (F.  24V-25).  Iheronimus  Marcelle  de  fide  et  dogmate  contra 
Montanum.  =  i^/(/v  n.  41. 

20.  (F.  25-25^').  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Marcellam  nobilem 
viduam  de  Ophir  et  Tharsis.  =  Ibid.,  n.  37. 

21.  (F.  25^-26^').  Epistola  consolatoria  beati  Iheronimi  ad  Marcel- 
=  PL.,  t.  XXX,  col.  50. 
.  (F.  26^-27).  Iheronimus  ad  Marcellam  de  urbe  secedendum.  = 

id.,  t.  XXII,  n.  43. 

23.  (F.  27-29).  Epistola  exhortatoria  Paule  et  Eustochii  ad  Marcel- 
lam de  locis  sanctis.  =  Ibid.,  n.  46. 

24.  (F.  29-29^').  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Marcellam  de  obitu 
Lee.=  lbid.,n.^% 

25.  (F.  29^-30).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  eandem  de  egrotatione 
Bresille.  =  Ibid.,  n.  38. 

26.  (F.  30-33).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Paulam.  Epytaphium 
Blesille  filie  eius.  =  Ibid.,  n.  39. 

27.  (F.  33).  Ad  Paulam  et  Eustochium  de  emendacione  psalterii. 
N.  B.  Il  n'y  a  que  le  titre,  avec  la  note  :  Require  in  alio  volumine 

epistolaruni  ad  mares  fo.  (1). 

28.  (F.  33-35).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Principiam  virginem  de 
vita  et  obitu  Marcelle.  =  Ibid.,  n.  127. 

29.  (F.  35).  Epistola  beati   Iheronimi  ad  Principiam,    expositio 
psalmi  xliiii*^  Eructavit.  —  Titre  seul,  avec  la  note  :  Require  in  alio 

lumi7ie  epistolarum  ad  mares,  fo. 

30.  (F.  35-37).  Epistola  Iheronimi  ad  Pammachium  de   morte 
'auline.  =  Ibid.,  n.  66. 

31.  (F.  37-38).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Innocencium  de  septies 
rcussa.  =  Ibid.,  n.  1. 

31.  (F.  38).  Epistola ....  ad  Thyrasium  ....  ad  Theodoram.  —  Titres 
uls  et  la  note  :  Require  in  alio  volumine  etc. 


(1)  Ce  volume  se  trouve  aussi  à  la  Bibliothèque  royale.  Voir  plus  bas,  p.  73-75, 
r  996  (269),  et  pour  la  pièce  en  question,  p.  74,  n.  18.  .       .  . 


72^ 


MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


33.  (F.  38-41V).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Fabiolam  de  vestibus 
sacerdotalibus.  =  Ibid,,  n.  64. 

34.  (F.  41^-47^).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Fabiolam  do  xlii  man- 
sionibus  israelitice  plebis.  ==  Ibid.,  n.  78. 

35.  (F.  47^-50).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Occeanum  de  morte 
Fabiole.  =  Ihid.,  n.  77. 

36.  (F.  50-57).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Eustochiam  virginemi 
de  dormicione  et  vita  sanctae  Paule.  =  Ibid.,  n.  108. 

37.  (F.  57-64V).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Eustochium  de  virgi- 
nitate  servanda.  =  Ibid.,  n.  22. 

38.  (F.  64^-65).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  eandem  de  acceptis^ 
muneribus.  =  Ibid.,  n.  31. 

39.  (F.  65-75).  Ordo  vivendi  Deo  eximii  doctoris  Iheronimi  ad: 
Eustochium  sacram  Deo  virginem.=  PL.,  t.  XXX,  col.  391-426. 

40.  (F.  75).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  virgines  Hermonenses.  ^ 
lbid.,r\.  11. 

41.  (F.  75-83V).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Aniciam  Demetriadem 
qualiter  oportet  virginem  conversari.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  15. 

42.  (F.  83^-88).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Aniciam  Demetria- 
dem virginem  de  virginitate  et  institutione  vite.  =  PL.,  t.  XXII, 
n.  130. 

43.  (F.  88-90^).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Aletam  de  institucionej 
filie.  =  Ibid.,  n.  107. 

44.  (F.  90^-94).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Mautitum  filiam  dej 
laude  virginitatis.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  163. 

■  45.  (F.  94-95^).  Epistola  beati  Iheronimi  de  testamento  Geroncii.=| 
Ibid.,  col.  45. 

46.  (F.  95v).  Causa  epistole  cur  scribit  ad  matrem  et  filiam  ini 
Galliis  commorantem.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  117. 

47.  (F.  96-97V).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  matrem  et  filiam  in' 
Galliis  commorantes.  ==  lbid.,n.  117. 

48.  (F.  97^-104).  Ad  Therachiam  de  vera  circumcisiono.  =  PL. 
t.  XXX,  col.  15. 

49.  (F.  104-107).  Epistola  beati  Iheronimi  adFuriam  de  viduitate| 
servanda.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  46. 

50.  (F.  107-109).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Salvinam  de  morte] 
Nebridii  et  viduitate  servanda.  ==  Ibîd.,  n.  79. 

51.  (F.  109-1 12v).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Ageruciam  de  mon( 
gamia.  =  Ibid.,  n.  123. 

52.  (F.  112^-117).  Epistola  beati  Iheronimi  exhortatoria  ad  Gellan^j 
clam.  =  Ibid.,  n.  148. 

53.  (F.  117).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Gastorinam  materteram. 
Ibid.,  n.  13. 


s.   JÉRÔME  73 

54.  (F.  117-120).  Epistola  beati  Iheronimi  adSusannamlapsam.= 
PL.,  t.  XXX,  col.  210. 

55.  (F.  120-122).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  virginem  exulem 
consolatoria.  =  Ibid.,  col.  55. 

56.  (F.  122v).  [Epitaphium  Paule].  =  PL.,  t.  XXII,  col.  906. 

57.  (F.  123-136).  Sermones  beati  Iheronimi  presbyteri. 

a)  DenativitateDomini  nostri  IhesuGhristi.==Piv.;t.XXX,col.220. 

b)  De  epiphania  Domini.  =  Ibid.,  col.  221. 

c)  De  quadragesima.  ^  Ibid.,  col.  223. 

d)  De  parascheve.  =  Ibid.,  col.  224. 

e)  De  vigiliarum  libro.  =  Ibid.,  col.  232. 

f)  De  vigilia  Pasche.  =  Ibid.,  col.  210. 
(j)  De  die  Pasche.  =  Ibid.,  col.  224-26. 

h)  Ad  neophitum  depsalmo.  =--lbid.,  col.  211. 

i)  De  annunciatione  salvatoris.  =^  Ibid.,  col.  143. 

k)  Aliiis  sermo  de  annunciatione  salvatoris.  Inc,  Gum  omnis 
devotio  christiane  religionis  de  illo  fonte  emanavit.  Des.  Gum  et  ipsi 
eadem  salvati  sunt  gratia.  Qui  vivit  et  régnât  in  secula  seculorum. 
Amen. 

l)  De  assumptione  béate  Marie  virginis.  =  Ibid.,  col.  122. 

Le  dernier  feuillet  de  garde  contient  un  fragment  de  dictionnaire. 

Parchemin  ;  136  feuillets  ;  0™,375  X  0'",275  ;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  quel- 
ques jolies  lettrines  ;  initiales  rouges  et  bleues  ;  ancienne  pagination  i-cxxxv  ; 
signatures  ai-r4.  Au  premier  feuillet  de  garde,  on  lit  la  note  :  Liber  monasterii  vallis 
S.  Martini  in  Lovanio  ex  parte  confratrls  nostri  P.  Henrici  Vrancx  ex  primoribus 
huius  oppidi  qui  profitebatur  anno  Domini  xiiij^liiijf  mortuus  vero  primus  iubilea- 
rms  annoxv'iiij,  etf.  68:  Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis  (1).  F.  2  et  136% 

:  Testampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Reliure 
ancienne,  peau  de  truie  estampée;  sur  le  premier  plat,  Tétiquette  sous  corne 
encadrée  de  cuivre  :  Epistole  beati  Iheronimi  presbiteri  ad  feminas  et  sermones 

I      eiusdem. 

I^P  996.  (269).  —  S.  HiERONYMus.  Epistolae  ad  diversos  viros. 
i         1.  (F.  2-2v).  Tabula  epistolarum  gloriosi  leronimi  presbiteri  quas 
I     ad  diversos  viros  scripsit. 
^p  Le  feuillet  3  est  blanc. 

^  2.  (F.  3-27).  Epistolae.  A  savoir  les  lettres  PL.,  t.  XXII,  nn.  56,  101, 
21,  103,  111,  110,  105,  67,  104,  112;  t.  XXXIII,  col.  720;  t.  XXII, 
.  116,  131,  132,  134,  141,  142. 
3.  (F.  27-30).  Disputatio  de  anima  sub  modo  dyalogi  extracta  ex 

Idictis  sanctorum  Iheronimi  et  Augustini.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  261. 
4.  (F.  30-31).  Suite  des  lettres.  A  savoir,  PL.,i.  XXII,  nn.  126  et  143. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belgic.  ms.,  part,  ii,  p.  217. 


74  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

5.  (F.  31-32V).  Expositio  fidei  Nyceni  consilii  a  beato  Iheronimo  ad 
Augustinum  et  Alipium  missa.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  176-81. 

6.  (F.  32^-37).  Tractatus  fidei  et  credulitatis  ac  conversacionis  vite 
christianorum  beati  Iheronimi  presbiteri.  hic.  David  gloriosus  in 
psalmo  sic  dicit.  Des.  inimicis  et  credentibus  profuisse. 

7.  (F.  37^-40).  Iheronimus  de  essencia  Trinitatis  et  deitatis  et  dictis 
de  Deo,  alias  intitulatur  de  membris  Domini.  =  PL.,  t.  XLII, 
col.  1199-1208. 

8.  (F.  40 -40^).  Epistola  beati  Iheronymi  ad  sanctum  Damasum 
papam  de  fide  catholica.  =  PL.,  t.  XIII,  col. 

9.  (F.  40^-41).  Explanatio  fidei  a  beato  Iheronimo  ad  Damasum 
papam  missa.  =  PL.,  t.  XLV,  1716. 

10.  (F.  41-49V).  Suite  des  lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  15, 16,  35, 36, 
19,20,21. 

11.  (F.  49^-50).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Damasum  papam  de 
Séraphin  et  calculo.  =  Ibid.,  n.  18. 

12.  (F.  50-53V).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  18  et  t.  XXX,  col.  94-96. 

13.  (F.  53^-60).  Tractatus  super  Ganticum  canticorum  Origenis.  =| 
PL.,  t.  XXIII,  col.  117  sqq. 

14.  (F.  60-64^).  Deux  tilres  et  Vincipit  des  lettres  suivantes  :  Ihero- 
nimus ad  Damasum  de  panibus  et  de  decimis  et  Epistola  ad  Damasum 
de  septem  gradibus  ecclesie. 

15.  (F.  64V-70).  Suite  des  lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  146,  73, 55,  72, 
129,12,2,119,10,76,68. 

16.  (F.  70-71).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  eundem  Dardanumde 
diversis  generibus  musicorum.  --=  PL.,  t.  XXX,  col.  213. 

17.  (P.  71-72).  Epistola.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  70. 

18.  (F.  72-72^).  Epistola  ad  Paulam  et  Eustochium  de  emendatione 
psalterii,  ad  Sophronium  de  psalterio.  =  PL.,  t.  XXIX,  col.  117-20  et 
t.  XXVIII,  col.  1123-28. 

19.  (F.  72-103).  Suite  des  lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  106,  44,  140, 
53, 58,  122,  125,  14,  52,  60. 

20.  (F.  103-104).  Epistola  ad  Oceanum  de  vita  clericorum.  =  PL., 
t.  XXX,  col.  288. 

21.  (F.  104-106).  Ad  eundem  de  pacientia  habenda  in  tribulatio- 
nibus.  ==  Ibld.,  col.  282. 

22.  (F.  106-108^).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  69,  77,  66;  de  ces 
deux  dernières  il  n'y  a  que  le  titre  avec  le  renvoi  :  Require  in  dlio 
volumine  epistolarum  ad  feminas  (\). 

23.  (F.  108-110).  Ad  Thyrasium  super  dormitione  filie.  =  PL., 
t.  XXX,  col.  278. 


(1)  C'est  le  volume  analysé  plus  haut,  p.  70-73,  n.  995  (112-14). 


s.    JÉRÔME  75 

24.  (F.  110).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  1  (titre  seul)  et  47. 

25.  (F.  110-111).  Epistola  ad  Desiderium  de  lectoribus.  =  PL., 
t.  XXIII,  col.  723. 

26.  (F.  111-112V).  Lettres.  =  Ibid.,  nn.  71,  75. 

27.  (F.  1 12^-1 14v).  Epistola  ad  Presidium  diaconum  de  cereo.  = 
PL.,  t.  XXX,  col.  182.  .      . 

28.  (F.  114V-116V).  Lettre.  =  PL.,  t.  XXII,  n.  147.  .      . 

29.  (F.  1 16^-1 17^).  [Baghiarius].  Ad  Evagrium  de  levita  lapso  et  a 

Inemine  consolato.  =  PL.,  t.  XX,  col.  1037. 
.   30.  (F.  117V-120V).  Lettres.  =  Ibid.,  nn.  118,  6,  8,  7,  9,  145. 

31.  (F.  120V-121).  De  parentibus  honorandis.  =  PL.,  t.  XXX, 
col.  145. 

32.  (F.  121-122^).  Epistola  beati  Iheronimi  de  tribus  virtutibus, 
fortitudine,  sapientia  et  prudentia,  haec  invenitur  inter  omelias 
Origenis  in  Iheremiam  et  a  Iheronimo  translata  est.  =  Ibid.,  col.  1 16. 

33.  (F.  122V-132).  De  homine  perfecto.  =  Ibid.,  col.  75. 

Il  34.  (F.  132-135^).  Epistola  de  vindicta  et  iuramento  atque  obe- 
■encia  et  scient  ia,  =  Ibid.,  col.  105. 
1 35.  (F.  135V-140V).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  12,  2, 119, 10,  76,  68. 
■  36.  (F.  140^-145).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  quendam  amicum 
egrotantem.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  61. 

37.  (F.  145-146).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  quendam  qui  dicit  se 
paenitentem  et  conversantem  in  seculo.  =  Ibid.,  col.  242. 

Parchemin;  146  feuillets;  0^,37  X  0'",28  ;  XV"  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  très  belle  lettrine  f.  4;  ancienne  pagination  en  chiffres  romains 
i-cxliiij  ;  signatures  À1-S4.  F.  1,  il  y  a  cette  note  :  Liber  monasterii  vallis  S.  Martini 
Lovaniensis  (1)  ex  parte  v.  patris  et  confratris  nostri  P.  Henrici  Vrancx  exprimo- 
rihus  oppidi,  professl  anno  1454,  quiprimus  iubilearius  huius  conventus  obiit  anno 
1504.  L'estampille  rouge  R.  F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  ff.4 
et  146.  Reliure  très  élégante;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  estampé  ;  très  jolis 
fers  (2).  Sur  le  plat,  ancienne  étiquette  :  Epistole  beati  Iheronimi  ad  mares,  B.  XIX. 

997.  (20415-20).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1-lOv).  Tractatus  compendiosus  de  arte  moriendi  magistri 

lOHANNIS  GeRSON  (3). 

2.  (F.  lOv).  Prières. 

3.  (F.  11-33^).  Dialogus  racionis  et  conscientie...  nuper  editus  per 
lagistrum  Henriguîh  de  Hassia  (4). 

I  4.  (F.  34-46^).    [De    astrologia].    Inc.    In    nomine  Domini  dixit 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belgica  ms.,  part,  ii,  p.  217. 

(2)  Voir  la  descTi|)tion  de  cette  reliure  [J.  Weale],  Bookbindings,  p.  174,   n.  343. 

(3)  Cf.  Eli-ies  du  Pin,  lohannis  Gersonii  opéra  omnia,  1. 1,  p.  447  sqq. 

(4)  Voir  Fabricius-Mansi,  IHbl.  lat.  med.  etinf.  aet.,  t.  II,  p.  216  sqq. 


76 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


Abluali  qui  est  Avicenna  astrologus.  Des,  tnutil.  Si  autem  fueritj 
dominus  domus... 
Le  feuillet  47  est  blanc. 

5.  (F.  48-71^).  Iheronimi  presbiteri  in  libros  Regum.=  PL.,t.XXIIIJ 
coi.  1329  sqq.  Des.  mutil.  Erat  enim  ibi  archa... 

6.  (F.  72-81V).  Questiones  amagistro  Iohanne  breviter  (1). 

7.  (F.  82-92).  Opus  tripartitum  de  salute  corporis  editum  Bononie 
per  domnum  Guillermum  de  Saligeto  medicirie  doctorem  solemnis 
simum  (2).  Inc.  mutil.  ...  porte  versus  septentrionem,  si  est  estas. 

Papier;  92  feuillets;  diverses  dimensions,  0'°,20  X  0'»,135;  O^^S  X  0™,115; 
XV«  siècle;  les  feuillets  34-35,  48-81  sont  à  deux  colonnes.  Uemi-reliure  maroquii 
rouge  ;  au  dos,  les  titres  dorés  des  différents  traités. 

998.  (9515-16).  —  S.  Hieronymus.  In  Ezechielem. 

1.  (F.  1 -224).  Tractatus  sanctiHiERONiMi  presbiteri  in  Hiezechielei 
prophetam  libri  quatuordecim.  =  PL.,  t.  XXV,  col.  15  sqq. 

2.  (F.  224V-225V).  [Lectiones  de  sancta  ScolasticaJ.  =  BHL. 
n.  7514. 

Parchemin;  225  feuillets  ;  0"",323  X  0°',232;  XI«  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
jolies  lettrines  et  initiales  peintes  en  vert.  F.l,  on  lit  :  Liber  ecclesiae  beati  Laurenlii 
inLeodio.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Hieronymus  ii 
Ezechiel.  Leg.  S.  Scholasticae.  Ce  titre  se  trouve  aussi  à  l'intérieur  du  volume  sui 
une  étiquette  en  maroquin  rouge  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  rinscrij 
tion  :  Bibl.  royale  (3). 

999.  (II.  947).  —  S.  Hieronymus.  Super  Ezechielem. 

1.  (F.  1-lv,  202-202^).  [AuGusTiNus.  De  libero  arbitrio].  Frag- 
ments. =  FL.,  t.  XLIV. 

2.  (F.  2^-200^).  Beati  Iheronimi  presbiteri  in  Ihezechiel.  =  PL. 
t.  XXV,  col.  15  sqq. 

3.  (F.  200^-201).  [Gommentarius  super  historiam  Heliae]. 

Parchemin;  201  feuillets;  0'",318  X  0'",224;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
belles  lettrines  en  rouge  et  en  vert;  titre  courant  en  rouge  ;  signatures  i-xxv.  F. 
et  201,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone  (4),  et  f.  2,  l'ex-libris  :  Sif 
T[homas]  P[hillipps]  Middle  Hill,  341.  Ce  volume  a  été  acquis  parla  Bibliothèque 
royale  en  1888  pour  fr.70.  Reliure  moderne,  peau  de  truie  estampée  avec  Tinscri] 
tion  :  Regia  Bibl.  Belgica  ;  fermoirs  en  cuivre  ciselé. 


(1)  Peut-être  de  Gerson  ?  Du  reste,  tous  ces  extraits  sont  fort  fragmentaires. 

(2)  Voir   pour  les  diverses  éditions  de  ce  traité,  Hain,  Repertorium  biblic 
graphicum,  t.  IV,  n.  11450-53. 

(3)  Au  sujet  de  ce  volume,  voir  Cat.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell.  t.  II, 
p.  337. 

(4)  Cf.  Sandërus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  356. 


s.    JÉRÔME  77 

1000.  (IL  2543).  —  S.  HiERONYMus.  In  Ezechielem. 

1.  (F.  1-110).  Explanationis  Ieronimi  super  Ezechielem  liber  IX  ad 
finem.  =  PL.,  t.  XXV,  col.  Si65  sqq. 

2.  (F.  110-121^).  Sermo  sancti  Iheronimi  presbiteri  de  assumptione 
sancte  Marie  virginis.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  122. 

Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  il  y  a  de  ce  volume  une  description 
imprimée,  en  anglais,  extraite  d'un  catalogue  de  vente. 

Parchemin;  121  feuillets,  plus  six  de  garde;  0°',283  X  0«",213;  XIP  siècle  ;  deux 
colonnes  ;  initiales  en  couleurs.  Il  manque  quatre  feuillets  entre  ff.  81  et  82.  On 
croit  que  ce  volume  vient  de  Saint-Martin  à  Tournai,  mais  rien  ne  permet  de 
Taffirmer.  F.  110%  on  lit  :  Ex  libris  Pétri  Gossin  advocati,  1786,  et  f.  1  :  Phillipps 
ms.  23032;  ce  volume  a  été  acquis  en  1900.  Reliure  parchemin. 

1001.  (163-66).  —  S.  HiERONYMus.  In  Ezechielem. 
1.  (F.  1-134).  In  Ezechielem.  =  PL.,  t.  XXV,  col.  15-490. 

»2.  (F.  134-146^).  Liber  Eusebii  Iheronimi  hebraicarum  questionum.= 
L,  t.  XXIII,  col.  935  sqq. 
3.  (F.  146^-159^).  Liber  locorum  de  Genesi.  =  Ibid.,  col.  859  sqq. 
4.  (F.  159^^-179).  Dialogus  beati  Ieronimi  contra  Pelagium  hereti- 
cum.  =  Ibid.^  col.  495  sqq. 

Parchemin;  179  feuillets;  0«>,35  X  0'»,25;  XV«  siècle  (1470),  car  f.  134,  on  lit  : 
Scriptus  per  fratrem  Petrum  Caltiserem  de  Brekelvelde  monachum  domus  sancte 
Barbare  in  Colonia  Car thusiensisordinis,  anno  Domini  Mcccclxx  etatis  suelipro- 
fessionis  xxvi  vero.  Orate  pro  eo  propter  Deum,  et  f.  179"^  :  Scriptus  per  fratrem 
Petrum  de  Brekelvelde.  Orate  pro  eo  propter  Deum.  Au  verso  de  la  couverture,  on 
lit  :  Liber  domus  sancte  Barbare  in  Colonia  ordinis  Carthusiensis.  L'estampille 
rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  1  et  179^".  Deux 
colonnes,  quelques  belles  capitales,  initiales  rouges  et  bleues;  signatures  a  ... 
a3-r4.  Reliure  ancienne,  peau  de  truie. 

1002.  (10260-63).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  [Vitia  et  virtutes  contrariae]. 

2.  (F.  lv-2).  PuBLiLii  Optatiani  panegyricus  dictus  Constantin© 
Augusto.  =  PL.,  t.  XIX,  col.  395  sqq. 

Les  feuillets  2^-3  sont  blancs. 

3.  (F.  3).  Index. 

4.  (F.  4-66).  HiERONiMus  presbiter  super  Danihelem  prophetam.  = 
PL.,  t.  XXV,  col.  495  sqq. 

5.  (F.  66-89).  HiERONiMi  libri  illustrium  virorum.  =  PL.,  t.  XXIII, 
)1.  601  sqq. 

6.  (F.  89^-185).  Beda  in    septem    epistolas   canonicas.  =  PL.^ 
XCIII,  col.  9  sqq. 

7.  (F.  185).  Six  vers. 
Inc.  Dominus  omnium  omnia  vegetans,  omnibus  omnia  factus. 

>es.  Hanc  et  nos  poscimus  fidem,  hanc  fidei  spem,  spei  salutationem. 


78 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


Parchemin;  175  feuillets;  0'n,278  X  0'",185;  XP  siècle;  très  jolies  lettrines;] 
capitales  rustiques.  Les  lettres  des  signatures  A-X  sont  ornées  de  curieux  dessins.! 
Au  sujet  de  la  provenance  de  ce  volume,  on  remarque,  f.  1,  la  cote  LL,  1-2,  et) 
f.  3",  l'inscription  :  Liber  ccclesîe  sancli  Laurencii  iuxla  Leodium,  et  f.  175  :  Liber] 
sancH  Laurentii  in  leodio  ;  f.  175%  il  y  a  le  nom  propre  :  Randulfus.  Reliure  veau] 
brun  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Daniel.  Epist.  can. 


1003.  (5500-03),  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1-231).  Explanatio  in  Isaia  propheta  libri  numéro  xviii  Hierc 
NiMi  presbiteri.  =  PL.,  t.  XXIV,  col.  17  sqq. 

2.  (F.  231^-233).  Libellus  Martini  episcopi  ad  Mironem  regem  de 
iiii  virtutibus.  =  PL.,  t.  LXXII,  col.  21  sqq. 

3.  (F.  233-233^).  Sermo  S.  Augustini  de  corporis  et  anime  misen 
vita.  =  Piv.,t.  XL,  col.  1332. 

4.  (F.  233v-234v).  Sermo  sancti  Iohannis  episcopi  de  pacientia  et] 
gratiarum  actione.  =  PG.,  t.  LX,  col.  723-30. 

5.  (F.  234v).  Testamentum  Margi  Grunnii  Gorococte  Porcelli  (1). 

Parchemin;  234  feuillets;  0™,33  X  0™,24;  XP  siècle;  deux  colonnes;  grandes  el 
belles  lettrines.  Ce  volume  a  appartenu  autrefois  à  l'abbaye  de  Gembloux,  car  onj 
lit,  f.  231,  cette  note  en  vers  écrite  en  capitales  rustiques  : 

Olbertus  hoc  egregium,  Petre  sancte,  volumen 

Conficiendo  tue  contuUt  ecclesiae  ; 
Tu  Deus  aethereae  quem  custodem  dédit  aulae, 

Codicis  auctori  gaudia  reddepoli. 

F.  228,  on  lit  :   Karissimo  socio  suo  L  de  Gramept  Sigebertus  de  Gemblaco  il 
dilectionem  (2).  Reliure  du  XVII*  siècle,  avec  le  titre  doré  :  Hieronymi  sup.  Isaiam\ 
comment. 


1004.  (9379-80).  —  S.  Hieronymus.  In  Isaiam. 

1.  (F.  Iv).  Alphabet  grec  et  transcription  en  grec  du  Pater  noster. 

2.  (F.  lv-215).  Hieronymus.  Explanatio  in  Isaiam  prophetam.=PL.,j 
t.  XXIV,  col.  17  sqq. 

3.  (F.  215v).  Alphabet  et  numération  en  grec. 

Parchemin;  215  feuillets;  0'",35  X  0"',243;  XII«  siècle;  deux  colonnes.  F.  1,  il  yj 
a  la  cote  MM.,  4-3  et  la  note  :  Liber  sancli  Laurentii  extra  muros  leodienses. 
Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  qui  se  trouve  aussi  à  Tintérieur] 
sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Hieronymus  in  Isaiam  ;  en  dessous,  les 
armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 


(1)  Voir,  pour  les  diverses  éditions  de  cette  pièce,  V.  de  Vit,  Totius  latinilatis 
lexicon  opéra  et  studio  Aegidii  Forcellini,  Prati,  1858-60, 1. 1,  p.  ccxxv. 

(2)  Compte  rendu  des  séances  de  la  Coinmission  l'oyale  d'histoire,  2^  série,  t.  XI, 
p.  447. 


^^^^^^K  S.    JÉRÔME  79 

1005.  (II.  1401).  —  S.  HiERONYMUs.  Super  Isaiam. 

1.  (F.  1).  Lectiones  Isaie  prophetae  que  ad  missas  in  ecclesia 
leguntur  et  in  hoc  volumine  continentur. 

2.  (F.  1^-140).  Pars  prima  explanationis  sancti  Hieronymi  presbi- 
teri  super  Isaiam  prophetam.  =  PL.,  t.  XXIV,  col.  17  sqq. 

Il  manque  trois  feuillets  entre  f.  32  et  33,  soit  les  chapitres  vu,  3-ix,  1. 
En  tête  du  volume,  description  très  détaillée  extraite  d'un  cata- 
logue anglais  imprimé. 

Parchemin  ;  140  feuillets,  plus  six  de  garde  en  tête  et  six  à  la  fin  du  volume  ; 
0",315  X  0™,24;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très  belles  lettrines.  Ce  volume  est 
probablement  écrit  de  la  main  d'Alulfe,  moine  de  Saint-Martin,  à  Tournai.  F.  1,  il 
y  a  là  note  :  Liber  sancti  Marlini  Tornacensis,  et  f.  140  :  Liber  sancti  Martini  Torna- 
censis  servanti  benediclio.  Âmen  (1).  Plus  tard,  ce  volume  a  été  le  n»  23031  de  la 
collection  Phillipps;  il  est  entré  dans  la  Bibliothèque  royale  en  1891.  Reliure 
parchemin. 

1006.  (235-37).  —  Hieronymus.  Gommentarius  in  Isaiam  et 
leremiam. 

1.  (F.  1, 1^282-282^).  Fragments  des  Constituciones  papales  scripte 
1361. 

2.  (F.  2-2^,  281-281^).  Fragments  de  bréviaire. 

3.  (F.  3-212V).  Beati  Iheronimi  presbiteri  explanaciones  in  Ysaiam 
prophetam.  =  PL.,  t.  XXIV,  col.  17  sqq. 

Les  feuillets  213 -215^  sont  blancs. 

4.  (F.  216-280^').  Beati  Iheronimi  presbiteri  explanaciones  Iheremie 
prophète.  =  Ibid.^  col.  679  sqq. 

Parchemin;  282  feuillets;  0"',405  X  0™,29;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  signatures  Â1-O4,  ax-i^.  F.  2,  on  lit  deux  fois  :  Est  liber  hic  sancti 
Martini  Lovaniensis  (2)  ;  f.  3,  il  y  a  la  note  :  Ex  parte  P.  Henrici  Vrancx  Lovaniensis 
eanonici  regularis  professi  anno  1454,  quique^obiit  primus  iubilearius  anno  Î504; 
f.  214*  :  Pertinet  monastrrio  canonicorum  regularium  vallis  Sancti  Martini  in 
Lovanio  ex  parte  fratris  Henrici  Vrancx  eiusdem  monasterii  eanonici  et  presbiteri 
professi  ;  f.  280'  :  Liber  monasterii  S.  Martini  ex  parle  dilecti  confralris  nostri 
P.  Henrici  Vrancx,  qui  fuil  exprimoribus  oppidi,  professus  anno  XinPliiii;  obiit 
vero  primus  iubilearius  huius  domusanno  Domini  XVHiii.  L'estampille  rouge,  aux 
faiâceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  3  et  280.  Reliure 
ancienne,  veau  estampé,  très  jolis  fers. 

1007.  (9512-14).  —  S.  Hieronymus.  In  leremiam. 
1.  (F.  1^-116^,  122-122^).  Explanatio  sancti  Iheronimi  in  libro  Ihere- 
mie (3).  =  PL.,  t.  XXIV,  col.  679  sqq. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  100,  n.  22. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part.  11,  p.  217. 

(3)  F.  1,  il  y  a  cette  note  :  Nota  quod  gloriosus  doclor  Ifœronimus  scripsit  .  XX . 
libros  super  Iheremiam  prophetam  quorum  .  VI .  primi  habentur  in  islo  volumine. 


80  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

2.  (F.  117-121V).  Enchiridion  Xisti  (1).  —  Ce  traité  est  précédé  des 
extraits  de  S.  Jérôme  qui  en  font  mention  (2). 

Parchemin;  V2'2  feuillets;  O"'^!  X  0'»,23;  X«  siècle;  deux  colonnes;  f.  1^  et 2, il 
a  de  très  jolies  lettrines.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Liber  conventus  sancti  Laurenci\ 
Leodiensis,  et  l'on  voit  la  cote  de  bibliothèque  MM.,  4-5.  L'estampille  rouge  d« 
la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux  faisceaux,  se  trouve  f.  1  et  f.  121\  Reliure 
moderne  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Hieronymus  in  leremiam,  Enchii 
Mon  Xisti,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge;  plus  ba^ 
les  armes  de  Belgique  et  la  cote  :  Bibl.  royale. 

1008.  (II.  1021).  —  S.  Hieronymus.  Explanatio  Hieremiae  prc 
phetae.  =  PL.,  t.  XXIV,  col.  679  sqq. 

Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  on  a  collé  une  description  impri-j 
mée  de  ce  volume,  tirée  d'un  catalogue  anglais  d'une  vente  de  livre: 
et  sur  le  troisième  une  note  manuscrite  de  l'abbé  F.  A[llard]. 

Parchemin;  80  feuillets,  plus  neuf  de  garde  en  papier;  0™,363  X  0" 
XI*  siècle;  deux  colonnes;  superbes  lettrines;  signatures  i-x.  F.  2  et  f.  80,  on  lit j 
Liber  sancti  Martini  Tornacensis,  servanli  bencdictio,  auferenti  malediclio.  Amen\ 
Plus  tard,  ce  volume  a  appartenu  à  la  collection  de  Gheltenham,  où  il  portait  U 
n»  23026;  il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888,  pour  fr.  350.  Reliure 
parchemin. 

1009.  (5474-77).  —  S.  Hieronymus.  Expositio  in  Hieremiam. 

1.  (F.  1-79^).  Sancti  Hieronimi  commentarius  in  Hieremiam. 
PL.,  t.  XXIV,  col.  679  sqq. 

2.  (F.  80-83).  Enchyridion  Xysti  (3). 
Les  feuillets  83^-84  sont  blancs. 

3.  (F.  84^-96).  [Epistola  Sigeberti  Gemblacensis  ad  Trevirense 
de  ieiunio  quatuor  temporum].  Responsio  ...  missa  dominis  Trêve 
rensibus.  =  PL.,  t.  CLX,  col.  813-25. 

4.  (F.  96-96V).  Epistola  dubitantium  utrum  iuste  arguatur  reguh 
Bernonis  missa  dominis  Leodiensibus.  =  Ibid.,  col.  825-26. 

5.  (F.  96^-98).  Responsio  ad  eandem  epistolam.  =  PL.^  t.  CLX 
col.  826-30. 

Parchemin;  98  feuillets ;0'n,325  X  0'",235;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très  jolies 
initiales  ornées.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Iste  liber  perlinet  monasterio  sancti  Pétri 
Gemblacensis.  Reliure  du  XVII«  siècle  ;  veau  racine,  au  dos,  le  titre  doré  :  Hieron. 
in  Hie  .  prophe  .,  tranche  rouge. 


très  ullimi  reperiunlur  apud  regulares  VII  foncium  in  Brabancia,  sed  XI  medii  ne 
inveniuntur  quod  déplorant  Cassiodorus,  Rabanus  et  lohannes  Andrée. 

(1)  Cf.  A.  Elter,  Gnomica  .  1  .  Sexti  Pythagorici,  Clitarchi,  Evagrii  Pontii 
sententiae.  Lipsiae,  1892,  p.  ix-xxvni. 

(2)  A.  Harnack,  Geschichte  der  altchristl.  Litteratur,  1. 1,  p.  765-69. 

(3)  Cf.  A.  Elter,  op.  cit. 


s.    JÉRÔME  81 

1010.  (21837).   —  S.  HiERONYMUs.  Explanaliones  in  prophetas 
minores. 

1.  (F.  1).  [Praefatio  Hieronymi  in  Sophoniam].  =  PL.,  t.  XXV, 
col.  1337. 

2.  (F.  1^).  Index. 

3.  (F.  2-41).  Explanatio  in  Abacuc.  =  Ibld.,  col.  1273. 

4.  (F.  41-70).  Explanatio  in  Sophoniam  prophetam.  =  Ibid., 
col.  1338. 

5.  (F.  70-88).  Explanatio  in  Aggeum.  =  Ibid.,  col.  1387. 

6.  (F.  88-160^).  Explanatio  in  Zachariam  prophetam.  ==  Ibid., 
col.  1415. 

7.  (F.  160^-178).  Explanatio  in  Malachiam.  =  Ibid.,  col.  1541. 

Parchemin  ;  178  feuillets  ;  0'°,267  X  O-^^Sô  ;  XU«  siècle;  deux  colonnes  ;  lettrines 
très  élégantes  ;  signatures  i-xxn.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Parc;  à  Tinté- 
rieur  du  premier  plat  de  la  couverture,  il  y  a  la  cote  :  /.  theca  VUl,  et  à  l'extérieur 
sur  les  deux  plats  les  armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées.  Plus  tard,  ce  volume 
a  appartenu  à  Lammens,  car  il  y  a  au  verso  de  la  couverture,  l'ex-libris  :  Ex 
bibliotlieca  P.  V.  C.  Lammens.  Il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1863 
à  la  vente  des  livres  de  Van  Alstein.  Reliure  veau  ;  au  dos,  le  tit.re  doré  :  Hieronim. 
in  V  ultim.  proph.  min.  ;  tranche  rouge. 

1011.  (21547).  —  S.  HiERONYMus.  Gommentarii  biblici. 
Commentaires  sur  Osée,  Joël,  Amos,  Abdias,   Michée,  Nahum, 

j     Habacuc,  Sophonias,  Aggée,  Zacharie.  Des.  mutil.  ch.  xiv  de  Zacha- 
\     rie,  V.  13.  =  PL.,  t.  XXV,  col.  815-1533. 

Parchemin;  119  feuillets;  O^SSâ  X  0™,17  ;  XIII»  siècle;  trois  colonnes;  très 
curieuses  lettrines;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Liber  sancte 
Marie  de  claustro  dicta  Himmcrode  treverensis  diocesis.  Reliure  du  XVP  siècle  ;  ais 
de  bois  recouverts  de  peau  de  truie  estampée  aux  armes  de  deux  abbés  avec 
les  initiales  F.  11.  A.  H.  d'un  côté  et  CH.  de  l'autre;  reste  de  fermoirs  en  cuivre; 
I      tranche  rouge.   • 

1012.  (IL  1100).  —  S.  HiERONYMUs.  In  prophetas  minores. 

1.  (F.  1).  Fragments  d'antiphonaire  noté  :  Dominica  prima  in 
adventu. 

2.  (F.  2-57).  Sancti  Hieronymi  in  Osée  propheta.  =  PL.,  t.  XXV, 
col.  815. 

»3.  (F.  57-74).  Beali  Iheronimi  in  lohel  propheta.  =  Ibid.,  col.  947. 
4.  (F.  74-1 16v).  In  Amos  prophetam.  =  Ibid.,  col.  989. 
5.  (F.  116^-125).  Explanatio    in   Abdiam    prophetam.   =  Ibid., 
1.  1097. 
6.  (F.  125.139V).  In  lonam  prophetam.  =  Ibid.,  col.  1117. 
7.  (F.  139^-175).  Explanationes  in  Micheam  prophetam.  =  Ihid., 
1.  1153. 
8.  (F.  175-177).  Dividationes  partium  a  V*^  littera  in  e  incipientem. 
............ 


82  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  177  feuillets  ;  0">,33  X  O^SS;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très  belles 
lettrines.  F.  177,  il  y  a  la  note  :  Liber  hic  Aine  monachorum  virginis  aime  (1),  et  f.l, 
la  cote  4681  Ph[illipps\.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en_ 
1888.  Demi-reliure;  au  dos,  le  litre  doré  :  S.  Hieronymus  in  prophetas  minores. 

1013.  (IL  1105).  —  S.  Hieronymus.  In  prophetas  minores  (2). 

1.  (F.  1^-25).  Beati  Ieronimi  explanatio  super  Naum  prophetam.  =j 
PL.,  t.  XXV,  col.  1231. 

2.  (F.  26-63).  Explanatio  in  Abacuc  prophetam.  =  Ibid.,  col.  1273.] 

3.  (F.  63-91).  In  Sophoniam.  =  Ibid.,  col.  1338. 

4.  (F.  91-107).  Explanatio  beati  Ieronimi  in  Aggeum  prophetam.  =] 
Ibid.,  col.  1387. 

5.  (F.  107-179).  Explanatio  Zacharie  prophète.  =  Ibid.,  col.  1415. 

6.  (F.  179^-200).  Explanatio  in  Malachiam.  =  7/^/V^.,  col.  1541. 

Parchemin;  200  feuillets;  0"',33  X  0°»,^^;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très| 
curieuses  lettrines;  initiales  rouges  et  vertes;  titre  courant;  signatures  i-xxv.' 
F.  200%  on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Àlna,  et  f.  1,  la  cote  4686  Ph.  Ce  volume] 
fut  acquis  parla  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure  toile  anglaise  ;  au  dos^j 
le  titre  doré  :  S.  Hieronymus  in  prophetas  minores. 

1014.  (200).  —  S.  HiKRONYMUs.  Explanationes  in  Xïl  prophetas. 

1.  (F.  1-186).  Explanationes  sancti  Iheronimi  presbiteri  in  Oset 
(f.  1-35),  lohel  (f.  35-40V),  Amos  (f.  4X)v-65),  Abdiam  (f.  65-70),  lonamj 
(f.  70-77^),  Micheam  (f.  77v-97v),  Naum  (f.  97^-108),  Abacuc  (f.  108- 
124v),  Sophoniam  (f.  124^-137),  Aggeum  (f.  137-144v),  Zachariamj 
(f.  144V-176V),  Malachiam  (f.  176v-186).  =  PL.,  t.  XXV,  col.  815  sqq. 

2.  (F.  186-190).  Tabula  ....  secundum  ordinem  librorum  XII  pro- 
phetarum  iuxta  litteras  alphabeti. 

Parchemin;  190  feuillets;  0'",35  X  0'",255;  XV«  siècle  (1460),  car  f.  186,  on  lit  Is 
note  :  Scripli  per  fralrem  Henricum  de  Dissen  de  Osnaburijis  monachum  huit 
domus  sancte  Barbare  videlicet  in  Colonia  Carthusiensis  ordinis,  emendati  pariter  et 
tabulati  anno  Domini  millesimo  quadring entes imo  sexagesimo  in  octavis  nativitati 
beatissime  Dei  genitricis  Marie  virginis;  deux  colonnes;  quelques  initiales  en  ci 
et  en  couleur;  titre  courant;  signatures  ai-Z4.  Au  verso  du  premier  plat  de  lî 
couverture,  on  lit  sur  une  étiquette  :  Liber  domus  sancte  Barbare  in  Colonia  ordinu 
Carthusiensis,  in  quo  continentur  explanationes  sancti  Iheronimi  in  xij  prophetas. 
L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouv< 
ff.  1  et  190^  Reliure  ancienne,  veau  estampé. 

1015.  (238).  S.  Hieronymus.  Libri  explanacionum  in  XII  pro- 
phetas. 

Commentaires  sur  Osée  (f.  2-39),  Joël  (f.  39-50^),  Amos  (f.  50^-^ 


(1)  Cf.  Sanderus,  Uibl.  belg.  ms.,  part,  n,  decuria  tertia,  p.  241. 

(2)  Ce  volume  fait  suite  au  précédent,  n.  IL  1100.  Il  est  écrit  de  la  même  maii 
Cf.  Sanderus,  ibid. 


s.    JÉRÔME  83 

Abdias  (f.  82-87^),  Jonas  (f.  87v-96v),  Michée  (f.  96^-1 18v),  Naum 
(f.  118V-130V),  Habacuc  (f.  130^-148^),  Sophonie  (f.  148^-162),  Aggée 
(T.  162-170),  Zacharie  (f.  170-206),  Malachie  (f.  206-215v).  =  FL., 
t.  XXV,  col.  815  sqq. 

Parchemin;  216  feuillets  ;  O'^jSTô  X  0°»,27;  XV^  siècle  ;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  quelques  lettrines.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Pertinet  ad  monasterium 
vallis  sancii  Martini  Lovaniensis  ex  parle  confratris  noslri  P.  Henrici  Vrancx  ex 
primoribus  oppidi,  professus  anno  xiiij'^  Iviij  ;  obiit  vero  primus  iubilearius  anno 
xvniij.  F.  216%  on  Wi-.Est  liber  hic  sancii  Martini  Lovaniensis.  F.  1  et  215% 
l'estampille  rouge  R.  F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Demi-reliure 
moderne;  dos  en  basane  rouge,  avec  le  titre  doré  :  IP^  Iheronimi  explanaliones 
induodecim  prophelas,  XV  saec,  avec  le  chiffre  couronné  de  LéopoldP''. 

1016.  (IL  2565).  —  S.  Hieronymus.  In  prophelas  minores. 

I.  (F.  1-51).  Explanatio  in  Osée  prophetam.  =  PL.,  t.  XXV, 
col.  815  sqq. 

l'a.  (F.  51-68).  Explanatio  sancti  Iheronimi  in  lohel  prophetam.  = 
M.,  col.  947  sqq. 

[3.  (F.  68-109).  In  Amos  explanaliones  beati  Iheronimi.  =  Ibid., 
\\.  989  sqq. 

4.  (F.  109-116).  Explanationum  liber  in  Abdiam  prophetam.  = 
Ibid.,  col.  1007  sqq. 

5.  (F.  116-128V).  Explanatio  in  lonam  prophetam.  =  ièid,  col.  1117 
sqq. 

6.  (F.  128^-163).  Explanatio  in  Micheam.  =  Ibid.,  col.  1151  sqq. 

7.  (F.  163-181).  Explanatio  in  Naum  prophetam.  =  Ibid.,  col.  1231 
sqq. 

8.  (F.  181-211).  In  Abacuc  explanaliones  beati  Iheronimi  presbi- 
teri.  =  Ibid.,  col.  1273  sqq. 

9.  (F.  211-233).  Explanatio  in  Sophoniam  prophelam.  ==  Ibid., 
col.  1337  sqq. 

10.  (F.  233^-246).  Explanalionum  liber  beali  Iheronimi  in  Aggeum 
prophetam.  =  Ibid.,  col.  1387  sqq. 

II.  (F.  246^-299).  Explanatio  beati  Iheronimi  presbiteri  in  Zacha- 
riam  prophetam.  =  Ibid.,  col.  1415  sqq. 

12.  (F.  299-313^).  Liber  explanationum  beati  Iheronimi  presbiteri 
in  Malachiam  prophetam.  =  Ibid.,  col.  1541  sqq. 

Parchemin;  313  feuillets  ;  0'",35  X  0'",245;  XV"  siècle;  deux  colonnes;  superbe 
calligraphie;  très  belles  lettrines  en  toutes  couleurs  et  rehaussées  d'or;  initiales 
rouges  et  bleues;  signatures  A1-V4,  Àai-Vui.  Au  verso  du  dernier  feuillet,  il  y  a  la 
note  :  Islud  effregium  volumen  XIF'"'  prophelarum  scriplum  est  per  manus  fralris 
Pelri  de  Lovanio  alias  van  den  Vekene.  F.  1,  de  très  jolies  miniatures  représentent 
les  douze  prophètes,  et  f.  2%  S.  Jérôme  en  costume  de  cardinal  et  un  chanoine 
régulier  de  l'Ordre  de  Saint- Augustin  en  habit  de  chœur.  Ce  qui  fait  penser,  surtout 


84  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

en  comparant  ce  volume  au  n.  II.  2531  (1),  au  prieuré  de  Bethléem,  près  Louvain. 
Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  il  y  a  Tex-libris  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill  2843.  Ce 
volume  fut  acquis  parla  Bibliothèque  royale  en  1900.  Reliure  parchemin. 

1017.  (11.2206).  —  S.HiERONYMus.Commentarius  super  Matthaeum. 

1.  (F.  1^-4^').  Incipiunt  capitula. ..in  commentarium  super Matheum. 

2.  (F.  4V-47).  Incipit  in  Matheum  liber  primus.  =  PL.,  t.  XXVI, 
col.  21-70.  Le  prologue  ad  Eusehkim  manque. 

3.  (F.  47^-87).  Incipit  eiusdem  liber  secundus.  =  Ihid.,  col.  69-114. 

4.  (F.  87-125).  Incipit  liber  tertius.  =  Ibid.,  col.  113-160.  Des.  mutil. 
libr.  III,  cap.  74  :  ....  alios  oh  honestatem  monim  vlrtutlbus  deditos. 
Intravit ... 

Parchemin;  125  feuillets;  0™,165  X  0,145;  IX*  siècle.  Ce  volume  contient  seize 
cahiers  avec  les  signatures  QR.  1.  ...II.  ...  III,  etc.  Manquent  les  feuillets  2  et  3 
du  premier  cahier  et  la  feuille  7  du  XIIP  cahier.  Les  cahiers  sont  de  huit  feuillets, 
à  l'exception  des  cahiers  IV  et  V  qui  en  ont  chacun  neuf.  Ce  manuscrit  appartenait 
autrefois  au  monastère  de  Parc-lez-Louvain.  F.  V,  on  lit  :  Liber  S.  Marie  deparco, 
si  quis  abstulerit  anathema  sil,  et  les  armes  du  monastère,  aujourd'hui  grattées,  se 
trouvaient  sur  le  plat.  Sur  le  revers  de  la  couverture,  il  y  a  la  cote  :  I.  theca.  ii. 
De  là  le  volume  a  passé  dans  la  bibliothèque  Phillipps  à  Gheltenham.  On  trouve 
en  effet  l'estampille  du  baronnet  à  l'intérieur  de  la  couverture,  et  f.  1,  on  lit  :  Phil- 
lipps MS.  4532.  Ce  volume  a  été  acheté,  à  Londres,  en  juin  1898,  pour  1550  fr.  (1). 
Reliure  veau;  tranche  rouge;  sur  le  dos,  le  i\\.ve  eivoné  :  Glossa  super  Mallh., 
répété  f.  2\ 

1018.  (615-24).  —  S.  HiERONYMus.  Opéra. 

1.  {?'.  2  de  garde  verso).  Subscripta  ...  in  hoc  volumine. 

2.  (F.  1-2).  Capitula  in  Matheo  evangelista  beati  Ieronimi  presbi- 
teri. 

3.  (F.  2^-62^).  Liber  sancti  Iheronimi  in  Matheo  evangelista.  =^ PL.; 
t.  XXVI,  col.  21-218. 

4.  (F.  62^-75).  Explanatio  sancti  Iheronimi  super  Marcum  evan- 
gelistam.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  589-644. 

5.  (F.  75-99^').  Expositio  beati  Iheronjmi  presbiteri  super  Eccle- 
siasten.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  1009  sqq. 

6.  (F.  99^-110).  [S.  HiERONYMiJ.  Super  Cantica  explanatio.  Inc.  Veri 
amoris  quem  magister  gentium  Paulus.  Des.  paravit  sibi  imputribi- 
lem  materiam  tabularum.  Deo  gratias. 

7.  (F.  111-120).  Beati  Iheronimi  presbiteri  ...  translatio  duorum 
tractatuum  Origenis  super  Cantica  canticorum.  =  Ibid.,  col.  1117  sqq. 

8.  (F.  120-132).  Epistola  beati  Iheronimi  de  homine  perfecto.  =^ 
Pi..,t.XXX,  col.  75. 


(1)  Voir  plus  bas,  p.  85,  n.  1019  (IL  2531), 

(2)  Cf.  Bibliotfieca  Phillippica,  London,  1898,  p.  117,  n.  882. 


s.    JÉRÔME  85 


9.  (F.  132-136^).  Epistola  beati  Iheronimi  de  vindicta  et  iuramento 
atqiie  obedientia  et  scientia.  =  Ihid.,  col.  105. 

10.  (F.  136^-142).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  quendam  amicum 
egrotantem  consolât oria.  =  Ihid.,  col.  61. 

11.  (F.  143-151^).  Vita  S.  Paule  édita  a  sancto  Iheronimo  presbi- 
tero.  =  BEL.,  n.  6548. 

12.  (F.  151^-166).  Epistola  sancti  Gyrilli  episcopi  iherosolimitani 
ad  Augustinum  doctorem  de  miraculis  sanctissimi  Iheronimi  doctoris 
eximii.  =  BHL.,  n.  3868. 

13.  (F.  166-169).  Epistola  sancti  doctoris  Augustini  ad  Gyrillum 
episcopuni ...  de  excellentia  beatissimi  Iheronimi  episcopi.  =  BHL., 
n.  3867. 

14.  (F.  170-176).  Liber  sancti  Iheronimi  de  predestinatione  et 
divina  gratia.  Lie.  Quidam  de  predestinatione  et  divina  gratia  dispu- 

Kites.  Des.  a  quo  in  futuro  omnibus  revelanda  sunt.  Deo  gracias, 
'archemin;  176  feuillets,  plus  deux  de  garde  au  commencement  et  à  la  fin  ; 
52  X  0"™,22  ;  XV*  siècle  ;  deux  colonnes  ;  initiales  rouges  et  bleues.  Au  verso  du 
mier  feuillet  de  garde,  il  y  a  la  note  :  Istud  volumen  est  monasterii  sancti  Pauli 
vulgater  {sic)  dicti  llubeevallls  in  Zonia.  Reportetur  igitur  ad  praedictum  monaste- 
7ium  propler  Domini  preceptum  et  amorem.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau 
brun  estampé  (1). 

1019.  (IL  2531).  —  S.  HiERONYMUs.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  2-41).  Expositio  beati  Ieronimi  super  Ecclesiasten.  =  PL., 

» XXIII,  col.  1009  sqq. 
3.  (F.  41^-59).  Super  Gantica  explanatio  (2). 
4.  (F.  59^-70^).  Explanatio  sancti  Iheronimi  super  Apokalipsym.  = 
ic.  Diversi  marina  discrimina  transvadentes.  Des.  qui  cum  Gherinto 
heretico  sentiunt. 

5.  (F.  70^-87^).  Explanatio  sancti  Iheronimi  super  Marcum.  = 
PL.,  t.  XXX,  col.  589-644. 

6.  (F.  87^-98^').  Liber  sancti  Iheronimi  de  praedestinatione  et  divina 
i    gracia  (3). 

Le  feuillet  99  est  blanc. 

7.  (F.  100-159).  LiberORiGENisinGenesi.  =  P6^.,t.XII,col.l45sqq. 

8.  (F.  159-203).  Adamantii  Origenis  in  Exodo.  =  Ibid.,  col.  297  sqq. 

*archemin;  203  feuillets;  0'",33  X  0'",215;  XVP  siècle;  deux  colonnes;  signa- 
res  a-Zf.   Superbes    lettrines;  plusieurs  pages,  sont  richement  encadrées  de 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Catalogus  codic.  hagiogr.  bibl.  reg. 
ixell.,  1. 1,  p.  267-8. 
[(2)  Voir  le  volume  précédent,  p.  84,  n.  6°. 
(3)  Ihid.,  n.  14». 


86  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

fleurs.  Au  revers  de  la  couverture,  on  lit:  Perlincl  monasterio  [de  Betleem]  voit 
mcn  istnd,  et  f.  203  :  hle  liber  perlinet  monasterio  de  Betleem  scriptus  per  manusï 
fratris  Ni/cholai  de  Dyesl  alias  Bormans.  Les  initiales  iV.  B.  du  copiste  se  trouvent! 
aussi  f.  59^  F.  1,  il  y  a  la  cote  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill  2844.  Ce  volume  fut  acquis 
en  1900.  Reliure  parchemin. 

1020.  (10752).  —  S.  HiERONYMUs.  Opéra. 

1.  (F.  1-5^).  Praefatio  sancti  Hieronymf  in  corpore  epistolarui 
beati  Pauli  apostoli.  Inc.  Primuni  quaeritur  quare  post  evangelia  qu< 
supplementum  legis  sunt.  Des.  sed  sub  notaciones  brèves  singulii 
versibus  ac  verbis  appositas. 

2.  (F.  5^).  [Petrus  Aureolus.  De  sancto  Paulo].  —  Court  extrait. 

3.  (F.  6^-97^).  Gloses  sur  les  épîtres  de  S.  Paul.  —  Deux  glosej 
Tune  du  Xn%  l'autre  du  XIV^  siècle. 

Parchemin  ;  97  feuillets  ;  0'",227  X  0"»,145  ;  XIP  et  XIV«  siècles;  deux  colonnes] 
quelques  curieuses  lettrines.  F.  6,  une  intéressante  miniature  représente  quelque 
scènes  de  la  vie  de  S.  Paul.  Ce  manuscrit  provient  de  Saint-Laurent  à  Liège,  ca^ 
f.  1,  il  y  a  la  cote  KKy  6-1.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré] 
Glossae  in  cpist.  S.  Pauli  XII  saec,  reproduit  sur  une  étiquette  en  maroquii 
rouge,  à  l'intérieur  du  volume;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  Tinscriptioi 
Bibl.  royale. 

1021.  (5473).  —  S.  HiERONYMUs.  Breviarium  super  psalterium. 
Cf.  PL.;  t.  XXVI,  col.  821-1267.  Des.  mutil.  Lavabo  per  singulas 

noctes  lectum (Ps.  gxlviiii). 

Parchemin;  178 feuillets;  0^,32  X  0^242;  XP  siècle;  deux  colonnes;  très  jolies 
lettrines.  C4e  manuscrit  appartenait  autrefois  à  l'abbaye  de  Gembloux,  mais  toute 
indication  positive  de  cette  provenance  a  disparu.  Reliure  du  XYII»  siècle,  veau 
racine,  titre  doré  :  Hieronimu.  Super  psalteri. 

1022.  (383).  —  S.  HiERONYMUs.  Breviarium  in  psalmos. 
C'est  le  traité  publié,  PL.,  t.  XXVI,  col.  821-1270. 

Parchemin  ;  205  feuillets  ;  0'",325  X  0"',22  ;  XVI«  siècle  (1523),  car  f.  205%  on  lit  : 
Finit  expositio  psalm,orum  anno  Domini  15^3.  Deux  colonnes,  initiales  rouges  et 
bleues,  titre  courant,  ancienne  pagination  i-ccnn.  L'estampille  rouge  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  205^^.  Reliure  moderne  veau  brun 
estampé  ;  au  dos,  le  titre  inexact  :  Origenis  commentarii  in  psalterium, 
anno  1423. 

1023.  (II.  1050).  —  S.  HiERONYMus.  In  Didimum  de  Spiritu  sancto. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  1^-30).  HiERONiMus  in  Didimum  de  Spiritu  sancto.  =  PL., 
t.  XXIII,  col.  101  sqq. 

3.  (F.  30-43).  Expositio  beati  Gregorii.  episcopi  urbis  Rome  in 
Canticum  canticorum.  =  PL.,  t.  LXXIX,  col.  267  sqq. 


s.    JÉRÔME  87 

4.  (F.  43^-66^).  Vita  Aurelii  Auguslini.  =  BHL.,  n.  785. 

5.  (F.  67-75).  Vita  sancti  Symeonis  inonachi.  =  BHL.,  n.  7963  (1). 

6.  (F.  75V.81V).  Vita  sancti  Amoris.  =  BHL.,  n.  392  (2). 

7.  (F.  81V-85).  Vita  sancti  Alexis  confessons.  =  BHL.,  n.  288. 

8.  (F.  85-88).  Passio  sancti  Georgii  martyris.  =  BHL.,  n.  3375. 

9.  (F.  88-90).  Passio  sancti  Gordiani  martyris.  =  BHL.,  n.  3612. 

10.  (F.  90^-104).  De  nativitate  sanctae  Mariae.  =  BHL.,  n.  5334. 

11.  (F.  104^-107^).  AssLimptio  sanctae  Mariae.=  JBffL.,nn. 5351-52. 

12.  (F.  108-128^).  De  virtutibus  sancti  Andreae  apostoli.  = 
BHL.,  n.  430. 

13.  (F.  128^).  [Epistola  Anselmi  Laudunensis  ad  Heribrandum 
abbatem  sancti  Laurentii  Leodiensis].  =  PL.^  t.  GLXII,  col.  1587. 

14.  (F.  129-130^).  Registre  des  chartes  conservées  à  Aine.  — 
Fragment  concernant  les  Karte  de  Fontanis,  Karte  de  Beasart,  Décime 
de  Viscurt,  Décime  de  FontaniSj  Décime  de  Beasart. 

Parchemin;  130  feuillets;  0'«,234  X  O^ITS  ;  XI«  siècle.  F.  l,on  lit  :  Liber  sancte 
Marie  de  Âlna  (3)  et  4627  Ph.\illipps].  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Biblio- 

>èque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos,  les  titres  dorés  des 
fifférents  traités  (4). 

1024.(5504-12).  —  SS.  Hieronymus,  Augustinus  et  autres  Pères, 
livers  traités. 

1.  (F.  1-95).  Explanatio  beati  Hieronimi  presbiteri  in  epistolas 
>auli.  =  PL.,  t.  XXVI,  col.  307  sqq. 

2.  (F.  95-95^).  Epistola  eiusdem  ad  Marcellam  de  Tharsis.  =  PL., 
XXII,  col.  461-63. 

3.  (F.  96-96^).  Retractatio  beati  Augustini  episcopi  in  expositione 
jpistole  Pauli  ad  Romanos.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  620-22. 

4.  (F.  96^-105^).  Liber  qnaestionum  Augustini  in  epistola  ad  Roraa- 
los.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  2063  sqq. 

5.  (F.  105^-106).  Retractatio  eiusdem  Augustini  in  epistolis  Pauli 
id  Galathas.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  622-23. 

6.  (F.  106-122).  Explanatio  eiusdem  in  epistola  ad  Galathas.  = 
^L.,t.  XXXV,  col.  2105  sqq. 

7.  (F.  122-127).  Retractatio  et  libellus  Augustini  de  origine  animae 
id  beatum  Hieronymum.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  649,  et  t.  XXXIII, 
>p.  166. 


(1)  Dans  ce  manuscrit  les  nn.  28-34  sont  omis. 

(2)  Dans  ce  manuscrit,  le  texte  est  suivi  de  quatre  vers  qui  ont  été  publiés  Catal. 
d.  hoffioqr.  hibl.  reg.  Bruxell.,  t.  II,  p.  479. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Uibl.  behj.  ma.,  part,  n,  p.  251,  decuria  septima. 

(4)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell., 
II,  p.  478-79. 


88  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

8.  (F.  127-130V).  EiusDEM  ad  eundem  de  sententia  lacobi  apo- 
stoli.  =  PL.,  t.  XXXIII,  ep.  167. 

9.  (F.  130v-131).Rescriptum  Hieronimi.  =  PL.,  t.  XXIT,  ep.  134. 

10.  (F.  131).  Item  ad  eundem.  =  Ibid.,  ep.  141. 

11.  (F.  131-134^).  Episiola  Augustini  ad  Optatum  episcopum  de 
origine  anime.  =  PL.,  t.  XXXIII,  col.  857  sqq. 

12.  (F.  134^-135).  HiKRONiMus  ad  Marcellinum  et  Anapsychie  de 
anima.  =  PL.,  t.  XXII,  ep.  126. 

13.  (F.  135-135^).  Epistola  Hieroniml  ad  Alyppium  et  ad  Augusti- 
num  episcopos.  =  Ibid.,  ep.  143. 

14.  (F.  135V-136).  Expositio  fidei  sancti  Hieronimi.  =  PL.,  t.  XLV, 
col.  1716. 

15.  (F.  136-139^).  Epistola  Hieronimi  ad  Pammachinm  de  optimo 
génère  intorpretandi.  =  PL.,  t.  XXII,  ep.  57. 

16.  (F.  139^-142^).  Epistola  Epiphanii  Gipri  episcopi  ad  lohannem 
Constantinopolitanum,  a  Hieronimo  translata.  =  Ibid.,  ep.  52. 

17.  (F.  142^-143).  Scriptum  Ignatii  martyris  ...  ad  Mariam  (1). 

18.  (F.  143-144V).  Epistola  eiusdem  ad  Trallianos  (2). 

19.  (F.  144V-146).  Eiusdem  ad  Magnesianos  (3). 

20.  (F.  146-154^).  Eiusdem  ad  Tarsenses,  ad  Philippenses,  Philadel- 
fîenses,  Smyrnenses,  Polycarpum,  Antiocenses,  ad  Hironem  diaco- 
num,  Ephesios  (4). 

21.  (F.  154^-155).  Epistola  prima  Ignatii  episcopi  scripta  de  Smirna 
per  Ephesios. 

22.  (F.  155-157V).  Passio  sancti  Ignatii  martiris.  =  BEL.,  n.  4257. 

23.  (F.  157^-158^).  [Eusebius  et  Hieronymus  de  Ignatio].  =  BEL., 
n.  4260. 

24.  (F.  158^').  Laus  Hironis  in  eum,  discipuli  eius  et  successoris^ 
qui  ei  per  revelationem  fuerat  ostensus  quod  esset  successurus 
cathedram  ipsius  (5). 

25.  (F,  158v-159v).  Epistola  sancti  Poligarpi  episcopi  et  martiris  (6). 

Parchemin;  159  feuillets;  0"',315  X  0«,235;  XP  siècle;  très  belles  initiales: 
rubriques  en  capitales  rustiques.  Ce  volume  provient  de  Gembloux,  mais  il  ne  reste 
aucune  indication  de  la  provenance.  Reliure  du  XVII*  siècle,  veau  racine;  titre 
doré,  au  dos  :  Explanat.  B.  Hier,  in  epist.  Pauli. 


(1)  LiGHTFOOT,  The  aposlolic  Falhers,  t.  II,  sect.  2,  p.  629-31. 

(2)  Ibid.,  p.  622-26. 
(3)76id.,p.613-17, 

(4)  Ibid.,  pp.  631-35,  618-22,  597-601,  602-605,  635-39,  639-43,  606-13.  Cf.  aussi 
pour  les  lettres  d'Ignace,  plus  haut  p.  4. 

(5)  Ce  texte  est  publié  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  rcg.  BruxelL,  1. 1,  p.  518.  Cf.  sur 
des  éditions  antérieures,  Lightfoot,  The  aposlolic  Falhers.  t.  II,  p.  892. 

(6)  Lightfoot,  op.  cit.,  t.  II,  p.  901  sqq. 


s.    JÉRÔME  •      89 

1025.  (5478-83).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1^).  Capitula  librorum  sive  epistolarum  sancti  Hieronimi 
presbiteri. 

2.  (F.  1^).  Ex  libro  Augustini  de  heresibus  ad  Quodwultdeum 
dyaconum  =  PL.,t.  XLII,  col.  45. 

3.  (F.  2-40).  Libri  sancti  Hieronimi  contra  lovinianum.  =  PL., 
t.XXIU,  col.211. 

4.  (F.  40^-46).  Epistola  sancti  Hieronimi  apologetica  ad  Pamma- 
chium  super  eisdem  libris.  =  PL.,  t.  XXII,  lettre  n.  48. 

5.  (F.  46-46^).  Item  Hieronimus  ad  Pammachium.  =  Ibi'd  ,  n.  49. 

6.  (F.  46^-52).  Hieronimus.  Contra  Helvidium  de  virginitate  sancle 
Marie.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  183. 

7.  (F.  52-87V).  [Hieronymi  epistolae].  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  14,  52, 
125, 22, 39, 60, 66,  77,  35  et  36. 

8.  (F.  87^-96).  Tractatus  Hieronimi  de  Cantico  canticorum  post 
Origenem  translatus.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  1116. 

19.  (F.  96-120).  Suite  des  lettres  de  S.  Jérôme.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  18, 
[20,  15,  16,  56,  101,  102,  103,  111,  110,  105,  67,  104,  112,  115,  116. 
|o.  (F.  120-122).  Epistola  Hieronimi  ad  Praesidium.  =  PL., 
XXX,  col.  182. 

11.  (F.  122-126).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  85,  58,  55. 

12.  (F.  126^-127^).  Epistola  Hieronimi  ad  Oceanum  de  vita  cleri- 
corum.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  288. 

13.  (F.  127^-136v).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  69, 146, 73, 17, 1,  72. 

14.  (F.  136V-139V).  Hieronimi  ad  Susannam  lapsam.  =  PL.,  t.  XVI, 
col.  365. 

15.  (F.  139V-142).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  11,  37,  129. 

16.  (F.  142-144).  Epistola  Hieronimi  de  tribus  virtutibus.  =  PL., 
t.  XXX,  col.  116. 

17.  (F.  144-145V).  Lettres.  =  PL,  t.  XXII,  nn.  47,  71. 

18.  (F.  145^-147).  Hieronimus  ad  Tyrasium  de  dormilione  filiae.  = 
PL.,  L  XXX,  col.  278. 

19.  (F.  147-150).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  50,  61, 119. 

20.  (F.  150-153^').  Item  Hieronimus  ad  Riparium  et  Desideriurn 
pros  (sic)  adversus  Vigilantium.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  339. 

21.  Vf.  153V-157).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  70,  74,4,5,  76,68. 
j^_22.  (F.  157-158).  Epistola  Hieronimi  de  honorandis  parentibus.  == 
M/.,  t.  XXX,  col.  145. 

23.  (F.  158-208V).  Lettres.  =  PL.,  t.  XXII,  nn.  147, 6,  8,  10,  7,  9, 
12,  2, 118,  98,  145,  122,  121,  59,  11, 26,  25,  41,  42,  27,  44,  43,  38,  29, 
34,  32,  28,  22, 24,  123, 13, 54,  79,  64, 117. 

j      24.  (F.  208V-236).  Lettres.  ==PL.,  t.  XXII,  nn.  107,  75,  45,  99,  127, 

'    120,148,30,106.    . 


90  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

25.  (F.  236-243).  Altercatio  Luciferiani  et  orthodoxi  a  Hieronim( 
conscripta.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  155. 

26.  (F.  243v).  [Versus]. 

Inc.   Singula  contemplor  et  in  his  moror,  noto  summa. 
Des.  Tu  quoque  cantus  in  hoc  me  mihi  digna  dabis. 

Parchemin  ;  243  feuillets;  0'",328  X  0™,235;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  superbe 
lettrines.  F.  1%  on  lit  :  Pertinct  monasterio  Gemblacensi  in  perpetuum,  et  f.  243" 
Liber  Soucti  Pétri  in  Gemblus,  si  quis  abslulerilei  analhcma.  Reliure  du  XVIPsièck 
avec  le  titre  doré  au  dos  :  D.  Âuguslinu  .  contra  lovinianum ;  tranche  rouge. 

1026.  (10264-73).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1^).  Liber  Hieronimi  presbiteri  contra  Luciferianum.  Dei 
mutil.  ut  non  sibi  tantum  luceat,  sed  omnibus  pro[sit]...  =  PL\ 
t.  XXIII,  col.  155-60. 

2.  (F.  2-35v).  Liber  sancti    Iheronimi   presbiteri  contra    loviniaj 
num.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  211  sqq. 

3.  (F.  35^',  47-47^).  Excerptum  de  Tripertita  historia  qua  occasion^ 
exorta  sit  Luciferiana  heresis.  =  PL.,  t.  LXIX,  col.  1045  (1). 

4.  (F.  35^-42^).  Liber  sancti  Iheronimi  presbiteri  contra  Helladiui 
Luciferianum.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  155  sqq. 

5.  (F.  42V-46V).  Epistola  eiusdem  ad  Thesiphontem.  =  PL.,  t.  XXII 
col.  1147-61. 

6.  (F.  48-79).  Dialogus   sancti    Hieronimi  sub  nomine   Attici 
Gritoboli.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  493  sqq. 

7.  (F.  79-93).  Liber  apologeticusOROsii  presbiteri.  =  PL.,  t.  XXXI 
col.  1173  sqq. 

8.  (F.  93-11  Iv).  Apologeticum  sancti  Pamphili  martyris  pro  Origei 
de  periarchon,  translatum  a  Rufino  de  greco  in  latinum  (2). 

9.  (F.  lllv-114).  Opusculum  Rufini  de  adulteratione  librorui 
Origenis  (3). 

10.  (F.  114-138^).  Liber  apologeticus  Rufini  obiectis  Iheronimi 
respondentis.  =  PL.,  t.  XXI,  col.  541  sqq. 

11.  (F.  139).  Epistola  Iheronimi  ad  Rufinum  post  reconciliatio- 
nem.  =^  PL.,  t.  XXII,  col.  735. 

12.  (P.  139-145).  Liber  sancti  presbiteri  Iheronimi  contra  dogma 
Origenis  de  resurrectione  carnis.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  367,  n.  15  sqq. 

13.  (F.  145-145^).  Descriptio  Eusebii  Hieronimi  de  formulis  hebrai- 
carum  litterarum.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  307. 


(1)  Voir  plus  haut  p.  70,  n.  994  (87-96). 

(2)  Sur  les  éditions  de  cette  pièce  voir  la  notice  de  Schôneman,  PL.,  t.  XXI, 
col.  37,  n.  V;  0.  Bardenhewer,  Patrologie,  Freiburg-in-B.,  1894,  p.  176. 

3)  Voir,  au  sujet  de  ce  traité,  PL.,  t.  XXI,  col.  15. 


s.    JÉRÔME  91 

14.  (F.  145^-163).  Liberinterpretationishebraicorumnominum.  = 
PL.,  t.  XXIII,  col.  771  sqq. 

15.  (P.  163-178^).  Iheronimus  in  libro  locorum  ab  Eusebio  Pam- 
phili ...  in  greco  ...  sed  ...  in  latinum  diligentius  translate.  =  Ihid.y 
col.  861  sqq. 

16.  (F.  178^-190).  Glose  divinorum  librorum. 

17.  (F.  190^0-  Index. 

18.  (F.  191^-237).  Hebraice  questiones  in  libro  Geneseos  [et  aliis 
libris  scripturae  sacrae].  =  Ibid.,  col.  935  sqq. 

19.  (F.  237-237^).  Disputatio  de  ieiuniis. 

20.  (F.  237^-238^).  Sermo  beati  Augustini  episcopi  ad  Seleucianam 
iitrum  apostoli  fuerint  baptizati.  =  PL.,  t.  XXXIII,  col.  1086-89. 

Parchemin;  233  feuillets;  0^277  X  0™,18;  XIII«  siècle;  les  feuillets  1-190  sont  à 
deux  colonnes;  quelques  grandes  initiales  en  rouge.  Ce  volume  provient  de  Saint- 
Laurent  à  Liège,  car  sur  le  second  feuillet  de  garde,  il  y  a  la  cote  MM,  4-11,  de 
cette  bibliothèque,  et  p.  IGO'',  en  tête  de  l'index,  on  lit  cette  note  r  Sequentia  anno- 
tavit  [rater  Io[hannes]  de  Vride  (1).  Orale  pro  eius  sainte.  Le  timbre  rouge,  aux 
faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  238\  Reliure  veau 


1027.  (19077).  —  S.  HiERONYMus.  Contra  lovinianum. 

Liber  sancti  Iheroximi  presbiteri  contra  lovinianum  hereticum.  = 
PL.,t.  XXIII,  col.  211  sqq. 

Parchemin;  71  feuillets  ;  0™,257  X  0™,165;  XIII«  siècle;  signatures  i-ix.  Demi- 
reliure  moderne,  dos  et  coins  en  peau  de  truie. 

1028.  (21189).  —  S.  HiERONYMus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  lv-51v).  Beati  Iheronimi  presbiteri  de  hebraicis  qaaestio- 
nibus.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  935  sqq. 

3.  (F.  51v-60v).  Iheronimus.  De  quadraginta  duabus  rnansionibus 
israhelitici  populi.  =  PL,,  t.  XXII,  col.  698. 

4.  (F.  60^-61).  Descriplio  Iheronimi  de  formulis  hebraicarum  litte- 
rarum.  =  PL.;  t.  XXX,  col.  307. 

5.  (F.  61-80).  Liber  interpretacionis  hebraicorum  nominum.  = 
PL,  t.  XXIII,  col.  771-858. 

6.  (F.  80-98).  Eusebii  Iheronimi  liber  locorum  ab  Eusebio  Gesariensi 
episcopo  prius  quidem  in  greco  edito,  sed  ab  eodem  Iheronimo  in 
latinum  translato.  =  Jbid.,  col.  859  sqq. 


i 


(1)  Sur  Jean  de  Yride,  voir  Dom  Berlière,  Mélanges  d'histoire  bénédictine,  1. 1, 
7,  p.  81-88  ;  cf.  Catalogue  des  manuscrits  de  la  Bibliothèque  royale  de  Belgique, 
I,  1901,  p.  201. 


92  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

7.  (F.  98-116).  Glose  divinorum  librorum. 

8.  (F.  116v).  Courts  extraits  de  S.  Jérôme. 

Parchemin;  116  feuillets;  0",287X0™,198;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très  jolies 
lettrines  de  diverses  couleurs;  signatures  a-n.  F.  1,  il  y  a  la  note  à  moitié  effacée  : 
Liber  bihliothecae  Parcensis,  et  sur  le  premier  plat  intérieur  la  cote  1.  theca  Vlll  de 
cette  bibliothèque.  Reliure  veau  brun;  sur  les  deux  plats,  les  armoiries  de  Tabbaye 
du  Parc  ont  été  grattées;  au  dos,  le  titre  doré  :  Hieron.  Opusc. 

1029.  (II.  1115).  —  S.  HiERONYMus.  Explanatio  in'Isaiam  prophe- 
tam,  en  deux  volumes. 

Le  tome  premier  contient  les  livres  I-IX.  Des.  mutll.  et  os  meum  non 
interroga[stis].  =  PL.,  t.  XXIV,  col.  17-339. 

Dans  le  second,  il  y  a  les  livres  X-XVIII.  =  Ihid.,  col.  349  sqq. 

Parchemin;  199  et  196  feuillets  ;  0"',293  X  0^215;  XIIP  siècle;  deux  colonnes; 
quelques  lettrines;  signatures  i-xxv,  i-xxiv.  Le  volume  provient  de  l'abbaye 
d'Aine  (1),  plus  lard  il  a  appartenu  à  SirThomas  Phillipps  avec  la  cote  4727  et  a  été 
acheté  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure  toile  anglaise;  au  dos,  le 
titre  doré:  S.  Hieronymus in Isaiam,  vol.  1,  IL 

1030.  (1850-56).  —  S.  Hieronymus.  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-6v).  [Odonis  abbatis  sermo]  in  nativitate  béate  Marie  vir- 
ginis.  Inc.  Fecunde  virginis  amplectitur  celum  praesentia.  Des. 
quicquid  illud  sit  quod  inter  Mariae  manus  invenerit. 

3.  (F.  6^-21).  [Omilia  super  Stabat  iuxta  crucem].  Inc.  Sicut  chri- 
stiane  religionis  defectus.  Des.  ut  illa  te  tandem  assumât  in  gloriam 
tuam  ubi  régnât  cum  filio  suo  qui  est ...  Amen. 

4.  (F.  21-29^).  [Omilia  super  Loquente  lesu  ad  turhas  extollens 
vocem  quedam  mulier].  Inc.  Rem  valde  presumptuosam  humane  infir- 
mitati.  Des.  deliciis  affluamus  ab  omnimoda  gloria  tua.  Amen. 

5.  (F.  29^-5 Iv).  [De  laude  S.  lohannis  evangeliste].  Inc.  Scripturus, 
douante  Ghristo  Ihesu  Domino  Deo  nostro,  de  sànctissimo  hominum. 
Des.  in  quo  féliciter  epularis  per  Ghristi  misericordiam,  participes 
efficiamur.  Amen. 

6.  (F.  52-59).  Tractatus  pulcher  de  laude  virginitatis,  incerto 
auctore.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  163-75. 

7.  (F.  59-67^).  Epistola  beati  Ieronimi  presbiteri  ad  Demetriadem 
virginem.  =  PL,  t.  XXII,  n.  130. 

8.  (F.  68-71).  Ieronimus  ad  Principiam  de  vita  Marcelle.  =  Ibid., 
n.  127. 

9.  (F.  71-73V).  Ieronimus  ad  Pammachium  de  morte  Pauline.  = 
Ihid.,  n.  66. 


(1)  Cf.  Sanderus,  BibL  belg^  ms.,  part,  ii,  p.  241,  decuria  tertia. 


s.    JÉRÔME  93 


10.  (F.  73^-79).  Epistola  sancti  ac  beatissimi  Ieronimi  presbiteri  ad 
iRusticum  monachum.  =  Ibid.,  n.  122. 

11.  (F.  79-82).  Ad  Heliodorum  monachum  exhortatoria.  =  Ibid., 
n.  14. 

12.  (F.  82v-101^).  [Lettres  de  S.  Jérôme].  =  Ibid.,  n.  45;  t.  XXX, 
col.  163  ;  t.  XXII,  nn.  24,  122,  97,  145. 

13.  (F.  101^).  [De  signis  in  fine  mundi]. 

14.  (F.  102-134^).  Tractatus  domni  Bernardi  abbatis  Glareval- 
lensis  super  psalmum  Qui  habitat.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  185-254. 

15.  (F.  134^-143^).  [Sermons  de  S.Bernard].  =  Ibid.,  col.  147-49, 
471-75,  645-47. 

16.  (F.  143^-145^').  Deux  autres  sermons  de  eucharistia,  et  [de 
virtutibus]. 

17.  (F.  145^-152^).  De  S.  Bernardo  prolixa  oratio  (1). 

18.  (F.  152^).  De  hiis  qui  duxere  coreos  per  annum  integrum  in 
Saxonia.  =  i?/iL.,n.  5156. 

Les  deux  feuillets  de  garde  collés  sur  les  plats  contiennent  des 
fragments  d'un  traité  de  droit  canon. 

Parchemin;  152  feuillets;  0",245  X  0"^,17;  XlVe  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Pertinet  ad  librariam  canonicorum  regula- 
riumvalUs  sancti  Martini  in  lovanio;  de  même,  f.  75  :  Est  liber  hic  sancti  Martini 
lovaniensis.  Reliure  ancienne;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun  estampé;  jolis 
fers;  restes  de  fermoirs. 

1031.  (8327-42).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1-68^').  Liber  de  contemptu  mundi.  Inc.  Optatus  mihi  dies 
advenerat,  in  quo  visitante  me  divina  clementia  exoneratus  sum  ab 
ecclesiastici  regiminis  gravissima  cura.  Des.  In  manus  tuas  commendo 
spiritum  meum. 

2.  (F.  69-103^').  [BuRLAEus].  Libellus  de  vita  et  moribus  philosopho- 
rum  (2). 

3.  (F.  104-120^).  Liber  B.  abbatis  in  orationem  dominicam.  Lie. 
Quia  fréquenter  in  evangelio  monemur  a  Domino  instanter.  Des.  quia 
prius  nemo  querebat.  Hec  Augustinus. 

4.  (F.  120^-129).  [De  salutatione  angelica].  Inc.  Salutate  Mariam 
que  multum  laboravit  in  vobis.  Des.  quia  in  ipso  vivificasti  me.  Hec 
Bernardus. 

5.  (F.  129-132).  Omelia  Origenis  super  Maria  stabat  ad  monumen- 
m  foris  plorans. 


I 


(1)  Ce  sont  les  chapitres  7,  8, 13, 15,  16  du  livre  I  du  Magnum  exordium  Cister- 
ciemisOrdinis.  Rixheim,  1871. 

(2)  Sur  cet  ouvrage  souvent  imprimé,  voir  Brunet,  Manuel  du  libraire,  5*  éd., 
1. 1,  p.  1407-8. 


94  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Le  feuillet  132^  est  blanc. 

6.  (F.  133-145V).  Liber  beati  Ieronimi  presbiteri  de  illustribus 
viris.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  60L 

7.  (F.  145^-154).  Gatalogus  Gennadii  Massiliensis  de  viris  illustri- 
bus. =  PL.,  t.  LVIII,  col.  1053. 

8.  (F.  154-157^).  Gathalogus  Ysidori  Hispalensis  episcopi  de  viris 
illustribus.  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  1081. 

9.  (F.  158-163).  Additamentum  ad  S.  Isidori  viros  illustres.  — 
Extraits  de  Julien  de  Tolède,  de  Braulio,  de  Félix. 

10.  (F.  157^',  164-1 79v).  Gassiodori  senatoris  in  librum  de  institutio- 
nibus  divinarurn  scripturarum.  =  PL.,  t.  LXX,  col.  1105  sqq. 

11.  (F.  179^-181).  Decretalis  epistola  a  Gelasio  papa  cum  LXX 
episcopis  eruditis  conscripta.  =  PL.,  t.  LIX,  col.  159-69. 

12.  (F.  181-181^).  Epistola  beati  Ieronimi  de  gradibus  Roma- 
norum. 

13.  (F.  181M82).  HistorialudeetThamar. 

14.  (F.  182-182^).  Nomina  et  interpretationes  apostolorum.  = 
BEL:,  n.  652. 

15.  (182^-205).  [IsiDORUs].  Liber  de  naturis  animalium.  =  PL., 
t.  LXXXII,  col.  433-38,  423-33, 440-72. 

16.  (F.  205-207V).  [Isidorus].  De  piscibus.  =  Ihid.,  col.  450. 

17.  (F.  208-209V).  [Isidorus].  De  arboribus.  =  Ihid.,  col.  606. 

18.  (F.  209V-215).  [IsiDORUsJ.  =  Ibld.,  col.  397-419. 

Parchemin;  215  feuillets;  0'",27  X  0"',18;  XIV«  siècle,  sauf  les  feuillets  158-163, 
qui  ont  été  écrits  sur  papier  au  XVIP  siècle  ;  les  feuillets  104-132  sont  à  deux 
colonnes;  quelques  lettrines  rehaussées  d'or;  le  traité  de  animaUbus  est  orné  de 
curieux  dessins.  F.  1,  on  lit  :  Liber  fratris  Brunonis  (?)  ordinis  Praedicatorum,  et 
f.  104  :  Societatis  lesu  Anlv.  D.  P.  ;  au  revers  de  la  couverture,  il  y  a  Tex-libris 
des  anciens  bollandistes  ^  MS.  202.  Reliure  parchemin. 

1032.  (21188).  —  S.  HiEROxNYMus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  2-64v).  HiERONiMi  presbiteri  urbis  Rome  liber  de  hebraicis 
questionibus.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  935  sqq. 

3.  (F.  64^-65).  Descriptio  Eusebii  Hieronimi  de  formulis  hebraicarum 
litterarum.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  307. 

4.  (F.  65-85v).  S.  Hieronimi  presbiteri  liber  interpretacionis  hebrai- 
corum  nominum.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  771  sqq. 

5.  (F.  85^-106).  Liber  locorum  ab  Eusebio  Pamphilo  Gesariensi 
episcopo  prius  quidem  in  greco  edito,  sed  ab  eodem  Hieronimo  in 
latinum  diligentius  traducto.  =  Lhïd.,  col.  859  sqq. 

6.  (F.  106^^-125^).  Expositio  nominum  divinorum  librorum. 

Parchemin;  125  feuillets;  0'",278X0"',177; XI V« siècle;  initiales  rouges  et  bleues. 
F.  1,  on  lit  la  note  :  Pertinet  hic  liber  magislro  Henrico  de  Zoemeren  sacre  théologie 


s.    JÉRÔME  95 

professori.  Si  quis  eum  abslulerU  vcl  hune  titulum  deleverit  anathema  sit,  et  au  haut 
du  même  feuillet  :  Bibliothecae  Parcensis.  Du  reste,  à  l'intérieur  du  plat  de  la  cou- 
verture, il  y  a  la  cote  bien  connue  de  cette  bibliothèque  :  1.  theca  VllI.  Reliure 
veau;  sur  les  deux  plats,  les  armoiries  de  l'abbaye  de  Parc  ont  été  grattées;  au 
dos,  le  titre  doré  :  Hieron.  Opusc. 

1033.  (66-76).  —  S.  Hieronymus.  Libri  et  epistolae  contra  diversas 
haereses. 

1.  (F.  2-2^).  Tabula  librorum  et  epistolarum  beati  Iheronimi  presbi- 
teri  contra  diversas  hereses. 

2.  (F.  3-9^').  Altercatio  Luciferiani  et  orthodoxi  ab  eodem  beato 
Iheronimo.=  FL.,  t.  XXIII,  col.  135  sqq. 

3.  (F.  9^-15).  Liber  beati  Iheronimi  presbiteri  contra  Helvidium 
,  hereticum.  =  Ihid.,  col.  183  sqq. 

14.  (F.  15-33^).  Liber  primus  beati  Iheronimi  contra  lovinianum 
ireticum.  =  Ibid.,  col.  211  sqq. 
5.  (F.  33v-46v). Liber  secundus  beali Iheronimi  contra  lovinianum .= 
id.,  col.  281  sqq. 
6.  (F.  46^-51^).  Epistola  apologetica  beati  Iheronimi  ad  Pamma- 
chium  super  libris  contra  lovinianum.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  493-511. 

7.  (F.  51^-52).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Pammachium  secunda.= 
J6iU,  col.  511-512. 

8.  (F.  52-52^).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Marcum  presbiterum 
Gaîcide  de  hereticis.  =  Ibid.^  col.  359-61. 

9.  (F.  52v-53v).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Dompnionem  contra 
Vigilantium  hereticum.  =  Ibid.,  col.  511-16. 

10.  (53^-54).  Epistola  beati  Iheronimi  adversus  blasphemias  Vigi- 
lancii  heretici.  =  Ibid.,  col.  602-606. 

11.  (F.  54-55).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Riparium  presbiterum 
adversus  Vigilancium.  =Ibid.,  col.  906-909. 

12.  (F.  55-57^').  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Riparium  et  Desiderium 
presbiteros  contra  blasphemantem  Vigilancium.  =  PL.,  t.  XXIII, 
col.  337  sqq. 

13.  (F.  57^-58).  Epistola  beati  IherOxNimi  presbiteri  ad  Riparium 
presbiterum.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  1164-65. 

14.  (F.  58).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Ampronium.  =  Ibid., 
col.  1165-66. 

15.  (F.  58).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Severum  (1). 

16.  (F.  58-59).  Tractatus  beati  Iheronimi,  presbiteri  de  diversis 
lèpre  generibus.  =  Ibid.^  col.  245. 

17.  (F.  59-60).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Pammachium  et  Occea- 
num  contra  hereticos  invectiva.  =  Ibid.,  col.  239. 


(1)  Vallarsi,  Uicromjini  opcra,  t.  XI,  p.  363. 


96  MANUSCRITS    PE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

18.  (F.  60).  Epistola  l^eati  Iheronimi  ad  Theophilam  Alexandrinumj 
episcopum  prima.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  607. 

19.  (F.  60-60^).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  eundem  secunda. 
Ibid.,  col.  754. 

20.  (F.  60^).  Epistola  Theophili  ad  beatum  Iheronimum.  =  Ibid., 
col.  755. 

21.  (F.  60^).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Theophilum  episcopum 
tertia.  =  Ibid.,  col.  755. 

22.  (F.  60^-61).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Theophilum  episcopum 
quarta.  =  Ibid.,  col.  812-13. 

23.  (F.  61).  Epistola  Theophili  ad  beatum  Iheronimum.  =  Ibid., 
col.  756. 

24.  (F.  61-63).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Theophilum  episcopum 
contra  lohannem  episcopum  Iherosolomitanum  fautorem  hereti- 
corum.  =  Ibid.,  col.  736-43. 

25.  (F.  63-72^).  Expositio  symboli  a  Rufino  presbitero  Aquilegie  ad 
Laurencium  presbiterum  conscripta.  ==  PL.,  t.  XXI,  col.  335. 

26.  (F.  72^-73^).  Epistola  Iheronimi  ad  Rufmum  presbiterum  Aqui- 
legie de  iudicio  Salomonis.  =  PL.,  t.  XXH,  col.  682-35. 

27.  (F.  73^-74).  Epistola  beati  Iheronimi  presbiteri  ad  Florentinum 
de  horto  amicicie.  =  Ibid.,  335-36. 

28.  (F.  74-75).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Rufinum  presbiterum 
de  Bonoso.  =  Ibid.,  col.  332-35. 

29.  (F.  Ih-ll"^).  Epistola  S.  Epiphanii  Salamine  Cipriorum  episcopi 
ad  lohannem  Iherosolimitanum  episcopum  ....  a  beato  Ihehonimo 
presbitero  translata.  =  Ibid.,  col.  517-27. 

30.  (F.  77^-80^).  Liber  beati  Iheronimi  ad  Pammachium  de  optimo 
génère  interpretandi.  =  Ibid.,  col.  567-579. 

31.  (F.  80^-81).  Prologus  Rufini  in  apologeticum  Eusebii  ....  pro 
Origene.  =  PL.,  t.  XXI,  col.  15. 

32.  (F.  81-94^').  Apologeticum  pro  Origene.  =  Ibid.,  col.  15. 

33.  (F.  94^-97).  Opusculum  apologeticum  Rufini  presbiteri  ad 
Macharium  de  adulteratione  librorum  Origenis.  =  Ibid.,  col.  15. 

34.  (F.  97-97^).  Prefacio  Rufini  presbiteri  in  quatuor  libros  periar- 
chon  Origenis.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  733-35. 

35.  (F.  97^-98).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Rufinum.  =  Ibid., 
col.  735-36. 

36.  (F.  98).  Epistola  Pammachh  etOcceani  ad  beatum  Iheronimum  de 
transferendo  libros  periarchon  Origenis  post  Rufinum.=  /6/d,col.743. 

37.  (F.  98-100^').  Rescriptum  beati  Iheronimi  ad  Pammachium  et 
Occeanum  de  erroribus  Origenis.  =■  Ibid.,  col.  743-52. 

38.  (F.  100^').  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Paulam.  =  Ibid., 
col.  752-54. 


s.    JÉRÔME  97 

39.  (F.  100^-120^').  RuFiNi  presbiteri  ad  Apronianum.  =-  PL., 
t.  XXI,  col.  541  sqq. 

40.  (F.  120^-136).  Liber  ....  beati  Iheronimi  ad  Pammachium  et 
Marcellam.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  397-456. 

41.  (F.  136-137).  Apologia  quam  pro  se  misit  Rufinus  presbiler  ad 
I^Anastasium  romane  urbis  episcopum.  =  PL.,  t.  XXI,  col.  623-27. 
|iy  42.  (F.  137-146^).  Liber  beati  Iheronimi  adversus  Rufinum.  =  PL., 

t.  XXIII.  col.  457  sqq. 

43.  (F.  146^-152).  Liber  beati  Iheronimi  presbiteri  adversus  Rufmum 
contra  erroneum  dogma  Origenis  de  resurrectione  carnis.  =  Ihid., 
col.  367-96. 

44.  (F.  152-152^).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Pammachium  et 
Marcellam  de  libro  sancti  Theophili  Alexandrini  episcopi  contra 
errores  Origenis.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  790-92. 

45.  (F.  152^').  Epistola  beati  Iheronimi  adTranquilleanum  quomodo 
Origenem  légère  debeat.  =  Ibid.,  col.  606. 

|^ft46.  (F.  152^-156).  Epistola  beati  Iheronimi  ad  Avitum.  =  Ihid., 
"l.  1059-72. 

47.  (F.  156-159V).  Epistola  beati  Iheronimi  presbiteri  ad  Thesi- 
phontem.  =  Ihid.,  col.  1147-61.  On  lit  au  bas  du  f.  156  cette  note  : 
Caveat  lector  ne  quicquam  variet  in  hac  epistola  secundum  exemplaria 
istius  terre  quorum  nonnuUa  in  hoc  loco  comperi  esse  corrupta. 

48.  (F.  159^-186).  Prologus  dialogi  sancti  Iheronimi  ....  Dialogus 
sancti  Iheronimi  sub  nominibus  Attici  et  Gritoboli.  =  PL.,  t.  XXIII, 
col.  495  sqq. 

49.  (F.  186-198).  Liber  apologeticus  Orosii  presbiteri  contra  Pela- 
gium  (1). 

Le  dernier  feuillet  de  garde  contient  un  fragment  de  psaume.  11  y 
a  de  nombreuses  notes  marginales,  avec  les  corrections  données  par 
Érasme,  dans  son  Opus  epistolarum  divi  Hieronymi  Stridonensis  una 
cum  scholiis. 

Parchemin;  198  feuillets,  plus  trois  de  garde;  0™,41  X  0'",285;  XV«  siècle;  deux 
colonnes;  jolies  initiales  rouges  et  bleues;  f.  3,  il  y  aune  superbe  lettrine  ;  ancienne 
pagination  en  chiffres  romains  i-cxcv;  signatures  Âi-V^.  F.  1,  on  lit  cette  note: 
Liber  monaslerii  canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martini  in  lovanio,  puis 
une  autre  main  a  ajouté  :  Ex  parte  F.  Henrici  Vrancx  professi  canonici  regularis 
noni  anno  14.54,  quiquc  (Mil  primus  iubilearius  anno  1504.  F.  114,  on  lit 
aussi  :  Est  liber  hic  sancti Mar Uni  /ovanicn.si*  (2).  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux, 
de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  3  et  197^  Reliure  ancienne;  ais 


(1)  Publié  dans  S.   Havercampus,  Pauli  Orosii  presbyleri  Hispani  adversus 
jmQanos  hisloriarum  libriseptem  ut  et  apologeticus  contra  Pelagium,  etc.Leyde,  1738, 
p.  588-634  et  reproduit  PL.,  t.  XXXI,  col.  1173  sqq. 
^_  (2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  217. 

I  """"■■"■■ 


98  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

de  bois  recouverts  de  veau  estampé  ;  traces  de  clous  et  de  fermoirs.  Sur  le  plat  de 
devant,  à  Textérieur,  une  étiquette  encadrée  de  cuivre  et  sous  corne  porte  ce  titre  : 
Epistole  beali  Iheronimi  presbiteri  conlra  diversos  hereticos  cum  nonnullis  aliorum 
opusculis. 

1034.  (689-705). —  S.  Hieronymus,  Rufinus,  S.  Ignatius,  etc.  Opéra. 

1.  (F.  l-2v).  Tabula  illorum  que  continentur  in  isto  volumine. 

2.  (F.  3-24).  Liber  Eusebii  Ieronimi  hebraycarum  questionum.  ==- 
PL.,  t.  XXIII,  col.  935  sqq. 

3.  (F.  24-34).  De  mansionibus  Ysraelitici  popali.  =  PL.,  t.  XXII, 
col.  698-724. 

4.  (F.  34-39V).  Epistola  Ieronimi  ad  Tesiphontem  contra  eos  qui 
dicunt  posse  hominem  esse  sine  peccato  si  velit.  =  Ibid.,  col.  114-51. 

5.  (F.  39^-76).  Dialogus  sancli  Ieronimi  nomine  Attici  et  Gritoboli.= 
PL.,  t.  XXIII,  col.  495  sqq. 

6.  (F.  76^-94).  Liber  apologeticus  Orosii  presbiteri.  =  PL.,  t. XXXI, 
col.  1173  sqq. 

7.  (F.  94-116v).Apologeticum  sancti  Pamphili  martiris  pro  Origene 
deperiarchon  translatum  a  Rufino  de  graeco  in  latinum. 

8.  (F.  116^-120).  Opusculum  Rufini  de  adulteratione  librorum 
Origenis  (1). 

9.  (F.  120-121).  Prologus  Rufixi  presbiteri  in  primo  liber  periar- 
chon  Origenis  presbiteri.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  733-35. 

10.  (F.  121-125).  Pammachius  et  Occeanus  leronimo  presbitero.— 
leronimus  Pammachio  et  Occeano.  =  Ibld.,  col.  743-52. 

11.  (F.  125-157^).  Libri  duo  Rufjni  contra  leronimum.  =  PL., 
t.  XXI,  col.  541  sqq. 

12.  (F.  157^-182).  Ieronimi  ad  Pammachium  et  Marcellam  pro  se 
contra  accusatorem  defensio.  :=  PL.,  t.  XXIII,  coi.  397  sqq. 

13.  (F.  182-182^).  Epistola  eiusdem  (Ieronimi)  ad  eundem  (Rufi- 
num).  =  PL.,  t.  XXII,  col.  600. 

14.  (F.  182^-183^').  Apologia  de  sancta  Trinitate  quam  pro  se 
misit  Rufinus  presbiter  ad  Anastasium  romane  urbis  pontificem.  = 
PL.,  t.  XXI,  col.  623-27. 

15.  (F.  183^-198^).  Liber  Ieronimi  adversus  Rufinum.  =  PL., 
t.  XXIII,  col.  457  sqq. 

16.  (F.  198^-207).  Liber  [Ieronimi]  contra  dogma  Origenis  de 
resurrectione  carnis.  =  Ibld.,  col.  367-96. 

17.  (F.  207-207^).  Epistola  Ghromachii  et  Heliodori  ad  leronimum 
de  nataliciis  sanctorum.  —  Rescriptum  Ieronimi.  =  PL.,  t.  XXX, 
col.  297. 


Il 


(1)  Au  sujet  de  ces  deux  opuscules  de  Rufin,  cf.  PL.,  t.  XXI,  col.  15. 


s.    JÉRÔME  99 

18.  (F.  207^-208^).  [Nomina  apostolorum].  =  BEL.,  n.  652. 

19.  {¥.  208V-233V).  [Gennadius,  De  viris  illustribus].  =  PL.,  t.LVIII, 
col.  1053. 

20.  (F.  233^-254^),  Ignatji  epistolae  ad  Mariam,  ad  Trallianos,  ad 
Magnesianos,  ad  Tarcenses,  ad  Philippenses,  ad  Philadelphienses,ad 
Smyrnenses,  ad  Policarpum,  ad  Antiocenses,  ad  Hyroiiem,  ad  Ephe- 
sios,  de  Smyrna  per  Ephesios  (1). 

21.  (F.  255-260).  Passio  sancli  Ignatii  martiris.  =  BHL.,  n.  4258. 

22.  (F.  260^).  Laus  Hironis  in  S.  Ignatium  (2). 

23.  (F.  260^-262v).  Epistola  Policarpi  martyris  (3). 

Papier,  au  fili|?rane  de  la  lettre  P  ;  262  feuillets,  plus  neuf  de  garde  au  commen- 
cement et  dix  à  la  fin;  O^j^OS  X  0"',20;  XV*'  siècle;  deux  colonnes;  initiales  rouges 
et  bleues;  ancienne  pagination  i-cclxi.  F.  3,  on  lit  :  Coll.  Societatis  lesu  Lovanii; 
sur  le  second  feuillet  de  garde  en  tête,  il  y  a  la  cote  ¥.  3.  Demi-reliure  moderne  ; 
dos  en  maroquin  brun,  avec  le  titre  doré  :  fi"  Hieronymi  opéra  varia  cum  aliis 
opuscuUs  Gennadil,  6'*  Ignatii  Ànliocheni,  Hironis  et  bcati  Polycarpi,  XVsaec.  ; 
plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I*^ 

1035.  (2037-48).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-26).  Ordo  vivendi  Deo  exîniii  doctoris  Iheronimi  ad  Eusto- 
chium  sacram  Deo  virginem.  =  PL.^  t.  XXX,  col.  391  sqq. 

3.  (F.  26-26^).  Régula  aurea.  Inc.  Silentiuni  diliges.  Des.  obsequio- 
sum  in  omnibus  exhibere. 

4.  (F.  26v).  [De  superbia]. 

5.  (F.  27-46).  Prologus  sancti  Iheronimi  presbiteri  in  regulam 
sancti  Pachomii  abbatis. — Capitula. — Praecepta  patris  Pachomii.= 
PL.,l.XXin,  col.  65  sqq. 

Les  feuillets  46^-47  sont  blancs. 

6.  (F.  47^-72).  Epistola  beati  Behnardi  ad  fratres  de  monte  Dei.  := 
PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  307  sqq. 

7.  (F.  73-75).  Régula  sanctorum  patrum  Serapionis  et  Magharii, 
Pafnutii  et  alterius  Magharii.  =  PL.,  t.  CIII,  col.  435-42. 

8.  (F.  75^-76).  Epistola  beati  Magharii  data  ad  monachos.  =  Ibid., 
col.  451. 

9.  (F.  76^-110).  Liber  magisiri  Rigardi  de  sangto  Vigtore  de  statu 
interioris  hominis  post  lapsum.  =  PL.,  t.  CXGVI,  col.  1115  sqq. 

10.  (F.  111-127).  Tractatus  Wilhelmi  sancti  Theodorigi  de  digni- 
tale  amoris.  =  PL.,  t.  CLXXXIV,  col.  379  sqq. 

11.  (F.  128-157^).  Liber  seu  tractatus  de  tribus  votis  substantia- 


I,  (1)  Voir  plus  haut,  pp.  4, 88. 
^i%  Cf.  supra,  p.  88,  n.  24. 
(3)  LiGHTFOOT,  The  apostolic  Fathers,  t.  II,  p.  9()1  sqq. 


100  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

libus  monaslicis  quem  composuit  ....  Henrigus  [de  Goesveld]  prior 
Cartusiensium  prope  montem  sancte  Gertrudis  in  Hollandia  (1). 

12.  (F.  158-164^).  Tractatus  de  laude  doctrine  salubris  venerabilis 
magistri  Iohannis  Gerson  cancellarii  Parisiensis  (2). 

13.  (F.  164^).  Responsio  prefali  auctoris  super  questione  utrum 
liceat  alicui  scribere  notabiliter  in  festivis  diebus  (3). 

14.  (F.  165-169).'  Institutiones,  dilatationes  et  confirmationes 
sanctorum  pontificum  rornanorum  Urbani  quarti,  Martini  quinti  et 
Eugenii  quarti  super  festivitate  excellentissimi  et  dignissimi  sacra- 
menti  corporis  et  sanguinis  Christi  (4). 

15.  (F.  169^-177^).  Tractatus  domni  Pétri  de  Yliago  episcopi 
Cameracensis  de  duodecim  honoribus  sancti  Ioseph(5). 

16.  (F.  178-181).  Vita  sancte  Berlendis  virginis.  =  ^iîL.,  n.  1184. 

17.  (F.  182-186).  Sermo  in  solempnitate  gloriose  virginis  Christi 
Gertrudis.  Inc.  Quotiens  de  virginibus  recitatur  sermo.  Des.  et  iocun- 
ditatis  eterne  regnum  possideas,  ut  règnes...  Amen. 

Parchemin;  186  feuillets;  0"",235  X  O-^^eS;  XV»  siècle;  quelques  capitales 
ornées.  F.  1^  et  186,  on  lit  :  Me  liber  pertinet  monasterio  RubeevaUis  in  Zonia  iuxta 
Bruxellam.  L'estampille  rouge  F.  R.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se 
trouve f.  2  et  f,  186.  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  brun  avec  les  titres 
dorés  des  différents  traités  ;  puis,  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I«'  (6). 

1036.  (19259-65).  —  S.  Hieronymus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Note  sur  ce  manuscrit  par  le  B°"  de  Reiffenberg. 

2.  (F.  2-6).  Divers  extraits  très  courts  ex  chronica  martiniana.  — 
Epitahalamium  misticiim  theologi  et  théologie  sub  tipo  lacoh  et  Rachel. 

Les  feuillets  6^-8^  sont  blancs. 

3.  (F.  9-39).  Phisiologus  magistri  Theobaldi  doctoris  et  episcopi  de 
naturis  XII  animalium  (7). 

4.  (F.  39-40^).  Courts  poèmes. 

a)        Inc.  Si  fortuna  modo  gravis  est  conversa  repente. 
Des.  Multaque  contingunt  quo  mediante  mala. 


I 


(1)  Cf.  Fabricius-Mansi,  Bihl.  lai.  med.  etinf.  aet.,  t.  II,  p.  213;  Petreius,  Biblio- 
theca  Cartusiana,  p.  126-27. 

(2)  Voir  Ellies  du  Pin,  loannis  Gersonii  opéra  omnia,  t.  II,  col.  694-703. 

(3)  Ibid.,  col.  703. 

(4)  Cf.  pour  ces  pièces,  Chapeavillus,  Gesta  pontificum  Leodiensium,  t.  II,  p.  657. 

(5)  Voir  L.  Salembier,  Petrusde  AlliacOy  p.  xlh.  «■ 

(6)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Cat.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  J| 
^rwiceW.,  t.I,  p.  327.  ^' 

(7)  Voir  sur  ce  traité  Hain,  Repertorium  bibliographicum,  t.  II,  p.  405  sqq.  et 
Thierfelder,  Ein  Handschrift  des  Physiologus  Theobaldi^  dans  Serapeum,  t.  XXIII, 
1862,  pp.  225-31,  241-49. 


s.    JÉRÔME  101 


r 

^^K  b)  [De  mensa]. 

^^B,  Inc.  Si  vis  servire,  tu  debes  plurima  scire. 

^^B  Des.  Hic  residet  quasi  sus  et  surgit  velut  asellus. 

c)  Nota  pulchra  de  medicis. 

Inc.  Vita  brevis,  morbus  gravis  est  et  caput  acutum. 
Des.  Sed  Deus  est  medicus  nomine  reque  simul. 

5.  (F.  41 -67^).  Origenes  de  cantico  canticorum  cum  epistola 
Iheronimi  presbiteri  ad  Damasum.  =  FL.,  t.  XXIII,.  col.  1117  sqq. 

6.  (F.  67v).  Enigma. 
Bos  portât  spinam  de  qua  capit  auca  rapinam, 
Quod  capit  ipsa  bovi  dat  vitulo  vel  ovi. 

7.  (F.  68-70^').  Spéculum  monachorum  beati  Bernardi  abbatis.  = 
PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  1175-78. 

8.  (F.  71-75).  Liber  beati  Bernardi  abbatis  de  honestate  vite.  = 
col.  1167. 

9.  (F.  75^-81v).  Beati  Iheronimi  cardinalis  presbiteri  ad  Rusticum(l). 

10.  (F.  82-86).  Oratio  beati  Augustini  episcopi  sumpta  ex  libro 
lîus  qui  Spéculum  vel  Manuale  dicitur. 

11.  (F.  86-88).  Oratio  eiusdem  ad  Deum  et  ad  omnes  sanctos. 

12.  (F.  88-88V).  Sentences,  en  vers. 

13.  (F.  89-103).  Tracta tulus  quidam  perutilis  studiosis  scolaribus. 
//ic.Ut  iuvenes  scolares  scire  valeant  qualiter  semetipsoshabilitabunt. 
Des.  Et  in  hoc  finitur  presens  tractatulus  qui  editus  est  amorose  ad 
laudem  Domini  nostri ....  Amen. 

14.  (F.  103-104).  Vers,  entre  autres  :  Notahile  fidei  catholice  de 
ulomone. 

Inc.   De  Salomone  trado  quid  dicat  catholicorum. 
Des.  Asserunt  hune  omnes  salutem  promeruisse. 

14.  (F.  105-126^).  AuRELii  Prudentii  Glementis  sichomarchia  {sic\ 
id  est  pugna  anime.  =  PL.,  t.  LX,  col.  9  sqq. 

15.  (F.  126V-127).  Vers,  en  latin  et  en  flamand. 
A  noter  l'indication  météorologique  suivante  : 

Data  terremotus. 
Ter  mit  tellus  occupata  frugihus  altis 
Augusti  furie  vigilia  Bartholomei, 
c'est-à-dire  23  août  1504. 


\à 


Papier;  127  feuillets  ;  O^U  X  0'",10;  XVI«  siècle  (1513),  car  f.  39,  on  lit  :-^nno 
V Xni,  VIII  mardi;  f.  67''  :  Anno  MVXllI  die  XVIII  ianuarii;  f.  IbiÂnno 


il)  Absolument  apocryphe;  préface  à  la  collection  des  prières  connues  sous  le 
m  de  Psautier  de  S.  Jérôme. 


102  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Domini M°VX1II, XA'J» ianuarU,  et  f.  126^  :  Explicit....  MVXIII,  V»  ianuarii. Ce 
volume  provient  de  Bethléem,  près  Louvain,  car  au  verso  de  la  couverture,  il  y  a] 
l'étiquette  :  Beth.  Lov.  Ce  manuscrit  a  été  acquis,  à  une  vente  à  Gand,  le  31  jan-J 
vier  1844,  pour  fr.  0,83.  Très  jolie  reliure  ancienne  restaurée  ;  ais  de  bois  recouverts* 
de  veau  brun  estampé;  fers  très  élégants  caractéristiques  de  l'atelier  de  Bethléem. 

1037.  (18716-19).  —  S.  Hieronymus.  De  viris  illustribus. 

1.  (F.  1-17).  Liber  Hieronymi  presbiteri  de  illustribus  viris.  =  PL., 
t.  XXIII,  col.  601. 

2.  (F.  17-28).  [Gennadius.  De  scriptoribus  ecclesiasticis].  =  PL., 
t.  LVIII,  col.  1053. 

3.  (F.  28-32^).  Beati  Ysidori  Ispalensis  episcopi  liber  de  illustribus 
viris.  =  PL.,  t.  LXIII,  col.  1081. 

4.  (F.  32^-45).  Liber  Sigeberti  Gemblacensis  de  viris  illustribus.  == 
PL.,  t.  GLX,  col.  547. 

5.  (F.  45-49).  [Henrigus  Gandavensis  :  supplementum  ad  cata- 
logum  Sigeberti]  (1). 

Sur  le  plat  intérieur  de  la  couverture,  note  du  B°"  de  Reiffenberg 
au  sujet  de  ce  manuscrit. 

Parchemin  ;  49  feuillets  ;  0"',252  X  0'",172;  XI V«  siècle  ;  initiales  rouges  et  bleues; 
titre  courant  en  rouge.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Parc,  car  sur  le  plat 
intérieur,  il  y  a  la  cote  1.  theca  VIII,  et  les  armoiries  sont  grattées  sur  les  deux 
plats  extérieurs.  Plus  tard,  ce  manuscrit  a  appartenu  à  Ed.  Lavalleye  à  Gand,  et 
à  la  vente  de  ses  livres,  le  9  mai  1842,  la  Bibliothèque  royale  l'a  acquis  pour 
fr.  26,40.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Trac.  viro.  illus. 

1038.  (19623-26).  —  S.  Hieronymus.  De  viris  illustribus. 

1.  (F.  1).  Vers. 

Inc.   Temptas  apis  flores  ubi  gratas  sentis  odores. 
Des.  Quam  meditando  queas  mentis  purgare  tenebras. 

2.  (F.  lv-20).  Liber  Hieronimi  presbiteri  de  viris  illustribus.  =  PL., 
t.  XXIII,  col.  601. 

3.  (F.  20-32).  Liber  Gennadh  episcopi  de  viris  illustribus  ==  PL., 
t.  LVIII,  col.  1053. 

4.  (F.  32-36).  Liber  Ysidori  episcopi  de  viris  illustribus.  =  PL., 
t.  LXIII,  col.  1081. 

5.  (F.  36^-39).  Decretale  in  urbe  Roma  ab  Ormisda  papa  editum 
de  scripturis  divinis.  =  PL.,  t.  LIX,  col.  166. 

6.  (F.  39-45).  Excerpta  de  libris  Augustini  Aurelii  de  gratia  et 
libero  arbitrio  et  de  correptione. 

7.  (F.  45-62^).  Exhortatio  Augustin[  ut  amor  noxius  relinquatur.  — 
Courts  extraits,  cf.  PL.,  t.  XXXIX,  col.  1654  sqq.  Des,  mutil^ 
Quapropter  saluberrime .... 


(1)  Voir  l'édition  de  Cologne  de  1580,  cf.  PL.,i.  GLX,  col.  546. 


s.    JÉRÔME  103 

Parchemin;  62  feuillets;  Om,2 15  X  0™,144;  XIIP  siècle;  quelques  capitales  en 
couleurs.  F.  1,  on  lit:  Liber..,,  st^bulensis.  D'ailleurs,  ce  volume  fut  acquis  le 
25  janvier  1847,  à  Gand,  à  la  vente  des  manuscrits  de  Stavelot  pour  fr.  95  (1). 
Demi-reliure  parchemin. 

1039-  (7571).  —  S.  HiERONYMus.  Régula  S.  Pachomii. 

1.  (F.  1-3^).  Miraciilum  de  iconia  B.  Mariae  Constantinopolitana. 

2.  (F.  3^-4^).  Alia  miracula  de  quadam  muliere  (2). 

3.  (F.  5-5^).  Praefatio  Hieronymi  de  praeceptis  B.  Pachomii  patris 
nostri  (3). 

4.  (F.  6-1  Iv).  Exordium  praeceptorum  patris  nostri  Pachomii  (4). 

5.  (F.  12-15).  Praecepta  et  instituta  patris  Pachomii  (5). 

6.  (F.  11^  16-17).  Eiusdem  patris  nostri  Pachomii  praecepta  atque 
iudicia  (6). 

7.  (F.  18-31).  Epistolae  S.  Pachomii  (7). 

8.  (F.  31-33^).  Verba  per  litteras  patris  nostri  Pachomii  in  lingua 
l^fcbscondita  de  his  quae  futura  sunt  (8). 

v^   9.  (F.  34-35).  Epistola  patris  nostri  Pachomii  ad  omnia  monasteria 
Ke  Pascha  (9). 

•^  Papier;  35  feuillets;  O-^.SSS  X  0'^,'2\  ;  XVIP  siècle.  Ce  volume  est  un  recueil  pro- 
venant des  anciens  bollandistes  et  formé  par  le  P.  Rosweyde.  Demi-reliure,  dos 
en  maroquin  rouge. 

1040.  (8640-42).  —  Henricus  Gravius.  Notae  in  Hieronymum. 

Ce  volume  se  compose  de  trois  parties. 

La  première  comprend  S.  et  beatissimi  Hieronymi  Stridonensis 
presbyteri  hierosolymitani  de  illustribns  ecclesiae  doctoribus  ad  sua 
usque  tempora  libellus.  Helmaestadi,  excudebat  lacobus  Lucius  anno 
MDCXl. 

La  troisième  est  S.  Gennadil  Massiliensis  presbyteri  de  illustribus 
viris  libellus.  Le  premier  feuillet  ayant  été  arraché,  il  n'y  a  plus 
d'indication  ni  de  lieu  ni  de  date  d'impression. 


(1)  Voir  Catalogue  d'une  belle  collection  de  livres  et  de  manuscrits  précieux  sur 
vélin,  Gand,  1847,  p.  11,  n.  41. 

(2)  Au  sujet  de  ces  miracles  de  la  Vierge,  voir  Mussafia,  Sludien  zu  den  mitlel- 
Uerlichen  Marienlegenden,  fasc.  I,  Wien,  1887,  p.  28,  n.  33  et  p.  53,  n.  110*. 

(3)  LucAE  HoLSTÈNii  Codcx  regularum,  1. 1,  p.  25-26. 

(4)  lbid.,\).m-33. 

(5)  76id.,  p.33-34. 

(6)  /6m/.,  p.  34. 

(7)  /6îrf.,p.38sqq. 

(8)  76id.,pp.45,46. 

(9)  76id.,p.46-47. 


104  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Entre  ces  deux  imprimés  sont  intercalés  seize  feuillets  de  notes 
manuscrites  sur  certaines  œuvres  de  S.  Jérôme.  Elles  portent  ce 
titre  :  Henrigi  Gravii  Noviomagi  ordinis  Praedicatorum  sua  manu  (1). 

Papier;  16  feuillets  pour  la  partie  manuscrite;  0™,21o  X  0"',17:  XVII»  siècle.  Ce 
volume  provient  de  l'ancienne  bibliothèque  des  bollandistes,  car  leur  ex-libris 
>ïc  MS.  ^7  se  trouve  au  premier  feuillet.  Demi-reliure,  dos  en  basane  rouge. 

1041.  (II.  1635).  —  S.  AuGUSTiNus.  Gonfessiones. 

1.  (F.  1^).  Retractatio  confessionum  Aurelii  Augustini  Yponensis 
episcopi.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  632. 

2.  (F.  2-126).  [S.  Augustini  confessionum  libri  i-xiii].  =  PL., 
t.  XXXII,  col.  660  sqq. 

Parchemin;  126  feuillets  ;  O"" ,34^1  X  0",23;  XII*  siècle  (1156),  car  f.  126,  on  lit  : 
Hic  liber  scriplus  est  anno  ah  incarnatione  Domini  millesimo  centesimo  quin- 
quagesimo  sexto.  Deux  colonnes;  très  jolies  lettrines  en  toutes  couleurs;  signa- 
tures a-m.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  où  il  était  coté  I)D  (2). 
Plus  tard,  il  appartint  à  J.  de  Meyer  (3),  à  la  vente  des  livres  duquel  il  fut  acquis 
par  la  Bibliothèque  royale,  en  1869,  pour  187  francs.  Reliure  du  XVIP  siècle,  veau 
racine. 

1042.  (9521-22).  —  S.  Augustinus.  Gonfessiones. 

1.  (F.  1-92^).  Aurelii  Augustini  confessionis  libri.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  660  sqq. 

2.  (F.  92^-106^).  Exhortationum  liber  eiusdem  (4)  ad  quendam 
comitem  carissimum  sibi.  =  Ibid.^  t.  XGIX,  col.  197  sqq. 

3.  (F.  106^-107v).  Oratio  devota.  =  Ibid.,  col.  279-82. 

4.  (F.  108-1 15v).  Liber  beati  Augustini  de  decem  cordis.  =  Ibid., 
t.  XXXVIII,  col.  75-91. 

Parchemin;  115  feuillets;  0'",31  X  0™,197  ;  XIP  siècle  ;  deux  colonnes  ;  quelques 
curieuses  lettrines.  F.  1,  il  y  a  la  cote  MM,  3-9  et  la  note  :  Liber  monaslerii  sancli 
Laurentii  prope  leodium.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  qui 
est  aussi  à  Tintérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge  :  Augustini  confes- 
sioneSy  etc.  ;  avec  les  armes  de  Belgique  et  Tinscription  Bibl.  royale. 

1043.  (4699-703).  —  S.  Augustlv.  Confessions  et  autres  traités  de 
divers  auteurs. 

1.  (F.  1-2).  Table  alphabétique  des  matières. 
Les  feuillets  2^-3  sont  blancs. 


(1)  Sur  Henri  Gravius,  cf.  Quétif-Echard,  Scriptores  ordinis  Praedicatorum,  t.  II, 
p.  142;  FoppENS,  Biblioth.  belg.,  p.  448-49. 

(2)  Cf.  A.  PoNCELET,  s.  J.,  Annales  de  l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  p.  371. 

(3)  Catalogue  de  la  bibliothèque  de  feu  M.  Jean  de  Meyer,  n.  91, 

(4)  En  fait  de  S.  Paulin  de  Noie. 


s.    AUGUSTIN  '  105 

2.  (F.  2v).  Retractatio  in  libris  confessionum  sancti  Augustini 
episcopi.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  632. 

3.  (F.  2^-121).  [Libri  confessionum  S.  Augustini].  =  Ibid.,  col.  660. 

4.  (F.  121^-162^).  Didascalion  Hugonis  de  studio  legendi.  =  PL., 
t.  GLXXVI,  col.  739. 

5.  (F.  162^-170^).  Liber  compositus  a  magistro  Petro  Langobardo 
qui  intitulatur  quare. 

6.  (F.  170^-171^').  Versus  magistri  Goberti  Laudunensis  canonici 
de  statu  clericorum  (1). 

7.  (F.  172-173^).  Fragments  d'antiphonaire,  avec  neumes. 

Parchemin;  174  feuillets;  0"',34  X  0°»,24;  XII«  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  en  toutes  couleurs  ;  ancienne  pagination  i-cxvin,  signatures  i-xviii.  F.  174", 
on  lit  :  Liber  sancle  Marie  de  Villari.  Reliure  veau  racine,  avec  le  titre  doré  : 
Retracta.  Confessio.  S.  Âugusti. 

1044.  (II.  2511).—  S.  AuGusTJNUs.  Gonfessiones. 

1.  (F.  1-113).  AuGUSTjNus.  Confessionum  liber.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  660sqq. 

2.  (F.  113-114).  AuRELii  Augustini  episcopi  ad  Bonifacium.  =  PL., 
t.  XXXIII,  col.  854-57. 

3.  (F.  114-114^).  Ad  Bonifacium  de  reparatione  lapsi.  =  Ibid., 
col.  812-13,  n.  45-46. 

4.  (F.  114^).  AuGUSTiNus  ad  Meritum.  Extrait.  =  Ibid.,  col.  297, 
n.  2. 

5.  (F.  114^-115).  AuGusTiNus  ad  Donatistas.  Extrait.  =  Ibid., 
col.  483,  cap.  V,  n.  16. 

Parchemin;  115  feuillets;  0"',268  X  0'«,177  ;  XIII^  siècle;  signatures  i-xin.  F.  1, 
il  y  a  les  notes  suivantes  :  Liber  S.  Pétri  in  Âugia.  —  Bibliolheca  Wcissenaviensis . 
Au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  l'ex-libris  ;  Ex  bibliotheca  Henrici  Dominici  van 
den  Nieuwenhuysen,  Mechliniensis presbileri.  Ce  manuscrit  fut  acquis  en  1900,  à  une 
vente  chez  Fiévez,  à  Bruxelles,  pour  220  francs.  Reliure,  peau  de  truie  estampée  ; 
fermoirs  en  cuivre. 

1045.  (1949).  —  S.  AuGusTiNus.  Gonfessiones. 

1.  (F.  1-2).  Tabula  super  libros  confessionum  Augustini. 

2.  (F.  3-130).  S.  AuGusTiNus.  Libri  confessionum  XIII.  =  PL., 
t.XXXII,  col.  660sqq. 

Parchemin;  130  feuillets;  0"',26  X  0'",17  ;  XV«  siècle;  anciennes  signatures  ai- 
(jh  F.  2*,  il  y  a  la  note  :  Liber  canonicorum  regulariumin  Korssendonck.  L'estam- 
pille rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.  F.  se  trouve  ff.  3,  129'  et  130. 
Reliure  ancienne,  ais  de  hois  recouverts  de  peau  de  truie  estampée. 


(1)  Voir  Fabricius-Mansi,  liibl.  lat.  med.  et  inf.  aet.,  t.  III,  p.  66.  Cf.  Sanderus, 
Ribl.  belg.  mu.,  part,  n,  p.  240. 


■ 


I 


106  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

1046.  (11.  2526).  —  S.  Augustinus.  Epistolae. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  1^-189).  S.  AuRELii  AuGUSTiNi  Hypponensis  episcopi  epist 
larum  liber.  =  PL.,  t.  XXXlll,  nn.  22,  60,  227,  48,  192, 249, 203 
244,  171,  170,  197,  198, 199,  236,  86,  212,  210, 160,  161,  163, 159, 162, 
164,  41,  243,  92, 119,  120,  191, 194,  18,  20,  19,  1,  32, 5-9,  14, 13, 10,4, 
214,  215,  154,  155,  152,  153,  117,  118,  121,  149,  90,  91,  23,  173,  130, 
111,  257,  96,  259,  100, 97,  265,  244,  101,  267,  99,  58,  110,  77,  78,  122, 
244,  260,  261,  264,  188,  145,  248,  205,  33,  21,  38,  232,  242,  3,  141,  46, 
47,  258,  131,  139,  134,  133,  176,  49,  43,  87,  44,  53,  105,  89,  34,  35, 
52,  76,  88,  51,  238-240,  150,  228,  92,  appendix  1-16,  puis  nn.  148,  262, 
196,  189,  213,  132,  135,  137,  136,  143,  233,  234,  235,  98,  25,  27,  38, 
31,  24,  32,  109,  26,  16,  17,  127,  102,  147,  190,  54,  55,  169,  178,  217, 

250,  204,  156,  157,  186,  211,  185,  187,  61,  36,  125,  126,  256,  124,  247, 

251,  114,  113,  115,  116,  253-255,  64,  65,  56,  69,  83,  63,  62,  267,  70, 
218,  208,  268,  85,  59,  57,  84,  252. 

Parchemin;  189  feuillets;  0"',49  X  0™,30;  XII"  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  en  toutes  couleurs.  F.  1%  une  jolie  miniature  représentant  S.  Augustin; 
signatures  i-xxni.  Au  revers  de  la  couverture  et  f.  1%  il  y  a  l'ex-libris  :  Sir 
1.  P.  Middle  Hill,  3524.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en 
1900,  Reliure  veau  brun  sur  ais  de  bois  ;  tranche  rouge. 

1047.  (272-74).  —  S.  Augustinus.  Epistolae. 

1.  (F.  1).  Témoignages  de  divers  auteurs  sur  S.  Augustin. 

2.  (F.  2-4^).  Annotatio  epistolarum  Augustini  episcopi. 

3.  (F.  5-299).  Epistolare  beati  Augustini  episcopi.  =  PL.,  t.  XXXIIf, 
lettres  nn.  132,  135,  137,  136,  138,  92,  143,  28,  40,  47,  48,  39,  74,  73, 
72,  71,  75,  81,  82, 41,  233-235,  98,  25,  27,  30,  21,  24,  32,  119,  243,  26, 
16, 17,  127,  214,  215, 93, 154,  155,  153,  117,  118,  149,  91,  23, 173, 130, 
22,  227,  48,  192,  249,  203,  220,  244,  171,  170,  236,  86,  212,  210,  160, 
161,  163,  119,  191,  194,  18,  20, 19, 1,  32,  2,  5-9,  14, 13,  10, 4,  111,  257, 
96,  97,  259,  100,  265,  197,  144,  101,  267,  99,  58,  110,  77,  78,  222,  245, 
261,  260,  264,  188,  145,  248,  120,  33,  21,  38,  112,  232,  242,  3,  141,  46, 
47,  258, 131,  133,  176,  49,  43,  87,  44,  53,  105,  89,  34,  35,  52,  76,  88,  51, 
56,  238-241,  150,  228,  92,  appendix  nn.  1-16,  puis  nn.  148,  262,  196, 
80,  189,  213,  190,  54,  55,  169,  157,  217,  250,  120,  204,  156,  157,  186, 
211,  61,  36,  125,  126,  256,  124,  247,  251,  114,  113,  115,  116,  253-255, 
64, 65, 56, 69, 83, 63,  62, 267,  70, 218,  208, 268, 85, 59,  58, 84, 252,  166, 
167,  172,  195. 

4.  (F.  299).  Epistola  Iheronimi  ad  Alipium  et  Augustinum.  =  Ihid.. 
n.  202.  I 

Parchemin;  299  feuillets;  0"",36  X  0'»,25;  XV«  siècle  (1455),  car  on  lit  f.  299: 
Anno  ihmini  MhcccIv^  die  VP  novembris  finitum  est  hoc  volumenper  manus  fra- 


s.   AUGUSTIN  107 

fris  nostri  Livini  de  Mechlinia  {l),  oretis  pro  eo  propler  Deum;  deux  colonnes; 
nombreuses  notes  marginales.  Sur  le  plat  de  la  couverture, une  étiquette  sous  corne 
avec  encadrement  de  cuivre  porte  ce  titre  :  Epistole  beati  Âuguslini  epvscopi  in 
Korsendonck  ;  f.  1,  il  y  a  la  cote  W.  3,  et  f.  1*  :  Liber  canonicorum  regularium  in 
k'orssendonck.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  R.  F. 
se  trouve  f.  5  et  f.  299''.  Ancienne  reliure  peau  de  truie;  traces  de  fermoirs  et  de 
coins  en  cuivre. 

1048.  (5574).  —  S.  AuGusTiNus.  Epistolae. 

1.  (F.  1).  Titre.  D.  Aurel.  Augustini  aliorumque  quorundam  epi- 
stolae duodecim  in  bibliotheca  Vaticana  repertae  neque  hactenus 
typis  excusae. 

2.  (F.  1^).  Index  epistolarum. 

3.  (F.  2-9).  Table  alphabétique  des  matières. 

4.  (F.  10-12^).  Epistula  sancti  Augustini  ad  Gaelestinum  papam.  = 
FL.,  t.  XXXIII,  col.  953. 

5.  (F.  12^-14).  Ad   Occeanum    de   origine    animarum.   =  Ibid., 
Bol.  778. 

■  6.  (F.  14).  Ad  Valerium.  =  Ibid.,  col.  88. 
H  7.  (F.  14-15^).  Ad  Sapidam  virginem.  =  Ibid.,  col.  1082. 
K  8.  (F.  15^-18).  AuGusTiNus  Alipio.  =  Ibid.,  col.  474. 
*    9.  (F.  18-23^).  Ad  sanctam  Albinam.  =  Ibid.,  col.  476. 

10.  (F.  23^-24^).  AuGusTiNus  sancte  Albine,  Piniano  et  Melanie.  = 
Ihid.,  co\A71. 

11.  (F.  24^-28).  Paulinus  et  Therasia  Augustino.  =  Ibid.,  col.  347. 

12.  (F.  28  32).  AUGUSTINUS  Paulino  et  Therasiae.  =  Ibid.,  col.  351. 

13.  (F.  32-33).  AuGusTiNus  et  Alipius  ad  Castorium.  =  Ibid., 
col.  238. 

14.  (F.  33-33V).  Ad  Gristinum  familiaris.  =  Ibid,,  col.  1070. 

15.  (F.  33V-34).  Ad  Gelerem.  =  Ibid.,  col.  223. 

16.  (F.  34-35).  Ad  Xantippum  de  Abundantio  presbytero.  =  Ibid., 
col.  234. 

>17.  (F.  35-35V).  Ad  Gresconium.  =  Ibid.,  col.  428. 
18.  (F.  35V-36).  Ad  Rusticum.  =  Ibid.,  col.  1070. 
19.  (F.  36).  Ad  Nobilium  episcopum.  =  Ibid.,  col.  1086. 

20.  (F.  36-39).  Ad  lohannem  episcopum  contra  librum  Pelagii.  = 
Ibid.,  col.  774. 

21.  (F.  39-40).  Ad  Lampadium  de  fato.  =  Ibid.,  col.  1061. 

22.  (F.  4^-43v).  Ad  Geretium  episcopum.  =  lldd.,  col.  1034. 
Les  feuillets  44-48^  sont  blancs. 

23.  (F.  49-50V).  Negtarius  Augustino.  =  Ibid.,  col.  386. 

24.  (F.  50^-59v).  AuGUSTiNus  Nectario.  =  Ibid.,  col.  388. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  beUj.  ms.,  part,  n,  p.  47. 


108  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


Papier;  59  feuillets,  plus  trois  de  garde  en  tête  et  deux  k  la  fin  du  volume 
0^,315  X  0'",2!2;  XVIIP  siècle.  F.  1,  on  lit  cette  note  :  Domus  Professae  Socielatis 
lesu  Ahtverpiae,  1663,  donoP.  Gerardelli.  Reliure  parchemin. 

1049.  (II.  972).  —  S.  AuGusTiNus.  Liber  quaestionum. 

1.  (F.  1-3^).  Capitula  libri  sequentis  numéro  centum  XXVII. 

±  (F.  3v).  Versus. 

Hoc  cui  syroma  placet,  placeant  simul  hec  maronia  : 
Qui  legitis  flores  et  humi  nascentia  fraga, 
Frigidus,  o  pueri,  fugite,  hic  latet  anguis  in  herba. 

3.  (F.  4).  Autres  vers. 

Augustine  pater,  datur  hic  sicophante  caracter 
Pondère  pervacuus,  proh  dolor,  esse  tuus  ; 

Tuque  leoninus  confingeris  hic  asininus, 
Hac  vice  qua  fronesis  secma  capit  frenesis. 

4.  (F.  3^-169).  Liber  questionum  sancti  Augustini  veteris  et  novi 
testamenti  numéro  GXXVII.  =  PL.,t  XXXV,  col.  2207-2386. 

Il  y  a  un  grand  nombre  de  notes  marginales  écrites  au  XI«  siècle. 
Plusieurs  Quaestiones  n'ont  pas  dans  ce  volume  le  même  ordre  que 
dans  les  éditions.  Voici  la  concordance  : 


ni 


Éditions. 

Ms.  II.  972. 

N.  LXXII-IV 

= 

LXXVI-VIII 

N.  LXXV 

= 

LXXIX 

N.  LXXVI-VIII 

=. 

LXXII-IIII 

N.  LXXIX 

— 

LXXV 

A  remarquer  aussi  que  dans  la  Quaestio  105  (PL.,  col. 2348,  lin. 50) 
les  mots  non  quaererent  sont  immédiatement  suivis  de  immufan 
negatur  (col.  2357,  lin.  69).  De  même  après  quem  de  la  quaestio  118 
(col.  2362,  Un.  45)  suit  immédiatement  le  passage  latibula  de  la 
quaestio  115  (col.  2348,  lin.  50). 
5.  (F.  169).  Vers  du  scribe. 

Ut  gaudere  solet  fessus  iam  nauta  labore 

Desiderata  diu  litora  nauta  videns, 
Haud  aUter  scriptor  optato  fine  libelli 
[Laetajtur  viso,  lassus  et  ipse  quidem. 
Parchemin;  109  feuillets;  O'^jSo?  X  O'^.lôS;  X«  siècle;  signatures  i-xxi.  L'ordre 
des  cahiers  II  et  III,  XIII  et  XIV  a  été  interverti  par  le  relieur.  F.  3'',  on  lit  :  Liber 
Sancti  Gilleni  (1),  et  en  effet,  au  verso  du  premier  plat  de  la  couverture,  se  trouve 
sur  une  étiquette  la  cote  ZZZde  cette  bibliothèque.  Plus  tard,  ce  volume  a  appar- 
tenu à  Sir  Thomas  Phillipps,  n.  363;  la  Bibliothèque  royale  Ta  acquis  en  1888  pour 


(1)  Cf.  A.  PoNCELET,  S.  J.,  Annales  de  l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  p.  394. 


s.    AUGUSTIN  109 

fr.  250.  Reliure  moderne,  veau  brun  estampé  avec  l'inscription  :  Regia  Bibl. 
Belgica  ;  fermoirs  en  cuivre  ciselé. 

1050.  (10543-44).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-20^).  [Liber  hippiatricus]. 

2.  (F.  20^),  Carmen  pro  verme.  Inc.  Morluus  est  iste  vermis, 
Domine.  Des.  in  loco  ubi  natus  es  arescas. 

3.  (F.  21-75).  AuGusTiNi  de  mirabilibus  novi  et  veteris  testamenti.=- 
PL.,  t.  XXXV,  col.  2149. 

Papier;  75  feuillets,  plus  huit  de  garde;  0'«,205  X  0"^,142;  XV*  siècle.  L'estam- 
pille rouge  de  la  Bibliothèque  impériale  de  Paris  se  trouve  f.  21  et  f.  Ib".  Demi- 
reliure  maroquin  rouge;  au  dos,  les  titres  dorés  des  deux  traités  et  le  chiffre 
couronné  de  Léopold  P'. 

1051.  (10791).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  [Retractatio  in  librum  sequentem].  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  640. 

2.  (F.  1^-137).  [S.  Augustinus.  De  Genesi  libri  duodecim].  =  PL., 
t.  XXXIV,  col.  245  sqq. 

Parchemin;  137  feuillets;  0"',29  X  0^^,205;  XP  siècle;  très  belles  lettrines; 
signatures  A-R.F.%\\y  a.  une  très  curieuse  miniature  au  trait  représentant  l'écri- 
vain sacré  inspiré  par  un  ange.  F.  1,  on  lit  :  Liber  sancti  Laurentii  prope  Leodium. 
L'estampille  rouge,  avec  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve 
f.  2  et  f.  137^  Reliure  moderne  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Augustinus  de 
Genesi  XII  saec.  reproduit  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge;  en  dessous,  les 
armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1052.  (490-94).  —  S.  Augustjnus.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Table. 

Le  feuillet  2  est  blanc. 

2.  (F.  3-92V).  AuRELH  Augustixi  de  Genesi  ad  litteram.  =  PL.^ 
LXXXIV,  col.  245sqq. 

3.  (F.  93-1 19v).  [Eiusdem]  liber  retractationum.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  584  sqq. 

4.  (F.  119^-121^).  [Epistole  S.  AugustiniJ.  —  A  savoir  les  lettres 

» 221-224,  PL.,  t.  XXXIII,  col.  997-1002. 
.  (F.  121V-132).  De  diversis  hereticis.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  21  sqq. 
6.  (F.  132-133).  Electio  Heraclii*  venerabilis  presbiteri  ad  succe-  *cod.  Heradii. 
dendum  in  episcopatu  beato  Augustino.  =  PL.,i.  XXXIII,  col.  966-68. 

Parchemin  ;  133  feuillets,  plus  un  de  garde;  0"',35  XO™ ,225;  XIV  siècle;  deux 
colonnes.  F.  V,  on  lit  :  Su  m  Âugustini  Hunaei  Mechliniani  theologi  lovaniensis.  — 
Ex  dono  M.  A.  Hunnaei  sum  bibliolhecae  Sociel.  lesu  Lovanij,  et  f.  3  :  Coll. 
Societatis  lesu  Lovan.  M.  B.  Reliure  ancienne,  veau  racine  et  estampé,  très  jolis 
fers. 


110  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


• 


1053.  (5565).  —  S.  Augustinus.  Tractatus  in  lohannem. 

1.  (F.  1).  [Extrait].  Inc.  mutil.  ...  propter  radicem  videiicet  Abraha- 
mae.  Des.  Omnem  fraternitatem  que  vobiscum  in  Christo  est  ego  et  j|l 
qui  mecum  sunt  plurimum  salutamus.  DataConstantinopoli  consulatu 
piissimorum  Theodosii  XII  et  Valentiniani  ÏIII. 

2.  (F.  1^-255^).  AuRELii  Augustin!  omeliae  numéro  centuni  viginli 
quatuor  in  evangelio  secundum  lohannem  habite  ad  populum.  = 
PL.,  t.  XXXV,  col.  1379  sqq. 

Parchemin  ;  255  feuillets  ;  0'",327  X  0'",24;  XP  siècle;  deux  colonnes;  très  belles 
lettrines;  titres  en  caractères  lapidaires  et  capitales  rustiques.  F.  255%  il  y  a  la 
note  :  Sum  monasterii  sancU  Pétri  Gemblacensis  ordinis  divi  Benedicti  in  Brabantia 
degentis,  anno  Domini  scriplum  (1)  millesimo  quingenlesimo  quadragesimo  nono 
pi'idie  idus  septembris.  In  hoc  tante  lucubrationis  volumine  assidue  immorare  et 
sancteindividueque  Trinitatis  fidem  ...  poteris  dinoscere.  Reliure  du  XVIP  siècle  ; 
veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Homiliae  U.  Augast.  in  evan;/.  loan. 

1054.  (9381-82).  —  S.  Augustinus.  Homeliae  in  lohannem. 

1.  (F.  |v-237).  AuRELii  AuGusTiNi  omeliae  numéro  centuni  viginti 
quatuor  in  evangelium  secundum  lohannem.  ^=  FL.^  t.  XXXV, 
col.  1379  sqq. 

2.  (F.  237-238^).  Epistola  W[azelini]  abbatis  sancti  Laurentii  ad 
G.  abbatem  I^lonensis  ecclesie,  an  communio  altaris  tradenda  sit  viro 
qui  praecedenti  nocte  cognovit  uxorem  (2). 

Parchemin;  238  feuillets;  0™,348  X  0'",245;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
jolies  lettrines  ;  capitales  rustiques.  F.  2,  il  y  a  la  cote  M-M,  3-6  et  la  note  :  Liber 
sancti  Laurentii  prope  Leodium,,  et  f.  238%  on  lit  :  Liber  sancti  Laurentii  iuœta 
Leodium.  Si  quis  furatus  fuerit  anatema  sit.  Amen.  Reliure  moderne,  veau 
racine;  au  dos,  le  litre  doré  :  August.  Homil.  in  loannem,  reproduit  aussi  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge  à  l'intérieur  du  volume  ;  plus  bas,  les  armes  de  la 
Belgique  etTinscription  Bibl.  royale. 


1055.  (II.  1116).  —  S.  AuGusTJNUS  In  lohannem.  Deux  volumes. 

Tome  premier 
Tractatus  beati  Augustini  episcopi  in  evangelio  secundum  lohan- 
nem. Tr.  I-XXXVIIt.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  1379-1681. 

Tome   deuxième 

1.  (F.  1-161).  Tractatus  tricesimus  nonus  sancti  Augustini  episcopi 
super  lohannem.  Tr.  XXXIX-CXXIV.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  1681-1976. 

2.  (F.  162-164).  Omelia  beati  Maximi.  =  PL.,  t.  LVII,  col.  301. 


(1)  Celte  date  ne  porte  que  sur  le  dernier  feuillet  du  manuscrit. 

(2)  Cette  pièce  est  publiée  dans  Mabillon,  Vetera  Analecta,  Paris,  1723,  pp.  471-73J 


s.    AUGUSTIN  111 

3.  (F.  164-167).  Omelia  sancti  Iohannis  episcopi  de  ieiuiiiis  et 
geneseos  lectione. 

4.  (F.  167-168^).  Sermo  beati  Iohannis  episcopi. 

5.  (F.  168^-170).  Sermo  beali  Iohannis  episcopi. 

6.  (F.  170-171).  Sermo  beati  Iohannis  episcopi. 

7.  (F.  171^-172^).  Sermo  beati  Iohannis  episcopi  (1). 

8.  (F.  172v-175>  Sermo  beati  LEONispape.  =  PL.,t.LlV,  col.313-17. 

9.  (F.  175-176).  Sermo  beati  Leonis  pape.  =  Ib'nl,  col.  332-37. 

10.  (F.  176-177^).  Sermo  beati  Leonis  pape.  =  Ibid.,  col.  349-52. 

11.  (F.  177^-178^).  Sermo  sancti  Augustini(2)  episcopi.  =  PL., 
t.  LXV,  col.  741-42. 

^y2.  (F.  178^-179).  Sermo  sancti  Augustini  episcopi  (3). 

^b.  (F.  179-181).  Sermo  beati  Leonis  pape.  =  PL.,  t. LÏV, col. 337-42. 

Parchemin  ;  175  et  181  feuillets  ;  0'",337  X  0'",24;  XIIP  siècle  ;  deux  colonnes  ; 
liés  belles  lettrines  ;  initiales  rouges  et  vertes;  signatures  i-xxii  et  i-xxn.  F.  1  du 
premier  volume,  il  y  a  la  note  :  Liber  beale  Marie  de  Alna  diocesis  Leodiensis  (4),  et 
f.  181  :  Liber  sancte  Marie  de  Alna,  si  quis  eum  abslulerit  vel  folium  absciderit 
[anathema  sif].  Plus  tard,  ces  deux  volumes  ont  fait  les  nn.  4696  et  4724  de  la 
collection  Pliillipps  à  Cheltenham  ;  ils  ont  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en 
1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés  des 
divers  traités. 

1056.  (4712).  —  S.  AuGUSTiNus.  In  Iohannis  evangelium  tractatus. 

1.  (F.  1).  Table  alphabétique  des  matières. 

2.  (F.  2-170).  [In  Iohannis  evangelium  tractatus].  A  partir  du  traité 
XLIV  jusqu'à  la  tin.  =  PL ,  t.  XXXV,  col.  1713-1976. 

Parchemin  ;  170  feuillets  ;  0™,325  X  0'",23  ;  XIIP  siècle  ;  deux  colonnes  ;  grandes 
et  belles  capitales;  signatures  là  xvui.  F.  1"  et  170,  on  lit  :  Liber  sanc  le  Marie 
de  Vdlari  in  brabanlia.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  rouge,  avec 
le  litre  doré  :  B'^  Augustini  Sermones^  Xlll  saec,  avec  le  chiffre  couronné  de 
Léopold  P'. 

1057.  (903-04).  —  S.  Augustinus.  In  Iohannis  evangelium  tracta- 
tus CXXIV. 

1.  (F.  3-126).  [S.  AuRELii  Augustini  in  Iohannis  evangelium]. 
Tractatus  I-XLVIII.  =  FL,,  t.  XXXVI,  col.  1379-1746. 

2.  (F.  126-128^).  Quatre  sermons.  Inc.  a)  Nunc,  inquit,  iudicium  est 
mundi;  6)  Audistis,  carissimi,  Dominum  dicentem;  c)  Plenitudinem 
dileclionis;  d)  Gum  Dominus  lesus  commendasset  charitatem. 

3.  (129-149V).  Tractatus  XLIX-LXV.  =  Ibid.,  col.  174l].1807. 


(1)  Voir  pour  ces  homélies  nn.  3-7,  ]\îignf,  Patrol.  curs.  compL,  S.  Iohannis 
nimslomi,  t.  IV,  col.  .581-86,  44^-51,525-3-2;  t.  IX,  col.  722  sqq. 
'1}  En  fait,  ce  sermon  est  de  S.  Fulgence. 

C'i)  C'est  le  sermon  qui  a  été  publié  par  Mai,  \ova  HibUolheca  Palrum,  f.  I,  p.  15G. 
4)  Cf.  Sanderus,  liihl.  hclff.  ms.,  part,  ir,  p.  241,  decuria  sexta. 


112  MANUSCRITS    DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

4.  (F.  150-154v\Traclatus  LXXIV-LXX1X.  =  76ïV/.,co1.  1826-1839J 

5.  (F.  154-154V).  Indication  des  traités  LXXX-XGIV. 

6.  (F.  154V-162V).  Tractatûs  XGV-G.  =  Ibid.,  col.  1870-93. 

7.  (F.  162^-190).  Tractatûs  CIV-GXXIV.  =  Ihid.,  col.  1901-76. 

8.  (F.  190-210).  Les  traités  omis  dans  les  feuillets  précédents,^ 
avec  cette  note  :  Frudens  lertor  lios  sennones  ïocis  suis  défit ientes  resti- 
tuât et  adaptet.  Ge  sont  de  l'édition,  PL.,  t.  XXXV,  les  traités  nn.  66- 
73,  80-94,  101-103. 

Les  feuillets  1,  2,  211  contiennent  des  fragments  dantiphonaire  et 
de  bréviaire,  office  noté  de  S*«  Marie-Madeleine. 

Parchemin;  211  feuillets;  Qni.SO  X  0™,23;  XIV«  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  l'',  il  y  a  la  cote  de  bibliothèque  [V.  3,  probablement  de 
Gorsendonck,  et  f.  3  et  210  l'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de 
Paris.  Reliure  ancienne  restaurée,  peau  de  tniie  estampée. 

1058.  (48).  —  AuGUSTiNus.  Expositio  in  evangelia  et  epistolas. 

1.  (F.  1-197).  [Expositio  in  evangelium  lohannisj.  Inc.  m  util. 
...  levasse  oculos  in  montes.  Nisi  enim  montes  ista  dicerent.  Des.eiiann 
ipse  compellerer  meum  terminare  sermonem.  Amen.  Deo  gracias.  = 
FR,  t.  XXXV,  col.  1382,  n.  7-col.  1976. 

2.  (F.  197^-228).  Divi  Aurelii  Augustini  hipponensis  episcopi 
expositio  in  epistolam  beati  lohannis  evangeliste.  =  Ibid.,  col.  1977- 
2062. 

3.  (F.  228-234).  Divi  Aurelii  Augustini  hipponensis  episcopi  expo- 
sitionis  epistole  Pauli  ad  Romanos  inchoate,  salutatione  tantuni 
expedita,  liber  unus.  =  Ibid.,  col.  2087-2107. 

4.  (F.  234-241).  Divi  Aurelii  Augustini  hipponensis  episcopi  expo- 
sitionis  quarundam  propositionum  ex  epistola  ad  Romanos  liber.  = 
Ibid.,  col.  2063-88. 

5.  (F.  241-254^).  Divi  Aurelii  Augustini  hipponensis  episcopi  in 
librum  expositionis  epistole  Pauli  ad  Galatas  prefatio.  =  Ibid., 
col.  2105-48. 

6.  (F.  254V-256).  [Retractationes]. 

a)  Ex  libro  primo  Retractationiim  sancti  Augustini  in  expositionem 
epistole  Pauli  ad  Galathas.  =  FL.,  t.  XXXII,  col.  622-23. 

b)  Retractatio  eiusdem  in  expositionem  epistole  Pauli  ad  Romanos 
inchoata.  =  Ibid.,  col.  623-24. 

c)  Retractatio  eiusdem  in  expositionem  quarumdam  propositionum 
ex  epistolis  PauU  ad  Romanos.  =  Ibid.,  col.  620-22.  AI 

Parchemin;  256  feuillets;  0™,36  X  0"\255;  XV«  siècle;  deux  colonnes:  jolies 
initiales  rouges  et  bleues  ;  f.  197%  belle  lettrine  fleuronnée  ;  titre  courant  en 
rouge;  ancienne  pagination  n-cclv  à  l'encre  rouge  et  signatures  a^-e^;  le  premier 
feuillet  a  été  arraché  ;  au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  une  inscription  à  moitié 


s.    AUGUSTIN  113 

effacée,  où  on  peut  lire  encore  :  IV.  3.  Hoc  volumen  scriptum  est  labore  ac  dili- 
gentia  religiosi  admodum  palris  fiatris  loannis  Mol,  huius  domus...  profes- 
sus  ...  in  Façons  ...  quondani  rcctor  fuit.  Ces  indications  semblent  se  rapporter 
au  prieuré  de  Corsendonck.  L'estampille  rouge,  aux  faisceau.x,  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  1  et  f.  25G.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  basano 
rouge,  avec  le  titre  doré  :  B*^  Augustini  exposilio  in  evangelia  et  epistolas. 
XIV.  saec.  ;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  de  Léopold  P"". 

1059.  (9358).  —  S.  Augustinus.  In  epistolas  S.  Pauli. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  lv-171^').  Augustinus  super  epistolam  Pauli  ad  Corinthios, 
Galathas,  Ephesios,  Philippenses,  Golossenses,  Thessalonicenses, 
primam  et  secundam  ad  Titum,  ad  Philemonem,  ad  Hebreos  (1). 

3.  (F.  172-172^').  [Homelia  super  Ecce  nos  reliquimus  omnia}.  = 
PL,  t.  XXVI,  col.  138  sqq. 

Parchemin;  172  feuillets;  0ni,365  X  0™,!245;  XIP  siècle;  deux  colonnes  ;  très 
ieuses  lettrines.  F.  1,  on  lit  :  Liber  ecclesie  sancti  Laurentii  extra  muros  leo- 
es,  etf.  171^  :  Liber  sancti  Laurentii  prope  Leodium.  Reliure  moderne,  veau 
ciné  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Augustinus  in  epistolas  S.  Pauli,  avec  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 


^^^ie 
^^^cin 


1060.  (4831-35).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-lv).  Table  alphabétique  des  matières. 

2.  (F.  2).  Généalogie  de  S.  Servais. 

3.  (F.  2^-89).  Tractatus  sancti  Augustini  in  epistola  sancli  lohan- 
nis.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  1977  sqq. 

4.  (F.  89-98^).  Liber  sancti  Augustjni  episcopi  de  disciplina  chri- 
stiana.  =  FL.,  t.  XL,  col.  699  sqq. 

5.  (F.  98^-106^).  Liber  enchyridion  Sixti  martyris. 

6.  (F.  107).  Praefatio  Rufini  presbiteri  (2). 

7.  (F.  107^-108).  Sermo  sancti  Bernardi  abbatis  Clare  vallis.  = 
PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  761-65. 

8.  (F.  108^),  Prières  à  la  S*®  Vierge  :  Ave  spes  nostra  et  0  felix  Maria 
et  omni  lande  dignissima. 

Parchemin;  108  feuillets;  0™,23  X  0^,155;  XII1«  !?iècle;  grandes  et  belles  capi* 
laies;  signatures  i-xui.  V.  2  et  f.  108%  on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari  in  bra- 
hnntia.  Keliure  veau  racine. 

1061.  (8425-27).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1^-76^;.  Expositum  beati  Augustini  episcopi  de  epistolis 
sancti  lohannis  evangeliste.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  1977  sqq. 


(Il  Traité  extrait  des  diverses  œuvres  de  S.  Augustin. 

(2)  Sur  les  éditions  de  VEnchiridion  de  Sixtus,  traduit  par  Rufin,  voir  PL.,  t.  XXI, 
col.  4<j41  ;  cf.  aussi  plus  haut,  p.  80. 

CATAL.    BIBL.    ROYALF,   T.    H.  8 


114  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

2.  (F.  77-122).  Liber  Righardi  [de  sangto  VictoreJ  de  duodecim 
patriarchis.  =  f'L.,  t.  GXGVI,  col.  1  sqq. 

3.  (F.  122-125V).  [Deparadiso  terrestrij. 

Parchemin;  125  feuillets;  O^jSSS  X  O-^jlfiB;  XIII»  siècle;  signatures  i-xvi.  Au 
sujet  de  la  provenance  de  ce  volume,  il  y  a  les  notes  suivantes,  f.  l'^b"  :  Iste  liber 
perlinel  in  Adewart  ordinis  S.  [Bernardi\  (1)  ;  f .  1  :  Liber  sancte  Marie  m ....  ;  et  en 
dessous  :  Liber  Cornelij  Du\jn  Àëmstelredamensis ,  Hagae  Cotnitis  HoUandiae  anno 
Domini  M.Dcvij,  et  f.  1''  :  D.P.  Societatis  lesu  Ânt[verpie].  Ve\-\\hns  des  anciens 
boliandistes  ^  MS.  118  se  trouve  sur  le  plat  intérieur.  Reliure  ais  de  bois  recou- 
verts de  veau  estampé  ;  fermoirs  en  cuivre. 

1062.  (If.  1074).  —  S.  AuGusTiNus.  In  epistolam  lohannis  aposloli. 

1.  (F.  1-lv,  170-170V).  Fragment  de  bréviaire  du  X«  siècle. 

2.  (F.  2^-169).  AuRELii  AuGusTiNi  in  epistola  lohannis  apostoli.  = 
PL.,  t.  XXXV,  col.  1977  sqq. 

3.  (F.  169).  De  oratione.  Magister  Stepiianus  Gantuariensis  archi- 
episcopus.  —  Extrait. 

Parchemin  ;  170  feuillets  ;  0"',275  X  O^^ÔS  ;  XIII"  siècle  ;  très  curieuses  lettrines 
de  diverses  couleurs.  F.  169%  on  lit  :  Liber  Sancte  Marie  de  Alna  (2),  et  f.  2  :  4654 
Ph[illipps].  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi- 
reliure,  toile  anglaise,  Brelherton,  1848;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Augusiini  in 
episiolam  S.  lohannis  apostoli. 

1063.  (1900-05).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1-97^).  Expositio  magistri  Nygholai  Trivet  doctoris  sacre 
pagine  ordinis  praedicatorum  super  regulam  beati  Augustini  epi- 
scopi  (3). 

Le  feuillet  98  est  blanc. 

2.  (F.  99-118).  Epistola  de  competentibus  ad  quodquam  offîcium 
presidendi. 

3.  (F.  118v-122).Epistola  beati Dyonisii  ad  Thimotheum  de  transiti 
beatorum  apostolorum  Pétri  et  Pauli.  =  BHL.,  n.  6671. 

Les  feuillets  122^-123^  sont  blancs. 
.    4.  (F.  124-157^).  Expositio  beati  Augustini  episcopi  in  Apokalipsin 
lohannis  apostoli.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  2417  sqq. 

5.  (F.  158-159^).  Omelia  beati  Augustini  episcopi  in  die  iudicii.  = 
PL.,  t.  LXVII,  col.  1079. 

6.  (F.  160-191).  Epylogus  sententiarum  currens  per  singula; 
dislinctiones. 


(1)  Sur  ce  monastère  cistercien,  situé  près  de  Groningue,  voir  Janauschek,  O/'i 
gines  Cis  ter  denses,  1. 1,  p.  194. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Ihbl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  243. 

(3)  Voir  QuÉTiF-EcHARD,  Scriptores  ordinis  praedicatorum,  t.  I,  p.  561-65. 


s.    AUGISTIN  115 

Parchemin;  191  feuillets;  0™,235  X  Q-^Mb;  XV"  siècle  (1444  et  1445),  car  on  lit, 
t.  91"  :  Ànno  Domini  1444<^  in  prof  es  (o  inventionis  sancle  crucis,  et  f.  157''  :  Anno 
Domini  1445,  in  profesto  sancti  Laurentu  martiris.  Qnelques  ciiipitales  rouges  et 
bleues  :  le  premier  feuillet  est  encadré.  On  lit,  f.  1  :  Liber  monasterii  sancte  Marie 
viridis  vallis  in  Zonia,  et  f.  191  :  Liber  monasterii  béate  Marie  viridis  vallis  in 
/ania  ordinis  canonicorum  regularium.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  R.  F.  se  trouve  f.  1  et  f.  190^.  Reliure  moderne,  veau  brun 
estampé. 

1064.  (IL  1002).  —  S.  AuGusTiNUS.  In  psalmos. 

1.  (F.  1-14^).  Expositio  Aurelii  Augustini  ypponensis  episcopi  de 
psalmo  I  ad  L.  =  FL.,  t.  XXXVI,  col.  87-395.  Inc.  mutil.  (Ps.  V.) .... 
iniustitiam  et  concepit  dolorem  et  peperit  iniquitatem. 

