Google
This is a digital copy of a book thaï was preservcd for générations on library shclvcs before il was carcfully scanncd by Google as part of a projecl
to makc the workl's books discovcrable online.
Il lias survived long enough for the copyright lo expire and the book to enter the public domain. A publie domain book is one thaï was never subjeel
lo copyright or whose légal copyright lerni lias expired. Whether a book is in the public domain may vary country locountry. Public domain books
are our gateways lo the past. representing a wealth of history. culture and knowledge thafs oflen dillicull to discover.
Marks, notations and other marginalia présent in the original volume will appear in this lile - a reminder of this book's long journey from the
publisher lo a library and linally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries lo digili/e public domain malerials and make ihem widely accessible. Public domain books belong to the
public and wc are merely iheir cuslodians. Neverlheless. ihis work is ex pensive, so in order lo keep providing ihis resource, we hâve taken sleps to
prevent abuse by commercial parties, iiicluciiiig placmg lechnical restrictions on aulomaied querying.
We alsoasklhat you:
+ Make non -commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals. and we reuuest lhat you use thesc files for
pcrsonal, non -commercial purposes.
+ Refrain from autoiiiatcil (/uerying Donot send aulomaied uneries of any sort lo Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical characler récognition or other areas where access to a large amount of texl is helpful. please contact us. We encourage the
use of public domain malerials for thèse purposes and may bc able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each lile is essential for informing people about this projecl and hclping them lind
additional malerials ihrough Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it légal Whatever your use. remember thaï you are responsible for ensuring lhat whai you are doing is légal. Do not assume that just
becausc we believe a book is in the public domain for users in the Uniied Staics. thaï the work is also in ihc public domain for users in other
counlries. Whelher a book is slill in copyright varies from counlry lo counlry. and we can'l offer guidanec on whelher any spécifie use of
any spécifie book is allowed. Please do not assume thaï a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringemenl liabilily can bc quite severe.
About Google Book Search
Google 's mission is lo organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover ihe world's books wlulc liclpmg aulliors and publishers reach new audiences. You eau search ihrough llic lïill lexl of this book un ilic web
al|_-.:. :.-.-:: / / books . qooqle . com/|
Google
A propos de ce livre
Ceci est une copie numérique d'un ouvrage conservé depuis des générations dans les rayonnages d'une bibliothèque avant d'être numérisé avec
précaution par Google dans le cadre d'un projet visant à permettre aux internautes de découvrir l'ensemble du patrimoine littéraire mondial en
ligne.
Ce livre étant relativement ancien, il n'est plus protégé par la loi sur les droits d'auteur et appartient à présent au domaine public. L'expression
"appartenir au domaine public" signifie que le livre en question n'a jamais été soumis aux droits d'auteur ou que ses droits légaux sont arrivés à
expiration. Les conditions requises pour qu'un livre tombe dans le domaine public peuvent varier d'un pays à l'autre. Les livres libres de droit sont
autant de liens avec le passé. Ils sont les témoins de la richesse de notre histoire, de notre patrimoine culturel cl de la connaissance humaine cl sont
trop souvent difficilement accessibles au public.
Les notes de bas de page et autres annotations en marge du texte présentes dans le volume original sont reprises dans ce fichier, comme un souvenir
du long chemin parcouru par l'ouvrage depuis la maison d'édition en passant par la bibliothèque pour finalement se retrouver entre vos mains.
Consignes d'utilisation
Google est fier de travailler en partenariat avec des bibliothèques à la numérisation des ouvrages appartenant au domaine public cl de les rendre
ainsi accessibles à tous. Ces livres soni en effet la propriété de tous et de toutes cl nous sommes tout simplement les gardiens de ce patrimoine.
Il s'agit toutefois d'un projet coûteux. Par conséquent et en vue de poursuivre la diffusion de ces ressources inépuisables, nous avons pris les
dispositions nécessaires afin de prévenir les éventuels abus auxquels pourraient se livrer des sites marchands tiers, notamment en instaurant des
contraintes techniques relatives aux requêtes automatisées.
Nous vous demandons également de:
+ Ne pas utiliser les fichiers à des fins commerciales Nous avons conçu le programme Google Recherche de Livres à l'usage des particuliers.
Nous vous demandons donc d'utiliser uniquement ces fichiers à des lins personnelles. Ils ne sauraient en ell'et être employés dans un
quelconque but commercial.
+ Ne pas procéder à des requêtes automatisées N'envoyez aucune requête automatisée quelle qu'elle soit au système Google. Si vous effectuez
des recherches concernant les logiciels de traduction, la reconnaissance optique de caractères ou tout autre domaine nécessitant de disposer
d'importantes quantités de texte, n'hésite/ pas à nous contacter. Nous encourageons (tour la réalisation de ce type de travaux l'utilisation des
ouvrages et documents appartenant au domaine public et serions heureux de vous être utile.
+ Ne pas supprimer l'attribution Le filigrane Google contenu dans chaque fichier est indispensable pour informer les internautes de notre projet
et leur permettre d'accéder à davantage de documents par l'intermédiaire du Programme Google Recherche de Livres. Ne le supprimez en
aucun cas.
+ Rester dans la légalité Quelle que soit l'utilisation que vous comptez faire des fichiers, n'oubliez pas qu'il est de votre responsabilité de
veiller à respecter la loi. Si un ouvrage appartient au domaine public américain, n'en déduisez pas pour autant qu'il en va de même dans
les autres pays. La durée légale des droits d'auteur d'un livre varie d'un pays à l'autre. Nous ne sommes donc pas en mesure de répertorier
les ouvrages dont l'utilisation est autorisée et ceux dont elle ne l'est pas. Ne croyez pas que le simple fait d'afficher un livre sur Google
Recherche de Livres signifie que celui-ci peut être utilisé de quelque façon que ce soit dans le monde entier. La condamnation à laquelle vous
vous exposeriez en cas de violation des droits d'auteur peut être sévère.
À propos du service Google Recherche de Livres
En favorisant la recherche et l'accès à un nombre croissant de livres disponibles dans de nombreuses langues, dont le franoais. Google souhaite
contribuer à promouvoir la diversité culturelle grâce à Google Recherche de Livres. En effet, le Programme Google Recherche de Livres permet
aux internautes de découvrir le patrimoine littéraire mondial, tout en aidant les ailleurs cl les éditeurs à élargir leur public. Vous pouvez effectuer
des recherches en ligne dans le texte intégral de cet ouvrage à l'adressefhttp : //books .qooql^ . ■:.■-;. -y]
ifa* jur riécrtt du
CHARTES VEND0M01SES
L'Abh.- Ca. METAIS o
'.(i.irlrM
CHARTES VENDOMOISES
J?KM
m
• »
SOCIÉTÉ ARCHÉOLOGIQUE
SCIENTIFIQUE ET LITTÉRAIRE
Dr
VENDOMOIS
{Reconnue d'utilité publique par décret du Î5 mari 1977)
CHARTES VENDOMOISES
L'Abbé Cn. MÉTAIS
Chanoine hou. de Chartres
Correspondant du Ministère de l'Instruction pnlilique
VENDOME
AU BUREAU DE LA SOCIÉTÉ
AVANT-PROPOS
Mettre à la portée de tous les chercheurs et des érudits,
qui dans les loisirs d'une vie active s'efforcent de scruter
les secrets des âges passés et de mieux connaître l'histoire
du pays, le plus grand nombre possible de documents au-
thentiques, malheureusement épars un peu partout, dans
les archives publiques ou privées, dispersés dans de mul-
tiples publications, où souvent rien ne laisse soupçonner
leur présence, tel est le but de ce recueil de Chartes
Vendômoises.
Certes, le Cartulaire de V abbaye de la Trinité est une mine
féconde, à laquelle le Cartulaire Blésois et le Cartulaire Vende-
mois de Marmoutier viennent ajouter un précieux apport,
mais combien de chartes isolées, relatives à des établisse-
ments religieux ou civils, à nos antiques églises, à d'illustres
personnages ou à d'humbles chevaliers, ne pouvaient être
introduites dans ces ouvrages spéciaux !
D'ailleurs notre province n'était point soustraite aux
influences des abbayes plus éloignées du pays Chartrain,
du Blésois et de l'Orléanais, du Maine et de la Touraine.
C'est ainsi que les moines de Tyron, les religieux de la Ma-
deleine de Châteaudun, de mêmç que les hospitalisés de la
Maison-Dieu de la même ville, les religieuses de Saint-
Avit, etc. etc., avaient de nombreuses et importantes pos-
8 CHARTES VËNDOMOISES
Liber Albus Capiluli Cenomannensis, vol. in-4° de 446-88
pages, par l'abbé Lottin.
Cartulaire de Saint-Vincent du Mans, vol. in-4° de 478 col.
Le Mans, 1886.
Cartulaire de Notre-Dame de Chartres, 3 vol. in-4°, par
M. L. Merlet
Liber de Servis Majoris-Monasterii, vol. in-8# de XLIV-245
pages, par Salmon, Tours, 1864.
Cartulaire de Saint-Père de Chartres, 2 vol. in-4*, par
Guérard.
Cartulaire de Notre-Dame des Clairets, in-8° de 350 pages,
par M. le vicomte de Souancé.
Cartulaire du Lieu Notre-Dame, grand in-8° dç XII-200
pages, par M. l'abbé Plat.
Cartulaire de i abbaye de Noyer, in-8* de 814 pages, par
l'abbé Chevalier.
Cartulaire de Vévêchc du Mans, in-8° de XVI-360 pages,
par le comte B. de Broussillon, Le Mans, 1900.
Cartulaire de V abbaye Cistercienne de Perseigne, vol. in-4° de
CXXII-272 pages, par M. G. Fleury, Mamers, 1884.
Cartulaire de Notre-Dame de Beaugency, in-8° de LXVII-
274 pages, par M. Vignat, Orléans, 1879.
Cartulaire de Saint-Aubin d'Angers, 3 vol. in-8°, par le
comte B. de Broussillon.
Archives du Congner, 1er vol. in-8° de 342 pages, par
M. l'abbé Denis, 1903.
Cartulaire de la Charité-sur-Loir, in-8° deXLIV-478 pages,
par M. de Lespinasse, Nevers, 1887.
Cartulaire de Saint-Spire de Corbeil, vol. in-8° de 11-241
pages, par E. Couard Luys, Rambouillet, 1882.
Géographie ancienne du diocèse du Mans, vol. in-4° de
XCVI-677 pages, par Cauvin.
Les grandes collections des : Historiens des Gaules, Gallia
Christiana, les différents ouvrages de D. Martène.
AVANT-PROPOS 9
Les Bulletins de la Société archéologique du Vendô-
mois et de la Société Dunoise.
Archives de l'Empire. Inventaires et Documents, Monuments
Historiques. Carton des Rois, par Jules Tardif, vol. in-4-,
CXIV-X1X-711 pages.
Layettes du Trésor des Chartes, 3 vol. in-4°, par Teulet.
III. Cartulaires imprimés relatifs au Vendômois
dont il ne sera rien extrait pour ce recueil et dont la
possession est nécessaire à tous les érudits Vendômois.
1° Cartulaire de l'abbaye cardinalice de la Trinité de
Vendôme, 1895-1904, 5 volumes in-8° par l'abbé Ch.
Métais.
2° Cartulaire Haintongeais de la Trinité de Vendôme, 1894, un
vol. in-8°, par l'abbé Ch. Métais.
3° Cartulaire Vendômois de Marmoutier, 189 S, in-8° de
XXXIII-510 pages, par M. de Trémault.
4° Marmoutier-Cartulaire Blésois, 1889-1891. vol. in-8° de
CXLI1I-536 pages, par l'abbé Métais.
Sur 800 numéros contenus dans ce cartulaire, 300 concernent
le Vendômois ; surtout les prieurés de Lancé, Lavardin, Morée,
Fréteval, Saint-Mars les Vendôme, Saint-Hilaire la Gravelle,
Trôo, et les paroisses de Nourray, Crucheray, Gombergean, Na-
veil, Villavard, Pray, Monthodon, etc. etc.
5° Cartulaire Dunois de Marmoutier, 1874 vol. in-8° de
LXI-308,parMabile.
Nous signalerons les nos 60, 69, 136, 151, .164, 225 pour Ven-
dôme et la Trinité ; 35, 67, 68, 72, 77, 78, 81, 87, 89, 90, 91, 151,
158, 162, 163, 174, 182, 200, 202, 230, 233, 234, 251, 262, 265, 266,
267, 287 pour Morée ; 63, 66, 70, 73, 84, 88, 92, 151, 155. 171, 173
182, 197, 198, 200, 202, 203, 282 pour Fréteval ; 09, 7J , 72, 83, 171,
17,î, pour Saint-Hilaire la Gravelle ; 183, 228 pour Saint Joudry ;
38 pour Lavardin ; 70 et 136 pour Montoire ; 72 pour Mondou-
•2
10 CHARTES VENDOMOISES
bleau ; 83 pour Montfollet ; voir encore : 12, 107, 115, 125, 129,
152, etc etc.
6°Cartulaire de Tyron, 1883,2 vol in-4°par M. L.Merlet.
Voici les n03 les plus importants pour le Vendômois : 09, 157,
185, 189, 227, 312, 324 pour les Fouteaux à Bouffry ; 74, 141, 209,
420 pour Croixval, à Ternay ; 141 et 235 pour Mazangé ; 92 et 176
pour Grandri, à Fontaines en Beauce ; 186, pour Ruan ; 362 pour
Troô ; 141, 184, 267, 298, 330 pour les seigneurs de Fréteval ; voir
aussi 78, 84, 153, 329, 356, etc. etc.;
7° Les archives de la Maison-Dieu deChàleaudun, vol. in-8°
deXLI-293 pages, par M. deBelfort et L. Merlet.
Voici quelques indications : n° 41 et 136 pour Vendôme ; 70,
75, 93, 121 , 123, 126, 127, 131 et 132 pour Fréteval ; 17, 75^ 121,
126, 133 pour Fontaine Raoul ; 27, 75, 99 pour Choue ; 27 et 147
pour Mondoubleau ; 113 et 115 pour Droué ; 176, 271, 272,320
pour Lignières, 141 pour Morée, 176 pour le Poislay et pour Se-
lommes, 86 pour Boursay, etc. etc.
8° Cartulaire de la Madeleine de ChâleaudunA88l> vol in-8°
de XLI-293 pages par MM. Jarry et L. Merlet.
Sur 217 chartes que contient ce recueil, 94 sont relatives à plus
de 34 localités Vendômoises. Les plus souvent nommées sont
Bouffry, Saint-Hilaire la Gravelle, Chauvigny, Choue, Fréteval,
Saint-Ouen près Vendôme, Mondoubleau, Ruan, Saint-Marc du-
Cor, etc.
Ces huit ouvrages doivent donc de toute nécessité ren-
trer dans la bibliothèque de tous ceux qui voudront étu-
dier l'histoire de notre région.
Le présent recueil de chartes Vendômoises vient leur
offrir le plus grand nombre des documents, imprimés ou
manuscrits, qui ne pouvaient faire partie des collections
précitées. Nous aimons donc à espérer qu'il sera pour nos
érudits collègues un livre utile et souvent consulté.
C. M.
CHARTES VENDOMOISES
i
I OU IIIe SIÈCLE.
Saint Julien vient à Artins, détruit l'idole de Jupiter
et convertit le peuple.
Sanctus Julianus tendebat ad locum ubi idolum eorum (qui
duro corde erant et increduli persistebant)constructum manebat,
quod illi insani frequentabant et delusi a diabolo adôrabant.
Erat autem prœdictum idolum juxta via m Artinis situm, ubi et
templum Jovis constructum atque ornatum erat. Cum autem
appropinquasset sanctus Julianus ad prœdictum locum, audivit
ibi organa et omne genus musicorum sonare et locos maximos
fieri vidit. Tune sanctus Julianus, amabilisDei pontifex, corde
ingemuit, et oculis coelos aspiciens, dixit : Ihesu Xriste, fili Dei
vivi, esto praesens in ista hora et mitte angelum tuum qui michi
auxilietur et conforta me in ista pugna diaboli quœ michi prœ-
parataest. Etcum pervenisset in templum, sanctus Julianus épis-
copus dixit : Quid est quod adoratis? ubi est Deus vester ? et
alios adorare facitis? Et vidit ibi sanctus Julianus statuam ma-
gnitudinis cubitorum duodecim et subito aspexit diabolus faciem
athlète Xristi, ceciditque statua et dissoluta est sicut cinis. Et
exivit draco magnus ex illa et occidit maximam partem populi
qui illic illusus adorare solebat, et fugerunt priores, videntes se
12 CHARTES VENDOMOISES
delusos, percutientes pectora sua, dicebant : Ve nobis, quia dolo
delusi sumus et templum nostrum dirutum est et gloria nostra
ablata est a quodam homine romano qui confitetur illum Ihesum
Xristum qui crucifixus est. Meliores autem populi voce magna
clamabant : Sancti Juliane, serve Dei, ora pro nobis ut non
père a m us ab isto dracone. Sanctus Julianus dixit : Si creditis
in dominum nostrum Ihesum Xristum in quem ego credo, salvi
eritis et nolite seduci. Tune sanctus Julianus imperavit draconi
ut nullum amplius contaminaret. Videns autem populus magna-
lia Dei, voce magna dicebant : Adjuva nos, pastor noster, sancte
Juliane ! Qui autem conversi sunt ex illis, in illa hora baptizati
sunt a sancto Juliano.
Aclus Pontificum Cenomannis în urbe degenlium par G. Busson,
et l'abbé Ledru, Vita S. Juliani, p. 20. — Le Mans, d90t.
Voir également : Vita S. Juliani, par Lethaldus. cap. III,
num. 21.
II
I OU IIIe SIÈCLE.
Localités Vendômoises données à saint Julien par le gouverneur
« Defensor » du Mans : savoir Lavardin, Celle, Couture,
Sougé, Artins, Baillou, Sargé et Savigny.
... Insuper autem tradidit jam dictus Defensor... vicum La-
bricinis..; tradidit vero prœdictus princeps. .. has villas .. Cle-
das (1) et villam Culturas... et decrevit solvere ad matrem Ceno-
mannicœ urbis aecclesiam... de Labricinis. cera libras III, de
oleo lib. VI et treantes I. — de Silviaco, cera lib. II et de oleo,
lib. III, et tre. 1. — de Artiniscera lib I, oleo lib VI,ettre. 1. —
de Baliau, cera lib. I, oleo II, et tr. 1. — de Cerviaco, cera lib. II,
oleo III, et tr. 1. — de Saviniaco super Brigiam, cera lib. II, oleo
III, et tr. 1.
(1) L'éditeur des Actus traduit Cledas par Cloyes, Eure-et-Loir; Cauvin
par Celle. Cette dernière attribution nous parait plus probable. Clones
n'ayant jamais été du diocèse du Mans:
*■ •
CHARTES VENDOMOISES 43
Actus Pontif. Cenom. p. 33, 35, 36 et 37. — Cauvin, Géographie
ancienne du diocèse du Mans, p. IV.
III
532 543
L'évêque saint Innocent bâtit le monastère de Saint- Georges.
« Ipse verobeato Innocenti etecclesiae sibi commisses traditus
est locus, cum omnibus ad se pertinentibus in pago Cœnoma-
nico, in condita Labricense, ubi per auctoritatem Hildeberti ré-
gis (1) et ejus reginœ Vultrogodae (2) aediticavit monasteriolum
in honore sancti Georgii, in quo etiam de ejus proprio corpore
magnam partem posuit. Ad prefatum igitur opus perficiendum
et ornandum memoratus Hildebertus rex et ejus regina Vultro-
goda, ex rébus fisci, in eorum elemosina, prœdicto episcopo et
jam dicto loconon modicum prebuere adjutorium, sicut in cartis
et preceptis matris ecclesiae et munificentiis et testamentis
prœfati domini Innocentii episcopi hactenus declaratur (3).
— Actus Pontifiai m Cenomannis, p. 58. — Cauvin, Géographie du
Maine, p. VII.
IV
616-27 mois.
Vévêque Bertrand lègue à son église du Mans Couture, l'e'glise de
Boursay et les vignes à Villedieu, qu'il avait reçues de Warne-
chaire, maire du palais.
« Similiter agrum Culturam eo tempore adquisitum, te, dom-
na hères mea etcclesia habere volo ac decerno, ex quo agro me-
dietatem bonœ mémorise domina Ingoberga quondam regina,
(1) Childebert I,r, né vers 495, roi de France, Paris, le 27 novembre 511.
(2) Ultrogothe, morte après 558.
(3; L'éditeur des Actus Pontif. Cenom, traduit par Villa va rd la villa. Le-
vaste citée dans les Gesta de l'évèque Domnole (559-581). Ne serait ce plutôt
Vaas ; Yillavard ne doit pas remonter au-delà de la fin du XI* siècle.
• •»
44 CHARTES VENDOMOISES
mea instantia, meoque exigente servicio sanctœ Mariée dereliquit.
Et alias villas Buresaco, et mansiones in Wastina, quas de
viro illustri Warnachario, majorem domus pro villa Columbaria
percepimus... et vineas quas nos antea de Sargite quondam
necutiante (négociante) Parte divina (1) cum terra comparavimus
et postea inibi vineas posuimus et in una clausura cum vineas
sanctae aecclesiae adjunximus (2).
Actus Pontif. Cenom. p. 104, 107 et 118.
V
627-650
Alanus rend à V église du Mans les Roches et Celle, et lui lègue
la villa de Fon(aines-en-Beauce.
I. — Tradidit memoratus vir Deo devotus Alanus, jam dicto
episcopo (Hadoindo) et prefatae matri aecclesiae duodecim villas
optimas cum appendiciis, id est Ruliacum, Ruppiacum (3), Clî-
das.
II. — Villa Fontanas, in pago Silviacinense filius et parens
noster Bodilo, dum superstes fuerit, locellum illum tempore vi-
tae suae teneat ac possideat.
Actus Pontificum Ccnomanis, p. 144 et 161 . — Cauvin, Géographie
ancienne du diocèse du Mans, XXIV.
(1) L'éditeur des Actus dit que Pars-Divina est peut-être Villedieu, Loir-et-
Cher.
(2) Le même évêque Bertrand légua à son église la villa de Boisseau, « quœ
est super Ledo fluvium, nomme Bauciallo, quemegd de Berthigesilo de Vin-
docinenseet contuge vel filiastros suos comparavi ».
{Ibidem, p. 130)
(3N L'auteur de la table et l'éditeur des Actus ;p. 3i6 doutent de l'identi-
fication avec les Roches l'Evèque, sans en donner d'ailleurs une autre:
« c était une villa dont Evron était une partie. » Un Rupiacus, cité page 155
des Aclus, semble être différent de celui-ci. D'ailleurs les Roches l'Evèque
étaient une paroisse dite petite fille de Lunay, qui était un prieuré
d'Evron.
CHARTES VhNDOMOISES 15
VI
674699
L'évoque Aig libéré fait restaurer le monastère de Saint-Georges
du Bois, qui avait été fondé par Childebert et Ultogothe ci
lévêque saint Innocent.
Hic (Aichilbertus) itaque quoddam monasteriolum quod ad
aeclesiam suae sedis et antecessoribus suis praesulibus ibi Deo
famulantibus, quod in honore sancti Georgii noscitur esse cons-
tructum, in condita Labricinse, a quibusdam praedecessoribus
suis, mirifice suae sedis pontificibus, sancto videlicet Innocenti
et sancto Domnolo, per auctoritatem Hildeberti, régis Franco-
rum, et Vuldrogode ejus regine, praedictum monasteriolum
construentibus, et heredibus qui illud in eorum hereditate aedi-
ficare ceperunt, non modicum ex rébus matris et civitatis aecle-
siae adjutorium praestari cognoscitur ; et ipsi heredes praedic-
tum monasteriolum Sancti-Georgii, jam dictis pontificibus ad
servitutem et honorem senioris et civitatis aecclesiae, sanctae
Mariae et Sancti-Gervasii, sub strumenta cartarum Iegaliter
tradiderunt.
Voluit namque praefata Vultrogoda regina, in pago Ceno-
mannico aedificare in honore sancti Georgii aliquod monaste-
riolum monachorum, ad animas Deo lucrandas; cujus missi
loca querentes ubi hoc fieri posset, renuntiaverunt ei quod in
loco cujus vocabulum est Biluria monasterium facere posset.
Audiens autem haec sanctus Innocens, ipsius parrochie episco-
pus, non est ei visum quod praedkti missi aptum locum
invenirent ad praefatum opus perficiendum ; ipse vero am-
modum hoc fieri desiderans cepit querere locum ubi hoc con-
venienter fieri posset. Domino vero inspirante, invenit ipsum
locum ubi modo positum est memoratum monasterium. Tune
enim dédit concilium Vuldrogode ut ipsum locum adquireret
juste ab heredibus, quorum erat hereditas, et ibi faceret monas-
16 CHARTES VENDOMOÎSES
terium. Tune vero misit suos missos una cum praefato sancto
Innocente ad jam dictos heredes, uti adquirerent recto ordine
praedictum locum ; sed ipsi heredes dederunt in responsum
quod vellent in eorum hereditate, pro remedioanimarum suarum,
una cum adjutorio praefate regine et ipsiùs episcopi facere mo-
nasterium, et tradere se et eorum hereditatem injure et domi-
natione sancte matris et civitatis aecclesiae, sanctae Mariae et
sancti Gervasii, et in manus sancti Innocentis, ipsius aecclesiae
episcopi, ut daret eis adjutorium, tam de rébus ipsius aecclesiae
suae quam et de aliis ornamentis ad hoc opus perfîciendum.
Tune renunciatum est hoc regine Vuitrogode, et ipsa indicavit
hoc Hildeberto régi qui etiam hoc bénigne suscipiens, et ex rébus
fisci sui dédit non modicum adjutorium ad hoc opus perfîciendum.
Tune in conspectu Hildeberti régis et Vultrogode regine et pro-
cerum eorum, fecerunt jam dicti heredes publicam et legalem
per strumenta cartarum, de praedictis rébus sancto Innocent
episcopo traditionem ad memoratum opus perfîciendum. Dom-
nus igitur Hildebertus rex postea hoc quod ex fisco dédit per
praeceptum jam dicto episcopo et suae ecclesiae delegavit rega-
liter ad praedictum in sua elemosina opus perfîciendum. Tune
sanctus Innocens monasteriolum cepit aedi (Icare, sub tali con-
ditione; sed migravit ad Xristum antequam illud pleniter perfi-
ceret. Sed postea sanctus Domnolus ejus successor, illud supra-
dicto praetextu, Domino auxilante, perfecit.
Praedictum itaque monasteriolum. postea a malevolis homi-
nibus, inde per malum ingenium abstractum aliquo tempore in-
juste fuit, sed jam dictus domnus ipsa strumenta cartarum, per
quae ecclesiae suae traditum fuerat, inveniens, regique Theodo-
rico relegendum deferens, peciit ut suae aecclesiae cui esse debe-
bat, redderetur. Quod et Theodericus, rex Francorum, diligenter
per fidelissimos missos et per se postea in générale suo palacio
investigans, Cenomanice senioris et matris ecclesiae, cui domnus
Aiglibertus praesidebat, et cujus ipsum monasteriolum juste et
legaliter esse debebat,per suum praeceptum reddidit pontiiieibus
ergo et servis Dei inibi Deo degentibus, perpetualiter possiden-
dum. Prefatum autem monasteriolum domnus Aglibertus, ut
CHARTES VENDOMOISES 17
jam dictum est, recipiens, mirabilîter restruxit et reedificavit,
exaltavitque atque mirifice decoravit. Ibique mouachos sub ré-
gula sancti Benedicti sexaginta degentes esse instituât, et recep-
tiones pauperum atque peregrinorum sive omnium indigentium
sapientissime perhennis fore temporibus episcopaliter consti-
tua, et suœ sedis aecclesiae atque canonicis et servis Dei inibi
Deo sive suis successoribus famulantibus possidendo et regen-
do (1) dimisit.
Actus Pontificum Cenomannis, p. 195. — Mabillon : Vêlera Ana*
lecta, 1682.
Vil
667-690.
Fondation de V abbaye de Saint- Rimay .
Ipse (Ricmirus) circumiens di versa et paupercula atque in-
culta loca pervenit ad ultimum super fluvium Lid, in loco qui
dicitur modo Turris Dominica (2), qui tune incultus erat et den-
sissimis frutetis occupatus,sed aptusaliunde propter convenien-
tiam atque piscationem ad stirpandum et cellulam inibi œdifi-
candam...
Demum vero Dei nutu invenit alterum locum, non tamen
longe ab eodem loco, super fluviolum qui vocatur Gundridus
cujus fontem ejus famulus, eo praecipiente Dominoque dispo-
nente nominavit Gundridus, unde affluentior aqua, quam solita
esset, currere cœpit; et postea ipse santus Ricmirus cum maûi-
bus propriis curavit, ut abundantiorem aquam emitteret ; quod
ex nutu Dei evenisse nulli dubium est : ipsê enim tune loCuâ
eremus erat et numquam olim ibi habitatio hominum fuerat, Sed
ferarum et bestiarum. Et ubi tune erat habitatio ferarum et
(1) Possidendum et revendant, Mabillon.
(2) Ce TnrrU Dominica, si rapproché de l'abbaye du Gondré ou de Saint-
Rimay, ne peut convenir qu'à Lavardin, et non à Courdemanche. Cauvin
n'admet pas cette dernière identification. Pétigny (Hist. du Vendàmois^
p. 210) se prononce pour Lavardin.
3
18 CHARTES VENDOMOISES
bestiarum modo est habitatio servorum Dei, et sanctorum
Angelorum conventus.
Reperto autem et emundato prœfato loco, mutavit ibi una cum
concilio et auxilio predicti episcopi (Aigliberti) habitationem
sua m. Cui domnus episcopus operarios et magistros omnis gène-
ris dédit qui fabricarent ibi ecclesiam in honore apostolorum et
monasterium construerent monachorum. Quod et Domino auxi-
liante, ac praedicto episcopo opem ferente, cito perfectum est.
Ad cujus monasterioli consecrationem supradictus episcopus
veniens, non tamen illud consecrare voluit, antequam omnia
quae ipse adquiesierat et deinceps adquirere poterat, sive quid-
quid ad eumdem locum a bonis et Deum timentibus homi-
nibus ab illo die traditum atque condonatum fuerit, totum sibi et
ecclesiae sibi commissae subjectum ac traditum solemni tradi-
tione fieret. Peracta autem eadem solemni traditione dedicavit
illud in honore S. Pétri et omnium Apostolorum : cui etiam ex
rébus suae sedis ecclesiae non modicum adjutorium fecit. Tra-
didit etiam praedictus S. Ricmirus una cum propinquis suis cel-
lulam quam in pago Turonico olim œdificaverat, cum omni-
bus rébus et appendiciis suis, vel quidquid in pago Tunonico eo-
dem die habere videbatur vel deinceps acquirerepotuisset. His
igitur rite peractis, non minus quam quadragintamonachos, ad-
miniculo saepedicti episcopi forte congregavit, eosque regulari-
ter vivere perdocuit.
Post ejus (S. Ricmiri) vero obitum, quidam ex discipulis ejus
nomine Arrius, monachus ex ejus cœnobio a supradicto episco-
po ibi abba instituitur et ordinatur. Qui usqe in prœsentem diem
eamdem regulariter régit, ordinante episcopo, atque sub ejus di-
tione degens, cellulam.
Acta Sanctorum, janvier, vol. II, p. 511 et 512.
CHARTES VENDOMOISES 19
VIII
712 ou 713, 1er janvier.
Herlemond donne Artins au monastère de Saint-Ouen du Mans
— « Domnus Herlemundus... cellulam (Su Audoeni)de rébus
suiepiscopii ditavit, etquosdam vicos, id est Artinis, tradidit. »...
.... Herlemundus.... « convenit nobis ut vico aliquo qui voca-
tur Artinis, super alveum Leddo constructum... cum omni inte-
gritate ad ipsum vicum pertinentem... hoc est tam terris mansis,
casis, aedificiis, etc.. Ita ut dum et nos perpensamus quod in
supra memorato vico Artinis, nec monachi nec pauperes seu
hospites ad consolationem preparandum non habebant, ita et
admodum (sicut jam supra dictum est) ipsum vicum Artinis
cum omni integritate vel loca ibidem aspiente et pertinente, ad
ipsum oratorium Sancti Audoeni vel ipsis fratribus consolandis
seu lumen ipsorum sanctorum procurandis, volumus esse con-
cessum atque indultum, ut rectores, seu congregacio ipsius
monasterii vel pauperum, pro nobis pio Domino oblaciones et
hostias ac preces, quam pro me quam principe nostro Pipino,
seu et pro stabilitate regum et prolis eorum fungant oraculis ut
diximus, tempore vitœ nostre seuque successorum nostrorum,
praefatus vicus Artinus ad supra-scriptum oratorium Sancti Au-
doeni ad luminaria vel stipendia ipsorum monachorum vel pau-
perum, absque ullis obstaculis perennis temporibus profîciat in
augmentum ; ut ab hodierna die res superius nominate nullo alio
loco impendant servitium, nisi partibus praedicti oratorii Sancti
Audoeni ejusque monasterii seu rectoribus ibidem consistentibus,
sub jure ac potestate sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii
diurno tempore valeant perdurare.
Actus Pontificum Cenomannis, p. 223 et 232. — Cauvin, Géo-
graphie ancienne du diocèse du Mans, p. XL1V.
20 CHARTES VENDOMOISES
IX
743-771.
Gauziolène abandonne Sougé, Couture et les Roches pour Ventre-
tien des chanoines du Mans.
Dédit itaque predictus Gauziolenus.... cujus vocabulum est
Silviacus(l)paucas villulas ibi derelinquens, unde ipsius œcclesiœ
canonici victualia et vestimenta habereat, id est Baliau et Ru-
piacum vel Culturas.... et alias villas.
Actus Pontijicum Cenomannis, p. 263 : Gesta Domni Gauzioleni. —
Cauvin, Géographie ancienne du diocèse du Mans, p. XL VI.
X
782
Uévêque du Mans, Mérole, donne à ferme plusieurs terres de
son église entre autres Fontaines (en Beauce).
Fontanas... ad usum fructuarium ordinem mihi tenere per-
misistis.
Cauvin , Géographie ancienne du diocèse du Mans, p. 322.
XI
784-793
Lévèque Joseph achète dans le pays de la Charte le village
des Haies sur le Loir.
Joseph episcopus... émit etiam in pago Carintense (La
Chartre) aliquas reiculas, in villa cuj us vocabulum est Cipidus
(1) L'éditeur des Actus et l'auteur de la table traduisent Silviacus par
Sougé, qui serait peut-être S ougé- sur-Loir.
CHARTES VENDOMOISES 21
(les Haies), supra fluvum Lido,sicut in ejus cartarum strumentis
continetur insert um.
Actus Pontificum Cenomannis, p. 269. — Cauvin, Géographie
ancienne du diocèse du Mans, p. XLVIII. — Pétigny, Histoire du
Vendômois, p. 157, traduit aussi Sipidus ou Cipetum par /es Rayes.
XII
796, 17 décembre
Ordonnance de Charlemagne exemptant les Roches, Coutures
et Baillou de toute juridiction séculière.
Karolus, gratia Dei Francorum rex... Peticioni (Franconis
episcopi) libenter assensum praebuimus et nominatim cellu-
lasvel villas, sive vicos... Rupiacum .. Cultures, Baliau .. cum
omni integritate, sub emunitatis tuitione nostro prœcepto inse-
rere jussimus.
Actus Pontificum Cenomannis, p. 279. — Cauvin, Géographie
ancienne du diocèse du Mans, p. XLIX.
XIII
802, 23 avril.
Charlemagne confirme à Véglise du Mans Vabbaye de Saint-
Georges, le tiers de la celle de Saint-Rimay , Celle et l'église de
Fontaines.
Karolus,serenissimusaugustus, etc.. monasteria cellulas... in
hoc praeceptoinserere jussimus... monasterium Sancti-Georgii...
Et tercia parte decella Sancti Ricmiri... et de villa Clidis et Fon-
tanas... (1).
Actus pontificum Cenomannist p. 284. — Cauvin, Géographie
ancienne du diocèse du Mans, p. LI.
(1) Louis le Débonnaire confirme, le 31 décembre 832, le preceptum de son
prédécesseur dans les mêmes termes. — Cauvin, 1. c. p. LV.
22 CHARTES VENDOMOISES
XIV
816
L' évoque Francon mourut à Bâillon.
Francon, qui et in pace plenus dierum, et, ut fertur, centum
annorum... in senectute bona obiit III kalendas februarii in villa
suae sedis aecclesiae quœ Baliau vocatur ; indeque adlatus est
in aecclesia Sancti Vincentii juxta urbem, in qua... honorifice
et devotissime est sepultus.
Actus Pontificum Cenomannis, p. 292.
Cauvin, Géographie anc. du dioc. du Mans, p. 41.
XV
832, novembre.
Francon le jeune, évêque du Mans, mourut à Coutures.
Hic quoque sedit in supradicta sede annos XVI, menses V,
dies V, qui et in pace, in villa sui episcopii, quae Culturas nomi-
natur, octavo idus novembris, in Xristo obiit. Cujus corpuscu-
lum nobiliter inde ad civitatem... adlatum.... »
Actus Pontificum Cenomannis, p. 294.
XVI
849, mai.
Don à Marmoutier par le comte Eudes et son épouse, de Villemore,
dans le Dunois, et de Villeboiliny près Marchenoir.
Donum Odonis, comitis, [et] Guandilmodis, in pago Dunensi,
in Villa Mauro, necnon in pago Blesensi (1).
Dum unusquisque in hoc seculo libero vacat arbitrio, débet
cogitare qualiter ad aeternam beatitudinem valeat pervenire,
(1) L'analyse latine, reproduite ici, se lisait autrefois, en tête de cette
charte, dans la Pancarte Noire de Saint-Martin de Tours, Les mots souli-
gnés étaient écrits en notes tironiennes. Dom Housseau les a figurées dans sa
CHARTE VENDÔMOISES 23
scilicet in rébus seu (1) locis présent ib us mereatur (2) aeterna,
secundum illud Evangelium : « Facite vobis amicos de mammona
& iniquitatis, ut, cum defeceritis, recipiant vos in aeterna taber-
« nacula. » Proinde igitur ego, in Dei nomine, Odo, cornes, et
uxor mea Guandilmodis, cogitanspro Dei amore et pro aeterna
retributione, necnon et pro aeterna retributione, necnon et pro
remedio animae nostrae, cedimusad locumbasilicae Sancti Mar-
tini Turonensis, ubi ipse preciosissimus corpore requiescit, et
ubi Vivianus (3), abbas, rector praeesse videtur : cessumque in
perpetuum esse volumus, et de jure nostro in jus et potestatem
ejusdemecclesiaetradidimusatquetradimusatquetransfundimus
quasdam resnostras, sitas in pago Dunensi, in condita Castala-
na, in loco qui dicitur Villa Mauro (4), super fluvium Ledis(5) ; id
est mansus indominicatus, una cum domibus, aedificiis, casua-
lis, curtiferis, viridariis (6), vineis, silvis, pratis, pascuis, aquis
aquarumque decursibus, mobilibus et immobilibus, cum per-
viis (7), exitibuset regressibus (8), cum aliismansis servilibus et
reliquis (9) adjacentiis, cum mancipiis desuper commanentibus,
vel ibidem aspicientibus, etiam utriusque sexus (10), cum vineis et
terri toriis secum pertinentibus, cum omni integritate, earumque
appendiciis volumus vobis esse donatum. Similiter et in pago
Blesensi donamus nd praedictum monasterium Sancti Martini
confessons alium mansum indominicatum, quod est situm in lo-
copie d'une manière assez peu exacte. M. R. Merlet les a autrefois déchiffrées
avec l'aide de Julien Havet, qui était si habile à résoudre ces sortes de
problèmes. — M. René Merlet avait recueilli pour sa thèse sur les premiers
comtes deBlois et annoté avec soin cette charte inédite. Il a bien voulu nous
communiquer sa copie que nous avons avec empressement substituée à celle
que nous avions prise sur Dom Housseau.
(1) Var. les mots in rébus seu manquent dans D et E.
(2) Var. mercelur (E).
(3) Vivier, abbé de Saint-Martin et comte de Tours, mort le 22 août 851.
(4) Villemore, commune Saint-Denis-1 es-Ponts (Eure-et-Loir), arrondisse-
ment et canton de Chàteaudun.
(5) Le Loir.
(d) Var. virdariis (E).
(7) Var. previis (D).
(8) Var ingressibus (D).
^9) Var. ceteris (D).
(10) Les mots etiam utriusque sexus manquent dans E et D.
24 CHARTES VENDOMOISLS
co cujus vocabulum est Bauleo Villa (1), id estima cum domibus
aedificiis, casualis, curtiferis, cum aliis mansis servilibus, etreli-
quis adjacent iis, vineis, silvis, pratis, territoriis, pascuis, aquis
aquarumve decursibus, cum perviis (2), exitibus et regressibus
atqueintroitis, cumil)ismancipiisdesuper(3)commanentibus, vel
ad eadem loca aspicientibus, vel quibuscumque adjacentiis, quid-
quiddicivel nominari potest, et nostra videtur essepossessio vel
dominatio ^4), etiam utriusque sexus, praefato saticto locodona-
musatque tradimus. Haec omnia praefata, vel mancipia superius
inserta, jam dicto loco beatissimi monasterio confessons Chris-
ti Martini designamus, atque per hanc donationem cessum
injure legitimo praesentialiter fieri volumus ; ita ut ab hodierna
dieettemporeresomnes supra memoratae tam in luminaribus (5)
quamque in fratrum stipendiis et quibuscumque utilitatibus
quamque in quibuslibet opportunitatibus (6) et necessariis ser-
vices, juxta quod rector supradictae basilicae, Deo ordinante,
disposuerit, una cum consensu Deo ibidem assidue militantium
nobilium Christique fidelium, continuis perennibusque deservie-
rint temporibus ; ita ut neque a nobis neque a filiis vel a filiabus,
heredibus vel proheredibus quidquam (7) imminuatur vel con-
tradici praesumatur ; sed sub hac donationis cartula quieto or-
dine sub pretexto (8) beati fratris Martini ejusque rectorum per-
petualiter maneant, nemine contradicente. Si quis vero, si ego
(1) Nous pensons que Bauleo Villa est Villeboilin, hameau de la com-
mue de la Madeleine-Villefrouin (Loir-et-Cher), arrondissement Blois,
canton Marchenoir. Dans cette région rien n'est plus fréquent que le
suffixe in ajouté aux noms de lieu à terminaison féminine. La Chronique de
Bonneval en fournit deux exemples pour l'année 857. On y trouve Ozanna, qui
au lieu d'Ozanne, est devenu Ouzenain, commune de Bonneval; et Seglanda,
devenu Ce Glandin, aujourd'hui le Glandin, commune de Bonneval (cf. Merlet,
Petite Chronique de Bonneval, p. 20 et 21). De même Villa Bauleo, devenu
Villeboile, se sera transformé en Villeboilin. Villeboilin était sur la fron-
tière septentrionale du pagus blesensis.
(2) Var. previis (D).
(3) Var. insuper (R).
(4) Var. donatio (DU
(5) Var. illuminaribus (E).
(6) Var. les mots quamque... opportunitatibus manquent dans R.
(7) Var. quicquid (E).
(8) Var. preceplo(D).
CHARTES VENDOMOIÊES 25
ipse aut ulius de meis heredibus aut ulla emissa persona hanc
donationem [contra] venire aut repetitionem praesumserit face-
re, insuper una cum socio, fisco auri libram I., argenti pondéra X,
mulctatus componat, et haec donatio omni tempore firma per-
maneat cum stipulatione subnixa.
Actum Duno Castro, publiée.
S. Odonis, comitis, qui hanc precariam fieri jussit, S. Guan-
dilmodis, uxoris ejusdem Odonis, consentientis.
S. Archambaldi, S. Burchardi (1), S, Neldiloni, prepositi,
S. Mammardi, S. Beraldi, S. Bertrandi, S. Gerardi, S. Frotge-
rii, S. Gundachri, S. Gisleberti. S. Durandi, S. Salconis, S. Fro-
daldi, S. Archambaldi, S. Ardrali, S. Trutfei, S. Àmalrici,
S. Elardi, S. Teutberti, S. Warini, S. Wanilonis, S. Geraldi,
S. Adalsei.
Data in mense maio, anno VI régnante Karolo rege (2).
Ego, in Dei nomine, Rainardus scripsi [Ruche du notaire).
A. Copie du XIIe siècle dans la Pancarte Noire de Saint Martin de
Tours, fM12 perdue (3).
B. Copie du XIIIe siècle dans la Pancarta alia de Saint-Martin,
1° 86, perdue.
(1) Quel est ce Bouchard? Nous ne serions pas éloigné de le considérer
comme un ancêtre des Bouchard, comtes de Vendôme. Les noms se trans-
, mettaient toujours du père au fils aine à cette époque reculée. Bouchard
Chauve-Souris ou Ratepilate, qui était comte avant 890 et mourut entre
956 et 960, était donc, selon toutes les probabilités, fils d'un Bouchard, non
sans influence dans le pays, soldat valeureux, cher à son suzerain, et am-
bitieux pour lui et sa postérité, comme devait l'être le Burchardus, qui
dans notre charte approche l'un des premiers du comte Eudes.
Bourel delà Roncière ( Vie de Bouchard p. IX) démontre que l'hypothèse
de Pétigny faisant descendre Bouchard Ratepilate du missns dominions
Hrodulfus, au même titre que Landry Sorede Beaugency,est fausse, puisque
Bouchard épousa la sœur de ce même Landry : le mariage n'aurait pu avoir
lieu entre parents si rapprochés, et que d'ailleurs une femme, ne pouvant
hériter d'un fief, ne pouvait apporter en dot à son mari le comté de Ven-
dôme. D'où il conclut que le comte de Vendôme a été, comme les fondateurs
des grands fiefs voisins, quelque soldat de fortune que distingua le roi ou
le duc de France. Cette hypothèse a d'autant plus de force si précisément
le père de Ratepilate laisse à son fils une influence acquise et des domaines.
Nous soumettons la question aux érudits. C. M.
(2) Charles le Chauve commença à régner en 843, la charte doit être datée
de 849; Housseau la met sous le millésime de8i6. -CM.
(3) Cf. Mabille, Pancarte noire restituée, n* CI. p. 118.
4.
26 CHARTES VENDOMOISES
C. Copie du XVII0 siècle à la Bibl. nat., mss. latin, 13898. f» 58.
D. Copie du XVIIIe siècle à la Bibl. nat., mélanges Colbert,
tome 46, f° 108.
E. Copie du XVIIIe siècle à la Bibl. nat., collection dom Hous-
seau, tome I, n°* 55 et 255, avec cette note : « Cet acte de
donation est en toutes ses parties conforme à la 36e for-
mule, connue sous le nom de Sirmondique ; ce qui forme
une seconde preuve que ce recueil était le protocole des
actes publics dans la Touraine. »
XVII
Vers 834 837.