2.  (F.  140-144).  [S.  Anselmi  oraliones].  =  PL.,  t.  CL VIII,  nn.  20, 
.50-52,  49,  64, 67-69,  72  et  74. 

Parchemin  ;  144  feuillets  ;  0™,345  X  0'",242  ;  XIP  siècle  ;  jolies  initiales  ;  signa- 
tures a-t.  F.  144,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancli  Martini  Tornacensis,  servanti  bene- 
didio,  auferenti  maledictio.  Amen  (1).  F.  1,  il  y  aTex-libris  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill 
2026.  Ce  volume  fut  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure 
moderne  de  Bretlierton,  en  toile  anglaise;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Augustinus  in 
psalmos  lad  50,  orationesad  B.  Virginem. 

1065.  (21842).  —  S.  Augustinus.  Super  psalmos  CI-GXVIIIÏ. 

1.  (F.  1-1 V).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-120).  Tractatiis  Augustini  de  psalmo  centesimo  primo  ad 
centesimum  decimum  nonum.  =  FL.,  t.  XXXVI,  col.  1293-1605. 

Parchemin;  129  feuillets  ;  0'",33  X  0°','23;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  magnifiques 
lettrines;  signatures  i-vii.  F.  1,  on  lit  la  uoie  :  Liber  sancti  Martini  Tornacensis  ; 
f.  2  :  Liber  sancti  Martini  Tornacensis  ;  f.  120  :  Liber  sancti  Martini  Tornacensis, 
serranli  benedictio,  auferenti  maledictio  (2).  Demi-reliure  moderne;  au  dos,  le  titre  : 
Augustinus.  Tractatus  de  psalmo  CI  ad  CXVlllL 

1066.  (21574).  —  S.  Augustinus.  Super  psalmum  GXIX-GL. 

i.  (F.  1^-153).  Tractatus  Augustini  episcopi  super  psalmum  cente- 
simum decimum  nonum  ad  centesimum  quinquagesimum.  =  FL., 
t.  XXXVI,  col.  1597-1966. 

2.  (F.  153v).  Liste  des  tenanciers  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  à 
Tournai,  sous  les  rubriques  suivantes  :  Hl  sunt  hospites  qui  tenent 
XI  ortos  intra  murum  et  ortum  nostriim.  —  Hi  sunt  qui  XXll  ortos 
tenent  secus  pomerium  in  eodem  censu  ....  ad  manlos  ....  ultra  sanctum 

^^B  Cf.  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  Saint-Martin  de  Tournai  actuellement 
l^^erm  à  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  10-11. 

(2)  Cf.  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Tournai 
ae^tellement  conservés  à  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  21:22. 


116  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


i 


Parchemin;  153  feuillets;  0"\356  X  0",255;  XII"  siècle;  deux  colonnes;  très  jolies 
lettrines;  signatures  i-xvnn.  F.  1  et  f.  153",  on  lit  cette  note  :  Liber  sancli  Martini 
Tornacensis  .  Servanli  benedictio.  Àmen  (1).  Sur  le  plat  intérieur  de  la  couverture 
l'ex-libris  de  la  bibliothèque  de  Borluut  de  Noortdonck,  à  la  vente  des  livres 
duquel  ce  manuscrit  fut  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  pour  fr.  132,  le 
27  avril  1858.  Reliure  moderne,  plein  veau  fauve,  avec  filets;  au  dos,  le  titre  doré  ; 
.S.  Augustimis  super  j)salmos  .  M. S.  XlIP"'  sœculi. 

1067.  (5469).  —  S.  AuGusTiNus.  In  psalmos. 

1.  (F.  1-125).  Décades  Aurelii  Augustini  super  psalterium.  Explica- 
tion des  psaumes  1-50.  =  PL.,  t.  XXXVI,  col.  67-395. 

2.  (F.  125v).  Vers. 

Inc.    Inpennis  aquila  pénétrât  patris  alta  sophie. 
Des.  Gamelion  alech  depascitur  amne  marino. 

Parchemin;  125  feuillets;  0'°,34   X   0'",26;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  beirësp 
lettrines  et  capitales  élégantes;  signatures  A-M.  F.  1,  on  Ut  :  Liber  monasterii' 
Gemblacensis.  Reliure  du  XVIP  siècle;  veau  racine;  titre  doré  au  dos  :  Exposit. 
D.  Aug.  a.ps.  1  usq.  ad  50. 

1068.  (5563).  —  S.  Augustinus.  Quinquagena  secunda  super 
psalmos. 

1.  (F.  1).  Fragment.  Inc.  mutil ....  impietas  dicitur  apostatare  a 
Deo.  Des.  mntil.  Incorruptionem  enim  desi.... 

2.  (F.  1^-182^).  Exposiliones  psalmorum  a  quinquagesimo  primo 
usque  ad  centesimum  Aurelii  Augustini  episcopi.  =  PL.^  t.  XXXVI, 
col.  599-1293. 

Parchemin;  182  feuillets;  0'",34  X  0'n,25;  XIP  siècle,  sauf  le  f.  182,  qui  est  du 
XVP  siècle;  deux  colonnes.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Gembloux,  mais 
toute  indication  de  cette  provenance  a  disparu;  du  reste,  le  premier  feuillet  est 
à  moitié  coupé.  Reliure  du  XVII'-'  siècle;  titre  doré,  au  dos  :  Exp.  psaL  D.  Aug.  a 
51.  usque  ad  cen.  ;  tranche  rouge. 

1069.  (5560).  ~  S.  Augustinus.  Quinquagena  tertia  super  psalte- 
rium. 

Explication  des  psaumes  101-150.  =  PL.,  t. XXX VI,  col.  1293-1966. 

Parchemin;  231  feuillets;  0'",345  X  Of",26;  XP  siècle;  deux  colonnes;  très  belle- 
lettrines.  F.  1^,  il  y  a  la  note  :  Liber  ecclesie  sancli  Pétri  Gemblacensis .  Reliure  d' 
XVIP  siècle;  au  dos,  le  titre  doré  :  Expositiopsal.  a  100  usque  .  ad  fine. 

1070.  (7980).  —  S.  Augustinus.  Quinquagena  prima  supei 
psalmos. 

1.  (Feuillet  de  garde  et  212-212^).  Fragment  d'un  Ars  dictaminis 


(1)  Voir  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Tourna 
actuellement  conservés  à  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  20-21. 


I 


s.    AUGUSTIN  117 


S?.  (F.  lv-211).  Tractatus  Aurelii  Augustini  episcopi  super  psalte- 
rium.  =  PL.,  t.  XXXVI,  col.  67-395. 

Parchemin;  212  feuillets;  0'",357  X  0™,22;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  lettrines 
élégantes  en  toutes  couleurs.  F.  211'',  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  tungerloensis 
ecdesie,  quicumque  eum  abstulerit,  analhema  sil.  Amen,  et  f.  1^:  Biblioth.  Tongerl. 
Reliure  du  XVIP  siècle,  veau  brun  estampé. 

1071.  (7522).  —  S.  AuGusTiNus.  Secunda  quinquagena  super 
psalmos. 

Expositiones  psalmorum  a  L^^^  I"'"  usque  ad  G''''*"'  Aurelii  Augu- 
stini. =  PL.,  t.  XXXVI,  col.  599-1293. 

Parchemin;  197  feuillets;  O^SGô  X  0",25;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines;  f.  V,  miniature  représentant  S.  Augustin.  F.  197  et  197%  on  lit  la  note  : 
Liber  sancle  Marie  de  Tongerlo.  Reliure  moderne,  cuir  et  toile. 


1072.  (7981-82).  —  S.  Augustinus.  Super  psalmos  tertia  quinqua- 
gena. 

1.  (Feuillet  de  garde).  Fragment  d'un  Ars  dictaminis  (1). 

2.  (F.  1-134).  Tractatus  Aurelii  Augustini  episcopi  super  psalmos 
101-117.  =  PL.,  t.  XXXVI,  col.  1293-1501. 

3.  (F.  134v).  Extrait.  Inc.  Primogenitus  Nachor  fratris  Abraham. 
Des.  antequam  Aaron  in  sacerdotium  eligeretur. 

4.  (F.  135-135^).  Benedictio  campane. 

5.  (F.  136-291^).  Tractatus  Aurelii  Augustini  episcopi  de  psalmo 
109-150.  =  Ihid.,  col.  1445-1966. 

Parchemin;  291  feuillets;  0'",305  X  0'",20;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
belles  lettrines;  signatures  i-xv.  F.  291%  il  y  a  la  note  :  Liber  sancle  Marie  de  Tun- 
fierloo,  si  quis  eum  abstulerit,  analhema  sit.  Fiat.  Fiai.  Reliure  veau  estampé. 

1073.  (227).  —  S.  Augustinus.  Super  psalterium  quinquagena 
prima. 

1.  (F.  1-lv).  Prologus. 

2.  (F.  lv-237v).  Décades  beati  Augustini  episcopi  in  psalterium  dene 
et  quine.  Des.  tnutil.  Alio  loco  ait  :  Ecce  venit  princeps  mundi,  acutus 
inspector  ....  (Ps.  L).  =  PL.,  t.  XXXVI,  col.  67-590  (n.  9). 

Parchemin;  238  feuillets,  plus  deux  de  garde;  0'",405  X  0'°,29  ;  XV«  siècle;  deux 
colonnes  ;  très  belles  capitales  ;  initiales  rouges  et  bleues  ;  titre  courant,  en  rouge  ; 
signatures  ai-S4.  Ce  volume  provient  de  Saint-Martin  de  Louvain,  car  f.  1,  on  lit  : 
Est  liber  hic  sancli  Martini  Lovaniensis,  ex  parle  con  fratris  nos  tri  Henrici  Vrancx 
ftui  fuit  ex  primoribus  huius  oppidi  Lovaniensis,  qui  fuit  in  ordine  professorum 
nonus  anno  scilicet  Domini  1454.  Moritur  autem  primus  iubilearius  quondam 


1* 


Cf  n.  1070  (7980). 


» 


118  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


à 


confessor  in  Arschot,  anno  1504;  de  même,  f.  2  :  Liber  canonicorum  regularium 
vaUismncti  }îai'tini  in  Lovanio  ex  parte  Henrici  Vrancx  eiusdem  monasterii  pro- 
fessi  ;  puis  f.  66  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis  ;  et  L  238''  :  Liber  canoni- 
corum regularium  mncti  Martini  in  Lovanio,  Il  y  a  encore  les  notes  suivantes  au 
sujet  de  ly  valeur  de  ce  manuscrit  :  F.  1  :  Precium  trium  quinquagenarum  harum 
XVI  rhenensium;  f.  2'  :  Très  quinquagene  D.  Augustini  fuerunt  capte  XVI  rhe- 
nensibus  aureis,  et  f.  238'  :  Nota  quod  he  très  quinquagene  Aurelii  Augustini  in, 
psalmis  constiterunt  XVI rhenensibus  aureis.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  voit  f.  3.  Reliure  ancienne,  veau  estampé;  sur  le  premier  plat 
sous  corne  et  encadrée  de  cuivre  l'étiquette  :  Aurelii  Augustini  quinquagena primo 
super  psalterium . 

1074.  (140).  —  S.  AuGusTiNus.  Quinquagena  secunda  super 
psalmos. 

1.  (F.  3^).  Prière  :  Conversi  ad  Dominum  Deum  yatrem.  =  PL. 
t.  XXXVII,  col.  1966. 

2.  (F.  4-176).  Tractatus  beati  Augustini  de  psalmo  quinquagesimc 
primo.  Quinquagena  secunda.  =  PL.,  t.  XXXVI,  col.  711  (n.  7)-1293 

Les  trente-deux  premiers  feuillets  du  volunje  manquent,  le  trait( 
inc.  mufil.  (au  psaume  LVIII) ....  guis  ac  profuit,  sed  conversis  omni 
bus  profuit. 

Parchemin;  176  feuillets,  plus  quatre  de  garde  en  papier;  0™,41  X  0"\285 
XV'  siècle;  deux  colonnes;  ancienne  pagination  xxxiij-cciiij;  signatures  Ci-Dz.,  ini 
tiales  rouges  et  bleues.  Ce  volume  provient  de  Saint-Martin  à  Louvain,  car  f.  1,  i 
y  a  cette  note  :  Liber  monasterii  canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martini  h 
lovanio  (1),  et  f.  2  :  Pertinet  ad  monasterium  canonicorum  regularium  vallis  sanci 
Martini  in  Lovanio.  Ex  parte  fratris  Henrici  Vrancx  eiusdem  monasterii  canonn 
professi,  anno  1454.  Obiit  primus  iubilarius  anno  1504.  F.  3%  on  lit  :  Summ> 
expositorum  pro  tribus  quinquagenis  D.  Augustini  —  XVI rh[enenses\.U estsimipiW 
rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  176.  Reliur 
ancienne  restaurée,  veau  estampé  ;  jolis  fers  ;  sur  le  premier  plat,  le  titre  sou 
corne:  Aurelij  Augustini  quinquagena  secundd  super  psalterium  David  ;  traces  d 
fermoirs. 

1075.  (20269).  — S.  AuGusTiNus. Quinquagena  tertia  super psalmof 
=  PL.,  t.  XXXVI,  col.  1293-1966. 

Parchemin  :  166  feuillets;  0'°,394  X  0'«,28  ;  XVI«  siècle  (1504),  car  f.  166,  on  lit 
Quinquagena  tercia  anno  Domini  1504,  die  octava  augustiper  manus  fratris  Her 
rici  de  Dyest  professi  in  sancto  Martino  lovaniensi.  Le  premier  feuillet  est  entour 
d'une  guirlande  de  fleurs,  on  y  voit  aussi  les  armoiries  d'un  abbé.  Sur  le  premit 
feuillet  de  garde,  il  y  a  la  note  suivante  :  Geertruyt  Buise  es  geboren  int  iaer  oi 
heeren  XV'  acht  en  sestich  den  lesten  meert.  Ende  de  voirseide  Gertruyt  es  gecleet  l 
banc  int  iaer  ons  heeren  XV"  seven  en  tachtentich  den  achtsten  november.  Heeft  oj 
de  sdve  haer  professie  gcdaen  int  iaer  ons  heeren  XF  negentich  den  iersten  sondm 


(1)  Cf.  Sandkrus,  Bibl.  belgic.  ms.,  part,  ii,  p.  210. 


s.    AUGUSTIN  119 

van  den  advenl  den  turcslen  decembrin.  Demi-reliure  moderne:  dos  en  maroquin 
rouge;  an  dos,  le  litre  doré  :  B'  Augustini  super  psalmos  anno  1504  ;  plus  bas,  le 
chiffre  couronné  de  Léopold  I". 

1076.  (65).  —  S.  AuGusTJNUs.  Quinquagena  prima  de  psalmis. 

1.  (F.  1-2^).   Prologus  AuRELii  Augustjni  episcopi  in  libro  psal- 
loruni  prophète  David,  hic.lsie  liber  apud  Hebreos  propter  diversas 

causas  tribus  niodis  inlitulatur.  Des.  iens  in  consilio  impiorum. 

2.  (F.  2v).  Prologus  super  primam  decadem  Augustini  episcopi.  = 
>L.,  t.  XXXVJ,  col.  65-66. 

3.  (F.  iv.259).  Décades  numéro  XV  Aurelii  Augustini  super  psalte- 
rium.  =  Ibid.,  col.  67-599. 

Parchemin;  259  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  0™,385  X  0'n,275;  XV«  siècle; 
leux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  quelques  lettrines;  titre  courant,  signa- 
ires  ai-Fui.  F. 259,  il  y  a  cette  note  :  Liber  mondsterii  sancliPauli  inZonia  Came- 

icensisdijocesù  in  Brabantia,  reddatur  eidem,  ligatus  anno  Domini  M'cccCxiHj". 
/estampille  rouge  R.F.  de  la  Bibliothèque  nationalede  Paris  se  trouve  f.l  et  f.259. 

iperbe  reliure,  veau  brun  estampé;  très  jolis  fers,  avec  Tinscription  :  Roeder?- 
loes(er{l). 

1077.  (1274).  —  S.  Augustinus.  Super  psalmos. 
Commentaire  sur  les  psaumes  I-XXXIII.  =  PjL.,  t.  XXXVI,  col.  67- 

395. 

Les  feuillets  de  garde,  au  commencement  et  à  la  fm,  contiennent 
^des  fragments  de  bréviaire. 

Parchemin;  161  feuillets;  0'",28  X  0"».185;  XV^ siècle;  deux  colonnes;  initiales 
mges  et  bleues.  Dans  la  première  lettrine,  f.  1,  joli  dessin  représentant  le  pro- 
phète David.  Ce  volume  provient  de  Corsendonck,  car  on  lit  sur  une  étiquette 
placée  sous  corne  sur  le  premier  plat  :  Augustinus  super  Beatus  vir  usque  ludica 
Korssendonck,  et  sur  le  plat  intérieur,  il  y  a  la  cote  W.  3  de  sa  bibliothèque, 
/estampille  rouge  R.F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et 
l65'.  Rehure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  estampé. 

1078.  (4682).  —  S.  Algustinus.  Quinquagena  secunda  psal- 
lorum. 

1.  (F.  1-206^).  Quinquagena  secunda  beati  Augustim  episcopi.  = 
>L.,  t.  XXXVI,  col.  599-1293. 

2.  (F.  206^-212).  Tabula  eiusdem  operis  secundum  alphabetum. 

Parchemin;  212 feuillets,  plus  quatre  de  garde;  0'",39  X  0%285;XIV«  siècle; 
leux  colonnes;  quelques  jolies  lettrines;  initiales  rouges  et  bleues;  titre  courant; 
icienne  pagination  en  chiffres  romains.  A  en  juger  par  la  reliure,  le  volume 
smble  venir  de  Rouge-Cloître.  Reliure  veau  estampé,  avec  trois  différents  fers, 
lartefeuille,  lion  rampant,  double  aigle. 


(1)  La  reliure  est  décrite  en  détail  dans  [J.  Weale],  Bookbindings,  p.  174,  n.  342. 


120  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1079.  (147).  —  S.  AuGUSTiNi  super  psalmos  quinquagena  secunda. 

1.  (F.  1^).  Prière.  Inc.  Gonversi  ad  Dominum  Deura.  Des.  et  ad] 
beatiludinem.  =  PL.,  t.  XXXVII,  col.  1966. 

2.  (F.  lv-251v).  Tractatus  beati  AugusUni  de  psalmo  quinquagei 
simo  primo,  quinquagena  secunda.  =  PL.,  t.  XXXVf,  col.  599-1293] 

Parchemin  ;  251  feuillets,  plus  trois  de  garde  :  O-^jSO  X  0'",275  ;  XV«  siècle  ;  deui 
colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  signatures  al  ...  a4-K4.  Au  verso  dusecom 
feuillet  de  garde, on  lit  cette  note:  Àugustinus  super  secunda  quinquagena  psal-" 
terij  et  dono  dédit  domnus  Wdhelmus  Raiscop  liberarius.  Orale pro  eo.  L'estampille 
rouge  R.F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  251\  Reliure 
ancienne  restaurée,  veau  racine  et  estampé. 

1080.  (309).  —  S.  Augustinus.  Super  psalmos  tertia  quinquagena. 

1.  (F.  1-256^).  Titre.  In  hoc  corpore  habentur  décades  Aurelu 
Augustin!  episcopi  de  centesimo  primo  psalmo  usque  in  finem  cente- 
simi  quinquagesimi.  =  PL.,  t.  XXXVII,  col.  1293-1966. 

2.  (F.  257-258^).  Fragments  d'homélie.  Inc.  mutil. ...  cum  dicilur  : 
quis  enim  ex  vobis  volens  turrim  edificare.  Des.  mutil.  videntur  per- 
didisse  quod  ...  accipiunt  hoc  apparere  quod  non  ... 

Parchemin;  258  feuillets;  0™,375  X  0%265;  XII'*  siècle;  deux  colonnes:  très 
jolies  lettrines  en  toutes  couleurs  fleuronnées;  initiales  rouges  et  bleues  ;  signa- 
tures i-xxxii.  F.  1,  il  y  a  cette  note  :  Monaslerii  S.  Cygiranni  (1),  et  f.  257%  Testani- 
pille  rouge  R.F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Très  belle  reliure  moderne , 
veau  brun  estampé,  avec  le  titre  en  relief  sur  le  plat  :  Regia  Bibl.  Belgica  ;  fermoirs 
en  cuivre. 

1081.  (II.  940).  S.  Augustinus.  Super  psalmos  CI  ad  CL. 
Tractatus  beati  Augustinl  de  psalmo  CI»  ...  de  psalmo  centesimo 

quinquagesimo.  =  PL.,  t.  XXXVII,  col.  1293-1966. 

Parchemin;  139  feuillets;  0™,465  X  O^SIS;  XII^  siècle;  deux  colonnes;  ini- 
tiales rouges  et  vertes;  signatures  i-xviii.  F.  1,  on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Cam- 
berone,  et  f.  139''  :  Isle  liber  esl  sancte  Marie  de  Camberone  quem  qui  abslulerit 
analhema.  lo.  de  Aldenarda  me  fecit.  Sur  un  grand  nombre  de  feuillets,  au  bas  des 
pages,  il  y  a  la  note  :  De  Camberone,  et  f.  1,  l'ex-libris  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  334. 
Ce  volume  fut  acquis  en  1888,  pour  100  francs.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recou- 
verts de  peau  de  truie. 


1082.  (IL  1121).  —  S.  Augustinus.  Super  psalmos. 
1.  (F.   1^-152^).  [Augustinus  super  psalmo  Cl  ad   CL].  =  PL. 
t.  XXXVII,  col.  1293-1966. 


(1)  Probablement  le  monastère  de  Saint-Gyran  en  Braine,  de  l'ordre  de  S.  Benoît, 
au  diocèse  de  Bourges,  puis  de  Nevers.  Cf.  Gallia  christ.,  t.  II,  col.  131  sqq. 


s.    AUGUSTIN  121 


H     2.  152-156).  Liber  sancti  Augustini  doctoris  eximii  Iponensis  epi- 
scopi  de  disciplina  christiana.  =  PL.,  t.  XL,  col.  669  sqq. 

3.  (F.  156-158).  Omelia  EusEBii(l)de  corpore  et  sanguine  Domini.= 
PL.,t.  XXX,  col.  271. 

4.  (F.  158-158V).  Omelia  sancti  Hylarii  de  sacramentis,  in  libro  VIII^ 
de  sancta  Trinitate.  =  PL.,  t.  X,  col.  246-49. 

5.  (F.  158^).  S.  AuGusTiNus  de  corpore  et  sanguine  Domini.  Ex  libro 
de  verbis  Domini.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  col.  729. 

6.  (F.  158^-159).  Sanctus  Gregorius  in  quarto  libro  Dialogorum.  = 
PL.,  t.  LXXV,  col.  425-29. 

7.  (F.  159-161).  Ex  libris  sancti  Ambrosii  de  sacramentis.  =  PL., 
t.  XVI,  col.  437-50. 

8.  (F.  161-162).  Courts  extraits  de  S.  Augustin,  S.  Léon,  Bède, 
S.  Cyrille. 

9.  (F.  162-163).  Ex  dialogo  sancti  Basilii  de  dignitate  sacerdotii. — 
Court  extrait. 

10.  (F.  163-164).  [Pasghasius  Radbertus].  De  apparitionibus  cor- 
poris  et  sanguinis  Domini.  Inc.  Nemo  qui  sanctorum  vitas  et  exempta 
legerit.  Des.  Michi  ille  panis  Dei  descendit  de  celo  qui  vitam  dat  huic 
mundo.  =  PL.,  t.  CXX,  col.  1316-19. 

11.  (F.  164-165).  Cuiusdam  de  corpore  et  sanguine  Domini.  Inc. 
/intuentes  sententiam  apostoli  qua  dicitur  quia  animalis  homo  non 

percipit.  Des.  mox  ut  Dominus  voluerit  et  per  quemcunque  elegerit 
tibi  satisfacturus  erit. 

12.  (F.  165-168^).  Gompilatio  domni  abbatis  Herigerie  de  corpore 
et  sanguine  Domini  (2). 

13.  (F.  168^-169^).  Ex  libro  confessionum  domni  Ratherii  de  cor- 
pore et  sanguine  Domini.  =  PL.,  t.  GXXXVI,  col.  402-404. 

14.  (F.  169^-170).  In  expositione  Haimonis  in  epistola  sancli  Pauli 
ad  Corinthios.  =  PL.,  t.  GXVH,  col.  572-73. 

15.  (F.  170-170V).  [De  Eucharistia].  =  PL.,  t.  CLXXI,  col.  1192-94. 

Inc.  ToUimur  e  medio  fatis  urgentibus  omnes. 
Des.  Fit  cibus  ipsa  caro,  panis  imago  manet. 

Parchemin;  170  feuillets;  G'" ,348  X  0m,255;  XIIP  siècle:  deux  colonnes;  très 

I belles  lettrines  ;  initiales  rouges  et  bleues;  signatures  i-xxr.  F.  170%  on  lit  :  Liber 
ancte  Marie  virginis  de  Alna  (3).  Si  quis  abstulerit,  anathema  sit.  Plus  tard,  ce 
rolume  a  formé  le  n.  4689  de  la  collection  Phillipps  à  Gheltenham  ;  il  a  été  acquis 
)ar  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos,  les  divers 
itres  dorés  des  traités. 


(1)  Cette  homélie  est  attribuée  à  Faustus  de  Riez  et  à  S.  Césaire. 

(2)  Sur  les  éditions  de  ce  traité,  voir  PL.,  t.  GXXXIX,  col.  957. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bihl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  241,  decuria  quinla. 


122  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1083.  (136).  —  S.  AuGUSTiNi,  super  psalmos  quinquagena  tertia. 
Titre,  f.  206^  :  Tradatus  beati  Augustini  episcopi  de  psalmo  cente- 

simo  quinquagesimo,  quinquagena  tercia  anno  Domini  1461  ipso  die 
beati  Gregorii  pape  per  manus  Fetri  Traiecti  fratris  domus  donini 
Florendj  in  Davetria,  oretis  propter  Deum  pro  eo  (1).  =  PL.^ 
t.  XXXVII,  col.  1293-1966. 

Parchemin  ;  206  feuillets;  0"',40  X  O'^.SSô;  XV<^  siècle  (1461);  deux  colonnes.  F.  1 
et  1\  belles  lettrines  et  encadrements;  initiales  rouges  et  bleues,  titre  courant  en 
rouge,  ancienne  pagination  en  chiffres  arabes  1-206.  L'estampille  rouge  R.F.,  de 
la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  206\  Demi-reliure  moderne, 
dos  restauré  en  veau  brun. 

1084.  (1326-27).  —  S.  Augustinus.  Super  psalmos  106-118. 

1.  (F.  1-27^).  [AuGusTiNusJ.  Tractatus  in  psalmum  106-113,  puis 
116-117.  Inc.  muta....  conculcatur.  Et  videte.  =  PL.,  t.  XXXVIl, 
col.  1429-1473, 1474-1501. 

Entre  les  feuillets  24  et  25  il  y  a  une  lacune.  =  Ibid.,  col.  1473- 
1474. 

2.  (F.  27^-75).  Sermones  32  de  psalmo  118.  =  Ibid.,  col.  1501- 
1596. 

3.  (F.  75v-84v).  [HoNORius  AugustoduiNEnsis,  de  imagine  mundij. 
Des,  miitil.  dominum  non  VIII,  sed  X  kalendas  aprilis.  =  PL., 
t.  GLXXII,  col.  115. 

Parchemin;  84  feuillets;  0%319  X  0%212;  XIII»  siècle  ;  deux  colonnes.  Demi- 
reliure,  dos  en  maroquin  rouge  avec  le  titre  doré  :  B'^  Augustini  sermones  super 
psalmos .  Honorii  solitarii  de  imagine  mundi  XIll  saec.  ;  plus  bas,  le  chiffre 
couronné  de  Léopold  P^ 

1085.  (9355-57).  —  S.  Augustinus.  In  psalmos  119-133. 

1.  (F.  1).  Acte  d'EvERELMUs,  abbé  de  Saint-Laurent,  à  Liège,  1166. 

2.  (F.  1-lv).  De  duobus  clericis  quorum  unus  alteri  post  mortem 
apparuit.  Inc.  Givitas  est  Britannie  Namnetis  dicta  nomine.  Des.  ut 
dicant  bec  mutalio  dextere  excelsi  qui  vivit  et  régnât... 

3.  (F.  2-120).  Tractatus  beati  Augustini  episcopi  de  psalmo  cente- 
simo  nono  decimo  ....  de  psalmo  centesimo  tricesimo  tertio.  =  PL., 
t.  XXXVIl,  col.  1596-1736. 

4.  (F.  120^-122).  In  cena  Domini  lectiones  in  primo,  secundo,  tertio 
nocturno. 

5.  (F.  122-1 25 V).  In  Parasceve  in  primo,  secundo,  tertio  nocturno. 

6.  (F.  125^'-127v).  Sabbato  sancto,  in  primo,  secundo,  tertio 
nocturno. 


(1)  Voir  AcQuoY,  Hel  Klooster  te  Windesheim,  1. 1,  p.  43-45. 


s.    AUGUSTIN  123 

7.  (F.  127^-128^).  In  Pasca  sermo  beati  Gregorii  pape.  =  PL,, 
t.  LXXVI,  col.  1177,  n.  6.  Des.  mufll.  In  nocte  quippe  agnum  comedi- 
raus  quia  in  ....  (col.  1178,  n.  7  in  fine). 

Parchemin;  125  feuillets;  0",37  X  0™,25;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
belles  lettrines  fort  curieuses,  animaux  et  grotesques.  Reliure  veau  racine;  au  dos, 
le  titre  doré  :  Augustinus  inpsalmos,  avec  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription 
Bibl.  royale. 

1086.  (959-60).  —  S.  Augustinus.  Tractatus  super  psalterium. 

1.  (F.  2-219^').  B.  AuGusTiNi  tractatus  super  psalterium.  Ps.  109- 
150.  =  PL.,  t.  XXXVII,  col.  1445-1962. 

Le  feuillet  220  est  blanc. 

2.  (P.  221-259^).  Sermones  venerandi  patris  [Henrici  Erp  guar- 
diani  minorum  de  observantia  Mechliniae]  de  adventu.  —  Édition 
incunable,  sans  lieu  ni  date  (1). 

Papier,  au  filigrane  de  Técu  de  France;  259  feuillets,  plus  deux  de  garde; 
0'°,29  X  0'",205;  XV«  siècle  (1489-90),  car  f.  1,  il  y  a  la  date  de  1490  et  f.  219%  il  y  a 
la  note  :  Et  sic  finitur  eœpositio  beati  Âugustini  episcopi  et  doctoris  excellentissimi 
super  tertiam  sive  ultimam  quinquagenam  psalterii  ad  laudem  omnipotenlis  Dei 
anno  Domini  1489'>  feria  2^  post  dominicam  infra  octavas  epiphanie  Domini  ante 
vesperas  per  fratrem  lohannem  de  Antwerpia  ordinis  sancte  crucis  inNamurco. 
Quelques  lettrines,  capitales  en  rouge;  titre  courant.  F.  l'',  on  lit  cette  note  :  Per- 
tinet  monasterio  fratrum  ordinis  sancte  crucis  in  Namurco  ....  servanti  benedictio. 
L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve 
f.  2  et  259\  Reliure  du  XVIP  siècle;  veau  brun  estampé. 

1087.  (14920-22).  —  S.  Augustinus.  Sermones. 

1.  (F.  lv-2).  Index. 

2.  (F.  3-10).  Sermo  S.  Augustini  de  penitentia.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
sermon  n.  351. 

3.  (F.  10-14).  Sermo  eiusdem  de  eo  ....  quod  Oculus  non  vidit ....  = 
PL.,  t.  XXXVIII,  n.  127. 

4.  (F.  14-15V).  Sermo  de  sacrifîcio  vespertino  sancti  Augustini.  = 
Ibid.,  t.  XXXIX,  n.  342. 

5.  (F.  15^-18^).  Sermo  de  quinquagesimo  pasche.  =  PL., 
t.  XXXVIII,  n.  270. 

6.  (F.  18V-20V).  Sermo  de  amore  Dei.  =  PL.,  t.  XXXIX,  n.  344. 

7.  (F.  20^-22).  Tractatus  de  natale  Machabeorum.  =  PL., 
t.  XXXVIII,  n.  300. 

8.  (F.  22-25^).  De  eo  quod  scriptum  est ....  Querite  et  invenietis.  = 
Ihid.,  n.  105. 


(1)  Cf.  s.  DiRKs,  Histoire  littéraire  et  bibliographique  des  Frères  Mineurs  de 
l'observance  de  S.  François,  p.  10,  qui  cite  ce  volume  de  la  Bibliothèque  royale. 


124  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

9.  (F.  25^-28).  De  versu  psalmi  XXXII  :  Deus  qui  s  similis  erit 
tibi?=IbiiL,n.U. 

10.  (F.  28-32).  De  eo  quod  scriptum  est ....  locundahitur  iustus  in\ 
Dowino.  =  Ihid.,  n.  21. 

11.  (F.  32-35).  De  eo   quod  scriptum   est  ....  Fidem  posside  cum 
proximo.  =  Ihid.,  n.  41. 

12.  (F.  35-38^).  Sermo  de  continentia  et  sustinentia.  =  lbid.,n.  38. 

13.  (F.  38^-40^).  De  eo  quod  scriptum  est  ....  Cor  mundum  créa  in 
me  Deus.  =  Ibid.^  n.  20. 

14  (F.  40^-42^).  Sermo  de  pace  et  caritate.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
n.  358. 

15.  (F.  42^-4^^).  Sermo  de  eo  quod  scriptum  est  ....   Concordia 
fratrum  et  amor  proximorum.  =  Ibid.,  n.  359. 

16.  (F.  46^-50).  De  eo  quod  commonemur  a  scandalo  cavere.  = 
PL.,  t.  XXXVIII,  n.  81. 

17.  (F.  50-51).  Sermo  de  natali  Domini.  =  Ibid.,  n.  194. 

18.  (F.  51-52).  Sermo  de  epiphania.  =  PL.,  t.  XXXIX,  n.  374. 

19.  (F.  52-52^).    Sermo  de  fide.    Des.  mutil.  non    solum    sine 
murmure,  sed  eciam  cum  delectatione  faciamus. 

20.  (F.  53-54V).  Sermo  de  diversitate  timoris  et  mortis  in  die 
martirum.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  n.  65. 

21.  (F.  54v-57v).  Sermo  de  seminatore  verbi.  =  lbid.,n.  150. 

22.  (F.  57^-6 Iv).  Sermo  de  eo  quod  in  Esaia  scriptum  est  :  Qui 
autem  dediti  mihi  erunt.  =  ibid.,  n.  45. 

23.  (F.  61^-65).  De  tertia  actione  penitentie.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
n.  351,  cap.  IV. 

24.  (F.  65-70V).  De  utilitate  agendae  penitentiae.  =  Ibid.,  n.  352. 

25.  (F.  70V-72V).  Sermo  habitus  ad   mensam  Cipriani.  =  PL., 
t.  XXXVIII,  n.  13. 

26.  (F.  72^-74^).  Sermo  de  versu  psalmi  noni  :  Tibi  derelictus  est 
pauper.  =  Ibid.,  n.  14. 

27.  (F.  74v-76v).  Sermo  habitus  in  regione  tercia  in  basilica  Pétri 
Gartagine.  =  Ibid.,  n.  15. 

28.  (F.  76^-78).  Sermo  die  dominica  in  basilica  Gelerine.  =  Ibid., 
n.48. 

29.  (F.  78-81).  Sermo  in  mensa  sancti  Cipriani  in  die  dominica.  = 
Ibid.,  n.  49. 

30.  (F.  81-82).  Sermo  in  natale  sancti  Stephani.  =  Ibid.,n.  319. 

31.  (F.  82-84V).  Sermo  de  capitulo  apostoli ....  Non  enim  quod  volo 
bonum  hoc  facio.  =  Ibid.,  n.  151. 

32.  (F.  84V.86V).  Sermo  de  psalmo  Xl^  nono.  =  Ibid.,  n.  17. 

33.  (F.  86V-88V).    Sermo    de    caritate    vel    dilectione.    =    PL., 
t.  XXXIX,  n.  349. 


s.    AUGUSTIN  125 

34.  (F.  88^-89^).  Sermo  de  ....  parabola  seminantis. 

35.  (F.  89^-91).  Sermo  de  capite  evangelii  ....  Si  vis  venire  ad 
vitam.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  n.  85. 

36.  (F.  91-92).  Sermo  de  capitulo  evangelii  ....  Cuius  filius  sit 
Christiis.  =  Ibid.,  n.  91. 

37.  (F.  93-92^).  Sermo  de  servo  qui  talentum  acceperat.  =  Ibid., 
n.  94. 

38.  (F.  92V-94).  Sermo  de  avaritia.  =  Ibid.,  n.  107. 

39.  (F.  94-95).  Omelia  sancti  Augustini  de  eunucho  regni  celorum. 

40.  (F.  95-101).  Sermo  de  capitulo....  Confiteor  tibi,  Pater  (1). 

41.  (F.  101-106).  Sermo  habitusinbasilicaTricillarum.=/6/â^.,n.53. 

42.  (F.  106-109).  Sermo  habitus  in  basilica  Fausti  de  messe  et 
seminatore. 

43.  (F.  109-113^').  Sermo  ....de  visione  Dei.  =  Ibid.,  n.  23. 

44.  (F.  1 13^-1 14v).  De  die  dominiea. 

45.  (F.  114^-116).  De  die  martyrum.  =  Ibid.,  n.  141. 

46.  (F.  116-120).  Sermo  sancti  Augustini  de  vocatione  Pauli.  = 
Ibid.,  n.  278. 

47.  (F.  120-121V).  Sermo  paschalis.  =  Ibid.,  n.  233. 

48.  (F.  121V-123).  Alius  sermo.  =  Ibid.,  n.  234. 

49.  (F.  123-125V).  Alius  sermo  paschalis.  =-  lbid.,n.  116. 

50.  (F.  125^-128).  Alius  sermo  paschalis.  =  Ibid.,  n.  244. 

51.  (F.  128-129).  Alius  sermo.  =  Ibid.,  n.  249. 

52.  (F.  129-131).  Tractatus  sancti  Augustini  de  capitulo  evangelii 
die  sabbato. 

53.  (F.  131-13  Iv).  Sermo  de  die  dominiea.  =  Ibid.,  n.  63. 

54.  (F.  131^-150^).  Expositio  sancti  Augustini  in  epistola  ad 
Galatas.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  2105  sqq. 

55.  (F.  151-153).  [Libellus  Cegilti  Gipriani  de  XII  abusivis 
seculi].  =  PL.,  t.  IV,  col.  869-76.  Inc.  mutil.  in  fine  cap.  VIL  Ecce 
Ghristus  non  contendit  neque  clamavit. 

56.  (F.  153-166^).  Sermo  ex  predicationibus  beati  Eligii.  Des. 
mutil.  qui  ita  afïluenter  ministrabat  plebi  adipem. 

57.  (F.  167-168).  [Liber  sancti  Valekiani  Gimelensis  episcopi  de 
bono  discipline].  =  PL.,  t.  XL,  col.  1217  sqq. 

Parchemin;  168  feuillets;  O'^jSS  X  0'n,193;  X"  siècle;  quelques  belles  initiales. 
Reliure  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Opéra  D.  Augusti. 

1088.  (21843).  —  S.  Augustinus.  Sermones. 

1.  (F.  lv-2v).  Index. 

2.  (F.  2V-148V).  [Sermones  de  verbis  DominiJ. 


(1)  Mai,  Bibliolheca  nova  Palrum,  1. 1,  p. 


126  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Ce  sont  les  soixante-quatre  sermons  dont  la  liste  est  donnée  PL.^ 
t.  XXXIX,  col.  2429-31. 

3.  (F.  148^-150).  EiusDEM  de  scripturis  veteribus  ac  novis  contra 
Arrianos.  =  Ihid.,  n.  384,  col.  1689-90. 

Parchemin;  150  feuillets;  O^jlôO  X  0'°,212;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
jolies  lettrines  en  toutes  couleurs;  signatures  i-iv.  F.  150,  il  y  a  la  note  à  moitié 
enlevée  ;  Liber  sancte  M\arie  de  Cambcrone],  et  l'inscription  de  Cambcrone  se 
lit  ff.  2%  6,  8%  12,  U\  18,  20%  24,  2H%  30,  32%  36,  38%  42,  44%  48,  50%  54,  56% 
60,  62%  65%  70,  72%  76,  78%  82,  85,  88,  91,  94,  97,  100,  103,  106,  109,  113,  116,  118% 
122,  125,  128,  131,  134,  137,  140,  143,  146,  149  (1).  Au  verso  de  la  couverture  se 
trouve  Tex-libris  :  Ex  bibliotheca  P.  P.  C.  Lammens  (2).  Ce  manuscrit  fut  acquis 
par  la  Bibliothèque  royale  en  mai  1863,  à  la  vente  des  livres  de  Van  Alstein,  pour 
fr.  133,10(3).  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  filets;  au  dos,  le  titre  doré  :  Sermones 
sancH  Àugustini. 


1089.  (IL  1003).  —  S.  AuGusTiNus.  Sermones. 

1.  (F.  Iv).  Capitula  sermonum  sancti  Augustini  de  verbis  Domini  in 
evangelio  secundum  Mattheum. 

2.  (F.  lv-44v).  AuRELii  Augustini  yponensis  episcopi  de  verbis 
Domini  in  evangelio  secundum  Mattheum  sermones  XXIIII. 

C'est  la  série  des  sermons  indiquée,  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2429, 
nn.  1-11,  puis  le  sermon,  PL.,  t.  XXXVIÏI,  n.  307,  ensuite  les  nn.  12, 
15, 17-23  de  la  liste,  col.  2429-31. 

3.  (F.  44^-64^).  AuRELii  Augustini  Yponensis  episcopi  sermones  XVI 
de  verbis  Domini  in  evangelio  secundum  Lucam.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
col.  2441,  nn.  24,  37,  26-28,  puis  le  sermon,  PL.,  t  XL,  col.  669, 
ensuite  les  nn.  29-33,  35,  25,  36  de  la  série,  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2431. 

4.  (F.  64v-96v).  [Augustini  episcopi  sermones ...  in  evangelio  secun- 
dum lohannem].  Des.  mutil.  (Sermo  XX)  qui  nullo  continetur  loco 
discedat ...  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2431,  nn.  38,  39,  puis  t.  XXXVIÏI, 
le  sermon  n.  52,  ensuite  les  nn.  40-42  de  la  série  t.  XXXIX,  col.  2431, 
les  sermons  127  et  128  du  t.  XXXVIII,  puis  les  nn.  44-46,  48-53  de 
la  série  col.  2431  du  t.  XXXIX,  le  sermon  142  du  t.  XXXVIII,  et  les 
nn.  57  et  58  de  la  col.  2431 ,  t.  XXXIX. 

5.  (F.  97-97V).-  Fragment  du  IX«  siècle,  Ezechiel,  XLIII,  19- 
XLIV,  12. 

Parchemin;  97  feuillets;  0°',342  X  0°',24;  XII« siècle;  f.  l^  une  très  jolie  lettrine 
ornée,  en  rouge  et  en  vert;  ailleurs,  très  belles  initiales  aux  mêmes  couleurs  ;  deux 
colonnes;  signatures  i-xn.  F.  1",  il  y  a  la  note  :  Liber  sancti  Martini  Tornacensis, 


(1)  Sanderus,  BibL  belgica  ms.,  part,  i,  p.  350, 1. 10. 

(2)  Catalogue  des  livres  de  Lammens,  t.  II,  p.  13. 

(3)  Catalogue  de  la  vente,  n.  463. 


s.    AUGUSTIN  127 

servanti  beiiedklio,  auferenti  maledictio  (1),  et  f.  1,  l'ex-libris  :  Sir  1.  B.  Middle 
mil,  2027.  Ce  volume  fut  acquis  en  1888  pour  40  francs.  Demi-reliure,  toile 
anglaise,  de  Bretherlon  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Àuguslinus  de  verbis  Domini. 

1090.  (I[.  935).  —  S.  AuGusTiNus.  Sermones. 

1.  (F.  1-2).  Capitula. 

2.  (F.  2^-162^).  [Sermones  de  verbis  Domini]. 

Les  soixante-quatre  sermons  dont  la  liste  se  trouve,  FL.,  t.  XXXIX, 
col.  2429-31. 

3.  (F.  162^-164).  EiusDEM  de  scripturis  veteribus  ac  novis  contra 
Arrianos.  =  Ibid.,  n.  384,  col.  1689-90. 

4.  (F.  164^-165^).  Vita  et  passio  sancti  Marci  evangelistae.  ^  Z?//L.^ 
n.  5276. 

Parchemin;  165  feuillets;  0'",32  X  0'",234;  XIIP  siècle;  lettrines  rouges  et 
vertes.  F.  165'',  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari,  et  f.  1,  l'ex-libris  de 
Thomas  Phillipps  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  n.  322.  Le  volume  a  été  acquis  en  1888. 
Reliure  toile  et  peau  de  truie  (2). 

1091.  (IL  1130).  —  S.  AuGusTiNus.  Sermones. 
i    1.  (F.  1^-2^).  Capitula. 

'    2.  (F.  2^-175).  Beati  Augustini  de  verbis  Domini. 

C'est  la  série  de  sermons  signalée  PL.^  t.  XXXIX,  col.  2429-31, 
nn.  1-64. 

3.  (F.  175-176^).  EiusDEM  de  scripturis  veteribus  ac  novis  contra 
Arrianos.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  1689-90. 

Parchemin;  176  feuillets;  0^,285  X  O'ï',185;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
jolies  lettrines  de  diverses  couleurs  ;  signatures  i-xn.  Ce  volume  provient  de 
l'abbaye  d'Aine  (3),  plus  tard  il  a  formé  le  n.  4711  de  la  collection  Phillipps;  il  a  été 
acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise  ;  au  dos,  le 
titre  doré  :  S.  Augustini  sermones  de  verbis  Domini. 

1092.  (II.  2311).  —  S.  AuGusTiNus.  Sermones. 

1.  (F.  lv-4).  Sermo  beati  Augustini  de  [annuntiatione]  S.  Marie.  = 
PL.,  t.  XXXIX,  col.  2107.  — 

2.  (F.  4-6v).  Sermo  beati  Augustini  de  assumptione  sancte  Dei 
genitricis.  =  PL.,  t.  XCVI,  col.  254. 

3.  (F.  7-8^).  [Petrus  Damianus].  Sermo  de  ammirabili  annuntia- 
tione S.  Marie.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2104. 


(1)  Voir  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  Saint-Martin  de  Tournai  actuellement 
conservés  à  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  11. 

(2)  Voir  une  description  de  ce   manuscrit  dans  Catal.  cod.  kagiogr,  bibl.  reg. 
/Ira.ic//.,t.  II,p.  439-40. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  241,  decuria  quinta. 


128  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

4.  (P.  8^-9^).  Sermo  S.  Augustini  de  gloriosa  asssumptione  sancte 
Dei  genitricis  Marie. 

5.  (F.  9^-10^').  Sermo  beati  Augustini  de  nativitate  sancte  Dei 
genitricis  Marie.  =  PL.,  t.  XCVI,  col.  279. 

6.  (F.  10^-14).  Sermo  de  venerabili  assumptione  S.  Marie.  =  iô/âf.^ 
col.  2129-34. 

7.  (F.  14-14^').  Sermo  S.  Augustini  de  nativitate  sancte  Genitricis 
Dei  Marie. 

8.  (F.  14^-18^).  Sermo  de  assumptione  béate  virgrnis  Marie. 

9.  (F.  18^-19).  [De  dedicatione  ecclesie  sanctae  Mariae  maioris 
Romae]  (1). 

10.  (F.  19-20V).  [De  die  dominica]. 

11.  (F.  21-24).  [Orationes  rythmicae  ad  Deum  et  ad  beatam  Virgi- 
nem  Mariam].  =  RK,  nn.  925,  21000,  10883,  3498  et  1094. 

12.  (F.  24v-48v).  Miracula  béate  Dei  genitricis. 

Série  de  trente-huit  miracles,  où  l'on  retrouve  les  récits  publiés  par 
Pez,  Pothonis  liber  de  miraculls  S.  Dei  genitricis  Mariae,  Viennae, 
1731,  nn.  1,  6,  12,  15,  9,  7;  puis  la  Paenitentia  Theophili;  ensuite  le 
miracle  publié  par  Neuhaus,  Die  Quellen  zu  Adgar,  p.  11-12;  puis 
Pez,  nn.  7,  10,  2,  3,  4,  19;  ensuite  PL.,  t.  GXX,  col.  1298;  Fita^  Estu- 
dios  historicos,  t.  III,  p.  245-46;  Vincent.  Bellovac,  Spéculum  histo- 
riale,  lib.  VIII,  cap.  84;  Mussafia,  Die  von  Gauthier  de  Coincy  henûtzten 
Quellen,  p.  19;  Pez,  nn.  5, 11,  13,  14,  15,  1,  17  ;  Neuhaus,  op.  cit.,  p.  48- 
51  ;  PL.,  t.  GLVIII,  col.  946  ;  Pez,  nn.  18  et  39  ;  PL.,  t.  GLV,  col. 564-67; 
t.  GLVI,  col.  573-74;  t.  GLXVI,  col.  568-72,  ensuite  Neuhaus,  op.  cit., 
p.  11-12,  puis  Cur  festum  Marie  celebretur  in  sahhato. 

Viennent  ensuite  sept  autres  miracles  : 

a)  Miraculum  de  quodam  canonico.  Inc.  Sollicitudinis  tue,  pater 
révérende,  crebra  precatione  flexus. 

h)  De  quodam  sacerdote.  Inc.  Erat  similiter  in  alio  loco  quidam 
officio  clericus,  ordine  sacerdos. 

c)  De  armigero  qui  festum  S.  Marie  preda  temeravit.  Inc.  Multitu- 
dinem  seu  magnitudinem  beneficiorum  que  Ghristi  mater  generi 
humane  incessanter  amministret. 

d)  De  milite  per  eius  ereptionem  correcto.  Inc.  Miles  quidam,  ut 
paucis  absolvam,  nocte  que  proximum  tornizapdi  praecessit  diem. 

e)  De  villico  per  eam  a  captivitate  absoluto.  ïnc.  Frequenti ....  fama 
vulgatum  est  quod  Gapellensium  sororum  ....  quidam  villicus  ab 
Arnesbergensibus  inique  captus. 


(1)  Cf.  Floravanti  Martinelli,  Roma  ex  ethnica  sacra,  1653,  p.  239-32;  Analecta 
Uollandiana,  t.  IV,  p.  168;  t.  XVII,  p.  155-57  ;  A.  Mussafia,  Die  mitlelallerUchen 
Marknlegenden,  t.  I,  p.  32. 


s.    AUGUSTIN  129 

/)  Quomodo  eius  iniuriam  fratres.  C.  luerint.  Inc.  Dicam  praeterea 
quid  in  Glassensi  contigit  monasterio  (1). 

g)  Legitur  quod  tempore  Leonis  imperatoris  iniqui  Gonstantinus 
quidam  iudeus. 

13.  (F.  49-59V).  Passio  béate  Margarete.  =  BHL.,  n.  5303. 

14.  (F.  60-63V  Historia  de  nativitale  sancte  Marie.  =  BHL., 
n.  5341. 

15.  (F.  63^-68).  [Miracula  beatae  Mariae  virginis]. 

On  a  ici  la  série  de  miracles  signalée  par  A.  Mussafia,  Studien  zu 
den  mittelalterlichen  Marienlegenden^  fasc.  I,  Wien,  1887,  p.  60,  d'après 
le  manuscrit  de  Leipzig  n.  819,  à  partir  du  n.  38  :  Huius  sacratissime 
virginis  nativitas^  puis  les  miracles  relevés  par  Grégoire  de  Tours, 
ensuite  celui  indiqué  par  Mussafia,  op.  cit.,  p.  60,  note  2  :  Quidam 
religiosns  ....  Ludolfus  nomine  ....  monasterii  quod  est  Ostbroke. 

Puis  les  récits  suivants  : 

a)  Nunc  vero  aliud  miraculum  ...  In  monasterio  Gloniacensi  erat .... 
quidam  monachus. 

b)  Paenitentia  Theophili,  suivi  de  l'hynme  notée  :  Ave  sponsa  suna- 
mitis. 

c)  Ex  opusculis  RuoTHBERTi  abbatis  doctissimi  (2). 

d)  Ex  dialogis  Gregoru  (lib.  IV,  cap.  7).  =  PL.,  t.  LXXVII,  col.  348. 

16.  (F.  68).  Oratio  Ruothberti  [Tuitiensis]  abbatis.  =  PL., 
t.  GLXVIII,  col.  962. 

17.  (F.  69-75V).  Translatio  sancti  Nicholai  de  Mirrea  in  Barum.  = 
BHL.,  nn.  6190-93. 

18.  (F.  76-79).  De  translatione  sancti  Stephani  prothomartiris.  = 
BHL.,n.  7882. 

19.  (F.  79-83V).  De  virtutibus  sancte  Marie  Magdalene.  =  BHL., 
n.  5439. 

20.  (F.  83^-84^).  De  beata  Maria  Magdalena  quomodo  cum  beato 
Maximino  mare  transierit.  =  BHL.,  n.  5443. 

21.  (F.  84^-87^').  De  translatione  sancte  Magdalene  Viceliacum  de 
Aquensi  civitate.  =  BHL.,  n.  5489. 

22.  (F.  87^-91^).  De  felicissima  peccatrice  Afra.  =  BEL.,  nn.  108  et 
109. 

23.  (F.  92-104).  Vita  sancti  Servatii. /?îc.  Octaviam  (|ue  etTungris 
quasi  tunderis  sive  tu  ungeris.  Des.  in  basilica  in  aggere  publico  .... 
cuius  regnum  et  imperium  permanet  in  secula  seculorum.  Amen. 

24.  (F.  104-108).  [Miracula  sancti  Servatii].  Inc.  Translati    ad 


(1)  Cf.  A.  Mussafia,  Studien  zu  den  mUtelallerlichen  Marienlegenden,  fasc.  I, 
Wien,  1887,  p.  9  et  57,  n.  xxv,  54,  Gozo. 
{'D  II  s'agit  de  Rupert  de  Deulz.  Voir  PL.,  t.  CLVIII,  col.  837. 

CATAL.   BIBL.   ROYALE,   T.    II.  9 


k 


130  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


3 


superos  Servalii  opéra  postuma.  Des.  in  bona  spe  assumptus  est  ad 
Dominum.  Ac  de  his  hactenus. 
25.  (F.  108^-115).  [Translatio  sancli  ServatiiJ.  =  BHL.,  n.  7621. 

Parchemin;  115  feuillets;  0'",258  X  0'",175;  XII[«  siècle.  F.  1\  on  lit  :  Praescm 
liber  vocatur  dat  pellenboeck,  et  f.  1  :  Phillipps  ms,  7411.  Ce  volume  fut  acquis  en 
1899,  à  une  vente  à  Londres,  chez  Sotheby,  pour  fr.  775  (1).  Reliure  anglaise, 
veau  brun  estampé;  au  dos,  le  titre  doré  :  Àwiuslini  sermones  etc.  Ms.  super 
memb. 

1093.  (2057-62).  —  S.  Augustinus.  Sermones  de  symbolo. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-77^).  Vita  S.  Richardi  episcopi  Gicestrie.  =  BHL.,  n.  7209. 

3.  (F.  78-117).  AuRELii  AuGUSTiNi  doctoris  Yponensis  episcopi 
sermones  de  symbolo.  =  PL.,  t.  XL,  col.  627-28. 

4.  (F.  118-181^).  Ordinarius  ecclesie  Saresberiensis  in  Anglia(2). 

5.  (F.  182-212).  Eulogium  virginale.  —  Recueil  de  prières  en  l'hon- 
neur de  la  Vierge. 

6.  (F.  213-215).  Les  cinq  joies  et  les  litanies  de  la  S^^  Vierge. 

7.  (F.  215-230^).  Prières  diverses. 
Le  feuillet  231  est  blanc. 

8.  (F.  232-246V).  [Bonaventura.  Lignuni  vitej  (3). 

Parchemin;  246  feuillets;  0°»,22  X  0™,145;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1,  on  lit  :  Ex  legalo  magistri  h'aroli  ViruU  perlinet  pro  nunc 
ad  monasterium  vallis  sancli  Martini  Lovaniensis  (4).  L'estampille  rouge  /{.  F.  de 
la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  246^  Demi-reliure 
moderne  (5). 

1094.  (18682-84).  —  S.  Augustinus.  Sermones. 

1.  (F.  1-2).  Sermo  S.  Augustlxi  episcopi  in  natale  beati  Laurent  ii 
martyris  Ghristi  (6). 

2.  (F.  2-2^).  Sermo  beati  Maximi  episcopi.  Inc.  Post  apostolorum 
victoriam  letus  Laurentius  ingressus  est  pugnam.  Des.  quem  passio 
atque  Victoria  levavit  ad  Iliesum  Christum  Dominum  noslrum. 

3.  (F.  2^-4).  Item  beati  MAXinr.  Inc.  Licet  ingentia  sacra  tenuis 
sermo  non  explicit.  Des.  toto  Christum  corpore  deprecatus. 

4.  (F.  4-7).  Sermo  beati  Augustinl  episcopi  unde  supra.  =^  PL., 
t.  XXX VIII,  n.  314. 


(1)  Cf.  Jiibliolhcca  Philippica,  London,  1899,  p.  125,  n.  1163. 

(2)  Cf.  WoRDswoRTH, Ordinale Sarum  sive  dircclorium sacerdolum, Londox),  1901. 

(3)  Éditée,  Divi  Bonavenlurae  opéra  omnia,  Moguntiae,  1608,  t.  VI,  p.  403. 

(4)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  211. 

(5)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  rcg. 
Bruxell.,i.\,^.mi. 

(6)  Publié  par  Mai,  Nova  Bibl.  Palrum,  1. 1,  p.  111. 


s.    AUGUSTIN  131 

5.  (F.  6-7).  Sermo  beati  Augustini  episcopi.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
n.  87,  col.  1913. 

6.  (F.  7-8v).  Item  beati  Augustini.  =  Ibid.,  n.  207,  col.  2128. 

7.  (F.  8^-10).  Sermo  beati  Augustini  episcopi.  =  Ibid.j  n.  316, 
col.  2351. 

8.  (F.  10-11).  Sermo  beati  Augustini  episcopi  de  eodem.  Inc.  Glo- 
riosa  memoria  beatissimorum  Stephani  et  Laurentii.  Des.  satietatem 
dominici  vultus  obtineatis  in  celo.  Amen. 

9.  (F.  11-14^).  Miraculum  beati  Laurentii  de  calice  =  BHL.y 
u.  4777. 

10.  (F.  14^-19^).  Passio  S.  lustini  presbyteri  et  martiris.  =BHL., 
n.  4585. 

11.  (F.  19v-20^).  Hymne  notée.  =  BH.,  n.  19523. 

Parchemin;  20  feuillets;  0»\23  X  0'",15;  XI V«  siècle;  très  élégantes  capitales  en 
bleu  d'outremer.  Ce  manuscrit  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  à  la  vente 
des  livres  d'Ed.  Lavalleye  à  Gand,  le  9  mai  1860  (1),  pour  fr.  44.  Demi-reliure 
moderne,  dos  en  maroquin  rouge  (2). 

1095.  (149-50).  —  S.  AuGusTiNus.  Sermones  de  verbis  Domini  et 
de  verbis  Apostoli. 

1.  (F.  1-lv).  Tabula  in  sequentem  librum. 

2.  (F.  2-94^).  [Sermones]  beati  Augustini  de  verbis  Domini. 
Ce  sont  les  soixante-quatre  sermons  édités  PL.,  t.  XXXIX,  dans 

f ordre  signalé  ibid.,  col.  2429-31,  et  le  premier  de  la  série  De  verbis 
wsfoli,  cf.  ibid.,  col.  2431. 

3.  (F.  95-146).  Liber  de  verbis  Apostoli. 
Les  sermons  nn.  1-32  édités  PL.,  t.  XXXIX,  dans  l'ordre  indiqué 

wW., col.  2431-32  ;  puis  entre  les  nn.  18  et  19,  un  sermon  (f.  127-129^), 
ni  commence  :  Nemo,  fratres  karissimi,  de  resurrectione  desperet. 
ks.  qui  in  sanctis  suis  diligit  Deus, ....  in  saecula  saeculorum.  Amen. 

4.  (P.  147v).  Table. 

Parchemin;  146  feuillets;  0"\3o5  X  0"\25;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  titre  courant  en  rouge;  signatures  hi-Ou.  L'estampille  rouge, 
R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  voit  f.  1  et  f.  146.  Reliure  ancienne 
restaurée,  peau  de  truie  estampée. 

1096.  (308).  —  S.  Augustinus.  Sermones  de  verbis  Domini  et  de 
verbis  Apostoli. 

tl.  (F.  1-4).  Sequentes  sermones  beati  Augustini  de  verbis  Apostoli 
quuntur  sermones  eiusdem  de  verbis  Domini. 
< 


(1)  Voir  n.  50  du  Catalogue  des  manuscrits  de  Lammens. 

(2)  Ce  volume  est  décrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  t.  II 
425. 


132  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


II 


2.  (F.  4-111).  [Sermones  de  verbis  Domini]. 
C'est  la  série  des  sermons  signalée  sous  le  titre  d'Ordo  vêtus  dans 

PL.,  t.  XXXIX,  col.  2429-31. 

3.  (F.  111-111^).  Item  eiusdem  de  scripturis  veteribus  ac  novis 
contra  Arrianos.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  1689-90. 

4.  (F.  112-172).  [Sermones  de  verbis  Apostoli].  Les  trente-deux 
premiers  sermons  de  la  série  indiquée  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2431-32. 

Parchemin  ;  172  feuillets  ;  0%33  X  O'^jSS;  XV«  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges;  ancienne  pagination  en  chiffres  romains  i-clxix;  signatures  ai-Xn.  Sur  le 
plat  intérieur  de  la  couverture,  une  ancienne  étiquette  porte  :  Liber  monasterii 
sancti  Pauli  in  Zonia  sive  rubee  vallis  cameracencis  dyocesis  in  brabanlia  iuxta 
bruxellas.  L'estampille  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.  F.,  se  voit  ff.l  et 
172.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé.  Ç 

1097.  (1705-10).  —  S.  AuGusTiNUs.  Opéra.  | 

1.  (F.  1-5).  Divers  extraits  de  S.  Augustin.  Inc.  De  Floro  flora  fuit 
hec  exceptio  tracta.  Fundamentum  aliud  nemo  potest  ponere.  Des. 
quoniam  videbis  eum  sicuti  est. 

2.  (F.  5^-47).  AuGusTiNus.  De  sermone  Domini  in  monte.  =  PL., 
t.  XXXIV,  col.  1229  sqq. 

3.  (F.  47-79).  [Sermones  beati  Augustini  episcopi  ad  fratres  de 
heremo].  =  PL.,  t.  XL,  col.  1235  sqq.,  les  sermons  nn.  43,  5,  26,  44, 
14,  15,17-22,1-4,6-13. 

4.  (F.  79-90).  [Thomas  a  Kempis].  De  imitacione  Ghrisli.  —  C'est  le 
livre  I  tout  entier. 

5.  (F.  90^-107).  Liber  beati  Augustini  de  opère  monachorum.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  547  sqq. 

6.  (F.  107V-119).  [S.  AuGusTiNus].  Sermones.  =  PL.,  t.  LVII, 
col.  1082  (1);  t.  XXXIX,  col.  1886;  ihid.,  col.  1093;  de  morte; 
t.  XXXIX,  col.  1695  ;  ibid.,  col.  2025  ;  t.  XL,  col.  1358,  ibid.,  col.  1357  ; 
Mai,  Nova  Patrum  Bibl.,  1. 1,  p.  142,  puis  un  autre  sermon  :  Inc. 
Iratres  karissimi,  quod  audivimus  dici,  fratres,  diebus  istis.  Des. 
mutil.  Dimitte  michi  quia  peccavi  tibi.  Non .... 

Parchemin;  119  feuillets;  0'",29  X  0"»,195;  XV  siècle;  deux  colonnes,  sauf  les 
ff.  107''-119\  F.  1,  on  lit  la  note  :  Lovaniensis  collegii  Societaiis  lesu.  L'estampille 
rouge  fi.  F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  109\  Demi- 
reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge. 

1098.  (2342-51).  —  S.  Augustinus.  Sermones. 
1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

.2.  (F.  2-53).  Vita  sancti  Augustini  episcopi.  =  BHL.,  n.  787. 


(1)  Ce  sermon  est  de  S.  CÉSAmE. 


s.   AUGUSTIN  133 

3.  (F.  53-57^).  Tituli  omnium  librorum  quos  edidit  beatus  Augu- 
stinus  episcopus.  =  BHL.,  n.  786. 

4.  (F.  58-63^).  Vita  béate  Monice  vidue  matris  sancti  Augustini 
patris  nostri  (1). 

5.  (F.  63V-67).  De  translatione  eiusdem.  =  BHL.^  n.  6002. 

6.  (F.  67^-75^).  Tractatus  beati  Augustini  episcopi  de  essencia 
divina.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1199  sqq. 

7.  (F.  76-79v).  Legenda  brevis  et  vera  de  beato  Augustino  vene- 
rabili  episcopo  (2). 

8.  (F.  79^-81^).  Varia  de  ordine  Augustinensium  et  de  S.  Augustino. 

9.  (F.  82-85).  Sermo  beati  Augustini  episcopi  de  honestate 
mulierum.  =  FL.,  t.  XXXIX,  col.  2031. 

10.  (F.  85-94).  Sermo  beati  Augustini  episcopi  de  oratione  (3). 

11.  (F.  94-98).  Sermo  sancti  Augustini  de  igné  purgatorio.  =  PL. y 
t.  XXXIX,  coi.  1946. 

12.  (F.  98-102V  et  105-106^).  Augustinus.  De  tribus  habitaculis.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  991. 

13.  (F.  102^-105).  Sermo  eiusdem  de  laudando  Deum.  =  PL., 
t.  XXXIX,  col.  2211. 

Parchemin;  106  feuillets;  O"',^!  X  0",14';  XV«  siècle;  deux  colonnes,  à  partir  da 
f.  82.  Quelques  capitales,  initiales  rouges  et  bleues.  F.  1%  il  y  a  la  note  :  Iste  liber 
pertinet  monastcrin  deEenskyn  inZwyndraco  (4).  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux, 
de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  106\  Reliure  ancienne 
restaurée,  veau  brun  estampé;  titre  sous  corne  encadré  de  cuivre:  Vita  sancti 
Augustini  etsancte  Monice  matris  eius  cumpluribus  aliis. 

1099.  (20716-19).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  l-7v).  [Liber  de  conflictu  vitiorum  et  virtutum].  Inc.  mutil... 
retrahens,  vel  terrenis  negotiis  implicare.  PL.,  t.  XL,  col.  1098, 
cap.  XIV.  Des.  miitil.  species  vestimentorum  eius  particulam  ....  Ibid., 
col.  1104,  cap.  xxxvii. 

2.  (F.  8).  [S.  Augustin.  Sermo].  Inc.  mutil.  erubescunt  peccare.et 
erubescunt  rogare.  Des.  mutil.  sed  et  mihi  ipsi  dico  in  secula  secu- 
lorum. 

3.  (F.  8).  Sermo  sancti  Augustini  de  divite.  Inc.  Audite  itaque  qui 
estis  in  populo  et  stulti  aliquando  sapite.  Des.  et  miséricordes  miseri- 
cordiam  consequentur  a  Domino  nostro...  qui  est  benedictus...  Amen. 


(1)  Cf.  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  1. 1,  p.  328. 

(2)  Cf.  i6irf.,  p.  329. 

(3)  Publié  par  Mai,  Nova  Palrum  bibliotheca,  1. 1,  p.  464. 

(4)  Voir  au  sujet  de  ce  monastère  de  la  Congrégation  de  Windesheim,  situé  à 
Zwyndrecht,  en  face  de  Dordrecht,  J.  Acquoy,  Hel  Klooster  te  Windesheim,  t.  III, 
p.  19-21. 


134  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

4.  (F.  8V.9).  De  pace.  =  PL.,  l.  XXXIX,  col.  1858-59. 

5.  (F.  9-9^).  De  flagellis.  Inc.  Quem  enim  diligit  Deus  corrigit.  Des., 
quia  victorem  formidinis  dyabolum  cum  seculo  superastis. 

6.  (F.  10-lOv).  De  nativitate  Ghristi  (1). 

7.  (F.  10^-12).  Sermon.  Inc.  Ad  te  maiium  meam.  Des.  et  animam' 
humilem  exalta  vit...  Amen. 

8.  (F.  12-13).  Sermon.  Inc.  In  hodiernum  convivium  qui  solemni 
frequentia  convenistis.  Des.  perpetuam  unitatem  teneamus  ut  cum 
sanctis  omnibus  in  regnis  celestibus  triumphemus. 

9.  (F.  13-13V).  [Sermo  S.  Augustini]  (2). 

10.  (F.  13V-14).  De  latrone  in  cruce  (3). 

11.  (F.  14-15V).  De  cruce  Ghristi.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2047. 

12.  (F.  15V-16).  De  pace.  =  Ibid.,  col.  1931. 

13.  (F.  16^-18^').  De  caritate.  Des.  mutil.  0  caritas  quam  magnas  I 
vi ....  =  Ibid.,  col.  1952. 

14.  (F.  19-24).  Tractatus  de  amoris  reprobatione.  =  Inc.  mutil.  et 
eas  singulis  amantibus.  Des.  quia  eiusdem  sponsi  voce  testante,  nesci- 
mus  diem  neque  horam. 

15.  (F.  25).  Les  empeschemens  que  la  parsone  a  de  venir  à  per- 
fection. —  Extraits  d'un  traité  ascétique,  en  français. 

16.  (F.  26-37^).  Collation  ou  sermon  pour  la  nativité  de  Notre- 
Seigneur,  en  français. 

Parchemin,  les  feuillets  1-7,  19-24,  en  papier,  le  reste;  37  feuillets;  diverses 
dimensions  ;  0'",26  X  0-",20  et  0°>,135  X  0"',95;  XII%  XI  Ve,  X  V«  et  X  VI«  siècle.  F.  24^ 
il  y  a  la  note  :  Pertinet  ad  monasterium  vallis  sancti  Martini  in  Lovanio  collalum 
eidem  a  magistro  lohanne  de  Brande  (4)  ;  et  f.  37^  :  De  par  le  tout  vostre  petit  ora- 
teur Frère  Jan  de  Sainct  Aubin.  Demi-reliure  maroquin  rouge. 

1100.  (9517-20).  —  S.  AuGusTiNus.  Sermones. 

1.  (F.  1-8).  Annotatio  precipuarum  sententiarum  divi  Aurelii 
Augustini. 

2.  (F.  9-9^).  Annotatio  sermonum  de  verbis  Domini. 

3.  (F.  10-1 11^).  Divi  Alrelii  Augustini  Hipponensis  episcopi  de 
verbis  Domini  Salvatoris. 

C'est  la  série  des  64  sermons  signalée  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2429-31. 

4.  (F.  112).  Divi  Aurelii  Augustini  Hipponensis  episcopi  sermo- 
num de  verbis  Apostoli  quorundamque  aliorum  summaria  ac  brevis 
annotatio. 


(1)  Publié  dans  l'édition  de  Venise  de  1742  des  œuvres  de  S.  Fulgence,  p.  356. 

(2)  Voir  Mai,  Nova  Patrum  bibliotheca,  1. 1,  p.  60. 

(3)  i6id.,  t.  I,  p.69. 

(4)  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  u,  p.  227. 


s.    AUGUSTIN  135 

5.  (F.  113-192).  De  verbis  apostoli  sermones. 
Série  des  37  sermons  indiqués,  ihid.,  col.  2431-32. 

6.  (F.  192-234V).  Beatissimi  Gregorii  pape  totius  ecclesie  luminis 
preclarissimi  in  septem  psalmos  penitenciales  expianatio  admodum 
utilis.  =  PL.,  t.  LXXXIX,  col.  547. 

7.  (F.  235-24^).  Materiarum  ac  sententiarum  precipue  notandarum 
in  sermonibus  divi  Aurelii  Augustini  de  verbis  apostoli  summaria 
brevisque  annotatio. 

Parchemin  ;  240  feullets;  0'n,32  X  0™,212;  XVI«  siècle,  car  f.  8,  on  lit  :  Finis  1521 , 
A.  B.  ;  deux  colonnes;  titre  courant;  initiales  rouges  et  bleues;  ancienne  pagina- 
tion en  rouge  1-184.  Ce  volume  provient  de  Saint-Laurent  à  Liège,  car  f.  1,  il  reste 
la  cote  MM.  3-8  de  cette  bibliothèque.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  240\  Reliure  moderne  veau  racine; 
au  dos,  le  titre  doré  :  Augusiinus  de  verbis  Domini .  Gregorius  in  psalmos poeniten- 
tiales,  qui  se  trouve  aussi  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge;  plus 
bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1101.  (2839-43)  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1-21).  Libellus  sancti  Augustini  de  disciplina  christiana.  = 
FL.,  t.  XL,  col.  667. 

2.  (F.  2 1-26 V).  Sermo  sancli  Eraglii  presbiteri  discipuli  sancti 
Augustini  episcopi  ipso  praesente  habitus.  =  PL.,  t.  XXXIII, 
col.  966-68. 

3.  (F.  26^-34).  Sermo  sancti  Iohannis  Gonstantinopolitani  episcopi 
de  compunctione  cordis.  =  PG.^  t.  XLVII,  col.  393  sqq. 

4.  (F.  34^-41^).  EiusDEM  secundus  de  cordis  compunctione.  =  Ibid., 
col.  411  sqq. 

5.  (F.  42-66).  Alexandri  régis  Macedonum  et  Dindimi  régis  Bra- 
gmanorum  de  philosophia  per  litteras  facta  conlatio  (1). 

6.  (F.  66^-74).  Epistolae  Senegae  ad  apostolum  Paulum  et  Pauli 
ad  eundem  (2). 

7.  (F.  75-108V).  De  concordia  testimoniorum  sancti  Gregorii  pape 
urbis  Rome.  Des.  mutil.  Paulus  previdit  qui  utraque  tam...  =  PL., 
t.  LXIXX,  col.  659-78. 

Parchemin;  108  feuillets;  0™,203  X  0™,  135;  IX»  siècle.  Demi-reliure  moderne. 

1102.  (10796-800).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  Iv).  Notes  sur  les  traités  suivants. 


(1)  Sur  les  éditions  de  cette  lettre  souvent  publiée,  cf.  Fabricius-Harles,  BibliO' 
ïeca  graeca,  Hamburgi,  1793,  t.  III,  p.  28. 

(2)  Voir  ci-dessus,  p.  29.  .  . 


13Ô  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


S^i 


3.  (F.  2-25).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  de  octo  questionibus 
ad  Dulcitium.  ==  PL.,  t.  XL,  col.  147  sqq. 

4.  (F.  25-62).  Liber  eiusdem  de  fide  et  operibus.  =  Ihid.,  col.  197  sqq. 

5.  (F.  62-81^').  Liber  de  cura  pro  mortuis  gerenda.  =  Ibid.^ 
col.  591  sqq. 

6.  (F.  81^-125).  Ad  Pollentiuni  de  adulterinis  coniugiis.  =  Ihid., 
col.  451  sqq. 

7.  (F.  125-153).  Tractatus  beati  Augustini  de  conlinentia.  =  Ibid., 
col.  349. 

8.  (F.  153-158).  Liber  de  duabus  animabus.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  93. 
11  n'y  a  que  la  Retractatio,  t.  XXXK,  col.  608-12,  et  le  commence- 
ment du  livre.  Des,  mutil.  indigens  illud  despicere. 

Parchemin;  158  feuillets;  0'n,245  X  O^ITS;  X«  siècle,  sauf  les  feuillets  1-5,  qui 
sont  du  XIV»  siècle.  Ce  volume  provient  de  Saint-Laurent  à  Liège,  car  f.  1,  il  y  a 
la  cote  MM,  3-14,  et  plus  loin  on  lit,  f.  1  :  Iste  liber  pertinet  ad  sanclum  Laurentium 
extra  muros  leodienses,  et  f.  2  :  Liber  sancti  Laurentii  iuxta  Leodium.  L'estampille 
rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux  faisceaux,  se  trouve  f.  2  et  f.  158\ 
Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge  :  Augustinus  de  octo  quaestionihus,  X  saec.  ;  en  des- 
sous, les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1103.  (444-52).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-12^).  Liber  sancti  Augustini  ad  Paulum  et  Eutropium  de 
perfectione  iustitiae  hominis.  =  PL.,  t.  XLIV,  col.  291  sqq. 

3.  (F.  llv-28v).  Eiusdem  ad  Thimasium  et  lacobum  de  natura  et 
gratia.  =  Ibid.^  col.  247  sqq. 

4.  (F.  28^-31).  Epistolae  duae  Aurelh  Augustini  episcopi  ad  Valen- 
tinum  de  gratia  et  libero  arbitrio.  =  Jbid.^  col.  875-80. 

5.  (F.  31-44^).  Liber  Aurelii  Augustini  ad  Valentinum  monachum 
de  gratia  et  libero  arbitrio.  =  Ibid.^  col.  881  sqq. 

6.  (F.  44^-57).  Eiusdem  de  correptione  et  gratia.  =  Ibid.,  col.  915  sqq. 

7.  (F.  57-59^).  Epistola  Prosperi  ad  Augustinum  de  querela  Gal- 
lorum.  =  PL.,  t.  XLV,  col.  1833  sqq. 

8.  (F.  59^-62).  Epistola  Hilarii  ad  Augustinum  de  eadem  re.  = 
PL.,  t.  XXXIII,  col.  1007  sqq. 

9.  (F.  62-74).  Liber  sancti  Augustini  de  predestinatione  sancto- 
rum.  =  PL.,  t.  XLIV,  col.  959  sqq. 

10.  (F.  74-90^).  Liber  eiusdem  de  dono  perseverantiae.  =  PL., 
t.  XLV,  col.  993  sqq. 

11.  (F.  90^-109).  Aurelii  Augustini  doctoris  contra  Pelagianos  et 
Celestianos  hereticos  yppomnesticon  liber.  =  Ibid.,  col.  1611. 

12.  (F.  109-151V).  Liber  sancti  Hieronimi  presbiteri  contra  lovi- 
nianum  hereticum.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  211. 


s.    AUGUSTIN  137 

13.  (F.  152-153^).  Fragments  d'une  commentaire  sur  les  Décrétâtes. 
Inc.  Non  est  aliquomodo  quilibet  decipiendus.  C.  Nec  artiticiose.  Des. 
qui  nesciens  dormivit  cum  eius  sorore.  G.  In  lectum. 

Parchemin;  153  feuillets;  0™,34'  X  0«',24;  XI«  siècle;  deux  colonnes;  grandes  et 
belles  capitales;  titres  en  majuscules  rustiques.  F.  1,  il  y  a  la  noie  :  Reddatur 
Augustino  Hunnaeo  Maglenano ;  f.  151''  :  Sum  Augiislini Hunnaei .  Ex dono M.  N. 
Àug.  Hunnaei  sum  Bibliothecae  Societ .  lesu  .  Lovanii,  et  f.  153''  :  Sum  Auguslini 
Hunnaei;  f.  2  :  Collegii  Societatis  lesu  Lovanii,  V.  1.  Demi-reliure  moderne;  dos 
en  maroquin  brun,  avec  le  titre  doré  :  B^'  Auguslini  de  praelecUone  iustitiae  homink 
cum  aliis  eiusdem  tractatibus  ;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I". 

1104.  (5463-67).  —  S.  Augustinus.  Opéra,  et  autres  traités  de 
divers  auteurs. 

1.  (F.  1,  59).  Vers. 

2.  (F.  lv-6v).  Augustinus  super  simbolum.  =  PL.^  t.  XL,  col.  629. 

3.  (F.  6^-19).  [Augustinus].  De  symbolo.  =  IhicL,  col.  637. 

4.  (F.  19-26).  [AuGusTiNUsJ.  De  simbolo  sermo  tertius.  =  Ibid., 
col.  651. 

5.  (F.  26-32^).  [AuGUSTiNusJ.  De  symbolo  sermo  quartus.  =  Ibid., 
col.  659. 

6.  (F.  32^-36^).  Sermo  sancti  Augustini  de  quatuor  virtutibus 
caritatis.  =  PL.,  t.  XLVII,  col.  1127. 

7.  (F.  36^-42).  Sermo  S.  Augustini  ad  compétentes  de  renovatione 
rite.  =  PL.,  t.  XL,  col.  677. 

8.  (F.  42-47).  [S.  Augustinus].  De  quarta  feria.  =  Ibid.,  col.  685. 

9.  (F.  47-52V).  [S.  Augustinus].  De  cataclismo.  =  Ibid.,  col.  693. 

10.  (F.  52^-58^).  [S.  Augustinus].  De  tempore  barbarico.  =  Ibid., 
)1.690. 

11.  (F.  59^).  Table  des  homélies  suivantes  de  S.Jean  Ghrysostome. 

12.  (F.  60-101^').  Omelie  sancti  Iohannis  Grisostomi. 
1.  De  eo  quod  dicitur  in  ps.  viiii°  Patientia  pauperum  non  peribit 

}n  aeternum.  2.  De  eo  quod  dicit  Ysaias  propheta  Cantate  Domino 
lanticum  novum.  3.  De  eo  quod  dicitur  in  psalmo  cxxi^  Fiat  pax  in 
irtute  tua.  4.  De  eo  quod  scriptum  est  in  psalmo  Ixxxiiiio  Non  in 
mm  irascaris  nobis.  5.  De  eo  quod  scriptum  est  in  psalmo  xxxiii° 
>uis  est  homo  qui  vidit  vitam.  6.  De  eo  quod  scriptum  est  in 
)salmo  Gxlii°  Non  intres  in  iudicium  cum  servo  tuo  Domine.  1.  De  eo 
lod  scriptum  est  in  psalmo  viiii°  Narrabo  omnia  mirabilia  tua.  8.  De 
quod  scriptum  est  in  psalmo  xxiiii^  Dirige  me  in  veritate  tua.  9.  De 
....  in  psalmo  xxv^  Redime  me  Domine.  10.  De  libro  ludicum,  ubi 
[apte  perrexit  ad  pugnam.  11.  De  eo  quod  ....  in  Ysaia  propheta 
^otestatis  etpacis  eius  non  erit  finis.  12.  De  eo  quod  ....  in  eodem  pro- 
)heta  Gaude  Syon,  ecce  rex  tuus  venit  tibi.  13.  De  eo  quod  ....  in 
)salmo  Lxxi°  Descendît  sicut  pluvia  in  vellus.  14.  De  ....  psalmo  gxviii° 


138  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 


Bonitatem  fecisti  cum  servo  tito.  15.  De  eo  quod  ....  in  Zacharia  pro- 
plieta  Ecce  vir  oriens  nomen  etus.  16.  De  ....  psalmo  xxviiii»  Domine 
Deus  meus  in  eternum  confitebor  tibi.  17.  De  eo  quod  Petrus  ait  ad 
Dominum  Domine,  si  peccaverit  in  me  frater  meus.  18.  De  .... 
psalmo  xxvi**  Dominus  illuminatio  mea.  19.  De  psalmo  nonagesimo 
Qui  habitat  in  adiutorio  aUissimi.  20.  De  ....  psalmo  Ixviii®  Exaudi  me, 
Domine.  21.  De  lapsu  primi  hominis.  22.  Item  de  Adam  et  Eva. 

23.  De  ....  psalmo  xciii°  Quis  consurget  mihi  adversus  malignantes. 

24.  De  David  ubi  dicit  :  Qui  sum  ego,  Domine  mi.  25.  De  .... 
psalmo  Gxviii°  In  proximo  es.  Domine.  26.  De  expositione  simboli. 
27.  De  expositione  orationis  dominice.  28.  Item  de  expositione 
simboli.  29.  De  psalmo  xxi°  Dominus  régit  me  et  nichil  mihi  deerit. 
30.  De  eo  quod  scriptum  est  in  evangelio  Nolite  esse  sicut  hypocrite  et 
pharisei. 

13.  (F.  101^-111^').  Gronographia  cuiusdam  sibi  ut  visum  est  [et 
est  Ratherii,  Lobiensis  abbatis,  postmodum  Veronensis  ac  demum 
Leodiensis  episcopi]  (1). 

14.  (F.  111^-112^).  EiusDEM  de  quadragesima  (2). 

15.  (F.  112^-116).  EiusDEM  sermo  in  cena  Domini  (3). 

16.  (F.  116-118).  Sermo  eiusdem  de  die  sancto  pasche  (4). 

17.  (F.  118-119).  Eiusdem  post  Pascha  (5). 

18.  (F.  119-119V).  In  octavis  Pasche  (6). 

19.  (F.  119^-120^).  Item  sermo  de  die  sancto  Pasche  (7). 

20.  (F.  120^-121v).  De  ascensione  Domini  (8). 

Parchemin;  121  feuillets;  0'^,262  X  O'^jlOS;  XI«  siècle;  les  feuillets  1  et  59  sont 
à  deux  colonnes;  grandes  initiales  de  diverses  couleurs.  F.  1\  on  lit  :  Liber  sandi 
Pétri  Gemblacensis,  f.  121''  -.Liber  hic  pertinel  monasterio  Gemblacensi ;  et  sur  le 
premier  feuillet  de  garde  :  Bibliothecae  gemblacensis.  Reliure  du  XVIIe  siècle;  veau 
racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Àugusti .  in  simbolum  (9). 

1105.  (9349-54).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 
1.  (F.  1).  Table  des  matières. 


■ 


(1)  Les  mots  entre  crochets  ont  été  ajoutés  au  XVP  siècle.  Voir,  pour  cette 
pièce,  A.  VoGEL,  Hatherius  von  Verona,  lena,  1854,  t.  II,  p.  41-45, 203-204. 

(2)  Cf.  ibid.,  t.  II,  p.  200,  n.  19.  Ce  sermon  a  été  publié  par  d'AcHERY,  Spicilegium, 
1. 1,  p.  391-92. 

(3)  Cf.  VoGEL,  op.  cit.,  t.  II,  p.  204-5,  n.  26.  Ce  sermon  est  publié  ibid.,  p.  221-31, 
d'après  ce  manuscrit. 

(4)  Cf.  VoGEL,  op.  cit.,  t.  II,  p.  201,  n.  20. 

(5)  Cf.  i6irf.,  p.  214,  n.  47. 

(6)  /6id.,p.214,  n.  46. 

(7)  76id.,p.213,  n.45. 

(8)  7(Ȕd.,p.201,n.  21. 

(9)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Vogel,  op.  cit.,  t.  II,  p.  41-45. 


s.    AUGUSTIN  139 

2.  (F.  1^).  Ex  libro  Retractationum  secundo  capitulo  XLI.  =  PL., 
t.  XXXII,  col.  635-36. 

3.  (F.  2-117^).  AuRELii  AuGusTiNi  episcopi  de  Trinitate  libri  numéro 
quindecim.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  819  sqq. 

4.  (F.  118-119).  [Epistola  Agnelli  ad  Arnienium].^  PL.,  t.  LXVIII, 
col.  381  sqq. 

5.  (F.  119^-127).  Liber  Aurelii  Augustjni  contra  Felicianum.  = 
PL.,  t.  XLII,  col.  1157. 

6.  (F.  127-134^).  Liber  Aurelii  Augustini  episcopi  contra  quinque 
hereses.  =  Ibid.,  col.  9. 

7.  (F.  134^-153).  Eiusdem  [de  Genesi]  contra  Manicheos.  =  PL., 
t.  XXXIV,  col.  173  sqq. 

8.  (F.  153-158).  Eiusdem  de  fide  catholica  vel  simbolo.  =  PL., 
t.  XL,  col.  181. 

9.  (F.  158-164V).  De  unitate  Trinitatis.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1207. 

10.  (F.  164^-203^).  Aurelii  Augustini  episcopi  contra  Maximinum 
episcopum.  =  Ihid.,  col.  741. 

11.  (F.  204-207).  Gollatio  beati  Augustini  cum  Pascentio  Arriano.= 
PL.,t.  XXXIII,  col.  1155. 

12.  (F.  207-207^,  208^,  208).  [Epistola  Wazelini  ad  Lescelinum 
canonicum  de  ordine  monachorum  et  canonicorum]  (1). 

13.  (F.  208).  [Epistola  Wazelini  ad  Wibaldum  Gorbeiensem  et 
Stabulensem  abbatem]. 

Parchemin;  208  feuillets  ;  0'«,33  X  0'",24;  XP  siècle;  quelques  belles  lettrines. 
F.  1,  on  lit  :  Sancli  Laurentii  extra  muros  leodienses,  MM,  3-7.  L'estampille  rouge, 
K.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  208^  Reliure 
moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Augustini  varia  opuscula,  reproduit 
à  l'intérieur  du  volume  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge.;  plus  bas,  les  armes 
de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1106.  (10792-95).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 
1.  (F.  1).  Index. 

12.  (F.  1^-3).  Ex  libro   Retractationum  sancti   Augustini    episcopi 
aper  sermones  Domini  in  monte.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  614-17. 
3.  (F.  3^-59).  Liber  sancti  Augustini  de  sermone  quem  Dominus 
oster  Ihesus  Ghristus  discipulis  suis  in  monte  est  locutus.  =   PL., 
XXXIV,  col.  1229  sqq. 
4.  (F.  59-68V).  Eiusdem  de  agone  christiano.  =  PL.,  t.  XL,  col.  289 
qq. 
5.  (F.  68^-77).  Liber  eiusdem  de  patientia.  =  Ibid.,  col.  611  sqq. 

(1)  Ce  traité  a  été  publié  par  Martene,  Thésaurus  Ânecd.,  t.  1,  p.  255-90,  qui 

I attribuait  à  Rupert  de  Deutz.  Voir,  à  ce  sujet,  Dom  Ursmer  Berlière,  Mélanges 


140  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


6.  (F.  77^-121).  Tractatiis  Bede  presbiteri  in  canticis  canticorum.^ 
PL.,  t.  XGI,  col.  1065  sqq. 

Parchemin;  121  feuillets;  0"S25  X  0™,18;  XIP  siècle;  quelques  belles  lettrines. 
F.  1,  la  cote  MM.  3-13  de  la  bibliothèque  de  Saint-Laurent  à  Liège  et  la  note  : 
Pertinel  ad  sanctum  Laurentium  extra  muros  leodienses.  L'estampille  rouge  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux  faisceaux,  se  trouve  f.  1  et  f.  121.  Reliure 
moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  sur  une  étiquette  en  maro- 
quin rouge  :  Auguslinus  de  sermone  Domini,  XII  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1107.  (5041-46).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Sentences  diverses  extraites  de  S.  Augustin. 

2.  (F.  l^'-ll).  Liber  beati  Augustini  de  disciplina  christiana.  == 
FL.,  t.  XL,  col.  669. 

3.  (F.  11-13).  Sermo  sancti  Augustini.  =  Ibid.,  col.  693. 

4.  (F.  13-21).  Sermo  sancti  Augustini  de  symbolo.=  Ibid.,  col.  627. 

5.  (F.  21-24V).  De  oratione  dominica.  =  Ibid.,  col.  285,  cap.  cxv- 

CXVL 

.  6.  (F.  25-32).  Sermo  Augustini  de  oratione  dominica.  Inc.  Pater 
noster  ...  Tenemus  in  symbolo.  Des.  Omnia  pëtamus  ut  adilla  perve- 
niamus  et  hic  regamur  ne  ab  illa  separemur.  Amen. 

7.  (F.  32-35).  Sermo  Bernardi  abbatis  [de  festivitatibus  ludaeo- 
rum].  Inc.  Prima  festivitas  apud  iudeos  continua  dicebatur.  Des.  Vox 
exultât ionis  et  salutis  in  tabernaculis  iustorum. 

8.  (F.  35-39V).  EiusDEM  de  prelatis.  Inc.  Deus  superbis  resistit.  Des, 
et  captivantem  se  in  legem  peccati. 

9.  (F.  39v-44v).  Autres  extraits  de  S.  Bernard. 

10.  (F.  44v-52v).  Sermo  Gregork  Nazianzeni  de  leremia  (1). 

11.  (F.  52v-61v).  Gregorii  Nazianzeni  [de  nativitate  Domini]. 

12.  (F.  61^-66).  Eiusdem  de  Pentecosten. 

13.  (F.  66-74).  [Gregorii  Nazianzeni]  sermo  de  ascensione  Domini. 

14.  (F.  75-82V).  [Gregorii  Nazianzeni]  sermo  de  Pentecosten, 

15.  (F.  82v-101v).  Sermo  Gregorii  Nazanzeni  episcopi  [apologe- 
ticus]. 

16.  (F.  lOlv-110).  Epistola  Martini  episcopi  ad  Myrronem 
regem.  =  PL.,  t.  LXXU,  col.  21. 

17.  (F.  110-112).  Sermo  sancti  Augustini.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
col.  1713. 


n 


(1)  Ce  discours  de  S.  Grégoire  de  Nazianze  et  les  cinq  suivants,  traduits  par 
Rufin,  ont  été  publiés  dans  l'ouvrage  suivant  :  Liber  B.  Gregorii  Nazianzeni 
translatus  a  quodam  Rufino  impressus  Ârgentinae  per  loannem  Knohlouchy 
anm  MDVII.  Cf.  PG.,  t.  XXI,  col.  39. 


s.    AUGUSTIN  141 

18.  (F.  112-113).  EiusDEM  [contra  concupiscentiam].  Inc.  Goncupi- 
scentia  cum  conceperit,  parit  peccatum.  Des.  ambas  fac,  ne  sine  una 
alia  remaneat. 

19.  (F.  113-118).  Sermo  eiusdem.  hic.  Spiritu  ambulate  ...  Apo- 
stoli  hec  verba  sunt,  qui  describit  nobis  luctam  quam  habemus  in  hoc 
corpore.  Des.  exurge  quantotius  et  mortuos  suscitavit  Ghristus. 

20.  (F.  118-125).  Sermo  S.  Augustini  de  sancto  Petro  et 
lohanne.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  1969. 

21.  (F.  125-130).  Sermo  S.  Augustini  de  sancta  Perpétua  et 
Felicitate.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  col.  1284-85  (1). 

22.  (F.  131).  Table  des  matières. 

Parchemin;  131  feuillets;  0",168  X  0™,10;  XIII«  siècle;  signatures  i-xv.  Au  sujet 
de  la  provenance  de  ce  volume,  il  y  a  les  notes  suivantes,  f.  2  :  Iste  liber  est  fratrum 
monasterii  sancli  Beati  prope  Confluentiam  ordinis  Carlhusiensis  (2),  et  f.  1  : 
Socielatis  lesu  Ânlverpiensis  D.  P.  F.  130%  on  lit  ce  distique  :  Anno  M.DC.XXU. 

Arma  et  equos  Belgis  audax  Mansfeldius  in  fer  t, 

Corduba  vicit  equos,  sed  fuga  capta  viris  (3). 
Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge. 

1108.  (5138-41).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (Au  verso  du  premier  feuillet  de  garde).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1-14).  Liber  Augustini  de  spiritu  et  anima.  =  PL.^  t.  XL, 
col.  779. 

3.  (F.  14-14^).  Courts  extraits  de  S.  Augustin  et  de  S.  Gyprien. 

4.  (F.  15-25^).  Expositio  canonis.  Inc.  Quatuor  sunt  de  substantia 
sacramenti  altaris.  Des.  requiem  quam  et  in  principio  eis  optamus 

Idicentes  :  Requiem  eternam  etc. 
I  5.  (F.  25^-26). .  Vers  sur  les  trois  messes  de  Noël. 
l  Inc.  In  natale  sacro  sacre  sollempnia  misse 

L  Quid  signent  vel  cur  très  celebrentur  habe. 

m  Des.  Martirum  calicem  gustant  in  carne  fidèles. 

I  6.  (F.  27-55).  Testamentum  XII  patriarcharum  filiorum  lacob  (4). 
I  7.  (F.  55^-57^).  [AuGusTiNus.  De  fidej. 
i  8.  (F.  57^ -98^).  [Credo  quem  assignavit  G.  persona  de  Brecka 
(1)  Le  texte  de  notre  manuscrit  paraphrase  la  rédaction  originale. 

(2)  Voir,  au  sujet  de  ce  monastère,  Le  Goûteux,  Annales  Carthusienses,  1889, 
t.  V,  p.  307. 

(3)  Ce  distique  fait  allusion  à  la  bataille  de  Fleurus,  29  août  1622,  où  Ernest  de 
Mansfeldt  fut  battu  par  Gordova,  général  de  l'armée  espagnole.  Voir  G**  de  Viller- 
MONT,  Ernest  de  Mansfeldt,  t.  II,  1866,  p.  100-3. 

(4)  Sur  les  éditions  de  cet  apocryphe,  voir  E.  Kautzsch,  Die  Apokryphen  und 
seudepigraphen  des  Allen  Testaments,  t.  II,  Tûbingen,  1900,  p.  458  sqq. 


I 


142  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 


em  I 


rum]  (1).  Inc.  Credo  in  unum  Deum.  Des.  mutll.  Indulgentia  autem 
que  fit  ex  potestate  clavium  scilicet  m  ... 

Parchemin;  98  feuillets;  0»,  22  X  0"»,  14;  XlIP  siècle  ;  les  ff.  1-26  sont  à  deux 
colonnes.  Demi-reliure  moderne;  au  dos,  en  maroquin  rouge,  les  titres  dorés  des 
divers  traités  et  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I*"'. 

1109.  (5246-52).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (Feuillet  de  garde).  Fragment  de  missel. 

2.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

3.  (F.  2-14).  Liber  aromatum  beati  Augustini  (2)  qui  aureus  dicitur 
vel  spéculum  cordis.  Inc.  Gonfessio  duplex  est.  Des.  Amemus  ergo 
eum  qui  huius  amici  praesentia  amantium  facit  animos  delicatos. 

4.  (F.  14-1 5^).  Aclus  quorundam  sanctorum  patrum.  Inc.  Erat 
quidam  monachus  in  heremo  commanens.  Des.  Dominica  tamen  die, 
ad  eundem  semper  revertebalur  locum  sacramentorum  gratia. 

5.  (F.  16-19^).  Beati  Augustini  meditationes. 

6.  (F.  20-26^).  De  septem  criminalibus  peccatis. 

7.  (F.  27).  De  filiabus  ire. 

8.  (F.  28-97^').  Compilatio  fratris  Guidonis  ordinis  Glarevallensis 
super  quartum  librum  sententiarum  (3). 

9.  (F.  97v).  Thomas  Aquinas.  [De  poUutione  nocturnaj. 

10.  (F.  98-103).  Expositio  super  cantica  psallerii. 

11.  (F.  103).  Gommentaire  sur  le  texte:  0 innés  sunt  admini^tratorii 
spiritus. 

12.  (F.  103-104).  Commentaire  sur  le  Livre  II  des  Rois,  cap.  xi, 
V.  26-27. 

13.  (F.  105-105^)  Hymne  à  la  Vierge.  Aima,  serena,  pla^  prcieclara, 
beata  Maria. 

14.  (F.  105v).  [De  beata  Virgine]. 

Parchemin;  105  feuillets;  0"^,243  X  0'»,16;  XIIP  siècle;  deux  colonnes.  F.  %  il  y 
a  la  note  :  Perlinet  ad  Carthusiam  prope  Dyest  in  Zeelhem,  et  f.  '2,7  :  Ad  Carthusiam 
in  Zeelhemprope  Dyest  ;  f.  2:  Coll.  Societatis  lesu  Lovaniensis  M.B  X,  50  (4). 

1110.  (4820-25).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  l-l'^).  Fragment  d'un  traité  sur  la  patience. 

2.  (F.  2).  Table  alphabétique  des  matières. 


(1)  C'est  le  litre  que  porte  ce  traité  dans  la  table  des  matières  placée  en  tête 
du  volume. 

(2)  Ce  traité  n'est  pas  de  S.  Augustin. 

(3)  Voir,  au  sujet  de  ce  traité.  De  Visch,  Bibliotheca  scriplorum  sacri  ordinis 
Cisterciensis,  Duaci,  1649,  p.  120. 

(4)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  326  (dernière  ligne)  et  p.  327  (pre- 
mière ligne). 


s.    AUGUSTIN  143 

3.  (F.  2^-37^).  Liber  exhortationis  beati  Augustini  episcopi  ad 
quemdam  comitem  karissimum  sibi.  ^  PL.,  t.  XL,  col.  1047. 

4.  (F.  37^-43).  Liber  sancti  Augustini  de  quatuor  virtutibus  cari- 
tatis.  =  PL.,  t.  XXXJX,  col.  1952. 

5.  (F.  43-49V).  [AuGusTiNus].  De  canlico  novo.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  677. 

6.  (F.  49v^-94v).  [AuGusTiNus].  De  fide  catholica.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
col.  2180-81  et  t.  XL,  col.  627. 

7.  (F.  94^-95).  [AnsklmiJ.  Oratlo  ad  Deum  Patrem  et  Filium  et 
Spiritum  sanctum  et  ad  omnes  sanctos.  =  PL.,  t.  CLVIII,  col.  931. 

8.  (F.  95-95^).  Hymni  domni  Anselmi  in  conimemoratione  Marie.  = 
Ibid.,  col.  1035. 

9.  (F.  95^-99).  Diverses  prières,  entre  autres  :  Oratio  dicenda  in 
node  ad  vigilias,  oratio  dicenda  in  matutinis  horis,  ad  primam,  ter- 
tiam,  sextam,  nouant,  vesperas,  completorium,  ad  Dominum  Ihesum 
Christum. 

10.  (F.  99-100^).  [De  miseriis  horninum].  Lie.  Licet  cunctorum 
poetarum  carmina.  Des.  nunquam  periculum  sine  periculo  vitatur. 

11.  (F.  lOOv).  Extrait  de  Gassiodore. 

12.  (F.  101-lOlv).  Fragment  d'un  traité  sur  la  vie  après  la  mort. 

Parchemin;  101  feuillets;  O^SâS  X  0^,155;  XIIP  siècle;  les  feuillets  94^-101» 
sont  à  deux  colonnes;  ancienne  pagination  à  l'encre  rouge  i-xc;  signatures  i  à  xr. 
F.  \\  f.  lOO'''  etf.  101,  on  lit  :  Liber  sancle  Marie  de  ViUari  in  brabantia.  Reliure 
ancienne  restaurée,  veau  brun. 

1111.  (8386-96).  —  S.  AUGUSTINUS.  Opéra. 

1.  (F.  P).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2).  Note  sur  les  traités  contenus  dans  le  volume. 
Les  feuillets  2^-6  sont  blancs. 

3.  (F.  7-23).  Sermo  domni  Odonis  monachi  Gantuarie  in  honore 
sancte  crucis.  Inc.  Ita  vos  hodie,  fratres,  erga  crucem  Ghristi.  Des.  Gum 
ipso  semper  gaudeamus  in  patria.  Ipsi  cum  Pâtre  ...  Amen. 

4  (F.  23-38).  Item  sermo  domni  Odonis  monachi  Gantuarie  de 
muliere  Çhananea.  Lie.  Egressus  Ihçsus  secessit  in  partes  Tyri  et 
ydonis.  Des.  Qua  libertate  ipse  nos  liberare  dignetur.  Amen. 

5.  (F.  38-42).  Penitentia  David.  Inc.  Miserere  mei  Deus.  Merito 
psalmus  istc  penitentibus  iniungitur.  Des.  in  humilitate  imitatus  fuerit 
David. 

6.  (F.  42-51^').  Versus  Hildeberti  Genomannensis  episcopi  ...  in 
vitam  sancle  Marie  Egyptiace.  =  BEL.,  n.  5419. 

17.  (F.  51^-61).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  contra  hereses  quin- 
ie.=  PL.,t.  XLII,  col.  9sqq. 
8.  (F.  61-66^).  Sermo  ad  sacerdotes  de  sacramento  altaris.  Lie, 


lÉ 


144  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 

Panem  angelorum  manducavit  homo.  Bes.  ministrando  auxilium 
gracie  sue. 

9.  (F.  66^-81).  Sermo  magistri  Aghardi  abbatis  sancti  Victoris 
Parisius.  Inc.  Ductus  est  Ihesus  in  desertum  a  spiritu.  Des,  Ibi  satiatur 
plenarie  apparente  glorie  illius  plenitudine,  qui  est  benedictus  ...  (1). 

10.  (F.  81-91).  In  sollempnitate  omnium  sanctorum  sermo.  Inc, 
Magnorum  et  spiritualium  virorum  est.  Des.  et  superexaltari  condecet 
et  ab  omnibus  et  pro  omnibus,  qui  est  laudabilis  ...  Amen. 

11.  (F.  91-105).  In  dedicatione  ecclesie  sermo.  Inc.  Sapientia  edifi- 
cavit  sibi  domum.  Des.  sed  a  tota  celesti  domo  tua  sine  fine  lauderis 
pro  toto  me. 

12.  (F.  105-109).  [Epistola  S.  Bernardi  de  baptismo].  =  FL., 
t.  CLXXXII,  col.  1031  sqq. 

13.  (F.  109-131).  AuGusTiNus  ad  Renatum  de  quantitate  anime.  = 
FL.,  t.  XXXII,  col.  1035. 

14.  (F.  131^-143).  AuGusTiNus  ad  eumdem  Renatum  de  origine 
anime.  =-■  FL.,  t.  XLIV,  col.  475. 

15.  (F.  144-175).  Sermones  Bernardi  abbatis  Glarevallis  (2). 

16.  (F.  176-212^').  Liber  Anselmi  Gantuariensis  archiepiscopi  Ciir 
Deushomo.  =  FL.,  t.  CL VIII,  col.  360. 

17.  (F.  212^-218).  Liber  eiusdem  de  quatuordecim  beatitudinibus  (3). 

18.  (F.  218-223V).  Epistole  eiusdem  sex.  =  FL.,  t.  LVIII-IX,  lib.  II, 
22;lib.  1,29;  lib.  III,  12,13,157. 

19.  (F.  223^).  Epytaphium  domni  Anselmi. 

20.  (F.  223^-226^).  [De  sacrificio  Isaac].  Inc.  Obtulit  pater  filium 
sacrificium  vespertinum.  Des.  et  plénum  gaudium,  quod  Deus  est, 
féliciter  pertingere  mereamur.  Amen. 

Parchemin;  226  feuillets;  0'",26  X  0'",172;  XIII"  siècle;  les  feuillets  42-51  sont 
à  deux  colonnes  ;  initiales  en  diverses  couleurs  ;  signatures  i-vi,  i-nii,  i-v.  F.  2,  il  y 
a  cette  note  :  Liber  hic  membranaceus  ex  Angliae  calamitate  vastatis  ab  Icono- 
clastis  ecclesiis  sub  Henrico  VIU  rege  in  Beigium  venum  allatus  e  Bibliotheca 
Abrahami  Ortelii  redemptus  est  in  auctione  publica  ab  And.  Schotto  Anlverpiano, 
Soc.  lesu.  F.  7,  on  lit  :  Collegij  Societatis  lesu  Anlverpiae,  1598.  D.  P.  Autrefois 
ce  volume  portait  l'ex-libris  ^  Ms.  200  de  la  bibliothèque  des  anciens  bollan- 
distes  (4).  Reliure  parchemin. 

1112.  (10599-600).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 
1.  (F.  1).  Fragment  presque  illisible. 


41 


(1)  Cf.  Hisl.  un.  de  la  France,  t.  XIII,  p.  455. 

(2)  Série  de  courts  extraits  des  sermons  de  S.  Bernard. 

(3)  Une  note  de  la  table  des  matières,  f.  1",  assure  que  ce  traité,  qui  ne  semble 
pas  être  de  S.  Anselme,  a  été  imprimé  dans  l'ouvrage  de  Th.  Galletus,  Religiosus, 
Lyon,  1615,  8".  Il  n'a  pas  été  possible  de  vérifier  l'exactitude  de  ce  renseignement. 
.    (4)  CtCatal.  cod.  hagiogr.  hibl.  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.  208. 


s.    AUGUSTIN  145 

2.  (F.  2v).  Index. 

Les  feuillets  3-4^  sont  blancs. 

3.  (F.  5-80^).  Enchiridion  beati  Augustini  episcopi  ad  Laurencium 
de  fide,  spe  et  caritate.  =  PL.,  t.  XL,  col.  231. 

4.  (F.  80^-104^).  AuRELii  Augustini  doctoris  liber  ad  Paulinum  epi- 
scopum  de  cura  pro  mortuis  gerenda.  =  Ibid.,  col.  591. 

Parchemin;  104  feuillets;  0°»,147  X  0'°,09;  XIII«  siècle,  sauf  les  feuillets  5-11  et 
97-104,  qui  sont  du  XV®  (1438),  d'après  la  note  suivante,  f.  104^  :  Finitus  per 
fratrem  lohannem  de  Yride  (1)  anno  Domini.  1438.  in  die  béate  Lucie  virginis  et 
martiris.  Unum  Ave  Maria  pro  scriptore  propter  Deum  dicite.  Cf.  f.  1%  où  on  lit  : 
El  Iransmissus  per  domnum  abbalem  in  Lovanio  quadam  vice  f  rater  lohannes  de 
Yride  reperit  ibidem  disruptos  et  disligatos  quos  émit  et  hoc  modo  reparavit  anno 
Domini  1438.  Orale  pro  eo  unum  Ave  Maria  vel  duo.  Ce  volume  a  appartenu  à  la 
bibliothèque  de  Saint-Laurent  à  Liège,  car  on  voit,  f.  3,  la  cote  :  MM,  3-16  de  cette 
bibliothèque,  et  f.  l'',  il  y  a  la  note  :  Liber  sancli  Laurencij  prope  Leodium.  Reliure 
moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré,  qui  se  trouve  aussi  à  l'intérieur  sur 
une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Augustini  Enchiridion;  au  bas,  l'inscription 
Bibl.  royale. 

1113.  (IL  963).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  lv-95v).  Retractatio  Aurelii  Augustini  ...  tractatus  de  doctrina 
christiana.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  631-32;  t.  XXXIV,  col.  9  sqq. 

3.  (F.  95^-105).  Scriptum  cuiusdam  [Prosperi]  contra  reprehen- 
res  beati  Augustini.  =  PL.,  t.  LI,  col.  155  sqq. 

4.  (F.  105-106).  HiERONiMus  ad  Marcellinum  et  Anaphichie  (sic)  de 
ima.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  1085-87. 

5.  (F.  106-107).  HiERONiMus  ad  Alipium  et  Augustinum  epischo- 
s.  =^  Ibid.,  col  1181-82. 

6.  (F.  107-109).  Expositio  fidei  sancti  Iheronimi  presbiteri  ad  Augu- 
num  episcopum.  =  PL.,  t.  XXX,  col.  176. 

7.  (F.  109-118).  Epistola  Iheronimi  presbiteri  ad  Pammachium  de 
timo  génère  interpretandi.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  568-79. 

8.  (F.   118-126).  Epistola  Epiphanii  Cipri  episcopi  ad  lohannem 
nstantinopolitanuni  a  Iheronimo  translata.  =  Ibid.,  col.  517-27. 
En  tête  du  volume,  un  feuillet  de  garde,  à  moitié  lacéré,  contient 
s  fragments  de  l'évangile  de  S.  Luc,  chap.  ix. 

Entre  les  feuillets  73  et  74,  sur  un  bout  de  papier,  reçu  donné  par 
G.  Dussegnies,  veuve  de  Jean  Masselut,  seigneur  d'Aulnoit,  en  1594. 

Parchemin  ;  126  feuillets  ;  0"',245  X  0">,163  ;  XI1I«  siècle.  F.  1  et  f.  126,  il  y  a  la  note  : 
Liber  sancte  Marie  de  Camberone,  et  fif.  5,  9, 13, 17,  21,  27,  33,  37,  42,  46,  50,  56,  61, 
71,  77,  81,  85,  91,  97,  104, 109,  114,  119, 123,  on  lit  :  De  Camberone.  F.  1,  il  y  a 


^,  71,  77,  81,  85,  91,  97 
^H  (1)  Cf.,  au  sujet  de  J< 

^B  CATAL.   BIBL.   R( 


(1)  Cf.,  au  sujet  de  Jean  de  Lairdieu,  plus  haut,  p.  91. 

CATAL.   BIBL.   ROYALE,   T.  II.  10 


146  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

Tex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  359  ;  et  au  verso  de  la  couverture  une  étiquette 
l'ancienne  reliure  avec  le  titre:  Augus.  de  doclrina  christiana  continens  libros 
quaiuor.  Ce  volume  a  été  acquis  en  1888  pour  fr.  4,70.  Reliure  moderne,  veau 
brun  estampé,  avec  l'inscription  en  relief  :  Regia  Bibl.  Belgica. 

1114.  (IL  968).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index  et  plusieurs  notes,  entre  autres  celle-ci  sur  la 
mort  de  Charles  le  Téméraire  :  Occidit  heus  princeps  cum  nobilibus 
ubi  Nansi,  anno  1477°  secundum  stilum  romanum. 

2.  (F.  lv-24v).  Quaestiones  Orosii  et  responsiones  Augustini.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  733  sqq. 

3.  (F.  25-39V).  Régula  sancti  Basilii  (1). 

4.  (F.  40-67^).  Liber  Pasgasii  diaconi  urbis  Rome  de  Spiritu 
sancto.  =  PL.,  t.  LXII,  col.  9  sqq. 

5.  (F.  67^-87).  AuRELii  Augustini  episcopi  liber  contra  quinque 
hostium  gênera.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1101  sqq. 

Deux  feuillets  de  garde,  d'une  écriture  du  X«  siècle,  renferment  des 
extraits  bibliques,  le  premier  un  fragment  de  Daniel,  ch.  m,  le  second 
de  l'évangile  de  S.  Jean,  ch.  xii. 

Parchemin;  87  feuillets;  0^194  X  0«sll7  ;  XIIP  siècle.  F.  1,  il  y  a  la  note: 
Liber  sancte  Marie  de  Camberone  (2),  et  ff.  8,  15,  19,  25, 32,  39,  54,  64,  75,  81,  on  lit 
au  bas.  de  la  page  :  De  Camberone.  Plus  tard,  ce  volume  a  fait  partie,  sous  le 
n.  4016,  de  la  collection  Phillipps  ;  il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en 
1888,  pour  40  francs.  Reliure  ancienne  restaurée;  veau  brun  estampé,  avec  le  titre 
sous  corne,  entouré  d'un  cadre  en  cuivre. 


i 


1115.  (IL  1072).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Index. 

2.  (F.  Iv).  [Versus  de  Hbris  S.  Augustini]. 

Lie.  Hic  Augustinus  pietatis  in  agmine  primus. 
Des.  Isti  sunt  libri  Gunonis  tempore  scripti, 

Quos  quicumque  legis  eius  miserendo  memor  sis. 

3.  (F.  lv-2).  Augustinus  in  libro  retractationum.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  633-34. 

4.  (F.  2-69).  AuRELii  Augustini  disputationes  XXXIII  quos  idem 
libros  nuncupavit,  sed  non  incongrue  contra  Faustum  Manicheum  de 
vila  patriarcharum.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  207  sqq. 

5.  (F.  69-70^).  Expositio  S.  Augustini  super  dominica  oratione.  =r 
PL.,  t.  XXXVIII,  col.  393. 

6.  (F.70V-71V).  Execranda  Arrii  disputatio.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  677. 


(i)  Cf.  HoLSTEN,  Codex  regularum,  t.  L  p.  67  sqq. 
(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belgic.  ms.,  part,  i,  pp.  350, 


n 


s.    AUGUSTIN  147 

7.  (F.  71^-76^).  AuGusTiNus  contra  dogmata  Arrii.  =  Ibid.,  col.  683. 

8.  (F.  76^-91^).  AuGusTiNus  adversus  Maximinum  Arrianorum  epi- 
scopum.  =  Ibid.,  col.  743. 

9.  (F.  91^-92^).  Altercatio  Germinii  Arrianorum  episcopi  et  Heraclii 
...  de  Me  (1). 

10.  (F.  92V-97).  Liber  sancti  Augustini  de  pastoribus.  =  PL.^ 
t.  XXXIX,  col.  2706. 

11.  (F.  97-101^).  De  ovibus.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  col.  295. 

12.  (F.  lOlv-107^),  Retractatio  sancti  Augustini  de  duobus  libris  ad 
Simplicianum  de  diversis  quaestionibus.  —  Expositio  quarundam 
qiiaestionum  ex  epistola  ad  Romanos.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  629-30  ; 
t.  XL,  col.  101-28. 

13.  (F.  107V-111V).  Quaestiones  de  libro  Regum.  =  Ibid.,  col.  127-48. 

14.  (F.  111^-116).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  epistole  ad  Roma- 
nos inchoata  expositio.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  2087. 

15.  (F.  116).  Gommonitorium  S.  Augustini  quomodo  sit  agendum 
Manicheis.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1153. 

16.  (F.  116^-118).  Sermo  sancti  Augustini  episcopi  de  corpore  per- 
pétue virginis  Marie.  Inc.  De  sanctissimo  corpore  perpétue  Virginis 
Marie  eiusque  sacre  anime  assumptione.  Des,  Sin  autem,  ut  debui, 
ignosce  tu  et  tui. 


Parchemin;  118  feuillets;  0'n,355  X  0",24;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
lies  lettrines  en  toutes  couleurs;  titres  et  initiales  rouges  et  bleues;  signa- 
tures a-o.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Istum  librum  dédit  ecclesie  Âlnensi  magister  Bene- 
dictus  decanus  sancti  lohannis  in  Leodio.  Anima  dus  requiescat  inpace.  Amen  (2)  ; 
plus  bas,  se  trouve  la  cote  :  1652  Ph[illipps].  Ce  volume  a  été  acquis  par  la 
Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise  ;  au  dos,  le  titre  doré  : 
S.  Augustin.  Contra  liereses  Arii  et  Manichei. 


K 


1116.  (IL  2297).  —  S.  AUGUSTINUS.  Opéra. 

1.  (F.  1-44).  De  musica  iuxta  sanctum  Ysidorum  episcopum.  = 
.,t.XXXU,  col.  1081. 

2.  (F.  44^-72^).  Ghategorie  Aristotilis  ab  Aurelio  Augustino  de  greco 
in  latinum  mutate.  —  Avec  gloses.  =  Ibid.,  col  1419. 

3.  (F.  73-73V).  Ex  libro  Retractationum  Aurelii  Augustini  Yponen- 
sis  episcopi  in  libro  de  questionibus  veteris  testament!.  =  Ibid., 
col.  651-53. 

4  (F.  73V-76).  Capitula. 

5.  (F.  76-178^).   Liber  beati   Augustini  Yponensis    episcopi    de 

estionibus  veteris  testamenti.  =  PL.,  t.  XXXV,  col.  2213  sqq. 


(1)  Ce  traité  a  été  publié  par  Caspari,  Kirchenhistorische  Anecdota,  Christiania, 
1. 1,  p.  130-47.  Cf.  le  manuscrit  n.  9884-89  de  la  Bibliothèque  royale. 

(2)  Sanderus,  Bihl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  242,  decuria  septima. 


148  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

6.  (F.  179-192).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  contra  Don" 
tistas.  =  PL.,  t.  XLIII,  col.  651. 

7.  (F.  192-198^).  Liber  eiusdem  de  vita  christiana  =  PL.,  t.  XL, 
col.  1031. 

8.  (F.  198^-205^').  Liber  eiusdem  de  continentia.  =Ibid.,  col.  349. 

9.  (F.  205^-211^').  Sermo  eiusdem  contra  ludeos  de  simbolo.  = 
PL.,t.XLIÏ,  col.1117. 

10.  (F.  211^-227).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  contra  Adiman- 
tium  Manichei  heretici  discipulum.  =  Ibid.,  col.  129. 

11.  (F.  227-247).  Liber  locutionum.  =  PL.,  t.  XXXIV,  col.  485. 

12.  (F.  247-250).  Liber  eiusdem  de  fide  rerum  invisibilium.  =  PL., 
t.  XL,  col.  171. 

13.  (F.  250-250^).  Sermo  sancti  Augustini  episcopi  de  penitentia.= 
PL.,  XXXIX,  col.  1713-15,  n.  393. 

14.  (F.  250^).  Sermo  sancti  Augustini  de  corpore  Ghristi.  Inc.  Veri- 
tas ait  :  caro  mea  vere  est  cibus.  Des.  In  hoc  verbo  creatur  illud 
corpus. 

15.  (F.  250^-254^).  Secundum  beatum  Augustinurn  XII  sunt  abu- 
siones  saeculi.  =  PL.,  t.  XL,  col.  1079. 

16.  (F.  254^-259).  Liber  beati  Augustini  qui  dicitur  liber  de  conflictu 
vitiorum  et  virtutum.  =  Ibid.,  col.  1091. 

17.  (F.  259-263^').  Liber  eiusdem  de  penitentia  et  de  tribus  actioni- 
bus  penitentie  et  de  illis  que  ordinata  sunt  ad  penitentiam.  =  PL., 
t.  XXXIX,  col.  1535,  n.  351. 

18.  (F.  263^-268).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  penitentia  et  de 
hiis  que  comitantur  patientiam.  ^  PL.,  t.  XL,  col.  611. 

Parchemin  ;  268  feuillets;  0'",36  X  0™255;  XIII«  siècle  (1277),  car  f.  178,  on  lit 
la  note:  Frater  lohannes  dictus  Toussens  monachus  de  Camberone  et  sacerdos 
scripsit  hune  librum  anno  Domini  M'^CC"  septuagesimo  septimo.  Deux  colonnes, 
sauf  les  feuillets  44''-77'' ;  initiales  rouges  et  bleues,  titre  courant.  F.  268,  on  lit: 
Liber  sancte  Marie  de  Camberone,  et  la  cote  De  Camberone,  se  trouve  au  bas  d'un 
grand  nombre  de  feuillets.  Au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  l'ex-libris  :  From  the 
Library  of  the  Earl  of  Ashburnham.  Appendix  n"  LXXV,  may  1897.  Ce  volume 
fut  acquis  en  1899  à  une  vente  chez  Sotheby  a  Londres  pour  900  francs  (1).  Très 
belle  reliure  en  maroquin  bleu,  dentelles  et  filets;  tranche  dorée. 

1117.  (49-62).  —  S.  Augustin.  Opéra. 

1.  (F.  1-1^).  S.  Augustini.  Retractatio  in  libro  contra  Achade- 
micos.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  585-87. 

2.  (F.  1^-8^).  Contra  Achademicos.  =  Ibid.,  col.  905-31.  Des.  mutïl. 
(lib.  II,  cap.  Il)  sed  hoc  sub  [tilius].... 


(1)  Voir  Catalogue  of  the  portion  of  the  collection  of  Manuscripts  known  as  the 
Appendix  „  made  by  the  late  Earl  of  Ashburnham,  London,  1899,  p.  15-16,  n.  29. 


s.    AUGUSTIN  149 

3.  (F.  9-13).  [De  beata  vita].  Inc.  mutil immanissimus  mons 

ante  ipsam  portam  (cap.  2).  =  Ibid.,  col.  960-76. 

4.  (F.  13-13^).  S.  Augustini  retractatio  in  librum  de  ordine.  = 
Ibid.,  col.  588-89. 

5.  (F.  13^-26).  Liber  de  ordine.  =  Ibid.,  col.  977-1020. 

6.  (F.  26).  S.  Augustini  retractatio  in  librum  soliloquiorum.  = 
i&/rf.,  col.  589-90. 

7.  (F.  26-36V).  Liber  soliloquiorum.  =  Ibid.,  col.  869-904. 

8.  (F.  36^).  Retractatio  in  librum   de  immortalitate  anime.  = 
Ibid.,  col.  590-91. 

9.  (F.  36^-40^).  Liber  de  immortalitate  anime.  =  Ibid.^  col.  1021- 
%  1034. 

.  10.  (F.  40^-41^).  Retractatio  in  librum  de  moribus  ecclesie.  = 
Ibid.,  col.  591-94. 

11.  (F.  41  ^-61^).  Liber  de  moribus  ecclesie  catholice  et  Manicheo- 
rum.  =  Ibid.,  col.  1309-1378. 

12.  (F.  61^-62).  Retractatio  in  librum  de  quantitate  amme.^  Ibid., 
col.  594. 

13.  (F.  62-75).  Liber  de  quantitate  [anime.  =  Ibid.,  col.  1035- 
1080. 

14.  (F.  75-76^).  Retractatio  in  librum  de  libero  arbitrio.  =  Ibid., 
col.  595-99. 

15.  (F.  76V-100V).  Liber  de  libero  arbitrio.  =  Ibid.,  col.  1221-1310. 
i.  (F.  100^-101).  Retractatio  in  librum  de  Genesi.  =  Ibid.,  col.  599- 

17.  (F.  101-114).  De  Genesi  contra  Manicheos.  =  PL.,  t.  XXXIV, 
)1.  173-220. 

18.  (F.  114V-115).  Retractatio    in  librum    de  musica.    =    PL., 
XXXII,  col.  600-602. 

19.  (F.  115-146V).  De  musica.  =  Bid.,  col  1081-1194. 

20.  (F.  147-147V).  Reproduction  du  folio   146,  c.  xxxi-xxxmi  de 
isica. 

(F.  147v-151v).  Liber  inchoatus  de  secunda  disciplina  seu  de 
raletica  habitus  ad  Adeodatum  filium  suum.  =  Ibid.,  col.  1409- 

!.  (F.  151v-159v).  Translatio  cathegoriarum  Aristotilis  ab  Augu- 
10  ad  filium  suum.  =  Ibid.,  col.  1419-40. 
Le  feuillet  160  est  blanc. 

23.  (F.  161-169).  Liber  de  magistro.  ==  Ibid.,  col.  1193-1220. 

24.  (F.  169-169^).  Retractatio  in   librum  de  vera  religione.   = 
.,  col.  602-606. 

25.  (F.  169V-185).  Liber  de  vera  religione.  =  PL.,  t.  XXXIV 
)1.  121-172. 


150  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  185  feuillets;  0"','38b  X  0'",27;  XIV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  titre  courant  en  rouge.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  peau  de 
chamois. 


1118.  (2499-510).  —  S.  AuGUSxmus.  Opéra. 

1.  (F.  2-2^).  Tabula  super  librum  de  itineribus  eternitatis. 
Le  feuillet  3  est  blanc. 

2.  (F.  4-75).  [S.  Bonaventura].  Liber  de  itineribus  eternitatis  (1). 

3.  (F.  75^ -97^  ).  Tractatus  beati  Bernardi  Clarevallensis  abbatis,  qui 
dicitur  coUoquium  Symonis  et  Ihesu.  =  PL.,  t.  CLXXXIV,  col.  435  sqq. 

4.  (F.  97^-99^').  Retractatio  beati  Bernardi  in  libro  sequenti  [de 
gradibus  humilitatis].  =  PL.,  t.  CLXXXII,  col.  939-944.  Des.  mutil.  in 
proximis,  in  sui  na[tura]  (cap.  m,  n.  6). 

5.  (F.  100- 108^).  Liber  beati  Bernardi  ad  milites  templi  de  laude 
nove  milicie.  =  Ihid,,  col.  921-40. 

Le  feuillet  109  est  blanc. 

6.  (F.  110-112^).  AuGusTiNus.  A  seipso  ad  seipsum.  =  PL.^  t.  XLII, 
col.  807. 

Le  feuillet  1 13  est  blanc. 

7.  (F.  114-117).  De  ¥""  virtutibus  caritatis  sermo  sancti  Augustjni 
episcopi.  =  PL.,  t.  XLVII,  col.  1127. 

8.  (F.  117-121^).  AuGusTiNus.  De  essentia  divinitatis  Dei  et  de 
invisibilitate  atque  immensitate  eius.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1199. 

9.  (F.  121^-131).  AuGusTiNus.  De  deitate  et  incarnatione  Christi.  = 
Ibid.,  col.  1175. 

10.  (F.  131-141).  De  contemplatione  Domini  nostri  Ihesu  Christi 
vel  de  verbo  Dei.  Augustinus.  =  PL.,  t.  XL,  col.  951  sqq. 

11.  (F.  141-141V).  Augustinus.  De  spiritu  et  anima.  =  IbicL,  col.  779. 

12.  (F.  142-147).  Expositio  super  Pater  noster.  Inc.  Septem  sunt 
vicia  principalia. 

Les  feuillets  147^-148^  sont  blancs. 

13.  (F.  149-168).  Tractatus  S.  Augustini  de  Trinitate.  =  PL., 
t.  XLII,  col.  819  sqq. 

14.  (F.  168^-171).  Tractatus  beati  Basilii  de  laude  vite  solitarie.  = 
PL.,  t.  CXLV,  col.  246-51  (2). 

15.  (F.  171^-186).  Augustinus.  De  quaestionibus  super  Genesim.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  733  sqq. 

16.  (F.  186^'-192v).  Liber  Aurelii  Augustini  de  quinque  generibus.= 
PL.,  t.  XLII,  col.  1101  sqq. 

17.  (F.  193).  Capitula  libri  de  dieta  salutis. 


J 


(1)  Cf.  Wadding,  Scriptores  ordinis  Minorum,  pp.  68,  70. 

(2)  Cf.  supra,  p.  11,  n.  916  (3446-84),  n»  42. 


s.   AUGUSTIN  151 

18.  (F.  193^-218^  ).  Quaedam  excerpta  de  libro  qui  dicitur  De 
dicta  salut is  et  quedam  alia  eisdem  inserta  (1  ). 

19.  (F.  218V-219).  Table  alphabétique. 

20.  (F.  219v).  Table  des  matières. 

Parchemin;  219  feuillets;  O^'jSâ  X  O™,^;  XIV«  siècle.  On  lit,  f.  1"  :  Liber  cenobii 
sancti  Pauli  in  Zonia  canonicorum  regularium  ordinis  sancti  Âugustini  camera- 
censis  dyocesis  prope  Bruxellam  in  Brabantia  quod  communiter  vocalur  Rooden- 
clooster.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  brun  avec  les  titres  dorés  de 
quelques-uns  des  traités;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P^ 

1119.  (10591-92).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1-51V).  Liber  beati  Augustjni  de  vera  religione.  =  PL., 
t.  XXXIV,  col.  121. 

2.  (F.  52-61).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  divinacionibus 
demonum.  =  PL.,  t.  XL,  col.  581. 

Parchemin;  61  feuillets,  plus  quatre  de  garde  en  papier;  0",198  X  O'^jlS?; 
XIV*  siècle;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  61,  il  y  a  cette  note  écrite  au  XVI®  siècle  : 
Liber  beati  Augustini  ....  quem  scripsil  N.  Johannes  Boes  de  Loscasiro.  La  cote 
MM,  3-17  de  la  bibliothèque  de  Saint-Laurent  à  Liège  se  trouve  f.  1.  Reliure 
moderne  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Âugustinus  de  vera  religione,  reproduit 
à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique 
et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1120.  (20760-82).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1^).  Tituli  omnium  librorum  qui  continentur  in  isto  volu- 
ine. 
Le  feuillet  2  est  blanc. 

2.  (F.  3-14v).  Bernardus  ad  Eugenium  papam  de  consideratione.= 
L.,  t.  GLXXXII,  col.  727  sqq. 

3.  (F.  15-19V).  [S.  Bernardus].  De  dispensatione  et  praecepto.  = 
I/.,  t.  GLXXXII,  col.  859  sqq. 

4.  (F.  19^-21).  [Hugo  de  sangto  Vigtore].  De  studio  legendi.  = 
'L.,  t.  GLXXVI,  col.  741  sqq. 

5.  (F.  21-22).  [Hugo  de  sangto  Vigtore].  De  discretione  artium.  = 
Id.,  col.  751  sqq. 

6.  (F.  22-23).  [Hugo  de  sangto  Vigtore].  De  ordine  et  modo.  = 
Ibid.,  col.  771  sqq. 

I^P  7.  (F.  23-24).  [Hugo  de  sangto  Vigtore].  De  studio  divinarum 
scripturarum.  =  Ibid.,  col.  777  sqq. 


m 


(1)  Voir  au  sujet  de  ce  traité,  qui  est  souvent,  dans  les  manuscrits,  attribué  à 
Guillaume  de  Lancea,  FABmcius-MANsi,  Bibl.  lai.  inf.  eimed.  aet.,  t.  III,  p.  151.  La 
Dieta  salulis  a  été  publiée  sous  le  nom  de  S.  Bonaventure,  dans  les  œuvres  de  cet 
auteur,  édition  de  Mayence,  t.  VI,  p.  272-325. 


I 


152  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


8.  (F.  24-29^).  AuRELii  Augustini  liber  sextus  de  musica.  =  PL 
t.XXXir,  col.  1161  sqq. 

9.  (F.  29^-37).  AuGUSTiNQS.  De  libero  arbitrio.  =  Ihid.,  col.  1221. 

10.  (F.  37-38V).  AuGusTiNUs.  De  praesciencia  Dei.  =  PL.^t.XXXIlI, 
col.  832-48. 

11.  (F.  38V-40).  Gassiodorus.  De  anima.  =  PL.,  t.  LXX,  col.  1279. 

12.  (F.  40-40^).  [Anselmus].  De  sacramento  ecclesie.  =  PL., 
t.  CLVIII,  col.  551-54. 

13.  (F.  40^-41).  [Anselmus].  Epistola  de  azimo.  =  Ibid.,  col.  541. 

14.  (F.  41-42).  Meditatio  Anselmi  de  humana  redemptione.  = 
Ibid.,  col.  762-69. 

15.  (F.  42-55).  Liber  beati  Anselmi  Gantuariensis  archiepiscopi  de 
similitudinibus.  —  Meditatio.  =  PL.,  t.  GLIX,  col.  605;  t.  GLVIII, 
col.  722. 

16.  (F.  55V-56V).  Hugo.  De  virtute  orationis.  =  PL.,  t.  GLXXVI, 
col.  977. 

17.  (F.  56V-59V).  Hugo.  De  arra  sponse.  =  Ihid.,  col.  951. 
Le  feuillet  60  est  blanc. 

18.  (F.  61-64).  Anselmus.  De  incarnatione  Verbi.  ==  PL,  t.  GLVIII, 
col.  259. 

19.  (64-68^).  [Anselmus].  De  concordia  prescientie  et  predestina- 
tionis  cum  libero  arbitrio.  =  Ibid.,  col.  507. 

20.  (F.  68V-76V).  Monologion  Anselml  =  Ibid.,  col.  141. 

21.  (F.  76V-79).  Proslogion  Anselml  =  Ibid.,  col.  223. 

22.  (F.  79-79V).  Disputatio  édita  per  insipientem.  =  Ibid.,  col.  242. 

23.  (F.  79^-80^).  Liber  contra  respondentem  per  insipientem.  = 
Ibid.,  col.  247. 

24.  (F.  80^-83).  Epistole  Anselmf.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  541-48, 
551-54, 1125-29,  1063-66,  1093-1101;  t.  GLIX,  col.  270-71,  269-70. 

25.  (F.  83-87V).  Anselmus.  De  casudyaboli.  =  Ibid.,  col.  325. 

26.  (F.  87^-89^).  Liber  de  veritate  Anselml  =  Ibid.,  col.  467. 

27.  (F.  89^-93).  [Anselmus].  De  conceptu  virginali.  =  Ibid.,  col.  431. 

28.  (F.  93-96V).  [Augustinus.  De  perfectione  iusticie].  =  PL., 
t.  XLIV,  col.  291. 

29.  (F.  96V-102V).  [Augustinus.  De  natura  et  gratia].= /6/c?.,  col.  247. 

30.  (F.  102^-107).  Augustinus.  De  gratia  et  libero  arbitrio.  =  Ibid., 
col.  881. 

31.  (F.  107-1  llv).  Augustinus.  De  correctione  et  gratia.  =  Ibid., 
col.  915. 

32.  (F.  lllv-116).  Augustinus.  De  predestinatione  sanctorum.  == 
Ibid.,  col.  959. 

33.  (F.  116-121^).  Augustinus.  De  dono  perseverantie.  =  PL., 
t.XLV,col.991. 


1 


à 


s.    AUGUSTIN  153 

34.  (F.  121^-125^).  AuGusTiNus.  De  agone  christiano.  =  PL.,  t.  XL, 

col.  289. 

35.  (F.  125^-129).  Augustinus.  De  natura  boni.  =  PL.,  t.  XLII, 
col.  551. 

36.  (F.  129-131^).  Augustinus.  De  penitentia.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
col.  1545  sqq. 

37.  (F.  131^-133).  Augustinus.  De  disciplina  christiana.  =  PL., 
t.  XL,  col.  667. 

38.  (F.  133-157V).  [Isidorus.  De  summo  bono].  =  PL.,  t.  LXXXIII, 
col.  1153  sqq. 

39.  (F.  158-1 65^).  [Augustinus.  De  anima  et  spiritu].  =  PL.,  t.  XL, 
col.  779. 

40.  (F.  165^-166^).  Liber  beati  Augustini  de  fide  ad  Petrum.  = 
Ihid.,  col.  753. 

41.  (F.  166^-168).  [Augustinus.  De  quaestionibus  novi  et  veteris 
testamenti].  =  Ibid.,  col.  733  sqq. 

42.  (F.  168-168^).  [MARTiNusBRACARENsisj.De  quatuor  virtutibus.= 
PL.,  t.  LXXII,  col.  21.  Des.  mutïl.  nec  obtusum  in  se  habet  aliquid 
nec  versutum  ...  (cap.  vi). 

43.  (F.  168^-173^).  Bernardus.  De  gradibus  humilitatis.  =  PL,, 
t.GLXXXII,  col.941. 

44.  (F.  173^-175).  [Augustinus].  Liber  de  disciplina  christiana.  = 
PL,  t.  XL. 

45.  (F.  175-178^).  Bernardus.  De  contemptu  mundi.  =  PL., 
t.  CLXXXIV,  col.  1314. 

46.  (F.  178^-183).  Libellus  domni  Bernardi  abbatis  Glarevallis  de 
libero  arbitrio.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  1001. 

47.  (F.  183-183V).  Secundusphilosophus(l). 

48.  (F.  183V-191V).  Anselmus.  [Gur  Deus  homo].  =  PL.,  t.  GLVIII, 
col.  359. 

49.  (F.  191^-199).  Enchiridion  beati  Augustini  episcopi.  =  PL., 
t.  XL,  col.  231. 

50.  (F.  199-206).  [Senegae  epistolae]  (2). 

51.  (F.  206-208).  [Seneca.  De  beneficiis].  —  Extraits. 

52.  (F.  208-208V).  Liber  eiusdem  de  clementia  ad  Neronem  (3). 

53.  (F.  208V-241V).  [Augustinus.  Gonfessiones].  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  660  sqq. 

54.  (F.  241^-247^).  Meditationes  Bernardi.  —  Gourts  extraits  des 
œuvres  de  S.  Bernard  et  de  S.  Anselme. 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  9. 

(2)  Lettres  à  S.  Paul  et  à  Lucilius  ;  cf.  supra  p.  29. 

(3)  Quelques  extraits  du  livre  I. 


154  MANUSCRITS   DE   LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

55.  (F.  247^-248^').  Liber  de  ortu  scientiarum. 

56.  (F.  248^-249).  Liber  de  dietis  per  Aristotilem. 

57.  (F.  249-250V).  [Liber]  sextns  ethicorum. 

58.  (F.  250^'-254v).  Liber  de  speculis. 

59.  (F.  254V-255V).  Liber  de  intellectu  et  intellecto. 

60.  (F.  255V-261).  Bernardus  super  Missus  esL  =  PL.,  t.  CLXXXIII, 
col.  55  sqq. 

61.  (F.  261-294V).  [Boecius].  De  consolatione  phylosophie.  =  PL., 
t.  LXIII,  col.  579  sqq. 

62.  (F.  294V-299).  [Ghalcidius  in  Platonis  Timaeum]  (1). 

63.  (F.  299-313V).  Exposiciones  super  Boecium. 

64.  (F.  314).  [Origo  monasterii  Sancti  Trudonis].  —  Très  court 
extrait  du  XVII®  siècle. 

Parchemin;  314  feuillets;  0^247  X  O'^.ISS;  XIV»  siècle;  deux  colonnes;  très 
jolies  initiales,  titre  courant  en  rouge  et  en  bleu.  F.  1,  il  y  a  l'inscription  :  Collegii 
Paris.  Societatis  lesu,  et  dans  la  marge  :  Paraphé  au  désir  de  l'arrest  du  5  juillet 
1763.  F.  %  on  lit  :  Domina  Francisca  de  Marboux  dédit  Andrée  Marchant.  Au 
verso  de  la  couverture  se  trouve  l'ex-îibris  armorié  :  E  Bibliotheca  D.  Abbatis 
Fauvel,  et  sur  le  premier  feuillet  de  garde  :  Acheté  à  M.  Belin  pour  la  somme 
de  200  francSf  14  février  1852.  Reliure  soie  orange,  dos  en  peau  de  chamois  (2). 

1121.  (II.  967).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1-2^).  Fragments  d'un  commentaire  sur  les  évangiles.  Inc. 
mutïl. ...  débet  facillime  cogitare.  Des.  muHL  sed  potius  intelligendum 
quia  est  si  non  hec ... 

2.  (F.  3-67^).  AuRELii  AuGusTiNi  episcopi  de  sermone  Domini  in 
tnonte.  =  PL.,  t.  XXXm,  col.  1229  sqq. 

3.  (F.  68-103^).  Ex  libro  retractationum  in  libro  Aurelii  Augustini 
in  Genesi  contra  Manicheos.  —  Liber  in  Genesi.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  599;  t.  XXXIV,  col.  173  sqq. 

4.  (F.  104^).  [Petrus  Riga.  Prologus  in  Auroram]  (3). 

Parchemin;  104  feuillets  ;  0™,259  X  0"»,17;  XIII«  siècle;  quelques  belles  initiales. 
F.  3  et  au  bas  d'un  grand  nombre  d'autres  feuillets,  on  lit  la  note  :  De  Camberone  ; 
f.  100  :  B.  Marie  Virginis  de  Camberone  et  f.  104  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone  (4). 
Ce  volume  a  appartenu  plus  tard  à  la  bibliothèque  de  ^ir  Thomas  Phillipps  et  y  a 
porté  les  nn.  1116  et  4765;  il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888  pour 
25  francs.  Reliure  moderne  anglaise,  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Augustinus  de  ser- 
mone Domini  in  monte. 


(1)  Voir  Fabricius,  Spicilegium  Patrum  tertii  saeculi,  Hamburgi,  1718. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  volume  par  P.  Thomas,  Catalogue  des  manuscrits 
de  classiques  latins  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  97-98. 

(3)  Cf.  1. 1,  pp.  83  sqq. 

(4)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  349. 


I 


s.    AUGUSTIN  155 


1122.  (119-24).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1^).  Retractatio  beati  episcopi  Augusti  (sic)  in  libro  contra 
Faustum  hereticum.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  632. 

3.  (F.  2-90^).  [Contra  Faustum  Manicheum].  =  PL.,  t.  XLII, 
col.  207. 

4.  (F.  90^-103^).  Libri  beati  Augcstini  ad  Simplicianum.  =  PL., 
t.  XL,  col.  101. 

5.  (F.  103^-105).  Retractatio  beati  Augustini  episcopi  in  libro  de 
libero  arbitrio.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  575-96. 

6.  (F.  105-131).  AuRELii  Augustini  de  libero  arbitrio.  =  Bid., 
col.  1221  sqq. 

7.  (F.  132-188).  Beati  Augustini  de  consensu  quatuor  evan- 
gelistarum.  =  PL.,  t.  XXXIV,  col.  1041  sqq. 

8.  (F.  188-210).  AuRELu  Augustini  doctoris  de  praedestinatione 
vel  de  merito  fidei  ad  Prosperum  et  Hylarium.  =  PL.,  t.  XLV, 
col.  959  sqq. 

9.  (F.  210-217).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  bono  coniu- 
gali.  =  PL.,  t.  XL,  col.  373. 

Parchemin;  217  feuillets;  0'«,355  X  0'»,245  ;  XV  siècle  (1466),  car  on  lit,  f.  131  : 
Istud  volumen  hucusque  scriptum  estper  fratrem  Ânthonium  de  bergis  supra  Zomam 
fessum  in  Korssendonck,  anno  Domini  M.  quadringentesimo  sexagesimo  sexto ^ 
iava  die  mensis  maii  post  prandium.  Oretis  pro  me,  fratres  karissimi  (1).  F.  2 
f.  217'',  l'estampille  rouge  R.  F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Demi- 
reliure,  basane  rouge,  avec  les  titres  dorés  des  différents  ouvrages  contenus  dans 
le  volume  ;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  de  Léopold  I*'. 

11123.  (324-28).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 
1.  (F.   1-P).  Ex  libro  Retractationum  beati   Augustini  episcopi 
ecundo,  capitulo  quadragesimo  primo  (2).  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  635. 
-  Epistola  beati  Augustini  ad  Aurelium  episcopum  in  libros  de 
'rinitate.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  819.- 

2.  (F.  2-144).  Beati  Augustini  de  sanctissima  Trinitate  [libri  XV].  = 
Ibid.,  col.  821. 

13.  (F.  144V-145).  Table  du  précédent  traité. 
4.  (F.  146-152^).  Liber  beati  Augustini  de  decem  cordis.  =  PL., 
XXXIX,  col.  75.  Des.  mutil.  Non  datis  operam  quid ... 
5.  (F.  153-153^).  Capitula  in  Enchiridion  beati  Augustini  episcopi. 
6.  (F.  153^-1 78^).  Liber  Enchiridion  sancti  Augustini  episcopi.  = 
ly.,t.  XL,  col.  231. 


m^mlstH 


L 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  47. 

(2)  De  l'édition  de  Migne,  cap.  XV. 


156  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


7.  (F.  178^-182).  Liber  beati  Augustini  de  quatuor  virtutibus  cari 
latis.  =  PL.,  t.  XLVII,  col.  1127. 

8.  (F.  182-197).  Liber  beati  Augustini  de  sanctissima  virginitate.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  395. 

Parchemin;  197  feuillets;  0",335  X  O'^.SS;  XV»  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  144,  il  y  a  en  rubrique  la  note,  sous  une  invocation  au  nom  de 
Jésus:  Signum  fratris  PhilippL  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  1  et  f.  197'.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin 
rouge,  avec  le  titre  doré  :  ^"  Augustini  de  sanctissima  Trinitate,  de  decem  cordis, 
Enchiridion,  etc.  XVsacc.j  plus  bas,  le  monogramme  couronné  du  roiLéopold  P"^. 

1124.  (312-20).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1-34V).  De  libero  arbitrio.  =  PL.,  t.  XXXIII,  col.  1221  sqq. 
Inc.  mutil. ...  est  excellere,  iniustam  esse  nullo  modo  posse  (col.  1233, 
cap.  XI,  n.  21). 

Il  manque  un  feuillet  entre  f.  3  et  f.  4. 

2.  (F.  34v-48v).  Retractatio  sancti  Augustini  in  libr'um  suum  de 
sancta  virginitate.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  640.  —  Liber  de  sancta 
virginitate.  =  PL.,  t.  XL,  col.  359  sqq. 

3.  (F.  48^-56^).  Liber  eiusdem  de  professione  sancte  viduita[tis].  = 
Ibid.,  col.  429  sqq. 

4.  (F.  57-57^).  Retractatio  sancti  Augustini  episcopi  in  libros  suos 
de  moribus  ecclesie  catholice  et  de  moribus  Manichçorum.  =  PL., 
t.  XXXII,  col. 

5.  (F.  57^-72).  De  moribus  ecclesie  catholice.  =  Ihid.,  col.  1310. 

6.  (F.  72-87).  De  moribus  Manicheorum.  =  Ibid.,  col.  1345. 
Les  feuillets  87^-88^  sont  blancs. 

7.  (F.  89-1 15v).  Retractatio  S.  Augustini  episcopi  in  libros  contra 
adversarium  legis  et  prophetarum.  ==  PL.,  t.  XXXIII,  col.  654.  -— 
Contra  adversarium  legis  et  prophetarum.  =  PL.,  t.  XLII, 
col.  603  sqq. 

8.  (F.  116-135).  Retractatio  sancti  Augustini  episcopi  in  librum 
suum  contra  Adimantum  Manichei  discipulum.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  618.  —  Liber  sancti  Augustini  contra  Adimantum  Manichei 
discipulum.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  129  sqq. 

9.  (F.  1 35^-1 36^).  Retractatio  sancti  Augustini  episcopi  in  librum 
suum  super  epistolam  beati  Pauli  apostoli  ad  Romanos.  =  PL., 
t.  XXXII,  col.  620. 

10.  (F.  136V-147).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  super  epistolam 
ad  Romanos.  =  PL.,  t.  XXXIV,  col.  2063. 

11.  (F.  147-147^).  Retractatio  sancti  Augustini  episcopi  in  librum 
suum  super  epistolam  beati  Pauli  apostoli  ad  GJalatas.  =  PL., 
t.  XXXII,  col.  622. 


I 


I 


s.    AUGUSTIN  157 

12.  (F.  147^-165^).  Liber  super  epistolam  ad  Galatas.  =  PL., 
t.  XXXIV,  col.  2105. 

13.  (F.  165v-170^).  Liber  de  fide  et  simbolo.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  181  sqq. 

Le  feuillet  de  garde  de  la  fin  contient  des  fragments  d'un  traité 
théologique  de  visihilitate  Dd. 

Parchemin;  171  feuillets,  plus  un  de  garde;  0'n,325  X  0%215;  XIV® siècle;  deux 
colonnes.  Au  début  de  chaque  traité  il  y  a  quelques  jolies  lettrines,  le  volume  a  des 
titres  courants,  l'ancienne  pagination  Ixxiij-ccxlij,  signatures  li-k}.  F.  171^,  il  y  a  la 
note  :  Liber  monasterii  rubee  vallis  in  Zonia  iuxta  bruœellam  scriplus  per  manus 
fralîis  Adriani  Mes  sacerdoHs  professi  in  eadem  domo  (1).  Oretis  ergo  pro  eo 
ferventer  ex  caritate.  Pro  libraria.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  IIV.  Demi-reliure  moderne,  dos  en 
maroquin  rouge  avec  le  titre  doré  :  Z?"  Augustini  opéra  varia.  XV saec.  Plus  bas, 
le  monogramme  couronné  du  roi  Léopold  l®'". 

1125.  (625-36).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 
L  (F.  Iv).  Table. 

2.  (F.  2-12).  Liber  de  spiritu  et  anima.  --  PL.,  t.  XL,  col.  779. 

3.  (F.  12^-45).  AuRELii  Augustini  episcopi  de  libero  arbitrio.  = 
PL.;  t.  XXXII,  col.  1221. 

4.  (F.  46-49).  Prohemium  beati  Augustini*  in  disputatione  quorum-        *  cod. 
dam  articulorum ...  [Disputatio  ipsa].  =  PL.,  t.  XLV,  col.  1813-50.         P^ospen. 

Entre  les  ff.  48  et  49  est  inséré  un  feuillet  de  papier  contenant  les 
notes  marginales  du  traité  suivant,  avec  l'avis  que  voici  :  Hec,  ut 
cernis,  amice  lector,  in  pagella  ista  congessimus,  ut  librihuius  margines 
non  nimium  commacularemus.  Eefugimus  enim  id  exemplum  posteris 
relinquere  quia  bellos  simul  et  emendatos  habere  libros  affectamus  (2). 

5.  (F.  49-88).  Prohemium  operis  sequentis  ...  B.  Augustini  de 
doctrina  christiana.  =  PL.,  t.  XXXIV,  col.  14. 

Entre  les  ff.  79  et  80,  sur  un  bout  de  papier,  variantes  de  VAlardi 
exemplar. 

6.  (F.  88^-96).  Retractatio  in  librum  sequentem.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  634  ;  AuRELii  Augustini  de  natura  boni.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  551. 

Entre  les  ff.  88  et  89,  sur  un  feuillet  de  papier,  corrections  du  traité 
précédent. 

7.  (F.  96-131).  Questiones  novi  et  veteris  testamenti.  ==  PL., 
t.  XXXV,  col.  2213. 


(1)  Au  sujet  d'Adrien  Mes,  voir  Bollandiani,  Anecdota  ex  codicibus  lohannis 
Gielemans,  1895,  pp.  190,  250. 

(2)  Cette  note  est  de  Martin  Lipsius,  chanoine  de  Saint-Martin  à  Louvain;  cf. 
f.  112  et  plus  loin,  p.  162.  Au  sujet  de  Martin  Lipsius,  cf.  Foppens,  Bibl.  belgica, 
p.  857;  J.  AcQUOY,  Hel  Klooster  te  Windeshcim,  t.  II,  pp.  204,  208;  t.  III,  p.  145. 


158  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

8.  (F.   131-141^).  Liber  beati  Augustini  episcopi  contra  mem 
cium.  =  rL.,  t.  XL,  col.  517  sqq. 

9.  (F.  141v),  Retractatio  in  librum  praecedentém. =PL.^  t.  XXXII, 
col.  654. 

10.  (F.  141^-152).  Retractatio  in  libro  sequenti.  =  Ibid.,  col.  630.  — 
Liber  beati  Augustini  episcopi  de  mendacio.  =  PL.,  t.  XL,  col.  487. 

11.  (F.  152M58V).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  unico  baptismo 
contra  Petilianum  =  PL.,  t.  XLIII,  col.  595  sqq. 

12.  (F.  (159-191).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  sermone 
Domini  in  monte.  =  PL.,  t.  XXXIV,  col.  1229. 

13.  (F.  191-196V).  Liber  sive  tractatus  de  conflictu  viciorum  atque 
virtutum.  =  PL.,  t.  XL,  col.  1091. 

Entre  les  ff.  196  et  197,  sur  un  demi-feuillet  en  papier,  variantes  du 
traité  suivant. 

14.  (F.  196v-202v).  Augustini  episcopi  de  agone  christiano  liber.  = 
PL,,  t.  XL,  col.  289. 

15.  (F.  202^-206^).  Liber  beati  Augustini  de  disciplina  christiana.  = 
Ibid.,  col.  669. 

Parchemin  ;  206  feuillets  ;  0"',30  X  0^,205  ;  XV^  siècle  ;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues.  Ancienne  pagination  i-ccv,  signatures  A2-Esl.  2.  3.  4.  Ce 
volume  provient  du  prieuré  de  Val-Saint-Martin  à  Louvain,  car  f.  V,  on  lit  :  In 
hoc  volumine  quod  est  sancti  Martini  Lovaniensis,  et  f.  206  :  Liber  sancti  Martini 
in  Lovanio,  1576,  martii  25  (1).  F.  2  et  206%  il  y  a  l'estampille  rouge  R.F.  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  fauve, 
avec  le  titre  doré  :  j5''  Augustini  opéra  varia.  XV  saec;  plus  bas,  le  monogramme 
couronné  de  Léopold  I^r. 

1126.  (657-66).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-85^).  Liber  beati  Augustini  de  consensu  evangelistarum.  = 
PL.,  t.  XXXIV,  col.  1041  sqq. 

3.  (F.  86-93^).  Augustinus.  De  cura  pro  mortuis.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  591  sqq. 

4.  (F.  93v-96v).  Liber  beati  Augustini  de  quatuor  virtutibus  cari- 
tatis.  =  PL.,  t.  XLVII,  col.  1127. 

5.  (F.  96^-106^).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  deitate  et  incar- 
nacione  Verbi.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1175. 

6.  (F.  107-125).  Liber  beati  Augustini  de  vera  innocentia  (2).  == 
PL.,  t.  XLIV,  col.  1859  sqq. 

Le  feuillet  119  est  blanc. 


(1)  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  210. 

(2)  Sous  ce  titre,  il  y  a  une  série  de  sentences  tirées  des  œuvres  de  S.  Augustin 
par  S.  Prosper. 


s.   AUGUSTIN  159 

7.  (F.  125-130).  Liber  eiusdem  de  visitatione  infîrmorum.  ==  PL., 
t.XL,  col.  1147. 

8.  (F.  131-203).  Théologie  compendium  editum  a  fratre  Thoma  de 
Aquino  ordinis  predicatorum  (1). 

9.  (F.  204-270).  Liber  de  sacramento  ecclesie  éditas  a  domno 
L\NOGENTio  papa  tercio.  =  PL.,  t.  GGXVII,  col.  773  sqq. 

Parchemin  ;  270  feuillets,  plus  quatre  de  garde  au  commencement  et  un  à  la 
fin;  0",30  X  0^197;  XV*  siècle;  deux  colonnes,  sauf  les  ff.  131-270  qui  sont  à 
lignes  pleines  ;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  1''  et  f.  270,  il  y  a  la  note  :  Pertinet 
monasterio  beale  Marie  virginis  in  belhleem  prope  Lovanium.  L'estampille  rouge 
R.F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  270^  Très  jolie 
reliure  ancienne,  veau  racine  et  estampé,  fers  très  élégants. 

1127.  (1054-66).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-65).  Liber  Aurelii  Augustini  super  Genesim  ad  litteram.  = 
PL.,  t.  XXXLIV,  col.  219  sqq. 

3.  (F.  65-69V).  Liber  beati  Augustini  episcopi  Yponensis  de  pasto- 
ribus.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2706. 

4.  (F.  69V-73V).  Liber  de  ovibus.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  col.  295. 

5.  (F.  74-88).  Liber  retractationum  Aurelii  Augustini  Yponensis 
episcopi.  =  PL.,  t.  XXXII.  col.  583  sqq. 

6.  (F.  88-88^).  Epistola  Quodvultdee  diaconi  ad  sanctuni  Augusti- 
mm  de  heresibus.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  18. 

7.  (F.  88^-94).  Epistola  sancti  Augustini  episcopi  ad  Quodvultdeum 
lyaconum.  =  Ibid.,  col.  21  sqq. 

8.  (F.  94-103).  Liber  beati  Augustini  de  spiritu  et  littera  ad  Mar- 
îellinum.  =  PL.,  t.  XLIV,  col.  199  sqq. 

9.  (F.  103-120^).  Liber  beati  Augustini  de  baptismo  parvulorum  et 
>eccatorum  meritis  et  remissione.  =  Ibid.,  col.  109  sqq. 

10.  (F.  120^-124^).  Liber  de  unico  baptismo.  =  PL.,  t.  XLIII, 
îol.  595  sqq. 

11.  (F.  124^-130^).  Liber  Aurelii  Augustini  de  bono  coniugali.  = 
'L.,  t.  XL,  col.  573. 

12.  (F.  130^-1 33v).  Sermo  eiusdem  de  utilitate  penitencie.  =  PL., 
t.  XXXIX,  col.  1549. 

13.  (F.  134-146^).  Augustinus  de  questionibus  evangeliorum  super 
[attheum  et  Lucam.  =  PL.,  t.  XXXIV,  col.  1365. 

14.  (F.  146V-200).  Aurelii  Augustini  liber  de  concordia  evangelista- 
iim.  =  Ibid.,  col.  1041  sqq. 


(1)  Sur  ces  résumés  de  la  Somme  de  S.  Thomas  d'Aquin,  cf.  Quétif-Echard, 
'iptores  ordinis  praed.,  1. 1,  p.  293  sqq. 


160  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


I 


15.  (F.  200^-210).  [De  virginitate].  =  PL.,  t.  XL,  col.  395. 

16.  (F.  210-216^').  [Liber  Prosperi  de  sacris  dictis  beati  Augu- 
stinij.  =  PL.,  t.  LI,  col.  497  sqq. 

Papier,  filigrane  de  l'écu  de  France,  et  parchemin  ;  216  feuillets,  plus  deux  de 
garde;  0°',285  X  0°»,21;  XV«  siècle  (1484,  cf.  f.  1);  deux  colonnes;  capitales 
ornées  ;  titre  courant  en  rouge  ;  signatures  ai-p6.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Hoc  volu- 
men  ...  pertinet  monasterio  frafrum  ordinis  sancte  Crucis  inNamurco  ...  1484. 
Senanti  benedklio.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale 
de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  216.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé, 
fers  très  élégants. 

1128.  (1067-74).  —  S.  Augustjnus.  Opéra. 

1.  (Verso  du  second  feuillet  de  garde).  Table  du  volume. 

2.  (F.  1-25).  Liber  rétractât  ion  um  sancti  Augustini  episcopi.  = 
PL.,  t.  XXXII,  col.  583-656,  avec  l'addition  signalée,  ibid.,  col.  656, 
note  1. 

3.  (F.  26-26^').  Retractatio  Aurelii  Augustini  in  libro  de  Achade- 
micis.  =  Ihid.f  col.  585-87. 

4.  (F.  26^-45).  Liber  de  Achademicis.  =  Ihid.,  col.  905  sqq. 

5.  (F.  45-51^').  Retractatio  ....  Liber  ....  de  beata  vita.  =  Ihid.^ 
col.  588,  959  sqq. 

6.  (F.  5P''-51v).  Variantes  de  l'ouvrage  suivant,  de  la  main  de 
Martinus  Lipsius  (1). 

7.  (F.  51^-67^').  Retractatio  ....  Liber  de  ordine  rerum.  =  Ibid., 
col.  588-89,  977  sqq. 

8.  (F.  67^-81^).  Retractatio  ....  Liber  soliloquiorum.  -=  Ibid., 
col.  589-90,  869  sqq. 

9.  (F.  81v-86v).  Retractatio  ....  Liber  de  immortalitate  anime.  = 
lUd.,  col.  590-91,  1021  sqq. 

10.  (F.  86V-103V).  Retractatio  ....  Liber  de  quantitate  anime.  = 
Ibid.,  col.  594,  1035  sqq. 

IL  (F.  103^-1 13v).  Retractatio  ....  Liber  de  magistro.  =  Ibid., 
col.  602,  1193  sqq. 

Parchemin,  sauf  les  ff.  hlbis-hV  qui  sont  en  papier;  114  feuillets,  plus  trois  de 
garde  et  en  plus  les  ff.  516is-51%-  0'",293  X  0",22;  XV«  siècle;  deux  colonnes; 
quelques  lettrines;  initiales  rouges  et  bleues.  Au  verso  du  second  feuillet  de  garde, 
on  lit  cette  note  :  Liber  monasterii  canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martini  in 
lovanio,  ex  jmrte  Henrici  Vranx  eiusdem  monasterii  canonici  et  presbiteri  professi, 
et  f.  114''  :  Liber  canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martini  in  lovanio.  L'estam- 
pille rouge  R.  F.de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  113.  Demi- 
reliure  moderne;  au  dos,  le  titre  doré  :  B^'  Augustini  liber  retractationum  cum 
aliis  eiusdem  opusculis  XVsaec. 


i 


(1)  Voir  la  note  2,  p.  157. 


s.    AUGUSTIN  161 

1129.  (1216-34).  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-21^').  Liber  sextus  Institutionum  Lagtantii  Firmiani.  = 
PL.,  t.  VI,  col.  633  sqq. 

3.  (F.  22-47).  Sermo  pulcerrimus  de  passione  Domini  quem  fecit 
frater  Mighael  de  Massa,  ad  populum  Parysius  (1). 

4.  (F.  47^-58^).  Sermo  in  festo  palmarum  de  paupertate  editus  a 
domno  Gerardo  Groot  in  Davantria  venerabili  dyacono  (2). 

Les  feuillets  59-60^  sont  blancs. 

5.  (F.  61-72^).  Omelia  pauperis  fratris  predicatoris  super  verba 
Stabat  iiixta  crucem. 

6.  (F.  72^-79).  [Sermo  super  verba  Loquente  Ihesu  ad  turhas]. 

7.  (F.  79-91^').  HoNORius  Augustodinensis  de  cognitione  vere  vite.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  1005  sqq. 

Le  feuillet  92  est  blanc. 

8.  (F.  93-102^  ).  Opusculum  de  temptationibus  quod  composuit 
dompnus  Everardus  prior  quondam  Carthusiensis  prope  Diest  (3). 

9.  (F.  102^-1 12v).  Tractatus  magistri  Henrigi  de  Hassia  sacre  théo- 
logie doctoris  eximii  ad  quosdam  canonicos  regulares  de  regulari  et 
religioso  modo  vivendi  secundum  regulam  beati  Augustini  (4). 

10.  (F.  112^-114).  Sermo  super  regulam  Benedicti.  Inc,  Quicunque 
hanc  regulam  secuti  fuerint,  pax  super  illos.  Des.  hic  per  gratiam  et 
tandem  per  gloriam.  Quod  nobis  concédât ....  Amen. 

11.  (F.  1 14^-1 15v).  Sermo  de  Trinitate.  Inc.  Benedicat  nos  Deus 
noster.  Des.  ab  ea  debemus  optare,  putare  et  impetrare. 

12.  (F.  115^-116^').  Sermo  de  scandalo.  Inc.  Venit  hora  ut  omnis 
qui  mortificat  vos.  Des.  per  omnia  omnibus  ad  aedificationem,  prae- 
stante  Domino ....  Amen. 

13.  (F.  117-137^).  Prolocutio  sancti  Augustini  Yponensis  episcopi  in 
librum  de  vera  religione.  =  PL.^  t.  XXXIV,  coL  121  sqq. 

14.  (F.  138-150).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  de  mendacio.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  487  sqq. 

15.  (F.  150-162^),  Liber  sancti  Augustini  episcopi  contra  menda- 
cium.  =  Ibid.y  col.  517  sqq. 

16.  (F.  162^-174^).  S.  Augustini  de  correptione  et  gracia.  =  PL., 
t.  XLIV,  col.  915  sqq. 


I» 


(1)  Cf.  Fabricius-Mansi,  Bihl.  lai.  med.  el  inf.  ael.,  t.  V,  p.  76  sqq. 

(2)  Voir  FoppENs.  Bibl.  belgica,  p.  354 

(3)  Voir  FoppENS,  Bibl.    belgica,   p.   272  ;    Petreius,    Bibliotheca  Cartusiana, 
p.  89-9(). 

(4)  Sur   ce   traité   et   son   auteur,  voir   Ossinger,  Bibliotheca  Augustiniana, 
p.  987-88. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  II.  11 


162  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


1 

de! 


17.  (F.  174^-183).  Adam  de  sangto  Vigtore  (1).  Soliloquium 
instructione  anime.  =  FL.,  t.  GXGVIII,  col.  843  sqq. 

18.  (F.  183-194).  RiGARDus  de  Sangto  Vigtore.  De  incarcération  e 
sancti  Pétri  (2). 

19.  (F.  194-196).  Sermo  magistri  Righardi  de  sangto  Vigtore  de 
sancto  Gregorio  papa. 

20.  (F.  196-197).  Sermo  magistri  Pétri  Blesensis  de  vita,  moribus , 
et  morte  sancti  Thome  Gantuariensis  archiepiscopi  et  martiris.  = 
PL.,  t.  GGVII,  col.  92-96,  ep.  xxvn. 

21.  (F.  197-198V).  De  sancto  Thoma  Gantuariensi.  —  Extrait  de  la 
Passion  publiée  par  Martene,  Thés.  nov.Anecd.,  t.  III,  p.  1736-46. 
Prologue  omis  ainsi  que  d'autres  développements  oratoires. 

22.  (F.  199-200^).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  bono  disci- 
pline. =  PL.,  t.  XL,  col.  1217. 

23.  (F.  200V-202V).  Sermo  S.  Augustini  de  beato  latrone.  =  PL, , 
t.  XXXIX,  col.  2043-47. 

Parchemin;  202  feuillets;  O'^jSO  X  0™,21  ;  XV«  siècle;  deux  colonnes,  sauf  les 
ff.  117-198%  qui  sont  à  lignes  pleines;  ancienne  pagination  i-ccii.  F.  202%  il  y  a  la 
note  '.Liber  monasterii  rubee  vallis  in  Zoniaprope  bruxellam.  L'estampille  rouge, 
aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  202'.  Reliure 
ancienne,  veau  brun  estampé  (3). 

1130.  (1235-53).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1^-15).  Liber  beati  Augustini  ad  Qaodvultdeum  dyaconum 
de  diversis  heresibus.  =  PL.^  t.  XLII,  col.  21  sqq. 

3.  (F.  15-49).  De  moribus  ecclesie  et  Manicheorum.  =  PL., 
tXXXII,  col.  1345  sqq. 

4.  (F.  49^-66).  Retractatio  ....  Aurelii  Augustini  contra  epjstolam 
fundamenti.  =  PL.,i. XLII,  col.  173  sqq. 

Entre  les  f.  49  et  50,  65  et  66  sont  insérés  des  feuillets  de  papier, 
avec  les  variantes  des  traités  4  et  5,  écrites  de  la  main  de  Martin 
Lipsius. 

5.  (F.  66-80^).  Retractatio  ....  Liber  beati  Augustini  contra  Felicem 
Manicheum.  =  Ibid.,  col.  519  sqq. 

6.  (F.  81-90^).  Aurelii  Augustini  contra  Felicianum  hereticum 
disputacio.  =  Ibid.,  col.  1157  sqq. 


(1)  On  sait  qu'en  réalité,  cet  ouvrage  est  d'Adam  Scot.  Voir  Histoire  littéraire  de 
la  France,  t.  XV,  p.  44. 

(2)  Extrait  peut-être  du  traité  inédit  De  Âctibus  Aposlolorum,  cf.  PL.,  t.  CXGVI, 

col.  XXIX. 

(3)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
BruxelL,  1. 1,  p.  287  et  Revue  d'histoire  et  de  littérature  religieuses,  t.  IV,  1899,  p.  164. 


s.    AUGUSTIN  163 

7.  (F.  90v-98\).  Disputatio  beati  Augustini  episcopi  contra  Fortu- 
natum  Manicheorum  presbiterum.  =  Ihid.,  col.  111  sqq. 

8.  (F.  98^-108^).  Liber  beati  Augustini  episcopi  contra  quinque 
hereses.  =  Ibid.,  col.  1111  sqq. 

9.  (F.  109-116).  Liber  beati  Augustini  de  fide  catholica  etsymbolo 
itus  in  concilio  generali.  =  PL.,  t.  XL,  col.  181  sqq. 

10.  (F.  116-120^).  Augustini  episcopi  de  diffînitionibus  ecclesiasti- 
)rum  dogmatum  liber.  =  PL.,  t.  XLIl,  col.  1213  sqq. 

11.  (F.  121-125^).  AuRELii  Augustini  contra  Pelagianos  de  prae- 
|estinatione  sanctorum  liber.  =  PL.,  t.  XLV,  col.  959  sqq. 

12.  (F.  126-128).  De  igné  purgatorio,  tractatus  beati  Augustini.  = 
'L.,  t.  XXXIX,  col.  1946-49. 

13.  (F.  129-152V).  Epistola  beati  Augustini  episcopi  ad  Simpli- 
jianum  de  questionibus  enodandis  sibi  ab  eo  missis.  =  PL.,  t.  XL, 

101  sqq. 
Entre  les  f.  128  et  129,  un  feuillet  de  papier  avec  les  variantes 
lu  traité  précédent  écrites  par  Martin  Lipsius  et  la  note  :  Venerandus 
'*ater  Philippus  recognovit  llbrum  sequentem  ut  liquet  ex  charactere. 

14.  (F.  152^-163).  Liber  beati  Augustini  de  vera  et  falsa  peni- 
mcia.  ^  ièic?.,  col.  1113  sqq. 

15.  (F.  163v-170v).  Liber  alius  beati  Augustini  de  penitentia.  = 
'L.,  t.  XXXIX,  col.  1535  sqq. 

16.  (F.  170^-176^).   Tractatus  beati  Gypriani  *  de  elemosina.  =    *iiacorr.; 
'^•' t.  IV,  col.  ^„|„»f^i„, 

17.  (F.  176^-181).  Tractatus  beati  Augustini  de  orationedominica.^ 
»L.,  t.  XXXVIII,  col.  377. 

18.  (F.  181^-199).  Liber  beati  Augustini  de  vera  innocentia.  =  PL., 
XLIV,  col.  1859  (1). 

19.  (F.  199v-205v).  Liber  beati  Augustini  de  patiencia.  =  PL., 
t.  XL,  col.  611  sqq. 

Parchemin;  205  feuillets,  plus  quatre  de  garde  ;0"','^9bX  0%205;  XV«  siècle; 
deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  ancienne  pagination  en  rouge  i-ccvi; 
signatures  ai-Z2.  Au  second  feuillet  de  garde,  en  tête,  on  lit  :  Est  liber  sancti  Martini 
Lovaniensis.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de 
Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  205^  Reliure  du  XVIIIe  siècle,  veau  brun  estampé  et  racine  ; 
au  dos,  le  titre  doré  :  B^'  Augustini  tractatus  de  diversis  haeresibus  et  varia 
eiusdem,  XVsaec.  ;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I". 

1131.  (1351-72).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  Iv).  Liste  des  manuscrits  flamands  du  monastère  de  Rouge- 


(1)  Cf.  supra,  p.  158,  n.  1126  (657-66). 


ft 


164  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Cloître  (1).  Inc.  Dit  syn  die  dietsche  boeke  die  ons  toe  belioeren.  Item 
in  den  eersten  een  evangeli  boec.  Des.  ende  béghint  :  Dit  es  tkersten 
ghe[live]. 

3.  (P.  2-2v).  Tituli  sermonum  quos  beatus  Augustinus  fecit  et 
predicavit  fratribus  suis  heremilis. 

4.  (F.  3-38).  Sermones  beati  Augustini  episcopi  ad  fratres  suos 
heremitas  apud  Yponem.  =  FL.,  t.  XL,  col.  1235  sqq. 

5.  (F.  38).  Ex  libro  S.  Augustini  de  vita  clericorum. 

6.  (F.  38).  Quid  importetur  nomine  praepositi. 

7.  (F.  38-38V).  Exhortatio  S.  Augustini  ad  fratres. 

8.  (F.  38^-39).  De  instructione  monachorum  ex  quodam  sermone 
Augustini. 

9.  (F.  39-51).  De  vita  et  gestis  gloriosissimi  doctoris  et  patris  sancti 
Augustini  episcopi.  =  BHL.,  n.  795  (2). 

10.  (F.  51^).  De  translatione  beati  Augustini  prima.  =  PL., 
t.  GGIIÏ,  col.  1230-1231. 

11.  (F.  51^-52^).  De  translatione  eius  secunda.  =  Ibid.,  col.  1231- 
34(3).      . 

12.  (F.  52^).  Sermon.  Inc.  In  lacu  miserie  et  in  luto  fecis.  Des, 
amplexus  tuus  ad  nos  est  dignatio. 

13.  (F.  53-69^).  Informatorium  sive  soliloquium  Hugonis  de  sangto 
ViGTORE.  Inc.  Venite,  ascendamus  ad  montem  Domini.  Des,  et  sepe 
fiunt  primi  novissimi  et  novissimi  primi  (4). 

14.  (F.  71-76,  69V-70,  29-31v).  De  sancto  Eligio  vita  ad  longum, 
quam  sanctus  Audoenus  ...  edidit.  =  BHL.,  n.  2474. 

15.  (F.  76v-82v).  Liber  beati  Augustini  de  X  cordis.  =  FL., 
t.  XXXVIII,  col.  75  sqq. 

16.  (F.  83-84V).  Liber  beati  Augustini  de  X  plagis.  =  FL.,  t.  XXXIX, 
col.  1783. 

Le  feuillet  85  est  blanc. 

17.  (F.  86-1 15v),  Retractatio  ....  Tractatio  sancti  Augustini  in  libro 
de  sermone  Domini  in  monte.  =  FL.,  t.  XXXIII,  col.  1229  sqq. 


(1)  Sur  les  diverses  éditions  de  cette  liste  par  Gh.  Stallaert  (1857),  J.  A.  Alberdingk 
Thym  (1857),  Gh.  Ruelens  (1864),  voir  Th.  Gottlieb,  Ueher  Mittelalterliche  Biblio- 
theken,  Leipzig,  1890,  p.  261,  n.  722.  Il  faut  y  ajouter  celle  faite  en  1847  par  le 
Dr  Gh.  Van  Svvygenhoven,  dans  Bulletin  de  l  Académie  d'archéologie  d'Anvers,  t.  IV, 
p.  218-20. 

(2)  La  note  finale  a  été  publiée  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell.,  1. 1, 
p.  912. 

(3)  Gf.  Cat.  cod.  hag.  bibl.  reg.  Bruxell.,  1. 1,  p.  291,  où  est  publiée  la  note  de  la 
fin. 

(4)  Ge  traité  ne  semble  pas  être  d'Hugues  de  Saint-Victor,  il  n'est  pas  cité  dans  la 
liste  de  ses  œuvres,  PL.,  t.  GLXXV,  col.  cxli-clii. 


s.   AUGUSTIN  165 

18.  (F.  115^-130).  Liber  soliloquiorum  beati  Augustini  episcopi.  = 
PL.,  t.  LX,  col.  863  sqq. 

19.  (F.  130-133).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  de  ecclesiasticis 
dogmatibus.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  1213  sqq. 

20.  (F.  133^-137).  Régula  sancti  Augustini  episcopi.  =  PL., 
t.  XXXII,  col.  1377  sqq. 

21.  (F.  137^-139^').  Sermo  beati  Angelmi  Gantuariensis  episcopi  de 
quatuor  gradibus  spiritualis  vite.  =  PL.,  t.  XL,  col.  997  sqq. 

22.  (F.  140-157).  Courtes  légendes  de  quelques  saints,  S^«  Elisabeth 
de  Hongrie,  S*®  Barbe,  S.  Pontien,  Polycarpe,  Ansbert,  S*«  Apolline, 
Augustin  de  Cantorbéry,  Bède,  Maxime,  Monulphe  et  Gondulphe, 
Frédéric,  Bertin,  Fausta,  Thècle,  Gléophas,  Marc,  Marcel  et  Apulée, 
Gall,  Sévère,  Willibrord,  Liévin,  Golumban,Eucher,  Damase,  Materne, 
les  deux  Ewald,  Foi,  Espérance  et  Gharité,  Boniface,  Juste,  Kylian. 

-  23.  (F.  157-1 73^).  Exhortatio  Aurelii  Augustini  ad  quendam  comi- 
pm  carissimum  sibi.  =  PL.,  t.  XGIX,  col.  197. 
Les  feuillets  174-175^  sont  blancs. 

24.  (F.  176-182V).  S.  Anselmi  proslogium.  =  PL.,  t.  GLVIIÏ, 
col.  223-40. 

25.  (F.  182^-202).  Ange;.mi  cantuariensis  archiepiscopi  liber  Cur 
Deus  homo.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  359  sqq. 

26.  (F.  202-21 1^).  Liber  Angelmi  cantuariensis  episcopi  de  conceptu 
virginali.  =  Ihid.,  col.  431  sqq. 

27.  (F.211V-227V).  Liber  monologii  Angelmi  cantuariensis.  =  iôi</._, 
col.  141  sqq. 

28.  (F.  228-243).  [Sermones  de  tempore]  (1). 

29.  (F.  243^).  Hymne  notée  Paranimphus  salutat  virginem.  = 
i?fl.,n.  14567. 

Parchemin;  243  feuillets,  plus  trois  de  garde;  0™,28  X  0=',20;  XV«  siècle;  deux 
colonnes;  ancienne  pagination  i-ccxvii,  signatures  ai-fn.  Sur  le  premier  feuillet 
de  garde,  il  y  a  la  note  :  Liber  monasterii  sancti  Pauli  in  Zonia  sive  rubeevallù 
iuxta  Bruxellam  siluati.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris, 
R.  F.,  se  trouve  f.  3  et  f.  243\  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé  (2). 


I 


1132.  (2247-52).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières  (3). 

2.  (F.  2-25).  Epistola  lugubris  et  mesta  simul  et  consolatoria  de 


(1)  Série  de  sermons  anonymes  depuis  le  premier  dimanche  du  Carême  jusqu'au 
vingt-deuxième  après  la  Pentecôte. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Cat.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
^ru.xd/.,  t.I,p.290-91. 

(3)  Bon  nombre  des  pièces  signalées  dans  cette  table  ne  se  trouvent  pas  dans  le 
lume. 


i 


166  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


■ 


infelice  expugnatione  ac  misera  irruptione  et  invasione  insuie  Euboye 
dicte  Negropontis  a  perfido  crucis  Ghristi  hoste  Turcorum  impiissimo 
principe  et  tiranno  nuper  inflicta  ad  reverendissimum  patrem 
ac  sapientissimum  dominum  dominum  Bessarionem  sacrosancte 
romane  ecclesie  cardinalem  Sabinii  et  patriarcham  Gonstantinopoli- 
tanum,  édita  a  Roderico  Sancii  episcopo  Palentino  Hispano  pro 
sanctitate  domini  nostri  Pauli  secundi  pontificis  maximi  in  Castro  suo 
sancti  Angeli  de  urbe  castellano  (1). 

3.  (F.  26-50^').  Liber  beati  Augustini  de  vita  christiana.  =  PL., 
t.  XL,  col.  1031. 

4.  (F.  51-94).  Augustini  Aurelii  episcopi  liber  de  singularitate 
clericorum.  =  PL.,  t.  IV,  col.  835  sqq. 

5.  (F.  95-113).  [NiGHOLAus  de  Glemengis].  Epistola  de  prosperitate 
adversitatis  (2). 

6.  (F.  113-130^).  Epistola  de  fructu  heremi(3). 

7.  (F.  130^450).  Epistola  de  filio  prodigo  (4). 

Papier,  filigrane  de  la  lettre  P;  150  feuillets;  O"'^!  X  0^4^;  XV»  siècle. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  impériale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  150". 
Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge  avec  les  titres  des  différents 
traités;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  de  Léopold  I". 

1133.  (4592-95).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-30^).  Augustinus.  De  verbo  Dei. 

Sous  ce  titre  erroné,  il  y  a  d'abord  (f.  1-8^)  la  méditation  XV«  de 
S.  Anselme,  PL.,  t.  CLVIIl,  col.  779  sqq.,  puis  un  traité  qui 
commence  :  Amo  te,  Deus  meus  et  magis  magisque  amare  te  cupio  et 
finit  :  Celestium  potius  contemplatione  quam  terrestrium  occupatione. 

2.  (F.  30^-33).  Augustinus,  in  libro  de  spiritu  et  anime  (sic).  — 
Extrait  PL.,  t.  XL,  cap.  XIV,  col.  790-91  ;  cap.  XVI,  XVII,  col.  792-93. 

3.  (F.  35-39).  De  amicicia,  de  caritate.  —  Extraits  de  divers 
auteurs. 

,  4.  (F.  4£>-134).  [Thomas  a  Kempis].  Soliloquium  anime  (5). 

5.  (F.  135-166).  [Thomas  a  Kempis].  De  imitatione  Ghristi.  Liber  I. 

6.  (F.  166-169).  De  sobrietate  et  continencia.  Inc.  Sic  est  ordo 
sobrius  et  Deo  amabilis.  Des.  et  in  seculum  non  tenebrescet,  ipsi 
honor  et  gloria  ...  Amen. 


(1)  Sur  l'édition  de  cetleleiire,  voir  Brunet,  Manuel  du  h'ômire,  5«éd.,t.IV,p.l347. 

(2)  Voir  NicoLAi  Glamengu   Catalauniensis  theologi  disertissimi  libri  quinque, 
Paris,  1521,  f.  xxx^'-XLiir. 

(3)  Ibid.,  f.  xvni-xxx. 

(4)  /6id.,f.  nr-xvn\ 

(5)  Publié  dans  Sommalius,  Thomae  a  Kempis  opéra. omnia,  éd.  4%  Duaci,  1625, 
p.  443-511. 


s.    AUGUSTIN  167 

Parchemin;  169  feuillets;  0",U  X  O'^.lOô;  XV«  siècle.  F.  1,  on  lit  Bethléem  et 
f.  109"  :  Pertinet  in  Bethléem  pi  ope  Lovanium  liber  iste.  Demi-reliure  moderne. 

1134.  (5122-26).  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-2).  Tabula  omnium  capitulorum  libri  sequentis. 

2.  (F.  2^-1 39v).  Liber  ...  de  disciplina  et  perfectione  monastice 
conversationis  editus  a  venerabili  ac  devoto  religioso  domino 
Laurentio  Iustiniano,  patriarcha  Venetiarum  (1). 

3.  (F.  140-143).  Ammonitio  notabilium  dictorum  iuxta  alpha- 
beticum  ordinem  in  opusculum  sequens. 

4.  (F.   143^-187).    Consolatorium  theologicum  preclarissimi  viri 
lagistri  Iohannis  de  Tambago  sacrarum  litterarum  doctoris  (2). 

5.  (F.  187-211).  Divi  AuRELii  AuGusTiNi  Hipponensis  episcopi  liber 
5ive  exhortatio  de  salutaribus  documentis  ad  quendam  comitem.  = 
>L.,t.XCIX,col.l97. 

6.  (F.  211-226).  Divi  AuRELii  AuGusTiNi  Hipponensis  episcopi  liber 
jiive  tractatus  de  rectiludine  catholice  conversationis.  =  PL.,  t.  XL, 

)1.1169sqq. 

7.  (F.  226^-227).  Divi  Aurelii  Augustini  Hipponensis  episcopi 
ractatus  de  creatione  primi  hominis.  =  Ibid.^  col.  1213  sqq. 

8.  (F.  227^).  Divi  Aurelii  Augustini  Hipponensis  episcopi  tractatus 
de  pugna  anime.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  col.  713. 

Papier;  228  feuillets;  0'",207  X  0'",138;  XV^  siècle.  F.  1,  on  lit:  Liber  domus 
'Aie  iuxta  angiam,  note  qui  désigne  la  Chartreuse  de  Hérinnes.  Reliure  ancienne 
lu  brun  estampé. 

1135.  (11752-64).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Index.  ' 

2.  (F.  2-6v).  Liber  beati  Augustini  episcopi  de  paciencia.  =  PL,, 
XL,  col.  616. 

3.  (F.  7-9).  Augustinus.  De  decem  plagis.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
)\.  1783. 

4.  (F.  9-16V).  Liber  eiusdem  beati  Augustini  de  decem  cordis.  = 
PL.,  t.  XXXVIII,  col.  75  sqq. 

5.  (F.  17-20V).  Augustinus  de  disciplina  christiana.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  667  sqq. 

Les  feuillets  21-25  sont  blancs. 

6.  (F.  25-28V).  Spéculum  peccatorum.  =  Ihid.,  col.  983. 

^H  7.  (F.  28^-3  Iv).  [S.  Bernardus.  Sermones  in  conversione  sancti 
■auli].  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  359  sqq. 


(1)  Sur  les  éditions  de  ce  traité,  voir  Fabrigius-Mansi,  Bibl.  lat.  med.  et  inflm. 
f<.,  t.  IV,  p.  209. 

(2)  Cf.  QuiriF-EcHARD,  Scriptores  ordinis  praedicatorum,  1. 1,  p.  668. 


168  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


8.  (F.  31^-60^).  Beati  Bernardi  abbatis  sermones  super  psalmo  Qui 
habitat.  =  Ihid.,  col.  185  sqq. 

9.  (F.  61-62V).  Epistola  beati  Bernardi  Glarevallis  abbatis  ad 
Falconem  Lingonensem.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  325-26. 

10.  (F.  63-65).  Bulle  papales  très. 

a)  Forma  bulle  indulgentialis  anni  iubilei  ...  Glementis  in  buUa 
NiCHOLAi  quarti  pro  anno  M''cccc°^  inserta. 

b)  Ténor  bulle  indulgentialis  Gregorii  XL 

c)  Innovatio  et  confirmatio  a  papa  Nigholao  quarto. 
Les  feuillets  65^-66^'  sont  blancs. 

11.  (F.  67-74^).  Epistola  magistri  Heymerigi  de  Gampo  (1)  missa 
summo  Pontifici  anno  Domini  1425. 

12.  (F.  75-79).  Scriptum  cuiusdam  contra  clausuram  canonicorum 
regularium,  cum  marginali  glosa  M.  Heymerigi  de  Gampo. 

13.  (F.  79'').  [De  clausura].  —  G'est  le  commencement  du  traité 
suivant. 

Les  feuillets  80  et  81  sont  blancs. 

14.  (F.  82-96).  Scriptum  magistri  Heymerigi  de  Gampo  super  clau- 
suram regularium. 

Les  feuillets  96^-97 v  sont  blancs. 

15.  (F.  98-102V).  Scriptum  Egidii  Bogheroul  (2)  prioris  in  Bethléem 
contra  suppriorem  de  Viridivalle  clausuram  canonicorum  regularium 
impugnantem. 

Les  feuillets  103  et  104  sont  blancs. 

16.  (F.  105-108).  Responsio  doctorum  sacre  théologie  universitatis 
Parisiensis  moderativa  aut  correctiva  potius  super  questione  per 
magistrum  Egidium  Garlerii  (3)  decanum  Gameracensem  scripta 
super  clausuram  canonicorum  regularium. 

17.  (F.  108^-109^).  Scriptum  super  praemisso  dubio  decani  ecclesie 
Gameracensis. 

18.  (F.  110-114V).  Questiones  per  fratrem  Egidium  Bogheroul  in 
consilio  Basiliensi  mote. 

19.  (F.  115-116V).  Formula  casus  Parisius  propositi  quoad  princi- 
pale super  institutionem  generalis  capituli  Viridisvallis. 

Le  feuillet  117  est  blanc. 

20.  (F.  118-118^).  De  libro  Moralium  beati  Gregorii  pape  amisso  et 
per  miraculum  invento.  =  BHL.,  n.  3647. 


^1 


(1)  Sur  cet  écrivain,  voir  Foppens,  BibUotheca  belgica,  p.  433,  qui  toutefois  ne 
mentionne  pas  les  traités  qui  se  trouvent  ici. 

.  (2)  Au  sujet  de  cet  auteur,  cf.  J.  Acquoy,  Het  Klooster  le  l^indesheim,  1. 1 
pp.  119,  207;  LUI,  p.  57. 

(3)  Cf.  Dom  Ursmer  Berlière,  Mélanges  d'histoire  bénédictine,  t.  II,  p.  123. 


s.    AUGUSTIN  169 

21.  (F.  118^-170).  [Excerpta  ex  libris  Moralium  beati  Gregorii 
pape].  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  515  sqq. 
Les  feuillets  137-139, 170^-173^  sont  blancs.  -       . 

m.  (F.  174-200).  [Collecta  super  Genesim]. 
Les  feuillets  200^-201^  sont  blancs.  .      . 

23.  (F.  202-239V).  Gesta  sanctorum  Barlaam  et  losaphat.  =^BHL., 
n.  979. 

24.  (F.  230v-241v).  Divers  extraits  de  humilitate,  virginitate, 
superbia,  fornicatione,  prudentia,  simplicitate. 

Papier,  divers  filigranes  :  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix,  l'ancre,  le  lévrier  ; 
241  feuillets  ;  0'«,295  X  0'°,215  ;  XV  siècle  (1448),  car  f.  6%  on  lit  :  Scriptus  per  manm 
fratris  Walteri  Rumelans,  anno  Domini  M.cccc.xlvUi,  finitus  ipso  die  Barbare 
virginis  et  martiris  ;  f .  9  :  Per  manus  fratris  Walteri  Ru\melans'\  anno  xlviii^  ; 
f.  W  :  Ânno  Domini  M.cccc.xlvUi"  per  manus  fratris  Walteri  Rumelans  huius 
manasterii  professi,  et  f.  20'  :  Ânno  Domini  M°cccc.  xlviii  per  manus  fratris  ....  ; 
les  feuillets  2  à  62  sont  à  deux  colonnes.  F.  1',  on  lit  :  Pertinet  monasterio  de 
Bethléem prope  Lovanium,  et  f.  2  :  Bethléem;  on  trouve  f.  96,  la  signature  :  Heyme- 
ficus  de  Campo.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 

1136.  (11765-68).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  P).  Index. 

2.  (F.  2-40^).  Devotus  tractatulus  beati  Augustini  de  sancta  Trini- 
tate.  =  PL.,  t.  XLII,  col.  839  sqq. 

3.  (F.  41-98^).  Liber  Soliloquiorum  beati  Augustini.  =  PL.,  t.  XL, 
I.  863  sqq. 

4.  (F.99-130v).Stimulusconscientie.=:PL.,LXXXII,col.675sqq.(l). 
Les  feuillets  131-132  sont  blancs. 

5.  (F.  132^).  Orationes  diversae,  ad  sanctam  Trinitatem,  ante 
celebrationem. 

Le  feuillet  133  est  blanc. 

6.  (F.  134-154^).  Orationes  excepte  ex  lietorlcha  divina  G.  Pary- 
siensis. 

Papier  ;  154  feuillets  ;  O^jlô  X  (y^ffio  ;  XV^  siècle.  F.  1,  on  lit  :  Fratres  ludocus  et 
lohannes  in  Argenton,  et  en  dessous  :  Pertinet  monasterio  vallis  ducis  ;  de  même 
f.  1*  :  Iste  liber  pertinet  monasterio  vallis  ducis,  et  f.  2,  au  bas  :  Vallis  ducis.  Reliure 
parchemin. 

1137.  (11860-65).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-lOv),  Liber  divi  Augustini  episcopi  Hipponensis  qui  dicitur 
Scala  paradisi.  =  PL.,  t.  XL,  col.  997  sqq. 

2.  (F.  10^-11).  In  elevatione  corporis  [Christi]  oratio,  de  passione 
Domini. 


tal 

i 


(1)  Sous  ce  titre  on  trouve  ici  les  Confessiones  de  S.  Augustin. 


170  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

3.  (F.  11-14).  Devotissinia  oratio  gloriosi  Iheronimi  de  passione 
Domini. 

4.  (F.  15-48).  Exhortatioruni  quoddam  novitiorum  Dyonisii  Garthu- 
siensis  (1). 

5.  (F.  49-74).  Suspiria  Aurelii  Augustini  episcopi  Yponensis. 

6.  (F.  74^-76).  Gommendatio  animarum  secundum  ritum  secula- 
rium  sacerdotum. 

Les  feuillets  76^-78  sont  blancs. 

7.  (F.  79-79 V).  Oratio  sancti  Thome  de  Aquino. 

8.  (F.  80-83).  Psalterium  a  beato  Augustino  causa  pie  sue  matris 
Monice ...  abbreviatum. 

9.  (F.  83^-87).  Litanies  des  saints  et  diverses  prières  de  S.  Bernard, 
Illumina,  l'hymne  Ave  rosa  {RH.,  n.  2084),  etc. 

10.  (F.  88-98^').  Quedam  orationes  seu  meditationes  Livini  Bouwjns 
prioris  quondam  predicatorum  in  Gandavo  (2). 

11.  (F.  99-100).  Sancti  Edmundi  Gantuariensis  archiepiscopi  oratio 
0  intemerata  ;  longue  rubrique  sur  l'histoire  de  cette  prière.  =  BHL, 
n.  2409. 

Parchemin  ;  100  feuillets  ;  0«»,158  X  0'»,11  ;  XV«  siècle.  A  l'intérieur  du  second 
plat  de  la  couverture,  il  y  a  le  nom  propre  :  le  ÂnnekeDe  Costere.  Reliure  parchemin. 

1138.  (12042-49).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1 V).  Retractatio  beati  Augustini  episcopi  in  librum  solilo- 
quiorum.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  589-90. 

2.  (F.  1^-28^).  Liber  soliloquiorum  beati  Aurelii  Augustini  Ypo- 
nensis episcopi.  =  Ibid.^  col.  869  sqq. 

3.  (F.  29-29^).  Ex  libro  retractationum  in  librum  de  immortalitate 
anime  Aurelii  Augustini  episcopi.  =  Ibid.,  col.  590-91. 

4.  (F.  29^^-39).  Liber  beati  Aurelii  Augustini  de  immortalitate 
anime.  =  Ibid.,  col.  104  sqq. 

5.  (F.  39-39V).  Ex  libro  retractationum  in  librum  de  quantitate 
anime.  =  Ibid.^  col.  594. 

6.  (F.  39^-74^').  Liber  sancti  Aurelii  Augustini  ...  de  quantitate 
anime.  =  Ibid.,  col.  1035  sqq. 

7.  (F.  75-94).  Retractatio  et  liber  Aurelii  Augustini  de  magistro.= 
i6io^.,  col.  602, 1193  sqq. 

8.  (F.  95-139).  Liber  qui  secundum  quosdam  intitulatur  Augustini, 
secundum  quosdam  et  verisimilius  Hugonis  de  sangto  Vigtore  de 
anima  et  spiritu.  =  PL.,  t.  XL,  col.  779. 


(1)  Au  sujet  de  ce  traité  et  de  ses  diverses  éditions,  voir  Doctoris  ecstalki  D.  Dio- 
nysii  Cartusiani  opéra  omnia,  1. 1,  Monstrolii,  1896,  p.  lxvi,  n.  141. 

(2)  Il  s'agit  sans  doute  de  Livinus  Bondius.  Voir  Quétif-Echard,  Scriptores  ordi 
ni.%  praedicatorum,  t.  II,  p.  B4. 


I 

I 


!■ 


S.    AUGUSTIN  171 

* 

9.  (F.  140).  Simon  de  Gassia  in  libro  primo  de  Gestis  Salvatoris 

capite  primo  (1). 

10.  (F.  141-193^).  Tractatusreverendissimidomni  Pétri  de  Alyaco 
episcopi  et  cardinalis  de  anima  et  eius  potentiis  (2). 

Les  feuillets  194  et  195  sont  blancs. 

11.  (F.  196-:223v).  Gentilogium  sive  liber  de  conceptibus  sive 
conceptionibus  anime  venerabilis  magistri  Ioannis  Gerson  cancellarii 
Parisiensis  (3). 

12.  (F.  224-285 V).  Translatas  venerabilis  magistri  Iohannis  de 
Rupella  ordinis  minorum  de  anima  et  multiplici  districtione  poten- 
tiarum  eius  (4  ). 

Papier  ;  285  feuillets  ;  0'»,207  X  O'^^M  ;  XV«  siècle  ;  initiales  rouges  et  bleues. 
F.  1,  on  lit  :  Ex  libris  Gerardi  Kreynickx.  Demi-reliure  moderne,  titre  doré  au  dos  : 
5"  Augustini  retractatio  in  librum  Soliloquiorum  et  alia  opuscula.  XV saec.  ;  plus 
bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  !•'. 

1139.  (14042-52).  —  SS.  Augustinus,  Hierontmus.  Opéra. 

1.  (Verso  du  deuxième  feuillet  de  garde).  Acte  de  1369  en  faveur 
d'un  certain  Jean. 

2.  (Verso  du  cinquième  feuillet  de  garde).  Index. 

3.  (F.  1-52^).  AuRELii  Augustini  ....  de  doctrina  christiana.  =  FL.^ 
t.  XXXIV,  col.  9. 

4.  (F.  53-53^').  Laudes  et  preconia  sancti  Aurelii  Augustini  Yppo- 
nensis  episcopi.  —  Extraits  de  divers  Pères. 

5.  (F.  53^-55  ).  Epistola  beati  Iheronimi  presbiteri  de  duodecim 
scriptoribus  ad  Damasum.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  723. 

Les  feuillets  56-58^  sont  blancs. 

6.  (F.  59-76  ).  Beati  Iheronimi  presbiteri  de  viris  illustribus.  = 
PL.,  t.  XXIII,  col.  601. 

7.  (F.  76V-87).  Liber  Gennadii  de  viris  illustribus.  =  PL.,  t.  LVIII, 
col.  1053. 

8.  (F.  87-9 lv\  Liber  beati  Ysidori  Ispalensis  episcopi  de  viris 
illustribus.  =  PL.,  t.  LXIII,  col.  1081. 

9.  (F.  91V-109).  Liber  domni  Sigeberti  Gemblacensis  de  viris  illu- 
stribus. =  PL.,  t.  GLX,  col.  547. 

10.  (F.  109^-1 15v).  Kathologum  virorum  illustrium  ....  post  Sige- 
bertum  (5). 


I. 


(1)  Cf.  plus  haut,  p.  21. 

(2)  Cf.  L.  Salembier,  Pelrus  de  Alliaco,  p.  xxi. 

(3)  Ellies  du  Pin,  Gersonii  opéra,  t.  IV,  p.  793. 

(4)  Voir  Hist.  littéraire  de  la  France,  t.  XIX,  p.  17M73. 

(5)  Cf.  supra  p.  102,  n.  1037  (18716-19). 


172  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


11.  (F.  116-117).  [De  scriptis  BedaeJ. 

12.  (F.  118-119).  [De  regibus  Israël  et  luda]. 
Les  feuillets  119^-120^  sont  blancs. 

13.  (F.  121-138).  Dyalogus  de  predestinatione,  libero  arbitrio  et 
gratia. 

Les  feuillets  138^-139^  sont  blancs. 

14.  (F.  140-172^).  Dévolus  tractatus  de  offîcio  misse. 

Papier,  au  filigrane  de  l'ancre  ;  172  feuillets,  plus  sept  de  garde;  O'",^!  X  O'^jlSS  ; 
XV«  siècle.  Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  on  lit  :  In  Bethléem  prope  Lovanium  ; 
sur  le  troisième  feuillet  de  garde  :  Restitualur  bibliothece  in  Belhlehem  extra 
Lovanium;  f.  1,  au  haut  du  feuillet  :  Bethléem,  et  en  bas  :  Pertinet  monasterio 
canonicorum  regularium  in  Bethléem,  prope  Lovanium,  et  f.  172"  :  Liher  monasterii 
de  bethleem  prope  Lovanium  quem  contulit  eidem  monasterio  domnus  Heynricus  de 
puteo presbiler  Lovaniensis  cuius  usum  sibi  retinuit  ad  vitam.  Reliure  ancienne,  ais 
de  bois  recouverts  de  veau  estampé;  six  fers  différents  très  élégants. 


1140.  (15093-109).  —  S.  AuGusTiNus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

Les  feuillets  1^-2  sont  blancs. 

2.  (F.  2^).  Table  des  matières  et  note  de  C.  Van  Hulthem  sur  ce 
volume. 

3.  (F.  3-17).  Liber  sancti  Augustini  de  magistro.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  1193. 

4.  (F.  17-27).  Liber  Aurelii  Augustini  Yponensis  episcopi.  Unde 
malum.  :=  Ihid,,  col.  1221  sqq. 

5.  (F.  27-62v).  Liber  eiusdem  de  libero  voluntatis  arbitrio.  =  PL., 
t.  XXXIII. 

6.  (F.  63-72).  Aurelii  Augustini  de  beata  vita.  =  PL.,  t.  XXXII, 
col.  959. 

7.  (F.  72-82).  Adgustinus.  De  videndo  Deo  ad  Paulinam.  =  PL., 
t.  XXXIII,  col.  596. 

8.  (F.  83-113).  Augustini  liber  contra  Achademicos.  =  PL., 
t.  XXXII,  col.  905. 

9.  (F.  113^-114).  Sermo  beati  Augustini  de  annunciatione.  =  PL., 
t.XXXIX,  col.  2107. 

10.  (F.  114^-1 16^).  Sermo  beati  Augustini  episcopi  de  assumptione 
béate  Marie  virginis.  =  PL.,  t.  XL,  col.  1141. 

11.  (F.  1 17-1 17^).  Sermo  Anselmi  archiepiscopi  Canthuariensis  de 
conceptione  béate  Virginis.  Inc.  Omnium  sanctorum,  dilectissimi,  laus 
et  exaltatio.  Des.  Denique  Deus  noster  est  factus  per  Mariam  frater 
noster. 

12.  (F.  117^-118^).  Sermo  beati  Iohannis  de  David  ubi  Goliam 
immanem  hostem  devicit.  =  PG.,  t.  LUI,  col.  425-27. 


I 


I 


s.    AUGUSTIN  173 

13.  (F.  119-121^).  Sermo  Augustini  ....  de  versu  psalnii  Ixxii  : 
Tennisti  manum  dexteram  meam.  =  PL.,  t.  XXXVIII,  col.  155. 

14.  (F.  121^-123^).  Sermo  eiûsdem  de  specificacione  mortalium  et 
venialium  peccatorum.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  1946. 

.  15.  (F.  123^-124).  Registrum  in  libris  omeliarum  sancti  Augustini. 

16.  (F.  124-185).  Omelie  beati  Augustini  episcopi  numéro  quinqua- 
giiita.  =  PL.,  t.  XXXVIII  et  XXXIX,  nn.  16,  53,  113,  387,  271,  287, 
270,  167, 40,  253,  39,  333,  105,  252, 11,  388,  353,  77,  99,  383,  339,  300, 
351,  18,  42,  32,  54,  142,  315,  44,  368,  385,  311,  211,  393,  58,  135,  290, 
101,  56,  310,  86,  392. 

17.  (F.  185-203V).  Liber  eiusdem  de  vera  religione.  =-  PL.,  t.XXXIV, 
col.  121. 

18.  (F.  203^-216^).  Liber  beatissimi  patris  Augustini  Yponensis 
episcopi  dictus  de  fide  ad  Petrum.  =  PL.,  t.  XL,  col.  735. 

19.  (F.  216^-233^).  Liber  beati  Augustini  Yponensis  episcopi  de 
gratia  novi  testamenti.  =  PL.,  t.  XXXIII,  col.  538. 

20.  (F.  233^-241^).  Liber  eiusdem  de  agone  christiano.  =  PL., 
t.  XL,  col.  289. 

21.  (F.  241^-243^).  Libellus  eiusdem  de  beato  latrone.  =  PL., 
t.  XXXIX,  col.  2043-47. 

22.  (F.  243^-268).  Liber  Enchiridion  dictus  quem  composuit  beatus 
Augustinus.  =  PL.,  t.  XL,  col.  231. 

Papier,  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix;  268  feuillets  ;  0™,284  X 
0™,198;  XVe  siècle;  les  feuillets  169-268  sont  à  deux  colonnes;  signatures  Ài-Ké. 
F.  268,  il  y  a  la  note  :  Ex  dono  domni  Leonis  Lemaire  quondam  curati  sancti  Pétri 
tornacensis,  et  f.  3  :  Pertinet  ad  monasterium  de  Elseghem  (1).  Plus  tard,  ce  volume  a 
appartenu  à  Van  Hulthem,  l'ex-libris  de  sa  bibliothèque  se  trouve  au  revers  de  la 
couverture  (2).  Reliure  ais  de  bois,  recouverts  de  peau  de  truie;  restes  de  fermoirs 
en  cuivre. 

1141.  (IL  2335).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Index. 

2.  (F.  2-17).  Spéculum  peccatoris  (3).  =  PL.,  t.  XL,  col.  967. 

3.  (F.  17^-21).  BoNAVENTURA.  [De  dilectione  Dei]  (4). 

4.  (Fi  21-22V).  [De  beatitudine  Beati  pacifici]. 


(1)  Sur  ce  prieuré  des  chanoines  réguliers  de  Saint-Augustin,  cf.  J.  Acquoy,  Het 
Kloosler  te  Windesheim,  t.  III,  p.  78-80. 

(2)  Bibliotheca  Hulthemiana,  t.  VI,  p.  9,  n.  35. 

(3)  Sur  ce  traité  attribué  parfois  à  S.  Bernard,  voir  B.  Hauréau,  Notices  et  extraits 
de  quelques  manuscrits  latins  de  la  Bibliothèque  nationale,  Paris,  1901,  t.  II, 
p.  346-47. 

(4)  Sancti  Bonaventurae  opéra  omnia,  t.  VI,  Mogunliae,  1609,  p.  213-215,  Stimuli 
amoris,  cap.  vi. 


174  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

5.  (F.  23-94).  Liber  soliloquiorum  beati  Augustini.  =  Ibid.^ 
col.  863  sqq. 

6.  (F.  94-1 14v).  Centum  meditationes  dominice  passionis  de  quibus 
fit  mentio  in  Horologio  mpientie  quas  fecit  in  theutonico  propter 
laycos  quidam  dévolus  frater  A.-  ordinis  praedicatorum  apud 
Gonstanciam,  sed  postmodum  frater  Guillermus  canonicus  regularis 
sancti  Augustini  domus  Viridis  Vallis  in  Brabantia  transtulit  de  teuto- 
nico  in  latinum  (1). 

7.  (F.  114^-115).  Gommendacio  dompni  Guillermi  canonici  regu- 
laris Viridis  Vallis  in  Brabancia. 

8.  (F.  115-115V).  Admonitio  beati  Bernardi  ad  discipulum. 

9.  (F.  115V-124).  Gursus  horarum  eterne  sapiencie  (2). 

Parchemin;  125  feuillets;  0^11  X  0",88;  XV«  siècle.  F.  124%  on  lit  la  note: 
Isle  liber  est  de  monasterio  sancte  crucis  prope  Auffemontem,  quem  frater  lohannes 
Fiqueti  scripsit.  Deo  grattas.  Amen,  et  f.  1  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill  4172.  Ce  volume 
a  été  acquis  par  la  Biblothèque  royale  en  1899,  à  une  vente  chez  Sotheby  à 
Londres  pour  32  fr.  50  (3).  Demi-reliure  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Méditât,  domini. 
Passion,  manuscr. 

1142.  (II.  2766).  —  S.  AuGUSTiNus.  Opéra. 

1.  F.  1-76).  Liber  soliloquiorum  beati  Augustini  episcopi.  ==  PL., 
t.  XXXIÏ,  col.  869. 

2.  (F.  76-77^).  Tabula  répertoria  capitulorum  praecedencium. 

3.  (F.  78-93).  Spéculum  peccatoris.  =  PL.,  t.  XL,  col.  967. 

Parchemin  ;  93  feuillets,  plus  cinq  de  garde  ;  0'n,141  X  0'»,  105  ;  XV«  siècle  ; 
quelques  jolies  lettrines,  le  premier  feuillet  est  élégamment  encadré.  F.  1,  il  y  a  la 
note  :  Monasterii  sancti  Pétri  in  Blan[dino]  iuxta  Gan[davum]  et  f.  93''  :  Hune 
librum  scribi  fecit  Reverendus  pater  in  Christo  domnus  Philippus  Conraldi  primus 
huius  nominis  abbas  monasterii  sancti  Pétri  iuxta  Gandavum  (4).  Ce  volume  fut 
acquis  en  1901  à  la  vente  Ashburnham  à  Londres  pour  fr.  143,75  (5).  Reliure  vean 
racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Soliloq.  Santi  August.  ;  tranche  rouge. 

1143.  (4925-27).  —  S.  Augustinus.  Opéra. 

1.  (F.  2-22).  Divi  Augustini  de  orando  Deo.  =  PL.,  t.  XXXIII, 
col.  493. 


(1)  Sur  les  éditions  de  ce  traité  souvent  imprimé,  voir  Campbell,  Annales  de  la 
typographie  néerlandaise,  La  Haye,  1874,  p.  277-78,  n.  1000  ;  Gèaesse,  Trésor  des 
livres  rares  et  précieux,  t.  V,  p.  50. 

(2)  Publié  avec  le  traité  signalé  note  1. 

(3)  Cf.  Bibliotheca  Phillippica,  London,  1899,  p.  25,  n.  229. 

(4)  Philippe  Conrald,  ou  Gonrault,  fut  abbé  de  Saint-Pierre,  à  Gand  de  1445  à 
1475,  voir  Gallia  christiana,  t  V,  coL  204-5. 

(5)  Cf.  The  Ashburnham  Library.  Catalogue  of  the  portion  of  the  famous 
collection  of  manuscr ipts  theproperty  of  the  Rt.  Hon.  the  Earl  of  Ashburnham 
knoumas  The  Barrois  collection.  London,  1901,  p.  16,  n,  38. 


s.    AUGUSTIN  175 

2.  (F.  22^-23).  Praenotatio  in  epistolam  sequentem  et  argumentum. 

3.  (F.  23-62V).  Pelagii  ad  Demetriadem.  —  Ibid,,  col.  1099. 

4.  (F.  63-67^).  Régula  beati  Augustini  qaam  dédit  sanctimo- 
nialibus.  =  Ibid.^  col.  960,  n.  5. 

5.  (F.  67^-71^).  Sancti  Augustini  ad  cleruin  et  universam  plebem 
ecclesie  Hipponensis  de  his  que  circa  Bonifacium  presbiterum  gesta 
fuerint.  =  Ibld.,  col.  267. 

6.  (F.  72-76).  Divi  Ioannis  Ghrysostomi  collatio  que  confert  régis 
potentiam,  opes,  celsitudinem  cum  monacho  ...  Arnoldo  Orydrio 
interprète  (1). 

7.  (F.  77-133^).  Epistole  Hildeberti  Genomanensis,  postea  Turo- 
nensis  metropolitani.  —  Ce  sont  les  lettres  nn.  1-18,  p,  y,  19-48,  63- 
65,  49-56,  67-70,  59-62,  6,  71  des  listes  dressées  par  A.  Dieudonné, 
Hildehert  de  Lavardin,  Paris,  1898,  pp.  118-120,  123. 

Le  dernier  feuillet  de  garde  contient  un  fragment  de  missel,  en 
parchemin. 

Papier  ;  133  feuillets,  plus  dix-sept  feuillets  blancs  à  la  fin  du  volume  ; 
0'",15  X  O-^jOGô;  XVP  siècle.  F.  1%  on  lit  :  Cuslodiat  me  qui  custodit  Ysrdel. 
F.  Nicolaus  Behautius.  Fluit  sicut  ros  eloquium  Domini,  et  sur  l'avant-dernier 
feuillet  de  garde  :  Factus  est  mihi  Dominus  in  salutem.  F.  Nicolaus  Behautius. 
Haurite  sicut  aquas  in  gaudio  de  fonlibus  Salvatoris.  Jolie  reliure,  veau  brun 
estampé,  portant  la  signature  Pierchon.  Garon  (2);  titre  doré  :  Hildeber.  Cenoman. 

mt.  ms.  (3). 

1144.  (5518).  —  S.  AuGusTiNus.  Régula. 

1.  (F.  1-3 Iv).  Régula  beati  Augustini  Ypponensis  episcopi.  =  PL.^ 
t.  II,  col.  1377  sqq. 

2.  (F.  31v).  Ad  fraternitatem  dandam. 

Parchemin;  31  feuillets;  0'",272  X  0«',192;  XI V«  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
lettrines.  F.  1,  on  lit  :  Dominus  ...  in  Duysburg.  Me  dédit  lohannes  ...  ecclesie  béate 
Kalerine  in  Duysborch  curatus,  et  f.  31^  :  Coudenberch  est  meus  possessor.  Reliure, 
veau  fauve;  au  dos,  le  titre  doré  :  Reg.  beati  Augustini. 


It 


1145.  (9641).  —  S.  AuGUSTiNus.  De  civitate  Dei. 
Inc.  ynutil. ...  Quidquid  dicere  suscepti  huius  operis  ratio  postulat.  = 
PL.,t.  XLI,  col.14. 


I 


(1)  Voir  FoppENs,  Bibliotheca  belgica,  p.  101;   Biographie  nationale,  p.  464; 
TvAN  DER  A  A,  Biographisch  woordenboek  der  Nederlanden,  p.  381. 

(2)  Au  sujet  de  ce  relieur,  voir  E.  Thoinan,  Les  Relieurs  français,  Paris,  1893, 
p.  224;  Ph.  Renouard,  Imprimeurs  parisiens,  Paris,  1898,  p.  224.  Cf.  Paul  Bergmans, 
Reliure  de  Pierre  Caron  dans  Inventaire  archéologique  de  Gand,  fasc.  XXIII,  décem- 
bre 1901  ;  m.,  Un  relieur  gantois  inconnu  dans  Petite  Revue  illustrée  de  l'art  et  de 
l'archéologie  en  Flandre,  190%  p.  4r-b. 

^&    (3)  Cf.  A.  DiEUDONNÉ,  Hildeberl  de  Lavardin,  Paris,  1898,  p.i28. 

L 


176  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


veau  ^1 


Parchemin  ;  284  feuillets  ;  0'",29  X  0'",177  ;  X«  siècle.  Reliure  moderne 
racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin 
ronge:  Uagustinus  (sic)  de  civitate  Dei  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et 
l'inscription  Bibl.  royale. 

1146.  (If.  1005).  —  S.  AuGusxmus.  De  civitate  Dei,  en  trois 
volumes. 

Premier  volume. 

1.  (F.  1^').  Retractatio  sancti  Augustini  episcopi  in  libro  de  civitate 
Dei.  =  PL.,  t,  XXXII,  col.  647-48. 

2.  (F.  2^-125^\  Aurelii  Augustini  Ipponensis  episcopi  de  civitate 
Dei  liber  I-XIII.  =  PL.,  t.  XLI,  col.  13-404. 

Deuxième  volume. 
Augustin!  episcopi  de  civitate  Dei  liber  XIV-XVI,  cap.  22.  ==  PL.^ 
t.  XLI,  col.  403-500. 

Troisième  volume. 

[Augustini  episcopi  de  civitate  Dei]  liber  XVI,  cap.  23-XXII.  =  PL., 
t.  XLI,  col.  500-804. 

Parchemin;  125,  38  et  116  feuillets;  0°',37  X  0^26;  XII«  siècle;  deux  colonnes; 
superbes  lettrines  ;  titre  courant  ;  signatures  i-xvi,  i-nii.  Au  tome  I,  f.  1  et  125'',  on 
lit  la  note  :  Liber  ecclesie  sancti  Martini  Tornacensis  ;  au  tome  III,  f.  IW  :  Liber 
sancti  Martini  Tornacensis,  servanti  benedictio,  auferenli  maledictio  (1).  L'ex-libris 
Sir  1.  P.,  Middle  Hill,  2030  se  trouve  tome  I,  f.  1,  et  tome  III,  f.  116^  Ces  volumes 
ont  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888,  pour  60  francs.  Reliure  moderne 
toile  anglaise,  au  dos  le  titre  doré  :  S.  Augustin,  de  civitate  Dei.  vol.  1 ...  vol.  2, 
pars  î  ....  pars  2. 

1147.  (IL  1108).  —  S.  AuGusTiNus.  De  civitate  Dei. 

1.  (F.  i-lv).  Capitula. 

2.  (F.  1^-2).  Retractatio  sancti  Augustini  in  libro  de  civitate  Dei.  = 
PL.,  t.  XXXII,  col.  647-48. 

3.  (F.  2).  Versus. 

Inc.  Urbs  nova  Iherusalem  confligit  cum  Babylone. 
Des.  Assit  lectori  tua  gratia,  spiritus  aime. 

4.  (F.  2-186\  Aurelii  Augustini  Ypponensis  episcopi  de  civitate 
Dei  liber  I-Xin.  =  PL.,  t.  XLI,  col.  13-404. 

Parchemin;  186  feuillets;  0'",33  X  0'",235;  XIV  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  titre  courant  en  rouge;  signatures  i-xvni.  Ce  volume  provient  de 
l'abbaye  d'Aine,  mais  tous  les  indices  extérieurs  de  cette  provenance  ont  disparu. 
F.  1,  il  y  a  la  cote  4686  Pk.  de  la  bibliothèque  Phillipps,  à  Gheltenham.Ce  volume 
a  été  acquis  en  1888.  Demi-reliure  toile  anglaise;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Augusti- 
nus  de  civitate  Dei  llbri  1  ad  XI IL 


(1)  Cf.  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Tournai 
aujourd'hui  conservés  à  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  11-12. 


s.    AUGUSTIN  177 


^P  1.  (F.  1).  Retractatio  sanèti  Augustini  episcopi  in  libro  de  civitate 

Dei.  =  FL.,t  XXXII,  col.  647-48. 
^  2.  (F.  1-308).  De  civitate  Dei.  =  FL.,  t.  XLI,  col.  13-804. 

»^  Parchemin;  308  feuillets  ;  O^SSS  X  0», 25;  XV"  siècle  (1457),  car  f.  308%  il  y  a 
la  note  :  Scriptum  ac  finitum  est  volumen  istud  per  manus  fratris  nostri  Livini  de 
Mechlinia  anno  Domini  M^.cccC^.lviP  mensis  augusti  die  V  hora  circiter  quarta  post 
meridiem  (1).  Deux  colonnes,  initiales  rouges  et  bleues;  titre  courant;  signatures. 
Ce  volume  provient  de  Corsendonck,  dont  il  porte  la  cote  ]V.  3  au  verso  du 
premier  feuillet  de  garde;  ff.  2  et  308%  il  y  a  l'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris.  Reliure  ancienne,  ais  de  hois  recouverts  de  veau  estampé; 

^^aces  de  fermoirs  et  de  coins  en  cuivre. 

^R  1149.  (684).  —  S.  AuGusTiNus.  De  civitate  Dei. 

^F  1.  (F.  1-1^).  Capitula  libri  Augustini  episcopi  de  civitate  Dei,  — 

Retractatio  beati  Augustini  in  libro  de  civitate  Dei.  =  PL.,  t.  XXXIT, 

col.  647-48. 

2.  (F.  2-181V).  Liber  de  civitate  Dei.  =  PL.,  t.  XLI,  col.  13-804. 

3.  (F.  181v).  Nota  de  sententia  quam  beatus  Augustinus  de  Timeo 
Platonis  sumit  et  in  tercio  decimo  huius  operis  libro  ponit  (2). 

Papier,  au  filigrane  de  la  lettre  P;  181  feuillets,  plus  neuf  de  garde  en  tête  et  un 
r  à  la  fin  du  volume;  0'",29  X  0".205;  XVP  siècle;  deux  colonnes;  jolies  initiales 
I     rouges  et  bleues  rehaussées  d'or  et  à  rinceaux  ;  titre  courant  en  rouge.  F.  1,  on  lit  : 

tlegii  Societatis  lesu  Lovanii.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé. 
1150.  (148).  —  S.  Augustinus.  De  civitate  Dei,  lib.  xi-xxii. 
1.  (F.  3-8^).  Capitula  libri  undecimi ...  vigesimi  secundi  Augustini 
iscopi  de  civitate  Dei. 

2.  (F.  9-164).  AuRELii  Augustini  beatissimi  Ypponensis  episcopi  de 
rivitate  Dei  (lib.  xi-xxii).=  PL.,  t.  XLI,  col.  315-804. 

3.  (F.  1  et  166).  Feuillets  de  garde  contenant  un  fragment  de 
commentaire  sur  les  Actes  des  apôtres. 

Parchemin;  166  feuillets,  plus  deux  de  garde  en  papier;  0'",38  X  0'°,275; 
XV"  siècle  ;  deux  colonnes  ;  le  f.  9  est  encadré  d'une  peinture  ébauchée;  initiales 
rouges  et  bleues  ;  titre  courant  en  rouge.  F.  2,  il  y  a  la  note  :  Liber  S.  Martini' 
Lovaniensis  ex  parle  confratris  nostri  P.  Henrici  Vrancx  ex primoribus  huius  oppidi 
noni  professi  anno  1454,  qui  obiitprimus  iubilearius  anno  1504;  et  f.  165^:  Est 
liber  hic  sancti  Martini  Lovaniensis  ex  parte  fratris  Henrici  Vranxs  (3).  F.  3  et 
f.  1G4\  l'eslampille  rouge  R.  F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Belle 
reliure  ancienne,  veau  estampé,  fers  au  monogramme  du  Christ  et  au  lis. 


h 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belgic.  ms.,  part,  n,  p.  47. 

(2)  Cf.  PL.,  t.  XLI,  col.  591. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belgic.  rnanuscr.,  part,  ii,  p.  210. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  II.  12 


178  MANUSCRITS   DE   LA   BIBLIOTHEQUE   ROYALE 

1151.  (846-57).  —  S.  AuGusTiNUS.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-3 Iv).  Libri  duo  Betractationum  Aurelii  Augustini  epi- 
scopi.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  583-656. 

3.  (F.  32-32^).  Libri  beati  Augustini  in  tabula  non  contenti.  Laudes 
et  praeconium  sancti  Aurelii  Augustini. 

4.  (F.  32^-33).  Tabula  capitulorum  Betractationum. 

5.  (F.  34-53).  Octodccim  omelie  eiusdem  super  apocalipsim.  =  FL.y 
t.  XXXIV,  col.  1417  sqq. 

6.  (F.  53-63).  Liber  demagistro.  =  PL.,  t.  XXXII,  col.  1193  sqq. 

7.  (F.  63^-78).  Liber  SoUloquiorum.  =  Ibid.,  col.  869  sqq. 

8.  (F.  78^-84).  Liber  de  immortalitate  anime.  =  /^/d^  col.  1021  sqq. 

9.  (F.  84-103).  Liber  de  quantitate  anime.  =  Ihid.,  col.  1035  sqq. 

10.  (F.  103-1 24v).  Liber  de  Achademicis.  =  Ibid.,  col.  905  sqq. 

11.  (F.  124^-143v).  De  ordine  rerum.  =  Ibid.,  col.  977  sqq. 

12.  (F.  144-151^).  Liber  de  beata  vita.  =  Ibid.,  col.  959  sqq. 

13.  (F.  152-163V).  Liber  de  utilitate  credendi.  =  PL.,  t.  XLII, 
col.  65  sqq. 

14.  (F.  164-169V).  Vita  sancte  Monice  vidue.  =  BHL.,  n.  6000. 

15.  (F.  170-282).  Liber  sermonum  beati  AuGusTiNi.=PL.,t.XXXIX, 
col.  2429  sqq. 

16.  (F.  282^-284).  Tituli  sermonum  secundum  cursum  temporis. 

Parchemin;  284  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  0'",348  X  0'",245;XV« siècle;  deux 
colonnes  ;  initiales  rouges  et  bleues;  titre  courant;  ancienne  pagination  i-ccxcn.  Le 
volume  provient  de  Rouge-Cloître,  car  on  lit,  f.  1''  :  Bibliolhecae  Rubeae  Vallis  (1). 
La  reliure  du  volume  réalise  un  des  plus  beaux  types  de  cet  atelier  (2). 

1152.  (12013).  —  S.  AuGusTiNus.  Excerpta.  —  Extraits  du  Liber  de 
civitate  Dei. 

Papier;  56  feuillets,  plus  six  feuillets  blancs  à  la  fin  du  volume  ;  0'» ,20  X  0'",U; 
XVP  siècle.  Demi-reliure  moderne  ;  au  dos,  en  maroquin  rouge,  le  titre  doré  : 
Beali  August.  Extrada . 

1153.  (9294,  9295).  —  S.  Augustin.  La  Cité  de  Dieu,  traduction 
française  de  Raoul  de  Presles,  en  deux  volumes  (3). 

•    Le  premier  volume  contient  les  livres  I  à  X,  mais  le  début  a  été 
enlevé  ;  le  tome  II  renferme  la  suite. 

Parchemin  ;  410  et  383  feuillets,  plus  sept  de  garde  dans  chacun  des  deux 
volumes;  0"',362  X  0",27;  XIV"'  siècle;  deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues 


(1)  Cf.  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux.,  1. 1,  p.  284. 

(2)  Cf.  [J.  Weale],  Bookbindings,  p.  178,  n.  340-342. 

(3)  Sur  les  éditions  de  la  version  de  la  Cité  de  Dieu  par  Raoul  de  Presles,  voir 
J.  Graesse,  Trésor  des  livres  rares  et  précieux,  1. 1,  p.  255. 


s.   AUGUSTIN  179 

rehaussées  d'or,  titre  courant  en  rouge.  Dans  le  second  volume,  ï.  %  une  miniature 
représente  d'une  façon  symbolique  la  cité  de  Dieu  et  la  cité  des  hommes.  Ces  volu- 
mes proviennent  de  Saint-Laurent  à  Liège,  la  cote  de  sa  bibliothèque  K-K,  3-5  se 
voit  au  cinquième  feuillet  de  garde  du  tome  premier.  F.  1  et  f.  410  du  premier 
volume,f.l  et  f.  383  du  second,  il  y  a  l'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris.  Reliure  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Cité  de  Dieu 
par  Saint-Âugustin  1  et  2,  reproduit  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  à 
l'intérieur  des  volumes.  Les  armes  de  Belgique  sont  au  dos  et  sur  les  plats  de 
chacun  des  volumes,  tranche  dorée. 

1154.  (9005,  9006). —  Raoul  de  Presles.  La  Cité  de  Dieu  de 

I Augustin,  en  deux  volumes. 
,  Premier  volume  (9005). 

1.  (F.  1-2).  Table  des  matières. 
\,  (F.  2-365V).  Livres  I  à  X  de  la  Cité  de  Dieu. 
Deuxième  volume  (9006). 
i.  (F.  1-1^).  Table  des  matières. 
2.  (F.  2-319V).  Livres  XI  à  XXII  de  la  Cité  de  Dieu. 

Parchemin  ;  365  et  319  feuillets,  plus  cinq  de  garde  dans  chaque  volume  ; 
O^jiSS  X  0"\345  ;  XV'' siècle  ;  deux  colonnes;  superbes  lettrines  rehaussées  d'or  ; 
titre  courant;  signatures  dans  le  premier  volume  :  Ai  ...  Ami  ...  Vim.  Ces 
manuscrits  sont  ornés  de  fort  belles  miniatures.  Celles  du  premier  volume  repré- 
sentent :  f.  3,  S.  Augustin  écrivant  et  le  roi  de  France,  Charles  V;  f.  4%  l'adoration 
des  idoles  ;  f.  5,  la  prédication  de  S.  Augustin;  f.  6,  S.  Augustin  et  Raoul  de  Presles, 
le  siège  de  Rome  par  Alaric;  f.  6%  Ulysse  eî.  Minerve  ;  f.  7%  le  poète  Virgile;  f.  8% 
prise  de  Troie;  f.  9,  prise  d'un  temple;  f.  9"^  et  10,  autres  scènes  de  pillage  ;  f.  10'', 
le  bon  et  le  méchant  ;  f.  32%  une  miniature  qui  est  ainsi  décrite  dans  le  manuscrit  : 
Par  les  champions  sont  demonstrez  les  jeux  des  théâtres  et  par  les  clers  sont  figurez 
les  poètes  qui  chantent  tragédies  et  comédies  dont  ce  livre  fait  mention  ;  f.  78%  prise  de 
Troie  ;  f.  147%  S.  Augustin  priant  pour  l'empire  romain  ;  f.  189%  S.  Augustin  et 
l'empereur  romain;  f.  235,  S.  Augustin  et  ses  disciples;  f.  256%  représentation 
mythologique;  f.  287',  représentation  de  la  philosophie  ;  f.  320%  S.  Augustin  et  les 
démons  ;  f.  337%  représentation  du  vrai  sacrifice.  —Au  t.  II,  il  y  a,  f.  2,  les  deux  cités, 
celle  de  Dieu  et  Babylone,  la  cité  terrestre,  fondée  parNemrod;  f.  20%  la  création 
d'Adam  et  d'Eve  ;  f.  35%  Adam  et  Eve  chassés  du  Paradis  terrestre  ;  f.  48"^,  l'arbre  de 
vie  sapé  par  la  mort  ;  f.  70,  meurtre  d'Abel  ;  f.  101,  l'ivresse  de  Noé  ;  f.  135^^,  couron- 
nement de  David;  f.  161%  Remus  et  Romulus;  f.  205%  S.  Augustin  écrivant  la  Cité 
de  Dieu;  f.  233',  le  jugement  dernier;  f.  262%  les  tourments  des  damnés;  f.  289', 
le  couronnement  de  la  S*"  Vierge,  avec  les  figures  de  S.  Pierre,  S.  Paul,  S.  Jean, 
S^  Marie-Madeleine,  S^c  Catherine,  S*«  Barbe.  Ces  volumes  proviennent  de 
l'ancienne  bibliothèque  de  Bourgogne  (1).  Sur  le  premier  feuillet  de  garde  du 
premier  volume,  on  lit  la  note  :  Cest  le  premier  volume  de  Saint  Augustin  de  la  Cité 
ili'  Dieu  {achetez  du  gouverneur  de  Lille),  et  sur  le  dernier  feuillet  de  garde  du 
même  volume  :  Visité  et  fait  l'extrait  le  P>'  octobre  1746  par  ordre  du  Roy.  Reliure 
veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Citée  de  Dieu  i,  2,  reproduit  sur  une  étiquette 
en  maroquin  rouge  à  l'intérieur  des  volumes;  tranche  dorée,  fermoirs  en  argent. 


)  Cf.  Barrois,  Bibliothèque  protypographique,  p.  126,  nn.  728  et  729  ;  p.  216^ 
1513, 1514;  p.  235,  n.  1645. 


180  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1155.  (9015,  9016).  —  S.  Augustin.  De  civilate  Dei. 
Texte  latin  et  traduction  française,  par  Raoul  de  Presles,  en  deux 
volumes. 


euxï 


Parchemin;  449  et  519  feuillets,  plus  huit  de  garde  dans  le  premier  et  trois  dans 
le  second  ;  0",423  X  0™,288  ;  XV*  siècle  (1405),  car  dans  le  premier  volume,  n.  9015, 
f.  449%  on  lit  la  note  :  Hoc  opus  ex  duobus  conflatum  et  scriptum  est  per  manum 
fratris  Nicolai  Cotin  ordinis  predicatorum  ad  eœpensas  Reverendissimi  in  Christo 
j)atr\s  ac  domini  domini  lohannis  divina  miseracione  Tornacensis  episcopi  (1)  anno 
Domini  millesimo  quadringentesimo  quinlo  in  translatione  Martini  finilum.  Yhs. 
Deux  colonnes;  magnifiques  lettrines  rehaussées  d'or;  titre  courant.  Le  premier 
feuillet  de  chaque  volume  est  splendidement  enluminé  et  orné  de  miniatures;  la 
première  représente  la  prédication  de  S.  Augustin  et  le  roi  Charles  V  de  France;  la 
seconde,  la  présentation  de  la  traduction  de  la  Cité  de  Dieu  par  Raoul  de  Presles  au 
roi.  Les  armoiries  de  Jean  Chevrot  se  trouvent  dans  la  première  lettrine  de  chacun 
des  deux  premiers  feuillets.  Ces  volumes  proviennent  de  la  Bibliothèque  de  Bour- 
gogne (2).  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  D.  Augustini  de 
Civilate  Dei,  1  et  2,  reproduit  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  qui  se  trouve 
au  premier  feuillet  de  garde  de  chacun  des  volumes;  plus  bas,  les  armes  de 
Belgique  et  Tinscription  Bihl.  royale  ;  tranche  dorée  ;  fermoirs  en  argent. 

1156.  (9013,9014).  —  Raoul  de  Presles.  La  Cité  de  Dieu  de 
S.  Augustin,  en  français  ;  deux  volumes. 

Le  premier  contient  les  dix  premiers  livres,  et  le  second  les  livres 
XI-XXII. 

Parchemin;  396  et  298  feuillets;  0'°,398  X  0^275;  XV«  siècle  (1462),  car  on  lit, 
f.  298'  au  tome  II  :  Consummatum  fuit  hoc  opus  anno  Domini  millesimo  quadrin- 
gentesimo sexagesimo  secundo  inprofesto  conversionis  sancti  PaulL  Deux  colonnes; 
jolies  lettrines  rehaussées  d'or.  Les  miniatures  du  tome  premier  représentent,  f.  2 
et  f.  7,  la  présentation  du  volume  par  Raoul  de  Presles  à  Charles  V;  f.  24  etf,  27% 
le  culte  des  idoles;  f. 76%  la  consultation  des  oracles;  f.  1-53%  f.  248  et  307,  l'ensei- 
gnement des  philosophes;  f.  200,  scène  d'incantation;  f.  344%  S.  Augustin  en  ado- 
ration devant  la  Sainte  Trinité;  f.  364%  les  anges  et  les  démons.  Dans  le  tome 
second,  f.  2%  un  lecteur;  f.  3,  la  cité  de  Dieu  et  la  cité  des  hommes;  f.  20,  les  anges 
rebelles  précipités  en  enfer;  f.  93%  tentation  et  châtiment  d'Adam  et  d'Eve;  f.  45% 
Dieu  interpellant  Adam  après  son  péché;  f.  65,  Caïn  et  Abel;  f.  95,  les  fils  de  Noé; 
f.  128,  les  prophètes;  f.  153%  un  lecteur  dans  son  cabinet;  f.  199,  les  philosophes; 
f.  224,  la  résurrection  des  morts;  f.  250,  le  jugement  dernier;  f.  273%  l'enfer.  Ce 
volume  a  appartenu  à  Charles  de  Croy  ;  on  voit  ses  armes,  tome  I,  f.  2,  et  tome  II, 
f.  3  ;  f.  396  du  premier  volume,  il  y  a  la  note  :  Cest  le  premier  volume  de  Sainct 
Augustin  traittant  de  la  cité  de  Dieu  dont  il  en  y  a  deux  et  a  en  cestuy  X  histoires, 
lequel  est  à  monseigneur  Charles  de  Croy  comte  de  Chimay,  Charles,  et  f.  298'  du 
second  :  Cest  le  dernier  volume  de  Sainct  Augustin  traittant  de  la  cité  de  Dieu  dont 
il  en  ya  deux,  et  a  en  cestuy  Xllll  histoires,  lequel  est  à  monseigneur  Charles  de 
Croy,  comte  de  Chimay,  Charles.  Ces  deux  volumes  ont  ensuite  passé  dans  la 
bibliothèque  des  ducs  de  Bourgogne;  ils  portent,  le  premier,  sur  le  premier  feuillet 


(1)  Sur  Jean  Chevrot,  évêque  de  Tournai,  voir  Galliadiristiana,  t.  III,  col.  232-33. 

(2)  Barrois,  op  cit.,  p.  216,  nn.  1511, 1512;  p.  230,  n.  1626;  p.  235,  n.  1643. 


s.    AUGUSTIN  181 

de  garde,  l'indication  :  Du  premier  pepitre  le  VP,  et  le  second  volume  :  Du 
W  pepitre  le  X^.  Au  XVIIP  siècle,  ces  volumes  ont  été  transportés  à  Paris,  car  tous 
deux  portent  sur  les  feuillets  de  garde  la  signature  du  bibliothécaire  du  roi  : 
L.  Lancellotus.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Citée  de  Dieu 
I  et  2,  reproduite  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge  ;  tranche  dorée 
aux  armes  de  Croy;  fermoirs  en  argent. 

1157.  (IL  2569).  —  Eugippius.  Opéra. 

1.  (F.  1-7).  Praefatio  et  capitula. 

2.  (F.  7-202^).  Eugippius.  De  excerptionibus  sancti  Augustini.  = 
PL.;  t.  LXII,  col.  559.  Des.  mutil,  GGGXLV.  Utrum  singillatim  a 
creatore  Deo  ...  formentur  ex  epist...,  ihid.,  col.  1702. 

Les  deux  plats  intérieurs  de  la  couverture  sont  recouverts  de  feuil- 
du  IX«  siècle,  contenant  des  fragments  de  la  Bible. 


K 


àrchemin;  202  feuillets  ;  0™,34  X  0'",235  ;  X«  siècle;  deux  colonnes;  Au  verso" 
de  la  couverture  et  f.  1,  il  y  a  les  notes  suivantes  :  Liber  ecclesie  sancti  Remacli 
Stabulensis  et  Liber  sancti  Remacli  in  Stabulaus  (1).  Plus  tard,  ce  volume  a  été 
le  n.  12.352  de  la  collection  Phillipps  à  Gheltenham  ;  il  a  été  acquis  par  la  Biblio- 
thèque royale  en  1900.  Très  jolie  reliure  du  XV!»  siècle  ;  ais  de  bois  recouverts  de 
veau  estampé  à  la  fleur  de  lis  et  au  monogramme  ST  de  l'abbaye  de  Stavelot  (2). 
Fermoirs  en  cuivre. 


P; 


158.  (5459).  —  Eugippius.  Thésaurus  ex  S.  Augustini  operibus. 

1.  (F.  1-1 V).  Eugippii  prologus. 

2.  (F.  2-7).  Capitula. 

3.  (F.  7^-193^).  [Eugippii  thésaurus  ex  S.  Augustini  operibus].  = 
PL.,  t.  LXII,  col.  559-1088. 

4.  (F.  193^).  [Nota  Pétri  notarii  sanctae  ecclesiae  Neapolitanae  de 
codice  Eugippiano]  (3). 

Parchemin;  193  feuillets;  0™,345  X  0°>,26;  XI«  siècle  ;  deux  colonnes  ;  initiales  et 
rubriques  en  vermillon.  F.  193%  on  lit  ;  Hic  codex  ad  cenobium  Gemblacense 
altinet.  Reliure  du  XVIP  siècle  ;  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Egippius  ; 
tranche  rouge. 

1159.  (11080-81).  —  S.  Augustin.  Extraits. 

1.  (F.  1-2).  AuGusTiNus.  Duo  philosophorum  gênera  traduntur. 

2.  (F.  2).  Note  extraite  de  S.  Ambroise  sur  Platon. 

3.  (F.  2-4).  S.  Augustin.  Extraits  relatifs  aux  philosophes. 


(1)  CL  Catalogue  d'une  belle  collection  de  livres  et  de  manuscrits  précieux  sur 
'•''Vm,  Gand,  1867,  p.  24,  n.  269. 

'2)  Cf.  [J.  Weale],  Bookbindings,  London,  1894,  p.  177,  n.  357. 

'■*>\  Cette  souscription,  qui  se  trouve  encore  dans  d'autres  manuscrits  d'Eugip- 

1?,  a  été  publiée  diverses  fois  et  récemment  encore  par  P.  Knoell,  Eugippii 
■i^ierpta  ex  operibus  S.  Augustini,  \mdohona.e,  1885,  p.  xxv-xxvii. 


IL 


I 


182  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

4.  (F.  4-7).  [Ghalcidius  in  Timaeum  Platonis]  (1). 

Parchemin;  7  feuillets,  plus  neuf  de  garde;  0'«,29  X  0^,175;  XIP  siècle.  F.  1,  il 
y  a  la  note  :  Collegii  Socictalis  lesu  Lovanii,  Yl.  Reliure  moderne,  veau  racine; 
au  dos  le  titre  doré  :  Augustini  quaedam,  reproduit  sur  une  étiquette  en  maroquin 
rouge;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  B.It. 

1160.  (11733-39).  —S.  Augustin.  Extraits. 

1.  (F.  1-1^,  257-257^).  Fragments  d'un  traité  de  formuUs  scribendi 

2.  (F.  2-25).  Index  alphabétique  des  matières. 

3.  (F.  25^-26).  Tituli  librorum  ex  quibus  extrada  sunt  que  in  hoc 
libelle  continentur. 

4.  (F.  27-31).  Compilata  ex  omeliis  beati  Augustini  episcopi  super 
canonica  lohannis. 

5.  (F.  31-33).  AuGusTiNus.  De  vero  cultu. 

6.  (F.  33-45V).  Bernardus  in  libro  de  consideratione,  ad  milites 
templi,  in  apoUogetico,  in  epistolis. 

7.  (F.  46-47).  WiLHELMus  sangti  Theodrigi  de  dignitate  amoris. 

8.  (F.  47-65.  Bernardus  super  cantica. 

9.  (F.  65-68).  De  vita  beati  Bernardi  abbatis. 

10.  (F.  68).  In  tractatu  Righardi  de  sangto  Vjgtore  super  Afferfe. 

11.  (F.  68-76).  Sermones  beati  Bernardi  dediversis.  —  Extraits. 

12.  (F.  76-77).  Sanctus  Bonaventura  in  opuscule  quod  dicitur 
Stimulus  amoris. 

13.  (F.  77-93).  Copulata  ex  prima  et  secunda  parte  beati  Augustini 
super  evangelium  lohannis. 

14.  (F.  93-112^').  Augustinus  de  mendacio,  de  correptione  et  gratia, 
ad  lanuarium,  de  gratia  novi  testamenti,  contra  Geminianum,  ad 
Simplicianum,  de  agone  christiano,  de  achademicis,  de  beata  vita, 
de  ordine  rerum,  de  libro  soliloquiorum,  de  moribus  ecclesie  catho- 
lice  et  Manicheorum,  de  quantitate  anime,  de  libero  arbitrio,  de  vera 
religione,  de  utihtate  credendi.  —  Extraits. 

15.  (F.  112^-122).  Augustinus.  De  sermone  Domini  in  monte,  contra 
Adimantium,  ad  Galathas,  in  confessionum  libris. 

16.  (F.  122-133).  Capitula  ex  sermonibus  Augustini. 

17.  (F.  133-150).  Augustinus  contra  Faustum,  de  natura  boni,  de 
civitate  Dei,  de  bono  perseverantie,  de  perfectione  iusticie  hominis, 
de  questionibus  ex  evangeliis,  de  vera  innocentia,  de  ecclesiasticis 
dogmatibus.  —  Extraits. 

18.  (F-  150-152).  Hugo  de  sangto  Vigtore  in  didascalicon. 

19.  (F.  152-161).  Augustinus.  —  Extraits  de  divers  traités. 

20.  (F.  161-166).  Copulata  ex  epistolis  beati  Augustini. 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  154. 


s.    AUGUSTIN  183 

21.  (F.  166-211^).  Copulata  ex  Augcstino,  super  très  quinquage- 
[nas  psalterii. 

22.  (F.  211^-225^).  Divers  extraits  d'opuscules  de  S.  Jérôme. 

23.  (F.  225^-258).  Copulata  ex  Gregorio,  super  Ezechielem,  ex 
'egistro,  ex  libro  dialogorum. 

24.  (F.  248-250).  Gregorius  Nazianzenus  in  libro  apologetico. 

25.  (F.  250-251).  Hieronymus  contra  diversas  hereses. 

26.  (F.  251-253^').  Ysidorus  in  libro  de  summo  bono. 
Les  feuillets  254-256^  sont  blancs. 

Papier;  257  feuillets;  0'",138  X  O^-^Ob  ;  XV«  siècle.  F.  1,  on  lit  :  Âd  usum  fratris 
lohannis  Sfephani  Wanriensis  1566  ;  de  même,  f.  257''  :  Fr.  lohannes  Stephanus 
Wauriensis  1566,  et  f.  256*^  :  Daniel  de  Bergis.  Reliure  ancienne,  veau  estampé. 

1161.  (11775).  —S.  AuGusTiNus.  Excerpta. 

1.  (F.  1-14).  Table  alphabétique  des  matières. 
Les  feuillets  14^-15^'  sont  blancs. 

2.  (F.  16-156).  Extraits  des  œuvres  de  S.  Augustin. 
Au   bout    du   volume,   fragment  en  parchemin    d'un    acte    du 

XV®  siècle,  qui  commence  :  Johamies  Salmon  praepositus. 

Papier;  163  feuillets;  0'",145  X  0°',10;  XVI«  siècle  (1522),  car  f.  156,  on  lit  :  Hec 
ex  terlia  parte  operum  divi  Âugustini  compilavi  anno  e  ptarlu  virgineo  1522^"  mensis 
septembris  die  vicesima  oclava.  Demi-reliure,  dos  en  maroquin  rouge,  titre  doré: 
Beati  Augustini  excerpta,  XVI  saec.  ;  en  dessous,  le  chiffre  couronné  de 
iéopold  le^ 

1162.  (20950-51).  S.  Augustjnus.  Opéra. 

1.  Ce  volume  renferme  d'abord,  f.  1-40^,  la  collation  d'un  certain 
nombre  d'œuvres  de  S.  Augustin  avec  divers  manuscrits,  surtout  avec 
le  codex  sancti  Martini  Tornacensis.  Puis  : 

2.  (F.  41-46^).  De  variis  distinctionibus  philosophicis. 

3.  (F.  47).  Argumentantis  officia. 

4.  (F.  47v).  Defendentis  officia. 

Papier;  47  feuillets;  0'",315  X  0'",193;  XVIIP  siècle;  deux  colonnes.  Demi- 
reliure,  dos  en  maroquin  brun,  avec  le  titre  :  Beati  Augustini  variae  lectiones. 

1163.  (9121-23,  9124).    Catholicon  beati   Augustini,  en   deux 

I     volumes. 
■  Tome  premier  (n.  9121-23). 

■    1.  (F.  1-24V).  Vita  beatissimi  Augustini.  =  BEL.,  n.  798. 
■    2.  (F.  25-66V).  Tabula  super  Catholicon, 
H    3.  (F.  67-188V).  Catholicon  beatissimi  Aurelii  Augustini  episcopi. 
Distinctio  prima,  lib.  1-20. 
4.  (F.  189-190).  Insertion  in  syntagmate  desepuUura. 


L 


184  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

Tome  deuxième  (n.  9124), 

1.  (F.  1-180).  Caiholicon.  Distinctio  secunda,  lib.  1-8. 

2.  (F.  181-184).  Tabula  syntagmatum  super  CathoUcon. 

3.  (F.  185-188).  Tabula  in  vita  beati  Augustini  Ypponensis  episcopl! 

4.  (F.   188-188^).  Nomina  eorum  doctorum   qui  scripserunt  in 
laudem  beatissimi  Augustini  episcopi. 

Parchemin,  sauf  les  ff.  143-180  du  tome  II,  qui  sont  en  papier;  190  et  188  feuillets  ; 
O^ôl  X  0™,343;  XV«  siècle  (1481-1484),  car  on  lit  les  dates  suivantes  :  1. 1,  f.  1  : 
Compilata  anno  Domini  1484  in  domo  vallis  regalis  ordinis  carthusiensis. 
12  seplembris  ;  f.  8^  :  Compilata  anno  1484  et  finita  in  domo  regalis  ordinis  carthu- 
siensis, finita  hec  presulis  vita,  septima  octobris,  ipso  die  Marci  pape  et  confessoris  ; 
f.  9  :  Compilata  anno  Domini  1484  in  domo  vallis  regalis  ordinis  carthusiensis 
iuxta  Gandavum  ...  inceptus  est  liber  11,  7.  octobris;  f.  24''  :  Compilati  anno  ah 
incarnatione  Domini  1484  et  finiti  octava  novembres  in  domo  vallis  regalis  ordinis 
carthusiensis  iuxta  Gandavum,  per  fratrem  quendam  eiusdem  ordinis  ;  f.  25  :  Compi- 
lata anno  Domini  1483,  20  die  aprilis  in  domo  vallis  regalis  ordinis  carthusiensis 
iuxta  Gandavum  ;  f.  26  :  anno  1483,  ipso  die  Georgii  martiris  ;  f.  28"  :  anno  1483, 
penultima  aprilis  ;  f.  29  :  anno  1483,  ultima  aprilis  ;  f.  67"  :  Inceptum  anno  1481  ; 
f.  68  :  anno  ab  incarnatione  millesimo  quadringentesimo  octogesimo  primo  in  domo 
vallis  regalis  iuxta  Gandavum  ;  f.  80  :  anno  1482  ipso  die  innocentum  ;  f.  83  : 
anno  1483  quarta  ianuarii  ;  f.  96"  ;  anno  1483,  septima  februarii  ;  f.  101  : 
anno  1483 penultima  februarii;  f.  107"  :  anno  1483,  inprofesto  beatissimi  Gregorii 
pape;  f.  115"  :  anno  1483  quinta  aprilis  ;  f.  119"^  :  anno  1483,  18  aprilis  ;  f.  127  : 
anno  82  (sic)  18  die  mensis  may  ;  f.  132"  :  anno  82  ultima  mayas  ;  f.  144"  : 
anno  1482  in  profesto  sanctorum  martirum  lohannis  et  Pauli  ;  f.  147  :  anno  1482, 
7«  iunii  ;  f.  149"  :  anno  1482  ultima  iulii  ;  f.  178"  :  anno  1482  ipso  die  Cecilie  viiginls 
et  martyris  ;  f.  187"  :  anno  1482  tercio  ydus  decembris;  f.  188"  :  anno  ab  incarna- 
tione Domini  1482  ydibus  decembris  ipso  videlicct  Lucie  virginis  et  martyris  in 
domo  vallis  regalis  ordinis  carthusiensis  per  quendam  fratrèm  monachumprofessum 
et  sacerdotem  eiusdem  domus.  Au  tome  II,  f.  1  :  Fuit  édita  anno  Domini  1482  in 
domo  vallis  regalis  ordinis  carthusiensis  iuxta  Gandavum  ;  f.  3"  :  Compilata  et  finita 
anno  Domini  1482  quarta  novembris  in  domo  vallis  regalis  ordinis  carlhusicnsiji 
per  fratrem  quemdam  professum  et  sacerdotem  eiusdem  domus  ;  f.  67  :  anno  1484, 
9  ianuarii  ;  f.  107'  :  Finita  est  anno  1484  2"-  may  ;  f.  166  :  anno  1485,  altéra 
Marci  evangeliste  ;  f.  180  :  anno  1485,  septima  iunii  ;  f.  181  et  181"  :  anno 
Domini  1484,  altéra  Nychasii;  f.  184  :  anno  1484,  12.  kl.  ianuarias,  id  est  in 
hyemali  solsticio,  et  f.  188"  :  anno  Domini  hec  compilavi  1484  et  finivi  opitulante 
Domino  18  die  novembris  id  est  altéra  Hugonis  Lincolniensis  episcopi  patris,  in 
domo  vallis  regalis  ordinis  carthusiensis  iuxta  Gandavum.  Ces  deux  volumes  sont 
écrits  sur  deux  colonnes  et  très  richement  enluminés  ;  les  encadrements  de 
plusieurs  feuillets  sont  à  bandes  de  vert  bronzé  ornées  de  fleurs,  centaurées,  pâque- 
rettes, véroniques,  marguerites,  lis,  roses,  et  d'insectes.  Dans  le  texte,  un  grand 
nombre  de  lettrines  rustiques  sont  peintes  sur  champ  bronzé,  carminé,  azur  ou 
vert  pomme.  Des  armoiries  sont  peintes  sur  un  certain  nombre  de  feuillets,  avec 
des  devises.  F.  9,  il  y  a  suspendu  à  la  marge  au  moyen  d'un  clou  un  écu  portant 
de  sinople  à  trois  fusées  d'or  ;  f.  25  et  26,  il  y  a  le  blason  des  van  der  Moere,  d'argent 
coupé  de  sable,  brisé  d'un  bâton  posé  en  barre,  chargé  en  chef  à  dextre  d'un  écu 
d'or  au  chevron  de  gueules,  chargé  d'une  écaille  d'argent;  f.  25,  l'écu  est  suspendu 
à  deux  pinceaux  posés  en  sautoir  ;  au  même  folio,  on  lit  les  devises  ?*  Veniet  tempus 


s.   AUGUSTIN  185 


IiRt  Cogita  mort,  et  on  voit  un  autre  écusson  tenu  par  un  ange,  il  porte  au  1  et  au  4 
d'azur  à  deux  épées  d'argent  posées  en  sautoir  à  la  garde  et  la  poignée,  de  gueules 
pommelées  d'or,  accompagnées  de  trois  étoiles  à  six  rais  d'or;  et  au  2  et  au  3  d'argent, 
au  chevron  de  gueules  accompagné  de  trois  mouchetures  d'hermine.  F.  WîL'  et  179, 
un  ange  tient  un  écu  d'azur  portant  en  chef  à  dextre  une  étoile  à  six  rais,  à  senestre 
un  huchet  de  sable  embouché,  enguiché  et  virole  d'or,  en  pointe  un  marteau  d'or, 
avec  la  devise  Par.  Basselar.  F.  127, 164'  et  171,  on  voit  un  écu  d  azur  portant  deux 
têtes  de  femme  de  carnation  et  en  pointe  un  coq  au  naturel.  F.  132^,  un  ange  tient 
un  écu  parti  d'azur,  en  chef  deux  têtes  de  carnation  et  en  pointe  un  coq  au  naturel, 
parti  d'argent  au  chevron  d'or  chargé  de  trois  yeux  au  naturel,  accompagné  de  trois 
mouchetures  d'hermine.  F.  144%  il  y  a  un  écu  d'azur  à  la  colombe  blanche  au 
naturel,  accompagnée  de  trois  étoiles  à  six  rais.  F.  147,  un  écu  formé  des  armoiries 
qui  se  trouvent  f.  127  et  144^;  f.  149^,  un  écu  suspendu  à  la  letti-ine  porte  d'or  à  la 
tête  de  femme  de  carnation.  Tome  II,  f.  4,  il  y  a  les  armoiries  des  Borluut  de  Gand, 

I d'azur  aux  trois  cerfs  d'or,  un  bâton  de  gueules  en  barre,  brochant  sur  le  tout; 
f.  53,  un  ange  tient  un  écu  de  sable  à  trois  arcs  d'or  tendus  d'argent.  Les  miniatures 
Ide  ces  deux  volumes  attribuées  à  l'enlumineur  Jean  van  der  Moere,  de  Gand  (1), 
représentent,  au  tome  I,  f.  1,  présentation  du  CathoUcon  à  !^.  Augustin;  f.  9, 
S.  Nicolas  et  les  trois  enfants;  f.  25,  un  chartreux  taillant  sa  plume  (2);  plus  bas, 
dans  la  marge  inférieure,  S.  Josse  en  pèlerin  ayant  devant  lui  un  personnage  en 
houppelande  noire  à  genoux,  et  dans  la  marge  latérale  une  scène  satirique,  une 
truie  enseignant  à  lire  à  deux  cochonnets;  f.  67,  un  chartreux  écrivant  dans  sa 
cellule  ;  f.  68,  Moïse,  Aaron  et  Hor  en  prières  pendant  le  combat  des  Israélites  avec 

Res  Amalécites  ;  f.  120,  S.  Jean  l'évangéliste  et  devant  lui  en  prière  un  personnage 
m  houppelande  grise,  entre  les  deux  une  banderole  avec  le  distique  : 
I  Da  dictos  omnes  hoc  nomine,  sancte  lohannes, 

'  Eœcelsi  fabrique  cupere  régna  poli  ; 

'.  127,  S.  Laurent  et,  agenouillé  devant  lui,  un  personnage  en  robe  rouge,  le  poignard 
au  côté;  f.  132%  S*«  Marguerite;  f.  144%  la  nativité  du  Christ;  f.  149%  Charlemagne 
tenant  le  globe  et  l'épée  ;  f.  162,  un  évêque  ayant  dans  la  main  gauche  la  maquette 
d'une  église  et  dans  l'autre  la  crosse  ;  f.  179,  iS.  Lié  vin  accompagné  d'un  clerc  et  d'un 
chartreux.  Au  tome  II,  f.  1,  S.  Augustin  et  l'auteur  du  CathoUcon  avec  l'inscription  : 
Fratribus  CathoUcon  sit  presens  obsecro  gratum,  et  sis  in  patria  mcrces,  o  doctor 
béate  (3);  f.  4,  S.  Jean-Baptiste  qu'invoque  un  personnage  tonsuré  revêtu  d'une 
soutane  violette  ;  f.  53,  S.  Liévin  accompagné  d'un  ange  et  invoqué  par  un  homme 
au  costume  rouge.  A  noter  encore,  t.  II,  f.  181  :  Nicolaus  Crayverwe  de  Beyernvliel 
scripsit  hoc  volumen,  orate  pro  eo.  Comme  on  l'a  vu,  ces  volumes  ont  été  exécutés  à 
la  Chartreuse  de  Roygem,  à  Gand;  plus  tard,  ils  ont  appartenu  à  l'abbaye  d'Afflighem, 
car  sur  le  premier  feuillet  de  garde  du  tome  I,  on  lit  :  Bibliothecae  ha/ftigemensis. 
L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve 
tome  I,  f.  1  et  f.  190^  ;  tome  II,  f.  1^  et  2.  Reliure  moderne,  veau  racine,  dos  en 
maroquin  rouge,  avec  le  titre  doré  :  Opéra  S.  Âuguslini,  tome  /,  to7ne  11,  et  cinq 
fois  répété  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I"  (4). 


.    (1)  Voir    J.  Destrée,  Jean  van  der  Moere,  enlumineur,   dans  Bulletin  des 
Commissions  royales  d'art  et  d'archéologie,  t.  XXV,  1886,  p.  277  sqq. 

(2)  Cette  miniature  est  reproduite  en  phototypie,  ibid.,  p.  288. 

(3)  Cette  miniature  a  été  reproduite  en  phototypie,  ibid.,  p.  293. 

(4)  Voir  sur  ce  manuscrit  Acta  SS.,  Aug.  t.  VI,  p.  215,  n.  15;  Catal.  cod.  hagiogr. 
L  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.  281-82  ;  J.  Destrée,  op.  cit.,  p.  277-96. 


186  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


■I 


1 164.  (11444-45).  —  S.  Augustinus.  Flores  collecti  a  Francisco  de 
Maroxis. 

1.  (F.  1-65^).  Flores  extracti  de  libris  Augustini  de  civitate  Dei  et 
in  veritates  redaeti  a  sacre  théologie  venerabili  magistro  Francisco  de 
Maronis  (1). 

2.  (F.  66-73^).  Table  alphabétique  du  traité  précédent. 

3.  (F.  74-85).  Epistola  directa  venerabili  patri  domno  abbati  de 
Parco  dominorum  ordinis  premonstratensis  prope  Lovanium  pro 
reformatione  sui  monasterii. 

Papier,  quelques  feuillets  en  parchemin  ;  85  feuillets  ;  0™,23  X  0™,142  ;  XV«  siècle; 
ancienne  pagination  37-110.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Parc,  car  au  verso 
de  la  couverture,  il  y  a  la  cote  connue  de  cette  bibliothèque  / .  theca  V,  et  sur  les 
deux  plats,  les  armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées.  Reliure  veau  ;  au  dos,  le  titre 
doré  :  F.  Mar  .  VeriL,  tranche  rouge. 

1165.  (9046).  —  François  Matronis.  Fleurs  du  livre  de  la  Cité  de 
Dieu,  en  latin  et  en  français. 

Titre  latin  :  Flores  beati  Augustini  de  civitate  Dei  per  veritates 
collecti  a  magistro  Francisco  de  Maronis  de  ordine  fratrum  minorum. 

Titre  français  :  Les  fleurs  du  livre  de  la  Cité  de  Dieu  qui  se  recueil- 
lent par  veritez  ....  par  Maistre  François  de  Maronis  ....  de  l'ordre  des 
Gordeliers. 

Parchemin;  229  feuillets;  0'n,39  X  0'",28;  XV«  siècle;  deux  colonnes,  superbes 
lettrines  rehaussées  d'or;  très  jolies  initiales  rouges  et  bleues.  Le  premier  feuillet 
est  splendidement  enluminé,  d'un  encadrement  fleuri  aux  armes  de  Bourgogne, 
avec  la  devise  de  Philippe  le  Bon  Aullre  Naray.  Ce  volume  provient  du  reste  de 
l'ancienne  bibliothèque  des  ducs  de  Bourgogne  (2).  Une  belle  miniature  paginale 
représente  S.  Augustin  et  François  Mayronis.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au 
dos,  le  titre  doré  :  Flores  S.  Augustini,  qui  se  trouve  aussi  à  l'intérieur  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl. 
royale,  tranche  dorée. 

1166.  (9297-302).  —  S.  Augustin.  Méditations,  en  français. 

1.  (F.  2-4).  Table  des  rubrices  de  ce  présent  livre. 

2.  (F.  5-49).  Livre  des  méditations  saint  Augustin  (3). 

3.  (F.  49^-72).  Ung  moult  prouffitable  enseignement  pour  le  salut 
des  âmes  compose  par  saint  Bernard  ....  et  est  appelle  le  miroir  des 
pécheurs  et  pécheresses  (4). 


(1)  Sur  les  éditions  de  l'œuvre  de  François  Mayronis,  tant  en  latin  qu'en  français, 
voir  Hain,  Reperlorium  bibliographicum,  t.  III,  n.  10529. 

(2)  Cf.  Barrois,  Bibliothèque  protypographique,  p.  237,  n.  1657. 

(3)  Traduction  des  Soliloques  de  S.  Augustin. 

(4)  Traduction  du  Spéculum  peccatoris. 


s.    AUGUSTIN 


187 


4.  (F.  73-96v).  Ung  moult  loel  et  dévot  traittie  nomme  le  disciple 
de  Sapience. 

5.  (F.  97-102^).  Une  très  douloureuse  complainte  que  lomme 
pécher  et  en  voye  de  dampnation  fait  en  larticle  de  la  mort. 

6.  (F.  103-1 10^).  La  création  de  lame. 

7.  (F.  110^-116).  Ung  advertissement  ou  examen  de  conscience 
par  manière  de  confession  générale. 

Parchemin;  116  feuillets,  plus  sept  de  garde;  0",38  X  0ra,265;  XV«  siècle;  très 
belles  lettrines  rehaussées  d'or;  f.  5,  fort  jolie  miniature  représentant  S.  Augustin; 
f.  73,  une  autre  représentant  un  lecteur  dans  son  cabinet  de  travail.  Les  armoiries 
du  bâtard  de  Bourgogne,  Antoine,  se  trouvent  f.  5;  sa  signature  et  sa  devise  se 
lisent  f.  116  :  Nul  .  ne  .  si  .  frotte  .  ob  .  de  Bourgogne.  Reliure  veau  racine;  au 
dos,  le  titre  doré  Méditations  de  S.  Augustin  ;  plus  bas,  les  arm.es  de  Belgique  et 
l'inscription  Bibl.  royale. 

1167.  (2283-84).  —  S.  Augustin.  Discours,  en  flamand. 

1.  (F.  lv-2).  Tafele  der  sermonen  des  helighen  Augustini  totten 
broederen  inder  woestinen. 

2.  (F.  3-60).  [Sermonen  des  helighen  Augustini]  (1). 

3.  (F.  60^).  Table  d'une  autre  série  de  sermons  (2). 

4.  (F.  61^-142).  [GoRNRARD  Taulaire].  Sermons,  en  flamand. 

Papier,  filigranes  de  la  tête  de  bœuf  et  de  l'écu  de  France  ;  de-ci  de-là  quelques 
feuillets  de  parchemin  ;0'",215  X  0™,135;  XV«  siècle;  deux  colonnes.  F.  142,  on  lit  : 
Dit  boec  hoert  toe  den  cloester  tonser  liever  vrouwen  in  Galileen  binnen  Ghent  in 
Jlaenderen.  Iste  liber  pertinet  monasterio  béate  Marie  Virginis  in  Galilea  in  civitate 
quae  vocatur  Gandavum  in  Flandria  (3).  L'estampille  rouge  R.F.  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  l''  et  f.  152.  Demi-reliure  moderne. 


1168 

1.  (F. 
a) 

h) 


.  (15110).  —  S.  Augustin.  Enchiridion,  en  flamand. 
1-2).  Vers  flamands. 

Inc.  Als  aerde  in  aerde  sal  woorden  gheset. 
Des.  Welcke  ons  gunne  die  heylighe  dryuuldicheyt. 
Inc.  Dylt  Godt  van  dat  hy  u  gheeft. 
Des,  Dat  is  deser  werelt  loop. 
Inc.  Maria,  door  uw  kints  bloet. 
Des.  En  maeckt  my  aider  sonden  bloot. 


(1)  Cf.  PL.,  t.  XL,  col.  1239  sqq. 

(2)  On  lit  en  note  :  In  Elseghcm  habentur  isti  sermones  magis  correcti  secundum 
linguam  flamingam  magis  quia  fortassis  ydonei  pro  exemplari  ad  excopiandum. 
Elseghem  était  un  prieuré  des  chanoines  réguliers  de  Saint- Augustin,  cf.  J.  Acquoy, 
Het  Klooster  te  Windesheim,  t.  III,  p.  78-80. 

(3)  Sur  ce  couvent  de  chanoinesses  régulières  de  Saint- Augustin,  voir  J.  Acquoy, 
op.  cit.,  t.  III,  p.  218-19. 


188  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

2.  (F.  3-45^).  Sinte  Augustinus  ons  heilichs  vaders  hantboecxken,] 

3.  (F.  45^-46).  Énigmes,  en  vers  flamands. 

Inc.  Wie  es  die  rycste  die  leeft  ? 

Dat  es  wie  gelt  noch  goet  en  heeft. 

4.  (F.  46v).  Extrait  de  S.  Grégoire,  en  flamand.  Inc.  Sinte  Grego- 
rius  seet  :  Die  stercht  der  heilighen  es  dit  viees  te  versmaden. 

5.  (F.  47-47^).  Trois  prières,  en  vers  flamands. 

a)        Inc.  Godt  almachtich  die  daar  eeuwich  leeft. 

Des.  Door  Christum  voor  swerelts  leven  ons  bewesen. 
h)         Inc.  0  lesu  seer  soet  wij  vallen  u  te  voet. 

Des.  Troost  ende  ghenade  niet  en  comen  ghederven. 
c)         Inc.  0  Maria  doet  ons  recommandatie 
Syt  ons  bystant  in  aile  tribulatie. 

6.  (F.  48^-49).  Prière  des  trois  premiers  commandements  de  Dieu, 
en  flamand. 

Papier;  49  feuillets,  plus  32  feuillets  à  la  fin  du  volume;  0M38  X  0™,092  ; 
XVP  siècle.  Ce  volume  provient  de  la  bibliothèque  de  G.  van  Hulthem  ;  l'ex-libris 
se  trouve  au  verso  de  la  couverture  (1). -Reliure  du  XVIP  siècle,  ais  de  bois  recou- 
verts de  veau  brun  estampé,  au  chiffre  IHS. 

1169.  (2810-13).  —  S.  Augustinus.  Opéra,  en  flamand. 

1.  (F.  Iv).  Fragment  de  vers  flamands. 

Inc.  Van  wedermaent  den  ierste  dach. 
Les  feuillets  2-4  sont  blancs. 

2.  (F.  4v).  Table  des  matières.  Note  du  XVIIP  siècle. 

3.  (F.  5-98).  Epijstele  des  heylichs  Eusebi  tôt  Damasum  ....  van  der 
doet  des  glorioosen  confessoors  ende  leeraer  sinte  Iheronimus  (2). 

4.  (F.  98-165^).  Die  epistel  die  sinte  Gyrillus  bisscop  van  Iheru- 
salem  screef  tôt  sinte  Augustine  ....  van  den  miraculen  des  aldersa- 
lichsten  sinte  Iheronimi  des  heylighen  doctoirs  (3). 

5.  (F.  166-185).  Sinte  Augustyns  vermanen  tôt  synder  moeder  van 
der  pryse  der  caritate. 

Papier,  au  filigrane  de  Técu  de  France;  185  feuillets  ;  Qm^OS  X  0"",14;  XVP  siècle 
(1512),  car  on  lit,  f.  163''  :  Biel  voor  den  ghenen  die  dit  scref,  want  hi  een  arme 
broeder  bleefl.  Ghescreven  int  jaer  ons  heeren  M  xvc  xii  op  den  xv^*^"  dach  van 
Augustus  hi  mij  Broeder  Merten  Vincke.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Dit  boeck  hoert  toe  den 
leecken  brueders  van  Bethléem  den  cloester  der  Regulieren  tôt  Lovene,  et  f.  5  :  Bethléem. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  impériale  de  Paris  se  trouve  f.  5  et  f.  186\ 
Demi-reliure  moderne. 


(1)  Bibliotheca  HuUhemiana,  t.  VI,  p.  10,  n.  36. 

(2)  Cf.  fi^TL.,  n.3866. 

(3)  Cf.  i6td.,n.3868. 


CASSIEN  189 

1170.  (9398-99).  —  Gassianus.  Opéra. 

1.  (F.  1V-15V).  Vita  S.  Anthonii  abbatis.  =  BHL.,  n.  609. 

2.  (F.  15^-18).  [Vitae  PatrumJ.  Ex  historia  lausiaca,  cap.  xlviii, 

XLIX,  LV-LVIII,  LXXI,  XCII,  LXXXVI,  XIX,  XX,  LXXIIl.  —  Cf.  PL.,  t.  LXXIIL 

3.  (F.  18-20).  Liber  Athanasii  episcopi  de  exhortatione  mona- 
chorum.  =  PL.,  t.  XVIH,  col.  71  sqq. 

4.  (F.  20-22).  Vita  S.  Pauli  édita  a  S.  Hieronimo  venerabili  presby- 
tero.  =  BHL.,  n.  6596. 

5.  (F.  22-28V).  Vita  S.  Hilarionis  monachi  et  heremitae.  =  BHL., 
n.  3879. 

6.  (F.  28V-30).  De  [Malcho]  captivo  monacho.  =  BHL.,  n.  5190. 

7.  (F.  30-46 V).  [RuFiNus].  Vita  sanclorum  patrum  heremitarum.  = 
PL.,  t.  XXI,  col.  389-462. 

8.  (F.  46V-54V).  [RuFiNus.  Verba  seniorum].  =  PL.,  t.  LXXIII, 
col.  741-64,  n.  1-40. 

9.  (F.  54^-65).  [Excerpta  ex  Severo et  Gassiano].= 76^U^  col.  813-48. 

10.  (F.  65-67V).  [Verba  seniorum].  Extraits.  =  Ibid.,  col.  856  sqq. 

11.  (F.  67^-76^).  [Historia  lausiaca].  Cap.  29,  4,  5,  6,  8,  9,  13,  14, 
19,  20,  22,  86,  25,  26,  30,  103,  141.  =  Ihid.,  col.  1094  sqq. 

12.  (F.  76^-79).  Gommonitiones  sanctorum  patrum  qui  in  studio 
spiritualis  vitae  senuerunt  que  ad  instructionem  iunioribus  dixerunt 
fratribus. 

13.  (F.  79-80).  De  sancto  Frontonio.  =  BHL.,n.  3190. 
L   14.  (F.  80-91).  Vita  S.  Mauri  abbatis.  =  BHL.,  n.  5772. 

r    15.  (F.  91-108V).  Iohannis  Gassiani  liber  de  institutione  monacho- 
rum.  =  PL.,  t.  XLIX,  col.  52-102  (1). 

16.  (F.  108^-138^).  Iohannis  Gassiani  de  octo  vitiis  capitalibus.  = 
Ibid.,  col.  201-476  (2). 

Parchemin;  138  feuillets  ;  0'»,354-  X  0'",252;  XP  siècle;  deux  colonnes.  F.  1,  il  y  a 
la  cote  LL,  3-5,  de  la  bibliothèque  de  Saint-Laurent,  à  Liège.  Reliure  moderne, 
veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Adhortaliones  sanclorum  patrum,  reproduit  sur 
une  étiquette  à  l'intérieur  du  volume;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscrip- 
tion :  Bibl.  royale  (3). 

1171.  (20790).  —  Gassianus.  Gollationes. 

1.  (F.  1;.  Diverses  antiennes  notées,  avec  neumes. 

2.  (F.  1V-22V).  Gollationes  abbatis  Gheremonis.  =  PL.,  t.  XLIX, 
col.  847  sqq. 

3.  (F.  22V-35).  Gollationes  abbatis  Nesterotis.  =  Ibid.,  col.  953  sqq. 


1(1)  Il  n'y  a,  sous  ce  titre,  que  les  quatre  premiers  livres  De  coenobiorum  instUulis. 
(2)  Livres  V-XII  du  même  traité. 
(3)  Sur  ce  manuscrit,  voir  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell.,  t.  II,  p.  336-37. 
: 


190  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

4.  (F.  35-53).  [Collationes  abbatis  loseph].  =  Ihid.,  col.  1011  sqq. 

5.  (F.  53V-66).  Collationes  abbatis  lohannis.  =  Ibid.,  col.  1125  sqq. 

6.  (F.  G6-94v').  [Collationes  abbatis  Theonae].=/6/(i?.,col.  1169  sqq. 

7.  (F.  94V-102V).  [Collationes  abbatis  Abraham].  =  Ihid.,  col.  1279 

sqq. 

Parchemin;  102  feuillets;  0^31  X  0%223  ;  XP  siècle;  sauf  les  feuillets  71-102 
qui  ont  été  écrits  auXVP;  deux  colonnes;  belles  lettrines.  F.  1,  on  lit  :  Codex 
S. lacobi  apostoli  apui  Mogunliam.  —  Liber  abbatiae  S.  lacobi,  de  mêmeff.  1%2,  6; 
f.  21  :  Codex  sancti  lacobi  apostoli  extra  muros  Moquntinos  ;  fï*.  32%  58,  60  :  Codex 
sancti  lacobi  apud  Mogunliam  ;  f.  53"  :  Codex  monasterii  sancti  lacobi  extra  muros 
Moguntine  civitalis  sili.  Ce  volume  fut  acquis  par  la  Bibliothèque  royale,  le 
17  mai  1852,  pour  fr.  50,60,  à  la  vente  Héberlé.  Demi-reliure  moderne;  dos  en 
maroquin  vert,  avec  le  titre  doré  :  Cassiani  collationes  Patrum. 

1172.  (IL  1010).  —  Cassianus.  Collationes. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  1^-91^).  Sancti  Iohannis  Cassiani  de  decem  collationibus.  -= 
PL.,  t.  XLIX,  col.  477  sqq.  —  Dans  ce  volume,  il  n'y  a  que  dix  colla- 
tions. 

3.  (F.  91^-92).  In  cathedra  sancti  Pétri  sermo  sancti  Augustini  (1) 
Hiponensis  episcopi.  =  PL.,  t.  LVII,  col.  349. 

Sur  les  deux  plats  intérieurs  de  la  couverture  sont  collés  des  frag- 
ments du  IX«  siècle  contenant  des  extraits  bibliques. 

Parchemin;  92  feuillets;  0"',274  X  0™,204;  XI«  siècle;  quelques  jolies  lettrines; 
titre  courant  en  rouge.  F.  1^  et  f.  92,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancti  Martini  Tornacensis. 
Servanti  benedictio  (2).  L'ex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Bill  se  trouve  f.  2.  Ce  volume 
a  été  acquis  en  1888,  pour  fr.  40.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé  sur  ais  de 
bois  avec  la  marque  du  relieur  P.  de  Tielt,  et  le  titre  sous  corne  :  Decem  colla- 
tiones Cassiani, 

1173.  (20019).  —  loHANNEs  Cassianus.  Collationes. 

1.  (F.  1-155).  Cassiani  collationes,  nn.  1-5,  7,  8,  6,  9,  17.  =  PL., 
t.  XLIX,  col.  477-1088. 

2.  (F.  155-160^).  [Sentences  diverses].  Lie.  Cum  videris  inimicum 
tuum  in  potestate  tua.  Des.  Gestus  corporis  signum  est  mentis. 

Au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  une  table  détaillée  des  Collations. 

Parchemin;  160  feuillets  ;  0",298  X  0'",20;  XIII»  siècle;  très  belles  capitales  en 
toutes  couleurs  ;  initiales  rouges  et  vertes  ;  signatures  i-xx.  Sur  le  second  plat  inté- 
rieur de  la  couverture,  on  lit  :  Liber  sancle  Marie  de  Villari.  Reliure  veau;  au  dos, 
le  titre  :  Cassianus  sup.  Collât. 


(1)  C'est  le  sermon  de  S.  Maxime,  éd.  de  Rome,  1784,  p.  165. 

(2)  Voir  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Tournai 
conservés  à  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  14, 


CASSIEN  191 


1174.  (IL  1070).  —  loHANNES  Gassianus.  De  institutione  mona- 
chorum. 

1.  (F.  1^-56).  Beati  Iohanms  heremite,  qui  et  Gassianus  dicitur,  de 
institutione  monachorum.  =  PL.,  t.  XLIX,  col.  53  sqq. 
|B.2.  (F.  56-134).  Beati  loiiANNis  heremite  decem  collationes  sancto- 
'^um.  =  Ibid.,  col.  477  sqq. 

3.  (F.  134-138^).  De  medela  anime. 
ft4.  (F.  139-14^v)_  Fragment  de  bréviaire,  X^  siècle. 

Papier;  140  feuillets;  0'n,34;  X  0'",24;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
belles  lettrines;  capitales  rouges,  vertes  et  bleues.  F.  l'',  il  y  a  la  note  :  Liber  sancle 
Marie  de  Âlna  (1).  Plus  tard,  ce  manuscrit  a  fait  partie  de  la  bibliothèque  de  sir 
Thomas  Phillipps  avec  la  cote  4650;  il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en 
1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  lohannes  heremita  sive 
Cassianus  de  inslitutione  monachorum, 

1175.  (21871).  —  loHANNEs  Gassianus.  Gollationes. 
XXIIII  collationes  Gassiani.  =  PL.,  t.  XLIX,  col.  477  sqq. 

Papier,  au  filigrane  de  la  croix  ;  162  feuillets;  0'",28  X  0°»,21  ;  XV«  siècle  (1440), 
car  f.  162,  on  lit  :  Finilus  et  complelus  est  liber  isle  anno  Domini.  M^.cccC^.œl^; 
deux  colonnes.  F.  1%  on  lit  :  Liber  monasterii  canonicorum  regularium  in  Galilea 
iiixta  Aldenardum  in  Flandria  inparochia  de  elseghem  (2).  Ce  volume  fut  acquis 
en  1863,  à  la  vente  des  livres  de  van  Alstein  à  Gand,  pour  fr.  6,65.  Reliure,  ais  de 
bois  recouverts  de  peau  de  truie  ;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

1176.  (19820-21).  —  Gassianus.  Opéra. 

1.  (F.  1-46^).  [loHANNis  Gassiani  de  coenobiorum  institutis].  = 
PL.,  t.  XLIX,  col.  53  sqq. 

2.  (F.  47-157).  [Iohannis  Gassiani  collationes].  =  Ibld.,  col.  477  sqq. 
IBs.  (F.  158-360^).  Fragment  de  missel,  X«  siècle. 

Papier,  au  filigrane  de  la  lettre  P,  de-cide-là  quelques  feuillets  en  parchemin; 
0",30  X  0'°,21  ;  XV«  siècle  (1459),  car  f.  159,  il  y  a  la  note  :  Scriptus  per  manus  fra- 
I  iris  Iohannis  de  Lantschols  tercii  ordinis  beati  Francisci  de  paenitentia  nuncupati 
presbileri  anno  Domini  millesimo  quadringenlesimo  quinquagesimo  nono  mensis 
oclobrisdîevicesima,pro  tune  Ruremonde  commorantis.  Deux  colonnes.  F.  158'',  on 
lit  :  Liber  fratrum  tercii  ordinis  sancti  Francisci  in  Zepperen  (3).  Reliure  ancienne, 
veau  brun  estampé. 

1177.  (1211).  —  Gassianus.  Gollationes. 

1.  (F.  2-3).  Prologus  et  capitula. 

2.  (F.  3-108).  Gollationes  I-X.  =  PL.,  t.  XLIX,  col.  53  sqq. 

Parchemin;  108  feuillets  ;  0™,29  X  0™,195;  XV^  .siècle  ;  deux  colonnes;  quelques 
capitales  fleuronnées  ;  initiales  rouges  et  bleues;  signatures  A1-O2.  F.  1,  il  y  a  la 


P 


1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  253,  decuria  octava. 

(2)  Cf.  supra,  p.  187. 

(3)  Localité  du  Limboui-g  belge. 


192  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

note  :  Est  liber  hic  sancH  Marlini  lovaniensis  (1)  ex  parle  fratris  Henrici  Vrancx 
eiusilem  monaslerii  canonici  elpresbileri  profcssi.  L'estampille  rouge  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  108^  Reliure  ancienne  veau  estampé  : 
sur  le  plat  extérieur,  étiquette  sous  corne  dans  un  cadre  en  cuivre  :  CoUationum 
sa nctoru ni  put rum  prima  pars.  G.  XVII. 


1178.  (1838-39).  —  Gassianus.  Gollaliones. 

1.  (F.  1").  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-200).  XXim  collationes  Gassianl  =  PL.,  t.  XLIX,  col.  477 
sqq. 

3.  (F.  201-218).  Liber  quintus  instilulionum  Iohannis  GASsiANide 
natura  et  reinediis  octo  principalium  viciorum.  =  PL.,  t.  XLIX, 
col.  201  sqq.    . 

Parchemin;  218  feuillets;  0"",26  X  0™,18;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  ancienne  pagination  1-217,  à  l'encre  rouge;  signatures  «/-%. 
F.  l'',  on  lit  cette  note  :  Perlinet  monaslerio  sancte  Marie  in  bellileem  prope 
lovanium,  et  f.  2  :  Bethléem.  L'estampille  rouge  li.F.  de  la  Bibliothèque  nationale 
de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  218.  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  brun, 
titre  doré  :  Cassiani  collationes  patrum  saec.  XV ;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de 
Léopold  P'-. 

1179.  (9964-66).  —  Sedulius.  Iuvengus.  Garmina. 

1.  (F.  1-39).  [G.  Sedulii  carmen  paschale].  =  PL.,  t.  XIX,  col.  533- 
754. 

2.  (F.  39-41V).  [EiusDEM  elegia]'.  =  Ibid.,  col.  753-62  (2). 

3.  (F.  41V-42).  [EiusDEM  hymnus].  =  Ibid.,  col.  763-70. 

4.  (F.  42^).  Versus  anacrostici  de  Sedulio  Liberti  scolastici.  =  Ibidy 
col.  782-86. 

L'acrostiche  est  SEDVLIVS  ANTISTES.  Au  second  acrostiche 
manquent  six  vers  (3). 

5.  (F.  43-104).  Liber  Iuvenci  presbiteri.  =  Ibid,,  col.  61-346.  Les 
préfaces  manquent. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  218. 

(2)  F.  39,  on  lit  cette  note  écrite  au  XVIP  siècle  :  Hoc  opus  non  a  Sedulio  auctore 
edilum  est,  sed  a  Turcio  Rufo  Âsteri[o\  Quinto  V.  C.  ex-consule  ordinario  atque 
patricio  quod  inter  char  tas  Sedulij  invenit.  lia  Aldus.  Au  sujet  de  cette  note,  voir 
PL.,  t.  XIX,  col.  486  sqq. 

(3)  En  marge,  on  a  écrit  au  XV»  siècle  les  deux  notes  suivantes,  qui  désignent 
un  autre  manuscrit  de  Sedulius  :  Nota  quod  isti  versus  habentur  in  Sedulio  in  quo 
sunl  ymagines  depicte,  in  quarto  folio.  —  Isti  versus  habentur  in  Sedulio  in  quo 
sunt  ymagines  depicte,  in  xUj°  folio.  Il  est  fort  probable  que  ce  manuscrit  enlu- 
miné de  Sedulius  est  celui  qui  est  actuellement  conservé  au  Musée  Plantin- 
Moretus  à  Anvers,  sous  la  cote  n.  126,  et  qui  a  été  naguère  décrit  par  M.  C.  Gaesar, 
Hheinisches  Muséum,  t.  LVI,  1901,  p.  247-71. 


SEDULIUS  193 

Le  troisième  feuillet  de  garde  contient  un  fragment  écrit  en 
mciales.  Inc.  ...  psallendo  pro  se  a  devotione. ,  X>6s.  propter  ciborum 
ipatientiam... 

Parchemin;  104  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  0"",205  X  O^^SS;  XI^  siècle.  Ce 
rolunie  provient  de  l'abbaye  de  Saint-Jacques  à  Liège,  car  f.  103'',  on  lit  :  Liber 
iclesie  Sancti  lacobi  in  Leodio.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de 
*aris,  aux  faisceaux,  se  trouve  f.  1  et  f.  104''.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au 
los,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  : 

eduUi  et  luvencii  carmina;  Xllsaec,  avec  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  : 
Ubl.  royale. 

1180.  (2766-70).  —  Sedulius.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-34^).  Opus  paschale  Sedulii.  =  PL.,  t.  XIX,  col.  533-754. 

3.  (F.  34V-35V).  Hymnus  Sedulii.  ==  Ibid.,  col.  753-62. 

4.  (F.  36-36^').  Versus  Bellaesarii  scolastici.  =  Ibid.,  col.  782-84. 

5.  (F.  36V-37-).  [Hymni  Sedulii].  =  PL.,  t.  XIX,  col.  763-70. 

6.  (F.  38-92V).  Tractatus  sancti  Thome  de  Aquino  de  perfectione 
spiritualis  vite  (1). 

Les  feuillets  93-97  sont  blancs. 

7.  (F.  98-105).  Liber  beati  Angelmi  de  libero  arbitrio.  =  PL., 
j      t.  GLVIII,  col.  489-506. 

ILes  feuillets  105^-109^  sont  blancs. 
8.  (F.  110-126).  Pomerium  spirituale  fratris  Henrigi  ex  Pomerio  (2). 
Les  feuillets  126^-129^  sont  blancs. 
9.  (F.  130-181).  Quidam  sermones  de  diversis. 
a)  In  festo  omnium  sanctorum.  Inc.  Tempus  spargendi  lapides  et 
empus  colligendi. 
b)  De  nativitate  Domini.  Inc.  Exiit  edictum  a  Gesare  Augusto. 
c)  De  eodem.  Inc.  Ascendit  loseph  de  Galilea. 
d)  Item  de  eodem.  Inc.  Ecce  evangelizo  vobis  gaudium  magnum. 
e)  De  circumcisione  Domini.   Inc.  Gircumcidetur  ex  vobis  omne 
nasculinum. 
f)  Item  de  eodem.  Inc.  Postquam  consummati  sunt  dies  octo. 
g)  In  die  circumcisionis.  Inc.  Induite  novum  hominem. 
'         h)  [De  eodem].  Inc.  Apparuit  benignitas  et  humanitas  Salvatoris 
ostri. 


I 


(1)  Cf.  sur  ce  traité  Quétif-Echard,  Scriptores  ordinispraed.,  1. 1,  p.  335,  n.  18. 

(2)  Sur  cet  auteur,  un  des  plus  célèbres  de  la  Congrégation  de  Windesheim,  et 
son  traité,  voir  J.  Acquoy,  Het  Kloosler  te  Windesheim,  t.  II,  pp.  214-15,  236-37  ; 
Alvin,  Documents  iconographiques  et  typographiques  de  la  bibliothèque  royale  de 

(elgique,  Bruxelles,  1864,  l*^'"  série,  p.  4-12. 
CATAL.  BIBL.   ROYALE,  T.  II.  13 


194  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

i)  De  eodem.  Inc,  Apparuit  ...  Quadruplicem  statum  Salvatoris 
possumus  distinguere. 

k)  Item  de  eodem.  Inc.  Ecce  gentem  quam  nesciebas,  invocatis. 

l)  De  eodem.  Inc.  Ambulabunt  gentes  in  lumine  tuo. 

m)  De  eodem.  Inc.  Gum  natus  esset  Ihesus  in  Bethléem  iude. 

n)  De  conversione  sancti  Pauli  apostoli.  Inc.  Paulus  adhuc  spirans 
minarum. 

0)  Item  sermo.  Inc.  Vade,  quia  vas  electionis  est  mihi  iste. 
p)  De  nativitate  Domini.  Inc.  Parvulus  natus  est  nobis. 

q)  In  festo  sancti  Thome  martiris.  Inc.  Pro  iustitia  agonizare. 

r)  In  purificatione  béate  Marie  Virginis.  Inc.  Postquam  impleti 
sunt  dies  purgationis  eius. 

s)  Item  de  eodem.  Inc.  Postquam  impleti  sunt ...  Hodie  recolit 
ecclesia  aliqua  retroactis  temporibus  facta. 

t)  De  eodem.  iwc.  Accepit  Symeon  puerum. 
.    u)  De  eodem.  Inc.  Ecce  homo  erat  in  Iherusalem  nomine  Symeon. 

v)  In  annuntiacione  béate  Marie  Virginis.  Inc.  Missus  est  angélus 
Gabriel  a  Deo. 

w)  De  eodem.  Inc.  Ingressus  angélus  ad  eam,  dixit  :  Ave  gratia 
plena. 

x)  Item  de  eodem.  Inc.  Ave  Maria  gratia  plena. 

y)  In  die  Gène.  Inc.  Gonvenientibus  vobis  in  unum. 

z)  De  eodem.  Inc.  Sciens  Ihesus  quia  venit  hora  eius. 

a)  De  eodem.  Inc.  Pro  Ghristo  legatione  fungimur. 

p)  In  die  Pasche.  Inc.  Hec  est  dies  quam  fecit  Dominus. 
y)  De  ascensione  Domini.  Inc.  Videntibus  illis  elevatus  est. 

b)  De  eodem.  Inc.  Eduxit  eos  foras  in  Bethaniam. 

€)  De  sancto  Spiritu.  Inc.  Gor  mundum  créa  in  me,  Deus. 

1)  In  die  sancte  Trinitatis.  hic.  Très  sunt  qui  testimonium  dant. 
Ti)  In  vigiUa  assumptionis  béate  Marie.  Inc.  Tota  pulchra  es,  arnica 

mea. 

e)  In  festo  assumptionis  béate  Marie.  Inc.  Que  est  ista  que  ascen- 
dit. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf,  et  parchemin  ;  181  feuillets,  plus  cinq  de 
garde;  0'",22  X  0™,15;  XV«  siècle.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Me  liber  per  Une  t  monaslerio 
sancte  Marie  in  Bethléem  prope  Lovanium  et  f.  181  "^  :  Pertinet  in  bethleem  prope 
Lovanium  liber  iste.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se 
trouve  f.  1  et  f.  181''.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 

1181.  (593-94).  —  S.  Léo  papa.  Sermones  et  epistolae. 

1.  (F.  2-2^).  Intitulaciones  in  libro  sermonum  beati  Leonis  pape. 

2.  (F.  2v-106v).  Sermones  beati  Leonis  pape  doctoris  eximii.  —  Ce 
sont  les  sermons  FL.,  t.  LIV,  nn.  1,  3, 4, 6-10,  12-19,  21-30,  31-62, 64, 


s.    CYRILLE    d'aLEXANDRIE  195 

66,  63,  67-96.  —  F.  31,  il  y  a  un  sermon  de  S.  Maxime,  de  Epyphania 
Domini.  =  FL.,  t.  LVII,  col.  545. 

3.  (F.  107-107^).  In  natali  septem  fratrum  Machabeorum  sermo.  = 
PL.,t.  LIV,  col.517. 

Les  feuillets  108-1 10^  sont  blancs. 

4.  (F.  111-112^).  Ex  codice  manuscripto  Heilesemensi.  Gastiga- 
tiones  D.  Martini  Lypsij  canonici  regularis  D.  Martini  Lovaniensis. 

5.  (F.  113-186).  [S.  Leonis  epistolae].  =  PL.,  t.  LIV,  les  lettres 
nn.  20,  24,  23,  22,  28,  25,  35,  29,  30,  9,  33, 59,  44,  45, 60,  61, 69,  70,  84, 
71, 94, 82,  90,  83,  80,  155,  85, 93, 106, 104, 105, 115, 130, 134, 113, 111, 
112,  79,  118,  123,  125,  124,  120,  127,  163,  135,  114,  129,  97,  99,  102, 
121,  puis  une  lettre  à  l'impératrice  Eudoxie  qui  n'est  pas  dans  Migne, 
nn.  162,  165,  14,  2,  puis  une  lettre  ad  metropolitam  Venetie,  nn.  168, 
4,  159,  18, 19,  16,  7, 166,  12,  append.  2,  10,  41,  108,  167,  15. 

6.  (F.  186).  Epistola  Aurelii  carthaginensis  episcopi  ad  omnes 
episcopos  per  Bizanzenam.  =  PL.,  t.  XLV,  col.  1731-37. 

17.  (F.  186-187).  Excerpta  ex  gestis  contra  Pelagium  hereticum.  = 
id.,  col.  1709-10. 
8.  (F.  187-187V).  Decretum  S.  Hilarh  pape.  =  PL.,  t.  LVIIl,  col.  12. 
9.  (F.  187^-188^).  Epistola  eiusdem  Hilarh  ad  Ascanium.  =  Ibid., 
\.n. 
10.  (F.  188^-189).  Eiusdem  ad  Ascanium  Terraconensem.  =  Ibid., 
col.  19. 

11.  (F.  190-190^).  Epistola  Leonis  synodo  calcedonensi.  —  Repro- 
duction de  la  lettre  n.  27  du  f.  132^. 


"^ffoii 


archemin  et  papier  au  filigrane  de  la  licorne  et  de  la  lettre  P  ;  190  feuillets,  plus 
is  de  garde  à  la  fin;  0'",295  X  0"",2]5;  XV«  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales  rouges 
et  bleues.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Liber  monasterii  canonicorum  Regularium  vallis 
sancli  Martini  in  lovanio  (1).  Cuslodiatur  asserveturque  diligentissime  istud 
D.  Leonis  pape  volumen  MS.  quia  in  fils  regionibus  non  puto  prestanlius  aut 
castigatius  inveniri,  quare  puto  istud  ex  antiquissimo  manuscripto  codice  esse 
transcriptum  ;  f.  2  :  Gustodiatur  tamquam  thésaurus  incomparabilis;  f.  98  :  Est  liber 
hic  sancti  Martini  Lovaniensis,  et  au  verso  du  dernier  feuillet  de  garde  :  Est  liber 
hic  sancti  Martini  Lovaniensis,  dignus  solertissime  asservetur.  L'estampille  rouge, 
anx  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  3  et  190\  Reliure 
ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun  estampé  ;  sur  le  plat  le  titre  : 
Sermones  et  epistole  dlvi  Leonis  pape  .  G.  XlLl;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 


1182.  (8301).  —  S.  Gyrillus  Alexandrînus.  Homiliae  paschales, 
en  grec. 

1.  (F.  2-14v).  ToO  èv  otYioiç  iraipôç  f)juujv  KupiWou  dpxieTTicTKÔTTGU 
AXeHavbpeiaç  éopTacTTiKn  TrpujTn.  =  PG.,  t.  LXXVII,  col.  4^1-26. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  220. 


196  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

2.  (F.  14^-25).  'EopracTTiKn  beuiépa.  =  Ihid.,  col.  427-51. 

3.  (F.  25-34).  'EopcTTacTTiKn  TeiapTri.  =?  Ibid.,  col.  451-72. 

4.  (F.  34V-46V).  'EopiacTTiKn  TTéjLiTTTti.  =  Ihid.,  col.  472-500. 

5.  (F.  47-63^).  'EopTadTiKn  êxin.  =  Ihid.,  col.  500-36. 

6.  (F.  63V-72V).  'EopTacTTiKîî  k^hô\xr\.  =  Ibid.,  col.  536-54. 

7.  (F.  72^-84).  'EopraaTiKri  ÔTbôrj.  =  Ihid.,  col.  554-78. 

8.  (F.  84-97V).  'EopTacTTiKTi  èwarn.  =  Ibid.,  col  578-606. 

9.  (F.  97^-1 12v).  'EopTaaTiKn  6eKàTr|.  =  Ibid.,  col.  606-34. 

10.  (F.  112V-128).  'EopTacTTiKn  èvbeKàxri.  =  Ibid.,  col.  634-66. 

11.  (F.  128-140).  'EopTaaTiKiî  biJubeKain.  =  Ibid.,  col.  666-94. 

12.  (F.  140-148).  'EopTa(TTiKri  ipiaKaibeKarn.  ==  Ibid.,  col.  694-709. 

13.  (F.  148-157^).  *EopTa(TTiKri  TecrcrapeaKaibeKaTr).  =  Ibid.,  coU; 
709-28.  ,    ]^ 

14.  (F.  157V-167).  'EopxacrTiKr)  TTevTeKaibeKdrri.  =  Ibid.,  col.  728-48. 

15.  (F.  167-177V).  'EopTaŒTiKri  iç'.  =  Ibid.,  col.  748-68. 

16.  (F.  177^-188).  'Eopiao-TiKti  éiriaKaibeKaTTi.  =  Ibid.,  col.  768-89. 

17.  (F.  188^-198).  'EopTacTTiKn  ÔKTuuKaibeKdTrj.  =  Ibid.,  col.  800-20. 

18.  (F.  198-206).  'EopTa(TTiKr|  èweaKaibeKàrn.  =  Ibid.,  col.  820-38. 
,    19.  (F.  206v-212^).  'EopiacTTiKn  €ÎKO(TTr|.  =  Ihid.,  col.  838-49. 

20.  (F.  212V-216V).  'EopTaOTiKri  Ka'.  =  Ibid.,  col.  849-58. 

21.  (F.  216V-224V).  ^EopTacTiiKn  kP'.  =  Ibid.,  col.  858-74. 

22.  (F.  ,224^-231).  'EopittanKr)  kt'.  =  Ibid.,  col.  874-86. 

23.  (F.  231-239).  'EopiacTTiKn  Kb'.  =  Ihid.,  col.  886-902. 

24.  (F.  239-245).  'EopTacjTiKri  xe'.  =  Ibid.,  col.  902-12. 

25.  (F.  245-254V).  'EopTaaTiKn  kç'.  =  Ibid.,  col.  913-28. 

26.  (F.  254V-261V).  'EopTacTiiKn  kI'.  =  Ibid.,  col.  928-41. 

27.  (F.  261V-269).  'EopTacTTiKfi  kx]'.  =  Ibid.,  col.  941-58. 

28.  (F.  269-274V).  'EopraOTiKn  k0'.  =  Ihid.,  col.  958-68. 

29.  (F.  275-280V).  ^EopTacTTiKn  X'.  =  Ibid.,  col.  969-81. 

Papier;  280  feuillets,  dont  les  derniers  sont  lacérés;  0°',280  X  0°»,195;  XVI«  siècle. 
F.  l'',  on  lit  la  note  :  Emi  hune  M.  S.  Cyrilli  Toleti  ex  bibliotheca  Alvari  Gometii, 
eui  in  professione  graeearum  litterarum  suecessi  a  secretario  Castilonio  tredecim 
eoronatis  aureis  —  141.  R.  Andréas  .  Schottus,  158:2  ;  f.  2;  De  P.  Schotlo  usui 
P.  Ândr.  Schotti;  au  haut  du  même  feuillet  :  Societatis  lesu  Ântverpiae  D.  P. 
L'ex-libris  y^c  MS.  de  la  bibliothèque  des  anciens  bollandistes  se  trouve  sur  une 
étiquette  collée  sur  le  premier  feuillet.  Reliure  parchemin  (1). 

1183.  (11259).  —  S.  Gyrillus  Alexandrinus.  In  evangelium 
lohannis,  en  grec. 

1.  (F.  1  et  115).  Fragments  de  méditations  sur  la  passion  du  Christ, 
en  flamand.  Inc.  miitil ten  iiode  ons  heeren  sweette  dit  bloedich 


(1)  Sur  ce  manuscrit,  voir  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de  la  biblio- 
thèque royale  de  Bruxelles,  p.  14,  n.  29. 


s.    CYRILLE    d'aLEXANDRIE  197 

sweet.  Des.  mutil.  dat  die  stricke  die  aen  die  handen  waren  persten 
dat .... 

±  (F.4-114V).  ToûdTÎou  KupiWou  èTriffKÔTTou  'A\e£av6peiaç  eiç 
TÔ  euarreXiov  toO  Nujdvvou.  =  PG.,  t.  LXXIV,  col.  9  sqq. 

v^n'/i  «''  Y  vÎt!''  ^'f^r'  ^  f  "^  ^"^  '""*  "^  parchemin  ;  115  feuillets  ;  0^210 
X  0M6o  ;  Xyi  siècle  Ce  volume  provient  de  l'ancienne  bibliothèque  des  bollan  - 
distes;  Il  porte  l'ex-libns  ^  MS.  148.  Demi-reliure  moderne,  parchemin  (1). 

^^J^\^f^^l  ~~  ^'  ^™^^u^-  Quadripartitus  apologeticus,  en  latin. 

1.  (i^ .  1-1^).  Fragment  de  grammaire  latine. 

2.  (F.  2-3).  [Prologus  in  quadripartitum  Gyrilli]  (2). 

3.  (F.  3-5).  Distinctiones  capitulorum. 

4.  (F.  5-94V).  [Gyrilli  quadripartitus]. 
Le  feuillet  95  est  blanc. 

5.  (F.  96-96V).  Fragment  d'un  traité  de  droit  canbn. 

Papier  saufles  ff.  1  et  96  qui  sont  en  parchemin;  96  feuillets;  0-,215  X  0-  15' 
XVe  siècle;  titre  courant  en  rouge.  Ce  volume  provient  des  anciens  bollandis'tes'; 
lex-lbrisdel^^^  *  ^^^-  '  ''  trouve  sur  le  premier  plat  intérieur 

fraces  de Tro":  "'  "  """'"''  ''  ^^^^  ''  ^'^"^^^^^  ^^^^  -  ---^ 

1185.  (IL  190).  -  S.  Gyrillus.  Parabolae,  en  latin. 

l'  Z'  If?}'  Q^^^^^Partitus  apologeticus  beati  Gyrilli  episcopi. 
2.  (F.  90-93).  Tabula  totius  librL 

Papier,  au  filigrane  de  la  lettre  P  ;  93  feuillets  ;  0™,212  X  0-14  •  XVI«  siècle  I  ^ 
volume  provient  de  l'abbaye  de  Parc,  dont  les  armoiries  ont  été  grattée  sur  les 
deux  p  ats.  Plus  tard,  ce  manuscrit  a  appartenu  à  Mgr  de  Ram  (3)  ;  ife  blTothèque 
royale  l'a  acquis  en  1875.  Reliure  veau  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  CyHlL  apZg^ 

1186.  (4^77).  —  S.  Gyrillus  Alexandrinus.  Homiliae  festivae  inter- 
prète Andréa  Sghotto  (4). 

L  (F.  3).  Nota  de  paschalibus  sermonibus. 

2.  (F.  4)  Approbatio  R.  P.  Frangisgi  Flerontini  praepositi  provin- 
ciaiis  bocietatis  lesu  in  Belgio,  15  februarii  M.  DG  X 
Les  feuillets  4v-6v  sont  blancs. 


(2)  Sur  le»  éditions  du  QmdripartUus  apologeticus,  attribué  à  S.  Cyrille    anôtre 
les  Slaves,  voir  Br„»kt,  Manuel  du  libraire,  5-  éd.,  t.  II,  p.  463-64.  ^ 

W   U.  Supplément  au  catalogue  des  livres  de  Serrure,  n.  4357 
•mo)hèllllT'^''  "■'"','■  ';i'"P'-«^^'<>°>  «^t  resté  inédit.  Voir  Sommervooel, 
TlZ         ^""«"T  *  ■''''"''  '•  ^"'  P-  ^^^^-  L«  R-  P-  Sommervogel  cite 
'"«.,  p.  891,  ce  manuscnt  de  la  Bibliothèque  royale  de  Belgique 

■ 


198  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


an-1i 


3.  (F.  7-304).  'EopTacTTiKai.  Homiliae  XXX  beati  Gyrilli  Alexan 
drini  episcopi. 

Papier;  304  leuillets  ;  0^215  X  0M65;  XVII"  siècle  (1610),  car  f.  304,  on  lit  : 
Finis,  Tornacian.  M.  CD.  X.  die  XIX  Augusti.  Ce  volume  provient  de  la  biblio- 
thèque des  anciens  bollandistes,  dont  il  porte  la  cote  >f<  MS.  138  au  revers  de  la 
couverture.  Reliure  parchemin. 


1187.  (1927-44).  —  S.  Prosper,  et  autres.  Traités  divers. 

1.  (F.  Iv).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-60^).  Prosper.  Liber  de  contemplativa  vita  et  activa.  = 
PL.,  t.  LXXXIII,  col.  415-520. 

3.  (F.  61-81^).  Exhortationes  beatiCESARii  Arelatensis  episcopi  ad 
monachos.  —  Suite  de  sermons  de  divers  auteurs,  PL.^  t.  LXVII, 
col.  1154, 1056  ;  t.  LVIII,  col.  869  ;  t.  LXVII,  col.  1062, 1089, 1069, 1067. 
F.  71^,  il  y  a  un  sermon  De  humilitate,  qui  commence  :  Sanctus  ac 
venerabilis  pater  vester  (1);  f.  76^  :  Miror,  fratres  dilectissimi,  patrein 
vestrum  tanta  se  humilitate  deicere  (2)  ;  f.  78^  :  Sanctus  ac  venerabi- 
lis pater  vester,  dum  se,  ut  cum  venia  sui  dixerim  (3). 

4.  (F.  81^-104^).  Sermones  eiusdem  générales.  —  Suite  de  sermons, 
surtout  de  S.  Augustin,  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2280,  2285;  t.  LXVII, 
col.  1072;  t.L,  col.  836;  t.  XXXIX,  col.  2245;  t.  XL,  col.  1306; 
t.  XXXIX,  col.  1932  et  2253.  F.  91,  sermon,  inc.  Fidelium  exhorta- 
tores  animarum  (4)  ;  f.  97,  inc.  Audivimus  ...  cum  evangelium  legere- 
tur,  dixisse  Dominum  ...  Bonus  homo  de  bono  thesauro;  f.  102,  inc. 
Admonet  nos  ...  sermo  divinus  ...  Vovete  et  reddite  Domino  (5). 

5.  (F.  105-121^).  Soliloquium  seu  dyalogus  venerabilis  viri  magistri 
Ade  DE  SANGTO  ViGTORE  prope  Parisius  de  instructione  anime  reli- 
giose.  =  PL.,  t.  GXGVIII,  col.  843  sqq.  (6). 

6.  (F.  121^-128^).  Dyalogus  reverendi  doctoris  magistri  Henrici  de 
Hassia  de  celebratione  misse  (7). 

7.  (F.  128^-135^).  Tractatus  Boneventure  de  corpore  Ghristi  et 
praeparatione  ad  devotam  susceptionem  eiusdem  ritamque  celebra- 
tionem  mysterii  misse  (8). 


(1)  Publié  récemment  par  G.  F.  Arnold,  Caesarius  von  Arelate,  Leipzig,  1894, 
p.  468-90. 

(2)  Pour  la  bibliographie  de  ce  sermon,  cf.  ibid.f  p.  443. 

(3)  Ibid.,  p.  448. 

(4)  76id.,p.439. 

(5)  Ibid.,  p.  437. 

(6)  Cf.  plus  haut,  p.  162,  la  note  1. 

(7)  Cf.  Fabricius-Mansi,  Bibl.  lai.  inf.  etmed.  aet.,  t.  III,  p.  218. 

(8)  S.  Bonaventurae  opéra,  Romae,  1596,  t.  VII,  p.  70  sqq. 


I 


s.   PROSPER  199 

8.  (F.  135^-144).  Expositio  venerabilis  Bede  presbiteri  super 
Mulierem  fortem  qiiis  inveniet.  =■■  PL.,  t.  XGI,  col.  1039  sqq. 

9.  (F.  144-147^').  Meditalio  domni  Angelmi  archiepiscopi  de  redem- 
ptione  humana.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  762  sqq. 

10.  (F.  147^-149^).  Tractatus  Angelmi  dellll  virtutibus  quae  fuerunt 
in  beata  Maria.  =  PL.,  t.  GLIX,  col.  579  sqq. 

11.  (F.  150-151).  Epistola  Angelmi  in  quendam  novicium.  =  PL., 
i.CLVin,  col.  1095  sqq. 

12.  (F.  151-152V).  Epistola  domni  Angelmi  episcopi  de  ritibus 
ecclesie.  =  Ihid.y  col.  551. 

13.  (F.  152^-154).  Exhortatio  ducum  et  ululatus  exercituum.  Inc, 
Temptantia  quippe  vitia  que  invisibiliter  contra  nos.  Des.  quasi  ulu- 
latus exercitus  odorando  cognoscit. 

14.  (F.  154-157).  Sermo  beati  Iohannis  Grisostomi  de  penitencia. 
Inc.  Provida  mente  et  profundo  cogitatu. 

15.  (F.  157-159^).  Questio  cur  natalicia  sanctorum  in  leticia,  para- 
ischeve  autem  in  tristitia  celebremus.  Inc.  Quaestionem  a  tua  dile- 
[ctione  mihi  propositam.  Des.  verbosior  forsitan  extiti. 

16.  (F.   159^-164^).    Gnothosolitos    magistri    Hugonis    de  sangto 

iViGTORE  (1). 

17.  (F.  164^-179^).  Liber  magistri  Hugonis  de  statu  virtutum  varia- 
>ili  (2). 

18.  (F.  179v-183v).  Tractatus  magistri  Hugonis  de  sangto  Vigtore 
fde  tribus  voluntatibus  in  Ghristo.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  839  sqq. 

19.  (F.  183^-184^).  Sententia  magistri  Hugonis  de  quibusdam 
[dubiis  (3). 

20.  (F.  184^-203).  Epistola  magistri  Humberti  ad  omnes  religiosos 
)raesertim  sui  ordinis  scilicet  praedicatorum  in  caritate  con- 
îcripta  (4). 

Parchemin  ;  203  feuillets,  le  feuillet  37  a  été  mal  relié,  il  doit  suivre  immédiate- 

tment  le  feuillet  33;  0'",25  X  O"",!?;  XV«  siècle  (1460),  car  on  lit,  f.  203  :  Scriptaper 

\manus  fratris  Livini  de  Machlinia  necnon  finita  anno  Domini  M°cccc°locP  mensis 

[decembris  die  duodecima.  Initiales  rouges  et  bleues;  ancienne  pagination  i-cci.  Ce 

rolume  provient  de  Gorsendonck,  car  f.  1,  il  y  a  la  cote  X.  4  de  sa  bibliothèque,  et 

l"",  on  lit: Iste  liber  perlinet  monasterio  canonicorum  regularium  in  Korssen- 


(1)  Ce  traité  est  en  fait  d'Arnold  de  Gheilhoven,  chanoine  réguher  de  Saint- 
[Auguslin  à  Groenendael.  Cf.  J.  Acquoy,  Het  Klooster  te  Windesheim,  t.  II,  pp.  204, 
[205,  246;  t.  III,  p.  14.  Sut  les  éditions  de  cet  ouvrage,  voir,  entre  autres,  Campbell, 

Annales  de  la  typographie  néerlandaise  au  XV^  siècle,  p.  228,  n.  830. 

(2)  Cet  écrit  n'a  pas  encore  été  publié.  Cf.  PL.,  t.  CLXXV,  col.  cxxxvi,  n.  xxii. 

(3)  Sur  ce  traité,  qui  semble  encore  inédit,  cf.  PL.,  t.  CLXXV,  col.  cxxxv,  n.  xm. 

(4)  Sur  les  éditions  de  ce  traité  publié  souvent  sous  le  titre  d'Epistola  de  tribus 
votis  relkjionis  substantialibus,  voir  Histoire  littéraire  de  la  France,  t.  XIX,  p.  345. 


200  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


donck  (1).  L'estampille  rouge  R.  F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouv 
f.  2  et  f.  203.  Demi-reliure  moderne  ;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés 
des  différents  traités,  et  le  monogramme  couronné  de  Léopold  I«^  Sur  le  plat 
l'étiquette  sous  corne  et  encadrée  de  cuivre  de  l'ancienne  reliure  :  Prosper  devita 
conte mplativa  cum  aliis  in  Korssendonck  (2).^ 

1188.(1878-88).  —  Isaag  Antioghenus.  Opéra. 

1.  (F.  P).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-85v).  Liber  florum  ex  autenticis  dictis  sanctorum  de 
laudibus  béate  Marie  Virginis.  Inc.  Quoniam  de  gestis  beatissime 
virginis  Dei  genilricis  Marie.  Des.  mutil.  ad  extinguendas  veterum 
piaculorum  tenebras.  Hec  est  inquam... 

3.  (F.  86-97^).  Liber  abbatis  Ysaag  de  Syria  quomodo  anima  possit 
quiescere  (3). 

4.  (F.  97^-101).  Revelatio  béate  virginis  de  passione  filii  sui  quam 
revelavit  beato  AnseLxMo.  =^  PL.^  t.  GLIX,  col.  27 L 

5.  (F.  101).  AuGusTiNus.  —  Court  extrait. 

6.  (F.  101-lOlv).  [Arnulfus  de  Boeriis].  Spéculum  monachorum.  = 
PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  1175-78. 

7.  (F.  lOlv).  S.  Gregorius.  De  nuper  conversis.  —  Court  extrait. 

8.  (F.  102-110^').  Liber  fratris  Thome  de  Aquino  ordinis  praedi- 
catorum  de  rege  et  regno  ad  regem  Cj^pri  (4). 

9.  (F.  111-156).  Lectiones  sanctorum  pro  refectorio  estivales  ex 
matutinali  fratrum  minorum  Leodiensium  aestivali  et  aliis.  —  Ce 
propre  commence  aux  SS.  Tiburce  et  Valérien  pour  se  terminer  à 
S.  Chrysogone.  Voici  la  liste  des  saints  dont  il  y  a  des  leçons  dans  ce 
propre  :  Georgius  martyr  in  Perside,  in  civitate  Diospoli;  Marcus; 
Gletus;  Marcellinus  ;  Vitalis  martyr,  pater  SS.  Gervasii  et  Protasii  ; 
Philippus  et  lacobus;  sanctae  crucis  inventio;  Alexander,  Eventius 
et  Theodulus;  loannes  ante  portam.  latinam;  Gordianus  et  Epima- 
chus;Nereus  et  Achilleus;  Pancratius;  Pudentiana ;  Urbanus  papa; 
Petronilla;  Marcellinus  et  Petrus;  Erasmus;  Primus  et  Felicianus; 
Barnabas;  Nazarius  et  Celsus;  Vitus;  Marcus  et  Marcellianus  ;  Ger- 
vasius  et  Protasius;  Paulinus;  Natalis  S.  loannis  Baptistae  ;  Léo  papa; 
Petrus  et  Paulus  ;  translatio  S.  Martini  ;  Praxedes  ;  Christina  ;  Chri- 
stophorus;  Pantaleon;  Nazarius;  Félix  papa;  Abdon  et  Sennen;  Ste- 
phanus  papa;  inventio  corporis  Stephani  protomartyris ;  Dominicus; 
transfiguratio  Domini;  Xistus  papa;  Donatus  ep.  et  mart.;  Cyriacus; 


es    ■! 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  67. 

(2)  Cf.  au  sujet  de  ce  manuscrit,  Revue  d'histoire  et  de  littérature  religieuses,  t. IV, 
1899,  p.  164. 

(3)  Publié  dans  Maxima  bibl.  vet.  Patrum,  Lugduni,  1677,  t.  XI,  col.  1019  sqq. 

(4)  Cf.  QuÉTiF-EcHARD,  Scvlptores  ordinis  praedicatorum,  1. 1,  p.  336-37,  n.  20. 


I 


ISAAG    d'aNTIOCHE  201 


Romanus;  Tiburcius;  Hippolytus;  Goncordia;  Eusebius;  Timotheus; 
Bartholomaeus;  Hermès;  Sabina;  Félix  et  Adauctus;  Adrianus; 
Dorotheus  et  Gorgonia  ;  Protus  et  Hyacinthus  ;  Cornélius  ;  exaltatio 
sanctae  crucis;  Lucia;  Euphemia;  Matthaeus;  martyres  Thebaei; 
Cyprianus  et  lustina;  apparitio  S.  Michaelis  ;  Hieronymus  ;  Remigius  ; 
Marcus  papa;  Dionysius  cum  sociis;  Galixtus;  Lucas;  Hilarion; 
Simon;  Quatuor  Goronati;  Theodorus;  Martinus  papa;  Mennas; 
Clemens;  Ghrysogonus;  Linus  ;  Vitalis  et  Agricola;  Agapitus;  Boni- 
facius  ;  Eleutherius  ;  loannes  papa  ;  Félix  papa  ;  Plus  papa  ;  Anacletus 
papa;  Symphorosa;  Victor  papa;  Innocens  papa;  Zephyrinus  papa; 
Evaristus  papa;  Pontianus  papa  (1). 

10.  (F.  160^-162^).  Sermon.  Inc,  Audite  nunc  de  fide  vestra.  Des, 
mutil.  De  primo  audi  quid.  ... 

11.  (F.  163-168^).  [Raymundus  Lullus].  Ars  brevis  (2). 

12.  (F.  169-212^').  [Bartholomeus  Brixiensis.  De  casibus  iuris]  (3). 

13.  (F.  213-217).  Extraits  de  l'évangile  selon  S.Jean,  ch.xiii-xvii. 

14.  (F.  217V-220V).  Legenda  de  sancto  Alexio.  =  BEL.,  n.  286. 

15.  (F.  220v).  [Epistola  Anselmi  Laudunensis  ad  H.  abbatem  Sancti 
Laurentii].  =  FL.,  t.  GLXII,  col.  1587. 

Parchemin;  220  feuillets  ;  0°',255  X  0",17  ;  XIV«  siècle;  deux  colonnes,  sauf  f.  163- 
168'  et  f.  220'.  F.  1'',  il  y  a  cette  note  :  Isle  liber  perlinet  monasterio  de  Korssendonck. 
L'estampille  rouge  R.  F.  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et 
f.  212\  Demi-reliure  moderne  ;  dos  en  maroquin  brun  avec  les  titres  dorés  des 
différents  traités;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I«'  (4). 

1189.  (10801-06).  IsAAG  Antioghenus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Notices  biographiques,  en  latin,  sur  Isaac  d'Antioche, 
Engelbert  d'Admont  et  Héraclide. 