Uévêque Aldric 1° forme plusieurs établissements agricoles pour
le soutien des pauvres , à Coutures, dans les Gatines, aux Hayes,
au Fresne de Baillou, aux Roches, et à Tréhet, et, — 77°) lègue
aux pauvres les troupeaux qu'il entretient aux Roches, Artins,
Coutures, en Gatines et en Vendomois.
1° Fecit mansionilia... super fluvium Liti, juxta Culturas duo ;
in monte ipsius villae, ubi vinea antiqua fuit unum, in silva
Vuastina septem;... iterum in Vuastina, in Vindoninse pago,
unum... in Rupiaco tria; in Cipeti super fluvium Liz, in Belsa,
unum... in finibus Culturensibus juxta Truecto, sursum in illo
monte e contra Montcuc unum... ad Fraxino (1) in finibus
Baliau, unum...
II... Illi quoque grèges jumentoru m una cum eorum amissariis
et boum utriusque sexus et ovium sive porcorum atque caprarum
qui sunt in Rupiaco... qui sunt in Varennis... in Vindosnense...
et in Artinis super Lez... in Culturis et in silva Vuastina, in
diversis mansionilibus et locis tam super fluvium Liz quam et ià
silva Vuastina.
C&UYin ,Géogrûphie&nc. du diocèse du Mans, — l°)p. LVIII; et II°)-p. LXII.
(1) Le Fresne à Baillou. En 1086, un Norman du Fresne est témoin du
mariage du vicomte Robert et de Godebilde. — Voir Pétigny, Hist. do Ven-
domois, n. éd., p. 173, note.
CHARTES VENDOMOISES 27
XVIII .
857-882.
Vévèque Robert donne V église de Fontaines i V abbaye de Gastines.
Robertus episcopus contulerat ecclesiam de Fontibus monas-
terio Beatse Mariée de Gastinis. Jus patronatus illius ecclesiœ ad
abbatem Sancti Karileffl pertinebat ; monasterium reddidit lit-
teras donationis quas acceperat.
Cauvin, Géographie anct du dioc. du Mans, p. 322.
XIX
Vers 870.
Charte par laquelle Robert, évêque du Mans, autorise Fraudenne,
abbé de Corbion, à établir à Celle un petit monastère pour ser-
vir de refuge aux religieux ou aux religieuses contre les persé-
cutions des Normands. Dotation de la nouvelle église. Nomi-
nation du 1er prieur.
In nomine sancte et individueTrinitatis, Robertus quanquam
indignus Cenomanensis urbis episcopus (i), notum fieri volo,
omnibus tam presentibus quam et futuris successoribus nostris
quia nos adiit venerabilis abbas Corbionensis cœnobii nec non et
Sancti-Michaelis, Fraudennus nomine, supplicans praedictœ auc-
toritati nostre ut ei in parochia nostra in villa Scelei, sunt qui nun-
cupant Sydeliacus, in pago Cenomanensi, super flumen Breye,
(1) Robert fut évèque de 856 à 880 (ou 885 d'après Bondonnet). Fraudenne
est cité par le Gallia Ch. (vol. VI11, art. Saint-Laumer) sous le nom de
Frodoinus. On ne sait les dates précises de son gouvernement. Les chartes
de Corbion ayant été brûlées par les Normands, il obtint de Charles le
Chauve un diplôme qui confirmait le monastère dans toutes ses possessions.
Cette pancarte est datée de la 21* année du régne de Charles, c'est-à-dire en
861. Fraudenne souscrivit aussi le privilège de l'abbaye de Saint-Denis,
donné au concile de Pistes en 862 ou 863. C'est donc bien vers 870 que la
charte a été accordée.
28 CHARTES VENDOMOISKS
cellulam in honorem gloriose Dei genitricis Marie, vel sancti Mi-
chaelis archangeli, nec non et sancti Launomari confessons, ex
predicta nostra auctoritate facere sineremus, ob refugium videlicet
monachorum vel sanctimonialium infestissimam persecutionem
paganorum evaderecupientium Quod predictum opus satis esse
necessarium visum est nobis, una cum consensu fratrum nos-
trorum pio favore pieque prosequentium, ita ut non soium licen-
tiam gratanter tribueremus, sed etiam peracto opère manus ad
consecrandam prefatam capellam, Domino suffragante, prout
nostrum expostulat ministerium, celeberrime canonicoque more
visi sumus ovantes admovisse,et quia, sicut hactenus procuratum
fuit, ut expleretur consécration ita censendum est nobis, una cum
consensu fratrum nostrorum atque jamdicti abbatis sive caterve
monachorum seu sanctimonialium ejus sub imperio Domino
militantium, ut quod semel consecratum est nostro ministerio,
ita ordinetur atque constituatur ut divino cultui dévote ac reli-
giose mancipetur in eternum. Quapropter constituimus atque
ordinamus ut ab hodierno die et tempore memorata casa Dei, sive
rectores ipsius de rébus jam dicte ville sancti Michaelis archan-
geli vel beati Laupomari confessons egregii nuncupate Sedeliaco
cum appendiciis vel adjacentiis suis décimas et primicias ex inte-
gro percipiant et usibus jam dicte basilice seu ministrorum ipsius
perpetuo deputentur. Supplicat predictus denique abbas, una
cum nostro consensu et juxta dicti capituli preceptionem largiri
yideturmemorate basilice ad opus di vinum rite explendum de jam
dicte ville territorio mansum integrum, ubi habentur duodecim
bunuaria etmancipia sex, quorum ista suntnomina Gulgines(?)
Jamboldus et Electrudis, uxor ipsius, cum infantibus ipsorum
Huclone, Geroberganus, Goiltanus, ea videlicet conditione ut in
antea quidquid memorate basilice rectores pro utilitate ejusdem
ecclesie de ipsius rébus facere decreverunt libero patiantur ar-
bitrio, salvotamen jure ecclesiastico perpetuo et firmissimo. Qua
de re supplicamus omnibus successoribus nostris ut sicut adop-
taturi sunt ut ipsorum pia facta a suis successoribus inconcussa
permaneant, ita ista presentia facta in Dei nomine immutabilia
permanere concédant. Et ut hec autoritas pietatis nostre firmior
CHARTES VENDOMOISES 29
habeatur, manu eam propria subterroborare decrevimus et reli-
giosorum virorum signaculis subteraffirmari jussimus. Sciant
deniqueomnesqui hanc lecturi sunt cartulam nos cum consensu
jamdicti Fraudenni, abbatis, in jam dicta capella Inghliramnum
primum constituisse sacerdotem.
Sic signât ur : Robertus Cenomanice urbis episcopus hanc car-
tulam a me factam subscribere studui.
Vinaldus archipresbyter ; Ingelbertus quamiibet immerito lévi-
tes, ovanter roborat (1). Lausianus subdiaconus.
Collation faite à l'original par nous notaire ci-dessous signés
aujourd'hui seizième jour de janvier Tan mil quatre cent quatre-
vingt-deux.
Signé : Percheron Boynart.
Extrait d'un manuscrit in-folio sur papier appartenant à la cure de
Celle, intitulé : Mémoires de M. Vabbé Fleury, prieur, présentés au con-
seil de Monsieur, frère du roy, le 22 juillet 1722.
Le Gallia Chrisliana y fait allusion (tom. xiv, col. 362) : « Robertum
habemus anno 870, Clidas sive Selliacum villam Frandano (?) Corbio-
nensi monacho concedentein. »
Publiée par l'abbé Froger: lievue du Maine, l9r vol. 1876, et par M. de
la Vallière, 1892, le Loir-et-Cher, n° 5.
XX
892-908.
Rotgaire pilla l'église de Baillou du temps de Gonlier,
évêque du Mans.
Rotgarius... irruens in quamdam nostrœ ecclesiae villam, no-
mine Baliau, quae prsecipua ex nostrœ ecclesiae villis habebatur,
quidquid inibi reperire potuit, devastavit atque diripuit.
AcIub Pontificum Cenomannis, p. 342. — Cauvin, Géographie ancienne du
dioc. du Mans, p. 42.
(tj Ou mieux ovantesroborant, en supposant une faute dans lemss. roborat
pour roborant.
30 CHARTES VENDOMOISES
XXI
902, novembre.
Donation par Warnegaud , vicomte, et son épouse Hélène , de
biens situés à Monthou-sur-Bièvre, à Ouchamps, etc., contre-
signée par Bouchard Batepilate, comte de Vendôme.
Doctores legum, etc Signum Warnegaudi vicecomitis et
uxoris ejus Helenœ, qui hanc donationem pari consensu fieri vel
firmari rogaverunt. S. Roberti, praecellentissimi comitis (1), qui
istam donationem sua authoritate confirmavit, S. Burchardi (2)
comitis.... Actum Blesis castris, mense novembri, anno quinto
régnante Carolo rege, indictione quinta (3).
Archives de Loir-et-Cher, Cartulaire de Saint- L home r, p. 1. — Publié
dans YHiitoire de Saint- Lomer de Blois, par D. Noël Mars.
(1) Robert, comte de Blois et de Tours.
(2; Seul Bouchard Ratepilate ou Chauve-Souris, comte de Vendôme, pou-
vait à cette époque signer avec le titre de comte une charte Blésoise.
Ce même Bouchard parait, sans doute pour la première fois, d'une manière
certaine le 22 mars 891 ou 892, à un acte donné à Tours au sujet de la prévôté
deSuèvres. (Arm. de Baiuze, tom. 76, f, 92). Le 5 juillet 905, il signe la dona-
tion faite à Saint-Martin par Archambault et sa femme Ingilrade de plu-
sieurs biens situés en Touraine (Ibidem, t. 76, f. 89). « Ces deux documents,
dit Bourel de la Roncière (Vie de Bouchard le Vénérable, p. VIII), portent
la souscription d'un Barchard as cornes vel graphio, nul doute qu'il ne s'agisse
de l'un des comtes de Vendôme, car l'abbaye de Saint-Martin fut toujours
en relation avec eux. C'est probablement Bouchard I", Chauve-Souris, m
D'autres signatures du même lèvent tous les doutes. Le 3 mai 930, il est
signataire d'une charte de Hugues, abbé de Saint-Martin, donnée à Bourges :
« Signum Fulconis vicecomitis, signum Tedbaldi vicecomitis, signum Bur-
chardi comitis. » (Housseau, n° 160). En mai 942, il accompagne Hugues le
Grand à Fontaine en Orléanais: a Signum Hugonis comitis et Francorum
ducis, S. Fulconis Andegavorum comitis, S. Burchardi comitis... Data in
pago Aurelianensi, in villa quœ dicitur Fontanas, ubi residebat domnus
Hugo, venerabilis cornes.... cum suis fîdelibus. » (Housseau, I, n° 771. —
Mabillon, Annale* Bénédictines, 111, 709).
Bouchard Ratepilate était mort certainement avant 960, peut-être en 956.
(3) L'indiction V correspond bien à 902 ; Charles le Simple étant devenu seul
roi de France en 898, la cinquième année de son règne tombe aussi en 902.
CHARTES VENDOMOISES 31
XXII
976, 1er septembre.
Bouchard le vénérable, comte de Vendôme, permet à son fidèle
Ardouin de donner à ferme les biens qu'il possédait à Mem-
brolles dans la Touraine.
In nomine Dei Burchardus cornes, notum fore cupio cunctis
meis successoribus aliisque cunctis Christi fidelibus, quia depre-
catus est me quidam fidelis meus, nomine Arduinus, ut ex suo
beneficio aream unam molendini, cum duobus arpennibus terrée
arabilis, quorum unus est sedes ejus et alter ex prato contra ex-
clusam ipsius sito, cuidam homini Benedicto nomine et uxori
suée vocabulo Isembergis, ad censum annuatim sol vendu m per
hanc concederem auctoritatem ; cujus precatum recipiens con-
cessi eidem Benedicto et prsedictœ uxori suœ prœfatam molen-
dini aream, cum jam dicta terra ad sedem ejus et altéra terra et
prato sitam inpago Turonico, in villa Maimbriolis (1), super flu-
vium Causilœ, pertinentem coram Magniaco, et cum pastu com-
munis juxta ipsum farinarium ; terminaturin omnibus partibus...
desuper via publica inter istas terminationes cum omni integri-
tateper concensum jam dicti fidelis mei Arduini jam saepe fato
Benedicto totum concessit, ut volebat tam ipse quam praedicta
ejus uxor, licenciam desuper quid melius voluerint operandi, stu-
deant quod inde omni anno ipsi Arduino vel ejus successoribus
sol vere, missa sancti Martini, censum solidi très ; sicque quamdiu
ipse Benedictus vel ejus conjux Isemberga vixerint ipsum mo-
lendinum cum omni melioratione quiète possideant. Post quorum
decessum cui magis voluerint successori ipsum molendinum
cum prœdicta terra et prata dimittendi licentiamhabeant; si
(1) Membrolles sur la Choisi lie en Touraine.
32 CHARTES VENDOMOISES
vero de preedicto censu quisquis illorum negligens visus fuerit,
id illt emendare liceat, et quod tenuerit non perdat, et ut hœc
manus firma a me facta esse credatur, manu propria sub signo
sanctae Crucis firmavi eam, et fidèles meos cum ipso Arduino
ipsam roborare feci.
S. Arduinus. Signum sanctœ Crucis domni Burcardi comitis
Vindocinensis (1). S. Rainaldi filii. Sig. Arduini auctoris, Sign.
Aymerici ipsius filii. S. Hugoni filii ejus. Signum Ottelini alte-
rius filii ejusdem. Signum Solionis. Signum Maldararni. Signum
Adraldi vicarii. Sigum Ingelbalbi.
Data est hœc auctoritas kal. septembres, anno vigesimo tertio
régis Lotharii. Beroldus cancellarius.
Bibliothèque nationale. D. Housseau, I, n° 221. (Extrait de Marmou-
*
tier, Cartulaire de la chambrerie f. 48 r°), inédite.
*
(1) C'est peut-être la seule charte où Bouchard porte en toutes lettres le
titre de comte de Vendôme avec la célèbre charte des coutumes de Vendôme
{Cartul. de la Trinité, I, en. II) ; c'est pourquoi nous croyons utile de la
donner ici in extenso.
Bouchard n'était encore que chevalier en 940, où il parait dans l'acte de
donation de Rainfroy à Notre-Dame de Chartres {Cartul. de Notre- Dame, 84 ,
et Cartul. de St-Père, I, 351).
En mars 967, Bouchard signe en sa qualité de comte la donation d'un aleu
dit t Taiseis » sur la Dème, dans le Maine : « Signum Burcbardi comitis »
{Fragments de Chartes du X* siècle, n° XXI). M. de Grandmaison ajoute
« notre charte porte la signature du duc des Francs qui deviendra le roi
Hugues Capet, des comtes de Tours (Thibaut le Tricheur), du Mans, de
Vendôme, de Chàteaudun, etc. » (p. 58).
En 972 ou 973, il signe la donation d'un Adelelme, fidèle de Hugues, duc
des Francs, de 8 arpents de prés, à Chemillé : « Signum Burchardi comitis »
(Housseau, 1,110, 214). En 975, il assiste à la restitution à l'évèché d'Orléans
de l'abbaye de S. Jean : « Cette charte contient les souscriptions intéres-
santes de Robert, fils de Hugues Capet, qui apparaît alors pour la première
fois... de ses vassaux Geoffroy d'Anjou et de son fils Foulques Nerra, de
Bouchard, comte de Vendôme... » P. Lot, Les Derniers Carolingiens, p. 116).
En 981, Bouchard est à Senlis, signant une charte de Hugues Capeten faveur
de l'abbaye d'Humblières : « Signum gloriosi Hugonis comitis... S. Bû-
cha rdi vassali. » (Les derniers Carolingiens, par P. Lot, p. 404). Entre 978 et
983, il signe la donation à S. Julien d'une villa nommée Vilers : « Signum
domlni Hugonis Francorum ducis, signum Odonis comitis... S. Gauzfredi
comitis... signum Buchardi comitis. » [Les Fragments de chartes du X* siècle,
par Ch. de Grandmaison, p. 71-77).
CHARTES VENDOMOISES 33
XXIII
19 juillet 985
Confirmation par Geoffroi Grisegonelle et Bouchard le Vénérable,
comte de Vendôme, de la donation de la colliberte Ermen-
garde à Marmoutier.
CARTA FULCRADI VICECOMITiS QUAM SANCTO MARTINO DEDIT
DE QUADAM FEMINA NOMINE ErMENGARDE.
Multipliciter multiplex compuncti misericordia Dei, per plu-
rimum voluimus honorare genus cunctorum,dum cuique mortali
largiri dignatur, ut ex temporalibus rébus cœlestia régna mer-
cari valeat et ex transitoriis sempiterna percipere, dicente ipso
Domino per angelicam vocem : Fiducia magna erit coram sum-
mo Deo elemosina omnibus facientibus eam ; et in Evangelio :
Quicumque dederit calicem aquœ frigidœ tantum in nomine
meo, non perdet mercedem suam. Quocirca in nomine summi
salvatoris Dei, nos quidem Gaufredus (1) atque Burchardus (2)
comités, tantam misericordiam Dei ornati, mentibus devotis
considérantes modum fragiiitatis, venturum attendentes judicii
die m, tribuimus Deo et sancto' Martino, ut ipsum eximium
confessorem mereamur habere suffragatorem in nostris neces
sitatibus, donamus donatainque esse volumus eidem sancto
Martino, per deprecationem fidelis nostri Fulchardi vicecomitis,
ex cujus beneficio pertinere videtur, collibertam nostram nomi-
ne Ermengardam, a présente die concedimus et transfundimus
prelibato sancto ac confessore Martino suisque famulis in eo-
rum peculiare usu, et de nostra potestate in jus et potestatem
eorum transfundimus ; ita ut, quicquid ab hodierna die et dein-
ceps ex ipsa facere voluerint, liberam et fîrmissimam in omni-
bus habeant potestatem. Si quis autem nostram de votissimam
(1) Geoffroy I" Grisegonelle, comte d'Anjou, 958-987.
(2) Bouchard le Vénérable, comte de Vendôme, 9081012, de Corbeil et de
Paris.
34 CHARTES VENDOMOISES
ac pïonam oblationem, aliquis ex heredibus nostris ac aliunde
aliqua intromissa persona refringere aut resultare temptaverit.
in primis sanctum confessorem Christi domnum Martinum offen-
sum senciat, nisi citissime a sua mal i vola voluntate reversus
fuerit; insuper partibus ipsius ecclesiœ auri libras XXX11 coac-
tus exsolvat et sua repetitio nullum effectum habeat, sed baec
donatio, nostris aliorumque bonorum hominum manibus robo-
rata, firma et stabilis omni tempore valeat permanere. Signum
sanctœ crucis Gaufredi comitis f , S. Fulconis filii ejus (1), signum
sancte crucis Burcbardi comitis f, S. Fulcradi vicecomitis auc-
tor hujus operis, S. Adalgerii, S. Salomonis clerici nepotis *
ejus, S. Madalrici, S. Guareci, S. Gausolini, S. Israhelis,
S. Azelini, S. Gemmonis, S. Odulgerii, S. Harduini, S. Fulcoii,
S. Sulionis, S. Gausonis clerici, S. Goslini, S. Frotmundi,
S. Burchardi, S. Erneisi. Data est autem hec auctoritas An-
decavensis XIII 1° kalendas augusti, anno XXX0 régnante
Lothario rege. Guitbertus gregis beati Martini diaconus et
scbole magister, rogatus scripsit et subscripsit.
Liber de Servi» Maj. Monasierii, n° i, p. i, publié par M. L. Grand-
maison, Tours, 1864.
XXIV
989
Robert, vicomte de Blois, rend à V abbaye d'Evron la majeure
partie de ses possessions.
Dans la longue énumération de ces possessions on lit : Le an as,
aliàs Lennas que D. Housseau (I, n° 242) traduit en note margi-
nale de sa copie par Lunay, prieuré d'Evron au bas Maine.
L'acte porte les signatures suivantes : « S. Odonis comitis,
S. Rotberti, filii ejus, S. Tetbaldi, filii ejus, S, Odonis, alterius
filii, S. Hugonis vicecomitis Castridunensis, S. Raherii de Mon-
'1) Foulques, fils atnéet successeur dcGeoffroi Grisegonelle.
CHARTES VENDOMOI8ES IJ5
tigniaco. Actum est hoc Parisius, anno ab incarnatione Domini
969, indictione II'. »
Cauvin, Géographie ancienne du diocèse du Maine (1), p. LXVIII. —
BibL nat.. D. Housseau, t. I, n° 242. - Trémault, Bulletin de la Société
archéologique du Vendômois, 1874, p. 36.
XXV
Vers 990
Donation à V abbaye de Saint-Lhomer de plusieurs aleus dans le
Blésois, et dans le Vendômois de ceux de Moréey de Villema-
lain et de Faye.
Licet unicuique de rébus suis propriis quas jure hereditario
possidet facere quodcumque voluerit, ei scilicet qui ab ingenuis
parentibus exstitit procréât us vel natus, quia unicuique finis
vitœ adpropinquat considerandum est qualiter pœnam gehennœ
igûis évadât et prsemia vitœ œternœ adquirat. Hoc igitur ego,
nomine Carbonite, pertractans, in Dei nomine dono et trado res
omnes proprietatis meœ quae michi jure hereditario obvenerunt
cunctipotenti Deo et beato Lannomaro, pro remedio animœ meœ
et parentum meorum simulque abbati et monachis ejus, ut ipsi
et successores eorum per omne et in posterum tempus perpe-
tualiter teneant atque possideant. Sunt itaque ipsœ res sitœ in
pago Blesensi,in vicaria (2) Oscatinense (3), in Madonis villa (4),
per di versa loca, inter Ligerim magnum et nominatissimum flu*
vium et Colsonem (5), aquam parvulam cum terris arabilibus,
cultis et incultis, cum pratis et aquis et aquarum decursibus, et
ultra Colsonem terras cultas et incultes, cum omni proprio here-
ditatis meœ alodo quicquid ibi visus sum habere et possidere ;
(1) Le même auteur au mot Lucianus que S. Bernard en 616 attribuait à
l'abbaye de Saint-Victeur, se demande si ce n'est pas Lunay.
(2) Viaria, cart. mss.
(3) Ouchamps.
(4; Madon, à Candé, près Blois.
(5) Le Cosson.
36 CHARTES VENDOMOISES
terminatur enim diversis per diversa loca terminationibus. Simi-
liter dono et trado atque transfundo de meo jure in eorum propria
potestate, alodum meum qui est in pago Vindocinensi, Deo et
beato Launomaroet monachis ejus, qui est in villa quae vocatur
Villa Morœcias (1), cum terris cultis et incultis, cum pratis et
cum omni re quœ ibi visus sum habere et possidere. Simili etiam
modo, in eodem pago, in villa quœ appellatur villa Melanis (2),
trans fluvium Lœdi, cum pratis, terris cultis et incultis, partim
etiam silvis ad eumdem locum pertinentibus ; in ipso denique
pago, in villa quœ dicitur Faigidius (3), terras cultas et incultas
et vineas in absitate redactas. Pari etiam modo, in pago Stam-
pinse, in Lodramno (4) villare, terras ad seminandum moiios
ducentos quinquaginta ; similiter in villa Feudilde (5), in ipso
pago, terram ubi possint seminari modia CL, cum puteo amplo et
magno. In pago quoque (6) Wastinense, in loco nuncupato
Adalrei villa, quarta una. flœc omnia dono, trado atque trans-
fundo cunctipotenti Deo et beato Launomaro et monachis ejus,
ut in perpetuum habeant, teneant atque possideant. Si quis vero
exstiterit qui contra hanc donationis cartam quidpiam litis aut
altercationis generare prœsumpserit, nullo modo illud ad effec-
tum perducere queat, sed omni modo qui vim intulerit auri pre-
tiosi libras centum exsolvat. Et hœc donatio omni tempore firma
permaneat.
Archive* dép. de Loir-et-Cher. Cartulaire mss. de Saint- Lhomer, p. 7.
— Publiée dans YHistoire de Saint-Lomer, par D. Noël Mars, p. 131 et
132. — Cet historien semble avoir vu l'original «dont le sceau étoit
perdu et dont récriture portoit ce temps (vers 990) ».
(1) Merœcias, Cart. mss. Morée. Villa Morecias veut plutôt dire Villemarest,
ancien fief, paroisse de Faye. Ce fief est fort ancien, déjà séparé en plusieurs
parts en 1340. La partie principale relevait de Noyers; puis une partie re-
levait de Faye. Le comte de Vendôme y avait un petit censif qui ressortait
directement au château de Vendôme {Archives nationales, P. 952). R. de
Saint- Venant.
(2) Villemalain, à Crucheray.
(3) Faye, près Vendôme.
(4) Ledranno, cart. mss.
(5) Feulilde, cart. mss.
(6) Etiam, cart. mss.
CHARTES VENDOMOISES 37
XXVI
971-996.
Sigefroy, évêque du Mans, pour obtenir la protection de Bou-
chard le Vénérable, comte de Vendôme, lui donne plusieurs
terres : Celle, Artins, etc.
Praesul (Segenfredus) exivit a civitate iraplenus... venit ad
Burgardum. Vindocinensiumcomitem (1)... et apud eum diu com-
morans, dédit ei sexaginta quatuor altariorum relevationes,
synodos et circuitiones, insuper casa ment a ecclesiae magna, sci-
Jicet Cledeis et Alneteis, Pontiacum et Artineis atque Ruillia-
cum vicum et multa alia.
Actus Pontificum Cenomannia degentium, p. 353. — Cauvin, Géographie
ancienne du diocèse du Mans, p. LXV1I. — Historiens des Gaules, X,
384. — Bourel de la Roncière, Vie de Bouchard le Vénérable, p. X, n° 4,
place ces faits vers 960.
(1) Nous devons signaler ici quelques autres documents pour compléter
les notions historiques sur notre comte en dehors de celles fournies par les
documents que nous publions en ce recueil.
Le 15 mars 995, Bouchard et Rainaud, archevêque de Paris, son fils,
donnent à Marmoutier le domaine de Gilliacus, de Maniacus et de Levirs
sur les frontières du Blésois, dépendants du fief des comtes de Vendôme, par
acte passé à Paris : « Rainaldus, Parisionum episcopus, S. Burchardi co-
mitis. » Caria Zaïre Danois, n° XCVI. — Archives nationales, K. 18, n* 93. —
Tardif, Monuments historiques, n° 253. p. 160.
En 997, le comte Bouchard signe une donation du roi Robert à l'église de
S. Barthélémy et de S. Magloire, par acte passé à Paris : « Régnante Ro-
berto rege adolescentulo, anno IIe... S. Roberti régis, S. Adelaidis regine,
S. Burchardi comitis, etc.. » (Archives nationales, K. 18, n° 2. — Tardif, Mo-
numents historiques, n°240).
En 1003, ce fut par son entremise que Saint-Père de Melun obtint l'immu-
nité royale (Hist. des Gaules, X, p. 583).
Faut-il identifier avec notre comte un Bouchard qui signe plusieurs
chartes de l'abbaye de Saint-Aubin (Çartulaire de S. Aubin, 1, p. 32, 36, 63),
datées de 966, 972 et 973 : «Signum Burchardi. S. Burchardus), nous serions
porté à l'affirmer.
38 CHARTES VENDOMOISES
XXVII
987-996
Hugues Capet accordée Hugues, son filleul, la terre de Lavardin,
lorsqu'il lui fait épouser Helpe, héritière de ce domaine.
Quantum dilectionis et soilicitudinis Hugo Capetus circa filio-
lum suum haberet, patenter ostendit, nam cum regnum suum
circuiret, Turonisque descendens, Cenomanensibus consulem
imponeret, dédit praedicto Hugoni Lavardinum cum appenditiis
ipsius oppidi, multosque feodos in pago illo insuper ei addidit.
Qui duxit uxorem nomine Heipes, cui oppidum illud hereditario
jure contingebat, ex qua filiam nomine Avelinam genuit... Cum
vero senesceret, Ancelinam filiam suam cuidam nobiii viro Se-
frebrando de Meduana cum Lavardino in matrimonium copula-
vit... Ex predicta Anselina Salomo ortus est, ex Salomone Gu-
eumardus, qui cum jam senex esset, duxit uxorem Mariam, so-
rprem Engolbaudi archiepiscopi et Bartholomœi de Vindocino,
qui filiam peperit, quam Nevelonus de Fractavalle duxit uxo-
rem, ex qua heredes Lavardini qui modo sunt extant (1).
Recueil de* Historiens des Gaules : « Ex gestis Ambaniensium doraino-
rum, t. X, p. 238.
(1) Ce document est un faux évident, mais il est utile de le soumettre ici à
l'examen des historiens. M Loth dans ses Etudes sur le règne de Hugues Capet,
p. 197, affirme que ce récit « n'est pas antérieur à 1154 ». En note il confond
le Lava rd in du Vendômois dont il s'agit ici d'une manière évidente avec La-
va rdin dans le Maine. D'ailleurs les deux localités étaient autrefois du dio-
cèse du Mans.
CHARTES VENDOMOISES 39
XXVIII
1006, 1er mars.
Autorisation accordée par Bouchard ', comte de Corbeil, etRainaud,
évoque de Paris, à tous ceux qui tiennent d'eux quelque fief,
d'en donner une partie à V abbaye de Sain t-Maur-des- Fossés.
CARTA DOMINI RAINOLDI EPISCOPI ET BuRCABDl PATRIS EJUS
DE BENEFICIIS MIUTUM CoRBOLII CASTRI.
In nomine sancte et individuae Trinitatis, etc. Ego Burchar-
dus, nutu Dei et gratia domini nostri Francofum régis Robert i,
castri cornes Curbolii , una cum filio meo Rainoldo, venerabili
Parisiensium episcopo, concedimus et juris perpetui dono ad-
quiescimus, ac acquiescendo favemus, ut omnis cujuscumque
ordinis militie sit vei clericatus, qui de nostro beneficio aliquid
in feodum, quamvis magnum vel parvum possideat, licentiam
dandi aut relinquendi partem ex illo ecclesie Fossatensi et abbati
Theobaldo, qui nunc ipsi ecclesie preest, cunctisque ejus succès-
soribus et monachis, illic Deo sanctisque illius militantibus ha-
beant/et hoc absque scitu et assensu dominorum de quibus vi-
dentur possidere, semper faciant. Hoc itaque donum tam pecu-
liare et maximum Fossatensi ecclesie ob amorem Dei et sancte
ejus genitricis Marie, ac sanctorum apostolorum Pétri et Pauli,
sanctiquoque Mauridilecti confessons Christi concedimus, quod
nulli alii sancto vel ecclesie fecimus. Id super etiam addentes, ut
si quis clericorum aut canonicorum ejusdem castri voluerit mo-
nachuseffici, Fossatis efficiatur, sive dives sit, sive pauper : laici
denique extra parochi as suas, ad nullam aliam ecclesiam admit-
tantur, nisi ad abbatiamFossatensem, quia hoc inmandatum a
dominis et principibus regibusque nostris, Hugone atque Rod-
bertoipsius filio, accepimus, ut omne bonum quod ipsi ecclesie
impendere quoquomodo poterimus, eorum fulti auctoritate et
auxilio faciamus. Ut igitur nostri memoria a cenobitis semper ha-
beatur et recolatur in eadem ecclesia, hanc hujus concessionis
40 CHARTES VENDOMOISES
componere et describerejussimuschartam, ut tanti talisque doni
semper habeatur in memoriam, ne unquam per futura evi tem-
pora labatur a memoria posterorum et ut securius et firmius a
nostris successoribus observetur, manibus propriis eam firmavi-
mus, fidelibusque nostris roborandam tam clericis quam laicis
dedimus, quorum nomina describi jussimus : S. Bure hardi
comitis, f S. Rainoldi episcopi, ejus filii, S. Joscelmi cubicularii
comitis, S. Godelrici buticularii, S. Hugonis de Avo, conestabu-
larii, S. Alberici archidiaconi, S. Ansoaldi Divitis Parisii, S. Fre-
derici, S. Roberti vicecomitis, S. Nanterii et Joscelini, ejus fil io-
rum, S. Germundi, S. Gai ter ii, S. Ingelardi, S. Hermeri, S. Hil-
degarii, S. £rmenfredi, S. Joscelini Miliduni vicecomitis (1).
Actum publiée in curia nostra Curbolii, anno Incarnati Domini
M VI, indictione IIII, anno Domini nostri Rodberti régis XX°,
vero kalendarum maiarum. Ego itaque Rainoldus gratia Dei
Parisiensis episcopi, Burcardi invictissimi comitis filius, nostro
sigillo muniri jussi (2).
Archiva nationales, K. 18, n° 2a, original. — Table des Diplômes, t. î,
p. 515. - Inventaires et documents. Monuments historiques, carton des Rois,
n° 247, p. 156, par Tardif.
(1) Cette charte est intéressante par le nombre des officiers de la cour du
comte et la désignation de leurs fonctions. — Ce privilège d'ailleurs. ne com-
porte aucune limite vis-à-vis des possessions du comte, et pouvait s'étendre
même au Vendômois.
(2) Nous devons signaler ici quelques autres actes délivrés par Bouchard,
1° Le 19 avril 998, le roi Robert confirmait les donations des villages de Neuilly
Noisy, Lisses, Courceaux et Sceaux, à l'abbaye deSaint-Maur-des-Fossés par
le comte Bouchard et son fils Rainauld, évèque de Paris « Venerabilis
sanctae Parisiensis aecclesiae episcopus nomine Rainoldus et pater ejus Deo
amabilis cornes, nomine Burchardus i. (Archives Nationales, K. 18 n. 2'. —
Tardif, Monuments historiques, n* 241, p. 151.)
Cette donation fut confirmée le 26 octobre 1000 a quam de beneficio Bur-
chardi comitis et filii ejus honore pontificali prelucentis Rainaldi tenent »
{Archives Nationales, K, n° 25. — Tardif, ibidem, n? 242, p. 152).
Le 18 mai 1029, le roi Robert confirmait la donation de différents biens
situés près du château de Corbeil qui avaient été donnés par le comte Bou-
chard : « Venerabilis cornes nomine Burchardus » (Tardif, ibidem n0 259.
f. 162). Enfin en 1058, le roi Henri 1" concédait à Guillaume de Corbeil les
droits qu'avait le comte Bouchard sur les possessionsMe l'abbaye : a ea-
que quondam bone memorie cornes Burchardus nomine habere videbatur...
jam dictus cornes Burchardus nil aliud habuit neque tenuit ni si ut provi-
dentiam atque defensionem ad versus hostes... atque pervasores prediorum
ipsius loci haberet, et ut ipsum locum sublimare atque ditare terrarum
CdARTES VENDOllOISKS \i
XXIX
1007-1016
Fulbert, évêque de Chartres, requiert son droit féodal
sur le château de Vendôme.
Ad R. nobilem quemdam virum.
Postulat (1) ut sibi reddat quœ homo ligius débet domino suo.
Noto notus. R (2) Fulbertus. Hœc a vobis exigo,securitatem de
mea vita et membris, et terra quam habeo (3) ve) per vestrum
consilium acquiram ; de auxilio vestro contra omnes homines
suarum beneficiis atque possession) bus liceret » (Tardif, ibidem, n°272,p.!69).
2* La même année 998 ou 999, Bouchard donnait à l'abbaye de Saint- Valéry-
sur-Somme des fermes, des moulins et des redevances seigneuriales dans le
Ponthieu : c Ego Burcardus a progenitoribus olim nuncupatus » L'acte* est
daté de Compiègne et signé par le roi Robert : « Signum Roberti régis,
S. Burcardi comitis qui hanc cartulam fieri jussit. » {Bibl. Nationale, mss.
12704, f» 152 v*. — Mabillon, Annales Bénédictines, IV, 693.)
On sait que Bouchard avait reçu de Hugues Capet le commandement
d'une armée contre Arnoul, comte de Flandres, et lui avait fait restituer la
châsse de Valéry, qu'il rapporta sur ses épaules, aidé d'Orland, vicomte
deVtmeu, au monastère de Leuck. (Petigny, Histoire do Vendômois, p. 209.
Bourel de la Roncière, Vie de Bouchard le Vénérable, XI) Bouchard tenait
ces fiefs du titre de sa mère, d'après M. de Pétigny.
Deux autres chartes sans date, mais entre 991 et 1004, énoncent 1* le don
de la chapeIleSaint-Ouen,prèsTours,àMarmoutierpar le comte Bouchard :
c fidelissimus cornes Burcardus illiusque filius Parisiorum antistes. » {Bi-
bliothèque Nationale, Housseau, I, n° 151. Historiens des Gaules, X, 584), 2*
et la confirmation par le comte Bouchard des donations faites à Saint-
Guenaud, par un comte nommé Haimon. « Ego Burcardus, cornes Corbor-
lensis. » (Bibliothèque Nationale. K. 19, n» P3. — Tardif, Monuments Histori-
ques, n* 253, p. 160).
(1) Rara et eximia de feudis lectori offeruntur in hac et in sequenti épis-
tola (se. Guntario et pluribus aliis).
(2) R. désigne ici Renaud, évèque de Paris et comte de Vendôme (1007 ou
1012 à 1016), Pétigny, p. 154. L'Art de vérifier les dates dit que celui à qui écrit
Fulbert parait être un vicomte ou châtelain de Vendôme, et il résulte de la
lettre que les évéques de Chartres étaient autrefois suzerains de ce château.
Dom Bouquet de son côté ne parait pas croire qu'il s'agisse de Renaud,
car il intitule cette lettre : « Ad R. nobilem quemdam virum. »
Fulbert, évèque de Chartres de 1007 à 1029. — Rainaud, évêque de Paris,
992 à 1016 (Note de M. Charles Bouchet).
(3; Habes. Bibl. des Pères,
42 CHARTES VENDOMOISÈS
salva fidelitate Roberti : de receptu (1) Vindocini castri ad meum
usum et meorum fidelium, qui vobis assecurabunt illud, com-
mendationem vestrorum militum, qui de nostro casamento (2)
beneficium tenent, salva fidelitate vestra, justitiam de querimo-
nia Sanctionis et Huberti, et de querimoniis canonicorum ecclesiœ
nostrae, et de legibus atriorum nostrorum, si haec facere vultis,
paratus sum conventiooem quam vobiscum inii, observare : si
non vultis, nolite me itinere fatigare. Valete.
Recueil des Historiens des Gaules, t. x, p. 447. — M igné, Patrologie
latine, vol. 141, col. 204, epist. vi.
Biblioth. des Pères, edit. de Marg. de Bigne, Lyon, 1677, t. xvur,
p. 8, epist. vi.
Art de vérifier les date*, t. II, p. 809.
XXX
1008
Fulbert, évique de Chartres, mande à ses vassaux, entr autres à
Pouchard , comte de Vendôme, de faire aveu jjour son fief, sous
menace d'anathême pour le château de Vendôme et le Vcn-
domois.
Ad omnes qui tenent casamentum S. Marie Carnotensis,
QUIBUSDAM HOMINIBUS SUIS MINITATUR ANATHEMA NI CITO
VENEIUNT DE SUA SERVITUTE RATIONEM REDD1TURI.
Fulbertus Dei gratia episcopus, Guntario Huberto vicecoaûti,
Rogerro, Bucardo, Hugoni filio Hugonis, Ottredo, Hamelino,
Hugoni filio Herbrandi, et uxori Guismandi et omnibus illis qui
tenent (3) casamentum sanctae Mariœ Carnotensis ecclesiœ per
donum Reginaldi episcopi (4). Voco vos et admoneo ex parte
(1) Receptus : obligatio vassalli quà teneturdominum suum in suo castro
recipere, si eo egeat, ad bella vel negotia sua. (Du Cange.)
(2) CAâ&mentum, inquit Carolus de Villiers, oritur a nomine casa ; aride
casâtes, servi et domeatici. Casamentum, domus rustica, Gali. terme ; at hic
casamenti nomine intelligendum est feudum quoda casa dominica dependet.
(3) Id est beneficium seu feudum ; ita est ut supra laudati homines casât i
totidem fuerint nobiles viri aut milites in vicinia Vindocinensi.
(4) Cum nullus Reginaldus ante 1189 occurrat cataiogo episcopotum Car-
CHARTES VENDOMOISES 43
Dei et sanctœ Mariée et nostra, ut infra proximum Pascha ve-
niatis ad nos, aut nostrum servitium facere, aut de vestris casa-
mentis legitimam rationem reddere. Quod si non feceritis, ex-
communicabo vos propter contumeliam vestram et interdicam
ut non audiatis divinum officium, nec vivi recipiatis communio-
nem, neque mortui sepulturam. Quin etiam castellum Vindoci-
nium et territorium ejus anathematizabo, ut in eis divinum offi-
cium non celebretur, neque mortuus sepeliatur. Postea vero
ipsa casamenta quœ tenetis aut uni aut pluribus dabo, ultra
etiam vobiscum de illis non concordabo. Deus vos convertat,
filii mei.
Recueil des Historiens des Gaules, t. x, p. 447.
Migne, Patrologie Latine, vol. 141, col. 216, epist. x, al. xix,
XXX
1007
Charte d'Eudes, comte de Tours, de Blois accordant la liberté
à Herbert pour rentrer dans les ordres, par atte passé à
Vendôme.
Quiquis in nomine sanctae et individuœ Trinitatis karitate
compunctus aliquamex servili familia a jugo servitutis ad hono-
rent libertatis accedere permiserit, pro certo confidat se in die
novissima perpétua et celesti libertate donari. Quod ego quidem
Odo, gratia Dei cornes, mente pertractans, favente ac deprecante
fideli roeo Gérard o, quendam famulum nomine Heribertum, ex
familia sancti Anani ortum, ad sacros ordines promovendum
propter amorem Dei facio liberum, sitque ab hodie liber ac si
ab ingenuis parentibus fuisset genitus, habeat vias quadrati
notensium, suspicatur D. de Foncemagne hanc epistolam, quœ aliunde non
legebatur in Mss. codice Chesniaco, Fulberti non esse. Addit tamen eru-
ditus vir, librarium forte, cum litteram R. nude scriptam reperisset insuo
exemplari, hic errasse excubendo Reginaldum loco Ragenfredi, qui Carno-
tis sedebat anno 954.
44 CHARTES VENDOMOISES
orbis apertas, nqllo contradicente , et ut haec libertatis carta
firma sit manu propria subter eam firmavi.
Signum Odonis comitis qui hanc firmavit cartulam. S.
Gerardi, S. Alberici, S. Rotgeri, S. Gilduini, S. Gualcherii, S.
Adelonis, S. Radgenarii, S. Gaufridi, S Huberti, S. Gaufredi,
S. Galterii.
Actum Vindocino Castro, anno XX régnante rege Rotberto.
Yivianus signator scripsit.
■
Bibliolh. Nat. Dom Housseau, II1 n° 370. — Liber De Servi* Majoris
Monasterii, n° XIII.
XXXI
1012-1016.
Hugues, comte du Maine, approuve les donations faites à Saint'
Vincent du Mans, par Hugues Doubleau, à Tuffé et à Mondou-
bleau.
de confirmatione tufiaci confirmata a comite
Cenomanensi.
Cum nullus mortalium hoc in seculo vacillantis sapiat se esse
ita perpétue stabilitum, ut non ad futurum perveniat judicium,
oportet, ut quamdiu vita cornes fuerit, se tam perornet operibus
bonis, ne post aditum vite, penas inferni cognoscat imminere
(1) M. Grandmaison, éditeur du De Servis, fait commencer le règne de
Robert II en 987, 988 ou 989 et date cette charte de 1007, 1008 ou 1009.
D. Housseau, la date de 1016. — Deux autres actes d'affranchissement eurent
lieu également à Vendôme, l'un en faveur d'un autre serf du chapitre de
Saint-Aignan, Seherîus, parle même comte Eudes, mais la 42* année du roi
Robert, c'est-à-dire de 1029, 1090 ou 1031. (De Servis, n° L) ; le 2% Tannée 35* du
roi Robert, soit entre 1022 et 1024, par Foulques Nerra. L'archevêque
de Tours, Arnoul, assistait au premier acte, et Hubert, évèque d'Angers
assistait ouidvui.
Nous laissons aux historiens Vendômois le soin d'élucider les motifs de
la présence de ces illustres personnages à Vendôme ; « Actum Vendocini
Castro ».
CHARTES VENDOMOISES 45
sibi. Quapropter ego in Dei nomine Hugo, Cenomannensis
cornes, quia tanta totque futura timeo tormenta, nolo recusare,
sed magnanimo (sic) cupio confirmare ea que de nostris sancto-
rum basilicis video concedere, quatinus bec predicta penarum
tormenta vitare possim etcum sanctis in eterna requie féliciter
permanere.
Ergo notum esse volo omnibus sancte Dei ecclesie fidelibus,
tam futuris quam presentibus, quod quidam de meis confide-
libus, videlicet Hugo, nostram adiens presentiam, postulans
sibi fieri precepti mei firmitatem in sancte Marie matris Domini
ecclesie dotem, in comitatu Cenomannensi, in vico qui vocatur
Tufiacus, super fluvium Korona, de terris quas de nostro tenet
beneficio, ut laventur ejus crimina et regni celestis ei aperiatur
janua; me ergo fa vente, et nullo modo contradicente, présentât
nobis ipse Hugo, fidelis noster, quendam monachum, nomine
Hermentum, virum bonum et sagaciter instructum, cupiens eum
ad ordinem abbatîs benedicendum, per meam jussionem et
domni Avesgaudi episcopi seu per deprecationem domni abbatis
Ingelbaudi et omnis congregationis ejus, obsecrans ut omnibus
diebus, quamdiu communitas permanserit in eodem loco, abbas
habeatur, qui regulariter vitam ducat et ipsum locum diligenter
in s t ruât, et gregem sibi commissum regere sciât. Concedit nam-
que ad usus fratrum totam villam Tufiacum cum ecclesia, et de-
cimam et unam capellam ad ipsam pertinentem, et mercatum
totum et terram in ipsa villa ad duas carrucas, molendinos duos
super fluvium Korona et super Idoneam unum, de pratis arpen-
nos V super Korona, et super fluvium Bunionem arpennos VIII,
de vineis quoque arpennos IV", et in Monte Dublello arpennos
III, et pastum ad porc os, qui erunt in monachorum dominio et
terram Girodii, et unum masnilum qui dicitur Ramada, cum
hospitibus V, et terram ad unam carudam, et silvam que voca-
tur Bolbiez, de beneficis Wauterii, et terram Àscelini, et terram
Warnerii, que est prope monasterium, ad Uienum unum mo-
lendinum, ea ratione ut mérita sancte Dei genitricis Marie, et
sancti Pétri apostolorum principis, nec non et omnium sancto-
rum orent apud pium judicem dominum nostrum Jesum Chris-
46 CHARTES VENDOMOISKS
tum, ut îpse in diem judicii, de suis et de nostris peccatis mi*
sereri dignatus sit. Contesta m us ergo omnibus et prohibemus.
per nomen Domini et virtutem ejus et per mérita sancte Marie
et omnium sanctorum, qui ab initio mundi Deo placuerunt, ut
nullus nunc aut in posterum, livoris aut cupiditatis molimine
irretitus infrigerit aut calumpniari présumât hanc nostre tradi-
tionis firmitatem. Quod si quispiam egerit aut temptaverit, iram
Dèi omnipotentis habeat et sanctorum omnium ejus iram incur-
rat, et sit perpetualiter alienus a consortio sanctorum, et hères
incendii iûfernorum recipiatur. Sit cum diabolo et sociis ejus
missus in stagnum incendio dimersus ibique fine tenus pereat in
secula seculorum, amen.
S. Benedicti VIII pape f.
S. Hugonis Cenomannensis civitatis comitis f.
S. Avesgaudi epi ipsius civitatis f.
S. domni Ingelbaudi, abbatis Su Pétri civitatis f.
S. Sesgualoni, abbatis monril Stl Launomari f .
S. Genesii, abbis monril S11 Karileffi f.
S. Durandi, abbis mon ri i S* Marie f.
S. Radulfi ipsius civitatis vicecomitis f .
S. Herberti ipsius civitatis thesaurarii f.
S. Willelmi decani ipsius civitatis f .
S. Willelmi laici f .
S. Yvonis ejus fratris.
S. Hugonis ipsius militis qui hoc preceptum fie rit jussit {-.
S. Hugonis filii ejus f.
S. Haimonis f .
S. Haimonis desuper litus -f.
D. Marténe, Amplissima CollecLio, I, col, 373.— Cartulaire de Saint- Vincent
du Mans, n° 186, f°. 116.
CHARTES VEND0M01SE5 47
XXXII
Vers 1016
Hugues de Chaumont et Àimery de Curron « cum uno pari-
ter accensi desiderio videndi sepulchrum Domini Hîe-
rosolimam relient proficisci », donnent à V abbaye dePont-
levoy les églises de Notre-Dame et de Saint-Florentin, près
iTAmboise : « Testis : Gualterius de Lavarzino ». —
Cette donation fut ensuite approuvée par Foulques Nerra et
son fils Geoffroy Martel :
& Igitur ne per succedentia tempora quilibet aiiquid mali-
gnum contra nos moliri valeret, pari ter que omnimodis cupientes
obstruere os loquentium iniqua, comitem Andegavensem Fulco-
nem filiumque ejus Gaufridam, Turonis constitutos, adivimus,
cartamque istam eis obtulimus, qui rogatu suprascriptorum vi.
rorum nobilium, Hugonis videlicet Calvimontis domini et Hai-
merici de Currun, aliorumque circumstantium concesserunt Deo
ac ecclesie Pontileviensi, in honore virginis Marie conseerate et
fratribus die noctuque inibi Deo famulantibus ecclesiam supra-
dictam sancte Marie sanctique Florentini, apud Ambaziacum
sitam, cum omnibus ad eamdem ecclesiam pertinentibus, et ut
amplius fixum ratumque maneret quod fecerant, presentem car-
tam signo crucis roboravit ac nobilibus virrs qui présentes ade*
rant pari modo roborandam tradiderunt, ea tamen conditione
ista fecerunt ut singulis ebdomadibus, secunda videlicet feria
missa una pro animabus Gaufridi atque Fulconis comitum et
omnium qui in Pontileviensi prelio ceciderunt (1) in eodem cœ-
nobio Pontileviensi caneretur, unus quoque pauper in ipsius ec-
clesie elemosina perpetuo curaretur. Huius concessionis et con-
firmationis ex parte Fulconis comitis et filii ejus Gaufridi testes
sunt : Gaufridus Fulcbradi, dapifer comitis et Sigebrannus
(1) Le combat de Pontlevoy entre Eudes 4e Blois et Foulques Nerra eut
Ueu le 6 juillet IGtô.
48 CHARTES VFNDOMOISES
cornes stabuli, Petrus Rubiscalis, Harduinus Malumminat,
Gaufridus Eupallus, Odo de Sancto-Michaele, Gaufridus Paga-
nus, Robertus de Belismo, Girardus Paganus.
t t
S. Fulconis comitis S. Gaufridi comitis
Fulco Gratin, Richardus de Sancto Quintino.
Ex parte B. Marie et monachorum : Hugo de Calvo Monte et
Haimericus Currum, Mauritius Erschirpellus, Galterius de La-
varzino, Cesarius, Josbertus prepositus, Stephanus de Bello-
Loco, Wicherius Ludovici, Fulcodius de Vallibus, Radulphus
Gui af ru s, Gualterius Mala Pallia, Odo m°, Albericus m0, Gaufri-
dus Inférai m°.
Cartalaire ma. de Pontlevoy, ch, n° VI.
XXXIII
10291031
Eudes, comte de Chartres, confirme la donation de biens faite
par Hugues Doubleau, à Véglise Notre-Dame de Mondoubleau,
que ce dernier venait de fonder et qu'il plaçait sous l'obéis-
sance de V abbaye de Tuffé.
DE FUNDATIONE ECCLESI^E BEATjE MARhE DE MoNTE-DuRELLl ET
»
EJUS ABBATIiE TUFFIACENSI SUBJECTIONE.
Cum dubia et fragilis inter incertos casus vita mortalium ver-
setur hominum, rationabilitate qua ceteris praeeminent anima-
libus, oportet unumquemque sollicite perpendere, per dévia
peccatorum suorum, quam longe a Deo discesserit, deinde recti
itineris tramitem studiose perquirere, cujus ducatu ad viam
quae veritas pariter et vita est, valeat pervenire. Nec débet
quisquam œstimare aliquid boni aut a se fieri, aut a se posse
habere, sed potius ab illo summo bono quod Deus est, qui et
voluntatem simul et facultatem contulit operandi, se credat
accipere. Débet etiam unusquisque desiderium suum et cogita-
CHARTES VENDOMOISES 49
tum non in caducis rébus et subito prœtereuntibus leviter cons-
• tituere, sed in Domino qui scit quibus humanum genus indiget,
spem suam firmiter collocare. Est prœterea perutile unumquem-
que altius bona quae recta fiunt voluntate ex animo diligere,
atque ut perficiantur, prout vires suppetunt auxilium prœbere.
Et haec omnia non ad humanam gloriam, vel popularem favo-
rem, sed pro œternae renumerationis emolumento, quicumque
facere studuerit, ab ipso Domino Deo, qui reddet unicuique se-
cundum ejus opus, cum majestate in sua venerit, sciât sibi éx
integro récompensa ri. Hujus rei gratia ego Odo, Carnotensis
civitatis cornes (1), notum fieri volo cunctis catholicae fidei cul-
toribus, tam prœsentibus quam futuris, quoniam accessit ante
nostram humilem praesentiam quidam fidelium nostrorum Hu-
go, scilicet cognomento Dubellus, reverenter postulans corrobo-
rari nostra auctoritate prœsens testamentum de rébus a se
collatis ecciesiœ, quam in honore sanctae Dei genitricis et vir-
ginis Mariae, consilio venerandae memoriae Fulberti, Carnotenœ
urbis episcop:, pro redemtione animarum, suae videlicet etfilio-
rum suorum, hoc est Hugonis archidiaconi, atque Odonis, nec
non etHervei, in proprio Castro quod ab ipsius cognomine Mons
Dublelli vocatur, iaudabili studio construxerat. Cujus postu-
lation!, ut decebat, animo volenti assentientes, manu propria
illud roborandum tradidimus. Tribuit igitur prœfatus Hugo cle-
ricis in jam dicta ecclesia, sub nomine canonicali Deo servien-
tibus, per consensum et voluntatem Gisleberti et Elgaudi ejus
filii, quorum dono ex nostro possidebat beneficio, VI hospites,
quatuor in villa quee vocatur Ivez, et duos ante ecclesiam Sancti
démentis, et in eodem loco duas medieturas, unam cum tribus
arpennis pratorum, alteram cum quatuor. In ipsa quoque terra
(1) Eudes III, comte de Blois, de Tours et de Chartres, en 999 enleva
Melun à Bouchard, comte de Paris, de Vendôme et de Corbeil par la tra-
hison de%authier, châtelain de la place. Bouchard peu de temps après la
reprit avec le secours du roi, et tailla son armée en pièces. Le même
Eudes fut battu à Pontlevojr en 101G par Foulques Nerra. Ch. Bouchet. —
Le Car tu la ire de Saint- Vincent publie aussi une note pour proposer cette
même date; mais il fait remarquer qu'une première donation avait été faite
du temps de Fulbert, évéque do Chartres, par conséquent vers 1015, comme
l'insinue aussi la confirmation du comte du Maine, Hugues.
7
50 CHARTES VENDOMOiSES
unum molendinum in dominio et censum de tribus molendinis
et duos vinearum arpennos et dimidium solvente censu, et in
loco qui vocatur Gelroim aliam medieturam. Alibi apud Muse*
laium de quatuor carrucis decimam, et de hominibus qui lo-
cum incolunt, sepulturam et panem et candelam, et apud vil-
lam vocabulo Braiz duos arpennos de vineis. Unum etiam ca-
ballarium eu m omni bénéficie suo, in villa quœ vocatur Ardun.
Ecclesiam vero illam cui heec contulit, cum ipsis clericis com-
misit potestati abbatum Tuffiacensis loci, qui olim ab ipso
Hugone in pristinum statu m, quo per annos multos caruit, res-
titutum fuerat. Eo videlicet modo ut tanquam membrum eadem
ecciesia praedicto loco Tuffiacensi adhœreat et clerici ipsius
ecclesiœ a nulla sœculari persona pro ullo judicentur excessu,
sed a praedicti loci abbate regulariter corripiantur. In ejus quo-
que obsequium semper sint parati, et obeunte eorum quolibet,
ab eo qui in canonicali statu obeunti successerit, ipse X solidos
accipiat. Omnes ergo qui saepedictœ ecclesiœ bona rébus pro-
pres adereverint gloriosissimae Dei genitricis Mariae, atque om-
nium sanctorum orationibus a peccatorum suorum allevientur
onere, et benedictionem quœ sanctis omnibus repromissa est,
a Deo œterna possideant hereditate. Et quicumque aliquid ex
bis quœ per presentis cartœ donationem Hugo et filii ejus ipsi
contulerunt, calumniose aut violenter auferre prœsumserit, Dei
omnipotentis et omnium sanctorum offensam incurrens, atque
a Christianorum sequestratus consortio, proditoris Jude ac
Simonis magi, Juliani quoque apostatœ de terra viventium
exempta cruciandus perpetuo igni cum diabolo ejusque minis-
tris. Signum Odonis comitis f, Signum Gaufridi vicecomitis,
S. Hugonis Dublelli, S. Hugonis archidiaconi, S. Hervei filii
Hugonis, S. Gisleberti, S. Elgaudi, Signum Odonis archidiaconi,
f , S. Odonis decani, S. Vulgrini grammatici, S. Bucchardi,
S. Hugonis filii Gripponis, S. Anastasii, S Hilberti, S.IDdonis
Muscaritas, S. Ursionis, S. Gradulfi, S. alterius Gradulfi, S.
Alberti, S. Drogonis, S. Rainardi, S. Hugonis filii Raimonis,
S. Humbaldi, Sig. Hermandi, S. Roscelini, S. Mannelini f.
Nomina canonicorum Montis Dublelli: Harduinus,Odricus,Theo-
CHARTES VENDOMOISES 51
dencus, Girardus, Goscelinus. Factum est hoc testamentum ab
Ermenteo abbate, datum autem in Castro Montis Dublelli, ré-
gnante Roberto, rege Francorum, féliciter.
D. Martène: Anecdotorum... amplissima collée lio, t. 1er, p. 375. Publiée
en partie par Ch. Bouchet. Bulletin de la Société Arch. du Vendômois,
1873, p. 84.
XXXIV
1042-1044.
Ermentrude, femme de Nivelon de Fréteval, avait donné à
V abbaye de Saint-Père, V église de Saint-Lubin des Vignes, près
Chartres. Après la mort de sa femme, Nivelon ri exécuta pas
ses volontés, mais sur le point de mourir et devenu moine, il
chargea son fils Payen d'en faire la restitution. Celui-ci, tué en
voulant reprendre le château de Fréteval sur Geoffroy Martel,
son frère Foucher, accomplit cet acte de justice.
Ad meridiem quidem (urbis Carnotensis) est quœdam ecclesia
inter vineas, in honore sancti Leobini constructa, quœ olim
fuisse abbatia dinoscitur, quam œcclesiam matrona quœdam
Ermentrudis no mine, uxor Nivelonis, voto sancto Petro dimisit
moriens pro anima sua, cum terris ac decimis pertinentibus ad
ipsam œcclesiam ; datis viro suo, pro consensu, monilibus suis
et armillis aureis ; erat enim œcclesia ex patrimonio suo. Cum
vero viam universœ carnis abisset, vir ejus, petitione conjugis
postposita, atque suœ promissionis oblitus, omnia suis usibus
retinere maluit, et quamdiu mundanis rébus uti potuit, nun-
quam resipuit. Verum cum se videret ad extrema duci, mona-
chus in cœnobio sancti Pétri effici voluit ; quod autem sanus
facere noluit, cassa petitione filiis suis (filio suo) facere monuit.
Quo mortuo, filius ejus Paganus, modico tempore patris bene-
ficio fungitur ; nam cum debellaret castrum quod vocitatur
Fracta vallis, patri a Gaufrido Martello sublatum (1), in ipso
(1) Geoffroy Martel s'était emparé de Fréteval pendant la guerre qu'il eut
avec Thibault, comte de Blois, entre 1042 et 1044. Voir le Cartulaire Blésois
de Afarmontier, préface p. XXII et XXIII.
52 CHARTES VENDOMOISES
çastri introitu, ab hostibus gladiis interimitur. Pro quo frater
ejus Fulcherius, jam clericus, mundanis armis prœcinctus, secu-
larem miliciam est secutus. Cui venerabilis abbas Landricus,
vota matris petitionemque patris replicans, impetravit ab eo
ecclesiam sancti Leobini cum quibusdam agripennis vinearum,
de quibus habemus censum et decimam. Tune etiam censum
remisit vinearum beati Siemundi, décima sola retenta.
Cartulairede Vabbaye de Saint-Père dz Chartres, par Guérard, p. 25.
XXXV
Vers 1050
Hubert, fils d'Avesgaud de Vendôme, vend à Marmoutier un
colibert nommé Pierre Bonardin, avec l'assentiment de sa
femme et de ses fils.
De Petro Hanard servo effecto
Nosse debebitis, si qui eritis posteri nostri Majoris scilicet
hujus habitatores monasterii sancti Martini, Hubertum, filium
Avesgaudi de Vindocino, vendidisse XLV solidis, par manum
Hildegarii elemosinarii monachi nostri, sancto Martino et nobis,
quemdam sui juris colibert um, Petrum nomine. cognomento
Bonardinum, filium Grusberti vicarii de Monte-Laudiaco, et
auctorizasse hoc uxorem ejusdem Huberti Tescelinam, et Gau-
fredum, utrorumque filium ; res quoque illius omnes quas tune
habebat, et fructum ex se natum vel nasciturum, jam enim
Ilsindem et Mariam genuerat, matremque suam vocabulo En*
grismam, ejusdem precii quantitate, cum eo pariter vendidisse,
Hamelino fratre Huberti et Bartholomeo Turonensi archiepis-
copo de cujus casamento Hubertus eum tenebat, favorabilem ad
hoc prœbentibus assensum. Qui colibertus, ut a Deo vera me-
reretur libertate donari, semetipsum pro ejus amore sancto
Martino in servum tali pacto tradidit, ut non solum ipse, verum
etiam omnis ejus posteritas, per succedentia secula, abbatibus
hujus loci et ceteris fratribus servili conditione subjaceat et
CHARTES VENDOMOISES 58
famuletur. Et ut hœc ejus spontanea traditio certior et ab ipso
facta appareat, IIII01* denarios, ut est consuetudinis, super caput
proprium posuit, et sic se Deo sanctoque Martino perpetuo ser-
viendum obtulit. Acta sunt autem hœc et firmata, sub domno
Alberto abbate tune nostro, testibus istis : Aurando fratre ejus-
dem coliberti ; Firmato avunculo ejus, Stephano Michale prepo-
sito Huberti ; Girardo armigero ejus ; Adelardo homine ejus ;
Godefredo de Rupibus ; Guaniione filio Hugonis Balbi ; Gau-
fredo filio Rainaldi de Falgeriis ; Hilgodo, Guarnerio et Otgerio
famulis de Elemosina ; Durando forestario ; Michaele Rufo ;
Thoma fratre ejus ; Fulcodio tune priore nostro, qui IIIIor de-
narios quos colibertus capiti proprio pro recognitione imposue-
rat, tulit. Auctoramentum vero jam dictée Tescelinœ, uxoris
Huberti, quee pro hoc VI denarios accepit, cum filius ejus eadem
causa III acciperet, factum est testibus istis : Gualterio Helgodi,
Rotberto pellitario, Ainardo bucherio, Otgerio sutore, Guarino
de Balnessa, Tetberto fratre ejus, Tealdo piscatore, Gauberto
de Falgerolis, Stephano presbitero de Monte Laudiaco. De auc-
toramento Hamelini, fratris Huberti, pro quo accepit VII solidos :
Lisoio de Rupibus, Berengerio filio ejus, Hugone filio Tedasii,
Guillelmo filio Al ce 1 in i vicarii de Castello-Rainaldi, Aremberto
vicario, Herveo de Monedaco, Otgerio famulo de Elemosina
Herveo sartore, Gualterio ejus genero.
Liber de Servis Maj. Monasl. n° XLII, p. 41, sous la date de 1053-1064.
XXXVI
Vers 1050.
Hubert, fils d'Avesgaud de Vendôme cède plusieurs serfs
à Marmoutier.
De Rainerio, Lamberto mulnerio, Robeuto Ferlo,
servis Sancti Martini.
Rerum gestarum noticiam edax solet oblivio consumere, et
temporibus futuris preteritorum obducere facta vel dicta ; pro-
inde, ne apud posteros priorum acta vel dicta depereant, et ve-
56 CHARTES VENDOMOISES
Scorcellis, Teelum nomine, qui sacramento et judicio Dei proba-
ret Gundacrium Guarinum patrem eorum lege servi prius
et nos postea dono ejus possedisse. Quod cum ipse dedi-
cere non posset, sacramentum quidem recepit sed judicium per-
donavit. Àt cum hoc modo parum se obtinuisse cerneret, vertit
se rursus ad aliam calumniam, et cœpit calumniari pro ancilla
Helenam, matrem eorum, quam Fulbertus quidam de Vindocino,
cujus fuerat juris, semper pro coliberta habuerat. Cui etiam
calumniae per alterum nostrum hominem in eodem placito ob-
viatum est, qui jurejurando voluit approbare Fulbertum Hele-
nam pro coliberta non pro ancilla habuisse. Quibus utrisque
testibus convictus, Hamelinus cessit tandem concordie, et X de
nostro acceptis solidis, omni dimissa calumpnia, Engelricum et
et fratres ejus Sancto-Martino et nobis perpetuo auctorizavit sub
his testibus qui interfuere : Sirus de Lengiacis, homo ejus, Ar-
chembaldus prepositus, Fulbertus tolonearius, Rainaldus de
Rua vassalor, Fulco filius Frodonis, Gaufredus Ponfola, Ivio
de Vindocino, Fulbertus filius Pétri, Balduinus de Malliaco, Hil-
degarius Caro-Leporis, Beringerjus decanus, Benedictus Blan-
cbardus, Arnulfus de Buziaco, Morinus famulus, Guarinus me-
dicus monachus, qui placito affuit, Adelelmus de Vindocino,
qui spinas ad judicium calefaciendum apportavit.
Liber de Servis Maj. Mon. n° CI, p. 94, sous la date de 1038-1084.
XXXIX
Vers 1050
Dreux de Montoire, sa femme Maliaud, ses fils et ses filles
donnent à Marmoutier le colibert Vital.
De vitale coliberto quem donavit drogo de Monte Aureo.
Notum sit omnibus sanctee Dei ecclesiœ fidelibus quod quidam
miles, nomine Drogo de Monte- Aureo, dédit sancto Martino Ma-
joris Monasterii, medietatem unius coliberti nomine Vitalis,
quem communem habebat cum monachis. Fecit autem hoc con-
CHARTES VENOOMOISES 67
sensu et auctoritate suae conjugis nomine Mahildis, ac filiorum
suorum Hugonis et Roberti, filiarumque Sciciliae, Eusebiee, Ma-
hildis, Hamelinœ. Testes vero qui effuerunt subter inscripti
sunt; S Drogonis, S. Hugonis et Rotberti filiorum ejus. S, Amal-
rici de Blesi, S. Guillelmi de Rilliaco, S. Gualterii filii Mathei,
S. Odonis fratrisFulcherii, S. Hugonis filii Hainrici, S. Hugonis
Chaeberti, S. Durandi hominis Guascelini, S. Rainardi vicarii.
Liber de Servit Maj. Mon. n° LXXIV, p. 71, sous la date de 1032-1100.
XL
1040-1080
Don à Marmoutier d'un oolibert nommé Guismand par le che-
valier Guascelin Bodellc, sa femme Adèle et son fils Chotard,
avec le consentement de Geoffroy Martel.
De Guismando coliberto
Notum fieri volumus nostris suecessoribus quod miles qui*
dam de Castro Vindocino, nomine Guascelinus, cognomento Bo-
dellus, dédit Sancto-Martino Majoris Monasterii colibertum
quendam. nomine Guismandum, cum parvulo ejus filio, David
nominato, et omni deinceps posteritatis auœ fructu,acceptis una
quidam vice XXXU solidis, altéra vero quinque. Sed et Rotge-
rius cognomine Pjperatura, eut Guascelinus ipsum Guisman-
dum dederat, XXXU solidorum intercedente pretio, auctorizavit
eum sancto Martino. Adeladis quoque uxor Guascelini annuit
et Chotardus filius Guascelini, sed de alia uxore, qui sex ob hoc
denarios accepit, et Lisuisia filia Adeladis, quœ etiam très prop-
ter hoc auctoraraentum nummos accepit. Cornes autem Gaufre -
dus, de cujus illum fœvo colibertum tenebat Guascelinus, gratis
buic dono pro libertate solita favit, et cartam hanc quœ de hac
re script* est, coram çuriae suas frequeptia firmavit, et manus
propriae caractère signando roboravit. Testes omnium quœ hic
dicta sunt, notitie huic subscripti sunt : Constantius çanonicus
8
58 CHARTES VENDOMOJSES
Sancti-Georgii, Drogo frater ejus, Hamelinus frater ejus cleri-
cus, David vicarius, Fulbertus telonearius, Rainaldus Maàal-
gius, Guandelbertus de Solomis, Fulcradus Clavus Mortàtis.
Andréas prepositus, Albert us talemerarius, Odolirius homo
David vicarii, Fulcherius frater ipsius Guismaldi.
Liber de Servit Uaj. Mon., a- LXXXIX. p. 83
XLI
1050-1060.
m
Le chevalier Foucher et sa femme donnent à Marmoutier pour
le repos de leur àmc un alleu à Hucé, qu'ils avaient acheté
d'une nommée Hermengarde et de son fils.
De Alodo Ruciaci.
Interminable atque perpetuum animarum fore credimus emo-
lumentum, si dum puisque terra m inhabitat, corporeis motibus
pro augmento superne habitationis et contemptu temporalium,
cumulet sibi thesauros immarcescibiles indeficientium divitia-
rum, quodque remanendo perire potest in hoc seculo, in alimoniis
pauperum vel in usibus distribuitur virorum Deo die noctuque
servientium. Idcirco ego in Dei nomine, Fulcherius miles et
uxor mea Aldeardis et filii nostri Wulgrinus et Fulcherius, re-
miniscentes nostrorum facinorum acervitatem, tradimus loco
Sancti-Martini Majoris-Monasterii et monachis ibidem Deo
servientibus, tam presentibus quam futuris, quendam alodum
juris nostri, situm in pago Vindocinense, in villa Rusciaco, quem
dato precio ex quadam femina Hirmengardi ac filio ejus Cadilone
comparavimus ; hune itaque, pro remedio animarum nostrarum
et salute corporum, de nostro jure in dominio supradicti lociet
monachorum ibidem Domino famulantium transfundimus cum
omnibus que ad ipsum pertinere videntur, terris (1) videlicet et
(1) Le CarluUîre Vendômoit p. £26, de Marmoutier, donne seulement cette
première partie.
CHARTES VENDOMOISES 59
vineis. Terminatur autem de omni parte terra Landrici militis.
Si autem aliquis de heredibus vel proheredibus nostris seu ali-
qua intromissa persona surrexerit qui hanc donationis cartulam
inquietare presumpserit, imprimis iram Dei omnipotentis incur-
rat, sanctisque omnibus infensus cum diabolo damnatus pereat
in aeternum, petitioque ejus nullum profectum suscipiat. Ut
autem haec concessio a nobis certius credatur facta, manibus
nostris affirmavimus : Morannus, Gauscelinus Bastardus, Odo
Ternerius, Gascelinus, Gorgeradus, Rotbertus Terno, Gyroius,
Rotbertus de inter duos boscos, Godefredus de Lusdo, Vivian us
Gualcerii filius.
Bibl. Nal. mss. 12878, f. 89 « Ex autographo ».
XLII
1062
Foucher de la Toury notable de Vendôme, et sa sœur, veuve
de Gilduin de Maillé, donnent à Marmoutier, un colibert
nomme Hugues.
DE HUGONE COL1BERTO, QUEM DONAVIT FuLCHERIUS DE TURRE
ET ANNES SOROR EJUS
Nosse debebitis, si qui eritis posteri nostri Majoris scilicet
hujus habitatores monasterii Sancti Martini, Vindocinensem
quendam honoratum, nomine Fulcherium de Turre, ejusque
sororem vocabulo Agnen^ Gilduini de Malliaco recens defuncti
conjugem, donasse sancto Martino et nobis sub regimine nunc
agentibus domni abbatis Alberti, anno ab incarnatione Domini
M0LX°1I°, colibertum unum adolescentulum videlicet quendam,
nomine Hugonem, pâtre Felice et Rainilde matre progenitum.
Et pater quidem'ipse ex libero génère descenderat, sed eadem
mater supradictorum exititit colibert a. Donaverunt ergo nobis
jam dictum filium ipsorum, sicut suae ditionis eatenus fuerat,
ita nostrœ deinceps cum sua omni, si qua unquam fuerit, poste-
60 CHARTE» VKNDOMOISRS
ritate futurum. Teitibus iatis : Nihardo de Ruga-Vassaloria,
Supplicio filio Durandi Mille-Scuta^ Hainaldo nepotc Gilduini,
Petro de Maitriaco ; de famulis : Mainardo cellarario, Guarne*
riode Elemûsina Guanilone monacho. Hugone monacbo.
Liber de Servis Maj. Mon. n° LXV1, p. 64.
LXIII
1062
Robert, gendre de Guinemard de Monthodon, approuve la dona-
tion du moulin faite A Marmoutier.
NOTICIA DE MOLEND1NO GuiNEMARI DE MoNTE-HuDONIS.
WlNDOClNUM.
Notum fiât omnibus veri Dei cultoribus ta m futuris quam
presentibus et nostris maxime qui in hoc se Domino dicuturi
(sic) sunt loco successoribus quod Robert us qui habebat uxorem
etiam filiam Guinemari de Monte Hudonis vendidit sancto
Martino Majoris Monasterii, per manum Hildeberti monachi,
tria quarteria molendini Guinemari de Monte Hudonis, quod
tenebat per ejus filiam quam acceperat uxorem, hoc ipsa an-
nuente, et III arpennos pratorum, quorum duo pertinent ad
molendinum, solvente unoquoque IIII denarios de censu in fes-
tivitate sancti Georgii. Acceperunt autem ex hoc XXX solidos
et dederunt quartum quarterium in plegio et in fide jussoria,
(1) Nous voyons quelques autres personnages Vendômois donner des
serfs à Marmoutier : Lancelinus de Vindocino, près de mourir donne le
serf Adelelme, après lui un nommé Hilgod, finit par consentir à ce don.
(Charte n° LXX, 1032-1070). Un prêtre de Vendôme, Henri, se désiste de ses
réclamations sur le colibert Archambault le vacher (n° VIII, 1 032-1064'.
Durand, meunier à Vendôme, se dépouille de ta liberté pour se faire serf de
Saint-Martin (n° I.VII, 1032-106'*), Gaudelbert, après avoir voulu se sous-
traire à la servitude, est obligé de reconnaître son servage (n° CV1, 1064-
1061.;
Kn 1061, un Hainault, homme libre de Saint-Hilaire la Gravelle se fait serf
de Marmoutier; (n° XX.), Bernoin, de Monthodon, se donne également avec
ta femme et ses enfanté à la célèbre abbaye (n* LXIV, 1032-1064).
CHARTES VENDOMOISES 61
ut illa qtiarta pars quam sibi retinuerant adquietet très partes
quas vendiderunt ab omni calumnia, si forte insurrexerit. Hanc
denique convenientiam vel venditionem autorizavit Àscelinus
vitafius in cujus terra erat ipsum molendinum, et uxor ejus
Rqimburgis nomine et filii eorum Guillelmus et Guicherius. Et
obhoc accepita supradicto monacho VIII solidos, tali convenientia
ut ttullum post haec releva m en tu m de venditis quarteriis detur.
Postea autem eu m obedientia Guastinensis in manu venisset
Richardi monachi, vendidit suprafatus Rotbertus et quartum
quarterium, acceptis ab eodem monacho XII solidos denariorum
probatorum. Testes vero utriusqué eonvenientiœ et venditionis
scilicet et auctoritatîs et alterius quoque venditionis quœ de
quarto quarterio facta est hii sunt :
Guicherius, Burchardus, Fulbertus,
Alcherius, frater Fulberti, Landricus, filius
Hugôflliui Ivonis, Ascelinus, ObertideSanctoCiro,
Ascelinus, Chotardus, Ademarus,
Willelmui Bucellus, Alcheriuscellerarius, Guicherius,
Gaufridus Belinus, Warinus Brito,
ArcMve§ départ. dBurc eL-f.oir, original en parchemin. H. 1191.
XLIV
Avant 1063.
Mathieu et Dreux de Montoire, Mathieu et Guy, hommes de V ab-
baye de la Trinité, sont témoins du bail de la terre de Sapaillé
donnée à Marmoutier par Geoffroy, vicomte de Châteaudun.
Nossedebebitis si qui eritis posteri nostri Majoris scilicet hujus
habita tores Monasterii Sancti Martini terram de Sapaliaco,
quam primitus Gaufredus, vicecomes Castridunensis, donavit
Sancto Martino et nobis, Ingelbertus de Turono, sicut tenuerat
de vicecomite Gausfredo, tenuit postea de nobis etc .. domni
abbatis nostri id tempus Alberti... Testes horum omnium pro
rébus diversis et locis distincte sunt infra notati. De his quae
62 CHARTES VËNDOMOISES
egimus cum Herveo, filio Ingelberti : Walterius filius Johannis
pauperis, Umbaldus clercicus de Virsonio, Vivianus Brocardus
de Insula, Ato homo Alberti prépositif Gausfredus senescalcus,
Herveus major, Ulgerius de Castris, Rainaldus Bossetus, Frot-
gerius homo episcopi, Girogius homo episcopi, Constantius
Rodulphus sarcuarius, Jngelbaldus buccarius, Bernardus hôs-
pitalarius, Frotgerius mariscalcus, Johannes conversus, Hai-
nardus hospitalarius, Acfredus famulus de Castroduno, Hildui-
nus sartor, Ingelbertus filius Richardi majoris, Johannes filius
Benedicti, Salomon Robercatus. De his quee acta sunt posterius
cum Odone Rufo et de filii sui Salomonis auctoramento : Fulco
cornes (en note : de Vindocino, nam dictum est in charta in causa
Fulconis comitis apud Vindocinum), Paganus miles, Matheus de
Monteaureo, Drogo frater ejus, Tetbaldus Leterii filius, Galterus
presbiter,Hubaldusforestarius,Gausfreduscampio, homo S. Mar-
tini, Walterius Sancte-Trinitatis homo, Guido homo Sancte-
Trinîtatis. De auctoramento Rotberti clerici alterius filii Odonis
Rufi : Seguinus mercator, Hilduinus homo decani, Salomon
Campio, Archembaldus de Cauzilis, Bartholomeus hebergarius,
Rotbertus cellararius, Rodulfus de Baliaco.
Housseau 11' n<> 662 : « ex cariai. Turon. Maj. Mon., fol. 21, recto.
XLV
1063. 14 mars
Geoffroy, comte d Anjou , sur le témoignage de plusieurs témoins,
entr'autres de Mathieu de Montoire, renonce au droit de mi-
lice sur les terres de Marmoutier.
Nosse debebitis si qui eritis posteri nostri Majoris scilicet
hujtfc habitatores monasterii Sancti Martini Gausfredum comi-
tem Andecavensem, alterius filii Fulconis ex sorore nepotem,cum
post illius obitum Andecavensem ac Turonensem obtineret et
ipse pari ter comitatum. hanc adversum nos reclamare consue-
tudinem voluisse ut homines ex terra nostra, quanta scilicet
CHARTES VENDOMOISES 63
habetur in Ligeri fluvio usque ad fevam Vindocinensem, si quo-
tiens necesse habet in expeditionem hostilem aut in bellum du-
ceret ; unde etiam cum aliquando hostem in adjutorium Cinno-
manensium contra Bigotos pararet et homines praedictee terrae
nostrae ab officialibus ejus summoniti ire noluissent, duo ex
ipsis comprebensi sunt ab illis, nec aliter nisi data forisfacti
hujus emendatione dimissi. Itaque cum postea prœfatus cornes
ad monasterium istud quadam vice venisset, conquesti sumus
apud ipsum de injusta illa consuetudine quam terrée nostrae
ceperat immittere. testesque habuimus super ea causa legitimos,
viros scilicet nobiles ex his qui présentes tune aderant cum
comité ipso, Johannem de Chanone, Albertum prœpositum de
Turonico et Matbeum de Monte Aureo qui constanter adstruxe-
runt quod supradictum avunculum ejus hoc recognoscentem
aliquando audissent, nec tempore comitis Odinis aut Fulconis,
nec postea Tetbaldi illud consuetudinis fuisse ; nec se hoc ulla
violentia aut consuetudine ulla debere expetere, nisi scilicet
aliquis ex liberis hominibus terram nostram incolentibus illuc
ire sponte voluisset ; nullo autem modo esse cogendum, quis-
quis ire sponte propria voluisset.
Hoc itaque viris prœdictis asserentibus, iste quoque Gausfre-
dus nepos illius reclamationem omnem talis in supradicta
terra nostra consuetudinis intègre perpetuoque guerpivit, et
emendationem illam quae a praedictis duobus hominibus fuerat
accepta, fecit continuo reddi, omnemque terram ipsam ab hujus-
modi violentia statuit deinceps manere quietam. Prendiderant
quoque homines ipsius in burgo nostro de Ponte, cum ipse ibi
quadam vice manducasset, très solidatos carnium. Sed et hoc
nullo jure faciendum nullamque consuetudinem prensionis aut
credentiœ in eodem burgo habere comitem ipsum enarratum est
tune et comprobatum, et très illi solidi, eodem comité jubente.
continuo redditi. Acta sunt haec agentibus nunc nobis sub re-
gimine domni abbatis Alberti, anno ab incarnatione Domini
MLXIII, die secunda îdus Martis. Testibus istis : Matrello de
Sanctonis, Johanne de Cainone, Burchardo de Insula, Alberto
prœposito, Mathâôo de Monte Aureô, domno abbate Alberto,
64 CHARTES VENDOMOISES
Walterio Bajulo monacho, Johanne monacho, Arnaldo decano
monacho, Hugone monacho.
BibL NaL Hou&seau, II n" 667. Sx carlulario Turonensi Maj. Mon,,
p. 115. - BibL de Tour$, mss. Salmon, vol. H. n°563.
XLVI
Avant 1064,
A la mort de Hugues Bourguignon, leur frère, Dreux et Ma-
thieu de Montoire donnent à saint Martin Valeu de Charsan-
nié (?) en Touraine,
Notum sit posteritati nostrae donationem alodi Charsanniee a
duobus fratribus boc ordine factam fuisse. Quidam igitur miles,
nomine Hugo Burgundio prenominatus, apud castellum Sanctae
Maurœ çum a rege teneretur et a Gaufrido comité obsideretur,
interfectus est, cujus corpus cum Majus Monasterium buraao-
dum esset delatum, ibique ab ejusdem loci monachis sépultures
traditum, Matheus et Drogo de Monteaureo, quorum frater fue-
rat, valde iiiius casui condolentes, pro ipsius animœ ereptipne,
alodum de Charsannia, quod isdem eorum defunctus frater de
Hugone Genetensis castri domino in foevum tenuerat, cum pratis
et vineis et silvis et omnibus quae ad idem pertinent alodum,
prœter decimam.... Sancto Martino perpetualiter donavere. Hoc
autem alodum intra pagum Turonicum, versus Pictavis fines cons-
titutum, tribus fere millibus a Nojastro disparatur... Haec ergo
omnia ut Sanctus Vartinus ad integrum absque cujusquam con-
tradictione eterna ditione possideret, memorati fratres Matheus
videlicet et Hugo prœfatum Hugonem de Genetensi Castro, cui
illud alodum jure hereditario competebat, cum de Sancto
Salvatore Karrofensi quo gratia orationis ierat per Majus Mo-
nasterium rediret, adeuntes dévote illi supplicavere ut donum
quod pro fratre suo et pro se fecerant, eidem sancto, sua an*
nuente auctoritate, non minus fidei ac devotionisergaejusfamu'
latum se exhibitum poliicentes quam si id suis usibus retinuis-
CHARTES VENDOMOISES 65
sent. Nec mora, Hugo qui a domno abbate Alberto ceterisque
fratribus pro hoc ipso similiter fuerat deprecatus, voluntati eorum
humanissime paruit, nam postera die veniens in capitulum. cum
societatem loci, quam ob idpecierat, ipse et uxor ejus Agnes om-
nesque qui cum ipsis vénérant, suo precario accepissent, facto
prius, sicut mos est, auctoramenti dono, presentem chartam,
quet de eodem facta fuerat, alodo primo uterque tangendo firma-
vit, dehinc unumquemque suorum tactu proprio id ipsum firmare
jussit. Post hœc cum de loco quo sederant surrexissent, ipse
Hugo et jamdicta Agnes ratam fore volentes quam obtulerant
oblationem, auctorizamenti donum ab eis, sicut retulimus, facti
super al tare sancti Martini ambo illud eregionetenentes posuere
multis et de suis et de familia Sancti Martini videntibus qui
nunc présentes ibi affuere etc.
Ex hominibus Hugonis : Herbertus filius Alberici, filii Sein-
fredi episcopi Cenomanensis, etc.
Bibl. Mai. Housseau II9 n. 674. « Ex cartul. Nuchariensi f. 297° ».
XLVH
1055-1065
Vulgrin, évêque du Mans, naquit à Vendôme.
Hic namque WJgrinus, ex Vindocinensi castello ortus, miles
quidem primum, deinde monachus effectus, in cœnobio S. Mar-
tini Monasterii Majoris, sub abbate Alberto qui tune tem-
poris monasterium illud honeste regebat, Cbristo regulariter
militavit (quem) Cenomanensi ecclesiae.... ordinaverunt
antistitem.
Aetat Pontifieum Cenomannis, p. 373.
66 CHARTES VENDOMOISES
XLV1II
Vers 1065
Hildebert, forestier de Ferrières, renonce à ses revendications
sur le bois de Saint-Martin en Gatines, après le procès intenté
par Girbert, moine du Sentier.
NOTITIA DE HlLDEBERTO FORESTARIO. — VlNDOCINUM.
Notum sit omnibus quod inter Semitarium et Fontem-
Ventalem, qui est beati Martini Majoris Monasterii, calumnia-
batur Hildebertus, forestarius de Ferraria, forestagium de mor-
tuo bosco sicut de Gastina. Invenitque in illo unum hominem
Mainardi monachi de Sancto-Laurentio et abstulit ei predam
suam, fecitque ei redimere unum sestarium avenœ. Audiens
hoc Girbertus monachus de Semitario, iratus, ivit ad Ferrariam
cum quibusdam monachis et ratiocinavit justo judicio quod
nullum forestagium haberet Hildebertus in luco sancti Martini.
Tune reddidit Hildebertus sestarium avenœ quod injuste acce-
perat, et recepit eum Alcherius famulus Girberti monachi in
domo Hildeberti de una parvula cystella que erat posita juxta
unam magnam archam. Postea guerpivit calumniam quam facie-
bat per unum cornu câpre quod in manu tenebat, concedente
uxore sua jacente de primo infante quem ex ea suscepit. Hoc
tantum Hildebertus, quod si ipse scierit prior quam monachi
forisfacturam, super dicti luci de extraneis hominibus erit sua
forisfactura, si monachi priores scierint, erit eorum. Testes sunt
hujus rei : Ingelbaldus presbiter, Hubertus de Paran, Odo de
Paran, Amelinus de Maillaco, Guillelmus filius Rogerii, Haimo
Chabot us, Gausfredus patellarius, Alcherius clericus.
Archives d' Eurent- Loir, H. 2487, parchemin.
(1) Une charte contemporaine du De Servis, le n° CVI (1064-1084) nomme :
Hubert serviteur du Sentierj et Raoul du Sentier, et Girard, serviteur de
Lavardin; la charte LX indique Guarin, prieur de Lavardin.
CHARTES VENpOMOISES 67
XLIX
1Û65
Hugues et Gauthier, frères d'Hamelin de Langeais, donnent leur
assentiment à la vente d'une terre du Sentier à Marmoutier.
Pateat successoribus nostris scilicet Majorte Monasterii sancti
Martini post nos futuris terra m quam Lisoius Misia nobis apud
Semitarium vendiderat,Hamelino de Langiacis a quo eam in fe-
vum habebat auctorizante, Hugonem fratrem Hamelini nobis
calumniatum fuisse, et dicendo scilicet quia cum fratris sui auc-
toramentum super terra illa habenda niultis redemissemus num-
mis, suum requisitum quidem fuisset a nobis; undecumjam
nos depredatus fuisset, invitavimus eum ad concordiam, paci
et quieti ex more consulantes. Venit itaque in capitulum nos-
trum, acceptoque a nobis societatis nostree benefacto et quatuor
denariorum libris quidquid frater suus nobis auctorizaverat,
gratanter et ipse per fusticulum quemdam, domino abbati Bar-
tholomeo dans illum in manu, auctorizavit, deinde super altare
ecclesiœ nostrœ eumdemposuit fusticulum, testibus istis : Seranno
milite, Gauffredo de Lerniaco, Guillelmo de Poiis, GaufFredo de
Salmuro, Gilberto Calvo, GaufFredo homine Rotberti Bodardi,
Hugone homine Seranni, Frotmundo qui recepit denarios, Sige-
maro cellarario, Roberto cellarario, Alberto pastore, Orgerio
carpentario, Vaslino de Tavenno, Hildemaro flenotomatore,
Durando de Parciaco, Herveo francosto, Archembaldo pastore.
Eodem vero anno tercius eorum frater nomine Gualterius, in
capitulum nostrum veniens, guerpivit eamdem calumpniam, cui
dedimus viginti solidos. Testibus istis : David mercatore, Er-
naldo clerico, Giraldo coquo, Odone coquo, Bernardo coquo,
Rogerio sutore. Data mense maio, anno ab incarnatione Domini
MLXV, présidente nobis domno abbate Bartholomeo.
D. Housseau II1, n° 689/ « Archivée de Marmoutier, Cartulaire de la
Chambrerie, le Senlier, fol. 12 vu. »
68 CHARTIiS VENDOMOISLS
I
1067-1074 (Vers 1077 (1).
Hamelin de Langeais donne i V abbaye de Saint-Vincent du
Mans le lieu de Tuffé et V église Notre-Dame de Mondoubleau.
m
De ecclesiasticis rébus Sancte Marie Tuffiacensis.
Quisquis sanctorum consors et perpétue retributionis parti-
ceps fore desiderat, oportet ut, de rébus caducis et transitoriis,
celestia semperque manentia adquirere studeat. Proinde ego,
Hamelinus de Langiaco, pariterque uxor mea, nomine Helvisa,
filia Odonis Dublelli, peccaminum nostrorum sarcinam, cum
Dei timoré considérantes, prosalute animarum nostrarum atque
parentum nostrorum, insuper et pro remedio anime Hugonis
Dublelli, minoris filii scilicet Odonis Dublelli, cujus corpus in
claustro Sancti-Vincentii sepultum requiescit, unacum assensu
et voluntate filii nostri Wauterii et filie nostre Hersendis,
meique previgni, nomine Ilberti, qui fuit filius Pagani, adbibito
etiam consilio et favore fidelium et amicorum nostrorum, hortatu
quoque et diligenti precatu domni Ernaldi, Cenomanensis epis-
copi, atque domni Raginaldi abbatis, donavimus Deo et sancto
martiri Vincentio, locum Sancte Marie, vocabulo Tuffiacum,
jure perpetuo habendum et in nomine celle semper possidendum,
cum omnibus sibi appendiciis, terra scilicet culta et inculta,
bosco, vineis, pratis, molendinis, furnilibus, equitumque bene-
ficiis, tali scilicet conventionis tenore, ut in eodem Tufiacensi
loco Sancte Marie semper Deo assidue sex monachi deserviant,
quorum très sacerdotes sint, ita tamen, si loci substantia adeo
habundaverit, ut vivere possint. Quidquid vero prêter eorum
victualia necessaria supererit, ad rectam abbatis Sancti Vin-
centii dispositionem secundum Deum tractetur. Donamus pre-
terea ibidem Deo et Sancto Vincentio habendam perpetualiter
(i) D'après M. de Trémault, Bulletin de U Soe. Arch. do Yendôm. 1886,
p. 297,
CHARTES VENDOMOISES 69
atque possidendam, ecclesiam Sancte-Marie de Monte Dublelli,
cum omnibus rébus ad illam pertinentibus, sicut eas melius
canonici solide et quiète et intègre eam tenuerunt antea, et
quicquid ad eandem ecclesiam Béate Marie recte pertinuisse,
bonorum virorum testimonio approbari poterit. Concessimus
etiam et ex tota voluntate annuimus, cum consensu et favore
omnium supradictorum, ut quicumque hominum nostrorutn
volet habeat liberam donandi seu vendendi licentiam abbati et
monachis Sancti Vincentii aliquid sui beneficii, ita tamen ne nos
servitium debitum, seu castelli nostri amittamus custodiam.