2.  (F.  2).  Index. 

3.  (F.  3-62v).  Liber  Isaag  Antiochene  ecclesie  presbyteri  de  contem- 
platione  anime  (5). 

4.  (F.  63-65V).  Engelberti  abbatis  Admontensis  ordinis  sancti 
Benedicti  spéculum  virtutum  moralium  (6).  Des.  mutil.  Nequaquam 
desperare  debent  iuvenes  ir^  aggredien  ... 


(1)  La  liste  de  ces  leçons  a  été  déjà  publiée  dans  Ckital.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
huxelL,  1. 1,  p.  308. 

(2)  Sur  les  éditions  de  ce  traité,  voir  N.  Antonio,  Bibliotheca  hispana  vêtus,  t.  Il, 
P.  126. 

n  (3)  Voir  Hain,  Repertorium  bibliogr,,  1. 1,  p.  320,  n.  2472. 

I^B  (4)  Ce  manuscrit  est  décrit  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux.,  1. 1,  p.  308. 

H  (5)  Voir  Maxima  bibl.  vel.  Patrum,  t.  XI,  p.  1019-43. 

(6)  Sur  cet  auteur  et  ce  traité,  voir  M.  Ziegelbauer,  Hisl.  rei  liller.  ord  S.  Bene- 
dicti, t.  III,  p.  178,  n.  25. 


h 


202  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 


5.  (F.  66).  Note,  en  latin,  sur  Héraclide, 

6.  (F.  67-155^).  Heraglidis  eremite  quondam  Palestine  episcopi 
liber  qui  dicitur  Paradysus.  =  BHL.,  n.  6532. 

7.  (F.  156-167).  Vita  sancti  Materni  episcopi.  =  BHL.,  nn.  2655  et 
2656. 

8.  (F.  167-194V).  Vita  sancti  Trudonisconfessoris.=  JgiïL.,  n.  8323. 

9.  (F.  195-195^).  Sentencia  Gassiani  abbatis  de  practica  et  theo- 
rica.  =  PL.,  t.  XLIX,  col.  962-65,  cap.  viii. 

Papier;  195  feuillets;  0"»,255  X  O-.lSô;  XVI»  siècle,  car  f.  62%  on  lit:  Ànno 
Domini  1533  in  profesto  translationis  sancti  Patris  nostri  Benedicli  1533,  f.  1^"  : 
Anno  Domini  1534  septimo  kalendas  novembris,  et  f.  194'  :  Ayino  Domini  1531 
quinta  die  mensis  may.  Les  feuillets  156-195  sont  à  deux  colonnes.  Au  premier 
feuillet  de  garde,  il  y  a  la  cote  KK,  5-9,  et  la  note  :  Libermonasterii  divi  Laurentij 
prope  Leodiutn  compactus  anno  1535,  et  f.  2  :  Liber  monasterij  sancli  Laurentij 
martyris,  ordinis  sancti  Benedicti  confessoris  prope  Leodium.  Reliure  veau  brun 
estampé;  au  dos,  le  titre  doré  :  Isaac  Antioch.  de  cent.  anim. 

1190.  (II.  2636).  —  Maximus  Taurinensis.  Sermones. 

1.  (F.  1^").  Notice  sur  S.  Maxime. 

2.  (F.  2-129V).  Sermones.  =  PL.,  t.  LVII,  homiliae  nn.  1, 10-15,64, 
23,  25-29,  34,  sermo  n.  56,  homiliae  nn.  36,  37,  42,  44,  43,  46-50,  84, 
51-55,  57,  sermo  n.  29,  homiliae  nn.  58,  59,  56,  90,  60,  61,  65-72,  74, 
75,  76,  79,  80,  85,  82,  78. 

Papier;  129  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  0^,153  X  0°»,10;  XVIP  siècle  (1620),  car 
f.  129%  on  lit  la  note  :  Scribebat  [rater  lohannes  Del  Vaulœ,  1620.  Ce  volume  pro- 
vient de  l'abbaye  de  Cambron,  car  f.  1,  il  y  a  la  note  :  Biblioth.  Camber.  et  le  sceau 
de  l'abbaye.  Plus  tard,  ce  manuscrit  a  été  le  n.  16727  de  la  collection  Fhillipps;  il  a 
été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1900.  Reliure  parchemin. 

1191.  (10020-21).  SiDONius  Apollinaris.  Epistolae. 
1.  (F.  1^-2).  [De  Sidonio]. 

2*  (F.  3-92).  Gaii  Sollii  Apollinaris  Sidonii  epistolarum  [libri  ix].  = 
PL.,  t.  LVIII,  col.  443-640.  —  Au  livre  VU,  l'ordre  de  quelques  lettres 
est  interverti. 

3.  (F.  92-92^).  [AusoNii]  versus  de  duodecim  imperatoribus 
Romanorum.  =  PL.,  t.  XIX,  col.  865-66. 

Parchemin;  92  feuillets,  plus  trois  de  garde;  0»,265  X  0°>,  185  ;  XlIP  siècle  ;  ini- 
tiales rouges  et  bleues.  Au  sujet  de  la  provenance  de  ce  volume,  on  lit  f.  1  *.  Abrah. 
Ortelij.  Redemi  in  auctione publica  VII  octobr.  M.D.XCVlll.  lohannes  Livineius; 
et  plus  bas  :  Emit  colleg.  Societ.  lesu  Antverpiae  1599.  D.P.  F.  3,  il  y  a  la  note: 
Collegij  Societatis  lesu  Antverpiae  1599.  L'ex-libris  i^  MS.  122  des  anciens  bollan- 
distes  se  trouve  au  revers  de  la  couverture.  Reliure  parchemin,  fermoirs  en  cuir. 

1192.  (11373).  —  Aexeas  Gazaeus.  Dialogues,  en  grec. 
1.  (F.  1).  Notes  diverses  au  sujet  d'Aeneas  Gazaeus. 
Les  feuillets  1^-2  sont  blancs. 


pi  W1 


I 


^  s.    JEAN    CHRYSOSTOME  203 

2.  (F.  2^').  Eiç  t6v  eùcrepécTTaTOv  Kai  lepoTipeTrécTTaTOv  dvbpa  Kupiov 
'Abpiavôv  'AjuepÔTiov  (1)  croqpiuTaTÔv  Te  KaOriyriTiiv  Kai  vouvexecTiaTOV 
'IdtKuuPoç  AiacTCTuupîvoç  "EXXr|V  'Pô6ioç  (2). 

3.  (F.  3-130).  Aîvéou  aoçiaxoû  biàXoToç.  =  PG.,  t.  LXXXV, 
col.  871  sqq. 

Papier;  130  feuillets;  O-^^Qo  X  0™,134;  XVI»  siècle.  Le  timbre  rouge  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  R.  F.  se  trouve  f.  2^  et  f.  130.  Reliure  ancienne 
estampée,  fers  dorés  (3). 


119S.  (2102-03).  —  S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  Epistolae,  en  grec. 

1.  (P.  1-160).  Lettres  de  S.  Jean  Ghrysostome.  =  PG.,  t.  Lïï, 
nn.  1-3,  5-16,  4,  17,  234,  35,  42,  131,  174,  143,  135,  233. 

2.  (P.  160-209). 'ETTicTroXr]  'luuâvvou  èmcrKÔTrou  irpôç  'OXu|LiTTiàba  Tiepi 
Tiîjv  (TKavbaXicrOévrujv  èv  Tf)  èHopîot  aÙToO.  =  PG.,  t.  LI,  col.  479  sqq. 

3.  (P.  211-215).  Lettre  de  Fronton  du  Duc  à  André  Schott  (13  octo- 
bre 1611),  avec  une  table  des  lettres  de  S.  Jean  Ghrysostome  (4). 

4.  (P.  217-224).  Fragmentum  orationis  quod  nemo  laeditur  nisi  a 
seipso.  Inc.  mufil ou0'  ïva  oÎKobojuiav.  =  PG,,  t.  LI,  col.  473  sqq. 

Papier;  224  pages;  0"',21  X  0"',165;  XVP  siècle.  Sur  le  feuillet  de  garde  en  tête, 
on  lit  :  Misit  apographum  hoc  e  cod.  Augustano  Marcus  Velserus  M  DXC  VIII y 
XIII  kai.  octobris,  et  au-dessous  :  Pro  domino  loanne  Livineio,  et  p.  1  :  Collegii 
Societatis  lesu  Antverpiae  D.  P.  Reliure  parchemin  (5). 

1194.  (7683-86).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Epistolae,  en  grec. 

1.  (F.  1-67V,  71-124^0-  Lettres  de  S.  Jean  Ghrysostome.  =  PG., 
t.  LU,  nn.  1-3,  5-16,  4,  17,  87,  107,  217,  178  (deux  fois),  242,  96-101, 
103-105,  4^,  108-112,  41,  175-177,  229,  102,  179,  18-34,  129,  36-41, 
43-45,  130,  46-78,  134,  132,  136-139, 133,  140,  128, 141,  142,  144-149, 
181-184,  150-170,  76,  171-173,  80-84,  236,  85-93,  186-197,  113,  114, 
198,  94,  95,  127,  143,  135,  233,  234,  121,  35,  42,  131,  118,  174,  180, 
207,  199.  —  Pour  le  détail,  voir  la  table  suivante. 

2.  (F.  68-70^').  Index  epistolarum  D.  loannis  Ghrysostomi  ordine 
alphabeli  et  initiis  epistolarum. 


(1)  Sur  Adrien  Amerot,  grammairien  solssonnais,  mort  en  1560,  y oir  Nouvelle 
biographie  générale,  t.  II,  1862,  p.  360. 

(2)  Épigramme  en  grec,  publiée  par  H.  Omont,  Catal.  des  manuscrits  grecs  de  la 
Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  pi  15. 

(3)  Cï.ibid.,  p.  14-15,  n.  31. 

(4)  Cf.,  au  sujet  de  Fronton  du  Duc,  Sommervogel,  BU)l.  de  la  Compagnie  de  Jésus, 
t.  III,  col.  233-47. 

(5)  Ce  volume  est  décrit  par  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de  la 
Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  14,  n.  26. 


204  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

3.  (F.  125-126).  Notes  diverses  au  sujet  des  lettres  contenues  dans 
ce  volume. 

Les  feuillets  127  et  128  sont  blancs. 

4.  (F.  129-177).  Toû  èv  dTioiç  Ttaipôç  f]}ji(x)y  rpnïopiou  toû 
eeoXÔTOu  èTTicTTÔXai  bidcpopoi.  =  PG.,  t.  XXXVII,  nn.  52,  114,  103, 
170,214,  110,  211, 185,  151,  219,  220,  127,  167,  99,  216-218,  221,  215, 
213,214, 121, 123, 139,  77, 159, 157,  124,  160,  161,  115,  152,  162,  122, 
168,  169,  209,  197,  107,  108,  116-118,  111,  95,  239,  14,  23,  21,  37,  39, 
22,  189,  100;  puis  trois  lettres  :  fiTaviiiu  —  'EiréOTaXKd  coi  xal 
TTpduriv  —  Mexpi  tivoç  dîTovôri  —  MaKpôv  dTreOiujTTriO'aç;  puis  nn.  201, 
198,  200,  142,  105,  106,  104,  126,  146,  144,  210,  66,  212,  230,  3,  206, 
204,  205,  177,  179,  176,  175,  174,  187,  232,  32,  92,  34-36,  31,  30,  87, 
151,  228,  229,  188,  165,  166,  192,  78,  235,  134,  133,  70,  69,  10,  15,  67, 
28,  171,  13,  63,  62,  27,  9,  155,  150,  156,  17,  18,  145,  136,  137,  38,  24, 
181, 223, 222, 56, 233, 207,  208, 82, 83,  85, 86,  125,  140,  143,  234,  237, 
55,  12, 97, 128, 129, 149, 68,  231,  227,  225, 164, 96, 203, 98, 95,  89,  226, 
75,  242,  240, 238, 163,  74,  184, 143, 15. 

Papier;  177  feuillets;  0^329  X  0°',225;  XVIIP  siècle.  F.  72,  on  lit  la  note  : 
loannis  Sambuci  Pannonij  opéra  collecta  et  curavit  revideri ....  donavit  procura[ri] 
V.  Arnoldo  Arts  supscriptori  valorem  7  coronarum  pro  diligentla  sua.  Il  y  a,  en 
effet,  de  nombreuses  notes  marginales.  Le  premier  feuillet  est  aux  trois  quarts 
déchiré.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  brun;  au  dos,  le  titre  doré  : 
B'*"^  loannis  Chrysostomi  et  Gregorii  Nazianzeni  epistolae  grecae  (1). 

1195.  (11728).  —  S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  Epistolae,  en  grec. 
Lettres  éditées  PG.,  t.  LU,  nn.  200-202, 119, 120, 203, 204, 115,  205, 

116,  206,  208-212, 112,  213-218,  123,  219,  220,  124, 120, 221,  223-226, 

126,  227,  228,  230-232,  222. 

Papier;  16  feuillets;  O^SSS  X  0",218  ;  XYII^  siècle;  ancienne  pagination  105 à 
136.  Demi-reliure  moderne  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  fi'»  loannis  Chrysostomi  epistolae 
graecae  (2). 

1196.  (3639).  —  S.  loHANNES  Ghrysostomus.  Homiliae  adpopulum 
Antiochenum,  en  grec. 

1.  (F.  1-12^).  'OiuiXia  p',  èv  Tfj  TTaXam  èKKXnoia.  =  PG.,  t.  XLIX, 
col.  33-48. 

2.  (F.  13-25v).  Eîç  Tr|V  dTTobr||uiav  rjv  èTroiriOaTO  ...  OXa^iavôç.  = 
Ibid.,  col.  47-60. 


(1)  Sur  ce  manuscrit,  voir  H.  Omont,  Ckitalogue  des  manuscrits  grecs  de  la  biblio^ 
thèque  royale  de  Bruxelles,  p.  13,  n.  24. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  H.  Omont,  Catalogue  des  mawM«*] 
crits  grecs  de  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  13,  n.  25. 


s.    JEAN    CHRYSOSTOME  205 

K      3.  (F.  26-35^).  '0|aiXîa   b',  TiapdKXricTiç  irpôç   tôv  Xaôv.  =  Ibid.^ 
col.  59-68. 

4.  (F.  36-48^').  'OjLiiXîa  e'.  "En  TrapdKXricriç  Trpôç  tôv  Xaôv.  =  Ibid., 
col.  67-82. 

5.  (F.  49-59).  'OjuiXîa  ç'.  TTapdKXricriç  Trpôç  toùç  auTOÙç.  =  Ibid., 
col.  81-92. 

6.  (F.  59^-65).  'OjuiXîa  l'.  "On  tô  rfiç  Xuirriç  iraGoç  eiç  djuapTÎaç 
dvaipeaiv  xpnc^i^ov  |uôvov.  =  Ibid.^  91-98. 

7.  (F.  65^-70^).  'O^iXia  n'.  TTpoTpoTrr)  eiç  dpeiriv.  =  lè/d,  col.  97-102. 

8.  (F.  70V-78V).  'OjuiXia  0'.  "ETiaivoç  toû  KaTop0ujKÔTOç.  =  Ibid.^ 
col.  103-11. 

9.  (F.  78^-86^).  'OjuiXîa  i'.  "EîTaivoç  tOùv  luerd  tîîv  êffriaaiv  dîrrivTri- 
KOTiuv  eîç  Tf]v  dKpôacTiv.  =  Ibid.^  col.  112-20. 

10.  (F.  87-94^').  'OjuiXîa  la'.  Eùxapiaxia  rrpôç  Geôv  Tiepi  xfiç  drraX- 
XaTnç.  =  i^/^v  col.  119-28. 

11.  (F.  94^-103^).  'OjuiXîa  ip'.  "En  euxapicriia  Trpôç  tôv  Geôv.  = 
Ibid.,  col.  127-35. 

12.  (F.  103^-1  IQv).  'OjuiXîa  ly'.  "Eti  eùxapicTTia  Trpôç  Geôv.  =  Ibid., 
col.  134-44. 

13.  (F.  110V-120V).  'O^iXîa  i5'.  [Eîç  toùç  cpQpepdç  TiXdTTOVTaç 
(pY\iiaq].  =  Ibid.y  col.  143-54. 

14.  (F.  121-129).  '0|LiiXia  le'.  Eiç  ix\\f  (Tvjjucpopàv  Tfjç  TTÔXeuuç  'Avno- 
Xeiaç.  =  Ibid.,  col.  153-62. 

15.  (F.  129^-139).  'OjuiXia  iç'.  Eiç  tô  dTToaToXiKÔv  pr|TÔv  TTaûXoç 
béaiuioç  "\x\ao\)  XpicTToû.  =  Ibid.,  col.  161-72. 

16.  (F.  139-147).  '0|uiXîa  iZ:'.  Eiç  toùç  dpxovTaç  toùç  Trapd  toû  pao*i- 
Xéuuç  Geoboaiou  dTioaTaXévTaç.  =  Ibid.,  col.  171-80. 

17.  (F.  147-153).  '0|uiXia  in'.  Eiç  Trjv  Trpoeiprijuévriv  ÙTTÔGecriv  Tf|ç 
aTdaeujç.  =  Ibid.,  col  179-88. 

18.  (F.  153-160).  'OiuiXîa  i0'.  Tf)  KupiaKfi  Tfjç  è.maujlo}JLé.vr]<;.  =  Ibid.^ 
col.  187-97. 

19.  (F.  160-168).  '0)uiXia  k'.  Eiç  TrjV  bmXXaTnv  toû  pacTiXéoiç.  = 
Ibid.,  col.  211-22. 

20.  (F.  168-175).  '0|LiiXia  Ka'.  KaTrix^lc^iÇ  Trpôç  toùç  juéXXovTaç  cpiuTi- 
leaQai.  =  Ibid.,  col.  223. 

Les  deux  feuillets  de  garde  en  parchemin  contiennent  des  frag- 
ments de  droit  canon  du  XIV«  siècle  :  De  peccatis  iusticie. 

Papier  ;  175  feuillets  ;  0'",297  X  O-^j^S  ;  X  VP  siècle.  Au  verso  du  premier  feuillet  de 
garde,  on  lit  :  Ad  Martinienses  in  civitate  Lovaniensi  (1).  Reliure  du  XVII*  siècle; 
reau  brun  estampé;  très  jolis  fers.  Sur  le  premier  plat,  l'étiquette  :  Homiliae[sancti 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  218. 


206  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Johannis  Chrysoslomi  ad  populum]  Antiochenum  grece  conscriptae  per  Costerium  (1)  v 
A,  XXVIII  (2). 


1197.  (11353).  —  S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  Homeliae  ad  Antio- 
chenos,  en  grec. 

1.  (P.  1-580).  [Homiliae  XXI  ad  Antiochenos].  =  PG.,  t.  XLIX, 
col.  15  sqq. 

Le  texte  a  été  coUationné  par  Lievens  avec  divers  autres  manuscrits, 
car  p.  1,  on  lit  :  Contuli  cum  antiquissimo  codice  in  memhrana  descripto 
qui  apud  D,  Vamesium  Lovanij  servatur,  in  quo  erant  conciones  XXI 
et  cum  alfero  chartuceo  valde  vitioso  in  quo  erat  prima  concio  et  quae- 
dam  ex  aliquot  sequentibus  excerpta.  V2  significat  utrumque  codicem 
Vamesiatium,  V.  alterum  in  memhrana,  C.  chartaceum,  Cm.  margi- 
nem  chartacei,  et  p.  580  :  Hactenus  cod.  Vamesianus  in  memhrana  qui 
ut  plerisque  locis  nostrum  auxit,  ita  pluribus  ex  hoc  et  auctus  et 
etnendatus  est.  Plane  autem  pro  characterum  vetustate  exspectationem 
nostram  valde  est  frustratus,  loh,  Livineius  prid.  nativit.  Mariae 
M.  D.  LXXVl  (3), 

2.  (P.  581-620).  ToO  èv  dYÎoiç  irarpôç  rjl^iùv  'luudvvou  toû  Xpucro- 
aTÔjLiou  Ttepi  |Livr|cri'KaKÎaç  f^xoi  ôpYfiç  xai  irepi  toû  Tràcrri  CTTroubf)  qpeù- 
T€iv  ToOç  ôpKouç.  =  PG.,  t.  XLIX,  col.  199. 

3.  (P.  621-659).  Toû  èv  dyioiç  Traipôç  'liudvvou  dpxie7TiO"KÔTTOu 
KuivOTavTivouTiôXeujç  toû  XpiJO"oaTÔ|Liou  eîç  Triv  irapapoXriv  toû  tq 
ILiupia  TdXavTa  ôqpeîXovTOç  Kai  Td  éKaTÔv  brjvdpia  diraiTOÛVTOç.  =  PG., 
t.  LI,  col.  17  sqq. 

4.  (P.  660-683).  Toû  èv  d^îoiç  TtaTpôç  ri)uujv  Miuàvvou  dpxieTTicTKÔ- 
TTOU  KojvOTavTivouTTÔXeiuç  TOÛ  Xpuo'oOTÔjuou  ...  XÔYOç  ...  èv  lîi  Kai 
bibacTKaXia  tîvoç  x'^9^^  KaXeÎTai  jueYdXri  épbojudç  (4). 

Papier;  683  pages,  plus  sept  feuillets  de  garde;  O'^^jâlS  X  0%150;  XVP  siècle. 
Sur  le  troisième  feuillet  de  garde,  on  lit  :  Legatum  lohannis  Douerini,  Patricij 
Bruxellensis  ac  canonici  Leodiensis.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  trouve  p.  1  et  p.  683.  Reliure  parchemin  (5). 


(1)  Il  s'agit  sans  doute  de  loannes  Costerius,  qui  fut  prieur  de  Saint-Martin  à 
Louvain  de  1551  à  1559.  Voir  J.  Acquoy,  Het  Klooster  te  Windesheim,  t.  II,  pp.  208 
et  330  ;  t.  III,  p.  153. 

(2)  Ce  volume  a  été  décrit  par  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de  la 
Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  13,  n.  23. 

(3)  Sur  Jean  Lievens,  voir  la  notice  de  L.  Roersch,  Biographie  naâonale,  t.  XII, 
col.  124-28. 

(4)  MoNTFAUGON,  ChrysostoïTii  opéra,  t.  V,  col.  525. 

(5)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits 
grecs  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  13,  n.  21. 


I 


s.    JEAN    GHRYSOSTOME  207 

1198.  (11261).  —  S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  Homeliae  ad  Antio- 
chenos,  en  grec. 
Ce  volume  contient  les  XXI  homélies  dites  de  statuts.  =  PG., 
XLIX,  col.  15  sqq. 


Papier;  93  feuillets,  plus  52  feuillets  blancs  à  la  fin  du  volume  ;  0°»,285  X0™,122  ; 
XVP  siècle  (1572),  car  f.  2,  on  lit  :  Ex  D.  lohannis  Douuerinj  canonici  Leodiensis 
apographo  1572  descripsit  lohannes  Livineius,  nunc  est  collegii  Societatis  lesu 
Antverpiae.  F.  3,  il  y  a  la  note  :  Societatis  lesu  Antverp.  D.  P.  Au  revers  de  la 
couverture,  l'ex-libris  de  la  bibliothèque  des  anciens  bollandistes  ^  MS.  14. 
L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  3  et 

I93\  Reliure  parchemin  (1). 
1199.  (608-09).  —  S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  Opus  perfectum 
iper  Matthaeum.  Prima  pars. 
1.  (F.  2-2^).  Tabula  evangeliorum  et  omeliarum  eorumdem   in 
rangelio  secundum  Matheum  citra  Xllll  capitulum  eiusdem  per 
annum  in  hoc  volumine  contentorum. 

2.  (F.  3-4).  Prefacio  Aniani  ad  Oroncium  episcopum.  =  PG., 
t.  LVIII,  col.  975-78. 

3.  (F.  4-173).  Prima  pars  operis  perfecti  lohannis  Grisostomi  super 
Matheum.  =  PG.,  t.LVII,  col.  13-475. 

4.  (F.  173v).  Epistola  Georgii  Trapezontii  ad  Franciscum  [Bar- 
barum  VenetumJ  (2). 

^ Parchemin  ;  174  feuillets  ;  0'",315  X  0^,215  ;  XV®  siècle  ;  deux  colonnes;  ancienne 
gination  i-clxxi;  signatures  ai-i2.  F.  1  et  174'',  il  y  a  les  notes  suivantes  de  pro- 
venance :  Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis.  —  Pertinet  ad  librariam  cano- 
nicorum  Regularium  vallis  sancti  Martini  in  opido  lovaniensi  in  de  grijmstrate  (3). 
L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  voitfî.  2%  3  et 
173^  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé,  avec  le  titre,  destiné  à  être  placé  sous 
corne  :  Prima  pars  operis  perfecti  lohannis  Crisostomi.  A .  XXIII  ;  traces  de 
fermoirs. 

1200.  (506-7).  —  S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  Opus  perfectum  super 
Matthaeum  Secunda  pars. 

1.  (F.  1-1 V).  Tabula  evangeliorum  per  annum  que  in  hoc  volumine 
continentur. 

2.  (F.  2-144).  [Secunda  pars  operis  perfecti  beati  lohannis 
Crisostomi  super  Matheum].  Liber  xlvi-lxxxviii.  =  PG.,  t.  LVII, 
col.  475  sqq. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  H.  Omont,  Catalogue  des  mss.  grecs 
de  la  Bihliolhrque  royale  de  Bruxelles,  p.  13,  n.  22. 

(2)  Au  sujet  de  celte  lettre,  probablement  inédile,  voir  Fabricius-Harless,  Biblio- 
theca  graeca,  Hamburgi,  1809,  t.  XII,  p.  81,  note  yy. 


208  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 


3.  (F.  145-151).  [Morale  Ixxxviii-xc]  ex  translatioiie  Burgundio 

NIS(I). 

Parchemin;  151  feuillets;  O^jSl  X  0'",225;  XV« siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  titres  courants;  signatures.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.2  et  f.  151\  Demi-reliure  moderne  ;  sur 
le  premier  plat,  le  titre,  sous  corne,  de  l'ancienne  reliure  :  Secunda  pars  operis 
perfecti  beati  lohannis  Chrisostomi  super  Malheum. 

1201.  (453-54).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Expositio  operis 
imperfecti  super  Mattheuni  (2). 

1.  (F.  3^-4^).  Tabula  super  exposicione  operis  imperfecti  beati 
lohannis  Crisostomi  Constantinopolitani  episcopi  in  evangelio  secun- 
dum  Matheum. 

2.  (F.  5-190).  Exposicio  operis  imperfecti.  =  PG.,  t.  LVIII,  col.  975 
sqq. 

Les  ff.  1  et  193  contiennent  des  fragments  d'antiphonaire. 

Parchemin;  193  feuillets;  0«',34  X  0°',235;  XV«  siècle;  deux  colonnes.  F.  5,  très 
jolies  capitales  et  encadrement;  titre  courant  en  rouge;  ancienne  pagination 
i-clxxxvi.  F.  2,  il  y  a  cette  note  :  Liber  monasterii  canonicorum  regularium  vallis 
sancti  Martini  in  lovanio,  et  f.  192"  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis  (3). 
L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  ff.  3%  4, 
190'.  Demi-reliure  moderne. 

1202.  (387).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Expositio  super  evan- 
gelium  Matthei. 

1.  (F.  Iv).  Tabula  evangeliorum  que  habentur  in  hoc  sequenti  libro 
beati  lohannis  Crisostomi  super  Matheum  de  opère  imperfecto. 

2.  (F.  2).  Prologus  beati  Iohannis  Grysostomi  super  Matheum  de 
opère  imperfecto.  =  PL.,  t.  LVII,  col.  975-78. 

3.  (F.  2-1 18).  Exposiciones ...  super  evangelium  Mathei.  Gap.  1-28.= 
Ibid.,  col.  977  sqq. 

A  remarquer  la  rubrique  du  f.  70^'  :  Hic  deficiimt  capitula  ab  octavo 

capitulo  usqne  ad  decimum  nonum  capitulum  et  in  fine  a  vicesimo 

.  quarto  capitulo  usque  ad  vicesimum  octavum  id  est  ultimum  capitulum. 

Parchemin;  118  feuillets;  0™,335  X  0°',225;  XV«  siècle  (1453),  car  f.  118,  il  y  a 
cette  note  :  Eocplicit  secunda  pars  expositionis  beati  lohannis  Crisostomi  super 
Matheum  operis  imperfecti  1453.  Deux  colonnes,  initiales  rouges  et  bleues;  f.  2, 
capitales  et  encadrements  ;  titre  courant.  Ce  volume  provient  de  Gorsendonck,  car 


1 


(1)  Sur  ce  fragment  de  la  version  de  S.  Jean  Ghrysostome,  par  Burgundio, 
cf.  Fabricius-Harless,  Bibl.  graeca,  1802,  t.  VIII,  p.  448,  555. 

(2)  Bien  que  ce  traité  ne  soit  pas  de  S.  Jean  Ghrysostome,  à  l'exemple  de  tous  les 
éditeurs,  nous  ne  le  séparons  pas  de  Ténumération  des  œuvres  du  grand  docteur. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  218. 


1 

I 


s.    JEAN    GHRYSOSTOME  209 

f.US,  on  lit:  Isle  liber  pertinel  monasterio  de  Korssendonck  prope  turnout,  et  sur 
une  étiquette  collée  sur  le  plat  intérieur  :  Me  liber  pertinel  béate  Marie  semper 
virginis  in  Korssendonck  prope  lurnhoul,  X.I.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  118\  Reliure  ancienne,  veau 
racine  et  estampé  de  petits  fers  Ihesus,  Maria, 

1203.  (11.989). —  S.IoHANNEs  Chrysostomus.  Homeliae,  en  latin  (1). 

1.  (F.  l-2v).  Omelia  domni  Anselmi  Gantuariensis  archiepiscopi.  = 
PL.,  t.  GLVIII,  col.  641-49.  ^ 

2.  (F.  2^-14^).  [Homeliae  S.  Bernardi  super  Missus  est].  =  PL., 
t.  CLXXXIII,  col.  55-88. 

3.  (F.  14V-15).  [Epistolae]. 

4.  (F.  15^-153).  Omeliae  sancti  Iohannis  episcopi  Gonstantino- 
politani. 

a)  (F.  15^-24).  De  superscriptione  psalmi  [quinquagesimi].  =  PG.^ 
t.LV,  col.  565. 
•  b)  (F.  24v-33v).  EiusDEM  in  ipsum  quinquagesimum  psalmum. 

c)  (F.  33^-35).  De  psalmo  GXXII.  =  Ibid.,  col.  351. 

d)  (F.  35-36V).  De  psalmo  GL.  =  Ibid.,  col.  495.  ^ 

e)  (F.  36V-37V).  Omelia  in  lob. 

f)  (F.  37^-40).  De  ascensione  Helie. 

g)  (F.  40-40V).  In  natalem  Ghristi. 

h)  (F.  44^-45).  Omelia  de  tribus  pueris. 

i)  (F.  45-46).  Omoelia  de  sancta  Susanna. 

k)  (F.  46-52).  Omoelia  de  proditione  ludae.  =  PG.,  t.  XLIX, 
col.  373. 

/)  (F.  52-60^).  De  cruce  et  latrone.  ==  Ibid.,  col.  399. 

m)  (F.  60V-63V).  De  cruce  dominica.  =  PG.,  t.  L,  col.  815. 

n)  (F.  64-69^).  De  ascensione  Salvatoris.  =  Ibid.,  col.  411. 

0)  (F.  69^-75).  De  penthecosten.  =  PG.,  t.  LI,  col.  803. 

p)  (F.  75-77^).  De  nativitate  Domini. 

q)  (F.  77v-83v).  Iterum  de  nativitate  Domini. 

r)  (F.  84-85).  DeLazaro  ressuscitato. 

s)  (F.  85-92V).  De  Gananea.  =  PG.,  t.  LI,  col.  449. 

t)  (F.  92^-94).  In  evangelio  secundum  Mattheum. 

îi)  (F.  94-98).  De  principibus  Marci. 

V)  (F.  98-102^).  In  Luca  evangelista. 

îv)  (F.  102^-105^).  In  lohanne  evangelista. 

X)  (F.  105^-106^).  De  recipiendo  Severiano  episcopo.  =  Ibid., 
col.  423. 

y)  (F.  107-112).  Severiani  sermo  de  pace  cum  susceptus  esset  ab 
episcopo  lohanne.  =  Ibidy  col.  425. 


h 


(1)  Voir  la  note  1  de  p.  211. 

CATAL.   BIBL.   ROYALE,   T.   H.  14 


210  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

z)  (F.  112-114V).  Omeliade  eruditione  discipline. 

a)  (F.  114^-118).  Omelia  ad  Eutropium.  =  Ihid.,  col.  391. 

P)  (F.  118-120^).  EiusDEM  cum  de  expulsione  élus  ageretur.  =  Ihid.j 
col.  427. 

t)  (F.  120^-126^).  EiusDEM  ad  Theodorum  monachum.  =  PG., 
t.  XL VII,  col.  277. 

6)  (F.  126V-129).  De  militia  spiritali. 

€)  (F.  129.131V).  De  militia  christiana. 

t)  (F.  131V-135V).  De  paire  et  duobus  filiis. 

n)  (F.  135V-136).  Eiusdeni  ad  neophitos. 

0)  (F.  137).  De  reversione  eius  ex  Asia.  Inc.  mutil.  Vestra  autem 
dilectio  cotidie  angmentabatur  (1).  =  Ibid.,  col.  429. 

i)  (F.  137-138^).  Post  exilii  prioris  reditum.  =  Ibid.,  col.  431. 

k)  (F.  138^-14^).  Eiusdem  omelia  de  fide  in  Christo. 

X)  (F.  14^-152).  Quod  non  leditur  homo  nisi  a  semetipso.  =  Ibid., 
col.  459. 

5.  (F.  153-173).  Eiusdem  sahcti  Iohannis  de  cordis  compunctione 
liber.  =  Ibid.,  col.  393. 

6.  (F.  173^-194).  Eiusdem  de  reparatione  lapsi. 

7.  (F.  194v-195v).  Epistola  sancti  Hieronimi  ad  Vigilantium  de 
Origene.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  602-6. 

8.  (F.  195^-200).  Item  epistola  adversus  Vigilantium  hereticum.  = 
PL.,  t.  XXIII,  col.  337  sqq. 

9.  (F.  200-200^).  Explanatio  sancti  Hieronimi  de  anticristo  inDanihel 
prophetam.  =  PL.,  t.  XXV,  col.  569  sqq. 

10.  (F.  200^-202).  Explanatio  sancti  Hieronimi  in  Danihel.  -= 
Ibid.,  col.  577  sqq.  (cap.  xu). 

11.  (F.  202-202V).  Epistola  sancti  Hieronimi  presbiteri  ad  Eusto- 
chium  virginem.  =  PL.,  t.  XXIl,  col.  416,  n.  30. 

12.  (F.  202^-204).  Omelia  de  filio  prodigo  et  de  illo  qui  semper  cum 
pâtre  fuit. 

13.  (F.  204-206).  Omelia  sancti  Gregorii  pape  ad  Secundum.  = 
PL.,  t.  LXXVI,  col.  1075  sqq. 

14.  (F.  206-206-v).  Oratio  sancti  Augustini.  Inc.  Homo  quidam,  ait 
Dominus.  Des.  mutil.  et  altéra  die  quasi  tempore... 

Parchemin;  206  feuillets;  0'",338  X  0^195;  X«  siècle,  sauf  les  feuillets  1-25  qui 
sont  du  XIIP  ;  signatures  e-p.  F.  1  et  206'';  il  y  a  la  note  :  Liber  sancti  Gilleni  in 
Cella  (2).  Ce  volume  a  été  acquis  en  1888  de  la  bibliothèque  de  sir  Thomas 
Phillipps,  dans  laquelle  il  portait  les  nn.  379^  et  1387.  Reliure  moderne,  cuir  et 
toile. 


(1)  Il  manque  les  homélies  XXXV  et  XXXVI,  à  cause  des  feuillets  arrachés. 

(2)  Cf.  A.  PoNCELET,  S.  J.,  Annales  de  l'abbaye  de  Saint-Gliislain,  p.  367. 


s.    JEAN   CHRYSOSTOME  211 

1204.  (1258-59).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Homiliae(l). 

1.  (F.  1-lv).  Tabula  omeliarum  xl  lohannis  Grisostomi. 

2.  (F.  2-5).  Omilia  prima  ...  in  recommendacionem  beati  Pauli 
apostoli  (2). 

3.  (F.  5-24).  Omelia  secunda,  tertia,  quarta,  quinta,  sexta,  septima. 
I^K  4.  (F.  24-39^).  Omelia ...  de  superscriptione  psalmi  quinquagesimi 
^^Ç-ima  et  secunda.  =  PG.,  t.  LV,  col.  565-88. 

5.  (F.  39^-43).  Omelia  in  natali  Machabeorum  martirum.  =  FG.^ 
t.L,  col.617  sqq. 

16.  (F.  43-44).  Omelia  de  tribus  pueris  (3). 
[7.  (F.  44-45).  Omelia  de  psalmo  GXXII°.  =  PG.,  t.  LV,  col.  351  sqq. 
[  8.  (F.  45-46^).   Omelia  de  psalmo   centesimo   quinquagesimo.  == 
hid.,  col.  495. 

9.  (F.  46^-47).  Omelia  in  lob. 

10.  (F.  47-49).  Omelia  de  ascensione  Helye. 

11.  (F.  49-49^).  Omelia  de  sancta  Susanna. 

12.  (F.  49V-54V).  Omelia  de  proditione  lude.  =-  PG.,  t.  XLIX, 
col.  373  sqq. 

13.  (F.  54V-59).  Omilia  de  cruce  et  latrone.  =  Ihid.,  col.  399. 

14.  (F.  59-61).  Alla  omelia  de  cruce  et  latrone. 

15.  (F.  61-63V).  Omelia  de  cruce  dominica.  =  PG.,  t.  L,  col.  815 
sqq. 

16.  (F.  63^-68).  Omelia  de  ascensione  Domini.  =  Ibid.,  col.  411. 

17.  (F.  68-7 1^).   Omelia  de  penthecoste  quinta  décima.  =  PG., 
T,  col.  803. 

18.  (F.  71^-73^).  Omelia  de  nativitate  Domini  nostri  Ihesu  Ghristi. 

19.  (F.  73^-78).  Omelia  de  nativitate  Domini  et  lohannis  Baptiste ... 
e  solsticiis  et  equinociis. 

20.  (F.  78-79).  De  Lazaro  resuscitato. 

21.  (F.  79-85).  De  Ghananea.  =  Ihid.,  col.  449. 

22.  (F.  85-86V).  Omelia  in  evangelium  secundum  Mattheum. 

23.  (F.  86^-89^).  Omelia  de  principiis  Marci  evangeliste. 

24.  (F.  89V-93V).  De  divite  et  Lazaro. 

25.  (F.  93^-96).  Omelia  in  lohannen  Baptistam. 

26.  (F.  96-96^).  Omelia  de  recipiendo  Severiano  episcopo.  =  PG., 
t.  LI,  col.  423. 


.  (1)  Sur  les  versions  latines  des  homélies  de  S,  Jean  Ghrysostome  au  moyen  âge, 
▼oir  l'article  de  Looshorn,  dans  Zeilschr.  f.  kalh.  Théologie,  t.  IV,  1880,  p.  788-93. 
(2)  Cette  homélie  et  les  six  suivantes,  dont  la  traduction  est  l'œuvre  d'ÂNiANUs, 
sont  publiées  PG.,  t.  L,  col.  470-514. 

•  (3)  Cette  homélie,  ainsi  que  celles  nn.  9,  10,  11,  14,  18,  19,  20,  23,  24,  25,  28,  29, 
38^,  40,41,  est  inédite  dans  les  versions  latines  du  moyen  âge. 


h 


31  a 


212  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

27.  (F.  96^-97^).  Sermo  Severiani  episcopi  cum  susceptus  esset  a 
lohanne  episcopo.  =  Ibid.,  col.  425  (1). 

28.  (F.  97^-101).  Omilia  de  ieiuniis  et  geneseos. 

29.  (F.  101-102^).  Omelia  de  eruditione  discipline. 

30.  (F.  102^-106).  Omelia  ad  Eutropium.  =  Ibid.,  col.  391. 

31.  (F.  106-107^).  Omelia  Ioannis  Grisostomi  cum  de  expulsione 
eius  ageretur.  =  Ibid.,  col.  427. 

32.  (F.  107^-1 12v).  Omelia  ad  Theodorum  monachum. 

33.  (F.  1 12^-1 14^).  Omelia  de  militia  spiritali. 

34.  (F.  114^-116^).  Omelia  de  militia  christiana.  . 

35.  (F.  116^-1 19v).  Omelia  de  pâtre  et  duobus  filiis. 

36.  (F.  119V-122V).  Omelia  ad  neophitos. 

.  37.  (F.  122^-125).  Omelia  de  turture.  =  PG.,  t.  LV,  col.  599. 

38.  (F.  125-127).  Omelia  cum  de  Asia    reversus    est   Gonstan- 
tinopolim  lohannes.  =  PG.,  t.  LI,  col.  429. 

39.  (F.  127-128).  Omelia  post  exilii  prioris  red'dum.=  Ibid.,  coL  439. 

40.  (F.  128-129V).  Omelia  de  fide  in  Ghristo. 

41.  (F.  129^^-140).  Omelia  de  eo  quod  nemo  leditur  nisi  a  seipso.  = 
Ibid.,  col.  459  sqq. 

Les  feuillets  14^-142^  sont  blancs. 

42.  (F.   143-144).  Omilia  de  eo  quod  ...  patientia  pauperum  non 
peribit  in  fmem. 

43.  (F.  144-145^').  Omelia  de  eo ...  Gantate  Domino  canticum  novum. 

44.  (F,  145^-147).  Omelia  de  eo  ...  Fiat  pax  in  virtute  tua. 

45.  (F.  147-148).  Omelia  de  ...  non  in  eternum  irascaris. 

46.  (F.  148).  Omelia  de  ...  Quis  est  homo  qui  vult  vitam. 

47.  (F.  149^-150^).  De  eo  quod  scriptum  est  :  Non  intres  in  iudicium 

48.  (F.  150^-151^).  De  eo  ...  Narrabo  omnia  mirabilia  tua,  Domine 

49.  (F.  151^-152^).  De  eo  ....Dirige  me  in  veritate  tua. 

50.  (F.  152^-153^).  De  eo  ...  Redime.me,  Domine. 

51.  (F.  153v-154v).  De  eo  ...  Domino  votum  vovit  lepte. 

52.  (F.  155-155^).  De  eo  ...  Potestatis  et  pacis  eius  non  erit  finis. 

53.  (F.  155-156^).  De  eo  ...  Gaude  Syon,  ecce  rex  tuus  venit. 

54.  (F.  156^-157^).  De  eo  ...  Descendit  sicut  pluvia  in  vallem.   . 

55.  (F.  157^-158^).  De  eo  ...  Bonitatem  fecisti  cum  servo  tuo. 

56.  (F.  158^-160).  De  eo  ...  Ecce  vir  oriens. 

57.  (F.  160-160^).  De  eo  ...  Domine  Deus  meus,  in  eternum  confi- 
tebor  tibi. 

58.  (F.  160^-16 Iv).  De  eo  ...  Domine,  si  peccavit  in  me  frater  meus. 

59.  (F.  161^-162).  De  eo  ...  Dominus  illuminatio  mea. 


J 


(1)  Ce  discours  est  ,1e  sermon,  n,  149  de  S.  Pierre  Chrysologue.  Cf.  Zeitschr.  f. 
kath.  Théologie,  i.m,t^7^,ç^œi 


s.    JEAN   CHRYSOSTOME  213 

60.  (F.  162-164^).  Exposicio  tocius  psalmi  nonagesimi. 

61.  (F.  164^-165).  De  eo  ...  Exaudi  me,  Domine. 

62.  (F.  165-166).  De  lapsu  primi  hominis. 

63.  (F.  166-168^).  De  Adam  et  Eva. 

64.  (F.  168^-171).  De  eo  ...  Quis  exurget  mihi  adversus  malignantes. 

65.  (F.  171-172).  De  sancto  David  ubi  dicit  :  Quis  sum  ego,  Domine 

mi. 

66.  (F.  172-174).  De  eo  ...  In  proximo  es,  Domine. 

67.  (F.  174-175).  Expositio  symboli. 

68.  (F.  175-177).  Expositio  orationis  dominice. 

69.  (F.  177-178^).  Alia  exposicio  symboli. 

70.  (F.  178^-181).  Exposicio  totius  psalmi  XXII. 

71.  (F.  181-182^).  De  lectione  evangelii ...  Nolite  esse  sicut  ypocrite. 

Parchemin;  182  feuillets,  plus  six  de  garde;  0"»,292  X  0°»,20;  XVe  siècle;  deux 
colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  ancienne  pagination  en  rouge  i-clxxxiii, 
signatures  ai-d^.  Au  second  feuillet  de  garde,  on  lit  ;  Liber  domus  canonicorum 
regularium  vallis  sancti  Martini  in  Lovanio  ;  f.  821  et  au  verso  du  cinquième  feuillet 
de  garde  à  la  un:  Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis  (1).  Demi-reliure  moderne, 
au  dos,  le  titre  doré  :  B^^  Chrysostomi  homeliae  variae,  XVsaec.  ;  plus  bas,  le  chiffre 
couronné  de  Léopold  P'. 

1205.  (1314-20).  S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  Homiliae. 

1.  (F.  1^-2).  Table  des  matières. 

2.  (F.  3-42^).  [Omelie  varie].  —  Ce  sont  les  numéros  42-71  analysés 
dans  le  volume  précédent  1258-59. 

3.  (F.  43-43^).  Epistola  Aniani  ad  Evangelum  presbiterum  de 
laudibus  sancti  Pauli.  =  F.  G.,  t.  L,  col.  470. 

4.  (F.  43v-64v).  Liber  sancti  Iohannis  Grisostomi  de  laudibus  beati 
Pauli  apostoli.  =  Ihid.,  col.  470-514. 

5.  (F.  64v-76v).  Tractatus  eiusdem  qaod  nemo  potest  ledi  nisi  a 
semetipso  ledatur.  =  PG.^  t.  LI,  col.  459. 

6.  (F.  76v-100v).  Les  homélies  nn.  4,  6-10  du  volume  précédent, 
n.  1258-59. 

7.  (F.  100v-1^7v).  Homélies  nn.  22,  23,  25,  29,  30-40  du  volume 
précédent,  n.  1258-59. 

8.  (F.  137^-161^).  Omelia  eiusdem  de  reparatione  lapsi. 

9.  (F.  161^-184).  Omelia  eiusdem  de  cordis  compunctione.  =  PG., 
t.  XLVII,  col.  393. 

10.  (F.  184-185^).  Quaedam  ammonitio  eiusdem. 

Parchemin;  185  feuillets;  0'",28  X  0"",  185 ;  XV«  siècle;  deux  colonnes.  Ancienne 
pagination  i-clxxxiii.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris, 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  218. 


214  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

R.F.fSe  trouve  f.3  et  f.l85\  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  brun,  avec  le 
titre  doré  :  B''  Clirysostomi  homeliae  variae;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de 
Léopold  P'. 


i 
I 


1206.  (10787-90).  —  S.  Iohanne&  Ghrysostomus.  Homeliae. 

1.  (F.  iv).  Index. 

2.  (F.  2-18^').  Liber  beati  Iohannis  Grisostomi  quem  in  exilio  consti- 
tutus  confidenter  scripsit  :  Qiiod  nemo  potest  ledi  ah  aliis  nisi  prius 
a  seipso  ledatur.  =  PG.,  t.  LI,  col.  459. 

3.  (F.  19-22).  [Eiusdem]  de  penitentia. 

4.  (F.  22-54^').  Libellus  Iohannis  Grisostomi  de  reparatione  lapsi, 

5.  (F.  54v-55v).  Epistola  Aniani  ad  Evangelum  presbiterum.  =  PG., 
t.  L,  col.  470. 

6.  (F.  55^-85).  Liber  sancti  Iohannis  Grisostomi  de  laudibus  Pauli.  = 
ZèîW.,  col.  470-514. 

7.  (F.  85).  Antienne  et  oraison  de  S.  Paul. 

Parchemin;  85  feuillets;  0"',228  X  0^165;  XV«  siècle  (1465),  car  f.  1%  on  lit: 
Anno  Xim.lxv".  F.  1^,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancti  Laurentii prope  et  extra  muros 
leodienses,  avec  la  cote  :  MM,  2-11.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos, le  titre 
doré  :  loan.  Chrysostomi  opéra  quaedam,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette 
en  maroquin  rouge  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1207.  (IL  952).  — S.  loHANNEs  Ghrysostomus.  De  laudibus  S.  Pauli. 
1.  (Feuillet  de  garde).  Fragment  de  missel,  du  X«  siècle. 

2. '(F.  1-2^).  Epistola  Aniani  ad  Evangelum  presbiterum.  =  PG., 
t.  L,  col.  470. 

3.  (F.  3-54).  Liber  sancti  Iohannis  Grisostomi  de  laudibus  beati 
Pauli  apostoli.  =  Ibid.,  col.  470-514. 

4.  (F.  54-57^).  De  papa  Gregorio  VL«  qui  ante  dictus  est  Gratia- 
nus  (1). 

5.  (F.  58-59).  De  muliere  maleficiis  imbuta  (2). 

6.  (F.  59-60).  De  iuvene  qui  anulum  sponsalitium  digito  statue  eree 
composuit  (3). 

7.  (F.  60-62V).  De  visione  Karoli  imperatoris  (4).    . 

8.  (F.  62v-63v).  De  vaticinio  régis  Eduwardi  (5). 


(1)  Sous  ce  titre,  il  y  a  les  ch.  22-25  du  livre  XXVI  du  Spéculum  historiale  de 
Vincent  de  Beauvais. 

(2)  Ibid.,  cap.  26. 

(3)  Ibid.,  cap.  29. 

(4)  Cf.  supra,  p.  5,  et  surtout  les  récentes  études  de  R.  Poupardin,  Le  Royaume  de 
Provence  sous  les  Carolingiens,  Paris,  1901,  p.  324-32,  et  de  W.  Levison,  Kleine  Bd- 
iràge  zu  Quellen  der  frânkischen  Geschichte,  Neues  Archiv,  t.  XXVII,  1901,  pp.  399- 
408,  494-502. 

(5)  Spéculum  historiale,  cap.  20. 


I    .........   „. 

^m  9.  (F.  63^-65).  De  quodam  imperatore  Henrico  nomine  (1). 

^m  10.  (F.  65-95).  Magistri  Hugonis    de   medicina    anime.  =   PL., 

K  GLXXVI,  col.  1183  sqq. 

^m  11.  (F.  95-96).  [De  Maurilio  monacho  Fiscanensi].  —  De  Beren- 

^ario. 

12.  (F.  96  et  142^-143).  Versus  Hildeberti  episcopi.  [Epitaphium 
Berengarii].  =  PL.,  t.  CLXXI,  col.  1396. 

13.  (F.  96^-109).  [Hugo  de  Folieto].  Libellus  ad  socium  volentem 
Dubere.  =  FL.,  t.  GLXXVI,  col.  1201. 

14.  (F.  109^-137).  Do  cedro  et  passeribus  qui  in  ramis  cedri  nidi- 
ficant.  =  PL.,  t.  CLXXVII,  col.  26-55. 

15.  (F.  137-1 39^).  [Chrysostomus].  De  eo  quod  scriptum  est  in 
psalmo  XXXIII  :  Quis  est  homo  qui  vult  vitam. 

16.  (F.  139v-142v).  [Chrysostomus].  De  symbolo.  Lnc.  Super  fabri- 
cam  totius  ecclesie  nihil  aliud  in  fundamento  ponunt. 

17.  (F.  143-143V).  [Contra  Berengarium]. 

18.  (F.  143^-144).  De  confessione  in  ultimis  positorum. 

19.  (F.  144v).  Index. 

■  Parchemin;  144 feuillets,  plus  un  de  garde;  O^'jSS  X  O'^jl^â;  XIIP  siècle;  très 
jolies  initiales;  signatures  a-r.  F.  1  et  144,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de 
Camberone  (2),  et  f.  144%  l'ex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Bill  347 .  Reliure  moderne, 
chagrin  brun  estampé;  sous  corne,  l'ancienne  étiquette  entourée  de  cuivre: 
^pistola  beati  Aniani  ad  Evangelum  presbiterum,  et,  en  relief,  l'inscription  :  Regia 
ibl.  Belgica. 

1208.  (II.  1015).  —  S.  loHANNEs  Chrysostomus.  Commentum  in 
istolam  ad  Hebreos. 

1.  (F.  2v).  Pater  jioster,  en  grec  et  en  latin. 

2.  (F.  3-108).  Commentum  sancti  Iohannis  episcopi  Constantinopo- 
iitani  in  epistolam  ad  Hebreos  ex  notis  editum  post  eius  obitum  a 
Constantino  presbitero  antioceno  et  translatum  de  greco  in  latinum 
a  MuciANO  scolastico.  =  PG.,  t.  LXIII,  col.  237  sqq.  Des.  mutiL  Siqui- 
dem  in  causa  fidei,  fuge  illum  et  évita  ...  —  La  lacune  est  annoncée 
par  le  scribe  lui-même  dans  les  vers  suivants  : 

Huius  lectorem  certum  volo  corporis  esse 
Propositi  tantum  finem  sermoilis  abesse. 

Parchemin;  108  feuillets;  0°',324  X  0"",242;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très 

(elles  lettrines,  celle  du  f.  3^  lient  toute  la  page  et  est  relevée  de  curieux  dessins; 
jgnatures  i-xiv.  F.  2*,  il  y  a  deux  fois  la  note  :  Liber  sancti  Martini  lornacensis  (3), 
,(1)  Ibid.,  cap.  18  et  19. 
1(2)  Cf.  Sanderus,  liibl.  belg.  man.,  part,  i,  p.  352. 

(3)  Voir  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Journal 
aujourd'hui  conservés  à  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  15. 


216  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

ainsi  que  f.  108^  L'ex-libris  Sirl.  P.  Middle  Hill  se  trouve  f.  1.  Ce  volume  a  été 
acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888  pour  fr.  100.  Reliure  moderne,  veau 
estampé,  avec  l'inscription  :  Regia  Bihl.  Belgica. 

1209.  (IL  1146).  —  S.  loHANNES  GiïRYSosTOMUs.  De  dignitate  sacer- 
dotii. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  lv-42v).  Liber  dialogorum  sancti  Iohannis  Grisostomi  Gon- 
stantinopolitani  et  sancti  Basilh  Gesariensis  episcopi  collège  beati 
Gregorii  Nazianzeni  de  dignitate  sacerdotii.  ==  PG.,  t.  XLVII, 
col.  623  sqq.  Des.  mutil.  ut  illis  quidem  qui  hoc... 

2.  (F.  43-45).  AuGUSTiNus  de  bona  morte.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  539  sqq. 

3.  (F.  45-51V).  Vita  Symeonis  sancti  heremite.  =  BHL.,  n.  7763. 

4.  (F.  51v).  Versus. 

hic.  Transit  in  heredem  prias  ille  prior  Ludovicus. 
Des.     Hinc  magis  elegi  pauper  inesse  gregi. 

5.  (F.  52-60).  Divers  extraits  des  Pères,  formant  une  sorte  de 
bestiaire. 

6.  (F.  61-81^).  Vita  sancti  Servatii  Tungrensis  episcopi  et  confes- 
soris.  =  ^JÏL.,n.  7617. 

7.  (F.  81V-88).  Vita  et  passio  sancti  Mengoldi  martiris.  =  BHL, 
n.  5879. 

8.  (F.  88V-95V).  Psalterium. 

9.  (F.  95^-96).  [Iagobus  Vitriacus.  Historia  orientalis]  (1). 

10.  (F.  96-99).  [Iagobus  Vitriacus].  —  Extraits. 

11.  (F.  99-100).  Miraculum  de  quadam  yconia  Domine  nostre  que 
a  mamillis  et  deorsum  carne  induta  liquorem  ex  se  emittit  que 
peruncti  infîrmi  sanantur  (2). 

12.  (F.  100).  Miraculum  de  quadam  ymagine  lapidea  domine 
nostre  stupendum  et  mirabile. 

13.  (F.  100-101^).  Epistola  ab  imperatore  Gonstantinopolitano 
Balduini  Hainoensis  comitis  filio  omnibus  amicis  suis  fideliter 
missa  (3). 

On  lit  aussi,  f.  101^,  cette  note  :  Anno  Domlni  1580  sexta  die  aprilis 
circa  sextam  a  prandiofuit  terre  motus  magnus. 

Parchemin;  101  feuillets;  0°',282 X  O'^jlG?  ;  XIIP siècle;  deux  colonnes; quelques 
lettrines;  initiales  rouges  et  vertes.  F.  60%  on  lit  :  Liber  sancte  Marie dç  Àlna,  et 


i 


(1)  C'est  le  début  du  livre  III  Historiae  orientalis  de  Jacques  de  Yitry,  cf.  Mar- 
TENE  et  Durand,  Thésaurus  novus,  t.  III,  p.  269. 

(2)  Cf.  codex  n"  IL  1064;  miracle  de  Notre-Dame  à  Sardenay. 

(3)  Publiée  par  Martene  et  Durand,  Tlies.  Ânecd.,  t..  I,  p.  821.  Voir  plus  haut, 
p.  53,  n.  981  (21887). 


s.    JEAN    GHRYSOSTOME  ^17 

f.  101^  :  Hic  liber  Âlnae  conventus  virginis  almae.  F.  1,  il  y  a  la  cote  4728 
Ph[illipps].  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Car- 
tonnage (1). 

1210.  (2994-3002).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Opéra. 

1.  (F.  1-7^).  De  diversisdifferentiishominum.     - 

2.  (F.  8-9).  Prologus  Leonardi  Aretini  in  librum  Basil ii  de  institu- 
tione  iuvenum  (2). 

3.  (F.  9-21^).  Basilii  Gaesariensis  liber  de  studiis  liberalibus  ad 
suos  nepotulos. 

4.  (F.  21^-42^).  Praefatio  Guarini  *  Veronensis  in  librum  Plutarchi 
philosopiii  instituions  Trayani  imperatoris  de  liberorum  puerorum 
educatione  (3). 

Le  feuillet  43  est  blanc. 

5.  (F.  44-49).  Recommendatio  celle  et  heremi  a  Fran[gisgo] 
Pe[trargha]  (4). 

6.  (F.  49-61).  Gonsolaloria  eiusdem  ad  quendam  monachum  Gysler- 
ciensem  olim  socium  suum  in  seculo  (5). 

7.  (F.  61^-119^').  De  ocio  religiosorum  eiusdem  ad  Garlhusienses  (6). 

8.  (F.  120-125^).  [De  similitudinibus  religiosorum] . 
Le  feuillet  126  est  blanc. 

9.  (F.  127-155).  Omelia  beati  Iohannis  Grisostomi  ...  quod  nemo 
potest  ledi  nisi  a  seipso.  =  PG.^  t.  LT,  col.  459  sqq. 

10.  (F.  155-193).  Liber  ...  sancti  Iohannes  Grisostomi  de  compun- 
ctione.  =  P6^.,  t.  XL VII,  col.  393. 

11.  (F.  193v-198v).  Sermo  beati  Iohannis  Grisostomi  de  penitentia. 

12.  (F.  199-207).  [De  similitudinibus  penitentie]. 

Les  deux  feuillets  de  garde,  en  parchemin,  contiennent  des  frag- 
ments d'un  rouleau  des  morts,  daté  de  1426,  avec  la  mention  de 
plusieurs  couvents  de  Bruges. 

Papier,  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix  ;  207  feuillets,  plus 
cinq  de  garde  ;  0"",145  X  0'«,105;  XV«  siècle  (1443,  cf.  f.  42^).  F.  207%  il  y  a  la  note  : 

In  libro  vite  scribi  Cornélius  orat 

Qui  sibi  proficere  libros  scribendo  laborat. 


(1)  Ce  volume  est  décrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux.,  t.  II,  pp. 506-7. 

(2)  Sur  l'édition  de  ce  traité  de  Laurent  Bruni,  voir  Fabricius-Mansi,  Bibl.  lat. 
med.  et  inf.  ael.,  t.  II,  p.  293. 

(3)  Cf.  Fabricius-Harless,  Bibliotheca  graeca,  t.  V,  1796,  p.  204. 

(4)  On  ne  retrouve  pas  ce  morceau  dans  les  éditions  des  œuvres  de  Pétrarque. 
C'est  peut-être  une  pièce,  assez  courte  du  reste,  inspirée  par  son  traité  De  Vita 
solilaria. 

(5)  Voir  Francisci  Pelrarchae  opéra  omnia,  Basileae,  1554,  p.  952  sqq. 

(6)  Cf.  ibid.,  p.  331-64.    . 


I. 


218  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Sur  le  second  feuillet  de  garde,  on  lit  :  Liber  ecclesie  sancti  Remacli  in  Slabulaus, 
et  Liber  monasterii  sancli  Remacli  Slabulensis.  Reliure  ancienne  restaurée;  veau 
brun  estampé  ;  traces  de  fermoirs. 

1211.  (285-87).  —  S.  loANNEs  Chrysostomus.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Table. 

2.  (F.  Iv).  Versus. 

Inc.  Sermo  poetalis  usus  est  grammaticalis. 
Des.  Ut  tribuat  munus  tibi  perpetuum  Deus  unus. 

3.  (F.  Iv).  Explication  des  tables  des  évangiles. 

4.  (F.  2-2^).  Table  des  évangiles  pour  le  propre  du  temps  et  des 
saints. 

5.  (F.  3-136^').  Secunda  pars  operis  perfecti  beati  Iohannis  Criso- 
STOMi  super  Matheum.  Liber  xlvj.  =  PG.^  t.  LVIIl,  col.  475. 

6.  (F.  136V-137).  Quedain  epistola  Georgii  Trapezuntii  translatons 
operis  beati  Iohannis  Grisostomi  suprascripti  (1). 

7.  (F.  138).  Prefatio  Lilii  Tifernatis  oratoris  eximii  in  sermones 
beati  Iohannis  Grisostomi  super  lob  et  in  sermones  eiusdem  de  peni- 
tentia  ab  ipso  ex  greco  in  latinum  traductas  ad  felicis  memorie 
domnum  Nicholaum  papam  quintum  dévote  directas  (2), 

8.  (F.  138-193^).  Sermones  beati  Iohannis  Grisostomi  de  patientia 
et  de  penitentia. 

9.  (F.  193^-223).  Dyalogi  eiusdem  beati  Iohannis  Grisostomi  Gon- 
stantinopolitani  episcopi  collège  beati  Gregorii  Nazianzeni  de  digni- 
tate  sacerdotii.  =  PG.,  t.  XLVIII,  col.  623  sqq. 

Parchemin;  223  feuillets,  plus  trois  de  garde;  O'^^ôS  X  0'°,25  ;  XV»  siècle  (1470), 
car  on  lit,  f.  223: 

Bis  septingenlis  et  septuaginta  sub  annis 
Christi,  sub  marlis  terna,  liber  explicil  iste  ; 
De  quo  laudetur  qui  Irinus  et  unus  habetur, 
Per  quem  finilur  bene  quod  fieret.  Reperilur 

item  aliter 
SFb  terna  Martis  flnltVr  hIC eCCe  LlbeLLVs. 

Deux  colonnes  ;  très  jolies  lettrines;  titre  courant;  signatures.  L'estampille  rouge, 
aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  voit  f.  1^  et  f.  223\  Demi- 
reliure  moderne  ;  dos  en  basane  rouge. 

1212.  (886-87).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Opéra. 

1.  (F.  3-44v).  Liber  dyalogorum  sancti  Iohannis  Grisostomi  Gon- 
stantinopolitani  episcopi  et  sancti  Basilii ...  de  dignitate  sacerdocii.= 
PG.,  t.  XLVin,  col.  623  sqq. 


« 


(1)  Cf.  Fabrigius-Harless,  Bibl.  gracca,  t.  VIII,  p.  552-53. 

(2)  Cf.  Fabrigius-Harless,  Bibl.  graeca,  t.  VIII,  p.  551. 


s.    JEAN    GHRYSOSTOME  219 

Les  feuillets  45  et  46  sont  blancs. 

2.  (F.  47-70).  Prefatio  Lilu  Tifernatis  oratoris  eximii  in  sermones 
et  omelias  beati  loannis  Crisostomi  super  lob  ab  ipso  ex  greco  in 
latinum  traductas  ad  felicis  memorie  domnum  Nicolaum  papam 
quintum  dévote  directas.  —  Sermones  beati  Iohannis  Grisostomi 
in  lob. 

3.  (F.  70-123).  Sermones  eiusdem  de  penitencia. 

Parchemin;  123 feuillets,  plus  deux  de  garde  en  tête  et  quatre  à  la  fin  du  volume; 
0°>,292  X  0"",20  ;  XV*  siècle  ;  deux  colonnes  ;  quelques  lettrines  ;  initiales  rouges  et 
bleues;  ancienne  pagination  i-cxxmi;  signatures  «i-Zc^.  F.  1,  on  lit  :  Liber  mona- 
sterii  canonicorum  regularium  sancti  Martini  in  lovanio  ;  et  f.  65»,  ainsi  qu'au  verso 
du  dernier  feuillet  de  garde  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  Lovaniensis  (1).  La  cote 
A.XXVll  de  cette  bibliothèque  a  été  collée  sur  le  premier  plat  intérieur.  L'estam- 
pille rouge,  R.F.,  de  la  Bibhothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  3  et  f.  123^. 
Ancienne  reliure,  veau  racine  et  estampé;  sur  une  étiquette  placée  sous  corne  et 
encadrée  de  cuivre,  on  lit  :  Crisostomus.  De  laude  sacerdocii.  Item  de  patiencia  beati 
lob. 

1213.  (2049-50).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-90^).  [Aelredus].  Très  libri  de  fructu  et  excellentia  carita- 
tis.  =  PL.,  t.  GXGV,  col.  501  sqq. 

Les  feuillets  91-92^  sont  blancs. 

3.  (F.  93-174).  Liber  dyalogorum  sancti  Iohannis  Grisostomi  Gon- 
stantinopolitani  et  sancti  Basilii  Gesariensis  episcopi  collège  beati 
Gregorii  Nazianzeni  de  dignitate  sacerdotii.  =  JPG.,  t.  XLVIII, 
col.  623  sqq. 

Papier  et  parchemin  ;  174  feuillets  ;  0"',22  X  0°^,145  ;  XV**  siècle.  F.  1,  il  y  a  la 
note  :  Iste  liber  pertinet  monasterio  de  Bethléem  canonicorum  regularium  prope 
Lovanium  ;  f.  2  :  Bethléem  ;  f.  173^  :  Pertinet  in  Bethléem  prope  Lovanium  liber  iste. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.  F.,  se  trouve  f.  2  et 
f.  174.  Reliure  ancienne  restaurée;  veau  brun  estampé. 

1214.  (21968).  —  S.  Iohannes  Ghrysostomus.  Opéra. 
Liber  secundus  super  Misere?'e  mei  Deus.  =  PG.,  t.  LV,  col.  565. 

Papier,  filigrane  de  l'étoile  à  huit  rais  couronnée;  12  feuillets;  0'°,214X  0°»,145; 
XVP  siècle.  Ce  manuscrit  a  été  acquis  en  mai  1863,  à  la  vente  des  livres  de  van 
,^  Alstein,  à  Gand.  Broché. 


1215.  (10468).  —  S.  Jean  Ghrysostome.  Homélies  traduites  en 
français  par  Hubert  Lesgot. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  218. 


220  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1.  (Premier  et  dernier  feuillet  de  garde).  Fragments  de  l'histoire 
de  Barlaam  et  loasaph,  en  vieux-français. 

Inc,  A  esgarde  en  son  corage 

Car  li  caldieu  qui  ierent  sage 

Sont  devenu  mu  et  taisant. 
Des.  Bien  set  Nacor  sen  est  aies 

Fali  liot  de  convenance 

Sorceus  recueure  la  vengance... 

2.  (F.  Ir3v).  Table  des  matières. 

3.  (F.  4-4^).  Lettre  de  Jean  d'Artois  (1)  à  Sébastien  Antoine,  abbé 
d'Aine,  20  juin  1577  (2). 

Le  feuillet  5  est  est  blanc. 

4.  (F.  6-21  Iv).  Première  série  de  vingt-et-une  homélies  de  S.  Jean 
Ghrysostome  "  traduict  du  Latin  en  François  par  frère  Hubert 
Lesgot,  Prieur  des  Chanoines  de  Saint-Augustin  au  Bois  Seigneur 
Isaac  (3).  „ 

Les  homélies  traduites  sont  :  les  nn.  1-19,  21  de  statuts,  PG., 
t.  XLIX,  col.  15  sqq.  et  ad  illuminandos  catechesis  2,  ibid.,  col.  231  sqq. 

5.  (F.  211v).  Approbation  de  Jean  Fromont,  doyen  de  Leuze,  en 
latin,  donnée  pour  l'impression  des  homélies  ci-dessus  (4). 

Le  feuillet  212  est  blanc. 

6.  (F.  213-444).  Deuxième  série  de  vingt-et-une  homélies  de  S.  Jean 
Ghrysostome,  traduites  par  Hubert  Lesgot. 

Ce  sont  les  homélies  :  PG.,  t.  XLVII,  col.  953,  963-1015;  t.  L, 
col.  305;  t.  LUI,  col.  23;  t.  L,  col.  335,  col.  299,  col.  323;  t.  LXIV, 
col.  11;  t.  L,  col.  313,  col.  291,  col.  277;  t.  LXXXVIII,  col.  1937  ;  le 
sermon  non  publié  par  Migne  :  'AvaYKaîov,  dYaTTr|Toi  dbeXcpoi,  |ua0eîv; 
cf.  PG.,  t.  LXIV,  col.  1330;  puis  t.  LXII,  col.  234;  t.  LXIII,  col.  557; 
t.  XLVII,  col.  381;  t.  XLVIII,  col.  815;  t.  LI,  col.  131;  t.  LUI,  col.  619; 
t.LVI,  col.  112. 

7.  (F.  444).  Approbation  de  Jean  Molanus,  en  latin,  pour  l'impres- 
sion de  la  version  de  Lescot  (5). 

Papier,  sauf  les  deux  feuillets  de  garde,  qui  sont  en  parchemin;  444  feuillets  ; 
0™,284  X  0™,21  ;  XVP  siècle,  car  f.  211%  on  lit  la  date  de  1574.  Le  timbre  rouge  de 


(1)  Sur  Jean  d'Artois,  dix-huitième  prieur  de  Bois-Seigneur-Isaac  (1580-1585), 
voir  WiAERT,  Historia  famosissimi  monasterii  dicti  a  Sylva  Domini  Isaac,  Bruxellis, 
1688,  p.  145-7. 

(2)  Cette  lettre  a  été  publiée  par  nous  dans  les  Annales  de  l'Académie  royale 
d'archéologie  d'Anvers,  1902. 

(3)  Cf.  J.  Van  den  Gheyn,  Hubert  Lescot,  prieur  de  Bois-Seigneur- Isaac.  Notice 
bibliographique,  Bulletin  de  l'Académie  royale  d'archéologie  d'Anvers,  1902. 

(4)  Cette  approbation  a  été  publiée,  ibid. 

(5)  Cf.  ibid.  . 


s.    JEAN    GHRYSOSTOME  221 

la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux  faisceaux,  se  trouve  f.  3"  et  f.  444''.  Reliure 
exécutée  très  probablement  à  Bois-Seigneur-Isaac,  veau  brun  estampé  avec  jolis 
fers  représentant  le  briquet  de  la  Toison  d'or,  la  double  aigle  avec  la  couronne 
impériale  et  la  devise  de  Charles-Quint  :  Plus  ouUre,  un  ostensoir  (1)  avec  le 
monogramme  de  la  Vierge  SiJf  et  l'inscription  Bois  S^'  Isaac. 

1216.  (12050-52).  —  S.  Jean  Chrysostome.  Homélies,  en  flamand. 

1.  (F.  Iv).  Die  tafel  van  desen  boeck. 

Les  feuillets  2-3  sont  blancs.  .  . 

2.  (F.  3v-4^')'  Die  tafel  van  desen  boek. 

3.  (F.  6-82).  Sommighe  omelien  ende  sermoenen  sinte  Iohannis 
Crisostomi. 

A  savoir  la  version  flamande  des  homélies  des  dimanches  et  des 
fêtes.  . 

4.  (F.  83-154V).  [Omelien  Origenis]. 

5.  (F.  154^-158).  Een  epistole  Iohannis  des  bisscops  die  hij  screef 
fotten  bisscop  Ariacum  doen  si  beide  verdreven  waren  uten  den 
lande. 

6.  (F.  158-160V).  Een  sermoen  des  bisscops  sint  Jan  Guldemont  van 
der  kersten  luden  ridderscap. 

7.  (F.  161-213^).  Omelien  Leonis  derheyligenpaus. 

8.  (F.  214-238V).  Sinte  Maximus  sermoenen.  .      . 

Parchemin;  238  feuillets,  plus  six  de  garde ;'0'",23  X  0™,135;  XV®  siècle  ;  très 
jolies  initiales  rouges  et  bleues.  F.  5\  une  miniature  représentant  l'Agneau  de  Dieu. 
F.  1%  il  y  a  la  noieiDesen  boec  hoert  toeden  beslotene  cloester  van  onser  liever  vrou- 
wendale  in  Valkeribroek  datmen  heet  tôt  Façons  der  ordinen  Sinte  Âugustijns  (2), 
et  f.  6,  au  bas  de  la  page:  Façons.  Reliure,  veau  racine,  à  filets  d'or;  au  dos,  le  titre 
doré  :  Omelien  en  Sermoenen  S.  J.  Crisostomi;  tranche  rouge. 

1217.  (3895-96).  —  Progopius  Gazaeus.  Opéra,  interprète  Baltha- 

ZARE  GORDERIO  (3). 

En  regard,  sur  deux  colonnes,  le  texte  grec  et  le  texte  latin,  avec 
les  titres  suivants  : 

1.  (F.  1-247).  TTpoKOTTiou  FaMou  xpicTTiàvoû  crocpiOToû  tujv  €Îç  làç 
TTapoijuîaç  ZaXôjuujvToç  èHnïrjTiKUJV  èKXoYuùv  èiriToiuri,  Frocopii  Gazaei 
christiani  sophistae  in  Proverbia  Salotnonis  expositionum  selectarum 
compendium.  =  FG.,  t.  LXXXVII,  col.  1221  sqq. 


(1)  Allusion  au  miracle  eucharistique  du  Bois-Seigneur-Isaac,  qui  eut  lieu  en 
1405.  Cf.  Hagiographi  Bollandiani,  Anecdota  ex  codicibus  hagiographicis  Iohannis 
Gielemans,  p.  379-89. 

(2)  Au  sujet  de  ce  couvent  de  chanoinesses  régulières  de  Saint-Augustin,  à 
Anvers,  voir  J.  Acquoy,  Het  Klooster  te  Windesheim,  t.  III,  pp.  219-23. 

(3)  Sur  Balthazar  Gordier,  voir  Sommervogel,  Bibl.  de  la  Compagnie  de  Jésus,  1. 1, 
col.  1438-42,  qui  pourtant  ne  cite  pas  cette  version  de  Procope  de  Gaza. 


11. 


222  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

2.  (F.  208-411).  TTpoKOTTÎou  xpicrnavoû  crocpicfTOÛ  eîç  xà  dcTjuaTa 
Ttùv  d(T)LidTUJv  èHiiTriTiKiÎJV  èKXoYiùv  èTTiTOjLir)  ànb  qpiuvfiç  fpriYOpiou 
Nùcrcrriç,  KupiXXou  'AXeHavbpéiuç,  'QpiYévouç  t€  Kai  OiXuuvoç  xoû 
Kap7Ta0iou,  AiroXivapiou,  Eùcrepiou  Kaicrapeiaç  Kai  éiépiuv  biacpôpuuv, 
Procopii  christiani  sophistae  in  cantiea  canticorum  selectarum  exposi- 
tionum  epitome  ex  ore  Gregorii  Nt/sseni,  Cyrilli  Alexandrini^  Origenis, 
Philonis  Carpathii,  Apolinarii,  Eusehii  Caesariensis  et  aliorum  diver- 
sorum.  =  Ibid.y  col.  1545. 

Papier;  411  feuillets;  0»,26  X  0^20;  XVIIP  siècle;  deux  colonnes.  Reliure 
vélin  (1). 

1218.  (9845-48).  —  Ennodius.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Note  d' André  Sghott  sur  ce  manuscrit. 

2.  (F.  Iv).  Table  des  matières. 

3.  (F.  2-4^).  Dictio  Ennodii  in  natali  Laurenti  Mediolanensis 
episcopi.  =  MG.,  t.  VII,  p.  1-4  (2). 

4.  (F.  4^-6).  Dictio  Ennodi  quando  de  Roma  rediit.  =  Ibid.,  p.  4-6. 

5.  (F.  6-7).  Dictio  cuius  supra  in  dedicatione  auditorii  quando  ad 
forum  translatio  tacta  est.  =  Ibid.,  p.  6-8. 

6.  (F.  7-10).  [Ennodii  epistolae].  =  Ibid.,  p.  8-11. 

7.  (F.  10-11).  Praeceptum  quando  iusti  sunt  omnes  episcopi 
cellulanos  habere.  =  Ibid.,  p.  12-13. 

8.  (F.  11-14V).  [Epistolae].  =  iè^U,  p.  13-18. 

9.  (F.  14V-15V).  Benedictio  cerei.  =  Ibid.,  p.  18-20. 

10.  (F.  15V-28).  [Epistolae].  =  Ibid.,  p.  20-40. 

11.  (F.  28-31).  Dictio  quae  habita  est  in  natale  sancti  ac  beatissimi 
papae  Epifanii  in  annum  tricensimum  sacerdotii.  =  Ibid.,  p.  40-45. 

12.  (F.  31-33).  [Epistolae].  =  Ibid.,  p.  45-48. 

13.  (F.  33-47^).  Libellus  ad  versus  eos  qui  contra  synodum  scribere 
praesumpserint.  =  Ibid.,  p.  48-67. 

14.  (F.  47V-59).  [Epistolae].  =  Ibid.,  p.  67-84. 

15.  (F.  59-78^).  Vita  beatissimi  viri  Epifani  episcopi  Ticinensis 
ecclesie.  =  BHL.,  n.  2570. 

16.  (F.  78V-79).  Benedictio  cerei.  =  MG.,  t.  VII,  p.  109-110. 

17.  (F.  79V-80V).  [Epistolae  Ennodii].  =  Ibid.,  p.  110-112. 

18.  (F.  80^-82).  Praefatio  quando  arator  auditorium  ingressus 
est.  =  i6«U,  p.  112-115. 

19.  (F.  83-92V).  [Epistolae].  ==  Ibid.,  p.  115-131. 


I 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  par  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits 
grecs  de  la  bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  14,  n.  30. 

<2)  Nous  identifierons  les  différentes  parties  de  ce  volume  au  moyen  de  l'édition 
de  F.  Vogel,  MGH,  Àucl.  antiq.,  t.  VII,  p.  1-326. 


ENNODIUS  223 

20.  (F.  92v-93v).  Petitorium  quando  absolutns  est  Gerontius  puer.  — 
Dictio  quando  Eusebii  filius  traditus  est  ad  studia.  =  Ibid.,  p.  131-33. 

21.  (F.  93^^-120).  [Epistolae  et  epigrammata].  =  Ibid.,  p.  133-185. 

22.  (F.  120-124).  De  vita  beati  Antoni.  =  Ibid.,  p.  185-190. 

23.  (F.  124-132).  [Epistolae  et  epigrammata].  =  Ibid.,  p.  190-203. 

24.  (F.  132-141).  Panegyricus  dictus  clementissimo  régi  Theode- 
rico.  =  Ibid.,  p.  203-14. 

25.  (F.  141-169^).  [Epistolae  et  epigrammata].  =i62(^.,  p.  214-260. 

26.  (F.  170-173).  In  patrem  quemdam  ...  oratio  ad  indices  =  Ibid., 
p.  260-65. 

27.  (F.  173-192).  [Epistolae  et  epigrammata].  =  Ibid.,  265-300. 
^  28.  (F.  192-194).  Opusculum  quintum.  =  Jbid,,  p.  300-304. 

29.  (F.  194-207).  [Epistolae  et  epigrammata].  =  Ibid.,  p.  304-26. 

30.  (F.  207^').  In  nativitate  undecim  millium  virginum.  —  Antiennes 
et  hymnes  notées,  avec  neumes. 

Parchemin;  207  feuillets  (1);  0'",293  X  O-^^Qa  ;  IX«  siècle,  diverses  mains.  F.  1, 
onWi'.Ex  Ubris  Richardi  du  Pan  {%,97,  40,  secundae  classis,  puis:  Collegij 
Societatis  lesu  Audomari.  F.  1^,  il  y  a  la  signature:  Andréas  Schotlus  Antverpien- 
sis  de  Societate  lesu  1607,  puis  f.  1^  et  f.  %  la  cote  >3^  MS.  104  de  la  bibliothèque 
des  anciens  bollandistes.  L'estampille  rouge  de  la  Bibhothèque  nationale  de  Paris, 
aux  faisceaux,  se  trouve  f.  2  et  f.  207'.  Reliure  moderne;  veau  racine  ;  au  dos,  le 
litre  doré  :  Ennodii  opéra,  IX  saec,  reproduit  à  Fintérieur  sur  une  étiquette  en 
maroquin  rouge  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  BibL  royale  (3). 

1219.  (IL  1012).  —  BoETius.  De  consolatione  philosophiae.  = 
PL.,  t.  LXIII,  col.  579  sqq. 
Avec  glose.  Inc.  Mos  auctorum  est  operi  suos  prologos  praescribere. 

Parchemin;  190  feuillets;  0™,33  X  0™,225;  XIV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  l'',  une  miniature  représente  Boèce.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber 
ecclesie  beati  Martini  Tornacensis  (4);  puis  le  volume  a  appartenu  à  Sir  Thomas 
Phillipps,  n.  2113  de  cette  collection.  Il  a  été  racheté  par  la  Bibliothèque  royale 
en  1888  pour  fr.  125.  Reliure  ancienne;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun 
estampé,  très  jolis  fers  ;  sous  corne,  le  titre  :  Boecius  glosatus. 


(1)  Il  manque  un  feuillet  entre  les  feuillets  150  et  151  et  entre  les  feuillets  154 
et  155. 

(2)  Richard  du  Pan,  chanoine  de  Saint-Omer,  mort  en  1614.  Cf.  Manuscrits  de  la 
bibliothèque  de  Saint-Omer,  dans  Catal.  gén.  des  mss.  des  biblioth.  publiq.  des 
départements,  t.  III,  p.  325. 

(3)  Au  sujet  de  ce  volume,  un  des  plus  importants  du  dépôt,  voir  surtout 
G.  Hartel,  Magni  Felicis  Ennodii  opéra  omnia  dans  Corpus  script,  ceci.,  Vienne, 
t.  VI,  1882,  p.  i-im;  F.  Vogel,  MGH.,  Auct.  antiq.,  t.  VII,  1885,  p.  xxxn-xxxv,  et 
suriout  Cat.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux.,  t.  II,  p.  384-86,  où  les  Bollandistes  ont 
heureusement  résolu  le  problème  de  la  signature  de  Richard  du  Pan  et  refait  très 
complètement  l'histoire  de  ce  volume» 

(4)  Cf.  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  Saint-Martin  de  Tournai  conservés  à  la 
Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  14. 


224  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


I 


1220.  (II.  2539).  —  FuLGENTius.  Opéra. 
.    1.  (F.  iv).  Index. 

2.  (F.  2-26).  Sancti  Fulgentii  episcopi  ad  Monimum  de  praedestî 
natione.  =  FL.,  t.  LXV,  col.  151-206. 

3.  (F.  26-35^).  Responsiones  sancti  Fulgentii  episcopi  ad  obie- 
ctiones  Trasamundi  régis  Arriani  contra  fidem  catholicam.  =  IbicL, 
col.  205-24. 

4.  (F.  35^-44^).  Liber  eiusdem  de  misterio  mediatoris.  =  Ihid., 
col.  223-44. 

5.  (F.  44^-54).  Beati  Fulgentii  de  immensitate  divinitatis  Filii  Dei. 
=  Ihid,,  col.  245-68. 

6.  (F.  54-67^).  Sancti  Fulgentii  episcopi  de  sacramento  dominice 
.passionis.  =  Ibid.,  col.  267-304. 

7.  (F.  67v-70v).  Epistola  eiusdem  ad  quendam  familiarem  sibi.  = 
Ihid.,  col.  303-11. 

8.  (F.  70^-76).  Epistola  eiusdem  ad  Gallam.  =  Ihid.,  col.  311-23. 

9.  (F.  76-82^').  Liber  eiusdem  ad  Probam  de  virginitate.  =  Ihid., 
col.  324-39. 

10.  (F.  82V-84V).  Eiusdem  ad  eandem.  =  Ihid.,  col.  339-44. 

11.  (F.  84^-86).  Epistola  sancti  Fulgentii  ad  Eugipium  presbi- 
terum.  =  Ihid.,  col.  344-48. 

12.  (F.  86-87^).  Epistola  eiusdem  ad  Theodorum  senatorem.  = 
Ihid.,  col.  348-52. 

13.  (F.  87^-91).  Epistola  sancti  Fulgentii  episcopi  ad  Venantiam.  = 
Ihid.,  col.  352-60. 

14.  (F.  91-102).  Libri  XXIIÏI  per  singulos  singulis  litteris  secundum 
ordinem  diminutis. 

Parchemin  ;  102  feuillets  ;  O'^jSSS  X  0«',23  ;  XIIP  siècle:  deux  colonnes  ;  superbes 
lettrines  en  toutes  couleurs;  signatures  a-n.  F.  1^  et  f.  2,  il  y  la  note  :  Liber  sancti 
Lamberti  Letiensis.  Ce  volume  fut  plus  tard  le  n.  6244  de  la  bibliothèque  Phillipps, 
il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1900.  Reliure  moderne,  veau  racine  ; 
au  dos,  le  titre  doré  :  Sancti  Fulgentii  opéra. 

1221.  (9850-52).  —  S.  Gaesarius  Arelatensis.  Homiliae. 

1.  (F.  1-4,  177-177V).  Fragments  d'un  psautier  (f.  1  et  177),  titre 
d'un  sacramentaire  saxon  et  irlandais  (f.  2),  exercices  de  plume 
(f.3,4). 

2.  (F.  5-107).  Liber  sermonum  vel  adhortationis  patrum  ad  pro- 
fectu  monachorum  (1).  =  PL.,  t.  LXXIII,  col.  851-961. 

3.  (F.  107-139^).  Omiliae  sancti  Gaesarii  episcopi. 

a)  (F.  107-llOv).  Qualiter  verbum  Dei  vel  desiderare  debeat  vel 
requiri.  ==Pi..,  t.  XXXIX,  col.  2317, 


(1)  Voir  RoswEYDE,  Vitae patrum,  Antverpiae,  1165,  p.  562-625,  col.  1,  §  39. 


s.    CÉSAIRE  225 

b)  (F.  110-114V).  Secunda  =  PL.,  t.  L,   col.  841  et  t.  LXVII, 
col.  1056. 

c)  (F.  114^-117).  EiusDEM  III.  =  PL.,  t.  LVIII,col.  869;  t.  LXVII, 
col.  1059. 

d)  (F.  117-122).  Quarta  =  PL.,  t.  L,  col.  844;  t.  LXVII,  col.  1062. 

e)  (F.  122-123V).  Omilia  quinta.  =  PL.,  t.  L,  col.  848;  cf.  t.  LXVII, 
col.  1089. 

f)  (F.    123V-125V).    Sexta.  =  PL.,   t.   L,    col.    855  ;   t.  LXVII, 
col.  1067. 

g)  (F.  125V-.130V).  VII  (1). 

h)  (F.   130V-134).  Octava.  =  PL.,  t.  LVIII,  col.  872;  t.  LXVII, 
col.  1069. 
i)  (F.  134-137V).  Nona  (2). 
h)  (F.  137V-139V).  Décima  (3). 

4.  (F.  139^).  [Gelasii]  decretale  de  recipiendis  et  non  recipiendis 
libris. 

Il  ne  subsiste  de  ce  texte  que  la  rubrique  et  la  première  ligne. 

5.  (F.  140-143^).  Exhortatio  sancti  Gaesarii  ad  tenendam  vel  custo- 
diendam  caritatem.  =  PL.,  t.  LXVII,  col.  1151. 

6.  (F.  144-1 76^).  [Expositio  in  quatuor  evangeliaj  (4). 

Parchemin;  178  feuillets  (car  le  feuillet  33  est  marqué  deux  fois);  0",270  X  0™,195; 
VIP  siècle.  Cette  date  ressort  de  l'inscription  suivante  ; 

HIC    LIBER    VITA[s]    PA 

TRV    [s]eV   vel    HVMILIAS    SCÎ 

CAESARII    EPÎ    QVOD    VENERA 

BILIS    VIR     NOMEDIVS   ABBA 

SCRIBERE    ROG    ET    IPSV     BASIL 

SCI    MEDARDI    CONTVLIT    DEVOTVS    IN    HONORE 

SI    QVIS    ILLV    EXINDE   AVFERRE    TEMPTA 

VERIT   IVDICIV    CVM    DEC    ET    SCO    MEDARDO 

SIBI    HABERE    [nOVERIT]    (5). 


(1)  Publiée  dans  Maxirna  Bibliotheca  veterumpairum,  Lyon,  1677,  t.  VIII,  p.  837, 
et  plus  récemment  par  Arnold,  Caesarius  von  Arelate,  Leipzig,  1894,  p.  468-90. 

(2)  Maxirna  Bibl.  vet.  pair.,  t.  VIII,  p.  844. 

(3)  Md.,  p.  855. 

(4)  Ce  commentaire  a  été  édité  par  M.  de  la  Bigne  dans  Maxirna  Bibl.  vet.  pair., 
t.  V.  Quelques  extraits  ont  été  publiés  par  M.  L.  Delisle,  Notices  et  extraits  des 
manuscrits  de  la  Bibliothèque  nationale,  t.  XXXI,  1884,  p.  41-42.  Cf.  Otto,  Corpus 

)log.,  t.  VIII,   p.  278-324;  Th.  Zahn,  Forschungen  zur  Geschichte  des  neut. 
moHêy  t.  II,  1883,  p.  31-85;  Harnack,  Texte  und  Untersuchungen,  1. 1,  p.  97-175. 

(5)  Comme  l'a  indubitablement  démontré  M.  L.  Delisle,  Notices  et  extraits  des 
muscrits  de  la  Bibliothèque  nationale,  t.  XXI,  p.  35,  il  s'agit  ici  de  l'abbaye  de 

lint-Médard  à  Soissons  et  de  Numidius,  qui  en  était  abbé  à  la  fin  du  VII®  siècle. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  II.  15 


226  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


Ce  volume  est  écrit  tout  entier  en  lettres  onciales  (1),  sauf  les  feuillets  140-143,  qui 
le  sont  en  caractères  lombardiques  (2).  Le  verso  du  feuillet  4  est  occupé  par  un  fron- 
tispice très  remarquable.  Sous  une  grande  arcade  dont  le  cintre  est  orné  de  deux 
paons  à  l'extérieur  et  d'une  rosace  à  l'intérieur,  se  trouve  l'inscription  repro- 
duite plus  haut.  "  Les  contours  des  lettres  ont  été  légèrement  tracés  à  l'encre  noire; 
l'intérieur  en  a  été  enluminé  en  rouge,  en  rose  et  en  vert,  couleurs  que  le  peintre  a 
pareillement  employées  pour  les  ornements  de  l'arcade,  pour  les  paons  et  la  rosace, 
comme  aussi  pour  l'enluminure  des  grandes  lettres  (3)  „.  Signatures  Q.Il,  Q.III, 
V-VII,  C>.  Vilh  Q'VIIll,  Q.Xl-Q.XlIIl,  I,  II,  Q.lIl-QVIIl.  Il  manque  un  feuillet 
après  lesff.  29,  33bis,  35,  64,  deux  feuillets  après  les  ff.  74,  75.  F.  4,  on  lit  :  Liber 
sancti  Vedasti.  Plus  tard,  ce  volume  a  fait  partie  de  l'ancienne  bibliothèque  des 
bollandistes,  comme  on  le  voit,  f.  1,  parla  cote  :  0.  MS.  10.  Le  timbre  rouge  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  voit  f.  5  et  f.  176\  Reliure  moderne  ;  veau 
racine;  au  dos,  le  titre  doré  qui  se  trouve  aussi  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de 
maroquin  rouge;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  ^i6Lroî/a/e  (4). 

1222.  (2861-62).  —  S.  Gaesarius  Arelatensis.  Sermones. 

1.  (F.  1-118).  Horologium  eterne  sapientie  (5). 

2.  (F.  118-121^).  Cursus  de  eterna  sapientia. 

3.  (F.  122-142^).  Sermones  sancti  Cesarh  episcopi  ad  monachos.  = 
PL.,  t.  XXXIX,  col.  2317;  t.  LXVII,  col.  1056;  t.  LVIII,  col.  869; 
t.  LXVII,  col.  1062,  1089,  1017,  puis  le  sermon  Sanctus  ac  venerahilis 
pater ...  prope  indiscret  a  suggestione  (6);  PL.,  t.  LXVII,  col.  1069;  puis 
le  sermon  Miror,  fratres,  dominum  patrem  vestrum  (7),  PL.,  t.  LXVII, 
col.  1154. 

Parchemin;  142  feuillets;  0°»,17  X  0™,124;  XV«  siècle.  F.  1,  on  lit  :/*ro  domno 
Arnoldo  Overhofex  regularibus  conventus  rubee  vallis;  Ad  usum  fratris  Arnoldi 
Overhoff  in  rubea  valle  professi.  L'estampille  rouge  de  la  Bibhothèque  nationale 
de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  1  et  f.  142\  Reliure  ancienne  restaurée,  très  jolis  fers, 
veau  brun  estampé. 


[ui    si 


(1)  Yolr  ibid.,  trois  planches  de  reproduction,  en  héliogravure,  des  feuillets  4\ 
107^  et  144. 

(2)  Le  feuillet  141  a  été  reproduit  ibid. 
(3)\D.,ibid.,  p.  34. 

(4)  Ce  manuscrit  a  été  souvent  décrit  et  étudié.  Cf.  Rosweyde,  Vitae  patrum, 
Antverpiae,  1615,  prolegomenon  XXIX,  p.  lxx  ;  Fitra., Élude  sur  les  Aclesdes  saints, 
p.  59-60;  L.  Delisle,  Notice  sur  un  manuscrit  mérovingien  de  Saint- Médard  de 
Soissons,  Revue  archéologique,  mai  1881  ;  1d.,  Notice  sur  un  manuscrit  mérovin- 
gien de  la  Bibliothèque  royale  de  Belgique,  n"  9S50-9852,  dans  Notices  et  extraits 

DES  manuscrits  DE  LA  BIBLIOTHÈQUE    NATIONALE,    t.  XXXI,    1881,  1"  partie  ;    S.  LÔWEN- 

FELD,  Zu  den  Homiliecn  des  heiligen  Caesarius,  Zeitsghr.  f.  Kirchengeschichte,  t.  VI, 
1883,  p.  60-62;  Ad.  Harnack,  Dcr  angebliche  Evangelien-Commenlar  des  Theophilns 
von  Antiochien,  p.  159162,  Texte  und  Uxtersughungen,  1. 1;  G.  F.  Arnold,  Caesa- 
rius von  Arelate  und  die  gallische  Kirche  seiner  Zeit,  Leipzig,  1894,  p.  1151-52. 

(5)  Sur  cette  pièce  et  la  suivante,  voir  plus  haut,  p.  174,  notes  1  et  2. 

(6)  Cf.  G.  F.  Arnold,  Caesarius  von  Arelate,  p.  468. 

(7)  i6id.,p.443. 


s.    CÉSAIRE  227 

1223.  (15003-48).  —  S.  Caesarius  Arelatensis.  Sermones. 

1.  (F.  1-3^).  Tabula  omnium  contentorum  inpresenti  volumine. 

2.  (F.  4-9^).  Spéculum  biblie  demonstralivum  généalogie  domini 
nostri  lesu  Ghristi.  Inc.  Sciens  ego  historié  sacre  prolixitatem  (1). 

Les  feuillets  10-12  sont  blancs. 

3.  (F.  13-42).  Viginti  sermones  seu  exhortationes  beati  Cesarii 
Arelatensis  episcopi  ad  monachos.  =  PL.,  t.  LXVII,  col.  1154,  1056; 
t.  LVIII,  col.  869;  t.  LXVII,  col.  1062,  1089,  puis  le  sermon  Sanctus 
ac  venerabilis  pater  ...  prope  indiscreta  suggestione  (2);  PL.,  t.  LXVII, 
col.  1069;  puis  les  sermons  Miror^  fratres^  dominum  patrem  nostrum; 
Sanctus  ac  venerabilis  ...  dum  se  ut  cum  venia  sui  (3);  PL.,  t.  LXVII, 
col.  1067;  t.  XXXIX,  col.  2280,  2285;  t.  LXVII,  col.  1072;  puis  Fide- 
lium  exhortatores  animarum  (4);  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2245,  1931  ;  puis 
Audivimus  ...  bonus  homo  de  bono  thesauro  ;  PL.,  t.  XXXIX,  col.  2253  ; 
t.  LVIII,  col.  8883  ;  puis  Admonet  vos  ...  per  prophetam  :  vovete  et 
reddite  (5). 

4.  (F.  43^).  Rubriques  du  calendrier  pour  l'année  1445. 

5.  (F.  43^-48^).  Giclus  magnus  magistri  Iohannis  de  Garlandia 
solaris  (6). 

Le  feuillet  49  est  blanc. 

6.  (F.  50-52).  Gasus  quidam  insolitus  qui  accidit  anno  Domini 
M°cccc°xlvij"  descriptus  a  quodam  magistro  Reynero  rectore  scola- 
rum  in  Bruxella  (7). 

7.  (F.  52-54v).  Reynerus  prescriptus.  Historia  ...  que  accidit  in 
Dordraco  in  Hollandia. 

8.  (F.  54^-59^).  Pulcherrima  et  plurimum  devota  historia  de  nativi- 
late  Brixii  confessons  atque  pontificis  qualiter  venit  ad  sanctum 
Martinum  episcopum  Turonensem.  Inc.  Erat  vir  quidam  interritorio 
Atrebatensium. 

9.  (F.  60-64V).  Epistola  domini  Francisci  Petrarchi  laureati  poète 
ad  donmum  lohannem  Florentinum  poetam  de  historia  Griseldis  (8). 


ii 


(1)  Cf.  1. 1  de  ce  catalogue,  nn.  166, 167,  168,  169,  174. 

(2)  Cf.  C.  F.  Arnold,  Caesarius  von  Ârelate,  p.  468. 

(3)  Ifnd.,p.U3. 

(4)  /6trf.,p.439. 

(5)  /6i(/.,p.437. 

(6)  Cf.  Ulysse  Robert,  De  Gerlandi  vila  et  operibus,  dans  Analecta  iuris  pontif., 
t.XII,  1873,  p.  609sqq. 

(7)  Ce  morceau  a  été  souvent  publié,  deux  fois  par  le  b""  de  REiFFEmERG,  Mémoires 
VÀcadcmie  de  Bruxelles,  t.  XIV  et  Annuaire  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bel- 

mque,  t.  III,  p.  73-84,  ensuite  par  L.  Tross,  Magistri  Reneri  de  Bruxella  tragoedia, 
Hammone,  1848,  p.  7-11. 

(S)  Sous  ce  titre  est  donné  le  traité  de  Pétrarque,  De  obcdientia  ac  fide  uxoria, 
édité  dans  Francisci  Pelrarchae  opéra  omnia,  Basileae,  1554,  p.  670-7.    . 


K 


228  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

10.  (F.  65-67).  Tractatus  venerabilis  patris  domni  Basilii  de  laude 
vite  solitarie.  =  PL.,  t.  GXLV,  col.  246-51. 

11.  (F.  67v-68v).  Sermo  bonus  abbatis  Moysi.  —  Epistolae  beati 
Magharii  abbatis.  =  PL.,  t.  GUI,  col,  451. 

12.  (F.  69-73^').  Compendium  fratris  David  Garthusiensis.  Si  vis  in 
spiritu  proficere.  Des.  iustum  est  non  diligi  indignum  et  nullam  reve- 
rentiam  exhiberi. 

13.  (F.  73^-79).  Sermo  primus  devoti  ac  religiosi  fratris  domni 
Martini  Bernardi  de  Tileto  ordinis  Garthusiensis  professi  apud 
Gandavam  super  solempnitatem  beatissimi  patriarche  nostri  Bru- 
nonis.  Inc.  Euge,  dilecti  mi,  assimilare  capree.  Des.  et  moribus  yma- 
ginem  refei'amus. 

14.  (F.  79-85).  Sermo  eiusdem  et  unde  supra  (1).  hic.  Ecce  iste 
venit  saliens.  Des.  Ascensus  montium  quibus  itur  in  celestem  Jérusa- 
lem obtinere  valebimus,  ad  quam  nos  perducat ...  Amen. 

15.  (F.  85-93^).  Septem  ab  eodem  Martino  [sermonesj  editi  ad 
honorem  eiusdem  sancti  (2).  Inc.  Qui  humiliatus  fuerit  erit  in  gloria. 
Des.  id  est  amabit  eum  in  regni  palatio. 

16.  (F.  93^-106).  Epistola  cuiusdam  devoti  Garthusiensis  in  Flan- 
dria  prope  Geraldimontem  professi  que  suadet  deserere  seculum  et 
religionem  intrare  (3). 

17.  (F.  106-111).  Religiosi  patris  domni  Pétri  Dorlandi  Garthu- 
siensis domus  sancti  lohannis  Baptiste  in  Zeelem  prope  Diest  [de 
corruptela  religionis  sancte]. 

18.  (F.  111-115^).  Tractatus  religiosi  patris  domni  Pétri  Dorlandi 
Garthusiensis  in  Zeelem  prope  Dyest  de  multiplici  conflictu  beatis- 
simi patris  Anthonii  contra  dyabolum  (4). 

19.  (F.  115^-117).  Translatio  sancti  Anthonii  de  Gonstantinopoli 
ad  Viennam.  ■-=  BHL.,  n.  613. 

20.  (F.  117-125).  Inventio  corporis  eiusdem  et  translatio  de  par- 
tibus  orientis  in  Gonstantinopolim.  =  BHL.,  n.  612. 

21.  (F.  125-129).  Alia  quedam  narratio  mirabihs  de  vita  sancti 
Anthonii. 

22.  (F.  129-134V).  [Sermo  de  sancto  Antonio].  Inc.  Hodie,  fratres 
carissimi,  sacrosanctam  memoriam  usurpamus. 

Les  feuillets  135-136'  sont  blancs. 


(1)  A  la  fin  de  ce  sermon,  f.  85,  il  y  a  la  note  :  Isli  prescripti  sermones  legunlur 
ad  honorem  beatissimi  Patris  Brunonis  in  refectorio. 

(2)  F.  85,  in  capitulo  monachorum. 

(3)  L'aduesse  de  la  lettre  appelle  ce  chartreux  B.  G.  Hermannus. 

(4)  Sur   Pierre   Borland   et  ses    travaux,  voir    Biographie   nationale,  t.   VI, 
col.  131-33.    . 


s.    GÉSAIRE  229 

23.  (F.  137-138).  In  libro  de  viris  illustribus  de  domno  Guerrico 
quondam  monacho  Glarevallis.  =  PL.,  t.  GLXXXV,  col.  1058-60. 

24.  (F.  138-233^).  Sermones  domni  Guarrigi  abbatis  Igniaci.  = 
iè/d,  col.  11-75,89-514. 

25.  (F.  234-235).  Sermo  Pétri  Damiani  de  vigilia  beati  Benedicti 
abbatis.  =  PL.,  t.  CXLIV,  col.  545-48. 

26.  (F.  235-248).  Sermo  dévolus  beati  Bernardini  confessons,  de 
excellentia,  virtute  et  cffîcacia  nominis  lesu  (1). 

27.  (F.  248-249).  [Petrus  Damianus].  Exemplum  Phinees.  =  PL., 
t.  GXLV,  col.  381. 

28.  (F.  249-250^).  Epistola  Pétri  Damiani.  =  Ibid.,  col.  1091-92. 

29.  (F.  250^-251^).  Epistola  Pétri  Damiani  Nicolao  pape  directa 
super  incontinentia  clericorum.  =  Ibid.,  col.  379  sqq. 

30.  (F.  251V-254V).  Epistola  Pétri  Damiani.  =  Ibid.,  col.  819  sqq. 

31.  (F.  254^-256^).  Epistola  Pétri  Damiani  in  qua  verberum  disci- 
plina defenditur.  =  PL.,  t.  GXLIV,  col.  415-17. 

32.  (F.  257).  Epistola  Pétri  Damiani  adimperatricem.=i6i(i.,col.446. 

33.  (F.  257-257^).  Epistola  Pétri  Damiani  de  anima  cum  egreditur 
a  corpore.  =  PL.,  t.  GXLV,  col.  737-38,  cap.  vi. 

34.  (F.  258-27 Iv).  Epistola  venerabilis  patris  fratris  Humberti 
quinti  magistri  ordinis  praedicatorum  ....  de  tribus  essentialibus  votis 
religionis  (2). 

35.  (F.  272-282).  Tractatus  venerabilis  viri  magistri  Theodrighi  de 
monasterio  ....  de  vicio  proprietatis,  ad  sorores  sanctimonîales  con- 
ventus  sancti  Egidii  Monasteriensis  ordinis  saneti  Benedicti  (3). 

36.  (F.  282^-291).  Sermo  Pétri  Damiani  de  sancto  Matheo  evange- 
lista ....  de  sancto  Marco  ....  de  sancto  Luca  ....  de  sancto  lolianne.  = 
PL,  t.  GXLIV,  col.  .783-88;  col.  580-83;  col.  800-7;  col.  857-69  (ce 
dernier  sermon  est  résumé). 

37.  (F.  292-307).  Vita  sancti  Brendani.  =  BHL.,  n.  1436. 

38.  (F.  307-347V).  Libellus  de  tribus  regibus.  =  BHL,  n.  5137. 

39.  (F.  347^-355^).  Sermo  historiens  in  laudem  vite  ac  penarum 
sanctissimi  et  serenissimi  martyris  Laurentii  ....  editus  a  disertissimo 
domino  Petro  Dorlando  ordinis  Garthusiensis. 

4^.  (F.  355^-360).  Sermo  secundus  de  eodem  martire  typicus  ab 
eodem  Dorlando  conscriptus  (4). 


1)  Publié  dans  I.  de  la  Haye,  Sancti  Bernardini  Senensis  opéra  omnia,  Lugduni, 
,  t.  II,  p.  323-34. 

(2)  Cf.  ci-dessus,  p.  199,  n.  20  et  note  4. 

(3)  Sur  Thierry  de  Munster,  cf.  WxDmm,  Script,  ord.  minor.,  2"  édit.,  p.  219; 
FoppENs,  Bihl.  belg.,  p.  117-18. 

(4)  Sur  ces  deux  sermons  de  Pierre  Borland,  voir  Petreius,  Bibl.  Carthusiana, 
p.  255,  n.  29. 


230  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

41.  (F.  360-361).  Tractatulus  de  Enoch  et  Helya. 

42.  (F.  361^-363^).  Salve  regina  ordinatus  per  sanctum  Bonavêi 
TURAM  doctorem  seraphicum. 

43.  (F.  364).  Doctrina  salutifera  ^  fratre  Theodrigo  van  Munster 
relicta.  —  En  flamand. 

44.  (F.  364^).  Figura  corporis  Christi. 

45.  (F.  365-365^).  Contra  célébrantes  divina  amore  lucri  tempo- 
ralis. 

Inc.  Qui  célébras  divina  lucri  seductus  amore. 
Des.  Perpetuo  tenebras  Irudaris  in  inferiores. 

46.  (F.  366-366V).  Recommendatio  sacerdotum.  =  BK,  n.  21923. 

Inc.  Viri  venerabiles  sacerdotes  Dei. 

Des.  Induat  vos  Dominus  stolam  eternalem.  Amen. 

47.  (F.  366-367V).  Gonfessio  devota  pro  sacerdotibus  secularibus. 

48.  (F.  367^^-368).  Een  gheestelicke  médecine  uten  wonden  lesu 
Christi  te  putten. 

49.  (F.  368-371V).  Proverbia,  en  flamand  et  en  latin. 

50.  (F.  371^-372).  [Solinus.  Septem  mirabilia  mundi  manufacta]. 

51.  (F.  372-374^).  Notes  diverses  en  latin  et  en  flamand,  entre 
autres  diverses  notes  historiques  et  météorologiques  intéressant  la 
ville  de  Bruxelles  de  1357  à  1401. 

52.  (F.  375-377).  [Versus]  de  duodecim  salvatoris  Christi  apostolis 
per  duodecim  lapides  pretiosos  figuratis. 

53.  (F.  377-378^').  Hymnes  diverses,  de  martlrihus,  de  quovis  mar- 
tire,  de  duodecim  doctoribus,  de  virginibus. 

54.  (F.  378^-38 1^).  De  commemoratione  septem  principalium 
festorum ....  edidit  Pater  Garolus  Wilhelmi  canonicus  regularis  in 
Syon  prope  Delfum. 

55.  (F.  381^'-382v).  Dyalogus  sépulture  Christi  contra  septem  vicia. 

56.  (F.  382^^-383).  Notes  diverses. 

57.  (F.  383).  De  sancto  Gherardo.  De  venerabili  Beda. 

58.  (F.  383^).  Recettes  diverses,  entre  autres  contra  pidices,  contra 
pediculos. 

59.  (F.  384-385).  Silvester  de  Prierio  ordinis  Praedicatorum  in 
Aurea  Rosa  de  beatissima  Maria  Magdalena(l). 

60.  (F.  385-387^).  Aliud  exemplum  de  eadem. 

61.  (F.  387).  [Oratio  rythmica  ad  eandem]. 

62.  (F.  388-390).  Tractatus  divi  Gipriani  de  revelatione  capitis 
beati  Tohannis  Baptiste.  =  BHL.,  n.  4293. 

63.  (F.  390-402^).  Epistola  prohemialis  venerabilis  patris  domni 


(1)  Cf.  QuÉTiF-EcHARD,  Scriptorcs  ordinis  praedicatorum,  t.  II,  p.  55. 


s.    GÉSAIRE  231 

Pétri  Dorlandi  Garthusiensis  ad  prestantissimum  virum  domnum 
lohannem  Delfum  primum  priorem  domus  béate  Marie  Magdalene 
sab  cruce  in  Lovanio  ordinis  Garthusiensis  in  actus  mirificos  beatis- 
simi  lohannis  apostoli  et  ewangeliste  (1). 

64.  (F.  402^-421^).  De  quatuor  heresiarchis  ordinis  praedicatorum 
de  observantia  nuncupatorum  apud  Suitenses  in  civitate  Bernensi 
combustis  anno  Ghristi  M.D.IX  (2). 

65.  (F.  422-423).  Petrus  Damianus  in  laudem  sancte  crucis.  = 
PL.,  t.  GXLÏV,  col.  775-77. 

66.  (F.  423-432).  [Vita  S.  Hieronymi  in  eremo].  ==  BEL.,  n.  3870, 
mais  dans  ce  volume,  cette  Vie  est  précédée  d[une  pièce  de  vers. 

Inc.  Qui  fui  sacre  fîdei  coruscam 
Des.  Annuat  :  supplex  pie  vota  fundam 
Tempus  in  omne. 

67.  (F.  433-433V).  Vita  Iheronymi  abbreviata.  =  BHL.,  n.  3874. 

68.  (F.  434-434^).  Translatio  corporis  gloriosissimi  Iheronymi  car- 
dinahs  presbyteri.  =  BEL.,  n.  3878. 

69.  (F.  435-439).  Discessus  divi  Hieronymi  compendio  decerptus 
ex  scriptis  Eusebii  per  Gerardum  Moringum  sacre  théologie  licentia- 
tum  anno  1528  in  octobri  (3). 

Les  feuillets  439^-440^  sont  blancs. 

70.  (F.  "441-462).  [Ghronicon  Carthusiae  Lovaniensis  1486-1525]. 

71.  (P.  463-463V).  Novum  miraculum  conscriptum  a  religioso  pâtre 
*etro  DoRLANDo  ordinis   Garthusiensis  professo  in  Zellem  prope 

fDiest. 

72.  (F.  464-465).  Notes  diverses.  De  sihijlUs. 

73.  (F.  465-466^).  Vers  flamands,  sur  divers  sujets. 

74.  (F.  466^-467^).  Vinum  cor  hominis  letificat.  —  Vers  latins. 

75.  (F.  467V-468).  Proverbes,  en  latin. 

76.  (F.  468-470V).  Recettes  médicales,  en  flamand. 

77.  (F.  471-474V).  Sermo  Alguini  abbatis  magistri  Garoli  magni  de 
indecim  oneribus  in  Isaia  descriptis.  Inc.  Tempus  est,  fratres  charis- 
jimi,  ut  misericordiam  et  iudicium  cantemus  Domino. 

78.  (F.  474v-476v).  Sermo  magistri  Simonis  Tornacensis  super  anti- 
►hona  0  sapientia  (4). 

79.  (F.  476^-477).  De  venerabili  sacramento  domini  Serlonis  sermo. 


(1)  Cf.  Biographie  nationale^  t.  VI,  col.  133. 

(2)  Voir,  au  sujet  de  cette  pièce  et  de  ses  éditions,  von  Haller,  Bibliothek  der 
"Miceizer-Geschichte,  t.  III,  p.  24. 

(3)  Au  sujet  de  Moringus,  voir  Biographie  nationale,  t.  XV,  1899,  col.  272-73,  mais 
îette  pièce  n'est  pas  signalée. 

(4)  Sur  Simon  de  Tournai,  voir  Foppens,  Bibl.  belgica,  p.  1102. 


1 


232  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

80.  (F.  477^-478^').  De  decem  plagis  Egypti  Serlonis  abbatis. 

81.  (F.  478v-483^).  Divers  sermons.  ="'PL.,  t.  LVII,  col.  459-62, 
.375-78, 367-70,  puis  de  S.  Michael  et  de  S.  Luca. 

82.  (F.  483v-485v).  [Iohannes  Ghrysostomus.  De  David.  De  Absaion]. 

83.  (F.  485^-493).  [Odonis  abbatis]  sermones  de  sancto  Nycholao, 
de  sancto  Andréa,  in  conversione  S.  Pauli,  in  festo  béate  Marie 
Magdalene,  in  cathedra  S.  Pétri,  dominica  3*^  adventus,  in  octavis 
Epiphanie,  ad  prelatos. 

84.  (F.  493^-505).  Decem  pulcerrime  omeUe  Eusebii  Emisseni  epi- 
scopi  ad  religiosos  (1). 

85.  (F.  505-518).  Sermons  divers. 

86.  (F.  518-523).  Sermo  Pétri  Damiani  in  exaltatione  sancte 
crucis.  =  PL.,  t.  GXLIV,  col.  761  sqq. 

Papier,  divers  filigranes,  la  lettre  P,  l'écu  de  France,  le  gantelet  surmonté  d'une 
fleur,  etc.  ;  523  feuillets  ;  0'°,29  X  0°>,205  ;  XVP  siècle  (1532),  car  f.  508,  on  lit  la  date  : 
Anno  M^C^XXXII"  sexta  iulii.  Les  feuillets  471-523  sont  à  deux  colonnes  ;  il  y  a  un 
grand  nombre  de  jolies  lettrines  ;  les  arbres  généalogiques  aux  feuillets  4-9''  sont 
coloriés;  f.  403,  il  y  a  une  miniature  représentant  le  supplice  de  quatre  hérétiques. 
F.l,  il  y  a  la  note  :  Carthusianorum  Lovanii,  puis  :  Acheté  dans  une  vente  publique  à 
Bruxelles  le  1^''  mai  1812.  C.  V.  H.  L'ex-libris  de  G.  van  Hulthem  se  voit  sur  le  plat 
intérieur  de  la  couverture  (2).  Reliure  du  XVn«  siècle  restaurée  ;  veau  estampé  sur 
ais  de  bois;  au  dos,  le  titre  doré  Manu  Scripta  (3). 

1224.  (II.  931).  —  Pelagius.  Verba  seniorum. 

1.  (F.  lv-96v).  Adhortationes  sanctorum  patrum  perfectionesque 
monachorum  quas  de  greco  in  latinum  transtulit  Pelagius  dyaconus 
ecclesie  romane.  =  BHL.,  n.  6527. 

2.  (F.  96^-98).  Epistola  sancti  Magharu  monachi  ad  filios.  =  PL., 
t.  cm,  col.  451. 

3.  (F.  98-100).  De  patientia  Mariae  virginis.  =  BHL.,  n.  5528. 

4.  (F.  100-101).  Sermo  sancti  Augustjni  episcopi  de  misericordia. 
Inc.  Misericordia,  fratres  carissimi,  peccatorum  est  remedium. 

5.  (F.  101-102).  Sermo  sancti  Iohannis  episcopi  Constantinopo- 
litani.  Inc.  Rogat  David  ut  multum  ab  iniquitate  sua  lavetur. 

6.  (F.  102-103).  Admonitio  sancti  Augustini  episcopi  ut  semper  de 
peccatis  nostris  ...  cogitemus.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  1963,  sermo  110. 

7.  (F.  103-121^).  Interrogationes  et  responsiones  sanctorum 
patrum  ...  quas  de  greco  transtulit  Martjnus  episcopus  in  monasterio 
Dumiense.  =  BEL.,  n.  6535. 


(1)  Voir  Maxima  Bibl.  vet.  patr.,  t.  VI,  col.  656-66. 

(2)  Cf.  Bibliotheca  Hulthemiana,  t.  VI,  manuscrits,  1837,  p.  2,  n.  3. 

(3)  Sur  ce  manuscrit,  voir  L.  Tross,  Magistri  Reneri  de  Bruxella  tragoedia, 


PELAGE  233 

8.  (F.  121v-131v).  Revelationes  sive  miracula  que  in  maiori  mona- 
sterio  contigerunt  (1). 

9.  (F.  131-132).  Miraculum  de  sancto  Martino.  =  PL.,  t.  LXXIX, 
col.  1036-38. 

10.  (F.  132v).  Aliud  miraculum  (2). 

Parchemin  ;  133  feuillets;  0™,105  X  0™,21  ;  XIII»  siècle;  deux  colonnes  ;  quelques 
lettrines  rouges  et  vertes;  signatures  i-vi.  F.  133,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie 
deVillari;  f.  l,on  voit  l'ex-libris  de  Thomas  PhilHpps:  Sir  2.  P.  MiddleHilly  323. 
Ce  manuscrit  a  été  acquis  en  1888,  pour  fr.  40.  Reliure  moderne,  peau  de  truie 
estampée,  avec  l'inscription  :  Regia  Bibl.  Belgica  (3). 

1225.  (1809). — Pelagius.  Verba  seniorum. 

Libri  decem  et  novem  de  verbis  seniorum  et  sanctorum  patrum 
quos  de  greco  in  latinum  transtulit  Pelagius  dyaconus  ecclesie 
romane.  Extremam  vero  partem  Iohannes  subdyaconus  transtulit.  = 
BEL.,  n.  6527. 

Parchemin;  87  feuillets;  0'",27  X  0™,19  ;  XIV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Est  liber  isle  bibliothecae  S.  Martini  in  LovaniOy 
et  f.  86"  :  Est  hic  liber  bibliothece  S.  Martini  in  Lovanio.  Demi-reliure  moderne  ; 
dos  en  basane  fauve,  avec  le  titre  doré  :  Pelagii  diaconi  et  loannis subdiaconi  dicta 
seniorum  patrum,  XIV^  siècle. 

11226.  (8733-35).  —  Pelagius.  Verba  seniorum. 
1.  (F.  1).  [Vita  S.  Nicasii].  Fragment. 
2.  (F.  lv-2).  Table  des  matières.  .     . 

3.  (F.  2v).  [Gompendium  vitae  S.  Albani]  (4).  —  Extrait  de  la  Vie 
i  S.  Martin,  pape.  ^  .      . 

4.  (F.  3-117).  Libri  decem  et  novem  de  verbis  seniorum  et  sancto- 
rum patrum  quos  de  greco  in  latinum  transtulit  Pelagius  dyaconus 
ecclesie  romane.  =  BHL.,  n.  6527. 

5.  (F.  117^-120).  Ex  libris  dyalogorum  Sevew  et  Galli  de  vita  sancti 
Martini.  =  BHL.,  n.  5614. 

6.  (F.  120V-121).  Courts  extraits  des  Vies  de  S.  Polycarpe,  S.  Prix, 
S.  Félix,  prêtre,  S.  Alexandre,  évêque. 

[■^Papier;  121  feuillets;  0'",215  X  0"',135;  XV«  siècle  (1423),  car  on  lit,  f.  117  : 
ikriptum  per  f.  H.  de  lui.  partim  ;  finitum  anno  Domini  1423  XVI  die  mensis 
apr'dis  inprofesto palmarum.  Ancienne  pagination  i-cxxnii,  qui  passe  du  f.  Ixxix 
au  f.  xc.  F.  2%  il  y  a  la  note  :  Liber  monasterii  b.  Marie  in  Galilea  ordinis  canoni- 
rum  refiularium  in  Flandria  iuxta  Âldenardum.  Sur  le  plat  de  la  reliure,  on 


|(1)  Publié  dans  Mabillon,  Ad.  SS.  0.  S.  B.,  saec.  VU,  part,  ii,  p.  391  sqq. 

(2)  Ce  récit  a  été  publié  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  1. 1,  p.  242-44. 
i(3)  Ce  manuscrit  a  été  décrit  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.  528. 

(4)  Cf. //f/L.,n.201. 


234  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


dislingue  encore  le  nom  d'Elzeghem  (1).  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts 
de  peau  de  truie  estampée. 

1227.  (9373).  —  Pelagius.  Verba  seniorum. 

1.  (F.  1).  Capitula  in  libro  de  exhortationibus  patrum. 

2.  (F.  1-82).  Adhortationes  sanctorum  patrum  quas  Pelagius  dya- 
conus  ecclesie  romane  de  greco  transtulit  in  latinum.  =  PL.^ 
t.  LXXÏI,  col.  851-1022. 

3.  (F.  82-82V).  Prologus  et  distinctiones  praecedentis  libri.  =  Ibid.^ 
col.  851. 

Parchemin;  82  feuillets;  0'",37  X  0™,255;  XV«  siècle  (1451),  car  f.  82,  on  lit  la 
note  :  Expliciunt  adhortationes  sanctorum  patrum  translate  de  greco  in  latinum  a 
Pelagio  ecclesie  romane  dyacono  et  lohanne  subdyacono,  per  me  vero  fratrem  Gerar- 
dum  de  Ginghelim  monachum  ad  laudem  Dei  et  utilitatem  legentium  nutu  et  licentia 
pairis  nosiri  domini  domni  Henrici  Delhcherais  (2)  abbatis  xxvi  huius  monasterii 
sancti  Laurentii  ordinis  sancti  Benedicti  iuxta  Leodium,  hoc,  ut  cernitur  in  volu- 
mine,  uno  die,  anno  tamen  revoluto,  exscripto  ac  finito  ab  incarnatione  Domini 
milesimo.  CCCC".  xli'^.  penultimo  die  Âugusti.  Unde  gracias  Deo  dicant  omnes  et 
singuli  unum  Ave  Maria  legendo  in  recompensationem  laboris  et  remissionem  pecca- 
minum,  anno  administrationis  predicti  abbatis  septimo.  Deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues  ;  titre  courant  en  rouge.  Reliure  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  erroné 
reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Aegidius  de  Roma. 
Oculus  moralis  etc.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  la  note  :  Bibl.  royale. 

1228.  (II.  2571).  —  Gassiodorus.  In  psalmos. 

1.  F.  1-160^).  Expositio  Gasiodori  viri  eximii  a  quinquagesimo 
psalmo  usque  centesimum.  =  PL.,  t.  LXX,  col.  357. 

2.  (F.  160^-161).  Adventius  Mettensis  episcopus  (3)  Arnulfo  Leu- 
chorum  episcopo. 

3.  (F.  161).  Exemplarlibertatis  (4). 

4.  (F.  161-161V).  De  Vllmiraculis  mundi. 

5.  (F.  161v).  Note  sur  la  fondation  du  château  de  Val  Richard. 
"  Anno  dominice  incarnationis  millesimo  qîûngentesimo  et  vicesimo 
quarto  qui  fuit  bisextilis  in  crastino  béate  Margarete  iactata  fueruni 
prima  fundamenta  novi  castelli  supra  montem  in  via  vallis  Richardi 
iussu  illustris  viri  domni  Wylhelmi  de  Manderscheit  venerandi  abbatis 
Stabulensis  et  Prumiensis  (5)^  Cle^nente  pajM  septimo  sedem  apostoli- 
cam  tenente,  régnante  Carolo  quinto  imperatore,  Erardo  de  la  Marcha 
leodiensi  presule.  —  Ego  f  rater  Nicolaus  Gerpinensis  scripsihec.  „ 


« 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  187  et  191. 

(2)  Cf.  Gallia  christiana,  t.  III,  col.  994. 

(3)  Cf.  PL.,  t.  CXI,  col.  1141. 

(4)  Formule  de  la  charte  d'affranchissement  pour  un  serf  entrant  dans  le  clergé. 

(5)  Gallia  christ.,  t.  III,  col.  950. 


I 


CASSIODORE 


235 


6.  (F.  162-162^,  et  les  deux  feuillets  de  garde).  Fragment  d'anti- 
phonaire  noté  ;  neumes. 

Parchemin;  162  feuillets;  0'«,328  X  0'",25;  X«  siècle.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber 
monasterii  Stabulensis  (1),  et  la  cote  Phillipps  MS.  12350,  et  f.  161^  :  Me  liber  per- 
lincl  monasterio  sancli  Remacli  in  Stabulaus.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Biblio- 
thèque royale  en  1900.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun 
estampé;  fermoirs  en  cuivre;  au  dos,  le  titre  doré  :  Cassiodor.  inpsal.  MS. 

1229.  (5460-61).  —  Gassiodorus.  Expositio  psalmorum. 

1.  (F.  1).  Lettre  d'Alexis,  empereur  de  Constantinople  à  Robert, 
i.omte  de  Flandre  (2). 

2.  (F.  1^-159).  Gassiodori  senatoris  expositio  psalmorum  U^.  = 
PL.,  t.  LXX,  col.  25  sqq. 

Parchemin;  159  feuillets;  O'^jSS  X  0™,25;  X^  siècle;  deux  colonnes;  très  belles 
lettrines.  F.  1^  et  159,  on  lit:  Liber  sancti  Pétri  in  Gemblus.  Reliure  duXVIP  siècle, 
veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Cassiodor.  sup.  lîOpsa.  et  caetera  (3). 

1230.  (15070).  —  Gassiodorus.  Expositio  super  psalmos.  =  PL^ 
t.  LXX,  col.  25  sqq. 

Parchemin;  173  feuillets;  O'^jSTS  X  O^'jlS;  XI*  siècle.  Ce  volume  a  appartenu  à 
Ch.  van  Hulthem  qui  l'avait  acquis  en  1799  à  la  vente  des  livres  de  l'abbé  Mercier 
de  Saint-Léger,  bibliothécaire  de  Sainte-Geneviève,  à  Paris  (4).  Demi-reliure;  titre 
doré  au  dos  :  Cassiodori  expositio  super  psalmos  X  saec.  ;  en  dessous,  le  chiffre  cou- 
ronné de  Léopold  P*". 

1231.  (19693).  —  Gassiodorus.  Historia  tripartita. 

1.  (F.  1-175).  Gassiodori  senatoris  ecclesiastica  hystoria.  =  PL., 
t.  LXIX,col.421sqq. 

2.  (F.  175-175^).  Quomodo  Gonstantinus  sit  a  lepra  mundatus. 

3.  (F.  175^-177^).  De  consigaatione  septiformis  Spiritus  sancti 
adhibita  Gonstantino  per  Silvestrum  papam. 

4.  (F.  177^-179).  [Elenchus  provinciarum  ecclesiasticarum.]. 

5.  (F.  179-181^).  Gathalogus  pontificum  romanorum. 

Parchemin;  181  feuillets, plus  cinq  de  garde;  0'",34  X  0°',235;  XIP  siècle;  deux 
colonnes  ;  jolies  capitales  ;  initiales  rouges  et  vertes  ;  signatures  xi-xxni.  F.  1,  on  lit  : 


(1)  Cf.  Th.  Gottlieb,  Ueber  Mitlelalterlichen  Bibliotheken,  p.  286,  n.  69;  Catalogue 
d'une  belle  collection  de  livres,  Gand,  1847,  p.  25,  n.  271. 

(2)  Sur  les  diverses  éditions  de  cette  lettre,  voir  Archives  de  l'Orient  latin,  1. 1, 
p.  72. 

(3)  Au  sujet  de  ce  manuscrit,  voir  Compte  rendu  des  séances  de  la  Commission 
royale  d'histoire,  2"  série,  t.  XI,  p.  440. 

(4)  Cf.  Bibliotheca  Elulthemiana,  t.  VI,  p.  5,  n.  16. 


23Ô    .  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Biblioihecae  Àureaevallis  ;  î.  ]8V  :  Liber  béate  Marie  Âureevallis,  qui  eum  absiu- 
lerit  anathema  sit  ;  sur  le  premier  feuillet  de  garde  :  Don  de  Dom  Arsène  Religieux 
à  M''  le  Baron  d'Houard  1835.  Au  verso  de  la  couverture,  le  b*"*  de  Reiffenberg  a 
inscrit  la  note  suivante  :  Manuscrit  de  Cassiodore  provenant  de  l'abbaye  d'Orval 
acheté  150  francs  à  M.  le  baron  d'Huart,  en  vertu  d'une  autorisation  ministérielle 
du  15  juin  1849,  S.  Div.  n"  4862.  Reliure  veau  racine  sur  ais  de  bois  ;  au  dos,  le 
titre  doré  :  Historia  ecclesiast.  Cassiodo.  M.  S.  S. 


1232.  (II.  1061).  —  Cassiodorus.  Historia  tripartita. 

1.  (F.  lv-151).  Gassiodori  senatoris  XII  libri  ecclesiastice  sive 
tripartite  historié.  =  PL.,  t.  LXIX,  col.  421  sqq. 

2.  (F.  151-184^).  Egregia  contra  Arrianum,  Sabellium  et  Fotinum 
altercatio  quam  Vigilius  nomine  Athanasii  quasi  corani  ipsis  hereticis 
disputando  edidit.  =  PL.,  t.  LXII,  col.  179  sqq. 

Parchemin;  184  feuillets;  0"»,317  X  0'n,225;  XIIP  siècle; lettrines  très  élégantes, 
initiales  rouges  et  vertes.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  d'Aine  ;  plus  tard,  il  a  été 
le  n.  4641  de  la  collection  de  Sir  Thomas  Phillipps  ;  la  Bibliothèque  royale  Fa  acquis 
en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise,  au  dos  le  titre  doré  :  Cassiodori  historia  tripar- 
tita per  Epiphanium  scilicet  Sozomenes,  Socrates  et  Theodoretus. 


1233.  (655-56).  —  Cassiodorus,  Augustinus.  Historia  tripartita, 
Liber  confessionum. 

1.  (F.  1-131).  Historia  tripartita  Gassiodori  senatoris.  =  PL., 
t.  LXIX,  col.  421  sqq. 

2.  (F.  132-211).  Liber  confessionum  beati  Augustini  episcopi.  = 
PL.,  t.  XXXII,  col.  660  sqq. 

Parchemin  et  papier  au  filigrane  de  l'ancre;  211  feuillets;  0'°,295  X  0«',205; 
XV«  siècle  (1447),  car  f.  211,  on  lit  :  Explicit  liber  confessionum  beati  Augustini 
episcopi,  finitus  anno  Domini  M"cccc°xlvif  die  2^  mensis  maii  inprofesto  inventionis 
sancte  Crucis  hora  quasi  secunda  post  prandium  per  quendam  cruciferum  cuius 
nomen  scribatur  in  libro  vite.  Qui  utitur  eo  oret  pro  anima  eiusdem  vilis  scriptoris 
propter  Ihesum  crucifixum  et  eius  piissimam  matrem.  Deo  gracias.  Deux  colonnes, 
titre  courant;  signatures  ai-U.  Sur  une  étiquette  placée  en  tête  du  volume,  on  lit  : 
Istud  volumen  pertinet  ecclesie  fratrum  ordinis  sancte  crucis  in  Namurco.  Reliure 
ancienne,  veau  brun  estampé. 


1234.  (19118).  —  Cassiodorus.  Historia  tripartita.  =  PL.,  t.  LXIX, 
col.  421  sqq. 

Parchemin;  210  feuillets;  0™,295  X  0^,21;  XV«  siècle;  quelques  belles  capitales 
en  toutes  couleurs  rehaussées  d'or;  initiales  rouges  et  bleues;  titre  courant  en 
rouge;  le  premier  feuillet  est  enguirlandé.  Ce  volume  a  été  acheté, en  juillet  1843,  à 
M.  Van  Meenen,  président  de  la  Cour  de  cassation,  pour  fr.  400.  Reliure  très  curieuse 
du  XV"  siècle;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  estampé,  très  jolis  fers;  restes  de 
fermoirs  en  cuivre. 


s.   GRÉGOIRE    LE    GRAND  237 

1235.  (11196-97).  —  S.  Gregorius  magnus.  Registrum. 

1.  (F.  1-10).  [Benonis  aliorujmque  cardinalium  schismaticorum 
contra  Gregorium  VII  et  Urbanum  II  [scripta]  (1). 

2.  (F.  10).  [De  obitu  Gregorii  VII]  (2). 

3.  (F.  10-lOv).  Ex  decretis  Nicolai  pape.  =  PL.,  t.  GXIX,  divers 
extraits. 

4.  (F.  10^-84).  Epistole  ex  registre  domni  Gregorii.  =  PL., 
t.  LXXVII.  Nous  donnons  l'ordre  des  quarante  premières  lettres 
(f.  10V-15V)  :  lib.  VIII,  1,3;  lib.  IX,  11  ;  lib.  VIII,  4,  6-9,  5, 10-12,  28, 
13-16, 18,  20-29,  30,  31-35  ;  lib.  X,  49  ;  lib.  IX,  4, 57, 58,  12,  59,  14,  13. 

Les  deux  feuillets  de  garde  contiennent  des  fragments,  du 
IX^  siècle,  du  rituel  du  baptême. 

A  la  couverture  sont  accolés  des  fragments  d'un  traité  de  droit 
canon,  en  parchemin,  du  XIV«  siècle. 

Parchemin;  84  feuillets;  0'»,268  X  0'»,185;  XII«  siècle;  deux  colonnes.  F.  1,  il  y 
a  la  note  :  Iste  est  liber  hospitalis  sancti  Nicolai prope  Cusam.  Au  revers  de  la  cou- 
verture et  du  premier  feuillet  de  garde,  ainsi  que  f.  1,  il  y  a  Tex-libris  de  la  biblio- 
thèque des  anciens  bollandistes  ^  MS.  119,  La  reliure,  couverture  souple  se 
rabattant,  est  ornée  d'un  curieux  estampage  avec  fer  représentant  S:  Augustin  (3). 

1236.  (5408-11).  —  S.  Gregorius  magnus.  Epistolae. 

X.  (F.  1^).  Sermo  beati  Gregorii  pape  ad  populum.  =  PL., 
t.  LXXVI,  col.  1311-14. 

2.  (F.  lv-2).  Symbolum  fidei  a  beato  Gregorio  papa  dictatum.  = 
PL,  t.  LXXVII,  col.  1327. 

3.  (F.  2-175).  [Registrum  epistolarum  Gregorii].  =  Ihid.,  col.  443- 
1289,  depuis  lib.  I,  ep.  2  jusqu'à  lib.  XIII,  ep.  39  (4). 

4.  (F.  175-181).  Vita  sive  transitus  sancti  Gregorii  pape  qui  est 
quarto  idus  marcii.  =  BHL.,  n.  3640. 

5.  (F.  180-183).  [Office  de  S.  Grégoire],  écrit  sous  portée  à  quatre 
lignes,  mais  les  notes  manquent. 

Les  feuillets  183^-184  sont  blancs. 

6.  (F.  184^-185^).  Fragment  de  chronique  concernant  l'abbaye  de 
Gembloux]  (5). 


(1)  Publié  par  K.  Francke,  MG.,  Libelli  de  lite,  t.  II,  1893,  p.  369-422.  —  Sur  les 
nombreuses  éditions  de  la  compilation  de  Beno,  voir  Potthast,  Bibl.  hist.  med. 
aeviy  2=^  éd.,  1. 1,  p.  146. 

(2)  Ibid.,  p.  422. 

(3)  Ce  manuscrit  a  été  souvent  décrit,  par  exemple,  Arc hiv,  t.  VII,  p.  872-75; 
Jaffé,  MG.,  Libelli  de  lite,  t.  II,  p.  366-67. 

(4)  Cf.  EwALD,  Studien  zurÂusgeb.  des  Registers  Gregors  /,  dans  Neues  Archiv, 
t.  III,  p.  461. 

(.5)  Publié  par  A.  Wauters,  Compte  rendu  des  séances  de  la  Commission  royale 
d'histoire,  4«  série,  t.  II,  p.259-73. 


238  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  185  feuillets  ;  0'»,315  X  0",23;  XIII®  siècle  ;  deux  colonnes  ;  quelques 
lettrines  ;  signatures  i-xxi.  F.  1,  on  lit  :  Liber  monasterii  Gemblacensis.  Reliure  du 
XVII"  siècle;  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Epis tolae  B.  Gregorii  Papae ; 
tranche  rouge  (1), 

1237.  (2517).  —  S.  Gregorius  PAPA.  Registrum  epistolarum. 

1.  (F.  Iv-lQv).  Capitula  libri  registri  epistolarum. 

2.  (F.  11-138).  [Registrum  epistolarum].  =  PL.,  t.  LXXVII.  Voici 
l'ordre  des  vingt  premières  lettres  :  lib.  VIII,  1-3;  lib.  IX,  11  ;  lib.  VIII, 
6-12, 28,  13-16,  18,  20-22. 

Parchemin;  138  feuillets;  0^205  X  0%135;  XIII«  siècle.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Liber 
monasterii  regularium  vallis  sancti  Martini  in  Lovanio.  L'estampille  rouge,  R.  F., 
de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.2  et  f.l38.  Demi-reliure  moderne, 
dos  en  maroquin  rouge  ;  titre  doré  :  B^^  Gregorii  papae.  Registrum  epistolarum, 
Vl*^  (sic)  siècle;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  du  roi  Léopoid  !•'. 

1238.  (292).  —  S.  Gregorius  magnus.  Epistolae. 

1.  (F  1-2^').  Fragment  d'antiphonaire,  office  de  S.  Lambert. 

2.  (F.  3-7v).  Tabula  registri  beati  Gregorii  pape. 

3.  (F.  7^).  De  pallio.  —  Extrait. 

4.  (F.  8-8^).  De  laude,  vita  et  gloria  beatissimi  ac  gloriosissimi 
Gregorii  pape  urbis  Rome. 

5.  (F.  9).  De  letaniis  quas  instituit  contra  pestilentias  et  plagas 
mortis.  =  PL.,  t.  LXXVl,  col.  1311-14. 

6.  (F.  9v).  Symbolum  fidei  dictatum  a  beato  papa  Gregorio.  = 
PL.,  t.  LXXVII,  col.  1327-29. 

7.  (F.  9^-1 15^).  Registrum  beati  Gregorii  pape  urbis  Rome.  — Nous 
donnons  l'ordre  des  vingt  premières  lettres.  PL.,  t.  LXXVII,  lib.  I, 
nn.  2-6, 28,  7, 21, 23,  22,  26,  27,  32,  34,  49, 25,  43  ;  lib.  IX,  121  ;  lib.  V, 
49;lib.  IX,  n.  122. 

8.  (F.  115^).  Note  sur  les  travaux  liturgiques  de  S.  Grégoire. 

Parchemin  ;  115  feuillets,  plus  trois  de  garde  ;  0%375  X  0'",245  ;  XV«  siècle  (1462), 
car  on  lit,  f.  115''  :  Explidt  Registrum  beatissimi  Gregorii  pape  urbis  Rome, 
scriptum  ac  flnitum  in  Korssendonck  anno  Domini  M" quadringentesimo  sexagesimo 
secundo,  XIX"^  die  maij  postprandium  circa  horam  secundam,per  fratrem  Walte- 
rum  de  Vliet  de  Rethy  conventualem  dicti  monasterii  (2).  Unde  laudetur  Deus  bene- 
diclus  in  secula.  Amen,  et  plus  loin  :  Oretis pro  scriptore,  o  dileclissimi  patres  et 
fratres.  Deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  signatures.  La  cote  W.4  de 
Corsendonck  se  trouve  au  verso  de  la  couverture  et  f.  1'',  et  l'estampille  rouge, 


(1)  Sur  ce  manuscrit,  voir  Bulletin  de  l'Académie  royale  de  Belgique,  l'"''  série, 
t.  IX,  p.  440;  Compte  rendu  des  séances  de  la  Commission  royale  d'histoire,  tom.  cit., 
p. '24:9-00;  Neues  Archiv,  t.  III,  p.  461;  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell., 
1. 1,  p.  515-16. 

(2)  Cf.  J.  Van  den  Gheyn,  LVbituaire  du  prieuré, de  Corsendonck,  p.  36,  au  31  août. 


s.  GRÉGOIRE    LE    GRAND  239 

R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  f.  9  et  115\  Demi-reliure  moderne; 
dos  en  peau  de  chamois;  sur  le  plat,  Tancienne  étiquette  :  Registrum  beati  Gregorii 
pape  in  Korssendonck  (1). 

1239.  (1555-56).  —  S.  Gregorius  magnus  papa.  Epistolae. 

1.  (F.  2-2^).  [Sermo  de  mortalitate].  =  PL.,  l.  LXXVI,  col.  1311-14. 

2.  (F.  2^).  Symbolum  fidei  dictatum  a  beato  Gregorio  papa.  =  FL., 
t.  LXXVII,  col.  1327-29. 

3.  (F.  2-171).  Beati  pape  Gregorii  registrum.  =  PL.,  t.  LXXVII.  — 
L'ordre  des  vingt  premières  lettres  est  le  même  que  celui  du  volume 
précédent. 

4.  (F.  171^-173^).  Ratio  prima  beati  Augustini  episcopi  quare  caro 
concupiscit  adversus  spirilum  et  spiritus  adversus  carnem  ...  Ratio 
secunda.  =  FL.,  t.  XXXVIII,  col.  814-823,  sermo  GLI  et  GLU. 

Papier,  aux  filigranes  de  l'écu  de  France  et  de  la  lettre  P  ;  173  feuillets  ;  0"»,287  X 
O^âOS;  deux  colonnes;  XV'' siècle  (1485),  car  f.  171,  on  lit:  ExpUcit  registrum 
beatissimi  Gregorii  pape  anno  Domini  1485,  in  vigilia  epyphanie  infra  secundam  et 
terciam  horas  post  meridiem.  Deo  gratias.  Nomina  scriptorum  eterne  in  vite  scri- 
bantur  libro.  Ancienne  pagination  en  rouge  i-lvi;  signatures  ai-s^.  F.  1,  il  y  a  cette 
note  :  Hoc  volumen  pertinet  monasterio  fratrum  ordinis  sancte  crucis  in  Namurco. 
Servanti  benedictio.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se 
trouve  f  2  et  f.  173\  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  brun  avec  le  titre 
doré  :  B'^  Gregorii  registrum  anno  1485;  en  dessous,  le  chiffre  couronné  de 
Léopold  P"". 

^^pi240.  (IL  2567).  —  S.  Gregorius  maGxNus.  Moralia  in  lob. 

1.  (F.  1).  Diplôme  de  Gharlemagne  en  faveur  de  l'église  d'Aix-la- 
Chapelle.  Inc.  Ego  Karolus  qui,  Deo  favente,  curam  regni  gero  et 
Romanorum  imperator  existo,  consilio  principum  regni  nostri, 
episcoporum. 

2.  (F.  1^-99^).  [Gregorius  magnus.  Libri  V  sententiarumj.  =  FL.^ 
LLXXX,  col.  731. 

3.  (F.  101-234).  Sancti  celeberrimique  ecclesie  doctoris  Gregorii 
in  lob  pars  secunda  quinque  libros  continens.  =  FL.,  t.  LXXV, 
col.  729  sqq. 

^^■archemin;  234  feuillets  ;  0",34  X  0'",25;  IX«  siècle,  sauf  les  feuillets  1,  101, 
T^-234  qui  sont  de  différentes  époques  (XI'"  à  XV"  siècle).  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber 
monasterii  Stabulensis  (2)  ;  plus  tard,  ce  volume  a  eu,  dans  la  collection  Phillipps, 
la  cote  12351.  Ce  volume  a  été  acquis  parla  Bibliothèque  royale  en  1900.  Reliure 
ancienne,  fort  endommagée,  veau  estampé  à  la  fleur  de  lis,  sur  ais  de  bois;  restes 
de  fermoirs  en  cuivre;  au  dos,  le  titre  doré  :  Capituli  in  lib.  S.  Greg.  MS. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Ribl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  54. 

(2)  Cf.  Th.  Gotti.ieb,  Ueber  Mittelalterlichcn  Bibliotheken,  p.  285  ;  Catalogue  d'une 
belle  collection  de  livres,  Gand,  mars  1847,  p.  24,  n.  267. 


I 


240  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1241.  (3379-80).  —  S.  Gregorius  papa.  Moralia  in  lob. 

1.  (F.  1  et  126^').  HiERONYMus  contra  lovinianum.  =  PL.,  t.  XXIII, 
col.  211  sqq. 

2.  (F.  1^-2^).  HiERONYMUs  ad  Marcellam  de  muneribus,  ad  Emo- 
nenses  virgines,  ad  Asellam.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  480,  344,  480-84. 

3.  (F.  3-97^).  Pars  secunda  Moralium  Gregorii  in  expositione 
beatilob.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  729  sqq. 

4.  (F.  98-108).  Liber  Iheronimi  ad  Eustochium  de  virginitate  ser- 
vanda.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  394-425. 

5.  (F.  108^-1 12v).  Epistola  sancti  Iheronimi  ad  Furiam  de  viduitate 
servanda.  =  Ibid.,  col.  550-60. 

6.  (F.  112^-126).  HiERONYMi  epistolae.  =  Ihid.,  nn.  79,  107,  130, 
24, 25. 

7.  (F.  126).  Hymne.  Inc.  Lux  solaris,  stella  maris. 

8.  (F.  126^).  De  libro  Hieronimi  contra  lovinianum.  —  Court 
extrait. 

Parchemin;  112  feuillets;  Qr,^°t  X  O'^jâS  ;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très  belles 
lettrines  en  toutes  couleurs.  F.  2,  on  lit  :  Forestum,  et  f.  126"^  :  Isle  liber  est  domi- 
narum  de  Forest.  Reliure  ancienne  restaurée,  peau  de  truie  estampée. 

1242.  (20034).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

1.  (F.  1-183^).  Libri  moralium  beati  Gregorii  pape  urbis  Rome  in 
libro  sancti  lob.  Lib.  XI-XIX.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  953  - 1.  LXXVI, 
col.  136. 

2.  (F.  184-185V).  Office  noté  de  S.  Grégoire  le  Grand. 

Parchemin;  185  feuilllets;  0'",34  X  0^,24;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  titre 
courant  en  rouge;  signatures  i-xxm;  jolies  initiales  en  diverses  couleurs.  F.  183% 
on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari.  Reliure  du  XVIIP  siècle,  veau;  au  dos,  le  titre 
doré  :  B.  Grego.  in  lob. 

1243.  (IL  939).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

1.  (F.  lv-161).  [B.  Gregorii  papae  moralium  in  lob  libri  I-X].  = 
PL.,  t.  LXXV,  col.  509-952. 

2.  (F.  161-161^).  Visio  Taionis  Cesaraugustani  episcopi  de  meritis 
S.  Augustini  et  de  libris  moralium  beati  papae  Gregorii.  =  BHL., 
n.  3647. 

Parchemin;  161  feuillets;  0'",397  X  0'n,265;  XIP  siècle;  superbes  lettrines;  très 
jolies  initiales  en  toutes  couleurs.  F.  1  et  sur  le  second  plat  intérieur,  on  lit  :  Liber 
sancte  Marie  de  Camberone  (1).  L'inscription  de  Camberone  est  souvent  répétée  au 
bas  des  pages.  Sur  le  premier  plat  intérieur,  il  y  a  l'ex-libris  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill, 
333.  Ce  manuscrit  a  été  acheté  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888,  pour  fr.  100. 
Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  peau  de  truie. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  bel§.  ms.,  part,  i,  p.  355. 


s.   GRÉGOIRE    LE    GRAND  241 

1244.  (5541-42).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

1.  (F.  1-121).  Moralia  Gregorii  in  expositione  beati  lob  per  con- 
templationem  sumpta.  Pars  III,  libr.  VI.  —  Les  livres  XI-XXIÏ.  = 
PL.,  t.  LXXVI,  col.  9-250. 

2.  (F.  121).  [EpistolapresbyteriIohannis](l). 

Parchemin;  121  feuillets  ;  0"\34  X  0'",245;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  au  début, 
initiale  ornée.  F.  1  et  f.  120%  on  \\t  :  Liber  sancH  Pétri  in  Gemblus.  Reliure  du 
XVIP  siècle,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Moralia  B.  Greg.  in  ex.  B,  lob. 

1245.  (5562).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

Moralia  beati  Gregorii  pape  in  expositione  beati  lob  pars  quinta.  — 
Liber  XXIII  ad  finem.  =  PL.,  t.  LXXVI,  col.  250-782. 

Parchemin;  147  feuillets;  0"\348 X 0"\262 ;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  au  début, 
belle  initiale  ornée;  titre  courant.  F.  1  et  f.  14^,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancH  Pétri  in 
Gemblus.  Reliure  du  X  VlP-  siècle,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Moralia 
B.  Gr.  in  exp.  B.  lob.  P.  5;  tranche  rouge. 

1246.  (9849).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  in  lob  libri  I-V. 

1.  (Feuillet  de  garde,  en  tête  du  volume).  Lettre  de  Nicolas  ....  étu- 
diant à  Bois-le-Duc,  à  Thierry,  moine  de  Saint-Laurent,  à  Liège. 

1.  (F.  1-81).  [S.  Gregorius.  Moralia  in  lob].  =  PL.,  t.  LXXV, 
col.  510-730. 

Parchemin  ;  81  feuillets  ;  0'",292  X  0™,19;  deux  colonnes.  Ce  volume  provient  de 
Saint-Laurent  à  Liège,  car  f.  1,  il  y  a  de  cette  bibliothèque  les  deux  anciennes 
cotes  LL  5-13  et  MM 2-4.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  81^  Reliure  moderne,  veau  racine,  aux  armes 
de  Belgique  et  à  Finscription  :  Bibl.  royale;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  Tinté- 
rieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge  :  S.  Gregorii  moralium  in  lob  Hb.  1-V. 

1247.  (9726).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 
Secunda  pars  moralium  sancti  Gregorii  beatissimi  pape  super  lob. 

Que  secunda  pars  in  inicio  tenet  sextum  volumen  predictorum 
librorum.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  730-954. 

Parchemin;  119  feuillets;  0'",31  X  0'»,23;  X«  siècle,  sauf  les  feuillets  1  et  119 
ajoutés  au  XV«  siècle;  deux  colonnes.  Le  volume  provient  de  Saint-Laurent  à 
Liège;  f.  1,  il  y  a  la  cote  LL,  5-12  de  cette  bibhothèque.  Reliure  moderne,  veau 
racine,  aux  armes  de  Belgique,  et  avec  l'inscription  Bibl.  royale.  Au  dos,  le  titre 
jloré  reproduit  à  l'intérieur  du  volume  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  : 

îgorii  Moralium  in  lob  libr.  Vl-X .  Xll  saec, 

1248.  (10819).  —  S.  Gregorius  MAGNUS.  Moralia  in  lob. 
Libri  XII-XVI.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  985-1162. 


(1)   Cf.  Fred.  Zarncke,  Commentalio  de  epislola  quae  sub  nomine  presbytère 
mnis  fertur,  Lipsiae,  1873. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  II.  16 


242  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

Parchemiu;91  feuillets  ;  0'°,2G7  X  0"\19;  XII^  siècle;  deux  colonnes,  quelques 
lettrines;  signatures  i-viii.  F.  1,  il  y  a  la  cote  MM,  2-7  et  la  note  :  Liber  sancli 
Laurencii  extra  inuros  Lcodienscs,  l'estampille  rouge,  II. F.,  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1''  et  f.  9V.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le 
titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  du  volume  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  : 
Gregorii  moraltum  in  lob  .  Lihr.  XII-XVI,  XII  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1249.  (10820).  —  S.  Gregorius  MAGNUs.  Moralia  in  lob. 

Libri  XVII-XXII.  =  PL.,  t.  LXXVI,  col.  9-250.  Inc.  mutil.  ...  dare 
Deus  nequaquam  proprie  dicitur.  Des.  mutil.  quando  faciat  ac  si  fru- 
mentum.... 

Parchemin;  127  feuillets  ;  0-",260  X  0™,19;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
lettrines.  Le  volume  provient  de  Saint-Laurent  à  Liège  ;  f.  1,  il  y  a  la  cote  MM,  2-8. 
Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge  :  Graj.  moraltum  in  lob,  libr.  XVII-XXII,  XII  saec.  ; 
plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1250.  (21849).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

Pars  prima  moralium  beati  Gregorii  in  lob.  Lib.  I-V.  =  PL., 
t.  LXXV,  col.  509-660. 

Parchemin  ;  126  feuillets  ;  0'",275  X  0'",193;  XIIP  siècle  ;  deux  colonnes  ;  quelques 
lettrines  fort  élégantes;  signatures  i-xv.  F.  126,  on  Vit  :  Liber  sancte  Marie  de 
Parcho .  Si  quis  abstulerit  anathema  sit  ;  au  verso  de  la  couverture,  la  cote 
I.  theca  IX  et  l'ex-libris  :  Ex  bibliotheca  P.  P.  C.  Lammens.  Ce  volume  a  été 
acquis  en  1863  à  la  vente  des  livres  de  Van  Alstein  à  Gand  pour  fr.  154.  Reliure 
veau  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Gregor.  rnoraliu.  Pars  I;  tranche  rouge. 

1251.  (21850).  —  S.  Gregorius  Magnus.  Moralia  in  lob. 

1.  (F.  1).  Contenta. 

2.  (F.  lv-132v).  Beali  Gregorii  pape  urbis  Rome  pars  tertia  mora- 
lium in  lob.  Lib.  XI-XVI.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  953-1162. 

3.  (F.  133-133V).  Ex  decrelis  pape  Eugenii  (1). 

4.  (F.  133v).  Ex  concilio  Remensi  sub  Eugenio  papa  (2). 

5.  (F.  134).  [Innocentii  papae  epistolae].  =  PL.,  t.  GLXXIX, 
nn.  305,  342''",  336. 

Parchemin;  134  feuillets;  0'»,278  X  0'^,195;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  quel- 
ques jolies  lettrines;  signatures  À-Q.  F.  133^  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de 
parcho  .  Si  quis  abstulerit,  anathema  sil,  et  au  verso  de  la  couverture  la  cote 
I.  theca  IX;  les  armoiries  de  l'abbaye  de  Parc  sont  grattées  sur  les  deux  plats.  Ce 
volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1863.  Reliure  veau;  au  dos,  le 
titre  doré  :  Gregor.  Moraliu.  pars  III  ;  tranche  rouge. 


I 


(1)  Voir  Mansi,  Sacrorum  conciliorum  nova  collectio,  t.  XXI,  Venetiis,  1776, 
col.  713-18. 

(2)  Ibid.,  col.  712-13. 


s.    GRÉGOIRE    LE    GRAND  243 

1252.  (21851).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

Pars  quarta  moralium  beati  Gregorii  papae,  expositio  in  lob. 
Lib.  XVII-XXII.  =  PL.,  t.  LXXVI,  col.  9-250. 

Parchemin;  119  feuillets;  0™,277xO™,194;  XIIl^  siècle; deux  colonnes.  Quelques 
lettrines,  signatures  i  à  xiiii;  f.  1,  on  lit  :  Bibliothecae  Parcensis,  et  la  cote 
1.  titeca  IX  de  cette  bibliothèque  se  trouve  au  verso  de  la  couverture  ;  les  armoiries 
sont  grattées  sur  les  deux  plats.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré:  Greyo.  Moral, 
pars  IV,  tranche  rouge. 

1253.  (21852).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

Beati  Gregorii  in  Job  pars  quinta.  Lib.  XXIII-XXIX.  =  PL., 
t.  LXXVI,  col.  249-522. 

Parchemin;  132  feuillets;  0'",277  X  0"',194;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  quel- 
ques jolies  lettrines  en  toutes  couleurs  rehaussées  d'or;  signatures  i-xvi.  F.  132%  il 
y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  in  Parcho,  si  quis  eum  ab  ecclesia  alienaverit 
anathema  sit.  Au  verso  de  la  couverture,  la  cote  /.  theca  IX,  et  sur  les  plats  les 
armoiries  ont  été  grattées.  Reliure  veau  ;  au  dos,  le  titre  doré:  Gregor.  Moraliu. 
pars  V;  tranche  rouge. 

1254.  (21853).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

Pars  sexta  moralium  lob  beati  Gregorii  pape.  Lib.  XXX  usque  ad 
finem.  =  PL.,  t.  LXXVI,  col.  521-782. 

Parchemin;  109  feuillets;  0'",277  X  0™,194;  XIII«  siècle;  deux  colonnes;  les 
lettrines  ont  été  découpées  ;  signatures  Â-N.  F.  109%  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte 
Marie  de  Parco,  si  quis  eum  abslulerif  anathema  sit.  Amen,  fiat,  fiât.  Au  verso  de 
la  couverture,  il  y  a  la  cote  7.  theca  IX  ;  les  armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées 

■•  les  plats.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Gregor.  Moral,  pars  VL 
1255.  (390).  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  libri  I-X,  cap.  xxxi. 
Inc.  Incipit  prologus  sancti  Gregorii  pape  in  libro  lob  ad  Leandrum 
episcopum.  Reverendissimo  et  sanctissimo  fratri  Leandro  coepiscopo 
Gregorius  servus  servorum  Dei.  Dudum  te  frater  beatissime.  Des. 
mutil.  et  tanto  tune  durius  districtionem  exerit,  quanto  ....  =  PL., 
t.  LXXV,  col.  509-952. 

Les  f.  1  et  22,  feuillets  de  garde  à  la  fin  du  volume,  renferment  des 
fragments  d'un  commentaire  sur  les  Décrétales. 

Parchemin;  243  feuillets,  plus  un  de  garde;  O-^^SSS  X  0°',22;  XIIP  siècle;  deux 
colonnes;  quelques  initiales  bleues  et  rouges.  F.  2,  une  miniature  représente 
S.  Grégoire;  au  haut  du  même  feuillet,  il  y  a  la  note  :  De  Molinis  prope  B'ovi- 
niam  (1).  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 


(1)  C'est  l'abbaye  cistercienne  de  Moulin.  Voir  Janauschek,  Origines  Cistercien- 
sis,  p.  274. 


i 


244  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

1256.  (II.  1080).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 
.  1.  (F.  1-3).  Capitula. 

2.  (F.  3v-155v).  Gregorius  papa.  Moralia  in  lob.  Lib.  I-VIII. 
t.  LXXV,  col.  509-859. 

3.  (F.  ISe-lSe^').  [Visio  Taionis].  =  BHL.,  n.  3647. 

Parchemin;  156  feuillets;  O'^jSii  X  0'",237;  XIII"  siècle;  deux  colonnes;  les 
feuillets  1-3  sont  à  trois  colonnes;  très  jolies  lettrines;  capitales  rouges,  bleues  et 
vertes.  F.  156,  on  lit  :  Liber  sancle  Marie  de  Alna,  et  f.  1,  la  cote  4661  Ph.  La 
Bibliothèque  royale  a  acquis  ce  volume  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au 
dos,  le  titre  doré  :  S.  Gregorius  in  lob. 

1257.  (II.  1094).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob.  Lib.  VIII- 
XVIII. 

Inc.  miitil [duplici]tatis  instigarent.  (Lib.  VIII,  cap.  49).  ^  PL., 

t.  LXXV,  col.  854  - 1.  LXXVI,  col.  94. 

Parchemin;  168  feuillets;  0'n,34'  X  O^jSSô;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  ;  initiales  rouges,  bleues  et  vertes.  F.  168,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancle 
Marie  de  Alna;  et  f.  1,  la  cote  4675  Ph.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Biblio- 
thèque royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Grego- 
rius P.  in  lob. 

1258.  (239).  —  Gregorius  magnus.  Moralium  in  lob  libri  I-X, 
cap.  31. 

Inc.  muUl.  (à  cause  de  l'initiale  enlevée) ....  et  sanctissimo  fratri 
Leandro  coepiscopo,  Gregorius  servus  servorum  Dei.  Des.  mutil.  quia 
uniuscuiusque  iusti  anima  velut  abiecta  contempnitur  cum  degens.... 
=  PL.,  t.  LXXV,  col.  510-951  (n.  364). 

Parchemin;  132  feuillets;  0™,45  X  0°',285;  XIII»  siècle;  deux  colonnes;  titre 
courant  en  rouge;  signatures  a,  b,  c,  d...;  quelques  jolies  lettrines,  par  exemple 
f.  87  et  f.  123;  les  autres  ont  été  coupées  ;  plusieurs  feuillets  sont  lacérés.  F.  1,  on 
lit  :  Monaslerii  Heylesemensis  (1).  Reliure  moderne,  peau  de  truie  estampée;  sur  le 
plat,  l'inscription  :  Regia  Bibl.  Belgica. 

1259.  (229-30).  —  Gregorius  magnus.  Moralium  libri  XXIII  ad 
fmem. 

1.  (F.  1-154).  Beati  Gregorii  in  lob,  pars  quinta  ....  et  sexta.  = 
PL.,  t.  LXXVI,  col.  249-782. 

2.  (F.  155-162^).  Libellus  de  semine  scripturarum.  Inc.  Quaeso  te, 
o  lector,  huius  opusculi.  Des.  mutil.  quod  in  apocalypsi  legimus 
signum  magnum  apparuit  in  celo.  Mulier  amicta  sole  et  1.  s.  p.  eius 
et  in  ca.  eius  co.  stell.  XII. 


(1)  Il  y  avait  à  Heylissem  une  abbaye  de  Prémontrés. 


s.   GRÉGOIRE   LE    GRAND  245 

Parchemin;  162  feuillets;  0^,43  X  O'^jSQô;  XIII«  siècle;  deux  écritures  diffé- 
rentes ;  deux  colonnes  ;  quelques  belles  lettrines  ;  titre  courant  cxxxii-cxli  à 
l'encre  rouge.  F.  1,  il  y  a  la  note  de  provenance  :  Monasterii  Heylcsemensis.  Reliure 
ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 

1260.  (8258-60).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

1.  (F.  1-87).  Tertia  pars  moralium  beati  Gregorii  pape  in  libro 
lob.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  954  sqq. 

Les  feuillets  87^'  et  88  sont  blancs. 

2.  (F.  88^-179^).  Pars  quinta  moralium,  expositio  Gregorii  in  lob.  = 
PL.,  t.  LXXVI,  col.  249  sqq. 

3.  (F.  179^-184).  Sermo  Bernardi  abbatis  de  muliere  amicta  sole.= 
PL.,  t.  GLXXXIIf,  col.  429-38. 

4.  (F.  184^-187).  Sermo  [S.  Bernardi]  de  adventu  Domini.  =  PL., 
t.  GLXXXIII,  col.  35-40. 

5.  (F.  187-188).  [Sermo  S.  Bernardi  de  adventu  Domini].  =  Ibid., 
col.  40-43. 

6.  (F.  188-204).  Liber  de  conflictu  viciorum  atque  virtutum  Aude- 
berti  et  Ambrosii  presbiteri.  =  PL.^  t.  XL,  col.  1091. 

7.  (F.  204-209^).  Incipit  liber  Ysidori  soliloquiorum  in  quo  loquun- 
tur  ratio  et  homo.  ==  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  827  sqq. 

Parchemin;  209  feuillets;  0^275  X  0^185;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
belles  lettrines;  signatures  i-x.  F.  87,  on  lit  la  note  :  Liber  sancle  Marie  Tunger- 
lensls  ecclesie.  Si  quis  eum  abstulerit  anathema  sit.  Demi-reliure  moderne  ;  dos  en 
maroquin  rouge  avec  les  titres  des  différents  traités. 

1261.  (7875).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  libri  sive  expositio 
in  librum  lob. 

Pars  sexta  moralium  lob.  Liber  XXX"'  beati  Gregorii  pape. = PL., 
t.  LXXVI,  col.  522-782. 
Sur  les  plats,  fragments  d'un  traité  de  droit  canonique. 

Parchemin;  98  feuillets  ;  0%315  X  O^jSS;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  belles 
lettrines.  F.  1,  on  lit  :  Liber  sancle  Marie  in  Tungerlo.  Quicumque  abstulerit  ana- 
thema sit,  1500,  et  en  dessous  :  Bibliothecae  Tongerloensis.  Reliure  du  XVIIe  siècle  ; 
veau  brun  estampé  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  fi''  Gregorii  moralium  in  lob, 
XIII  saec. 

11262.  (2512).  — S.  Gregorius  magnus.  Excerpta  ex  libris  Moralium 
per  lob. 
1.  (F.  lv-2).  Table  des  matières. 
2.  (F.  2^-144).  Extraits  des  Moralium  super  lob,  divisés  en  six 
Tes  d'après  les  rubriques  suivantes  :  Primus  quidem  de  virtutïbus 
continet.  XXL  capitula.  Secundus  liber  de  octo  principalibiis  vitiis 
continet.  XXIIL  capitula.  Ter  dus  de  virtutïbus  electorum  et  temptatio- 


246  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


^ 


7iibus  continet,  XXII.  capitula.  Quartxis  de  flagellis  Dei  et  temptatio 
iiibus  dyahoU  continet.  Xlll.  capitida.  Quintus  de  peccatorïbus  et 
misericordia  Dei  continet.  XIX.  capitida.  Sextus  vero  et  ultimus  de 
iudicio  et  de  pénis  reprohorum  continet.  XXlll.  capitida. 

3,  (F.  144^-150).  Excerpta  Moralium  beati  Gregorii  super  lob,  == 
FL.,  t.  LXXV,  passim. 

4.  (F.  150-156).  De  expositione  littere  super  illud  Egressus  est 
Satan  etc.  =  Ibid.,  col.  565  sqq. 

Parchemin;  156  feuillets;  0"»,215  X  O'^Mô;  XIV«  siècle.  F.  2%  une  miniature 
représente  S.  Grégoire  prêchant;  écriture  fort  soignée;  jolies  initiales  rouges  et 
bleues  ;  signatures  i-xui.  F.  l'',  il  y  a  la  note  :  Bibliolhecae  Nhellensis  (1).  L'estam- 
pille rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  2  et  f.  156\ 
Reliure  ancienne  très  élégante,  veau  brun  estampé,  jolis  fers. 

1263.  (3264).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob.  =  PL., 
t.  LXXV,  col.  510-1162. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix  ;  de-ci  de-là  un 
feuillet  en  parchemin;  413  feuillets;  0'n,297  X  0'n,21  ;  XV«  siècle,  car  f.  28,  on  lit  : 
1452,  Cccilie  festo;  f.  57:  1452,  2  decembris  ;  f.  101*  :  1452  decembris  ;  f.  Idêt". 
1452,  octava  epiphanieyf.  156^:  1452,  53  ianuarii;  f.  180:  1452  ultima  die 
ianuarii  ;  f.  217^  :  1452,  14  febr.  ;  f.  256^  :  1452,  26  febr.  ;  f.  279  :  1452,  septima 
die  maria  ;  f.  300  :  1452, 13  martii  ;  f.  321  :  1452,  15  die  marlii  ;  f.  336^  :  1452, 
die  Gertrudis;  f.  363  :  1452,  23  mardi  ;  f.  389  :  1452,  27  mardi,  5«  feria  ante 
Parascheve,  et  f.  412^  :  Scripsit  magister  Wilhelmus  Scelken  ad  usum  venerabilis 
magistri  sut  et  domni  magistri  lohannis  Revens  baccalarii  formati  sacre  théologie 
quos  finivil  anno  Domini  1453, 18  die  may,  videlicet  sexta  feria  ante  penthecosten. 
Wf  S.  Helte  finiil  Scelken,  cor  hoc  meror  alget.  F.  1,  on  lit  :  Franciscus  Schuer- 
mannus  est  dominus  et  possessor  meus.  CoUegium  Socielatis  lesu  Lovaniense. 
Reliure  ancienne  restaurée,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  estampé  ;  traces  de 
fermoirs;  dos  en  maroquin  brun  avec  le  titre  doré  :  Gregorii  magni  moralia  in  lob 
anno  1473  (sic). 

1264.  (144).  —  S.  Gregorius.  Moralia  super  lob. 

1.  (F.  1).  IsiDORUS  in  libro  de  viris  illustribus  ad  commendacionem 
beati  Gregorii  pape.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  490-91. 

2.  (F.  1).  Item  prologus  de  tabula  super  Moralia  beati  Gregorii 
pape. 

3.  (F.  1^-2).  Visio  Thaionis  Cesaraugustanensis  episcopi  de  meritis 
sancti  Augustini  episcopi  et  de  revelacione  et  invencione  librorum 
Moralium  beati  Gregorii  super  lob.  =  FL.,  t.  LXXV,  col.  507-510. 

4.  (F.  2-204V).  Prologus  Moralium  beati  Gregorii  pape  sanctissimi 
atque  doctissimi  viri  ad  beatum  Leandrum  Ispalensem  episcopum  in 
librum  pacientissimi  viri  lob.  ...  Liber  primus  moralium. ...  Explicit 
liber  undecimus.  =  FL.,  t.  LXXV,  col.  510-986. 


(1)  Sur  cette  abbaye  cistercienne,  cf.  Janauschek,  Origines  Cistercienses,  p.  276. 


s.   GREGOIRE    LE    GRAND 


247 


Parchemin;  204  feuillets;  0™35  X  0'",25;  XV"  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
[jolies  lettrines;  initiales  rouges  et  bleues;  titre  courant  en  rouge;  signatures  ai-t^. 

'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve 
[f,  1  et  f.  204'.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé,  traces  de  fermoirs. 


1265.  (279).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  libri,  sive  expositio 
Bn  librum  B.  lob,  lib.  I-VIII. 

Inc.  Reverendissimo  et    sanctissimo  fratri  Leandro   coepiscopo 

[regorius  servus  servorum  Dei.   Dudum  te,  frater  beatissime,  in 

îoiistantinopolitana.  Des.  Dum  studiose  se  in  presentibus  construunt 

•epente  ad  eterna  rapiuntur.  Explicit  liber  octavus  moralium.  = 

^L.,  t.  LXXV,  col.  518-859. 

Les  feuillets  de  garde,  au  commencement  et  à  la  fin,  contiennent 
[es  fragments  de  bréviaire  et  d'antipbonaire. 

Parchemin  ;  174  feuillets,  plus  trois  de  garde  ;  0°^,35  X  0™,245  ;  XV  siècle  ;  deux 
îolonnes  ;  ancienne  pagination  en  chiffres  romains  ;  signatures  ai-/!/  ,*  titre  courant; 
[uelques  lettrines.  Ce  volume  provient  du  Val-Saint-Martin  à  Louvain  (1),  car  au 
•ecto  du  second  feuillet  de  garde,  on  lit  :  Pertinet  monaslerio  canonicorum  Regula- 
num  Vallis  sancH  Martini  in  Lovanio  ex  parte  fratris  Henrici  Vranx  eiusdem  mona- 
tterii  canonici  et  presbyteri  professi.  Hoc  volumen  constitit  quatuordecim  renen- 

)us,  et  f.  173  :  Comparatum  hoc  volumen  XlUl  renensibus  per  F.  Henricum 
^rancx.  Reliure  ancienne,  veau  estampé  ;  sur  le  premier  plat,  une  étiquette  sous 

)rne.encadrée  de  cuivre,  avec  le  titre  :  Liber  primus  moralium  beati  Gregorii  pape 

im  seplem  sequentibus.  Ad  sanctum  Martinum  in  Lovanio. 


1266.  (284).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  libri  sive  expositio 

librum  B.  lob,  lib.  IX-XVI. 

Inc.  Incipit  liber  nonus  moralium  beati  Gregorii  pape  super  librum 
jlob.  Perverse  mentes.  Des,  Quia  magna  obscuritate  implicata  sunt, 
[opitulante  Deo,lacius  disserantur.  Explicit  liber  decimus  sextus  mora- 
lium beati  Gregorii  pape  super  lob.  =  PL.y  t.  LXXV,  col.  859-1162. 

Sur  les  feuillets  de  garde,  fragments  de  bréviaire. 

Parchemin;  141  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  0",35  X  0",25;  XV«  siècle;  deux 
îolonnes;  titre  courant;  signatures.  Au  sujet  de  la  provenance  de  ce  volume,  on 
[lit  sur  le  deuxième  feuillet  de  garde  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  Lovaniensis.  Ex 

irte  fratris  Henrici  Vranxs  eiusdem  monasterii  Vallis  Sancti  Martini  in  Lovanio 

monici  et  presbyteri  professi  quem  émit  XUU  renensibus,  et  f.  148"  :  Comparatus 
f.  Henricum   Vrancx  XUII  renensibus,  liber  monasterii  Regularium  sancti 

tartini  in  Lovanio  C^).  F.  1  et  141,  l'estampille  rouge, /{.F.,  delà  Bibliothèque 
lationale  de  Paris.  Reliure  ancienne,  veau  estampé  ;  sur  le  plat,  une  étiquette  sous 
îorne  et  encadrée  de  cuivre  porte  :  Liber  nonus  moralium  beati  Gregorii  pape  cum 
teptem  sequentibus  libris.  A .  XXL 


(1)  Cf.  Sanderus,  liibl.  belgica  ms.,  part,  n,  p.  215. 

(2)  Sanderus,  Bibl.  belgica  w*.,  part,  ii,  p.  215 


248  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

1267.  (276-77).  —  S.  Gregorius  magnus.  Liber  XIX-XXXV  Mora- 
lium  super  lob. 

Inc.  Liber  XIX.  Moralium  beati  Gregorii  super  lob.  Quid  mirum  si 
aeterna  Dei  sapientia  conspici  non  valet  ?  Des.  Si  cum  per  me  verba 
accipit,  pro  me  lacrymas  reddat.  Explicit  liber  XXXV^^  moralium 
beati  Gregorii  pape  urbis  Rome  in  libro  beati  lob.  =  PL.,  t.  LXXVJ, 
col.  95-782. 

Parchemin;  194  feuillets  ;  0'",335  X  O'^^QS  ;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  titre 
courant  en  rouge.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de 
Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  194\  Demi-reliure  moderne;  dos  en  veau  racine. 

1268.  (1130-31).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  super  lob 
libri  XVII-XXXV. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix,  quelques  feuillets 
en  parchemin;  188  feuillets,  plus  cinq  de  garde  ;  0™,29  X  O^jSl;  deux  colonnes; 
titre  courant.  Au  verso  du  deuxième  feuillet  de  garde,  miniature  représentant  le 
pape  S.  Grégoire.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  racine  et  estampé. 

1269.  (1653).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  super  lob, 
libri  Xl-XVin. 

1.  (F.  l-lMv).  Liber  undecimus  et  pars  tercia  moralium  beati 
Gregorii  pape  super  lob  prophetam.  Des.  Explicit  liber  decimus 
oetavus  et  secundus  quarte  partis  moralium  beati  Gregorii  pape 
super  lob.  =  PL.,  t.  LXXV,  col.  954  et  t.  LXXVI,  col.  9-96. 

2.  (F.  144^).  Fragment  de  table. 

Parchemin;  144  feuillets; O^jSS  X  0™,185;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  titre  cou- 
rant en  rouge;  quelques  capitales  fort  élégantes.  L'estampille  rouge  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  144.  Demi-reliure  moderne. 

1270.  (3514).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  libri  in  lob 
XIX-XXXV. 

1.  (F.  1-13).  Table  alphabétique  des  matières. 

2.  (F.  13-359V).  Moralium  libri  XIX-XXXV.  =  PL.,  t.  LXXVI, 
col.  95-782. 

Papier,  filigrane  de  l'ancre;  359  feuillets,  plus  neuf  de  garde  au  commencement 
du  volume  et  sept  à  la  fin;  0™,295  X  0'",207 ;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  titre 
courant;  signatures.  F.  1,  on  lit  :  CoUegii  Socielatis  lesu  Lovanii,  A.  5.  Reliure 
ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun  estampé. 

1271 .  (3629).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob,  lib.  I-XXXV. 
Des.  mutil.  non  recédât  quatinus  tanto  fixior  animus  in  sus  ....  = 

PL.,  t.  LXXV,  col.  510- 1.  LXXVI,  col.  779  (D). 

Papier,  filigrane  de  la  licorne;  338  feuillets;  0™,295  X  0'»,21  ;  XV«  siècle;  deux 
colonnes;  grandes  initiales  en  couleurs.  Demi-rehure  moderne;  dos  en  maroquin 


s.    GRÉGOIRE    LE    GRAND  249 

rouge,  avec  le  titre  doré  :  Bii  Gregonipapae  libri  moralium  in  lob,  XV  saec.  ;  plus 
bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P»". 

1272.  (10586).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralium  libri  sive  exposi- 
tio  inlibrum  B.Iob  libri  XXIII-XXIX.  =  PL.,t.  LXXVI,  col.  250-522. 

Parchemin  ;  117  feuillets  ;  O-^^^S  X  0"M7;  XVP  siècle  (1517),  car  on  lit,  f.  117^  : 
Anno  Domini  1517  quem  scripsil  N.  Martinus  Numenius pictor.  Deux  colonnes; 
capitales  rouges  et  bleues  ;  titre  courant  en  rouge.  Le  volume  provient  de  Saint- 
Laurent,  à  Liège,  car  f.  1,  il  y  a  les  cotes  ML,  5-9  et  MM.  2-9.  F.  1  et  f.  117%  il  y 
a  l'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Reliure  moderne,  veau 
racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Gregorii  moralium  in  lob  lib.  XXIU-XXIX, 
XVI  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1273.  (10587).  —  S.  Gregorius  magnus.  Sexta  pars  moralium 
in  lob. 

VP  pars  moralium  beati  Gregorii  in  lob,  liber  XXX^'^-XXXV"'".  = 
PL.,t.LXXVI,  col.  521-782. 

Parchemin;  93  feuillets;  0",24  X  0'°,163;  XVP  siècle  (1518),  car  f.  93%  on  lit  : 
Finitum  anno  Domini  1518,  in  profesto  beati  Gregorii  hora  sexla  précise  :  scriptus 
per  manus  JV.  Martini  Numenii,  Initiales  rouges  et  bleues;  titre  courant  en  rouge. 
F.  1,  il  y  a  la  cote  MM,  2-10  de  la  bibliothèque  de  Saint-Laurent,  à  Liège  ;  f.  1  et 
f.  93',  le  timbre  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  fleliure 
moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Gregorii  moralium  in  lob,  lib.  XXX- 
XXXV,  XVI  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  BibL 
royale. 

■  1274.  (4877-86).  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 
1.  (F.  1-14).    Beati  Gregorii  pape  in  moralibus.   —   Quelques 
extraits. 

2.  (F.  14-15).  Fragment  de  sermon.   Inc.  Quisquis   eius   spiritu 

plenus  est.  i>6.>\  Obserent  eum  ténèbre.  Diem  profecto  ténèbre. 

l^ftS.  (F.  15-15^).  Hymne,  i/îc- Cristum  mente  letabunda  collau(Jemus 

'^Rque  munda.  Des.  Guius  miro  perlustremur  in  aeternum  lumine. 

Amen. 

4.  (P.  16-48^).  De  sacramentis.  Inc.  Gum  multa  sint  sacramenta 

ve  legis.  Des.  Ut  medicina  sacramentorum  dignetur  curare  vulnera 

Éeccatorum  nostrorum.  Amen. 
15.  (F.  48v).  Prière.  Inc.  Collecta.  Deus  qui  es  via  sanctorum.  Des. 
bminis  sui,  altissime  Ihesu  Christe,  qui  vivis  et  régnas. 
'6.  (F.  49-72).  Hymnes.  =  RIL,  nn.  18127,   11903,  5136,  ,20876, 
10515,  15824,  10360,  3043,  1604,  5285,  948,  18371,  10417,  10012, 
10551,  17622,  2432,  17479,  100,  3795,  1487,  3413,  6928,  1974,  10471, 
^264^,  11064. 

l^pLa  série  de  ces  hymnes  est  interrompue,  f.  54^-56,  par  diverses 
Trières  à  dire  par  le  prêtre.  F.  59^  68-68^,  71^-72,  il  y  a  trois  {lymnes 


I 


250  MANUSCRITS    DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


1 


non  signalées  par  le  Repertorium  hymnologicum.  Elles  commencent 
respectivement  :  ^yê  Maria,  ave  Del  spéculum;  Ave,  Stella  maris, 
Stella  Stella  sîngularis;  Alto  consïlio  divina  ratio,  et  une  prière  :  Deus 
qui  me  a  nativitate  seculi  conversum. 

7.  (F.  72-73).  Poème  en  l'honneur  de  S.  Bernard. 

Inc.  Glaravallis  gratuletur. 

Et  in  Patris  delectetur 

Bernardi  presentia. 
Des.  Et  nunc  in  mundi  turbine 

Et  post  in  sua  gloria.  Amen. 

8.  (F.  73-77^).  Sermon  sur  S.  Bernard.  Inc.  Beatus  Bernardus 
quasi  vas  auri  solidum  ornatum.  Des.  Apprehendit  utique  nunc  eam 
in  eternum  et  ultra.  Amen. 

9.  (F.  77^-78^').  Poème  en  l'honneur  de  S.  Bernard. 

Inc.  Paradysum  voluptatis, 

Ad  exemplum  sanctitatis. 
Des.  Nunquam  sane  destitutum 

Largitate  deica. 

10.  (F.  78^-81^).  Miracles  à  Glairvaux.  a)  Inc.  Quidam  cenobita 
clarevallensis  in  infirmaria.  Des.  in  procuratione  sui  ofticii. 

b)  Inc.  In  Claris  vallibus  monachus  quidam  erat  urbanus  satis  et 
fkcetus.  Des.  abbatis  ad  ipsum  cogendum  accedit. 

11.  (F.  82-83).  Oratio  ad  sanctam  Mariam  et  lohannem  evange- 
listam.  0  intemerata  et  in  eternum  benedicia.  =  FL.,  t.  GLVIII, 
col.  959-60. 

12.  (F.  83-84).  Miracle  de  la  Vierge  et  de  S.  Jean  Baptiste.  Inc. 
Fuerunt  duo  fratres  germani  et  nobiles  quorum  alter.  Des.  In  oratione 
prefata  se  commendans  in  pace  quievit.  Amen. 

13.  (F.  84V-88).  Miracles  de  la  Vierge. 

a)  Inc.  prol.  Ad.  laudem  et  gloriam  nominis  eius  ...  Erat  igitur  in 
Arvernorum  provincia  castrum  quoddam  quod  Saliens  dicebatur. 

b)  Secundum  simile  est  huic.  Erat  in  eadem  provincia  castrum 
oui  nomen  Donere. 

d)  In  Dacia  situm  noscitur  esse  cenobium  quod  Sora  dicitur. 

14.  (F.  89-113).  [IsiDORus.  De  differentiis'].  Inc.  Primus  gradus  est 
eorum  qui  non  crescunt,  vita  motuque  carentes  qualis  est  in  lapi- 
dibus.  Des.  Nulla  malitia  leditur.  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  73-93. 

15.  (F.  113-119).  Giceronis  synonima.  i/îc.  Inanis,  vanus,  verbosus. 
Des.  Lugubre,  periculosum,  pestiferum. 

16.  (F.  119^-120).  Oraison.  Inc.  Alpha  et  0,  magne  Deus,  hely,  hely. 
Des.  Gum  Moyse  et  Helya  piam  etatem  alleluya.  Amen.  =  RH., 
n.  925. 


s.   GREGOIRE    LE    GRAND 


251 


17.  (F.  120^-126).  [HERBERTusJ.Miraculum  de  novitiohyspaniensi.= 
,BHL,,  n.  1231  a. 

18.  (F.  126-127^).  Visio  domini  Pétri  abbatis  Igniaceiisis  postea 
abbatis  Clarevailis.  =  BHL.,  n.  6728.  .      . 

19.  (F.  128-134V).  De  vita  et  regno  Theoderici  (1). 

20.  (F.  134^136).  De  nativitate  eiusdem  régis  (2). 

21.  (F.  136-137).  Poème. 
hic,  Virtutem  primam  esse  puto  compescere  linguam. 
Des.  Pauper  honore  dato  tumet,  intabescit  adempto. 

22.  (F.  137-137^).  De  iusto  iudicio  prefati  régis  Theoderici  licet 
arriani  (3). 

23.  (F.  137^-139v).  De  vita  Theoderici  régis  (4). 

24.  (F.  139V-140).  [De  morte  Theoderici].  Inc.  Inter  Ethnam  et 
Lipparem  fit  olla  Vulcani.  Des.  Super  terram  virum  iniustum  maie 
cum  interitu. 

25.  (F.  140-141).  De  ah'o  rege  Theoderico  cuius  vitam  Dominas 
redemit  precio  sanguinis  sui.  =  BRL.,  n.  8051. 

26.  (F.  141^-145).  In  annuntiatione  béate  Marie.  Inc.  Beati  misé- 
ricordes, beati  qui  sui  miserentur.  Des.  coron emur  per  creatorem 
omnium  et  dominatorem  nostrum  viventem  et  regnantem  in  gloria 
sempiterna  per  omnia  secula  seculorum.  Amen.  Amen.  Amen. 

Parchemin;  145  feuillets;  O'n.ieS  X  O™,!!  ;  XIIP  siècle.  F.  145,  il  y  a  la  note  :  Liber 
!S.  Marie  de  Villari  in  Brahantia.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  brun, 
"avec  le  titre  doré  :  ^"  Gregorii  Moralia  super  lobum  cum  aliis  opusculis  XUl^saec.  ; 
plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P""  (5). 

1275.  (IL  2553).  —  S.  Gregorius  magnus.  Moralia  in  lob. 

F.  l-2v,  4,  7-8v.  Fragments  des  Hvres  XXXI,  XXX,  XVIII  et  XIX. 

Parchemin  ;  14  feuillets  ;  Om,398  X  0"',262;  XIP  siècle;  deux  colonnes  ;  quelques 
belles  lettrines.  Ce  volume  provient,  dit-on,  de  Cambron;  plus  tard,  il  a  fait  partie 
de  la  collection  de  sir  Thomas  Phillipps  avec  le  n*  24450,  il  a  été  acquis  par  la 
Bibliothèque  royale  en  1900.  Demi-reliure;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Gregorii 
moralia. 

1276.  (4890-94).  —  S.  Gregorius  magnus.  Opéra. 

1.  (F.  l-8v,  17-65^').  Expositio  beati  Gregorii  super  cantlcum 
canticorum.  =  PL.,  t.  LXXIX,  col.  474. 


(1)  Cf.  Ârchiv,  t.  VII,  p.  494  et  Krusch,  Script,  rer.  Meroving.,  t.  II,  p.  201-2. 

(2)  Krusch,  Script,  rer.  Meroving.,  t.  II,  p.  210-11. 

(3)  Cf.  ilrc/iiv,t.  VII,p.  494. 

(4)  Cf.Jrc/iiv,  t.  VII,  p.494. 

(5)  Voir  au  sujet  de  ce  manuscrit  Catal.  cod.  hagiogr.  Bihl.  reg.  Bruxell.,  1. 1, 
:p.  465;  MG.  Scr.  rer.  Merov.,  t.  II,  p.  201;  Analecta  Bollandiana,  t.  XX,  p.  72. 


252  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

2.  (F.  10v-l6v,  89-92^).  Libellus  sancti  Ambrosii  Mediolanensis  epi- 
scopi  de  conflictu  viciorum  atque  virtutum.  =  FL.,  t.  XVI, 
col.  1057. 

3.  (F.  65v-75v).  Flores  cantici  canticorum  quos  paterius  excerpsit 
ex  libris  beati  Gregorii  pape.  =  PL.^  t.  LXXIX,  col.  905-16. 

4.  (F.  75-82).  Tractatus  primus  Origenis  in  epithalamicis.=  PC, 
t.  XIII,  col.  83  sqq. 

5.  (F,  82-88^,  9-lOv).  Tractatus  secundus  ab  eo  loco  quo  scriptum 
est  Nardus  mea  dédit  odorem  suum  usque  ad  eum  locum  in  quo  ait 
quod  Vax  tua  suavis  et  forma  tua  speciosa.  =  Ibid.,  col.  140-167. 

6.  (F.  93-93V).  Oratio  ad  beatam  Mariam.  Inc.  Salve,  mater  Salva- 
toris,  vas  electuni,  vas  honoris.  Des,  et  nos  tue  claritatis  configura 
glorie.  Amen.  =  RK,  n.  18051. 

Parchemin;  93  feuillets;  0°>,188  X  0°>,11  ;  XIII«  siècle;  signatures  i-x.  F.  92^  et 
f.  93'',  on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin 
rouge. 

1277.  (3003).  —  S.  Gregorius  magnus.  Opéra. 

1.  (F.  1-107).  Gommentariolum  beati  Gregorii  super  cantica  canti- 
corum. Avec  des  annotations  nombreuses.  =  PL.,  t.  LXXIX,  col.  474. 

2.  (F.  107-107^).  Ex  quadam  epistola  ad  quamdam  sanctimonialem 
qiiae  incipit  :  Gognata  mihi  in  Ghristo  dilecta. 

Parchemin;  107  feuillets;  O'^jUT  X  O"",!!;  XV»  siècle;  initiales  rouges  et  bleues; 
titre  courant  en  rouge;  signatures  ai-n^.  F.  1,  on  lit  :  Bethléem,  et  f.  107'': 
Pertinel  in  Bethléem  prope  Lovaniumliber  iste.  Demi-reliure  moderne. 

1278.  (10588-90).  —  S.  Gregorius  magnus.  Opéra. 
.1.  (F.  Iv).  Index. 

2.  (F.  3-3v).  Beatus  Ysidorus  in  laude  beati  Gregorii.  =  PL., 
t.  LXXV,  col.  490-91. 

3.  (F.  3^).  Fr.  Iohannes  de  Looz.  [Libri  quos  anno  1476  S.  Gregorii 
habet  monasterium  Sancti  Laurentii  extra  muros]. 

4.  (F.  4-76v).  Expositio  beati  Gregorii  pape  in  epytalamio  sponsi 
et  sponse  (1). 

5.  (F.  77-77^).  Prefatio  venerabilis  Bede  presbyteri  de  diversis 
libris  beati  Gregorii  pape  que  excerpsit  super  cantica  canticorum  (2). 

Parchemin;  77  feuillets  ;  0^20  X  0'",133;  XV''  siècle;  initiales  rouges  et  bleues. 
F.  l'',  on  lit  :  Iste  liber  perlinet  sancto  Laurentio  extra  muros  Leodienses,  et  f.  2  : 


(1)  Publié  dans  Goussainville,  Gregorii  magni  opéra,  t.  III,  p.  461-512,  et  Casimir 
OuDiN,  Comm.  de  scriptoribus  eccl.,  t.  II,  p.  768-842,  sous  le  nom  de  Robert  de 
Tombelaine,  abbé  de  Saint- Vigor  de  Bayeux. 

(2)  Cette  note  attribuée  à  Bède  est  apocryphe  et  de  date  récente. 


s.    GRÉGOIRE    LE    GRAND  253 

Liber  monasteriiS.  LaurenUi  MM,  2-13  (1).  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  3  et  f.  IV.  Reliure  moderne,  veau  racine; 
au  dos,  le  titre  doré  :  Gregorius  in  Cant.  Cantic,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une 
étiquette  :  Gregorius  in  Cant.  Cantic.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et 
l'inscription  Bibl.  royale. 

1279.  (9383).  —  S.  Gregorius  magnus.  In  Ezechielem. 

1.  (F.  1-132^).  [Liber  sancti  Gregorii  magni  super  Ihezechielem 
prophetam].  =  PL.,  t.  LXXVJ,  col.  781. 

2.  (F.  133-1 33 V).  Fragment  d'un  traité  de  grammaire.  Inc.  mutil. 
Ex  hibernis  partibus  pulsi.  Plautus  in  Mercatore.  Des.  mutil.  Teste 
Herodeano  qui  hec  novit. 

Parchemin;  133  feuillets  ;  0">,30  X  0",23;  XII«  siècle;  deux  colonnes  ;  signatures 
A-Q.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  qui  se  trouve  aussi  à 
l'intérieur  sur  un  fragment  de  maroquin  rouge  :  Gregorius  in  Ezechielem,  XVsaec.  ; 
plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1280.  (If.  1054).  —  S.  Gregorius  magnus.  In  Ezechielem. 

1.  (F.  1-1^).  Fragment  d'antiphonaire  noté: 

2.  (F.  2^-208).  Expositio  Gregorii  pape  in  libro  Ihezechiel  pro- 
phète. =  FL.,  t.  LXXVl,  col.  781  sqq. 

Parchemin;  208  feuillets;  0%282  X  0°»,175;  XIIP  siècle;  très  jolies  lettrines  en 
toutes  couleurs;  signatures  a-e,  VI-XXVl.  F.  '2,"  et  f.  3,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte 
Marie  de  Alna,  servanti  benedictio  fiât,  et  f.  208  :  Liber  sancte  Marie  de  Âlna.  Si 
quis  eum  abstulerit vel  folium  absciderit,  analhema sil.Y .%  il  y  a  la  cote  :  4631  Ph. 
de  là  collection  Phillipps.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale 
en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Gregorius  in  Ezechiel. 

1281.  (4343-44).  —  S.  Gregorius  magnus.  Dialogi. 

1.  (F.  Iv-ioev).  Gregorii  dialogi.  =  PL.,  t.  LXXVII,  Col.  150  sqq. 

2.  (F.  1  de  garde  et  f.  107).  Fragment  de  Vllias  latina^  à  savoir  les 
irs  1048-57  et  1066-70  de  l'édition  Plessis  (2). 

Parchemin;  107  feuillets;  0"',238  X  0"',155;  XI« siècle;  quelques  lettrines.  F.  1, 
m  lit  :  Pertinet  monasterio  canonicarum  regularissarum  montis  sancti  Nycholai  in 
\erschot.  L'estampille  rouge,  II.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se 
rouve  f.  l""  et  f.  lOô"".  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  peau  de  truie. 

1282.  (1779).  —  Gregorius  magnus.  Dialogi. 

1.  (F.  2-2v).  Contenta  hoc  opère  S.  Gregorii  dialogi. 

2.  (F.  3-4^).  Fragment  d'obituaire  indéterminé. 


(1)  Il  faut  comparer  l'écriture  de  ce  volume  avec  le  n.  10591-92.  D'ailleurs,  dans  la 
table  des  matières,  f.  l'',  se  trouvent  indiqués  les  deux  traités  de  S.  Augustin  qui 
sont  aujourd'hui  dans  le  n.  10591-92;  Voir  plus  haut,  p.  151,  n.  1119. 

(2)  Cf.  Thomas,  Catalogue  des  manuscrits  de  classiques  latins  de  la  Bibliothèque 
royale  de  Bruxelles,  p.  13,  n.  29. 


254  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

3.  (F.  5-80^).  Dialogi  beati  Gregorii  pape  urbis  Rome.  Lib.  I,  II,  III 
et  IV  jusqu'au  c.  2.  =  PL.,  t.  LXXVII,  col.  150-320. 

Parchemin,  sauf  les  deux  premiers  feuillets  en  papier;  80  feuillets;  O^^ô 
X  0"',175;  XII*  siècle;  quelques  lettrines;  signatures  i-vm.  Ce  volume  provient  de 
la  bibliothèque  des  anciens  bollandistes,  il  porte  la  cote  ^  MS  110  de  leur  biblio- 
thèque. Reliure  parchemin. 

1283.  (4341-42).  —  S.  Gregorius  magnus.  Opéra. 

1.  (F.  1-76V).  Liber  dialogorum  Gregorii.  =  PL.,  t.  LXXVII, 
col.  150  sqq. 

2.  (F.  77-112).  Liber  régule  pastoralis  Gregorii  pape.  =  Ibicl., 
col.  14-127. 

Parchemin;  112  feuillets;  O'^^m  X  0™,155;  XII«  siècle;  quelques  lettrines.  F.  1, 
il  y  a  la  note  :  CoUegii  Societatis  lesu  Lovanii  M.  U,  Y-3.  Demi-reliure  moderne;  dos 
en  cuir  brun. 

1284.  (II.  980).  —  S.  Gregorius  magnus.  Liber  dialogorum.  =  PL., 
t  LXXVII,  col.  150-430. 

Parchemin;  112  feuillets;  0",28  X  O^jlS;  XII«  siècle;  initiales  rouges,  vertes  et 
bleues.  Ce  manuscrit  provient  de  Saint-Ghislain  (1);  au  verso  de  la  couverture,  il 
y  al'ex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Hill  n.  371.  Reliure  moderne,  veau  estampé,  avec 
l'inscription  en  relief  sur  le  premier  plat  :  liegia  Bibl.  Belgica. 

1285.  (828).  —  S.  Gregorius  magnus.  Dialogorum  libri  IV. 

1.  (F.  1-1 19^).  Dialogus  beati  Gregorii  pape  urbis  Rome.  = 
PL.,  t.  LXXVII,  col.  150-430. 

2.  (F.  120).  Capitula  istius  libri. 

^A  l'intérieur  du  premier  plat,  formule  du  serment,  comme  membre 
du  Conseil  privé,  prêté  par  M.  Bossghe  de  Haarlem,  en  1524. 

Parchemin;  120  feuillets;  0'",30  X  0'",203;  XIII^  siècle.  On  lit,  f.  nO". Liber 
Cornelij  Duijn  Aëmslelredamensis  Hagae  Comitis  Hollandie  anno  Domitii 
M.D.C.VII;  puis  f.  1  :  Societatis  lesu  Antv{erpiensis']  D.  P.  Au  revers  de  la  couver- 
ture, l'ex-libris  des  anciens  bollandistes  >ï<  MS.  198.  Reliure  ancienne,  veau  brun 
estampé  ;  traces  de  fermoirs. 

1286.  (4764-66).  —  S.  Gregorius  magnus,  S.  Iohannes  Ghrysosto- 
Mus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1^,  136436V).  Fragments  de  missel. 

2.  (F.  2).  Table  des  matières  et  oraison  de  S.  Benoît. 

3.  (F.  2v-89v).  Dialogi  beati  Gregorii  pape  urbis  Rome.  =  PL., 
t.  LXXVII,  col.  147. 

4.  (F.  89^-106).  loHANNis  [Ghrysostomi]  episcopi  de  compunctione 
cordis.  =  PG.,  t.  XLVII,  col.  933  sqq. 


(1)  Cf.  A.  PoNCELET,  S.  J.,  Annales  de  Vabbaye  de  Saint-Ghislain,  p.  385,  note  2. 


s.    GRÉGOIRE    LE    GRAND  255 

5.  (F.  106^-111).  Onielia  Iohannis  Crisostomi  de  proditione  lude.  = 
FG.,  t.  XLIX,  col.  373. 

6.  (F.  111-116^').  [Iohannis  Ghrysostomi].  De  cruce  et  latrone.  = 
Ihid.,  col.  399. 

7.  (F.  116^-117).  Omelia  eiusdem  de  cruce  et  latrone  (1). 

8.  (F.  117-1 19v).  [Iohannis  Ghrysostomi]  de  cruce  dominica.  = 
FG.,  t.  L,  col.  815. 

9.  (F.  119^-124).  [Iohannis  Ghrysostomi]  de  ascensione  Salvatoris.= 
P6^.,  t.XLIX,col.411. 

10.  (F.  124-127V).  De  pentecoste.  =  PG.,  t.  L,  col.  803. 
B 11.  (F.  127V-129V).  Omelia  de  nativitate  Domini  (2). 

12.  (F.  129^-134).  Iterum  de  nativitate  Domini  et  Iohannis  Baptiste 

Éconceptione,  de  solsticiis  et  equinoctiis  (3). 
13.  (F.  134-135).  Omelia  eiusdem  de  Lazaro  (4). 
14.  (F.  135).  Ex  decretis  beati  Gregorii  pape. 
15.  (F.  135-135V).  Ex  concilio  Bonefacii  quod  liceat  monacho  sacer- 
dotale offîcium  amministrare. 

Parchemin  ;  136  feuillets  ;  0'",295  X  O^^QS  ;  XIIP  siècle  ;  quelques  jolies 
lettrines;  initiales  rouges  et  bleues  ;  signatures  i-xvi,  titre  courant.  F.  136%  on  lit,  à 
diverses  reprises,  la  note  :  Liber  sanc te  Marie  de  Villari,  servanti  benedictio.  Demi- 
reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés  des  divers  traités 
et  le  chiËfre  couronné  de  Léopold  I". 

1287.  (9916-17).  —  S.  Gregorius  magnus.  Dialogi. 

1.  (F.  1).  Forma  et  habitus  sancti  Gregorii  pape.  =  PL.,  t.  LXXV, 
col.  230-31. 

2.  (F.  1).  De  lohanne  preposito  monasterii  sui  exemplum  quomodo 
obiit.  =  Ibid.,  col.  231-33,  n.  86-87. 

3.  (F.  2).  Capitula  de  libro  dialogorum  beati  Gregorii  pape  urbis 
Rome. 

4.  (F.  3-152).  Liber  dialogorum  sancti  Gregorh  pape  urbis  Rome. 
=  FL.,  t.  LXXVII,  col  150  sqq. 

5.  (F.  152v).  Epithapium  sancti  Gregorii  (5). 

Parchemin  ;  152  feuillets  ;  0'",278  X  0"',197  ;  XIP  siècle  ;  quelques  belles  lettrines  ; 
signatures  i-xvui.  Tout  le  volume  est  orné  de  fort  curieuses  miniatures  ;  elles 
représentent,  f.  2"  :  l'extase  de  S.  Grégoire  aperçue  par  le  diacre  Pierre  à  travers  le 
rideau  percé  de  son  stylet;  f.  8  :  le  prévôt  Libertinus  frappé  d'un  escabeau  par 


(1)  Inédite  dans  les  versions  du  moyen  âge.  Cf.  Zeilschr.  fur  katholische  Théo- 
rie, t.  IV,  1880,  p.  791. 

(2)  Inédite.  Cf.  ibid.,  p.  791. 
I)  Inédite.  Cf.  ibid.,  p.  791. 

i(4)  Inédile.  Cf.  ibid.,  p.  791. 

Publié  Âct.  SS.,  Martii  t.  II,  p.  348. 


256  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


son  abbé;  f.  14'  :  Marcellin,  évêque  d'Ancône,  éteignant  un  incendie;  f.  15''  :  Tabbé 
Nonnosus  multipliant  miraculeusement  l'buile;  f.  19,  20,  21:  divers  miracles  de 
S.  Boniface,  évêque  de  Ferenlo;  f.  23''  :  Fortunat,  évêque  de  Tudertum,  guérissant 
une  possédée;  f.  27  :  le  même  ressuscitant  un  mort;  f.  29,  31,  32%  36,  36%  40%  42, 
45,  45%  46,  48,  49%  50,  50%  51%  52,  52%  54%  58"  :  diverses  scènes  de  la  vie  de 
S.  Benoît;  f.  60'  :  S.  Paulin  de  Noie  promettant  à  une  veuve  de  prendre  en  Afrique 
la  place  de  son  fils  captif;  f.  61  :  S.  Paulin  de  Noie  faisant  voile  vers  l'Afrique; 
f.  63',  64"  :  divers  miracles  de  S.  Paulin;  f.  65''  :  S.  Datien,  évêque  de  Milan,  chas- 
sant le  démon;  f.  66^^:  S.  Sabin,  évêque  de  Canusium,  dévoilant  la  perfidie  de 
l'archidiacre  qui  veut  l'empoisonner;  f.  67  :  Gassien,  évêque  de  Narni,  délivrant  un 
possédé;  f.  67'  :  l'assemblée  des  démons;  f.  69'':  mort  de  Constant,  évêque  d'Aquin; 
f.  70,  71  :  Venant,  évêque  de  Luna,  arrêtant  les  débordements  des  fleuves;  f.  71^^  : 
Cerbonius,  évêque  de  Populonium,  livré  à  un  ours  ;  f.  73''  :  l'évêque  Fulgence 
d'Utriculum  arrêtant  les  soldats  de  Totila;  f.  74  :  martyre  d'Herculanus,  évêque  de 
Pérouse;  f.  75  et  77:  miracles  d'Isaac  de  Spolète  ;  f.  78'  :  S.  Florentin  faisant 
paître  les  brebis  par  un  ours  ;  f .  80  :  le  même  purgeant  la  région  de  serpents  qui 
l'infestaient;  f.  81''  :  le  solitaire  Martin  ;  f.  84:  le  sous-diacre  Quadragesimus  ressus- 
citant un  mort;  f.  86  :  le  moine  Benoît  jeté  au  four  parles  soldats  de  Totila;  f.  86"  : 
l'église  de  Saint-Zénon  à  Vérone;  f.  87"  :1e  démon  déchaussant  le  prêtre  Etienne; 
f.  89  :  un  prêtre  sortant  du  tombeau  pour  arrêter  un  voleur;  f.  63"  :  les  Lombards 
adorant  la  tête  de  chèvre  et  immolant  des  prisonniers  à  cette  idole;  f.  85  :  l'église 
de  Spolète  et  les  Ariens;  f.  96"  :  martyre  de  S.  Herménégilde;  f.  98  :  martyr  à  la 
langue  coupée  ;  f.  101"  :  le  prêtre  Amantius  tuant  un  serpent  par  le  signe  de  la 
croix  ;  f.  102"  :  Maximien,  évêque  de  Syracuse,  apaisant  une  tempête  ;  f.  103"  : 
Sanctolus  multipHant  miraculeusement  l'huile  ;  f.  110  :  les  justes  amenés  par  l'ange 
dans  le  sein  de  Dieu;  f.  152  :  S.  Grégoire  et  le  Christ,  avec  l'inscription  : 

Parva  quidem  tibi  do,  sed  tu  qui  gratta  iotus 

Âccipe  gratuita  munere  vota  magis. 
Tu  lux  ecdesie,  tu  doctrine  fideique 

Splendor,  amor,  forma,  columpna,  caput, 
Celi  preco,  decus  orbis,  cedrus  paradisi 

Et  paradysiacus  fons  salientis  aque  ; 
Idem  Verbi  iingua  Dei  dileclus  amicus 

Sponsi  cum  matre  virgine  virgo.  Amen. 

Ce  volume  provient  de  la  bibliothèque  de  Saint-Laurent  à  Liège,  comme  en 
témoignent  la  cote  LL,  5-11,  inscrite  f.  1%  et  la  note,  f.  2  :  Sancti  Laurentii  in 
leodio.  Le  timbre  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris 
se  trouve  marqué  f.  1  et  f.  152".  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré: 
Gregorii  P.  dialogi  Xll  saec,  reproduite  à  Ijntérieur  sur  une  étiquette  en  maro- 
quin rouge;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale  (1). 

1288.  (638-42).  —  S.  Gregorius  magnus.  Opéra. 

1.  (F.  1-69V).  Dialogorum  beati  Gregorii  pape  libri  IV.  =  PL., 
t.  LXXVII,  col.  150-430. 

2.  (F.  70-192).  [Gregorii  magni  homiliae  super  Ezechielem].  = 
PL.,t.LXXVI,  col.  786-1071. 


I 


(1)  Voir  une  description  de  ce  volume  Calai,  cod.  hagiogr.  bibL  reg.  BruxelL, 
t.  II,  p.  390,  note  1. 


s.   GRÉGOIRE    LE    GRAND  257 

3.  (F.  193495V).  [s.  Hieronymus.  Vita  Pauli  eremitc].  =  BHL., 
n.  6596. 

4.  (F..  195V-204V).  [S.  Hieronymus.  Vita  Hilarionis].  =  BHL., 
n.  3879. 

5.  (F.  204V-207).  [S.  Hieronymus.  Vita  Malchi  captivi].  =  BHL., 
n.  5190. 

6.  (F.  207^-251^).  [Gregorius  magnus.  Pastoralis  liber].  =  PL.^ 
t.  LXXVn,  col.  14-127. 

Parchemin;  251  feuillets;  0'",31ô  X  0™,215;XIV« siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues;  grandes  capitales  ornées.  A  l'intérieur  du  premier  plat,  sur  une 
étiquette  imprimée,  on  lit  :  L.  l.  mi.  n.  19.  Ad  Biblioth.  FF.  Min.  conv.  Coloniae  ; 
puis  sur  une  autre  écrite  à  la  main  :  A""  ^8,  Belgique  27.  D.  S.  Man.  Demi-reliure 
moderne  ;  dos  en  maroquin  rouge  ;  au  dos,  les  titres  dorés  des  différents  traités, 
avec  le  monogramme  du  roi  Léopoldl*"". 

1289.  (21864).  —  S.  Gregorius  magnus.  Dialogi. 

Inc.  muiil Quam  cum  veni[entem]  desuper  vir  sanctus  vidis- 

set.  =  PL.,  t.  LXXVII,  col.  156. 

Parchemin;  55  feuillets;  0"',222  X  O'",!?!;  XIV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1%  il  y  a  la  note  :  Ifibliothece  Parcensis,  et  au  verso  de  là  cou- 
verture la  cote  /.  theca  IX,  ainsi  que  Tex-libris  :  Ex  bibliolheca  P.  P.  C.  Lammêns. 
Reliure  veau;  les  armoiries  de  Tabbaye  de  Parc  ont  été  grattées  sur  les  deux  plats; 
au  dos,  le  titre  doré  :  Grego.mag.  dialo.  ;  tranche  rouge. 

1290.  (3493-504).  —  Gregorius  magnus.  Dialogi.  —  Vitae  Patrum. 
1.  (F.  1-50V).  Dyalogi  sancti  Gregorii.  =  FL.,  t.  LXXVII,  col.  150 

P2.  (F.  51-52V).  Table  du  traité  suivant. 
3.  (F.  53-174).  Liber  de  illustribus  viris  ordinis  Cisterciensis.  =^ 
PL.,  t.  CLXXXV,  col.  995-1198. 

4.  (F.  175-189).  Vita  sancti  Anthonii  monachi  et  heremite  primum 
scripta  ab  Athanasio  episcopo  Alexandrino  in  greco,  translata  autem 
in  latinum  sermonem  ab  Evagrio  presbitero  utilis  et  necessaria  ad 

I   instituendam  vitam.  ==  BHL.,  n.  609. 

5.  (F.  189-191).  Iheronimi  presbiteri  vita  sancti  Pauli  primi  here- 
mite. =  BEL.,  n.  6596. 

6.  (F.  191-197).  Iheronjmus.  Vita  sancti  Hylarionis.  ==  BEL., 
n.3879. 

7.  (F.  197-213).  Vita  sancti  Pachomii  abbatis.  =  BEL.,  n.  6410. 

8.  (F.  213-214^).  Narratio  beati  Iheronimi  de  Malcho  captivo 
mon  acho.  =  i^//L.,  n.  5190. 


(1)  Voir  la  description  de  ce  volume  dans  Calalogus  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
ItruxelL,  1. 1,  p.  268. 

CATAL.  BmL.  ROYALE,  T.   II.  17 


258  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

9.  (F.  214V-216).  Vita  sancti  Frontonii  abbatis.  =  BHL.,  n.  3189. 

10.  (F.  216-222).  Vita  beatissimi  Abrahe  heremite.  =  BHL.,  n.  12. 

11.  (F.  222-225).  Vita  Eufrosine  virginis.  =  BHL.,  n.  2722. 

12.  (F.  225-226).  Ex  dictis  Iohannis  Cassiani  de  abbate  Pinufio. 
PL,,  t.  LXXIll,  col.  833-36,  cap.  xxx  et  xxxl 

13.  (F.  226-228).  Ex  dictis  Iohannis  Cassiani  abbatis.  Inc.  Gum  d< 
Syrie  partibus  Egipti  provinciam  petissemus.  =  Ibid.,  col.  836-44] 
cap.  xxxii-xLVin. 

14.  (F.  228-233V).  Vita  sancta  (sic)  Maria  (sic)  Egiptiace  de  grecc 
in  latinum  translato  (sic).  =  BHL.,  n.  5417. 

15.  (F.  233^-236^).  Vita  Pélagie  monache.  ==  BHL.,  n.  6605. 

16.  (F.  236V-244V).  Vita  sancte  Faute  nobilissime  femine.  =  BEL., 
n.  6548. 

17.  (F.  244V-246).  Visio  Druchelmi.  =  PL.,  t.  XGV,  col.  247-52. 

18.  (F.  24^-246v).  Visio  alterius  cuiusdam.  ==  Ibid.,  col.  252-54. 

19.  (F.  246V-247).  De  quodam  fabro.  =  Ibîd.,  col.  254-55. 

20.  (F.  247).  De  duabus  sororibus.  Inc.  Duas  quasdam  sorores 
cuiusdam  monasterii  antiquus  hpstis  agressus  est. 

21.  (F.  247-247^).  De  praelio  duorum  regum.  Inc.  Aliud  et  etiam 
memorabile  ...  contigit  enim  aliquando  inter  duos  reges  ...  grande 
praelium  fieri. 

22.  (F.  247^-249).  De  duobus  ducibus.  Rem  vobis  refero,  fratres  ... 
Duo  duces  ..,  confligebant ...  dux  Sardinie  Eusebius,  dux  Sicilie  voca- 
batur  Eustorgius. 

23.  (F.  249-249V).  De  sancto  Sereno  abbate.  =  PL.,  t.  LXXIII, 
col.  844-46,  cap.  l  et  u. 

24.  (F.  249^'-250).  De  abbate  lohanne.  =  Ibid.,  col.  831-32,  cap.  xxvi 
et  xxvii. 

25.  (F.  250).  De  abbate  Mucio.  =  Ibid.,  col.  832-33,  cap.  xxvin. 

26.  (F.  250-251).  De  virgine  que  sanctum  patrem  habuit  et  detesta- 
bilem  matrem.  Inc.  Narravit  quidam  senex  dicens  quod  erat  quaedam 
virgo  provecta  aetate  valde. 

27.  (F.  251-259).  Vita  seu  Passio  beati  Epictici  presbiteri  et 
Astionis  monachi.  =  BEL.,  n.  2568. 

28.  (F.  259-262).  Visio  Wettini  monachi  (1). 

29.  (F.  262-262^).  Vita  Thaisis  quondam  meretricis.  =  BEL., 
n.  8012. 

30.  (F.  262^-264).  Excerpta  ex  epistola  beati  Augustjni  de  laude 
beati  Hieronimi  ad  Cyrillum.  =  BEL.,  n.  3867. 

31.  (F.  264).  Table  des  Vitae  Patrum, 


(1)  MGH.,  Poetae  lai.  aevi  Carolini,  t.  II,  p.  267-275.  Pour  la  bibliographie  de 
celte  pièce,  voir  Potthast,  Bibliolheca  hist.  mcd.  aevi,  2^  éd.,  p.  1099. 


s.  GRÉGOIRE    LE    GRAND  259 

32.  (F.  264V-267).  [Vita  lohannis  Chrysostomi].  =  BHL.,  n.  4379. 
Les  feuillets  267^-269  sont  blancs. 

33.  (F.  269-270^).  Capitula  in  libro  dialogorum  beati  Gregorii  pape. 

Papier,  filigranes  de  l'ancre  et  de  la  lettre  P;  270  feuillets;  O'^jSOS  X  0^,205; 
XVe  siècle  (1461),  car  on  lit,  f.  174  :  ExpUcit  liber  de  illustribus  viris  ordinis  Cister- 
ciensis  et  fitiitus  anno  Domini  millesimo  quadringentesimo  sexagesimo  primo  in 
profesto  sancli  Thome  aposloU.  Deux  colonnes  ;  jolies  initiales  ornées  en  rouge  et 
en  bleu.  F.  1,  on  lit  :  Collegii  Societatis  lesu  Bruxellis  1644,  M.  B.  Reliure 
ancienne,  veau  brun  estampé;  très  jolis  fers. 

1291.  (3436-40).  —  S.  Gregorius  magnus.  Opéra. 

1.  (F.  1-52).  Liber  pastoralis  cure  beati  Gregorii  pape.  Inc.  mutil, 
....  0  cure  me  pondéra  fugere  delitescendo  voluisse.  =  PL.,  t.  LXXVII, 
col.  13-128. 

2.  (F.  52-53).  Capitula  libri  pastoralis. 

3.  (F.  54-123).  Quatuor  libri  dyalogorum  beati  Gregorii.  =  PL.y 
t.LXXVlf,  col.  150-430. 

Les  feuillets  123^-126^^  sont  blancs. 

4.  (F.  127-281).  [Tractatus  super  psalmosj.  iwc.  Dédit  David  confes- 
sionem  sancto  et  excelso  et  de  omni  corde  suo.  Des.  Misericordissi- 
mus  quoque  salvator  Deus  sublimis  et  benedictus  Amen.  Amen. 
Amen. 

Les  feuillets  281^-282v  sont  blancs. 

5.  (F.  283-333V).  Tractatus  de  lepra  morali.  Inc.  Olim  in  levitico 
veteris  testamenti  Deum  legimus  mandavisse.  Des.  Et  hec  de  lepra 
morali  dixisse  sufficiant.  Sit  nom  en  Domini  benedictum. 

6.  (E.  334^372).  [Iohannes  Nyder.  Manuale  confessorum]  (1). 

Papier,  divers  filigranes,  la  lettre  P  et  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix  ; 
372  feuillets;  0'",29  X  0'°,205;  XV^  siècle  (1454-1468),  car  on  lit  f.  123  :  Explîciunt 
quatuor  libri  dyalogorum  beati  Gregorii  pape  per  me  Reynnerum  van  der  Elsl 
anno  Domini  M'^CCCC'^LIllP  m^ensis  iunii  die  décima  ad  laudem  et  gloriam 
omnipotentis  Dei  ac  eius  genilrici  (sic)  nec  non  beati  Gregorii  pape  scripti  ;  puis 
f.  281:  Anno  Domini  Xiiii''.lxviii^'o  mensis  decembris  die.  28;  f.  333:  Eocplicit 
tractatus  de  lepra  morali  finitus  per  manus  Roberti  de  Monte  investiti  de  Zichenis 
anno  Domini  millesimo  quadringentesimo  quinto  mensis  septembris  die  décima 
nona,  et  f.  372''  :  ExpUcit  manuale  confessorum  fmitum  per  Robertum  de  Monte 
presbiterum  anno  Domini  Mccccl.  quinto  mensis  iulii  in  profesto  Magdalene.  Deux 
colonnes,  signatures  ai-y,-.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Bibliotheca  fratrum  minorum  reg. 
obs.  conventus  SS.  Trinitatis.  Lovanij  ;  et  au  verso  de  la  couverture,  Tex-libris  : 
Bibliothecae  FF.  Min.  recollect.  Lovan.  ad  SS.  Irinit.  renov.  et  auclae  1791. 
Reliure  ancienne, ais  de  bois  recouverts  de  peau  de  truie  estampée;  restes  de  fer- 
moirs en  cuivre. 


(1)  Voir  Brunet,  Manuel  du  libraire,  5"  éd.,  t.  IV,  col.  73. 


260  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

•  1292.  (3716-30).  —  Gregorius  magnus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-56).  Liber  dialogorum  beati  Grkgorii  pape  =  PL.^ 
t.  LXXVII,  col.  150-430. 

3.  (F.  56^-98^').  Liber  régule  pastoralis  cure  sancti  Gregorii  pape. 
Ibid.,  col.  13-128. 

Les  feuillets  99-100  sont  blancs. 

4.  (F.  101-148).  Breviloquium  S.  Bonaventurae  (1). 

5.  (F.  148-155^^).  Gentiloquium  sancti  Bonaventure  (2). 

6.  (F.  156-159).  Epistola  ...  Bonaventure  ...  que  est  régula  et  insti- 
tutio  omnium  pie  et  spiritualiter  in  Christo  vivere  volentium  (3). 

Les  feuillets  159-160^  sont  blancs. 

•  7.  (F.  161-187^).  Liber  de  paradiso  anime.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  275. 

8.  (F.  187-191^).  Tractatus  duodecim  abusionum  saeculi  beati 
Cypriani  doctoris  =  PL.,  t.  IV,  col.  869. 

9.  (F.  191^-194).  Primum  manuale  extractum  ex  Philobiblio  domni 
RiGHARDi  Alingduli  cognominati  de  Bury  (4). 

10.  (F.  194-199).  Tractatus  magistri  Richardi  de  septem  generibus 
temptationum  et  remediis  earum.  =  PL.,  t.  GXCVI,  col.  xxix. 

11.  (F.  200-233^).  Iohannis  Gersonis  lectiones  VI  de  differentia 
peccati  mortalis  et  venialis  ad  M.  Petrum  de  Alliaco  cardinalem 
/Gameracensem  (5). 

12.  (F.  233^-234).  [Gasus  conseientiae  de  oblocutione  absentis]. 

13.  (F.  234-247V).  Epistolae  Aeneae  Silvii  (6). 

14.  (F.  247^-253^).  Tractatus  sancti  Thome  de  Aquino  ordinis  fra- 
trum  praedicatorum  de  corpore  Ghristi  (7). 

15.  (F.  254-255).  Sermo  de  inordinatis  temerariisque  iudiciis 
evitandis.  Inc.  Quid  vides  festucam  in  oculo  fratris  sui. 

16.  (F.  255-256^).  Sermo  de  perfectione  spiritualis  amoris  et  de 
amore  extatico  ac  eius  effectibus  atque  indiciis.  Inc.  Qui  diligunt  te, 
Domine,  sicut  sol  in  ortu  suo. 

Papier,  au  filigrane  de  la  lettre  P  ;  256  feuillets;  0^,287  X  0°>,212;  XV«  siècle 
(1479-1490),  car  f.  56,  il  y  a  la  note  :  Explicit  liber  dialogorum  beali  Gregorii  pape 
scriptus  et  completus  in  principio  ieiunii  anno  Domini  Mcccdxxix,  Deo  gratias, 
et  f.98''  :  Explicit  liber  pastoralis  cure  sancti  Gregorii  completus  et  finitus  expensis 


(1)  S.  Bonaventurae  opéra,  Romae,  1596,  t.  VI,  p.  5  sqq. 
.  (2)  Ibid.,  t.  VI,  p.  58  sqq. 

(3)  /6irf.,  t.VII,  p.  15-18. 

(4)  Cf.  l'édition  du  Philobiblon  par  H.  Gocheris,  Paris,  1856. 

(5)  Elues  du  Pin,  Iohannis  Gersonii  opéra  omnia,  t.  II,  p.  486-504. 

(6)  Ce  sont  les  lettres  nn.  108  et  166  {de  curialium  miseriis)  des  Epislole  et  varii 
tractatus  PU  secundi  Ponlificis  Maximi,  Lugduni,  1497. 

(7)  S.  Thomae  opuscula,  Paris.,  1634,  p.  633. 


I 


s.   GRÉGOIRE    LE    GRAND  261 


domni  Baldewini  filii  Ânthonii  de  nova  ecclesia  Duvelandie  Iraiectensis  dyocesis 
XVI IP  mardi  anno  Domini  Mcccc  nonagcsimo  dominica  secunda  in  quadragesima. 
Deux  colonnes,  initiales  rouges  et  bleues.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin 
rouge. 

1293.  (2382-86).  —  S.  Gregorius  papa.  Dialogi. 

1.  (F.  2-17v).  De  passione  domiiii  nostri  Ihesu  Ghristi.  Inc.  Occurrit 
nunc  ut  de  passione  domini  Ihesu  tractemus.  Des.  Tandem  lohannes 
rogat  eam  ut  désistât  et  quantum  potuit  consolatus  est  eam. 

2.  (F.  17^-20).  Divers  extraits  de  S.  Bernard. 
Les  feuillets  20^-23^  sont  blancs. 

3.  (F.  24-126^').  Stimulus  amoris  in  pium  Ihesura  Ghristum  quem 
compilavit  Frater  Henrigus  de  Balma  (1). 

*Les  feuillets  127-128  sont  blancs. 
4.  (F.  128V-224V).  Dialogus  beati  Gregorii  pape.  =  PL.,  t.  LXXVII, 
col.  150-430. 

r.  (F.  225-227^).  Les  quinze  regrets  de  Notre  Dame. 
Inc.  Bonne  gent  owes,  je  vous  prie, 
Les  regres  de  la  Vierge  Marie. 
6.  (F.  228-238).  Tractatulus  de  preparatione  ad  missam  seraphici 

lOHANNIS  BONAVENTURE  (2). 

Papier,  filigrane  de  la  lettre  P;  238  feuillets;  O^SIS  X  0'",14;  XV«  siècle;  deux 
colonnes  jusqu'au  f.  126\  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale 
de  Paris  se  voit  f.  2  et  f.  238.  F.  1,  on  lit  :  Iste  liber  est  fratrum  sancte  Crucis  in 
Tornaco,  1484.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé. 

»1294.  (2529-32).  —  S.  Gregorius  magnus.  Dialogi. 
1.  (F.  1-32V).  Vita  beati  Silvestri  pape.  =  BHL.,  n.  7725. 
2.  (F.  33-124V).  Dyalogi  beati  Gregorii  pape.  =  FL.,  t.  LXXVII, 
i.  150  sqq. 

Les  feuillets  125-128^  sont  blancs. 

3.  (F.  129-233V).  Bonaventura.  Vita  beati  Francisci  confessons.  = 
BHL.,  n.  3107. 

Parchemin;  233  feuillets,  plus  six  de  garde;  0™,21  X  0«>,14;  XV^  siècle.  Au 
troisième  feuillet  de  garde,  on  lit  la  note  ;  Hic  est  liber  domus  Capelle  béate  Marie 
iuxta  Angiam,  et  au  verso  du  même  feuillet:  Liber  domus  Capelle  B.  Marie  iuxta 
Angiam.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f  1  et 
f.  234\  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé  (3). 


(1)  Voir  sur  ce  traité  G.  Oudin,  Commentarius  de  scriptoribus  ecclesiaslicis,  t.  III, 
col.  2241  ;  cf.  1. 1  de  ce  catalogue,  p.  515,  n.  7. 

(2)  S.  Bonavenlurae  opéra  omnia,  Romae,  1596, 1. 1,  p.  70-77. 

•  (3)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  Cat.  cod.  hagiogr.  bihl.  reg,  Bruxell., 
1. 1,  p.  342-43. 


I 


262  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE  |l 

1295.  (5216).  —  s.  Gregorius  magnus.  Regulae  pastoralis  liber. 
Inc.  mutil hinc  ipse  Dei  hominumque  mediator.  PL.,  t.  LXXVII, 

col.  16,  cap.  111. 

F.  82v,  il  y  a  cette  note,  relative  au  scribe  :  Explicit  liber  régule 
2)astoralis.  Individue  Trinitati  ego  Augustus,  indignus  presbiter,  cum 

fui  in  ferra  peregrinatioms  iiissi  scripsere nationis  meae,  pro 

anima  redemptionis  meae.  Suit  une  prière. 

Parchemin;  82  feuillets;  0*^,225  X  O^jlôS;  X^  siècle.  Reliure,  veau  racine;  titre 
doré  au  dos  :  Régula  Grego.  ;  tranche  rouge. 

1296.  (19600).  —  S.  Gregorius  MAGNUS.  Pastorale. 

1.  (F.  l-3v).  Pastorale  Gregorii.  Capitula. 

2.  (F.  3v-127^).  Beati  Gregorii  pape  de  qualitate  pastorum  liber 
mellifluus  ad  lohannemRavennatis  urbis  pontificem  féliciter  editus.= 
PL.,  t.  LXXVII,  col.  15-128. 

3.  (F.  128-128^).  Fragments  de  missel  pour  le  temps  de  l'Avent. 

4.  (F.  129V-129).  [De  Lazaro].  Fragment. 

Parchemin  ;  129  feuillets  ;  0°>,26  X  0«»,183  ;  XP  siècle,  sauf  les  feuillets  121-128  qui 
sont  du  XIV«,  et  le  feuillet  129  du  X*.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Liber  monaslerii  Stabu- 
lensis;  et  f.  127  :  Perlinet  monasterio  Stabulemi  (1).  Reliure  moderne,  chagrin  brun. 

1297.  (4815-18).  —  S.  Gregorius  magnus.  Liber  pastoralis. 

1.  (F.  1-104).  Liber  pastoralis  Gregorii  pape.  =  PL.,  t.  LXXVII, 
col.  15-128. 

2.  (F.  104-118).  Actus  sancte  Marie  Egiptiace  et  penitentia  et 
transitus  eius  ad  Christum.  =  BHL.,  n.  5415. 

3.  (F.  118V-122V).  Vita  sancti  Pauli  primi  heremite.  =  BHL., 
n.  6596. 

4.  (F.  123-126).  [Vita  S.  Malchi  captivi  monachi].  =  BHL., 
n.  5190. 

5.  (F.  127-128).  Vita  sancte  Eufrosine  virginis.  =  BEL.,  n.  2723. 

Parchemin;  128  feuillets;  0™,223  X  0°»,13;  XH«  siècle.  F.  128,  on  Ht  la  note 
suivante  inscrite  trois  fois  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari.  Demirreliure  moderne. 
au  chiffre  couronné  de  Léopold  1",  dos  en  maroquin  rouge,  titres  dorés  (2). 

1298.  (9936).  —  S.  Gregorius  magnus.  Liber  régule  pastoralis. 

1.  (F.  1-2).  Capitula  huius  opusculi. 

2.  (F.  2^-87^).  Liber  régule  pastoralis  Gregorii  pape  urbis  Rome.  = 
PL.,  t.  LXXVII,  col.  15-128. 


(1)  Cf.  Th.  Gottlieb,  Ueber  Miltelallerliche  Bibliotheken,  p.  285;  Catalogue  d'une 
belle  collection  de  livres,  Gand,  1847,  p.  8,  n.  21. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Catalogus  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
Bruxell.,  i.l,i>.mb. 


I 


s.   GREGOIRE    LE    GRAND 


263 


Parchemin;  87  feuillets ;0'°,265  X  0",175;  XII«  siècle.  L'estampille  rouge  de  la 
sibliothèque  nationale  de  Paris  /{.  F.,  se  trouve  f.  1.  Reliure  moderne;  veau  racine 
ît  au  dos  le  titre  uoré,  reproduit  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Gregorii 
Hber  pastoralis  Xll  sacc. 

1299.  (2274-75).  —  S.  Gregorius  magnus.  Opéra. 

1.  (F.  1-80).  Regulae  pastoralis  liber  beali  Gregorii  pape.  =  PL., 
LXXVII,  col.  15-128. 

2.  (F.  80-81).  Capitula  pastoralis. 
Les  feuillets  81^-82^  sont  blancs. 

3.  (F.  83-156).  Gommentariolum  beali  Gregorii  super  cantica  can- 
licorum.  =  PL.,  t.  LXXIX,  col.  267  sqq. 

Les  deux  feuillets  de  garde  contiennent  des  fragments  d'antipho- 
laire. 

Parchemin;  106  feuillets,  plus  sept  de  garde  ;  0'",225  X  0'",145;  XI V«  siècle  les 
Il  premiers  feuillets,  les  autres  sontduXV»;  deux  colonnes;  deux  jolies  capitales 
m  tête  de  chacun  des  traités  ;  initiales  rouges  et  bleues  ;  ancienne  pagination  i  cvi. 
u  verso  du  troisième  feuillet  de  garde,  on  lit  :  Liber  monasterii  regularium  vallis 
mcU  Martini  in  Lovanio,  et  au  verso  de  Tavant-dernier  feuillet  de  garde  :  Est 
iiberhic  sancti  Martini  Lovaniensis.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque 
lationale  de  Paris  se  trouve  f.  l.et  f.  106\  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun 
îstampé. 

1300.  (2823-24).  —  S.  Gregorius  papa.  Excerpta  ex  Pastorali. 

1.  (F.  1-1 V).  Notes  diverses,  entre  autres  le  Credo  avec  les  noms 
les  apôtres  qui  ont  composé  chaque  article. 

Le  feuillet  2  est  blanc. 

2.  (F.  3-85v).  Decanus  ambianensis.  Exceptio  super  canticum  canti- 
)rum. 

Les  feuillets  86  et  87  sont  blancs. 

3.  (F.  88-109).  Excerpta  ex  Pastorali  Gregorii. 

Parchemin;  109  feuillets;  011,22  X  O^jM;  XIII«  siècle;  signatures  i-ix.  L'estam- 
)ille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  3  et  f.  109.  Reliure 
icienne,  peau  de  truie  sur  ais  de  bois  ;  titre  sous  corne  et  cadre  de  cuivre  :  Expo, 
ipcr  canticum.  Item  excerpta  quaedam  ex  pastorali  Gregorii. 

1301.  (870-72).  —  S.  Gregorius.  Opéra.  S.  Hieronymus.  Epistolae. 
Les  deux  premiers  feuillets  sont  blancs. 

1.  (F.  3-54v).  Omilie  beati  Gregorii  pape  numéro  quadraginta  in 
ïvangelia.  ==  PL.,  t.  LXXVI,  col.  1169  sqq. 

2.  (F.  54V.81V).  [S.  Gregorii]   cura  pastoralis.  =  PL.,  t.  LXXVII, 
)1. 15-128. 


(1)  GoussAiNviLLE,  GrcgorH  ma^ni  opera^  t.  III,  461-512,  attribue  ce  traité  à 
Grégoire;   Casimir  Oudin,  Comm.  de  scriptorifms  eccL,  t.  II,  p.  768-842,  l'a 
Médité  sous  le  nom  de  Robert  de  Tombelaine,  abbé  de  Saint-Vigor  de  Bayeux. 


264  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

3.  (F.  83-124).  [Epistolae  S.  Hieronymi].  A  savoir  PL.,  t.  XXII, 
nn.  15,  16,  18,  21,  101,  102,  103,  111,  56,  131,  105,  67,  104,  112,  126, 
132,  134,  141,  142,  143;  t.  XXX,  col.  176,  puis  t.  XXII,  nn.  14, 52,  55, 
57,  51,  83,  84;  t.  XXX,  col.  288,  puis  t.  XXII,  nn.  69,  146,  73, 17, 124, 
puis  Difflnicio  fidei  symbolique  Niceni  concilia  et  ensuite  nn.  144,  129. 

4.  (F.  124-127).  Epistola  S.  Hierontmi  ad  Helvidium  de  virginitate 
sancte  Marie.  =--  PL.,  t.  XXIII,  col.  183  sqq. 

5.  (F.  127-144^).  Liber  S.  Ihi:ronim[  adversus  lovinianum  here- 
ticum.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  211  sqq. 

6.  (F.  144V-145V).  [Epistolae  S.  Hieronymi].  =  PL.,  t.  XXII,  les 
lettres  nn.  61,  109. 

7.  (F.  145^-147).  Epistola  sancti  Iheronimi  adversus  Vigilancium.= 
PL.,  t.  XXII,  col.  906-09. 

8.  (F.  147-151).  [Epistolae  S.  Hieronymi].  =  PL.,  t.  XXII,  lettres 
nn.  70,  74,  72, 4,  5,  76,  68,  147, 6,  8. 

9.  (F.  15  l-151v).  Capitula  epistolarum  sancti  leronimi. 

10.  (F.  152^).  Note  sur  les  quatre  docteurs  de  l'Église  latine  et  sur 
les  voies  de  l'enfer.  Lie.  Tria  ducunt  ad  infernum. 

Parchemin;  152  feuillets,  plus  deux  de  garde;  0'",305  X  O^Sâô;  XI V«  siècle  ; 
deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  3,  on  lit  :  Collegii  Socielalis  lesu 
Lovanil,  et  f.  2,  il  y  a  la  cote  Y  3.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé. 

1302.  (9553).  —  S.  Grégoire.  Dialogues,  en  français. 

1.  (F.  l-3v).  Table  des  chapitres. 

2.  (F.  4-103).  Dialogue  saint  Gringoire  pape. 

Parchemin';  103  feuillets  ;  0™315  X  0">,225;  XIV«  siècle;  les  feuillets  1-3  sont 
sur  deux  colonnes  ;  superbes  lettrines  en  toutes  couleurs  rehaussées  d'or  ;  plusieurs 
feuillets  sont  élégamment  encadrés.  F.  4,  une  jolie  miniature  représente  le  pape 
S.  Grégoire  et  son  diacre  Pierre.  F.  103%  on  lit  la  note  :  Ce  livre  est  a  Jehan  fils  de 
Roy  de  France,  duc  de  Berry  et  dauvergne,  conte  de  Poitou  et  dauvcrgne.  Signé  : 
Jehan.  Et  en  dessous  :  Le  dit  monseigneur  de  Berry  la  donne  a  monseigneur  de 
Bourgogne  (1).  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Dialogues  de 
S.  Grégoire;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P'  répété  cinq  fois  et 
l'inscription  ;  Bibl.  royale  (2). 

1303.  (1805-08).  —  S.  Grégoire  le  grand.  Dialogues,  en  flamand. 

1.  (F.  1-1^).  Een  voerredene  op  sinte  Gregorius  dyalogus. 

2.  (F.  2-63).  [Grégoire  le  Grand.  Dialogues  en  flamandj. 

3.  (F.  64-65^).  In  de  wyhinghen  van  der  kerken,  Beda  sermoen. 


(1)  Cf.  Barrois,  Bibliothèque  protypographique,  nn.  569,  751,  1619;  Bulletin  de 
V Académie  royale  de  Belgique,  t.  XI,  1844,  p.  424. 

(2)  Ce  volume  a.  été  décrit  par  M.  L.  Delislf,  Mélanges  de  paléographie  et  de 
bibliographie,  Paris,  1880,  p.  230-31. 


s.   GRÉGOIRE    LE    GRAND  265 

Luc.  Bruders  die  vieren  te  rechte  den  kerken  feesten.  Des.  en  sine 
gherechtecheit  gheduert  in  de  wereltder  werelt. 

4.  (F.  65^'-66v).  Hoe  sente  Kateline  te  Ghristum  bekeert  wart.  Inc. 
Men  leest  dat  in  enen  eylande  der  zee.  Des,  hi  se  alsoe  te  sinre 
bekinnesse  gheroepen  hadde. 

5.  (F.  66^-67).  Van  sente  Loye  bisscop.  Inc.  De  heyleghe  sente 
Loy  was  gheboren.  Des.  weder  ghewissen  waren  in  den  grave. 

Parchemin  ;  68  feuillets  ;  O'^^ôS  X  O'-^Sô;  XIV«  siècle  (1388-1395),  car  f.  42%  on 
lit  :  Hier  es  de  derde  boec  van  dyalogus  ule  in  dit  boec  gescreven  intiaer  om 
heren.  M.CCC.XCV.  op  sinte  bertelmeus  avonde  te  vespertide,  et  f.  63:  Int  iaer  ons 
heren  dusent  driefiondert  achtenlachlich  op  den  derden  dach  na  aire  heilighen  dach 
was  dit  dyalogus  uten  latine  in  dielsche  volmaect.  Bidt  voer  denghenen  die  den 
arbeit  dede.  Deux  colonnes;  titre  courant.  F.  68,  il  y  a  cette  note  de  provenance  : 
DU  boec  hoerl  den  broeders  van  den  roeden  cloestere  toe  te  sente  Pamvels  in  Zonien, 
glievelhem  weder.  L'estampille  rouge,  R.F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris 
se  trouve  f.  2  et  f.  67^  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 

1304.  (2137-38).  —  S.  Grégoire  le  grand.  Dialogues,  en  flamand. 
1.  (F.  2-149).  De  vier  boeken  van  Gregorius  dialogen. 
Les  feuillets  149^-151^  sont  blancs. 
^3.  (F.  152-331).  Sinte  Beernaerts  sermonen  van  den  wynter. 

Papier,  divers  filigranes  de  l'écu  de  France,  de  la  tête  de  bœuf;  de-ci  de-là  quel- 
ques feuillets  de  parchemin  ;  331  feuillets  ;  0^,205  X  O"",  14  ;  XV*»  siècle.  F.  1,  il  y  a 
la  note  :  Van  Gruennendaele,  et  f.  331  :  Desen  boeck  hoort  toe  den  leecken  broeders 
in  den  Reefter  die  letter  Y.  L'estampille  rouge,  R.F.,  de  la  Bibliothèque  nationale 
de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  331.  Reliure  ancienne  fort  curieuse,  v€au  brun;  fers 
estampés  et  la  marque  Gruenendaele  (1). 

1305.  (15071).  —  S.  Gregorius  magnus.  Homélies,  en  flamand. 
(F.  4v).  Note  de  G.  van  Hulthem  sur  ce  volume. 
(F.  5-6^).  Die  tafel  van  sint  Gregorius  ommelien. 
(F.  7-7^).  Voersprake  op  S.  Gregorius  ommelie  in  dietsche. 

'Le  feuillet  8  est  blanc. 
^4.  (F.  9-244).  Sinte  Gregorius  omelien. 

[Sur  les  deux  plats  intérieurs  de  la  couverture,  fragments  d'un 
lité  de  logique  et  d'un  autre  de  chirurgie. 

Papier,  au  filigrane  de  la  main  à  l'index  surmonté  de  la  croix  ;  244  feuillets, 
plus  cinq  feuillets  blancs  à  la  fin  du  volume;  0"',258  X  O^slTô;  XVP  siècle  (1510), 
car  f.  cc.xlix  de  l'ancienne  pagination,  on  lit  :  Desen  boeck  wert  gliescreven  int 
jaer  ons  heeren.  XV  .X.  van  S''  lohannen  Colyns  doen  sy  out  was  Ivi  iaer.  Ende 
sy  schinchten  den  convente  in  goeden  minnen  van  Jéricho  opde  VIIP'^"  dach  in 
lulio  alsl  viel  haers  in  const  lubileo  int  jaer  XV'XI,  biddende  haerer  armer  zielen 
ghetrouw  te  sine  op  dat  sy  mach  met  Christo  leven  ten  fine  Amen.  Desen  boeck  hout 


(1)  Voir  [J.  WealeJ,  Bookbindings,^.  178,  n.  339. 


266  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 


en.  m' 


inné  XXXI  quarlernen,  ende  daer  es  loeghegaen  V  boecken  paupiers  ende  V  blaren 
Initiales  rouges  et  bleues  ;  certaines  capitales  sont  ornées  et  quelques  pages  sont 
élégamment  encadrées  ;  ancienne  pagination  à  l'encre  rouge  i-ccxlix.  F.  9^  une 
miniature  représente  le  Christ.  Plus  lard,  ce  volume  a  appartenu  à  van  Hulthem, 
Tex-libris  se  trouve  au  verso  de  la  couverture  (1).  Reliure  ancienne,  veau  brun 
estampé,  sur  ais  de  bois;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

.     1306.  (II.  1096).  —  Alulfus.  Gregorialis  (2). 
Pars  secunda.  =  FL.^  t.  LXXIX,  col.  819  sqq. 

Parchemin;  112  feuillets;  0^333  X  0'",247;  XIII»  siècle;  deux  colonnes; 
initiales  rouges  et  vertes;  quelques  jolies  lettrines  ;  signatures  i-xix.  Ce  manuscrit 
appartenait  autrefois  à  l'abbaye  d'Aine  (3);  puis  il  a  fait  partie  de  la  collection 
Phillipps  sous  le  n"»  4677;  il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi- 
reliure;  au  dos,  le  titre  doré  :  Gregorius  inpsalmos. 


1307.  (IL  1101).  —  Alulfus.  Liber  gregorialis.  Pars  tercia. 
Liber  exceptionum  ex  opusculis  beati  Gregorii  pape  super  novum 

testamentum.  De  quatuor  evangelistis  et  de  Domino  Salvatore  et  de 
omnibus  electis  per  quatuor  animalia  designatis  in  lezechielis 
Omelia  II  et  IIP  et  III^.  =--  PL.,  t.  LXXIX,  col.  1137  sqq. 

Parchemin;  196  feuillets;  0'",37  X  0'°,262;XIIP  siècle;  deux  colonnes  ;  quelques 
lettrines;  initiales  rouges  et  vertes;  signatures  i-xxix.  F.  196%  on  ht  la  note  :  Liber 
sancte  Marie  de  Alna.  Si  quis  eum  abstulerit  analliema  sil.  F.  1,  il  y  a  la  cote 
4682  Ph[illipps].  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  en  1888.  Demi- 
rehure;  toile  anglaise,  titre  doré  :  Exceptiones  ex  S.  Gregorio  papa.  .'. 

1308.  (II.  1117).  —  Alulfus.  Liber  Gregorialis,  quartapars. 

1.  (F.  1^-141).  Liber  Gregorialis  sententiarum  quarta  pars,  sive 
ultimum  volumen  in  diversis  tractatibus  sedecim  continens  libros  (4). 

2.  (F.  141^-142).  [De  priore  avaro].  Inc.  Erat  quoddam  coenobium 
oui  dum  praeesset  quidam  abbas  omnimoda  morum  honestate  prae- 
clarus.  Des.  Nisi  liberaliter  et  bénigne  publicetur. 

3.  (F.  142-145V).  Epistola  fratris  H[enrici]  de  Psalteria  domno 
H.  abbati  de  Sartis  de  purgatorio.  =^  PL.,  t.  CLXXX,  col.  975-76, 
987  sqq. 

4.  (F.  145^-146^).  [Miracula  B.  M.  Virginis]. 

a)  Fuit  in  ecclesia  béate  Dei  genitricis  que  est  Dolo  monasterio 
monachus  losbertus  nomine. 


(1)  Bibliotheca  Hulthemiana,  t.  VI,  p.  5,  n.  17. 

(2)  Sur  les  quatre  volumes  du  Gregorialis  d'Alulfe,  cf.  PL.,  t.  XXIX,  col.  679. 

(3)  Sanderus,  Bibl.  belg.  mss.,  part,  ii,  p.  244. 

(4)  Cf.  PL.,  t.  XXIX,  col.  679. 


s.    GRÉGOIRE    LE    GRAND  267 

b)  Fuere  duo  fratres  germani  atque  nobiles  ....  aller  in  episcopi 
promotus  dignitatem,  alter  vero  militie  vacans. 
5.  (F.  146^).  [Epistola  Berengariae  ad  Blancam  gororem  suam]  (1). 

Parchemin;  146  feuillets;  0'",347  X  Of",26;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
curieuses  lettrines;  initiales  rouges  et  bleues;  signatures  i-xvni,  titre  courant  en 
rouge.  F.  141,  on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Âlna,  et  f.  1  se  trouve  la  cote 
4698  Ph[illipps].  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888. 
Demi-reliure  moderne,  toile  anglaise;  au  dos,  1«  titre  doré  :  Gregorialis  sive  excerpta 
ex  S.  Gregorii  opusculis. 

1809.  (IL  1400).  —  Alulfus.  Gregorialis.  Pars  quarta. 

1.  (F.  1-1^).  Note  d'un  catalogue  imprimé;  description  en  anglais 
de  ce  manuscrit. 

2.  (F.  2).  Note  latine  sur  ce  manuscrit  par  Sir  Th.  Phillipps. 
Les  feuillets  3-6  sont  blancs. 

3.  (F.  7).  Note  en  français,  signée  F.  A**[llard],  au  sujet  de  ce 
volume. 

4.  (F.  8^).  Notes  diverses  en  latin  et  praefatio  sequentis  libelli. 

5.  (F.  9).  Index. 

6.  (F.  9^-96).  Gregorialis,  de  sententiis. 

Un  grand  nombre  de  feuillets  ont  été  arrachés  entre  les  feuillets  17 
et  18;  il  manque  la  fm  du  livre  I,  les  livres  II  et  III  en  entier  et  le 
livre  IV,  sauf  une  minime  partie  de  la  fm. 

7.  (F.  96-101).  Additions  au  traité  précédent. 

Parchemin;  101  feuillets;  0'n,328  X  O^SSô;  XIII*  siècle;  deux  colonnes;  très 
jolies  lettrines;  titre  courant.  F.  9,  on  lit:  Liber  ecclesie  sancti  Martini  Tornacensis, 
etf.  101  :  Liber  sancti  Martini  Tornacensis  servanti  benedictio.  Âmen  (2).  Plus  tard, 
ce  volume  a  fait  partie  sous  le  n.  23030,  de  la  collection  Phillipps,  à  Gheltenham. 
Il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1891.  Reliure  parchemin. 

1310.  (IL  930).  — -  Alulfus.  Liber  Gregorialis.  Pars  quarta. 

[Libri  Gregorialis  pars  quarta,  lib.  1,  cap.  19-ix  cap.  19].  Inc. 

mutil certitudine  inter  desideria  confirmât.  Des.  mutil.  Et  rursum 

fortia.... 

Parchemin;  80  feuillets;  0'°,356  X  0",25;  XIII«  siècle;  deux  colonnes;  jolies 
initiales  rouges  et  vertes;  titre  courant  en  rouge.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye 
de  Villers,  mais  il  ne  reste  aucune  preuve  explicite  de  cette  origine.  F.  1,  se  trouve 
l'ex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Hill  322.  Ce  volume  fut  acquis  en  1888  pour  fr.  25. 
Reliure  moderne,  chagrin  brun  estampé. 


(1)  Cf.  plus  haut,  p.  53,  note  5. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  98,  n.  48,  et  L.  Delisi.e,  Le  Ca6mef 
manuscrits  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  t.  II,  p.  489-90. 


2o8  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1311.  (II.  948).  —  Alulfus.  Gregorialis  liber.  Pars  quarta. 

1.  (F.  lv-141^).  Pars  quarta  Gregorialis. 

2.  (F.  142-142^).  Fragment  de  missel  pour  le  troisième  dimanche 
de  l'A  vent. 

3.  (F.  143-143V).  Autre  fragment  de  missel. 

Parchemin;  142  feuillets  ;  O-'^lô  X  O^aS;  XIIP  siècle,  sauf  le  feuillet  143  qui  est 
du  XI^;  deux  colonnes;  très  belles  lettrines;  signatures  i-xvii.  F.  1;  on  lit:  Liber 
bibliothece  Camberonensis  ;  f .  2  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone,  et  au  bas  d'un 
grand  nombre  de  feuillets  :  rfc  Camberone  (1).  F.  1,  il  y  a  Tex-iibris  :  5ir  T.  P., 
Middle  Ilill,  342.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888, 
pour  fr.  60.  Reliure  moderne,  toile,  coins  en  cuir. 

1312.  (20026-27).  —  Paterius.  Gregoriahs. 

1.  (F.  lv-106v).  Liber  testimoniorum  veteris  Testament!  que  m 
Paterius  de  opusculis  S.  Gregorii  pape  Rome  cum  summo  studio 
excerpere  curavit.  =  PL.,  t.  LXXIX,  col.  683  sqq. 

2.  (F.  107).  Epistola  Ignatii  ad  lohannem  evangelistam  (2). 

3.  (F.  107v).  [Ghronologia  vitae  B.  V.  Mariae]. 

4.  (F.  107^).  Epistole  Marie  ad  Ignatium  et  Ignatii  ad  Mariam  (3). 

Parchemin;  107  feuillets;  0'",225  X  O^U;  XIIP  siècle.  F.  1,  il  y  a  la  note:  Lifter 
sancte  Marie,  et  f.  107''  :  Liber  béate  Virginis  Marie  de  Villari  in  Brabanlia  ordinis 
Cislerciensis.  Reliure  veau. 

1313.  (IL  1412).  —  Paterius.  Excerptum  Gregorii. 

1.  (F.  1-1 3  Iv).  Liber  parabolarum  Salomonis  que  Paterius  de 
opusculis  sancti  Gregorii  excerpere  curavit.=PL.,t.LXXIX,  col.  895- 
940. 

Après  les  livres  de  Salomon  suivant  les  Excerpta  des  prophètes,  de 
l'Apocalypse,  des  Actes  des  apôtres,  des  épîtres  et  des  quatre  évan- 
giles. =  Ibid.,  col.  939  sqq. 

2.  (F.  132^-251^).  Liber  testimoniorum  veteris  testamenti  que 
Paterius  de  opusculis  S.  Gregorii  pape  urbis  Rome  cum  summo 
studio  excerpere  curavit.  ^  Ibid.,  col.  683  sqq. 

Papier;  251  feuillets;  O^S  15  X  0%20;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très  jolies 
lettrines;  ihitiales  rouges  et  vertes;  titre  courant;  signatures  i-xviii,  i-xv.  F.  131% 
il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  in  Tongerloo.  Si  quis  eum  abstulerit  anatliema  sit. 
Amen.  Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  il  y  a  Tex-libris  Sir  I.  P.  Middle  Hill,  de 
la  collection  Phillipps,  où  ce  manuscrit  portait  le  n.  3759  ;  il  a  été  acquis  par  la  Biblio- 
thèque royale  en  1891.  Reliure  du  XVII«  siècle,  veau  brun  estampé  ;  fermoirs  en 
cuivre  ;  tranche  verte. 


I 


(1)  Cf.  Sanderus,  5è6^  belg.  ms.,  part,  i,  p.  315. 

(2)  F.  X.  FuNK,  Patres  apostolici,  1901,  t.  II,  p.  217. 

(3)  Ibid.,  p.  217. 


tS.    GRÉGOIRE    LE    GRAND  269 

1314.  (IL  14^2).  —  Paterius.  Gregorialis. 
1.  (F.  2-41).  Exceptiones  ex  opusculis  beati  Gregorii.pape  deverbis 
biectorum  capilulorum  parabolis.  =  PL. y  t.  LXXIX,  col.  895  sqq. 

2.  (F.  41-109).  Exceptiones  de  verbis  psalmorum.  =.  Ihid., 
col.  819  sqq. 

3.  (F.  109-139).  Exceptiones  in  quibusdam  verbis  Ysaie  pro- 
phète. =  Ibid.,  col.  939  sqq. 

4.  (F.  139-187).  [Exceptiones  de  aliis  prophetis].  =  Ihid.^ 
col.  968  sqq. 

Parchemin;  187  feuillets  ;  0™,345  X  O'^jSS;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  ;  initiales  rouges  et  vertes;  titre  courant  en  rouge;  signatures  i-xxv.  Ce 
volume  provient,  paraît-il,  de  Tabbaye  de  Gambron  ;  plus  tard,  il  fit  partie  de  la 
collection  Phillipps  dont  il  porte  f.  1,  l'ex-libris  :  Sir  T.  P.  Middle  Hill  333.  Il  fut 
acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1891.  Cartonnage. 

^^1315.  (601-02).  —  Raginerius  et  Paterius.   Tabula  in  Moralia 
^^uper  lob  S.  Gregorii. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières.  .     . 

2.  (F.  1^).  Prologus  tabule  in  prescripta  Moralium  beati  Gregorii 
pape  super  lob. 

3.  (F.  2-6 Iv).  [Raginerius].  Tabula,  secundum  ordinem  alphabeti 
digesta,  libroruni  ac  capitulorum,  quotacionum*  atque  sententiarum        *cod. 

in  eisdem  positarum  indicativa.  quotacionem 

4.  (F.  62-73^).  Proprietates  et  condiciones  rerum  quarundam  in 
Moralihus  beati  Gregorii  super  lob  ac  aliis  sacre  scripture  locis 
repertarum. 

4.  (F.  74-102^).  Liber  testimoniorum  veteris  et  novi  testamenti 
quem  venerabilis  Paterius  de  opusculis  sancti  Gregorii  pape  cum 
summo  studio  collegit.  =  PL.,t  LXXIX,  col.  683  sqq. 

Sur  le  premier  plat  intérieur,  il  y  a  un  court  extrait  de  Jean  Diacre 
in  legenda  beati  Gregorii  li.  2^  ca^.  11. 

K  Parchemin  ;  102  feuillets;  0'",295  X  0"',21;  XV«  tiècle;  deux  colonnes  ;  signa- 
re  ai-hi.  Sur  le  premier  plat  intérieur,  il  y  a  cette  noie  :  Liber  domûs  sancte 
Barbare  in  Colonia  ordinis  Carthusiensis.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  1  et  f.  102^  Reliure  ancienne;  ais  de 
bois  recouverts  de  peau  de  truie;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

^^—  1316.  (1651-52),  —  EusEBius.  Homiliae. 

^^P  l.I(F.  1^).  Notes  d' André  Schott  sur  ce  manuscrit. 

2.  (F.  2-33^).   [EusEBii    Emeseni    homeliae].    Inc.   mutil.    in    fine 

m.4{l). 


I 
I 


(1)  D.  Eusebii  Emissent  ep..  homeliae,  dans  Maxima  bibliolheca  velerum  palrum, 
gduni,  t.  VI,  1677,  p.  636-43,  homélies  V,  VI,  XI,  VII,  IX,  X  ;  puis,  p.  644-656. 


270  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

3.  (F.  33v-37v).  Omelia  de  sancto  episcopo  Maximo  et  abbate.  = 
BflL.,  n.  5852. 

4.  (F.  37V.50V).  Homeliae  ad  monachos.  =  PL.,  t.  L,  col.  833-59. 

5.  (F.  50^-83^).  [EusEBii  Emeseni  homeliae].  —  Ce  sont  les  homélies 
publiées  dans  Maxima  bibliotheca  vet.  pair.,  t.  VI,  p.  656-66,  675-78, 
666,  678-79,  667-75,  679-82,  puis  p.  682,  l'homélie  Quid  praecipien- 
tibus  jusqu'à  la  page  686.  A  la  fin  du  Sermo  exhortatorius,  il  y  a  une 
addition  qui  ne  se  trouve  pas  dans  le  texte  imprimé. 

Parchemin;  83  feuillets;  0"»,265  X  0">,205;  IX«  siècle;  les  rubriques  sont  en 
capitales  rustiques.  F.  1,  il  y  a  l'ex-libris  des  anciens  bollandistes  >ïi  MS.  201,  et 
f.  %  la  note  :  Musei  SS.  Societatis  lesu  Ânlverp.  1599.  Demi-reliure  moderne  (1). 

1317.  (IL  951).  —  EusEBius.  Homeliae. 

1.  (F.  1).  Index  et  notes  diverses. 

2.  (P.  lv-24v).  Omelie  X"'"  Eusebu  Gesariensis  episcopi  ad  mona- 
chos (2). 

3.  (F.  25-90).  Magistri  Hugonis  sangti  Vigtoris  liber  de  archa  Noe.= 
PL.,  t.  CLXXVl,  col.  618  sqq. 

4.  (F.  90-138^).  Liber  magistri  Righardi  de  duodecim  patriar- 
chis  =  PL.,  t.  CXCVI,  col.  1  sqq. 

5.  (F.  139).  Oratia  sancti  Augustini. 

Parchemin  ;  139  feuillets  ;  0«^,267  X  O'^jlTS  ;  XIII»  siècle  ;  initiales  en  diverses 
couleurs  ;  signatures  i-xviir.  F.  138%  il  y  a  la  note  :  Liber  sancle  Marie  de  Cambe- 
rone.  Quem  qui  abstulerit  anathema  sit,  et  f.  1  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone  (3). 
L'inscription  De  Camberone  est  reproduite  au  bas  d'un  grand  nombre  de  feuillets. 
Plus  tard,  ce  volume  a  formé  le  n.  346  de  la  bibliothèque  de  sir  Thomas  Phillipps 
à  Gheltenham,  d'où  il  a  été  acquis  en  1888  par  la  Bibliothèque  royale  de  Belgique 
pour 60  francs.  Reliure  ancienne,  peau  de  truie;  titre  sous  corne  et  entouré  de 
cuivre  :  Eusebiiad  monachos  homélie. 


1318.  (IL  1147).  —  EusEBius.  Homiliae. 

1.  (F.  1-37V).  Omelie  sancti  Eusebii  Gesariensis  episcopi  (4).  1 
La  série  de  ces  homélies  se  présente  d'une  façon  fragmentaire,  à      ^ 

cause  de  l'enlèvement  de  plusieurs  feuillets.  Il  y  a  aussi  plusieurs 
interversions. 

2.  (F.  38-53V).  [Gollectio  canonum]. 

3.  (F.  54-80V).  [Commentarius  in  librum  losue]. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruœ.f 
1. 1,  p.  292-93. 

(2)  Publié  Max.  bibl.  vel.  pair.,  tom.  cit. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  pp.  354,358,  364. 

(4)  Ces  homélies  sont  publiées  dans  Max.  bibl.  vet.  patrum,  t.  VI,  p.  636-56. 


JEAN    GLIMAQUE  271 

Parchemin  ;  80  feuillets  ;  O"",!??  X  0"\12  ;  XlUe  siècle  ;  signatures  i,  m,  ii,  mi,  v, 
F.  1,  on  lit  :  Liber  sancle  Marie  de  Âlna,  et  4729  Ph[illipps].  Demi-reliure,  toile 
anglaise  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Eusebii  Caesariensis  omeliae. 

1319.  (9320-24).  —  Iohannes  Climacus.  Scala. 

1.  (F.  P).  Ex  revelationibus  sancte  Meghtildis  (court  extrait)  et 
table  des  matières. 

2.  (F.  2-2^).  Epistola  Iohannis  ducis  Raythu  ad  lohannem  montis 
Synay  abbatem. 

3.  (F.  2^-50^).  Scala  Iohannis  Climagi  (1). 

4.  (F.  50^-51^).  Vita  sub  compendio  saiicti  Iohannis  Glymaci  ... 
édita  a  Daniele  humili  monacho  Raythu.  =  BEL.,  n.  4380. 

5.  (F.  52-55v).  Super  vita  et  regimine  reverendi  patris  et  dompni 
Henrici  Ade  abbatis  huius  monasterii  XXV*^  (2). 

6.  (F.  56-69^).  Iohannis  Rusbrogk  de  virtutibus  liber  (3). 

7.  (F.  70-86V).  Iohannis  Ruysbroeg  epistola  de  sacrosancto  sacra- 
mento  altaris  ...  translata  in  latinum  (4). 

8.  (F.  86^).  De  septem  clausuris. 

Parchemin  et  papier;  86  feuillets  ;  0™,335  X  0°',225;  XV«  siècle  (1432),  car  f.  51% 
on  lit  la  note  :  Qui  quidem  liber  scnplus  est  iussu  domni  Iohannis  de  Yride  monachi 
monasterii  sancH  Laurencii  extra  mur  os  leodienses  per  manus  lacobi  Ulenham. 
Ànno  Domini  M^CCCC°XXXW  in  profesto  S.  Iohannis  Baptiste  média  aeslate.  Deo 
grattas,  et  f.  69'  :  Finitus  est  liber  iste  ad  laudem  et  gloriam  Dei  anno  Domini  1432'^ 
octava  die  februarii.  Deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues.  Le  gril  et  la  cote 
A'-AT,  3-9  de  Saint-Laurent  à  Liège  se  trouvent  f.  1\  et  l'on  a,  f.  70  et  f.  86% 
l'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Reliure  moderne,  veau 
racine;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  sur  une  étiquette  à  l'intérieur  du  volume  : 
loan.  Climaci  scala  etc.,  en-dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl, 
royale. 

1320.  (8261-70).  —  Iohannes  Glimagus,  Basilius,  etc.  Traités 
divers. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-66).  Iohannes  Glimagus.  De  triginta  gradibus  per- 
fectionis  (5). 

3.  (F.  66-67).  Laus  et  commendatio  Iohannis  Glymaci. 


(1)  Voir,  pour  les  éditions  de  ce  traité,  Graesse,  Trésor  des  livres  rares  et  précieux, 
t.  II,  p.  202. 

(2)  Publié  par  Dom  Ursmer  Berlière,  dans  Ânalectes pour  servir  à  l'histoire  ecclé- 
siastique de  la  Belgique,  2«  séri«,  t  ÏV,  1887,  p.  419-38. 

(3)  Cf.  L.  SuRius,  Venerabilis  palris  D.  loannis  Rusbrochii  opéra  omnia,  Goloniae 
Agrippinae,  1692,  p.  164-88. 

(4)  C'est  le  traité  plus  connu  sous  le  nom  de  Spéculum  aeternae  salulls.  Voir 
SuRius,  op.  cit.,  p.  10-35. 

(5)  C'est  le  traité  souvent  publié  sous  le  titre  de  Scala. 


I 


272  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

4.  (F.  67-68^).  Vita  sub  compendio  sancti  lohannis  abbatis  sancti 
montis  ...  édita  a  Daniele  humili  monacho  Raythu.  =  BHL.,  n.  4380. 

5.  (F.  68^-73).  Sermo  Iohannis  Glymaghi  ad  pastorem.  =  PG.^ 
t.  LXXXVIII,  col.  1165  sqq. 

6.  (F.  74-95).  Amrrioniciones  sancti  Effrem  dyaconi  (1). 

7.  (F.  96-123).  Régula  beati  Basilii  (2). 

8.  (F.  124-128).  De  sancto  Basilio  Cesariensi  episcopo  et  confes- 
sore.  =  BHL.,  n.  1022. 

9.  (F.  129-162). Exameron  Basilii  episcopi.  =  P6^.,t.  XXX,  col.  870. 

10.  (F.  162V-168).  Ammonitiones  beati  Basilii  episcopi  (3). 

11.  (F.  168^-180).  Decem  omelie  beati  Eusebii  Emisseni  episcopi  ad 
monachos  (4). 

Parchemin  ;  180  feuillets  ;  0'",29  X  0'",205  ;  XV«  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  180%  on  lit  :  Perlinet  ad  librariam  domus  fratrum  sancti 
Ihcronimi  in  Traiecto.  Plus  tard,  ce  manuscrit  a  appartenu  aux  bollandistes,  il 
porte  encore  rex-libris>ï' iffS.  iO  7  de  leur  bibliothèque.  Reliure  ancienne,  veau 
brun  estampé. 

1321.  (11328).  —  loHANNES  MoscHus.  Pratum  spirituale,  en  grec. 

1.  (P.  1-296).  TTapàbeicToç.  Des.  mutil.  ràç  épôcjuàbaç  vricTieùiuv 
ujcTie  vojuîZ;€iv  Tivàç  ....  (5). 

Suit  la  note  :  Sequentia  desiderantur  in  codice  a  Daniele  Heschelio, 
Davidis  ex  fratre  nepote,  descripto  perinde  ut  hahuit  anno  1613. 

2.  (P.  297-308).  Initia,  en  grec,  des  422  chapitres  du  TTapàbeiaoç. 

Papier;  308  pages;  O'^.Sâô  X  O^j^lO;  XVIP  siècle.  Ce  volume  provient  des 
anciens  bollandistes,  la  cote  ^  MS.  93  de  leur  bibliothèque  se  trouve  au  verso 
de  la  couverture.  Le  timbre  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.F.,  se 
voit  p.  1  et  p.  308.  Demi-reliure  moderne,  dos  et  coins  en  peau  de  truie  (6). 

1322.  (9311-19).  —  S.  IsiDORus  Hispalensis.  Opéra. 

1.  (Feuillet  de  garde).  Lettre  de  Rosweyde. 

2.  (F.  l-2v).  Notes  tironiennes  (7). 


(1)  Ce  sont  les  sermons  indiqués  dans  Sancti  Ephraem  Syri  opéra  omnia,  1. 1, 
Romae,  1732,  p.  LXXXI,  nn.  1-8. 

(2)  HoLSTEN, [Codex  regularum,  p.  67-108. 

(3)  Ibid.,  p.  455-64. 

(4)  Cf.  supra,  p.  269-70. 

(5)  Voir,  au  sujet  de  ce  manuscrit,  H.  Omont,  Catalogue  des  manuscrits  grecs  de 
la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  15,  n.  33. 

(6)  Voir,  pour  les  éditions,  Hagiographi  Bollandiani,  Bibliotheca  hagiographica 
graeca,  p.  102-103. 

(7)  Voir  G.  ScHMiTZ,  Commentarii  notarum  tironianarum,  Lipsiae,  1893,  p.  9 
et  lab.  131,  1.32;  D^"  Wilhelm  Schmitz,  Studien  zur  lateinischen  Tachygraphie, 
Forsetzung,  9  pages  in-4"  et  une  planche,  en  tête  du  Programm  des  Kaiser  Wilhelm- 
Gymnasiums  zu  Kôln.  XllI  Schuljahr.  Kôln,  1881. 


s.    ISIDORE  273 


^B  4.  (F.  3v).  Table  des  matières,  suivie  d'une  inscription  runique  et 
^Be  sa  transcription. 

■  5.  (F.  4-36V).  Beati  Esidori  de  officiis  (1).  =  PL.,  t.  LXXXIII, 
■ol.  737. 

^P  6.  (F.  37-45).  Liber  proemiorum  de  libris  novi  ac  veteris  testa- 
ment!.  =  Ibid.,  col.  155  sqq. 

7.  (F.  45-57).  Vita  vel  obitus  sanctorum  qui  in  Domino  preces- 
serunt.  =  Ihid.,  col.  130-156. 

8.  (F.  57-66^).  IsiDORi  Hispalensis  allegoriae  in  sacram  scriptu- 
m  (2).  =  iô/c?.,  col.  97-130. 

9.  (F.  67-90).  Liber  Esmom  de  natura  rerum.  =  Ihîd.,  col.  963. 

10.  (F.  90-106).  Differentiae  Ismom  episcopi  iunioris  Spaniensis.= 
lid.,  col.  69-98. 

11.  (F.  106-107>).  Beati  Esidori  episcopi  de  solestitio.  =  Ibid,j 
1.  977. 

12.  (F.  107^-116^).  De  proprietate  sermonum  vel  rerum.  =  lUd., 
1. 1319. 

13.  (F.  117-123^).  Doctrina  et  fides  ecclesiastica,  defmitio  eccle- 
asticorum  dogmatum.  =  Ihid.,  col.  1227. 

14.  (F.  124-128).  Glosae  spiritales  iuxta  Eugherium  episcopum. 

15.  (F.  128^-130).  Sinonima  Gigeronis  (3). 
Au  haut  du  f.  125,  ces  vers  : 

Angelorum  régi  Deo  iuhïlemus  pariter^ 
Michaelem  vénérantes  primatem  solenniter  (4), 
ec  neumes-accents  allemands. 

Parchemin;  130  feuillets,  plus  un  feuillet  de  garde  initial;  0°»,335  X  0^215; 

siècle  ;  écritures  capitale,  onciale,  minuscule,  de  différentes  mains;  rubriques  et 

près  parfois  en  vermillon;  figures  ff.  70^  72,  73^  74,  74^  78%  80%  85%  89\  Au  haut 

feuillet  de  garde  verso,  la  marque  de  provenance  W.  180  de  l'ancienne  biblio- 

lèque  des  bollandistes,  et  au  bas,   cette  note  du  XVIIIe  siècle  :  Bibliothecae 

\P.  Societatis  lesu  domus  professas  Ântverpiensis  Ludovicus  Nonnius  Medicinae 

:tor  observantiae  leslandae  ergo  L.  M.  D.  D.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au 

los,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  : 

m  opéra  etc.  X  saec.  ;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl. 

lale. 


(1)  F.  36%  en  marge,  cette  note  du  XVIP  siècle  :  Desunt  duo  capita  quae  habeniur 
Parisiensi  edilione  anni  1601.  —  Ce  sont  les  chapitres  XXVII  et  XXVIII  du 

rrell,p.614. 

(2)  F.  57,  en  marge,  cette  note  du  XVII"  siècle  :  Hic  liber  vocatur  in  edilione 
farisiensi  anni  1601  Allegoriae  sacrae  scripturae.  Voir  cette  édition,  p.  515-525. 

(3)  Voir,  sur  ce  traité,  PL.,  t.  LXXXI,  col.  359-60,  nn.  13-20. 

(4)  Strophe  de  l'hymne  Angelorum  ordo  sacer.  =  RH.,  n.  1059. 

CATAL.  BlBL.  ROYALE,  T.  II.  18 


274  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1323.  (5193).  —  s.  IsiDORUs  Hispalensis.  De  quinque  libris  Moysis. 

Titre.  Incipit  codex  a  beato  Hisidoro  Spaliense  episcopo  de  V  libris 
Moysi  vel  ceteris  libris  veteris  fundamenti  explanatus  atque  de 
diversis  auctoribus  in  unum  collectus  luculentiusque  expositus.  = 
PL.,  t.  LXXXIII,  col.  207  sqq. 

1.  (F.  1^-2).  Prologus. 

2.  (F.  2).  Capitula  libri  Genesis. 

3.  (F.  2-64^).  Liber  Genesis.  Des.  mut  il.  (in  libro  Numerorum). 
XV.  Quinta  décima  mansio  est  in  rethma  que  Iransfertur  sonitus 
sive  ...  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  207-345. 

Parchemin  ;  64  feuillets  ;  0™,30  X  Qi^jS!  ;  X«  siècle  ;  quelques  lettrines  en  toutes 
couleurs;  signatures  a-h.  F.  V,  on  lit  cette  note  :  Liber  Sancte  Marie  de  Sarnaio  (1), 
quicumque  has  litleras  deleverit  vel  hune  librum  celaveritvel  furatus  fueritanathema 
sil,  Àmen  et  f.  1  :  Societatis  lesu  Lovanii  ex  dono  eœimii  M.  N.  Aug.  Hunnaei  theo- 
logi  lovaniensis.  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  le  titre 
doré  :  5"  Isidori  super  quinque  libros  Moysis^  XI  saec,  et  le  chiffre  couronné  de 
Léopold  P^ 

1324.  (8654-72).  —  S.  Isidorus  Hispalensis.  Opéra. 

1.  (F.  1-1 V,  208-208^).  Fragments  d'un  commentaire  biblique. 

2.  (F.  2-108^).  [Gollectiones  super  evangelia]  de  dictis  Agustini, 
Gregorii,  Iheronimi  vel  ceterorum,  id  est  Euse[bii],  Gregorii  Nazan- 
[zenij.iwc.ln  primis  mihi  necessitatis  causa  querendum  est,preceptor 
optime,  quid  sit  evangelium.  Des.  qui  parce  seminat  parce  et  metet. 

3.  (F.  108V-118).  [Symbola  fidei](2). 

a)  Fides  sancti  Athanasii  episcopi  Alexandrini. 

b)  Exemplum  fidei  Niceni  concilii  CGGXVIII  episcoporum. 
e)  Fides  sancti  Ambrosii  episcopi. 

d)  Fides  sancti  Gregorii  papa. 

e)  Fides  beati  Gregorii  episcopi  Neocessariae. 

f)  Expositio  fidei  catholice  sancti  Iheronimi  presbiteri. 

g)  Doctrina  ecclesiastica  secundum  Nicenum  concilium. 

4.  (F.  118-120).  De  libro  Bedae  presbiteri  quomodo  Amnanus  pre- 
sbiter  et  abbas  scripsit  de  locis  sanctis.  =  PL.,  t.  XCV,  col.  256-58. 

5.  (F.  120-126^).  [Karoli  magni  capitulariumj  (3). 

6.  (F.  126V-128).  [Karoli  magni  edictum]  (4). 


(1)  C'est  l'abbaye  des  Vaux-de-Cernay.  Ce  volume  ne  figure  pas  dans  V Inventaire 
des  biens  et  des  livres  publié  par  M.  H.  Martin,  Bulletin  de  la  Société  de  l'histoire  de 
Paris  et  de  l'Ile  de  France,  1886,  p.  39-42. 

(2)  Voir  sur  ces  diverses  formules  de  foi,  Kattenbusch,  Das  apostolische  Symbol, 
Leipzig,  1897. 

(3)  Voir  MG.,  Legum  sectio  II,  1. 1,  p.  53-62. 

(4)  Ibid.,  p.  62-64. 


s.    ISIDORE  275 

7.  (F.  128).  Canon  sancti  Silvestri  papae  urbis  Romae  et  cclxxxiiii 
episcoporum. 

8.  (F.  128-131).Epistola sancti HiERONYMi.=FL.,t. XXX, col.288-92. 

9.  (F.  131).  [De  canone  scripturarum]. 

10.  (F.  131-132).  Sententie  de  expositione  sancti  Isidori  super 
Levitico.  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  330-33. 

11.  (F.  132-133).  De  libro  sancti  Isidori  offîciorum  de  clericis.  = 
Ibid.,  col  m-19, 

12.  (F.  133-133^).  Ganones  varii  de  clericis  (1). 

13.  (F.  133^-137^).  Liber  generationis  Ihesu  Ghristi  filii  David. 

14.  (F.  137^-146).  Liber  VII  Insidori  de  Deo  et  X  nominibus  quibus 
apud  Ebreos  Deus  vocatur.  =  PL.,  t.  LXXXII,  col.  259-74. 

15.  (F.  146V-147V).  Prologus  [Hieronymi].  =  PL.,  XXIII,  t.  col.  935. 

16.  (F.  148-158^  159V-160V).  [Beda].  Explanatio  sex  dierum.  = 
PL.,  t.  XLÏII,  col.  207-34. 

17.  (F.  158V-159V),  De  etatibus  mundi  sex. 

18.  (F.  160^-188).  [De  Genesi]  ex  dictis  Hieromini,  Gregorii' 
Augustini,  Isidori. 

19.  (F.  188-202V).  [IsiDORus].  Ortus  et  vita  vel  obitus  sanctorum 
patrum.  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  129  sqq. 

20.  (F.  202^-203).  Dicta  Agustini  ad  praedicandum  populum. 

21.  (F.  203-203V).  [Exorcismus  salis]. 

22.  (F.  204).  Noniina  librorum  veteris  et  novi  testamenti. 

23.  (F.  204V-207).  [De  computo]. 

24.  (F.  207^).  Gapituli  ad  tertiam,  sextam  et  nonam. 

Parchemin  ;  208  feuillets  ;  0'",265  X  0°»,17  ;  X«  siècle.  F.  2,  il  y  a  la  note  :  De  libraria 
mncti  Bertini  (2)  ;  plus  tard,  ce  manuscrit  a  appartenu  aux  anciens  boUandistes, 
car  f.  2,  on  trouve  la  cote  de  leur  bibliothèque  t^  MS.  117.  Demi-reliure,  dos  en 
maroquin  rouge,  titres  dorés  des  principaux  traités  ;  en  dessous,  le  chiffre  couronné 
de  Léopold  I»'. 

1325.  (9843-44).  —  S.  Isidorus.  Etymologiae. 

1.  (F.  1-2^).  Fragment  de  calendrier  contenant  les  mois  de  sep- 
tembre, de  juillet  et  d'août.  On  remarque  :  Nonis  septembris  depo- 
sitio  sancti  Bertini  abhatis ;  Vid.  sept,  sancti  Audomari  episcopi  et 
confessoris;  XVllkal.  aug.  translatio  sancti  Bertini  ahbatis. 

2.  (F.3-253V). [Isidorus]. Etymologiarum  libri  XX.=  PL.,  t.LXXXH, 
73  sqq.  Des.  mutil.  col.  712  :  Gazetum  vero  regio  unde  defe[rtur]. 

*archemin  ;  253  feuillets  ;  0^,285  X  0"',20  ;  X«  siècle  :  très  curieuses  lettrines  ; 
)riques  en  capitales  rustiques  ;  tableaux  en  couleurs.  F.  2,  il  y  a  la  note  :  Ex 


(1)  Cf.  PL.,  t.  LXXXIV,  col.  25-26. 

(2)  Cf.  G.  Becker,  Calalogi  bibliothecarum  antiqui,  Bonnae,  1885,  p.  182,  n.  52. 
mt-êlre  Bede  liber  super  evangelium. 


276  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

Bibliolheca  D.  D.  loannis  Plolmaei.  L'estampille  rouge,  7?.  F.,  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  trouve  f.  3  et  f.  253.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le 
titre  doré  :  Isidori  Origines,  XI  saec,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en 
maroquin  rouge;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1326.  (8714-19).  —  S.  Isidorus.  Soliloquia. 

1.  (F.  1-27^).  Soliloquia  Isidori  episcopi  Hispalensis  urbis.  =  PL., 
t.  LXXXIII,  col.  827  sqq. 

2.  (F.  28-46^  ).  Amphilochh  episcopi  Iconii  in  vita  et  miraculis  sancti 
patris  noslri  Basilii  archiepiscopi  Cappadocie.  =  BHL.^  n.  1022. 

3.  (F.  46v).  De  Antichristo. 

4.  (F.  47-65).  [Adalgerus].  De  laude  caritatis.  =  PL.,  t.  GXXIV, 
col.  915  sqq. 

5.  (F.  65-66).  Lectio  scripturarum.  Inc.  Si  divine  est  cognitio  beati- 
tudinis. 

6.  (F.  66-67).  Epistola  beati  Magharii  ad  monachos.  =  PL.,  t.  GUI, 
jcol.451. 

7.  (F.  61-7^).  [De  virtute  psalmorum].  Inc.  Orant,  gemunt,  gratu- 
lantur. 

8.  (F.  72-72^).  Laus  psalmorum.  Inc.  In  psalmis  itaque  invenies. 

9.  (F.  72^-73).  De  caméra  Christi,  sermo  sancti  Augustini  episcopi. 

10.  (F.  73-84).  De  conflictu  vitiorum  atque  virtutum  beati 
Ambrosii.  =  PL.,  t.  XL,  col.  1091. 

11.  (F.  84-85).  Excerpta  de  conlatione  patrum. 

12.  (F.  85-86).  Sermo  Augustini  de  defunctis.  =  Ibid.,  col.  1341-42. 

13.  (F.86-87V).  Admonitio  ad  monachos.  =  PL.,  t.  LXVII,  col.  1083. 

14.  (F.  87^-88).  Sermo  de  caritate  beati  Gregorii.  —  Extrait. 

15.  (F.  89-92^).  [Miracula  SS.  Gregorii  et  Sébastian!  Suessionibus 
in  monasterio  Sancti  Medardi].  =  BHL.,  n.  7547. 

Parchemin;  92  feuillets;  0^237  X  0">,156  ;  XP  siècle,  sauf  les  quatre  derniers 
feuillets  qui  sont  du  XIP;  quelques  lettrines.  F.  1  et  f.  88,  on  lit  la  note  :  Liber  sancte 
Riclrudis  Marchianensis  (1),  notation  qui  se  retrouve  en  abrégé  :  L.  S.  R.T.  D.  au 
bas  d'un  grand  nombre  de  pages.  L'ex-libris  des  anciens  bollandistes  >>^  MS.  56 
se  trouve  f.  1  et  f.  1^  Demi-reliure,  dos  en  maroquin  rouge  ;  au  dos,  les  titres  dorés 
des  divers  traités  et  le  chiffre  couronné  de  Léopold  Pi  (2). 

1327.  (9799-809).  —  S.  Isidorus.  Expositio  super  Genesim. 

1.  (F.  l-2v).  1444.  In  die  sancti  Martini  Moguntie  (3). 

2.  (F.  3).  Notes  diverses,  exercices  de  plume. 


(1)  Ce  volume  ne  se  trouve  pas  dans  le  catalogue  publié  par  Sanderus,  Bibl. 
belg.  ms.,  1. 1,  p.  58  sqq. 

(2)  Sur  ce  manuscrit,  voir  Catnl.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux.,  t.  II,  p.  237. 

(3)  Sur  le  culte  de  S.  Martin  à  Mayence,  voir  l'article  du  D'"Bruder,  dans  Ver 
Kalholik,  1901,  pp.  223-40,  289-304,  425-43. 


s.   ISIDORE  277 


ILes  feuillets  3^-4  sont  blancs. 
3.  (F.  3v).  Contenta. 
4.  (F.  4-124V).  Expositio  sancti  Isidori  episcopi  super   Genesim, 
[aliosque  libros  Pentateuchi,  ludicum,  Regum,  Hesdre  et  Macha- 
beorum].  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  207  sqq. 

5.  (F.  125-127).  [De  annulo  et  baculo.  Dialogus  inter  papam  et 
regem]  (1). 

116.  (F.  128-128V).  Poème. 
[  Inc.  Gesar  maiores  transcendens  atque  minores 

f  Nutibus  alternis  dictât  scribendo  quaternis. 

S  Des.  Ipsis  de  reliquis  voto  defmgere  cunctis. 

[7.  (F.  128v-132v).  [Martialis  epigrammata].  —  Extraits,  savoir  : 
''pigr.  l,  108-VlII,  35. 

8.  (F.  133-137^).  [Ecbasis  cuiusdam  captivi  per  tropologiam]  (2). 
H9.  (F.  137^-140^).  Enigmata  Aldhelmi  episcopi.  =  PL.,  t. LXXXIX, 
^Kl.  161  sqq. 

10.  (F.  141-145).  Cuiusdam  Astensis  poète  Novus  Avianus  (3). 

111.  (F.  145-145V).  Vers. 
Inc.  Nulla  salus  aut  pax  veniat  tibi  gens  tenebrosa, 
Non  maneat  lecum  benedictio  gens  odiosa. 
12.  (F.  145v).  [WiDO.  De  Hastingae  praelio]  (4). 
Le  feuillet  146  est  blanc. 
13.  (F.  147-204).  Liber  Lucii  Gegilii    Firmiani  Lagtangii  contra 
gentes.  =  PL.,  t.  VJ,  col.  111  sqq. 

Parchemin  ;  204  feuillets  ;  0",295  X  O^jSO  ;  XP  siècle,  sauf  les  deux  premiers 
feuillets  écrits  au  XV«;  les  feuillets  125-204  sont  à  deux  colonnes.  Il  y  a  les  notes 
suivantes  au  sujet  de  la  provenance  du  volume  :  F.  3  :  Liber  hospilalis  sancti 
Nicolai  in  opposHo  Ursicastelli  in  ripa  Moselle  siti  ;  f.  4  et  f.  125  :  Isle  est  liber 
hospilalis  sancti  Nicolai  prope  Cusam.  Le  manuscrit  a,  plus  tard,  appartenu  aux 
boUandistes,  car  il  porte,  f.  S"  et  f.  4,  la  marque  ^  MS.  105  de  leur  bibliothèque. 
L'estampille  rouge,  R.F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  voit  f.  4  et 
f.  204^  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  qui  se  trouve  reproduit 
à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique 
et  l'inscription  :  Bibl.  royale  (5). 


(1)  Cf.  Notices  et  extraits  des  manuscrits  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris, 
t.  XXXI,  p.  137. 

(2)  Publié  par  E.  Vogt,  Ecbasis  captivi,  das  àlteste  Thierepos  der  Mittelalters, 
Strassbourg,  1875. 

(3)  Publié  par  E.  Grosse,  Programma  des  kôniglichen  Friedrichs-Collegiums  zu 
Konigsberg,  1868. 

(4)  Publié  par  Francisque  Michel,  Chroniques  anglo-normandes,  t.  III,  p.  1-4. 
Dans  ce  volume,  il  n'y  a  que  les  65  premiers  vers. 

(5)  Au  sujet  de  ce  volume,  voir,  outre  les  ouvrages  cités  plus  haut,  J.  Grimm  und 
A.  ScHMELLER,  Lalcinischc  Gedichte  des  X.  und  XI  Ih.,  Gottingen,  1838,  p.  286,  où  ce 


I 


278  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 


I 


1328.  (IL  2548).  —  S.  Isidorus.  Opéra. 

1.  (F.  1-32^').  [Tabula  in  librum  etymologiarum]. 
A  la  suite  de  cette  table,  on  lit  cette  note  écrite  au  XVI^  siècle  : 

Hanc  tabulam  composuif  nobis  domnus  Rolandus  decanus  tungrensis 
qui  obiit  anno  Domini  M^  CCCC"  lit  circa  festum  omnium  san- 
dorum. 
Le  feuillet  33  est  blanc. 

2.  (F.  34-230^).  YsiDORus.  Ethimologiarum.  =  PL.,  t.  LXXXII, 
col.  73  sqq. 

Parchemin;  230  feuillets;  0™,299  X  O-^^O;  XI«  siècle,  sauf  les  trente-deux  pre- 
miers feuillets,  qui  sont  du  XIV;  deux  colonnes.  F.  34,  on  lit  :  Liber  sancti  lacobi 
in  leodio  ;  les  cotes  E.  14  et  B.  33  se  trouvent  au  f.  1,  ainsi  que  la  marque  Phil- 
Upps  Ms.  8219.  Ce  volume  a  été  acquis  en  1900.  Reliure  du  XVIP  siècle,  veau; 
au  dos,  le  titre  doré  :  Etymologiae  Isidori  MS. 

1329.  (4687).  —  S.  Isidorus  Hispalensis.  Opéra. 

1.  (F.  1^').  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-184).  Libri  ethimologiarum  YsmoRiepiscopi  numéro  XX*».= 
t.  LXXXII,  col.  73  sqq. 

Parchemin  ;  184  feuillets;  0"',355  X  0"",25;  XIP  siècle;  deux  colonnes  ;  très  belles 
lettrines  en  toutes  couleurs;  initiales  rouges  et  bleues,  signatures  i-xxm.  F.  184\il 
y  a  la  note  :  [Liber  sancte  Marie  de  Villari  in  Bjrabanlia.  Reliure  ancienne,  veau 
racine. 

1330.  (5447-58).  —  S.  Isidorus  Hispalensis.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Note  sur  la  célébration  de  Pâques,  table  des  matières  du 
volume,  des  traités  de  S.  Isidore. 

2.  (F.  2-133^).  YsiDORi  Hispalensis  episcopi  ethimologiarum  libri 
XX.  =  FL.,  t.  LXXXII,  col.  73  sqq. 

3.  (F.  133^-137^).  [Isidorus].  Liber  proemiorum  de  hbris  novi  ac 
veteris  Testamenti.  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  155. 

4.  (F.  137^-143).  [Isidorus].  Vita  vel  obitus  sanctorum  qui  in 
Domino  praecesserunt.  =  Ibid.,  col.  129-156. 

5.  (F.  143-148).  [Isidorus].  De  significationibus  nomînum.  =  Ibid., 
col.  97-130. 

6.  (F.  148-159).  [Isidorus].  De  natura  rerum.  =  Ibid.^  col.  963. 

7.  (F.  159-166).  Differentie  YsiDORi  episcopi  iunioris  Inspanensis.  == 
Ibid.,  col.  69-98. 

8.  (F.  166-166^).  De  solstitio,  de  equinoctio,  de  anno,  de  prima 
die  etc.  =  Ibid.,  col.  977,  971. 


volume  est  cité  d'après  l'ancienne  cote  n.  7925;  Edelestand  du  Meril,  Poésies  iné- 
dites du  moyen  âge,  Paris,  1854,  p.  271  sqq.  ;  P.  Thomas,  Catal.  des  manuscrits  de 
classiques  latins  de  la  Bibl.  roy.  de  Belgique,  p.  43. 


s.    ISIDORE  279 

9.  (F.  166^-1 70^).  [IsiDORusJ.De  proprietate  sermonum  velrerum.= 
Ibid.,  col  1319. 

10.  (F.  170^-173).  [IsiDORus].  Doctrina  et  fides  ecclesiastica,  diffi- 
nitio  ecclesiaslicorum  dogmatum.  =  Ibid.,  col.  1227. 

11.  [F,  173-174^).  Glose  spirituales  iuxta  Eucharium  episcopum  (1). 

12.  (F.  174V-178V).  Synonima  Giceronis  (2). 

13.  (F.  179-179^).  Epistola  sancti  Augustini  ad  Seleucianam.  = 
PL.,  t.  XXXIII,  col.  1086. 

Parchemin;  179  feuillets;  O-^^SX  0%25;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très  belles 
lettrines  en  toutes  couleurs.  F.  179' ,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancti  Pétri  in  Gemblus. 
Reliure  du  XVIP  siècle;  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Isidoru  .  Ethimotog., 
tranche  rouge. 

1331.  (9384-89).  —  S.  Isidorus  Hispalensis.  Opéra. 
.    1.  (Feuillet  de  garde,  verso).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1-35^).  Tabula  in  libro  ethimologiarum. 

3.  (F.  36-170).  Libri  ethimologiarum  Ysidori  Hispalensis.  =  PL., 
t.  LXXXII,  col.  73  sqq. 

4.  (F.  171-184).  Sinonima  sancti  Ysidori.  =  PL.,  t.  LXXXIII, 
col.  827  sqq. 

5.  (F.  184^-186).  Sermo  Ysidori  episcopi.  =  PL.,  t.  LXXXVII, 
col.  457. 

6.  (F.  1 86-23 Iv).  De  summo  bono  sancti  Ysidori  episcopi.  =  PL., 
t.  LXXXIII,  col.  537  sqq. 

7.  (F.  231v-232v).  Tituli  capitulorum  libri  de  summo  bono. 

>archemin;  232  feuillets;  0'",31  X  0'",225;  XIP  siècle,  les  feuillets  38  à  170; 
XV«  siècle,  les  feuillets  1-37, 171  à  232;  les  feuillets  186-232^  ont  été  écrits  en  1441, 
comme  l'atteste  la  note  suivante,  f.  231  :  Liber  ....  scriptus  necnon  finitus in civitate 
leodiensi  per  manus  Segeri  Everardi  de  Waelwyck,  anno  Domini  M^CCCC*'  quadra- 
gesimo  primo  mensis  aprilis  die  octava.  Les  feuillets  1-37%  171-232''  sont  écrits  sur 
deux  colonnes.  Sur  le  troisième  feuillet  de  garde  il  y  a  la  cote  KK,  4-6  de  la 
bibliothèque  de  Saint-Laurent  à  Liège,  et  au  verso  du  même  feuillet,  on  lit  :  Isle 
liber  pertinet  monaslerio  sancti  Laurencii  propc  et  extra  muros  Leodienses,  legatus 
eidemper  venerabilem  virum  magistrum  Pelrum  de  Bruxella  canonicum  sancti  Pauli 
leodiensis.  Qui  obiit  anno  Domini  M° .CCCC^ .xlvii"  tercio  kalendas  februarii. 
Requiescat  inpace.  Âmen.  F.  1,  on  lit  :  Iste  liber  pertinet  monasterio  Sancti  Laurentii 
prope  et  extra  muros  Leodienses.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre 
doré  :  Jsidori  opéra,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge;  en 
dessous,  les  armes  de  Belgique  et  la  cote  Bibl.  royale, 

1332.  (9915).  —  S.  IsiDORUs.  Etymologiae. 

il.  (F.  1).  Rubrice  libri  infrascripti. 
2: 


tl)  Voir  plus  haut,  p.  273,  n.  14. 
i2)  Cf.  supra,  p.  273,  n.  15. 


f 


280  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

2.  (F.   lv-199).    [IsiDORUs.    Etymologiamm    libri    XX].    = 
t.  LXXXIII,  col.  73  sqq. 

Parchemin;  199  feuillets:  O^-^Sâ  X  0™,18;  XII"  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  en  toutes  couleurs;  initiales  en  rouge,  bleu  et  vert;  signatures  i-xxi. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale,  R.F.,  se  trouve  f.  1'  et  f.  198. 
Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  sur  une  étiquette  en 
maroquin  rouge;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1333.  (9918-19).  —  Isidorus.  De  virtutibus. 

1.  (F.  lv-57).  Liber  Ysidori  de  virtutibus.  =  PL.,  t.  LXXXIII, 
col.  537  sqq. 

2.  (F.  57-57^).  [Epistola  Frederigi  Coloniensis  episcopi  clero  Leo- 
diensi]  (1). 

Parchemin  ;  57  feuillets,  plus  quatre  de  garde  en  papier  ;  0°»,294  X  0'°,172  ; 
XIP  siècle.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancti  Laurentii  in  Leodio  et  la  cote  LL,  2-2. 
Reliure  veau  racine,  à  filets  d'or;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur 
une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Isidorus  de  virtutibus  XII  saec,  avec  les  armes 
de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1334.  (10098-105).  —  S.  Isidorus.  Opéra. 

1.  (F.  1-9).  Excerpta  de  libro  Iulii  Solini  de  mirabilibus  mundi.  Des, 
mutil.  ad  quos  quoniam  non  est  pervenire  propter  (c.  xxxiii,  §  15). 

2.  (F.  9-15).  Excerpta  de  libris  Fabii  Glaudii  Fulgentii  viri  claris- 
simi. 

3.  (F.  15-18).  Ex  epistolis  Ieronimi. 

4.  (F.  19-28V).  Courts  extraits  de  Cigéron,  De  Senectute,  De  Amî- 
citia,  de  Officiis,  et  des  discours  loro  domo  .'^ua,  in  P.  Vatinium  testem, 
de  provinciis  consularibus,  de  aruspicum  responsis,  pro  Cornelio  Balbo, 
pro  Celio. 

5.  (F.  29-31V).  Extraits  divers. 

6.  (F.  32-32V).  Ex  libro  Ennodii  contra  eos  qui  adversus  synodum 
scribere  praesumpserunt  (2). 

7.  (F.  32V-37).  Divers  extraits  de  Pères. 

8.  (F.  37^).  Lettres  de  Gigéron  :  Pridie  antequam  mitteretur  in 
exilium.  —  Eiusdem  cum  senatui  gratias  egit.  —  Eiusdem  cum  populo 
gratias  egit. 

9.  (F.  38-41).  [Glaudiani  excerpta]. 

10.  (F.  41-42V).  De  odis  Oratii. 


(1)  Cette  lettre  a  été  publiée  diverses  fois,  Martene  et  Durand,  Amplissima 
collectio,  1. 1,  p.  674;  Hartzheim,  Concilia  Germaniae,  t.  III,  p.  291  ;  PL.,  t.  GLXVI, 
col.  1349;  Analectes  pour  servir  à  l'histoire  ecclésiastique  de  la  Belgique,  t.  VI,  p.  51; 
Neues  Archiv,  t.  VII,  p.  192. 

(2)  Voir  plus  haut,  p.  222,  n.  1218  (9945-48),  13». 


s.    ISIDORE  281 

11.  (F.  43-88^).  Liber  sancti  Isidori  super  quinque  libros  Moysi. 
Des.  mutil.  prolinus  edum  coxit  cuius  carnes  secundum  praeceptum 
angeli. ...  ==  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  207-381. 

Parchemin;  88  feuillets  ;  0'°,225  X  0'",152;  XIIP  siècle;  deux  colonnes.  F.  1,  ily 
a  les  notes  suivantes  :  Liber  Carthusiensium  prope  Leodium,  et  Coll.  Societatis 
lesu  Lov[anii].  M.  B.  Y4.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré 
reproduit  à  Tintérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Excerpta  ex  lui. 
Solino,  Cl.  Fidgentio  etc.  Xll-Xlll  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et 

I inscription  :  Bibl.  royale  (1). 
1  1335.  (21860).  —  IsiDORUs.  Liber  soliloquiorum. 
il.  (F.  Iv).  Index. 
|2.  (F.  2-3^).  [Epistola  Gregorii  magni  ad  Eulogium  Alexandri- 
lium].  =  PL.,  t.  LXXVII,  col.  1095-99. 

3.  (F.  3v-4).  Theophilus  contra  Origenem.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  758. 

4.  (F.  5-6v).  [Bernardus]  abbas  Glarevallensis  ...  de  humilitate  et 
superbia.  —  Courts  extraits. 

>Le  feuillet  7  est  blanc. 
5.  (F.8-9).Magister  HuGO.De  VI ydriis.= PL.,  t.  GLXXV,  col. 75 1-53. 
6.  (F.  9-9v).  Idem.  De  confessione.  =  PL.,  GLXXVI,  col.  549. 
7.  (F.  9^-18).  Liber  soliloquiorum  beati  Ysidori  Spalensis  epi- 
scopi.  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  827  sqq. 

■  8.  (F.  18-58).  Flores  epistolarum  Iheronimi  et  Augustini  excerpta 
magistro  Stephano. 
Parchemin;  58  feuillets;  0'",222  X  0°»,155;  XIII«  siècle  ;  deux  colonnes.  F.  4,  on 
lit  :  LWer  sancle  Marie  de  parco,  si  quis  abstulerit  anathema  sit,  fiai,  fiai,  et  f.  h^"  : 
Liber  S.  Marie  de  parcho,  si  quis  abstulerit  anathema  sit.  A  l'intérieur  de  la  cou- 
verture, il  y  a  la  cote  :  /.  theca  III,  et  Tex-libris  :  Ex  bibliotheca  P.  P.  C.  Lammens, 
D.  19.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1863,  à  la  vente  des 
livres  de  Van  Alstein  pour  fr.  13,20.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Tract. 
Mora.  diver.  vol.  III  ;  sur  les  deux  plats  les  armoiries  de  Tabbaye  de  Parc  ont  été 
grattées. 

1336.  (II.  959).  —  S.  IsiDORus  Hispalensis.  Opéra. 

1 .  (F.  1-40).  Libellus  de  moribus  (2).  =  PL,  t.  LXXXIII,  col.  537  sqq. 

2.  (F.  40-52^).  [Excerpta  ex  Isidori  libris  etymologiarum].  =  PL., 
t.  LXXXII,  col.  73  sqq. 

3.  (F.  52V-61).  Expositio  canonis.  Inc.  In  virtute  sancte  crucis  et 
sacramento  altaris.  Des.  In  duobus  primis  est  convenientia,  in  tercio 
différencia. 


(1)  Voir,  au  sujet  de  ce  manuscrit,  P.  Thomas,  Catal.  des  manuscrits  de  classiques 
latins  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  63. 

(2)  Cet  opuscule  est  formé  de  54  chapitres  tirés  des  livres  I  et  II  des  Sentenliarum 
libri  III  d'Isidore  de  Séville. 


I 


282  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 


1^^ 


4.  (F.  61-75^').  Soliloquium  donini   Drogonis  prius  abbatis  sanct 
lohannis  LaudunensiS;  dein    Hostiensis    episcopi    de    sacramento 
dominice  passionis.  =  PL.,  t.  GLXVI,  col.  1513  sqq. 

5.  (F.  75^-85^).  [RoBERTi  Fretelli]  liber  de  situ  terre  iherosolimi- 
tane.  =  PL.,  t.  GLV,  col.  1039  sqq. 

6.  (F.  86-105).  Responsio  ciiiusdam  ad  quendam  monachum  Gister- 
ciensis  ordinis  qui  quesierat  ab  eo  quid  significationis  habeant ... 
signa  ...  Sauli  prophetata.  Inc.  Dilectissimo  et  digne  diligendo  fratri 
H.  frater  indignus  suo  prenomine  ....  quaestionem  illam  de  Saule 
quam  a  me  minimo  sciscitatus  es. 

7.  (F.  105^-110^).  [Gommentarius  in  genesin]. 

8.  (F.  111-148).  [Explanatio  super  quinque  libros  MoysiJ.  Inc. 
Sequens  explanatio  ...  idcirco  capitulatio  dicitur,  quia  capitulatim  id 
est  breviter  atque  compendiose  universa  perstringit. 

9.  (F.  148^').  Sententia  septem  sapientium.  =  PL.,  t.  V,  col.  879. 

10.  (F.  148-148^).  Quare  sic  hore  cantentur  et  Pater  noster,  en  vers. 

Parchemin;  148  feuillets;  0", 243  X  0^16;  XIIP  siècle;  quelques  lettrines;  ini- 
tiales rouges  et  vertes.  F.  1  et  148%  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de  Cambe- 
rone;  et  au  bas  d'un  grand  nombre  de  pages,  se  trouve  l'inscription  :  De  Cambe- 
rone  (1).  F.  148%  on  lit  aussi  :  Godfredus  Carlier  est  possessor  huius  libri.  L'ex-libris  : 
Sir.  T.  P.  Middle  Hill.  354  se  trouve  f.  148.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Biblio- 
thèque royale  en  1888  pour  45  francs.  Reliure  moderne,  veau  brun  estampé, 
fermoirs  en  cuivre  ciselé  avec  l'inscription  en  relief  :  Reg.  Bibl.  Belgica.  On  a 
gardé  l'ancienne  étiquette  sous  corne  et  entourée  d'un  cadre  en  cuivre  :  Ysidorus 
de  moribus. 

1337.  (IL  1069).  —  IsiDORus.  Liber  differentiarum. 

1.  (F.  1-11^).  Liber  differentiarum  sancti  Ysidori  episcopi.  = 
PL.,  t.  LXXXIII,  col.  9  sqq. 

2.  (F.  11^-58^).  Liber  scintillarum  Augustini  de  diversis  doctrinis. 
Sous  ce  titre,  il  y  a  un  grand  nombre  de  courts  extraits  des  Pères 

sur  diverses  matières  ascétiques. 

3.  (F.  59-64).  Passio  sanctorum  apostolorum  beati  Pétri  et  Pauli.= 
BHL.,  n.  6657. 

4.  (F.  64^65).  Dedicatio  sancti  Michaelis  archangeli.  =  BEL., 
n.  5948. 

5.  (F.  65-67^).  Passio  sancti  Andrée  apostoli.  =  BEL.,  n.  428.  Inc. 
Quod  oculis  nostris  videmus. 

6.  (F.  67^-72).  Actio  seu  praedicatio  sancti  lohannis  apostoli.  = 
BHL.,  n.  4320. 

7.  (F.  1^-1^).  Passio  sancti  lacobi  apostoli  fratris  sancti  loannis 
evangeliste.  =  BHL.,  n.  4057. 


1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  359. 


s.    ISIDORE  283 

8.  (F.  74V-75).  Passio  S.  lacobi  apostoli.  =  BHL.,  n.  4094. 

9.  (F.  75-78).  Passio  S.  Bartholomei  apostoli.  =  BHL.,  n.  1002. 

10.  (F.  78-82).  Passio  S.  Mathei  apostoli  et  evangelistae.  =  BHL., 
n.  5690. 

11.  (F.  82-86).  Passio  apostolorum  Symonis  et  ludae.  =  BHL., 
11.7749. 

12.  (F.  86-87).  Assumptiô  S.  Philippi  apostoli.  =  BHL.,  n.  6814. 

13.  (F.  87^-94).  Passio  S.  Thomae  apostoli.  =  BHL.,  n.  8136. 

14.  (F.  94-97).  Passio  sancte  Margarete  virginis.  =  BHL.,n.  5303. 

15.  (F.  97v).  Oratio  ad  sanctam  Margaretam. 

Parchemin;  97  feuillets  ;  O*",  19  X0%128;  XIIP  siècle.  Les  feuillets  59-97  sont 
palimpsestes,  l'ancien  traité  qui  s'y  trouvait  est  écrit  en  caractères  anglo-saxons. 
Ce  volume  provient  de  l'abbaye  d'Aine,  mais  il  ne  reste  aucun  indice  extérieur  de 
cette  provenance;  plus  tard,  il  fut  le  n.  4649  de  la  collection  Phillipps,  il  a  été 
acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Reliure  anglaise,  cuir  brun  gaufré  ;  au 
dos,  le  titre  doré  :  Isidori  liber  differenciarum  (1). 

1338.  (II.  1007).  —  IsiDORus  Hispalensis.  Etymologiae. 

1.  (F.  1).  Fragment  d'un  testament  passé  à  Tournai  au  XVII«  siècle. 
Il  y  est  question  des  membres  de  la  famille  Pottier. 

2.  (F.  2-225^).   [IsiDORi  episcopi    libri  etymologiarum].  =   FL., 
LXXXII,  col.  73  sqq. 

3.  (F.  226^).  Quelques  vers  et  aulres  notes,  entre  autres  ce 
distique  : 

Qui  bona  vina  bibit  paradysum  tucius  ibit 
Et  quia  credo  mori  potabo  de  meliori. 

Parchemin;  226  feuillets;  0™,313X0™,217;  XI V*^  siècle  ;  deux  colonnes;  quelques 
jolies  lettrines  ;  initiales  rouges  et  bleues.  Au  deuxième  plat  intérieur  de  la  cou- 
verture, il  y  a  la  note  :  Liber  sancti  Martini  Tornacensis,  servanti  benedictio, 
auferenli  malediclio  (2).  L'estampille  Sir  T.  P.  Middle  Hill  se  trouve  f.  2;  ce 
volume  portait  dans  la  bibliothèque  Phillipps  le  n.  2054,  il  a  été  acquis  par  la 
Bibliothèque  royale  en  1888  pour  fr.  40.  Reliure  ancienne  restaurée  ;  ais  de  bois 
recouverts  de  peau  de  truie  estampée. 

1339.  (2864-71).  —  IsiDORUs.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-78).  Vita  beatissime  Angele  de  Fulgineo.  =  BHL.,  n.  456. 
Les  feuillets  78^-80^  sont  blancs. 
2.  (F.  81-95).  Vita  fratris  Rogerii.  =  BHL.,  n.  7289. 


1(1)  Ce  manuscrit  est  décrit  dans  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux,,  t.  II, 
1 504-5. 

(2)  Cf.  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  Saint-Martin  de  Tournai  actuellement 
fiervés  à  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles^  p.  12-13. 


284  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

4.  (F.  95^-110).  Vita  Elisabeth  sanctimonialis  inErkenrode,  ordinis 
Gisterciensis,  Leodiensis  dyocesis.  =  BHL.,  n.  2484. 

Les  feuillets  111-1 12^  sont  blancs. 

5.  (F.  113-1 17^).  [Hugo  de  sangto  Vigtore].  Soliloquium  dilectionis. 
De  arra  anime.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  951. 

6.  (F.  117^-128^).  Liber  secundus  soliloquiorum  sancti  Isidorl  = 
PL.,  t.  LXXXIir,  col.  845  sqq. 

7.  (F.  128^-138).  Excerpta  de  libro  Iohannis  Cassiani  continente 
XXIIIP'^  collationes  Patrum.  =  PL.,  t.  XLIX,  passim. 

8.  (F.  138-147).  Excerpta  ex  omeliis  beati  Gregorii  pape  super 
Ezechielem.^^  PL.,  t.  LXXVI,  passim. 

9.  (F.  148^-158).  Excerpta  ex  libris  confessionum  sancti  Augustini 
episcopi. 

10.  (F.  158-163V).  Table  alphabétique. 

Parchemin  ;  163  feuillets,  plus  deux  de  garde  à  la  fin  ;  0'",18  X  O™,!^  ;  XV«  siècle 
(1409),  car  on  lit,  f.  18:ExplicU  annoDominiM"C"C"C°C".  IX^  circa  festum  omnium 
sanctorum  per  manus  fralris  Arnoldi  dicti  Corlte  (1).  F.  1%  il  y  a  la  note  :  Liber 
monasterii  sancti  Pauli  in  Zonia  sive  Rubeevallis,  reddalur  ei,  et  f.  178  :  Liber 
monasterii rubee  vallis  in  Zonia prope  Bruxellam.  L'estampille  rouge,  R.F.,  delà 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  162''.  Demi-reliure  moderne,  dos 
en  maroquin  rouge  avec  les  titres  des  divers  traités  (2). 

1340.  (7997-8002). — Isidorus.  Etymologiae,  et  autres  traités  de 
divers  auteurs. 

1.  (F.  7-7^).  Table  des  chapitres  de  l'ouvrage  suivant. 
Le  feuillet  8  est  blanc. 

2.  (F.  9-109V).  S.  IsiDORi  HisPALENSis  ethymologiarum  libri  XX.  -= 
PL.,  t.  LXXXII,  col.  73  sqq. 

Les  feuillets  1 10-1 12^  sont  blancs. 

3.  (F.  113-142^).  Gronica  fratris  Martini  penitentiarii  (3). 

4.  (F.  143).  [De  Nicolao  III,  Martino  IV  et  Honorio  IV]. 
Les  feuillets  143^-146^  sont  blancs. 

5.  (F.  147-230).  Summa  collationum  Ioannis  Gallensis  (4). 

6.  (F.  231-249^).  Iagobusde  Gesullïs.  Deludo  sacchorum  (5). 
Les  feuillets  250-253^  sont  blancs. 


(1)  Cf.  le  n.  2741-47  et  Hagiographi  Bollandiani,  Anecdota  ex  codicibus  Iohannis 
Gielemans,  pp.  178-9,  189,  218. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Catal.  codd.  hagiogr.  bibl.  reg. 
Bruxell,  1. 1,  p.  346-47. 

(3)  Sur  les  diverses  éditions  de  la  chronique  de  Martinus  Polonus,  voir  Potthast, 
Bibliotheca  hislorica  medii  aevi,  2^  éd.,  1. 1,  p.  771-72. 

(4)  Cf.  Brunet,  Manuel  du  libraire,  b"  éd.,  t.  V,  p.  592. 

(5)  Voir,  sur  ce  traité  de  Jacques  de  Gessoles,  Brunet,  Manuel  du  libraire,  5^  éd., 
t.  m,  p.  480  sqq. 


I 


s.    ISIDORE  285 

7.  (F.  254).  Epistola  Aristotelis  ad  Alexandrum  (1). 

8.  (F.  254-259^).  Epistola  beati  Ambrosii  missa  ad  imperatorem  (2). 
c,  Scripsisli  nunc  mihi  Alcobacie. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf;  259  feuillets;  0"»,295 X  0'",205 ;  XV*  siècle 
(1456),  car  on  lit,  f.  109"^  :  Hic  liber  scriplus  estper  fratrem  Nycholaum  de  Halen  cano- 
nicum  regularem  ordinis  premonstralensis  monasterii  longerlensis  profcssum  fini- 
vitqne  eum  Dole  in  Burgundia  nouas  decembris  anno  lvj^°  ;  deux  colonnes.  F.  1  e>t  2, 
on  lit  :  Pro  domno  Ârnoldo  Dyest  abbate  Tongerlensi  (3).  Demi-reliure  moderne; 
au  dos,  les  titres  dorés  des  divers  traités  et  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P^. 

1341.  (II.  2433).  —  S.  IsiDORUs.  Opéra. 

1.  (F.  1-104).  Liber  sententiarum  beati  Ysidori  episcopi.  =  PL., 
t.  LXXXIII,  col.  537  sqq. 

2.  (F.  104^-131^').  Liber  de  humana  miseria  a  Lothario,  diacono 
cardinali  sanctorum  Sergii  et  Bachi,  qui  postea  Innocentius  papa 
tercius  appellatus  est.  =  PL.,  t.  GGXVII,  col.  701  sqq. 

3.  (P.  132-330).  Summa  seu  compendium  theologice  veritatis,  cuius 
auctor  ab  aliquibus  sanctus  Thomas  de  Aquino,  ab  aliis  autem 
Ulricus  de  Argentina  estimatur  (4). 

Papier,  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  d'une  croix  ;  330  feuillets  ;  0'",315 
X  0°s21;  XV«  siècle  (1470),  car  on  lit  :  Per  fratrem  P.  M.  d.  l.p.  i.  u.p.  in  die 
Ântonii  abbalisanno  Domini  M"  cccc"  lœx",  etf.  131^  :  Permanus  fratris  P.  M.  d. 
i.  p.  B.  p.  in  die  Kunegundis  virginis  anno  Domini  M^  cccc"  lœx".  Deux  colonnes. 
Ce  volume  a  été  acheté  fr.  418  à  une  vente  chez  Fiévez,  le  22  mars  1900  (n.  1029 
du  catalogue).  Reliure  ancienne;  peau  de  truie  estampée,  coins  et  fermoirs  en 
cuivre  ciselé,  avec  la  devise  :  0  înater  Dei  miserere  mei. 

1342.  (8720).  —  S.  Isidorus.  De  summo  bono. 

1.  (F.  1^  et  93).  Prière  pour  la  bonne  mort,  en  flamand. 
Les  feuillets  2-5  sont  blancs. 

2.  (F.  6).  Capitula  sive  rubrice  sancti  Ysidori  episcopi. 

3.  (F.  6V-93).  Liber  sententiarum  beati  YsmoRi  Hispalensis  episcopi 
li  intitulatur  de  summo  bono.  =  PL.,  t.  LXXXIII,  col.  537  sqq. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf;  93  feuillets  ;  0^,21  X  0°',145  ;  XV«  siècle 
1483),  car  on  lit,  f.  93  :  Finilus  et  scriplus  per  manus  fratris  Adriani  de  Moyepro- 
fessi  huius  domus  a  prima  fundalione  quinlus  in  ordine,  anno  aetatis  sue  Ixxvj", 
professionis  vero  sue  liHj".  Scriplus  el  finilus  ul  supra  anno  Domini  M"cccc°.lxxxfiiii 
circa  feslum  epyphanii  Domini  anno  quo  supra.  Reliure  ancienne,  veau  estampé  ; 
fermoirs  en  cuivre. 

i(l)  Sur  la   correspondance  d'Aristote   et  d'Alexandre,  cf.  Fabricius-Harles, 
ibliotheca  graeca,  1793,  t.  III,  p.  277. 
(2)  Cette  lettre  n'est  pas  de  S.  Ambroise  de  Milan. 
(3)  Arnold  Streyters  fut  de  1530  à  1560  le  XXXIIP  abbé  de  Tongerloo. 
(4)  Sur  ce  traité  encore  inédit  d'Ulric  de  Strasbourg,  voir  Quétif-Echard,  Scri- 
'ores  ordinis  praedicalorum,  1. 1,  p.  536. 


286  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1343.  (668).  —  S.  IsiDORUs   Hispalensis.  Liber  etymologiarum. 

1.  (F.  1-3).  Epistolae  Isidori  ad  Braulionem  et  Braulionis  ad 
Isidorum.  =  PL.,  t.  LXXXII,  col.  73-74. 

2.  (F.  3-202^').  Liber  ethimologiarum  beati  Isidori  episcopi.  = 
PL,,  t.  LXXXII,  col.  74  sqq. 

Parchemin  ;  202  feuillets;  0'",295  X  O^^IS:  XV«  siècle  ;  deux  colonnes.  Ce  volume 
a  appartenu  au  prieuré  de  Corsendonck,  car  sur  le  plat  de  la  couverture,  une 
étiquette  sous  corne  porte  l'inscription  :  Ysidorus  ethimologiarum.  In  Korssendonck. 
Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  rouge,  avec  le  titre  doré  :  B''  Isidori  liber 
Ethimologiarum,  saec.  XV;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P^ 

1344.  (3553-57).  —  S.  Isidorus.  Opéra. 

1.  (F.  lv-2).  Table  des  matières  de  la  partie  du  volume  qui  va  du 
f.  184v  au  f.  282. 

2.  (F.  2v).  Table  des  traités  contenus  dans  le  volume. 

3.  (F.  3-82).  [Berthorius].  Repertorium  morale  (1). 

4.  (F.  83-91^).  Table  du  précédent  traité. 
Le  feuillet  92  est  blanc. 

5.  (F.  93-99V).  Que  et  quare  mulieres  sunt  fugiende.  Inc.  Igitur 
quod  ad  tue  petitionis  instantiam  vigili  mente  conscripsimus.  Des.  ad 
expectandum  nobilissimum  diem  quem  nobis  concédât  puer  ille 
Ihesus  Ghristus  qui  venit  in  nomine  Domini.  Amen. 

6.  (F.  99^-100).  [De  nativitate  Antichristi]. 
Les  feuillets  100^-102^  sont  blancs. 

7.  (F.  103-112).  Tractatus  de  modo  ascendendi  ad  vitam.  Inc. 
Ecce  describo  eam  tibi  tripliciter. 

8.  (F.  113-122V).  Moralitates  lob  édite  a  Petro  Blesensi.  =  PL., 
t.  GGVII,  col.  795. 

9.  (F.  123-172).  S.  YsiDORi  liber  de  quatuor  virtutibus.  =  PL., 
t.  LXXXIII,  col.  537  sqq. 

Les  feuillets  172^-173^  sont  blancs. 

10.  (F.  174-175V).  Meditacio  devota  a  sacerdote  celebraturo. 

11.  (F.  175^-177).  Orationes  de  sacro  altaris  sacramento  iuxta  litte- 
ras  contentas  in  hoc  (sic)  dictione  Ihesus. 