Ut autemdona supra memorata firme amodo permaneant sta»
biliaque omni tempore, accepi ego, Hamelinus, a domno Raginaldo
abbate et a monachis ejusClibras denariorum Cenomanensium,
et uxor mea supra nominata unam libram auri. Ad mandandam
igitur posteris suprascriptorum donorum tenacem memoriam,
jussimus inde scribi, sicut mos est, hanc testamenti cartam,
scriptamque manibus propriis firmavimus, et a quibus oportuit
rite fecimus corrobari, in qua etiam testium nomina cum signis
suntannotata : S. Hamelinif, signum Helvise f, Sig. Waulterii.
filii suif, S. Hersendis, filie suef, S. Ilberti privigni sui, S,
Mathei de Monte Aureo, S. Drogonis, fratris ejus, S. Fulcherii
de Monte-Dublello, S. Rainardi fratris ejus, S. Sevini de Sancto-
Karileppho, S. Willelmi de Rezena, S. Maugerii, S. Gauscelini
Britonis, S. Goffridi filii ejus, S. Effredi de Chinon, S. Raherii
de Artin, signum Gaufridi de Maceriis, S. Roberti Godechalli,
S. Fulcherii de Burgullio, S. Arnaldi. Cenomannensis epis-
copif, Signum Waudelberti, canonici, S. Drogonis, canonici, S.
Ribaudi, S. Warnerii, Signum Raginaldi, abbatisf, S. Tescelini
monachi, S Hugonis, monachi, Sig. Warini monachi, S. Ernulfi
presbiteri, S. Lamberti clericî, S. Widonis scoriatoris, S. Sale-
fredi, S. Odonisf.
Ubi actum fuit hoc donum.
Acta autem fuit hec auctorizatio in urbe Cenomannica, in
capitulo beati Juliani, 111° kalendas aprilis (1), tempore Philippi,
Francorum régis, eo videlicet anno quo Robertus Willelmi régis
(1) D. Martène a lu : XIV kalendas aprilis.
70 CHARTES VENDOMOISES
Ariglorum filius, comitatum Cenomanriensem recuperavit. Et
ergo f sic pour ego J Ernaldus Cenomannorum episcopus, hocetiam
isti pagine inseri precepi, ut qui huic voluntati nostre atque fa-
vori obvius esse voluerit, maledictionem illam incurrat quampro-
pheta, in psalmo CVIII, Jude cantavit, et presens pagina maneat
jnconvulsa, quam pro rei hujus firmitate manu propria subs-
cripsi, et fratribus meis, beati Juliani canonicis, roborandam
tradidi, quorum hic nomina conscripta sunt cum signis: S.
Hoelli decanif, S. Ingelberti precentoris, S. Algodi, S. Sabini
S. Umberti, S. Ariani, S.Raginaldi, S. Hugonis, S. Wauterii,
©sberni, S. Wandelberti, S. Frogerii, S. Huberti,S. Wittherii,
S. Godefridi, S. Warini, S. Johannis, S. Raginaldi, abbatis,
S. Alberici monachi, S. Willelmi, monachi Sancti Pétri f (1).
D. Martène, AmplUsima Collectio, t. i, col. 482.
Carlulaire de Saint-Vincent de Mans, n° 175, p. 105
LI
Avant 1074.
Hugues Doubleau le jeune confirma A Saint- Vincent du Mans,
la possession de t église de Tuffé.
De annuitione supradicti donï
Sciendum est etiam quod Hugo DubleJlus junior, cum fine
vite sue confessionem peccatorum suorum faceret, annuit Deo
et beato Vincentio, in cujus claustro sepultus est, locum Tufia-
(1) Hugues de la Ferté : a Hugo de Firmitate anhait et confirmavit
illam convenientiam et donation^m Tufiacensis loci quam Hamelinus de
Lengiaco fecit et uxor ejus Helvisa. sancto martiri Vincentio et ipsius
abbati Raginaldo. » 11 ajoute même une condition assez curieuse, ainsi
exprimée : « Talem conventionem cum abbate Raginaldo idem Hugo iniit,
ut siquando inter ipsum Hugonem et supra memoratum Hamelinum de
Lengiaco guerra fuerit exorta, nullum dam p nu ru proinde aut rapinam
nultam deTeufincensi locoaccipiat ». {Cavtal.de Saint-Vincent du .Varu, n.181,
col. 112.)
Chartes vendomoises 71
censem supra memoratum, sub présent ia et testimonio II sacer-
dotum, Aviani atque Sabini, audiente quoque Herberto, filio Hu-
gonis, et ejus uxore.
D. Marfène : Amplissima collectif).
Carlulaire de Saint-Vincent du Mans, n° 176 (l)p. 107.
LU
1070-1074 (vers 1077).
Confirmation de la donation de Hamelin de Langeais par Ro-
bert, fils de Guillaume le Conquérant, par Raoul, archevêque
de Tours, en présence d'un grand nombre de témoins, dont plu-
sieurs du pays Vendômois.
Item de confirmations supkadictorum (2).
Firmavit etiam hoc preceptum Robertus, cornes, filius videlicet
Willelmi Anglorum régis, in capella Sancti-Michaelis, que
juncta est ecclesie beatissimi Juliani, et in vigila apostolorum
Pétri et Pauli, videntibus et audientibus his viris : Arnaldo,
Cenomannensi episcopo,Raginaldo abbate.AIgerio et Goscelino,
Sancti-Vincentii monachis, Roberto de Bellemonte, Willelmo
Wauterii filio, Richardo de Miriaco, Odone filio Coroldi, Roberto
de Sicca- Villa, Giraudo capellano, Wauterio presbitero f, S.
Hamelini f, S. Helvise, uxorisejus f, S. Wauterii, filii sui f, S.
Hersendis, filie sue f , S. Ilberti, privigni sui f , S. Gervasii f ,
filii Roberti de Castello Lid, qui banc cartam firmavit, sub
Monte Cordis, presentibus his testibus quorum signa hic scripta
sunt : S. Hugonis de Gêna f, S. Orrici de Sancto Karileppho,
S. Alberici de Mileticia, S. Roberti de Acra-villa, S. Warini
filii Aviarii, S. Roberti vicarii, S. Tegui Britonis, S. Hervei bel-
(1) Le n° 177 est une autre confirmation donnée par Guillaume, roi d'An-
gleterre, par acte passé à Bonneville-sur-Touques, Calvados.
v2; « Ni l'unité de temps, ni l'unité du Heu n'existent dans cet acte. La
confirmation accordée par Robert, fils de Guillaume le Conquérant a lieu
au Mans, celle de l'archevêque déTours, sans doute à Tours, celles de Geof-
froy de Mayenne et de la comtesse Gersende n'ont pu être données au Mans
qu'avant l'occupation du Maine par les princes Normands. »
72 CHARTES VENDOMOISES
latoris Sancti Pétri Culture, S. Helinandi de Cathedris, S.
Elinandi, filii Alardi, S. Ameljni Fac-Malum, S- Simonis de
Selgiaco, S. Teberti, S. Martini, S. Costardi, S. Lisoii, S. Mathei
de Monte Aureo, S. Drogonis fratris ejus, S. Fulcherii de La-
varzin, Sig. Rainardi fratris ejus, S. Sevini de Sancto Carileffo,
S. Willelmi de Rezena, S. Maugerii, S. Goscelini Britonis, S.
Goffridi filii ejus, S Effredi de Chinon, S Raherii de Artin, S.
Goffridi de Maceriis, S. Roberti Godescalli, S. Fulcherii de
Burguilio f, S. Radulfi Turonensis archiepiscopi f, qui hanc
firmavit cartam in caméra sua, precatu Hamelini de Lengiaco,
presentibus istis : Gaufrido decano, fratre Hamelini, Fulcherio
subdecano, Odone clerico Ernaldi episcopi, Raginaldo abbate,
Alberico et Willelmo monachis suis, S. Gersendis comitisse, de
cujus beneficio est locus supradictus f, S. Huberti Ribole (1),
S. Petiti, S. Nihardi de Mala Musca, S. Ingelberti vicarii, S.
Fulcoii vicarii, S. Godefridi subvicarii, S. Landrici Vallonis, S.
Sainfredi, S. Ansegisi macellarii ejusque filii Jordanis, S. Gau-
fridi de Meduana, cujus precatu hec carta firmata est in caméra
prefate comitisse.
Carluktire de Saint-Vincent du Mans, n* 178, p. 108— D. Martène : Am-
pliaima collectio, I, col. 485.
LUI
Vers 1080
Cli&rte qui concerne Bouchard, comte de Vendôme
seigneur de Noastre.
De terra quam dédit Burchardus, comes Vendocinensis
Goffridus, filius Hothonis habebat terram circa Nugastrum,
quam abstulitei primum Guido Nevernensis, dominus Nugastri,
et post eum Burcardus, comes Vindocinensis (2), qui post Guido-
«
(i) « En voyant figurer Hubert Riboule parmi les fidèles de Gersande et
Geoffroy de Mayenne, adversaires de la politique normande, nous ne serons
pas étonné de savoir que cette conduite lui valut une longue captivité en
Angleterre [Cartulaire de Saint-Pierre de U Couture, p. 35 et 36).
(2) Deux chartes de la même époque, les n00 CXVI et CXVII, la 1" rela-
. CHARTES VENDOMOISBS 73
nem Nugastrum habuit. De ipsa autem terra eraf quedam olca
saper (supra) viridariiwn monacborum Nuchariensium et in ipso
viridario inclavata, quam dédit cornes Bureardus, dominas Nu-
gastrir abbati Stephano et monachis supradictaè ecclesise Nu-
chariensis qurdqutd inter vineam etterram Johannis de EscuHo
et viridar.îum monachorum déterra Gaufridi, filii Othonis ha-
bebatur, vel ad censum, aut ad terragium, aut ad obligas, et
onnes consuetudmes ejusdem terrée, et omnia dédit cornes Deo
et ecclesise de Nuchariis ac monachis ejusdem loci. Testes hujus
rei : Guillelmus, fiiius Fragonis et frater ejus Simon ; Drogo de
Monte-Aureo et fiiius ejus Rotbertus, Girard us preepositus, etc.
Cariai de ïabbaye de Noyers, par l'abbé Chevalier. N° CXVJII,p.l41,
« circa 1084 » — Housseau III, n°787 » avant 1076.
L1V
10641084.
Ulger de la Charte confirme le don de son frère de deux serfs
à Marmoutier lorsqu'il accompagnait Vabbé Barthélémy^ re-
venant de Chartres et passant par Lavardin et la Gatine.
De Raînaloo srâvo et sorore ejus.
Notuua ait omnibus quod Ulgerius de Carcere et frater ejus
habeant duos ser vos in commune, Rainaldum et sororem ejus.
Ulgepii frater, quand© venit ad finem su uni, dédit sancto Mar-
tin© suam partem de illis duobus servis. Postes contigit ut
abbas Bartholomeus rediret Carnoto, et transiret per
tive au port de Noyers et la seconde au bourg de Lahaie (Descartes) furent
approuvée* per Boutihard : « Ànftuit autem hoc Bure h ardu s cornés Vendo-
cioensis, ac donum super altare de annuatione posuit (CXV1I). Annuit hoc
etiam Burchardus Vendocinensis » (CXVI1).
' En 1091, Bouchard, comte de Go r oeil, avait délivré une charte en faveur de
l'abbajte de- Saint-Spire de Corbeil : « In nomine Dei, ego Buccardus, gratia
Dei Gorboliensium cornes... », que le roi (Philippe) confirma : « Ego ipse rex
Philippus et Buccardus Corboliensis cornes, hanc cartam manu factam
corrobora vim us... » G*rfal*irt de SmntSpire de Corbeil, par Edouard Luys
p. 1 et 2. (Rambouillet, 1882, vol. de 241 pages)*
10
74 CHARTES VENDOMOISES
Lavarzinum. Unde cum exiret, comitatus est ei Ulgerius, ha-
bitoque serrtione de predictis servis, dixit se libenter concederô
donum fratris et insuper suam par'tem dare. Convocatis ergo
his qui cum domno abbate erant in quadam plateola, in ipso
introitu Wastinœ silvœ, omnibus audientibus auctorîzavit
Sahctb Martino utrosquë servos, idest partem fratris et suam,
unam librsm piperis pro hoc expetens et unas botàs de Cordoanoi
Hujus rei testes : Petrus coquus, Giraldus coquus, Durandus
tnariscalcus, Archembatdus, Lealdus famulus, Johannes con*
versus, Ebo clericus, Richardus novitius.
' Liber de Servis MM , n<> VIII p. 60.
- » »
LV.
1070-1090
Achard de Souday fonde un prieure en faveur des moines de
Saint- Vincent du Mans et détermine les droits et prérogatives
m
. des religieux du nouveau prieuré de Souday.
m
Plerique in hoc seculo mundanarum tumultibus pressi eau-
sarum et carnalium concupiscentiis dediti voluptatum, tanto
magis quotidie détériores fiunt, quanto secularibus intenti ne-
gotiis, nullo mentis desiderio ad eterna devolare contendunt.
Hii nimirum ideirco a celestis patrie dulcedine separatur, quia
misericordie visceribus carentès et pietatis opéra ignorantes
totam sue actionis intentionem in infimis posuerunt. Quaprop-
ter ego Achàrdus, peccatorum meorum sarcinam cdnsiderans
et damnationis aeterne penas perhorrescens, pro remedio anime
mee et uxoris mee parentumque meorum vivorum ac defunc-
torum, talem partem et talem quam habeo calumpniam in ec-
clesia Santi Pétri de Soldiaco relinquo, annuo et perpetuaiiter
monachorum gregi sancti Vincentii habendam confirmo et con-
cedo. Hsec sunt autem quœ eis relinquo, annuo, vindragium
videiicet ecclesie, panem et candelam et sepulturam et omnes
primitias eidem ecclesie pertinentes. Preterea eis tribuo
quoddam virgultum juxta caput ecclesie situ m, et in eodêm
CHARTES VENDOMOISES 75
loco unum arpentum prati, et de altéra parte ecclesie quandam
partem prati, et circa eamdem ecclesiam très oscas terre, ubi
séminantur duo modii f ru menti et amplius. In alio autem loco,
\llis tribuo quamdam mansionem terre et unum bordagium, et
in rivulo Cotron nominato unum molendinum quod facient
monachi, unde ego tertiam molture partem habebo, sed ipsi ha-
bebunt proprium molendinarium, et ipsius 'molendini totam pis-
catioûem, et in eodem rivulo uni us piscatoris piscationem. Sed
postquam molendinum erit factum, talem partem quam acci-
piam, talem ad facturas molendini mittam. Tribuo etiam illis
in lucis meis, ubicumque voluerint, pastionem porcoruiH sui
presbjtèri, de eisdem vero lucis meis ad omnia sua necessaria
facienda, quantum voluerint, et quantum eis opus fuerit, ha-
bebunt et monachus et homines sui, excepto quod aliis non
vendent. Quicquid etiam dono quod ex fevo meo adquirere po-
terunt monachi, ita tamen ut non perdam servitium meum ex
hominibus meis^ omne sine ulla pecunia annuo. illis. Pro angùs-
tia vero paupertatis quœ me constringit, tertiam partem décime
omnium annonarum in manu mea retinui, excepto quod mo-
nachi de omni terra sua omnia quecumque exient, solida et quieta
habebunt. Nullam consuetudinem, nullam calumpniam, seu
contumeliam pro nullo forisfacto quod michi homines monacho-
rum faciant eis inferam, quo usque de illis clamorem faciam. Hec
omnia facta sunt in chamera Wuillelmi Goet, in castro quod
nominatur Mons mirabilis, videntibus et audientibus ipsis viris :
Willelmo Goet et uxore ejus Eustachia(l), Radulpho filioRotro-
chi,Wiscelino de Coderia et Singenfredo filiis Huberti. Willelmo
Gaufredi vicecomitis filio (2), Willelmo de Coderia, Gilbertô por-
tario, Samsone de Puteolo, Landrico vicario, Herberto de Quer-
cu-Rufa, Herberto de Arro,Wauterio de CurteGenardi, Willelmo
filio Martini, Hugone de Boeria, Herluino Grossino, Fulcaldo de
Brais, Hermenario famulo, Fulcaio de Monesteriolo, Bovone
Muschez, Odone de Meleriaco, Lealdo, filio Hildearii, Herveo
(1) Guillaume Gouet épousa Eustachie vers 10G8, et mourut en 1118.
(2) "En il63 parait un Guillaume, frère du vicomte Hugues V, fils du
vicomte Geoffroy 1 11 ; il faut sans doute l'identifier avec ce Guillaume fils
du vicomte Geoffroy.
76~ CHARTES VENDOMOISB8
foreséario, Josiiuo, Achardo et uxore ejus Gila et Ii Alita eorum,
Racherio et Achardo.
Ipso die dederunt monachiSancti-Vincentii supradicto Achardo
unum equura et denariorutn sexaginta solidos in charitate,
quos ei tradidit Wuido monachus et uxori ejus unam tanieam
de Persez. Heec omnia annuit Petrus filius Acherdi, videnti-
bas. his viris: Willeimo et uxore Eustatfhia,vicecomite Gauflfcedo,
Fulcoio de Monte-fort i, Hilgodo Brunello, Willeimo filio Astonis,
Hugone de Curtgenas, Theobaudo nepote Landrici vicarit,
Samsene de Puteolo, Gauffredo de Toriel, Helia mimo. Postea
dédit nobis terram Herbert ipresbiteri cum tribus pratorum ap-
pentis, et decimam sue venationis ad parochiam de Soldiaco per*
tinentis, annuente ejus uxore Gilla et fiiiis et filiabus suis Petro,
Racherio, Achardo, IsabeJla et Agnete, et aliis his viris : Willeimo
Geet* Willeimo filio Gaufîredi vicecomitis,Radulpho filio Widoais
monpchi, Willeimo filio Asthonis, Fulcoio filio Algérie Fatet, do-
mine Gauffredi yicecomitis. Pro hac supradieta terra Herberti
presbyteri habuit Achardus a menaehis âancti-Vmcentii unum
equum valde bonum unde testes fuerant supra scripti homines.
Cartul. de Saint-Vincent du Mans, n° 201, p. 126. - Registre de la fa-
brique de Souda? .
LVI
Vers 1090
« Lettre par laquelle Americ de Coronio cessa d'anticiper sur la
terre du Sentier injustement moyennant la somme de cent sols
que lui donnèrent les religieux, et quil leur rendit lorsqu'il
en eut le moyen y déclarant que ce n était que la nécessité qui
lui avoit fait exiger cette somme. »
NOTITIA DE SAISIMENTO QUOD CLAMABAT HaIMERICUS DE
Chorronio IN TBRRA de Semitario. — VlNDOCINO
Notum sit posteris nostris quod Haimericus de Choronio
nullam aliam causam habens nisi cupiditatem res nostras aufe-
CHARTES V£NDOMOIS£S 77
rendi, cepit clamare saisimentum in terra nostra de Semitario,
quod nec ipse, nec aliquis de omni génère suo unquam habuerat,
ex quo primum terra illa in nostram venit dominationem. Pro
hac calumnia accepit predam non tantum hominum nostrorum,
verum etiam nostram dominicain, quam etiam fecit redimi
centum solidos denariorum. De bac injuria sepe appellatus a
nobis cur hoc faceret, rogatus etiam ut aut ante coojûtem aut
ubicumque vellet rationem inde nobis et justitiam teneret, nullo
modo nobis ad pacem consensit, nec a nostris injuriis cessare
voluit. Quadam autem vice cum essent apud Castellumnovum
très de rnonachis nostris, videlieet Hemericus hospitalarius et
Adelelmus Pontiliensis et Gausbertus cellararius, contigit et
ipsum adesse. Quem convocantes in cellarium nostram, cèpe*
runt pacifiée et cum ratione» suggérera et injuriant quam nobis
faeiebat. et quoniam nichii omnino juris babebat in fais que in
terra- nostra ctamabat. Quorum rationis coneideratione per-
motua, ac penitentia duetus, caJumpniam totem guerpivit de
omnibus forfacturis quas nobis fecerut, emendationem guadia-
vit, et îllos supradictos centum solidos quos nobis abstulerat,
nominatim se redditurum promisit, recognoscens et eonfitens
quodquiequid fecefat nobÎ6, non pro aliqua ratione justieie sue
fécerat, sedquoniam indigebat, et de nostro habere volebat. Hoc
videront et audierunt hii qui subseripti sunt : ftatmericus dç.
Choir um, Arrçbengerius, Bup&ndus, Eudode Chorrun, Petrus,
flltus Grimaldi, Barthofomeus Engeiordus, Roduifus filius AI-
paidis, Tetbertus, Hubertas, Hilctoinus, Armilftis de Ponte,
Lambertus.
Archives départ. d'Eure-el-Loir, original en parchemin H. 2487.
78 CHARTES VENDOMOISES
LVII
Vers 1094
Fondation du prieuré de Périgny par Ascelin, officier du comte
de Vendôme qui, blessé à mort, se fit recevoir religieux par
* les moines de Saint-Lhomer et donna à cette abbaye tout ce
qu'il possédait en ce monde.
CARTA DE ECCLESIA DE PERBINIACO ET ALI1S REBUS.
* • * ■
. Notuxn praesentibus et futuris esse volumus qualiter quod-
dam beneficium in pago Vindocinensi beatus adquisivit Launo-
marus. Orta fuit contentio inter familiam Sanctœ Trkiitatis (1)
et familiam Vindocinensis comitis, in qua unus de familia Sanctœ
Trinitatis, Ascelinum, vicarium comitis, ad mortem usque vul-
neravit ; qui plaga insanabili eu m se propinquum cerneret morti,
monachos Sancti Launomari qui in pago Vindocinensi mora-
bantur, accersivit, petens et humiliter deprecans sine ulla dila-
tione monachum se benedici. Hune vero monachi audientes sine
sui abbatis consultu facere noluerunt, sed abbatis consilio pro~
tin us accepto, Ascelinum, ut petierat, monachum benedixerunt;
qui(beato contulit Launomaro et xnonachis illius quicquid hœre-
ditatiç in hoc mundo possidefe videbatur, quartam Videlicet
partem Perriniensisecelesiee in decimatiône et in aliis omnibus
rébus quibuslibet; prati quoque arpenmim ibidem situm et
medietatem congrui loci œdificandi molendinum donavit ; iàsuper
arpennum et dittiidium terrœ prœter cimiterium ecclesiae, servos
duos totidemque ancillas. Hœc autem omnia coram Vindocinensi
comité et comitissa ceeteraque militum caterva filii Ascelini
concessere pari concordia, quorum hœc sunt nomina : Rogerius,
Fulcherius, Olricus, Gilo et Hainricus. Postquam autem Ber-
nardus abba, qui eo tempore Sancti Launomari abbatiam regebat
hœc memorata superius adquisivit, et adquisita ab illis omnibus
(1) Voir : CtrtuUirede U Trinili,\l, p. 156.
CHARTES VENDOMOISES 79
a quibus Ascelinus tenebat deliberavit, Rainaldum Rufum adiré
studuit, postulans et assidua prece interpellans ut alterum
quadratum quem, in hac eadem ecclesia hœreditatio jure possi-
debat, beato Launomaro tribueret, ut haereditatis supernae fieri
Oiereretur particeps ; qui, preces suscipiens abbatis, petita im-
pleFe non distulit. Insuper arpennum in eadem tellure et
dimidium, ut prefatus Ascelinus similiter et ipse donavit, ef
altéra m medietatem ejusdem suprascripti molendini; erat enim
illis molendinum et terra communis. Ita porro datum fuit
molendinum ut octo nummoruro, unoquoque anno, extitisset
censivum. Duabus itaque partibus ecclesiœ adquisitis, prefatus
abbas, non studens ignaviœ nec otiositati, verum abbatiam
faonoribus accrescens quam plurimis, Helvisam, Ascelini Teo-
tardi uxorem appetiit, implorans ut, ob redemptionem animée
sui mariti, aliud dimidium hujusce ecdesiae. beato Launomaro
condonaret; quee libenti animo favens illius petitioni, fi)ra sua
nomine Arsende et Herberto suo génère, annuente, postulata
condonavit. Hœc igitur, ut disseruimus omnia concessit Vin-
docinensis cornes, et comitissa ; annuit quoque Domitilla de
Vindocino et filii sui, affectu voluntario : Wlgrinus, Gaufredus,
Paganus, Fulcherius ; unde testes idonei proferantur quorum
testimonio durae cervices calumniatorum, si forte surrexerint,
obruantur. Salomon de Fractavalle, Gervasius, Aynricusdapifen
Gundacrius, Tebaldûs filius Leterii-et Hugo fratër ejus ; Olricus
Bucellus et, Elgaldus (\) frater ejus, Olbertus de Sôlomîs,
Achardus vicarius.; de familia sancti Launomari ; Durandus
Aculeus, Drogo camerarius, Fulcherius hospitalis, Gaubertus
mariscalcus, Robertus coquus.
His ita transactis et sine alicujus hominis contradictione deli-
beratts, audiensjam dictus abbas quod Sulpitius ac Lisoius de
Ambaziaco et Sulpitius de Monte-Calvo in vita sua calumniati
fuerant lngebaldo Brittoni de Vindocino, vineamque, ut refer-
tur, velut homo prœpotens auferre eis videbatur ; sed monachi,
uthomines religiosi, nolentes aliquid cum calumnia possidere,
(1) Blgardus, D. Noël Mars.
'80 CHARTES VENDOMOISES
Lisoium àe Ambàztaco et Hugonem de Calvo Monte, Sulpitii
fiftum adrere, ob remedium anirnarum suarum vel parentum
suorum, obsecrairtes calumniam istam domino Deo et beato
Lâuntrmaro dimtttere ; ipsi vero de animarum suarum remediô
seu parentum solliciti, nil consuetudinis penitus retinentes,
super altare sancti dimisere Launomari ; qua de re testes legi-
timi proponantur quorum propagnaculo calunroiantium capita
conterantur. Adsunt testes de concessu Liosii Ambaziacensis :
Uauscelinus de Palvel, Stephanus de Bello loco, Bernardus de
Ispanerio, Otbertus de Sachiniaco, Wido Calvus, Andréas
Barba et Paganus Borellus, frater. ejus ; et Hugonis de Calvo
Monte : Nbrtmaniïtrs de Calvo-Monte, Gaubertus prepoSitus,
Ahnericus Barba, Mauritius Escherpetlus ; de familla Sancti
LatmoTïiariï : Bartholomeus, Drogo camerarius, Rotbertus lotus,
Rogerras frater ejus, Gaubertus mariscalcus. Rïchardus Teotar-
dus. Ut airtem firma et stabilis sit presens carta, m tempore
Phtfippi régis Francorum exstîtit facta et Gaufredi Vïndoci-
nensis comifis dePruliaco et Eufrosinae uxoris suae (1).
Archives de Loir-et-Cher, original en parchemin, scellé sur cordons
en soie verte, d'un sceau en cire verte où apparaît encore la tête d'un
cheval galopant à droite, le cavalier semble porter un bouclier. D'après
une copie datée de 1636, ce sceau était déjà tout brisé : « Sigillum an-
tujuïtate totum est dwuttfm. » — Ptfblié dans YHUtoire de Srint-Lômét
par D. Noël Mai», p. 373, arec un assez grand* nombre de fautes de
lecture.
(1) Voir, dans V Histoire de Saint-Lomer par D. Noël Mars, l'union du prieuré
dePeriguy à l'office de sacristain par arctc daté du lundi après ia quinzaine
de Pâques 1343; a eidem officio nostrum de Perigniaco adjun&imu» priora-
tum, cum ejus juribus, reditibus ac pertinentiis umversis ac oneribus
èidèm incuffibeittrbus ».
CHARTES VEND0MOISES 81
LV1II
Vers 11 00.
Accord passé à Montoire entre Bahier et Geoffroy , fils de Yves,
forestier du comte de Vendôme, et les moines du Sentier, de-
vant Ha me lin de Langeais, Mathieu de Montoire, etc., au
sujet du droit de pâture.
NOTITIA DE PASTURA PECUDUM DE SaNCIO-LaURENTIO
IN TERRA SeMITARII. — VlNDOCINUM.
Noverint universi maxime nostri présentes et posteri quod
Raherius et Gaufre du s, filius Ivonis forestarii comitis Vin-
docinensis, vetare voluerunt et asserere quod non deberent
pasci pecudes de Sancto Laurentio in terra de Semitario, neque
villani prendere quicquam de bosco, nisi scilicet per ipsos, et
quod sui juris vel potestatis essent apes etiam de ipso bosco. Pro
quibus rébus jam etiam prendiderat predictus Raherius sex
solidos de villanis et duas apes de quercubus, et a quodam
villano expetebat JLX solidos pro quercu quam ei dederat frater
noster domnus Sigevertus, obedientie de Semitario prepositus.
Unde factum est placitum inter eumdem fratrem nostrum et
forestarios supradictos apud Montem Aureum, coram Hamelino
de Lengiacis, et probatum est ac definitum quod omnia omnino
ipsius possessionis et in terra et in bosco nostri essent juris, et
non habeat ibi quicquam alius homo quisquam. Ex quo testes
affuerunt nobis : Matheus de Monte aureo, Hugo planus de La-
varzino, Gaufredus fiJius Ermenrici, Isembardus cuiacherius,
Mormus filius Arnulfi vie in i, Maiûardus de Batogri*, Ernaldus
de Roschoiis, Martinus bovarius de Sancto Laurentio. Prêter
hos affuerunt huic placito : Gualterius granarius de La varzino et
Burgaldus homo Hamelini.
Arch. d'Eure-et-Loir, parchemin*
11
82 CHARTES VKNDOMOISKS
LIX
1080-d103.
Ilbert Payen de Mondoubleau concède à iabbé de Saint-Vin-
cent la jouissance des conventions conclues au sujet des biens
de Mondoubleau.
De calumpnia facta a Pagano
Post aliquantum temporis, Ildebertus, cognomento Paganus,
filias predicte Helvise, quando Montem Dublellum recuperavit,
jamdictam conventionem calumpniari cepit. Pro qua re dédit
abbas Rannulfus et monachi Sancti Vincentii XL libras Ceno-
mannensium denariorum et unum equum valentem X libras et
omnes supradictas conventiones annuit, donumque hujus favoris
super altare Sancte Marie apud Montem Dublellum posuit, et de
ipsa eadem ecclesia Montis Dublelli, cum omnibus rébus ad
eam pertinentibus, videntibus et audientibus his testibus : Helde-
berto cognomento Pagano Hugone, Salomone, Roberto de
Monte Aureo, Wauterio de Avena, Drogone Bucel. Harduino
de Marson, Racherio, filio Achardi, Halgerio de Spaniaco, Hu-
berto de Francheville, Hugone de Curgenart, Raginaldo Bella-
stella, Frederico Mâchefer, Roberto filio Hamelini, Willelmo filio
Fulconis, Ermenhaldo, Goscelino, Bernerio fabro, Willelmo
clerico, Erûulfode Espeterias, Widone, fratre suo, Gauterio de
Malis Ingeniis, Rannulfo abbate, Harduino, Constantino, Wau-
terio, monachis.
Cartalaire de Saint-Vincent du Mans, n° 179, folio 109.— D. Martène,
Ampliitima collection col. 485.
CHARTES VENDOMOISKS 83
LX
Fin du XI* siècle,
Arnoul de Semblancay, sur le point de mourir, se fait moine, et
donne à V abbaye de Saint-Vincent une terre à Saint-Cyr, près
Mondoubleau, et deux ouchcs devant le château dudit lieu.
De mansura sita juxta sepem Sancti Cirici.
Arnulfus de Semblentiaco in egritudine qua mortuus est mo-
nachilem habitum suscipiens, monachis Sancti-Vincentii dédit
unam mansuram terre, sitam juxta sepem Sancti Cirici, apud
Montem Dubielli, et II olcas terre ante idem castellum, juxta
domum Leprosorum. Hoc actum est apud Montem Dubielli,
confirmantibus et annuentibus et videntibus istis : Gaufrido
vicecomite, Helvisa uxore ejus, Hugone filio ejus, Alpes et
Helvisa filiabus ejus, Pagano Piscaloia, Durando nutricio pueri
Hugonis, Frodone clerico, Herveo armigero Arnulfii, et Petro
Cavatarta, et Gaufrido filio consulis Vindocini.
Car tuiaire de Saint- Vincent du Mans, n° 197, col. 124.
LXI
Fin du XIe siècle.
Hubert de Francheville fait accord avec V abbaye de Saint-Vin-
cent, au sujet des offrandes de V autel de Souday.
De calumnia relevamenti ecclesie de soldiaco
Quidam miles, nomine Hubertus de Franca-villa, calumpnia-
batur relevamentum ecclesie de Soldiaco. Unde venerunt ad con-
cordiam Harduinus de Mercatu et Gauterius Bigotus, monachi
Sancti-Vincentii, et fecerunt illum advocatum recognoscere in
84 CHARTES TENDOMOISES
curia Orrici de Sancto Karileffo. Et ut amicus locé esset, dede-
runt ei XXV solidos, sicut viderunt : Orricus de Sancto Karileffo,
et Robertus filius ejus, Orricus Paganus, Fulcoius, Bucellus,
Walterius Nutricis, Hugo Lucus, Herbertus de Franca villa,
Mahçldis uxor sua, Petrus, frater .ipsius uxoris, Harduinus,
filiius Amecii mercatoris, Gauterius Bigotus, Dalmatius. Drogo
monachi.
Carlulaire de Saint-Vincent du Mans, n° 209 col. 131.
LXII
Fin du XIe siècle.
Payen de Moudoublau et Eve, son épouse, donnent la dîme du
pacage du bois de Tyron,près Courcimont, à V abbaye de Saint-
Vincent.
DE DECIMA PASNAGIÏ DE THYRON.
Sciendum est quod Paganus de Monte- Dublelli et Aia uxor
sua dederunt nobis monachis Sancti Vincentii decimam pasnagii
de foreste sua que vocatur Tyron, et pastionem ad onmes por-
cos obedientie de Matheriis, et boscum ad omnia necessaria
ejusdem obedientie, et decimam ferie sancti Martini de Baladone,
et decimam molendini de Affila. Hec omnia concessit nobis in
elemosinam Wiburgis, supradicti Pagani filia. Concessit etiam
dirpidiam terram de Crosant, et totum molendinum terre ipsius,
et medietatem censuum ad ipsam terram pertinentium, ita
liberam et quietam ut nulli homini servicium faciamus. Pro
qua concessione habuit predicta Wiburgis XII sol. Hec conces-
sio facta fuit in presentia istorum testium : Gaufridi videlicet
Morini, Widonis, presbyteri de Matheriis, Vauterii, presbyteri
de Curçïsmont, Mathei de Sordone, Herberti Foresensti,
et M^tbei, filiiejus.
Carlul. dé Saint- Vincent du Mans, n° 676. vol. 389.
CHARTES VENDOMOISES 85
LXIII
Fin du XI» siècle.
I
Don d'un bordage à Notre-Dame de Mondoubleau.
De Monte Dublello.
Memorie volumus tradere presentium atque futurorum, quod
Matheus Corol dédit Sancte Marie de Monte-Dublello mona-
chisque illius loci quoddam bordaguim terre pro anime sue
remedio et antecessorum suorum inter Musellatum et villam
Bovem, juxta plesseium Renart.
Hec terra fuit data apud Montem-Mirabilem. in domo Gau-
terii de Bailo, istis videntibus et audientibus : Isembardo mona-
cho, qui tempore iiio erat prior de Monte-Dublello, Roberto,
sacerdote de Ballo, Odone de Bailo, Petro de Maugastel, Agatha
uxore Villelmi de Soldiaco.
Çartalaire de Saint-Vincent du Mans, n°840, col. 474.
LXIV
Vers 1100.
Girbaud de Souday, pour jouir du droit d'association, donne à
l'abbaye de Saint^Vincent trois mansea de terre, et à sa mort
tous ses biens.
De III MAN6URIS TERRE DATIS A GlRBAUDO.
Memorie tam futurorum quam presentium manifestari volu-
mus, quod Girbaudus de Soldiaco, accipiens societatem nostri
monasterii, dédit Deo et sanctis martiribus ejùs Vincentio atque
Laurentio, medietatem trium mansurarum terre, pro anime sue
parentumque suorum remedio. Insuper ad ejus obitum, omnia
86 CHARTES VENDOMOISES
ad eum pertinentia, mobiiia et immobilia, nostre ecclesie dari
concessit, eo modo, ut in cymiterio quod ad mortem suam
eligeret, videlicet hujus loci vel Sancti Pétri de Soldiaco, ibi
eum sepeliremus vel sepeliri faceremus
Ex hoc donum super altare posuit, videntibus istis : Chris-
tiano Picot, Artuso famulo, Martino de Cergiaco et Josberto
fratre ejus, Goscelino et Girardo, cementariis.
Cartalaire de Saint- Vincent du Mans, n° 204, col. 129.
LXV
Vers 1100.
Bahiery fils d'Achard de Souday, excommunié pour avoir enlevé
six bœufs aux moines de Saint- Vincent, donne une mesure de
terre à Varenday, et la dîme de sa chasse, et reçoit V absolution.
Raherius, filius Achardi, septem boves Sancto-Vincentio abs-
tulit de obedientia Soldaici, pro quibuus dîu excommunicatus,
tandem suamculpam recognoscens, misericordiam Dei et sancti
Vincentii apud abbatem Rannulfum clami tans requisi vit, et quia
quod redderet non habehat, unam mansuram terrœ contiguam
terre Varenday Sancto-Vincentio et abbati et fra tribus, ita
quietam et solutam sicut eam tenebat dédit, et in omnibus silvis
suis pastionem propriorum porcorum, et dimidium pasnagium
de nostris hominibus qui Soldaico commorantur, et totum pas-
nagium illius terre quam eis dédit et quicquid necesse fuerit
nostris hominibus de Soldaico in suis silvis, in propriis usibus.
Et insuper nobis concessit totam decimam sue venationis. Qua-
propter absolvimus eum in capitulo Tuffiacensi, in die assump-
tionis sanctee Mariée. Hanc conventionem viderunt et audierunt
testes subscripti : Gauffredus de Insula, Willelmus de Merlez.
Bucchardus frater Wauterii monachi, Artur, famulus abbatis.
Cartuloirede Saint- Vincent du Mans, n° 206, col. 130. — Registre de
Souday, avec cette note : « Les pièces de ces deux feuilles ont été
CHARTES VENDOMOISES 87
LXVI
Vers 1 100
Salomon donne à Saint-Vincent du Mans la moitié de la* terre de
Valenday, avec V assentiment d'Eve, femme de Payen de Mon-
doubleau.
De terra apud Valendiacum
Litteris et memorie est tradendum quod Salomon vicarius in
quadam infirmitate sua dédit monachis Sancti- Vincentii medieta-
tem terre de Valendiaco, quam tenuimus in vita ejus VII annis.
Cumque ad obitum suum venisset, nosterque monachus factus
esset, iterum concessit nobis ipse et uxor ejus et filii filieque
omnes supradictam terrain, ita ut quando vellemus, eam parti-
remur cum filia ejus Papina, cui aliam medietatem dederat. Hoc
etiam concessit Aiga, uxor Pagani de Monte Dublelli, et pro
hoc osculatus est Salomon manum ejus. Hoc viderunt Haimeri-
cus Baufredus, Hugo frater ejus, Raginaldus filius Ermenaldi,
Natalis filius Viveni.
Carialaire de Saint-Vincent du Mans, n° 207, col. 130.
extraites le 11 septembre 1483 d'un livre couvert de es et de cuir blanc
écrit en lettres de françois et en parolles latines, lequel nous est ap-
paru de prime face être le livre des fondations de l'abbaye de Saint-
Vincent près le Mans et des prieurés membres dépendants dudit
monastère. »
(1) Le fief de Varenday, et plus loin Valendiacum est représenté, aujour-
d'hui par la ferme des Varendès, près Souday.
86 CHARTES VENDOMOISES
LXVI
4080-1103.
Eudes Desrée se désiste de toutes ses réclamations sur la terre de
Valenday.
De calumpnia terre apud Valendiacum
Manifestum sit omnibus Odonem Desreatum monachis
Sancti-Vincentii terram de Valendiaco quam eis calumpniabatur,
solutam et quietam perpetualiter concessisse, ita liberam dico,
quod inde nullum penitus servitium neque querelas requireret,
et quidquid emolumenti ex ea procedet, monachorum totum
erit. Filii quoque sui, Hugo, Gelduinus et alii, jussa patris, su-
pradicta concesserunt. Quare Odo prefatus, a monachis, juben-
te abbate Ranulfo, XX sol. accepit, quos Dalmatius Sancti Vin-
centii monachus ei tradidit. Insuper totius beneficii nostri, cum
fil iis et conjuge sua, factus est particeps. Hujus rei sunt testes :
Hubertus de Busell.. Garinus frater ejus, Guarinu* frater ejus,
Guarinus de Jumell.., Helgotus Morellus, Robertus Malus- VU
cinus, Rambaudus Diabolus, Andréas de Soldiaco.
Cariulaire de SainUVincent-du-M<m$, n° 208, col. 131,
LXV1II
Vers 1105, avril.
Frédéric, fils d Otbert, approuve la donation de Girbaud de
Souday.
De concessione III mansurarum terre apud SolDaïCium.
Sancte Dei ecclesie notum esse volumus fidelibus quod Fri-
dericus, filius Oberti, concessit Deo et monachis Sancti Vin-
centii donationem quam Girbaudus de Soldiaco eis fecerat, sci-
licet medietatem III mansurarum terre. Ob hoc eidem Friderico,
CHARTES VENDOMOÏSES 89
Dalmatius monachus VI sol. tribuit, et uxori sue Susanne XII
den., duobus quoque filiis suis II denarios. Itaque ipse Fride-
rîcus, ac uxor sua Susanna, et duo filii sui legaliter eamdem do-
nationem annuerunt.
Hoc factum est apud castrum Sancti-Karileffi, III nonas apri-
lis, in domo ejusdem Friderici, videntibus istis : Wauterio de
Vilario, Poolino filio Sevini, Arduino Rufo, Engelranno de
Brioles (1), Giraldo de Coitrun, Fulcoio de Coitrun (2), Symone
filio Osberti, fratre Frederici.
Girbaudus vero in eodem loco dominum suu'm deprecatus est,
scilicet Fredericum, ut, si aliquando filii sui Sancto-Vincentio
beneficium suum auferre vellent, tenorem quem de illo habebant
forisfacerent, quod ei adimplere promisit.
Cartulaire de Saint-Vincent, n° 203, vol. 128.
LXIX
1107
Bulle du pape Pascal II confirmant tous les biens du monastère
de Saint-Laumer de Mois, dont ceux du Vendômois.
Pascalis episcopus (3), servus, servorum Dei, dilecto in Christo
filio Mauricio, abbati monasterii S. Launomari ejusdem que suc-
ce ssorib us regulariter promovendis, in perpetuum. Piœ postu-
latio voluntatis effectu débet prosequente compleri, quatenus et
devotionis sinceritas laudabiliter enistescat et utilitas postulata
vires indubitanter assumât. Quia igitur dilectio vestra, ad por-
tum apostolicee Sedis confugiens, ejus tuitionem débita de votione
requisivit, nos sypplicationi tuae clementer annuimus, et beati
Launomari monasterium, cui, Deo auctore, prœsides, decreti
praesentis authoritate munimus quod monasterium videlicet
(1) Brioles, Briolas, entre Souda y et Valennes.
(2) Coitron, lieu fort à l'ouest de Souday, au confluent de la Braye et du
Goitron.
•
(3) En 1245, Innocent IV donna une bulle semblable de confirmation.
12
00 CHARTES VENDOMOISBS
pênes oppidum Blesense situm, tam a ftadulpho, quondam reges
quam a Carolo et Ludovico, Francorum regibus multis posses-
sionibus et bonis ditatum esse dignoscitur. Per pressentis igitur
privilegii paginam, apostolica authoritate statuimus ut quae-
cumque ab etsdem regibus seu ab aliis viris fidelibus, de jure
proprio , vestro beati Launomari monasterio concessa sunt,
firma vobis vestrisque successoribus illibata permaneant. In
quibus haec propriis nominibus explicamus....
In episcopatu Camotensi : ecclesiam Sancti Pétri cum appen»
ditiis suis, ecclesiam Sancti Nicholai, capellam Sancti Georgii
de Brocts, villam Leofaini cum pertinentiis suis, ecclesiam Saûcti
Medardi, ecclesiam de Musteriolo, ecclesiam Sancti Saturnini
cum appenditiis suis, ecclesiam Madonis, ecclesiam de Condiaco
cum parte ipsius villee cum piscariis in Beverone et Cussione
fluviolis ceeterisque pertinentes, ecclesiam Mostelli cum appen-
ditiis suis, villam Fagiam cum servis et ancillis, cum nemoribus
et ceeteris ei pertinentibus.
In pago Vindocinensi, Campaniacum villam cum ecclesia et ap-
penditiis suis, ecclesiam Villefranconis cum decimis et pertinen-
ciis suis, villam de Brolio cum silva, capella et ceteris appenditiis,
tillatn Lamei cum appenditiis suis (1), Petriniacum villam cum
ecclesia et ceeteris ei pertinentibus, villam Gemafdi cum appen-
ditiis suis, ecclesiam Sancti Joannis de villa Ulca, ecclesiam sanc-
tae Mariée de Silva Longa cum capella Montis Fauni et parte ne-
moris quam vobis dédit Àdela comitissa, pro anima Stephani
comitte et sua et filiorum, Semei villam cum ecclesia et cœteris
appenditiis, Macerias villam cum appenditiis suis, Valerias et alo-
dum cum appenditiis suis, ecclesiam Villee in Podio cum appen-
ditiis suis, ecclesiam sanctee Opportunœ cum capella Frutman
telli cum appenditiis suis, ecclesiam Sancti Medardi cum burgo
et ceeteris appenditiis, cellam Sancti Juliani de Duiaco cum om-
ûibus appenditiis suis, ecclesiam villee Langaei, ecclesiam Astolii.
(1) Villef rancœur, le Breuil et Villammoj ne sont plus placées dans le
Vendômois par la bulle d'Innocent IV, mais entre l'église de Saint-Pierre •
Aa-Foix et l'église de Saint-GeoTges de Blois ; sans doute par erreur du
scribe.
CHARTES VBNDOMOISES 9i
(Suivent les postéssions à Orléans, à Chartres, data les èvéehét dtBvreaœ, du
Mans, de Sêez, de Pari$t de Sem% de Clermonl, etc,)
Datum apud Maius-Monasterium , 1111° nonas aprilis, per
manum Equitii, agent! s vicem cancellarii, indictione XV, incar-
nationis Dominicœ millesimo O VII0, pontificatus autem domini
Pascbalis secundi papœ VIII°.
Archivé* de Loir-êl-Cher , Cartqlaire mss. vol. I, no VII, p. 20. — Ex-
trait dans VHUtoire de SainhLomer, par P. Noël Mars, p. 147, sans la
liste des biens.
LXX
H09-H09.
Hugues du Sault-du-Loup donne è Saint-Vincent les offrandes
de V autel de V église de Souday, et est relevé de l'excommuni-
cation quil avait encourue, avec les autres membres de sa fa-
mille, pour les déprédations qu il avait commises.