12.  (F.  178-183V).  Liber  beati  Augustini  de  vita  christiana.  =  PL., 
t.  XL,  col.  1031. 

13.  (F.  184-184V).  Spéculum  Bernardi.  =  PL.,  t.  CLXXXIV, 
col.  1175. 

14.  (F.  184V-193V).  Extraits  des  Pères. 

15.  (F.  194-209).  Epistola  de  obitu  beati  leronimi  per  Ezebium  (sic) 
eiusdem  discipulum.  =  BEL.,  n.  3866. 


(1)  Sur  les  éditions,  voir  Brunet,  Manuel  du  libraire,  5«  éd.,  1. 1,  p.  818. 


s.   ISIDORE  287 

Les  feuillets  209^-213^  sont  blancs. 

16.  (F.  214-267).  Liber  de  sacramento  Eucharistiae. 

17.  (F.  267^-269).  [De  Sibillis]  sicut  depicte  sunt  Rome  in  caméra 
reverendissimi  domini  cardinalis  de  Ursinis  ....  cum  addicionibus  de 
eisdem  ....  rétro  chorum  ecclesie  Coloniensis. 

18.  (F.  270-282).  [De  cognitione  Dei].  Inc.  Beati  qui  habitant  in 
domo  tua  Domine.  Des.  mutll.  Greaturarum  visibilium  et  invisibilium, 
caelestium,  terrestrium  non  esse  tamen  nisi... 

Papier,  aux  filigranes  de  l'ancre  et  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  d'une  croix  ; 
282  feuillets  ;  0"»,29  X  0"\20;  XV«  siècle;  deux  colonnes,  sauf  les  f.  93-99.  Demi- 
reliure  moderne,  dos  en  maroquin  brun;  titres  dorés  sur  le  dos;  plus  bas,  le  mono- 
gramme couronné  de  Léopold  I«^ 

1345.  (4485).  —  Iulianus  Toletanus.  Opéra,  et  autres  traités. 

1.  (F.  2-7).  [Epistola  Iulmi  Toletani].  =  PL.,  t.  XGVI,  col.  453. 

2.  (F.  7^-8^).  Capitula  libri  de  origine  mortis  humane. 

3.  (F.  8^-97^).  Liber  prognosticos  de  origine  mortis  humane.  = 
IbicL,  col.  461  sqq. 

4.  (F.  98-142^).  Liber  florum  collectus  et  continuatus  de  diversis 
libris  summi  et  incomparabilis  doctoris  Augustini. 

5.  (F.  143-153^).  Extraits  du  livre  des  Confessions  de  S.  Augustin. 
Des.  mutil.  ad  te  esse  conversum.  Itaque  concitus...  (Lib.  VIII). 

Parchemin;  153  feuillets;  0™,16  X  0'°,10;  XI V^  siècle;  titre  courant  en  rouge.  Au 
sujet  de  la  provenance,  il  y  a  les  notes  suivantes  ;  f .  2  :  Pro  conventu  fratrum  mino- 
rum  opidi  Lovaniensis;  f.  1  :  Bibliothecae  lovanij  fratrum  min.  Recoll.  conventus 
SS.  trinilalis,  et  sur  le  plat  intérieur  l'ex-libris  imprimé  :  Bibliothecae  FF.  Min. 
Recollect.  Lovan.  ad  SS.  Trinit.  renov.  et  auctael791.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois 
recouverts  de  veau  brun  estampé,  fermoir  en  cuivre. 

1346.  (19609).  —  Paul  Orose.  Fragments  des  Historlae  adnersus 
paganos. 

Parchemin;  2  feuillets;  0™,22  X  0",10;  VII»  siècle;  deux  colonnes  ;  onciales.  Ces 
fragments  se  trouvaient  autrefois  dans  le  volume  coté  19623-26  (1)  qui  provient  de 
l'abbaye  de  Stavelot  et  qui  a  été  acquis  à  une  vente  à  Gand,  le  25  janvier  1847, 
pour  fr.  95  (2).  Demi-reHure  moderne,  dos  en  maroquin  rouge  (3). 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  102,  n.  1038. 

(2)  N.  41  du  Catalogue  d'une  belle  collection  de  livres  et  de  manuscrits  précieux 
sur  vélin,  Gand,  1847,  p.  11. 

(3)  A  ce  même  manuscrit  appartiennent  les  feuillets  qui  se  trouvent  au  British 
Muséum  et  qui  sont  décrits  par  Polain,  liulletin  de  l'Académie  royale  des  Sciences, 
des  Lettres  et  des  Beaux-Arts  de  Belgique,  t.  XVI,  2*  partie,  1849,  p.  552  sqq.  avec 
un  fac-similé,  et  dans  Catal.  of  anc.  mss.  in  Brit.  Mus.  Latin.,  pi.  vi;  cf.  Pertz, 
Archiv,  t.  VII,  1839,  p.  34;  G.  Zangemeister,  Paulus  Orosius,  p.  xi.  M.  Ém.  Châtelain 
vient  de  retrouver  dans  le  ms.  latin  10399  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris 
un  autre  feuillet  du  même  manuscrit,  voir  Journal  des  Savants,  mai  1902. 


1 


288  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1347.  (9170-73).  —  Orosius,  Fregulfus.  Historiae. 

1.  (F.  1-1^).  Fragment  de  bréviaire,  avec  neumes. 

2.  (F.  2).  Note  sur  Orose. 

3.  (F.  2^-55v).  Hystoriarum  Pauli  Horosii  presbiteri  adversus 
paganos  libri  numéro  septem.  =  PL.,  t.  XXXI,  col.  663  sqq. 

4.  (F.  55^-56^).  FuLGENTius  episcopus  ....  de  abstrusis  et  inusitatis 
nominibus. 

5.  (F.  57-111).  Fregulfus.  Libri  hystoriarum.  =  PL.,  t.  G VI, 
col.  917  sqq. 

Parchemin;  111  feuillets;  0'°,358  X  0°»,238;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
lettrines.  Ce  volume  provient  de  Saint-Laurent  à  Liège,  la  cote  de  sa  bibliothèque 
L-L,  3'3  se  trouve  f.  1  et  f.  %  la  note  :  Sancti  Laurencii  extra  muros  Leodienses. 
Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Orosii  hist.,  Fulgentius, 
Fregulphus,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge;  plus  bas, 
les  armes  de  Belgique,  et  Tinscription  BibL  royale. 

1348.  (9531-32).  —  Orosius,  Fregulfus.  Ghronicon. 

1.  (F.  1^-77^).  Hystoriarum  Pauli  Horosii  presbiteri  adversus 
paganos  libri  numéro  septem  (1).  =  PL.,  t.  XXXI,  col.  663  sqq. 

2.  (F.  77^-147^).  Liber  Fregulfi  historiographe  =  PL.,  t.  GVI, 
col.  917  sqq. 

Parchemin  ;  147  feuillets;  O^SSô  X  0",235;  XII»  siècle;  deux  colonnes  ;  signa- 
tures i-xi;  très  curieuses  lettrines  en  toutes  couleurs,  entrelacées  de  figures  d'ani- 
maux. F.  1,  il  y  a  les  notes  suivantes  :  Abrahami  Orlelij.  Redemi  in  auctione 
publica  M.D.XCVII,  Vil  octobr.  lohannes  Livineius.  —  Collegii  Societatis  lesu 
Ântverpiae  1599,  D.P.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  qui  se 
trouve  aussi  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge  :  P.  Orosii  libri.  VIL 
Freculfi  chronicon  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1349.  (5424-25).  —  Orosius,  Fregulfus.  Historiae. 

1.  (F.  l-53v).  Historiarum  Pauli  Horosii  prespiteri  adversus  paga- 
nos libri  numéro  septem.  =  PL.,  t.  XXXI,  col.  804.  Lie.  mutil.  cum  eo 
tune  périsse  viderentur. 

2.  (F.  54-124V).  Fregulfi  historia.  =  PL.,  t.  GVI,  col.  917. 

Parchemin;  124  feuillets;  0"',324  X  0",25;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  très  jolies 
lettrines  en  toutes  couleurs;  signatures  i-xvii.  F.  124'',  on  lit  :  Cenobium  Gemblacense 
me  habet.  Reliure  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Frecull.  historié. 

1350.  (9070-77).  —  Orosius.  Ghronica! 

1.  (F.  1^-2^).  Notes  diverses  sur  Orose,  Flavius  Josèphe  et  d'autres 
chroniqueurs. 

2.  (F.  3-102).  Ghronica  Orosii.  =  PL.,  t.  XXXI,  col.  613  sqq. 


(1)  Entre  les  ff.  Ib"  et  76,  il  y  a  une  grande  lacune,  soit  les  pp.  561-576  de 
l'édition  d'Havercamp. 


FORTUNAT  289 

3.  (F.  103-152V).  HiERONYMus.  Liber  chronicorum.  =  PL.,  t.  XXVII, 
col.  675  sqq. 

4.  (F.  152^-157^).  Prosperi  chronographia.  =  Ihid.,  col.  703. 

5.  (F.  158-258^).  Chronographia  Sigeberti  monachi  Gemblacen- 
sis  (1). 

6.  (F.  259-353V).  Valeru  Maximi  factorum  et  dictorum  memorabi- 
lium  liber. 

7.  (F.  353v).  II  liber  Iulii  Cesaris  de  bello  gallico  a  seipso  confe- 
ctus  (2).  —  Fragment. 

8.  (F.  354-359).  Vita  sancti  Gaugerici  episcopi  et  confessons.  == 
BHL.,  nn.  3286  et  3287. 

9.  (F.  359-360).  Infra  octavas  lectiones.  [Miracula  post  mortem 
édita].  =  BEL.,  n.  3289. 

10.  (F.  360-362).  Elevatio  S.  Gaugerici  episcopi  et  confessoris.  -= 
5iîL.,  n.3291. 

11.  (F.  362-364^).  Haec  sunt  quaedam  miracula  B.  Gaugerici.  = 
BEL.,  n.  3290. 

12.  (F.  364v).  [Séries  episcoporum  Gameracensium]  (3). 

Parchemin  ;  364  feuillets  ;  O-^.SSô  X  0'",227  ;  Xiy«  siècle,  car,  dans  la  série  des 
évêques  de  Cambrai  se  trouve  Pierre  de  Mirepois  (1309-1324)  ;  quelques  lettrines, 
initiales  rouges  et  bleues,  ancienne  pagination  5-222.  F.  3,  on  lit:  Collegii  Societatis 
lesu  Brugis,  et  f.  1  :  Hic  ms.  codex,  altero  eiusdem  argumenti  a  Pamelio  similiter 
dato  recentior,  multa  habel  adiecta  a  monacho,  ut  apparet  Blandiniensi  vel  Affli- 
gemcnsi,  ah  anno  Christi  1093  aut  circiter,  quae  in  éditions  Miraei  desiderantur. 
Et  plus  bas  :  La  célèbre  chronique  de  Sigebert  de  Gembloux .  est  contenue  dans  ce 
rolume.  Elle  se  trouve  à  la  page  Ivi  2^  série.  B.  C.  Dumortier,  1833.  Reliure 
moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Paulus  Orosius,  Eusebii  et  aliorum 
Chronica;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  la  cote  Bibl.  royale  (4). 

1351.  (8860-67).  —  Fortunatus,  Sedulius,  etc.  Hymni. 

1.  Œ.i).  Fragment  du  poème  de  Judith  et  d'Holopherne  (5). 

2.  (F.  lv-6v).  [Versus  de  lacob  et  loseph].  =  RE,  n.  20403. 

3.  (F.  6^-7^).  De  diebus  tredecim.  =  Ibid.,  n.  15430. 

4.  F.  7^-8^).  De  annuntiatione  sancte  MB.vie.=lbid.,  n.  1071  (inédit). 

5.  (F.  9-10).  De  fecunditate  sanctae  Mariae.  =  Ibid.,  n.  41. 


(1)  Publiée  MG.,  Scr.  t.  VI,  p.  300  sqq. 

(2)  En  marge,  on  a  ajouté,  au  X VP  siècle,  la  note  suivante  :  Reliquum  huius 
{finis  (sic)  reperiuntur  in  altero  libro  ubi  historié  urbis  Rome  et  Âlexandri  contente 
mt,  stgnatus  est  159. 

(3)  Publiée  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.  267. 

(4)  Voir  ce  manuscrit  décrit  dans  MG.,  Scr.  t.  VI,  p.  288-89;  Cat.  cod.  hagiogr. 
)l.  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.266-67;  P.Thomas,  Catalogue  des  manuscrits  de  classiques 

ilins  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  29. 

(5)  Publié  p3irl)\iuMLER,  Zeitschr.  f.  deutsches  Alterthum  und  deulsche  Litteratur, 
XXIII,  1879,  p.  268. 

CATAL.   BIBL.   ROYALE,   T.   II.  19 


290  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


6.  (F.  10-11).  De  nativitate  Ghristi.  =  Ibld.,  n.  937  (inédit). 

7.  (F.  11-12V).  De  habitu  ef  conversatione  monachorum. 

8.  (F.  12V-14).  De  accusatione  hominis  erga  Deum.  =  RIL,  n.  1468 
(inédit). 

9.  (F.  14^-15,  22).  Item  unde  supra.  =  Ihid.,  n.  1462  (inédit). 

10.  (F.  16-17).  De  die  iudicii.  =  Ibid.,  n.  1240  (1). 

11.  (F.  17-18).  De  accussatione  facinoris.  =  Ibid.,i\.  1461  (inédit). 

12.  (F.  18-19^).  De  sancta  Hierusalem  caelesti.  =  Ibid.,  n.  844. 

13.  (F.  19^-20^')-  [Rabanus  Maurus].  De  caritate  et  avaritia.=  i?iï., 
n.  866. 

14.  (F.  20V-21V,  16).  De  laude  et  preces  sanctae  Mariae.  =  Ibid,, 
n.  1626  (inédit). 

15.  (F.  22-23^).  De  commendatione  unius  cuiusque  animae.  = 
Ibid.,  n.  718  (inédit). 

16.  (F.  23V-24V).  [Sedulius].  De  nativitate  Doniini.  =  Ibid.,  n.  26. 

17.  (F.  24V-26V).  De  Enoch  et  Haeliae.  =  Ibid.,  n.  1241  (inédit). 

18.  (F.  26V-27V).  De  castitate  iuvenum.  =  Ibid.,  n.  1446. 

19.  (F.  27^-28^).  De  passione  ac  resurrectione  Domin.  =  Ibid., 
n.  1527. 

20.  (F.  28^-29v).  De  Ghristo  Domino.  =  Ibid.,  n.  764  (inédit).  Des. 
mutil.  parcat  iudicio.  Salvator... 

21.  (F.  30-31).  De  sancto  lohanne.  =  Ibid.,  n.  994  (inédit). 

22.  (F.  31-32).  De  adventu  Domini.  =  Ibid.,  n.  16783. 

23.  (F.  32-33).  De  castitate  corporis.  =  Ibid.,  n.  16392  (2). 

24.  (F.  33-33V).  [Eugenius].  De  aebrietate  cavenda  (3). 

25.  (F.  33v).  Item  contra  crapulam. 

26.  (F.  33^-34v).  [Eugenius].  Precepta  salutis  (4). 

27.  (F.  34v-35v).  Magister  adortans  discipulos  (5). 

28.  (F.  35^-36)!  [Eugenius  ad  Ghristum].  =  RK,  n.  17442. 

29.  (F.  36-37).  [Rabanus].    De   resurrectione    Domini.  =   Ibid.^ 
n.  19931. 

30.  (F.  37-37V).  [FortunatusJ.    De    passione    Domini.  =    Ibid., 
n.  14481. 

31.  (F.  38-39).  De  laude  Domini.  =  Ibid.,  n.  1179  (inédit). 

32.  (F.  39-40).  De  obitu  Karoli  (6). 


% 


(1)  Aux  éditions  citées  par  M.  le  chanoine  Chevalier,  ajoutez  A.  Van  Hasselt, 
Annuaire  de  la  Bibliothèque  royale  de  Belgique,  t.  XII,  1851,  p.  232-38. 

(2)  SiRMONDus,  Opéra  varia,  t.  II,  p.  61 L 

(3)  Aux  éditions  citées  par  M.  Chevalier,  ajoutez  Hagen,  Carmina  medii  aevi, 
p.  96-97. 

(4)  Voir  Hagen,  Carmina  medii  aevi,  p.  97-98. 

(5)  Mai,  Àuclor.  classic,  t.  V,  pp.  424,  425. 

(6)  Recueil  des  hist.  de  France,  i.  V,  p.  407. 


FORTUNAT  291 

33.  (F.  40-41).  De  caritate.  =  EH.,  n.  3805. 

34.  (F.  41-42).  [Rabanus  Maurus].  De  nativitate  Domini.  =  Ibid., 
n.  7452. 

35.  (F.  42-45).  De  novo  ac  veteri  Testamento  a  sancto  Sedulio 
dictatum.  =  Ibid.,  n.  2596. 

36.  (F.  45-46).  [Eugenius].  De  annuntiatione  ruinae  (1). 

37.  (F.  46-47).  De  laude  diei  conceptionis  Mariae.  =  EH., 
n.  2548. 

38.  (F.  47-48).  [PaulinusJ.  De  resurrectione  Domini.  —  Ibid., 
n. 18087. 

39.  (F.  48^-52).  [Paulinus].  De  nativitate  Domini  nostri  Icsu 
Ghristi.  =  Ibid.,  n.  7298. 

40.  (F.  52-52^).  De  resurrectione  Ghristi.  =  Ibid.,  n.  20593. 

41.  (F.  52^-53).  [Prudentius].  Hymnum  Eulogii  diaconi.  =  Ibid., 
n.  13384. 

42.  (F.  53-56).  [Prudentjus].  Hymnum  in  honore  sanctorum  VIII 
martyrum  Gesaraugustarum.  =  Ibid.,  n.  2486. 

43.  (F.  56-56v).  [Prudentius].  Hynus  (sic)  in  honore  beatissimorum 
martyrum  Fructuosi  episcopi  ecclesiae  Terraconensis  et  Augurii  et 
Eulogii  diaconi.  =  Ibid.,  n.  13384. 

44.  (F.  56^-60^).  Versus  Bede  presbiteri  de  die  iudicii.  ^  Ibid., 
n.9021. 

45.  (F.  61-63^).  Versus  Furtunati  ad  Hilpericum  regem  et  Frede- 
gundem  reginam  (2). 

46.  (F.  63V-64).  Dysticon  in  phylomelle  (3).    • 

47.  (F.  64-65).  Metrum  apocope  evangeliorum  cum  clypsis  a 
luvENGO  presbitero  dicatum. 

48.  (F.  65).  De  sancto  Quintino  martyre.  =  EH.,  n.  11538. 

49.  (F.  65^-66).  Ymnus  de  die  palmarum.  =  Ibid.,  n.  11028. 

50.  (F.  66-67^).  De  morte  Lazari  et  eius  resurrectione.  =  Ibid., 
n.  6598. 

51.  (F.  67^-69^).  De  Me  et  caritate  seu  cavenda  cupiditate.  = 
Ibid.,  n.m^s. 

52.  (F.  69^-70).  De  sancto  Stephano  martyre.  =  Ibid.,  n.  3219. 

53.  (F.  70^-71).  De  sancto  Martino  episcopo.  =  Ibid.,  n.  3257. 

54.  (F.  71-7 1^).  Item  de  sancto  Martino  episcopo.  =  Ibid., 
n.  21151. 

55.  (F.  71^-73^).  [Beda].  De  gloria  apostolorum.  =  Ibid.,  n.  1228. 

56.  (F.  73V-75).  De  sancto  Petro  apostolo.  =  Ibid.,  n.  2393. 


(1)  SiRMONDUS,  Opéra  varia,  t.  II,  p.  619. 

(2)  MG.,  Auct.  ant.  t.  IV,  p.  209. 

(3)  RiESE,  Anthologia  latina,  n.  658. 


292  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

57.  (F.  75-76).  De  divite  et  Lazaro.  =  Ihid.,  n.  7982  (1). 

58.  (F.  76-76V).  De  initium  {sic)  quadragesme.  =  Ibid.,  n.  8933. 
Dans  les  marges,  il  y  a  f.  15^  une  note  en  vieux-allemand  (2),  f.  15^ 

et  f.  22  l'hymne  =  RH.,  n.  6607  (inédit),  f.  22^-26,  des  vers  qui 
commencent  Avarus  maximam  cupiditatem  amat  huius  saeculi, 
f.  74^-76^  ==  RH.,  n.  11452.  La  plupart  de  ces  hymnes  sont  notées. 

Parchemin;  76  feuillets,  plus  deux  de  garde  ;  0",15  X  0'",118;  X'' siècle.  On  a 
conjecturé  que  ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Saint-Gall  (3)  ;  plus  tard,  il  a 
appartenu  aux  bollandisles,  on  trouve  l'ex-libris  de  leur  bibliothèque  jBf.  2  :  ^  MS. 
22.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  rouge  (4). 

1352.  (5354-61).  —  Fortunatus.  Opéra. 

1.  (F.  1-7,  8-67).  Liber  Fortunati  presbiteri.  =  PL.,  t.  LXXXVIII, 
col.  59-362. 

2.  (F.  7^).  Lettre  d'ALCum  à  Elegius  (5). 

3.  (F.  67-83V).  Fortunatus.  De  vita  S.  Martini.  =  Ihid.,  col.  363-426. 

4.  (F.  83^-84).  Opus  Fortunati  in  laudem  Mariae  virginis  (6). 

5.  (F.  84-85).  AuRiLi  Prudentis,  hymnus  in  honore  passionis  Eulalie 
béate  martiris.  =  BHL,,  n.  2899. 

6.  (F.  85-90).  Epistola  Alexandri  régis  magni  Macedonis  ad  magi- 
strum  suum  Aristotelem  (7). 

Parchemin;  90  feuillets;  0",272  X  O^jQO;  X«  siècle;  deux  colonnes.  Au  sujet  des 
anciens  possesseurs,  on  cite  f.  90*  :  Conventus  Sigebert.  ;  sur  le  premier  plat  inté- 
rieur, il  y  a  l'ex-libris  des  bollandistes  ^  MS.  94,  et  f.  1,  la  note  :  Collegii  Socie- 
tatis  lesu  Antverpiae  DP.  Reliure  ancienne  fort  délabrée,  ais  de  bois  recouverts  de 
peau  de  chamois. 

1353.  (II.  2295).  —  Beda.  Historia  ecclesiastica  gentis  Anglorum. 
1.  (F.  1-168).  Historia  ecclesiastica.  Inc.  mutil. ...  qui  de  toto  orbe 

ad  Dominum  venirent  (8). 


(1)  Aux  éditions  signalées  par  M.  le  chanoine  Chevalier,  ajouter  Dûmmleb, 
Zeitschr.  f.  deutsches  Alterthum  und  Litleratnr,  t.  XXIII,  p.  271. 

(2)  Publiée  par  Mûllenhoff  et  Sgherer,  Denkmàler,  p.  12. 

(3)  Cf.  Mûllenhoff  et  Schereb,  op.  cit.,  p.  286. 

(4)  Voir,  au  sujet  de  ce  manuscrit,  Annuaire  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bel- 
gique, t.  XII,  p.  223;  Zeitschrift  f.  deutsches  Alterthum,  t.  XXITI,  1879,  p.  268; 
Neues  Archivât,  ly,  1879,  p.  155-58;  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux.,  t.ll, 
p.  255-56. 

(5)  Cette  lettre  a  été  publiée  diverses  fois,  d'abord  par  Nolte  dans  L'Avenir 
catholique,  17  juin  1869,  p.  233,  dans  la  Bibliothèque  de  l'École  des  Chartes,  t.  XXXI, 
1870,  p.  257,  et  par  Wattenbach  et  Dûmmler,  Monumenta  Alcuiniana,  Bibl.  rÈr. 
germ.,  t.  VI,  p.  829-31. 

(6)  Pubhé  MG.,  Auct.  antiq.  t.  IV,  p.  371. 

(7)  Voir  plus  haut,  p.  135. 

(8)  P.  18,  cap.  VII,  de  l'édition  de  Bède  par  C.  Plummer,  Oxford,  1896, 1. 1. 


BEDE  293 

2.  (F.  168^).  Deux  extraits  cI'Isidore  et  d'un  décret  du  pape 
Grégoire,  presque  illisibles. 

Sur  les  marges  des  feuillets  29^  et  30,  il  y  a  des  répons,  avec 
neumes,  en  l'honneur  de  S.  Grégoire. 

Parchemin;  168  feuillets ;0™,267  X0™,215;  IX«  siècle.  Ce  volume  appartenait 
jadis  à  l'abbaye  de  Stavelot,  car  f.  %  on  lit  la  note  :  Liber  monasterii  Slabulensis. 
En  1847,  il  fut  vendu  à  Gand  (1),  et  de  là  il  passa  dans  la  bibliothèque  de  lord 
Ashburnham;  Tex-libris  se  trouve  encore  au  plat  intérieur  de  la  reliure.  En  1899, 
il  fut  racheté  à  Londres  à  une  vente  chez  Sotheby,  pour  5750  francs  (2).  Reliure 
chagrin;  au  dos,  le  titre  doré  :  Bedae,  de  historia  ecclesiastica  gentis  anglorum 
lUri  V.  Codex  membranaceus.  saec.  VUL 

1354.  (9327-28).  —  Beda.  Super  quinque  libros  Moysis. 

1.  (F.  1-12).  Gommentum  Bede  presbiteri  in  Genesi.  =  PL.,  t.  XGI, 
col.  13  sqq. 

2.  (F.  12-14).  Sermo  Pétri  Damiani  de  excellentia  beati  lohannis 
evangeliste.  =  PL.,  t.  XGLIV,  col.  857-66. 

3.  (F.  14-16).  [Quaestiones  de  sacra  scriptura]./wc.  Gur  Maria  spi- 
ritus  gratia  plena. 

4.  (F.  17-132).  Explanatio  Bede  super  quinque  libros  Moysis.  = 
PL.,  t.  XCI,  p.  189-394. 

Les  trois  feuillets  de  garde  contiennent  des  fragments  d'un  traité 
de  droit  canon. 

Parchemin;  134  feuillets;  0^333  X  O"",  215;  X«  siècle,  sauf  les  feuillets  1-17% 
qui  sont  du  XIP  ;  deux  colonnes,  (le  volume  provient  de  Saint-Laurent  de  Liège, 
car  sur  le  premier  feuillet  de  garde  se  trouve  la  cote  :  MM,  4-2  de  cette  biblio- 
thèque, et  f.  17,  il  y  a  la  note  :  Iste  liber  est  de  sancto  Laurencio  leodiensi,  et  f.  132^^  : 
Liber  sancti  Laurentii  in  Leodio.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre 
doré,  qui  se  trouve  aussi  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Beda 
in  Pentateucham  X  saec.  ;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl. 
royale. 

1355.  (2194-95).  —  Beda.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Fragment.  Inc.  ...  timere  quod  vitari  non  potest.  Des. 
zelari  autem  hominibus  viciosum  est. 

2.  (F.  1^).  Règles  générales  du  comput. 

3.  (F.  2-7 V).  Calendrier.  —  A  remarquer  surtout  le  2  juillet  : 
Svithuni  episcopi,  avec  octave  ;  le  15  juillet  :  Ti^anslatio  sancti  Svithuni 
episcopi,  et  le  30  octobre  :  Ordinatio  sancti  Svithuni  episcopi  et 
confessons. 


h  ^t  Catalogue  d'une  belle  collection  de  livres  et  de  manuscrits  précieux  sur 
uUn,  p.  6,  n.  13. 

(2)  Voir  Catalogue  of  a  portion  of  the  collection  of  manuscripts  known  as  the 
*  Appendix  „  made  by  the  late  Earl  of  Ashburnham.  London,  1899,  p.  30-31, 
lot  52. 


294  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


I 


4.  (F.  8).  Règles  du  comput. 

5.  (F.  8^).  Capitula  in  régulas  factas  de  compoto. 

6.  (F,  9-48^).  [Beda  ?].  Régule  factc  de  compoto.  Inc.  Si  invenire 
volueris  per  quam  feriam  quelibet  littera  currat. 

7.  (F.  49-56).  Yginus.  [De  imaginibus  caelij  (1). 

Parchemin  56  feuillets;  O^SS  X  O^jlôS;  XP  siècle;  le  calendrier  est  à  encre 
rouge,  bleue  et  verte.  Ce  volume  provient  des  anciens  bollandistes,  car  f.  11,  il  y 
a  la  cote  i^^MS.  18  de  leur  bibliothèque.  Demi-reliure  moderne,  au  dos,  les  titres 
dorés  des  deux  traités. 

1356.  (5543-45).  -  Beda.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Contenta. 

2.  (F.  2-134V).  Expositio  Bede  presbiteri  in  evangelio  Marci  evange- 
iiste.  =  PL.,  t.XCir,  col.  131. 

3.  (F.  134^-178).  Baede  presbiteri  in  actibus  apostolorum.  =lhid., 
col.  937. 

4.  (F.  178-229V).  In  apocalipsi  lohannis  eiusdem.  =  PL.,  t.  XGIII, 
col.  129. 

Parchemin;  229  feuillets;  0'n,258  X  0^185;  XP  siècle;  très  jolies  lettrines.  Ce 
volume  provient  de  Gembloux,  mais  toute  indication  explicite  de  cette  provenance 
a  disparu.  Reliure  du  XVIP  siècle;  veau  racine;  litre  doré:  Beda  in  Marc,  et  in 
Acl.  apost. 

1357.  (5546).  —  Beda.  In  libro  Hieremiae  prophète. 

1.  (F.  l-97v).  Bede  presbiteri  (2)  explanationes  in  libro  Hieremie 
prophète.  Inc.  Est  tenipus  adnotatum  prophetiae  Hieremie  quando 
coeperit  prophetare.  Des.  in  qua  universitate  numerum  et  ipsi  ludei 
comprehenduntur. 

2.  (F.  97v).  Vers. 

Inc.  Vidi  que  data  sit  nobis  afïlictio  mentis. 
Des.  Si  per  facturam  penset  factoris  honorera. 

Parchemin  ;  97  feuillets;  0'",265  X  0",19;  XIP  siècle  ;  très  jolies  lettrines.  F.  97\ 
on  lit  :  Gemblacensis.  Reliure  du  XVIP  siècle,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  : 
Beda  in  Hier,  prophe. 

1358.  (5547-50).  —  Beda.  In  parabolas  Salomonis  et  autres  traités 
de  divers  auteurs. 

1.  (F.  l-46v).  Expositio  Bede  presbiteri  in  parabolis  Salomonis.  = 
PL,,  t.  XCI,  col.  937  sqq. 

2.  (F.  47-75).  Explanatio  Hieronimi  in  Ecclesiasten.  =  PL.,  t.XXlIl 
col.  1011  sqq. 


(1)  Voir  l'édition  de  L.  W.  Hasper,  Leipzig,  1861,  p.  11-32. 

(2)  Ce  traité  n'est  pas  de  Bède. 


BEDE  295 

3.  (F.  76-93).  Expositio  Origenis  in  libro  Salomonis  qui  dicitur 
canticum  canticorum.  =  PG.^  t.  XIII,  col.  35-38. 

4.  (F.  93).  Vers. 

Inc.  Omnia  perlustrans  et  circumeundo  regirans 

Spiritus  in  proprios  pergendo  revertitur  orbes. 
Des.  Cyclus  ut  a  sese  girando  revolvitur  in  se. 
Le  feuillet  93^  est  blanc. 

5.  (F.  94-117).  Haymonis  expositio  in  cantica  canticorum.  =  PL.^ 
t.  GXVII,  col.  296  sqq. 

Parchemin;  117  feuillets;  O^^l  X  0'»,23;  X1I«  siècle;  deux  colonnes;  belles 
initiales  ornées  ;  titre  courant  en  rouge.  F.  117,  il  y  a  la  note  :  Pertinet  monasterio 
Gemblacensi.  Reliure  du  XVIP  siècle,  veau  racine,  avec  le  titre  doré  :  Eœp.  Beda  in 
Para,  ibidem. 

1359.  (9932-34).  —  Beda.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  lv.12).  Liber  de  naturis  rerum.  ==PL.,  t.  XG,  col.  187-277. 

3.  (F.  12-18^).  De  temporibus.  =  Ibid.,  col.  277-92. 

H  4.  (F.  18^-26).  Extraits  de  VEphe^neris.  =lbid.,  col.  759  sqq. 
H  5.  (F.  26V-90V).  De  temporum  ratione.  =  PL.,  t.  XG,  col.  293-578. 

^^P Parchemin;  90  feuillets;  0'°,275  X  0",185;  XP  siècle;  quelques  lettrines;  f.  1,  il  y 
a  une  figure  représentant  les  absides  des  planètes.  F.  1,  on  lit  :  Restitualur  ecclesie 
sancti  Laurentii,  il  y  a  aussi  la  cote  M-M,  4-13  et  le  gril;  f.  90',  il  y  a  la  note  : 
Liber  sancti  Laurentii  in  leodio.  Si  quis  eum  abstulerit,  vel  furatus  fuerity  anathema 
sit,  fiât,  fiât.  Le  nom  propre  lohannes  de  Dyon[anto]  se  trouve  f.  1,  et  le  timbre 
rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  f.  1  et  f.  90\  Reliure 
moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette 
en  maroquin  rouge  :  Beda  de  natura  rerum  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et 
l'inscription  BibL  royale. 


le 


1360.  (9706-25).  —  Beda.  Ghronicon. 

1.  (F.  1-30).  Gronica  venerabilis  Bede  presbiteri.  =  PL.,  t.  XC, 
col.  520-73. 

2.  (F.  30-60).  Diversorum  patrum  sententie  de  primatu  romane 
clesie. 

Recueil  de  298  décrets  de  papes  et  de  conciles. 
^P  3.  (F.  60v-62v).  Régule  ecclesiastice  sanctorum  apostolorum  pro- 
"ate  per  Glementem  ecclesie  romane  pontificem  (1). 
4.  (F.  62^-66v).  [Goncilium  Nicaenum]  (2). 

(F.  66V-68).  Sinodus  Anchiritanus.  =  PL.,  t.  LXXXIV,  col.  103-8. 
(F.  68-69).  Sinodus  Neocesariensis.  =  3id.,  col.  109-12. 


[1)  Labbk-Gossart,  Sacrosancta  concilia,  1. 1,  p.  47-53. 
['2)  Ibid.,  t.  II,  pp.  27,  45-50. 


296  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

7.  (F.  69-71).  GangrenseconciliumpostNiceam  sinoclumeditum.= 
Ibid.,  col.  111-16. 

8.  (F.  71-74V).  Goncilium  Sardinense.  =  Ibid.,  col.  115-22. 

9.  (F.  74V-78).  Goncilium  Antiochenum.  =  Ibid.,  col.  121-30. 

10.  (F.  78-81).  Sinodus  Laudicensis.  =  Ibid.,  col.  129-36. 

11.  (F.  81-82).  Sinodus  que  facta  est  adversus  heresim  Macedo- 
niam.  =  Ibid.,  col.  135-38. 

12.  (F.  82-86).  Sinodus  Ephesina.  =  Ibid.,  col.  151-60. 

13.  (F.  86V.94V).  Sinodus  Galcidonensis.  =  Ibid.,  col.  161-80. 

14.  (F.  94V-96V).  Goncilium  Gartaginis  Affrice.  =  Ihid.,  col.  179-84. 

15.  (F.  96^-98).  Gesta  concilii  Gartaginensis  secundi.  =  Ibid., 
col.  183-88. 

16.  (F.  98-lOlv).  Goncilium  Garthaginense  111.  =  Ibid.,  col.  189-200. 

17.  (F.  101^-105^).  Goncilium  Gartaginense  Affrice  IIII.  =  Ibid., 
col.  199-208. 

18.  (F.  106-107).  Goncilium  Gartaginense  AfriceV.  =  ièï6^.,  col.  209- 
212. 

19.  (F.  107-112).  Goncilium  Gartaginis  Affrice  sextum.  =  Ibid., 
col.  211-26. 

corf.  sextum      20.  (F.  112-112^).  Goncilium  Gartaginis  Affrice  septimum*  =i6i(^., 
col.  227-30 

21.  (F.  113-116^).  Interrogatio  beati  Augustini  catuariorum  ecclesie 
et  responsiones  beati  Gregorii  ad  consulta  eiusdem  antistitis.  =  PL,, 
t.  LXXVII,  col.  1184-1200. 

22.  (F.  116^-119).  Epistola  layci  clerici  missa  Sergio  abbati  de 
azimis  contra  Graecos.  Inc.  Domno  ....  abbati  Sergio  laycus  quidam 
omnium  latinorum  ultimus  clericus.  Quamquam  ignotus  facie. 

23.  (F.  119-119^).  Paulus  in  Gestis  Langobardorum  ex  VII  univer- 
salibus  conciliis. 

24.  (F.  119V-120V).  De  primitiva  ecclesia  et  sinodo  Nicena. 

25.  (F.  120v-121v).  Excerpta  quedam  ex  synodalibus  gestis  sancti 
Silvestri  pape.  =  PL.,  t.  VIII,  col.  826-30. 

26.  (F.  121v-124v).  Exemplar  constituti  domini  Gonstantini  impe- 
ratoris.  =  Ibid.,  col.  567-78. 

27.  (F.  124V-125).  Paulus  in  Gestis  Langobardorum  (Lib.  III, 
cap.  26).  =  PL.,  t.  XGV,  col.  527-28. 

28.  (F.  125-125V).  Epistola  Athanasii  Alexandrinorum  episcopi  .... 
Marco  pape  directa.  =PL.,t  VIII,  col.  851-54. 

29.  (F.  125V-126V).  Epistola  Margi  pape.  =  Ibid.,  col.  853-58. 

30.  (F.  126^^-127v).  Epistola  orientalium  episcoporum  Iulio  ponti- 
fie!. =  Ibid.,  col.  977-80. 

31.  (F.  127V-132).  Epistola  sanctissimi  Iulii  romani  archiepiscopi.= 
Ibid.,  col.  982-94. 


BEDE  ^97 

32.  (F.  132-133).  Epistolà  sinodica  Athanasii  Alexandrini  archi- 
episcopi ....  Liberio  pape.  =  Ihid.^  col.  1403-5. 

33.  (F.  133-135^).  Epistolà  Athanasii  ....  Felici  pape  directa.  = 
PL.,  t.  XIII,  col.  11-17. 

34.  (F.  135^-147^).  Epistolà  domni  Leonis  pape  noni.  =  PL., 
t.  GXLIII,  col.  711-69). 

35.  (F.  147^-149).  Epistolà  Leonis  Achritani  episcopl  directa  archi- 
episcopo  Tranensi.  =  Ihid.^  col.  929-32. 

36.  (F.  149-166^).  Responsio  domni  [LeonisJ  noni  (l)pape  adversus 
stultorum  calumpniam.  =  Ibid.,  col.  934-74. 

37.  (F.  166^-172).  Responsio  [Humberti]  contra  epistolam  Nicete 
monaclii  monasterii  quod  dicitur  Studium.  =  Ihid.,  col.  983-1000. 

38.  (F.  172V-173V).  Extraits  des  épîtres  de  S.  Paul  de  lege. 

39.  (F.  173^-176).  Rationes  de  sancti  Spiritus  processione  a  Pâtre 
et  Filio  scripte  per  manus  Humberti  Dei  gracia  cardinalis  episcopi 
sancte  romane  ecclesie  et  Pétri  Amalfitanorum  archiepiscopi  et 
Friderigi  diaconi  et  cancellarii  contra  Michahelem  Gonstantinopoli- 
tanum  patriarcham  errantem  de  Spiritu  sancto,  temporibus  pape 
Leonis  et  Gonstantini  monochami  régie  urbis  imperatoris,  anni 
domini  millesimi  liiii.  Inc.  Debitum  igitur  promissionis  tue  maiestatis 
imperio  solvere  cupienti. 

.  40.  (F.  176-176^).  [Epistolà  cardinalis  Humberti,  Pétri  Amalfitani 
episcopi  et  Frederigi  diaconi  omnibus  ecclesie  catholice  fi\\\^\  =  lhid.y 
col.  1002-4. 

41.  (F.  177-178^).  Fragments  de  bréviaire  et  d'antiphonaire. 

42.  (F.  179).  [Nota  Fratris  Adriani  de  Veteri  Busco  monachi  sancti 
Laurentii  de  venerabili  Beda]. 

Parchemin;  179  feuillets  ;  0'",317  X  O'n^O?  ;  XII«  siècle  ;  quelques  belles  lettrines; 
initiales  en  vermillon  et  en  vert.  F.  1,  on  lit  :  Et  est  conventus  sancti  Laurentii  extra 
Leodium,  et  :  Iste  liber  est  conventus  sancti  Laurencii  iuxta  Leodium  ;  f.  178,  il  y  a  la 
cote  M-M,  4-6.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de 
Paris,  se  trouve  f.  1  et  f.  176\  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré, 
reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Bedae  Chronica  . 
Canonum  collectio.  XII  saec,  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription 
Bibl.  royale. 

1361.  (9837-40).  —  Beda.  Opéra. 

1.  (F.  1-1 V).  Versus  Bede  de  regularibus  solis  et  lune.  Capitula  in 
libro  de  temporibus. 

2.  (F.  1^-8).  Liber  venerabilis  Bede  presbiteri  de  natura  rerum.  = 
PL.,  t.  XG,  col.  187-278. 


(1)  En  réalité,  cette  pièce  a  pour  auteur  Humbert. 


I 


298  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

3.  (F.  8-13V).  Liber  de  temporibus.  =  Ibid.,  col.  277-92. 

4.  (F.  13v-16v).  Epistola  eiusdem  de  equinocti.o.=i6R_,  col.  599-605. 

5.  (F.  16^-24).  Divers  extraits  du  traité  de  Bède  de  orgumentis 
lunae  et  de  VEphemeris.  =  Ihid.,  col.  702  sqq.,  surtout  col.  708,  735. 

6.  (F.  25-109^).  Liber  Bede  presbiteri  de  temporibus.  =  PL., 
t.  XC,  col.  293-578. 

7.  (F.  109v).  Énigmes. 

hic.  Ori  quinque  placent,  si  quatuor  aethere  pendent.- 
Des.  Si  finem  teneas  duresco,  fio  metallum. 

8.  (F.  109^-110).  Diverses  généalogies  de  Garlovingiens. 

9.  (F.  llOv).  Notes  sur  l'entrée  du  duc  de  Bourgogne  à  Mons  en 
1458  et  la  tenue  du  chapitre  de  la  Toison  d'or. 

Parchemin;  110  feuillets;  0°',267  X  0^19;  XIP  siècle;  deux  colonnes  ;  jolies 
lettrines.  F.  1,  il  y  a  la  cote  ^  MS.  106  de  l'ancienne  bibliothèque  des  bollandistes. 
Demi-reliure  moderne  ;  dos  en  maroquin  brun  avec  le  titre  doré  :  Bedae  de  natura 
rerurri,  de  temporibus  et  chronologia,  XIII  saec.  ;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de 
Léopold  I«^ 

1362.  (IL  1008).  — Beda.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  P).  Capitula  libri  subsequentis. 

3.  (F.  2-43^).  Venerabilis  Beda  ...  super  Actus  apostolorum.=  PL., 
t.  XGII,  col.  937. 

4.  (F.  44-70).  Liber  retractationis  Bede  presbiteri  in  Actus  aposto- 
lorum.  =  Ibid.^  col.  995. 

5.  (F.  71-79).  Libellus  venerabilis  Bede  presbiteri  de  locis  sanctis.= 
PL.,t.XGIV,  col.  1179-90. 

Les  feuillets  79^-80  sont  blancs. 

6.  (F.  80V.115V).  Isidorus.  De  mundo.  =  PL.,  t.  LXXXII,  col.  170. 

7.  (F.  116-118).  HiERONiMus  in  libro  de  hebraicis  questionibus.  = 
PL.,  t.  XXIII,  col.  937. 

8.  (F.  118-119^).  Brevis  narratio  de  sancto  Martino  et  discipulis 
eius  (1). 

Les  feuillets  120  et  121  sont  blancs. 

9.  (F.  122-126).  Descriptio  quarundam  urbium  et  regionum  atque 
locorum  que  in  scriptura  sacra  commemorantur. 

10.  (F.  126^-131).  Nomina  locorum  ex  beati  Ieronimi  presbiteri  et 
Fl.  Ioseph[  collecta  opusculis. 

11.  (F.  131V-136V).  De  libro  locorum  Hieronimi.  =  Ibid.,  col.  859. 


(1)  Résumé  de  la  Vie  de  S.  Martin,  cf.  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL, 
t.  II,  p.  476. 


I 


BEDE  299 


Parchemin  ;  137  feuillets,  plus  deux  de  garde  à  la  fin  ;  0™,265  X  0"',m  ;  XIIP  siècle  ; 
superbes  lettrines  en  toutes  couleurs  ;  signatures  i-xxn.  F.  1  et  136",  il  y  a  la  note  : 
Liber  sancti  Martini  Tornacensis,  servanti  benedictio,  amen,  amen,  tollenti  male- 
dictio  fiât,  fiât  (1).  L'ex-libris  Sir  1\  P.  Middle  Hill  2068  se  trouve  f.  1.  Ce  volume 
a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888  pour  fr.  25.  Reliure  moderne,  veau 
estampé,  avec  l'inscription  :  Regia  Bibl.  Belgica  (2). 

11363.  (IL  1062).  —  Beda.  De  expositione  tabernaculi. 
1.  (F.  lv-115).   Bede   presbiteri   expositio    tabernaculi.   =   FL,, 
XGI. 
2.  (F.  115-116V).  [De  lapidibus  templi]. 
Parchemin;  116  feuillets;  O-^jâQ  X  O-^jlOS  ;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très  jolies 
lettrines  ;  initiales  rouges  et  bleues  ;  signatures  i-xv.  F.  %  il  y  a  la  note  :  Liber 
sancte  Marie  de  Alna.  Plus  tard,  ce  volume  a  fait  partie  de  la  collection  Phillipps 
avec  le  n.  4642,  et  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure, 
^^toile  anglaise  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Beda  de  tabernaculo. 

I^B    1364.  (II.  2554).  —  Beda.  Expositio  evangelii  secundum  Marcum. 

H   1.  (F.  1-lv).  Prologus.  =  PL.,  t.  XGII,  col.  131-34, 

H  2.  (F.  lv-2v).  Capitula. 

^V  3.  (F.  2^-96).  Expositio  in  evangelio  Marci  Bede  famuli  Christi  et 

^fcresbiteri.  =  Ibid.^  col.  133  sqq. 

^m   Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  extrait  en  anglais  d'un  catalogue 

^He  vente,  avec  description  de  ce  manuscrit. 

^H^  Parchemin;  96  feuilUets,  plus  onze  de  garde  en   papier;   0">,313  X  0™,22; 

^^LIIP  siècle;  deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  signatures  i-xi.  De-ci  de-là 
en  marge,  il  y  a  les  initiales  A,  AV,  G',  qui  désignent  probablement  Augustin  et 
Grégoire  (3).  Ce  manuscrit  provient  de  la  bibliothèque  de  l'abbé  F.  Allard,  dont  la 
signature  se  trouve  sur  le  septième  feuillet  de  garde.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Phillipps 
MS.  23033.  La  Bibliothèque  royale  a  acquis  ce  volume  en  1900.  Reliure  moderne, 
parchemin. 

1365.  (IL  2555).  —  Beda.  Opéra. 

Retract ationis  Bede  presbiteri  in  actus  apostolorum  libellus.  = 
PL.,  t.  XCII,  col.  995  sqq. 


(1)  Cf.  A.d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  Saint-Martin  de  Tournai  actuellement 
conserves  à  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  13. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
BruxelL,  t.  II,  p.  476. 

(3)  Dans  le  prologue  de  son  travail  sur  l'évangile  de  S.  Marc,  Bède  demande  que 
ces  noies  marginales  soient  retranscrites  par  les  scribes  :  Lectoremque  supplex 
obsecro,  ut  si  haec  nostra  opuscula  transcriptione  digna  duxerit,  adnotationem 
quoque  nominum  eorum  quae  supra  in  margine  apposita  sunl  diligens  scriptura 
cnnservet.  Malgré  cette  recommandation,  les  manuscrits  qui,  comme  celui  de  la 
Bibliothèque  royale,  ont  ces  notes  marginales,  sont  fort  rares. 


300  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  21  feuillets,  plus  onze  de  garde;  O^^a  X  0'»,224;  XIIP  siècle;  deux 
colonnes.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Phillipps  MS  23062.  Ce  volume  a  été  acquis  en  1900. 
Reliure  par  chemin . 

1366.  (11386).  —  S.  loHANNEs  Damasgenus.  Opéra,  en  grec. 

1.  (F.  l-6v).  Introduction,  définition  de  la  philosophie  (1). 

2.  (F.  6V.47V).  [loHANNis  Damasceni  dialectica].  =  PG.,  t.  XGIV, 
col.  540-46, 584-89,  538-40,  568-72, 573-77,  580-84, 549-57, 579-669. 

3.  (F.  47^-162^).  [S.  loHANNis  Damasceni  libri  de  fide  orthodoxa].  = 
Ibid.,  col.  792  sqq.  Lib.  I,  cap.  2,  4,  1,  3,  5-7,  9-14;  lib.  II,  lib.  III, 
lib.  IV,  1-8,  puis  un  chapitre  intercalé  qui  n'est  pas  dans  l'édition  de 
Migne,  9-14,  16-17.  Des.  mutil.,  col.  1176,  bi  ècrxàTiuv  tOùv  riiuepiDv. 

Les  feuillets  163-166  sont  blancs. 

4.  (F.  167-171^).  Divers  extraits  des  œuvres  de  S.  Jean  Damasgène. 

Bombycin;  171  feuillets,  plus  dix  de  garde;  0"',165  X  C^.llS;  XIII«  siècle.  Au 
bas  du  dernier  feuillet  de  garde  de  la  fin,  on  lit  cette  note  écrite  au  XV  siècle  : 
Aùxfi  r\  pipXoç  Kà|uoO  Oeobooiou  luovaxoO  toO  'PabrivcO  tou  Kè  'ÀYiavoû,  ëaxov  bè 
aÙTriv  Iy.  xapiOTiKfiç  toû  Ti|LiiujTdToij  év  luovaxoîç  îepobiaKÔvou  KupoO  'AvTUJvriou, 
Kai  oi  àvaYiivôaK0VT€ç  aùxriv  eûxeore  aùrôv  Kà|uoi  xqj  à|uapTUj\a).  Au  verso  du 
troisième  feuillet  de  garde,  en  tête,  en  écriture  du  XV«  siècle  :  Senlentiae  Damasceni 
theologi  dUigentissimi  [deux  lignes  grattées]  MCCCCXXIJ,  et  au  bas  du  f.  1  :  Ex 
bibliotheca  ff.  Praedicatorum  Paris,  in  vico  sancti  Honorait.  L'estampille  rouge 
de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  etf.  177''.  Demi-reliure,  dos  en 
maroquin  rouge  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  loannis  Damasceni  senlentiae.  XV^  siècle  (2). 

1367.  (4774-79).  —  S.  Iohannes  Damasgenus.  Opéra. 

1.  (F.  1-1 18v).  Liber  gestorum  Barlaam  et  losaphat  servorum  Dei 
editus  greco  sermone  a  Iohanne  Damasgeno,  viro  sancto  et  erudito.  = 
BHL.,n.979. 

2.  (F.  117-120^).  De  guerra  inter  regem  Babilonis  et  regem  Ihero- 
solimorum,  sermo  sancti  Bernardi  abbatis.  =  PL.,  t.  GLXXXIII, 
col.  761. 

3.  (F.  120V-122).  Visio  Pauli  aposioM  =  BEL.,  n.6581. 

4.  (F.  122-133^).  [Rabanus  Maurus].  Micrologus,  de  ecclesiasticis 
observationibus  (3). 

5.  (F.  134-138).  Epistola  magistri  Pétri  de  Roia  quam  ipse  novi- 
cius  apud  claram  vallem  edidit.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  706. 


(1)  Dans  ce  chapitre,  on  retrouve  les  idées  du  ch.  III  de  la  Dialectique  de  S.  Jean 
Damascène.  Cf.  PG.,  t.  XGIV,  col.  533-36. 

(2)  Sur  ce  manuscrit,  cf.  H.  Omont,  Catalague  des  manuscrits  grecs  de  la  Biblio- 
thèque royale  de  Belgique,  p.  15,  n.  32. 

(3)  Cf.  1. 1  de  ce  catalogue,  p.  197,  n.  34  et  note  5.  Le  Micrologus  a  été  publié  en 
1656  par  Pamelius,  Anvers,  Plantin. 


I 


s.    JEAN   DAMASGÈNE  301 

6.  (F.  138-138^).  [Epistola].  Inc.  Quam  grata  nobis  fuerit  vestra 
presentia. 

7.  (F.  139-141V).  De  prosapia  regum  francorum  (1). 

Parchemin  ;  141  feuillets;  {y^,11S  X  0™,19  ;  XIII«  siècle;  deux  colonnes  ;  quelques 
lettrines  ;  signatures  i-xv.  Sur  un  demi-feuillet  ajouté  en  tête  du  volume  et  f.  141% 
on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari  in  brabanlia.  La  partie  supérieure  des  feuillets 
a  été  endommagée  par  le  feu.  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  brun, 
avec  le  titre  doré  :  loannis  Damasceni  liber  gestorum  Barlaam  et  losaphat  etc., 
XIIlsaec.;XVsaec.  (2). 


1368.  (893-98).  —  S.  Iohannes  Damasgenus.  De  fide. 

1.  (F.  1-67^).  loHANNis  presbiteri  Damasceni  qui  Mansio  liber  ...  in 
quo  est  tradicio  certa  orthodoxe  fidei ...  a  Burgundione  cive  Pysano 
de  greco  in  laiinum  domno  tercio  Eugenio  pape  translatas  (3). 

Le  feuillet  68  est  blanc. 

2.  (F.  69-75).  Liber  de  articulis  fidei  Alani.  =  PL.,t.  CGX,col.  595. 

•Les  feuillets  75^-80^  sont  blancs. 
3.  (F.  81-94).  Meraoriale  rerum  diffîcilium.iwc.  Summa  in  hoc  capi- 
tulo  nostre  intencionis  est  rerum  difïicilium  breviter  colligere. 

4.  (F.  95-149^).  [Haymerigus  de  Gampo].  De  formis  intentionalibus 
in  lumine  rationalis  nature,  gratie  et  glorie.  —  On  lit  à  la  fin  du 
traité  :  Explicit  prefatus  de  formis  intentionalibus  tradatus  a  7ne 
magistro  Heymerico  de  Campo  (4)  circa  initium  met  adventus  ad  régi- 
men  seu  lecturam  doctoralem  sacre  pagine  in  universitate  studii  Lova- 
niensis  inchoatus  et  py^opter  irrecuperabilem  tneorum  originalium  codl- 
cum  mami  propria  incorrecte  scriptoriun  habitum  per  X  Vil  f  ère  annos 
asuo  complemento  finali  anterevisionem  eiusdem  incodicibus  aliis  manu 
aliéna  transcripti  seriosam  anxie  suspensus,  et  nunc  favente  scientiarum 
Domino  sub  correctione  omnium  non  fictorum  aut  malivolorum  veri- 
tafis  orthodoxe  zelatorum,  scrutatorum,  doctorumque  catholicorum  in 
christiana  philosophie  gentilium  et  théologie  fidelium  consonantia  péri- 
torumme  sanius  sap>ientium  taliter qualiter  finitus  a7ino  scïlicet  Domini 
M'CCCClif  in profesto  Mathei  apostoli  horapost  meridiem  fere  nona. 

5.  (F.  150-160).  [Heimerigus  de  Campo].  Tractatus  de  naturali  veri- 
tatis  catholice  circa  principia  philosophie  christiane  universalia 
analisy. 

Les  feuillets  160^-163^  sont  blancs. 

H[l)  Cf.  MG.,  Scr.  t.  II,  p.  304  sqq.;  t.  XIII,  p.  242. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg., 
BruxelL,  1. 1,  p.  464. 

(3)  Voir  FABmcius-MANSi,  Bibl.  lai.  med.  et  inf.  ael.,  1. 1,  p.  305. 

(4)  Sur  Heimeric  de  Campo  et  ses  œuvres,  voir  Foppens,  Bibl.  belgica,  p.  433. 


I 


302  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

6.  (F.  164-172^).  [Bertamus  de  Alen].  Tractatus  de  via  contempla- 
cionis  et  cognicionis  Dei  secundum  libros  divini  Dionysii  factus. 
Inc.  Reverendo  patri  sacre  théologie  magislro  fratri  Gerardo  ministra 
Goloniensi. 

Papier,  divers  filigranes,  Tancre,  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix,  la 
lettre  P,  la  main,  les  clefs,  etc.;  172  feuillets,  plus  deux  feuillets  de  garde  entête 
et  dix  à  la  fin  du  volume  ;  0'",29  X  0'n,21  ;  XV«  siècle  (1443,  1452),  car  f.  67%  on  lit  : 
Explicil  lohannes  Damascenus  scriptus  per  manus  ludoci  Carpenlarii,  Lovaniiy 
mensis  semptembris  die  vicesima  quinla  1443,  et  f.  149%  il  y  a  la  date  de  1452.  Deux 
colonnes  à  partir  du  f.  95-149"  et  du  f.  134-172";  initiales  rouges  et  bleues;  quel- 
ques lettrines  ;  ancienne  pagination  i-clxvu.  La  provenance  est  indiquée  au  pre- 
mier plat  intérieur  de  la  couverture  :  Monaslerii  sancti  Martini  Lovanii,  sur  le 
premier  feuillet  de  garde  :  Liber  monaslerii  canonicorum  regularium  vallis  sancti 
Martini  in  lovanio  (1),  de  même  f.  68"  et  au  verso  du  dernier  feuillet  de  garde, 
L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve 
f.  1,  f.  149"  et  f.  172".  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  estampé, 
avec  le  titre  sous  corne,  encadré  de  cuivre  et  la  cote  D.XXI;  au  dos,  le  titre  doré  : 
Damasc.  de  fide,  Alan,  de  art.  fidei,  etc.,  restes  de  fermoirs. 

1369.  (5436-37).  —  Rabanus  Maurus.  Gommentarii  in  Numéros  et 
Deuteronomium. 

1.  (F.  1-85).  Rabani  Mauri  commentariorum  in  volumen  Numero- 
rum  libri  IV.  =  PL.,  t.  CVIII,  col.  587. 

2.  (F.  85-152^).  Expositio  Mauri  Rabani  in  libro  Deuteronomii.  = 
Ibid.,  col.  839.  Des.  mutil.  Dei  virtutem  et  Dei  sapif  entiam]. 

Parchemin  ;  152  feuillets;  0^,327  X  0'",225 ;  XIP siècle;  signatures  i-xvnii.  On  lit, 
f.  1  :  Liber  collegii  Societatis  lesu  Brugis  ex  dono  i?'"»  D.  lacobi  Pamelij.  Reliure 
ancienne  restaurée;  veau  brun  estampé. 

1370.  (11.976).  —  Smaragdus.  Diadema  monachorum. 

1.  (F.  1).  Prières  et  notes  diverses. 

2.  (F.  1-114).  Liber  Smaragdi  abbatis  de  diversis  virtutibus.  = 
FL.,  t.  GII,  col.  593  sqq. 

3.  (F.  114).  Pape  qui  confirmarunt  ordinem  carturiensem  (sic), 

4.  (F.  114-126).  De  vita  et  actibus  sanctorum  confessorum  Eucharii, 
Valerii  atque  Materni  Trevirorum  archiepiscoporum.  =  BHL., 
nn.  2655  et  2656. 

5.  (F.  126-126^).  Nomina  Trevirorum  episcoporum  (2). 

Parchemin;  129  feuillets  ;  0'",309  X  0'«,229  ;  X^  siècle,  entre  975  et  993,  comme 
le  prouve  la  liste  des  évoques  de  Trêves  (3);  très  curieuses  lettrines  en  diverses 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  216-218. 

(2)  Publié  dans  MG.,  Scr.  t.  XIII,  p.  298. 

(3)  En  effet  la  série  se  termine  à  Egbert  (975-993). 


I 


ALCUIN  303 


couleurs.  F.  126,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancH  Gy[llem]  (1).  L'estampille  Sir 
1.  P.  Middle  Hlll  367  se  trouve  au  verso  de  la  couverture.  Ce  manuscrit  a  été 
acquis  en  1888  pour  300  francs.  Reliure  moderne,  veau  estampé,  avec  Tinscription 
Regia  Bibl.  Belgica  (2). 

1371.  (2641-47).  — Smaragdus.  Diadema  monachorum. 

1.  (F.  1^').  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-3^').  Capitula  de  l'ouvrage  suivant. 

3.  (F.  4-90).  Dyadema  monachorum  Smaragdi  benedictini.  =  PL., 
t.  GII,  col.  593  sqq. 

4.  (F.  91-100^').  Sermo  de  multiplici  devotione  sive  de  diversis 
generibus  devotorum.  Inc.  Accepit  eum  Symeon  ...  patres  ac  fratres ... 
hodierna  sacra  solemnitas  ...  non  modice  nos  instruit. 

5.  (F.  100^-103).  ExplicatioQ  du  symbole  de  S.  Athanase. 

6.  (F.  104-129).  Dyalogus  moralis  de  tribus  tabernaculis.  Inc.  Est 
scriptum  per  prophetam  :  Paciencia  pauperum  non  peribit  in  finem. 

7.  (F.  129^-134^).  Tractatus  beati  Basilii  delaude  solitarie  vite.  == 
FL.,  t.  GXLV,  col.  246-51. 

8.  (F.  135-135V).  Vers. 
^_fl)  Sur  la  passion  du  Christ. 

^B  Inc.   0  mea  factura  de  limo  condita  terre. 

I^B  Des.  Gui  dédit  interitum  gratia  non  meritum. 

^o)  Philomena  [S.  BonaventuraJ  (3). 

9.  (F.  136-137).  Liber  amoris.  Inc.  Vulnerasti  cor  meum,  soror,mea 
sponsa. 

10.  (F.  137-1 37v).  Extraits,  entre  autres  de  S.  Bernard. 

11.  (F.  138-139^').  Ganticum  sponse  languentis  prae  amore.  Inc. 
Amor  est  vita  omnis,  unum  est  necessarium. 

Parchemin  et  papier,  les  feuillets  116-133;  140  feuillets  ;0'",21  X  0'»,14;  XV»  siècle. 
F.  1  et  f  2,  on  lit  :  Liber  monaslerii  beati  Pauli  in  Zonia,  et  f.  140^:  Liber  monasterii 
Rubee  vallis.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux 
faisceaux,  se  trouve  f.  4  et  f.  ISQ''.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé. 

1372.  (9581-95).  —  Alguinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-8).  Praefatio  Gassiodori  senatoris  (de  orthographia)... 
Textus  huius.  =  PL.,  t.  LXX,  col.  1239. 

2.  (F.  9-13v).  Ars  sancti  Augustini...  breviata  (4). 


"1)  C'est  le  manuscrit  autrefois  coté  DDD  ;  cf.  A.  Poncelet,  S.  J.,  Annales  de 
l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  p.  383. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
BruxelL.tllp.mÂ!. 

(3)  S.  Bonavenlurae  opéra  omnia,  Romae,  1596,  t.  VI,  p.  445-47. 

(4)  Cf.  Mai,  Novapalrum  bibliotheca^  1. 1,  %  p.  167-181,  note  1. 


304  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

3.  (F.  13^-21).  Régula  Augustini  episcopi  de  nominibus.  =  PL., 

t.  XXXII,  col.  1385-1408.  Ml 

4.  (F.  21).  Versus  duo  in  mensa.  "' 

5.  (F.  21^-44).  De  metrica  ratione  ac  pedum  regulis  Almthelmi 
Anglorum  archiepiscopi.  =  PL.,  t.  LXXXIX,  col.  161  sqq. 

A  la  suite  on  a  ajouté  les  vers  : 

Or  a  pro  me  sepissime 
Deum  caeli,  carissime, 
Ut  mea  innumera 
Christus  remittat  crimina. 

6.  (F.  44^-46).  Ymnus  sancti  Ambrosii  de  pluvia  postulanda.  -= 
PL.,  t.  XVII,  col.  1175.  —  Item  eiusdem  pro  nimia  pluvia.  =  Ibid., 
col.  1174.  —  [Prosperi  Aquitani  Poema  coniugis  ad  uxorem].  =  PL., 
t.  LI,  col.  611-16(1). 

7.  (F.  46-47 V).  Ex  libro  sancti  Augustini  de  vera  religione.  =  PL., 
t.  XXXIV,  col.  163. 

8.  (F.  47^-48).  Ex  eiusdem  libro  de  utilitate  credendi.  Quod  III  sunt 
erroris  gênera  quibus  homines  errant  cum  aliquid  legunt. 

9.  (F.  48-48^).  De  duabus  personis  in  religione  laudabilibus.  —  Cui 
debeamus  quod  intelligimus,  quod  credimus,  quod  opinamur. 

10.  (F.  48^-50^).  Ex  libro  Augustini  de  vera  religione  propositiones 
dialecticae  de  bono  et  malo.  —  De  decem  categoriis  Augustini.  —  Ex 
libro  de  civitate  Dei  X,  de  laude  Virgilii.  —  De  quatuor  affectionibus 
quas  a  Cicérone  perturbationes,  ab  aliis  passiones  appellatasVirgilius 
hominum  esse  dixitpropter  carnem.  Ex  libro  XIIII  de  civitate  Dei.— 
Distinctio  inter  invidiam  et  emulationem.  Ex  libro  expositionum  epi- 
stole  ad  Galathas  Augustini  episcopi.  —  Ex  libro  de  moribus  Mani- 
cheorum.  De  rébus  commodis  et  incommodis.  —  De  generibus  locu- 
lionum  ex  libro  de  Genesi.  —  Gui  infans  caticuminus  effîcitur  et  quid 
sit  caticuminus.  —  De  credulitate  divina. 

11.  (F.  51-53).  [Fredegisus].  Interrogatio  domni  Caroli  serenis- 
simi  imperatoris  de  substantia  tenebrarum  et  nichili.  =  PL.,  t.  GV, 
col.  751-56. 

12.  (F.  53-54v).  De  ordine  missae  et  orationibus,  quae  in  ea  conti- 
nentur  in  libro  officiorum  Ysydori,  caput  xv.  =  PL.,  t.  LXXXIII, 
col.  752-53.  —  Item  cap.  viii  officiorum  Isydori  de  responspriis.  = 
Ihid.,  col.  744. 

13.  (F.  54v-55v).  Albinus  magister.  [De  baptismi  caeremoniis].  = 
PL.,t.  CI,  col.  611-14. 

14.  (F.  55^-56^).  Gapitula  de  quibus  convocati  conpotiste  interro- 


(1)  Note  ajoutée  au  XVP  siècle  :  Putatur  Paulini  ex  Prosperi  epigrammalù. 


n 


ALCUIN  305 

gati  fuerint.  Responsiones  quoque  eorum  quales  et  ordine  quo  reddite 
fuerint  hic  pariter  ostenduntur. 

15.  (F\  56^-65v).  Margi  Tulli  Giceronis  Cato  maior  de  senectute. 

16.  (F.  65^-66^').  [Schemata  in  Alcuini  dialogum  de  rhetorica  et  de 
virtutibus].  =  PL.,  t.  CI,  col.  945-50. 

17.  (F.  66^-78).  Disputatio  de  rhetorica  et  de  virtutibus  sipiensimi 
{sic)  régis  Karuli  et  Albini  magislri.  =  Ibid.,  col.  919-46. 

18.  (F.  79).  Vers.  =  Ibid.,  col.  950. 

19.  (F.  79-87).  [Alguinus.  De  dialectica].  =  Ihid.,  col.  951-76. 

20.  (F.  88-167^).  [Senegae  patris  suasoriae  et  controversiae]. 

21.  (F.  167v).  Oraisons  en  l'honneur  de  S^®  Geneviève. 

22.  (F.  168-170).  Gopie  moderne,  sur  papier,  de  V hiterrogatio  domni 
Caroli,  ex  manuscripto  Ciisano  vetustlsslmo,  cf.  supra,  f.  51-53. 

Parchemin,  sauf  ff.  168-170,  qui  sont  en  papier;  0™,315  X  0«n,234  ;  X«  siècle  ; 
pour  le  parchemin,  écritures  capitale,  onciale  et  minuscule  de  diverses  mains; 
quelques  signatures.  Reliure  moderne  veau  racine;  au  dos,  le  litre  doré,  repro- 
duit à  l'intérieur  du  volume  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Cassiodori, 
Augustini,  Âldhelmi,  etc.  Varia  opuscula,  Xsaec.  ;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique 
eiVin3CT\\)iion  Bibl.  royale  (i). 

1373.  (9669-81).  —  Alguinus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1).  Hymne  Pange  lingiia.  =  RK,  n.  14467. 

3.  (F.  1^-20).  Liber  Alghvini  de  fide  sancte  Trinit  atis  ad  Karo- 
lum.  =  PL.,  t.  GI,  col.  11-56. 

4.  (F.  20-20V).  Gonfessio  vere  fidei.  =  lôid.,  col.  56-58. 

5.  (F.  20^-22^).  Epistola  Alghvini  lévite  ad  Fredegisum.  =  Ibld., 
col.  57-64. 

6.  (F.  22^-25v).  Epistola  Albini  ad  Eulaliam  de  natura  anime.  = 
PL.,  t.  GI,  col.  639-48. 

7.  (F.  25^-26).  Liber  pronosticon  de  futuro  seculo  editus  a  Iuliano 
Toletano  episcopo.  =  PL.,  t.  XGVI,  col.  453-57. 

8.  (F.  26V-27).  Oratio.  =  Ibid.,  col.  460-62. 

9.  (F.  27-50).  Liber  de  origine  mortis  humane.  =  7^/c?.^  col.  461-524. 

10.  (F.  50-58^).  Liber  sancti  Augustini  ad  Paulinum  de  videndo 
Deo.  =  PL.,  t.  XXXIII,  col.  596. 

11.  (F.  58V-59).  Oratio  sancti  Effrem  (2). 

12.  (F.  59-61).  Liber  primus  domni  Effrem  de  iudicio  Dei  et  de 
îsurrectione  (3). 


^(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Thomas,  Catalogue  des  manuscrits 
'classiques  latins  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  32. 

(2)  Sancti  Ephraem  Syri  opéra  omnia,  1. 1,  Romae,  1732,  p.  69-70. 

(3)  Ibid.,  p.  xcvni,  Gloria  omnipotenti  Deo. 

CATAL.   BIBL.   ROYALE,   T.  II.  20 


306  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

13.  (F.  61V-62).  Secundus  liber  de  beatitudine  anime  (1). 

14.  (F.  62-64V).  EiusDEM  de  penitentia  tertius  (2). 

15.  CF.  64^-66).  Liber  quartus  domni  Effrem  diaconi  in  luctamr 
nibus  (3). 

16.  (F.  66-68).  V.  de  die  iudicii  (4). 

17.  (F.  68-72).  Monita  domni  Effrem  ad  monachos  (5). 

18.  (F.  72).  Monita  domni  Effrem  (6). 

19.  (F.  72-77).  Exhortatio  eiusdem  (7). 

20.  (F.  77).  Oratio  eiusdem;  de  sex  cogitationibus  sanctorum;  de 
mansionibus  vite. 

21.  (F.  77^-97^).  Utiles  sententie  deflorate  de  libris  sanctorum 
AuGUSTiNi,  Ambrosii,  Iheronimi,  LeoiNis  et  aliorum  multorum. 

22.  (F.  98-101^').  Epistola  cuiusdam  Emmonis  ad  quendam  ... 
Wilelmum  ...  de  qualitate  future  ac  perpétue  vite  (8). 

23.  (F.  101v-li5v).  [Eiusdem  de laude  caritatis  et  aliarum  virtutumj. 

24.  (F.  115^-125^).  [Eiusdem  de  igné  purgatorio]  (9). 

25.  (F.  125^-126^).  Augustini  expositio  dominicae  orationis.  Inc. 
Annua  vobis  dominica  oratio...  debetur. 

26.  (F.  126^-128).  Omelia  sancti  Augustini  de  igné  purgatorio.  = 
PL.,  t.  XXXIX,  col.  1946-49. 

27.  (F.  128-129V).  Epistola  Pétri  Damiani  de  die  iudicii.  =  PL., 
t.  GXLIV,  col.  476-82. 

28.  (F.  129^-130^).  Rescriptio  sancti  Ulrigi  episcopi  ...  pape 
Nicholao.  =  PL,  t.  GXLIII,  col.  1361-66. 

Parchemin;  130 feuillets;  0™,307  X  0'",21  ;  XII^  siècle;  deux  colonnes.  F.  1,  il  y  a 
la  cote  LL,  2-6,  et  la  note  .■  Liber  sancti  Laurentiiin  leodio,  si  quis  eum  abstulerit 
vel  furatus  fuerit  analema sil,  fiai,  fiai,  fiât,  fiât.  Amen,  amen.  Reliure  moderne, 
veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de 
maroquin  rouge  :  J/cmwms  de  Trinilate,  etc.  Xllsaec.;  plus  bas,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1374.  (10611-14).  —  Alguinus.  Opéra. 
1.  (F.  1).  Index. 


(1)  iftid.,  p.  292-98. 

(2)  Ibid.,  p.  148-53. 

(3)  Ibid.,  p.  xcviii,  In  luclaminibus. 

(4)  Ibid.,  p.  Lxxxi,  Venite  dilectissimi. 

(5)  Ibid.,  p.  Lxxxi,  Dolorme  compellit. 

(6)  Ibid.,  p.  53. 

(7)  Ibid.,  p.  53  sqq. 

(8)  La  préface  seule  de  ce  traité  a  été  publiée  par  Martene  et  Durand,  Thésaurus 
novus  anecd.,  t.  I,  col.  667-68.  Cf.,  pour  le  reste  de  l'ouvrage,  Hist.  lill.  de  la 
France,  t.  XVIII,  p.  183-84. 

(9)  Les  nn.  23  et  24  semblent  former  les  livres  II  et  III  du  traité  d'Emmon. 


m  ALGUIN  307 

¥ 

Les  feuillets  1^-2^  sont  blancs. 

2.  (F.  3-57).  Sententie  canonice  de  discretione  misericordie  et 
iudicii. 

3.  (F.  57-83).  Domni  Alguini  super  Ecclesiasten  et  cantica  canti- 
corum.  =  PL.,  t.  CI,  col.  663. 

.4.  (F.  83-85^).  De  Salomone  ...  contrapositorum. 

5.  (F.  86-231^).  Iagob[  Sprenger  Maliens  maleficarum  (1). 

Papier;  231  feuillets;  O^SS?  X  0'»,20;  XYI^  siècle,  car  f.  V,  on  lit  :  Hune  librum 
scripsit  fraler  Xicolaus  de  Polleur  tempore  nomtiatus  suiy  anno  Domini  1330,  hor- 
tatu  Lambertide  Heex  instruetoris  novUiorum.  Requieseat  irtpace.  Amen.  Le  nom 
de  Polleur  se  retrouve  f.  57  et  la  date  de  1530  au  f.  85\  La  seconde  partie  du 
manuscrit  est  d'une  autre  main,  car  on  lit,  f.  23P  :  Scriptusper  Dumpnum  lohannem 
Aurifabri.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  monaslerii  sancli  Laurentii  prope  Leodium, 
et  la  cote  LL.  2-3.  Le  timbre  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux 
faisceaux,  se  trouve  f.  3  et  f.  231\  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre 
doré  reproduit  à  Tintérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Alcuinus  super 
Ecclesiasten  etc.  I.  Springer,  Maliens  maleficarum  ;  en  dessous,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1375.  (II.  2564).  —  Paschasius  Radbertus.  In  leremiam. 

1.  (F.  1-149).  In  lamentationes  Iheremie  expositio  Pasghasii 
Ratberti  monachorum  omnium  peripsima  liber.  =  PL.,  t.  CXX, 
col.  1059  sqq. 

2.  (F.  149^').  Hymne  notée  à  la  Vierge.  =  BH.,  n.  1183. 

Les  deux  feuillets  de  garde  contiennent  des  fragments  de  pièces 
de  procédure,  en  cause  d'un  certain  "  Messire  lehan  „  prêtre. 
(XVIe  siècle). 

Parchemin;  149  feuillets  ;  0'»,325  X  0'",233;  XIP  siècle,  sauf  le  f.  149,  qui  est 
duXIV'^;  deux  colonnes;  très  jolies  lettrines.  F.  1,  on  ht;  Liber  sancte  Marie  de 
Balerna  (2),  et  f.  1  :  Phillipps  MS.,  22056.  Ce  manuscrit  a  été  acquis  par  la 
Bibliothèque  royale  en  1900.  Reliure  moderne,  veau  estampé  ;  en  relief, 
l'inscription  :  Regia  Bibl.  Belgica. 

1376.  (IL  974).  —  Paschasius  Radbertus.  In  lamentationibus 
Hieremie.  =  PL.,  t.  GXX,  col.  1059  sqq. 

Parchemin;  108 feuillets ;0"',296  X  0™,22;  XIl" siècle;  deux  colonnes;  très  johes 
lettrines.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  bien  que  toutes  les 
traces  explicites  de  cette  provenance  aient  disparu  (3).  Au  revers  de  la  couverture, 
a  y  a  l'ex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  365.  Ce  volume  a  été  acquis  en  1888  pour 


(1)  Sur  les  nombreuses  éditions  de  cet  ouvrage,  souvent  imprimé,  voir,  par 
exemple,  Hain,  Reperlorium  bibliographicum,  t.  III,  nn.  9238-46. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  bclg.  ms.,  part,  n,  p.  134,  le  volume  intitulé  :  Hieremias 
(jlossalus.  Folio. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  247  et  A.  Poncelet,  S.  J.,  Annales  de 
l'abbaye  de  Saini-Ghislain,  p.  403. 


308  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


91 


fr.  180.  Reliure  moderne,  veau  estampé,  avec  l'inscription  :  Regia  Bibl.  Belgica  ; 
tranche  rouge.  m  ■ 

tl 

1377.  (4794-95).  —  Paschasius    Radbertus.  Commentarius  in 
leremiarn. 

1.  (F.  l-65v).  Pasgasius  Radbertus.  Commentarius  in  leremiarn.  = 
PL.,  t.  GXX,  col.  1059  sqq. 

2.  (F.  66-82).  Gloses  sur  l'épître  de  S.  Jacques. 

3.  (F.  82-89).  Gloses  sur  l'épître  de  S.  Pierre.  Des.  mutil.  au 
eh.  in,  V.  5. 

Parchemin;  89  feuillets  ;  0""  ,24  X  0°',15;  XIII»  siècle;  trois  colonnes;  quelques 
jolies  capitales  en  rouge  et  en  bleu;  signatures  i-vii,  i-ni.  Reliure  veau  brun. 

1378.  (9884^89).  —  Liuïprandus.  Chronicon. 

1.  (F.  1-8).  Table  de  la  chronique  de  Liutprand. 
Les  feuillets  8^-10^  sont  blancs. 

2.  (F.  11-98).  [Liutprandi  chronicon].  =  PL.,  t.  LXXXVI,  col.  965 
sqq. 

3.  (F.  99-103).  [Altercatio  Heracliani  cum  Germinio]  (1). 

4.  (F.  104-105^).  [Epistola  Frederigi  imperatoris  ad  filium  suum 
Henricum]  (2). 

5.  (F.  107-155).  [S.  Iuliani  archiepiscopi  Toletani  prognosticorum 
libri  très].  =  PL.,  t.  XGVI,  col.  453. 

6.  (F.  156-157^).  [Epistola  Idalii  Barcinonensis  episcopi  adiulianum 
Toletanum].  =  Ibid.,  col.  815. 

Les  feuillets  158  et  159  sont  blancs. 

7.  (F.  160-161).  Gatonis  vita  falso  Aemilio  Probo  adscripta  in  codice 
Batavico  (ex  quo  nos  nonnulla  in  Probum  annotavimus)  (3). 

8.  (F.  161).  Fragmentum  epistolae  Gorneliae  Gracchorum  matris 
ex  eodem  libro  Gornelii  Nepotis,  ex  codice  Batavico. 

9.  (F.  161-161^).  Eadem  alio  loco. 

10.  (F.  162).  Notes  de  Quintilien,  Gicéron  et  Plutarque  sur  la  lettre 
de  Gornélie. 

Les  deux  feuillets  de  garde,  en  parchemin,  contiennent,  sur  deux 
colonnes,  des  fragments  d'un  traité  de  droit  canon  du  XIV«  siècle. 


(1)  Le  commencement  de  ce  morceau  a  été  publié  par  le  B""  de  Reiffenberg, 
Bulletin  de  l'Académie  royale  des  sciences  et  belles-lettres  de  Bruxelles,  t.  X, 
1"  partie,  1843,  p.  376  ;  depuis  la  pièce  a  été  éditée  en  entier  par  G.  P.  Gaspari, 
Kirchenhistorische  Anecdota,  Ghristiania,  1883, 1. 1,  p.  130-47.  Voir  un  autre  exem- 
plaire de  cette  pièce  dans  le  manuscrit  n.  II.  1072,  cf.  supra  p.  147,  n.  9  et  note  1. 

(2)  Publiée  par  le  B*"^  de  Reiffenberg,  ibid.,  p.  377-80. 

(3)  Gette  collation  du  texte  de  la  vie  de  Gaton  de  Cornélius  Nepos  est  de  la  main 
d'André  Schott  et  a  été  publiée  par  le  B*"*  de  Reiffenberg,  ibid.,  p.  380-81. 


ALBIN  309 

Papier;  162  feuillets,  plus  huit  de  garde;  0'",28  X  0^,185;  XVII«  siècle.  Sur  un 
des  feuillets  de  garde,  on  lit  le  nom  propre  Ânt.  Cautus  (1)  et  l'on  trouve  l'ex-libris 
0  MS.  9  de  l'ancienne  bibliothèque  des  bollandistes.  L'estampille  rouge,  aux 
faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  est  marquée  f.  1  et  f.  162\  Reliure 
moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Liutprandi  historiae,  etc. ,  reproduit 
sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  à  l'intérieur  du  volume  ;  plus  bas,  les  armes 
de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale  (2). 

1379.  (9875-80).  —  Albinus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Versus  de  die  annunciationis  Domini.  =  BK,  n.  17928. 

2.  (F.  1^-64).  BeatiPROsPERi  liber  de  contemplativa  et  activa  vita.= 
PL.,  t.  LXXXIII,  col.  1443  sqq. 

3.  (F.  64-81^).  Libellas  sancti  Isidori  Hispalensis  episcopi  qui 
vocatur  synonima.  =  Ibid.,  col.  827  sqq. 

4.  (F.  82-156^).  Liber  Albuini  de  sanctis  virtutibus  (3). 

Parchemin;  156  feuillets;  0'",275  X  0"',183;  XII«  siècle.  F.  1,  il  y  a  les  notes 
suivantes  de  provenance  :  Liber  sancti  Laurentii  in  Leodio,  qui  eum  violenter 
tenuerit  anathema  sit,  puis  plus  bas  :  Sancti Laurencii  leodiensis  et  la  cote  K  K,  5-6. 
L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve 
f.  1  et  f.  156\  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré,  reproduit  aussi 
à  l'intérieur  du  volume  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Prosper  de  vita 
contemplativa,  Isidori  synonyma  etc.  ;  plus  bas,  lés  armes  de  Belgique  et  l'inscrip- 
tion :  Bibl.  royale. 

1380.  (18391).  —  Albinus.  Opéra. 

1.  (F.  1-17).  Epistola  domni  Albini  heremite  ad  Heribertum  Golo- 
niensem  episcopum  (4). 

2.  (F.  17^-23^).  [IsiDORus].  Incitamentum  ad  bene  vivendum.  = 
PL.,  t.  LXXXIIf,  col.  827  sqq. 

3.  (F.  23^-29^).  [De  timoré  iudicii].  Inc.  Si  volumus  Deum  in  tran- 
quillitate  timere. 

4.  (F.  29-32).  Quomodo  se  habere  débet  homo  in  ecclesia.  Inc, 
Rogo  vos,  fratres  karissimi,  quociens  ad  ecclesiam  convenitis. 

5.  (F.  32-32V).  De  ammonitione  fraterna.=  PL.,  t. XL,  col.  1169 sqq. 

6.  (F.  32^-45).  [GassianusJ.  De  octo  principalibus  viciis.  =  PL., 
i tXLIX,  col.  201  sqq. 


1% 


)  Sur  Antoine  Cautus  ou  Gautius  (Anthony  van  Cuyck),  voir  Foppens,  Bibl.  belg., 
p.  71  ;  VAN  DER  Aa,  Blographisch  Woordenboek  der  Nederlanden,  t.  III,  p.  939. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  par  le  B*"»  de  Reiffenberg,  dans  Bulle- 
lins  de  l'Académie  royale  des  sciences  et  belles-lettres  de  Bruxelles,  t.  X,  P"  partie, 
1843,  p.  375-81. 

(3),  De  ce  traité  d'Albin,  il  n'y  a  d'édité  que  VEpistola  ad  Heribertum  Coloniensem 
irchiepiscopum,  par  Martene  et  Durand,  Amplissima  collectio,  t.I,  p.  360,  puis  PL., 
:.  GXXXVIII,  col.  185-86. 

(4)  Cf.  le  volume  précédent.  Dans  ce  manuscrit,  il  n'y  a  que  la  première  partie 
lu  traité  d'Albin. 


310  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


â 


Papier,  au  filigrane  de  l'ancre;  45  feuillets  ;  0«» ,21  X  0"',145;  XV«  siècle  (1401),  car 
f.  45,  on  lit  :  Anno  Domini  M^  CCCC^  i'""  m  iunio  die  XIX»  post  meridiem  hora 
quasi  oclava,  et  f.  45%  il  y  a  cette  note  écrite  au  X VII«  siècle  :  ludocus  Strauven  est 
possessor  huius  libti.Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1840,  à 
la  vente  des  livres  de  Lamraens  à  Gand,  pour  fr.  5,50.  Cartonnage. 

1381.  (2772-89).  —  Drogo.  Soliloquium. 
*  Les  feuillets  1-4  sont  blancs. 

1.  (F.  4v).  Table  des  matières. 

2.  (F.  5-7).  De  Trinitate  beata.  Inc.  Beata  illa  est  sempiterna  trini- 
tas,  Pater  et  Filius  et  Spiritus  sanctus,  unus  Deus. 

3.  (F.  7-13).  [Super  quibusdam  psalmis]. 

4.  (F.  13-32).  Extraits  des  Pères. 

5.  (F.  33-40).  Trois  lettres  de  Fulbert  de  Chartres.  =  PL., 
t.  GXLI,  col.  255-60,  223-24,  260-64. 

6.  (F.  40V-42).  Extraits  des  Pères. 

7.  (F.  42-49^').  Qualiter  penituerunt  Adam  et  Eva.  Inc.  Cum  expulsi 
fuissent  Adam  et  Eva  de  paradyso  (1). 

8.  (F.  49^-52).  De  modio,  de  lohanne  baptista,  de  penitentia  Salo- 
monis^  et  autres  courts  extraits. 

9.  (F.  52-58^).  Versus  de  crimine  prothoplasti,  de  contrarietate 
vitiorum  et  virtutum,de  beatissima  Maria  matre  Domini,  [de  corpore 
humano],  [de  iudicibus],  [de  gaudiis  vite  praesentisj,  de  avaris 
divitibus  misère  cenantibus,  quid  significant  très  mortui  a  Domino 
resuscitati,  de  transmutatione  locorum  in  missa,  de  tribus  partibus 
dominici  corporis,  de  facundis  placitatoribus,  de  duobus  lévite  et 
sacerdotis  filiis,  [de  casu]. 

10.  (F.  59-69^).  [Legenda  de  ligno  crucis]  (2). 

*cod.  11.  (F.  70-71^).  Epistola  Iheronimi  presbiteri  ad  Paulam*.  =  PL., 

Marcellam.     t.  XXII,  col.  441  sqq. 

12.  (F.  71^-76^).  Ordo  veteris  et  novi  Testamenti,  synodorum, 
patrum,  de  decretis,  libri  vitandi,  de  philosophis  gentium. 

13.  (F.  77-82^).  Liber  differentie  inter  animam  et  spiritum  quem 
Consta  ben  Luce  cuidam  amico  suo  scriptori  cuiusdam  régis  edidit  ei 
lohannes  ispolensis  ex  arabico  in  latinum  Ramundo  Toletano  archi- 
episcopo  transtulit  (3). 

14.  (F.  82V-95V).  Extraits  des  Pères. 


(1)  Sur  ce  texte  de  la  Pénitence  Adam,  voir  Mussafia,  SuUa  [legenda  dcl  legnn 
délia  croce,  dans  Sitzungsb.  der  k.  Akademie  der  Wissensch.,  Wien,  Phil.-hist. 
Classe,  t.  LXIII,  1869,  p.  168. 

(2)  Ce  texte  fait  suite  à  celui  de  la  légende  de  la  Pénitence  Adam. 

(3)  Il  s'agit  peu-être  du  Jean  de  Séville  dont  parle  N.  Antonio,  Bibl.  hisp.  vêtus, 
tu,  p.  370. 


IS.    ANSELME  311 

15.  (F.  95^-119).  Moralizationes  auctorum  veteris  et  novi  Testa- 
menti. 

16.  (F.  119-140).  Soliloquium  domni  Drogonis  sancti  lohannis 
abbatis  et  episcopi.  =  PL.,  t.  GLXVI,  col.  1513  sqq. 

tl7.  (F.  140-146).  De  quatuor  principalibus  virtutibus.  S.  Martinus 
pa.  =  PL.,  t.  LXXII,  col.  21  sqq. 
18.  (F.  146-147^).  Epistola  Anselmi  ad  Lanzonem  monachum  de 
Cluniaco.  =  PL.,  t.  CLVIII,  col.  1095. 

19.  (F.  147^-149^').  Sententia  magistri  Hugonis,  et  autres  extraits 
des  Pères. 

Parchemin;  149  feuillets;  O^SIS  X  O'^.IST;  XIIP  siècle;  initiales  en  toutes 
couleurs.  Sur  une  étiquette  insérée  entre  les  f.  5  et  6,  on  lit  :  Liber  monasterii  rubee 
vallis,  de  même  f.  149^  :  Liber  monasterii  sancti  Pauli  in  Zonia  sive  rubee  vallis. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  5 
et  f.  149\  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  brun/avec  le  titre  doré  :  Flores 
ex  dictis  J5''  Augustini,  B''  Gregorii,  5"  Àmbrosii  et  aliorum  etc.  XII  saec.  ;  plus 
bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  I". 

11382.  (2004-10).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 
1.  (F.  1).  Table  des  matières. 
2.  (F.  2-20).  Liber  Anselmi  Cantuariensis  archiepiscopi  de  proces- 
sione  Spiritus  sancti.  =  PL.,  t.  CLVIII,  col.  285. 
^^3.  (F.  20-36).  Liber  Anselmi  Cantuariensis  archiepiscopi  de  con- 
^èptu  virginali.  =  Ibid.,  col.  431. 

4.  (F.  36-75).  Monologiuni  Anselmi  archiepiscopi.  =  Ibid.,  col.  141. 

5.  (F.  75-85V).  Proslogion  Anselmi.  =  Ibid.,  col.  223. 

6.  (F.  85V-86V).  Sumptum  ex  eodem  libello.  ==  Ibid.,  col.  227-29, 
cap.  ii-iv. 

7.  (F.  86^-89).  Quid  ad  hec  respondeat  quidam  pro  insipiente.  = 
Ibid.,  col.  242. 

8.  (F.  89^-94v).  Quid  ad  hec  respondeat  editor  ipsius  libelli.  == 
Ibid.,  col.  247. 

9.  (F.  94^-116).  Quatorze  prières  de  S.  Anselme.  =  Ibid.,  nn.  20, 50, 
51,  52,  62,  64, 67, 68,  69,  72,  74,  75,  23, 24. 

10.  (F.  116-118).  Meditatio  peccatoris  ad  concitandum  timorem.  =» 
Ibid.,  col.  722. 

11.  (F.  118-119^).  Deploratio  virginitatis  amisse  per  fornicatio- 
neni.  =  Ibid.,  col.  725. 

12.  (F.  120-122V).  Oratio  ad  sanclum  Nicholaum  sive  sanctum 
Martinum.  =  Ibid.,  col.  999. 

13.  (F.  122V-132V).  Lettres  de  S.  Anselme.  =  Ibid.,  nn.  56,  2, 29,  4, 
5,  33,  37,  8,  11,  1,  3,  lib.  IV,  129,  117.  Des.  mutil.  quid  autem  de  me 
futurum  sit... 


I 


312  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  132  feuillets,  plus  deux  de  garde;  0",267  X  0"',175;  XIIP  siècle;  ini- 
tiales rouges  et  bleues  ;  quelques  jolies  lettrines.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Pertinel  autem 
isle  liber  magistro  Henrico  de  Zoemeren  (1)  quem  émit  a  Pascasio  librario  (2)  inponte 
sancti  MichacUs  Parisius  commorante  anno  Domini  1455'^  novembris,  et  au  verso 
du  premier  feuillet  de  garde  :  Isle  liber  pertinel  magistro' Henrico  de  Zoemeren  teste 
signa  suo  manuali  hic  apposito  H.  de  Zoemeren,  quem  dono  dedil  monaslerio  divi 
Martini  in  Lovanio.  Sur  le  dernier  feuillet  de  garde,  on  lit  le  nom  propre  :  Nonnm 
Bernodus  faber.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.  F., 
se  trouve  f.  2  et  f.  132\  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  rouge  avec  le 
titre  doré  :  Anselmi  Cantuariensis  opéra  varia,  XII  saec.  Plus  bas,  le  double  mono- 
gramme couronné  de  Léopold  P^ 


1383.  (20020-25).  —  S.  Anselmus.  Meditationes. 

1.  (F.  1-lv).  Fragment  noté  de  VExiiltet. 

2.  (F.  2-2v).  Fragment  d'un  sermon  sur  les  béatitudes.  Inc.  Videmus 
autem  pauperes  aliquos.  Des.  laverunt  stolas  suas  in  élus  passione. 

3.  (F.  3-44v).  [Excerpta]  de  libris  scilicet  beati  Gregorii,  Origenis 
et  Bernardi  abbatis  super  Cantica  canticorum. 

4.  (F.  45-45^).  Sermo  magistri  Righardi  in  pascha  floridum.  = 
PL.,  t.  CXGVI,  col.  1059. 

5.  (F.  45^-51^).  Courts  extraits  des  Pères,  surtout  de  S.  Bernard. 

6.  (F.  52V-56).  [Flores  S.  Bernardi]. 

7.  (F.  57).  Oratio  ad  clementissimam  Dei  matrem.  =  i^H.^  n.  11138. 

8.  (F.  57^-85).  Orationes  seu  meditationes  sancti  Anselmi.  =^  FL., 
t.  GLVIII,  meditatio  n.  XI,  oratio  n.  22,  médit,  nn.  II  et  III,  orationes 
nn.50,51,  68,  64,  65. 

9.  (F.  85-88^).  De  sancto  Heleno  ...  Theone,  ApoUonio,  de  duobus 
monachis   fratribus,    de  sancto  lohanne.  =  BHL.,  n.  3796. 

10.  (F.  89-98V).  De  conversatione  optima  sanctorum  patrum.  = 
PL.,  t.  LXXIII,  col.  1004  sqq. 

11.  (F.  98v).  DiDYMus.  De  Spiritu  sancto.  —  Fragment. 

Parchemin;  98  feuillets;  0™,206  X  0'",14;  XIIP  siècle,  sauf  les  feuillets  57^-51* 
qui  sont  du  XV®  ;  initiales  rouges  et  vertes;  le  feuillet  17  est  à  deux  colonnes. 
F.  56%  on  lit  la  note  écrite  à  Tencre  rouge  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari.  Reliure 
ancienne  restaurée,  veau  brun  (3). 

1384.  (II.  954).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

Au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  une  table  des  matières. 


(1)  Au  sujet  d'Henri  de  Zoemeren,  voir  Foppens,  Bibl.  belg.,  p.  467-68. 

(2)  S'agirait-il  de  Pasquier  Bonhomme,  qui  appartenait  à  une  famille  de  libraires 
établis  à  Paris  depuis  1394?  Voir  A.  Glaudin,  Histoire  de  l'imprimerie  en  France 
au  XV^  et  au  XVF  siècle,  Paris,  1900,  t.  I,  p.  171-72. 

(3)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  rcg. 
Bruxell.,  t.  Il, i>.4-<28. 


s.    ANSELME  313 

1.  (F.  1-1 7v).  Libellus  Anselmi  Gantuariensis  archiepiscopi  cur  Deus 
mo.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  359  sqq.  (1). 

2.  (F.  18-26V).  [De  diligendo  DeoJ.  —  Extraits. 

3.  (F.  26V-30).  [De  Eucharistia].  —  Divers  extraits  des  Pères. 

4.  (F.  30-37).  Extraits. 

5.  (F.  37-39V).  De  penitentia.  —  Extraits. 

6.  (F.  39^-53^).  Divers  extraits  d'HuGUEs  de  Saint- Victor. 

7.  (F.  53^-54).  Missa  cotidiana  presbiteri. 

8.  (F.  54-94)!  De  ortu  amicitie.  Ailredus.  =  PL.,  t.  GXGV,  col.  659 

q- 

9.  (F.  94-94V).  De  penitentia  Salomonis. 

10.  (F.  95-155^).  [Liber  pronosticorum  Iuliani  episcopi].  =  PL., 
XGVI,  col.  453. 

11.  (F.  155V-157V).  [De  ecclesia]. 

12.  (F.  158-165).  Physiologus.  =  PL.,  t.  GLXXVII,  col.  48  sqq. 

13.  (F.  165V-180V).  [De  computo]. 
Il  y  a  un  calendrier,  où  on  relève  les  notes  suivantes,  le  5  février  : 

%itus  Benzeladi;  le  4  mai  :  Obitus  Ode  Atrebatensis;\e  6  juin  :  Gou- 
frediis  monachus;  le  5  août  :  Obiit  donna  Beatrix  pie  memorle  abba- 
tissa;  le  21  novembre  :  Obiit  Willelmiis  levita.  Parmi  les  saints,  on 
distingue,  le  16  juillet  :  Translatio  S.  Bertini  abbatis;le  20  juillet  : 
Vulmari;  le  22  juillet  :  Wandregisili  abbatis;  le  5  septembre  : 
Bertini  abbatis;  le  9  septembre  :  Audomari  episcopi;  le  17  iLantberti 
episcopi  et  martiris  ;  le  25  :  Firmini  episcopi  et  martiris;  le  13  décem- 
bre :  Autberti  episcopi;  le  14  :  Folquini  episcopi  et  confessoris. 

14.  (F.  181-190^).  Orationes  de  sancta  Maria. 

Sous  ce  titre,  il  y  a  huit  pièces  de  vers.  Les  cinq  premières  ont  tous 
les  vers  terminés  par  les  mêmes  lettres,  dont  l'ensemble  forme  le 
nom  MARIA.  ^ 

Or.    I.    Stella  maris,  lumen  orbis,  fîdei  praeconiuM 
Or.   II.        Regina  virginum,  felix  puerper  A 

Or.  III.    Stella  stellis  omnibus  fulgore  celebrio       R 
Or.  IV.        Aima  virgo  regina  secul  I 

Or.   V.    Maria  melliflua,  stella  maris  fulgid  A. 

La  sixième  oraison  se  termine  en  E  : 

Maris  stella,  mater  Ghristi  salvatoris  hostiE. 

ILe  septième  en  M  : 
Urbs  fuit  in  Galilea  Nazareth  urbs  urbiuM. 
La  dernière  a  quatre  vers  en  E,  cinq  en  M,  six  en  T,  quatre  en  S, 
quatre  en  0  et  huit  en  M. 


(1)  Il  n'y  a  que  des  extraits  de  ce  traité. 


314  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

15.  (F.  190^-191).  De  sancta  Maria  Magdalena. 

Inc.  Omnis  homo  qui  premeris  enormitate  sceleris. 
Des.  Nos  divina  clementia  perducat  ad  celestia. 

16.  (F.  191-192).  Passio  sancti  Mauricii.  =  BHL.,  n.  5752. 

17.  (F.  192-193).  Vita  sancte  Thaysis.  =  BHL.,  n.  8019. 

18.  (F.  193).  [HiLDEBERTus.  Versus  de  Papyrio  Praetexto].  =  PL.j 
t.  GLXXI,  col.  1431-32. 

Inc.  Concilium  fecere  viri,  seditque  senatus. 
Des.  Dotavitque  suum  nomine,  veste,  genus. 

19.  (F.  193).  [HiLDEBERTus.J  De  quodam  promiscuo.  =  Ihîd,, 
col.  1446. 

20.  (F.  193^-196^).  [Quaestiones  de  Deo].  Inc.  Sepius  rogalus  a 
condiscipulis  quasdam  quaestiunculas  enodare  importunitati  illorum 
non  fuit  facultas  negando  obutare.  Des.  mutil.  servo  suo  iniungeret 
et  monstraret  inter... 

Parchemin;  196  feuillets;  O^^^Sâ  X  0^,155;  XIII«  siècle;  les  feuillets  181-196 
sont  à  deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues,  quelques-unes  ornées  de  dessins. 
F.  1  et  f.  117%  on  lit  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone,  et  au  bas  d'un 
grand  nombre  de  pages,  se  trouve  Tinscription  :  De  Camberone.  L'ex-libris  de  Sir 
1.  P.  Middle  Hill.  349  a  été  imprimé  sur  le  deuxième  plat  intérieur  de  la  couver- 
ture. Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale,  en  1888,  pour  75  francs. 
Très  belle  reliure  moderne,  veau  estampé  avec  petits  fers  et  l'inscription  :  Regia 
Bibl.  Belgica  ;  fermoirs  en  cuivre  ciselé  (1). 

1385.  (IL  994).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

1.  (F.  1-2^).  [Anselmi  orationes].  Inc.  mutil.  ...  visione  angelorum 
essem  tritus.  =  PL.,  t.  CLVIIf,  col.  904,  nn.  21  et  41. 

2.  (F.  3).  Epistola  domni  Anselmi  ad  Gondulfum  de  orationibus 
sancte  Marie.  =  Ibid.,  col.  1086,  n.  xx. 

3.  (F.  3-39^).  [Anselmi  orationes].  =  Ibid.,  col.  948  sqq.,  nn.  50-52, 
63-65, 67-69,  72,  71,  75,  74,  23,  24. 

4.  (F.  39^-71^).  [Anselmi  meditationes].  =  Ibid.,  col.  722  sqq., 
nn.  2,  3;  oratio  29,  col.  921;  meditatio  n.  5,  oratio  n.  3,  col.  865; 
meditatio  n.  4,  oratio  n.  4,  col  868;  oratio  n.  6,  col.  872;  meditatio 
n.  6,  oratio  n.  25,  col.  910;  n.  26,  col.  913;  n.  27,  col.  917;  n.  15, 
col.  888. 

5.  (F.  71^-72^).  Ymni  domni  Anselmi  in  commemoratione  domine 
nostre  sancte  Marie.  =  Ibid.,  col.  1035-37. 

6.  (F.  72^-74^).  Oratio  ad  Deum  et  ad  omnes  sanctos.  =  Ibid., 
col.  931-36. 


(1)  Ce  volume  a  été  décrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  t.  II,  j^ 
p.  456-57. 


s.    ANSELME 


315 


7.  (F.  74^-75^).  Oratio  ad  sanctam  Mariam  et  ad  omnes  sanctos.= 
Ibid,,  col.  965-68. 

Parchemin;  75  feuillets;  O'»^^  X  0°',132;  XIII«  siècle;  initiales  rouges  et 
bleues  ;  signatures  i-x.  Ce  volume  provient  de  Saint-Ghislain,  il  reste  encore  à 
l'intérieur  de  la  couverture  un  fragment  de  maroquin  rouge  avec  la  cote  QQQQ 
de  cette  bibliothèque  (1).  Le  volume  a  ensuite  appartenu,  n.  4764,  à  sir  Thomas 
Phillipps  et  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888,  pour  75  francs. 
Reliure  moderne,  chagrin  brun  estampé,  avec  l'inscription  :  Regia  Bibl.  Belgica. 

1386.  (2854-57).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-4£)v).  Tractatulus  beati  Thome  de  divinis  moribus  (2). 

3.  (F.  40^-81).  Tractatus  sancti  Basilii  episcopi  de  milicia  cri- 
stiana.  =  FG.,  t.  XXXI,  col.  619  sqq. 

4.  (F.  81^-97).  Tractatus  beati  Anselmi  de  pace  et  concordia.  = 
PL.,  t.  CL VIII,  col.  1015. 

5.  (F.  98-128).  Tractatus  de  contemptu  mundi.  Inc.  Nolite  diligere 
imundum,  neque  ea  que  in  mundo  sunt. 

Parchemin;  128  feuillets,  plus  trois  de  garde  ;  0">,  172  X  0'",118;  XIV«  siècle; 
'initiales  rouges  et  bleues.  F.  1,  on  lit  :  Liber  monasterii  vallis  sancti  Martini  in 
Lovanio,  in  die  grijmstrate  ;  f.  40"  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  LovaniensiSy  et 
au  verso  de  l'avant-dernier  feuillet  de  garde  :  Iste  liber  pertinet  ad  librariam 
domus  sancti  Martini  in  Lovanio  in  die  grimstrate  ;  est  liber  hic  sancti  Martini 
ilovaniensis.F.  2  et  128,  l'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  natio- 
inale  de  Paris.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 


PL.,  t.  XXXIII, 


1387.  (12014-41).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-39).   Gonfessiones  beati  Augustinl 
[col.  660  sqq. 

3.  (F.  4^-44^).  Liber  beati  Augustini  de  verbo  Dei.  =  PL.,  t.  XL, 
[col.  951  sqq. 

4.  (F.  44^-57^).  Enchiridion  Augustinl  =  Ibid.,  col.  231. 

5.  (F.  58-1  llv).  Iherarchia  Dyonisii  cum  commento  Hugonis  de 
fsANCTo  ViGTORE.  =  PL.,  t.  CLXXV,  col.  923. 

6.  (F.  112-113).  [Epistola  Dionysii]  lohanni  evangelistae.  =  PL., 
tCXXII,  col.1193. 

7.  (F.  113-116).    [Prologus    in    Dionysii    hierarchiam].  =    Ibid., 
col.  1025-31. 

8.  (F.  116-117^).  Ornelia  Origenis.  Inc.  Audivimus,  fratres,  Mariam 
ad  monimentum  foris  stantem. 


(1)  Cf.  A.  PoNCELET,  S.  J.,  Annales  de  l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  p.  40L 

(2)  Cf.  QuÉTiF-EcHARD,  Scriptorcs  ordinis  praedicatorum,  1. 1,  p.  341. 


316  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

9.  (F.  118-145^').  loHANNis  presbiteri  Damasgeni  traditio  orthodoxa 
fidei  a  Burgundione  iudice  cive  Pisano  de  greco  in  latinum  (1). 

10.  (F.  145^-159).  Liber  Augustini  de  anima  et  de  spiritu.  =  PL., 
t.  XL,  coi.  779  sqq. 

11.  (F.  159-159V).  [De  vitiis  et  virtutibus].  hic.  Exultatio  est  in 
adversis.  Des.  quod  est  appetitus  iusticie,  ainor  mensure. 

12.  (F.  159v-163v).  [loHANNES  DE  RuPELLA.  De  operationibus  anime]. 
Inc.  Sicut  dicit  Damascenus,  impossibile  est  facultatem  esse  expertem 
aliqua  naturali  operatione.  Des.  Facultas  rationis  et  voluntatis  qua 
bonum  et  cetera  (2). 

13.  (F.  163^-164^).  Epistola  sancti  Dyonisii  ad  Tymotheum  super 
morte  apostolorum  Pétri  et  Pauli.  =  BHL.,  n.  6671. 

14.  (F.  165-165^).  De  silentio.  Inc.  Silentium  ab  Ysaia  ...  commen- 
datur.  Des.  moderatis  verbis  temperare  sermonen. 

15.  (F.  165^').  Ammirabile  et  venerabile  miraculum  quod  quondam 
in  hoc  cenobio  fertur  contigisse.  Inc.  Monasterium  istud  quod  edifica- 
tum  est  in  honore  sanctorum  apostolorum  lacobi  et  Andrée  quidam 
adolescens  consobrinus  praepositi  maioris  ecclesie  leodiensis  causa 
devotionis  et  religionis  intravit. 

16.  (F.  166-187^).  Tractatus  de  anima  et  potentiis  et  viribus  et 
operationibus  anime  expositus  a  magistro  Iohanne  de  Rupella  ordinis 
fratrum  minorum  (3). 

17.  (F.  188-202).  Liber  Anselmï  de  similitudinibus,  =  PL.,  t.  GLIX, 
col.  605  sqq. 

18.  (F.  202-204^).  Sermo  Anselmi  de  passione  Domini.  =  PL., 
t.  GLVIIf,  col.  748  sqq. 

,  Le  feuillet  205  est  blanc. 

19.  (F.  206-218^).  Liber  beati  Anselmi  Ganthuariensis  episcopi ... 
cur  Deus  homo.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  359  sqq. 

20.  (F.  218^-220).  Meditatio  eiusdem  deprecativa  ex  recordatione 
dominice  passionis.  =  Ibid.,  col.  762  sqq. 

21.  (F.  220-222V).  Liber  sancti  Anselmi  Ganthuariensis  archi- 
episcopi  de  libero  arbitrio.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  489. 

22.  (F.  222^-226).  Tractatus  beati  Anselmi  Ganthuariensis  archi- 
episcopi  de  beatitudine  celestis  patrie.  =  PL.,  t.  GLIX,  col.  587. 

23.  (F.  226-231).  Liber  sancti  Anselmi  de  incarnatione  Verbi.=  PL., 
t.  GLVIII,  col.  259. 

24.  (F.  231-236^).  Liber  sancti  Anselmi  Gantuariensis  de  conceptu 
virginali  et  peccato  originali.  =  Ihid.,  col.  431. 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  103,  n.  1368  (893-98). 

(2)  Cf.  Histoire  littéraire  de  la  France,  t.  XIX,  p.  173. 

(3)  Cf.  ibid.,  p.  172-173. 


s.    ANSELME  317 

25.  (F.  236^-240).  Liber  sancti  Anselmi  Ganthuariensis  archiepiscopi 
qui  dicitur  Proslogion.  =  Ibid.,  col.  223. 

26.  (F.  240-241V).  Obiectiones  ...  adversus  predicta.  =  Ihid.^ 
col.  242. 

27.  (F.  241^-243).  Quid  ad  istas  obiectiones  respondeat  auctor 
ipsius  libelli.  =  Ihid.,  col.  245. 

28.  (F.  243-254^).  Monologion  beati  Anselmi.  =  Ibid.,  col.  141. 

29.  (F.  254v).  Epistola  Hildeberti  Cenomanensis  episcopi  ad 
Anselmum  archiepiscopum.  =  PL.,  t.  GLXXI,  col.  216-17,  ep.  ix. 

30.  (F.  254^-261).  Liber  sancti  Anselmi  Ganthuariensis  archiepiscopi 
de  processione  Spiritus  sancti  contra  Graecos.  =  PL.,  t.  GLVIII, 
col.  285. 

31.  (F.  261).Epistola  Hildeberti  Genomanensis  episcopi  pro  eodem 
libro  gratias  agentis.  =  PL.,  t.  GLXXI,  col.  220-21,  ep.  xin. 

32.  (F.  261-264^').  Liber  sancti  Anselmi  Ganthuariensis  archiepi- 
scopi de  veritate.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  467. 

33.  (F.  264V-271).  Liber  domni  Anselmi  de  casu  diaboli.  =  Ibid., 
col.  325. 

34.  (F.  271-272).  Liber  eiusdem  Anselmi  de  pane  sacrificii  contra 
Grecos.  =  Ibid.,  col.  541. 

35.  (F.  272-278^).  Liber  eiusdem  de  concordia  prescientie  et  prede- 
stinatione  et  gratia  Dei  cum  libero  arbitrio.  =  Ibid.,  col.  507. 

36.  (F.  279-285).  [S.  Anselmi  orationes].  =  Ibid.,  col.  969  sqq., 
l62,  75,64,  65,  67-69,  74,  72,  71. 

37.  (F.  285v).  Oratio  beati  Augustini  ad  beatam  Virginem. 

38.  (F.  286-289V).  [S.  Anselmi  orationes  et  meditationes].  =  PL., 
t.  GLVIII,  col.  902  sqq.,  nn.  20,  50-52,  meditationes  II  et  III,  ibid., 
col.  722-29,  orationes  nn.  23  et  24,  ibid.,  col.  906-10. 

39.  (F.  289^).  Epistola  beati  Ignatii  ad  beatam  Mariam  Virginem. 
—  Epistola  béate  Marie  ad  beatum  Ignatium  (1). 

40.  (F.  289^-290).  Epistola  Abgari  régis  ad  Ihesum.  —  Exemplar 
rescripti  ab  Ihesu  (2). 

41.  (F.  290).  Extrait.  Inc.  Quando  tamen  peccaverit  quoniam  in 
idam  peccavit.  Des.  virum  mirabiliter  propagavit  etc. 

42.  (F.  290).  Epistola  Anselmi  [adWaleranni  querelas  responsio].= 
'L.,  t.  GLVIII,  col.  551-54. 

43.  (F.  290^).  Praefatio  Anselmi  Ganthuariensis  archiepiscopi.  = 
yid.,  col.  644.  Des.  mutil.  Due  iste  sorores  sicut  patres  sancti  plenis- 

le... 


(1)  Cf.  supra,  pp.  4, 10, 88,  99. 

(2)  Voir,  pour  les  éditions  de  cette  pièce,  A.  Harnack,  Geschichte  der  allchristli- 
ihen  Lilleralur,  1. 1,  p.  533  sqq. 


318  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

44.  (F.  291).  Ex  questionibus  de  Quodlihet  sancti  Thome  de 
Aquino.  —  Courts  extraits. 

Parchemin;  291  feuillets;  0™,298  X  0™,23;  XIV»  siècle;  deux  colonues ;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1,  on  lit  :  Liber  ecclesie  sancti  lacobi  leodiensis  ;  L  P  :  Liber 
monastcrii  sancti  lacobi  leodiensis,  et  en  dessous  :  Hic  est  Auguslinus  de  confessio- 
nibus  cum  aliis  libris  multis,  et  est  iinus  de  tribus  voluminibus  legatis  monasterio 
sancti  lacobi  leodiensis  ex  parte  magistri  Berneri  de  Nivella  (1)  ecclesie  Sancti 
Martini  leodiensis  quondam  curatoris  ut  reponantur  in  archivo  librorum  cum  aliis 
ad  perpetuam  refectionem  spiritualem  fratrum  qui  in  eisdem  légère  voluerint. 
F.  290,  il  y  a  deux  fois  la  note  suivante  :  Liber  ecclesie  sancti  lacobi  leodiensis.  F.  1, 
Tex-libris  de  Le  Gandele.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  racine. 

1388.  (2475-81).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

1.  (F.  1-2).  Table  des  matières. 
Les  feuillets  2^-3  sont  blancs. 

2.  (F.  4-58^').  Liber  Angelmi  (2)  Gantuariensis  archiepiscopi  de 
similitudinibus.  =  PL.,  t.  CLIX,  col.  605  sqq. 

3.  (F.  60-70V).  Libellus  de  viciis  et  virtutibus  editus  a  fratre  Thoma 
de  Aquino  tune  ordinis  fratrum  praedicatorum  nunc  vero  sanctuscano- 
nizatus  per  summum  pontificem  bone  memorie  lohannem  XXII""', 
millesimo  G^G^C».  XXV«,  indictione  tercia  (3). 

Le  feuillet  71  est  blanc. 

4.  (F.  72-94V).  Quinque  incitamenta  ad  diligendum  Deum.  Inc.  Cum 
ad  amandum  Deum  multa  et  mira  incitamenta  in  sacra  scriptura 
habeamus. 

Le  feuillet  95  est  blanc. 

5.  (F.  96-125).  Epistola  de  obitu  beati  leronimi  per  Eusebium 
eiusdem  discipulum.  =  BHL.,  n.  3866  (4). 

6.  (F.  125-135V).  ManualesanctiAuGusTiNi.=  PjL._,t.XL,col.951sqq. 

7.  (F.  136-187^).  Gordiale  de  quatuor  novissimis  (5). 

8.  (F.  187V-192).  [Miracula  S.  Hieronymi].  =  BHL.,  n.  3868  (6). 


I 


(1)  Sur  Bernier  de  Nivelles,  voir  L.  Delisle,  Le  Cabinet  des  manuscrits  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris,  t.  II,  p.  145, 

(2)  F.  4^,  il  y  a  la  note  :  Hoc  opusculum  S.  Anselmo  omnino  abiudicat  P.  Théo- 
philus  Raynaudus  in  editione  operum  S.  Anselmi.  Cf.  Migne,  PL.,  t.  CLVIII, 
col.  47-48. 

(3)  F.  59%  on  lit  cette  note  :  Sequens  libellus  habetur  impressus  in  opusculis 
opusculo  71,  sed  hic  in  fine  duo  sunt  §§,  qui  non  sunt  in  impressis.  Cf.  Quétif- 
EcHARD,  Script,  ord.  praed.,  1. 1,  p.  342. 

(4)  La  pièce  n'est  pas  complète,  il  manque  les  chap.  I-IX  et  le  commencement 
du  XP.  Cf.  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  1. 1,  p.  334. 

(5)  Sur  les  diverses  éditions  de  ce  traité  voir  Hain,  Repertorium  bibliographicum, 
t.  II,  p.  197-98,  nn.  5691-5712;  Campbell,  Annales  de  la  typographie  néerlandaise 
au  XV^  siècle,  p.  365-68,  n.  1296-1304. 

(6)  Il  n'y  a  qu'jine  partie  de  la  lettre  du  pseudo-Cyrille. 


I 

^Rparcheiiiin;  192  feuillets;  0'n,20  X  0™,U;  XV^  siècle;  quelques  lettrines.  F.  1,  il 
^^  a  la  note  :  Liber  monasteru  canonicorum  regularium  vallis  sancli  Martini  in 

Lovanio  (1)  ;  de  même,  f.  104^  et  f.  192'  :  Est  liber  hic  sancli  Martini  Lovaniensis  ; 

puis  f.  4  :  Socielalis  lesu  Lovanii.  Très  jolie  reliure  ancienne,  veau  brun  estampé 

de  trois  fers  à  l'agneau  et  à  la  fleur  de  lis. 

1389.  (2635-37).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

^1  1.  (F.  1-91^^).  Liber  beati  Angelme  episcopi  Gantuariensis  de  simili- 
ùdinibus.  ^  PL.,  t.  CLIX,  col.  605  sqq. 

±  (F.  91V.94V).  Meditationes  eiusdem.  =  PL.,  t.  CLVIII,  col.  722-25. 

3.  (F.  94^-97).  Epistola  secunda  eiusdem  ad  Valerianum  Nuembur- 
gènsem  episcopum.  =  Ibid,,  col.  551-54. 

Sur  les  feuillets  de  garde,  fragments  d'un  traité  de  philosophie  et 
d'un  ordinaire  d'ordre  religieux,  in  laudibus,  de  capitulo  et  confessione. 

Parchemin  ;  97  feuillets,  plus  treize  de  garde  ;  0'",195  X  0">,14  ;  XV*'  siècle.  L'estam- 
pille rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  se  trouve  f.  1  et  f.  97.  Reliure  ancienne, 
veau  brun  estampé. 

ft  1390.  (8775-76).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

'  1.  (F.  1-53V).  Liber  beati  Anselmi  Cur  Deus  homo.  =  PL.,  t.  GLVIII, 
col.  359  sqq. 
■  Le  feuillet  54  est  blanc. 

2.  (F.  55-208^).   Gentivèrbium  de  causis  et  causatis  secundum 
eximium  doctorem  artium  ac  medicine  magistrum   Iohannem    de 
Galderia  (2). 
Gomme  feuillets  de  garde,  fragments  de  bréviaire. 

Parchemin;  209  feuillets;  0'M85  X  0™,125;  XV«  siècle  (1493),  car  on  lit,  f.  208^  : 
Scriptum  atque  finitum  per  me  D.  Desiderium  lohannis  Novi  Castri  anno  Domini 
149 3  ad  instantiam  egregii  docloris  magistri  Siquilini.  Sur  le  dernier  feuillet  de 
garde,  il  y  a  la  note  :  Perlinet  f.  Àrnoldo  Dyest  abbali  et  canonico  Tongerloensi 
anno  1543.  La  reliure,  veau  brun  estampé  sur  ais  de  bois,  est  aux  armes  du 
prélat  Arnold  Dyest  (3). 

1391.  (708-19).  —  S.  Anselmus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Gontenta  in  hoc  volumine. 

2.  (F.  2-48^).  Abbreviatum  libri  de  homine  et  sainte  ipsius  cuius- 
dam  magistri  Raymundi  de  Sabunda,  doctoris  théologie  atque  in 
medicina  precipui,  et  dicitur  a  quibusdam  liber  creaturarum  (4). 

Le  feuillet  49  est  blanc. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  211. 

(2)  Ce  traité  a  été  publié  à  Venise  en  1547.  Cf.  Brunet,  Manuel  du  libraire,  5«  éd., 
1. 1,  p.  1470. 

(3)  Cf.  supra,  p.  285,  n.  1310  (7997-8002). 

(4)  Au  sujet  de  cet  auteur,  cf.  D.  Reqlet,  Un  inconnu  célèbre.  Recherches  histo- 
riques et  critiques  sur  Raymond  de  Sabonde,  Paris,  1875.  Sur  les  éditions  du  traité, 

^ir  Brunet,  Manuel  du  libraire,  5"  éd.,  t.  V,  p.  9. 


320  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

3.  (F.  50-85).  Dyalogus  christiani  contra  Saracenum.  Inc.  Sic  Deus 
dilexit  mundum  ut  filium  suum  unigenitum  daret.  1! 

4.  (F.  86-109^).  Epistola  Pu  pape  ad  Turcorum  imperatorem  (1). 

5.  (F.  110-151).  Tractatus  contra  principales  errores  perfidi  Macho- 
meli  et  Turcorum  ...  compilatus  per  reverendissimum  domnum 
loHANNEM  DE  TURRE  CREMATA  romane  ecclcsie  cardinalem  tituli  sancte 
Marie  trans  Tiberim  (2). 

Les  feuillets  151^-153^'  sont  blancs. 

6.  (F.  154-186^).  Spéculum  considerationis  compositus  a  R.  P.  D. 
P.  DE  Alyago  cardinali  episcopo  Gameracensi  (3). 

7.  (F.  186^-190).  Questio  solempniter  disputata  anno  Dominixiiii'lxij» 
inuniversitate  Parisiensi  per  doctissimum  et  ce! eberrimum  sacre  théo- 
logie professorem  magistrum  Henricum  de  Zoemeren  Brabantinum  (4). 

8.  (F.  190).  [Disputatio  Henrigi  de  Zoemeren  cum  Petro  de  Rivo  (5) 
et  epitaphium  eiusdem  ab  Aleriensi  episcopo  (6)  compositum]. 

9.  (F.  190^').  Verba  Pu  pape  secundi  quae  habuit  in  pratis  apud 
pontem  Milvium  in  occursu  capitis  beati  Andrée.  =  BEL.,  n.  439.  — 
Il  n'y  a  qu'un  fragment  de  la  pièce. 

10.  (F.  191-203^).  Angelmi  Gantuariensis  episcopi  liber  cur  Deus 
homo.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  359  sqq. 

11.  (F.  203^-234^).  Breviloquium  Bone  fortune  super  sententias 
magistri  Pétri  (7). 

12.  (F.  234^-241).  Liber  domni  Angelmi  Gantuariensis  archiepiscopi 
de  conceptu  virginali  et  de  originali  peccato.  =  Ihld.,  col.  431  sqq. 

13.  (F.  241-256).  Monologium  Angelmi  Ganthuariensis  archiepi- 
scopi. =  Ibid.,  col.  141  sqq. 

Les  feuillets  257-260  sont  blancs. 

14.  (F.  261).  Index. 

Papier,  aux  filigranes  de  la  lettre  P  et  de  la  licorne  ;  261  feuillets,  plus  quatre  de 
garde  ;  0'",295  X  O^'jSlâ;  XV«  siècle  ;  ancienne  pagination  i-cclnn.  F.  1,  il  y  a  la  note  : 
hlud  volumen  relinquo  ego  Walterus  Leonii  claustro  Rubee  Vallis  in  Zonia. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.  F.,  se  trouve  f.  2  et 
f.  256''.  Demi-reliure  moderne  ;  au  dos,  en  maroquin  brun,  les  titres  dorés  : 
Raymundi  de  Sabunda  Theologia  naturalis.  Dialogus  christiani  contra  Sarace- 
num etc.  XV  saec.  ;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P''. 


(1)  Voir  Aeneae  Sylvii  opéra,  Basileae,  1551,  p.  872-904. 

(2)  Voir,  sur  cet  auteur,  Quétif-Echard,  Scriptores  ordinis  praedicatorum,  t.  I, 
p.  837-43.  Hain,  Repert.  bibliogr.,  t.  IV,  nn.  15736, 15746,  signale  des  éditions  de  ce 
traité. 

(3)  Cf.  L.  Salembier,  Petrus  de  Âlliaco,  p.  xli. 

(4)  Cf.,  sur  Henri  de  Zoemeren,  supra,  p.  312. 

(5)  FoppENs.  Bibl.  belg.,  p.  1004-5. 

(6)  Cet  Aleriensis  episcopus  est  Jean- André  de  Bossi. 

(7)  S.  Bonaventurae  opéra  omnia,  Romae,  1596,  t.  VI,  p.  5  sqq. 


Monologium. 


S.    ANSELME  321 

1392.  (11740-48).  —  S.  Anselmus.  Proslogium. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-26).    Proslogium  *    beati    Angelmi    episcopi.    =    PL.j     *liacorr. 
t.  CLVIIJ,  col.  225  sqq.  Le  prologue  manque.  MonoSni 

3.  (F.  26^-39^).  [Senega.  De  remediis  fortuitorumj. 
Le  feuillet  40  est  blanc. 

4.  (F.  41-86).  [De  vitiis  et  virlutibus].  Lw.  Apostolica  vox  clamât 
per  orbem.  Des.  Nam  cantando  transies  ad  celestem  chorum  nupta 
felicissime  régi  saeculorum.  Amen. 

5.  (F.  86^ -88^).  Diverses  sentences  extraites  d'auteurs  classiques 
et  de  Pères. 

6.  (F.  89-98^).  Dyalogus  Haimerici  (1). 
Les  feuillets  99-100  sont  blancs. 

7.  (F.  100^).  Septem  species  arlis  musice. 

8.  (F.  101^).  Feuillet  de  comptes. 

9.  (F.  102-116).  [De  despectione  mundij. 

Inc.  Gartula  nostra  libi  mandat,  dilecte,  salutes. 
Des.  Sic  Dominus  mores  istos  levât  ad  meliores. 

10.  (F.  117-117^).  Antiennes  de  S^^  Agnès,  S.  Jérôme,  S.  Etienne, 
S. Jean. 

11.  (F.  118^-121^).  Courts  extraits  des  Pères. 

12.  (F.  122-128).  [loHANNEs  DE  Schoonovia].  Epistola  de  contemptu 
mundi(2). 

13.  (F.  128^-134).  Extraits  de  S.  Augustin. 

14.  (F.  134).  Notes  relatives  à  Henri  de  Malle,  chapelain  de  Saint- 
Pierre,  à  Louvain. 

15.  (F.  135-150^).  [De  morte].  Inc.  Memorare  novissima  tua. 

16.  (F.  151-152^').  Notes  diverses. 

17.  (F.  153-166^).  Catho  dans  castigationem  nato. 

Inc.  Si  Deus  est  animus  nobis,  ut  carmina  dicunt. 
Des.  Versibus  ecce  bonis  prudentia  dogma  Gathonis. 

18.  (F.  167v).  Sentences  diverses. 

Parchemin,  les  88  premiers  feuillets,  le  reste  en  papier;  167  feuillets;  O»",!*  X 
0»,104;  XVP  siècle.  F.  1,  on  lit  la  note  :  Pertinet  Bethléem  monasterio  canonkorum 
regularium  prope  Lovanium  liber  ùle.  Que  in  pergameno  vel  franceno  sunt  scripsit 
fraternoster  ludocus  vanScooneberghen,  reliquaque  in  papiro  sunt  habemus  a 
bone  memorie  domno  Henrico  De  Mal,  capellano  sancti  Pétri  Lovaniensis.  F.  2,  il  y  a 
l'inscription  :  Bethléem,  et  f.  167''  :  Pertinet  Henrico  de  Malle  capellano  sancti  Pétri 


B)  Cf.  Fabricius-Mansi,  Bibl.  lat.  med.  et  inf.  aet.,  t.  III,  p.  205. 
(2)  Sur  ce  traité  et  son  auteur,  voir  J.  AcQUoy,  Het  hloosler  te  Windesheim,  t.  II, 
118. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  H.  21 


322  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Lovaniensis.  Pertinet  monaslerio  béate  Marie  in  Bethléem  prope  lovanium  liber  ist 
Reliure  moderne  très  élégante,  peau  de  truie  estampée;  sur  le  plat,  en  reliej 
l'inscription  :  Regia  BibL  Belgica. 

1393.  (11052).  —  S.  Anselme.  Traduction  de  trois  oraisons,  e\ 
français. 

1.  (F.  l-2v).  Préface  du  traducteur,  cistercien,  et  dédicace  à 
Philippe  le  Bon. 

2.  (F.  2^-5).  La  première  oraison  de  la  Vierge  Marie  (1). 

3.  (F.  5-8).  Seconde  oraison  (2). 

4.  (F.  8-17^).  Troisième  oraison  (3). 

Parchemin;  17  feuillets;  O^.ITS  X  O^.IS;  XV«  siècle;  jolies  initiales.  F.  1,  petite 
miniature  représentant  le  traducteur  offrant  son  œuvre  au  duc  de  Bourgogne.  Le 
volume  provient  de  l'ancien  fonds  de  la  bibliothèque  des  ducs  de  Bourgogne  (4). 
F.  1  et  f.  17%  il  y  a  le  cachet  rouge,  R.F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris. 
Reliure  vélin  rose. 

1394.  (10500-01).  —  S.  Anselme.  Œuvres,  en  français. 

1.  (F.  1-1 V).  [Frère  Pierre  Grapillet].  Proheme  du  transférant  de 
latin  en  francois  sur  aucun  erreurs  de  la  foy  catholique. 

2.  (F.  lv-6).  Proheme  de  S.  Anselme  et  chappitres.  ;  | 

3.  (F.  6-108).  Version  française  du  Cur  Deus  homo  de  S.  Anselme(5). 

4.  (F.  108-147^).  [Hugues  de  Saint-Vigtor].  Traduction  française 
du  De  arrha  animas  (6).  '  I 

Papier,  147  feuillets  plus  sept  de  garde;  0'",296  X  0'",215;  XV«  siècle;  belles 
rubriques.  Le  premier  feuillet  de  garde  contient  les  armoiries  de  Philippe  le  Bon, 
duc  de  Bourgogne  (7).  F.  1  et  147%  il  y  a  l'estampille,  aux  faisceaux,  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris.  Reliure  ancienne  vélin  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Anselme 
Erres  de  la  foy. 


1395.  (18239).  —  Sigebertus  Gemblagensis.  Ghronica. 

1.  (F.  1-lv).  Notes  du  B°"  de  Reiffenberg  sur  ce  volume. 

2.  (F.  2-55V).  [SiGEBERTi  chronicaj  (8). 

3.  (F.  56-63^').  [Anselmi  Gemblacensis  additamentum]. 


(1)  Cf.  P.L.,  t.  CLVIII,  col.  948-50,  n.  i. 

(2)  76îrf.,  col.  950-52,  n.Li. 

(3)  Ibid.,  col.  952-59,  n.  LU. 

(4)  Ce  volume  a  en  effet  appartenu  à  la  maison  de  Bourgogne;  cf.  Barrois, 
Bibliothèque  protypographique,  Paris,  1830,  p.  321,  n.  2274. 

(5)  Cf.  PL.,  t.  CLVIII,  coL  359. 

(6)  Ibid.,  t.  CLXXVI,  col.  951. 

(7)  Cf.  Barrois,  Bibliothèque  protypographique,  p.  139,  n.  840. 

(8)  Pour  les  éditions  de  la  Chronique  de  Sigebert,  voir  Potthast,  Bibl.  hisl. 
med.  aevi,  2*  éd.,  p.  1016-17. 


SIGEBERT    DE    GEMBLOUX  323 

Parchemin;  63  feuillets;  O-^Sl  X  0°^,235;  XIP  siècle.  Ce  manuscrit  est,  pour  la 
première  partie,  l'autographe  même  de  Sigebert  de  Gembloux.  Ce  volume  provient 
de  l'abbaye  de  Saint-Pierre  à  Gembîcmx.  F.  63%  il  y  a  la  note  :  Gemblours. 
J.  J.  Waroux.  Après  la  ruine  de  ce  monastère,  il  tomba  entre  les  mains  de 
M.  Baude,  à  Gembloux,  et  la  Bibliothèque  royale  l'acheta  à  son  fils,  l'avocat  Baude, 
en  mai  1840,  pour  fr.  1900.  Reliure  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  :  Chron.  Sigib. 
Gemb.  (1). 


1396.  (14782).  —  Sigebertus  Gemblacensis.  Chronica. 

1.  (F.  1-4).  Collation  des  manuscrits  de  Pithoii. 

2.  (F.  5-98).  Ghronica  domini  Sigiberïi  Gemblacensis  monachi. 

3.  (F.  98^-99).  Noms  des  papes  depuis  Damasus  jusqu'à  Alexander. 

4.  (F.  99^-100^').  Comptes,  au  crayon. 

Parchemin;  100  feuillets;  0'",276  X  0™,195;  XIIP  siècle,  sauf  les  quatre  premiers 
feuillets  écrits  au  XVIP  siècle  et  les  feuillets  5-16  recopiés  au  XVll«  siècle,  car 
f.  17,  il  y  a  la  note  :  Hic  codex  principio  mutilus  ocio  foliis  restitutus  est  aliis  duode- 
dm  anno  1686  cura  Francisci  Desmares  in  curia  Patroni  (2).  Deux  colonnes, 
signatures  ii-xt.  Ce  volume  appartenait  jadis  à  Pierre  Pithou,  dont  on  trouve  la 
signature  f.  98.  Sur  le  premier  plat  intérieur,  il  y  a  lex-libris  de  la  bibhothèque  de 
Rosny.  Reliure  parchemin  (3). 


1397.  (II.  lOhh'^'^).  —  Sigebertus  Gemblacensis.  Chronica. 

1.  (F.  1).  [Narrationes  de  variis  rubricis  liturgicis].  Inc.  In  civitate 
Autisiodoro  fuit  valde  relligiosus  presbiter.  Des.  atque  in  alias  eccle- 
sias  eadem  laudabilis  consuetudo  inde  ivit.  Amen. 

2.  (F.  1^-61^).  Chronographia  domni  Sigeberti  Gemblacensis 
monachi  ab  eo  loco  ubi  Iheronimus  terminavit. 

3.  (F.  61^-64).  [Chronicon  post  Sigebertum]. 

4.  (F.  64v).  Iosephus.  Extraits  des  livres  VIII,  X  et  XVIII  des 
ludaicae  antiquitates. 

Parchemin  ;  64  feuillets;  0'»,293  X  0'°,195;  XIIP  siècle.  F.  64%  on  lit  :  Liber  sancte 
Marie  de  Alna  (4)  ;  de  là  le  volume  a  passé  dans  la  collection  Phillipps,  n.  4632,  et  a 
été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Reliure,  cuir  de  Russie  estampé;  au 
do3,\e  iiire  doré  :  Sigeberti  Gemblacensis  Chronicon. 


(1)  Sur  ce  manuscrit  voir  B°"  de  Reiffenberg,  Bulletin  de  l'Académie  des  Sciences 
el  belles-lettres  de  Bruxelles,  t.  VII,  2^  partie,  pp.  22-30,  102-110,  et  Annuaire  de  la 
Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  1841,  p.  107-17;  iW6?.,  Scr.  t.  VI,  p.  284-87. 

(2)  Le  premier  cahier  qui  manque  à  ce  volume,  a  été  retrouvé  dans  le  n.  7193  du 
fonds  latin  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris.  Voir  MG.,  Scr.  t.  VI,  p.  287. 

(3)  Voir  sur  ce  manuscrit  MG.,  tom.  cit.,  p.  287. 

(4)  Ce  manuscrit  est  probablement  celui  que  cite  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms^, 
part.  II,  p.  260  et  que  les  Monumenla  Germaniae,  Scr.  t.  VI,  p.  297,  signalent  comme 
perdu. 


324  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


H 


1398.  (21838).  —  Odo  Gameragensis.  Decanone  missae. 

1.  (F.  1-11).  Tractatus  domni  Odonis  Cameracensis  episcopi  d 
canone  altaris.  =  PL.,  t.  GLX,  col.  1053  sqq. 

2.  (F.  11-12).  Rubriques  de  la  messe. 

3.  (F.  12^).  Extraits  divers,  entre  autres  les  quatre  vers  : 

Ferrandus,  regina,  tuus,  mea  cara  Minerva, 
Ibit  Parisius,  magna  comitante  caterva, 
Sed  patrie  occidit  bellandi  captus  amore, 
Rex  cadet  in  praelio  tumulique  carebit  honore. 

4.  (F.  13-67).  Interrogationes  que  de  scriptis  sanctis  et  canoni 
sacris  in  foro  penitentie  ad  utilitatem  confitentium  fieri  possunt. 

5.  (F.  67-68).  Questio  si  liceat  aliquo  tempore  et  quando  exac 
nem  facere  in  ludeos. 

Parchemin;  68  feuillets;  0^17  X  O"»,!!;  XIII«  (les  douze  premiers  feuillets)  el 
XIV^  siècle.  Ce  volume  a  appartenu  à  l'abbaye  de  Parc,  car  sur  le  premier  plai 
intérieur,  il  y  a  la  cote  de  cette  bibliothèque  /.  theca  Ul,  et  sur  les  deux  plats  les 
armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées;  f.  13,  on  lit  la  note  :  Bibliolhece  Parcensis, 
1648.  Ce  manuscrit  a  été  acheté  fr.  28,60  à  la  vente  des  livres  de  van  Alstein,  en 
1863,  à  Gand.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Tract,  mora.  diver.,  vol.  IV. 
tranche  rouge. 

1399.  (8084-8107).  —  Odo  Cameracensis.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Vers. 

Curia  dat  curas,  ergo  si  vivere  curas 
Et  bene  secure,  non  sit  tibi  curia  cure. 

Les  feuillets  1^-2  sont  blancs. 

2.  (F.  2^).  Note  sur  les  congrégations  de  l'ordre  de  S.  Augustin. 

3.  (F.  3-3^).  Contenta. 

4.  (F.  4-4v,  6-6v).  Extraict  uut  een  hantboecxken  oft  Manuaelken 
inhoudende  vêle  diversche  oude  geschiedenissen  toebehoerende 
M"^  Claes  Berwouts  schepenen  clerck  op  stadhuys  binnen  Loeven 
onder  aneranden  nopens  de  stadt  Loeven. 

5.  (F.  5).  Extract  uuyt  sekeren  manuaelken  te  Leliendale  by 
heeren  Pieteren  Kyps  mede  prior  aldaer  gethoont. 

6.  (F.  7).  Chanson  imprimée  sur  la  délivrance  de  Louvain  en  1582, 
en  flamand. 

7.  (F.  8-8^).  Oppidorum  Brabantie  miserie  et  afflictiones,  en  latin 
et  en  flamand. 

8.  (F.  9-10^).  Détails  sur  la  cherté  des  vivres  à  Louvain  en  1586, 
chronique  de  1587. 

.  Le  feuillet  11  est  blanc. 

9.  (F.  12-14^').  Fragmentum  de  supplicatione  civitatis  Lovaniensi;? 


ODON   DE    CAMBRAI  325 

iesumptum  ex  archivis  partim  Lovaniensium  et  partim  aliunde,  que 
2elebratur  prima  dominica  septembris. 
Le  feuillet  15  est  blanc. 

10.  (F.  16-19).  Forma  boni  prions.  Inc,  Ante  omnia  débet  esse  vir 
syncerus. 

11.  (F.  20-23).  Ex  vetuslissimo  codice  manuscripto  monasterii  Mar- 
îhennensis,  absque  ulla  distinctione  capitum...  Gantica  canticorum  (1). 

12.  (F.  23^-38).  Ex  eodem  codice  Apocalipsis. 

j   13.  (F.  39-58^).  Pétri  Blesensis  commentaria  in  librum  lob  ad 
•egem  Anglie  Henricum,  ex  manuscripto  codice  Marchennensi  (2).  = 
PL.,  t.  CGVII,  col.  795  sqq. 
!   14.  (F.  59-78).  De  origine  monasterii  Marchianensis  (3). 

15.  (F.  78^-82^).  Qaodlibetica  quaestio  M.  Garoli  la  Loo  habita 
)uaci  in  collegio  Marchennensi,  anno  1582,  an  Duacum  sit  Flandrice, 
lannonie  an  vero  Francice  ditionis  (4). 

16.  (F.  83-84).  Ex  vetusto  codice  manuscripto  cenobii  Marchia- 
iensis(5)  narratio  de  corporc  S.  lacobi  quornodo  ab  Iherusalem 
ranslatum  sit  in  Hispaniam.  =-  BHL.,  n.  4066. 

17.  (F.  85-lOlv).  Tractatus  R.  P.  Domini  Iohannis  Trithemii  abbatis 
)panhemensis  de  proprietate  monachorum  (6). 

18.  (F.  102-109^).  Oratio  eiusdem  R.  P.  Domini  Iohannis  Trithemh 
.bbatis  Spanhemensis  de  cura  pastorali  (7). 

19.  (F.  110-123^').  Van  denlast  der  Pastoirs,  mans  of  vrouwen,  een 
onderlinghe  oratie  ...  by  den  E.  Heere  Jan  Trithemius  ...  overghestellt 
utden  latijn  in  onse  brabantsche  spraecke  int  jaer  1583. 

20.  (F.  124-126).  Compendium  vitae  S.  Odonis  episcopi  Gamera- 
ensis  per  D.  Amandum  Aquicinctensem  monachum.=  BHL.,  n.  6287. 

21.  (F.  126V-128).  Odonis  episcopi  Gameracensis  supra  canones 
rangeliorum.  =  FL.^  t.  GLX,  col.  1117  sqq. 

22.  (F.  128v-134v).  Dialogus  D.  Odonis  episcopi  Gameracensis  cum 
iiodam  ludeo  Leone  nuncupato  de  adventu  Ghristi.  =  Ibid., 
)1.  1103  sqq. 


(1)  Sur  les  anciens  manuscrits  de  l'abbaye  de  Marchiennes,  voir  L.  Delisle,  Le 
ibinet  des  manuscrits  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  t.  II,  p.  511-13.  Les 
anuscits  de  Marchiennes  dont  ce  texte  du  Cantique  des  Cantiques  et  le  suivant  de 
apocalypse  ont  pu  être  transcrits,  sont  ceux  signalés  par  Dehaisnes,  Ckital.  des 
inuscrits  de  la  Bibl.  de  Douai,  nn.  1  et  3. 

(2)  C'est  le  manuscrit  n.  454  de  la  Bibliothèque  de  Douai.  Cf.  Dehaisnes,  op.  cit., 
2f>4. 

Cf.  MG.,  Scr.  t.  XVI,  p.  609-17,  Annales  Marchianenses. 

Cf.  Dehaisnes,  Catalogue  des  manuscrits  de  Douai,  p.  532. 

flf.  i//irf.,n.  44,  p.26. 

Voir  Iohannis  Trithemii  Spanhemensis  opéra,  Moguntiae,  1G()5,  p.  723. 

Ibid.,  p.  863. 


326  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 


I 


23.  (F.  135-146^).  Tractatus  D.  Odonis  Gameracensis  episcopi  de 
canone  altaris.  =  Ibid.^  col.  1053  sqq. 

24.  (F.  146v).  Note  du  copiste  du  volume  sur  l'édition  du  précédent 
traité  par  François  Titelman  en  1534. 

25.  (F.  147-150^').  Tractatus  D.  Odonis  episcopi  Gameracensis  que 
sitblasphemia  spiritus.  =  PL.,  t.  GLX,  col.  1111  sqq. 

26.  (F.  150^-153).  Miracula  béate  Marie  virginis. 

a)  Fuit  in  quadam  civitate  quidam  archidiaconus  vita  religiosus(l). 

b)  Girca  annum  Domini  millesimum  centesimum  octogesimum  i 
septimum  cum  Philippus  iunior  post  Ludovicum  patrem  suum  (2). 

c)  De  quadam  muliere  igné  sacro  correpta. 

27.  (F.  153^-168).  AMpmLocmi  vita  S.  Basilii.  =  BHL.,  n.  J022. 

28.  (F.  168^-170).  De  paenitentia  Theodosii  imperatoris  et  admira- 
bili  constantia  S.  Ambrosii  Mediolanensis  episcopi. 

29.  (F.  170^-180).  Liber  sancti  Basilii  ad  filios  spirituales  (3). 

30.  (F.  180^-181).  Index  operum  S.  Ephrem  archidiaconi  et  presby- 
teri  ecclesie  Edissene  descriptus  ex  editione  Coloniensi  divulgata 
per  Melghiorem  Novesianum,  anno  1547. 

31.  (F.  182-183).  Oratio  sancti  Ephrem  ...  ex  codice  manuscripto 
Marchianensi  (4). 

32.  (F.  183-201^).  Liber  primus  sancti  Effrem  diaconi  de  iudicio 
Dei,  et  resurrectione,  et  regno  celorum,  et  de  munditie  anime  (5). 

33.  (F.  201^-223).  Monita  eiusdem  S.  Patris  Effrem  dyaconi  ecclesie 
Edissene  (6). 

34.  (F.  223^-252).  Eiusdem  tractatus  de  laude  virtutum.  De  laudc 
caritatis.  Inc.  Tuaenon  immemor  petitionis(7). 

Papier;  223  feuillets  ;  0'",295  X  0^19;  XVP  siècle  (1583);  en  effet,  on  lit  hi 
notes  suivantes:  f.  19  :  1586,  mense  oclobris  ab  Amstelredamo ;  f.  39  :  1583;  f.  78 
anno  1583,  maij  7;  f.  110:  1583;  f.  134^  :  eœjMcit  1583;  f.  146',  150^:  1583 
f.  180  :  anno  1583  kalendis  oclobris  et  f.  252  :  anno  1584  mensis  aprilis  i^:' 
Pau[lus]  Sylvanus.  Ce  nom  du  copiste  se  retrouve  f.  109"^  :  Paulus,  manupropiia 
Ce  volume  a  appartenu  aux  anciens  bollandistes,  car  on  trouve  f.  1,  rex-libri.' 
>ï<  MS.  103  de  leur  bibliothèque.  Demi-reliure,  dos  en  maroquin  rouge,  ave( 
le  titre  doré  :  Miscellanea,  XVI saec,  et  le  chiffre  couronné  deLéopold  I'-'. 


(1)  Fez,  Liber  Pothonis  de  miracuUs  B.  M.  Virginis,  n.  33. 

(2)  Recueil  des  hisloriens  de  France,  t.  XVII,  p.  24. 

(3)  Voir  HoLSTEN,  Codex  regularum,  t.  I,  p.  113. 

(4)  Ephraem  Syri  opéra  omnia,  Romae,  1723,  t.  I,  p.  xcvin,  sub  verbis  Obsecro  l< 
Salvalor  mundi  Chrisle. 

(5)  Ibid.,  sub  verbis  Gloria  omnipolenli  Deo. 

(6)  Ibid.,  p.  Lxxxi,  sub  verbis  Dolor  me  compellU  dicere. 

(7)  Sous  ce  faux  titre,  il  y  a  le  traité  d'ADALGERus,  publié,  PL.,  t.GXXIV,  col.  91" 
Cf.  supra,  p.  276,  n.  1326  (8714-19). 


YVES   DE    CHARTRES  327 

1400.  (4087-100).  —  Ivo  Garnotensis.  Anselmus  Cantuariensis. 
Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  l^-8v).  De  sacramentis  dedicationis.  Ivo  episcopus  Garno- 
tensis. =  PL.,t.  GLXII,  col.  527-35. 

3.  (F.  8^'-12v).  De  excellentia  sacrorum  ordinum  et  vita  ordinan- 
dorum.  =  IbicL,  col.  513-19. 

4.  (F.  12^-16^).  De  episcopalibus  indunientis.  =  Ibid.,  col.  519-27. 

5.  (F.  17-29^).  De  convenientia  veteris  et  novi  sacerdotii.  =  Ibid., 
col.  535-62. 

6.  (F.  29^-31^').  Sernio  eiusdem  qiiare  natus  etpassus  fuit  Ghristus  = 
Ihid.,  col.  562-66. 

7.  (F.  32-32V).  Sermo  de  utroque  adventu.  =  Ibid.,  col.  567-68. 

8.  (F.  33-41).  Tractatus  Anselmi  Gantuariensis  de  veritate.  =  PL.^ 
t.  GLVIII,  col.  467. 

9.  (F.  41-48).  Tractatus  de  libero  arbitrio.  =  Ibid.,  col.  489. 

10.  (F.  48-63V).  Tractatus  de  casu  diaboli.  =  Ibid.,  col.  325. 

11.  (F.  64-64V).  Lettre  de  S.  Bernard.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  427, 

CGXXXVIII. 

12.  (F.  64^).  [Ordo  monasticus].  Vers. 
Inc.  Ordo  monasticus  ecclesiasticus  esse  solebat. 
Des.  Spiritualia  querere  pascua  ne  moriantur. 

13.  (F.  65-77^).   Liber  Anselmi  Gantuariorum    archiepiscopi    de 
)riginali  peccato.  =  PL.,  t.  GLVllI,  col.  431. 

14.  (F.  77^-80^0-  Epistola  [Anselmi]  de  sacrificio  azimi  et  fermen- 
Lt4.  =  i^iV/.,col.541. 

15.  (F.  80^-8 Iv).  Epistola  eiusdem  adWaleramnum.=i6/ti^col.551. 

16.  (F.  81^-87).  Liber  Anselmi  Gantuariensis  archiepiscopi  de  con- 
^ordia  prescientie  et  predestinationis  et  gratie  Dei  cum  libero  arbi- 

•io.==76/V/.,  col.  507-519. 

17.  (F.  87-97).  De  discordia  praedestinationis  et  liberi  arbitrii.  = 
m.,  col.  519-42. 

18.  (F.  97-97V).  [De  lapidibus].  i^<?.  Gives  celestis  patrie  régi  regum 
►ncinnite.  =  i^iï.,n.  3271. 

19.  (F.  98-124).    Gur  Deus  homo.  Liber  archiepiscopi  Gantua- 
riensis. =  PL.,  t.  GLVin,  col.  359. 

20.  (F.  124^).  [Miraculum  B.  V.  Marine].   Inc.  In  quodam    erat 
îenobiô  quidam  monachus  secretarii  offîcio  functus  (1). 

21.  (F.  125-125^).    HiNGMARus.    [De    visione    Bernoldi].   =   PL., 
GXXV,  col.  1115-17. 


(1)  Publié  dans  Fez,  Liber  Polhonis  de  miraculis  B.  M.  Virginis,  p.  308. 


328  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin  ;  125  feuillets,  plus  quatre  de  garde  en  papier  ;  0'n,245  X  0",155; 
XIIP  siècle.  F.  1,  on  lit  :  Societatis  lesu  Lovanii,  n.  267,  Yi.  Demi-reliure  moderne, 
dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés  des  différents  traités;  plus  bas,  le 
chiffre  couronné  du  roi  Léopold  P"". 


1401.  (8841-42).  —  Ivo  Carnotensis.  Epistolae. 

1.  (F.  1-53^,  57-60).  Epistolae  Ivonis  praesulis  Carnotensis.  =  FL., 
t.  GLXII,  lettres  nn.  4, 5,  9, 10,  12, 19,  20,  28,  25, 17,  29,  31-33,  40,  39, 
42,  43, 16,  27,  35, 2,  156,  161,  1,  46,  48,  65,  67,  81,  88,  94,  95,  103-105, 
108-110,  117,  135,  84,  87,  93,  133,  55,  60,  61,  63,  66,  68,  69,  287,  70,  7, 
192. 

2.  (F.  53^-56^).  Commentaires  sur  divers  passages  bibliques. 

3.  (F.  56v,  64-64^).  Étymologies. 

4.  (F.  60-63.)  Beati  Gregorii  liber  beati  lob.  —  Extraits. 

5.  (F.  63v).  Figura  mundi. 

Parchemin;  64  feuillets  ;  0%177  X  0^12;  XIIP  siècle.  Ce  volume  prçvient  de 
l'ancienne  bibliothèque  des  bollandistes,  il  en  porte,  f.  2,  l'ex-libris  )^MS.20. 
Demi-reliure,  dos  en  maroquin  rouge,  titres  dorés  des  divers  traités. 


1402.  (11.1046).  —  Ivo  Carnotensis.  Epistolae. 

1.  (F.  1-9).  Capitula  primae  ....  secundae  ....  tertiae  distinctionis. 

2.  (F.  9-120).  [Ivonis  Carnotensis  epistolae].  =  PL.,  t.  CLXH 
nn.  2, 12,  25,  43, 4^,  48,  67,  81,  88,  89, 92, 94,  95, 103-5,  108, 109,  144, 
110,  117, 135, 157,  176, 204,  219,  147,  175, 274,  190,  159, 150,  250,  24, 
54,  55,  59,  60,  61,  66,  68,  35,  8,  84,  266,  133,  90, 111,  119,  124-26, 171 
170, 236, 225, 252, 188,  85, 102,  83,  185,213, 162,  221,  74,230,  210,  242 
36,  206,  218,  248,  287,  231  (1),  262,  191,  73,  197,  184,  69,  256,  29,  37 
40, 63, 123, 138, 222,  27,  7,  41,  26,  82,  52,  57, 186,  192. 10,  99, 232, 155 
245, 205,  77, 96, 101, 51,  80, 156, 161, 16. 

En  outre,  f.  49^,  lettres  d'HuGUEs  de  Lyon  à  Yves  de  Chartres. 

3.  (F.  121-133).  Tractatus  Righardi  de  remissione  peccatorum.  = 
PL.,  t.  CXCVl,  col.  549  sqq. 

4.  (F.  133V-157).  Tractatus  magistri  Righardi  de  statu  interioris 
hominis  post  lapsum.  =  Ibid.,  col.  1115  sqq. 

Parchemin;  167  feuillets;  0"',213  X  0'",13;  XIIP  siècle;  initiales  rouges  et  bleues. 
Ce  manuscrit  a  appartenu  à  l'abbaye  d'Aine  (2),  plus  tard  à  Sir  Thomas  Phillipps, 
n.  4623;  il  a  été  racheté  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Élégante  reliure 
anglaise,  veau  brun  gaufré  et  estampé;  titre  doré  au  dos  :  Ivonis  Carnotensis 
epistolae. 


(1)  Cette  lettre  est  ici  divisée  en  deux  parties;  cf.  PL.,  tom.  cit.,  col.  233-35. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  248,  classis  quinla,  decuria  tertia. 


HILDEBERT    DE    LAVARDIN  329 

1403.  (8794-99).  —  Ernulfus.  De  incestis  coniugibus. 

1.  (Deuxième  feuillet  de  garde,  verso).  Contenta  hoc  libro. 

2.  (F.  1).  [Gaufridus  Eboracensis  episcopus  ad  Gilebertum  Roffen- 
sem  episcopum].  Inc.  Miramur  ad  fraternitatem  vestram. 

3.  (F.  2-13).  [Ernulfus].  Thomellus  de  incestis  coniugibus.  =  PL., 
t.  GLXIII,  coï.  1457-74. 

3.  (F.  13-16V).  [Décréta]. 
Le  feuillet  17  est  blanc. 

5.  (F.  17-27^).  Sententie  de  sancta  Trinitate  ex  libris  magni  Augu- 
STiNi  carptim  sumpte,  maxime  ex  eo  qui  inscribitur  de  sancta 
Trinitate. 

6.  (F.  27^-32).  Sententie  de  expositione  super  lohannem. 

7.  (F.  32-33).  De  expositione  super  psalmos. 

8.  (F.  33v-36v).  [GiLBEHTus  Westmonasteriensis].  Quid  sit  mona- 
chatus.  Inc.  Dilecto  ...  fratri  R. ...  Quaesivit  a  me  dilectio  vestra  quid 
sit  monachatus. 

9.  (F.  36v).  Gregorius  in  nioralibus.  —  Extrait. 

10.  (F.  37-43).  Probalio   G[ilberti]  abbatis  de  illa  pénitente  que 
ixit  pedes  Domini.  Inc.  Dilecto  ...  sancte  Sagiensis  ecclesie  monacho 

ït  cantori  R.  frater  G.  abbas  Weslmonasterii. ...  Ad  ea  que  per  litteras 
le  interrogasti. 

11.  (F.  43^-70^).  [GiLBERTus].  Disceptacio  iudei  cum  christiano.  == 
'L.,  t.  CLIX,  col.  1005  sqq. 

12.  (F.  70^-71).  Traité  de  médecine.  Inc.  A  leguminibus  prêter 
înticulam  cum  cedro  aut  coriandro  decoctam  omnino  abstineatis. 
ks.  Fumum  omnem  et  maxime  cornibus  câpre  ascendentem  quasi 

periculum  mortis  timeatis. 

Parchemin;  71  feuillets,  plus  trois  de  garde;  0'",175  X  O'^jlâ;  XIV«  siècle.  La 
note  suivante  se  lit  f.  2  :  Liber  ecclesie,  et  f.  1  :  Societatis  lesu.  Anlv.  D.  P.,  et  la 
cote  >ï<  MS.  38  de  la  bibliothèque  des  anciens  bollandistes  se  voit  f.  1  et  f.  %  et  au 
verso  du  deuxième  feuillet  de  garde,  il  y  a  la  note  :  Ex  domo  G.  Camdeni.  Reliure 
moderne  veau  estampé  ;  sur  le  plat,  l'inscription  :  liibl.  Hegia  Bclgica. 

1404.  (II.  2620).  —  Hildebertus.  Carmina. 

1.  (F.  3-12).  [De  missa].  =  PL.,  t.  CLXXI,  col.  1177-92. 

2.  (F.  12-12V).  De  sacrificio.  Versus  eiusdem  episcopi.  =  Ibid., 
col.  1193-96. 

3.  (F.  12V-13).  De  tribus  generibus  hominum.=  Pnd.,  col.  1192-94. 

4.  (F.  13-13^).  Decarnis  superbia. 

Inc.  Die  homo,  die  pulvis,  quid  prodest  gloria  carnis  ? 
Ves.  Sic  libi  perpetuam  nancisci  morte  vitam. 

5.  (F.  14).  [Index  carminum  HildebertiJ. 


330  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  U  feuillets  ;  0'",208  X  0'",119;  XIIP  siècle.  F.  %  on  lit  :  Me  liber  est 
fratiis  loliamùs  prioris  nostri  (XIIP  siècle)  ;  f.  13^  :  Liber  beale  Marie  Longifrontis 
(XIV«  siècle);  f.  2  :  Ex  libris  sancli  Dionysii  (XVIIP  siècle)  ;  f .  1  :  Sir  T.  B.  Middle 
Hill.  4221.  La  Bibliothèque  royale  a  acquis  ce  volume  en  1900.  Reliure  veau;  au 
dos,  le  titre  doré  :  Hildeberli  epi.  Cenomamiensis  carmina. 

1405.  (19020).  —  HiLDEBERTus  Genomanensls.  Epistolae. 

1.  (F.  1-4).  Diverses  notes. 