De relevamento altaris Ecoles ie Soldjaci pato ab Hugone
Notum sit tam presentibus quam futuris, Hugonem de Lupi
Saltu et uxorem suam Mariam nomine dédisse monachis Sancti
Vincentii, in elemosina, relevamentum altaris ecclesie de Soldiaco.
Idem namque Hugo excommunicatus erat et tota familia sua,
pro preda monachorum de Soldiaco, quam pro eodem releva-
mento rapuerat. Sed tantum predicta uxore sua, gravi egritu-
dine oppressa, qua et mortua fuit, de cujus hereditate relevâmes
tum dederunt et concesserunt monachis Sancti Vincentii, et ab-
solut ionem excommunicationis, jussu domini Ildeberti episcopi,
acceperunt. Monachi quoque predictam preda m, que decem pêne
iibras valebat, prefato Hugoni quietam dimiserunt. Porro abbas
Willelmus, qui fuerat Majoris Monasterii monachus, et Willel-
mus de Boeria, qui tuncprior Sancti Vincentii erat, ad Sanctum
Karilepphum perrexerunt et de hac re, in capitulo Sancti Kari-
leffi, coram Gosberto abbate et toto conventu, et sub testimopio
92 CHARTES VENDOMOISES
plurimorum, qui substripti sunt, concessionem habuerunt. Idem
vero abbas Willelmus, hujus rei causa, obsequium sépulture
uxoris memorati Hugonis satis decenter implevit. Pro qua con-
cessione dederunt monachi Pagano, fratri Hugonis clerico, quern-
dam missalem, de quo postea idem Paganus XXX s. habuit.
Hoc domum concesserunt etiam et firmaverunt filii Hugonis de
Lupi Saltu.
Isti autem fuerunt de capitulo Sancti Carileffi, ubi hec omnia
a prefatis personis concessa sunt : Silvester de Sancto Karileffo,
Poolinus, Wauterius de Vilereis, Drogo de Villenis, Willelmus
de Mangeio. Teobaudus de Ventbaco (al. Venthayo) , Sevinus,
filius Poolini, Willelmus Godelini, Reginaldus Piche.
ÇarLatairede Saint-Vincent du Mans, n°202, col. 128.
LXXI
1114.
« Jean abbé de Saint-Julien de Tours donne 3 arpensdepré apud
Bellum montem â la charge d'un cens à Michel, abbé de la
Trinité de VEtoille et au couvent dudii lieu : M0 C° quatuor
decimo mense junio. »
Biblioth. dOrlêans, Mss. 435 bis.
LXXI1
13 Janvier 1118, N. S. 1119.
Accord entre V abbaye de Bonneval et Marmoutier au sujet des
églises de Saint-Hilaire la Gravelle et du château de Fré-
terai.
CONCORDIA CVM MONACHIS BONE VALLIS
DVNVM (1)
Quoniam rerum utiliter gestarum memoria per longa tempo-
rum interualla mente solet excidere, et ad rediuiuam rursus con-
(1) Titre inscrit au dos de la chartre en grandes capitales.
CHARTES VENDOMOISES 93
trouersiam earumdem obliuio discordantium animos facile reuo-
care, prouida satis atque utillima consideratione ab antiquis
pacisque amatoribus repertum est atque statutum eorum seriem
que consulte geruntur, et sua posset ignorantia plurimorum
quietem in seditionis et litis discordiam excitare, ad posterorum
noticiam qualiter gesta sint. litterarum apicibùs annotare. Quo-
rum nos Maiofis uidelicet Monasterii fratres auctoritatem exem-
plaque secuti, ad omnium fidelium, maximeque successorum
nostrorum Xristo in hoc seculo famulantium uolumus noticiam
peruenire, quo tandem fine quaue concordia controuersia illa
siue discordia, que diu inter nos et Bone Uallis monachos uer-
sata est, Domino quieuerit pacificante Erat autem aduersus nos
eorum talis querela. Calumniantibus quippe nobis iam olim
aduersus eos sepiusque reclamantibus quedam in obedientia
Sancti Hilarii que dîcitur de Grauella, nec non et in ecclesia
castri Fracte Uallis. que tune ipsi tenebant, uentum est inter
nos et ipsos ad huius concordie finera. Dimiserunt namque no-
bis et bona pace concesserunt totam illam Sancti Hilarii de
Grauella obedientiam, simulque omnia que in ecclesia siue ad
eam pertinentibus iam dicti castri Fracte Uallis habebant. Iam
enimeiusdemecclesiedimidiampartem,et alterius dimidiesextam
partem possidebamus, quum hec aduersus eos in capitulo Car-
notensi ante deraisnaueramus (1) : nosque eis uice transactionis
quamdam nostram obedientiam, que dicitur Roboretum, non
totam uidelicet uillam, ipsa neque enim aostra tune tota erat,
sed quantum in ea die illo ex dono iam Sanzonis, possidebamus,
dedimus atque concessimus, litterasque nostras quas bine habe-
bamuseis tradidimus. Que nimirum concordia, qui eam fecerant
monachis nostris uiuentibus, rata et inconcussa utrinque per-
mansit. Iilis autem uiam uniuerse carnis ingressis, surrexerunt
monachi Bone Uallis dicentes in litteris suis contineri quod eis
(1) Sic. — Ce même verbe se trouve dans la chartre CLV du Cartulaire
Danois de MM., p. 146. « Omnia quse monachi Majoris Monasterii ibidem derais-
naverant, sine derationaverant. » — Cf. Ducange, au mot Deralionare, De-
raisnare ou Deresnare; suppl. de Carpientier ; Causam suam rationibus com-
probare; Deraisnier : prouver son droit en justice; ibid., suppl. Glossaire
François.
94 CHARTES VENDOMOI&ES
totam illam Roboreti uillam debebamus acquietare, nec non et
aliam terram nostramdeNogento(l),etquamdam iterum terram
Uileellum, inilla eis concordia pacti fueramus donare. Rursus
etiam aduersus nos conquerebantur, quodipsam quoque iam dicti
ecclesiam Roboreti reliquiis et quibusdam aliis ut dicebant orna*
mentis, priusquam eis tradidissemus. expoliassemus. Cumque
nos talibus inquietare cepissent querelis, quas non itasehabere
sicut dicebant, quin potius omnia eis que in illa pepigeramus con-
cordia plene nos executos fuisse, sufficienti r'atione ostendere pos-
semus, iurgia tamen litesque, sicut decet monacbos, declinare
malentes, terram nostram que dicitur Paissoletum, sicut eam
très obedientie nostre Puteolum scilicet, Uileellum et Nantulfi
Uilla tenebant, insuper eis augentes donauimus, promittentes
quod omnes illos qui nobis eam concesserant. eis semel tantum
concedere faceremus. Quod cum ita coram Carnotensi episcopo,
tune domno Gaufredo de Leugis, ab utraque fuisset parte con-
cessum, etin eorum capitulo solemniter confirmatum, litterasque
nostras eiusdem terre quas habebamus, eis tradidissemus, hoc
ipsum, sicut conuenerat, omnes fere qui nobis concesserant,
plurima erogata pecunia, eis concedere fecimus. Cum itaque nos
finem rei tandem adeptos talitèr putaremus, rescinditur rursus
concordia et pacta prius placita replicantur. Postulabant etenim*
immo uiolenter cogère super prioris tenorem pactionis niteban-
tur, quatinus euidam Aurelianis decano, cuius in hac re ius
eatenus non audieramus, simulque euidam leproso concedere
faceremus, cum hoc ipsum nulli prorsus prêter ipsos qui nobis
concesserant, nos concedere facturos promisi«semus. Sed quum
in hac causa diu multumque laboraueramus, plurimumque ab
eis grauatos nos tam priuatis quam etiam generalibus placitis
sentiebamus, rem ipsam perficere et omnino fin ire cupientes, ad
hune tandem cum eis paeis et concordie finem ex supra,dictis
omnibus querelis, bona pace, Domino fauente, peruenimus. De-
(1) Le Cartulaire mss. de Marrooutier pour le Vendomois, n° CIV, fait
mention de la terre de Nouant, Nogçntus, près Saint-Amand, arrondissement
de Vendôme, donnée à Marmoutier par Foulques de Benasta, Serait-ce là
notre Nogentum'!
CHARTES VEXDOMmSES 95
dimus enim eis ut petiemût cent u m solides prêter illa que prius
pepigeramus , sexaginta scilicet Carnotensium et Dunensium
quadraginta, nec non et annone sextarios nouem, quos hinc se
perdidisse dicebant, eis restaurauimus. Et hec sibi sufficere
dicentes, cum hoc solum modo quod iam in Roboreto a nobis
habuerant, seu dieillo habebant, sopitis prorsus retroactis inter
nos et ipsos hac de causa querelis, et que inde contigerant om-
nino sedatis discordiis, sepefactam ananimiterconcordiam prius
coram abbate et quibusdam tam ex nostris quam ex eorum mo-
nachis, in ipsius caméra perJocutam atque concessam, bona pace
in suo generaliter capitulo ratam in perpetuum concesserunt,
présidente ipso eorum abbate domno Bernerio, considentibus
etiam ibique presentibus de monachis nostris Fromundo priore,
Herueo Camotensi priore, Rotberto Sparnonensi priore, et Rai-
naldo de Castro Gunterii notario (1), qui omnes uice nostra
quicquid datum a nobis in hac eis concordia fuerat, similiter
concesserunt. Hoc autem solummodo retinuerunt, quod si calum-
nia eis ab aliquo deinceps de terra illa Paissoleti surrexerit, ubi
eis cuiuslibet hominis nostri testimonio opus sit, eius dumtaxat qui
in ipsis quas in dea nobis habuerunt litteris inuentus fuerit,ipsum
eistransmittemus quando petierint,et cumeoex monachis nostris
quem nobis placuerit. quipro eis testimonium perhibeat, absque
ullo suo vtel nostro expenso, tanquam pro nobis. Actum Bone
Ualli anno ab Incarnatione Domini M0 C° XV0 111°. V°, idus ianua-
rii, et in eorum ut dictum est capitulo sollemniter confirmatum.
De monachis nostris istis Ex parte ipsorum, defamulis
presentibus : eorum :
Fromtrario priore (2). Fulcodio.
Herueo Carnotensi priore. Tetbaldo de Pomeis.
Rainaldo notario. Ricardu sacrista.
De famulis nostris : Harduino de Sartrino (3).
Erardo de Sartrino.
(1) 11 fut aussi le scribe de la chartre XLVIl, A du De servis, et il est cité
comme témoin dans le Cart. Dan., n° CLXIU.
(2) Cité comme témoin dans la chartre GLXXIII duCartal. Danois.
(3) S&rtrinam, le Serrain, commune de l'arrondissement de Tours. — Cf
Cart. Dan., n* LX,
96 CHARTES VENDOMOISES
Pagano Beliardo (i). Gosberto Druione.
Rainberto famulo. Bernardo corduanario.
Guiardo Sparnonensi famulo.
Rainaldus quoque Caro de Uacca cum monachis nostris illuc
perrexerat, sed non fuit tune in capitulo. quia equos eorum in
hospitio custodiebat.
Archives de Loir-et-Cher, original en parchemin.
LXXIII
1096-1125
Hildebert donne à ses c lia no i nés les églises de Ruillé, Poncé, Troo
et de Sargé et à restaurer V abbaye de Saint-Georges.
Cujus (Hildeberti) studio plurime ecclesie quas laicorum vio-
lentia de jure ecclesie nostreolim substraxerat, ad ej us ecclesie
dominium revocate, et ad victum canonicorum, ipso disponente
atque concedente, depùtate sunt:... ecclesiamdePonciaco.ee-
clesiam de Ruilliaco, ecclesiam de Troo,... ecclesiam de Cer-
giaco (2)... »
Porro hujus temporibus abbatia Sancti Georgii de Bosco res-
taura ta est.
Actus Pontificum Cenomannis, p. 420.
(1) Il est cité comme témoin dans la chartre L, A De servis, et dans le
n° CLXXIII du Cart. Dunois, où il est placé parmi les serviteurs, car c'est à
tort que Mabille a séparé les deux noms par une virgule.
(2) Un acte de 1313 compte au nombre des églises antiques, restant sous
la juridiction du doven et du chapitre du Mans : « Cergeium, Sanctus
Petrus de inter nemora, Artins. »
CHARTES VENDOMOISES 97
LXXIV '
1105-1124
Hddeberi de Lava rd in, évëque du Mans, désirant réformer
l'abbaye de Saint-Georges, la concède à V abbaye de Afar-
moutier.
Carta Hildeberti episcopi cenomanensis de Sancto-Georgio
de nemore
Nemo quinesciat locadivino cultui dedicata pro inhabitantium
conversation^ vel crescere in melius vel a sua decidere digni-
tate. Unde et nos quorumdam clericorum studio singularem
vitam professorum ecclesiam Sancti Georgii de SU va, quœ a
Monte Aureo duobus distans millibus a suo statu deciderat, in
pristinam reformari dignitatem etconsilium praebuimus et auxi-
lium, nec in aliquo ei defuimus donec ipsi penitus sibi déesse
cœperunt. Rigor autem propositi eo usque decidit ut et eorum
prœlatus, Matheus nomine, nomen abbatis gerens, sacram con-
tereret professionem et egressus in regionem dissimilitudinis
et locum relinqueret et votum. Quia ergo de restauratione prae-
fati loci sub hoc ordine atque sub his personis omnis nobis spes
ablata est, prœnominatam ecclesiam quantum ad nos pertinet,
Majori Monasterio concedendam et abbati Willelmo (1) per
nostrse manus cartulam tradimus, orantes atque deprecantes
ut monasticum ordinem qui in eo dudum celebris fuerat ibi re*
formare satagat et nitatur. Hoc autem donum ego Hildebertus
episcopus feci eis et scripsi, Pagano archidiacono atque Fulcra-
do cantore assensum prœbentibus (2).
D. Martène : HUL manuscrite de Marmoutier. Preuves, part. 2, ch. 41. —
Migne. PP. LL. 171, col. 318.
;i) Guillaume, abbé de Marmoutier, 1105-1124. Hildebert de Lavardin,
évèque du Mans de 1097 à 1125.
(2) Ce projet d'flildebert ne fut pas mis à exécution, et les religieux de
Marmoutier ne possédèrent jamais l'abbaye de Saint-Georges.
98 OH-AftTfiS VBNDOMOISES
LXXV
1125.
Hildebert de Lavardin confirme les biens de l abbaye d'Evron,
parmi lesquels on trouve.
Ecclesia Santi Martini de Lunaio.
Vers la même date, Hildebert fait restituer à la domination
« do minium » tf? l'église du Mans :
« Ecclesias de Troo;... capellam S. Quintini.
Cauvin. Géographie du Maine p. XCct 331.
LXXVI
Avant 1129.
Don du domaine de Bois-Rufin à V abbaye de Saint-Père par
Ursion, fils de Nivelon de Fréteval, et Jeremie de Vile et Rai-
naud de là Tour son fils ; avec V assentiment de Béatrix, femme
d1 Ursion par actes passés à Fréteval et à Vendôme.
Cyrographum inter nos et Ursonem donum et conventiones
de bosco-rufini ab ipso nobis, conc6ssu uxoris et fil1i et
soceri sui Jeremie communicato, comphehendens.
Notum fieri volumus nos Sancti Pétri Carnoti (i) monachi
quia eo tempore quo domnus Willelmus (2) huic nostro monas-
(1) De toutes les chartes données par les seigneurs de Fréteval en faveur
des moines de Saint-Père de Chartres, nous ne croyons devoir reproduire
dans ce recueil que celle-ci et le n* X<;il,l) parce qu'elles onl été passées à Fré-
teval et à Vendôme, 2°) parce qu'elles font paraître un grand nombre de per-
sonnages Vendômois, et 3°) enfin parce que toutes les autres chartes ont été
citées dans leurs passages essentiels pour les seigneurs de Fréteval dans
notre Préface du Cartul&ire Blésois de Marmoutier que nous supposons être
entre les mains de tous les érudits Vendômois. Voir au besoin le Carlo-
Uirede Saint-Père aux pages 24 et 25, 30, 67, 83 85, 96, 101, 101 215,252, 305.
335, 336, 36i, 365, 411, 428, 446, (où sont également cités Hugo de Vcndocino,
Odo de Lavardin) 449, 476, 481, 482.
(2; Guillaume, abbé de Saint-Père, mort en 1129.
CHARTES VENDOMOISES 99
terio presidebet, domnus Urso, filius Nivelonis, in capitulum
nostrum veniens, ecclesie nostre in elemosinam dédit dominium
totius terre que Boscus Rufini appellatur, cum omni bosco, prê-
ter duas carrucatas terre quaa domnus Jeremias de Insula, cum
sex agripennis ex ipso bosco appratandis monachis de Tyrone
antea dederat. His itaque exceptis, cetera omnia predictus
Urso ecclesie nostre ita libère et quiète possidenda donavit, ut
et dominât us et justicia ejusdem terre et omnes hospites, -quot-
quot nobis in ea mittere placuerit, cum hospiciis et curtillis,
censu quoque ad eadem hospicia et curtillos pertinente, et cum
omnibus eorundem exitibus, nostra propria libère et quiète, sine
retinaculo aliquo vel calumpnia,perpetuo existant. Nam décima,
cum omnibus que ad ecclesiam pertinent, juris ecclesie Sancti
Leobini de Arro ab antiquo fuisse cognoscitur. Unam nichilomi-
nus mansionem, qualem et ubi delegerimus, cum terra ad unam
carrucam et pratis sufficientibus, ab omni consuetudine liberri-
mam, nobis in eadem terra predictus dator concessit, alia sibi
mansione sequestrata lege consimili ; excepto quod eam nec ven-
dere nec dare nec bospites in ea mittere poterit, sed suo tantum-
modo proprio usui habere. His ita determinatis, solummodo in eis
que secunturmedietatem sibi domnus Urso retinuit : hoc est in
terragio. in censu pratorum, et, quandiu ibi boscus fuerit, in
pasnagio porcorum. De quibus scilicet, si quando hospites foris-
fecerint et querimonia in clamorem proruperit, non nisi in curia
judicioque nostro, sive super terram ipsafri sive apud Arro, ven-
tilabitur, satisfactura V solidos nunquam excédent^, quantali-
bet forisfactura sit ; de quibus tamen monachus noster quantum
voluit rcmittere poterit, et, quod remanserit, cum domno Ur-
sone equaliter partiendum babebit ; servientem quoque suum,
in his que, sicut dictum est, nobis cum sibi communia retinuit,
domnus Urso, si voluerit, sicut et nos nostrum, habebit; et tam
suus nobis, si voluerimus, quam noster illi, si ipse voluerit, ser-
viens fidelitatem jurabit. Vocatus ab agricola, terragiator noster
ad hospicium terragiatoris domni Ursonis veniens, si eum inve-
nerit et ille venire voluerit, cum eo terragiatum ibit ; si vero ille,
aut quesitus in hospicio suo inventus non fuerit aut inventus
100 CHARTES VENDOMOISES
venire noluerit, terràgiator noster nec eum alias queret nec ad
terragiandum expectabit. sola manu sua quod eumquesierit pro-
batùrus, si, de eo quod sine se terragiatum fuerit, terràgiator
illius clamorem fecerit. In granea nostra terragium adunabitur,
tritufabitur et partietur. Testes ex. nostra parte Garinus tanator,
Bernerius, Durandus Mansellus, OdoSinellus, Lambertus tana-
tor, Osbertus pellifex. Durandus pistor, Robertus major, Hugo
Esclenchier, Ricard us Gueta. Teobaudus, Gaufridus cellerarius,
Ricardus hostiarius, Hubertus, Giroldus frater, Ernaldus bota-
rius. Ex parte Ursonis, Philippus filius Robertî Flagelli, Willel-
mus Ansoldi, Gauterius Bretel, Ivo de Baignolis, Garinus.
Concessit hoc et apud Fractamvallem Beatrix, uxor ipsius Ursio-
nis et filius amborum Nivelo. Affuit ex parte eorum Matheus
Potiron, Raimundus Angot, Hugo Mengarin, Moyses serviens
eorum, Johannes de Balen. Ex parte nostra F ulcherius, Robertus
Dodonis, Rainerius monachi; Gaufridus famulus, Gilo de Bove-
chia, Goscelinu? filius Odonis de Buris. Ogerius de Bosco Medio,
Bernardus, Herbertus Roberti sine Vaccis, Herveus piscator,
Theobaldus. Vindocinis concessit hoc Jeremias et Rainaldus de
Turre filius ejus ; Philippus, Bartholomeus, Hugo, Hamelinus,
Fulcherrius, filii ejus, Helvisa uxor ejus, Helvisa et Aanor filie
ejusl Ex parte eorum affuerunt testes Lancelinus de Undo,
Matheus Potiron, Hugo semiclerus, Burchardus de Meoli, Aufre-
dus pellifex, ex parte nostra supranominati testes affuerunt.
Cartalaire de Saint-Père, p. U81 .
LXXVII
Vers H30.
Pierre, fils d'Achard de Souday, après plusieurs contestations,
approuve le droit de justice concédé par son père, à V abbaye
de Saint- Vincent.
Manifestandum est etiam et in hujus carte paginula inseren-
dum quod Pet rus, filius Acbardi supra scripti, vicariam (1)
(1) Le registre de Souday écrit venazionem au lieu de vicariam dans toute
la charte.
CHARTES VENDOMOISES 1()i
burgi Soldiacensis nobis, licet immerito, auferre diu conatus est ;
sed denique, Deo volente, compunctus vicariam totius burgi
nostri et omnium domuum nostrarum et totius terre que infra,
fossata exteriora concluditur, volente et monente uxore sua Ma-
thia Rufa, et concedentibus omnibus pueris suis, nobis perpe-
tualiter habendam apud Soldiacum concessit, videntibus et au-
dientibus : Wauterio Andréa, Richardo fratre suo, Gisleberto
Corbino et altero Gisleberto, et Hugone filio ejus, Wuidone,
Durando, Raherio. Postremo Warenus monachus noster de
Ferrari a prefatum Petrum adduxit in capitulum nostrum, ubi
isdem Petrus donum ejusdem vicarie confirmavit et nobis omni-
bus annuit. Quod viderunt et audierunt isti : Petrus, Odo de
Tyron, Raginaldus, Gastulfus, Rogerius, Ungerius, Hugo,
Ernulphus, Girardus de Soldiaco, Naimarus, Hamelinus asina-
rius. Viginti solidos quoque loco caritatis et causa firme co&ces-
sionis eidem Petro libenter impendimus.
Cartalaire de Saint- Vincent de Mans, n° 205, col. 129. — Registre de
Souday.
LXXVIII
Vers 1130
Geoffroy de Lèves, légat du Saint-Siège, évêque de Chartres, ob-
tient de Geoffroy de Vendôme la remise de Véglise de Villero-
main usurpée par lui, à V abbaye de Saint-Laumer.
Ego Gaufridus, Carnotensis ecclesiae episcopus, sedis Aposto-
licae legatus, notum facio omnibus tam prœsentibus quam futu-
ris quod Gaufridus de Vindocino, ecclesiam de Villarbmain,
quam contra sanctorum décréta patrum ipse et antecessores sui
tenuerunt, et quatuor sextarios decimœ ad ipsam ecclesiam per-
tinentes in manu mea dimisit, post mortem quoque suam, si sine
haerede mortuus fuerit, totam decimam et quidquid in prœfata
villa habebat dimisit. Ego vero hœc omnia, sicut supradicta sunt,
102 CHARTES VKNDOMOISES
pro amore Dei et meae remedio animée, ecclesiœ S. Launomari
Blesensis, per manum Rainaldi, ipsius ecclesiœ abbatis, miseri-
corditer contuli ; et ad investituram prœ dictée ecclesiœ, in festi-
vitate omnium sanctorum quatuor denarios, et in nativitate Do-
mini quatuor denarios et in pascha quatuor denarios, prœsente
ipsius ecclesiœ presby tero, dedi ; et ut donum meum inconvul-
sum maneat, sigillo et testium subscriptorum muminentis robo-
ravi. Ex parte mea : Bernardus capicerius, Garinus archipresby-
ter, Guimbertus cantor, Nicolaus prior, Gosselinus Borellus,
Garinus de Grangiis, Robertus de Fagia, Gaganus magnus, Odo
coquus. Ex parte Godefridi : Hamelinus de Magduno, Furne-
rius, filius Roberti.... Harduinus, frater Furnerii.
Noël Mars, Histoire de Saint- Lomer, p. 148.
LXXIX
1132.
Geoffroy de Lèves, évêque de Chartres* concède à l'abbaye de
V Etoile le lieu de Monthalun et fait défense aux religieux de
la Trinité de Vendôme de revenir sur les concessions qu'ils ont
faites.
Gaufridus Dei gratia Carno tenais episcopus, Apôstolicse sedis
legatus, tibi, dilecte in Domino frater Theoderice, venerabilisab-
bas de Stella, successoribus tuis et fratribus in ecclesia de Stella
regulariter substituendis in perpetuum.
Sicut injusta petentibus nullus tribuendus assensus, sic légitima
desiderantium non est différends petttio. Cujub rei gratia, tuas
in Domino, dilecte frater Theodorice venerabilis abbas, et fratrum
tuorum preces admissimus. Confirmamus itaque vobis et suc-
cessoribus vestris canonice substituendis locum qui dicitur
Mon thaï an, eu m omnibus ad eumdem locum pertinentibus sicut
bottée mémorise frater noster Robertus Heremita illum acqut-
sivit et dtu tenuit ac possedit, armantes auctoritate nostra et
CHARTES VENÛOMOISKS 103
sigilli nostri testimonio illum locum vobis et ecclesiae vestrae
absque vitio deinceps infestationis liberum et quietum. Statut-
mus autem et omnino authoritate nostra prohibemus ne monachi
Vindocinenses, qui gratia et amore Dei et interventu gloriosi
principis Theobaldi, Blesensium comitis et nostro, quidquid in
prœdicto loco habere se dicebant, vobis sponte totum et in elee-
mosynam concesserunt, ulla amplius reclamandi in eo loco seu
in pertinentibus ejus facilitas detur.
Prœcipimus itaque ut nulla omnino persona prœdictum locum,'
videlicet Monthalan. vobis deinceps auferre aut aliquo modoin-
quietare prsesumat. Qui temerario ausu attentaverit, si secundo
tertiove commonitus congrua satisfactione non emendaverit,
Dei et nostram maledictionem incurrat, et in extremo examine
districtœ ultioni subjaceat. Actum anno MCXXXII
Excerpta ex sacri et canonici ordinis Prœmonstratensis Annalibus.
Stella.
LXXX
1135.
Accord entre Rainauld, abbé de Saint -La umer, et Barthélémy de
Vendôme 9 au sujet des enfants de leurs serfs, des terres du
Brcuil-Saint-Laumer, des moulins de Challoel et de Bethon.
Mundanis omnibus ad interitum rueatibus et quodam instar
byemalis gurgitis rapido lapsu in quoddam oblivionis oceanum
emergentibus, operœ pretium esse videtur prœsentium facta fu-
turorum notitiae stili officio commendare. Igitur quia prœterito-
rum rara est recordatio, ego Gaufridus, Dei gratia Carnotensis
episcopus, apostolicœ sedis légat us, prœsentibus atque futuris
notifico anno ab incarnationis millesimo centesimo trigesimo
quinto, Ludovico Francorum imperium procurante, comité Teo-
baldo Blesensem consulatum habena discretionis modérante,
104 CHARTES VENDOMOISES
quo tempore Rainaldus abbas super Blesensem gregem pasto-
rales excubias agebat, notifico, inquam, Bartholomeum de Vin-
docino ante praesentiam supradicti abbatis venisse et de servi-
tute Richildis et Blanchee Orsanne, suo quidem homine, mona-
chorum vero faemina, natarum, placitasse ; etiam in tantum rem
duxerat, quod ad partitionem ipsarum ventum fuerat. Qui, post
ipsam venditionem, meliori usus consilio, suam quoque partem
concessit possidendam Sancto Launomaro. Postea vero de via-
tura Brolii scribendo notificamus quod, quamvis eammonachi
longo tempore in pace tenuissent, tamen idem Bartholomœus de
eadem contra eos querelam movere non dubitavit. Qui postea
ad animum reversus et jus monachorum conspiciens, eam ipsis
babendam libère concessit. De molendino quoque Challohel
querelam quam faciebat sopitam esse in perpetuum concessit.
Item et de alio molendino quod Bettum dicitur, quod quidem ex
beneficio monachorum fuit, sed et aliis, si quod in Vindocinensi
pago construeret, prœter ejus quod de abbatia Sanctœ Trinita-
tis tenebat, décimas donavit. Si qui etiam homines ejus, pro
remedio animarum suarum, de possessione sua monachis do-
nare voluerint, hoc quoque libentissime concessit. ^Authoritate
igitur Dei et nostra hoc donum confirmamus et ne quis impediat
prohibemus. Hujusrei sunt testes, ex parte monachorum : Atho
Burellus, Garinus de Grangiis, Paganus de Masias, Guillelmus
Tardivus. Ex parte vero Bartholomœi : Herveus de Bellovidere,
Galobronus de Melliacho, Goscelinus, filius Athonis Burelli,
Berengerius eo tempore praepositus, et Basinus, Gumbaldi filius.
Histoire de Sainct Lomer, par D. Noël Mars, p. 361.
CHARTES VKNDOMOISES 105
LXXXI
Don d'un moulin près de l'église de Choue, à V abbaye
de Saint-Avit
1112-1137
Il faut que nous acquérions des amys affin que quand nous
mourrons ilz nous reçoivent au ciel, aultrement comme arbres
infructueux nous serons coupez et jettez dedans le feu. C'est
• pourquoy je Mathieu, filz de Hugues, filz de Gripon, ay donné
en usage aulx religieuses deservantes l'église de Saint-Avit, l'é-
glise de Saint- Agi), située au pays de Dunoys, à deux lieues de
Mondoubleau ou environ, et laquelle m'appartenoit propriétai-
rement. Ce que j'ay faict me confiant et espérant par leurs
prières préparer au ciel des demeures pour mon père Hugues,
pour ma mère, pour mon grand-père Gripon, et tous ceux de
notre lignée. A ce don ont consenty l'évesque de Chartres, le
vicomte de Dunoys, Godefroy (1), avec sa femme, Hugues archi-
diacre, par le bien fait duquel je possède la dicte église, son frère
Adon, ses enfants et Hugues de Vallonnés, mon cousin, et Je-
han, filz de Lancelin. J'ay donc laissé à jamais aux dictes reli-
gieuses les revenus, offrandes, dixmes, oblations, sépultures et
aultres dépendances de la dicte église. Davantage, je leur ay
donné es environs de la dicte église une place ou cour a leur
élection pour y bastir telles et aultant de demeures que bon leur
semblera, ladicte place ou cour s'estendant de longueur jusques
à certain chesne estant le plus hault de tous les aultres. Item je
leur donne six arpens de pré et un moulin situé près de l'église
de Choue et la disme de la terre que je tiens du bénéfice de la
dicte église, en quelque lieu qu'elle puisse estre sans que jamais
(1) Geoffroy III, 11124136. Cette date, donnée dans le Bulletin de U Société
Danoise, t. IX, .p* 172, parait douteuse, Hugues, archidiacre, Mathieu de
Mon toi re (de Montdoré, de Montes a reo), sont des personnages du milieu du
XI* siècle* Le comte Marcel serait alors Qeoffroy Martel, comte de Vendôme.
Les Moniales avaient été introduites à Saint-Avit avant 1045 (Gâllis Chrii-
iiftjia, VIII} col. 1293; et Instrnm, col. 299). Avec un texte déformé par une
traduction, il est difficile de parvenir à la certitude.
14
lOti CHARTES VENDOMOISES
personne y puisse rien innover ou entreprendre que ce soit. A
ceste chose est aussy intervenu l'authorité du comte Marcel (?),
de Hugues archidiacre de Montdoubleau, de Humbert de Du-
noys, d'Ingelbaud, chapelain du comte Hernault, de Frodon de
Saint-Martin, de Renault d'Arsis, de Foulques son fils, de Thi-
bault d'Osbrun. — Et encore de peur que par succession de
temps, il ne se face quelque trouble ou empeschement k ren-
contre de ce nostre présent don. je l'ay faict ratifier à ma femme
et à mes fils Gripon, Mathieu et Burchard. Hildebert pareille
ment à consenty à ces présentes, desquelles sont tesmoings Hil-
gard de Charne, Hernulphe des Ursins, Mathieu de Montdoré et
Yves son frère, Michel Mauger et Marchis (?) son fils, Humbert
de Rufe et Salomon le Normand.
Société Danoise, Curlul. Mit, de Saint- A vil, n° 4 : « Sur une très mauvaise
copie informe. »
LXXXII
1138, N.-S., 1139, 14 janvier.
Vrsion I de Meslay, seigneur de Prélevai, ses fils et ses enfants
renoncent au droit de péage dans les possessions du Chapitre
Notre-Dame de Chartres.
QUOD HOMJNES ECCLESIE CaRNOTENSIS, DE QUADAM PARTE BELSIE
NON DEBENT PEDAGIUM DOMINO MERLAI.
Quicquid ad honorem et communem utilitatem et ad quietem
pauperum ecclesie spectat, recta intentione querentibus, unum
maxime necessarium sollicite prdcurandum est, ne operam et
impensam silentio perdant, et que pro pace et concordia tam
presentium quam futurorum viriliter elaboraverint, per negli-
gentiam et oblivionem, discordie postmodum et contentionis se-
minarium fiant. Quapropter nos omnes Carnotensis capituli fra-
tres notum fieri volumus, et presentibus et posteris, quod do-
minus Ursio de Merlaio (1) injuste accipiebat pedagium, in qua-
(1) Union I, seigneur de Frète val, né en 1093 mort rers 1143.
CHARTES V2ND0M0ISES 107
dam parte terre Béate Marie, de Belsia. Summonitus a canoni-
cis, ad justiciam venire noluit et ad ultimum excommunïcatus
fuit. Tandem Deo miserai! te et inspirante, rediens ad cor, venit
in capitulum, ibi culpam suam cognovit et vadimonium rectitu-
dinis, primum in manu decani, postea vero. multis tam clericis
quam laicis adstantibus et videntibus, super altare Béate Marie
humiliter posuit.
Et ut omnibus pateret quale et quantum esset jus canonico-
rum, utriusque partis consilio et consensu, decem legitimi ho-
mmes de ipsa terra, vidente ipso, juraverunt in capitulo quia
injuste hoc pedagium acciperet (1), videlicet a Novo-Vico et a
calciato calle Blesensi qui transit ante Merlaium, de tota terra
Béate Marie versus Belsia m, quacumque via, quacumque semita
irent vel redirent Carnotum, nisi inciderentin predictum calcia-
tum callem ante Vallem-Brachiorum. Sunt autem infra has
metas due ville, Plancavilla et Auvillare, de quibus domnus
Ursio dicebat se non concessisse ; nobis econtra dicentibus quod
non debebat accipere, retento jure capituli, quacumque hora vel-
lemus reclamare, loco et tempore. Insuper etiam concessit, hinc
precibuscanonicorum inde pro anima sua et antecessorum suo-
rum, inde etiam data sibi cantate sexagenta Hbrarum, quod in
clauso Béate Marie, in quo, et ante vindemias et in ipsis vinde-
miis, tam ipse quam sui homines, plusquam deberent accipie-
bant, per singuios quadrantes in quibus consuetudinem habebat,
nichil aliud deincepsnisi tantum Vllsextarios vini, secundum jus-
tam mensuram, acciperet; hoc etiam concesso quod canonicis be-
neliceret déporta re vindemias suas ad quodcumque vellentpres-
sorium, in clauso, seu clauso pertinens, ubi consuetudinem suam
domnus Ursio accipit. Defiaitum est etiam et concessum quod si
operarii canonicorum conducticii (2) (constat enim de domesticis
quod in eos nullus habet manummittere nisi canonicus), si, in-
quam, illi in clauso forifecerint dum in opère erunt, licebit qui-
dem servientibus domni Ursionis eos retinere ; quod si canoni-
(1) Conducticii c'est-à-dire mercenarii, de condaclio, louage.
(2) C'est ici l'un des plus anciens exemples que nous ayons rencontré dans
dos Chartres de l'enquête dite par turbe, sur une Coutume en litige.
108 CHARTES VBNDOMOISBS
eus, cujus operarii erunt, in manu ceperit ut de eis justiciam
faciat in curia canonici, juditio ejus et curie sue domnus Ursio
justiciam suam accipiet. Quod si, canonicus de operariis illis se
intromittere voluerit. nos non reclamabimus ; si vero de fori-
facto quod illi ante fecerint eos accusare voluerit, dum in opère
canonici erunt, nec poterit eos retinere nec accusare. Hec ut
prescripta sunt concessit ipse domnus Ursio in capitulo, et
filius ejus primogenitus Nivelo, et frater ejus junior Hameli-
nus, et apud Fractamvallem hoc idem coûcesserunt Philip-
pus et Raginaldus (1), filii ejusdem Ursionis primogeniti, et apud
Sanctum A vit uni filia ejus Beatrix hoc idem concessit. Con-
cessîs igitur et collaudatis ab utraque parte omnibus, ut in
presenti carta continentur, processit domnus Ursio ad altare
Béate Marie, cum universo clero, militibus et populo, et cyro-
graphum, in duas partes sectum, accercitis duobus filiis suis
Nivelone et Hamelino, genibus flexis, obtulit super altare Béate
Marie, et imam partem levavit ipse cum prenominatis filiis suis,
alteram, ad monumentum et munimentum prefate libertatis et
perpétue pacis, in archivis ecclesie in perpetuum servandam de-
reliquit. Hec acta sunt anno incarnationis dominice millesimo
centesimo tricesimo octavo, anno domni Ludovici, régis j unio-
ns, secundo, episcopatus autem domni Gaufridi, Carnotensis
episcopi, vigesimo quarto, nono kalendas februarii, luna vigesi-
ma, feria quarta, hora diei tertia. Huic concessioni interfuerunt
ex parte capituli : Zacharias, decanus ; Salomon, precentor ;
Hugo, subdecanus ; Hugo, succentor ; Gauslinus, prepositus ;
Henricus prepositus ; Milo prepositus ; Richerius archidiaconus;
Droco archidiaconus ; Ansgerius archidiaconus ; Willelmus
presbiter ; Fredericus, presbiter : Gosbertus diaconus ; Radul-
fus diaconus ; Herbertus Belotinus diaconus ; Matheus diaco-
nus ; Hugo diaconus ; Guido de Sancto-Martino, diaconus ; Her-
(i) « L'un des chevaliers qui prirent part en 1170, au meurtre de Thomas
Becket, archevêque de Cantorbéry, s'appelait Renaud Fitz-Urse, c'est-à-dire
fils d'Ours. Ce nom se rapporterait assez à celui de Renaud, fils d'Ursion
de Frète val, qui, d'après l'historien dunois Bordas avait épousé les intérêts
dé Henri Plantagenet. » Nous ayons démontré l'invraisemblance de cette
assertion dans la Préface de notre Carfn faire BUmoU de Bfarmonfterv p. 60.
CHARTES VBNDOMOISBS 109
bertus Arnulfi, Guido cancellarii ; Guillelmus de BelJo-Videre;
Radulfus de Leugis, Rainaldus archidiaconi ; Johannes dapifer ;
Symon de Sancto Leobino; Guillelmus cornes; Ansoldus de
Bello-Videre; Guillelmus de Morvilla ; Symon Belini; Robertus
de Bonavalle ; Nivelo de Cruce ; lvo monetarii ; Adam ; Gaufri-
dus. Laici vero : Gervasius, major; Odo, major Novigenti-Fisci;
Johannes de Hismeriaco et Radulfus frater ejus ; Hugo de Gaies-
villa; Arnulfus de Puisolis; Hildegarius de Manevicino; Gau-
terius de Sancto-Prisco ; Robertus de Uno Pilo. Ex parte vero
domni Ursionis interfuerunt bi testes ; Joscelinus de Auneel ;
Roscelinus Mala-Terra ; GauteriusBego, Burgundiode Merlaip,
Odo de Alona ; Fulcaudus Tronellus ; Johannes de Secorcio ;
Morherius de Blandeinvilla ; Robertus de Froovilla ; Hugo de
Faveriis; Herbertusde Mongeven;Gaufrjdus monetarius.
Apud villam que dicitur Halo concessit hoc idem pactum Ful-
cherius ejusdem Ursionis filius; et hi très sunt testes : lvo
presbiter; Burgundiusde Merlaio ; Beatrix uxorejus ; Simon del
Bruil ; Hugo Poterons ; Marcherius Gibosus.
Concessionis vero que facta est apud Fractam Vallem a Phi-
lippo et Reginaldo, présente domno Hugone, nostro subdecano,
et Richerio archidiacono et clericis eorum Raimbaldo, Roberto
de Braio et Roberto, filio Gaufridi, monetarii, testes sunt : Hugo
Desreez ; Girardus de Villare : Salomon de Thoreio ; Paganus de
Froevilla ; Durandus Lepus: Johannes de Balaum ; Gauterius
Moysanz ; Herbertus, presbyter ; Cesarius presbiter ; Godefri*
dus de Pataico.
Concessionis autem, ibidem facte a Hersende, filia Ursionis et
Agathe uxore Nivelonis primogeniti, testes sunt : Hersendis de
Villare, Matildis filia ejus, Jamenvia et omnes supradicti testes.
Concessionis apud Sanctum Avitum facte a Béatrice, filia ejus,
testes sunt : Petrus Laguina, Bernaldus prepositus, nepos Hervei
decani, Odo de Sancto Avito, sacerdotes, Herveus, Andréas, ab-
battissa Isabels, Ada, Hildealdis, Ermengardis de Braio, Matildis
Hec omnia per diversa loca facta et concessa viderunt et au-
dierunt prefatus subdecanus et archidiaconus, cum clericis et
servientibus, quorum sunt nomina : cum subdeça^o ; Hugo, Gau-
diO CHARTES VENDOMOISEâ
terius. minutor; cum archidiacono : Arnulfus nepos ejus, Rua-
lens, Britels, Fromundus.
Chirographe orig. enparch.; Archives d'Eure-et-Loir. — Bibl. Nation.
Livre des Privilèges de V Eglise de Chartres. Mss. 10091, p. 81 et 10096,
f° 38, r°. — Publié dans le Cariai de N.-Dame, par L. Merlet, I, p, 146
et suiv., ch. Ll.
LXXXIII
1139.
Arraud, abbé de Fontgombaud et ses religieux abandonnèrent
â Saint- Avit Romilly en Vendômois.
Hoc sciatur et his litteris videatur quod abbas Arraudus et
totus conventus Fontis Gombaudi dederunt et concesserunt
monachabus Dunensibus quemdam locum qui dicitur Romillia-
cus, et est situs in Vindocinensi patria (1), nichil de attioentibus
ad prefatum locum retinentes nisi décima m furni Montis Du-
blelli, ea videlicet ratione ut monachis pro eodem loco per sin-
gulosannoscensusdecem solidorum Andegavensium, in kalendis
octobris, per priorem de Petra redderetur. Et ut hec conventio in
tôt uni reliquum tempus firmior et stabilior perempniter habere-
tur, firmaverunt eam proprio scripto et cyrographo et ipsius
abbatis sigillo, accepta karitate unius marce argenti. Sed et hoc
sciendum quod si predictum locum de propria manu in aliorum
potestate jactare voluerint, non poterunt. sed ad locum unde erat
protinus reverteretur. Hoc autem factum est anno ab incarna -
tione Domini M°OXXX° VIIII (2), quo primo Ludovicus ju-
nior super Pictavenses cepit regnare (3). S. Arraudus abbas,
S. Helias prior, S. Petrus sacrista, S. Tomas cantor.
Pour le Cyrographe : In nomine Patris et Filii et Spiritus
sancti. Amen (4).
Société Danoise, Cartul. m$$. de Saint Avit, n° 7. — Bibl. d Orléans, mss.
435***. — Archives d? Eure et- Loir.
(1) P*go, mss. 435 bis.
(2) MCXXVI1I, mss. 435 bis.
(3) Guerregiare, mss. 4% bis.
(4) Un Vidimus fut accordé par P. évèque de Chartres, ea 1263.
CHARTES VENDOMOISES 111
LXXXIV
Vers 1140.
Eudes, abbé de Fontaines, donne tout ce qu'il avait â la Ville-
aux-clers. pour la construction de Notre-Dame de Chartres.
Carta Odonis abbatis de Fontanis super dono eorum que
apud Desconfecturam habebat.
Notum fieri volumus tam futuris quam presentibus quod ego
Odo, abbas de Fontanis (1) totusque ejusdem loci conventus
donamus et concedimus Richerio archidiacono(2), ad opus Béate
Marie Carnotensis ecclesie, quicquid habebamus ad locum qui
Desconfectura (3), tam in terra quam inedificiis, solutum et quie-
tum in perpetuum absque retentione et reclamatione aliqua,
quam inde ulterius faciamus, concedente hoc Berta de Insula et
fijiis et filiabus et sororiis suis : Bartholomeo, Hugone, Hame-
lino, Fulcherio. Dédit tamen predictus Richerius nobis, pro re-
compensatione ejus doni quadraginta libras Andegavensis
monete.
Biblioth. Nalion. mss. latin 10094, p. 39, et 10095, f. 36 v°. — Publiée
par L. Merlet, Cartulaire de Noire-Dame, I. p. 129, ch. XLI.
(1) Eudes, abbé de Fontaines les Blanches, de 1134 à 1145, d'après le Galiia
Christian*, t, xi v, p. 320.
(2) Richer, archidiacre de Dunois. — Dignitaires de V église de Chartres,
p. 144.
(3) Us bulles d'Alexandre III de 1173 (Cartulaire de N.-D. 1, 191), et de Clé-
ment 111, en 1190 énumèrent parmi les possessions du chapitre en Ven-
dômois : « Villam que dicitur Desconfectura, cum ecclesia ibidem consti-
tuta; ccclesiam de Fontanella, ecclesiam de Boferi... preposituram de Ma*
sengô. •
112 CHARTES VENDOMOISKS
LXXXV
1141..
Archambaud « de Noneuis » donne à V abbaye de V Etoile le ter-
rage de Chauigne, se rendant à Vendôme , pour la fondation
d'une chapelle.
Bibl. Nat., mss. 17,048, p. 547, abbaye de r Etoile.
LXXXVI
«36-1142.
Accord entre V abbaye de Saint- Avit et Germond d1 A r tins au sujet
des terres données aux moniales par Adam son prédécesseur.
Ego Hugo (1), Dei gratia Cenomanensis episcopus, omnibus qui
presentia scripta viderint vel audierint notum fieri volo quia
Girmundus de Artins contentionem quam erga san et i moniales
Sancti Aviti de duabus massuris terre, quarum alteram Adam
predecessor suus eisdem sanctimonialibus in elemosina contu-
lerat, * lteram vero vendiderat, et de pratis ejusdem terre et de
hospitibus tocius terre quam de feodo Legisdoctorum tenebat,
ipsë multis annis exercuerat, in presentia nostra et Halduini pre-
centoris et Hugonis archidiaconi pacifiée dimisit. Concessit etiam
eisdem sanctimonialibus prefatas massuras terre, et prata to-
tamque terrain suam Bursii ad hospitandum et hospites et eo«
rum habitacula et justiciam de eisdem hospitibus, tali etiam pacto
ut nec ipse nec hères suus ullam costumam in eadem terra prê-
ter terragium possit habere. Huic autem pacifiée concessioni as-
sensum prebuere Richeldis, uxor ejusdem Germundi, et Raherius
filius ejus et fratres ejus Morestellus atque Prothasius. Inter-
fuere etiam huic facto : Vitalis, Odo Minardi, Robertus pretor
(1) Hugues de Saint-Calais, évoque du Mans, 1136-1142.
CHARTES VENDOMOISES \ià
Burseï, Aubertus famulus. Jobannes tornator, Guillelmus par-
titor, Bernardus cocus Quicumque concession em et donum is-
tud aliquatenus démoli ri temptaverit, anatbematis gladio fo-
diatur.
Société Dunoise .Cartul. Manuscrit de Saint- Avit, n°6.
LXXXVII
1136-1144.
Hugues, évêque du Mans, confirme la donation de tous les biens
que Théodcricus et les frères de VEloille possédaient dans son
diocèse. Sans date.
BiblioUi. d'Orléans, mss. 435"'.
LXXXVIII
11964144.
Un chanoine de Saint-Georges du Bois est convaincu de vol
devant Vévêque Hugues.
O virum fortunatum ! precipue cui religiosarum personarum
discretio favorque popularis adplaudebat ; ante cujus conspec-
tu m, dum quidam reguiaris canonicus Sancti Georgii de Luco,
in causam traheretur, qui subrepte peccunie esse particeps et
conscius suspectus habebatur, multis ad unum concurrentibus
conjecturis accusatus, se non esse reuiri ejus criminis et calum-
nie âiebat. Sed in ejus negatione testes insurgebant, quorum
voce per multas ventilationes, causa judicio collata est, quatinus
his de quibus accusabatur se obnoxium non fuisse in manum
poneret pontificis. Quod suo fecit infortunio. Divine etenim in-
dicio potentie, latebras cordium inspicientis et angulos, ipso die,
ejus manus miseri igné jebennali succensa est, nec clamare c^-
savit : « Ve mihiî merui quepatior, merui que patior ! », donec
in dolore \itam finivit et gemitibus.
Aclas Pontifictim Cenomannis, p. 418.
15
114 CHARTES VENDOMOISES
LXXXIX
1144, 4 novembre.
Bulle du pape Lucius II confirmant les possessions de V abbaye
d'Evron, parmi lesquelles :
« Ecclesiam Sancti Martini de Lunayo. »
Cauvin, Géographie ancienne du Maine, p. LXXX
XC
«46.
Echange fait par Garnier, abbé, et les religieux de Marmoutier
d'une terre contiguë de celle de Copepia et de celle que lesdits
religieux auoient donnée antiquitus a V abbaye de VEtoille, par
lesquelles Theodericus abbé de l'Etoille et ses chanoines don-
nèrent la terre de la Genesle, le tout à la prière de Thibault,
comte de Blois.
(BiblioLh. d'Orléans, mss. de D. Verninac, 435 bis p. 190.)
I. — Charte de Marmoutier.
Noverint présentes et futuri nostri Majoris videlicet Monaste-
rii habitatores quod ego frater Garnerius, abbas, et fratres uni-
versi capituli nostri, amore et precibus domini et amici nostri
Theobaldi, scilicet egregii comitis Blesensis, ab ecclesia et a ca
nonicis de Stella, accepta in excambium quadam terra eorum
que dicitur de la Geneste, dedimus eis quamdam partem
terre nostre proximam illi domui ac necessariam, attingen-
tem scilicet ex una parte a terra illa quam antiquitus eis
dederamus usque ad terrain eorum que Copapiat appellatur,
ef ex altéra parte attingentem ad terram quam ipsi habent de
Pagano Muccart et de Theobaldo de la Greue, secundum certa
signa que infra ipsius terre terminos utrobique monstrantur.
Ipsam ergo terram ita libère et quiète sicut eam tenebamus, eis
CHARTES VENDOMOISES 115
dedimus, et sicut eam fratres nostri Nikolaus, Galodius, Garne-
rius, Matheus, eu m fratribus ejusdem loci Hugone, Garmundo,
Rainaldo, Hatone perambulauerunt. Hujus rei testes sunt pre-
dictus cornes Theobaldus, Joscelinus Turonensis et frater ejus,
Bartholomeus Vindocinensis. Actum est anno ab incarnatione
Domini M°. O. XL0. VI°. régnante rege Ludouico.
Biblioth. d Orléans, mss. 435 bis. Abbé Polluche et D. Verninac.
IL — Charte de V abbaye de V Etoile.
Nouerint présentes et futuri ecclesie nostre uidelicet de Stella
habitatores quod ego fr. Theodericus abbas et fratres uni vers i
capituli nostri quamdam terram nostram que dicitur de la Ge-
neste, quam ex dono Rainaldi militis de la Geneste in elemosi-
nam possederamus, dedimus ecclesie Majoris-Monasterii, ipso
Rainaldo concedente, insuper et uxore et sorore sua et sororio
suo Mainardo, et comité Theobaldo, et domino Joscelino de
Oncal, et filio suo et uxore filii sui, de quorum feodo erat ipsa
terra, omnibus his in commune concedentibus ; dedimus autem
eamita libère et quiète sicut tenebamus in excambium, scilicet
pro quadam alia terra proxima domui nostre et ideo necessaria,
quam ipsi abbas et monachi nobis dederunt. Preterea dedimus
ipsam terram sicut eam perambulauerunt fratres nostri Hugo
prior, Vdilo, Jermundus cum monachis prefate ecclesie Nikolao,
Galodio, Ingelbaldo, Ualentino, Matheo, et cum laicis supra
memoratis Rainaldo et Mainardo. JBujus rei testes sunt predic-
tus cornes Teobaldus, dominus Joscelinus, fr. Tiwnus, pre-
monstratensis conuersus et qui supradictus Rainaldus et Mai-
nardus. Actum est anno ab Incarnatione Domini M° C° XL0 VI0^
régnante rege Ludouico. ..
Biblioth. d'Orléans, mss. 435 bis ; abbé Polluche et D. Verninac;
116 CHARTES VENDOMOISES
XCI
Vers 1146.
Don du bois du Perche, sauf les abeilles, par Barthélémy de
Vendôme et Robert Février, son forestier, à V abbaye de Mar-
moutier.
De Calviniaco
Ego Gaufridus (1), Dei gratia Carnotensis episcopus, notum
fieri volo tam futuris quam presentibus quod dumnus Bartho-
lomeus de Vindocino et Robertus cognomine Februarius, fores-
tarius ejus, meam adierunt presentiam, testificantes quod Gi-
raldus. et Hildegardis oxor ejus, et frater ejusdem Giraldi Ragi-
naldus, et Hugo fil i us Haimonis, et Odo Espiart, et prenominatus
Robertus quicquid hereditario jure habebant in boscho Perti-
censi, tam in herbis quam in lignis et in ceteris omnibus, exceptis
apibus, pro salute sua et parentum suorum ecclesie Sancte Marie
de Calumniaco, ad proprios usus fratrum ejusdem loci, tam ibi
quam alibi commorantium, donavere perpetuo possidendum. De
apibus vero, si predicti fratres eas invenirent, dimidiam eis par-
tem, sicut mos est, concesserunt (2). Quod ut firmius permaneret,
fidedata illud confirmaverunt, atque ob hoc super altarecultellum
posuerunt. De beneficio etiam predicte ecclesie habuere XXXta
solidos Dunensis monete. Uxor autem prefati Giraldi porcum
unum, filius ejus Ansoldus VI nummos, supradictus autem Ra-
ginaldus XVIII habuerunt. Hoc totum pretaxatus Bartholomeus
et Robertus forestarius ejus in presentia mea testa ti sunt. Dum-
nus vero Bartholomeus donum istud, quod de feodo ejus est, co-
ram me concessit. Robertus autem tam sua quam eorum quos
prœdiximus qui hoc donum fecerant vice concessit. Postulavit
etiam uterque ut episcopali auctoritate confirmaretur. Quorum
petitionem rationabilem judicans, has litteras fieri et sigilli mei
testimonio corroborari precepi.
Archiv. déport, d Eure-et-Loir, parchemin.
(1) Un autre exemplaire commence par ces mots : « In nomine Dei patris
omnipotentis, Ego. »
(2^ Cette phrase manque dan» le second exemplaire.
CHARTES VFNDOMOISES 14'
XCII
Avant 1149
Ltrsion, fils de Nivelon de Meslai, fait remise à Saint-Père des
servitudes, qu'il possédait sur les clos Sigismond et Jean, près
Chartres.
m
Qualiter Urso, filius Nivelonis de Mei,liaco, dimisit con-
suetu dines quas habebat in clausum slgismondi, et quas-
dam quas hebebat in clauso johannis.
Quoniam ea que in tempore geruntur, labente tempore etiam
a memoria dilabuntur, utile censemus res gestas litteris anno-
tari, ut, si forte a memoria fugerint, in litteris valeant reperiri.
His litteris cunctis fidelibus innotescat' quod Urso Nivelonis de
Melliaco quendam clausum nostrum qui dicetur Clausus Sigis-
mundi ab omni pristina consuetudine seu exactione, quam in eo
habuerat vel habebat, liberum nobis ac quictum dimisit, videli-
cet pro salute anime sue ac parentum suorum ; ita quod in eo
prorsus nicbil sibi retinuit. Nam et latronem et sanguinem et
vicariam et minam et omnem justiciam, sed et omnia que in eo
habebat vel habere poterat. absque aliqua nobis retentione
dimisit ac donavit. Terrulam quoque quandam, eidem clauso
contiguam, nobis donavit. Ipsas easdem consuetudines seu exac-
tiones, quas prediximus, habebat predictus Urso in alio quodam
clauso nostro, qui dicitur clausus Johannvs quas, eo modo quo
supra diximus, donavit ecclesie nostre, pro salute anime sue,
excepto quod consuetum censum cum justo terciolo in eo sibi re-
tinuit ; cetera vero omnia omnino nobis donavit. Igitur predictus
Urso, veniens in capitulum nostrum, de rébus supra mèmoratis
fecit donum in manu domni Udonis abbatis, présente domno Gau-
frido, Carnotensi episcopo, et aliis personis quarum hic nomina
subtitulata sunt : Gauteriusarchidiaconus, HugodeLeugis,Hugo,
nepos decani,HamelinusFlager, Rainaldus nepos Darcheri, Ra-
dulfusHugonis, Guillelmus Ansoldi,HubertusRufus,Theobaldus
118 CHARTES VENDOMOISES
Claro, Hugo de Brueria, Philippus de Merlai, Hugo de Cavernia
Ivo de Bagneolis, Guîllelmus de Camarcio, Manienius famulus
ipsius rei; Stephanus monetarius, Blanchardus, Alcherius
Aalonis, Petrus de Hospicio, Gislebertus Laurentii, Nivelo, ne-
pos Comitisse. Ansoldus Berbellus, Hugo Pelleve, Mascelinus
cocus. Postremo ne donum illud aliquo posset calumpniantium
impetu concuti vel infirmari. perrexit domnus Udo abbas (1)
apud Fractamvallem (1) cum quibusdam monachis nostris, Hu-
berto, Rainardo, Stephano ; ubi predictus Urso confirmavit do*
num quod fecerat, faciens nicholominus illud idem confirmarî ab
uxore sua Béatrice et a filiis suis Nivelone et Hamelnio, sed et
a filiabus suis Hersende et Comitissa, nec non et ab uxore filii
sui prions natu A gaz a, qui omnes et simul et singulatim conceg~
serunt hoc donum et confirmaverunt. Testes ex parte nostra :
Herbertus Furellus, Ricardus Barbatus, Paganus de Sancto
Andréa, Hugo de Bruerdlis, Guillelmus Aculeus et Robertus,
fratres ; Theobaldus de Orliaco, Gualterius de Bénis, Alche-
rius de Fontaneto, Badardus, Gaufridus de Islaris, Guillelmus
monetarius, Ernaldus Aalonis, Robertus Alcherri. Ex parte
Ursonis, Geremias de Insula, Paganus de Froovilla, Paganus de
Merlai, Matheus Potiron, Brito de Sancto Carileffo, Girardusde
Vilers, Adam de Pireto, Odo de Basochia.
Cartalaire de Saint-Père, p. 364.
(1) Udon, abbé de Saint-Père, mourut en 1150 ; Geoffroy de Lèves, évêque
de Chartres en 1149.
(2) A peu près à la même époque les moines de Saint- Père se rendirent à
Fréterai pour la remise de quelques servitudes sur des vignes : a Item
apud Fractamvallem. Hi omnes affuerunt cum domnus Urso apud Frac-
tamvallem concederet... cum uxore sua et filiis et filiabus. » Carf. de StinU
Père, p, 365,
CHARTES VRNDOMOISES 119
XCIII
1159.
Donnation à Tiron par Rahier de Montigny, seigneur de [Mon-
tigny le) Gannelon, du vieux bourg proche Ecorna n, de sa mai-
son des Fouteaux, avec toutes ses dépendances et appartenances,
et exemption de tous droits de cens, justice, juridiction ; leur
amorty les terres qu'ils acquerreront et par aumône ou autre-
ment sur les fiefs de ce domaine.
Archives d'Eure-et-Loir. Inventaire mss. H. 1892.
Si apud omnes esset vera justicia et pro omnibus absque tes-
tacione valeret bona fides, literis vel testibus opus non esset, sed
quia nascente semper malo mundo, secus agitur et cum primori-
bus nostrîs détériores efficiamur, ea de re ego Raherius de Mon-
tigniaco Gannelonis et Veteri Vico prope Escomam (1) do minus
scripto quedam per me monachis Tyronensibus et eorum monas-
terio ac membris largita concedens, notum omnibus per hanc pa-
gellam facio quod avita de vocione quam ad meos devotissimos mo-
nachosTyronenses habeo, dedi eis et largitus sum domum meam
de Fagulis cum ejus appenditiis et pfertinenciis universis, ita
libère et quiète quod nichil penitus oneris servicii, cens us, justi-
cie, jurisdictionis, ressorti, dominii vel superioritatis, castellen-
nye vel alterius cujusvis mihi vel meis successoribus dictorum
dominiorum dominis retinui sed eaomnia et quecumque alia que
super ipsa domo et pertinences habebam in ipaos religiosos
transtuli, fratrum tantum orationibus retentis. Admortizo etiam
eis et adhuc amortizo eorum monasterio et membris imperpe-
tuum quidquid ipsi et successores pro proprio monasterio et ejus
(1) 11 y a en plein bois d'Ecoman, au lieu nommé sur la carte d'État- major
Bois communaux, un vieux manoir ruiné. On y voit encore une enceinte
ovale, des douves, des vestiges de pont-levis, un reste de tour carrée, et
proche ce lieu, des traces de maisons rurales, entourées elles-mêmes de fossés.
C'est là sans doute ce que la charte appelle le vieux-bourg proche Ecoman.
Tiron possédait non loin de là, la chapelle Saint-André d'Ecoman. (R. de
Saint-Venant).
120 CHARTES VENDOM01SES
membris acquisierunt et acquirent in posterum, dono, emptione,
elemosina vel alio quovismodo, feudale vel non feudale, in et
sub terris, feudis et dominiis meis predictis et ex nunc pro in fu •
turum imperpetuum quittavi eis et quicto ac in ipsos transtuli
et transfero rachata, venditiones, armaturas, equitaturas, lau-
dimia, relevamenta, fides, homagia. etc. etc.. Testes affuerunt
Hugo vicecomes Castriduni, Sulpicius de Ambazia, Villehnus
de Illeto, Gaufridus Borelli, Yvo de Veterivico, Arrardus Dia-
boli, Guido de Niph (sic), Conraddus de Mota, Amauricius de
Sandilio, Matheus Rufi et plures alii. Acta sunt et data in ipso
monasterio Tyronensi, tertio idus aprilis, anno gratie, M.C°LIX.
Archives départ. d'Eure et-Loir, H. 1893. Nous croyons inutile
de continuer à transcrire trois autres pages de cette énuméra-
tion de droits et devoirs féodaux. Ces expressions n'ont jamais
été usitées au XIIe siècle. C'est donc là un faux évident sinon
pour le fond, du moins pour la forme de la donation.
XCIV
Vers 1160.
Don à V abbaye Je Saint- A vit, par Gosbert du Bouchel, et par
Marie de Lavardin et son fils d'une terre à défricher dans la
forêt de Vendôme, libre de toutes servitudes.
Presentibus et futuris manifestum sit quod ego Gosbertus de
Boscheto (1), una cum conjuge mea Adelaldi et egp Maria de
Lavarzino, et Johannes filius meus, et Vulgrinus frater meus,
uxor ejus et filii et filie ejus, donamus ecclesie Sancti Aviti et
sanctimonialibus degentibus in parrochia de Romiliaco, terram
in bosco Vindocinensi ad cultum quatuor carrugarum tam sibi
quam hospitibus suis excolendam et inhabitandam, liberam et
quietam et absque ullius prorsus consuetudinis seu exactionis
(1) Gosbert du Bouchet, sa femme Adèle ; Marie de Lavardin, Jean son
fils et Vulgrin son frère, paraissent dans la charte 166 de notre Cariukire
Blésois de Marmoutier délivrée par Robert, évêque de Chartres de 1155 à
1164, et dans la charte suivante, 167.
CHARTES VENDOMOISES 121
retentione, in perpetuum possidendam, nichil omnino in eadem
terra vel hospitibus ibidem commorantibus retinentes, prêter
terragium quod in grangia monacharum una cum décima trahe-
tur per famulum ipsarum, qui nobis de hoc et successoribus
nostris dominis terre prias fidelitatem facient. 111 ud autem
terragium in grangia coadunatum ibidem cum décima tritu-
rabitur, trituratum cum mina dividetur, divisum ab hospi-
tibus terre jussu monacharum Vindocinum usque deferetur
persolvendum, forragio monacbabus ex integro rémanente.
Sciendum vero est quod quantum monache poterint excolere de
p redicta terra, sua propria carruca, ab omni consuetudine, ter-
ragio vel exactione solutum et liberum ipsis remanebit. Boscum
etiam supranominate terre tam monachabus quam earum hos-
pitibus ad edificandum, ardendum, exartandum, ad universa
postremo necessaria, prêter dandum aut vendendum, similiter
in elemosinam donamus. Et ne aliquam monache super hoc a
forestario molestiam vel inquietudinem in posterum patiantur,
salubri multorum sapientum consideratione provisum est ut
forestarii pro feodo quem in bosco habebant, scilicet mortuum
boscum et herbam, de unaquaque carruga, excepta carruga mo-
nacharum, unum sextarium siliginis, de dimidia carruga unam
minam, de hospite carrugam non habente dimidiam minam, ad
festum sancti Remigii tantum accipiant, et in natale Domini
de singulis hospitibus unum panem vel unum denarium habeant,
et espallam porci in eadem nativitate perempti vel très num-
mos. Propter hoc in rémanente foresta et herbam et mortuum
boscum tam monache quam hospites earum, prout opus eis
fuerit, accipient. Hujus rei testes sunt : dominus G. abbas Vin-
docinensis(2), Frodo elemosinarius, Aubertus armarius, Rober-
tus presbyter de Rommilliaco, Bonus-homo presbyter de Rul-
leiato, Hilgotus Pipinus, Hilgotus Bocel, Robertus de Yilladei,
famuli abbatis et multi alii.
Société Dunoise, Carlul. mss. de Saint- A vit, n. 3. Copie de M. Brossier-
Geray.
(1) Guillaume I", abbé de la Trinité de 1159 ou 1160 ou 1161, dont l'exis-
tence est bien certaine* quoi qu'en dise M. Halphen.
16
122 CHARTES VENDOMOISES
xcv
Vers 1160
Robert, évêque de Chartres, confirme à Vabbaye de Marmoutier
la possession de l'église de Chauvigny avec tous ses droits et
possessions.
AUCTORAMENTUM RoTBERTI CaRNOTENSIS EPISCOP1 DE REBUS
NOSTRIS APUD CALUMPNIACUM. — CaRNOTUM.
Rodbertus, Dei gratia Carnotensis epîscopus, dilectis in Xristo
fratribus Rodberto abbati totique conventui Majoris Monasterii,
perpetuam in Domino salutem. Suscepti regiminis cura compelli-
mur propension studio providere ne ea que ecclesiis, Deo inspi-
rante, a fidelibus viris, pro salute anime sue, pro sustentatione
servorum Dei, in elemosinam conferuntur, nulla deinceps usur-
pations illicite molestia turbentur, nulla unquam improbitate
violentur. Proinde, dilectissimi fratres, dignum justis peticionibus
vestris prebentes assensum, ecclesias Sancti Gilderici et Calvi-
niaci et earum altaria, electionem presbiteri et presentationem,
cum omnibus ad ipsa prefata loca pertinentibus, videlicet eccle-
siis, decimis, hospitibus, furnis, molendinis, vineis, pratis, aquis,
boscis, terris cultis et incultis et ceteris que ad ipsa loca perti-
nere noscuntur, ut prediximus, vobis, et per vos monasterio ves-
tro vestrisque successoribus inperpetuum libère et quiète pos-
sidere concedimus, et salva canonica justicia et reverentia Car-
notensis ecclesie presentis privilegio patrocinio communimus*
Ex his autem que possidetis hec nominatim designanda duxi*
mus : terram siquidem etboscumex dono et elemosina Gosberti
de Boscheto, et Adeladis uxoris sue ; verum etiam ex conces-
sione domine Marie de Lavardino, etJohannis fîlii ejus, Wul-
grini quoque fratris domine Marie et uxoris ejus Marie, et filio-
rum suorum Gaufredi, Hervei, filiarumque Agnetis et Domi-
tille vobis collât um. Terminatur (1) autem a plaga orientali
(1) Ces limites du prieuré de Chauvigny sont déjà fournies dans des
termes quelque peu différents par la Charte 225, p. 206 du Cartulaire Danois
de Marmoutier.
CHARTES VENDOMOISES 123
a domo leprosorum Agrifame per fontem Coruli,per marches de
Laporea, per boscum Corbiniaci, per fontem de la Floreta, per
noam de Gutit, per quercum ad duos marches, per bugnonem de
Egrana, et inde iterum ad supradictam domum leprosorum, ad
cultivandum et habitandum, liberum et quietum, absque ullius
consuetudinis seu exactionis retentione, prêter terragium solum
quod in grangia vestra coadunabitur, et ibidem cum décima que
proprie vestra est triturabitur, et cum mina divisum ab hospi-
tibus terre jussu vestro Vindocinum deferetur persolvendum,
forragio vobis ex integro rémanente ; illo etîam excepto quod
forestarii de singulis carrucis hospite carrucam non habente
dimidiam minam, et in Natali Domini de singulis ipsorum unum
panem vel unum habebunt denarium. Terra preterea ad quin-
que carrucas de quibus una est apud Sanctum Giklericum et
IIII" apud Calviniacum et boscum quod dicitur Clarerum sicut
noa dividit a via que tendit... ellam, landam usque ad rivulum
Celle, que omnia Bartholomeus Vindocinensis ecclesie Calvinaci
ab omni consuetudine, terragio vel exactione solita seden-
tur, in elemosina contulit, quod postea Gosbertus de Boscheto
et Adeladis uxor ejus gratanter concesserunt. De remanenti
vero extra prêt axa tu m donum vobis ad uni versa necessaria,
hospitibus autem vestris solum mortuum boscum ad edifîcan-
dum, ardendum, quantum necesse fuerit, et pastionem anima-
lium et cetera omnia que inibi canonice possidetis vel in futu-
rum justis quibusque modis, auxiliante Deo, poteritis adispisci,
firma vobis et successoribus vestris et illibata permaneant.
Quicquis igitur prefatas elemosinas Majori Monasterio auferre
vel monachos eiusdem cenobii temerariis vexationibus pro pre-
dictis possessionibus infestare presumpserit, excommunicatio-
nis sententia feriatur, quoadusque temeritatem suam satisfac-
tione digna emendare compellatur. Ut autem presentis prtvile-
gii pagina perpetuitatis deinceps obtineat munimentum, sigilli
nostri impressione m uni ri volumus.
Arck. d Eure-et-Loir, H, 2305, parchemin.
124 CHARTES VENDOMOISES
XCVI
1163.
Hugues, vicomte de Châteaudun, affranchit les hommes de Véglise
de Notre-Dame de Mondoubleau de toutes les redevances sei-
gneuriales.
A
De ecclesia Sancte Marie de Monte Dublelli data ab Hugonk
castriduni comite
Quoniam filia posteritatis novitas, rerum que ab anliquo ge-
runtur, parum aut nichil solet reminisci, ea nos iccirco scripsi-
mus que et diu et sub pace manere volumus. Noverint itaque
tam présentes quam posteri quatinus ego Hugo, Castriduni vi-
cecomes, anime mee salutem considerans, hanc libertatem eccle-
sie Sancte Marie de Monte Dublelli ejusdemque loci monaçhis
concessi,et hoc munus ejus altari dévote obtuli, quatinus omnes
homines qui eam terra m, quam in castellaria Montis Dublelli
nunc habent, excolerent ac in eadem manerent, ab biennio,
*
equitatu, charreio et omni corveia, liberi et absoluti essent. Is-
tud vero libertatis et absolutionis munus uxor mea, Margarita,
concessit, ac per librum prefatam ecclesiam revestivit, scilicet
quando de filio suo Odone, ad missam Hoc idem etiam
concesserunt filii mei Gauffridus, Hugo, Pag anus, Odo et filia
mea Helvisa. Res ut ista firmius staret, et ne eam, ut sepius fieri
solet, perfidia mandax immutaret, eorum qui présentes affue-
rant nomina scribi precepi, et cartulam hanc sigilli mei impres-
sione et nominis mei caractère lubens signa vi.
Nomina testium hec sunt. Hugo de Puncai, Hilduinus de
Mezol, Willelmus, frater vicecomitis. Hugo Charboniaus, Ro-
bertus de Nuile, Gauffridus de Bruslein, Willelmus de Balleo,
Stephanus, capellanus vicecomitis, Petrus clericus vicecomitis,
Andréas de Cornilon, Robertus de Cornilon, Radulfus Annota,
Willelmus Burgii, Josbertus de Muncorbon, HerbertusPerdriel,
Gauterius Baufrei, Garnerius prior de Monte-Dublelli, monâchi
CHARTES VKNDOMOISES 125
sui, Drogo, Hamericus, Guillelmus de Novavilla, Odo puer.
Actum apud Montem-Dublelli, in claustro monachorum, anno
incarnati Verbi M[C]LXIII, Ludovico Francie rege, Roberto,
Carnotencium episcopo, Henrico filio Gaufridi comitis Andega-
vis, Anglie, etc. Willelmo Cenomannensium episcopo, Roberto
abbate Sancti Vincentii.
Cartal. de Saint-Vincent du Mans, n* 844, col. 476.
XCVII
Vers 1165.
Robert de Vile concède aux religieux de Chauvigny^près Pezou,
les vignes qu'ils possèdent en ce lieu avec le chemin pour y par-
venir, à charge d'un anniversaire.
De Caxviniàco.
Presenti et posteri etati cognitum est enucleare quod Rober-
tus de Insula, Blesensis vicecomes, vineas quas habent monachi
deCalviniaco apud Pisoium, in feodo meo tenentes, de me libéras
et quietas, in elemosinam in perpetuum possidendam concedo,
nichi] in eas retinens prêter censum, scilicet XVIII denarios et
oboium, uxorè mea Mahot concedente, filiis et filiabus meis con-
cedentibus, Raginaldo, Gaufrido et Berta. Que si quidem vinee
in parte superiori ad sepes meas terminantur, con fossatum,
quod est juxta sepes meas, super vineas, sit proprium monacho-
rum. Nec illud reticendum est quod propter quamdam discor-
diam que erat inter me et monachos super viam vinearum dio-
tarum remanendam, promiserunt monachi persolvere annuatim
anniversarium in die obitus mei, pro anima mea et pro animabus
antecessorum meorum et posterorum, et insuper dare duobus
pauperibus sufficientem refectionem ; viam vero vinearum mona-
chorum per finem sepis mee esse volo et concedo, prout usitatum
est. Insuper si nemus vel rami sepis mee eisdem monachis vel
eorum hominibus nocuerint ad fructus vinearum ipsorum depor-
tandos, licitum est eisdem monachis vel eorum hominibus de
120 CHARTES VENDOMOISES
4
sepibus meis incurvare vel etiam radicibus amputare, ut liberi et
indenpnes fructus vinearum monachorum per viam dictam va-
leant déport a ri, et ut ipsi monachi com equis et quadriga, si opus
fuerit, ad vineas suas libère valeant ambulare. Ut boc autem fir-
miter observetur, et ratum in perpetuum teneatur, ego Robertus
de Insula, Blesensis vicecomes, huic pagine sigilli mei robur et
munimen in testimonium appono. Hujus rei testes sunt supra-
nominati filii, Orricus Teufforer, Bernardus dedamolus, Willel-
mus prepositus Confecture, Phi lippus prior de Insula, Gaufridus
Hahene, Odo scriba, Raginaldus prior de Calviniaco, Robertus
prior Sancti Gilderici, Breton.
Arch. d'Eare-el-Loir, H. 2303, parchemin.
XCVIII
H68
Transaction entre V abbaye de Saint-Avit et le monastère de
Saint-Calais au sujet du moulin de VEgrenne de Choue.
Litterarum notitia, fida memorie famultrix et geste rei simu-
lachrum, ad excludendas omnium calumpnias ad veritatis preva-
let testimonium, eo quod de contentione producta ad concordiam
et sibi creditum litterarum in lucem profert et diuturnam réser-
vât noticiam. Noverint igiturtam posteri quam présentes quan-
dam inter monachos Sancti Karilephi et monachos Sancti Aviti
fuisse diu contentionem super molendino de Tegrin. Hec vero
taliter pacificata est controversia etomnino omissa contëntio, et
concordia inter eos reformata. Fidem molendinarii habebunt mo-
nachi quod se erga eos fideliter continebit et partem eorum prout
melius poterit conservabit. Terciam partem molture habebunt
monachi et tertiam partem mittent in universis expensis mo-
lendini. Dueclaves erunt in archa molture, quarum unam habe-
bunt monachi et alteram sanctimoniales. Quando moltura par-
tiri debuerit, mittent moniales pro monacho de Oigniata, ad
quam obedientiam pertinet illud molendinum, ut ipse vel alius
pro eo eat ad molture partitionem. Quod si moniales moram fe-
CHARTES VENDOMOISES 127
cerint et monachus necesse habuerit, mittet ad priorissam Sancti
Agili ut ipsa veniat, vel alium pro se ad partitionem molture
mittat. Si forte contingat quod molendinum monachorum de
stagno molere non possit, universi homines monachorum per
bannum necessario molere ibunt ad molendinum de Tegrin, si
illico molere nequiverint expectabunt ibi per diem et noctem.
Quod si post expectationem diei unius et noctis molere non po-
terint, extuncubi voluerint sineforsfacto molere poterunt; si ve-
ro aliquis aliter fecerit, molturam eorum qui alibi molere ierint
de suo proprio monachus monialibus reddet, monachi autem
reddent monialibus Sancti Aviti duos solidos et octo denarios
Dunensis monete de censu. Quos denarios reddet prior de
Oigniaco pnorisse Sancti Agili die supranominato in domum
suam. Hujus autem pacis constitutio in capitulo Sancti Aviti et
in capitulo Sancti Karilephi concessa fuit et confirmata, et ne
quorumlibet calumpnia in posterum posset id turbari, testimo-
nio cyrographi et robore sigilli utriusque capituli et suscripto-
rum nominum quorumdam testium qui affuerunt munitum et ro-
boratum est : Hugo, abbas Sancti Karilephi, et Radulphus, Gof-
fridus Cointet, Theobaldus decanus, Hugo decanus, Robertus
nepos ejus, Ascelinus, Olivetus, Bernardus decanus, Gofridus
Trossel, Odo Estrivardus, Aubertus de Meung, Radulfus de
Rahoci et Durandus famuli abbatis Sancti Karilephi, Hildeardis
abbatissa et Ermengardis priorissa, Hersendis de Campo for-
mo, Adelaidis celleraria, Agnes priorissa Sancti Agili. Actum
Castridunensi apud Sanctum Avitum, in domo sanctimonialium
anno Domini millesimo centesimo sexagesimo octavo.
Société Danoise, CartuL m$s. de Saint- Avit, n° 12.
128 CHARTES VENDOMOISES
XC1X
Vers 1170
De calumniaco. — De possessionibus quas Bartholomeus
turonensis decanus reclama bat.
Guillaume, évêque du Mans, proclame les droits des religieux
de Marmoutier sur certaines possessions que revendiquait
Barthélémy y doyen de l'église de Tours.
Ego Guillelmus, Cenomanensis episcopus, universis catholice,
ecclesie filiis. Noturo esse volumus omnibus qui presentia scripta
viderint, quia dominus papa Alexander, causam que inter mo-
nachos Majoris Monasterii et Bartolomeum Turonensis ecclesie
decanum, super quibusdam possessionibus que sunt apud Ca-
lumniacum, in pago Carnotensi situm, quod idem decanus sibî
de jure hereditatis pertinere dicebat, versabatur, nobis delegavit
terminandam. Utraque siquidem parte in presentia nostra assis-
•
tente, decanus prefatas possessipnes reclamavit, dicens eas sibi
jure hereditario pertinere. Monachi e contra dixerunt quia hère-
ditates ille ab antecessoribus decani ecclesie Fontis Gihardi in
elemosinam date fuerant, et ecclesia ïlla longis rétro temporibus
se et omnia sua ecclesie Majoris Monasterii concessu nostro in
perpetuam dédit possessionem, et exinde ipsam et possessiones
antedictas et alias quascumque habebat continue et inconcusse
in pace possederant ; quapropter et super illis resppndere nole-
bant. Quesivimus igitur a decano utrum super illis postquam ad
annos discretionis pervenerit, moverit questionem et respondit
se non movisse. Quoniam ergo decanus non negabat possessio-
nes illas prefate ecclesie in elemosina ab antecessoribus suis
fuisse collatas, neque antea a se reclamatas et monachi eas
diutissime et inconcusse tenuerant, decano non contradicente,
easdem possesiones monachis Majoris Monasterii in perpetuum
optinendas, domini pape Alexandri precepto, mediante justitia,
adjudicavlmus. Testes affuerunt : Philippus ecclesie Cenoma-
nensis decanus, Hugo archidiaconus Aurelianensis, Goslenus
CHARTES VENDOM01SES 129
Turonensis ecclesie cellerarius. Esgaretus capellanus noster,
magister Thomas, Albericus, Andréas, Garinus sacerdos, Pan-
cius, Hugo de Villamosnetus, MaFtLnus famuli nos tri. Ex parte
decani, magister Garnerius, Hugo frater decani, magister Re-
nardus, Engebaudus decani cognatus.
Archives d Eure-et-Loir, H. 2202 parchemin
C
1173.
Ansod, forestier, abandonne aux religieux1 de Chauvigny
les droits et cens qui lui étaient dus.
DlMIbSIO CUIUSDAM QUEREL/E AB ANSOLDO FOLESTARIO
Notum sit omnibus, tam futuris quam presentibus, quod An-
sodus folestarîus, servantiam et monachatum quod reclamabat
in terram monachorum de Calviyago, quiète et absolute dimisit,
nec non monachis ibidem Deo servientibus, et unum denarium
census quem monachi ei annuatim reddebant, pro anima sua
et parentum suorum in elemosinam dédit. Hoc autem factum
est coram Gosberto de Boschet de cujus feodo prenominata
erant. Hoc idem Gosbertus libenter concessit et ut in sigillo
suo litteris annotaretur precepit. Ne hujus beneficii monachi
viderentur esse ingrati, prefato Ansodo XX solidos et unum
equum et duos porcos donaverunt ; Mariœ vero uxori sue et
filio suo noraine Adam qui hoc concesserunt, unum sextarium
siliginis et octo denarios dederunt. Hoc viderunt et audierunt
istî : Brito senescallus, Goffridus, WJgrinus, Goffridus de Ples-
seio, Johannesde Bolun, Torellus Buschart de Mala Uoa, Phi-
lippus filius ejus. Ex parte monachorum isti : Igerius panetarius,
Main ardus de Chalviniaco, Tehellus, Lambertus presbiter, Mai-
nardus prepositus, Galterius Pichun, Rainaldus Daude, Tebo-
rius et plures alii. Hoc autem factum est anno ab incarnatione
Domini MCLXXIII.
Archives départ. (TBare-et-Loir, H, 2034, parchemin, — Mss. 5442*. Gai-
gnières, f. 0, scel perdu. —Cartul. Blêsois de MM. d'après l'extrait
incomplet de Gaignières,
M
130 CHARTES VENDOMOISES
CI
1176
Hugues, vicomte de Ùhâteaudun, donne à Notre-Dame de Mon-
doubleau la dîme du four* de Choue, et six livres Angevines et
le bois mort, à charge d'une messe célébrée chaque jour par le
chapelain.
De donatione VI librarum apud Montem Duplicem
C1ROGRAPHUM.
Noverit etas tam presens quam futurs quod Hugo, vicecomes
Castriduni,pro redemptione anime sue et animarum predecesso-
rum suorum et specialiter Gaufridi filii sui, domui xnonachorum
Béate Marie de Monte-Dublelli, décimas furni sui de Choa in
perpetuum dédit et concessit, et in reddibus suis de Monte-
Dublelli annuatim VI Jibras Andegavenses, singulis mensibus,
per decem et decem solidos, priori domus prefate persolvendas,
a pretore ville illius, qui erga priorem fide tenebitur astrictus de
persolutione illa légitime persolvenda. Ad hoc eis similiter dédit
et in perpetuum in defenso suo concessit, sepibus, exclusis et
parcho, ad usum furni sui et calefactionis sue, nemus mortuum,
quod tantum cesum inventent aut prostratum. Abbas autem et
universitas monachorum Beati Vincentii, elemosinis et largitio-
nibus ejus respondentes, statuerunt quod semper in futuro erit
in predicta domo Béate Marie quidam sacerdos monachus, qui
ante altare, quod ad orationes Gaufridi juvenis vicecomitis de
novo fuhdatum est et constructum, singulis diebus plenarie et
intègre officia pro eo celebret mortuorum. Deere verunt etiam et
statuerunt quod, sacerdote ad hoc dedito et dicato, egritudinis
incommodo sive quacumque alia occasione, a celebratione divi-
norum cessante, seu eo viam universe carnis ingresso intérim
donec alius substituatur, quidam de sacerdotibus ibidem com-
morantibus ejus vices suppléât et defectus. Eo vero defuncto
vel forte ab abbacia absque omni spe redeundi expulso, dominus
Montis-Dublelli, quisquis erit, idoneam et litteratam personam
CHARTES VENDOMOISES 131
•
in restaurationem ejus qui precesserat eliget, eiquatunc et non
amplius anministrans omnem calciaturam et vestituram mona-
cho necessariam, abbati eam offeret et presentabit, abbas au te m
sic oblatam in monachatum suscipiens sui predecessoris eam
orationibus destinabit. fllud etiam decreverunt et duxerunt sub
taciturnitate pretereundum non esse, quod monachus ille abbati
et ceteris suis prioribus, sicut quivis fratrum, per omnia tenebi-
tur obedire, nisi quod absque causa regulari et assensd illius qui
tune preerit Monti-Dublelli, eum a domo illa non poterunt revo-
care. Hec concesserunt Margarita, vicecomitissa, et Hugo et «
Paganus filii ejus, et soror eorum Aaliz. Videntibus et audienti-
bus abbate Roberto, Raginaldo de Sarce, Philipo de Coloniis.
Odone de Chooneria, Odone de Noens, Willelmo priore Sancti-
Sepulchri, Henrico de Puisât, Hugone de Sorgazil, Bucardo
Cbalopin Malorato, Philippo de Balad, Robino Morcher, Hugone
de Turne, Raginaldo Daude, Hugone de Berrueria, Gaufrido de
Claeriis, Petro decano de Sancto Karileppho, Gualerio, Gaufrido
de Mota, Godefrido de Sancto Vincencio, Richardo diacono
Beatae Marie de S. Vincencio, W. de Provincio, Thoma de Mon-
teforti, W. de Fraxino, Gervasio de Moira, Petro de Tufeio,
Thoma de,Alenceio, W. de S. Tenogisilo, anno ab incarnatione
Domini M0 C° LXX° VI, concurrentibus iiuor* epacta vutem,anno
bissextile.
Bibliothèque du Man*% cartulaire de Saint-Vincent du Mont. Citée dans le
Gallia Christiania, XIV, f. 460.
Cil
1175 1177
Bulle du Pape Alexandre III, qui confirme et prend souç sa pro-
tection tous les biens de l'abbaye de Saint-Avit.t
BlRNS SITUÉS DANS LE VeNDOMOIS
Alexander episcopus servus servorum Dei. . . decimam furni
Ursionis de Fractavalle qui est apud Castridunum in burgo de
Tanneria.... ecclesiam Beatœ Mariœ de Boisselis et villam et
hospites, justitiam, census, terras, terragium, décimas et primi-
432 CHARTES VENDOM019ES
cias et omnia alia quee in eadem parrochia possidetis, et in ea-
dem parrochia capellam sancti Nicholai, ecclesiam et villam
de Bursetoet hospites Ubicumque sint, etjustitiam, domus, ter-
ras, census, décimas et primicias et alia omnia que ibi posside-
m
tis ; ecclesiam Sancti Agili, villam, hospites etjustitiam, terras,
terragia, décimas, domos, census, primitas, molendina et prata
cum pertinences suis... partem quam in ecclesia et décima de
Lineriis habetis ettractum décime, ecclesiam de Romilliaco, cum
oblationibus, villam et hospites, et justitiam et omnia alia, quee
ibi habetis, censum decem solidorum quos vobis débet domînus
Insuie et decimam molendinorum ejusdem ville, et decimam
piscium,... apud Sanctam Gemmam, terram ad duos boves cum
terragio,cum oblitis et censu ; apud Sanctum Avitumde Pertico,
medietatem décime et tractum ; apud Villerafaud sexdecim sex-
tarios frumenti ettolidem avene.... terram Fulcherii Divitis et
omnes consuetudines terre illius, prata quoque tali conditione
adjuncta, quod consuetudinem reddant qui inibi hospites sunt ;
aquam Breie ad piscandum ad voluntatem vestram, très men-
suras terre ultra aquam Breie.
Datum Anagnie XVI kalendas octobris, indictione VIIIe, in-
carnationis Dominice anno millesimo centesimo septuagesimo
septimo, pontificatus vero D. Alexandri papee III anno XVII (1).
Société Danoise, car t al. manu*, de Saint- Avit, n° 22. — Bordas, Histoire
du Danois, II, 270.
cm
1776
Accord assurant à V abbaye de Saint-Avit la terre d1 Aigrefin.
ClROGRAPHUM. — CaRTULA ACRIFAMl.
Quoniam que tempore aguntur, lege temporis cito pretereunt
et per ictum oculi memorie vix inhérent, ea fidei litterarum corn-
misimusque innotitiam posterorum devenire decrevimus. Ha-
ll) L'indiction VIII et la dix-septième année du pontificat d'Alexandre III
correspondent non avec Tannée 1177, mais avec Tannée 1175.
CHARTES VENDOMOISES 133
»
beat itaque pro certo ut presens postera elas, quia super lite et
•discordia que èrat inter monachas Sancti Aviti et Robertum
villicum pro terra Acrifami, quam Hugo villicus anime sue sa-
lutem considerans, pro Hildealda filiaJDeo et ecclesie Sancti
Aviti dederat, pax hec coram H. vicecomite Castriduni et Gau-
frido itaultisque aliis astantibus locuta est et utrinque concessa.
Hospicia ville Acrifami, dimidia agripenna census, venditiones,
cirotece, minute décime, oblite, quedam caruscaria terre, justicia,
aanguis, crementum terre, quam Hugo vilicus Leprosis in ele-
mosinam dederat, IIIIor denarii census annuatim de dom
Plesseicio, famulus terre, messores, hec omnia propria et quieta
sanctimonialium sunt. Latro Roberti est, si de eo justiciam
facere Montidublel et sanguis domini (?). Famulus tamen.
fide et juramento erga Robertum tenebitur quod fideliter custo-
diet que communia moniales et ipse. Communia autem
hec sunt : terragium, décima, forragium, terra de foris, noe,
census, venditiones ejusdem terre et noarum, si forte habeantur.
In his enim singulis annis cum sanctimonialibus medietatem
Robertus accipiet. Notandum etiam quod terragium, décima
per manum famuli prenominati in granica sanctimonialium adu-
nata triturabuntur. De Plessiaco ita est : Robertus et sibi et
sanctimonialibus fideliter custodiet, nec illud dare, vendere,
destruere sibi licebit. Si vero aliquo de casu Robertus homines
sanctimonialium foris facientes seu animalia in Plessiaco inve-
nerit de eis neque nantum neque gagium neque rectum ceperit,
nisi per manum sanctimonialium. Si autem sanctimoniales de
recto hominum Acrifami ei defecerint, Robertus per manum
domini Montisdublel habuerit. Si vero Robertus dominabus in
capite vel hominibus sui forisfaceret, vel domine seu homines
sui Roberto forisfacerint, in territorio et feodo Montisdublel
causa tractabitur. Notum etiam quia in terra Acrifami nullus
per Robertum mediator erit. Hanc pacem concessit Heloisa,
mater Roberti et Matheus frater ejus, coram Herberto abbate
Béate Marie Magdalene de Castriduno, et Hugone de Castellum
decano et Odone presbytero Sancti Yaleriani et multis aliis.
Super autem ista pace tenenda et sequenda erga sanctimoniales
134 CHARTES VENDOMOISES
Robertus fide tenetur. Hugo vero vicecomes pacem tenendam
manucepit. Pax vero ut hec firmiori vallo clauderetur et ne
perfidia oblivionis, mendacii filia, ut sepius fieri solet immuta-
retur, istos utriusque partis testes, inscrip&imus : Herbertum
de Villeniis, Gauterium Balfredi, Philippum de Bellomonte,
Gervasium de Monsterel, Johannem Carbonel, Matheum de
Plessiaco, Petrum capellanum, Raherium de Santo Agilo, Hu-
gonem nepotem ejus, Gislebertum de Boferi, Odonem Pellitum,
Hugonem piscatorem, anno incarnati Verbi M0 C° septuagesimo
VI0. Hugo de Castriduno pacem concessit, hoc tamen salvo
quod terra débet domino Montisdublel.
Société Danoise, Cariai. m**, de Saint- Avit, n° 17.
CIV
Vers 1177-1180, 7 juillet.
Le pape Alexandre III confirme la dépendance de V église collé-
giale de Saint Georges de Vendôme envers Véglise de Chartres.