2.  (F.  4^-5^').  Extrait.  Inc.  Abscindenda  sunt  vulnera  ferro.  Des.  ne 
simul  donum  perdas  et  graciam. 

3.  (F.  5^-28^).  Epistole  Hildeberti  Genomannorum  episcopi. 

Les  nn.  1-31  de  la  liste  des  lettres  ,d'Hildebert,  dressée  dans 
l'ouvrage  d'A.  Dieudonné,  Hildehert  de  Lavardin,  Paris,  1898, 
p.  118-20. 

4.  (F.  28^-29^').  Patri  spirituali  ac  domino  I[ohanni]  ...  summo  pon- 
tifici  humilis  minister  Anbianiensis  ecclesie  (1). 

5.  (F.  29^-42^').  [Epistolae  HiloebertiJ. 
Les  lettres  nn.  32-41. 

6.  (F.  42^-43).  Innogentius  papa  ...  archiepiscopis  et  episcopis  ... 
tocius  Anglie.  Inc.  Verbum  est  veritatis. 

7.  (F.  43-60).  [Epistolae  Hildeberti]. 
Les  lettres  nn.  42-56,  67-70. 

8.  (F.  60-60^').  Summo  ponlifici  I.rex  Anglie.  Inc.'Ne  in  celum videar 
ponere  os  meum. 

9.  (F.  60^-61).  Innogentius  régi  Francie.  Inc.  Quanto  privilegio 
dignitatis  sacrosancta  decoretur  ecclesia. 

10.  (F.  61-61^ ).  Terre  Anglie  primas  apostolice  sedi.  Inc.  Benedictus 
qui  venit  in  nomine  Domini. 

11.  (F.  61^-62).  A.  B.  Inc.  Scriptum  est  :  Non  osculatur  semper 
filium  pater. 

12.  (F.  62-67).  [Valerius  Rufino].  =--  PL.,  t.  XXX,  col.  254-61. 

13.  (F.  67-68^).  [Epistola  Thomae  Cantuariensis  archiepiscopi].  = 
PL.,t.  GXC,  col.531,n.  73. 

14.  (F.  68^-70).  Henrico  ...  régi  Anglie  Thomas  Gantuariensis 
archiepiscopus.  =  Ibid.,  col.  649,  n.  177. 

15.  (F.  70-72).  Thomas  ...  venerabili  fratri  R[oberto]  Herefordensi 
episcopo.  =  Ibid.,  col.  596,  n.  123. 

16.  (F.  72-73V).  Domno  régi  [Alexander  papa].  =  PL.,  t.  GG, 
col.  464-66. 

17.  (F.  73^-74).  Episcopis  regni  Anglorum  domnus  papa  [Alexan- 
der]. =  Ibid.,  col.  579-80. 


(1)  Lettre  de  Jean  de  Gherchemont,  évêque  d'Amiens,  au  pape  Jean  XXII,  proba- 
blement inédite.  Cf.  A.  Dieudonné,  Hildcbert  de  Lavardin,  p.  129. 


RUPERT    DE    DEUTZ  331 

18.  (F.  74-76).  Summo  pontifici  W[illelmus  Papiensis].  =  Ihid., 
col.  1394-96. 

19.  (F.  76-77).  Régi  Anglorum  papa  Alexander.=/Z>îU,  col.  486-87. 

20.  (F.  77).  Thomas  ...  Gantuariensis  archiepiscopus  ...  G[iIberto] 
Londinensi  episcopo.  =  PA,  t.  GXG,  col.  609,  n.  233. 

21.  (F.  77-77V).  Decano  ...  et  clero  Londoniensi  [Thomas]  Gantua- 
riensis archiepiscopus,  =  Ibid.,  col.  612,  n.  137. 

22.  (F.  II'^-IS'^).  Verba  archiepiscopi  Gantuariensis  Anglie.  =lhid., 
col.  651,  n.  179.  Des,  mutil.  de  cetero  habeat  familiaritatem,  col.  652. 

Parchemin;  78  feuillets;  0'»,13  X  0"\09 ;  XI^  siècle;  les  feuillets  54-58  sont  à 
deux  colonnes.  Reliure  moderne,  avec  l'inscription  en  relief  sur  le  plat  :  Rcgia  Bibl. 
Belgica. 

1406.  (9578-80).  —  Rupertus  Tuitiensis.  De  gloria  filii  hominis. 

1.  (F.  1-131V).  De  gloria  filii  hominis.  =  PL.,  t.  GLXIX, 
col.  1307  sqq. 

2.  (F.  131v).  Prière.  =  Ibid.,  col.  1633. 

3.  (F.  132).  Epistola  Meingohi  ad  Robertum  Tuitiensem.  =  PL., 
t.GLXX,  col.701. 

4.  (F.  132).  [Notitia  de  Roberto  Tuitiensi]. 

5.  (F.  133-139V).  Questio  de  lesione  virginilatis.  =  PL.,  t.  GLXX, 
col.  543  sqq. 

6.  (F.  139-14^v).  Gonversio  Othgerii  et  Benedicti.  =-^i/L.,  n.  2831. 

Parchemin;  140  feuillets  ;  0'",31  X  0'~,288;  XIP  siècle;  deux  colonnes,  sauf  les 
feuillets  133-140;  quelques  très  belles  lettrines;  titre  courant  en  rouge.  F.  1,  il  y  a 
la  cote  :  MM,  2-1,  et  f.  144%  la  note  :  Liber  sancti  LaurcnliimarHris  in  leodio,  si 
quis eum  abstulerit  anatema  fiai.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre 
doré  :  Rupertus  Tuitiensis  de  gloria  filii  hominis,  XII  saec,  reproduit  à  l'intérieur 
du  volume  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  ;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique 
et  l'inscription  Bibl.  royale  (1). 

1407.  (9607).  —  Rupertus  Tuitiensis.  In  Apocalypsim. 

1.  (F.  1^-171).  Domni  RoBERTiabbatis  super  apocalypsim  Iohannis.= 
PL.,  t.  GLXIX,  col.  825  sqq. 

2.  (F.  171-177).  Liber  eiusdem  apologeticorum  de  voluntate  Dei.  = 
PL.,t.GLXX,  col.  37sqq. 

Parchemin;  177  feuillets  ;  0'°,298  X  0M8;  XII"  siècle;  quelques  jolies  lettrines; 
signatures  i-xx.  F.  1 ,  il  y  a  la  note  :  Liber  monasterii  sancti  Laurentii  prope 
Leodium,  et  la  cote  LL,  2-8.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  177.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos, 
le  titre  doré  :  Rupertus  in  apocal.  etc.,  XII  saec.,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une 
étiquette  en  maroquin  rouge;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  la  cote  :  Bibl. 
royale. 


(1)  Au  sujet  de  ce  manuscrit,  voir  Calai,  cod.hag.  bibl.  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.  338. 


332 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


1408.  (10608).  —  RuPERTus  Tuitiensis.  In  canticis  canticorum. 

1.  (F.  1-118).  Libri  in  canticis  canticorum.  =  PL.,t  GLXVIII, 
col.  837  sqq. 

2.  (P.  118-119).  Fragment  du  sermon  de  S.  Bernard  sur  l'évangile 
Missus  est. 

Parchemin  ;  118  feuillets  ;  0^232  X  0"",135;  XIIP  siècle;  très  jolies  lettrines.  F.  1, 
il  y  a  la  cote  LC,  2-13  de  la  bibliothèque  de  Saint-Laurent,  à  Liège.  Reliure 
moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette 
en  maroquin  rouge  :  Robertus  in  cant.  cantic.  XII  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1409.  (9737-38).  —  Rupertus  Tuitiensis.  De  Victoria  verbi  Dei. 

1.  (F.  1).  Titulus  seu  inscriptio  sepulchri  D.  Roperti  abbatis  mona- 
sterii  Tuitiensis. 

En  dessous  la  note  :  Hanc  schedulam  sibi  in  praedido  monasterio 
Tuitiensi  transcriptam^  quum  ad  nos  ex  Colonia  redlret,  D.  Gerardus 
de  Znplre  secum  detulit,  voluitque  ut  in  aliquo  operum  eiusdem  patris, 
quorum  apiid  nos  non  parva  copia  est  transcriberetur,  quatenus  non 
praesens  tantum  etas,  sed  etiam  postera,  agnosceret  quanta  pietate 
quantaque  doctrina  hic  noster  claruerit  Robertus. 

Ne  presens  evum  ne  postera  nesciat  etas, 
Hic  sua  Rupertus  membra  disertus  habet. 
Anno  Domini  1538. 

2.  (F.  2-138).  Liber  Roberti  venerabilis  abbatis  Tuiciensis  ac 
monachi  huius  loci  de  Victoria  verbi  Dei.  =  PL.,  t.  GLXIX,col.  1217. 

3.  (F.  138).  [Epistola  Meingoz  canonici  sancti  Martini  ad  Rober- 
tum].  =  PL.,  t.  GLXXX,  col.  701. 

Les  feuillets  138-139^  sont  blancs. 

4.  (F.  140-146).  Ofïicium  et  missa  S.Iudoci,avec  neumes  gothiques. 

Parchemin;  146  feuillets  ;  0'",283  X  0'",184;  XV«  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1,  il  y  a  la  cote  :  Liber  monasterii  sancti  Laurentii  Leodiensis 
L-L,2-9.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris 
se  trouve  f.  2  etf.  146\  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré,  repro- 
duit à  l'intérieur  du  volume  :  Rupertus  de  vict.  verbi  Domini  ;  en  dessous,  les 
armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1410.  (10862-65).  —  Honorius  Augustodunensis.  De  imagine 
mundi. 

1.  (F.  lv-6).  Table  des  matières  du  traité  de  Solin. 

2.  (F.  6^-97).  Liber  G.  IuluSolini  collectarum  rerum  memorabilium 
plurimarum  (1). 


(1)  Cf.  plus  haut,  p.  49,  note  1. 


HONORIUS   D  AUTUN 


333 


3.  (F.  97^-166^).  HoNORius  Augustodunensis.  De  imagine  mundi.  = 
FL.,  t.  GLXXII,  col.  119sqq. 

Parchemin;  166  feuillets;  O-^^âS  X  O-^JôS;  XII«  siècle;  les  feuillets  1^-6  sont  à 
deux  colonnes.  F.  44"^  et  45,  un  dessin  représentant  des  cerfs.  La  cote  J'  4^  qui  est 
probablement  celle  de  la  bibliothèque  des  Jésuites  à  Louvain,  se  trouve  f.  2.  Car- 
tonnage (1). 

1411.  (6112-13).  —  HoNORius  Augustodunensis.  Spéculum  ecclesiae. 

1.  (F.  1).  Hymne.  =  RH.,  n.  17784. 

2.  (F.  1^).  Hymne  notée.  =  RH.,  n.  19115. 

3.  (F.  2-120^').  [HoNORius  Augustodunensis].  De  speculo  ecclesie.= 
PL.,  t.  CLXXII,  col.  813-1082. 

Parchemin;  120  feuillets;  0^247  X  0M65;  XIII»  siècle;  deux  colonnes. 
F.  1,  on  ht  les  notes  suivantes  :  Liber  lo.  de  Noerrich  (?),  ad  usum  fratrum  mino- 
7*Mm...,  et  plus  bas  :  Bibliothece  fratrum  minorum  Recoll.  Lovanii  conventus 
SSmae  JYinitatis.  Reliure  ancienne  restaurée  ;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun 
estampé;  au  dos,  le  titre  ;  Varii  serm.  M.  S.  ;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

1412.  (8435).  —  HoNORius.  Super  cantica  canticorum. 

Les  vers  de  la  fin  du  traité  sont  différents  de  l'édition,  PL., 
t.  CLXXII,  col.  347-496. 

Cantica  digna  Deo  numquam  placitura  Lieo 
Quorum  doctrina  fundit  redolentia  vina 
Ex  vera  vite  que  prebet  pocula  vite, 
Vos  colui,  legi  vos,  vosque  legendo  peragi. 
Sic  labor  exactus  operis  dulcedine  captus 
Uti  pace  datur  quia  laus  in  fine  probatur. 

Parchemin;  116  feuillets;  0^,215  X  0"»,155;  XIIP  siècle  ;  signatures  i-xnii.  F.  116% 
on  lit  :  Liber  sancte  Marie  in  Tongerloo.  Si  quis  eum  abstulerit,  analhema  sit.  Amen, 
et  f.  1  :  Biblio.  Tongerloo.  Reliure  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Honorius  in 
Cantica,  avec  les  armoiries  d'un  abbé  de  Tongerloo  et  la  devise  :  Veritas  vincit. 

1413.  (14670).  —  Honorius  Augustodunensis.  Super  cantica  canti- 
corum. =  PL.,  t.  CLXXII,  col.  347.  A  la  fin  du  traité,  on  lit  les  vers  : 

Cantica  digna  Deo  nunquam  placitura  Lyeo, 

comme  dans  le  volume  précédent. 

Parchemin;  118  feuillets;  0">,215  X  0°',16;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  jolies 
initiales  en  vert  et  en  rouge.  Au  verso  du  premier  feuillet  de  garde,  il  y  a  la  cote 
L  Iheca  II  de  la  bibliothèque  de  Tabbaye  de  Parc.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre 
doré  :  Honorii  Augusto.  in  cant.  ;  sur  les  deux  plats,  les  armoiries  de  l'abbaye  de 
Parc  ont  été  grattées. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  par  P.  Thomas,  Catalogue  des  manu- 
scrits de  classiques  latins  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  75. 


334  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1414.  (1916-17).  —   HoNORius    Augustodinensis.  S.  Augustinus. 
opéra. 

1.  (F.  2-111).    HoNORius.    Super    cantica    canticorum.    ^   PL., 
t.  CLXXII,  col.  347  sqq. 

2.  (F.  112-127^).  Meditaciones  sançti  Augustini.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  847  sqq. 

Parchemin  ;  127  feuillets  ;  0"',238  X  0'",165  ;  XV«  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues  ;  titre  courant  en  rouge  ;  signatures  ai-o^.  F.  1,  il  y  a  la  note  : 
Liber  monasterii  canonicorum  rcgularium  vallis  sancli  Martini  in  lovanio  et  f.  51  : 
Est  liber  hic  sancli  Martini  lovaniensis.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris,  /{.  F.,  se  trouve  f.  2  et  f.  127''.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau 
brun  estampé. 

1415.  (4399-402).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-61^).  Libellus  Hugonis  canonici  sancti  Victoris  de  archa 
Noe.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  617  sqq. 

3.  (F.  62).  Epistola  Beringeri  ad  Lanfrancum  (1). 

4.  (F.  62-90^).  [Golloquium  Beringeri  et  LanfranciJ.  =-  PL.,  t.  CL, 
col.  407  sqq.  (2). 

5.  (E\  91-96^).  Hugo  Lingonensis  Berengario  de  sacramentis.  = 
PL.,  t.  CXLII,  col.  1325-34. 

Le  feuillet  97  est  blanc. 

5.  (F.  98-1 19^).  Tractatus  domni  Bernardi  abbatis  Glarevallis  de 
diligendo  Deo.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  973  sqq. 

Parchemin;  119  feuillets;  0™21  X  0'",14;  XIP  siècle;  quelques  lettrines  en 
couleurs.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Bonne-Espérance,  car  f.  2,  il  y  a  la 
note  :  In  bona  Spe,  9  stuvers  ;  puis,  f.  61^'  et  f.  62  :  Liber  sancte  Marie  de  bona  Spe  ; 
ensuite  f.  2  :  Societatis  lesu  Lovanii.  Reliure  moderne,  veau  brun  estampé. 

1416.  (11424-26).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  lv-80).  [Hugo  de  sangto  Vigtore.  De  sacramentis].  =  PL., 
t.  GLXXVr,  col.  173-364. 

Les  feuillets  80^-81  sont  blancs. 

2.  (F.  81^-102).  Liber  magistri  Hugonis  de  vanitate.  =  PL., 
t.  (XXXVI,  col.  701  sqq. 

3.  (F.  102^-104).  Senega.  De  remediis  fortuitorum  ad  Paulum. 


(1)  Au  haut  du  feuillet,  on  lit  cette  note  :  Hec  epistola  non  est  impressa.  Le  ren- 
seignement semble  encore  exact  aujourd'hui. 

(2)  Dans  ce  manuscrit,  à  la  fin  du  traité,  il  y  a  une  partie  qui  manque  dans  toutes 
les  éditions.  Inc.  Beatus  leronimus  in  expositionis  lezechielis  prophète  tertiode- 
cimo  libre  huius  misterii  altitudinem  considerans. 


HUGUES   DE    SAINT-VICTOR  335 

Parchemin  ;  104  feuillets  ;  0™,269  X  0"',202  ;  XIP  siècle  ;  deux  colonnes  ;  belles 
capitales  en  rouge  et  en  vert.  F.  80,  on  lit  la  note  :  Liber  .  sanctc  .  Marie  .  in  Parcho  . 
Si.  quis .  abstulerit .  anathema  si(,  et  au  revers  de  la  couverture  :  I.  theca  IX. 
Reliure  veau,  sur  les  plats  les  armes  de  Tabbaye  de  Parc  ont  été  grattées;  au  dos, 
le  titre  doré  :  Hugonis  S.  Victor,  opuscul.  vol.  11  ;  tranche  rouge. 

1417.  (II.  2535).  —  Hugo  de  Saxcto^Victore.  De  sacramentis. 

1.  Au  premier  feuillet  de  garde,  extrait  imprimé  d'un  catalogue 
anglais  de  vente,  contenant  une  notice  sur  ce  manuscrit. 

2.  Au   troisième  feuillet  de  garde,  note  manuscrite   de  l'abbé 
•  F.  A**[llard]  sur  ce  volume. 

3.  (F.  1-4).  Titre  et  index. 

i4.  (F.  4-174).  Liber  domni  HuGONfs  de  sacramentis  ad  secundam 
ruditionem  sacri  eloquii.  =  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  183  sqq. 
5.  (F.  174^).  Notes  diverses. 


Parchemin;  174  feuillets,  plus  dix  de  garde;  0'n,37  X  0'",26;  XIP  siècle;  deux 
lonnes;  très  belles  lettrines;  initiales  rouges  et  vertes;  signatures  i-vm,  a-l.  Ce 
olume  semble  provenir  de  Saint-Martin  à  Tournai,  car  f.  174%  on  lit  cette  note  : 
am  Martinus  Tornacensis  me  perlegit.  Au  même  feuillet,  il  y  a  le  nom  propre  : 
erard  van  den  Abeele.  Plus  tard,  ce  volume  a  fait  partie  de  la  collection  Phillipps, 

n.  23025;  il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1900.  Reliure  moderne, 

parchemin. 


1418.  (2352-54).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 
1.'  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-7^).  Liber  magistri  Hugonis  de  sacramentis.  —  Extrait.  = 
>L.,t.  CLXXVI,  col.  32-42. 

3.  (F.  7^-55).  Liber  magistri  Hugonis  de  archa  Noe  et  archa 
sapientie.  =  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  617  sqq. 

4.  (F.  55-56 V).  Omelia  Anselmi  de  evangelio  Intravit  Dominus  in 
toddam  castellmn.  =  PL.,  t.  GLVIII,  col.  644-49. 

Parchemin  ;  56  feuillets  ;  0™,215  X  0°>,14  ;  XIIP  siècle.  F.  2,  il  y  a  la  note  : 
hrtinel  ad  Carlhusiam  in  Zeelhem  prope  Dyesl,  et  au  haut  du  même  folio  :  Socielalis 
ïesu  Lovanii,  Y.  1.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  rouge  ;  au  dos,  les  titres 
lorés  des  traités. 

1419.  (3936-37).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Liber  de  sacra- 
lentis. 

1.  (F.  1^-133^).  [Hugo].  Liber  de  sacramentis  ad  secundam  erudi- 
tionem  sacri  eloquii.  =  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  173-364. 

2.  (F.  1 33^-146 V).  [De  sacramento  altarisj.  —  Extraits. 

3.  (F.  147).  Table  alphabétique  des  matières. 

Parchemin;  147  feuillets;  0">,253  X  0"',154;  XIII"  siècle;  très  élégantes  capitales. 

[Les  iï.  35-42^  ont  été  entamés  par  le  feu;  les  passages  manquants  sont  suppléés 

lans  la  marge  inférieure.  F.  1,  on  lit  :  Liber  monaslerii  sancli  Pauli  in  Zonia  sive 


336  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

rubee  vallis  cameracensis  dyocesis  in  Brabantia,  et  f.  147  :  Florencius  de  Zandwunc 
hic  fuit  an)w  Domini  1368  in  die  lohannis  Baplisle  et  vadit  ad  Sanctum  lacobum 
9  die.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé. 

1420.  (10106-13).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  Iv).  Versus. 

a)  Inc.  Omnia  dat  gratis  divine  fons  pietatis. 

Des.  Numquam  cum  reprobis  Iribuatur  portio  nobis. 

b)  Inc.  Si  falsa  carta  sententia  forte  feratur. 

Des.  Ergo  retractatur,  si  quaestio  non  moveatur. 

c)  Inc.  Tempora  iudicii  legum  sancita  tenore 

Sunt  ne  causa  duos  de  crimine  transeat  annos, 
Sed,  si  civilis,  tribus  extendatur  in  annis. 

d)  Inc.  Gruda  comesta  recens  oculos  caligine... 
Des.  Sed  istic  manantem  bene  desiccando... 

3.  (F.  2-15).  Liber  bestiarum  (1). 

4.  (F.  15^-2 1^).  Appologeticum  Bernardi  abbatis  ad  Willelmum 
abbatem.  =  PL.,i.  GLXXXII,  col.  898-918. 

5.  (F.  22-31).  De  institucione  noviciorum  secundum  Hugonem  de 
SANGTO  Vigtore.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  925  sqq. 

6.  (F.  31-36^).  IsiDORUS.  De  nominibus  legis  et  evangelii. 

7.  (F.  36^-39^).  Expositiones  sermonum. 

8.  (F.  40-54).  Tractatus  magistri  Hugonis  de  duodecim  abusionibus 
claustri.  =  PL.,  t.  GLXXVII,  col.  1051-86. 

9.  (F.  54-55).  Diffînitio  quatuor  virtutum  que  sunt  prudentia. 
iustitia,  fortitudo  et  temperanlia. 

10.  (F.  56-126V).  Allégorie  veteris  testamenti  et  novi  per  niagi- 
strum  Petrum  Gomestorem.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  633  sqq. 

11.  (F.  126^-127).  Fragment.  Inc.  Nemo  commissuram  vestimento 
novo  immiltit.  Des.  quod  largitur  inmutabiliter  et  summe  bonus  Deus. 

12.  (F.  127^').  [Testamentum  lohannis  de  Esse  militis,  anno  1366]. 

Parchemin;  127  feuillets;  0'",235  X  O-^JSS;  XIIP  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  126\  on  lit  :  Hune  liber  constat  domni  Burcest,  et  f.  1  :  Liber 
Cornelij  Duijn  Aemstelredamensis  Hagae  Comitis HoUandiae  anno  Domini  M.DCVijj 
et  ensuite  D.  P.  Societatis  lesu  Antv.  F.  127%  on  lit  ces  noms  propres,  écrits  au 
XIV*=  siècle  :  Thomas  lïore,  Guillelmus  Hankedon,  Thomas  Raddan,  lohannes 
Thetant,  Walterus  Waythant,  Rogerus  Leye.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au 
dos,  le  titre  doré  reproduit  à  Tintérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Liber 
bestiarum  etc.  XII  saec.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl. 
royale. 


(1)  Cf.  PL.,  t.  GLXXVII,  col.  55-82. 


HUGUES   DE    SAINT-YIGTOR  337 

1421.  (11427-30).  —  Hugo  de  sangto  Victore.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  1^-72^).  Magistri  Hugonis  super  Ecclesiasten.  =  PL., 
t.GLXXV,col.  113sqq. 

3.  (F.  73-98).  Libellus  magistri  Hugoms  de  tabernaculo.  Inc.  Auxi- 
liante  gratia  Domini  nostri  lesu  Christi. 

4.  (F.  98-1 13v).  Martixus  episcopusMiloni  régi  de  quatuor  virlutum 
speciebus.  =  PL.,  t.  LXXII,  col.  21  sqq. 

5.  (F.  114-123).  Sermo  magistri  Hugoxis  de  sangto  Victore  ad 
novicios.  =  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  925  sqq. 

Parchemin;  123  feuillets;  0™,265  X  0"',20;  XIIP  siècle,  sauf  les  feuillets  1.14-123, 
qui  sont  du  XV*  ;  deux  colonnes  ;  très  belles  initiales.  Le  manuscrit  provient  de 
l'abbaye  de  Parc,  car  au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  la  cote  :  1 .  theca  IX.  Reliure 
veau,  sur  les  plats,  les  armoiries  sont  grattées  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Hugonis 
S.  Victor  .  opuscul.  vol.  111(1);  tranche  rouge. 

1422.  (679-81).  —  Hugo  de  sangto  Victore.  Opéra. 

1.  (F.  1-9).  [Hugo  de  sancto  Victore.  Commentarius  in  Abdiam 
prophetam].  =  PL.,  t.  CLXXV,  col.  370-M). 

2.  (F.  9-9^).  Manus  obedientiae.  De  vocatis  ad  caenam. 

3.  (F.  10-79).  Sentencie  magistri  Ottonis  ex  dictis  magistri 
Hugonis.  =  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  41-174. 

4.  (F.  79-82V).  [De  consecratione  ecclesie]. 

5.  (F.  82V-84V).  [S.  Anselmus.  De  Martha  et  Maria].  =  PL., 
t.  GLVIir,  col.  644-49. 

6.  (F.  84v-105v).  Divers  sermons. 

Il  manque  plusieurs  feuillets  entre  les  f.  105  et  106,  comme  en 
témoigne  l'ancienne  pagination  qui  passe  à  cet  endroit  du  f.  96  à  137. 

7.  (F.  106-109^).  [Hugo  de  sancto  Victore.  De  béate  Marie  virgini- 

tate].  Lie.  mutil carnis  maledixisset  ut  eam  apud  Dominum 

dampnabilem  ostenderet.  =  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  869-75. 

8.  (F.  109^-1  llv).  [De  vitiis  et  virtutibus].  Inc.  Rogasti  me  ut  de 
virtutibus  et  viciis  aliquid  tibi  doctrine  pariter  et  exhortationis  gratia 
dictarem. 

9.  (F.  111^-112).  Epistola  G.  ad  Hugonem  priorem  Sancti  Victoris. 
xc.  Nuper  de  Parisius  veniens. 

10.  (F.  112^-113).  [Epistola  Aemaritaniae  Flavae  ad  magistrum 
.].  Petitioni  vestre  mox  obtemperare  volui. 

Parchemin;  113  feuillets ;0'" ,31  X  0'",25;  XIV"  siècle;  deux  colonnes;  signatures 
[n;  ancienne  pagination  1  à  144.  Sur  une  étiquette,  au  verso  du  premier  plat,  et 
U,  on  lit:  Est  liber  hic  sancti  Martini  Lovaniensis  avec  le  nom  propre  /.  Divitis 


1(1)  Cf.  supra  le  n.  1416  (11424-26)  et  plus  bas,  le  n.  1424  (11422-23). 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  II. 


338  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

et  f.  113^  :  Liber  monasterii  canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martini  in\ 
Lovanio,  et  en  dessous  :  Hiinc  librum  concessit  magister  lo .  Trent  (?)  fratri] 
Medardo  de  lasen  (?)  ul  eo  utafur  quamdiu  cessalio  fuerit .  Quodsi...  memoriei 
revocafur  qiiod  idem  fratervoluit  ut  ad  monasterium  VII  fontium  deveniat  eodeml 
modo  cum  aliis  (?)  libris  eisdem  ab  codcm  concessis  ...  ;  puis  à  l'intérieur  du  second' 
[liât:  Precium  huius  libri  VU  équités.  Reliure  ancienne  restaurée,  peau  de  truie. 

1423.  (2415-18).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  2-36v).  [Hugo  de  sangto  Vigtore].  Epistola  de  institution( 
noviciorum  et  iuvenum.  =  PL.,  t.  CLXXVl,  col.  925  sqq. 

2.  (F.  36^-39).  Quedam  bona  notabilia  diversorum  doctomm. 

3.  (F.  40-47).  Tractatus  beati  Basilii  de  laude  solitarie  vite.  =  PL. 
col.CXLV,  col.  246-51. 

4.  (F.  47v).  Versus. 

Inc,  0  mea  factura  de  limo  condita  terre. 
Des.  Gur  non  ad  fletum  te  flectit  passio  régis. 

5.  (F.  48-70v).Sermo  Henrigi  de  Goesveldia  de  mulliplici  devotion( 
sive  de  diversis  generibus  devotorum  (1). 

6.  (F.  71-77).  Epistola  beati  Dyonisii  ad  Thimotheum  de  transiti 
beatorum  apostolorum  Pétri  et  Pauli.  =  BHL.,  n.  6671. 

Les  deux  feuillets  de  garde  contiennent  des  fragments  d'antipho- 
naire. 

Parchemin;  77  feuillets;  O^saaS  X  O'^^ôS;  XI V«  siècle.  F.  1,  on  lit  :  Liber  mona- 
sterii canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martini  in  Lovanio,  et  f.  39''  :  Est  liber 
hic  sancti  Martini  lovaniensis  (2),  et  f.  47"  :  Parlinet  (sic)  monasterio  regularium 
sancto  Martino.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  aux 
faisceaux,  se  trouve  f.  2  et  f.  77.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau 
racine  et  estampé  (3). 

1424.  (11422-23).  —  Hugo  de  sangto  Vjgtore.  Opéra. 

1 .  (F.  1-121^).  Summa  magistri  Hugonis  super  librum  sententia- 
rum.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  41  sqq. 

2.  (F.  122-175).  [Eiusdem  super  Pentateuchum,  ludices,  Ruth, 
libros  Regum,  Tobiam,  Judith,  evangelium  Lucae].=  PL.;t.GLXXV, 
col.  29  sqq. 

Parchemin  ;  175  feuillets;  0'",335  X  0'",235  ;  XI Ve  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  175,  on  lit  la  note  :  Liber  sancte  Marie  in  parcho,  si  quis  eum 
abstuleril  anathema  sit.  Amen.  Au  revers  de  la  couverture,  il  y  a  la  cote  : 
1.  theca  X.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Hugonis  S.  Victor,  opusculi;  sur 
les  plats,  les  armoiries  de  Tabbaye  de  Parc  ont  été  grattées;  tranche  rouge  (4). 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  212. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
firuorcW.,  1. 1,  p.333-34. 

(3)  Sur  Henri  de  Goesfeld,  voir  Petrkiu.«,  Bibliolheca  Carlusiana,  p.  126-27. 

(4)  Voir  plus,  haut  pp.  334  et  337,  nn.  1416, 1422. 


HUGUES   DE    SAINT-VICTOR  339 

1425.  (2016-24).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 
1.  (F.  P).  Table  des  matières. 

12.  (F.  2-3 Iv).  Quatuor  libri  magistri  Hugomis  de  sangto  Vigtore  de 
anitate  mundi.  =  PL,,  t.  GLXXVI,  col.  701  sqq. 
3.  (F.  31^-36).  Tractatus  magistri  Hugonis  de  sangto  Vigtore  de 
lude  caritatis.  =  Ihld.,  col.  969  sqq. 
4.  (F.  36-41v).  Liber  magistri  Hugonis  de  sangto  Vigtore  de  virgi- 
itate  béate  Marie  Virginis.  =  Ibid.,  col.  857  sqq. 
-      5.  (F.  42-87).  Magistri   Hugonis  de  sangto  Vigtore  in  dydasca- 
licon.  =  Ibid.^  col.  741  sqq. 

6.  (F.87^-98v).OmeliaBERNARDiabbatis.=PL.,t.GLXXXIV,col.965. 

7.  (F.  99-120).  Liber  Iohannis  Crisostomi  de  compunctione  cordis.= 
PG.,  t.  XLVII,  col.  393. 

18.  (F.  120^-126).  Exhortatio  Iohannis  Crisostomi  episcopi  adTheo- 
orum  monachum  (1). 
9.  (F.  126^-128^).  Omelia  eiusdem  de  militia  spirituali. 
10.  (F.  128^-131).  Omelia  eiusdem  de  milicia  christiana. 
11.  (F.  131-135).  Omelia  eiusdem  de  duobus  filiis  et  pâtre. 
12.  (F.  135-138).  Omelia  eiusdem  de  lurture  =  PG.,  t.  LV,  col.  599. 
13.  (F.  138-141).  Epistola  sanctissimi  patris  Iohannis  Crisostomi 
lissa  a  Cucuso  Cilicie  ubi  in  exilio  erat. 
14.  (F.  141-142).  Epistola  Aniani  ad  Evangelium  presbiterum  de 
laudibus  beati  Pauli  apostoli.  =  PG.,  t.  L,  col.  470. 

15.  (F.  142-168^).  Liber  sancti  Iohannis  Crisostomi  de  laudibus 
sancli  Pauli  apostoli.  =  Ibid.,  col.  472-514. 
Les  deux  feuillets  de  garde  contiennent  des  fragments  de  psautier. 

Parchemin  ;  168  feuillets,  plus  deux  de  garde  ;  0'",255  X  0M7  ;  XVe  siècle  (1463), 
car  f.  87,  on  lit  :  Explicit  dydascalicon  magistri  Hugonis  de  sancto  Viclore  anno 
Domini  M'^CCCC"  Ixiii"  mensis  iulii  die  quarta.  F.  1%  il  y  a  la  note  :  Iste  liber  per- 
linel  monasterio  canonicorum  regularium  in  Korssendonck  prope  lurnoul,  et  f.  1  : 
In  Korssendonck  regulares  S.  Augustini  epUcopi prope  Turnaut.  Au  verso  du  pre- 
mier feuillet  de  garde,  se  trouve  la  cote  W.  5  de  cette  bibliothèque.  L'estampille 
rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.  F.,  se  trouve  f.  1  et  f.  168".  Reliure 
moderne,  veau  brun  estampé  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Hugonis  de  sancto  Victore  IMda- 
scalicon  et  alia  opuscula  XVsaec. 

1426.  (1764-65).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  1-33).  Quaestiones  M.  Hugonis  Saxonis  de  sangto  Victore 
super  evangelium  secundum  Matheum.=^PL./t.CLXXV,  col.  763  sqq. 

2.  (F.  34-6 Iv).  Questiones  magistri  Hugonis  Saxonis  de  sangto 
Vigtore  super  evangelium  secundum  lohannem.  =  Ibid.,  col.  827. 


(1)  Sur  cette  homélie  et  les  suivantes,  voir  plus  haut,  p.  212,  n.  1204  (1258-59), 
nn.  32-35. 


I 


340  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

3.  (F.  62-183).  Questiones  magistri  Hugonis  Saxonis  de  sancto 
ViCTORE  super  epistolas  beati  Pauli  apostoli.  =  Ihid.,  col.  431-634. 

Parchemin;  183  feuillets;  0™,285  X  O^^O;  XV" siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Pertinet  librariç  canonicorum  Regularium 
vallis  sancti  Martini  in  lovanio  (1).  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  natio- 
nale de  Paris,  R.  F.,  se  trouve  f.  2  et  f.  183.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé. 

1427.  (2011-15).  —  Hugo  de  sancto  Victore.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-152).  Liber  secundus  magistri  Hugonis  de  sancto  Victore 
de  sacramentis  christiane  fidei.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  363-613. 

3.  (F.  152-161^).  EiusDEM  super  canticum  béate  Marie  virginis.  = 
PL.,  t.  GLXXV,  col.  413  sqq. 

4.  (F.  161^-173).  EiusDEM  super  cantica  canticorum.  =  PL., 
l.  GXGVI,  col.  405. 

5.  (F.  173-174^').  Tractatus  eiusdem  de  cupiditate  et  caritate.  = 
PL.,  t.  GLXXVI,  col.  15-18. 

6.  (F.  174V-177).  Eiusdem  de  meditatione.  =  Ibid.,  col.  993-98. 

•Parchemin;  177  feuillets;  0"\25  X  0'»,17;  XY'>  siècle;  initiales  rouges  et  bleues. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  2  et 
f.  177.  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  fauve;  au  dos,  le  titre  doré  des 
traités,  avec  le  chitïre  couronné  de  Léopold  I". 

1428.  (2395-410).  —  Hugo  de  sancto  Victore.  Opéra. 
1.  (F.  P).  Table  des  matières. 

.  2.  (F.  2-81).  Spéculum  gloriose  virginis  Marie  editum  a  Iohanne  de 
Saxonia  (2). 
Les  feuillets  81^-82^  sont  blancs. 

3.  (F.  83-lOOv).  Tractatus  sancti  Thome  de  Aquino  contra  impugna- 
tores  et  irrisores  fidei  christiane  (3). 

4.  (F.  101-102^').  Sermo  magistri  Hugonis  sancti  Victoris  canonici 
de  tribus  silentiis.  =  PL.,  t.  GLXXVIl,  col.  315  sqq. 

5.  (F.  102^-103),  Recommendatio  psalmorum.  Inc.  Ganticum  psal- 
morum  animas  décorât. 

6.  (F.  103^-108).  Sermo  beati  Augustini  episcopi  de  contemptu 
mundi  et  amore  Dei  =  PL.,  t.  XL,  col.  1213. 

7.  (F.  108-109^').  Sermo  beati  Augustini.  ...  Nolumus  vos  ignorare 
de  dormientibus.  =  PL.,  t.  XXXIX,  col.  936. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  217. 

(2)  C'est  le  traité  signalé  par  M.  F.  Campbell,  Annales  de  la  typographie  néerlan- 
daise, p.  449,  n.  1576, 

(3)  CL  QuÉTiF-EcHARD,  ScHplorcs  ordinis  praedicatorum,  1. 1,  p.  332,  n.  3. 


HUGUES   DE    SAINT-VICTOR  341 

8.  (F.  109^-111).  Sermo  eiusdem  de  celebratione  offîlii  fidelium 
defunctorum  et  de^esurrectione  mortuorum.  =  Ibid.^  col.  937. 

9.  (F.  111-112).  Sermo  eiusdem  de  misericordia.  —  Extrait. 

10.  (F.  112-113^).  De  forma  absolutionis  sacramenlalis  ex  regulis 
Gerson. 

11.  (F.  114-130).  Tractatus  magistri  Hugonis  de  sancto  Vigtore  de 
laudepatrum.=  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  721-39. 

12.  (F.  131-153^).  Tractatus  editus  a  fratre  Nygholao  de  Lira  de 
visione  divine  essencie  ab  animabus  sanctis  a  corpore  separatis  (1). 

13.  (F.  154-155^).  Bulla  Benedigti  pape  de  eadem  materia  (2). 

14.  (F.  156-170).  Quaestio  quotlibetica  determinata  in  Universitate 
lovaniensi  super  dispensatione  praeceptorum  et  prohibitionum  iuris 
naturalis  et  divini. 

A  la  fin,  on  lit  :  ExpUcit  questio  predida  per  venerabilem  virum  et 
egregium  dociorem  magistrum  Iohannem  Varenagker  artium  et  sacre 
théologie  prof essorem  eximium  in  Universitate  lovaniensi  anno  Domini 
millesimo  quadringentesimo  qidnquagesimo  sexto  determinata  (3). 

15.  (F.  170^-177),  Sacramentale  eiusdem  (4). 
Les  feuillets  177^-179^  sont  blancs. 

16.  (F.  180-191).  Copia  bulle  domini  Eugexii  pape  quarti  de  redu- 
ctione  Armenorum  et  Grecorum  (5). 

17.  (F.  191-191^).  Copia  bulle  domini  Eugenii  pape  de  confir- 
matione  et  additione  indulgentiarum  in  festo  venerabilis  sacra- 
menti  (6). 

18.  (F.  192-192^).  Decretum  sacrosancte  generalis  synodi  Basi- 
iensis  super  communicatione  sacramenti  Eucharistie  sub  una 
jpecie  (7). 

19.  (F. ,  192v-193v).  Decretum  sacrosancte  generalis  synodi  Basi- 
iensis  super  conceptione  gloriose  virginis  Marie  (8). 

Le  feuillet  194  est  blanc. 

20.  (F.  195-214).  Summa  super  missam  fratris  Hugonis  cardinalis 
le  ordine  Predicatorum  (9). 


i.  (1)  Sur  ce  traité  encore  inédit,  voir  Fabricius-Mansi,  Bibl.  lai.  mcd.  etinf.  ael., 
V,p.ll7. 

(2)  Voir  Bullarium  diplomatum  et  privilegiorum  sanctorum  romanorum  pontifi- 
im,  AugListae  Taurinorum,  1859,  t.  IV,  p.  348  sqq. 

(3)  Cf.  FoppENS,  liihl.  belg.,  p.  742-43. 

(4)  Cf.it6M/.,p.  743. 

(5)  BuUarium,  August.  Taurin.,  1860,  t.  V,  p.  44  sqq. 

(6)  Ibid.,  p.  14 

(7)  LABBE-CossAm,  Sacrosajicla  concilia,  t.  XII,  Luteliae  Paris.,  1672,  p.  599-600. 

(8)  Ibid.,  p.  622-23. 

(9)  Sur  ce  traité  encore  inédit,  voir  Quétif-Echard, Script,  ord.  Pracd.,1 1,  p.  202. 


342  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  214  feuillets  (le  feuillet  191  est  marqué  deux  fois)  ;  0"','2n  X  O'^.l^S; 
XV«  .siècle;  signatures  ai-hmi,  Ax-C^.  F.  1%  on  lit  :  Pertinet  inonasterio  h.  Marie] 
VI  Bethléem  prope  Lovanium  ;  f.  2  :  Bethléem  ;  f.  214  :  Pertiiiet  Bethléem  prope  Lova~i 
7inim.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se] 
trouve  f.  2  et  f.  214\  Reliure  ancienne  restaurée  ;  veau  brun  estampé  sur  ais  de  bois^ 
traces  de  fermoirs  et  de  clous;  sur  le  premier  plat,  une  étiquette  autrefois  sousj 
corne  :  Spéculum  gloriose  virginis  Marie. 

1429.  (4288).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Quaestiones  supei 
epistolas  Pauli. 

Questiones  magistri  Hugonis  de  sangto  Vigtore  super  epistolas 
Pauli.  =  PL.,  t.  GLXXV,  col.  431  sqq. 

Parchemin;  142  feuillets;  0'°,21  X  0'",145;  XV«»  siècle;  quelques  lettrines;  initiales* 
rouges  et  bleues.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Coenobii  Augustini  Lovanii.  Reliure  ancienne 
restaurée  ;  veau  racine. 

1430.  (11055-58).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  U).  Vers  en  l'honneur  de  S.  Laurent. 

2.  (F.  2).  Index. 

3.  (F.  3-38v).HuGO.De  tribus  diebus.  =PL.;  t.GLXXVI,col.811-38. 

4.  (F.  39-40).  Bernardus  in  sermone  de  obprobriis  iudeorum  in  die 
pasche.  =  FL.,  t.  CLXXXIII,  col.  277. 

5.  (F.  41-55^).  Anghelmus.  De  beata  vita.  =  PL.,  t.  GLIX,  col.  587 
sqq. 

6.  (F.  56-60).  EusEBius.  De  redemptione  hominis  (1). 

7.  (F.  60^-82).  Traclatus  Ryghardi  de  VII  generibus  temptacionum 
et  remediis  earum.  =  PL.,  t.  GXGVI,  col.  387  sqq. 

8.  (F.  83-148).  Lapidaire,  en  français  (2). 

9.  (F.  148-150).  Beneichon  des  pieres  precieus.  —  Rubriques  en 
français  et  texte  de  la  bénédiction  en  latin. 

Parchemin;  150  feuillets;  0"',134  X  0™,10;  XV  siècle  (1467), car  f.  36%  on  lit  cette 
note  :  Scriptus  et  finitus  per  fratrem  Adrianum  de  veteribusco  anno  Domini 
M^.cccc.lxvij"  in  profesto  sancti  Lamberti  patroni  Leodiensis,  quando  nocle  sequenti 
irruptum  fuit  hoyense  per  leodienses  et  lossenses,  et  totum  exspoliatum  quasi  nemine 
resistente.  Leodienses  perrexerant  illic  in  profesto  egidii,  sed  lossenses  primo  véné- 
rant ibi  in  crastino  probi  et  iacincti.  Et  necdum  fuerat  facta  obsidio,  sed  lossenses 
manentes  ante  arbonam,  leodienses  descenderunt  usque  mosam,  fecerunt  insultum 
ad  locum  leprosorum  et  optinuerunt,  et  clamore  grandi  omnes  simul  vociférantes 
hoyenses  verterunt  in  stuporem  in  tantum  quod  omnia  relinquentes  que  habere  pote- 
rant  omnes  pêne  effugerent,  solas  animas  salvare  cupientes  (3).  F.  1%  il  y  a  une  repré- 


(1)  îSous  ce  titre  peu  exact  divers  extraits  des  Pères. 

(2)  Sur  les  éditions  du  Lapidaire  de  Jehan  de  Mandeville,  cf.  Brunet,  Manuel  du 
libraire,  5«  éd.,  t.  III,  p.  1361. 

(3)  Cf.  Adrianum  de  Veteri  Busgo,  Rer.  Leodiens.,  apud  Martene  et  Durand, 
Amplissima  Collectio,  t.  IV,  col.  1312-14. 


HUGUES   DE    SAINT-VICTOR 


343 


jentation  de  S.  Laurent,  au  trait.  La  cote  k'K  6-19  et  la  note  Liber  monasterii 

incti  Laurencii  Leodij  se  trouvent  f.  1  et  f.  2^  :  Perlinet  monaslerio  sancti  Laurencij 

}rope  Leodium.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré,  reproduit  à 

[l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Liber  de  tribus  diebus,  de  beata 

Ita  ;  plus  bas,  l'inscription  :  Uibl.  royale. 

1431.  (11431-33).  —  Hugo  de  sangto  Victore.  Opéra. 

1.  (F.  1-54).  Didascalicon  magistri  Hugonis.  =  PL.,  t.  GLXXVI, 
[col.  739  sqq. 

2.  (F.  55-65^).  Hugo.  De  arra  anime.  =  Ibid.,  col.  951-70.  Des, 
mtil.  primitias  quondam  por[rigit].  ... 

3.  (F.  66-95).  [Hugo  de  sangto  Victore.  Expositio  in  regulam  beati 
.ugustinij.  =  Jbid.,  col.  881-924. 

Parchemin,  les  54  premiers  feuillets,  le  reste  en  papier;  95  feuillets:  0"',20X 

fO'",142;  XVe  siècle.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Parc,  car  au  verso  de  la 

[couverture  il  y  a  la  cote  connue  de  cette  bibliothèque  :  7.  thecalX,  et  sur  les  deux 

)lats  il  y  a  les  armoiries  grattées  de  l'abbaye.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré 

IHugon.  S.  Victo.  opusc.  vol.  iF(l). 

1432.  (11881-83).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  I-Il).  Note  de  Gh.  Ruelens  sur  des  fragments  d'incunables 
[ue  contenait  autrefois  l'ancienne  reliure  de  ce  volume  savoir:  1° une 

lettre  d'indulgences  de  1488,  2^  trois  feuillets  d'une  Prognosticatie,  en 
lamand  (2). 

2.  (F.  1-50).  Hetmerigus  de  Campo.  [Quaestiones  XXXIX]  (3). 
Le  feuillet  37  est  blanc,  mais  il  n'y  a  aucune  interruption  dans  le 

texte. 

3.  (F.  51-61).  Régula  beati  Augustini  episcopi. 

4.  (F.  62-129^).  [Hugo  de  sangto  Vigtorej.  Gommentum  in  régula 
îancti  Augustini  episcopi.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  881  sqq.  Des. 

mtil,  col.  920  :  et  in  adversis  tanto  sit  gloriosior  quo  ... 

Papier;  129  feuillets,  plus  six  de  garde;  C^.US  X  0'",103;  XV«  siècle.  F.  III,  on 
lit  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  Lovaniensis.  Reliure  moderne,  parchemin  blanc. 

1433.  (II.  938).  —  Gilbertus  de  Hoilandia.  Super  cantica  canti- 
îorum. 

1.  (F.  1-lv).  Gapitula. 

2.  (F.  lv-131).  Sermoncs  domni  Gisleberti  super  cantica  cantico- 
:um.  =  PL.,  t.  CLXXXIV,  col.  11  sqq. 


(1)  Cf.  supra  nn.  1416, 1422,  1424. 

(2)  Ces  documents  se  trouvent  aujourd'hui  à  la  section  des  imprimés. 

(3)  Cf.  FoppENS,  Bibl.  beUjica,  p.  433. 


344  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

Parchemin;  131  feuillets:  0'",275  X  0'",20;  XIII«  siècle  ;  deux  colonnes 
lettrines  bleues  et  rouges.  L'ordre  des  cahiers  a  été  interverti  dans  la  reliure,  car 
les  signatures  se  succèdent  dans  Tordre  suivant  tout  à  fait  fautif:  t,  xv,  xiii,  xn,  xi, 
X,  IX,  VIII,  VII,  VI,  V,  iiii,  III,  II.  F.  131%  il  y  a  la  note  :  Liber  sancle  Marie  de  Villari 
in  brabantia,  et  l'ex-libris  de  sir  Thomas  Phillipps  :  T.  P.  Middle  Hill,  322.  Ce 
volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Rehure  moderne,  toile  et 
peau  de  truie. 

1434.  (21848).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Contenta. 

2.  (F.  2-14v).  Tractatus  domni  Bernardi  abbatis  de  Clara  vall( 
super  evangeliuni  Missus  est.  =  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  55  sqq. 

3.  (F.  14^-123).  Serinones  dornni  abbatis  Clarae  vallis  super  can- 
lica  canticorum.  =  Ibid.,  col.  785  sqq. 

4.  (F.  123-128^).  Sermones  domni  B[ernardi]  abbatis  Clarevallis. 
Ibid.,  sermones  nn.  112, 118,  119,  120, 121,  122,  125, 11,  28,  12. 

5.  (F.  129-137).  [Miracula  S.  Bernardi  in  itinerc  germanico  patrata]. 
=  BHL.,  nn.  1224,  1225,  1226. 

Parchemin;  137  feuillets;  On',32  X  0™,21;  XII«  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
capitales;  initiales  rouges  et  vertes.  F.  1,  il  y  a  la  noie:  Liber  sancli  Martini 
Tornacensis  ;  f.  V  :  Liber  sancli  Martini  Tornacensis,  servanli  benedictio  ...  tollenti 
maledictio  fiât,  fiât,  et  f.  137  :  Liber  sancli  Martini  Tornacensis,  servanli  bene- 
dictio (1).  Ce  volume  fut  acquis  en  1863,  à  la  vente  van  Alstein,  à  Gand,  poui 
fr.  16,50.  Demi-rehure  moderne,  dos  en  veau;  avec  les  titres  des  traités,  et  le  millé-J 
si  me  saec.  XII  (2). 

1435.  (II.  1019). —S.. Bernardus.  Epistolae. 

1.  (F.  1).  Fragment  d'un  commentaire  sur  les  psaumes.  Inc^ 
mutil. ...  ias  et  deceptiones  ponat,  et  hoc  cum  divitibus.  Des.  mutil^ 
vel  per  quem  omnia  consummantur.  Prophelam... 

2.  (F.  Iv).  Index. 

3.  (F.  2-107).  Epistole  domni  Bernardi  abbatis  Clarevallis.  ==] 
PL.,  t.  CLXXXII,  nn.  1-12,  17-24,  27,  29,  30,  32-36,  38-44,  x,  16,  52, 
53,365,55,  56,58,  59,61-69,  71-78,  80-121,  124,  126-137,  139-141, 
254,  143,  145,  147,  148. 

4.  (F.  107^-119^).  [S.  Bernardi]  sermo  exhortatorius  ad  milites] 
templide  laude  nove  militie.  =  Ibid.,  col.  921-40. 

5.  (F.  119^).  Epitaphium  Bernardi  abbatis.  hic.  Clare  sunt  valles. 

6.  (F.  119V-121V).  Pastoralis. 

Jnc.  Pastoris  nomen  quicunque  videtur  habere. 


I 


(1)  Cf.  A.  d'Herbomez,  IjCS  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Tournai 
aujourd'hui  conservés  à  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  22-23. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Calai,  cod.   hagiogr.  bib.  reg 
Bruxell.,  t.  II,  p.  432. 


s.    BERNARD  345 

7.  (F.    122-126).   [HiLDEBERTus.   De   sacrificio   missae].  =  PL,, 

I.  CLXXT,  col.  1178  sqq. 
[  8.  (F.  126-127).  Diverses  pièces  de  vers. 
I  Inc.  Vivendi  recte  fatuus  procrastinat  horam. 

F  Des.  Gollige  qiiid  carnis  dulcedo  quid  nisi  vermis. 

I  9.  (F.  127-127V).  Versus  Hilueberti.  =  PL.,  t.  GLXXI,  col.  1418, 
L  LXXV. 
[10.  (F.  127^^-128).  Epistola  Odoni   et  autres  poèmes.  =  Ihid., 
ol.  1407,  n.  Lx. 
11.  (F.  128-128^).  De  excidioRome  et  magnificentia  Catonis. 

112.  (F.  128^-129^).  De  sacrilegis  monachis. 
13.  (F.  129^).  Divers  autres  courts  poèmes. 
14.  (F.  130).  Quelques  vers  ajoutés  au  XVP  siècle. 
Inc.  Dormit  odorifera  coluber  plerumque  sub  umbra. 
Des.      Alcmena  genitus  sceptiferoque  zone. 

Parchemin;  130  feuillets;  Om,312  X  0",21  ;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  quelques 
belles  lettrines  et  initiales;  signatures  i-xiv.  F.  1'',  il  y  a  la  note  :  Liber  ecclesie 
sancti  Martini  Tornacensis  (1),  et  f.  129''  :  Liber  sancli  Martini  Tornacensis. 
La  même  inscription  se  retrouve  plusieurs  fois  f.  130%  où  on  lit  aussi  :  Dampt 
Simon  Butiau  religieux  de  S.  Gillain  demeurant  à  S.  Martin  en  Tournai)  lan 
M.  quatre  C.  IIP^  et  X  ...  lejor  du  bon  vendredi,  et  :  Liber  sancli  Martini  Torna- 
censis, auferenti  maledictio.  L'ex-libris  de  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  3554,  se  trouve 
f.  l''.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Reliure  moderne, 
cuir  de  Russie;  au  dos,  le  titre  doré  :  Bernardi  abbatis  epistolae. 

1436.  (596-600).  —  S.  Bernardus,  Hugo  de  sangto  Vigtore,  etc. 
Tractatus  varii. 

1.  (F.  1).  Praefatio  exhortationum  beati  Bernardi  abbatis  Glare- 
vallensis  ad  Eugenium  papam.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  727. 

2.  (F.  1-42).  Beati  Bernardi  abbatis  Clarevallensis  ad  Eugenium 
papam  de  consideratione  [libri  quinque].  =  Ibîd.,  col.  727-808. 

3.  (F.  43-64^).  Liber  beati  Bernardi  abbatis  de  colloquio  Symonis 
et  Ihesu.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  435  sqq. 

4.  (F.  65-86^).  Tractatus  domni  Bernardi  abbatis  de  amore  Dei.  -= 
Ibid.,  col.  363  sqq. 

5.  (F.  87-116).  Hugo  de  sangto  Vigtore.  De  XII  abusionibus  clau- 
stri.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  1056-86. 

6.  (F.  116v).  [De  septem  verbis  Ghristi].  Inc.  Ultima  Ghristi  verba 
que  cruci  affixus.  Des.  quia  saporis  intra  se  dulcedinem  multitudo 
proposita  contineret. 


(1)  Cf.  A.  d'Herbomez,  Les  Manuscrits  de  l'abbaye  de  Saint-Martin  de  Tournai 
aujourd'hui  conservés  à  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  16. 


346  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

7.  (F.  117-130).  [Arnoldus  abbas  Bonae  VallisJ.  Tractatus  de.  V] 
verbis  ultimis  Christi  quae  crucifixus  dixit  (1). 

Parchemin;  130  feuillets;  0"»,305  X  0™,215;  XIII»  siècle,  sauf  les  ff.  1,  123-130 
qui  sont  du  XV«;  très  jolies  capitales  en  toutes  couleurs.  Ce  volume  provient  de 
Corsendonck,  car  sur  le  premier  plat  intérieur,  il  y  a  la  cote  X.  3  de  sa  biblio- 
thèque, et  sur  le  premier  plat  à  l'extérieur  :  Bernardus  de  consideratione  cum  aliis 
in  Korssendonc  ;  f.  1  et  f.  130%  il  y  a  l'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale 
de  Paris.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé,  traces  de  fermoirs  et  de 
clous. 

1437.  (1840-48).  —  S.  Bernardus.  Opéra  (2). 

1.  (F.  1-54).  Liber  sancLi  Bernardi  abbatis  Clarevallensis  de  consi- 
deratione ad  Eugenium  papam.  =  PL.,  t.  CLXXXII,  col.  727-808. 

2.  (F.  54-58).  Epistola  G[erhohi]  de  Righensperge  episcopo  Bam- 
bergensi.  Inc.  Cum  adhuc  tenebrae  (3). 

3.  (F.  58-59^).  De  obitu  celebris  memorie  beati  Bernardi  Clareval- 
lensis abbatis.  =  BHL.,  n.  1210. 

4.  (F.  59^-64).  Sermo  domni  Bernardi  abbatis  Clarevallensis  (4). 

5.  (F.  65-65V).  De  titulo  in  cruce  Domini. 

6.  (F.  66-66^).  Lettres  de  S.  Bernard  (5). 

7.  (F.  66^-75).  Liber  Bernhardi  abbatis  Clarevallensis  [de  moribus 
et  olïicio  episcoporum].  =  PL.,  t.  CLXXXII,  col.  809  sqq. 

8.  (F.  75V-79V).  Lettres  diverses. 

a)  Innogengius  B.  Wormaciensi  episcopo  (6). 

b)  Fratribus  N.  R.  peccator. 

c)  Salzburgensis  S.  [episcopus]  abbati  H. 

(/)  Innogentius  h.  praeposito  ecclesie  beati  Pétri  de  H. 

e)  Gregorius  magnus  ad  Virgilium  episcopum  Arelatensem.  =  PL., 
t.LXXVn,  col.  1172,  n.Lv. 

f)  N.  G.  Carthusiensis. 

g)  Bernardus  C.  régi  Romanorum,  B.  episcopi  Wormatiensis  ad 
Bernardum  (7). 


(1)  Publié  dans  l'appendice  aux  œuvres  de  S.  Gyprien,  dans  l'édition  des 
Bénédictins,  p.  xxxvn. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  BuUelim  de  l'Académie  royale  de 
Belgique,  2*  série,  t.  XI,  1861,  p.  252  sqq.;  dans  Historisches  Jahrbuch,  t.  V,  p.  600, 
et  Calai,  cod.  Iiagiogr.  hibl.  reg.  BruxelL,  1. 1,  p.  307. 

(3)  Cette  lettre  n'a  pas  encore  été  publiée,  cf.  Historisches  Jahrbuch,  t.  VI,  p.  249; 
Wattenbach,  Deutschlands  Geschichlsquellen,  6"  éd.,  1894,  t.  II,  p.  310. 

(4)  Cf.  Bull.  Acad.  de  Belgique,  tom.  cit.,  p.  257,  où  le  début  de  ce  sermon,  encore 
inédit,  a  été  publié. 

(5)  Ces  lettres  ont  été  publiées  par  M.  Kervyn  de  Lettenhove,  Bullel.  Acad.  roy. 
de  Belgique,  tom.  cit.,  p.  259-60. 

(6)  Innocent  II.  Cette  lettre  ne  se  trouve  pas  dans  la  collection  de  Migne. 
^7)  Cf.  Bull.  Acad.  roy.  de  Belgique,  tom.  cit.,  p.  261-263. 


s.    BERNARD  347 

h)  A.  avunculo  suo  carissimo  H. 

i)   W.  cognato  suo. 

k)  Belvacensis  ecclesie  provisor  C. ...  priori. 

l)   A.  Elewangis  ecclesie  abbas  priori  M. 

m)  [Ad  S.  Bernardum]  (1). 

7i)  I.  abbas  Gisterciensis  abbati  et  conventui  de  Sconaugia. 

Les  feuillets  de  garde  contiennent  un  fragment  de  lettre  pontificale 
du  pape  Clément  pour  le  monastère  de  Sainte-Geneviève,  à  Paris,  et 
des  notes  de  greffier. 

Parchemin;  79  feuillets;  0'°,225  X  0",175;  XIII»  siècle.  F.  1,  on  lit  la  note  : 
M.B.  S.  2.  Collegii  Societatis  lesu  Lovanii.  Reliure  ancienne,  peau  de  truie 
estampée. 

1438.  (4654).  —  S.  Bernard  us.  De  consideratione. 

1.  (F.  1-124).  De  consideratione  Bernardi  abbatis  ad  Eugenium 
papam.  Inc.  inutil et  in  infulis.  ^^  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  727  sqq. 

2.  (F.  126-127).  Table  des  matières. 

Parchemin;  127  feuillets;  0^11  X  0^08;  XIIP  siècle.  F.  124\  il  y  a  la  note: 
Liber  S.  Marie  de  Villari  in  Brabanlia.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin 
rouge;  titre  doré  :  fi"  Bernardi  de  consideratione saec.  XIII. 

1439.  (4800-01).  —  S.  Bernardus.  Sermones  in  canticum  canti- 
corum. 

1.  (F.  1).  Capitula  sermonum  sancti  Bernardi  qui  in  hoc  volumine 
continentur. 

2.  (F.  1^-124).  Sermones  sancti  Bernardi  super  cantica  canticorum. 
Sermo XXVIl-LT.  =  PL,  t.  GLXXXIII,  col.  912-1029. 

3.  (F.  124-159).  Sermones  dive  memorie  Ivonis  Karnothensis  epi- 
scopi  de  precipuis  sollemnitatibus.  =  PL.,  t.  GLXl,  col.  567-595. 

4.  (F.  159-161).  Sermo  in  die  sancto  Pasche  sancti  Bernardi.  = 
PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  273. 

5.  (F.  161-164^').  [Daimberti  Pisani  etc.].  Epistola  de  itinerario  Ihe- 
rosolimorum.  =  PL.,  t.  GLXIII,  col.  448-51  (2). 

6.  (F.  165).  Hymne  Superne  matris  gaudla.  =  RH.,  n.  19822. 

Parchemin;  165  feuillets:  0'",223  X  0"',163;  XIII«  siècle;  quelques  capitales  très 
élégantes  en  toutes  couleurs.  Sur  le  premier  plat  à  l'intérieur  et  f.  124,  il  y  a  la 
note  :  Liber  sancle  Marie  de  Villaî'i.  Servanli  benedictio.  Reliure  veau  racine;  titre 
doré  au  dos  :  S.  Bernar.  in  Cantica. 


(1)  Ibid.,  p.  263-64. 

(2)  Sur  les  manuscrits,  les  éditions  et  les  diverses  versions  de  cette  lettre,  voir 
Riant,  Inventaire  critique  des  lettres  historiques  des  croisades,  Archives  de  l'Orient 
LATIN,  1. 1,  1881,  p.  201-4. 


348  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1440.  (9645-49).  —  S.  Bernardus.  Sermones. 

1.  (F.  1-119).  Sermones  domni  Bernardi  pie  memorie  abbati 
Clarevallis.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  37-43,  343-53,  43-56,  87-lOÎ 
115-32,  135-37,  131-35,  137-62,  359-72,  161-74,  181-83,  173-81 
183-254.375-98,  253-59,  263-74,  259-62,  273-92,  291-316,  316-34. 

2.  (F.   119-120^).    Passio    sancti    Mononis    martiris.    =    BHj 
n.  6005. 

3.  (F.  120v).  Hymne  notée.  =  RH.,  n.  13961. 

4.  (F.  121-139V).  [Sermones  Guerrici  abbatis].=PL.,  t.CLXXX^ 
col.  163-210. 

5.  (F.  139^-141).  Innatali  sancti  démentis  pape  et  martiris  sermo 
[S.  Bernardi].  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  499-502. 

6.  (F.  141-142V).  Sermo  domni  Bernardi  abbatis  de  transita  beati 
Malachie.=  Ibid.,  col.  481-86. 

7.  (F.  142V-143V).  Epistola  [S.  Bernardi]  fratribus  Hybernie.  = 
PL.,  t.  CLXXXII,  col.  579-80. 

8.  (F.  143^-147).  [Sermones  sancti  Bernardi]  in  dedicatione  eccle- 
sie.  =  PL.,  GLXXXIII,  col.  526-35. 

9.  (F.  147-148).  Sermo  Gerrigi  ed  excitandam  devolionem  in  psal- 
mos.  =  PL.,  t.  GLXXXV,  col.  210-14. 

10.  (F.  148-152).  Sermo  beati  Bernardi  abbatis  de  assamptione 
béate  Marie  Virginis.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  429-38,  415-17. 

11.  (F.  152).  [Epistola  Alexandri  pape  0[dalrico]  episcopo  et 
sancte  ecclesie  Halberstadensi].  Inc.  Venerimt  ad  nos  viri  religiosi 
Theodericus  abbas  Ilesine  Burgensis  et  Thietmarus  abbas  de  lapide 
sancti  Michaelis. 

12.  (F.  152).  Dq  arborum  internis.  =  Extrait  de  S.  Ambroise. 

13.  (F.  153-168).  [Sermones  S.  Bernardi].  =  PL.,  t.  GLXXXIII, 
col.  397-404,  417-30,  453-63,  501-14. 

14.  (F.  169V-170).  Index. 

Parchemin,  sauf  les  feuillets  169  et  270  qui  sont  en  papier,  ainsi  que  trois  feuil- 
lets de  garde;  170  feuillets  ;  0'",306  X  0™,20  ;  XIII"  siècle;  deux  colonnes;  ancienne 
pagination  i-cb,  Ixi-lxxvu;  signatures  i-xv,  à  Tencre  rouge.  Très  jolies  capitales  en 
toutes  couleurs  rehaussées  d'or;  quelques-unes  sont  ornées  de  figures  qui  repré- 
sentent f.  41,  l'apôtre  S.  Paul;  f.  43,  la  S*«  Vierge;  f.  81,  la  mort  de  S.  Benoît; 
f.  121,  S.  Jean-Baptiste;  f.  130,  Fassomption  de  la  S**  Vierge;  f.  138,  le  Christ  et  les 
saints;  f.  141,  S.  Malachie  (1).  Ce  volume  provient  de  Saint-Laurent  de  Liège, mais 
tout  indice  extérieur  de  cette  provenance  a  disparu.  On  la  démontre  par  récriture 
de  Y  Index,  écrit  de  la  même  main  que  le  manuscrit  n.  9291,  qui  est  manifeste- 
ment signalé  comme  provenant  de  cette  bibliothèque.  Reliure  moderne,  veau 
racine;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maro- 


(1)  Cette  miniature  a  été  reproduite  dans  Proceedings  ofthe  royal  IrishAcademy, 
1846-47,  n.  67,  p.  501. 


s.    BERNARD  349 

quin  rouge  :  S.  Beniardi  sermones  etc.  Xllsaec.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique 
et  l'inscription  :  Bibl.  royale  (1). 

11441.  (9728-34).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 
1.  (F.  1).  Table  des  matières. 
2.  (F.  lv-4v).  Table  des  lettres  de  S.  Bernard. 

3.  (F.  5-162).  [S.  Bernardi  epistolae].  —  Les  lettres  publiées  PL., 
t.  CLXXXII,  nn.  2-6,  8-41,  43-69,  71-76,  puis,  f.  56-65^,  le  traité  De 
Baptismo,  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  1931-46  ;  ensuite  lettres  nn.  78-85. 
87-89,  92-121,  125,  126,  puis  f.  105^-106,  une  lettre  inédite  "  Ad 
Ludovicum  regem  Franciae.  hic.  Régna  terre  et  iura  regnorum  „  ; 
ensuite  les  lettres  nn.  127-149,  382,  395.  400,  150-184,  339,  185-187, 
194-196,  192,  193,  197-204,  124,  414,  205-225,  227,  226,  228,  230, 
232-236,240. 

4.  (F.  163).  Sentences  diverses. 

5.  (F.  163^-165^).  Epistola  domini  Bernardi  abbatis  Clarevallensis 
ad  papam  Eugenium;  item  epistola  eiusdem  ad  eumden.  =  PL.^ 
t.  CLXXXII,  nn.  238,  247. 

6.  (F.  165V-197).  Libri  domni  Bernardi  abbatis  Clarevallensis  ad 
pappam  Eugenium  de  consideratione.  =  Poid.,  col.  727-808. 

7.  (F.  197^).  Versus  Bede  de  regularibus  solis  et  lune,  capitula,  in 
libro  de  temporibus  edito  a  Beda  venerabili  presbitero.  =  PL.- 
t.  XC,  col.  187. 

8.  (F.  198^-201^).  Descriptio  sanctuarii  Lateranensis  ecclesie  (2). 

9.  (F.  202-216).  Meditationes  sancti  Bernardi.  =  PL.,  t.  CLXXXIV, 
col.  465-508  (3). 

10.  (F.  216-226^).  Liber  apologeticus  beati  Bernardi  abbatis.  = 
PL.,  t.  CLXXXII,  col.  898-918. 

11.  (F.  226^-236).  Liber  Bernardi  abbatis  ad  milites  templi  de 
laude  nove  milicie.  =  PL.,  t.  CLXXXII,  col.  921-40. 

Parchemin;  236  feuillets  ;  0'",275  X0"™,182;  XIII»  siècle;  les  feuillets  163-236 sont 
à  deux  colonnes;  quelques  jolies  lettrines,  Initiales  rouges  et  bleues.  Ce  volume 
provient  de  l'abbaye  de  Sainte-Rictrude  à  Marchiennes,  car  on  lit  f.  1  :  Liber  sancte 
llictrudis  Marchianensis,  et  en  dessous 

Sancti  Rictrudis  est  liber  marchianensis 
Per  quem  servatus  fuerit  maneat  benedictus, 
Atper  quem  raptus  anatema  sit  et  maledictus. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg. 
iiruxell.,  t.  II,  p.  348-49. 

(2)  Extraits  de  Iohannis  Diaconi  Liber  de  ecclesia  Lateranensi,  publié  par  Mabillon, 
Muséum  italicum,  t.  II,  p.  561-74. 

(3)  Dans  ce  manuscrit  se  trouve  le  complément  tiré  des  œuvres  de  Paulin 
d'Aquilée  signalé  ibid.,  col.  507,  noie  28.    . 


350  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

F.  236  :  Liber  sancte  Rklrudis,  qui  eum  furalus  fuerit  anathematizatus  sit,  et 
f.  236''  :  Sancte  Riclrudis  liber  hic  est  marchianensis.  F.  236,  on  lit  encore  :  Liber 
concessus  ex  parle  religiosorum  de  Marchenis  dompno  Alexandre  monacho  de  laudc, 
et  f.  1  : 

Sum  Rogerus  ego  de  sancto  dictus  Âmando  (1) 

In  cuius  cerebro  crescunt  fantxismala  crebro. 
Plus  tard,  le  volume  a  fait  partie  de  la  bibliothèque  des  anciens  bollandistes,  car 
il  porte,  f.  1,  la  cote  Tfff  MS.  108.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  5  et  f.  236\  Reliure  moderne,  veau  racine; 
au  dos,  le  titre  doré,  reproduit  aussi  à  l'intérieur  :  S.  Bernardi  epistolae  etc.  ;  en 
dessous,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1442.  (10559-61).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Index. 

2.  (F.  2).  Fragments.  Inc.  Multi  sunt  fortes  qui  virtutum  constanlia 
expugnant  vitia.  Des.  in  consequentia  martirium. 

3.  (F.  2^).  Fragment.  Inc.  Aratus  fuit  Ghristus  in  terra  inarabili. 
Des.  refloruit  in  resurrectione. 

4.  (F.  3-5).  [Sermo]  in  assumptione  béate  Marie.  Inc.  Quasi  olim. 

5.  (F.  5v-19v).  Liber  domini  Bernardi  abbatis  Clarevallis  de  filio 
régis  sedente  in  quadriga.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  757-61,  765-72. 

6.  (F.  20-53V).  Extraits  divers. 

7.  (F.  53^i«-62v).  De  visione  prophetica  Vidi  Dominum. 

8.  (F.  62^-67^).  [S.  Bernardus].  In  commemoratione  sancti 
Mychaelis.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  447-52. 

9.  (F.  67^-70).  [S.  Bernardus].  In  dedicatione  ecclesie.  =  Ihid., 
col.  523-26. 

10.  (F.  70-73).  [S.  Bernardus].  Item  de  sacramento  dedicationis.  --= 
Ihid.,  col.  517-21. 

11.  (F.  73-75).  [S.  Bernardus].  Item  in  dedicatione  ecclesie.  = 
Ibid.,  col.  521-23. 

12.  (F.  75-78V).  De  octo  beatitudinibus. 

13.  (F.  78V-83).  [S.  Bernardus].  ==  Ihid.,  col.  4^2-68. 

14.  (F.  83-85V).  [S.  Bernardus].  =  Ihid.,  col.  468-71. 

15.  (F.  85^-89).  De  sanctis  apostolis  Petro  et  Paulo.  Inc.  Isti  sunt 
due  olive  et  duo  candelabra.  Des.  Persecutor  decretus  est  pro  virtute, 
dies  pro  merito,  locus  pro  gloria  ad  quam  nos  perducere  dignelur 
Ghristus  Ihesus  Dominus  noster.  Amen. 

16.  (F.  89-89V).  Vers  sur  les  quatre  éléments. 

Inc.  Vomere  terre  teror,  magis  acceptis  dare  queror. 
Des.     Mandat  discretas  continuare  vices. 

17.  (F.  90-113).  [Sententiae]. 


(1)  Cf.  Catalogue  général  des  manuscrits  des  bibliothèques  publiques  des  dépar- 
tements, t.  VI,  Douai,  Paris  1878,  p,  153. 


s.    BERNARD  351 

A  partir  du  f.  89^,  c'est  le  Liher  sententiarum  de  S.  Bernard.  = 
PL.,  t.  GLXXXÏV,  col.  1137,  n.  5-col.  1156,  n.  53. 

18.  (F.  113^-115).  [Sernio  in  dedicatione  ecclesiae].  Inc,  Quam 
terribiiis  est  ...  Fratres  karissimi,  leguntur  quinque  loca.  Des.  paleat 
aditus  ad  eternam  iocimditatem.  Quod  nobis  praestet  Deus. 

19.  (F.  115^-116).  [Versus  de  salutatione  augelica]. 

Inc.  Angélus  arcanuni  divini  faminis  auri. 

20.  (F.  116).  [Sentences  diverses]. 

Parchemin;  116  feuillets;  0",195  X  O-^JSô;  XIIP  siècle;  signatures  i-v.  F.  \\  on 
lit  :  Liber  sancU  Laurentii  in  Leodio.  MM,  2-14.  L'estampille  rouge  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris,  aux  faisceaux,  se  trouve  f.  1  et  f.  115'.  Reliure  moderne, 
veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en 
maroquin  rouge  :  S.  Bernardi  sermones;  etc.  XII  saec,  en  dessous,  les  armes  de 
Belgique  et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1443.  (10595-98).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  2-24v).  Liber  sancti  Bernardi  abbatis  ad  milites  templi  de 
laude  nove  militie.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  921  sqq. 

2.  (F.  24V-25).  Exemplum  contra  symoniam.  =  BHL.,  n.  4777. 

3.  (F.  26-57^).  [S.  Bernardus.  De  consideratione].  =  PL., 
t.  GLXXXII,  col.  727. 

4.  (F.  ^8-17).  Epistole  beati  Bernardi  abbatis  Glarevallensis.  ==  Ibld. , 
les  lettres  nn.  238,  239,  240, 245, 246, 247, 248, 249, 251,  252, 256, 257, 
258,  259,  261, 262, 268,  269, 270,  273,  275,  276, 277, 278, 280, 283, 284, 
285,286,291,295,298,305. 

5.  (F.  78-82V).  Epistola  sancti  Bernardi  abbatis  ad  Robertum 
nepotem  suum.  ==  Ibid.,  col.  67  sqq.,  ep.  1. 

Parchemin  ;  82  feuillets  ;  0™,172  X  0%112;  XIIP  siècle,  les  feuillets  56-82  sont 
du  XIV«.  F.  1,  il  y  a  la  cote  MM,  2-16  de  la  bibliothèque  de  Saint-Laurent  à  Liège, 
et  f.  2,  on  lit  ces  vers  : 

Sis  memor  Hermanni  cum  slas  in  murmure  sancti 

Servicii  Christi,  quem  laudat  concio  celi. 
L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve 
f.  2  et  f.  83\  Demi-reliure,  dos  en  maroquin  rouge,  avec  les  titres  dorés  des 
principaux  traités. 

1444.  (19387).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1-26).  Liber  beati  Bernardi  abbatis  de  conscienlia.  =  PL., 
t.  GLXXXIV,  col.  507-52. 

2.  (F.  26-35).  Liber  sancti  Bernardi  abbatis  de  sainte  anime  (1). 

3.  (F.  35-55).  Libellus  sancti  Bernardi  abbatis  de  institutione 
moruni.  =  Ibid.,  col.  561-84. 


(1)  Sous  ce  titre  il  y  a  le  Manuale  de  S.  Augustin.  =  PL.,  t.  XL,  col.  951. 


352  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

4.  (F.  55-74^).  [S.  Bernardi  sennones  super  Missus  est].  =  PL., 
t.  CLXXXIIL  col.  55-60,  n.  9;  col.  62,  n.  2;  col.  88. 

Parchemin;  74  feuillets;  0'",156  X  0'",115;  XIIP  siècle.  Ce  manuscrit  a  été  acquis 
le  20  janvier  1845,  à  la  vente  des  livres  de  M.  Lavalleye,  à  Gand,  pour  fr.  17,50  (1). 
Reliure  veau  brun  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Bernard,  abbas. 

1445.  (20006-17).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1^-16).  Omelie  1111°^^  in  evangelium  Missus  est.  '=  PL., 
t.  GLXXXIir,  col.  55  sqq. 

3.  (F.  16-29^).  Liber  Bernardi  abbatis  de  gratia  et  libero  arbitrio.= 
PL.,  t.  GLXXXII,  col.  1001  sqq. 

4.  (F.  29^-38).  Liber  Bernardi  abbatis  ad  milites  templi  de  laude 
nove  militie.  =  Ibid.,  col.  921. 

5.  (F.  38-51).  Liber  Bernardi  abbatis  de  praecepto  et  dispen- 
satione.  =  Ibid.,  col.  859. 

6.  (F.  51-62).  Liber  eiusdem  de  diligendo  Deo.  =  Ibid.,  col.  973. 

7.  (F.  62-70).  Liber  apologeticus  Bernardi  abbatis  de  Claravalle.  == 
Ibid.,  col.  895. 

8.  (F.  70-83).  De  gradibus  humilitatis.  =  Ibid.,  col.  941. 

9.  (F.  83^-92^).  Epistola  domni  Bernardi  abbatis  Clarevallensis  ad 
dominmn  Henricum  Senonensium  archiepiscopum.  =  Ibid.,  col.  809. 

10.  (F.  93-94).  Sermo  sancti  Iohannis  (2)  de  pénis  animarum  post 
mortem.  =  PL.,  t.  L,  col.  833. 

11.  (F.  94-98).  [Eiusdem  alii  sermones].  =  Ibid.,  col.  835,  puis  un 
sermon,  inc.  Aliquando  terre  operaris,  puis  PL.,  t.  L,  col.  857. 

12.  (F.  98-105^').  Venerabili ...  Sindulpho  frater  Petrus  Cluniacensis 
abbas.  Inc.  Suscepi  litteras  dilectionis  tue,  karissime  frater. 

13.  (F.  106-109).  Henricus  filius  imperatoris  Henrici  contra  ius 
nature  et  fas  legum  in  patrem  insurgens.  —  Sous  ce  titre  se  trouve 
ici  la  lettre  adressée  en  1103  par  l'empereur  Henri  IV  à  Philippe  I«S 
roi  de  France  (3). 

14.  (F.  109-109^').  Lettre  du  pape  Pascal  à  l'empereur  Henri.  Inc. 
Regnum  vestrum  sancte  romane  ecclesie  singulariter  coherere. 

15.  (F.  110^-111).  Paraphrase  en  vers  du  Salve  regina. 

Inc.  Salve,  regina,  miseris  medicina. 
Des.  Alleluya  tibi,  virgo,  cane,  amen,  ibi. 


(1)  N»  824  du  catalogue. 

(2)  En  fait,  ce  sermon  est  de  S.  Eucher. 

(3)  Cette  lettre  a  été  publiée  par  Ursitsius,  Scr.  rer.  cjerm.,  1. 1,  p.  396;  Ecgard, 
Corp.  hist.  med.  aevL,  t.  II,  p.  222;  Recueil  des  historiens  de  France,  t.  XIV,  p.  807. 
Cf.  PoTTHAST,  Bibl.  hist.  med.  aevi,  2*  éd.,  1. 1,  p.  585. 


s.    BERNARD  353 

Parchemin;  112  feuillets;  0'",22  X  O'^.ieS;  XIIP  siècle,  sauf  les  f.  110^  et  111, 
cfui  sont  du  XV«.  F.  1  et  f.  112\  on  lit  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari  in 
lirabantia.  Reliure,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun  estampé  ;  au  dos,  le 
titre  doré  :  B.  Bernar.  in  laude  virginis  ;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

1446.  (II.  945).  —  S.  Bernardus.  Super  cantica  canticorum. 

Tractatus  Bernardi  abbatis  de  Glaravalle  super  cantica  canti- 
corum. =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  785-1194.  Des.  mutil.  quae  prome- 
retur  quod  non  ... 

Parchemin  ;  164  feuillets;  On,334  X  0"',23  ;  XIIP  siècle;  deux  colonnes  ;  très  belles 
lettrines  et  capitales  rouges  et  bleues;  signatures  i-xx.  F.  1,  on  lit:  Liber  sancte 
Marie  de  Camberone  (1),  et  ff.  5,  10,  15,  19,  26,  33,  41,  48,  56,  67,  74,  80,  85,  91,  97, 
108,  117,  124,  133,  142,  150, 156,  162,  il  y  a  la  note  :  De  Camberone.  F.  1,  se  trouve 
l'ex-hbris  T.  P.  MiddleHill,  339  de  la  bibHothèque  de  Sir  Thomas  Philiipps,  d'où 
ce  volume  a  été  acquis  en  1888  pour  fr.  75.  Reliure  moderne,  chagrin  rouge. 

1447.  (II.  955).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1-15V).  Bernardi  abbatis  de  praecepto  et  dispensatione.  = 
'FL.,  t.  CLXXXII,  col.  859. 

2.  (F.  15^-29^).  [S.  Bernardus].  De  gratia  et  libero  arbitrio.  =  Ihid,, 
col.  1001. 

3.  (F.  29^-38).  Liber  apologeticus  Bernardi  abbatis.  =  Ibid.^ 
col.  895  sqq. 

4.  (F.  38-39^),  Sermo  domni  Bernardi  ad  clericos.  =  Ibid.,  col.  833. 

5.  (F.  40-40^).  [Monosticha  sancti  Golumbani].  ==  PL.,  t.  LXXX, 
-col.  287. 

6.  (F.  41-47).  [Excerpta  S.  Bernardi]. 
Les  feuillets  47^-48  sont  blancs. 

7.  (F.  48^-121).  Excerpta  ex  libris  domni  Bernardi  abbatis. 

8.  (F.  121-136^).  [Flosculi  Isidori  Hispalensis].  Inc.  Gum  in  rerum 
varietate  nec  audiendo  disci  nec  memoria  possint  omnia  contineri. 

9.  (F.  137-138^).  Denotatio  accentuum  secundum  usum  Gister- 
ciensium. 

10.  (F.  138^-139).  Régula  accentandi. 

11.  (F.  140-140^).  Fragment  d'un  commentaire  sur  l'Ecclésiaste. 

Parchemin;  139  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  0°',22  X  0'n,148;  XIII"  siècle.  La 
date,  f.  139  :  Scriplum  anno  M"CCC"li'^,  se  rapporte  aux  exercices  de  plume  qui  se 
trouvent  sur  cette  page.  Initiales  rouges  et  bleues,  signatures  i-xvii.  F.  1,  f.  139  et 
f.  139%  il  y  a,  à  diverses  reprises,  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de  Camberone,  et  la 
mention  :  De  Camberone  est  maintes  fois  reproduite  au  bas  des  pages.  Au  verso  du 
second  feuillet  de  garde,  on  lit  :  Hanc  secundam  partem  decreli  dédit  nonnus 
lohannes  de  Lens  fratri  Bartholomeo  de  Insula  anno  Domini  M.CCC.XXXL  L'ex- 
libris  Sir  T.  P.  Middle  Bill  350  se  trouve  sur  le  premier  feuillet  de  garde.  Ce 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belgica  manuscr.,  part,  i,  p.  351. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  IL  23 


354  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888,  pour  fr.  60.  Reliurf 
ancienne  restaurée,  peau  de  truie. 

1448.  (II.  1052).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1-86).  [Liber  Ailredi  abbatis  Rievallis  qui  dicitur  Spéculum 
caritatis]  (1).'=  FL.,  t.  GXGV,  col.  501  sqq. 

2.  (F.  86-89^).  Sermo  sancti  Bernardi  abbatis  de  adventuDomini.= 
PL.,  t:  CLXXXIII,  col.  35-40. 

3.  (F.  89V-90V).  Parabola.  =  IbicL,  col.  770-72. 

4.  (F.  91-98^).  Tractatus  sancti  Bernardi  abbatis  do  dulcedim 
amoris  intimi.  =  Ibid.,  col.  367-80  (2). 

5.  (F.  98^-116).  [GuiLLELMi  abbatis  sancti  Theoderici  tractatus  d( 
natura  et  dignitate  amoris].  =  Ihid.,  col.  379-408. 

6.  (F.  116-124).  Divers  extraits  de  S.  Bernard.  =  Ibid.,  col.  751-5^ 

7.  (F.  125-129).  Parabola  B.  abbatis  de  Ethiopissa.  Inc.  Filius  regiî 
supercelestis  Hierusalem  egressus  est  ut  contemplaretur  régna  patri 
sui  inferiora. 

8.  (F.  129^-132^).  [Explanatio  in  Pater  noster].  Inc.  Septem  suni 
petitiones  sicut  VII  dona  spiritus  sancti. 

9.  (F.  132^-133^).  AuGusTiNus.  De  doctrina  christiana.  Inc.  AnU 
omniaopus  est  Dei  timoré  converti  ad  cognoscendameiusvoluntatem, 

10.  (F.  133V-136V).  Parabole  domni  Bernardi  abbatis  Glarevallis  de' 
filio  régis.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  737-62. 

11.  (F.  137-140V).  Fragments  de  la  Bible  du  VIII^  siècle. 

Parchemin  ;  140  feuillets;  0'",269  X  0'",185;  XIII»  siècle,  Ce  volume  provient  de 
l'abbaye  d'Aine,  puis  a  formé  le  n.  4629  de  la  collection  de  Sir  Thomas  Phillipps. 
Il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise  ; 
titres  dorés  au  dos. 

1449  (II.  1058).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Notes,  en  latin  (3). 

a)  Sur  le  nombre  des  religieux  d'Aine  en  1546. 

b)  Sur  une  tempête  à  Malines,  en  août  1546. 

c)  Sur  l'entrée  à  Aine,  le  3  août  1546,  de  Georges  d'Autriche, 
prînce-évêque  de  Liège. 

2.  (F.  2-60).  [Biblia  abbreviata]. 

3.  (F.  60-61^).  [Similitudo  patris  familias].  Inc.  Ad  insinuandam 
interioris  hominis  custodiam.  Des.  et  a  timoré  ad  amorem  celestis 
patrie  sese  transferre.  Explicit. 


(1)  Ce  titre  est  ajouté  en  marge. 

(2)  En  fait  ce  traité,  attribué  ici  à  S.  Bernard,  est  de  Guillaume,  abbé  de  Saint- 
Thierry. 

(3)  Ces  notes  sont  publiées  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell.,  t.  II,  p.  487. 


s.    BERNARD  355 


K    4.  (F.  62-63^).  Commentaire  sur  le  texte  :  Beus  illuminator  omnium 
^tgentium. 

W^  5.  (F.  63^-67^).  Item  sur  le  texte  :  Confiteantur  tibi,  Domine,  omnia 
opéra  tua. 

6.  (F.  68-69V).  [De  patientia).  Inc.  Pacientiam  debemus  omnibus. 
Des.  Has  divitias  debemus  semper  augere. 

7.  (F.  70-74).  [Sermo  de  S.  MarlinoJ.  Inc.  Vivit  in  Christo  gemma 
sacerdotum.  Des.  Nos  itaque  avis  sancti  Martini  faciat  volare  ... 
perducat  Dominus  Ihesus  Ghristus  dominus  noster. 

8.  (F.  74-75).  [Miraculum  sancti  Martini].  Inc.  In  epyscopatu  Leo- 
diensi  est  villa  in  qua  in  honore  beati  Martini  ecclesia  est  constructa. 

9.  (F.  75).  [De  quatuor  loseph]. 

10.  (F.  75V-77V).  Extraits. 

11.  (F.  78-93^).  Tractatus  domni  Bernardi  abbatis  de  dulcedine 
amoris  intimi.  =  PL.,  t.  GLXXXIIf,  col.  367  sqq. 

)12.  (F.  94-101^).  [Sententiae]. 
13.  (F.  102-109^).  [Commentarius  in  canticum  canticorum]. 
14.  (F.  1 10-1 11 V).  Vita  beati  Salvii  episcopi  et  confessons.  =  ^JÏL., 
n.  7470. 

15.  (F.  112-123^).  Vita  beatissimi  démentis  primi  Metensium 
civitatis  pontificis.  =  BHL.,  n.  1860. 

16.  (F.  124-132V).  [Vita  Ghristi  rythmica].. 

Inc.  Quatuor  intueor  paradysi  flumina  Ghristi 
Quadrigam  video  quatuor  ire  rôtis. 

Parchemin  ;  132  feuillets  ;  O-n^Sô  X  0™,176;  XIIP  et  XI  V«  siècle.  Au  sujet  du  scribe 
de  la  première  partie  du  manuscrit,  on  lit,  f.  60  :  Pax  sit  Henrico  Dei  amico  qui  hune 
librum  scripsit.  F.  1,  on  lit  :  Liber  bealae  Mariae  Virginis  de  Âlna  in  palria  et 
diocesi  Leodiensi.  Plus  tard,  ce  volume  a  fait  partie,  avec  le  n.  4638,  de  la  collection 
de  Sir  Thomas  Phillipps;  la  Bibliothèque  royale  l'a  acquis  en  1888.  Demi-reliure, 
toile  anglaise  ;  au  dos,  les  titres  dorés  des  différents  traités  (1). 

1450.  (IL  1064).  —  S.  Bernardus.  Epistolae. 

1.  (F.  1).  [Miraculum  de  prima  epistola  S.  Bernardi].  =  PL,, 
t.  CLXXXV,  col.  255-56. 

2.  (F.  1^-4).  Capitula  in  epistolis  sancti  Bernardi. 

3.  (F.  4-141).  [S.  Bernardi  epistolae].  =  PL.,  t.  CLXXXIÏ,  nn.  1- 
147,  149-228,  231-307,  311,  310,  374  et  398. 

4.  (F.  141-143^).  Epistola  domni  Wilhelmi  Signiacensis  ad  fratres 
kartusienses.  =  PL.,  t.  CLXXXIV,  col.  307  sqq. 

5.  (F.  143^-145).  Epistola  Odonis  monachi  Gantuariensis  ad  Adam 
fratrem  suum  novitium  Igniacensem  (2). 


(1)  Cf.  (Mtal.  cod.  Itagiogr.  bibl.  rcg.  BruxclL,  t.  II,  p.  486-87. 

(2)  Publiée  par  Mabillon,  Vêlera  analec ta,  1723,  p.  477. 


356  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

6.  (F.  145-149).  Sermo  in  nativitate  sancti  lohannis  Baptiste.  =J 
PL.,t.CLXXXIV,  col.991. 

7.  (F.  149-150^).  Sermo.  Inc.  Invitatus  Dominus  pia  devotione  ac 
hospitiuni  cordis  nostri  puisât  ad  ostium. 

8.  (F.  150^-151v).  Sermo.  Inc.  Exiit  edictum  a  Cesare  Augusto. 

9.  (F.  151^-152).  Sermo.  Inc.  Gum  natus  esset  Ihesus  in  Bethleei 
lude. 

10.  (F.  152^-154).  Visio   domni  Pétri   abbatis  Igniacensis   quai 
vidit  de  fratre  Balduino  milite  novitio  suo.  =  BHL.,  n.  6728. 

11.  (F.  154-156^).  [Herbertus]  Miraculum  de  novitio  hyspaniensi. 
BUL.,  n.  1231a  (1). 

12.  (F.  156V-157V).  [De  beato  JVIalachia]  (2). 

13.  (F.  157^-158).  [Miraculum].  Erant  duo  socii,  unum  par  amicitiej 

14.  (F.  158).  Alexander  [papa]  universis  abbatibus  cisterciensi 
ordinis  —  Alexander  Ludovico...  Francorum  régi  (3). 

15.  (F.  158).  Epitaphium  sancti  Bernardi  (4). 

16.  (F.  158-158^).  [Miraculum  beatae  Mariae  Virginis].  Récit  di 
miracle  de  Sardenay  (5). 

Parchemin;  158  feuillets;  0'",345  X  0™,246;  XIII»  siècle;  deux  colonnes;  superbe 
lettrines;  initiales  rouges  et  vertes  ;  signatures  i-xix.  F.  158  et  f.  158%  on  lit  la  note  : 
Liber  sancte  Marie  de  Alna.  Plus  tard,  ce  volume  a  appartenu  à  Sir  Thomj 
Phillipps  avec  le  n.  4644.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos,  le  titre  doréi 
S.  Bernardi  epislolae  (6). 

1451.  (II.  1167).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1-lv).  [De  inventione  sancti  Stephani].  =  BHL.,  n  7851. 
Fragment. 

2.  (F.  2-2^).  De  reliquiis  que  Rome  sunt  (7). 

3.  (F.  2v).  De  inventione  preciosi  ligni  crucis  Ghristi. 

4.  (F.  2v).  De  penitentia  Salomonis. 

5.  (F.  2^).  De  quadam  pestilentia  [in  civitate  Viennensi]  (8). 

6.  (F.  2v).  De  episcopis  romanis  presbiterorum  vel  episcoporui 
filiis. 


(1)  Ce  texte  se  trouve  aussi  dans  le  manuscrit  de  la  Bibliothèque  royale, 
n.  4877-86  ;  voir  plus  haut,  p.  251. 

(2)  Cf.  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL,  t.  II,  p.  503. 

(3)  Ces  deux  lettres  relatives  à  la  canonisation  de  S.  Bernard  sont  publiées  ps 
FoNTANiNi,  Codex  canonizalionum,  pp.  21,  20. 

(4)  Cf.  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruœell.,  1. 1,  p.  286  et  t.  II,  p.  503. 

(5)  Cf.ibid.,  t.  II,  p.  503. 

(6)  Voir  une  description  de  ce  manuscrit  dans  Catal.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.\ 
Bruxell.,  t  II,  ii.W2-3. 

(7)  Fragment  de  Jean  diacre.  Cf.  supra,  p.  349,  note  2. 

(8)  Récit  de  l'institution  des  Rogations  par  S.  Mamert. 


s.    BERNARD  357 

7.  (F.  2v).  De  diebus  egypciacis. 

8.  (F.  3).  Index. 

9.  (F.3v-4v).  Index  epistolarum. 

10.  (F.  5-106V).  [S.  Bernardi  epistolae].  =  PL.,  t.  GLXXXII, 
nn.  13-16,  45-51,  150-191,  194,  195,  196,  193,  197-228,  230-252,  122, 
123,  256-66,  268-271,  267,  272-285,  288,  289,  400  (1),  25,  26. 

11.  (F.  106^-107).  Epistola  Innogentii  pape  ad  Radulfum  abbalem 
Latiniacensem. 

12.  (F.  107-149).  Bernardi  abbatis  ad  Eugenium  papam  de  consi- 
deratione.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  727  sqq. 

13.  (F.  150^-175).  Domni  Bernardi  abbatis  Glarevallis  vita  sancti 
Malachie  archiepiscopi  Hibernie.  ==  BHL.,  n.  5188. 

14.  (F.  175-176V).  Sermo  de  eodem.=  PL., t. GLXXXIII, col. 486-90. 

15.  (F.  176-177).  Sermo  domni  Bernardi  abbatis  in  depositione 
sancti  Malachie  episcopi.  =  Ibid.^  col.  481-86. 

16.  (F.  179-180).  Epistola  Bernardi  abbatis  ad  Hibernienses  de 
obitu  sancti  Malachie  episcopi.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  578-80,  ep. 
n.  374. 

Parchemin;  180  feuillets ;0™,332  X  0™,215;  XIIP  siècle;  les  feuillets  1-149  sont  à 
deux  colonnes;  très  jolies  initiales;  f.  151%  une  curieuse  lettrine  avec  une  repré- 
sentation de  S.  Malachie  ;  ancienne  pagination  i-CLxnn,  signatures  i-xvn.  F.  3,  on 
lit  :  Liber  ecclesie  sancti  Martini  de  civilale  lornaco,  et  f.  180^  :  Liber  sancti  Martini 
Tornacensis.  Auferenti  malediclio.  Amen  (2).  Sur  le  premier  feuillet  de  garde  Sir 
Thomas  Phillipps  a  écrit  cette  note  :  /  suspect  Ihis  is  one  ofthe  MSS  which  I  bought 
of  De  Malt  at  Bruxelles,  which  1  lefl  in  the  care  of  a  scoundrel  named  Eemans, 
who  during  my  absence  sold  Ihem.  1.  Phillipps,  1840.  Dans  la  collection  de 
Gheltenham,  ce  volume  portait  le  n.  9307;  il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale 
en  1888.  Cuir  de  Russie  estampé;  au  dos,  le  titre  doré  :  Bernardi  opéra  .  M. S.  in 
memb.  saec.  XI 1  (3). 

1452.  (II.  1403).  —  S.  Bernardus.  In  cantica. 

1.  (F.  1^-140).  Expositio  domni  Bernardi  abbatis  Glarevallis  super 
cantica  canticorum.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  785-1070,  les  soixante 
premiers  serinons. 

2.  (F.  140^).  [De  compositione  facta  inter  imperatorem  Fride- 
ricum  I  et  regem  Graeciae  Isaacum  Angelum  anno  1190]  (4). 


(1)  C'est  probablement  à  ce  manuscrit  de  Saint-Martin  de  Tournai  que  fait 
allusion  Dom  Martène  dans  sa  note  relative  à  la  suscription  de  cette  lettre.  Voir 
PL.,  t.  CLXXXII,  col.  613,  note  1046. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  97,  n.  36. 

(3)  Ce  manuscrit  est  décrit  dans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibliolhecae  regiae  BruœelL, 
t.  II,  p.  517-18. 

(4)  Ce  morceau  a  été  publié  naguère  par  M.  Karl  Hampe,  Neues  Archiv  dcr 
Gesellschaft  fiir  (illere  deulsche  Geschichlskunde,  t.  XXIII,  1898,  p.  398-400. 


358  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  140  feuillets;  O^Sô  X  0"Sl55;  XIII"  siècle;  initiales  rouges  et  bleues; 
signatures  i-xvn.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  Sancli  Gilleni,  f.  T  :  Ex  monaslerio 
S.  Gilleni  ;  f.  140*^  :  Liber  [Sancli  Gilleni .  qui  cum]  absluleril  analema  (1).  Sur  le 
premier  feuillet  de  garde,  se  trouve  l'ex-libris  de  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  avec  les 
cotes  successived  1128  et  42.952. .  Reliure  cuir  de  Russie  gaufré;  au  dos,  le  titre | 
doré  :  Bernardus  in  Canlica. 

1453.  (II.  2556).  —  S.  Bernardus.  Epistolae. 

1.  (F.  1^-4).  Capitula  in  epistolis  sancli  Bernardi  primi  Glarevallis 
abbatis. 

2.  (F.  4).  Miraculum  epistole  prime.=  PL.,  t.  GLXXXV,  col.  255-56. 

3.  (F.  4V-175V).  [S.  Bernardi  epistolaej.  =  PL.,  t.  CLXXXÏI, 
nn.  1-83,  85-146,  148-228,  231-54,  84,  255-307,  15,  147,  310,  374,  398. 

4.  (F.  175V-178).  [S.  Bernardus.  Scrmones  de  S.  Victore].  =-  PL,, 
t.  CLXXXIII,  col.  371-76. 

5.  (F.  178-181).  Epistola  domni  Wilhelmi  Signiacensis  ad  fratres 
kartusienses.  =  PL.,  t.  CLXXXIV,  col.  307  sqq. 

6.  (F.  181-183).  Epistola  domni  Odonis  monachi  Cantuariensis  ad 
Adam  fratrem  suum  novitium  Igniacensem  (2). 

7.  (F.  183-188).  Sermo  in  nativitate  sancti  lohannis  Baptiste.  = 
PL.,  t.  CLXXXIV,  col.  991-1002. 

8.  (F.  188-191).  [Sermones  de  nativitate  Domini]  (3). 

9.  (F.  191^).  Epitaphium  sancti  Bernardi  abbatis. 

10.  (F.  191^-192).  [Variae  sententiae].  i/îr*.  Audi, anima, que  loquor, 
ausculta  que  dico.  JJes.  peccatum  per  ignorantiam  magis  praevalet. 

11.  (F.  192V-193).  [Varii  rylhmij. 

a)  Inc.  Prima  mundi  seducta  sobole.  =  BH.,  n.  15435. 

b)  Inc.  Exultantes  in  partu  Virginis.  Des.  lesus  cum  nascendo 
referet.  Gaudeamus. 

c)  Lie.  Gara  michi  p ignora  filie  opes  patris  inopis.  Des.  laudum 
munera  vivi  Deo,  cui  in  secula  laus  et  honor,  virtus  et  modo  gloria. 

12.  (F.  193).  [Planctus  lacob]. 

Inc.   Heu  michi,  cur  hoc  feci, 

loseph  fili,  cur  te  misi. 
Des.      Veniat  hora, 
Que  sine  mora 
Comprimât  ora. 

13.  (F.  193^).  [Praecepta  vitae].  Inc.  Primo  ab  omni  te  tam  minimo 
quam  maximo  in  quantum  potest  abstinere  peccato.  Des.  et  Deus 
pacis  erit  tecum. 


(1)  Cf.  A.  PoNCELET,  s.  I.,  Annales  de  l'abbaye  de  Sainl-Ghislain,  p.  395. 

(2)  Voir  plus  haut,  p.  355,  note  2. 

(3)  Ce  sont  les  sermons  signalés  plus  haut,  p.  356,  nn.  8  et  9. 


s.    BERNARD  359 

14.  (F.  193^).  [De  miseria  humana].  Inc.  Ad  cor  timm  revertere, 
conditionis  misère  homo.  Des.  Beatus  quem  invenerit  vigilaulem  cum 
venerit. 

15.  (F.  194^-195).  [De  vitiis  et  virtutibusj.  Inc.  Luxuria  est  ex 
imniundis  desideriis.  Des.  vel  consuetudinem  factam  freno  rationis 
inhibere. 

Parchemin;  195 feuillets;  0'",33  X  0'",245;XIII« siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines,  en  toutes  couleurs.  F.  194  et  195%  un  arbre  généalogique  colorié  des 
vertus  et  des  vices  ;  signatures  i-xxini.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  armarii  Villa- 
riani,  et  la  cote:  Phillippsms.  2264.  Ce  volume  fut  acquis  par  la  Bibliothèque 
royale  en  1900.  Reliure  du  XVII"  siècle;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun 
estampé;  au  dos,  le  titre  doré  :  Epistolae  Bernardi  MS. 

1454.  (1787).  —  S.  Bernardus.  Serniones. 

1.  (F.  1).  Prière  à  tous  les  saints. 

2.  (F.  1^-7).  Calendrier. 

3.  (F.  8-61).  Sermons  pour  Pâques,  l'Ascension  et  la  Pentecôte.  = 
FL,,  t.  CLXXXIII,  col.  273-334.  —  Avec  deux  additions  :  a)  (f.  21v). 
Inc.  Omnia  quae  de  Salvatore  legimus;  h)  (f.  44)  de  magnanimitate. 

4.  (F.  61-76^).  Fêtes  de  S.  Jean  Baptiste  et  des  SS.  Pierre  et 
Paul.  =  Ibid.,  col.  397-46. 

5.  (F.  76^-87^).  Sermons  pour  les  dimanches  de  la  Pentecôte.  = 
Ibid.,  col.  333-41. 

6.  (F.  87^'-93v).  In  sollempnitate  sancte  Marie  Magdalene. 

7.  (F.  93^-148).  In  assumptione  sancte  Marie  virginis  et  les  autres 
sermons  du  temps.  =  Ibid.,  col.  415-81,  mais  les  sermons  III-IV,  n.  2 
incl.  sont  omis,  col.  462-73. 

8.  (F.  148-195).  In  festivitate  S.  Martini,  démentis,  S.  Andrée,  in 
transitu  S.  Malachiae.  =  Ibid.,  col.  489-504,  509-14,  481-86,  et  epi- 
stola  de  eodem.  =  1*L.,  t.  GLXXXII,  col. 578-80,  ep.  n.  374,  in  transitu 
patris  Humberti  et  in  dedicatione  ecclesiae.  =  PL.,  t.  CLXXXIII, 
col.  513-36. 

Parchemin  ;  195  feuillets;  0"',27  X  0'",18;  XIV«  siècle;  deux  colonnes  ;  très  joHes 
initiales;  signatures  i-xv.  F.  8,  il  y  a  une  miniature  qui  représente  S.  Bernard  pré- 
chant, et  f.  29,  une  autre  qui  représente  l'Ascension.  F.  1,  il  y  a  cette  note  :  Biblio- 
(hece  Nizellensis.  Reliure  moderne,  veau  brun. 

1455.  (2524-27).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (Feuillet  de  garde,  verso).  Table  des  matières. 

2.  (F.  1-41  j.  Bernardus.  De  coUoquio  Symonis  et  Ihesu.  =  PL., 
t.  GLXXXIV,  col.  435  sqq. 

3.  F.  42-89^).  Liber  sancti  Bernardi  Glarevallensis  abbatis  de  con- 
sideratione  anime  ad  Eugenium  papam.  =  PL.,  t.  GLXXXII, 
col.  727  sqq. 


360  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

4.  (F.  9C-110).  Ihoannis  Grisostomi  de  reparalione  lapsi.  =  FG.,\ 
t.  XLVn,  col.  277  sqq. 

Les  feuillets  110^-111  sont  blancs. 

5.  (F.  111V-112V).  Recettes  médicales. 

6.  (F.  113-168).  Bernardus.  De  conscientia.  =  PL.,  t.  GLXXXIVi 
col.  507  sqq. 

7.  (F.  168-185^).  Meditationes  Bernardi.  ==  Ibid.,  col.  485  sqq. 
Les  feuillets  186-187  sont  blancs. 

8.  (F.  187^).  Extrait.  Inc.  Gregorius  Nazianzenus  de  leremie  dictis 
presentem  imperatorem  apud  quem  intercedit.  Des.  voluptas  el 
delicie  mee. 

Les  deux  feuillets  de  garde  contiennent  des  fragments  de  tablej 
d'un  missel. 

Parchemin;  187  feuillets  ;  0™,225  X  O'^Ao;  XIV«  et  XV  siècle  les  f.  1-111;  deuxl 
colonnes;  quelques  jolies  capitales;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  89%  on  lit  celte] 
note  à  moitié  effacée  :  Die  iovis  post  festum  Pentecostes  R.  de  Careiriis  duxitl 

librum ad  fine  m  suum.  Sur  le  second  feuillet  de  garde,  on  lit  :  Valiis  sancli\ 

Martini  canonicorum  regularium.  L'estampille  de  la  Bibliothèque  nationale  d< 
Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  185'.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé  avec] 
les  titres  des  divers  traités  sous  corne  et  entourés  d'un  cadre  en  cuivre. 


1456.  (3829).  —  S.  Bernardus.  Sermones   super  cantica  canti- 
corum. 

Ce  sont  les  sermons  I-XLIII  publiés  PL.,  t.  GLXXXlII,col.  785-995J 

Parchemin;  118  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  O^jSS  X  On',19;  XIV« siècle;  deuxj 
colonnes;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Bethléem,  et  f.  118''  :  Liber 
hicpertinet  monasterio  sancte  Marie  in  Bethléem  prope  Lovanium  et  contulit  eidem\ 
monasterio  spectabilis  et  honorabilis  civis  oppidl  Brugensis  Petrus  Adournes  (l)j 
Demi-reliure  moderne  ;  dos  en  maroquin  rouge. 

1457.  (21847).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Index  contentorum. 

2.  (F.  2-19^).  Liber  de  consideratione  beati  Bernardi  abbatis  ac 
Eugenium  papam.  =  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  727. 

3.  (F.  20-21).  Epistola  Bernardi  abbatis  de  honestate  vite.=  PL.,] 
t.  GLXXX[V,col.  1167. 

4.  (F.  21-26^).  Liber  noviciorum  et  régula  de  disciplina.  =  lhid.,\ 
col.  1189  sqq. 

5.  (F.  26^-44).    Liber   soliloquiorum    beati    Augustini.    =    PL.^ 
t.  XL,  col.  863  sqq. 


(1)  Sur  le  célèbre  Pierre  Adornes,  fondateur  de  l'église  du  Saint-Sépulcre 
Bruges,  voir  Biographie  nationale,  1. 1,  p.  73. 


s.    BERNARD  361 

6.  (F.  44-53v).  Epistola  beati  Iohannis  Crisostomi  ad  Amantium 
lapsum  de  reparatione  eiusdem.  ^  PG.^  t.  XL VII,  col.  277  sqq. 

7.  (F.  53^-68^').  Effrem.  De  compunctione  cordis  (1). 

8.  (F.  68^).  [Oratio  Bedae  sanaturi  aegrum]. 

9.  (F.  68^-76^').  [Senega.  Apophtegmata].  Inc.  Alienum  est  omiie 
quod  optando  evenit.  Des.  mutil.  alienarum  vero  non  curiosus  per- 
scrutator  nec  ... 

Parchemin;  76  feuillets;  0"',252  X  0'",171  ;  XIV»  siècle  ;  les  feuillets  2-19  sont  à 
deux  colonnes.  F.  \  et  f.  68%  il  y  a  la  note  :  Liber  Àrnoldl  de  Ghcel  (serlogenbosch. 
F.l\on  trouve  la  slgnRiure  :  Plouchel.  Plus  tard,  le  volume  a  appartenu  à  l'abbaye 
de  Parc,  car  au  revers  de  la  couverture  il  y  a  la  cote  :  /.  theca  III,  et  sur  les  deux 
plats  les  armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées.  Il  y  a  aussi  sur  le  premier  plat 
intérieur  Fex-libris  :  Ex  bibliotheca  P.  P.  C.  Lammens,  Le  volume  a  été  acquis 
par  la  Bibliothèque  royale  en  1863,  à  la  vente  des  livres  de  van  Alstein,  à  Gand, 
pour  fr.  12,10.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Tract.  Moral,  divers,  vol.  VI. 

1458.  (418).  —  S.  Bernardus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-4).  Tabula  epistolarum  beati  Bernardi  primi  Clarevallls 
abbatis. 

2.  (F.  4v).  Miraculum  de  prima  epistola.  =  PL.,  t.  CLXXXV, 
col.  255-56. 

3.  (F.  5-167^).  Epistola  beati  Bernardi.  —  C'est  la  série  des  lettres 
publiée  PL.,  t.  CLXXXIII,  n.  1  à  307,  avec  omission  des  lettres 
nn.  11,  147, 149  et  229  ;  la  lettre  n.  84  de  PL.  porte  dans  le  manuscrit 
le  n.  252.  Après  le  n.  307  de  l'édition  de  Migne,  suivent  les  lettres 
nn.230,  147,311,336. 

4.  (F.  168-170).  Epistola  domni  Wilhelml  Signiacensis  ad  fratres 
Garthusienses.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  307  sqq. 

5.  (F.  170-173).  Epistola  B.  Bernardi  que  intilulatur  ad  Garthu- 
sienses et  Guidoni  priori.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  108-115. 

Parchemin;  173 feuillets;  0™,33  X  0"',23;  XV^  siècle  (1449),  car  f.  173,  il  y  a  cette 
note  :  Per  manus  fralris  Wilhelmide  Gestel  anno  il/"  cccC'  xlix",  orale pro  eo  ;  deux 
colonnes;  initiales  rouges  et  bleues.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  natio- 
nale de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  173\  Reliure  veau  brun  estampé. 

1459.  (11776).—  S.  Bernardus.  Sermones. 

Sermones  beati  Bernardi  estivales  tum  de  tempore  tum  de  san- 
ctis.  =  PL.,  t.  GLXXXin,  col.  273  sqq. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tète  de  bœuf  surmontée  de  la  croix;  195  feuillets,  plus 
six  de  garde;  0^,21  X  0'",135;  XV«  siècle.  Au  verso  du  premier  feuillet  de  garde,  il 
y  a  la  note  :  Perlinel  domno  Florenlio  Arnoldi  presbilero,  et  plus  bas,  la  signature 
de  /.  F.  Van  de  Velde  1786.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun 
estampé;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 


(1)  S.  Ephrem  opéra  omnia,  Romae,  1732, 1. 1,  p.  lxxxi,  n.  1 


362  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

1460.  (^11777).  —  S.  Bernardus.  Sermones. 
Sermones  beali  Bernardi  abbatis  Glarevallensis  de  lempore  et  de 

sanctis.  =  PL,,  t.  GLXXXIII,  col.  273  sqq. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix  ;  164  feuillets,  plus 
six  de  Karde;  0'»,2l  X  0'n,135;  XV«  siècle  (1451),  car  f.  164%  on  \\i -.  Scripli  per 
manus  Flo\rentii]  Ar[noldi]  preshilcri,  finili  anno  Domini  M°  cccc°  li"  in  crastino 
bealorum  marlh'um  Gereonis  cl  Vkloris  et  sociorum  eorum.  Sur  le  troisième  feuillet 
de  garde,  on  lit  :  Pertinet  domno  Florencio  Ârnoldi  presbitero,  et  en  dessous 
,/.  F.  Vandevelde,  1786.  Reliure  veau  brun  estampé. 

1461.  (480-85).  —  S.  Bernardus.  Epistolae. 

1.  (F.  1-114).  [S.  Bernardi  epistolae].  —  Ce  sont  les  lettres  2-10, 
12-83,  85-228,  230-254,  84,  255-307,  ensuite  f.  113,  ad  Haymerieum' 
cancellarium,  ad  très  episcopos  curie  romane,  ad  abbatem  Clunia- 
censem,  puis  les  lettres  310,  398.  =  PL.,  t.  CLXXXIL 

2.  (F.  114-115^).  [S.  Bernardi  sermones  de  S.  Victore].  =  PL,, 
t.  GLXXXIII,  col.  371-76. 

3.  (F.  115^-117^).  Epistola  domni  WiLHELMi  Igniagensis  ad  fratres 
Gartusienses.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  307  sqq. 

4.  (F.  117^-1 18^).  Epistola  domni  Odonis  monachi  Gartuariensis  ad 
Adam,  fratrem  suum  novicium  Igniacensem  (1). 

5.  (F.  1. 18^-122). Sermo Pétri Ravenne  in  nativitate  sancti  lohannis 
Baptiste.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  991-1002. 

6.  (F.  122-122^').  [Moralis  interpretatio  evangelii  Exiit  edictum  a\ 
César e  Augusto]. 

7.  (F.  123-123V  ).  In  Epiphania  Domini. 
,  8.  (F.  124-126V).  Gapitula  in  epistolis  sancti  Bernardi. 

9.  (F.  127).  Miraculum  epistole  prime  sancti  Bernardi.  =  PL., 
t.  GLXXXIV,  col.  255-56. 

10.  (F.  127-128).  Spéculum  beati  Bernardi.  =  PL.,  t.  GLXXXIV, 
col.  1175-78. 

Parchemin;  128  feuillets  ;  0^325  X  O^âS;  XV«  siècle  (1460)  ;  deux  colonnes; 
initiales  rouges  et  bleues;  signatures  A1-Q4.  Entre  les  f.  23  et  24  est  inséré  un' 
fragment  de  parchemin,  avec  la  noie  suivante  :  Anno  Domini  millesimo  quadrin- 
gentesimo  Ix  venerabilis  domnus  lohannes  Repelhorst  alias  dictus  de  devis  canonicus 
el  cantor  ecclesie  collégiale  beali  PelriAnderleclensis  prope  Bruxellam  in  Brabancia 
dedil  donalione  inter  vivos  monasterio  rubee  vallis  hune  librum  el  alios  quam  plures 
ad  perpeluam  sui  memoriam  el  ul  fralres  fideliler  orarenl  pro  eo.  L'estampille 
rouge,  /?.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  127^  Reliure 
ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun  estampé.  Restes  de  fermoirs. 

1462.  (807-10).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

La  table  des  matières  se  trouve  sur  le  second  feuillet  de  garde. 


(1)  Cf.  supra,  pp.  a55,  n.  1450  (IL  1064)  et  358,  n.  1453  (IL  2556). 


s.    BERNARD  363 

1.  (F.  1-117).  Sermones  beati  Bernardi  abbatis  super  cantica 
canticorum  Salomonis.  =  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  785-1198. 

2.  (F.  118-144^).  Sermones  sancti  Bernardi  super  Missus  est  = 
Ibid.^  col.  55  sqq. 

Les  feuillets  145-146^  sont  blancs. 

3.  (F.  147-169^  ).Expositio  beati  Bernardi  super  passioneDomini(l). 

4.  (F.  169^-1 70^).  De  Maria  Magdalena.  Inc.  ;  Maria  Magdalena  fer- 
ventius  amans  stabat  ad  monumentum  foris  plorans. 

5.  (F.  171-186^).  Sermo  de  passione  Domini  nostri  Ihesu  Ghristi. 
Inc.  Girca  hystoriam  passionis  tria  generaliter  considerare  debemus. 

6.  (F.  187-193^).  Sermo  pulcherrimus  de  passione  Domini.  Inc. 
Mihi  absit  gloriari  nisi  in  cruce  Domini  nostri  Ihesu  Ghristi. 

7.  (F.  193^-194).  Sermo  fratris  Mychael  de  Massa  (â)  de  passione 
Domini. 

Les  deux  feuillets  de  garde  du  commencement  et  de  la  fm  du 
volume  contiennent  des  fragments  d'un  traité  de  philosophie. 

Papier,  au  filigrane  de  l'écu  de  France  ;  194  feuillets,  plus  trois  de  garde  ; 
0'n,29  X  0",205.:  XV«  siècle  (1465-1475).  car  f.  144%  on  lit  :  Per  me  Gerardum  Gelrie 
in  Aerschot  anno  Domini  MCCCCLXV  3"  decembris,  et  f.  117  :  Expliciunt  sermones 
beati  Bernardi  abbatis  doctoris  melliflui,  finili  per  me  fratrem  Gerardum  Gelrie 
in  monasterio  sancti  Martini  apud  (3)  Lovanium  in  aquilonari  parte  eiusdem 
monaslerii  in  tercia  cella  (4)  dormitorii  XVIIl  die  aprilis,  statim  post  quintam 
horam  infra  lirimum  et  secundum  signum  primarum  anno  Domini  1475.  Oretis 
pro  anima  eius  (5).  Deux  colonnes.  Sur  le  second  feuillet  de  garde,  il  y  a  cette  note 
de  provenance  :  Pertinet  ad  monasterium  canonicorum  regularium  vallis  Sancti 
Martini  in  lovanio  (6)  ex  parte  fratris  Gerardi  Geldrie  presbiteri  professi  ibidem. 
L'estampille  rouge.  II.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et 
f  194.  Reliure  ancienne,  veau  brun  racine  et  estampé,  très  jolis  fers  (7),  sur  le 
premier  plat  une  étiquette  avec  la  cote  A  XIII. 

1463.  (595;.  —  S.  Bernardus.  Sermones  super  cantica  canticorum. 
1.  (F.   1-1^  ).  Table.   Gapitula  sermonum  beati  Bernardi  super 
cantica  canticorum. 


(1)  Un  correcteur  a  ajouté  au-dessus  de  la  ligne  cette  note  :  Vel  Bernardini  de 
Senis.  En  effet,  ce  traité  se  trouve  dans  I.  De  la  Haye,  S.  Bernardini  Senensls 
opéra,  Lugduni,  165(J,  1. 1,  p.  263  sqq. 

(2)  Sur  Michel  de  Massa,  cf  Ossinger,  Bibl.  August.,  1768,  p.  567-68. 

(3)  Dans  la  marge,  on  a  ajouté  cette  note  :  Istud  apud  est  intelligendum  infra 
niuros  exleriores. 

I    (4)  En  marge  :  Scilicet  in  litlera  Q. 

'  (5)  Un  lecteur  a  ajouté  celte  note  :  El  requiescat  iste  bonus  paler  in  sancta  pace, 
qui  eral  exemplum  omnium,  in  omnibus  observantialis  precipue  in  observantia 
silentii,  in  tantum  quod  eciam  omnino  necessaria  plus  signis  et  nutibus  indicavil 
ac  pelivit  quam  verbis. 

(6)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  212. 

(7)  Cette  reliure  est  décrite  dans  [J.  Weale],  Bookbindings,  p.  174,  n.  344. 


364  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

2.  (F.  2-2v).  Prologus. 

3.  (F.  2M77).  Sermones  beati  Bernardi  super  cantica  canti- 
corum.  =  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  785-1198. 

Parchemin  ;  177  feuillets  ;  0'",31  X  O'^^l  ;  XV«  siècle  ;  deux  colonnes,  initiales 
rouges  et  bleues,  chiffre  courant  des  sermons  en  rouge.  F.  2  et  177%  l'estampille 
rouge,  H.  F.,  de  la  BibHothèque  nationale  de  Paris.  Demi-reliure,  dos  en  maroquin 
fauve,  avec  le  titre  doré  :  //''  Bernardi  Sermones  super  cantica  canticorum, 
XV  saec.y  plus  bas  le  monogramme  couronné  de  Léopold  I®'. 

1464.  (1176).  —  S.  Bernardus.  Sermones  de  tempore  et  de 
sanctis. 

1.  (F.  1-2^  156-157^).  Fragments  d'un  ordinaire. 

2.  (F.  3-154).  Sermones  beati  Bernardi  de  tempore  hyemali.  —  A 
savoir  les  sermons.  =  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  35-56,  87-126  ;  puis 
(f.  41-42^)  un  sermon  de  nativitate  Domini  qui  commence  :  Puer 
natus  est  nohis,  ensuite  les  sermons  col.  126-162  (1),  359-371  ;  puis 
f.  69^-75,  le  sermon  de  Guerrig  :  Adorna  Ihalamum  tuum  Syon  et 
suscipe  regem  Ghristum  =  PL.,  t.  GLXXXV,  col.  79  sqq;  puis  PL., 
t.CLXXXIII,  col.  161-174, 181-183, 173-181, 185,254,375-398,253-74. 

Papier  et  parchemin;  157  feuillets;  0™,285  X  0'",195;  XV«  siècle,  deux  colonnes. 
F.  2,  on  lit  :  Pro  conventu  sororum  sancte  Clare  in  Bruxello  ex  dono  confessoris 
f.  Henrici  de  Beringhen,  plus  bas  :  Frater  Henricus  Lupi.  S.  Franciscus  fundator 
noster  1666.  Demi-reliure  moderne;  au  dos,  le  titre  doré  :  B'^  Bernardi.  Sermones 
de  tempore  et  de  sanctis,  XV saec. 


1465.  (1373-81).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Metra  pulcherrimade  sanctoet  mellifluo  doctore  Bernardo. 
Inc.  Mira  loquor,  sed  digna  fide,  Bernarde,  quid  hoc  est? 

2.  (F.  2-21).  Omelia  beati  Bernardi  abbatis  super  evangelio  Missus 
est  Gabriel  angélus.  =  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  55  sqq. 

3.  (F.  22-40V).  Liber  beati  Bernardi  abbatis  de  praecepto  et  dispen- 
satione.  =  PL.,  t.  GLXXX[I.  col.  859  sqq. 

4.  (F.  40v-56v).  Liber  sancti  Bernardi  abbatis  de  gratia  et  libero 
arbitrio.  =  Ibid.  col.  1001  sqq. 

5.  (F.  56^-71).  Liber  beati  Bernardi  abbatis  de  diligendo  Deo.  = 
Ibid.,  col.  973  sqq. 

6.  (F.  72-79).  Liber  beati  Bernardi  (2)  abbatis  de  amore.  =  PL., 
t.  CLXXXIV,  col.  367-80. 

7.  (F.  79-79^).  Soliloquium  beati  Bernardi  de  amore  Dei.  =  Ibid., 
col.  365-67. 


I 


(1)  L'ordre  des  sermons  I  et  II,  col.  131-137  est  interverti. 

(2)  Au  dessus  de  la  ligne,  on  a  ajouté  :  Vel  Guilhelmi  abbatis  sancti  Theodorici. 


s.    BERNARD  365 

8.  (F.  80-98).  Liber  beati  Bernardi  abbatis  de  xii  gradibus  humili- 
tatis.  =  PL.,  t.  CLXXXII,  col.  941-71. 

9.  (F.  98-98^')-  Retractatio  beati  Bernardi  abbatis  in  libro  praece- 
denti.  =  Ibid.,  coi.  939. 

10.  (F.  98^-109^).  Liber  beati  Bernardi  abbatis  ad  milites  templi  de 
laude  nove  milicie.  =  PL.,  t.  CLXXXII,  col.  921  sqq. 

11.  (F.  109^-138).  Epistola  beati  Bernardi  abbatis  ad  fratres  de 
Monte  Dei  de  vita  solitaria.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  298  sqq. 

Parchemin  ;  138  feuillets  ;  0"',28  X  0'n,ia5  ;  XV«  siècle  ;  initiales  rouges  et  bleues, 
signatures  ai-i).  F.  1,  on  lit  la  note  :  Esl  liber  hic  sancti  Martini  Lovaniensis,  ex 
parte  confratris  nostri  f.  Henrici  Vrancx  quem  sibi  comparaverat  quinque  renen- 
sibus  ;  f.  65:  Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis.  L'estampille  rouge,  aux 
faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  2  et  f.  138\  Reliure 
ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé;  sous  corne,  une  étiquette  encadrée  de 
cuivre  avec  les  titres  des  divers  traités  contenus  dans  ce  volume. 

1466.  (1458-59).  —  S.  Bernardus,  Petrus  Blesensis.  Epistolae. 

1.  (F.  1-2).  Index  des  lettres  de  S.  Bernard. 
Les  feuillets  2^-3  sont  blancs. 

2.  (F.  3^').  Miraculum  de  prima  epistola  [sancti  Bernardi].  =  PL,, 
t.  CLXXXV,  col.  255-56. 

3.  (F.  4-177).  Insigne  opus  epistolarum  eximie  doctrine  viri  beati 
Bernardi  primi  Glarevallensis  abbatis  in  inclitoBruxellensium  ducatus 
brabantiae  oppido  impressum  ac  anno  Domini  M.GGGG.lxxxi.  tercio 
ydus  aprilis  in  festo  sancti  Leonis  primi  pape  féliciter  terminatum  (1). 

De  cet  incunable  les  feuillets  4-13,  23,  48,  49,  69-78,  159-168  sont 
manuscrits. 
Les  feuillets  1 77^-1 78^  sont  blancs. 

4.  (F.  179-247^).  [Petrus  Blesensis.  Epistolae],  —  A  savoir  PL., 
t.  GGVn,  les  lettres  nn.  1-13, 159,  32,  164, 15,  17,21,  22,  24, 136,  173, 
162, 26, 156, 163, 153, 28,  30, 33, 154,  34-38, 158,  39, 130, 40-46, 66, 50- 
55, 128,  56,  58-62,  65-68,  238,  69-75.  Des.  mutil.  de  quorum  manibus 
populi  perditio 

Papier,  divers  filigranes,  la  licorne,  la  main,  l'ancre;  247  feuillets,  dont  le  dernier 
est  à  moitié  lacéré;  0'",285  X  0'n,21;  XV«  siècle,  les  ff.  1-177  sont  à  deux  colonnes. 
F.  4,  il  y  a  cette  note  :  Bibliot.  Vilvord[iensis]  ordinis  Praedicatorum,  et  dans  la 
première  lettrine  :  Frater  Martinus  Vrints.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  basane 
rougé. 

1467.  (1520-42).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1^).  Contenta  in  hoc  libro. 

2.  (F.  2-12^).  Quedam  decretalis  copulata,  importata,  lecta  et 


(1)  C'est  le  volume  signalé  par  M.  F.  A.  G.  Campbell,  Annales  de  la  typographie 
néerlandaise,  La  Haye,  1874,  p.  70-71,  n.  268. 


366 


MANUSCRITS   DE   LA   BIBLIOTHEQUE   ROYALE 


pronuntiata  per  reverendum  magistrum  domnum  Redorphum  de 
Berenghen  decretorum  doctorem  eximium  (1). 

3.  (F.  13-16).  Disputatio  inter  spiritum  Guidonis  et  priorem  (2). 

4.  (F.  17-33).  Quatuor  novissima  (3). 

5.  (F.  33-48).  [Henrigus  de  GoesveldJ.  Tractatus  de  votis  substan- 
tialibus  monastice  vite  (4). 

6.  (F.  48-48^).  Terribile  prodigium  multis  inauditum.  Inc.  In  totoi 
regno  Catholonie  a  die  secunda  ante  carnisprivium  usque  ad  ferianii 
quartam  infra  octavas  pasche. 

7.  (F.  48^).  Epistola  multum  amorosa.  Inc.  Quidam  religiosus  scirej 
desiderabat  quomodo  magis  expediretur  ad  fruenduni  Deo. 

8.  (F.  48^-49).  [S.  Bonaventura].  Alphabetum  parvum  monachi  in , 
scola  Dei  (5). 

9.  (F.  49-55).  Doctrinale  magistri  Iohannis  de  Almania  sacre  théo- 
logie professons  eximii  ordinis  fratrum  heremitarum  sancti  Augu- 
stini  (6). 

10.  (F.  55-73).  Soliloquium  anime.  Inc.  Consolationis  gratia  aliquas; 
sententias  devotas  in  umim  coacervari  libellum. 

11.  (F.  73-74).  Admonitio  utilis  ad  religiosos.  Inc.  Quoniam  omnes^ 
créature  serviunt  suo  Greatori. 

12.  (F.  74-76V).  Tractatus  de  quatuor  gradibus  spiritualis  exercicii 
qui  dicitur  scala  claustralium.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  475-84. 

13.  (F.  767-81^).  Itinerarius  mentis  ad  seipsum  sive  parvum  bonum 
Bonaventurae  (7). 

14.  (F.  81^-87).  Libellus  Hugonis  de  sangto  Vigtore  de  conscien-j 
tia.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  507  sqq. 

15.  (F.  87-104V).  Instructio  pie  vivendi  (8). 

16.  (F.  104v-108v).  Liber  et  régula  sancti  Bernardi  abbatis  de 
disciplina  noviciorum.  =  PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  1189-98. 

17.  (F.  108^-109).  Ammonitio  regularis  discipline.  —  Extraits. 

18.  (F.  109-109V).  Spéculum  sancti  Bernardi.  —  Extrait. 

19.  (F.  109v).  De  humilitate.  Bernardus.  —  Extrait. 


(1)  Sur  Raoul  de  Beringhen,  voir  Foppens,  Bihl.  belg.,  p.  107L 

(2)  Au  sujet  de  cette  pièce,  voir  Hauréau,  Notices  et  extraits  des  manuscrils,de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris,  t.  II,  p.  379  sqq. 

(3)  Au  sujet  des  nombreuses  éditions  de  ce  traité,  voir  Hain,  Reperlorium  biblio- 
graphicum,  t.  II,  p.  197-98,  nn.  5691-704. 

(4)  Cf.  Petreius,  Bibl.  carlusiana,  p.  126-27. 

(5)  Sancti  Bonaventurae  opéra  omnia,  Romae,  1596,  t.  VII,  p.  564-65. 

(6)  Cf.  Fabricius-Mansi,  Bibl.  med.  et  inf.  lai.,  t.  IV,  p.  47. 

(7)  Cf.  Sancti  Bonaventurae  opéra,  Romae,  1596,  t.  VII,  p.  134-45. 

(8)  Sous  ce  titre  il  y  a  la  pièce  Audi  filia  et  vide  et  inclina.  Cf.  Initia  librorum 
palrum  latinorum,  p.  14. 


s.    BERNARD  367 

20.  (F.  110-155V).  Horologium  eterne  sapientie  (1). 

21.  (P.  155^-162^).  Instructio  religiosa  et  perfecta.  Inc.  Ascendam 
in  palmam  et  apprehendam  fructus  eius. 

22.  (P.  162V-182).  Stimulus  amoris  Bonaventure  (2). 

23.  (F.  182^-190^).  Liber  sancti  Thome  de  Aquino  de  puritate 
conscientie  et  de  modo  confitendi  (3). 

24.  (F.  190^-208^).  Epistola  beati  Bernardi  abbatis  ad  fratres 
carthusienses  de  Monte  Dei.  =  FL.,  t.  CLXXXIV,  col.  298. 

25.  (F.  208^-2 16^).  Liber  beati  Augustini  de  vera  et  falsa  peni- 
tencia.  =  PL.,  t.  XL,  col.  1113  sqq. 

26.  (F.  216^-218^).  Sermo  sancti  Augustini  episcopi  de  periurio.  = 
Ibid,,  t.  XXXVIil,  col.  972. 

Papier,  aux  filigranes  de  la  lettre  P,  de  Técu  de  France  et  de  la  tête  de  bœuf  sur- 
montée d'une  croix;  218  feuillets;  0"',29  X  0'",2l  ;  XV"  siècle;  deux  colonnes,  sauf 
les  feuillets  1-48,  ancienne  pagination  à  l'encre  rouge  i-ccxvi,  signatures  .Ai-Se. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  au  chiffre  R.F.,se  trouve 
f.  1  et  f.  218^  Reliure  ancienne  restaurée,  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun 
estampé;  au  dos,  en  maroquin  brun,  les  titres  dorés  des  différents  traités;  en 
dessous,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P^ 

1468.  (2196-215).  —  S.  Bernardus.  Opéra.  .      . 

1.  (F.  1).  Diverses  sentences. 

2.  (F.  2v).  Table  des  matières. 

3.  (F.  3-9).  [S.  Bonaventura].  Devota  meditacio  vel  contemplatio 
spiritual is  anime  ad  excitandum  amorem  Dei  in  se  facta  ad  compara- 
tionem  nature  Phylomene  (4), 

4.  (F.  9-10).  Quomodo  temptatio  de  predestinatione  premi  debeat. 

5.  (F.  10-1 7v).  Summa  Hugonis.  —  Extraits. 

6.  (F.  17v-22v).  Contemplatio  beati  Bernardi  de  diversis  auctori- 
tatibus.  —  Extraits. 

7.  (F.  22^-23^).  De  vera  religione  et  obedientia. 

8.  (F.  23^-25^).  De  miseria  huius  vite. 

9.  (F.  25^-40^).  Oratio  devotissima  ad  Dominum;  orationes  de 
beata  Virgine,  oratio  composita  per  beatum  Bernardum  de  virginitate, 
orationes  sancti  Augustini. 

10.  (F.  40^-60^).  Alie  dévote  orationes. 

11.  (F.  61-72V).  [Henrigus  de  Hassia].  Spéculum  anime  (5). 

12.  (F.  72V-88V).  Hugo.  De  arra  anime.  =  PL,,  t.  GLXXVI, 
col.  591  sqq. 


(1)  Cf.  supra,  p.  174,  note  1. 

(2)  Sancti  Bonavenlurae  opéra,  Romae,  159(),  t.  VII,  p.  207  sqq. 

(3)  QuÉTiF-EcHARD,  ScHploresi  ordinis  pracdicalorum,  1. 1,  p.  341,  n.  64.. 

(4)  Sancli  Bonavenlurae  opéra  omnia,  t.  VI,  p.  445-48. 

(5)  Cf.,  pour  les  éditions  de  ce  traité,  Hain,  Repert.  bibliogr.,  t.  III,  nn.  8401, 8402, 


368  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

13.  (F.  88^-91).  Formula  vite  honeste  sancti  Bernardi.  =  PL.^ 
t.  GLXXXIV,  col.  1167  sqq. 

14.  (F.  91-103^).  [S.  Bernardus].  Liber  novicioriim  et  régula  de 
disciplina.  =  Ibid.,  col.  1189  sqq. 

15.  (F.  103^-109).  Collatio  quedam  exhortans  quemlibet  pecca- 
torum  ad  celeriter  pro  peccatis  penitentiam  peragendam.  Inc.  Tollite 
iugum  meum  super  vos.  Hec  sunt  verba  Salvatoris  qui  nec  mortem 
peccatoris  desiderat. 

16.  (F.  109-1 13v).  [Quaedam  exhortatio  pro  celebrantibus].  Inc. 
Quidam  mecum  conferens  de  statu  cuiusdam  mei  aliquando  socii  me 
interrogavit. 

17.  (F.  113^-116).  [Quoddam  exercitium  spirituale].  Inc.  Volens 
purgari  a  peccatis,  gratiam  impetrare  et  indulgentiam  consequi. 

18.  (F.  116^-120).  Sermo  de  siti  Domini  nostri  Ihesu  Christi.  Inc. 
Sicio.  lohannis  19.  Quaedam  vero  locutus  est  Dominus  in  cruce 
specialiter  ad  patrem. 

19.  (F.  120-122).  [Sermo  de  compassione  béate  Marie  Virginis]. 
Inc.  Stabat  iuxta  crucem  Ihesu  mater  eius.  ...  Inter  omnia  que  pie 
meditantibus. ...  soient  occurrere. 

20.  (F.  122-1 24v).  Sermo  de  passione  Domini  nostri  Ihesu  Christi. 
Inc.  Nisi  granum  frumenti  cadens  in  terram  mortuum  fuerit. ... 
karissimi,  sapientia  docente. 

21.  (F.  124^-149).  [S.  Anselmtjs].  Humilis  et  vera  confessio  ac 
devota  meditatio  et  oraiio  penitentis  psalmum  quinquagesimum 
exponendo.  =  PL.,  t.  CL VIII,  col.  821. 

22.  (F.  149-160^).  Stella  clericorum.  Inc.  Quasi  stella  matutina  in 
medio  nebule  et  peccatorum. 

23.  (F.  160^-166^).  Bernardus.  De  4°^^  gradibus  scale  claustrahs.  = 
PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  475-84. 

24.  (F.  166^-171^).  Tractatus  magistri  Hugonis  de  sancto  Vigtore 
de  laude  caritatis.  ==  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  969. 

25.  (F.  172).  [Brevis  expositio  in  orationem  dominicam]. 

26.  (F.  173-183^).  Tractatulus  super  materiam  celebrationis 
misse  (1). 

27.  (F.  1 83^-1 87^).  [Gerson].  Tractatulus  per  modum  conclusio- 
num  super  resolutionem  materie  presentis  scismatis  tollendi  (2). 

28.  (F.  187^-192^).  [De  horis  canonicis].  Inc.  Septies  in  die  laudem 
dixi  tibi  etc.  Quamvis  Deus  semper  a  nobis  sit  laudandus. 

29.  (F.  192V-193).  [De  S.  Augustino]. 


(1)  Sous  ce  titre  vague,  il  y  a  le  traité  De  pollutmie  diurna  de  Jean  Gerson. 
Cf.  Ellies  du  Pin,  lohannis  Gersonii  opéra,  t.  III,  p.  335  sqq. 

(2)  Voir  ibid.,  t.  II,  p.  3  sqq. 


s.    BERNARD  36& 

30.  (F.  193-195).  [Instructio  ad  neomystas].  Inc.  Sacerdotes  de 
novo  celebraturi  multa  indigent  circumspectione. 

31.  (F.  195-197).  BoNAVENTURA.  De  modo  vivendi  qualiter  homo 
possit  amplius  in  bono  proficere  (1). 

32.  (F.  197^-201).  Sermo  de  modo  vivendi.  Inc.  Quiconque  es  qui 
per  fidem,  spem  et  caritatem  vis  ad  salut em  pertingere. 

33.  (F.  201-202).  Quod  homo  fervere  débet  ad  opéra  Dei. 

34.  (F.  202-204).  Quomodo  contemplativus  non  iudicat  alios  (2). 

35.  (F.  204-205V).  Sentences  diverses. 

Parchemin  ;  205  feuillets  ;  0"\21  X  O'",!.^;  XV«  siècle.  Le  f.  3  est  très  élégamment 
encadré  ;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  %  on  lit  cette  note  :  Liber  monaslerii  canoni- 
eorum  regularium  vallis  sancti  Martini  in  lovanio  collatus  eidem  a  vencrabili  domno 
et  magistro  maçiistro  Karolo  ViruU  .  Orate  pro  eo.  L'estampille  rouge  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  2  et  f.  205'.  Reliure  ancienne  très  soignée, 
veau  brun  estampé  de  cinq  fers  différents  (3).  Au  verso  de  la  couverture,  il  y  a 
l'ancienne  étiquette  placée  sous  corne  :  Rigmus  spiritualis  de  philomena  cum 
diversis  devotis  opusculis,  et  la  cote  C.XXVl. 

1469.  (3075-83).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  1-6^).  Sentences  extraites  des  œuvres  des  saints  Pères,  en 
latin  et  en  flamand. 

2.  (F.  6^-14^).  Formula  honeste  vite  beati  Bernardi  abbatis.  -= 
PL.,  t.  GLXXXIV,  col.  1167  sqq. 

3.  (F.  15-27).  Spéculum  peccatorum  beati  Iheronimi  presbiteri.  = 
PL.,  t.  XL,  col.  983  sqq. 

4.  (F.  27-28^').  Status  et  vita  cuiuslibet  religiosi  proficere  volentis.  — 
Extraits. 

5.  (F.  28^'-29v).  Hugo  de  sangto  Vigtore  super  regulam  beati 
Augustini.  —  Court  extrait. 

6.  (F.  30-89^).  Spéculum  peccatricis  anime.  Inc.  Vanitas  vanitatum 
et  omnia  vanitas....  quoniam,  ut  ait  egregius  doctor  beatus  Gregorius. 

7.  (F.  90-98V).  S.  Augustin.  Extraits.  —  A  la  fin  une  fable  :  Due 
câpre  venerunt  ut  transirent  artum  pontem, 

8.  (F.  99-104^).  Hymnes.  Salve  virgo  mater  Dei,  puis  RH.,  n.  7040, 
Ave  pidcherrima  regina  ;  Ave  tu  virgo  singularis.. 

9.  (F.  104V-105).  Vers  flamands. 

Inc.  le  sie  myns  levens  eynde 

V  En  sterven  dat  moet  syn. 

H  Des.  Dan  ondert  cruys  ons  heeren 

^L  Die  ic  minne  nacht  ende  dach. 

W 

I 


(1)  Sancti  Bonavenlurae  opéra,  t.  VII,  pp.  206  et  209. 
f(2)  Ibid.,  p.  2:J7  sqq. 
(3)  Voir  [J.  WealeJ,  Bookbindings,  p.  172,  n.  334. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  II.  24 


370  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

10.  (F.  105v).  Fable.  Philomela  et  cuculus. 

11.  (F.  105V-106V).  Notes  diverses. 

12.  (F.  106^-109).  Préparation  à  la  communion. 

13.  (F.  109V-114).  Prières  à  la  Vierge.  =  RK,  n.  7021. 

14.  (F.   115-115').    Vers    mnémotechniques   sur    les    saints    di 
calendrier. 

Inc.  Gisio  ianus  ephi  sibi  vendicat  oc  ponti  maran. 

Des.  Sanctus  ab  inde  Thomas  mon  nat  stef  io  pu  thome  sil. 

15.  (F.  116-116V).  Vers  flamands  sur  l'humilité. 

Inc.   Een  vraghe  es  wyen  God  meest  mint 

Den  ghenen  die  hi  ootmoedich  vint. 
Des.  Wie  syn  die  best  vrede  vercrighen 

Die  connen  sien,  hooren  ende  swighen. 

16.  (F.  117-117V).  Gur  Beda  dictus  sit  venerabilis.  —  Sentence 
des  Pères. 

17.  (F.  118-124).  Formula  honeste  vite  beati  Bernardi  abbatis 
Clarevallensis.  =  FL.,  t.  GLXXXIV,  col.  1167  sqq. 

18.  (F.  124-128V).  Brève  epitaphium  monachorum  ostendens 
rectam  viam  ad  regnum  celorum  editum  a  fratre  Thoma  Kempis  (1). 

19.  (F.  128^-130^).  Sermo  consolatorius  editus  a  fratre  Thoma 
Kempis  (2). 

20.  (F.  130^-138^).  Sentences  et  extraits  aivers. 

21.  (F.  139-140).  De  paciencia  rigmus,  en  flamand. 

Inc.  Ach  heere  God  hoe  mach  syn 

Dat  wy  ummers  yet  willen  syn. 
Des.  Want  die  rechte  wech  te  hemelryc 

Dat  is  liden  om  God  verduldelyck. 

22.  (F.  140-144).  De  monastica  vita.  —  Ad  inveniendum  pascha.  — 
De  XV  signis  ante  diem  iudicii,  et  autres  extraits. 

23.  (F.  144^-152^).  [De  passione  Ghristi].  Inc.  Ad  hoc  quod  passio- 
nem  Domini  nostri  cum  interna  ac  perceptibili  compassione  consi- 
deremus. 

24.  (F.  152^-155^).  Quatuor  consideranda  a  quolibet  sacerdote 
missam  celebrare  volente  dévote.  Inc.  In  omni  sacrificio  secundum 
Augustinum  sunt  quatuor  pensanda. 

25.  (F.  155^-161).  De  venerabili  sacramento.  —  Extraits  des  Pères. 

26.  (F.  161-216V).  Extraits  des  Pères. 


(1)  Voir  H.  SoMMALius,  Ven.  viri  Thomae  Malleoli  a  Kempis  ...  opéra  omnia, 
Antverpiae,  1615,  p.  745-49. 

(2)  Ibid.,  p.  772-74. 


s.    BERNARD  371 

Papier  et  parchemin  ;  216  feuillets  ;  O'^M  X  0'",67  ;  XV«  siècle.  L'estampille  rouge 
de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1  et  f.  216\  Demi-reliure 
moderne,  dos  en  maroquin  rouge  ;  titre  doré,  au  dos  :  Eœcerpta  e  dictis  variorum 
SS.  Patrum.  XV siècle;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  deLéopold  I". 

1470.  (21865).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  P).  Index  contentorum. 

2.  (F.  2-4).  Prophétie  Sibille  tyburtine  (1). 

3.  (F.  4-4v).  De  signis  quindecim  dierum  praecedentium  iudicii 
diem  ex  Hieronymo. 

4.  (F.  4v-5v).  Excerpta  ultime  partis  libri  beati  Methodii  mar- 
tiris  (2). 

5.  (F.  5^-7^).  Vita  Antichristi  ad  Karolum  magnum  ab  Alcuino 
édita.  =  PL.,  t  CI,  col.  1291  (3). 

6.  (F.  7^-8).  Extrait  de  S.  Augustin. 

7.  (F.  8-11).  [Regulae  theologiae]. 

8.  (F.  11-34).  [loHANNEs  DE  RuPELLA.  De  articulls  fideij  (4). 

9.  (F.  34^-56^).  [S.  Bernardus.  Homcliae  super  Missus  est].  =  PL., 
t.  GLXXXIII,  col.  55  sqq. 

10.  (F.  57-70^).  [Senega.  Excerpta  ex  variis  operibus].  —  A  savoir 
extraits  des  lettres  à  Lucilius. 

11.  (F.  71-73^).  De  libro  Senege  ad  Neronem  de  clemencia. 

12.  (F.  73).  Senega  in  libro  de  beneficiis. 

13.  (F.  73^).  Bernardus  1111°  libro  ad  Eugenium  papam.  —  Autres 
courts  extraits,  entre  autres  Epitaphium  Senece. 

14.  (F.  74-75).  Epistole  Pauli  ad  Senecam  et  Senege  ad  Paulum  (5). 

15.  (F.  75^-77^).  Senega.  De  remediis  fortuitorum. 

16.  (F.  77^-80^).  Excerpta  de  libro  Senege  de  beneficiis. 

17.  (F.  81-81^).  Epistola  Eusebii  de  memoria  mortis.  Inc.  Ortamur 
vos,  fratres  carissimi,  ut  paratos  vos  inveniat. 

18.  (F.  82-86V).  Liber  de  paupertate  compositus  sub  dyalogo.  Inc. 
Nihil  habenti  bona  voluntas  sufïîciat  ad  graciam. 

19.  (F.  87-92).  [Tractatûs  de  passionibus  et  fortuna].  Inc.  Ex  omni- 
bus que  vel  michi  lecta  placuerunt. 


(1)  Sur  cette  pièce  et  ses  éditions  voir  le  récent  travail  de  M.  E.  Sackur,  Sibylli- 
nische  Texte  und  Forschungen,  Leipzig,  1898,  p.  177-87. 

(2)  Cf.  ibid.y  p.  80-96,  n.  11-14;  mais,  dans  ce  manuscrit,  le  texte  est  fortement 
résumé. 

(3)  Ce  texte  a  été  l'objet  de  récentes  études  de  la  part  de  M.  E.  Sackur,  op.  cil.^ 
p.  98  sqq.  Dans  ce  manuscrit,  la  pièce  a  le  début  signalé  par  Sackur,  op.  cit.,  p.  105, 
note  a. 

(4)  Cf.  Fabricius-Mansi,  BM.  lat,  med.  et  inf.  aet.,  t.  IV,  p.  216. 

(5)  Cf.  supra,  pp.  29, 153. 


372  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

20.  (F.  93-109^').  De  colloquio  Simonis  ad  lesum.  Bernardus.  = 
PL.,  t.CLXXXIV,  col.  435  sqq. 

21.  (F.  110-123).  [De  passione  Christi].  Inc.  Ultima  Ghristi  verba 
que  cruci  affîxus  (1). 

Papier,  aux  filigranes  du  cerf,  de  la  fleur  de  lis,  de  l'arc  et  de  la  flèche,  du  cygne, 
de  la  lettre  P  surmontée  d'une  croix;  de-ci  de-là  quelques  feuillets  en  parchemin  ; 
123  feuillets;  0'",277  X  0'»,255;  XV^  siècle;  les  feuillets  2-34,  57-80  sont  à  deux 
colonnes.  Le  manuscrit  provient  de  l'abbaye  de  Parc,  car  au  verso  de  la  couver- 
ture, il  y  a  la  cote  de  cette  bibliothèque  :  1.  theca  III,  et  les  armoiries  grattées  de 
cette  abbaye  se  trouvent  sur  les  deux  plats.  Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  : 
Traclttt.  morales  diversi,  vol.  I;  tranche  rouge  (2). 


1471.  (II.  2207).  —  S.  Bernardus.  Opéra. 

1.  (F.  2).  Index. 

2.  (F.  2).  Vers  sur  S.  Bernard. 

3.  (F.  3-4).  Tabula  rubricarum  cum  initiis  sermonum  beati  Ber- 
nardi  abbatis  in  hoc  volumine  conlentorum. 

Les  feuillets  4^-5^)  sont  blancs. 

4.  (F.  6-218).  Sermones  beati  Bernardi  abbatis  de  tempore  et 
sanctis.  =  PL.,  t.  GLXXXIII,  col.  35-56,  87-109,  343-49,  109-27; 
t.  CLXXXV,  col.  29-32  (sermo  Guerrigi),  t.  GLXXXIII,  col.  127-63, 
359-72,  163-81,  183-270,  375-82,  271-74,  383-98,  273-316,  665-66, 
316-34,  353-59,  397-416,  337-44,  415-30;  t.  GLXXXIV,  col.  1001-10; 
t.  GLXXXIII,  col.  634-37,447-86;  t.  GLXXXII,col.  578-80  ;  t.  GLXXXIII, 
col.  513-18,  499-514,  517-35,  644-47,  639-44,  637-39,  609-12,  571-73. 

5.  (F.  219-222).  Epistola  beati  Bernardi  adfratres  Gartusienses.  = 
PL.,  t.  GLXXXII,  col.  108-16,  ep.xi  et  xii. 

.     6.  (F.  222-225).  Epistola  sancti  Bernardi  abbatis  ad  Robertmn 
nepotem  suum.  =  Ibid.^  col.  67-79. 

7.  (F.  225-226).  Item  epistola  ad  Eugenium  papam.  =  Ibid., 
col.  427-31. 

8.  (F.  226^').  Quedam  visio  sancti  Augustini. 

9.  (F.  227-227^).  Visio  cuiusdam  monachi  in  extremis.  Inc.  Quidam 
cenobita  clarevallensis  in  vespere  vite  positus  occasus  facturus  erat 
cuHi  vespere  vite. 

Parchemin;  227  feuillets  ;  0'",29  X  0'",21  ;  XV«  siècle;  deux  colonnes  ;  quelques 
belles  initiales  rouges  et  bleues.  F.  1%  une  belle  miniature  représente  S.  Bernard. 
Ce  volume,  à  en  juger  par  la  reliure,  semble  provenir  de  Tongerloo.  F.  1,  il  y  a  la 
cote  Phillipps  MS.  4164.  Ce  volume  a  été  acquis  à  Londres  en  1898,  à  une  vente 


(1)  Cf.  supra,  p.345,n.  1436  (596-600). 

(2)  Au  sujet  de  ce  volume,  cf.  P.  Thomas,  Catalogue  des  manuscrils  de  classiques 
latins  de  la  Bibliothèque  royale  de  Bruxelles,  p.  102-3. 


s.    BERNARD  373 

chez  Sotheby,  pour  fr.  437,50  (1).  Reliure  du  X  VII«  siècle,  veau  brun  estampé  sur  ais 
de  bois,  restes  de  fermoirs  et  de  coins  en  cuivre;  au  dos,  le  titre  doré  :  S.  Bernardi 
sermones  et  epistolae. 

1472.  (IL  2510).  —  S.  Bernardus.  Meditationes. 

1.  (F.  2-23v).  Spéculum  anime  venerabilis  magistri  domni  Henrici 
DE  AssiA  sacre  pagine  doctoris  eximii  ac  professons  Parisiis  compi- 
lât! (2). 

Les  feuillets  24  et  25  sont  blancs. 

2.  (F.  26-53^).  Tractatus  de  IIII  instinctibus  anime  editus  a  vene- 
rabili  doctore  magistro  Henrico  de  Assia  (3). 

3.  (F.  53^-83v).  Tractatus  Alberti  de  fine  religiose  perfectionis. 
Inc.  Gogitanti  michi  aliquid  ultimate  in  quantum  possibile  est. 

4.  (F.  83^-1 17^).  Meditaciones  beati  Bernardi  abbatis.  =  PL., 
t.  GLXXXIII,  col  485  sqq. 

5.  (F.  118-147).  Devotissimus  tractatus  de  missa  sive  de  sacra- 
mento  altaris  (4). 

6.  (F.  147-158).  Tractatus  a  Bonaventura  compositus  de  misterio 
crucis  et  redemptione  nostra  valde  utilis.  Inc.  Ut  aliquatenus  possis 
comprehendere  cum  omnibus  sanctis. 

7.  (F.  158-171^').  Spéculum  peccatoris  editum  a  beato  Augustino 
unicuique  utilissimum.  =  PL.^  t.  XL,  col.  983  sqq. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf;  0'",145  X  0^,105;  XV«  siècle.  F.  1,  il  y  a 
celte  note  :  Frater  lohannes  Urenlisfcrri  Cartusiensis  scripsit.  De  domo  ValHsbene- 
dictionis  prope  Âvinionem  (5).  F.  3,  au  bas  de  la  page,  on  lit  :  Vallisbenedictionis. 
F.  1,  en  caractères  imprimés  :  Carlhusiae  Villenovae,  et  en  dessous,  d'une  écriture 
du  XIX«  siècle  :  R.  J.  Pottier.  Ce  volume  a  été  acheté,  en  1900,  à  Bruxelles,  à  une 
vente  chez  Fiévez,  pour  fr.  121.  Très  jolie  reliure  du  XV**  siècle  ;  ais  de  bois  recou- 
verts de  veau  estampé,  à  fers  très  élégants;  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

1473.  (11285-86).  —  Gaufridus  Clara vallensis.  Excerpta  Bernar- 
dina. 

1.  (F.  1^).  Index  et  notes  diverses. 

2.  (F.  2-25v).  Exceptiones  ex  opusculis  beati  Bernardi  super  evan- 
gelium  Ecce  nos  reliqulmus  collecte  a  domino  Gaufrtdo  Glarevallensi 


• 


(1)  Cf.  Bibliolheca  Phillippica,  London,  1898,  p.  12,  n.  102. 

(2)  F.  1,  on  lit  la  note  suivante  au  sujet  de  Henri  de  Hassia:  Hic  magisler  Hen- 
ricus  de  Hassia  floruil  Parisiis  ab  anno  1360  ad  an.  139  7,  quo  dus  obilus  rcpcrilur 
in  charla  cap.  generalis. 

(3)  Voir  Fabricius-Mans],  Bibl.  lai.  med.  et  inf.  ael.,  t.  II,  p.  216  sqq. 

(4)  Sous  ce  litre  se  trouve  ici  le  quatrième  livre  De  Imilalione  Chrisli  de  Thomas 
A  Kempis. 

(5)  Au  sujet  de  ce  scribe,  il  y  a,  f.  1,  la  note  :  Hic  loannes  Urenlis-Ferri  sive 
BnUefer  e  domo  Vallis  Benediclionis  ad  maiorem  Carlusiam  cvocalus  fuil  per 
charlam  cap.  gen.  an.  1465. 


374  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

abbate  et  directe  ad  Henricum  romane  curie  cardinalem.  =  PL. 
t.  GLXXXIV,  col.  435  sqq. 

3.  (F.  25^-33^').  Sermo  domni  Bernardi  abbatis  de  conversione  adj 
clericos.  =  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  833-847.  Des.  mutil.  n.25  :  cuius  et] 
umbra  sponsam  réfrigérât  et  fructus  ... 

Parchemin;  33  feuillets;  0™,192  X  0%13;  XIIP siècle.  F.  \\  on  Wi  \  Pertine{ 
monaslerio  fralrum  sancte  crucis  in  Namurco,  et  plus  bas  :  Collegii  Societatis  lesi 
Lovanii.  M.  B.  Y.  4.  Reliure  moderne,  peau  de  truie  estampée;  très  jolis  fers;  en] 
relief,  l'inscription  :  \iegm  bibl.  Bclgica. 

1474.  (II.  1394).  —  GuiLL!ELMUs.  Bernardinum(l). 

1.  (F.  1-93).  [GuiLLiELMus  ToRNAGENsis].   Exceptiones  collecte  d( 
diversis  operibus  beati  Bernardi  egregii  abbatis  (^larevallensis. 

2.  (F.  93^-94^).  Extraits  de  S.  Bernard  et  de  S.  Augustin. 

3.  (F.  95-96V).  [De  lapidibus  pretiosisj. 

4.  (F.  97-99).  Extraits  divers. 

5.  (F.  99^-102^).  Table  alphabétique  des  matières  du  Bernardinmn, 

6.  (F.  103-109V).  Additions  au  Bernardimim. 

Parchemin;  109  feuillets,  plus  huit  de  garde;  0ml59  X  0°,112  ;  XIV^  siècle  ;  lea 
feuillets  97-102  sont  à  deux  colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  titre  courant  ei 
rouge  ;  ancienne  pagination  i-xci.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  monasterii  canonicorut 
regularium  vallis  sancti  Martini  in  Lovanio,  et  f.  66"^  :  Est  liber  hic  sancti  Martini 
Lovaniensis.  Sur  le  troisième  feuillet  de  garde,  en  tète,  il  y  a  l'ex-libris  Sir 
T[homas]  P^hillipps]  MiddleHill  881.  Ce  volume  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque 
royale  en  189L  ReHure  maroquin  vert,  gaufré,  à  filets  d'or;  au  dos,  le  titre  doré 
Liber  monasterii  canonirum  (sic)  manuscrit  sur  velin  du  14<^  siècle. 