De Subjectione Ecclesie Beati Georgii Vindocinensis
Alexander episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri
Joanni, Carnotensi episcopo salutem et apostolicam benedictio-
nem. Justis petentium desideriis dignum est nos facilem prœbere
consensum et vota quœ a rationis tramite non discordant effectu
prosequente complere. Ea propter, venerabilis in Christo frater
episcopus, tuis justis postulationi bus grati concurrentes assensu
subjectionem ecclesiœ Sancti Georgii Vindocinensis, sicut eam
preedecessores tui habuisse noscuntur, et tu ipse habes ad prœ-
sens, tibi et ecclesiœ tuae auctoritate Apostolica confirmamus
et presentis scripti patrocinio communimus, statuentes ut sicut
prœdecessoribus tuis ac tibi hactenus subjecta fuisse monstra-
tur, ita etiam amodo tibi et successoribus tuis diocesana lege
debeat subjacere. Decernimus ergo ut nulli ommino hominum
liceat banc paginam nostrae constitutionis et confirmatioms
infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
CHARTES VENDOMOISES 135
attentare prœsumpserit , indignationem omnipotentis Dei et
beatorum Pétri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Tusculani, nonis julii.
CarluL de Notre-Dame, 1, ch. XC1, p. 198. '
Archives d'Eure-et-Loir, G, 123, original en parchemin.
Biblioth. de Chartres, mss. 34, f° 226, v°.
CV
1178.
Jean, abbé de V Etoile, présente à Guillaume, évêque du Mans, un
de ses chanoines pour la cure de Saint-Médard de Loquenayy
et Vévêque Guillaume agréa le chanoine régulier présenté par
son abbé, lui conféra la cure et en confirma la possession à
l'abbaye de l'Etoile en 1178.
Biblioth. d'Orléans, mss. 374. p. 191.
CVI
1180.
Ordonnance de Jean de Salisbury, évêque de Chartres qui relève
Jean, comte de Vendôme, de V excommunication prononcée
contre lui pour cause <f envahissement et d'injuste détention des
biens du S. Lômer.
CARTA JoHANNIS EPISCOPI CARNOTENSIS DE SATISFACTiONE FACTA
A JOHANNE VlNDOCINENSI DE 1LLATIS MONASTERIO SANCT1
Launomari Blesensis 1NJURIIS.
Johannes, divina dignacione et meritis sancti Thomœ mar-
tyris (1) Carnotensis ecclesie minister humilis, omnibus ad quos
présentes litterœ pervenerint, in Domino salutem. Noveritis
illustrem virum Johannem, Vindocinensem, a nobis sententia
(1) Nota quantum S. Thomœ Cantuariensis archiepiscopi meritis tribueret
Johanaes Salisburiensis, ejus olim clericus, postea- vero episcopus Carno-
tensis, qui non sui sed sancti martjris meritis pontificalem dignitatem
adscribat.
136 CHARTES VENDOMOI8ES
excommunicationis, quam etiam domnus papa Alexander III
confirmaverat, fuisse diutius innodatum, propter quasdam ini-
quas consuetudines quas in villis Sancti Launomari Blesensis
in pago Vindocinensi constitutis contra justitiam usurpabat.
Vindicabat enim in illis sibi jus hospitandi, talliam, corvagium
(al. cornagium), avenagium, justitiam cruoris et latronis. Qui-
bus omnibus Jerosolymam profecturus coram nobis et multis
venerabilibus viris Blesis in perpetuum renuntiavit, ut a vinculo
anathematis, quo tenebatur mereretur absolvi. Constituit etiam
et authentice confirmavit, quod si quis heredum vel successo-
rum suorum monachos aut homines Beati Launomari molestare
vel inquietare presumpserit, super exactione predictorum sexa-
ginta marcas argenteas dictis monachis persolvere per eccie-
siasticam censuram compellatur. Et ne lis in hune modum sopita
vel ab ipso vel ab heredibus ejus possit iterato suscitari, ad
preces ipsius formam pacis inite (2) preesenti pagine commenda-
tam sigilli munimine decrevi roborandam. Actum Blesis, anno
Verbi Incarnati MCLXXX.
Archives nationales. S. 3292, n° 6, parchemin. — D. Martène, Thésaurus
novus anecdotorum. p. 396. — Hist. de S. Lomer% par D. Noël mars, p. 156 :
« Ex manuscripto Sancti Launomari. »
CVII
1178-1187.
Abandon à l'abbaye d'Evron du droit de présentation à la cure
de Lunay.
CARTA DK ICJRE NOMINANDI ET PR/ESENTANDI rectorem.
EccLEsiiE Sancti Martini de Lunaio.
Vuillelmus , Dei gratia Cenomanensis episcopus, universis
(2) Une autre charte donnée par le comte de Vendôme lui-même recon-
naît tous ces faits : « Ego Johannes, cornes Vindocinensis... consuetudines
quas sicut a viris sapientibus didici, contra jus rationis usurpabam...
renunciavi... Sigilli mei testimonio confirmavi. Actum publiée... presen-
tibus viris venerabilibus Johanne Carnotensi episcopo et Girardo abbate
Vindocinensi. « Archives nationales, S. 3292, n* 6).
(3) Noël Mars écrit : « mutuœ ».
CHARTES VENDOMOISES 137
fidelibus salutem. Notum fieri curavimus quod Gauffridus, abbas,
et monachi de Ebronio, ad versus Hugonem de Pontiaco et Gau-
fredum, fratrem eius, cantorem Beati Pétri de Curia, coram no-
bis constituti integram presentationem ecclesie Sancti Martini
de Lunayo ad eos pertinere asserebant, dicentes ultimum sacer-
dotem illius ecclesie, scilicet Humbertum de Curvavilla, ad prae-
sentationem eorum, a nobis in ecclesia illa fuisse institutum ; e
contrario predicti Hugo et Gaufridus eamdetn presentationem
ad se asserebant pertinere. Nos autem veritatis huius rei* conseil
dicebamus patrem prœdictorum Hugonis et Gaufridi, sicut ipse
asserebat, medietatem presentationis illius ecclesiœ ad ipsum
spectare iure hereditario, ipsumque id quod in presentatione
illa se babere confitebatur in manu nostra dimisisse et nobis et
successoribus nostris episcopis Cenomanensibus in perpetuum
dédisse et concessisse ; hoc concedentibus predictis Hugone et
Gaufredo, filiis Hugonis de Pontiaco. Addidimus etiam nos
*
eamdem presentationis medietatem predicto Gaufredo cantori
B. Pétri, vita sua, possidendam concessisse, ita quod post deces-
sum eius illa presentationis medietas ad nos et successores nos-
tros reverteretur. Cum ergo contentio illa coram nobis diu ven-
tilata fuisset, tandem partes ille in hanc compositionem devene-
runt. Nos ius patronatus quod in predicta ecclesia de Lunaio
habebamus abbatie de Ebronio in perpetuum pia consideratione
dedimus et concessimus, ut eadem abbatia advocationem perso-
ne in ecclesia illa totam et integram perpetuo possideret. Pre-
d ictus ergo quoque miles et Gaufredus, frater eius, cantor, id
totum quod in advocationem persone illius ecclesie se habere
contendebant, in manu nostra dimittentes eidem abbatie in per-
petuum dederunt et concesserunt. Hoc concesserunt Philippus,
fil ius praedicti Hugonis et hseres, et duo fratres eiùsdem Hugo-
nis, Vuillelmus et Paganus. Memorati vero abbas et monachi
sepe dicto Gaufredo cantori presbyteratum ecclesie de Lunayo
vita sua possidendum intuitu pietatis contulerunt. Sœpedictus
ergo Hugo et Gaufridus commoniti,ut sicut presentationem eccle-
sie de Lunayo dimiserant, ita quoque primitias quas inparrochia
illa percipiebant et oblationes quas in ecclesia illa habebant
18
138 CHARTES VENDOMOISES
dimitterent, pro bono pacis in manu nostra eadem dimittentes,
scilicet tertiam partem primitiarum dictée parochiœ et tertiam
partem oblationum ecclesiœ praedictœ, abbatise eas in perpetuum
dederunt et concesserunt, hoc concedentibus Philippo, herede
Hugonis,etGuillelmo etPagano fratribuspredictiHugonis.Quod
ut fideliter conservetur id litteris annotari, et sigillo nostro feci-
muscommuniri Huic rei interfuerunt ; Wuillelmus arcbidiaco-
nus, magister Bernardus capellanus. magister Hernaudus, He-
lyas Rigaudi, Qiliardus canonicus, Joannes Baritaut, Radulfus
prepositus Ebronii,Nicolaus deSancta Gemma, Goserus Racois,
Gasel de Sancta Gemma, Gualerna, Gaufridus Robio, Paganus
Revel. Ex parte cantons ; Philippus filius flugonisde Pontiaco,
Vuillelmus et Paganus, fratres prœdicti cantons, Gaufridus de
Villanis clericus, Josnierus de Lunayo.
Archives de la Mayenne, H, 204, Cartul. mss. d'Evron, f . 515.
Notice historique sur Evron, etc. , par Gérault, curé d'Evron, p. 16 et
124.
CVIII
1184 et 1198
Hugues, vicomte de Chàteaudun en 1184 et Geoffroy son fils en
1198 approuvent le don fait par Barthélémy de Vendôme à
l'abbaye de V Aumône de 4 charruées de terre près de Saint-
Joudry.
Sigillum Gacfridi vicecomitis Castriduni confirmantis do-
num quod nobis fecit bartholomeus de vlndocino super
nemore quod est in pert1co (1).
Preteritorum memoria cito labitur aut deletur nisi confirme-
tur aut scriptis aut aliis quibuslibet intersignis. Hinc est quod
humana solet industria commendare litteris quicquid volumus
in posterum firmiter permanere, ne vel fallaci calumpnia dedu-
catur in irritum, vel oblivione penitus deleatur. Notum sit igitur
I
#
CHARTES VENDOMOISES 139
ta m presentibus quam futuris quod Bartholomeus de Vindocino
dédit ecclesie de Elemosyna IIIIor carrucas terre apud fontem
Sancti Gilderici ob redemptionem anime sue. Hanc donationem
concedo,uolo et approbo, ego Hugo Castriduni vicecomes, ut rata
permaneat, sigilli nostri volo caractère communiri. Verumtamen
quoniam terra hec semel et secundo monstrata est monachis et
metata terminis nominatis, quia videbatur priori de Calviniaco
monstratamterraraexcedere spacium IIIIor carrucarum, aliquan-
diu inquietavit monachos et conversos. Sed tamen post longam
vexationem, ut pacem constituerem inter monachos supradictos
et priorem Calviniaci super predictam terra m, presens affui.visu-
'rus unde contenderent, pace séquestra sua redditurus utrisque.
In hoc igitur convenerunt u trique, ut terra illa que est a medio
noe et via que ducit a Cloa Calumniacum usque ad nemus quod
dicitur Gratelu cederet in partem monachorum Elemosine. Terra
vero pro qua contendebant, scilicet illa que est a predicta via
usque ad feodum Mundublelli equaliter divisa partiretur inter
monachos et priorem. Et quoniam ita co.ncorditer ab utraque
parte concessum est, ne quis turbaret hanc pacem que in presen-
tia nostra facta est, non solum donationem sed et pacem sigillo
nostro confirmari voluimus, ut firma permaneat in eternum.
Huic paci interfuerunt : Paganus frater meus, Henricus de Pui-
sât cognât us meus. Gaufridus de Hanzet Archembaudus frater
eius. Anfoud Buzana et Adam filius eius. Gausfridus de Aude.
Robertus archerius, prior ipse de Calviniaco, Vngerius et Me-
nardus monachus eius et Robertus Remset (?)et Gervasius abbas
Elemosine, et Rainaldus cellerarius. Osbertus monachus et
Hingam conversus. Actum est hoc anno ab incarnatione Domini
M° O LXXX° IIII0. Hanc cartam patris mei ego Gaufridus Cas-'
triduni vicecomes confirmo et pro salute mea de proprio meo
superaddo,donoet concedoeisdem monachis unam quercum quam
voluerint in faio Bocheti (1) annis singulis capiendam. Actum
est hoc sub testimonio Guillelmi de Memilum, senescalli viceco-
mitis, Johannis Carbonelli, Gaufridi capellani, Huberti Benne,
(1) Aujourd'hui le Fiot- Bouche t, cn*de Romilljr.
I
*
140 CHARTES VENDOMOISFS
Roberti de Bona valle. Anno gracie M° C° nonagesimo
octavo.
Archiv. de Loir-et-Cher. Original en parchemin, sceau perdu. Il
était scellé : « Sigillo cere viridis » d'après un vidimus en 1559 par
messire Jean Thoumas, sieur des Bretonnières, vicaire général du
réverendissime père en Dieu maître Claude de Blampignon, abbé
commendataire de l'abbaye de N.-D. de l'Aumosne, dite le Petit -Ci-
teaux. —Bibliothèque Nationales, Mss. 17048, p. 548.
CIX
1185.
Raignaud de Mouçon, évêque élu de Chartres, concède à V abbaye
de V Etoile V église d'Auton.
Raginaldus, Dei gratia Carnotensis electus, omnibus ad quos
littere iste pervenerint, salutem in Domino. Cum aliquid largi-
tione fidelium Christi ministris pauperibus erogatur, quod ad
eorum sustentationem confertur perpetuo gossidendum, neces-
sarium est eis litterarum testimonium, ne futura etas, per rixa-
rum molestias eorum pacem turbet aut quietem, indebitas sus-
citans questiones. Hujus igitur rationis intuitu, presenti scripto
facimus annotari quod nos, attendentes paupertatem et tenuita-
tem possessionum abbatis et fratrum Stellensium, qui in victus
et vesti^us tenuitate jugiter Domino famulantes, vitam ducunt
religiosissimam, ecclesiam de Auton, de voluntate Vindocinen-
sis archidiaconi,cum cedere vel decedere contigerit presbyterum,
qui nunc in eadem ministrat ecclesia, eis concessimus perpetuo
possidendam. Ita quod unum ibi de suis ponant canonicis ido-
neum et honestum quem nobis presentabunt, de manu nostra
vel successorum nostrorum curam animarum recepturum, quem
sine conscientia nostra vel successorum nostrorum nec ibi insti-
tuer poterunt , nec amovere. Actum est hoc anno gratiae
M°C°LXXX'V°. Carnôti, in palatio nostro, astantibus nobiscum
viris venerabihbus G. decano, R. cantore, W. succentore, G.
CHARTES VENDOMOISES 141
subdecano Carnotensi, H. preposito Amiliaci, B. Dunensi archi-
diacono, et aliis presentibus. Quod ut ratum habeatur et firmura
tam scripti quam sigilli nostri munimine fecimus roborari.
Biblioth. d'Orléans, mss. 435*", abbé Polluche et D. Verninac. -
Biblioth. Nat, mss. 17033, f. 167.
CX
1185, 30 juillet.
Charte par laquelle Hugues , vicomte de Châteaudnn donne à
S t- Denis en France l'église de St-Cyr de Sargé.
Ego Guilelmus, Dei gratia humilis minister Beati Dionysii et
totius ejusdem ecclesie conventus, omnibus tam prœsentibus
quam futuris in perpetuum. Quoniam script uree us us authenti-
cus fideliter sub memoria conservât quœ lapsus temporis homi-
num notitiis subtrahit, prœsenti scripto mandamus quod Hugo,
vicecomes Castriduni, Hugonis et Margaritœ filius, humiliter ad
nos accedens, absolutionem suam et pat ri s sui et antecessorum
suorum, quos auctoritate apostolica conventus noster anathe-
mati, pro invasionibus nemorum et terrarura quas nobis violen-
ter abstulisse dicebantur, jamdudum subierat, licet minus con-
digne in temporalibus satisfaciens, misericorditer impetravit.
Donationem itaque ecclesie beati Cirici de Cergeio, quœ ad ip-
sum et prœdecessores suos sine lite et contradictione pertinebat,
in capitulo nostro sub prœsentia cleri et plebis ad hoc convocatœ
nobis dédit. Et Guilelmus tune Cenomanensis episcopus, de re-
versione ejus ad unitatem Ecclesiœ et de absolutione defuncto-
rum exultans, assentiente et volente capitulo suo, cum ipsius
ecclesiœ donatione, medietatem redditum ejusdem ecclesie, ad
preces prœdicti Hugonis, pro bono pacis, nobis concessit, et si-
gilli sui munimine roboravit. Prœdictus autem Hugo, in recum-
pensationem presbyterii diminuti, arpennum vineae et médium
142 CHARTES VENDOMOISES
arpeniium prati Deo et capitulo Beati Dionysii cum supradictis
contulit, a sacerdotibus qui post Hugonem nun& presbyterum
ministrabunt in ecclesia, largitione nostri capituli, loco medie-
tatis presbyterii, possidenda. Contulit etiam nobis decimam
furni et molendini quam habet apud Cergium, et vinearum quas
ibidem possidet. Et interjecto pacto quod si plebs furnos au
molendinos, aut plebs vineas ibi per emptionem , aut planta-
tionem seu quocumque alio modo ipse vel hœredes ejus sint ha-
bituri, decimam in omnibus illis sicut in prœdictis habebimus.
Prœterea ut omnem servientibus suis in nos malignandi aufer-
ret occasionem, voluit et concessit quod qui furno vel molendino
vel vineis prœerunt, fide corporaliter data priori nostro tenebun-
tur astricti, de decimis fideliter et intègre persol vendis. Ad hœc
plateam ecclesiœ contiguam fratribus nostris ibi Deo servienti-
bus hospitandis acceptabilem, et terram quamdam quœ cogno-
minatur Toulou, et terram quam occupa vit nemus Ederriarum
totam, sub libertate, nobis concessit. Quod quicumque eam in-
habitabunt, si nullam aliam terram praeter illam quam ibi hodie
possidemus et prœter prœdictas excolent, immunes erunt uni-
ver sali ter ab omni obsequio et consuetudine fori et pedagio. De
liberandis quoque minutis decimis provenientibus in terra, quœ
terra sancti Dionysii vocatur, consilium et auxilium suum pe-
pigit nobis et promisit, salva fide et expensa sua adversus milites
qui eas detinent. Promisit etiam et pepigit quod si eos vel eorum
terras ecclesiastica justitia cohercere poterimus, eum inde non
sentiemus adversarium. Ita tamen quod ipse vel alia ejus terra
ob hoc subjici non poterit interdicto.
Tandem praestito corporali sacramento jura vit saepedictus
Hugo sedonationes prœdictas, prout inpraesenti carta annotatœ
continentur, pro posse suo inviolabiliter servaturum. Actum
anno incarnati Verbi millesimo centesimo octogesimo quinto,
mense julio, tertio calendas augusti, régnante Philippo glorio-
sissimo rege Francorum, prœsentibus Hugone infirmario, Hu-
gone eleemosinario, Joanne thesaurario, Adam cantore Sancti
Pauli, Bartholomeo canonico, Alveredo presbytero, Gerardo
Angero, Henryco majore, Radulpho de Cennois, Gervasio de
CHARTES VENDOMOISE5 143
Mostrel, Roberto de Sancto Quentino, Roberto de Sancto Vale-
riano, Henrico de Puteolo (1).
Copie aux Archives de l'église de Sargé. — Cette copie fait mention
de plusieurs vidimus par : Nicholaus episcopus Noviodunensis, fé-
vrier 1238; Adam Sylvanectensis episcopus, février 1238; Joannes Pic-
taviensis episcopus, mars 1238; par frère Dieudonné Laneau, religieux
de Saint Denis, 20 octobre 1651 et par le tabellion de l'Aumosne Saint-
Denis en France, 13 décembre 1651. — Publié par l'abbé Blanchard :
Perche et Percherons, Sargé, 511. — Houssean V, n° 1988, extrait duCartu-
laire blanc de l'abbaye Saint- Denis, 1. 1, p. 314. — Bry de la Clergerie,
Histoire des comtes d'Alençon et du Perche, p. 201.
CXI
Vers 1185.
Bouchard /V, comte de Vendôme, avec V assentiment de ses deux
fils, Geoffroy et Jean, et de son petit-fils Jean, approuve le don
fait à V abbaye de Gatines, par Jean de La va rd in.
SlGILLUM B. COM1TIS ViNDOCINENSIS DE VINEA DOMINI
Johann is de Layardino.
Ego Bucardus cornes Vindocinensis prœsentibus et futuris
notum fieri volo quod Johannes de Lavardino, cognatus meus,
concessione fratum et sororum ac nepotum suorum, pro salute
sua et suorum contulit imperpetuum ecclesie Gastinetensi (2) et
fratribus vineam suam de Valle, quam habuit de emptione Marie
matris sue, videntibus et audientibus istis, filio meo Johanne,
(1) Dom Felibien : Histoire de V abbaye de Saint-Denis en France, rapporte
un acte de l'évèque Berçai re en 658 où figurerait Sargé : « la villas id sunt
Simpliciaco » qu'il traduit par Sargé au Maine. En 862, Charles le Chauve
confirmait à Saint-Denis une rente do cent oies sur « Simpliciaco in Ceno*-
manico sita. »
En 1143 une charte de Louis VU mentionne Sargé : « Ecclesiam de Cergeio
cum omnibus ad eamdem pertinentibus : curiam quoque et curiae domos
libéras et i m m unes ab omni exactione sicut ipse concedimus. » Dom Feli-
bien, ibidem, p. CV.
(2) latines, abbaye de Tordre de S. Augustin* près de Château-Renault.
L'abbé de Gatines avec ceux de Saint -Georges du Bois et de l'Etoile prési-
dèrent à 1 élection de Jean de Villeray, abbé de la Trinité, le 31 octobre 1440
{Cariai, de la Trinité^ IV vol., Bullaire et bécrologe, p. 147).
144 CHARTES VENDOMOISES
tesaurario Sancti Mauricii Turonensis (1), Richardo presbitero
Sancti Sulpitii, Gaufrido clerico filio Gervasii de Plesseicio, Ra-
ginaudo Bisseolo, Petro Iunen, et Roberto famulo tesaurarii.
Illi vero de quorum censiva vinea est concesserunt ut ecclesia
Gastinetensis eam libère possideat, solum censutn reddendo in
média quadragesima. videlicet Hugo Grossus cui inde compe-
tunt sex denarii censuales, et uxor eius Aalet, et eorum liberi
Odo, Johannes, Bucardus, et Archembaudus, Johanna et Annes
et uxor Odonis Pagana et eorum heredes Hugo et Amelina.
Testes : prenominati Johannes tessaurarius, Ricardus presbiter
Sancti Sulpicii, Grossetus canonicus Sancti Georgii de Nemore,
Goffridus clericus de Plesseicio, Johannes de Lavardino quihanc
elemosinam fecit, Raginaudus Biseolus et Robertus famulus
tessaurarii. Petrus Iunen et Hamelinus oblatarius. Similiter Pe-
trus Torellus cui redduntur de vinea ad predictum terminum
ITIIor denarii pro solo censu Vinea m concessit et Matheus frater
eius et Buccardus Torellus patruus eorum, et Alarius de Regnaio
sororius eorum, et Senia coniux eius. Testes : prefatus Grossatus
canonicus, Robertus de Insula et Petrus Papelum. Dederunt
autem abbas Gaufridus et fratres caritative Hugoni Grosso pro
côncessione XXU solidos Andegavensis monete et unum plillum
de Sarat, et uxori eius V solidos, et Odoni primogenito ejus V so-
lidos, Johanni duo solidos et unicuique aliorum duodecim de-
narios eiusdem monete. Ego vero ad cuius dominium spectat ele-
(1) Les enfants de Bouchard IV sont : a) Jean qui sans doute était mort
1188 et pour lequel Bouchard fonda un anniversaire à la Trinité, ch. DCXXV.
b) Raoul, Cart. Blésois de Marmontier, ch. CLXXX, qui aurait été tué au
siège de Saint-Jean-d'Acre en 1190 (r'étigny, Hist. de Vendôme, p. 489).
c) Geoffroy, Cart. Blésois de MM., ch. CLXXX, témoin dans la présente
charte avec son fils Jean, lequel par suite est petit-fils « nepos » de Bou-
chard IV.
d) Jean, sans doute le plus jeune, dit V Ecclésiastique, il parait en effet
dans notre charte comme trésorier de Saint-Maurice de Tours, nous le re-
trouverons encore plus loin.
e) Et enfin Agnès (Cart. Blésois de MM., ch., CLXXX\ qui épousa Pierre
de Montoire. Voir plus loin une charte de 1202.
Nous avions accumulé plusieurs notes sur les comtes de Vendôme, et
eurs fils et successeurs. Mais M. R. de Saint- Venant préparant une étude
détaillée sur ces personnages, nous lui laissons la parole.
CHARTES VENDOMOISES 145
mosina, assensu filiorum meorum Gaufridi et Johannis thesau-
rarii et Johannis nepotis mei (1) ex Gaufrido (2), eam concedo et
petitione Hugonis Grossi et suorum qui supra nominati sunt
sigilli mei auctoritate confirmo.
Arch. de Loir-et-Cher. Carton de l'abbaye de Gatines.
CXIr
Vers 1185
Approbation par Bouchard IV, comte de Vendôme, du don dé
10 sols sur le minage de Vendôme par son père Jean 1, comté
de Vendôme, quand à son retour de Jérusalem il tomba malade
dans V abbaye de la Charité-sur-Loire et fut reçu au nombre
des religieux (Ménage, Histoire de Sablé, p. 46).
Ego Burchardus, cornes Vindocinensis, universis Christi fide-
libus adquos presens scriptum devenerit, salutem in vero salu-
tari. Universitati vestrœ notum fieri volumus quod cum vir vene-
randus et bonse memoriae Johannes, pater meus, cornes Vin-
docinensis, a peregrinatione Hierosoljmitana rediret, et apud
Caritatem œgrotans diem expectaret extremum (3), a monachis
dicti monasterii in fratrem et monacbum gratanter et honorifice
per Dei gratiam juxta suée voluntatis petitionem est receptus,
ibique eorum pia considerata devotione, constituit ut de pro-
pres redditibus suis in Castro Vindocinensi, pro salute animée
suae et parentum suorum, decem libras praedicto monasterio
(1) Nepos, qui a trompé beaucoup d'auteurs, s'employait au moyen-âge
soit pour le neveu, fils du frère ou de la sœur, soit pour le petit-fils, fils du
fils ou de la fille : « De illis taraen nepotibus illud placuit observari qui de
filio vel filia nascuntur, non de fratre » (Fortunatus, lib. 6. Poem. 4, cité par
du Cange un mot nepos). Par contre le mot avunculus signifie oncle ou
grand-père.
(2) Geoffroy, frère de Bouchard IV et fils de Jean 1. Voir Bulletin de la
Société archéologique du Vendomois, 1905, p. 243 à 256. Il mourut le 12 janvier
vers 1221: « II idus januarii : Obiit Gaufridus de Vindocino miles. \> (Cartu-
Uire de U Trinité^ vol. IV. BulUire et Nécrologes p. 368).
(3) Cette circonstance explique les nombreuses largesses des comtes de
Vendôm^envers cette abbaye.
19
146 CHARTES VENDOMOISES
annuatim perpetuo darentur. Quae quidem scripto commendavit
et sigilli sui testimonio nobis concedentibus roboravit. Verum
quia semper de jure filii tenentur patribus obedire, et eorum
bonis operibus et exemplis adhaerere, decrevimus et constitui-
mus ut apud Vindocinum de minagio nostro prœfatae decem
librae memoratae ecclesiœ de Charitate annuatim redderentur,
jvxta mandatum prsefati patris nostri centum solidi in festo
sancti Michaelis et centum in Pascha. Quod ut heec carta robur
obtineat firmitatis, sigilli nostri munimine roboravimus, sta-
tuentes ex parte Dei et beatœ Mariae et omnium sanctorum
prohibentes ne quis de caetero prœlibatum monasterium vel
fratres super his audeat molestare Hoc viderunt Gaufridus fra-
ter noster (1), Gaufridus archidiaconus Turonensis, Jobannes
de Laval, consanguineus noster, Matheus de Bellomonte, Gau-
fridus de Rulley, Philippus Lautel, Bartholomeus de Plexio,
Andréas Rupenum, Rogerius Douin, Herveus clericus noster,
Guillemus Capa-asini, Giraudus minagerius, magister Rudal-
teus prior Sancti Michaelis de Guerchia et plures alii (2).
Cartalaire de la Char ité-sar- Loire, par M. de Lespinasse, ch. 97. — His-
toire de Sablé, par Ménage, p. 46.
CXIII
4186
Mise en gage, par devant Ursion de Meslay, du moulin du Pré,
à Gourdez, par acte passé à Fréteval.
Ego Ursio de Mellaio notum facio omnibus tam presentibus
quam futuris quod Guillelmus Voxarz, clericus, et Gascio, mi-
les, frater ejus, molendinum suum de Prato, quod est apud
Gurdeas et pratum quod est prope molendinum, que sunt de
feodo meo, in presentia mea apud Fractamvallem, consensu
(1) Nous le retrouvons souvent sous le nom de Geoffroy de Vendôme.
(2) Cette donation fut confirmée par une bulle du pape Urbain III donnée
à Véronne le 30 janvier 1186, et ratifiée en 1206 au mois de septembre par
Jean, comte de Vendôme*
CHARTES VENDOMOISES 147
meo, fratribus de Bello Loco Carnotensi, prope XL" VI libris
Carnotensis monete in vadimonium usque ad sex annos tradi-
derunt. Transactis autem sex annis predictus Guillelmus vel
Gascio, frater ejus, vel eorum heredes, vel ego Ursio, rei capita-
lis dominus, vadimonium hoc XLU VI libras persolvendo sine
calumpnia redimere poterunt. Et quamdiu predicti denarii per-
solvendi fuerunt, fratres de Bello Loco res predictas in vadi-
monio habebunt. Quamdiu etiam fratres de Bello Loco vadimo-
nium istud tenebunt, predicto Guillelmo clerico dimidium mo-
dium annone de Loenio (1) annuatium in fest o sancti Remigii per-
solvent, sigilli mei imagine testante hoc suspendentis. Actum
anno gratie M0 C° LXXXVI, istis astantibus : Matheo milite
de Villeriis, Philippo filio Ursionis ; de parte fratrum de Bello
Loco : Lamberto priore, Tecelino presbytero, Gilleberto Estut,
magistro Renaudo de Fractavalle, hujus scripti dictatore (2), et
aliis pluribus.
Cariulaire de la Léproserie du Grand* Beaulieu, n° 127, p. 52, par R. Mer
let, extrait da Cartulaire noir, p. 35.
CXIV
1186
Geoffroy Fournier donne une dîme à Marmoutier.
R. Dei gratia Carnotensis episcopus, omnibus salutem. Noverit
universitas vestra quod Gaufredus Furnerius in presentia nos-
tra decimam suam de Osca et de Marco, de assensu Hamelinî
Terner, ad cujus feodum et dominiùm attinebat, ecclesie Majoris
Monasterii dédit, quod sigilli nostri auctoritatefecimus commu-
niri. Data anno gratie 1186, XVIII kal. januarias. Huic donationi
présentes, Gaufridus de Villapereor, Raginaldusde Maneis, Odo
(1) C'est une des dernières chartes données par Ursion II (1160-1186) la
particularité de Renaud de Frète val qui dicte la charte « scripti dictatore »v
pourrait faire supposer que Ursion était alors malade.
(2) Loèns, grenier du Chapitre, à Chartres-
148 CHARTES VENDOMOISES
9 Maleserbes, Petrus Giber, Gualerandus de Saocto Britio, Gi-
rardus de Gauril, Raherius de laCodreie, Antelmus panetarius
et alii multi.
Sans sceau.
Mss. 54U4*, Gaignières, p. 133, parmi les chartes du prieuré de Morée
cxv
H61-1187
Notice dans laquelle les moines de la Trinité de Vendôme cons-
tatent l'association de prières établies entre leur abbaye et celle
de Saint- Aubin d'Angers.
Per presentia scripta notificamus presentibus et futuris socie-
tâtis et convenientie modum qui inter nos, monachos Vindoci-
nenses et monachos Beati Albini per domnum Girard um, Vin-
docinensem abbatem et venerabilem Guillelmum abbatem Sancti
Albini, in capitulo Yendocinensi, toto conventu gratanter an-
nuante, constitutum est.
Dominus abbas Girardus concessit predicto GuilJelmo Sancti
Albini abbati et omnibus successoribus ejus, ad ipsorum obitum,
quidquid professis debetur, scilicet in conventu cum pane, et vino
generali et pulmento. Brèves mittentur, missa in conventu can-
tabitur, pauperes pascentur, nomina eorum in martirologio as-
cribentur, unusquisque sacerdos très missas pro eis cantabit,
ceteri psalterium.
Hocipsum concessit domnus abbas Guillelmus Sancti Albini,
annuantibus fratribus qui cum eo aderant, domno Girardo Ven-
docinensi abbati et omnibus successoribus ejus. Prêter hec au-
te m, ut dilectionis et karitatis vinculo astrigerentur, domnus
Girardus, Vindocinensis abbas, et abbas Sancti Albini Guillel-
mus, petentibus cunclis fratribus utriusque congregationis, con-
firmaverunt ut unum essemus capitulum, Vindocinensis conven-
tui Sancti Albini, et abbas Sancti Albini conventui Vindocinensi.
CHARTES VENDOMOISES 149
Et abbati Sancti Albini licebit reos absolvere, alios promovere,
similiter abbati Vindocinensi fratres Beati Albini.
Si quis vero de fratribus nos tri s, non clarescentibus culpis ac-
cusatus, a nobis recedens ad eos confugerit, tamdiu ibi manebit
donec recon.... et suffragante abbate, ceterisque fratribus ejus-
dem ecclesie intervenientibus, proprie congregationi restituatur.
Ipsi refugium apud nos habebunt.
Pro singulis defunctis Beati Albini septimum faciemus et cum
pane [et vino] et generali et pulmento.
Similiter ipsi facientpro nos tri s (1).
Nécrologe de St-Aubin, Bibl. d'Angers, mss. 747, p. 86. — Cartulaire de
Si- Aubin, par le comte Bertrand de Broussillon, t. n, p. 81.
CXVI
1187
Hugues VI, vicomte de Chàteaudun donne une charruée de terre,
paroisse St-Agil, à Ada de Torsel, religieuse deSt-Avit.
Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego
Hugo, Castridunensisvicecomes, voluntate Pagani fratris mei,
et Johanne uxoris mee et Godefridi filii mei, et M argarete filie
mee, donavi et concessi unam carrucatam terre in territorio
Sancti Agili Ade de Tursolio (2) , consanguinitatis linea mihi
conjuncte, libère et absolute possidendam, conditione tali quod
duo homines de (3) terra illa manentes de omni modo corveie,
biennii, cornagii(4), etmestive, et consuetudinum aliarum liberi
erunt et immunes. Post prefate vero Ade decessum in eadem
terra sicut in ceteris meis terris facio, meas micbi resumam pre-
dictas consuetudines. Si quis autem super hoc dono contraire
voluerit in presentia nostra vel heredis mei damnum, quodinde
(1) Nous avons signalé une association de prières entre Saint-Aubin et la
Trinité, dans le Cartalaire de la Trinité, II, p. 178, note 2.
(2) Alias : Turolio, Ada de Torsel.
(3) Alias : in.
(4) Alias : quadrigeti.
150 CHARTES VENDOMOfSBS
obortum fuerit. eidem Ade restaurabit. Huic concessioni inter-
fuerunt Hugo de Montpensier (1), Guillelmus de Viandes (2), Ro-
binus de Sancto Quintino, Guillelmus de Sepibus, Gautherius
Maugant, Guillelmus Berardi, Joannes Ravan, Hugo de Ra-
haio, clericus, Goffridus notarius vicecomitis, Hersandis de Lu-
dun sanctimonialis. Actum est hoc anno ab Incarnatione Do-
;mmi MCLXXXVII.
Société Danoise, Cartal. manusc. de St-Avit, n° 31. — Bulletin, t. vu, p. 172
et vin, p. 85. — L'abbé Blanchard, Perche et Percherons, St-Agil, p. 344.
Un autre exemplaire commence ainsi : £go Hugo Castriduni vice-
comes, universitati fidelium propalare decrevi, quod de assensu et
voluntate Pagani, etc.
CXVII
1187
Bouchard de Lavardin, comte de Vendôme, donne à l'abbaye de
Saint-Georges, une prébende dans Véglise de Saint-Genest de
Lava rd in.
De pr.ebenda de Lavardino
Bricius, dignacione divina Sancti Georgii de Nemore humilis
abbas, et eiusdem ecclesie conventus, uni versis fidelibus ad quos
littere iste venerint, salutem in Auctore salutis. Noverit uni-
versitas vestra quod Burcardus de Lavarzino, cornes Vindoci-
nensis, in presentia Raginaudi, episcopi Cenomanensis, cons-
tituas, intuitu divino et pro salute Johannis, patris sui, et
Agathe, uxoris sue, et in remissionem peccatorum suorum,
unam prœbendarum suarum ecclesie Sancti Genesii de Lavar-
zino, abbatie nostre. id est Sancti Georgii de Nemore, in perpe-
tuum dédit et concessit. Hoc autem concesserunt predictus epis-
copus et Benedictus archidiaconus, Hemaudus, illius terre ar-
chipresbiter, salvo per omnia jure eorum, videlicet episcopi, et
archidiaconi, et archipresbyteri. Canonicus enim ille cui pre-
benda illa auctoritate nostra assignabitur, per manum nostram,
(1) Alias : Monpancier.
(2) Alias : De Mentes.
CHARTES VENDOMOISES 151
et archipresbyteri, et archidiaconi, debito ordine episcopo pre-
sentatus, per eumdem episcopum in ecclesiailla instituetur. Ve-
rum ipse et ministeriales sui in prebenda illa et canonico nostro
eamdem jurisdictionis et potestatis et justicie plenitudinem et
alia uni versa que in eadem prebenda, et canonico habitum secu-
larem habente habebant, cum omni integritate habebunt. Ac-
tum est hoc anno ab Incaraatione Domini M° C° LXXX0 VII0.
Testes sunt : P. precentor ecclesie Cenomanensis ; Guillelmus
archidiaconus, et multi alii. Quod ut fidelius conservetur, id lit-
teris annotari et sigillo nostro fecimus communiri.
Liber albus Cenoman , n°CLXXXVIII, p. 107.
CX VIII
1188.
Approbation par Bouchard IV, comte de Vendôme, de la vente
dune terre à Sigogne, aux chanoines de Notre-Dame de Bourg-
Moyen de Blois.
De carrucata terr.« et Granica qu^e est apud Cegojneias.
Ego Burcardus, cornes Vindocinensis, tam futuris quam pre-
sentibus notum facio quod Aalez, uxor defuncti Hugonis de Mar-
cheio,etHugo et Radulfus et Gaufridus filii ejus quandam carru-
catam terrœ quam habebant apud Cecojgneias, cum granica ad
eamdem terram pertinente, canonicis Beatœ Mariœ Blesis pro
mille solidis Andegavensis monetœ vendiderunt. Terra siquidem
illa ad garantiam Simonis de Montefoleto spectabat, quam idem
Simon a me cum reliquo feodo suo possidebat. Ego vero supra -
dictam terram, pro salute animae meœ animarumque patris et
matris meœ redemptione, canonicis prefatse ecclesite libère quiète
in perpetuum concessi possidendam. Canonici vero cum supra-
dictis fratribus in hune modum convenerunt quod si Radulfum
sive Gaufridum a Jerosolymis redire contigerit, redimere terram
praedictam pote rit, accepta siquidem terrœ quictatione decem
solidorum de singulis annis, nemini autem his duobus exceptis
licebit terram redimere vel vallebit ; hanc siquidem emptionem
152 CHARTES VENDOMOISES
presumpsit garantiare Gaufridus filius meus (1) qui prœsentem
cartam sigilli sui munimine roboravit. Simon etiam de Monte-
foleto et Gaufridus de Larable et Hugo de Marcheio et Rogerius
Eruaus et uxor ejus Anna et Hubertus filius ejus et Agnes filia
Rogerii, et Gervasius de Plessiaco, et Joannes Ruillerz, et Bur-
chardus de Menli super hoc garantiam suam et fidejussionem
praestiterunt. Huic etiam emptioni testimonium suum isti adhi-
buerunt : Hamericus videticet tune temporis prior prefatae eccle-
siœ, Willermus prior Eleemosynae, Simon prior Sancti Solemnis,
Philippus de Vernoto, Sabardinus, Willermus Picornel etquam
plures alii. Actum anno gratiœ MCLXXXVIII.
Archives de Loir-et-Cher. Cartal. de Bourg- Moyen, fol. 56.
CXIX
1188.
Lévèque du Mans approuve la donation à V abbaye de Saint-
Georges de la prébende de Lavardin, sous réserve de ses droits
de juridiction et de justice.
De Prebenda Sancti Genesii de Lavarwno et institutione
presbiteri ad curam animarum
P. Cenomanensis eeelesie humilis precentor et totum ejusdem
ecclesie Capitulum universis fidelibus ad quos littere iste perve-
(1) Geoffroy, fils de Bouchard, qui scelle de son sceau personnel la charte
de son père, jouissait donc d'une autorité quasi souveraine dans le comté.
Nous pouvons conclure de là qu'il était soit le fils aîné de Bouchard, ou du
moins que l'aîné étant mort, il avait dès lors toutes les prérogatives du
droit d'aînesse. D'ailleurs, Geoffroy parait souvent seul dans les chartes à
côté de son père, tout spécialement dans la charte où Henri, roi d'Angle-
terre, détermine les droits, coutumes et prérogatives des comtes de Ven-
dôme, vis-à-vis de la Trinité, à l'avènement de Bouchard en 1185 [Cartul.
de U Trinité, ch. DLXXV1I1). Geoffroy, ou à son défaut son fils Jean, étaient
donc les héritiers directs de Bouchard IV. Les fils plus jeunes de Bouchard
ne pouvaient aspirer au comté qu'après la mort de Geoffroy et de toute sa
postérité»
CHARTES VENDOMOISES 153
nerint, salutem in auctore salutis. Noverit universitas vestra, quod
Burcardus de Lavarzino, cornes Vindocinensis, in presencia R.,
Cenom. episcopi constitutus , sicut ex testimoniis eiusdem
episcopi, et sociorum suorum recepimus, intuitu divino et pro
salute Johannis patris sui , et Agathe, uxoris sue, et in remis-
sionem peccatorum suorum, unam prebendarum su arum ecclesie
Sancti Genesii de Lavarzino abbacie Sancti Georgii de Nemore
dédit imperpetuum et concessit. Hoc autem con cesser unt pre-
dictus episcopus et B. archidiaconus et magister Hernauldus,
illius terre archipresbyter, salvo per omnia jure eorum, vide-
licet episcopi et archidiaconi et archipresbyteri. Canonicus
enim ille in prebenda illa auctoritate abbatis assignabitur, per
manum eiusdem abbatis, et archipresbyteri, et archidiaconi de-
bito ordine presentatus, per eumdem episcopum in ecclesia illa
instituetur. Verum idem episcopus et ministeriales sui in pre-
benda illa et canonico illo eamdem jurisdictionis et potestatis et
justicie plenitudinem et alia universa cum omni integritate ha-
bebunt, que prius habebant in eadem prebenda et canonico, qui
seculari habitu induebatur. Nicholaus, decanus ecclesie Ceno-
manensis tune in scolis Pari si us morabatur. Actum est hoc,
anno ab incarnatione Domini MC LXXX° VIII*. Testes sunt :
Guillelmus archidiaconus Cenomanensis ; G. archidiaconus ; ma-
gister P. de Maldestorno, canonicus ; Johannes de Rorta, ca-
merarius ; Symon Rossola ; R. sacrista; Pascharius, Radulfus,
Pictaviensis , qui très sunt canonici ecclesie Sancti Georgii et
multi alii. Quod ut fidelius conservetur, id litteris annotari et
sigillo nostro fecimus communiri.
Liber albas Cenoman, n° CLVXXV1, p. 106.
*)
154 CHARTES VENDOMOISES
cxx
1189
Don par Otbert, sous-doyen de Saint-Martin de Tours, à l'abbaye
de Gatines d'un arpent de vigne de son patrimoine.
Ego Teobaudus, Blesensis cornes, Francie senescallus, notum
facio tam futuris quam presentibus quod Otbert us Beati Martini
Turonensis subdecanus, a presenti vita decedens, pro salute ani-
me sue dédit abbatie Gastinete arpennum vinearum quas de
patrimonio suo apud Vigennam ad vitam suam habebat, cum
assensu Hamelini nepotis sui, ad quem vinee ille pertinebant. Re-
siduum vero vinearum cum pressorio quod ibi est vendidit Hame-
linus predicte abbatie quadraginta duas libras et dimidium An-
degavenses sic libère et quiète possidendum, ut vinee ille possi-
deri debent. Hanc venditionem laudavit et concessit Andréas
Beati Martini subdecanus , qui easdem vineas ad vitam suam
habere debebat, et Hamelinus qui easdem vineas pro necessitate
sua vendendas concessit. Hoc etiam concessit Agnes vxor Ha-
melini et Enordis filia sua et Hugo frater suus, et Milesendis vxor
eius, et Raginaudus de Manesio, et Andréas films eius. Et ut hoc
ratum maneat sic tenendum manu cepi, litteris commendavi, et
sigilli mei impressione firmavi. Testes sunt Johannes, abbas Béate
Marie Blesensis, Robertus de Carnoto, Hugo de Rulliaco, Ro-
bertus de Insula, Hugo de Bello videre, Odo de Cormereto, Ober-
tus de Lenda, Gaufridus de Bero, Ascio Borrelli, Raginaudus
Crispini, Fulco camerarius, Sancio Belelli, Raginaudus (de) Cor-
teis. Actum hoc Blesis anno Verbi incarnati M0 C° LXXX°
nono (l).Datum per manum magistri Raginaudi9capellani.
Archives de Loir-et-Cher .
(1) En cette même année 1183, le roi de France s'emparait de Mondoubleau,
après la prise du Mans : « Inde recedens rex Francie cepit Duplicem Mon-
tent per deditionem tam castri quem domini. Cum enim vicecomes Castelli
Dumni (sic), hujus subversionis occasio. imo causa precipua, in insidiis
Gaufredo Vindocinensi comiti armatus inermi occurisset, adeo graviter
CHARTES VENDOMOISES 455
CXXI
1189
Don aux religieuses de Bcaulieu d'une terre sur le territoire de
BeaulieUj en présence de Robert, doyen de Vendôme ; pour
laquelle les moniales donnent en retour sept livres.