1475.  (IL  944).  —  Guillielmus.  Flores  sancti  Bernardi. 

1.  (F.l-lâQv).  Exceptiones  coUectae  de  diversis  opusculis  beati 
Bernardi. 

2.  (F.  120^-121^).  Auctoritates  quedam  memoria  digne  excepte  de 
opusculis  beati  Bernardi. 

3.  (F.  122-222^).  [Iagobus  de  Vitriago].  Historia  ierosolimitanî 
abreviata  (2). 

Parchemin;  124  feuillets;  0™,325  X  0'n,23;  XlVe  siècle;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  Sancte  Marie  de  Camberonc,  et  au  bas 


(1)  Cf.  les  deux  volumes  suivants.  Sur  Guillaume  de  Tournai,  moine  de  Saint- 
Martin,  voir  Fabricius,  Bibl.  inf.  et  med.  lat.,  t.  III,  p.  154.  L'œuvre  de  Guillaume  se 
trouve  encore  à  la  bibliothèque  Mazarine  à  Paris,  Molinier,  Catalogue  des  manu- 
scrits de  la  bibliothèque  Mazarine,  1. 1,  p.  358,  et  à  celle  de  Cambrai,  Catalogue 
général  des  manuscrits  des  bibliothèques  publiques  de  France.  Départements,  t.  XVII, 
A.  Molinier,  Cambrai,  pp.  84-85,  354. 

(2)  Au  sujet  des  manuscrits  et  des  éditions  de  ce  texte,  voir  Potthast,  Bibl.  hist. 
med.  aevi,  1. 1,  p.  634. 


s.    BERNARD  375 

d'un  certain  nombre  de  pages,  on  lit  l'inscription  :  De  Camberone  (1).  L'ex-libris 
Sir  1.  P.  MiddleHUl  33S  se  trouve  au  verso  de  la  couverture.  Reliure  moderne, 
toile  et  veau  au  dos  et  aux  coins. 

1476.  (II.  1139).  —  GuiLLiELMus.  Bernardinum. 

Guillielmi  monachi  Sancti  Martini  Tornacensis  in  Bernardino  quem 
idem  excepit  et  compiiavit  de  libris  et  dictis  sancti  Bernardi  Glare- 
vallensis. 

Parchemin;  169  feuillets  ;  0'",23  X  O'^^oô;  XIV«  siècle  ;  initiales  rouges  et  bleues  ; 
signatures  i-xni.  Ce  manuscrit  provient  de  l'abbaye  d'Aine  (2)  ;  plus  tard,  il  fit  partie 
de  la  collection  Phillipps  avec  le  n.  4720;  il  fut  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en 
1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos,  le  titre  doré  :  Guillelmus  Tornacensis  in 
Bernardino  ex  libris  S.  Bernardi  Clarevallensis. 


1477.  (4236-39).  —  S.  Bernard.  Sermons,  en  flamand. 

1.  (F.  1-9^).  Expositie  ghemaect  van  S.  Bernaert  op  devangelie 
Missus  est. 
,  2.  (F.  10-24).  Die  Iweeste  omelia  van  sinte  Bernart  super  Missus  est. 

3.  (F.  24-35).  Die  derde  omelia  van  sinte  Bernart  super  Missus  est. 

4.  (F.  36-48^).  Die  vierde  omelia  van  sinte  Bernaert  super  Missus  est. 

5.  (F.  48^-53).  Een  dévote  meditatie  op  dat  woert  dat  onse  lieven 
heere  sprac  aen  den  heylighen  cruce  tôt  synder  ghebenedyde  moeder. 

6.  (F.  54^-63).  Eensonderlinge  scoensermoenvanonserlievevrouw^e 
liemelvaert ...  ghepredicht  by  mcester  Huge  saligher  ghedachten  onse 
biechtvader  eerwerdighen. 

7.  (F.  64-74).  Van  der  glorioser  assumptie  ende  intronijzatie  van 
Maria  die  hemelsche  coniginne. 

Les  feuillets  74^-77^  sont  blancs. 

8.  (F.  78-94).  Meester  Hughe  onsen  werdighen  biechtvader,  een 
suverlijcke  ende  scoen  sermoen  van  der  gheborten  der  werdigher 
moeder  ende  maghet  Maria. 

9.  (F.  94-99V).  [Miracles  de  la  St«  Vierge,  en  flamand]. 

Papier,  au  filigrane  du  pot  anse;  99  feuillets  ;  0'",22  X  O'^^S;  XV«  siècle.  F.  54% 
il  y  a  la  note  :  Tien  ave  Maria  ut  lie  [de  voer  die  ziele  van  vrouwe  Franchoyse  van 
buillemon  die  dit  sermoen  utscraefj'.  Demi-reliure  moderne,  dos  en  parchemin. 

1478.  (11085).  —  S.  Bernard.  Sermons,  en  flamand. 
1.  (F.  1).  Vers  latins. 

Inc.  Velle  iuvat,  dat  posse  Deus,  coepta  ardua  supplet. 
Des.  Prima  voluntas,  vis  materies  hinc  operis. 


(1)  Cf.  Sanderus,  ftibl.  beUj.  manuscr.,  part,  i,  p.  359. 

(2)  76id.,p.244. 


376 


MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


2.  (F.  2).  De  talel  der  sermoneh  des  heylighen  leeraers  sinte 
Bernaerdus. 

3.  (F.  3-241).  [Sermonen  sinte  Bernaerts]. 

Version  flamande  des  sermons  qui  se  trouvent  PL.,  t.  GLXXXIII, 
col.  501-12,  col.  33-50,  52-56,  429-38,^7-116,  115-19,  119-26,  131-37, 
141-47, 155-62,  359-69, 167-71, 173-81, 183-86,  375-82,  392-98,  383-92, 
253-59,  263-70,273-92, 291-324,  323-334,  337-43,  397-404,403-16, 415- 
30,  437-54,  517-33,  433-78,  489-502,  513-18,  333-37,  644-47, 637-44. 

4.  (F.  241-242V).  Sinte  Bernardus  parabol  (1). 

5.  (F.  244).  Vers. 

Inc.   Ghriste  potens  rerum,  rerum  imperiosa  potestas. 
Des.  Una  salus,  medicina  una  est  amor  unus  amanti. 

Parchemin;  244  feuillets;  0'",295  X  0'",20;  XV«  siècle  (1479),  car  f.  243,  on  lit 
la  note  :  Vil  boeck  is  gheeynt  anno  Domini  dusent  vierhondert  ende  neglien  en 
Iseventith  op  des  heilighen  cruys  averti  verhe/fbighe  1479.  Quelques  jolies  lettrines  ; 
initiales  bleues  et  rouges,  ancienne  pagination  à  l'encre  rouge  i-ccxl.  F.  1,  on  lit  : 
DU  boeck  hoert  loe  den  cloesler  van  sinle  [Franciscus]  le  Ihabor  by  Mechelen,  et  plus 
bas  :  Dyl  boeck  horl  louwe  brueder  Chrysliaen  Kemkems  Cobbrener  loi  Synlruyden 
anno  1583,  puis  f.  2  :  Domus  professe  Socielalis  lesu  Ânlverpiae  1639,  et  f.  3  : 
Biblolhece  Domus  Prof.  Socielalis  lesu  Anlv.  Reliure  moderne  veau  racine;  au  dos, 
le  titre  doré  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Sermons 
de  S.  Bernard  en  Belgique  ;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  Bibl, 
royale. 


1479.  (364).  -  S.  Bernard.  Sermons  sur  le  Cantique  des  cantiques, 
en  flamand,  par  Gille  Zeghers  (2). 

1.  (F.  1-436^).  Die  Ixxxvj  sermoonen  van  S.  Bernaert  op  het  boeck 
van  Gantica.  Inc.  U  liede,  beminde  broeders,  behoort  me.  Des. 
Wandelt  (seijt  hij)  gelijck  kinderen  des  lichts.  Deo  gracias  semper. 

2.  (F.  436^-437).  Préface  du  traducteur  Égide  Zeghers.  Inc.  Den 
oversetter  totten  léser.  Ten  begerten  van  sommige  religieusen  ende 
geestelijcke  maechden  hebbe  le  mij  vervoerdert  om  desen  grooten 
arbeyt  ende  moeijte  te  aenveerden.  Des.  ende  nu  overgezet  int 
jaer  Mccccc.lxx,  op  h.  cruys  verheflinge  dach  doer  brueder  Gielis 
Zeghers  Minderbrueder  Pater  des  Cloosters  van  onser  liever  vrouwe 
bootschap  orde  tôt  loeven. 

3.  (F.  437-437^).  Note  sur  une  autre  version  des  sermons  de 
S.  Bernard  sur  le  Cantique  des  cantiques,  faite  à  Maegdendaele,  à 
Audenarde,  par  un  religieux  de  Boneffe. 


(1)  Cf.  PL.,  t.  GLXXXII,  col.  737  sqq. 

(2)  Voici  ce  que  Sanderus,  Chorographia  conventus  Bruœellensis  ff.  Min.,  dit  de 
Gille  Zeghers,  p.  96  :  Capw/  VI.  De  Guardianis  qui  hune  convenlumrexerunl... 
V.  A.  P.  Âegidius  Zegerus  magna  cum  laude  rexil.  Obiil  in  ordine  iubilarius 
anno  1588,  6  februarii. 


s.    BERNARD  377 

Papier;  437  feuillets,  plus  six  de  garde;  0",31  X  0'",20;  XVIP  siècle  (1612),  car 
on  lit,  f.  437%  la  note  suivante  :  DU  bocck  es  volschreven  intjaer  ons  hceren  1612  den 
20  van  Àugustus  op  Sinle  Bernaertsdach  van  mij  suster  Jenneken  délia  faille. 

Si  hevet  gedaen  om  der  sielen  profyty 

Godl  will  haer  daer  voer  geven  dal  eewich  joUjt. 

Sij  bidl  dal  men  haer  gedachlich  will  wesen 

Met  voer  haer  eenen  Ave  Maria  te  lesen, 

Op  dal  Godl  haer  wilde  genadich  sijn 

Ende  haer  siele  verlossen  wt  aile  druck  en  pijn. 

Deo  gralias  semper.  Amor  omnia  vincit. 
Deux  colonnes.   Au  verso  du  troisième  feuillet  de  garde,  on  lit   :    Descn  boeck 
hoort  toe  aen  de  bublioleque  van  S' Elysabelh  op  den  bergh  Sion.  L'estampille  rouge, 
R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris  ^e  trouve  f.  1  et  ï.  437\  Reliure  du 
XVIP  siècle,  veau  racine  et  estampé,  restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

11480.  (3093-95).  —  S.  Bernard.  xMéditations,  en  flamand. 
1.  (F.  l-36v).  De  gaert  der  minnen  dien  maecte  de  ertschebisscop 
Angelmus. 

A  la  fm  du  traité,  se  trouve  le  nom  du  traducteur  :  (Uen  ic  ver- 
dietschte  Vranke  Callaert. 

2.  (F.  37-98^).  Sente  Augustyns  waerde  van  den  scouwene  ons 
heren  Ihesus  Kersls  (1). 

3.  (F.  99-158).  S.  Bernaerïs  overpeysingen  van  den  menscheleke 
cativetheit  (2). 

4.  (F.  158-160).  Hoe  sente  Bernaert  raedt  sinen  vrient  te  peisene 
on  de  weldaden  die  hem  God  gedaen  hadde. 

5.  (F.  160^-182).  S.  BoENAVANTURE.  Dat  Ihesus  dbegherde  endde  es. 

6.  (F.  182v-186v).  De  vorredene  van  den  houte  slevens  dat  Bona- 
voNTURE  in  latine  maect. 

Le  feuillet  187  est  blanc. 

7.  (F.  188).  Index. 

Parchemin;  188  feuillets  ;  0™,10  X  0'",065;  XV  siècle.  F.  187%  il  y  a  la  note  :  DU 
boec  es  des  cloeslers  van  rodendale  in  Zonien  bij  Bruessele.  Reliure  ancienne,  peau 
de  truie  estampée  sur  ais  de  bois,  fermoirs  en  cuivre. 

1481.  (9620-22).  —  Guerricus.  Sermones. 

1.  (F.  1).  De  Guerrico  abbate  Igniacensi.  =  PL.,t.CLXXXV,col.  10. 

2.  (F.  1^-2^).  Sermo  domini  Gerrigi  abbatis  [de  adventu  Domini].= 
Ibid.,  col.  11-14. 

3.  (F.  2^-4^).  Sermo  unde  supra  de  adventu  Domini.  =  Ibid., 
col.  14-17. 

4.  (F.  4v-6).  Sermo  de  adventu  Domini.  =  Ibid.,  col.  18-21.     . 


(1)  Traduction  du  Manuale,  voir  PL.,  t.  XL,  col.  951. 

(2)  Version  du  traité,  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.4&5-508. 


378 


MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHEQUE    ROYALE 


5.  (F.  6-8).  Sermo  unde  supra.  =  Ibid.,  col.  21-25.    . 

6.  (F.  8-9^).  Sermo  unde  supra.  ==  Ibid.,  col.  26-30. 

7.  (F.  9^-11).  Sermo  de  die  nativitalis  Domini.  =  Ibid.,  col.  30-32. 

8.  (F.  11-12).  Sermo  unde  supra.  =  Ibid.,  col.  32-34. 

9.  (F.  12-13V).  Sermo  unde  supra.  ^  Ibid.,  col.  35-38. 

10.  (F.  13^'-15v).  De  nativitate  Domini  sermo  Gerrici.  =  Ibid. 
col.  38-43. 

11.  (F.  15^-17).  Sermo  de  nativitate  Domini  nostri  Ihesu.  =  Ibid. 
col.  43-46. 

12.  (F.  17-19).  In  epyphania  Domini  sermo  Gerrigl    =   Ibid. 
col.  46-50. 

13.  (F.  19-20V).  Sermo  unde  supra.  —  Ibid.,  col.  51-54. 

14.  (F.  20^-22^).  Sermo  de  epiphania  Domini.  =  Ibid.,  col.  54-59. 

15.  (F.  22^-24^).  Sermo  de  epyphania  Domini.  =  Ibid.,  col.  59-64. 

16.  (F.  24^-26).  Sermo  in  purificatione  béate  Marie  virginis.  =| 
Ibid.,  col.  64-67. 

17.  (F.  26-28).  Sermo  de  purificatione.  =  Ibid.,  col.  69-71. 

18.  (F.  28-29V).  Sermo  in  purificatione.  =  Ibid.,  col.  71-75. 

19.  (F.  29V-31V).  Sermo  in  purificatione.  =  Ibid.,  col.  75-79. 

20.  (F.  31V-33).  Sermo  in  purificatione.  =  Ibid.,  col.  89'92. 

21.  (F.  33-34V).  Sermo  in  sexagesima.  =  Ibid.,  col.  92-96. 

22.  (F.  34v-35v).  In  quinquagesima  sermo.  =  Ibid.,  col.  96-100. 

23.  (F.  35^-37).  In  translatione  beati   Benedicti  abbatis  et  perj 
octavas  et  in  octavis  eius.=  Ibid.,  col.  99-103. 

24.  (F.  37V-39V).  Sermo  de  S.  Benedicto.  =  Ibid.,  col.  103-7. 

25.  (F.  39^-41).  De  sancto   Benedicto   sermo    Gerrici.  =  Ibid.,] 
col.  107-111. 

26.  (F.  41-43).  Item  de  sancto  Benedicto  sermo  Gerrigl  =  Ibid.^l 
col.  111-16. 

27.  (F.  43-44).  De  annuntiatione  dominica  sermo  Gerrici.  =  Ibid,,\ 
col.  116-19. 

28.  (F.  44-45).  Dominica  in  passione  Domini  sermo  Gerrigl = Ibid., 
col.  127-30. 

29.  (F.  45-46V).  Sermo  Gerrici  unde  suprdi.  =  Ibid. ,  col.  130-34. 

30.  (F.  46V-48).  Dominica  in  palmis.  =  Ibid.,  col.  134-37. 

31.  (F.  48-49V).  Sermo  unde  supra  Gerrici.  =Ibid.,  137-42. 

32.  (F.  49^-50^).  Sermo  Gerrici  de  resurrectione  Domini.  =  Ibid.^\ 
col.  142-44. 

33.  (F.  50V-52V).  Sermo  unde  supra.  =  Ibid.,co\.  144-48. 

34.  (F.  52v-54).  Sermo  de  resurrectione  Domini  nostri  Ihesu.  ==] 
Ibid.,  col.  148-52. 

35.  (F.  54-55).  In  rogationibus  ante  ascensionem  Domini  sermo.  == 
Ibid.,  col.  151-54. 


GUERRY  379 

36.  (F.  55-56).  De  ascensione  Domini  sermo  Gerrigi  abbatis.  = 
Ibid.,  col.  153-56. 

37.  (F.  56-57^).  De  sancto  Spiritu  sermo  GERRicr.  =  Ibid., 
col.  157-60. 

38.  (P.  57^-59).  De  sancto  Spiritu  sermo  Gerrigi.  =  Ibid., 
col.  160-64. 

39.  (F.  59-60).  Sermo  beati  Augustini  de  nativitate  Domini  nostri 
Ihesu  Ghristi.  Inc.  Merito...  miranda  est  Salvatoris  nostri  nativitas. 

40.  (F.  60-61).  De  sancto  Vincentio  sermo  beati  Augustini.  =  PL.^ 
t.  XXXVIII,  col.  1255-57. 

41.  (F.  61-61^).  Item  sermo  Augustini  (1)  de  sancto  Vincentio.  = 
PL.,  t.  XXXIX,  col.  2095. 

42.  (F.  6b).  [Hymnus  de  S.  Vincentio].  =  RH.,  n.  11276;  neumes 
gothiques  allemands. 

Parchemin;  61  feuillets;  0'",32  X  0^,22  ;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  grandes  et 
belles  capitales  ;  ancienne  pagination  à  l'encre  rouge  i-lx.  F.  1,  il  y  a  la  cote  MM,  4-8 
et  la  note  :  Iste  liber  pertinet  monasterio  sancli  Laurcntii  extra  muros  leodienses  et 
notaturin  ordine  chori  :  sccundus  liber  «érmowMm.  L'estampille  rouge  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1,  2  et  61'.  Reliure  moderne,  veau  racine  ; 
au  dos,  le  titre  doré  :  Guerrici  sermones,  qui  se  trouve  aussi  à  l'intérieur  sur 
une  étiquette  de  maroquin  rouge;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  : 
liibl.  royale. 

1482.  (II.  977).  —  Guerrigus.  Sermones. 

1.  (F.  1).  Index  des  sermons  de  Guerry. 

2.  (F.  1).  Vers  léonins  du  scribe  Lambert. 

Jnc.   Baruch  scriptoris  cornes  in  celestibus  oris. 
Des,  Huic  is  iungatur  a  quo  liber  iste  paratur. 

3.  (F.  1^-82).  Sermones  domni  Guerrici  abbatis  Igniacensis  viri 
sahctissimi  numéro  1.  nu'''.  =  PL.,  t.  CLXXXV,  col.  11-214. 

4.  (F.  82^-115).  Liber  Roberti,  venerabilis  abbatis  Tusciensis,  de 
Victoria  verbi  Dei.=  PL.,  t.  GLXIX,  col.  1217  sqq. 

5.  (F.  115).  Epistola  Meingoz  canonici  ad  Robertum  Tuitiensem.  = 
PL.,  t.  CLXX,  col.  701. 

Parchemin;  115  feuillets ;0'",29  X  0'",18;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  en  toutes  couleurs  ornées  de  dessins  et  d'arabesques  ;  signatures  i-xv. 
Ce  volume  provient  de  Saint-Ghislain,  et  il  portait  dans  cette  bibliothèque  la 
cote  EEE  (2).  Au  revers  du  premier  plat  de  la  couverture,  il  y  a  l'ex-libris  : 
Sir  T.  P.  Middle  Hill,  368.  Ce  volume  a  été  acquis  à  Gheltenham  par  la  Biblio- 
thèque royale  en  1888  po«r  125  francs.  Reliure  moderne  ;  veau  estampé,  avec 
l'inscription  en  relief:  Regia  Bibl.  Iklgica. 


(1)  Correction  du  XVII*  siècle,  le  ms.  avait  d'abord  en  rubrique  :  Leonispp. 

(2)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  i,  p.  247;  A.  Poncelet,  S.  I.,  Les  Annales  de 
l'abbaye  de  Saint-Ghislain,  p.  384. 


380  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

1483.  (458-63).  —  Guerricus.  Opéra. 

1.  (F.  1^-76^).  Sermones  Guerrici  abbatis  igniacensis  in  purificatione 
B.  M.  V.  (quartus  Inc.  mutil.  Dominas  Ihesus  misit  in  terram  vehe- 
menter.  Des.  contuentes  eum  facie  ad  faciem  ...  in  secula  seculorum 
Amen.  =  PL.,  t.  CLXXXV,  col.  76);  puis  sextus  in  quadragesima,  in 
sabbato  secundae  ebdomade  quadragesime,  in  festivitate  sancti 
Benedicti  (quatuor),  in  annunciatione  dominica  (très),  in  dominica 
palmarum  (quatuor),  in  resurrectione  Domini  (très),  in  rogationlbus^ 
in  ascensione  Domini,  in  die  sancto  penthecostes  (duo),  in  nativitate 
sancti  lohannis  Baptiste  (quatuor),  in  solempnitate  sanctorum  Pétri  et 
Pauli  apostolorum  (duo),  de  eo  quod  dictum  est  :  Donec  aspiret  dies 
et  inclinentur  umbre,  in  assuraptione  béate  Marie  Virginis  (quatuor), 
in  nativitate  béate  Marie  Virginis  (duo),  in  festivitate  omnium  sancto- 
rum, ad  excitandam  devotionem  in  psalmodia.  =  Ibid.,  col.  90-214. 

2.  (F.  76^-94).  Exhortationes  beati  Gesarii  Arelatensis  episcopi  ad 
monachos.  =  PL.,  t.  LXVII,  col.  1154, 1056, 869, 1062, 1089, 1069  (1). 

3.  (F.  94-113V).  Sermones  eiusdem  générales.  =  PL.,  t.  XXXIX, 
col.  2280,  2285,  2287;  t.  L,  col.  837;  t.  XXXIX,  col.  2245,  1931,  2253. 

Les  feuillets  114-116^  sont  blancs. 

4.  (F.  117-122^).  Epistola  beati  Bernardi  abbatis  ad  Matheum 
Albinensem.  =  PL.,  t.  CLXXXII,  col.  661-62. 

5.  (F.  122^-148^).  Sermo  sancti  Bernardi  abbatis  in  die  sancte 
Lucie,  de  dominica  secunda  post  Pascha,  de  David  et  Golia,  ad  sacer- 
dotes  de  sacramento  al  taris,  de  conversione  sancti  Pauli  (sermo 
secundus),  in  purificatione  B.  M.  Virginis,  in  eodem  festo,  in  ieiunio 
de  versu  Fiat  voluntas  tua.  =  PL.,  t.  CLXXXIII. 

6.  (F.  149-180).  Admonitiones  sancti  Effrem  dyaconi  ad  mona- 
chos (2). 

Parchemin;  180  feuillets;  0'",325  X  0'",23;  XV'^ siècle  ;  deux  colonnes;  initiales 
rouges  et  bleues  ;  ancienne  pagination  xli-ccxix  ;  signatures.  F.  180'',  on  lit  celte 
note  :  hle  codex  pertinel  monasterio  Rubeevallis  in  Zonia  prope  Bruxellam  civi- 
tatem  Brabancie.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris 
se  voit  f.  180\  Demi-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  rouge  avec  les  titres  des 
différents  traités;  plus  bas,  le  monogramme  couronné  du  roi  Léopold  P"". 

1484.  (IL  1073).  —  RiG ARDUS  de  sancto  Vigtore.  Liber  exceptio- 
num.  =  PL.,  t.  GLXXVII,  col.  191-284;  t.  GLXXV,  col.  633-750; 
t.  GLXXVII,  col.  899-1210. 

Parchemin;  364  feuillets;  0™,337  X  O^'.aS;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  lettrines 
très  élégantes  ;  capitales  rouges  et  vertes  ;  signatures  i-xxii.  Ce  volume  provient  de 


(1)  Cf.  supra,  pp.  226-27. 

(2)  Cf.  supra,  p.  25,  n.  934  (21205-09). 


RICHARD    DE    SAINT-VICTOR  381 

l'abbaye  d'Aine  ;  f.  11,  il  y  a  la  cote  :  4653  Ph[illipps].  Demi-reliure,  toile  anglaise  ; 
au  dos,  le  titre  :  lUcardi  de  Sanclo  Victore  Chronicon. 

1485.  (4929-32).  —  Rigardus  de  sancto  Victore.  Opéra. 

1.  (F.  1-59^).  Incendium  amoris  Richardi  heremite  (1).  Inc.  Admi- 
rabar  amplius  quam  enuncio  quantum  siquidem  sentivi  cor  meum 
primitus  incalesccre. 

2.  (F.  59^-75).  Tractatus  quidam  sancti  Thome  de  Aquino  qui 
intitulalur  de  divinis  moribus  (2). 

3.  (F.  75-80).  RiGHARDUs,  super  Beniamin.  Des.  mutil.  absque  omni 
auditore  referre  et ...  =  PL.,  t.  GXGVI,  col.  1-5. 

Les  feuillets  81-83^  sont  blancs. 

4.  (F.  84-127^).  Liber  apologeticus  beati  Gregorii  Nazianzeni 
episcopi  (3). 

Parchemin;  127  feuillets,  plus  trois  de  garde;  0™,135  X  0"",095;  XIV''  siècle.  Au 
verso  du  premier  feuillet  de  garde,  il  y  a  la  note  :  Liber  domus  capelle  b.  Marie 
iuxta  Angiam.  Reliure  du  XVII"  siècle  ;  veau  racine,  avec  le  titre  doré  :  Richardi 
incendium. 

1486.  (1610-28).  —  Rigardus  de  sangto  Vigtore.  Super  Apoca- 
lypsim. 

1.  (F.  Iv).  Contenta. 

2.  (F.  2-4v).  Courts  extraits  des  Pères. 

3.  (F.  5-126^).  Liber  qui  intitulatur  Eruditio  religiosorum  editus  ab 
HuMBERTO  ordinis  praedicatorum  (4). 

4.  (F.  126^-140).  Epistola  ad  religiosos  et  tractatus  de  diligendo 
Deum  ex  toto  corde  et  de  tribus  votis  religiosorum  magistri  Humberti 
ordinis  praedicatorum  (5). 

5.  (F.  140-143).  Ordinarium  vite  religiose  editum  a  sancto  Bonaven- 
TURA  cardinali  de  ordine  fratrum  minorum.  Inc.  Religio  munda  et 
immaculata  apud  Deum. 

6.  (F.  143^-146).  Contemplatio  beati  Anselmi  [Lucensis]  episcopi 
super  vita  Cristi.  =  PL.,  t.  CXLIX,  col.  591-7;  cf.  BH.,  n.  4394. 

7.  (F.  146-148^').  Alia  tabula  super  Eruditionem  religiosorum. 

8.  (F.  149-244^).  Opus  magistri  Rigardi  de  sangto  Victore  super 
Apocalipsin  beati  lohannis  apostoli.  =  PL.,  t.  GXCVI,  col.  683  sqq. 


(1)  Ce  traité  n'est  pas  de  Richard  de  Saint-Victor.  On  le  trouve  parfois  sous  son 
nom  dans  les  manuscrits.  Cf.  PL.,  t.  CXCVI,  col.  xxix. 

(2)  QuÉTiF-EcHARD,  Script.  ordin.  praed.,  1. 1,  p.  341,  n.  62. 

(3)  Sur  les  éditions  de  cet  ouvrage  traduit  en  latin  par  Rufin,  voir  PL.,  t.  XXI, 
col.  39-40. 

(4)  Cf.  QuÉTiF-EcHARD,  Scripl.  ord.  praed.,  1. 1,  p.  148. 
{T))  Ibid.,  p.  147. 


382  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

9.  (F.  245-283).  Electuarium  confortativum  anime  dévote.  Inc. 
Sicut  lohannes  Grisoslomus  ait  :  Oporluerat  nos  quidem  nichil  indi- 
gere  auxilio  litterarum. 

10.  (F.  283-283^).  Prologus  magistri  Gherardi  magni  in  librum  qui 
intitulatur  Ornatus  spiritualis  desponsationis  (1). 

11.  (F.  283^-337^).  [Iohannis  Ruysbroeg].  Ornatus  spiritualis 
desponsationis  (2). 

12.  (F.  337^-364^).  Liber  magistri  Gerardi  magni  domni  Iohannis 
RuYSBROK  de  duodecim  virtutibus  (3). 

13.  (F.  364^-382).  Libellus  domni  Iohannis  Ruysbroeck  de  septem 
gradibus  scale  amoris  quem  quidem  idem  in  tiieutonica  dictavit, 
venerandus  vere  vir  magister  Gherardus  Groet  eumdem  in  latinum 
transtulit  (4). 

14.  (F.  382-394V).  Courts  extraits  des  Pères. 

15.  (F.  394^-395).  Bernardus.  De  contemptu  mundi  et  iudicio.  = 
RK,  n.  4102. 

16.  (F.  395-403^).  Autre  suite  d'extraits  des  Pères,  de  sentences  et 
de  inaximes  ascétiques. 

17.  (F.  403^-406).  Tractatus  Pétri  Damiani  de  commendatione  vite 
solitarie.  =  PL.,  t.  GXLV,  col.  246-51. 

18.  (F.  406-407^).  Versus  de  commendatione  ordinis  carthusiensis, 
de  commendatione  celle  et  solitudinis.  Inc.  Hoc  sonat  Garthusia 
inclusa  quod  caro  tusa. 

19.  (F.  407^-408^).  Epistola  Urbani  quinti  ut  persone  recipiantur 
absque  omni  pactione  (5). 

20.  (F.  408v).  De  vanitate  mundi. 

21.  (F.  409-412).  Epistola  excusationis  simul  et  commendationis 
ordinis  carthusiensis.  hic.  Sanctissimo  domino  Glementi...  lohannes 
eius  servus  inutilis. 

22.  (F.  412-414^).  De  electione  [priorumj.  Inc.  Scire  debent  priores 
qui  vocantur  ad  electiones  faciendas  in  domibus  ordinis. 

23.  (F.  414^-419).  Decretalis  declaratio  Innogentii  pape  tercii  in 
generali  Lateranensi  de  faciendis  electionibus  (6). 

24.  (F.  419-422^).  Décréta  electionis  édita  ab  episcopo  Hostiensi. 

25.  (F.  422^-424).  Ex  libro  de  illustribus  viris  ordinis  cisterciensis.= 
PL.,  t.  CXXXV,  col.  442-44,  cap.  xxvi  et  xxv.. 


(1)  L.  SuRius,  Rusbrochii  opéra  omnia,  Goloniae,  1692,  p.  228. 

(2)  Ihid.,  p.  229-80. 

(3)  Ibid.,  p.  164  sqq. 

(4)  Ibid.,  p.  213  sqq. 

(5)  Le  Gouteulx,  Annales  ordinis  carlusiensis,  Monstrolii,  1889,  t.  IV,  p.  86-88. 

(6)  Cf.  Labbe,  Sacrosancta  concilia,  t.  XI,  col.  176  sqq. 


RICHARD    DE    SAINT-VICTOR  383 

26.  (F.  424^-425).  Oratio  de  sancta  Dympna,  de  decem  millibus 
martyribus. 

27.  (F.  425-425^).  De  meditatione  cotidiana. 

28.  (F.  425v-435v).  Divers  extraits  des  Pères. 

29.  (F.  436-441).  Meditatio  Vilhelmi  Parisiensis  ad  audiendum  vel 
celebrandum  divinum  officium  misse.  Inc.  Sublimis  ac  celestis  est 
sapientie  scire  discumbere  ad  sanctissimam  altaris  missam. 

30.  (F.  441v).  Divers  extraits,  —  Suffragium  de  S.  Rocho. 

Papier,  aux  filigranes  du  gantelet  et  de  la  lêle  de  bœuf  surmontée  de  la  croix; 
441  feuillets,  plus  deux  de  garde  en  parchemin;  0'",28  X  0'",20;  XV«  siècle  ;  deux 
colonnes.  F.  l"",  il  y  a  la  note  :  Iste  liber  pertinet  Carthiisiensibus  domus  Sophie 
proj^e  fiMscum  rfwcis(l).  L'estampille  rouge  delà  Bibliothèque  nationale  de  Paris, 
aux  faisceaux,  se  trouve  f.  l''  et  f.  441\  Demi-reliure  moderne. 

1487.  (IL  2313).  —  Rigardus  de  sangto  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Index. 

2.  (F.  2v-49v).  Rigardus.  De  sancta  Trinitate.  =  PL.,  t.  GXGVI, 
col.  987  sqq. 

3.  (F.  49^).  [De  scriptis  Ricardi  a  sancto  VictoreJ. 
Le  feuillet  50  est  blanc. 

4.  (F.  5 1-57 V).  Tractatus  Righardi  super  canonem  misse.  =  PL., 
t.  GLXXVII,  col.  455  sqq. 

5.  (F.  58-76^).  RiGHARDUs.  De  exterminatione  mali  et  promotione 
boni.  =  PL.,  t.  GXGVI,  col.  1073  sqq, 

6.  (F.  76^-81^').  Opusculum  Righardi  quod  vocatur  fructus  fru- 
ctuum. 

7.  (F.  81^-89^).  Tractatus  compendiosus  de  septem  affectibus  bene 
ordinatis  ...  ex  libro  venerabilis  Righardi  de  XII  patriarchis.  =  PL., 
t.  GXGVI,  col.  6,  cap.  vu  -  col.  64.  Extraits. 

8.  (F.  89^-94).  Tractatus  Righardi  de  verbis  Ysaye  :  Li  die  illa 
nutriethomo,  etc. 

9.  (F.  94-99).  Tractatus  eiusdem  de  sacrificio  David  prophète.  = 
Ihid.,  col.  1043  sqq. 

10.  (F.  99-100).  Tractatus  eiusdem  de  lacu  miserie  et  luto  fecis. 

11.  (F.  100-102).  Tractatus  Righardi  de  multiplici  pane  sacrificii 
legalis. 

Les  feuillets  102^-103^  sont  blancs. 

12.  (F.  104-114).  Exhortationes  dévote  et  bone. 

13.  (F.  114V-119V).  Conflictus  viciorum  et  virtutum.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  1091  sqq. 


(1)  Sur  ce  monastère,  voir  Miraeus,  Origines  Cartusianorum  monasleriorum, 
p.  32-34. 


384  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

14.  (F.  120-135^),  Magistri  Adelredi  spéculum  amoris.  =  FL., 
t.  GXGV,  col.659sqq. 

15.  (F.  135^'-152v).  Tractatus  Hugonis  de  conscientia.  =  PL., 
t.  CLXXXIV,  col.  507  sqq. 

16.  (F.  153-160^).  Liber  magistri  Hugonis  de  sangto  Vigtore  de 
disciplina.  =  PL.,  t.  GLXXVJ,  col.  935,  cap.  x  -  col.  952  (1). 

17.  (F.  160^-185^).  Tractatus  de  professione  monachorum.  Inc. 
Tractatus  iste  qui  est  de  professione  monachorum  très  habet 
partes. 

18.  (F.  185^-192).  Tractatus  sancti  Basilii  episcopi  de  milicia 
cristiana  (2). 

Les  feuillets  192^-198^  sont  blancs. 

19.  (F.  199-205).  Miracula  fratris  Henrigi  de  Calstris  ordinis  fra- 
trum  praedicatorum.  =  BHL.,  n.  3810  (3). 

20.  (F.  205-208^).  Alia  diversa  exempla  patrum. 

21.  (F.  209-213).  Liber  de  viciis  et  virtutibus  Hugonis  de  sangto 
Vigtore.  =  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  997-1010. 

22.  (F.  213-218^).  Hugonis  de  sangto  Laurengio  ad  fratrem  Rene- 
rum,  qui  inscribitur  columba  deargentata.  =  PL.,  t.  GLXXVII, 
col.  15  sqq. 

23.  (F.  219-233).  Tractatus  de  viciis  et  virtutibus.  Inc.  Quoniam,  ut 
ait  apostolus  Petrus,  Spiritu  sancto  affati  locuti  sunt  Dei  homines. 

24.  (F.  234-239^).  [Iohannis  Climagi  sermo  ad  pastorem].  =  PG., 
LLXXXVm,  col.  1165  sqq. 

25.  (F.  239^-241).  Gommendacio  Iohannis  Glymaci  et  sermonis 
huius  édita  a  lohanne  abbate  Raythu. 

26.  (F.  241-243).  Vita  sub  compondio  Iohannis  abbatis  sancti 
montis  Synai  dicti  scholastici  ...  édita  a  Daniele  humili  monacho 
Raythu.  =  BHL.,  n.  4380. 

27.  (F.  243).  Notes  diverses  :  Epygramma  Iohannis  Glimaci.  — 
Nota  de  glossa  maiore  et  minore.  —  Sententia  Gersonis. 

28.  (F.  243^).  Preiatiuncula  magistri  lo.  Theoderigi  Herxen  (4). 

29.  (F.  243^-244).  Bonum  exemplum.  Inc.  Quidam  homo  sensit 
fréquenter  afflictionem  spiritus  omni  VI  feria.  Des.  quam  posset,  si 
vellet,  in  vulneribus  Gristi  invenire.  Amen. 


(1)  En  tête  de  ce  traité,  f.  153,  on  lit  la  note  :  Principium  islius  tractatus  hic 
déficit.  Require  in  alio  papireo  volumine  cuius  tytulus  talis  est  :  Epislole  Pelri  Ble- 
sensis.  Albertus  de  officio  misse. 

(2)  C'est  le  traité  Audi,  filia,  et  vide  et  inclina.  Cf.  plus  haut,  p.  366,  note  8. 

(3)  Le  texte  de  ce  manuscrit  est  beaucoup  plus  complet  que  celui  publié  par 
Choquetius. 

(4)  Deuxième  prieur  de  Zwolle.  Voir  Agquoy,  Het  Klooster  te  Windesheim,  t.  I, 
p.  88  et  passim. 


RICHARD    DE    SAINT-VICTOR  385 

30.  (F.  244^).  Transcriptum  de  phizonoinia  Salvatoris  (1). 

Le  feuillet  245  est  blanc.  * 

31.  (F.  246-353V).  Sanctus  Thomas  de  Aquino  ...  de  corpore 
Christi(2). 

32.  (F.  253^-255^).  Epistola  fratris  Thoma  de  Aquino  ordinis  Prae- 
dicatorum  ad  ducissam  Brabantie  (3). 

33.  (F.  255V-256V).  Epistola  eiusdem  [Gherardo  Bisantiiio]  (4). 

Parchemin,  à  partir  du  f.  121,  il  y  a  un  grand  nombre  de  feuillets  en  papier  aux 
filigranes  de  l'écu  de  France  et  de  la  lettre  P;  256  feuillets,  plus  six  de  garde; 
0"',29  X  0'n,21;  XV^ siècle;  deux  colonnes;  titre  courant;  signatures  rtz-r^.  F.  239% 
dans  une  initiale  on  lit  le  nom  propre  Arnold.  Sur  le  premier  feuillet  de  garde,  il  y 
a  l'ex-libris  Sir  T.  P.  Middlc  Hill,  4165.  Ce  volume  a  été  acheté  à  Londres  en  1899, 
à  une  vente  chez  Sotheby,  pour  fr.  475(5).  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé 
sur  ais  de  bois,  jolis  fers;  restes  de  fermoirs  en  cuivre.  Les  fers,  avec  l'agneau 
pascal  et  le  nom  Maria,  font  penser  au  prieuré  de  Bethléem.  Au  dos,  quatre  titres 
dorés  des  principaux  traités. 

1488.  (2665-66).  —  Ricardus  de  sangto  Vigtore.  En  flamand. 

1.  (F.  1-2).  Tafele  der  capitelen  meester  Richaerdus  van  sinte 
Victor  op  cantica  canticorum. 

2.  (F.  3-215).  Meester  Richaerdus  van  sinte  Vigtoers  tractaet  op 
cantica  canticorum  (6). 

Papier,  au  filigrane  de  l'écu,  et  parchemin  ;  215  feuillets  ;  0™,21  X  0™,14  ;  XV*  siècle, 
F.  1,  on  lit  :  DU  boeck  hoert  toe  den  ghesloten  regularissen  cloester  te  Bergen  op  len 
Zoem,  et  f.  2^  :  Dit  boeck  hoert  toe  den  susteren  te  Berghen  opten  Zoom  int  besloten 
cloester  tsinte  Margrieten  int  dal  van  lozaphat.  L'estampille  rouge,  R.  F.,  de  la 
Bibliothèque  nationale  de  Paris  se  trouve  f.l  et  f.  215.  Demi-reHure  moderne;  au 
dos,  le  titre  doré  :  Richaerdus  van  sinte  Victoer.  Traclatus  op  cantica  canticorum  '; 
plus  bas,  le  chiffre  couronné  de  Léopold  P"". 

1489.  (8536-43).  —  Hugo  Foliotus.  Opéra. 

1.  (F.  1-72).  [Nennius].  Hystoria  Britonum(7). 

2.  (F.  73-98).  Magistri  Hugonis  prioris  sancti  Laurencii  de  naturis 
avium.  =  PL.,  t.  GLXXVII,  col.  15-55. 

3.  (F.  98-116).  [De  naturis  animalium].  =  Ibid.,  col.  55  sqq. 

4.  (F.  116-126V).  Magistri  Hugonis  prioris  sancti  Laurencii  de  medi- 
cina  anime.  ==  PL.,  t.  CLXXVI,  col.  1183  sqq. 


(1)  Cf.  E.  VON  DoBSCHÛTZ,  ChrtstusbUder ,  p.  308-30,  et  1. 1  de  ce  Catalogue,  p.  518. 

(2)  Voir  QuÉTiF-EcHARD,  Script,  ord.  praed.,  1. 1,  p.  341,  n.  60. 

(3)  Cf.  î6id.,t.I,  p.  337,  n.  21. 

(4)  i6id.,t.I,  p.  334,  n.  12. 

(5)  Voir  Bibliotheca  Phillippica,  London,  1899,  p.  32,  n.  306. 

(6)  Cf.  PL.,  t.  GXGVI,  col.  523  sqq. 

(7)  Pour  les  éditions  de  Vliistoria  Britonum,  voir  Potthast,  Bibl.  hisl.  med.  aevi, 
2«  éd.,  t.  II,  p.  842. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.  II.  25 


386  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

5.  (F.  127-128^').  Extrait.  Inc,  Aiunt  namque  doctores  quod  Moyses 
qui ...  omni  sapientia  Egyptiorum  fuerat  eruditus. 

6.  (F.  128^-134).  Passio  sancteTheodosie  virginis.=  BHL.,  n.8090. 

7.  (F.  134-135V).  Passio  béate  Barbare  virginis.  =  BEL.,  n.  913. 

8.  (F.  136-140).  Sermo  domni  Odonis  Gantuarie  monachi  in  honore 
sancte  crucis.  Inc.  Ita  vos  hodie,  fratres,  erga  crucem  Ghristi,  ut 
verum  palam  fatear,  exhibetis. 

Parchemin;  140  feuillets;  0'",24  X  0'»,163;XIIP siècle;  les  feuillets  136-140sont 
à  deux  colonnes;  il  y  a  quelques  belles  lettrines  rehaussées  d'or  et  à  person- 
nages; initiales  rouges  et  vertes;  signatures  i-ix.  F.  7:2%  on  lit  :  Hune  librum  dédit 
inagisler  Martinus  de  Lyra  domui  loci  sancti  Bernardi.  Rétribuât  illi  Deus  vitam 
aeternam.  Amen.  Quicumque  eum  abstulerit  vel  aliquid  ab  eo  defraudaverit^ 
noveritse  esseexcommunicatum.  Nec  remittetur  peccatum  donec  reslituatur  abla- 
tum.  Anima  magistri  Martini  supradicti  de  Lira  datoris  huius  pulcherrime  hislo- 
riae  per  misericordiam  Dei  requiescat  in  pace.  Amen.  L'ex-libris  de  la  bibliothèque 
des  anciens  bollandistes,  N.MS.16,  se  trouve  en  tète  du  volume.  Reliure  ancienne 
restaurée  ;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  brun  estampé  (1). 

1490.  (IL  936).  —  Hugo  Foliotus.  De  quatuor  claustris. 

1.  (F.  1-lv).  Fragment  de  l'Exode,  IX^  siècle. 

2.  (F.  lv-92).  Liber  magistri  Hugonis  de  quatuor  claustris.  =  PL., 
t.  CLXXVI,  col.  1017  sqq. 

3.  (F.  92-92^).  [GoDEFRiDus  Munmetensis.  Historia  Britonum]. 
Fragment  du  livre  VIL  Inc.  [SJedente  Wortigirno  Britonum  rege 
super  ripam  exausti  stagni.  Des.  Galamistrati  varia 

Parchemin;  92  feuillets  ;  O'^^IS  X  0'",207  ;  XIII»  siècle;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  vertes;  signatures  i-xi.  Ce  volume  a  appartenu  à  Sir  Phillipps,  car  f.  l,il 
y  a  l'ex-libris  :  Sir  T.  P.  Middle  Bill,  329.  Il  a  été  acquis  par  la  Bibliothèque 
royale  en  1888  pour  fr.  35.  Demi -reliure  moderne,  toile  et  peau  de  truie. 

1491.  (IL  1076).  —  Hugo  Foliotus.  Opéra. 

1.  (F.  1).  [Translatio  S.  Livini  Gandavum].  =  BEL.,  4962.  — 
Fragment  de  la  fin.  Inc.  mutil  ...  nebatur  usque  ad  terminum  vite. 
Des.  ubi  plurima  prestantur  fidelibus  bénéficia  ad  laudem...  Amen. 

2.  (F.  2v).  Index. 

3.  (F.  3-20).  EusEBii  Iheronimi  liber  virorum  illustrium.  =  PL. y 
i.  XXIII,  col.  601. 

4.  (F.  20-31).  Gennadius.  De  viris  illustribus  =  PL.,  t.  LVIir, 
col.  1053  sqq. 

5.  (F.  31-44^).  Gatalogus  illustrium  virorum  digestus  a  domno 
SiGEBERTO  Gemblacensi.  =  PL.,  t.  GLX,  col.  547  sqq. 


(1)  Voir  une  description  de  ce  volume  dans  Cai.  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  BruxelL, 
t.  II,  p.  21516. 


S*^   HILDEGARDE  387 

6.  (F.  45-45^).  [De  scriptoribus  post  Sigebertum]  (1). 

7.  (F.  45^-57^).  Omelia  sancti  Iohannis  ...  quod  nemo  potest  ledi  ab 
alio  nisi  a  semetipso.  ==  PG.,  t.  LI,  col.  459  sqq. 

8.  (F.  57v-59v).  Omelia  eiusdeim  cum  de  expulsione  eius  ageretur.  == 
Ihid.,  col.  427  sqq. 

9.  (F.  60-78).  De  reparatione  lapsi.  =  PG.,  t.  XLVII,  col.  277  sqq. 

10.  (F.  78-81V).  [De  psalmo  quinquagesimo].  =  PG.,  t.  LV, 
col.  565  sqq. 

11.  (F.  82-93).  [Hugo  Foliotus].  Liber  de  rota  vere  religionis. 

12.  (F.  93-104V).  Magistri  Hugonis,  prioris  sancti  Laurentii,  liber  de 
pastoribus  et  ovibus  (2). 

13.  (F.  104^-113^).  Libellas  magistri  Hugonis  prioris  sancti  Lau- 
rentii ad  socium  volentem  nubere.  =  PL.,  t.CLXXVI,  col.  1201  sqq. 

14.  (F.  113^-124).  Magistri  Hugonis  prioris  sancti  Laurentii  liber  de 
medicina  anime.  =  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  1183  sqq. 

15.  (F.  124-144).  Libellus  magistri  Hugonis  ...  de  significatione 
avium.  =  PL.,  t.  CLXXVII,  col.  15  sqq. 

Parchemin;  144  feuillets;  O^Slô  X  0%23  ;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  très 
belles  lettrines;  initiales  rouges  et  vertes.  F.  82  et  f.  87,  de  curieuses  miniatures 
dessinées  à  la  plume  représentent  le  sujet  du  traité  d'Hugues  de  Fouilloy,  des 
dessins  du  même  genre  se  trouvent  ff.  124,  124%  125,  127%  129, 129%  131,  132% 
F.  2%  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  de  Alna,  et  f.  144"  :  Liber  béate  Marie  de 
Âlna,  servanti  benedictio;  f.  93%  on  lit  les  noms  propres:  Benediclus  Prealle, 
1590  elLannoy.  Plus  tard,  ce  volume  a  appartenu  à  sir  Thomas  Phillipps,  n*'4657  ; 
la  Bibliothèque  royale  Ta  acquis  en  1888.  Reliure,  cuir  de  Russie  estampé;  au 
dos,  les  titres  dorés  des  divers  traités  (3). 


1492.  (11568).  —  S.  Hildegardis.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Iagobus  a  Castro.  Note  sur  S*«  Hildegarde  (XVII^  siècle). 

2.  (F.  lv-2v).  Capitula. 

3.  (F.  2^-174).  Liber  Scivias  simplicis  hominis.  =  PL.,  t.  CXCVII, 
col.  383  sqq. 

4.  (F.  174^).  [Nota  de  revelationibus  privatis],  de  la  même  main 
que  la  première  note. 

Parchemin;  174  feuillets;  0™,275  X  0^20;  XIP  siècle;  deux  colonnes;  jolies 
lettrines;  signatures  i-xii.  F.  174,  on  lit  :  Liber  fratrum  de  Parcho.  ~  Iste  liber  est 
monaslerii  de  Parcho  ordinis  praemonslratensium prope  Lovanium  (4).  Au  revers  de 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  102. 

(2)  Sur  ce  traité  et  le  précédent,  cf.  HisL  litl.  de  la  France,  t.  XIII,  p.  504-7. 

(3)  Ce  volume  est  cité  par  Mabillon,  Ann.  Ord.  S.  Ben.,  t.  Vf,  p.  461. 

(4)  Voir  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  n,  p.  168-69,  où  Sanderus,  contre  son 
habitude,  décrit  longuement  ce  manuscrit,  qu'il  croit  avoir  été  écrit  en  1147,  et 
où  il  publie  intégralement  la  note  de  Jacques  de  Castro. 


388  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE  ' 

la  couverture,  il  y  a  la  cote  7.  theca  111.  Reliure  veau  brun  ;  sur  les  deux  plats,  les 
armoiries  de  l'abbaye  de  Parc  ont  été  grattées;  au  dos,  le  titre  doré  :  Hildegar. 
Rerelalio. 

1493.  (11.950).  —  S.  HiLDEGARDis.  Opéra. 

1.  (Deux  feuillets  de  garde).  Fragments  d'un  traité  de  droit  canon. 

2.  (F.  1-93^').  [HuMBERTUs].  Liber  eruditionis  religiosorum  (1). 

3.  (F.  94).  Epistola  quam  scripsit  dominus  Philippus  decanus 
maioris  ecclesie  Goloniensis  ...  béate  Hildegardi.  =  PL.^  t.  GXGVII, 
col.  243-44. 

4.  (F.  94-98^).  Epistola  sancle  Hildegardis  ad  Golonienses  de  fulura 
turbatione  clericorum  et  de  secundo  tempore.  =-  Ibid.,  col.  244-53. 

5.  (F.  98^-117^').  Spéculum  futurorum  lemporum  (2). 

6.  (F.  118-179).  Petrus  Gomestor  in  laude  béate  Virginis  (3). 

7.  (F.  179^).  Vers  sur  des  abbés  de  Gambron. 

Inc.  Annum  dant  mater,  calcar,  cancer  simul  et  ter. 
Des.  Abba  minemque  fuit  Nicasius  obsequiose. 

8.  (F.  180-188^).  Meditationes  beati  Augustini.  =  PL.,  t.  XL, 
col.  847. 

.  9.  (F.  189-189^).  Fragment  de  missel,  avec  notes  de  musique. 

Parchemin  ;  189  feuillets  ;  0"\332  X  0«',23  ;  XIV«  (les  feuillets  1-93)  et  XV«  siècle 
(1410),  car  f.  179,  on  lit  :  Isle  liber  de  laudibus  gloriose  Dei  genitricis  Marie  fuit 
scriptus  in  monasterio  septem  fontium  Ordinis  Sancti  Augustini  (4)  anno  dominice 
incarnationis  millesimo  quadringenlesimo  et  decimo.  Sed  et  meditationes  beati 
Augustini  que  subsequuntur  fuerunt  scripte  in  eodem  anno  et  in  eodem  monasterio 
et  ab  eodem  scriptore.  Les  feuillets  1-117''  sont  à  deux  colonnes;  initiales  rouges  et 
bleues.  La  première  partie  de  ce  volume  provient  de  Cambron,  car  f.  1,  il  y  a  la 
note  :  Liber  Sancte  Marie  de  Camberone,  et  f.  93*  :  Liber  Sancte  Marie  de  Camberone; 
et  ff.  6,  13,  20,  25,  32,  37,  44,  51,  57,  61,  68,  74,  78,  86,  92,  on  lit  :  De  Camberone. 
F.  1%  se  trouve  Tex-libris  Sir  T.  P.  Middle  Hill,  344.  Ce  volume  a  été  acquis  en 
1888  pour  fr.  100.  Reliure  moderne,  veau  brun  estampé;  avec  l'inscription  sur  les 
plats  :  Regia  Bibl.  Belgica  ;  fermoirs  en  cuivre  ciselé. 

1494.  (2551).  —  S.  Hildegardis.  Opéra. 

1.  (F.  l-2v).  Index. 

2.  (F.  3-124).  [Hildegardis.  De  rébus  physicis].  =  PL.,  t.  GXGVII, 
col.  1125  sqq. 

3.  (F.  124-129V).  Recettes  médicales. 


(1)  Cf.  supra,  p.  381. 

(2)  Extraits  des  œuvres  de  S*e  Hildegarde  arrangés  par  Gebenon,  prieur 
d'Eberbach.  Sur  ce  travail  encore  inédit,  voir  Fabricius-Mansi,  Bibl.  lat.  med.  et 
inf.  aet.,  t.  III,  p.  27. 

(3)  En  réalité,  ce  traité  est  de  Vincent  de  Beauvais;  cf.  Brunet,  Manuel  du 
libraire^  5«  éd.,  t.  V,  col.  1256. 

(4)  Sur  ce  monastère,  voir  J.  Acquoy,  Het  Klooster  te  Windesheim,  t.  III,  p.  8.  ' 


PIERRE    DE    BLOIS  389 

Papier,  au  filigrane  de  la  fleur  de  lotus  ;  130  feuillets;  Qm^â  X  0"\145  ;  XV«  siècle  ; 
ancienne  pagination  a--,  aa-az,  ha-bz,  ca-cz,  da-dZy  ea-eo.  F.  130%  il  y  a  la  note 
suivante  :  Der  Sinte  Mertens  Uberarie  ad  manus  domini  Nicolai  Winge  (1).  L'estam- 
pille rouge  delà  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.  F.,  se  trouve  f.  129\  Demi- 
reliure;  dos  en  maroquin  rouge  avec  le  titre  doré  :  fi""'  Hildegardis  prophetissae. 
De  fructibus  terrae,  animalibusy  etc. y  XV«  siècle;  en  dessous,  le  chiffre  couronné 
de  Léopold  P'  (2). 

1495.  (IL  1685).  —  S.  Hildegardis.  Opéra. 

1.  (F.  1).  Indicia  ante  scisma  illud  sub  quo  episcopi  et  clerici  de 
locis  propriis  expellerentur. 

±  (F.  1-3).  [Epistola  et  prologus  Gebenonis  de  operibus  S.  Hilde- 
gardis]. 

3.  (F.  3-64^').  Prophecia  sancte  Hildegardis. 

4.  (F.  64^-66).  Epistola  S.  Bernardi  ad  sanctam  Hildegardem  et 
epistola  sancte  Hildegardis  ad  sanctum  Bernardum.  =  PL.^ 
t.  GXGVII,  col.  189-90. 

5.  (F.  66-67).  Quando  futurum  sit  magnum  scisma  ex  epistola  ad 
Treverenses.  =  Ibid.y  col.  254-55. 

6.  (F.  68-93^).  [Iohannes  de  Brugis.  De  veritate  astronomica]  (3). 

Papier,  au  filigrane  de  la  lettre  P  ;  93  feuillets  ;  0"',186  X  0'",138  ;  XV«  siècle  (1456), 
pour  les  feuillets  1-67,  car  on  litf.  67  :  Per  Egidium  de  Fine  anno  Domini.  1456. 
10  ianuarii.  Le  reste  a  été  écrit  au  commencement  du  XVI"  siècle.  Reliure  par- 
chemin. 

1496.  (647-50).  —  Petrus  Blesensis.  Epistolae  et  opéra. 
Les  feuillets  1^-8^  sont  blancs. 

1.  (F.  9-13).  Epistola  D.  Pétri  Gluniacensiam  abbatis  ad  Gislibertimi 
Sylvanectis  inclusum.  =  PL.,  t.  GLXXXIX,  col.  89-100. 

2.  (F.  14^-16).  Tituli  epistolarum  [Pétri  Blesensis]. 

3.  (F.  16^-117^').  Epistole  magistri  Pétri  Blesensis  Bathoniensis 
archydiaconi.  —  A  savoir  les  lettres  1-127,  PL.^  t.  GGVII.  Sont 
omises  les  lettres  nn.  43  et  103,  et  f.  94  est  ajoutée  une  lettre  du  pape 
Alexandre  soldano  Iconii,  =  PL.,  t.  GGVII,  col.  1070. 

4.  (F.  117^-122^).  De  instructione  episcopalis  officii.  =  Ihid., 
col.  1097-1112. 

5.  (F.  122V-129).  [Suite  des  lettres].  Lettres  nn.  143,  131-135. 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  rm.,  part,  ii,  p.  217.  Sur  Nicolas  van  Winghe,  voir 
AcQUOY,  Hel  Kloosler  te  Windesheim,  t.  II,  pp.  270-71,  321. 

(2)  Voir  une  description  de  ce  volume  par  Paul  Kaiser,  Die  nalurwùsenschaft- 
lichen  Schriflen  der  Hildegnrd  von  Itingeny  Berlin,  1901.  Wissenschaflliche  Ikilage 
zur  Jahresbericht  des  konigst/idlischen  Gymnasiums  zu  lierlin,  p.  4. 

(3)  Sur  Tauteur  qui  florissait  vers  1610  et  son  traité  imprimé  à  Anvers  et  à  Venise, 
voir  l'article  de  J.  Liagre  dans  \sl  Biographie  nationale,  t.  X,  col.  365-66. 


390  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

6.  (F.  129-133).  Invectiva  in  quendam  qui  opéra  sua  depravabat.  = 
i^iV/.,  col.  1113-25. 

7.  (F.  133-157V).  [Suite  des  lettres].  Lettres  nn.  137-42, 152, 144-51, 
153-55,  128, 157,98, 161-63, 136, 124, 129, 167, 197, 180, 168,  201, 169, 
202,  170-72,  205,  174-79. 

8.  (F.  157V-160V).  De  transfiguralione  Domini.  =  PL.,  t.  GGVII, 
col.  777  sqq. 

9.  (F.  160^-161^).  Gonquestio  super  dilacionem  itineris  Iheroso- 
limitani.  =  Ihid.,  col.  1057-1070.  Suit  une  lettre  ad  sanctimonialem. 

10.  (F.  162-175^).  Gompendium  super  lob.  =  Ibid.,  col.  795,  puis 
lettre  n.  130. 

11.  (F.  175^-182^').  Tractatus  Pétri  Blesensis  ...  de  confessione 
facienda.  =  PL.,  tom.  cit.,  col.  1077  sqq. 

Le  feuillet  183  est  blanc. 

12.  (F.  184-189^).  Table  des  matières  par  ordre  alphabétique. 

Le  dernier  feuillet  de  garde,  en  parchemin,  contient  un  fragment 
de  bréviaire,  d'une  écriture  du  XIV«  siècle. 

Papier,  filigrane  du  bœuf  passant  et  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix  ; 
189  feuillets;  0^,295  X  0",21;  plus  six  de  garde  à  la  fin;  XV^  siècle;  deux  colonnes. 
F.  1,  on  lit  cette  note  :  Pertinet  ad  monasterium  canonicorum  regularium  vallis 
sancti  Martini  in  lovanio  emptum  et  comparatum  pro  quibusdam  parvis  scolasli- 
calibus  ex  collalione  venerabilis  viri  magistri  lohannis  De  lirande  dicto  monasterio 
datis.  Orelis  Deum  pro  anima  sua.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Biblio- 
thèque nationale  de  Paris,  se  trouve  f.  9  et  f.  189\  Reliure  ancienne  veau  racine  et 
estampé. 

1497.  (899-901).  —  Petrus  Blesensis.  Epistolae. 

1.  (F.  1^).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-95V).  Epistole  Pétri  Blesensis  Bathoniensis  archiepiscopi. — 
Savoir  de  l'édition  PL.,  t.  GGVII,  les  lettres  nn.  1-13, 15, 17, 19, 21, 22, 
24,  136,  175,  162, 159,  26,  156, 163, 153,  28,  30,  32,  33, 154,  34-38, 158, 
39,  130,  155,  40-45,  143,  47-55,  128,  56,  205,  59-61,  65-75,  77-85,  88, 
150.  90-95, 86, 96-98. 

3.  (F.  95v).  Extrait.  Inc.  Gommunis  fere  principum  et  nobilium 
morbus  est  cito  credere.  Des.  graciam  pro  gracia  redditurus. 

4.  (F.  95^-150).  [Epistole  Sïephani  abbatis  sancte  Genovefe].  —  A 
savoir  de  la  collection  de  lettres  publiée  PL.,  t.  GGXI,  les  lettres  nn.  6, 
7, 10, 11, 13-22, 25,  29-38, 174,  39, 41,  44, 45,  2,  26-28, 47,  51-53, 55-57, 
83,  64,  65,  68,  70,  puis  une  lettre  inédite  f.  106  :  Priori  suo.  Est  tamen 
unum  quod  timere  deheam,  nn.  74-79,  87,  285,  88,  91,  99,  100, 104, 105, 
110-12,  114,  1,  115-18,  171,  119,  120,  122-29,  131,  133,  157,  suppl.  5, 
suppl.  6, 141, 142, 134, 136-138, 55, 42, 40,  24, 48, 50,  54,  58,  61, 66,  82, 
182,  86,  89,  90,  91,  95,  96,  97, 67, 101, 107, 108, 121,  suppl.  2,  suppl.  3, 
14^,  144,  43,  49,  62,  85,  46,  69-72,  92,  94,  106,  109,  88,  132,  135,  103, 


PIERRE    DE    BLOIS  391 

102,  229-251,  216;  puisf.  132^,  sanctissimo  ...  domno  G.  clarevallensi 
abbati  ...  Certa  reddimus  pro  incertis  ;  nn.  165-167  ;  puis  f.  134  : 
Domno  pape.  Ecclesia  sancti  Victor is;  f.  134^  :  Eemensi  decano.  Inter 
confidentiam  spei  et  timoris;  nn.  172,  255,  173,  suppl.  4, 143, 145, 139, 
252-54,  puis  f.  139^  :  Cuidam  amico.  Inciescere  (sic)  soleyit  aliqui, 
nn.  146-48,  puis  f.  141  :  Régi  Danorum.  Salutem,  vitam  et  victoriam  ; 
nn.  155,  175,  156,  158,  154,  168,  169,  177,  170,  159,  160,  162,  puis 
f.  148v :  Turonensi  archiepiscopo.  Inter  filias  Syon,  nn.  163, 205, 178,276. 

5.  (F.  150-162^).  [Adami  abbatis  Perseniae  epislolae].  Les  lettres 
éditées  PL.,  t.  GGXI,  n.  16,  27,  8. 

Les  feuillets  163-167  sont  blancs. 

6.  (F.  168-219).  [Dialogus  S.  Iohannis  Ghrysostomi  et  Basilii  de 
dignitate  sacerdotii].  =  FG.,  t.  XL VII,  col.  623-92. 

7.  (F.  219-229^).  [Exhortatio  Ludovigi  Allemanni  pro  concilio 
Basileensi  ad  ducem  Sabaudiae]  (1). 

Papier,  divers  filigranes,  l'arbalète,  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix,  et  le 
iau  ;  229  feuillets,  plus  deux  de  garde  au  commencement  et  six  à  la  fin  du  volume  ; 
0'",275  X  0^,20  ;  X  V«  siècle.  La  provenance  est  indiquée  sur  le  second  feuillet  de  garde 
en  tête  :  Cartusiae  Capellae  et  f.  l''  ;  Iste  liber  pertinet  domui  capelle  béate  Marie prope 
Angiam  ordinis  Carthusiensium  quem  contulit  (rater  Henricus  de  Loe  monachus 
professus  eiusdem  domus.  Oretis  pro  eo  propter  Deum.  L'estampille  rouge,  aux 
faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se  trouve  f.2  et  f.  239''.  Reliure  du 
XVII*  siècle,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Pétri  Blés,  epist.  M.  S.  ;  tranche 
rouge. 

1498.  (9608-19).  —  Petrus  Blesensis.  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-93v).  Gompilatio  epistolarum  magistri  Pétri  Blesensis 
Bathoniensis  archiepiscopi. 

Les  lettres,  PL.,  t.  GGVII,  nn.  1-11, 12, 13, 15, 17, 19,  21, 22,  24, 136, 
175,  162,  159,  26,  156,  153,  28,  30,  33,  154,  34,  36,  158,  39,  130,  155, 
40-46,  57,  94,  95,  86, 90-93,  97, 59, 47-55, 128, 56, 58,  60-62. 65,  82, 83, 
85,  150,  66-75,  78-80,  98,  96,  126,  116,  18,  144,  117-125,  127,  99-101, 
14, 16, 129,  20,  23,  25, 3,  27,  29,  77,  81.  Dans  cette  série  sont  insérées 
une  lettre  qui  ne  se  trouve  pas  dans  l'édition  de  Migne,  f.  9^  :  Reveren- 
dissimis  dorninis  et  amicis  omnibus  clericis  de  capella  domini  régis  ... 
qui  oportunitatem  deserit  ... ,  et  f.  41  :  Alexander  ...  soldano.  =  PL., 
t.  GGVII,  col.  1069-78. 

3.  (F.  93^-94^).  Rithmi  pulcherrimi  de  vita  clericorum  in  plurimis 
reprobata.  =  lbid.,œ\.  1129-36. 

4.  (F.  94V-103).  [Epistolae].  =  Ibid.,  nn.  104-108,  229,  110,  237, 
112-115,  102,  103. 


(1)  Cf.  Acta  SS.,  Sept.  t.  V,  p.  444. 


392  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

5.  (F.  103-105).  Doctrina  penitentialis  et  miséricordie  insinuatio.= 
Ihid.,  col.  1091-98;  puis  la  lettre  n.  89  (f.  105-105v). 

6.  (F.  105V-110).  Quid  deceat  officium  pastorale.  =  Ihid.,  col.  1097- 
1111. 

.    7.  (F.  110-124).  [Epistolae].  =  Ibid.,  im.  87, 143, 145-138, 139, 131, 
132,  137,  138,  160,  135,  133,  134. 

8.  (F.  124-128).  [Invectiva  in  depravatorem  operum  Blesensis].  = 
J6erf.,  col.  1113-26. 

9.  (F.  128-133^).  Lamentatio  super  occupatione  et  devastatione 
terre  sancte.  =  Ibid.,  col.  1057-70.  —  Suit  la  lettre  n.  76. 

10.  (F.  133^-139).  [Liber  de  confessione  sacramentali].  =  Ihid,^ 
col.  1077-98. 

11.  (F.  139-140).  [Pétri  Blesensis  epistolae].  =  Ibid.,  nn.  164, 64, 63. 

12.  (F.  140-141).  Quatre  lettres  inédites. 

a)  Mag.  G.  electo  Laudunensi  lohannes...  sancli  Nycholai  in  carcere 
Tulliano  dyaconni  cardinalis  (1). 

b)  G.  electo  Laudunensi.  ...  lacobus  ...  sancte  Yerosolimitane 
ecclesie  patriarcha. 

c)  Guillelmo  Laudunensi  episcopo  H.  episcopus  Vasatensis. 

d)  G.  Laudunensi  episcopo  prior  Mansi. 

13.  (F.  141-142).  Index  des  lettres  précédentes. 

14.  (F.  142^-151^).  Moralitates  Pétri  Blesensis  super  lob.  =  PL., 
t.  GGVII,  col.  795-826. 

15.  (F.  151^-153).  Liber  Senege  de  copia  verborum. 

16.  (F.  153-156).  Extraits  des  lettres  à  Lucilius.  iwc.  Primum 
augmentum  composite  mentis  existimo.  i>es.Turpissima  instantiaque 
per  neglegentiam  fit. 

17.  (F.  156).  HiERONYMus  ...  de  Seneca.  =  PL.,  t.  XXIII,  col.  629. 

18.  (F.  156^-166).  Tractatus  Guillielmi  Parisieiisis  de  collatione 
beneficiorum  (2). 

19.  (F.  166^-191).  Tractatus  quadripartus  {sic)  de  penitentia  a 
bone  memorie  Guillelmo  (3)  episcopo  Parisiensi  compositus  bonus 
et  utilis. 

20.  (F.  191-198^).  Tractatus  Guillielmi  Parisiensis  episcopi  de  con- 
fessione (4). 

21.  (F.  198^-211).  Quaestio  utilis  utrum  per  Scripturas  a  ludeis 
receptas  possit  probari  misterium  Ghristi  in  lege  et  prophetis  pro- 


(1)  Voir  Gristofori,  Sloria  dei  Cardinali  délia  sanla  romana  Chiesa,  p.  246. 

(2)  Pour  les  diverses  éditions,  voir  Hisi.  litl.  de  la  France,  t.  XVIII,  p.  363. 

(3)  Pp.  451-512  de  l'édition  de  1674,  1. 1  ;  cf.  Hist.  lill.  de  la  France,  t.  XVIII, 
p.  367-68. 

(4)i6id.,p.570  92. 


PIERRE    DE    BLOIS  393 

lïiissi  iam  esse  impletum  determinata  a  fratre  Nicholao  de  Lira  de 
ordine  fralrum  minorum  (1). 

22.  (F.  211-223).  Responsio  fratris  Nycholat  de  Lira  ad  quendam 
ludeum  ex  verbis  evangelii  secundum  Malheum  nequiler  arguen- 
tem  (2). 

23.  (F.  223^-232).  De  claustro  anime.  Episcopus  Parisiensis 
H.  G[uiLLiELMus]  Alvernansis  (3). 

24.  (F.  232).  Gomrnendatio  magistri  Guillermi  Parisiensis  acloris 
huius  precedentis  libri. 

25.  (F.  232^-237^).  [Tractatus  magistri  Thome  de  Ybernia  de  eccle- 
siastica  ierarchia]  (4). 

26.  (F.  238-239).  Septem  psalmi  egregii  et  excellentissimi  vatis 
domni  Francisgi  Petrarghe  poète  laureati  (5). 

•  27.  (F.  239^-249^')-  Epistole  de  nobili  sompnio  Pharaonis  moraliter 
exposito  quas  magister  Iohannes  dictus  Lemovicensis  prothocathe- 
dratus  Parisiensis  misit  illustri  régi  Navarre  (6). 

28.  (F.  249^-250).  Epistola  Elye  monachi  ad  parentes  suos  a  sancto 
•Bernardo  édita.  =  PL.,  t.  CLXXXII,n.  111. 

Les  feuillets  250^-251^  sont  blancs. 

29.  (F.  252-252V).  Fin  du  livre  II,  chapitres  et  commencement  du 
livre  III  des  Dialogi  Severi  de  viia  S.  Martini. 

Parchemin;  252  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  0'",316  X  0'°,212;  XV^  siècle,  sauf 
le  f.  252  qui  est  du  XIIP  ;  quelques  jolies  lettrines  rehaussées  d'or  ;  initiales 
rouges  et  bleues;  pagination  ancienne  à  Tencre rouge  1-238  ;  signatures  A^-S>,  1-3. 
F,  2  et  249%  il  y  a  la  note  :  Liber  domus  silve  sancli  Martini  ordinis  Carthusiensis 
prope  Geraldimonlem  ex  donatione  fratris  Gossuini  de  Beka  huius  domus  monachi 
professi  condam  canonici  Curtracensis,  et  sur  le  troisième  feuillet  de  garde,  en  tête  : 
Ck)llegii  Societalis  lesu,  1623,  Y2,  de  même,  i".  2  :  Nunc  Collegii  Societatis  lesu 
Lovanij.  Le  timbre  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  se 
voit  f.  2  et  f.250\  Reliure  moderne,  veau. racine;  au  dos,  le  litre  doré  reproduit  à 


(1)  On  trouve  ce  traité  de  Nicolas  de  Lyre  imprimé  à  la  suite  de  sa  Postilla  dans 
l'édition  de  Lyon  de  1529. 

(2)  Ibid. 

(3)  Publié  à  Paris,  in-é»,  en  1507.  Cf  Hist.  litt.  de  la  France,  t.  XVIII,  p.  363. 

(4)  Sur  cet  auteur,  voir  Fabricius-Mansi,  Bibl.  lat.  med.  et  inf.  aet.,  t.  VI,  p.  254-55. 
L'opuscule  que  donne  ce  manuscrit  n'est  point  cité. 

(5)  Cf.  Fabrfcius-Mansi,  Bibl.  lat.  med.  et  inf.  aet.,  Patavii,  1754,  t.  V,  p.  228,  et 
Francisci  Petrarchae  opéra,  Basileae,  p.  416. 

(6)  Les  dix-huit  premières  lettres  ont  été  publiées,  entre  autres  par  Fabricius, 
Ck)dex  pseudepigraphicus  veter'ts  Teslamenti,  1. 1,  p.  441,  et  les  deux  dernières,  qui 
sont  aussi  dans  ce  manuscrit,  dans  Bibl.  lalina  med.  et  inf.  actatis,  Patavii,  1754, 
t.  IV,  p.  91-94.  Le  mot  qui  manque,  dans  cette  dernière  partie,  p.  91,  2"  col.,  1.  44, 
est  ille.  Le  manuscrit  de  Bruxelles  fournirait  d'excellentes  leçons  pour  une 
nouvelle  édition.  Cf.  1. 1  de  ce  catalogue,  p.  99. 


394  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Pétri  Blesensis  epistolae,  etc.  ;  plus 
bas,  les  armes  de  Belgique  et  Tinscription  :  Bibl.  royale  (1). 

1499.  (21948).  —  Petrus  Blesensis.  Epistolae. 

1.  (F.  1-53V).  Epistole  Pétri  Blesensis.  =  PL.,  t.  GGVII,  nn.  1-11, 
14,  12,  13,  15,  17,  19,  18,  20-22,  24,  26,  28,  29,  32-34,  36-38,  40,  42, 
44-51,  54-57. 

2.  (F.  53v-55v).  [Petrus  Blesensis].  Dictamen  rigmaticum  contra 
clerum.  =  Ibid.,  col.  1127-36. 

3.  (F.  55^-64^').  [Petrus  Blesensis].  De  offîcio  episcopali.  =  Ibid., 
col.  1097-1112. 

4.  (F.  64v-95v).  [Epistolae  Pétri  Blesensis].  =  Ibid.,  nn.  76,  73,66, 
69,  79,  80,  82,  84-86, 88-96, 98.1 

5.  (F.  95v-98^  ).  Alexander  ad  soldanum  Iconii.  =  Ibid.,  col.  1070  sqq. 

6.  (F.  98^-162^).  [Epistole  Pétri  Blesensis].  =  Ibid.,  nn.  112,  113, 
115-119,  107-111,  126,  127,  143-148,  131,  132,  137,  52,  30,  58-61,  64, 
68,  75,  13,  102,  15, 16,  23, 25,  27,  31,  35, 139. 

7.  (F.  162^-165).  Tabula  praedictarum  epistolarum  quoad  rubricas. 

8.  (F.  165-171).  Tabula  omnium  contentorum  in  praedictis  epi- 
stolis. 

Papier;  171  feuillets;  0%206  X  0^,14;  XV"  siècle.  Le  manuscrit  provient  de 
l'abbaye  de  Parc,  car  la  cote  I.  theca  III  de  cette  bibliothèque  se  trouve  au  verso  de 
la  couverture  et  les  armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées  sur  les  deux  plats. 
Reliure  veau;  au  dos,  le  titre  doré  :  Pet.  Blés,  epislol.  ;  tranche  rouge. 

1500.  (II.  2535).  —  Petrus  Blesensis.  Opéra. 

1.  (F.  2).  Vers  sur  la  prise  de  Liège. 

Inc.  Plaga  Dei  cecare  malos  consueta  flagellis. 
Des.  Annus  tui  casus  métro  reperitur  in  alto. 
Les  feuillets  3  et  4  sont  blancs. 

2.  (F.  5-7).  Capitula  epistolarum  magistri  Pétri  Blesensis. 

3.  (F.  7-86^).  Epistolae  Pétri  Blesensis  Bathoniensis  ecclesie  archi- 
diaconi.  =  FL.,  t.  CGVII,  les  lettres  nn.  1-98. 

4.  (F.  86^-88^).  Instructio  fidei.  Epistola  Alexandri  pape.  =  Ibid., 
col.  1069-78. 

5.  (F.  88V-91).  [Epistola  Pétri  Blesensis].  =  Ibid.,  nn.  99-101. 

6.  (F.  91-91^).  Summo  pontifici  Henrigus  rex  Anglie. 

7.  (F.  91^-1 14v).  [Pétri  Blesensis  epistole].  =  FL.,  t.  GGVII, 
nn.  159,  156,  165,  175,  153, 154,  130,  155,  102-127. 

8.  (F.  114^-120).  [Petrus  Blesensis].  De  institutione  episcopi.  == 
Ibid.,  col  1097-1112. 


(1)  Cf.  sur  ce  manuscrit,  P.  Thomas,  Catal.  des  manuscrits  de  classiques  latins  de  la 
Bibliothèque  myale  de  Belgique,  p.  33. 


PIERRE    DE    BLOIS  395 

9.  (F.  120-127'^).  [Pétri  Blesensis  epistolae].  =  Ibid.,  nn.  143, 
131-135. 

10.  (F.  127^-131^).  Invectiva  in  quendam  qui  opéra  sua  depra- 
vabat.  =  i6io?.,  col.  1113-26. 

11.  (F.  132-147).  [Pétri  Blesensis  epistolae].  =  Ibid.,  nn.  137-142, 
152,  144-151. 

12.  (F.  147^-150^).  Tractatus  eiusdem  de  transfiguratione  Domini.= 
i6«(/.,  col.  777-91. 

13.  (F.  150^-152).  Sermo  eiusdem  de  conversione  beali  Pauli  apo- 
stoli.  =  i6/(^.,  col.  791-95. 

14.  (F.  152-159^).  Tractatus  eiusdem  de  confessione  et  penitencia,  = 
Ibid.,  col.  1077-97. 

15.  (F.  159^-164).  Opusculum  eiusdem  de  iherosolimitana  peregri- 
natione.  =  Ibid.,  col.  1057-67. 

16.  (F.  164-175").  Compendium  super  lob  magistri  Pétri  Blesen- 
sis. =  Ibid.,  col.  795-825. 

17.  (F.  175^-179^).  Tracta tulus  beatissimi  Iheronimi  doctoris  ecclesie 
orthodoxe  ...  Rustico  monacho  missus.  =  PL.,  t.  XXII,  col.  1072. 

18.  (F.  179^-183).  Diversa  notabilia  scripta  beatorum  Ieronimi, 
AuGusTiNi,  etc. 

19.  (F.  183v-184v).  Rigmus  de  instabilitate  et  mundi  miserabili 

condicione. 

[mundo 

Inc.  Heu,  quam  vana  vanitas,  quam  fallax  inanitas,  quidquid  est  in 
Si  quid  habet  placidum,totum  redditacidum  ve  quodestinfundo. 

i>es.Fidei  sinceritas  et  verborum  veritas  munduni  reliquerunt, 
Simulata  gratia,  fallax  et  fallacia  locum  intraverunt. 

20.  (F.  184v).  Index. 

21.  (F.  184v).  Sauf-conduit  de  l'empereur  Sigismond  pour  assister 
au  concile  de  Constance. 

22.  (F.  185).  Traduction  anglaise  du  début  du  traité  de  Pierre  de 
Blois  sur  le  pèlerinage  à  Jérusalem  (XIX°  siècle). 

Papier,  au  filigrane  de  Técu  abbatial,  mais  tous  les  cahiers  sont  entourés  d'un 
feuillet  en  parchemin;  185  feuillets;  0'",288  X  0'",21  ;  XV'>  siècle.  F.  147,  on  lit  le 
nom  du  scribe  :  Frater  Karolus  de  Claravalle  me  fecil,  et  f.  1  il  y  a  ces  notes 
successives  de  provenance  :  Isie  liber  pertinet  Marlino  de  longris  alias  Groelians 
minimo  organislarum  quem  scripsil  presbiler  dompnus  Karolus  de  Claravalle, 
dûjressus  lune  venerabilis  confessor  de^enerabili  cynobio  Herkenrodensi.  Marlinus. 
—  Peremto  capilulo  ecclesie  sancli  Sulpicii  (1)  modo  est  bibliolhecae  Tomjerloensis.  — 
Phillipps  ms.  6218.  La  Bibliothèque  royale  a  acquis  ce  manuscrit  en  1900.  Reliure 


(1)  Il  s'agit  sans  doute  du  chapitre  de  l'église  de  Saint-Sulpice  à  Diest,  fondé  en 
1457  et  supprimé  en  1802.  Voir  F.  J.  Raymaekers,  Hel  kerkelijk  Diesl,  pp.  8  et  153. 


396  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

ancienne,  dont  il  ne  reste  qu'un  plat;  ais  de  bois  recouverts  de  veau  estampé; 
restes  de  fermoirs  en  cuivre. 

1501.  (1770-77).  —  Innocentius  III  papa.  De  canone  missae.  —Vies 
de  saints. 

1.  (F.  1-41V).  Innocentius  papa  III.  Super  Te  igitur.  =  FL.,  t.  GGXVI, 
col.  773  sqq. 

2.  (F.  42-70).  Vita  pie  Lutgardis  de  Aquiria  sanctissime  monialis.  = 
BHL.,  n.  4950. 

3.  (F.  71-76).  Exordium  de  vita  et  honestate  béate  Ide  comitisse 
Bolonie  et  eius  miraculis.  =  BHL.,  n.  4141. 

4.  (F.  76-91V).  |-vita  S.  Gadile  virginisj.  =  BHL.,  n.  3684. 

5.  (F.  91^-92).  Qualis  debeat  esse  confessor.  Inc.  Gonfessor  vicarius 
Ghristi  medici  et  iadicis  suinmi.  Des.  aliud  expedire  consulentem. 

6.  (F.  93-106V).  Vita  béate  Elisabeth  lantgravie  Thuringie.  = 
BHL.,  n.  2493. 

7.  (F.  107-108).  [Miraculum  S-'  Elisabeth].  =  BHL.,  n.  2511. 

8.  (F.  109-120V).  [Vita  altéra  S^«  Elisabeth].  =  BHL.,  n.  2508. 

9.  (F.  121-125).  [Henrigus  de  Gandavo.  Gatalogus  scriptorum  eccle- 
siasticorum]  (1). 

Parchemin;  125  feuillets  ;  0^28  X  0"i,20;  XIV«  siècle;  deux  colonnes,  sauf  f.  1  et 
121-125;  initiales  rouges  et  bleues.  F.  1,  on  lit  :  Collegii  Societalis  lesu  Brugis  ex 
dono  R'»»  D.  lacobi  Pamelii.  Reliure  ancienne,  ais  de  bois  recouverts  de  peau  de 
truie  estampée;  sur  le  premier  plat,  fer  à  froid  des  armoiries  de  Pamele  avec  la 
devise  :  DauUrui  te  pas  mesle  (2). 

1502.  (II.  1088).  —  GuiLLTELMUs  AuTJsioDORENsis.  Opcra. 

1.  (F.  1-270).  SummamagistriGuiLLiELMiAutisiodorensisdefide(3). 

2.  (F.  270^-297).  Summa  de  oftîciis  ecclesiasticis.  Inc.  lerusalem 
autem  de  libéra  est  1.  ad  gai.  iiii°.  mater  nostra  dicitur  propter  tria. 

3.  (F.  297^-300^.)  [Tabula  summae  magistri  Guillielmi]. 

4.  (F.  301-301^).  Gommentaire  sur  le  texte  vani  sunt ...  homines  in 
quibus  non  subest  Dei  sapientia.  Sap.  XIII. 

Parchemin  ;  301  feuillets  ;  0°^,327  X  0'»,212  ;  XIV»  siècle  ;  deux  colonnes  ;  initiales 
rouges  et  bleues;  signatures  i-xxni.  F.  298%  il  y  a  la  note  :  VUI  Ub.  et  demi  par l- 
sienses.  Serait-ce  le  prix  du  volume  ?  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  d'Aine  (4)^ 
mais  tout  indice  extérieur  de  cette  provenance  a  disparu.  F.  1,  il  y  a  la  cote  :  4669 
Ph[illipps].  Demi-reliure  toile  anglaise;  au  dos,  les  titres  dorés  des  deux  traités. 


(1)  Publié  par  Fabricius,  Bibliolh.  écoles.,  part,  ii,  p.  118. 

(2)  Sur  ce  manuscrit,  voir  ^.4.  SS.,  lan.  1. 1,  p.  514;  April.  t.  II,  p.  141;  lun. 
t.  III,  p.  234,  et  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Brux.,  1. 1,  p.  293-97. 

(3)  Sur  les  éditions  de  ce  traité,  voir  Hain,  Repert.  bibliogr.,  t.  II,  p.  561. 

(4)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  246,  decuria  septima. 


ADAM    DE    SAINT-VICTOR  397 

1503.  (3672-90).  —  Adamus  de  sancïo  Vigtore.  Opéra. 

1.  (F.  1-64).  Lectura  ...  de  summa  ...  et  fide  catholica  expleta  in 
studio  Heydelbergensi  per  Gonrardum  de  Soltano  sacre  théologie 
doctore  anno  Domini  1388^  die  19^  mensis  aprilis  (1). 

2.  (F.  65-66^).  Table  du  précédent  traité. 
Les  feuillets  67  et  68  sont  blancs. 

3.  (F.  69-125^).  Explications  de  divers  passages  de  l'Écriture. 
Inc.  Vadam  et  videbo  hanc  visionem  magnam. 

Les  feuillets  126-127^  sont  blancs. 

4.  (F.  128-132).  Epistola  de  fuga  mundi.  Inc.  Nolite  diligere  mun- 
dum  neque  ea  que  in  mundo  sunt. 

5.  (F.  132-132V).  Extraits  divers. 

6.  (F.  133-153).  Expositiones  prologorum  super  libros  biblie  per 
literatum  Britonem  collecte  [Adamum  de  sancto  Vigtore]  (2). 

7.  (F.  153^-155).  Algorismus  nietrificatus. 

8.  (F.  155^-156).  Poème  chronologique  sur  l'année  1366. 

Inc.  Doctor  et  hortator  animum  vult  eger  egentem. 
Des.  Lux  egrum  quaerit  héros  iustum  metuendo. 

9.  (F.  156).  Courts  extraits  de  S.  Bernard  et  de  S.  Ambroise. 

10.  (F.  156^).  Extrait,  en  flamand.  Inc.  Na  dat  wi  wt  der  leeraers 
sententien  ghemerken  connen.  Des.  Die  ghene  die  dese  materie  bat 
verstaen  eeft  dat  wi  jet  ghescreven  hebben  dat  te  begripene  es. 

11.  (F.  157-160^).  Quidam  tractatus  de  horis  canonicis  dicendis. 
Inc.  Sepcies  in  die  laudem  dixi  tibi,  scilicet  in  psalmo.  Des.  Sic  qui 
dévote  septem  horas  cotidie  Deo  dicit  vitam  eternarn  pro  qua  laborat 
habebit.  Quam  nobis  concédât  Deus  in  secula  seculorum  benedictus. 
Amen  (3). 

12.  (F.  160^).  Ex  libro  de  erudicione  religiosorum. 

13.  (F.  160^-166).  Çapitulum  XIII  Humberti  super  regulam  sancti 
Augustini  de  laudibus  caritatis  (4). 

14.  (F.  167-168).  Epistole  due  magistri  Gerardi  Groot  doctoris  (5). 

15.  (F.  168-170^').  Extraits  de  divers  traités  ascétiques. 
Les  feuillets  171-172^'  sont  blancs. 

16.  (F.  173-174).  Copia  bulle  domni  Eugenh  pape  de  confirmatione 
et  additione  indulgentiarum  in  festo  venerabilis  sacramenti  (6). 


(1)  Sur  cet  auteur  et  ce  traité  encore  inédit,  voir  K.  Krause,  dans  Forschungen 
zurDeutschenGeschichte,lS19,i.XlX,p.m)-8. 

(2)  Ce  traité  est  signalé  dans  PL.,  t.  CXCVI,  col.  1421. 

(3)  Cf.  supra,  p.  368,  n.  28. 

(4)  Cf.  QuÉTiF-EcHARD,  ScHpl.  ovd.  praed.y  1. 1,  p.  145,  n.  2. 

(5)  Cf.  J.  G.  AcQuoY,  Gerardi  inmjni  epislolae  XIV,  Amstelodami,  1857,  p.  12-13. 

(6)  Bullarium  diplomatum  et  privUegiorum  sanclorum  romanorum  pontificum, 
August.  Taurin.,  1859,  t.' V,  p.  14.  Cf.  supra,  p.  341.      • 


398 


MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHEQUE   ROYALE 


17.  (F.  175-176).  Bulla  [Martini  V]  super  festo  sacramenti  (1). 

18.  (F.  177-178).  Bulla  [Bonifagii  IX]  super  novo  festo  visitationis 
béate  Marie  (2). 

19.  (F.  178-179).  Serrao  [in  festo  visitationis].  Inc.  Quaniquani, 
fratres  carissimi,  huius  dioi  sollempnitas  et  festi  mira  sublimitas. 

20.  (F.  179-180).  Questio  cur  natalicia  sanctorum  in  leticia,  Para- 
sceven  vero  in  tristicia  celebremus  a  Beda  édita.  Inc.  Questionem  a 
tua  dilectione  mihi  propositam. 

21.  (F.  180^-186).  Originalia  sanctorum.  —  Catalogue  des  ouvrages 
deSS.  Denis,  Augustin,  Ambroise,  Jérôme,  Grégoire,  Bernard,  Hilaire» 
Isidore,  Chrysostome,  etc. 

22.  (F.  185-187V).  Bulle  de  Nicolas  IV  aux  frères  et  sœurs  de 
l'ordre  de  la  Pénitence  (3). 

Le  feuillet  188-188^  est  blanc. 

23.  (F.  189-194^).  Spéculum  anime  editum  a  magistro  Henrico  de 
Hassia  (4). 

Papier,  aux  filigranes  de  la  tête  de  bœuf,  de  l'oiseau,  de  l'ancre,  de  la  lettre  P, 
du  rabot,  de  YAgnm  Dei  ;  194  feuillets,  plus  quatre  de  garde;  O^jâQS  X  0'n,202; 
XV«  siècle;  deux  colonnes;  signatures  ai-g2.  F.  1,  on  lit  dans  la  lettrine  Bethléem, 
et  au  bas  de  la  page  :  Liber  monasterii  de  Bethléem  prope  Lovanium  canonicorum 
regularium  ordinis  sancti  Âugustini,  et  f.  194''  :  Pertinet  monasterio  B.  Marie  in 
Bethléem  prope  Lovanium.  Demi-reliure  moderne;  dos  en  maroquin  fauve,  avec  le 
titre  doré  :  Conrardi  de  Soltano  de  scientia  divina  cum  aliis  opusculis  fi"  Hieronymiy 
B''  Bernardi,  B^'  Auguslini  et  aliorum,  XVsaec.  ;  plus  bas,  le  chiffre  couronné  de 
Léopold  !•'. 

1504.  (2603-19).  —  Recueil. 

1.  (F.  1).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-52).  Tractatus  Gerardi  Magni  contra  Focaristas  (5). 

3.  (F.  53-68V).  Fragment  d'un  commentaire  sur  S.  Matthieu  XXI- 
XXVI.  iwc.  Cum  appropinquasset  Ihesus  lerosolymam  etc.Matth.XXI. 
Notandum  quod  evangelium  illud  inservit  duabus  dominicis. 

4.  (F.  69-79^).  Gollationes  fratris  Egidii  socii  sancti  Francisci  (6). 

5.  (F.  80-90).  Stella  clericorum.  Inc.  Quasi  Stella  matutina  in 
medio  nebule,  id  est  peccatorum  (7). 


(1)  Ibid.,  t.  IV,  p.  731. 

(2)  76td.,  t.IV,p.  602. 

(3)  Ibid.,  t.  IV,  p.  90. 

(4)  Cf.  supra,  pp.  366  et  373,  note  3. 

(5)  Publié  par  J.  Clarisse  dans  Archiefvoor  kerkelijke  Geschiedenis,  t.f,  p.  364-79, 
t.  II,  p.  307-95,  t.  VIII,  p.  5-107. 

(6)  Voir  WADDiNfi,  Script,  ord.  Min.,  p.  5. 

(7)  Cf.  supra,  p.  368,  n.  22. 


RECUEILS   DE    PATHOLOGIE  399 

Les  feuillets  90v-92v  sont  blancs. 

6.  (F.  93-96^'). Quedam  dicta  beati  Gregorii  extracta  de  moralibiis, 
quedam  de  vitiis,  quedam  de  virtutibus,  quedam  de  exerciciis  ad 
virtutes  etc. 

7.  (F.  97-100^).  [Hugo  de  sangto  Vjgtore].  Quedam  exposicio 
mistica  canonis  misse.  =  PL.,  t.  GLXXVIl,  col.  455  sqq. 

8.  (F.  100-104).  Extraits  des  Pères. 

9.  (F.  105-127^).  Moniciones  sancti  Effrem  dyaconi  ad  monacos  (1). 

10.  (F.  127^-133).  Quedam  visio.  Inc.  In  quodam  cenobio  quidam 
monachus  iuvenis.  Des.  Locus  vulneris  pilis  tantum  nudus  erat. 
Expliciunt  visiones. 

11.  (F.  133).  Copia  determinationis  domini  Iohannis  episcopi 
Cameracensis  de  tribus  punctis. 

12.  (F.  133^-154v).  Liber  de  gradibus  divini  amoris  in  thetonico 
ydiomate  compilatus  per  fratrem  Iohannem  de  Ruysbroec  primum 
priorem  monasterii  Viridis  Vallis,  sed  postea  a  magistro  diclo  Groot 
in  latinum  translatus  (2). 

13.  (F.  154v-155v).  Epistola  domini  Gwidonis  de  Ghusi  monachi 
ordinis  Carthusiensis  qua  increpatur  novicius  qui  cum  fervidus  et 
devotus  ordinem  intrasset  tepidus  cupit  ad  ordinem  suum  priorem 
reverti  (3).  —  11  n'y  a  ici  que  le  prologue. 

Les  feuillets  156-158  sont  blancs. 

14.  (F.  159-193).  [Sermones]. 

à)  Dominica  prima  adventus  Domini.  [Fulgentius].  =  PL.,  t.  LXV, 
col.  947. 
h)  Dominica  secunda  adventus  Domini.  //^c.Vocat  nos  divina  pietas. 

c)  Dominica  tercia  adventus  Domini.  Sermo  Maximi.  =  PL., 
t.  LVII,  col.  843. 

d)  Dominica  quarta  adventus.  Inc.  Appropinquante  nobis,  dilectis- 
simi  fratres,  die  desiderata. 

e)  Sermo  beati  Leonis  pape  de  natali  Domini.  =  PL.,  t.  LIV, 
col.  199. 

f)  Item  EiusDEM  unde  supra.  =  Ibid.,  col.  208. 

g)  Sermo  beati  Maximi  episcopi  de  natali  Domini.  =  PL.,  t.  LVII, 
col.  251. 

h)  Sermo  beati  Maximi  episcopi  de  natali  Domini.  =  Ihid.,  col.  541. 
i)  Sermo  Severiani  episcopi  unde  supra.= PL.,  t. XXXIX,  col.  1990. 
k)  Sermo  sancti  Augustini  episcopi.  =  Ibid.,  col.  1001. 


(1)  Cf.  supra,  pp.  25  et  380. 

(2)  Voir  plus  haut,  p.  :i82,  n.  13. 

(3)  Cf-  J.  Van  den  Gheyn,  Catalogue  des  manuscrits  de  la  Bibliothèque  royale  de 
Belgique,  1. 1,  p.  210  et  plus  haut,  t.  II,  p.  22. 


400  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

l)  Sermo  Augustini  cuius  supra.  =  Ibid.^  col.  1987. 

m)  Sermo  Augustini  cuius  supra.  =  Ibid.,  col.  1655. 

n)  Sermo  sancti  Augustini  episcopi  unde  supra.  =  Ibid.,  col.  1997. 

o)  In  natali  sancte  Agnetis  sermo  Maximi.  =  PL.,  t.  LVJI,  col.  643. 

p)  Sermo  sancli  Ambrosii  unde  supra.  =  PL.,  t.  XVII,  col.  701. 

q)  In  cathedra  sancti  Pétri  omelia  sancti  Ambrosii.  Inc.  Hec  turbe 
quidem  ociosa  est  opinio. 

r)  In  capite  ieiunii  omelia  beati  Maximi.  =  PL.,  t.  LVII,  col.  301. 

s)  In  dominica  prima  in  XL^  sermo  sancti  Leonis  pape.  =  PL., 
t.  LIV,  col,  268. 

/)  Infra  octavam  epyphanie  sermo  beati  Leonis.  =  Ibid.,  col.  244. 

u)  Sermo  Augustini  episcopi  in  octava  die  epyphanie.  =  PL., 
t.XXXIX,  col.  2011. 

v)  In  octava  epyphanie  sermo  beati  Maximi  episcopi.  =  PL., 
t.  LVII,  col.  272. 

w)  Cr!Sostomus  super  Mattheum  de  opère  imperfecto.  —  Court 
extrait. 

x)  De  sancta  cruce  sermo  Iohannis  Crisostomi.  =  PG.^  t.  XLIX, 
col.  399. 

y)  Sermo  eiusdem  unde  supra.  =  PL.,  t.  L,  col.  815. 

z)  Table  des  homélies  de  S.  Jean  Chrysostome  super  Matthaeum. 

aa)  In  die  cinerum  sermo  latinus. 

bb)  De  omnibus  sanctis  sermo  latinus. 

Les  feuillets  186-187^  sont  blancs. 

ce)  Plans  et  notes  de  sermons. 

Les  feuillets  193^-1 96^  sont  blancs. 

15.  (P.  197-245).  [Postille  compendiose  super  Lucam]. 

16.  (F.  245^-250).  Tabula  secundum  ordinem  alphabeticum  postille 
compendiose  super  Lucam. 

17.  (F.  250^).  Notes  diverses. 

18.  (F.  251-263).  Compendium  de  ortu  nativitatis  Ihesu  Christi  et 
béate  Marie  virginis.  Lie.  Nostis,  karissimi,  qualiter  Sathanas  sub- 
inlravit  viscera  lude. 

Les  feuillets  263^-264^  sont  blancs. 

19.  (F.  265-267^).  Ordinarius  cantus  et  lecture  sororum  ordinis 
sancti  Salvatoris  in  horis  diurnis  pariter  et  nocturnis  immutabiliter 
observandus. 

20.  (F.  267^).  Revelatio  faeta  per  Dominum  nostrum  Ihesum  Ghri- 
stum  béate  Birgilte  vidue. 

21.  (F.  268-272V).  Régula  sancti  Salvatoris  mundi. 

22.  (F.  272^-275).  Missa  cotidiana  béate  virginis  Marie  secundum 
ordinem  sororum  ordinis  béate  Birgitte.  Missa  de  commendatione 
béate  Marie  que  observatur  VF^  feria  post  lubilate. 


RECUEILS   DE   PATHOLOGIE  401 

23.  (F.  275-275V).  [Bulla  Urbani  VI]  (1). 

24.  (F.  276).  Oraliode  sancta  Byrgitla. 

25.  (F.  276-288).  [Petrus  de  Alavastra].  Sermo  angelicus  de 
excellentia  béate  Marie  virginis  (2). 

26.  (F.  289-294).  Additiones  ordinis  sancti  Salvatoris. 

27.  (F.  294-294V).  Copia  bulle  confirmationis. 

28.  (F.  295-301V).  Suite  de  l'ordinaire  (n.  19,  p.  400). 

29.  (F.  302-302V).  Qualiter  régula  sancti  Salvatoris  béate  Birgitte 
erat  tradila  de  benedicto  ore  Ghristi  (3). 

Papier,  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix  ;  de-ci  de-là  quelques 
feuillets  de  parchemin  ;  302  feuillets,  plus  six  de  garde  ;  0™,21  X  0'^,13b  ; 
XV«  siècle. F.  154%  on  lit  :  Quime  scribebat  Ëgidius  Gerardi  nomen  habebat.  F.  1, 
il  y  a  la  note  :  Liber  cenobii  sancti  Pauli  in  Zonia  ordinis  sancti  Auguslini  caméra- 
censis  dyocesis,  pro  libraria  ;  f.  104''  :  Liber  monasterii  sancti  Pauli  in  Zonia  quod 
dicitur  vulgariter  Rodencloester  canonicorum  regularium  ordinis  sancti  Augustini 
apud  Bruxellam  cameracensis  dyocesis  ;  f.  154  :  Liber  cenobii  beati  Pauli  de  rubea 
valle  in  Zonia ^  et  f.  197  :  Liber  sancti  Pauli  in  Zonia  ordinis  sancti  Augustini 
cenobii.  F.  288%  il  y  a  cette  note  :  Cont  sy  allen  liden  dat  ic  jofjer  Margarete. 
L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  1  et 
f.  302\  Denii-reliure  moderne,  dos  en  maroquin  brun  avec  le  titre  doré  :  Gerardi 
magni  de  clericis  concubinariis  cum  aliorum  opusculis,  XVsaec,  :  plus  bas,  le  mono- 
gramme couronné  de  Léopold  ler. 

1505.  (2285-301). —Floretus. 

1.  (F.  Iv).  Table  des  matières. 

2.  (F.  2-45v).  [Magisler  Everardus  Foegk,  decanus  Traieetensis. 
Resolutiones  certorum  dubiorum]  (4). 

3.  (F.  45-46^).  Hugo  de  sangto  Vjgtore.  Extrait. 

4.  (F.  47-48).  [De  septem  capitalibus  viciisj. 

5.  (F.  48v-52v).  Spéculum  peccatorum  beati  Augustinl  =  PL.^ 
t.  XL,  col.  983  sqq. 

6.  (F.  53-53^).  Sentences  diverses. 
Le  feuillet  54  est  blanc. 

7.  (F.  55-76^).  Summa  Alberti  de  laudibus  béate  Marie  (5). 
Les  feuillets  77  et  78  sont  blancs. 

8.  (F.  79-104V).  Floretus.  Inc.  Nomine  floretus  liber  incipit  ad  vota 
setus,  semper  erit  tutus  eius  documenta  secutus.  Des.  Laus  tibi  rex 
datur,  nam  libri  finis  habetur. 

9.  (F.  105-106).  Tabula  floreti. 


(1)  Publiée  Act.  SS.,  Cet.  t.  IV,  p.  466. 

(2)  Cf.  C.  DE  ViscH,  Bibl.  script,  sacri  ord.  cisterc,  p.  259. 

(3)  Cf.  Act.  SS.,  Cet.  t.  IV,  p.  419. 

(4)  Cf.  FoppENs,  Bibl.  Iklgica,  p.  271. 

(5)  Alberti  Magni  opéra  omnia^  Lugduni,  1651,  t.  XX,  p.  157. 

CATAL.  BIBL.  ROYALE,  T.   II.  26 


402  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

10.  (F.  107-138^).  Tractatus  de  tribus  votis  subslantialibus, 
authore  Henrigo  a  Goesveldia  priore  Carthusianorum  prope  montem 
S.  Gertrudis  (1). 

11.  (F.  139-139^).  Epistola  Urbani  quinli  pridie  nonas  aprilis  ponti- 
ficatus  anno  septimo.  ^ 

Le  feuillet  1^  est  blanc. 

12.  (F.  141-170).  Tractatus  magistri  Alani  super  cantica  canti- 
corum.  =  PL.,  t.  GGX,  col.  51  sqq. 

13.  (F.  171-182V).  Stella  clericorum  (2). 

14.  (F.  183-183V).  Hymnus  de  beata  Waldetrude  electa.  =  RH., 
n.  19276. 

15.  (F.  184-192).  Legenda  sancte  Waldetrudis  electe.  =  BHL., 
n.  8777. 

16.  (F.  192v).  Sequentia  de  beata  Waldetrude  electa.  Inc,  Laudetj 
Deum  plebs  devota. 

Le  feuillet  193  est  blanc. 

17.  (F.  194-200).  Legenda  sancti  ludoci.   =  BHL.,  n.  4505. 
L'épître  dédicatoire  et  le  prologue  manquent. 

18.  (F.  200V-204V).  [Office  de  S.  Josse]  (3). 

19.  (F.  205-219).  Liber  Ambrosii  episcopi  Mediolanensis  de 
Thobia.  =  PL.,  t.  XIV,  col.  759  sqq. 

Les  feuillets  219v-220v  sont  blancs. 

20.  (F.  221-240).  Meditationes  venerabilis  patris  domni  Guigonis] 
prioris  Gartusie  de  veritate  et  pace  (4). 

Le  dernier  feuillet  de  garde  contient  un  fragment  de  l'évangile  de  ; 
S.  Matthieu,  chap.  xx. 

Papier,   avec    nombreux   feuillets   de    parchemin   intercalés  ;   240   feuillets 
0*^,217  X  O^jM?;  XV«  siècle.  F.  1%  on  lit  :  Me  liber  perlinel  monasterio  canonico- 
rum  regularium  in  Korsendonc  ;  f.   140''  et  IS'^."  :  Isle  liber  est  monasterii  de\ 
Korssendonc  prope  Turnout  in  Brabantia.  La  cote  de  cette  bibliothèque,  X.  4,  se] 
trouve  f.  1'.  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 

1506.    (1711-12).   —   GORREGTORIUM  BIBLIGUM. 

1.  (F.  1).  Prologus.  Inc.  Litterarum  sacrarum  latine  interprète 
beato  leronimo  in  epistola  ad  Sunnam  et  Fretelam  fratres.  Des.  Ubi 
evidens  estrivulum  a  suo  fonte  procedere  praeceptis  approbare. 


(1)  Sur  Henri  van  Goesveldt  f  1410,  au  Val-de-Grâce  près  de  Bruges,  voir] 
A.  J.  VAN  DER  A  A,  Biographisch  Woordenboek  der  Nederlanden,  t.  III,  p.  597.  Cf.j 
supra,  p.  366,  n.  5. 

(2)  Cf.  supra,  pp.  368,  398. 

(3)  Cf.  supra,  p.  332.  Cependant  cet  office  est  différent  de  celui  du  manuscrit 
n.  1409  (9737-38)  qui  a  été  publié  par  les  Bollandistes,  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl. 
reg.  Bruxell.j  t.  Il,  p.  350-55. 

(4)  Voir  PL.,  t.  GLIII,  col.  592. 


RECUEILS   DE    PATROLOGIE  403 

2.  (F.  1-82).  [Gorrectorium  biblicum].  Inc.  Egenesi.  l.ca.  a.  terra 
autem  erat  inanis  et  vacua.  Des.  anti.  vilibus  isto  infra  partem  eius 
de  libro  vite. 

3.  (F.  83-122).  [Grammatica  graeca  et  hebraica].  Inc.  Quoniam 
quedain  glose  mencionem  faciunt  de  litteris  et  vocabulis  hebreis  et 
grecis.  Des.  thisselen.  november. 

Parchemin;  122  feuillets; 0»,268  X  0M85;  XI V«  siècle;  deux  colonnes.  F.  1,  on 
\\i:  Augmtini  Hunaei  codex  fuit,  et  Societatis  lesu  Ânt.  D.P.  Reliure  moderne, 
veau  racine, 

1507.    (11.1144).    —   GOMMENTARII  BIBLIGI. 

1.  (F.  1-50).  [Gommentarius  in  Genesim].  Inc.  In  principio  taber- 
naculum  Moysi  coopertum  erat  cortinis. 

2.  (F.  51-148).  [Gommentarius  in  Isaiam].  Inc.  Audite,  celi,  et 
auribus  pereipe  terra. 

Parchemin;  148  feuillets, plus  deux  de  garde ;0™,274  X  O-^jlG;  XIV«  siècle;  deux 
colonnes;  signatures  i-vi,  i-xii.  Au  verso  du  feuillet  de  garde,  on  lit  :  Liber  ecclesis 
sancle  Marie  de  Âlna  .  Qui  eum  abstuleril  vel  aliqua  fraude  alienaverit .  Anathema 
sit,  et  f.  148  :  Liber  sancle  Marie  de  Alna,  servanli  benediclio .  Amen  (1).  Au  premier 
feuillet  de  garde,  il  y  a  la  cote  4726  de  la  collection  Phillipps,  d'où  ce  volume  a 
été  acquis  par  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise;  au  dos, 
le  titre  doré  :  De  tabernaculo  Moysi. 

1508.(20030-32). — Flores  paradisi. Extraits  des  œuvres  des  Pérès. 

1.  (F.  1-18V).  Prologue  et  tables. 

2.  (F.  19^-49).  Excerpta  sententiarum  de  libris  beati  Augustini 
episcopi. 

3.  (F.  49-55).  [Excerpta  ex  Hieronymo]. 

4.  (F.  55-66).  [Ex  Ambrosio]. 

5.  (F.  66v).  Epistola  sancte  Hildegardis  ad  Golonienses  de  futura 
turbatione  clericorum.  =  PL.,  t.  GXGVII,  col.  244-53. 

6.  (F.  66v).  Epistola  sancte  Hildegardis  ad  sanctum  Bernardum.  = 
Ibid.,  col.  189-90. 

7.  (F.  67-80).  [Excerpta  ex  Gregorio]. 

8.  (F.  80-109).  Ex  opusculis  sancti  Bernardi. 

9.  (F.  109-llOv).  [Ex  AmbrosioJ. 

10.  (F.  111-117V).  [ExAtjgustino]. 

11.  (F.  117^-126^).  [Ex  Hieronymo,  Hilario,  Isidoro,  Gassiodoro]. 

12.  (F.  126V-133).  [Ex  diversis  Patribus  et  Seneca]. 

13.  (F.  133-137V).  [Ex  Ghrysostomo]. 


(1)  C'est  probablement  le  volume  désigné  par  Sanderus,  Bibl.  belg.  mss.,  part,  ir, 
p.  238,  dans  la.  prima  classis,  decuria  nowa,  sous  le  titre  Glossa  in  Genesim  et  Isayam, 
iineAuclore. 


404  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

14.  (F.  137^-147^).  [Ex  Gilleberto  super  Canticum,  sermonibus 
Pétri  Ravennatis,  Leone  papa,  Origene]. 

15.  (F.  147^-157^).  I  Ex  Iohanne  Ghrysostomo]. 

16.  (F.  157^-187^')-  [Ex  Senega,  Boetio,  CigeroneJ. 

17.  (F.  187V-191V).  [Ex  diversis]. 

18.  (F.  191^-206^).  Ex  Ovidio,  Horatio,  Claudiano,  Iuvenali, 
LuGANO,  etc. 

19.  (F.  206V-230V).  [Ex  Bernardo  et  Augustino]. 

Parchemin  ;  231  feuillets  ;  0%35  X  0^245  ;  XIV«  siècle;  deux  colonnes.  F.  231, 
on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Villari  in  Brahantia.  Reliure  veau  racine  ;  au  dos,  le 
titre  doré  :  Flores  Patrum. 

1509.  (10001-02).  —  Extraits  des  Pères,  sous  le  titre  de  Manipulus 
fiorum. 

Ce  traité  est  divisé  en  trois  livres. 

1.  (F.  l-4v).  De  Deo  in  communi,  de  Trinitate,  de  Christo,  de  Sancto 
Spiritu,  de  Gorpore  Ghristi,  de  beata  virgine  Maria,  de  bonis  angelis, 
de  malis  angelis,  de  prelatis,  de  predicatoribus,  de  bonis  religiosis,  de 
malis  religiosis,  de  iudicibus,  de  advocatis,  de  dignitate,  de  contemptu 
mundi,  de  morte,  de  iudicio  ultimo. 

2.  (F.  22-46).  Ordinatio  secundi  voluminis.  De  mala  societate,  de 
temptatione,  de  cogitatione,  de  delectatione,  de  consensu,  de  superbia, 
de  avaricia,  de  luxuria,  de  ira,  de  gula,  de  invidia,  de  accidia,  de  odio,  de 
malitia,  de  simulatione,  de  duricia  cordis,  de  ingratitudine,  de  periurio, 
de  blasphemia,  de  mendacio,  de  falso  testimonio,  de  excusatione,  de 
maledicto,  de  verbis  ociosis,  de  multiloquio,  de  murmuratione,  de 
detractione,  de  adulatione,  de  contumelia,  de  negociatoribus,  de  usu- 
rariis,  de  raptoribus,  de  fornicatoribus,  de  peceato  contra  naturam, 
de  adulteriis,  de  homicidio,  de  furto,  de  symonia,  de  sortilegiis,  de 
pénis  inferni. 

3.  (F.  47-69).  Ordinatio  tertii  voluminis.  De  gratia,  de  voluntaria 
paupertate,  de  fide,  de  spe,  de  caritate,  de  quatuor  virtutibus,  de 
iustitia,  de  prudentia,  de  fortitudine,  de  temperantia,  de  virginitate,  de 
humilitate,  de  obedientia,  de  penitentia,  de  contricione,  de  confessione, 
de  satisfactione,  de  elemosina,  de  oracione,  de  ieiunio,  de  contritione, 
de  pace,  de  pacientia,  de  disciplina,  de  laude  crucis,  de  perseverantia, 
de  gaudiis  paradisi. 

4.  (F.  70-106).  [Alexander  de  Villa  Dei.  Gompendium]  (1). 

Parchemin;  106  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  0"',192  X  0°>,125;  XV«  siècle;  très 
jolies  initiales  rouges  et  bleues  rehaussées  d'or.  F.  1.  on  lit  :  Socielalis  lesu 
Mechliniae  P.  ex  dono  de  testamenio  D.  Barentij  ex  Bibl.  Mai.  L'estampille  rouge, 


(1)  Cf.  FabriciÛs-Mansi,  Bibl.  lai.  med.  etinf.  ael.,  Fatavii,  1754, 1. 1,  p.  68. 


RECUEILS   DE    PATHOLOGIE  405 

aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale,  se  trouve  f.  1  et  f.  106\  Reliure 
moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Manipulus  florum,  qui  se  trouve  aussi 
à  l'intérieur  sur  une  étiquette  de  maroquin  rouge;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique 
et  l'inscription  Bibl.  royale. 

1510.  (IL  1766).  —  Fragments. 

Ce  volume  est  composé  de  fragments  de  feuillets  de  garde  d'anciens 
manuscrits. 

1.  (F.  i-P).  [De  propheta].  —  Ce  fragment  est  en  écriture  anglo- 
saxonne. 

2.  (F.  2-3v).  Fragments  d'un  commentaire  sur  la  Genèse. 

3.  (F.  4-4v).  [De  baptismo]. 

4.  (F.  5^-6v).  Tractatus  Aurelii  Augustini  episcopi  primus  de 
psalmo  centesimo  primo. 

5.  (F.  7).  Table  des  matières  d'un  volume  d'œuvres  de  S.  Augustin, 
puis 

a)  Vox  libri. 

Inc.  Barbara  quid  prodest  aut  quid  romana  trophea 
Nosse,  quid  ethereas  solis  adiré  vias  ? 

b)  Vox  librarii. 

Lie.  Quid  prodest  homini  celi  lustrasse  meatus  ? 

6.  (F.  8-9v).  [Beda.  De  aetatibus  mundi]. 

7.  (F.  9-9v).  Omelia  sexta. 

8.  (F.  10-lOv).  Commentaire  biblique. 

9.  (F.  11-12V).  Commentaire  biblique. 

10.  (F.  1B-14V).  [Vitae  patrum]. 

11.  (F.  15-16V).  [De  abbate]. 

12.  (F.  17-17^,  20-20^').  De  quatuor  virtutibus  cardinalibus. 

13.  (F.  18-19^).  Fragments  de  droit  canon  :  de  blgamis,  de  dericis 
peregrinis. 

14.  (F.  21-22V).  [De  confcssione]. 

15.  (F.  23-24V).  [De  sacramentis]. 

16.  (F.  25-25V).  Liber  sancti  Augustini  episcopi  de  fide  et  operibus. 

17.  (F.  26-26V).  [Depaupertate  religiosa]. 

18.  (F.  27-27V).  [De  filio  prodigo]. 

19.  (F.  28-29V).  Décrétales. 

20.  (F.  30-33V).  Fragment  d'un  traité  de  théologie. 

21.  (F.  34-34V).  De  taciturnitate,  de  humilitate. 

22.  (F.  35-36^).  Circa  prologum  libri  summarum. 

23.  (F.  37-37V).  Fragment  de  droit  canon. 

24.  (F.  38-39^).  Fragment  d'un  ordinaire  de  monastère  (de  cha- 
noines de  Saint- Augustin?)  ad  missam  conventualem,  de  processio- 
nibus. 


406 


MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHEQUE   ROYALE 


25.  (F.  40-40^).  [Gassiani  collationes].  De  providentia  sive  con- 
templalione. 

26.  (F.  41-42^).  [Sermo  de  circumcisione  Ghristi]. 

27.  (F.  43-44^).  Fragment  de  commentaire  sur  l'Écriture. 

28.  (F.  45-46V).  Fragments  de  droit  canon  L/éer  secundus  de  iudiciis. 

29.  (F.  47-48V).  Décrétales. 

30.  (F.  49-5  Iv).  [Sermo  de  penitentia]. 

Dans  les  marges  du  f.  49^,  il  y  a  une  recette  :  Cura  qualiter  contra 
ablationem  urine  seu  eius  diminutionem, 

31.  (F.  52-53^).  Fragment  d'un  commentaire  sur  l'Apocalypse. 

32.  (F.  54-56^).  Extraits  de  droit  canonique. 

33.  (F.  57-57^,  59-59^).  De  proximo  brevis  doctrina. 

34.  (F.  58-58^).  Extraits  de  commentaire  sur  l'Écriture. 

35.  (F.  60-61V).  Courts  extraits. 

36.  (F.  62-68^).  Fragments  de  droit  canon. 

37.  (F.  69-69V).  Extrait  de  la  Vie  de  S.  Augustin. 

38.  (F.  70-71V).  De  iustificatione. 

39.  (F.  72-73V).  [De  diabolo]. 

40.  (F.  74).  Encomion  et  laus  scripturae  sacrae. 

41.  (F.  75-77).  [De  sacramentis]. 

Parchemin;  77  feuillets  de  diverses  dimensions;  X«-XVP  siècle.  F.  1,  on  lit  : 
Istum  librum  dédit  nobis  Wilhelmus  de  Mommalia  canonicus  sancH  Lamberti 
Leodiensis.  Oretis  Deum  pro  anima  ipsius  quia  benefactor  et  amicus  noster  magnus 
fuit.  —  Sum  de  Molinis.  Hoc  volumen  est  monasterii  Molinensis.  F.  8,  il  y  a  le  nom 
propre  :  Niclaus  de  Cueninck  anno  1590,  et  f.  13,  la  note  :  Liber  monasterii  Stabu- 
lensis,  et  f.  23  :  Franciscus  de  Leeuw  1.  N.  1.  Demi-relim-e  parchemin. 


SUPPLÉMENT  (1) 


1511.  (5339-44).  —  Prudentius.  Opéra  (2). 

1.  (F.  1-19).  Liber  cathemerinon.  =  PL.,  t.  LIX,  col.  775  sqq. 

2.  (F.  19V-70).  Liber  peristephanon.  =  PL.,  t.  LX,  col.  275-591. 

3.  (F.  70^-75).  Ymnus  natalis  Domini,  Epiphaniae.  =  PL.,  t.  LIX, 
col.  888-914. 

4.  (F.  75-92).  Liber  apotheoseos.  =  Ihid.,  col.  921-1006. 

5.  (F.  92-106V).  Amartigenia.  =  Ihid.,  col.  1007-78. 

6.  (F.  106V-120V).  Psychomachia.  =  PL.,  t.  LX,  col.  4-90. 

7.  (F.  120^-148).  Liber  contra  Symmachum.  =  Ibid.,  col.  118-258. 

8.  (F.  148).  [Prudentius].  De  opusculis  suis. 

9.  (F.  148-150^).  Capitula  quaedam  de  veteri  et  novo  leslamento. 

Parchemin;  150  feuillets;  0'",243  X  O^^ô;  XP  siècle;  plusieurs  feuillets  sont 
écrits  sur  deux  colonnes.  Ce  manuscrit  provient  de  l'abbaye  de  Gembloux,  bien 
qu'il  n'y  ait  aucun  indice  extérieur  de  cette  provenance.  Reliure  veau  brun;  au 
dos,  le  titre  doré  :  L.  Metric.  Prudenli. 

1512.  (310).  —  S.  AuGusTJNUs.  Ultima  quinquagena  psalterii.  = 
PL.,  t.  XXXVII,  col.  1293  sqq.  (3). 

Parchemin  ;  238  feuillets,  plus  trois  de  garde;  0'",388  X  0'°,275;  XV»  siècle  (1421), 
car  on  lit,  f.  238*  :  Iste  liber  est  fralrum  canonicorum  monaslerii  Ilubee  vallis  alias 
sancti  Pauli  in  Zonia  et  a  quodam  fratre  eiusdem  monaslerii  regulari  concanonico 
scriptus  esl  et  finitus  anno  Domini  M°.  CCCC.  XXI,  XVII I  die  februarii  secundum 
morem  et  modum  dyocesis  Cameracensis.  Deux  colonnes  ;  initiales  rouges  et  bleues; 
titre  courant,  signatures  a/-^;-F/.  F.  1,  une  petite  miniature  représente  le  Christ 


(1)  Ce  supplément  comprend  la  description  d'un  certain  nombre  de  volumes  de 
Patrologie  qui,  pour  des  circonstances  diverses,  n'ont  pu  être  insérés  à  leur  rang. 
Nous  avons  décrit  dans  ce  tome  deuxième  du  Catalogue  tous  les  ouvrages  de  Patro- 
logie qui  se  trouvaient  à  la  Bibliothèque  royale  à  la  date  du  1"'  juillet  1902. 

(2)  Voir  plus  haut,  p.  46-52. 

(3)  Voir  plus  haut,  p.  115-23. 


408  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE   ROYALE 

au  jardin  des  Oliviers^  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque  nationale  de  Paris 
R.F.,  se  trouve  f.  1  et  f,  238\  Reliure  ancienne  restaurée,  ais  de  bois  recouverts 
de  veau  brun  estampé. 

1513.  (9137).  —  S.  AuGusTiNus.  De  civitate  Dei  (1). 

1.  (F.  1).  Fragment.  Inc.  mutil cum  mundus  ipse  in  maligno 

positus  siL  Des.  mutil.  nobis  utendum  esse  cognoscimus. 

2.  (F.  lv-215).  Libri  Aurelii  Augustini  de  gloriosissima  civitate  Dei 
numéro  XXII.  =  PL.,  t.  XLI,  col.  315  sqq. 

Parchemin;  215  feuillets;  0°*,4O2  X  O'^jSS;  XII" siècle;  deux  colonnes;  superbes 
lettrines  en  toutes  couleurs  à  entrelacs  et  à  personnages.  F.  1,  il  y  a  la  note  : 
lohannes  Livineius  canonicus  sancli  Pelri  Leodiensis,  et  en  dessous  :  Collegii 
Societatis  lesu,  Anlverpiae  1599  D.  P.  Reliure  moderne,  veau  racine  ;  au  dos,  le 
titre  doré,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  S.  Augu- 
stinus.  De  Civitate  Dei. 

1514.  (20942).  —  S.  Gregorius  magnus.  Excerpta  (2). 

1.  (F.  1-lv).  Extraits. 

2.  (F.  2-99^).  Ex  operibus  b.  Gregorii  pape,  ex  nioralibus,  ex 
dyalogo,  etc. 

3.  (F.  100-115).  Ex  Ghrisostomo. 

4.  (F.  115V-116).  Minutiones  et  pitantiae  conventus.  —  Dans  l'énu- 
mération  des  fêtes,  on  distingue  S.  Eucher,  S.  Libert,  S.  Remi^ 
S.  Martin,  S.  Trond,  S.  Nicolas. 

5.  (F.  116^).  De  confortantibus  stomachum,  nocentia  stomacho. 

6.  (F.  118-164).  Ex  libro  moralium. 

7.  (F.  164v-195v).  Ex  Augustino  de  verbis  Domini.  —  Extraits. 

Papier;  195  feuillets  ;  0'",145  X  0'",098;  XVP  siècle.  Reliure  moderne,  peau  de 
chamois. 

1515.  (IL  192).  —  S.  IsiDORus.  De  sunmio  bono  (3). 

C'est  le  traité  intitulé  Liber  sententiarum.  =  PL.,  t.  LXXXIII, 
col.  537-733. 1>^5.  mutil.  Si  iam  caveat  peccare,  qui  misericordiam 
impertitur...  (n.  6). 

Il  y  a  d'assez  grandes  lacunes  dans  le  livre  III. 

Parchemin;  93  feuillets;  0%19  X  0'n,115;  XIP  siècle.  Les  23  derniers  feuillets 
sont  intervertis.  Au  verso  de  la  couverture,  il  y  a  la  cote  1.  theca  IX  de  l'abbaye  de 
Parc,  dont  les  armoiries  ont  été  grattées  sur  les  deux  plats.  On  lit  aussi  :  De  Ram 
Lov.  Presb.  1837.  Reliure  veau  brun  ;  au  dos,  le  titre  doré  :  Isidor.  desum.  bono  ; 
tranche  rouge. 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  175-78. 

(2)  Voir  plus  haut,  p.  237  sqq. 

(3)  Cf.  plus  haut,  p.  279-81. 


SUPPLÉMENT  409 

1516.  (8732).  —  S.  IsiDORUs.  De  summo  bono  (1). 

1.  (F.  P  et  93).  Fragment,   en  flamand.  Inc.   Die  seven  pater 
nostris  (sic)  leest  in  syn  doots  bedde. 

Les  feuillets  2-5  sont  blancs. 

2.  (F.  6-93).  Liber  Ysidori  de  summo  bono.  =  PL.,  t.  LXXXIII, 
col.  537  sqq. 

Papier,  au  filigrane  de  la  tête  de  bœuf  surmontée  de  la  croix;  93  feuillets; 
0^21X0™,145;  XV«  siècle  (1483).  car  on  lit  f.  93  :  Fmt7us  et  scnplus  per  manus 
fralris  Adriani  de  Moye,  professi  huius  doinus,  a  prima  fiindalione  quinlus  in  ordiney 
anno  etatis  sue  Ixxvi",  professionis  vero  sue  liiii".  Scriplus  finilus  ul  supra  anno 
DominiM^  ccccp.  IxxxiVtP  circa  festutn  Epyphame  Do  mini  anno  quo  supra.  F.  1%  il 
y  a  la  note  :  Perlinel  monasterio  regularium  in  Elzeghem  prope  Aldenardam  in 
flandria.  Reliure  ancienne,  veau  brun  estampé,  fers;  fermoirs  en  cuivre. 

1517.  (5321-22).  —  Beda.  Opéra  (2). 

1.  (F.  l-93v).  Liber  expositionis  Bede  presbiteri  de  tabernaculo 
Dei.  =  PL.,  t.  XGI,  col.  393  sqq. 

2.  (F.  94-157^).  Liber  Bede  presbiteri  de  edificatione  templi.  = 
Ibid.,  col.  735-808. 

Parchemin;  157  feuillets;  0™,22  X  O^jlôS;  XIP  siècle;  quelques  initiales  en 
toutes  couleurs;  signatures  A.-L.  Ce  volume  provient  de  l'abbaye  de  Gembloux» 
mais  tout  indice  extérieur  de  cette  provenance  a  disparu,  sauf  la  reliure  caracté- 
ristique, en  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré:  Expositio  Bedae  de  taberna.  Dei; 
tranche  rouge. 

1518.  (9668).  —  S.  Ambrosius  Autpertus.  In  Apocalypsim. 

1.  (F.  1-142V).  Liber  AuTPERTi  in  Apocalypsim  (3). 

2.  (F.  142^-143).  Catalogue  d'une  bibliothèque  de  XLV  volumes, 
probablement  de  Saint-Laurent,  à  Liège  (4). 

Parchemin;  143  feuillets;  O'»^!  X  0™,24;  XIP  siècle.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber 
sancti  Laurentii  in  Leodio.  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos,  le  titre  doré, 
reproduit  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Ambrosius  Aulperlus  in  Apoca- 
lypsim XII  saec.  pars  ^''«. 

1519.  (4164-66).  —  Aldhelmus.  De  virginitate. 

1.  (F.  1-lOv).  Notes  diverses  sur  Aldhelme  et  les  manuscrits  de  ses 
œuvres  (5). 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  279. 

(2)  Cf.  supra,  p.  299. 

(3)  Cf.  P.  L.,  t.  LXXXIX,  col.  1265. 

(4)  Ce  catalogue  a  été  publié  par  F.  X.  Kraus,  Jahrbiicher  des  Vereins  von  Alter^ 
thumsfreunden  im  Rkeinlande  ;  cf.  G.  Bkcker,  Culalogij  n.  60,  et  Th.  Gottlieb, 
Ueber  Millelallerliche  Bibliolheken,  1890,  p.  259. 

(5)  Ces  notes  semblent  être  de  récriture  du  P.  Rosweyde. 


410  MANUSCRITS    DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

2.  (F.  11-74^).  D.  Aldhelmi  occidentalium  Saxonum  episcopi  de 
laudibus  virginitatis  libri  duo.  ==  PL.,  t.  LXXXIX,  col.  103  sqq. 

3.  (F.  Ib-Sl).  Notes  explicatives  sur  le  texte  d'Aldhelme. 

Les  feuillets  87^-88^'  sont  blancs.  La  fin  du  volume  est  occupée  par 
un  exemplaire  de  Sancti  Aldhelmi  Schireburnensis  apud  occidentales 
Saxones  episcopi  libri  duo,  ....  nunc  primum  ex  membranis  m.  s.  cele- 
berrimi  monasterii  S.  Galli  editi.  Dans  les  marges  se  trouvent  des 
variantes  ex  manuscripto  Gandensi  et  manuscripto  Bertiniano. 

Papier;  87  feuillets  pour  la  partie  manuscrite;  0^,20  X  O^jlSô;  XYII»  siècle.  Ce 
volume  provient  de  l'ancienne  bibliothèque  des  BolJandistes,  car  f.  1,  on  en  voit 
la  cote  >ï<  Ms.  9.  Demi-reliure  moderne. 

1520.  (1650).  —  Aldhelmus.  De  virginitate. 

1.  (F.  lv-2).  Notes  d' André  Schott  et  de  Jean  Baleus  sur 
Aldhelme. 

2.  (F.  3-57V).  [Aldhelmus.  De  virginitate].  =  PL.,  t.  LXXXIX, 
col.  103  sqq. 

Le  texte  est  surchargé  de  gloses  interlinéaires  en  latin  et  en  anglo- 
saxon,  qui  ont  été  publiées  par  M.  Haupt,  ZeitschHft  fur  deutsches 
Alterthum,  t.  IX,  1853,  p.  401-530  (1). 

Parchemin  ;  58  feuillets  ;  0^,285  X  0",215  ;  X^  siècle.  F.  3,  il  y  a  la  note  :  Collegii 
Soc.  lesu  Antverp.  D.  P.  Reliure  moderne,  veau  estampé,  avec  l'inscription  en 
relief  :  Regia  Bihl.  Belgica. 

1521.  (9935).  —  RuPERTUs.  Super  lob  (2). 

1.  (F.  1-96V).  Liber  lob  =  PL.,  t.  CLXVIII,  col.  961  sqq. 

Entre  f.  25  et  f.  26,  il  y  a  une  lacune  depuis  le  milieu  du  chap.  XIV 
jusqu'au  milieu  du  chap.  XV,  et  au  XVIl«  siècle  f.  25^,  on  a  ajouté  la 
note  :  Quae  hic  desiderentur,  vide  in  moralib.  B.  Gregorij  lib.  xij.  cap,  6. 
post  principium  usque  ad  xvij  cap.  eiusdem  libri, 

2.  (F.  96v).  Hymne  de  8*^  Marie-Madeleine.  =  BH.,  n.  10210. 

Parchemin;  96  feuillets;  0"',275  X  0™,18;  XIl"  siècle.  F.  2,  on  lit  la  note  :  Liber 
sancti  Laurentii  prope  Leodium  et  f.  96"^  :  Liber  sancti  Laurentij  in  Leodio  .  Si  ^is 
abstulerit  vel  furatus  fuerit,  anathema  sit .  fiât .  fiât .  fiât.  Amen.  F.  1,  il  y  a  la 
note  :  LL,  2-10.  L'estampille  rouge,  aux  faisceaux,  de  la  Bibliothèque  nationale  de 
Paris,  se  trouve  f.  2  et  f.  96\  Reliure  moderne,  veau  racine  aux  filets  d'or;  au  dos, 
le  titre  doré,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  :  Rupertus 
super  lob  XII  saec.  ;  plus  bas,  les  armes  de  Belgique  et  l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1522.  (9739-40).  —  Rupertus  Tuitiensis.  Opéra. 

1.  (F.  lv-102).  [Rupertus  Tuitiensis].  De  glorificatione  Trinitatis  et 
processione  Spiritus  sancti.  =  PL.,  t.  CLXIX,  col.  13  sqq. 


(1)  Cf.  ibid.,  t.  V,  p.  204,  et  Mone,  Quellen  und  Forschungen. 

(2)  Voir  plus  haut,  p.  331. 


SUPPLÉMENT  411 

±  (F.  103-llOv).  De  incendio  et  meditatione  mortis. = PL., t. GLXX, 
col.  333  sqq.  Des.  midil.  et  venter  meus  intremuit  ad  tactum  eius. 

Parchemin;  110  feuillets;  0™,27  X  0"',17;  XIIP  siècle;  superbes  lettrines  en 
toutes  couleurs.  F.  1,  il  y  a  la  note  :  Liber  monasterii  sancti  Laurencii  prope 
leodium,  et  f.  102'  :  Liber  sancti  Laurcntii  Leodii.  Si  quis  hune  furatus  fueritf 
anathema  sit,  fiât,  fiât,  amen.  L'estampille  rouge,aux  faisceaux, de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris  se  trouve  f.  1'  et  f.  110^  Reliure  moderne,  veau  racine;  au  dos, 
le  titre  doré,  reproduit  à  l'intérieur  sur  une  étiquette  en  maroquin  rouge  : 
Rupertus  de  glorificatione  Trinitatis  etc.  ;  en  dessous,  les  armes  de  Belgique  et 
l'inscription  :  Bibl.  royale. 

1523.  (II.  1089).  —  GijiBERTus  de  Novigento  (1).  De  incarnatione 
contra  ludeos. 

1.  (F.  lv-22v).  [GuiBERTusJ.  Liber  de  virgine  matre.  =  PL.,  t.  GLVI, 
col.  489. 

2.  (F.  22^-102).  Liber  iustificationum  ecclesie  sub  figura  vidue 
Sareptane  (2). 

3.  (F.  102-165^).  [HoNORius  Augustodunensis].  Expositio  super  can- 
tica  canticorum.  =  PL.,  i.  GLXXII,  col.  347  sqq. 

4.  (F.  165^-170).  Liber  magistri  Hugonis  de  sapientia  Ghristi  ad 
magistrum  Gualterium  de  Maurilania.=  PL.,  t.  GLXXVI,  col.  845-56. 

Parchemin  ;  170  feuillets;  0"',312  X  0",223;  XIIP  siècle;  quelques  belles  lettrines. 
F.  102,  une  miniature  représente  le  Christ  et  l'épouse  du  cantique  des  cantiques. 
F.  1,  on  lit  :  Liber  sancte  Marie  de  Alna  (3),  et  4670.  Ph[illipps].  Ce  volume  est 
entré  dans  la  Bibliothèque  royale  en  1888.  Demi-reliure,  toile  anglaise  ;  au  dos,  les 
titres  dorés  des  différents  traités. 

1524.  (11446-47).  —  Emmo.  De  vita  futura. 

1.  (F.  1-75).  [Emmo.  De  vita  futura]  (4). 

2.  (F.  76-97).  Sermo  domni  Odonis *  monachi  Cantuarie  de  muliere        *  cod. 
chananea(5).  '^^^^°^^- 

Parchemin;  97  feuillets,  plus  deux  de  garde;  0'",195  X  O^.ISS;  XIIP  siècle; 
signatures  à  l'encre  rouge  i-x.  F.  97,  il  y  a  la  note  :  Liber  sancte  Marie  in  parcho 
dominorum  ordinis  praemonstratcnsis.  Si  quis  eum  abstulerit,  anathema  sit,  fiai, 
fiât.  Amen.  Au  verso  du  premier  feuillet  de  garde,  à  la  fin  du  volume,  on  lit: 
Liber  sancte  Marie  in  parcho.  Sur  le  premier  plat  intérieur  de  la  couverture,  il  y  a 


(1)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  qui,  part,  ii,  p.  248,  appelle  cet  auteur  :  Liber  tus 
abbas  Tongenlinus  ! 

(2)  Cet  ouvrage  a  été  publié  à  Douai  en  1634  par  Dom  Georges  Galopin,  religieux 
de  Saint-Ghislain.  Il  s'en  conserve  un  autre  exemplaire  manuscrit  à  la  Biblio- 
thèque royale  sous  la  cote  II.  979  ;  voir  plus  bas,  p.  412,  n.  1525. 

(3)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  248,  decuria  terlia. 

(4)  Voir  plus  haut,  p.  306. 

(5)  Sur  Odon  de  Cantorbéry,  voir  Fabricios-Mansi,  Bibl.  lat.  med.  et  inf.  ael., 
t.V,  p.  155-56. 


412  MANUSCRITS    DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

la  cote  1.  theca  X,  les  armoiries  de  l'abbaye  de  Parc  qui  se  trouvaient  sur  les  deux 
plats,  ont  été  grattées.  Reliure,  veau  brun;  au  dos,  le  titre  doré  :  Emmo  de  vila 
fuluray  tranche  rouge. 

1525.  (IL  979).  —  Honorius  Augustodunensis.  Expositiones  super 
canticum  canticorum. 

1.  (F.  1).  Diverses  notes  et  exercices  de  plume. 

2.  (F.  lv-75v).  ViduaSareptana(l). 

3.  (F.  75^-129).  [Honorius  Augustodunensis].  Expositiones  super 
canticum  canticorum.  =  PL.,  t.  GLXII,  col.  347  sqq. 

F.  129,  il  y  a  dans  la  marge  inférieure,  une  note  de  Georges 
Galopin,  au  sujet  d'un  manuscrit  de  Hautmont  contenant  aussi  la 
Vidua  Sareptana. 

4.  (F.  129-180).  Evangelica  historia.  Inc.  Designantur  quatuor 
evangeliste  quatuor  figuris. 

5.  (F.  180-186V).  Divers  extraits. 

Parchemin;  186  feuillets;  0™,329  X  O^-jâl  ;  XIIP  siècle;  deux  colonnes;  f.  1',  une 
jolie  lettrine  représente  la  veuve  de  Sarepta.  Ce  manuscrit  provient  de  l'abbaye  de 
Saint-Ghislain  (2);  plus  tard,  il  a  appartenu  à  Sir  Thomas  Phillipps,  l'ex-libris  de  sa 
bibliothèque  Sir  T.  P.  MMdle  Hill  370  se  trouve  au  verso  de  la  couverture.  La 
Bibliothèque  royale  a  acquis  ce  volume  en  1888  pour  fr.  100.  Reliure  moderne,, 
veau  estampé,  avec  l'inscription  en  relief:  Regia  Bibl.  Belgica. 

1526.  (21210-14).  —  Hugo  de  sangto  Vigtore.  Opéra  (3). 

1.  (F.  1-40).  Dialogus  fidei  christiane.  Ghristianus  contra  Sarace- 
num.  /ne.  Sic  Deus  dilexit  mundum  ut  filium  suum  unigenitum  daret... 
Saracenus  ait. 

2.  (F.  4^-58).  Spéculum  peccatorum.  =  FL.,  t.  XL,  col.  983  sqq. 

3.  (F.  59-93).  Apologeticus  liber  Pétri  Damiani  humilis  monachi  de 
contemptu  seculi.  =  FL.,  t.  GXLV,  col.  251  sqq. 

4.  (F.  93-109^).  Liber  Hugonis  de  sangto  Vigtore  de  contemplacione 
mundi  sive  de  operibus  trium  dierum.  =  PL.^t.GLXXVI,coL811  sqq. 

5.  (F.  109^-121).  Tractatus  brevis  et  utilis  de  virtutibus. 

6.  (F.  121-122).  De  caritate  ex  libro  Hugonis  de  sangto  Vigtore. 

7.  (F.  122-125).  [De  anima].  —  Extrait. 

8.  (F.  125v-126v).  Spéculum  monachorum  beati  Bernardi.  =  FL., 
t.  GLXXXIV,  col.  1175. 

9.  (F.  126V-127V).  Beatus  Bernardus  abbas.  —  Extraits. 

10.  (F.  127^-133).  Notabilia  de  confessione,  de  penitencia,  de  virgi- 
nibus,  de  angustia  reproborum,  de  gula,  de  contricione,  de  continencia 
gustus,  de  amore  Dei,  de  caritate.  —  Extraits  des  Pères. 


(i)  Cf.  supra,  n.  1523  (IL  1089),  p.  411. 

(2)  Cf.  A.  PoNCELET,  S.  L,  Les  Annales  de  Saint-Ghislain,  p.  372,  cf.  p.  246. 

(3)  Cf.  supra,  p.  335. 


SUPPLÉMENT  413 

Papier  au  filigrane  de  la  lettre  P;  133  feuillets;  0«',293  X  0'°,20;  XV« siècle;  deux 
colonnes.  F.  1  et  f.  40,  deux  miniatures  représentant  le  chrétien  et  le  mahométan, 
le  juste  et  le  i)écheur.  Demi-reliure  moderne;  au  dos,  le  titre  doré  :  Chrislianus 
contra  Sarracenum  et  varia  historica. 

1527.  (3401).  —  S.  Bernard.  Sermons  sur  le  cantique  des  canti- 
ques traduits  en  flamand,  par  Luc  van  Eyck  (1). 

Titre.  Sermoen  dat  de  hoonichvloeyende  doctoor  santte  Barnaert 
abt  van  Glareval  des  ordens  van  Gystercien  gemaect  heeft ....  op 
cantica  canticorum  (^).  Des.  miitil.  (sermo  XXX).  Nochtans  bey  gader 
hebben  haar  geprofiteert. 

Les  feuillets  77^-78  sont  blancs,  mais  il  n'y  a  pas  d'interruption 
dans  le  texte. 

Papier,  au  filigrane  de  l'aigle;  128  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  0"',30  X  0",195: 
XVI«  siècle,  (1590-91)  car  f.  8,  on  trouve  la  date  :  Anno  1590,  f.  5r  :  Hel  eyndv 
vanl  XlIIj  sermoen  met  Gods  hulp  ende  eer  anno  1591.  Broeder  Lucas  van  Eyck  ; 
f.  06"  :  Hier  eynndet  XF*'^  sermoen,  hier  broeder  Lucas  van  Eyck  anno  1591  ;  f.  73 
et  f.  124,  il  y  a  le  nom  propre  :  Broeder  Luycas  van  Eyck,  et  f.  92%  on  lit  :  Broder 
Lucas  van  Eyck  heeft  dit  overgeset  totter  lattyn  in  duysen.  Deux  colonnes.  Au 
troisième  feuillet  de  garde,  en  tête,  se  trouve  la  note  :  Dit  boeck  heeft  gheschreven 
suster  Katherijna  van  Eyck  ende  begert  nae  haer  doot  die  eerwerdige  paters  der 
societeyt  Jésus  sullen  hebben  ende  bidt  om  Gods  wil  voor  haer  te  willen  bidden  wl 
caritaten  dat  ons  lieve  heer  haer  wil  bermherlich  sijn,  et  f.  1,  on  lit  :  CoUegii  Socie- 
latis  lesu  Sylvaeducis  anno  1626 .  B.  M.  Demi-reliure  moderne. 

1528.  (1950-53).  —  Guerricus.  Sermones  (3). 

1.  (F.  lv-2v).  De  domno  Guerrico  quondam  monacho  Glarevallis 
postea  abbate  Igniaci  qui  fuit  horum  sermonum  editor  devotus.  = 
PL.,  t.  GLXXXV,  col.  10. 

2.  (F.  2^-3^).  Quanta  districtione  domnus  abbas  Guerricus  conscien- 
iiam  suam  in  obitu  suo  discusserit  ^=  Ibid.,  col.  1059-60. 

3.  (F.  4-133).  Sermones  Guerrici  abbatis  Igniacensis.  =  PL., 
t.  GLXXXV,  col.  11-214. 

4.  (F.  133-133^).  Sermo  beati  Bernardi  de  triplici  génère  cogita- 
tionum.  =  PL.,  t.  GLXXXKI,  col.  623-24. 

5.  (F.  134-134^).  Fragments  de  vers  flamands,  "  het  boekexem- 
plaar  (?).  „ 

Inc.  Die  beter  es  dan  al  dat  goet. 
Des.  Ocht  die  dat  selve  dat  hi  heeft  (4). 


(1)  Cf.  supra,  p.  376. 

(2)  Cf.  PL.,  t.  CLXXXIII,  col.  785 sqq. 

(3)  Cf.  supra,  p.  377. 

(4)  Ce  fragment  a  été  publié  par  Verwijs  dans  Taal    en  Letterbode,  t.  III, 
p.  71-75. 


414  MANUSCRITS   DE    LA   BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

Parchemin;  134  feuillets;  0">,235  X  O^.ITS;  XV«  siècle,  sauf  le  feuillet  134,  qui 
est  du  XIV^  Au  verso  du  premier  feuillet  de  garde,  on  lit  la  note  :  In  Corsendonck 
prope  lurnaudt,  canonici  regiilares  sancti  Auguslini,  et  f.  1  :  Liber  canonicorum 
regulariumin  Korssendonck  prope  turnout.  L'estampille  rouge  de  la  Bibliothèque 
nationale  de  Paris,  R.F.,  se  trouve  f.  1  etf.  133\  Reliure  du  XVIP  siècle,  veau 
brun  estampé. 

1529.  (1819).  —  GuERRicus.  Sermones  (1). 

C'est  la  série  de  sermons  publiée  PL.,  t.  GLXXXV,  col.  11-214. 

Parchemin;  114 feuillets;  0^,25  X  O'^.IQ;  XV" siècle;  deux  colonnes.  F.  1,  on  lit 
la  note  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  Lovaniensis  ex  parte  fralris  Henrici  Vranx 
eiusdem  monasterii  professi.  Hic  fuit  ex  primoribus  huius  oppidi  Lovaniensis  pro- 
cessus anno  Domini  xiiivliiii  ordine  professorum  nonus.  Obiit  vero  primus  iubilea- 
rius  anno  xvHiii'>  ;  de  même,  f.  59  :  Est  liber  hic  sancti  Martini  lovaniensis,  et 
f.  IH"  :  Liber  canonicorum  regularium  vallis  sancti  Martir^  in  lovanio  in  de  grim- 
straten  ex  parte  fratris  Henrici  Vranx. 

1530.  (518-20).  —  RiGARDUs  de  sangto  Victore.  Liber  exceptio- 
num  (2). 

1.  (F.  Iv).  Index. 

2.  (F.  2-1  llv).  [RiGARDus  DE  SANGTO  ViGTORE.  Liber  exceptionum].  = 
FL.,  t.  GLXXVII,  col.  191-284;  t.  GLXXV,  col.  633-750;  t.  GLXXVII, 
col.  899-1210. 

3.  (F.  U2-249).  Moralizationes  super  quosdam  libros  biblie 
scilicet  super  Genesim,  Exodum,  Leviticum,  Numerum,  Deuterono- 
mium,  losue,  ludicum,  Ruth,  primo,  secundo  et  tertio  Regum. 

Les  feuillets  249^-250^  sont  blancs. 

4.  (F.  251-299).  Exceptio  quedam  satis  bona  et  praedicabilis 
super  passionem  Domini.  Inc.  Postquam  cena  facta  fuit  circa  ini- 
tium  noctis  scilicet  hora  completorii.  Des.  llli  autem  abeuntes  munie- 
runt  sepulcrum  signantes  lapidem  cum  custodibus.  Deo  gratias. 

Papier,  au  filigrane  de  la  lettre  P  et  de  Técu  de  Champagne;  de-ci  de-là 
quelques  feuillets  de  parchemin;  299  feuillets,  plus  deux  de  garde;  0'",295  X  0"',208; 
XV«  siècle  (1459),  car  on  lit  f.  299  :  Finitum  et  completum  nec  inceptum  per  me 
Arnoldum  Ghi/fen  (3)  de  prope  Buscoducis  in  Korsendonck  monasterio  canonico- 
rum regularium  sub  proba  stante  nondum  tamen  ad  habitum  receptum,  anno 
Domini  millesimo  quadringentesimo  quinquagesimo  nono  feria  sexta  infra  octava^ 
pasche penultima  videlicet  die  mardi  hora  quinta  postprandium  vel  circiter.  Deux 
colonnes,  quelques  jolies  initiales.  F.  1%  il  y  a  la  note  :  Iste  liber  per  tinet  béate  Marie 
virginis  in  Korssendonck  (4).  Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé. 


(1)  Cf.  supra,  p.  377. 

(2)  Cf.  supra,  p.  380. 

(3)  Cf.  J.  Van  dkn  Gheyn,  L'Obituaire  de  Corsendonck,  p.  10, 14  janvier,  où  j'ai  eu 
le  tort  de  lire  :  Fratris  nostri  Arnoldi  de  Ghissen  presbiteri. 

(4)  Cf.  Sanderus,  Bibl.  belg.  ms.,  part,  ii,  p.  67. 


SUPPLÉMENT  415 

1531.  (1399-4x)4).  —  Rigardus  de  sangto  Vigtore  (1).  Opéra. 

1.  (F.  Iv).  Contenta  libri. 

2.  (F.  2-117).  Opus  magistri  Righardi  de  sangto  Vigtore  super 
apocalipsiin  beati  lohannis  apostoli  et  evangeliste.  =  PL.,  t.  GXGVI, 
col.  683  sqq. 

3.  (F.  117-132).  [Rigardus  de  sangto  Vigtore.  De  eruditione 
hominis  interioris].  Extraits.  =  i6/(/.^  col.  1347  (lib.  III);  col.  1366; 
col.  1299  sqq.  (lib.  II). 

4.  (F.  132-136^).  Tractatus  magistri  Rigardi  de  sangto  Vigtore  de 
iudiciaria  potestate  a  Ghristo  Domino  apostolis  tradita  =  Ibid., 
col.  1177  sqq. 

5.  (F.  136v-153).Obiectiones  magistri  Andrée  secundum  quodiudei 
soient  nobis  opponere  de  nostro  Emmanuele.  =  Ibid.,  col.  601  sqq. 

6.  (F.  153-156).  Meditatio  et  devota  collatio  cum  domino  Ihesu 
Ghristo  domlni  Righardi  de  sangto  Vigtore  (2).  =  PL.,  t.  GLVIII, 
col.  773  sqq. 

Parchemin;  156  feuillets,  plus  cinq  de  garde;  O^jSSô  X  O^jl^;  XV*  siècle;  deux 
colonnes;  initiales  rouges  et  bleues;  ancienne  pagination  1-156  ;  signatures  ai-p^. 
Reliure  ancienne  restaurée,  veau  brun  estampé  ;  sur  le  premier  plat,  l'étiquette  : 
Ricardus  desancto  Victore  super  apocalipsim  cum  diversis  ...et  (r. 

1532.  (14370-71).  —  Alanusde  Insulis.  Opéra. 

1.  (F.  1-42V).  Alanus.  De  fide  catholica  contra  hereticos,  contra 
Valdenses,  contra  ludeos,  contra  paganos  in  4  libris.  =  PL.,  t.  GGX, 
col.  305  sqq. 

2.  (F.  43-60^').  Dyalogus  quidam  de  calamitate  regni  Francie  com- 
positus  a  magistro  Alano  Sartier  (3). 

Papier;  60  feuillets;  0'°,20  X  0™,14;  XV^  siècle.  La  seconde  partie  du  volume  a 
été  écrite  par  Gilles  de  Grespin,  car  on  lit,  f.  60  :  Scriptus  per  me  Egidium  de 
Crespin.  Ge  volume  provient  de  Tabbaye  de  Parc,  car  au  verso  de  la  couverture,  on 
lit  la  cote  :  /.  theca  F,  et  les  armoiries  de  l'abbaye  ont  été  grattées  sur  les  deux 
plats.  Reliure  veau  brun;  au  dos,  le  titre  doré  :  Alanus.  De  Fide  ;  tranche  rouge. 

1533.  (3598).  —  Alanus  de  Insulis.  Opéra. 

1.  (F.  1^-2).  Note  sur  le  traité  suivant. 

2.  (F.  2-86).  Alanus.  De  planctu  nature.  =  PL.,  t.  GGX, 
col.  436  sqq. 

Papier;  86  feuillets  ;  0™,  275  X  0'n,202;  XVI»  siècle.  Reliure  du  même  temps, 
parchemin  rose. 


(1)  Voir  plus  haut,  p.  380  sqq. 

(2)  En  fait,  cette  méditation  est  de  S.  Anselme. 

(3)  Sur  Alain  Ghartier  et  son  œuvre,  voir  G.  Joret-Desclosières,  Alain  Charlier, 
Paris,  1899. 


ADDITIONS  ET  CORRECTIONS 


P,  8,  1.  10,  au  sujet  de  Lambert  van  den  Bulcke,  voir  B.  Van  Dorninck,  Obitua- 
l'ium  monasterii  Loci  sancti  Bernardi,  1901,  p.  73,  ad  diem  24  maii. 

P.  10,  n.  27,  le  Cordiale  quatuor  novissimorum  a  été  souvent  publié.  Cf.  plus  haut, 
p.  318,  note  5,  à  propos  du  manuscrit  1338  (2475-81). 

P.  11,  n.  33,  la  lettre  de  Florent  Radewijns  est  publiée  dans  Sommalius,  Ven.  viri 
Thomae  Malleoli  a  Kempis  opéra  omnia.  Duaci,  1625,  p.  964-65. 

P.  22, 1. 3,  a  fine,  au  lieu  de  t.  XVVII,  lire  t.  XXVII. 

P.  25, 1. 6,  a  fine,  au  lieu  de  Patrum,  lire  Patres. 

P.  26,  voir  sur  le  manuscrit  21205-09,  notre  étude  Un  Manuscrit  de  l'ancienne 
version  du  Pasteur  d'Hermas  dans  Le  Muséon,  Louvain,  1902. 

P.  55,  nn.  4  et  13,  les  deux  lettres  d'Innocent  II  ont  été  éditées  par  Ch.  Ruelens, 
Le  Bibliophile  belge,  t.  VI,  1871,  p.  130-32. 

P.  151, 1. 22,  au  lieu  de  1 120  (20760-82),  lire  1 120  (20760-83). 

P.  163, 1.  34,  au  lieu  de  PL.,  t.  IV,  col.,  lire  col.  602. 

P.  332, 1.  16,  au  lieu  de  Zuplre,  Vire  Zuylre. 

P.  332, 1.  26,  au  lieu  de  t.  GLXXX,  lire  t.  GLXX. 

P.  332, 1.  28,  l'office  et  la  messe  de  S.  Josse  ont  été  publiés  par  les  Bollandistes 
ûans  Calai,  cod.  hagiogr.  bibl.  reg.  Bruxell.,  t.  II,  p.  350-55. 

P.  335, 1.  6,  au  lieu  de  1417  (II.  2535),  lire  1417  (IL  2533). 

P.  349, 1.  3,  a  fine,  au  lieu  de  sancti  Rictrudis,  lire  sancteRictrudis. 

P.  370,  n.  14,  les  vers  mnémotechniques  sur  les  saints  du  calendrier  sont  connus 
sous  le  nom  de  Cisioiaiius,  et  ont  été  publiés  diverses  fois.  Voir  Ersch  und  Grubeb, 
Allgemeine  Encyclopàdie,  t.  XVII,  p.  295-300;  Anzeiger  fiir  Kunde  der  deutschen 
Vorzeit,  1870,  p.  280  ;  H.  Grotefend,  Zeitrechnung  des  deutschen  Mittelalters,  1. 1, 
p.24;t.  II,2,p.l92. 

P.  376,  au  sujet  de  la  version  flamande  des  sermons  de  S.  Bernard  sur  le  cantique 
des  cantiques,  voir  notre  travail  intitulé  Pour  la  Biographie  nationale,  dans  les 
Annales  de  l'Académie  royale  d'archéologie  de  Belgique,  Anvers,  1902. 


TABLE  DES  MATIÈRES 


m.  PATHOLOGIE 

Denis  l'Aréopagite 

Hégésippe 

Origène . 

S.  Cyprien 

Eusèbe  . 

S.  Ephrem 

S.  Basile 

S.  Grégoire  de  Nazianze 

S.  Grégoire  de  Nysse 

S.  Ambroise 

Prudence 

Rufin     . 

S.  Jérôme 

S.  Augustin 

Cassien  . 

Sedulius 

S.  Cyrille  d'Alexandrie 

S.  Prosper     . 

Isaac  d'Antioche   . 

S.  Jean  Chrysostome 

Ennodius 

S.  Césaire  d'Arles 

Pelage    . 

Cassiodore     . 

CATAL.   BIBL.    ROYALE,   T.  II. 


PAGES 
1 

1 

5 

6 
12 
21 
23 
27 
31 
32 
34 
46,  407 
53 
55 
104,  408 
189 
192 
195 
198 
200 
203 
222 
224 
232 
234 


27 


418  MANUSCRITS   DE    LA    BIBLIOTHÈQUE    ROYALE 

PAGES 

S.  Grégoire  le  Grand 237,  408 

Jean  Glimaque 271 

S.  Isidore 273,  408 

Fortunat 289 

Bède 292,  409 

S.  Jean  Damascène 300 

Alcuin 303 

Albin .309 

S.  Anselme 311 

Sigebert  de  Gembloux 323 

Odon  de  Cambrai .        .        .        .       * 324 

Yves  de  Chartres 327 

Hildebert  de  Lavardin 329 

Rupert  de  Deutz 331,410 

Honorius  d'Autun 333,  412 

Hugues  de  Saint- Victor 335,  412 

S.  Bernard 344,  413 

Guerry 379,  413 

Richard  de  Saint- Victor 381,414 

St«  Hildegarde 387 

Pierre  de  Blois '...,..        389 

Adam  de  Saint- Victor 397 

Recueils  de  patrologie .399 

SUPPLÉMENT 407 

Additions  ET  CORRECTIONS .        416 


n 


t 


BlNDîriG  SECT.  DEC  17 1964 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


Brusvselso     Bibliothèque 
royale  de  Belgique. 
Section  des  manuscrits 
Catalogue