R. Dei gratia Carnotensis episcopus omnibus ad quos litterœ
istœ pervenerint, salutem in Domino. Noverit universitas vestra
quod Herbertus Carnetius et Eremburgis, uxor ejus et Gaufridus
et Willelmus, filii Eremburgiis, et Johanna, soror prœdicti Her-
berti, et Gervasius et Gaufridus, filii Johannœ, et Isabella, filia
ejus/et Agnes, filia Gaufridi, et Mathaeus, filius ejus, dederunt
in eleemosinam sanctimonialibus de Belloloco terram quamdam
quae est in territorio villee de Belloloco (1). Hanc autem donatio-
nem factam coram Roberto Vindocinensi decano approbavit et
concessit Mathœus Cornu, de cujus feodo erat terra illa. Testes
isti adf uerunt : Gaudricus, prior Sancti Leobini, Raginaudus' de
Sancto Jacobo, Johannes Darefrodo, Gillebertus prsecentor,
Grolledus, Johannes de Capella Ancheri, Raginaudus Mansel,
Gilbertus, Girardus Burdon, Odo frater ejus, Laurentius, Phi-
lippus, Johannes, Hugo Domera, Hillarius Gervasius prœsbiter.
Sanctimoniales autem dederunt de sua caritate septem libras
preedicto Herberto. Hanc donationem factam anno gratise mille-
simo centesimo octogesimo'nono, authoritate sigilli nostri.
Archives de la Sarthe, H, 86, p. I. Copie sur papier d'une écriture du
XVIII* siècle.
eum vulneravit vicecomes, quod in primis de vita ejus d espéra tu m est,
sed per Dei gratiam plenius convalescit. Rex autem Francie eo ipso g ra-
vi us factum istud ferebat quia vicecomes régi Francie astrictus tenebatur.
quod nullum suorum, vel in eundô vel in redeundo lederet vel gravaret,
dum esset in obsidione Cenomanensi. » D. Bouquet, Historiens des Gaules,
t. xvu, p. 489. Geoffroy de Vendôme, blessé, n'était pas le comte de Ven-
dôme, mais le fils du comte Bouchard.
(i) Le prieuré de Beaulieu, commune d'Azé.
156 CHARTES VENDOMOISES
CXXII
Vers 1190.
Certificat par les Templiers d'Arville qu'ils confirmeront la vente
faite aux Lépreux par Nicolas Fourrier, dès que l'ordre du
Temple possédera un sceau spécial pour la France.
Precepta domorum Templi de Vallia Aride Ville
QUiE SIGNIFICAVERUNT FRATRIBUS £ELLI LoCI
Viro venerabili et discret o priori de Bello Loco frater P... de
Bevilla, preceptor domorum Templi in balleria Aride- Ville, sa-
lutem in Domino. Vpbis significamus quod nos manucapimus
nummos de venditione quam Nicholaus forrerius vobis fecit de
terra de Longboel, si eoseidem velitis solvere. Et sciatis quod
adhuc certum sigillum in Francia non habemus. Inde est quod
vobis mandamus et precamur quatinus eidem Nicholao dictos
nummos tutissime persolvatis, scientes procul dubio quod ven-
ditionem illam vobis garantire concedimus et manucapimus,
quod quam citius certum sigillum habuerimus in Francia vobis
litteras magistri Francie habere faciemus, et an te habeatis con-
cessus uxoris sue et puerorum quam eidem nummos persolva-
tis, nisi prius habueritis eosdem concessus vel assensus.
Blblioth. de Chartres, Cartul. Noir. p. 137. — Carlulaire de la Lépro-
serie de Beaulieu, par René Merlet, n° 149.
CXXIII
Vers 1190.
Hugues de Saint-Agil remet aux moniales de Saint-Avit la cou-
tume sur les porcs à Saint-Agil.
Noscant tam posteri quam présentes quod Hugo de Sancto
Agilo pro sua suorumque salute sanctimonialibus Sancti Aviti
consuetudinem illam que motanagium vocatWi quam in villa
CHARTES VENDOMOISES 457
Sancti Agili ab eorum hominibus capiebat, et humerum por?i
quem medietarius earum prius reddebat absolute dimisit in per-
petuum. Voluit etiam ut in memoriam haberetur quod ejus
Gripo, mestivam famuli sui, ipso Hugone concedente, sancti-
monialibus dimisit. Hoc concessit Philippus frater ejusdem Hu-
gonis et Hugo avunculus ejus, Guillelmus Ratoere, Matheus
Ratoere, Gaufridus monachus. Ipsius rei testes subscribuntur
Gonherius de Aridavilla, Matheus presbyter de Sancto Agilo,
Raginaldus de Praerei. Ex parte sanctimonialium fuerunt isti :
Ermengardis abbatissa, Hugo capellanus ejus, Judicael, Ada
Cantrix, Agnes de Sancto Agilo, Aelicia capellana, Hilgot Ar-
chenbren. Odo Berruer, Hubertus quadrigarius. Et ut res rata
permaneat ego Hugo Castridunensis vicecomes sigillo meo pre-
sentem cartulam feci premuniri M° CC° XX0 1°, mense maio (1).
Société Danoise, Cariai, mss. de Saint- Avit, n° 42.
CXXTV
1190
Don A r abbaye de l'Etoile d'un bourgeois libre à Mois.
1190. — Louis, C. de Blois et de Clermont « pro amore Dei et
remedio anime boni patris et sue, ad petitiones Adelicie, comi-
tisse Blessensis, matris , laudantibus Catharina uxore et Phi-
lippo fratre et sororibus Marguarita, Isabella et Adelicia, dédit
unum de burgensibus suis a tallia et omni consuetudine liberum .
Biblioth. Nationale, mss. 17048, p. 548 (Abbaye de l'Etoile).
(1) Cette date est fausse, en 1221 le vicomte de Chàteaudun s'appelait
Geoffroy. Hugues vicomte mourut en 1194. M. Brossier Geray propose la
date approximative de 1190. Le manuscrit 435 bis de la Biblioth. d'Orléans
mentionne deux fois cette chartre d'abord sous la 'date de 1150 f. 191 et
ensuite sous celle de 1221, f. 198. Saint- A vit eut trois abbesses du nom
d'Bermengarde en 1150, 1190 et 1221.
158 CHARTES VENDOMOISES
CXXV
1191
Nivelon de Freteval donne à l'abbaye de Bourgueil la dîme
de Prichay.
« Anno 1191 Nivelonus Ursi de Fractis Vallibus largiebatur
quartam partem décimée Prischay. »
Gallia Christiana, t. xiv, col. 661 (abbaye de Bourgueil, sous l'abbé
Hilaire, 1175-1207). %* f
a Henricus abbas Beatse Mariée de Nucariis testis occurrit
anno 1191 in charta Nivelonis quartam partem decimse Burgu-
liensibus tradentis. »
Ibidem, col. 292.
CXXVI,
1191.
Acte par lequel le Chapitre réduit à 100 sous de rente annuelle
et perpétuelle le droit de gite et de procure <fuê le prévôt de
Mezangey, ou le fermier de sa censive en son nom, exigeaient
des hommes de corps ou censitaires dudit Mezangey.
Archives déport. d'Eure-et-Loir : Inventaire du Chapitre, C, XIX bis, A, 1.
Carlul. de Notre-Dame, I, p. 224, n° CXVII.
Déjà une bulle d'Innocent II, datée du 22 mars 1133, avait énuméré
parmi les possessions du Chapitre l'église de Mazangé (Cartul. de N.-
D, I, p. 140).
En 1193 Regnault de Mouçon, transforme les précaires de Norman-
die et de Mazangé en prévôtés et s'engage à les conférer à des cha-
noines (Cartul deN.-D., I, n° CXX, p. 225). — Ce qui fut approuvé par
le pape Célestin III le 19 juin il 95 (Ibidem, p. 248).
»
*
t
«.
CHARTES VENDOMOISES 159
CXXVII
1187-1191
Ada de Torel, prieure de Saint-Agil, écrit au vicomte de Chà-
teaudun de vouloir bien sauvegarder les dons et privilèges
accordés par son père. *
t
NOTITIA DE FUNDATIONE ET DOTATIONS MONASTERII MONIALIUM
ORDINIS BeNEDICTINI IN PAGO BELSIENSI ET DIOCESI CaI|NO-
TENSI SUB TITULO SaNCTI AgILI. I
Dilectissimo domino suo G. vicecomiti Castriduni A. (1) prio.
rissa pauperimae cellulae juxtaBrescbesach, salutem etorationis
auxilium apud Dominum. Dilectionem vestram in qua plurimum
confidimus valde desideramus exorare quatenus donum a pâtre
vestro felicis mémorise nobis datum taliter concéda tis, qualiter
ejus scedula sigilli sui mimimine roborata continetur et ut vobis
post obitum ejusplacuit confirmare. Et cum in vestris partibus
ad modernum tempus ire nequeamus nec carthas ostendere
vobis, transcriptum scedulae delegamus ut quod in ea scriptum
est audiatur.
Ego Hugo Castri Duni vicecomes dedi unam carrucatam terrœ
in terrUorio Sancti Agi H Adœ de Torello absolute vita comité
possidendam, conditione tali quod duo ho mi nés in illa terra ma-
nentes de omni modo corveiae, byennii, corvagii, et mestivœ, et
consuetudinum aliarilm erunt liberi et immunes. Si quis autem
super hoc dono eis contraire vol ue rit, in preesentia nostra vel hœ-
redis mei damnum quod inde obortum fuerit eidem Adœ restau-
rabit. Huic concessioni interfuerunt : Hugo de Montpancier, Guil-
lelmus de Yiantes, Robertus de Sancto Quintino, et plures alii
(1) « Cette humble prieure du monastère de Brissac ^n Anjou ne serait'
elle pas Ada de Torselou Torrel, parente de Hugues VI de Chàteaudun? »
Cuissard, Balle tin de la Société Danoise, t. vm, p. 96.
160 CHARTES VENDOMOISES
et insuper ei dedi unum modium frumenti quod recipiet in meo
granario apud Castridunum.
Cum autem ita in litteris confirmetur vos quantum possumus
exoramus quatenus nobis XV sextaria mestivœ quae dominus
H. senescallus de nostris hominibus cepit illicite et XV solidos
cornagii quos vestri homines si militer ceperunt, nobis pro Dei
misericordia reddi faciatis. Tandem super hoc faciatis ut vobis
gratiarum actiones reddere tenear, quia annuente Domino vos
infra Pascha visitabimus et cartam vestram et patris vestri
super hoc compositas ostendemus.
Biblioth. de r Arsenal, Mss. 1008, p. 157, publiée Bulletin Danois, VIII,
p. 96.
— Nota. Initium dédit cœllae S. Agili Ada de Torello quam
quidem annis aliquot incoluere sanctimoniales, ut dicunt carthae
Sancti Aviti. Huic quoque monasteriolo et monialibus Sancti
Aviti Hugo de Sancto Agilo miles et Aanor ejus uxor anno
MCCXLVII cesserunt nonnulla apud Boshetum.
Adae de Torello Ermengardis abhatissa Sancti Aviti, de
consensu capituli, precibus flexa Hugonis vicecomitis Castri-
Duni et Pagani fratris ejus cessit ad vitam hospitia, de quorum
Boscher(l), anno MCLXXXIX, ut refert fuse cartularium
Sancti Aviti.
Cella autem Sancti Agili jam a multis sœculis aut in praedium
aut in simplicem tenuemque prioratum evasit.
Biblioth. de l Arsenal, mss. 1008, p. 160.
(1) M. Cuissard (Ballet in de U Société Danoise, vin, p. 86) a lu : « Hospicia
de Quercu Boschet », qu'il traduit par la métairie du Chesne-Boschet. Si
notre lecture est exacte il s'agirait ici du Bouchet, commune d'Un verre*
CHARTES VENDOMOISÊS
161
CXXVIII
H93.
Pierre de Graçay sur le point de mourir supplie les chanoines de
Sainte-Croix de lui pardonner les dommages et les injures
qu'ils leur avait faits.
Epistola Pétri de Graceio ad decanum et canonicos Sanct^e
crucis qua pro illatis eorum liccleslie injuriis et dam-
nis veniam petit et satisfac1t.
Venerabilibus dominis et amicis carissimis H. decano et uni-
verso Aurelianensis ecclesiœ canonicorum capitulo Petrus de
Graceio salutem in eo qui est salutis author. Veniens ad me
venerabilis dominus meus et consanguineus carissimus Henricus
Aurelianensis episcopus, in lecto œgritudinis meam dignatus
est parvitatem visitare. Ubi divina inspirante clementia volvens
et in memoriam revocans injurias quas ego vel servientes mei
terrœ et hominibus Sanctae Crucis aliquoties irrogavimus,vestrap
sublimitatis genibus provolutus, veniam peto, rogans et suppli-
cans ut si quid injuste egi, si vos in aliquo offendi, mihi prsestare
indulgentiam dignemini. Ego autem jurare feci Stephanum filium
meum et uxorem meam et ego etiam juravi super sancta evan-
gelii verba quid de omnibus contentionibus quee sunt inter eccle-
siamSanctae Crucis et nos quidquid memoratus episcopus dixerit,
ego si vixero, si vero me decedere contigerit films meus et uxor
mea, quando per ipsum fuerimus requisiti, tenebimur observare .
De consuetudine autem vini quam in terra Sanctse Crucis nos
babemus et qui de nobis eam tenuerit precipimus ne tempore
vindemiarum requiratur ab hominibus, nec ipsi homines ultra
vindemiarum tempora vinum reservare aliquatenus compellan-
tur. Actum anno incarnati Verbi MCXCIII.
Bibl de r Arsenal, mss. 1008, p. 605.
21
162 CHARTES VENDOMOISES
CXXIX
1193.
Charte de Barthélémy, archevêque de Tours, qui confirme un
don fait à V abbaye de Fontaines les Blanches par son parent
Lancelin de Vendôme, chevalier.
Bartholomeus, Dei gratia Turonensis archiepiscopus, omni-
bus ad quos prsesentes litteree pervenerint in Domino salutem.
Universitati vestrœ vol u mus innotescere quod dilectus consan-
guineus noster Lancelinus de Vindocino miles, in nostra pré-
senta constitutus dédit in perpetuam elemosinam ecclesiœ
B. Mariœ de Fontanis duos solidos censuales de teneura quae
dicitur Villamalain et de altéra teneura quee fratres de Fontanis
emerunt a bonœ mémorise Gaufrido Wilgrin, unde ipsi fratres de
Fontanis solebant dicto Lancelino presentatos duos solidos cen-
suales reddere annuatim. De hac elemosina investi vit ipse Lan-
celinus coram nobis dilectum nostrum Peregrinum, venerabilem
abbatem de Fontanis, ad opus dictœ ecclesiœ de Fontanis, pré-
sente Joscelino Bocel milite et hanc elemosinam concedente. Et
ut haec elemosina nobis ab ipso Lancelino pro salute animse
suœ et parentum suorum remedio pia devotione facta debitam
in poster um optineat firmitatem, nos ad petitionem partium
eam presenti scripto annotari et sigilli nostri munimine fecimus
roborari. Testes sunt : Robertus de Plessicio,Nicholaus de Can-
dato, canonici Turronenses, Philippus prior S. Vincentii Tur-
ronensis, Odo Salomonis, Willelmus Engelardi et plures alii.
Actum anno gratiœ M. C. nonagesimo tertio.
Biblioth. NaL, Housseau, Y, n° 2070.
CHARTES VENDOMOISKS 163
cxxx
1193, N.-S. 1194, janvier.
Conventions entre le roi d'Angleterre et le roi de France,
relatives au Vendômois.
LlTTF.RiE JOHANNÏS COMITIS MORETHONII, FRATRIS RlCHARDI,
REGIS ANGLLE, DE CONVENTIONIBUS INTER SE ET PhILIPPUM
REGEM FrANCLE INIT1S.
Johannes, comes Morethonii, universis, etc. Notum, etc. In
Turonia vero débet habere rex Franciœ civitatem Turonensem
et pertinentias usque ad Azaz et feodum Montis Trichart et
Ambaziee, et prœterea Mon te m Bazon cum pertinentiis suis, etc.
Comes Ludovicus, consanguineus meus, habebit castella de
Troa et de la Chastre, cum pertinentiis suis et feodos de Frete-
val et de Vendosme.
Comes autem Ludovicus, nepos meus, tenebit a rege Francie
in feodum et homagium castella de Troa et de la Chastre, cum
pertinentiis suis et feodos de Freteval et de Vendosme...
Archives Nation., J. 628. — Layettes du trésor des Chartes, t. i, par
Teulet, p. 195.
CXXXI
1194.
Sulpice cTAmboise et sa mère Mathilde donnent à V abbaye de
Fontaines-les-Blanches le bois vif et mort dans la forêt de Ga-
tines pour V usage de leur grange de Crement,près Vendôme.
Notum sit omnibus qui présentes litteras vidérint et audierint,
quod ego Sulpicius dominus Ambaziœ et Matildis mater mea (1)
(1) En 1190, Hugues, seigneur cTAmboise, confirmait à la même abbaye
le don fait par Foulques de 111e (Fulco de Insula), de 3 setiers de seiffl* 4e
164 CHARTES VENDOMOISES
et omnes fratres et sorores:Hugo scilicet et Johannes,Helisabeth
et Agnes atque Dionisia, dedimus in elemosinam fratribus de
Fontanis de forestis Gastinee ad omnes usus grangiœ quae est
apud Vindocinum et dicitur Cresimentum(l),mortuum vero ne •
mus ad calefaciendum, vivum vero ad omnia necessaria habi-
tant! u m in illa grangia. Sciendum vero, quod haec omnia capient
extra defensum. Hujus donationis affuerunt testes : Radulfus
presbiter, Willelmus de Sancta Maura, Petrus de Modona, Ro-
bertus Marie, Raginaldus Galgani, Hubausgaius et plures alii.
Quod ut ratum et intemeratum semper permaneat sigilli nostri
munimine fecimus roborari. Anno incarnati Verbi M0C0X°CIIII0.
Bibliolh Nationale, D. Housseau, V, 2075.
CXXXII
Vers 1195
Don par Barthélémy de Vendôme aux Templiers d'une terre dite
les Ma ter a ts.
Quoniam ea que sub tempore sunt ad tempus recedunt, pla-
cuit majoribus plura prescribere et prescribendo cartis commen-
dare ut per hec memorie traderentur. Morem quorum nos se-
quentes volumus universis notum facere ta m clericis quam laicis
per temporum tempora successuris, quod Bartholomeus de
Vindocino Deo et fratribus Templi dédit in munere, in nemore
Vindocinensi, terram ad culturam IIIIor carrucarum, in loco qui
vocatur aus Materat. Hujus autem muneris conquerentes erant
quod non plenarie habebant. Et ut querimonia hujus rei pacifi-
caretur, eisdem fratribus, nM carrucatas terre in augmentum
dederunt ad eandem possessionem quam ibi tenebant Josbertus
de Boscheto, qui filiam Bartholomei habebat in uxorem. Hoc
rente annuelle sur le moulin de Candé, en présence de Mathilde , dame
d'Amboise, son épouse, de Sulpice, son fils, de Hugues le jeune d'Am boise
de Jean et de Guillaume d'Amboise, de Guillaume de Fosse-Maure, de Thi-
bault de Chancaye(Chanciaco), de Guillaume Aguillon et de plusieurs autres
(Archiv. départ, de Loir-et-Cher) .
(1) Creiimcntum, Du Gange, Glossaire : Accetsio, appendix, accroissement.
CHARTES VENDOMOISES 165
autem dederunt libère fratribus et suis hominibus pasnagium
porcorum eis et hominibus, et pascua pecoribus eis et hominibus,
et siccum nemus ad calefaciendum. Hoc siquidem concessit
Aalet, filia Bartholomei, uxor Josberti predicti, et filia sua
Johanna. Sanxerunt etiam hoc munus Vulgrinus et Maria uxor
ejus et Goffridus ejus filius, et Maria de Lavarzino et Johannes
ejus filius. Huius concessionis et pacti scilicet Vulgrini et uxoris
ejus auditores fuerunt:Fulcherius Capa Asini et Goffridus frater
ejus, Uiricus thesaurarius et Paganus ejus filius. Hoc utique
donum concessit Febrerius et Ansoldus et Adam filius ejus, qui
habebant feodum in Vendocinensi nemore, utpote forestarii,
libère et quiète. Hoc autem pactum fecerunt Archembaudus de
Cathena, et frater Goherius successor ejus in illa diocesi et
frater Gaiterius de Anfravilla, et frater Rainaldus de Sancta-
Gemma. Ex parte vero Josberti afluerunt Galebrunus de Men-
leio, ejus tune temporis senescallus, qui etiam tradidit predictis
fratribus Templi illas duas carrucatas terre,et Rainaldus de Villa -
dammeia et Philippus de Plasseicio, et Gervasius filius ejus,
Gosfridus Lancelini, Garsadonius et multi alii.
Archives Nationales, S, 5001 B, n° 26. Original en parchemin. Sceau
sur double queue de cuir perdu.
CXXXIII
1195
Don de Bouchard, comte de Vendosme et de Sulpice, seigneur
d%Amboise à V abbaye de Gatines du bois mort dans la
Gatines noire.
Ego Burchardus cornes Vindocinensis et ego Suipitius domi-
nus Ambasiœ omnibus presentem paginam inspecturis notum
fieri volumus quod, pro amore Dei et remedio anime defuncti
Hu domini Ambasiae bonee memoriœ principes .et nostrarum
dedimus et pariter concessimus abbatiae Gastinetae duas qua-
drigatas nemoris mortui in Gastina nigra, in perpetuum haben-
166 CBARTFS VSNDOMOISES
das singulis diebus, quœ si forte singulis diebus non fuerint
captée fratribus preedictee abbatiee majoribus occupatis volumus
et concedimus ut quod minus habituai fuerit in praeteritis, die-
bus subsequendis suppleatur. Actum Ambasiœ, anno MCXCV,
mense novembri.
Archivée flndre-eULoir, H. 130, papier, copie du i8* siècle.
CXXXIV.
1196, N. S. 1197 janvier.
Cession par Nivelon de Meslay aux habitants de Desconfîture,
dite depuis La Ville aux Clercs, de pâturages à Grateloup et
Corbigny.
DE CONCORD1A SUPER HOMINIBUS DE DeSCONFITURA
Ego Nivelo de Mellaio notum facio universis me cum capitulo
Carnotensi, super dampnis et injuriis hominibus de Descon-
fectura illatis, transegisse in hune modum. Concessi hominibus
de Disconfectura herbagium de Gratelou et de Corbigneio in
perpetuum habendum, omnibus pecudibus ad eosdem hommes
pertinentibus, exceptis ovibus depascendis et porcis sine ferro,
et filicem cum fascicula sine falce, et baculum pastoris de omni
arbore, excepta quercu, et filicem cum herba simul crescente,
collo et quadriga deportandam, et harciam de omni arbore,
excepta quercu, ad filicem simul cum herba crescente ligandam,
et canem in vinculo Si bestie cum custode inveniantur in sua
defensione, a pastore quatuor tantUm solidos exigetur pro
emenda. Si contentio exinde oriatur, secuàdum usum et con-
suetudinem patrie terminetur. Si evadit sine custode bestia,
nulla inde sequitur emenda. Si ad tallionem vendidero nemus de
Gratelou vel de Corbigneio, ab ilia parte cesa tribus annis et
dunidio abstinebunt. Preterea concessi pqpdictis hominibus prata
defimcti Regînaldi prepositi et caudam stagni ad communem
pasturam, stagnutn reparandum sine contradictione, ita quod in
CHARTES VKNDOMOISES 167
eo piscari non potero nisi consensu clericorum Te] prepositi. Hoc
concedere faciam uxori mee et filiis et filiabus et fratibus meis
et forestariis, Odoni de Basochia et Petro Godini et uxori ejus.
Et si Petrus Godin, antequam concesserit, dampnum predictis
hominibus intulerit pro hac causa, illud restituam. De hoc dabo
eis litteras episcopi Carnotensis et litteras régis Francie , vel
X libras Carnotensis monete. Et si de voluntate régis Francie (1),
redirem ad dominium régis Anglie, infra XL dies reditus dabo
eis litteras ejusdem, vel X libras Carnotensis monete. Juravi
etiam capitulo Carnotensi publice, tactis sacrosanctis reliquiis,
hec omnia me fideliter observaturum. Quod ut ratum.et stabile
habeatur in posterum confirmavi et sigilli mei appositione pre-
sentem paginam communivi. Actum anno Domini M0 C° nona-
gesimo VI, mense januario.
Bibl. Nal., Livre Noir, Cart. 43, f. 10ro — Carlul. de Noire-Daine I, p. 257,
ch. CXXXVI.
cxxxv
dl97.
Approbation par Geoffroy , vicomte de Châteaudun, de la dona-
tion de son oncle Payen de Mondoubleau, pour la construction
de V église de V Aumône.
Ego Gaufredus, vicecomes Castriduni, notum facio omnibus
tam futuris quam presentibus quod Paganus de Mondublello,
avunculus meus, pro amore Dei et anime sue remedio et paren-
tum et antecessorum suorum, dédit in perpetuam elemosinam
monachis de Elemosina, que dicitur Cystercium, viginti solidos
annui redditus in redditumeo,ad opus ecclesie sue,etpost operis
consummationem ad ejusdem ecclesie luminarios, statuens quod
viginti solidos illi reddent predictis monachis singulis annis in
nativitate béate Marie quicumque duo scuta monete mee de Cas-
(1) Cette expression prouve rattachement du sire de Freteval au roi de
France et à sa cause et son hostilité pour le roi d'Angleterre comme nous
l'avons affirmé dans la Préface du Gariolatra Bléeoi**
168 CHARTES VF.NDOMOISES
triduno a me emerint, aut quoquo modo tenebunt. Hoc donum
approbavi ego, volui et concessi. Et ut ratum semper maneat ac
firmum licteris commendavi et sigilli mei impressione confir-
mavi. Actum apud Castridunum anno ab incarnatione Domini
millesimo centesimo nonagesimo septimo.
Archives Nationales, S. 3292, n° 48.
CXXXVI
1197.
Charte de Bouchard IV, comte de Vendôme, qui donne aux reli-
gieux de Fontaines un des bourgeois de Vendôme libre et
exempt de toutes redevances.
Ego Burchardus , cornes Vindocini , notum facere volo fideli-
bus universis quod dedi et in perpetuum concessi Deo et ecclesiœ
B. Mariae de Fontanis pro mea et patris mei omniumque ante-
cessorum et successorum meorum salute, unum de burgensibus
meis Vindocini liberum et quietum ab omni exactione sœculari,
et ab omni consuetudine ad meum dominium pertinenti quamdiu
fratribus de Fontanis servire et obedire voluerit, quem primum
et presentem Herbertum, scilicet fratrem Peregrini ad tune tem-
poris prœdictœ ecclesiœ abbatis, fratribus de Fontanis hoc
ipsum petentibus, assigna vi. Notandum vero quod si prenomi-
natus Herbertus vel morte, vel quoquo modo a servitio predic-
torum fratrum alienatus fuerit, ego vel successores mei alium
ad serviendum fratribus eisdem successive restituere tenemur.
Illi vero qui hanc elemosinam intemeratam custodire voluerint
in celis a Domino eternam percipiant retributionem, qui autem
viola verint judicium sine misericordia a Domino sibi retribui per-
timescant. Ut autem hoc ratum et firmum habeatur in perpe-
tuum mei confirmo muni mine sigilli. Testibus Raginaldo de In-
sula, Joselin Bocel, Roberto de Sancto-Cyro» Richardo presbi-
CHARTES VENDOMOISRS 169
tero, Willelmo Capa-Asini, Philippo de Malavoa , Raginaldo
H ai, Petro de Bosseio, Herveo de Cara et pluribus aliis. Actum
est anno gratiœ M.C.L.XXXXVII.
Biblioth. Nationale, D. Housseau, n° 2097.
CXXXVII
Geoffroy, vicomte de Châteaudun, approuve les donations
de Guillaume de Saint-Martin aux Templiers.
1199
Ego Gaufridus, vicecomes Castriduni, notum fieri volo uni-
versis, quod Villelmus de Sancto-Martiao et Archenbaudas de
Caramo , pro redemptione animarum suarum et parent u m et
predecessorum suorum, donant Deo et fratribus Templi quicquid
ipsi habent in Bella-Landa ; donant etiam fratribus, qui ibi ma-
nebunt, totum usagium in nemoribus suis hominibus etiam ip-
sorum ibi hospicia habentibus et bestiis ipsorum usuagium in
Britoneriis. Fratres habebunt tria arpenta ad edificandum her-
bergagium suum, homines ipsorum xx arpenta. In reliqua terra
que excoletur habebunt ipsi mediam partem campipartis et de-
cime, quam ipsi capient in grangia, in qua mediam partem mes-
sores habebunt ita quod nec in hominibus nec in terra alios ser-
vientes vel aliud servitium vel exactionem, vel talliam vel cor-
veiam amplius habebunt. Fratres ibi si voluerint stagnum edifi-
cabunt, quod proprium ipsorum cumpiscibus ipsiuserit. Siautem
molendinum ibi edificsiverint predicti milites, si mediam partem
in expensis molendini posuerint, mediam partem ibi habebunt ;
si nichilibi miserint nichil habebunt, utrumlibet autem fecerint,
nichil in stagno habebunt. Hujus rei testes sunt : Johannes de
Lavardino, Johannes de Posterna, Fulqueius de Azeio, Gaufri-
dus Roilleti, Johannes frater ejus, Hugo Mengeciarius et Minar-
dus filius ejus, Radulfus de Chauvigneio, Robertus Cemrnars,
Odo Beneventus, Garinus faber, Robertus faber, Neel péllipa*.
22
170 CHARTES TENDOMOISES
rius. Hoc concessit uxor Archembaudi et Philippus et Archem-
baudus ipsorum filii. Hoc concessit uxor Willelmi et Gaufridus
et Willelmus ipsorum filii. Hoc concessit Harduinusde Villa Por-
cherii, qui feodum quod habebat in predicta helemosina Deo et
fratribus Templi don a vit, concedente uxore sua et filiis suis. Hoo
concessit Willelmus de Buxeio, qui feodum quod habebat in ea-
dem helemosina Deo et predictis fratribus donavit, concedente
Benedicta uxore sua, et Petro et Willelmo et Philippo ipsorum
filiis, et Béatrice et Johanna filiabus ipsorum. Teste Willelmo
de Sancto-Martino et Gaufrido Roilleti, et Huberto Cruium et
Willelmo de Boloire, et Matheo de Boloire, Radulpho de Mar-
cheil, Matheo Roilleto, Willelmo de Bosco, Ernulfo de Avallio.
Et ut hoc ratum permaneret, ego de cujus feodo totum erat, ad
peticionem ipsorum hocmanucepi, et sigilli mei impressione mu-
ni vi. Teste Hugone de Poncaio, Gaufrido de Villeriis, Gauterio
de Gaudumvilla, Nevelone de Ulfino, et Roberto de Beevilla ne-
pote ejus, Gaufrido de Brulone, Raginaudo Grenaille. Actum
anno ab incarnatione Domini M0 C° XO IXv
Archives Nationales, S. 5001 B., n° 31, original en parchemin, sceau
perdu.
CXXXVIII
1199.
Hugues de Fontenailles fait un échange de terres de V aumône de
son beau-père Pierre de Fréteval, situées à Louestaut (1).
WAJVH90HÀ0
Hugo de Fontenellis et Gaufridus Dei gratia Gastinensis abbas,
totus fratrum conventus, omnibus ad quos littere iste pervene-
rint, salutem. Noverit universitas vestra quod ego H. de Fon-
tenellis anno gracie M0 C° nonagesimo IX0, in purificatione béate
Marie, in ecclesia de Loistaut, feci hanc elemosinam fratribus
(1) Louestault, commune du canton de Neuvyle-ltoy, arrondissement de
Tours.
CHARTES VENDOMOISES 171
Gastinete de elemosina patrui mei Pétri de Fractavalle (1 ) et
mea. Habebant in meditaria mea que est apud Loi strate, deci-
mam minam et II0 sextaria frumenti in molendino meo et I sex-
tarium frumenti. Hec omnia tradiderunt mihi fratres Gastinete
et ego donavi eis in perpetuum possidenda tria arpenta» unum
pratorum et II0 terre que feci eis mensurari apud Loistaut. Quod
ut ratum sit cirografo annotari et sigillis nostris fecimus con-f
firmari, ita quod in parte cirographi Gastinete est sigillum meum,
et in parte mea sigillum capituli Gastinete. Testes : Silvester
presbiter de Loistaut, Michael de Marson, Gaufridus et Herveus
de Aventiniaco, Robertus prepositus et pluresalii.
Arch.dip. cT Indre-et-Loire, H, 130, parchemin, sceau perdu.
CXXXIX.
1199, décembre.
Confirmation par Arthur, duc de Bretagne, comte d'Anjou et
du Maine, de toutes les donations faites à V abbaye de Per-
seigne, entr'autres de la métairie de Nourray et d'une maison
du bourg St-Bié de Vendôme.
Arturus, dux de Britannie, cornes Andegavensis, Cenoma-
nensis et Richemontis, omnibus Christi fideiibus presentem
cartam inspectons, salutem. Sciatis nos dédisse, concessisse et
presenti carta nostra in puram et perpetuam, liberam et quietam
eleemosinam confirmasse Deo et monasterio Béate Marie de Per-
senia...medietariam de Noerio (2),juxta Vendocinum, cum terris,
pratis, pasturis, cum omnibus et singulis pertinentiis ejusdem,
quam dédit eisdem in puram et perpetuam eleemosinam, liberam
et quietam Johanna, pie recordationis quondam comitissa de
(1) C'est la première fois que nous rencontrons ce Pierre de Fréteval. S'il
n'est pas membre de lu famille des seigneurs de Fréteval, il devait du moins
appartenir au pays Vendômois.
(2) Nourray, aussi appelé le Petit Perseigne, possède une précieuse église
du Xll* siècle, ses revenus s'élevaient en 1695 à 240 livres et en 1789 à 450 livres»
172 CHARTES VENDOMOISES
AJenchone (1) et domina de Bocheto,domum eorum sitam in vico
sancti Beati, in cas tel lo Vindocinensi, et illum scilicetqui dicto-
rum domum quocum que «modo tenuerit et possiderit in futurum.
... Actum est hoc anno Verbi incarnati millesimo ducentesimo
vigesimo primo, mense decembri (2).
Carlulaire de Perseigne, par Gabriel de Fleury, page 45 et 82.
$
CXL
Vers 1200.
L'abbé de Gatines fait abandon au chapitre du Mans de l'église
de Fontaines ^en Beauce) que Vévêque lui avait concédée.
LlTTERE ABBATIS ET CONVENTUS BEATE MARIE DE GaSTINA SU-
PER QUITACIONE ECCLESIE DE FONTIBUS.
Dominis et amicis in Christo karissimis decano, cantori,archi-
diaconis et archipresbyteris. omnique capitulo Beati Juliani
Cenomanensis, frater S., minister humilis, omnisque conventus
ecclesie Béate Marie de Gastina, salutem in Domino. Noverit
universitas vestra quod nichil reclamamus in ecclesia de Fon-
tibus, quam, assensu vestro, dominus episcopus nobis contu-
lerat et a donacione illa vos omnino absolvimus, ne de jure
patronatus illius ecclesie, quod spectare didicimus ad abbatem
et conventum Beati Karileffi, ipse abbas et conventus per nos
in aliquo disturbentur. Et, ut recolimus, Domino episcopo litte-
ras reddidimus, quas apud nos super hoc potuimus invenire.
Liber Al bus Cenomanensis, p. 419, n° DCXC1I.
(1) Jeanne de la Guierche, avait été inhumée dans l'église abbatiale de
Perseigne : « Le 12* (tombeau) proche le précédent est celuy de très noble,
dévote et vertueuse princesse Jeane (de la Guierche), comtesse de Vendôme
et de Chateaudun et dame duBouchet, seconde épouse de Monsieur Robert,
comte d'Aleoçon. C'estoit une princesse de grand mérite et qui aimait ce mo-
nastère et y a fait beaucoup de bien ; c'est elle qui a donné la terre du Petit
Perseigne proche Vendôme ». {Cartul. de N.-D. de Perseigne, préface, p. CV)-
(2) « Il faut qu'il y ait faute à la date, car Constance mourut en 1201 et
Arthur en 1202... » Il nous semble qu'on peut assigner la date de 1199. Note
a de l'éditeur au bas de cette charte.
CHARTES VENDOMOISES 173
CXLI
Vers 1200.
Charte de fraternité entre le chapitre de Chartres et V abbaye
de Saint-Georges.
De fraternitate abbatijE Sancti Georgii de nemore in
VlNDOCINO.
Venerandis dominis et amicis in Christo charissimis Gaus-
frido decano (1) et universo Carnotensis ecclesiœ capitulo, Gau-
dricus dictus abbas et conventus ecclesiœ Beati Georgii de Ne?
more in vero salutari, salutem,et fraternœ charitatis conjunc-
tos affectus. Gratulamur plurimum et exuJtamus in Domino
vobis gratias agentes affectuosas eo quod vestrœ sublimitatis
benegnitas in f ra ternit a tem vestram recipere dignata sit nostrœ
parvitatis humilitatem. Si qua igitur divina pietas nobis con-
tulerit bona operari quae summœ placeant Majestati, horum
omnium vos comparticipes fieri desideramus et concedimus, de-
crevimusque enim et statuto perenni confirmavimus nos pro
universitate vestra spécial i ter unum tricennarium annuatim
agere et diem anniversarium sequenti semper die post octavas
Assumptionis B. Mariée, tricennarium vero a festivitate hiemalis
beati Martini incipietur. Si vero obitum cujusquam vestrum
nobis nuntiare curaveritis depositionis officium ut pro domino
et fratre, pulsatis campanis solemniter agemus. Ut igitur quœ
dicta sunt omni anno a nobis impetravisse executione débita
peragantur in libro capituli hoc inseruimus et posteritati nos-
trœ semper inspiciendum tradidimus, praesentem vero cartam
hœc quœ dicta sunt continentem, sigillo nostrœ humiiitatis
munitam in pignus fraternitatis cum omni gratiarum vobis por-
rigimus actione.
Bibliothèque de Chartres, mss. 34. p. 311.
(1) Geoffroy de Berou doyen de 1106 à 1202, le seul doyen du nom de
Geoffroy.
174 CHARTES VBNDOMOÎSES
CXLI1
1200, octobre.
Jean d'Orléans donne ses droits sur la terre d'Epiers.
Ego Johannes de Aurelianis miles notum facio universis pré-
sentes litteras inspecturis quod ego et Elizabeth uxor mea, con-
cedentibus heredibus meis Johanne, Mathildi, Agnete et Maria,
pro remedio animarum nostrarum et antecessorum nostrorum
tledimus in puram et perpetuam eleemosynam, monachis Elemo-
*inœ Citterciensis ordinis, quidquid jurii habebamus in terra illa
quam Philippus de Epiera miles dictis monachis dederat in elee*
tnosynam quee vocatur Maysia de Tyliaco et j un et a est terrée
eorumdem monachorum de Ollenvilla. Et ut donum istud et
eleemosyna perpetuam habeat firmitatem présentes litteras si-
gîlli mei munimine fecimus corroborari. Actum anno Domini
M*CC*, mense octobri.
Publié dans le Bulletin de la Société Danoise, t. 4, p. 422.
CXLIII
1200.
« Jean, seigneur de Montoirc, amortit à V abbaye de Bourgueil tout
ce qu'elle possédait à Ingrandes, dans le fief dudit Jean, et
tout ce que le seigneur d'Ille y avoit donné à ladite abbaye
mouvant de son fief « salvo tantum exercitu suo » .
Biblioth. Nationale, D. VillevieilU : Trésor généalogique.
Cartulaire de V abbaye de Bourgueil, f. 336.
CHARTES VENDOMOISES 175
CXLIV
1200.
Lettres du roi Jean par lesquelles il donne en dot à la reine Isa-
belle son épouse les villes de Saintes, Niort. Saumur, la
Flèche, Beau fort, Beaugé, Château-du-Loir, Troo et leurs
appartenances.
Johannes Dei gratia Anglorum rex, dominus Hibernie, dux
Normaniœ, Aquitaniae et cornes Andegaviœ, archiepiscopis,epis-
copis, abbatibus, comitibus, baronibus, justiciariis, sençscallis,
baillivis et omnibus hanc car ta m visuris et audituris salutem.
Sciatis nos dédisse et concessisse Ysabelli, uxori nostrœ in do*
tem civitatem Xantonensem, Niortum, Salmurum, Fessam,
Beaufort, Beauge, Castrum Lydi et Troo (1), cum omnibus perti-
nentiis et libertatibus suis, et ut hoc stabile sit et firmum pre-
senti carta et sigilli nostri testimonio confirmavimus , testibus :
E. Burdigal. archiepiscopo, H. Xantonensi, J. Engolismensi,
R. Petrogorensi, J. Lemovicensi, episcopis, R. Watisford, epis-
copis, Ramnulpho, R. Licest, W. maresc. de Pinbrock, W. San
com. W. de Humet, conestabulario Normaniœ, R. Thesson,
Fulco Paganel, Gauf. de Ce lia, Ranulfus S. Eparchii, Ernaudus,
Renaudus de Bornes abbatibus, Fucardo de Rupe, Petro Ro-
bert. Land. Barbot, Guido Flamag, Segin Cendam. Datum apud
Chinonem XIII die augusti, regni nostri secundo anno (1200).
Biblioth. Nationale, D. Hoaueaa, t. ri, n° 2032 : « Ex Cartulario Pfailippi
Angl. Bibl. Sangerxnanae. »
(1) En 1194, le Cartulaire de l'Evèché du Mans, nomme un « magister Jo-
hannes^ archipresbiter de Troo. »
176 Chartes vendomoises
CXLV
1200
Nivelon de Meslay, seigneur de Fréteval, permet aux religieuses
de Saint-Avil de prendre du bois mort dans sa forêt de ChÂ-
teaudun.
Cartula usagii foreste de Lanneriaco.
Ego Nivelo de Mellaio notum facio universis ad quos présentes
littere pervenerint, me pro Dei amore et pro remissione pecca-
torum meorum et pro anima matris mee Gricie, monîalibus
Sancti Aviti, in foresta mea de Castriduno, unum asinum, qui
ter in die veniat honeratus, habendum ad capiendum curagium,
sicuti Philippus de Froovilla débet habere in perpetuum, conces-
sisse. Hoc concesserunt et voluerunt Aelicia uxor mea, Ursio,
Hugo, Gaufridus filii mei, et Margarita et Helisabeth et Philippa
et Aelicia filie mee, et Fulcherius et Matheus et Bernardus, fra-
très mei. Abbatissa vero, uni verso conventu suo consentiente,
unum ibi sacerdotem michi in perpetuum tenere concessit qui
pro anima matris mee et pro animabus omnium fidelium missa-
rum solempnia celebrabit. Ipso autem sacerdote defuncto vel
remoto, successor ejus ad me vel ad heredem meum veniet, qui
se predictum servicium facturum fideliter gagiabit. Simili modo
Aremburgis de Fresneio, concedentibus filiis suis, Gaufrido, Ne-
velo, Herberto, Odone, et filiabus suis Aelicia, Heloisa, Berta,
Juliana, in predicta foresta predictis monialibus unum asinum
qui ter in die veniat honeratus, imperpetuum habendum con-
cessit. Ego vero de cujusfeodo foresta movet, ad preces ipsorum,
predictis monialibus hoc ita tenendum manucepi, et ut ratum
permaneat scripto et sigillo meo confirmavi. Actum anno gratie
M«CC°.
Société Danoise, Cariai, tuas, de Saint-Avil, p. 52. La même année
Louis, comte de Blois et de Clermont « de eu jus feodo prediclam fores-
tam esse constat », approuva dans les mêmes termes la donation précé-
dente. (Ibidem, n° 53).
CHARTES VENDOMOÎSES 177
CXLVI
1200 (N.-S. 1201) janvier.
Robert de Lisle reconnaît les droits du chapitre de Chartres sur
La Ville-aux-Clercs, en particulier les droits d'usage dans les
bois de Lisle et de Mbrnais ; et de mouture dans le moulin dr
Fortunas.
De pace inter Capitulum et dominum de Insula super
territorio de desconfectura.
Ego Robertus, de Insula dominus, notum facio presentibus et
futuris quod, cum super febus quibusdam, ad territorium Des-
confecturœ pertinentibus, inter me et Carnotense Capitulum
controversia verteretur, comperiens quod ecclesiam vexarem
indebite, presertim cum res illas spper quibus litigium move-
ram per LX annos ecclesia possedisset, uni versa illa in integrum
que in litigium vertebantur, una cum filiis meis Raginaldo et
Goffredo, in Carnotensi capitulo abjura vi, et quod ab heredibus
meis idipsum ratum haberi facerem juramento firmavi. Que
ut dilucidius pateant ex ordine enumeranda decrevi. Canonicus,
qui precariam illam, nomine Capituli possidebit, donationem
ecclesie ejusdem ville, herberiagium, viridarium, nemus domui
contiguum, pratum per se habet, in quibus michi cum eodem
non aliquid est commune, nec in hiis que ad manum devenerint
sacerdotis, in minutis scilicet pecudum decimis et oblationibus ;
nec ego aut heredes mei in villa possumus habere herberiagium
aut in ea cum expensis hominum et detrimento jacere. Grangia
vero ad communes recipiendos redditus de comtnuni débet cons-
trui, in expensis canonici et meis aut meorum heredum. Cano-
nicus infurno furnerium instituet, me irrequisito, sed institutus
fidelitatem michi facietde jure meo michi, per manum prepo-
siti ejusdem ville, fideliter persolvendo. Similiter canonicus in
molendino malendinarium instituit, qui michi vel heredibus meis
de conservando jure meo, sicut predixi, fidelitatem parabit. De
23
178 CHARTES VENDOMOISES
molendini autem proventibus tercia pars erit mea vel meorum
heredum, tercia canonici, tercia prepositi, qui dirutum débet
molendinum reficere in nemore et platea ; et ego et canonicus
communiter illi debemus ligna necessaria providere si in iliîs
nemoribus meis in quibus homines ville suum habent usuarium
inveniri non possint, qui débet etiam suis expensis dirutam
stagni reficere calciatam. Prepositus etiam ville homo est ligius
canonici et feodum suum ab eodem habet intègre ; de mea vero
portione a me vel heredibus meis très sextarios annone et totidem
avene percipiet annuatim, per cujus manum universi ville reci-
piuntur redditus, prêter iila que ad manum presbyteri deferun-
tur. De jure canonici est placita sine me vel meis heredibus tenere
et omnes justicias majores et minores facere per se vel per pre-
positum ; de forefactis et de emendatis injuriis, que tamen a cano-
nico non fuerint emendata, ad me vel heredes meos débet me-
dietas devenire, et omnia forefacta usque ad LX solidos potest
canonicus condonare. Il la, vero que fuerint LX solidorum et
amplius sine me non potest remittere, immo mihi est vel meis
heredibus exinde medietas persolvenda ; nec potest ad recipiendos
redditus vel placita tenenda, vel jusficias faciendas, nisi solus
institutus prepositus qui homo est solius canonici, et ab ipso solo
de hiis que habet omnibus feodatus ; et nihil nobis débet prêter
fidelitatemde nostris redditibus fideliter persol vendis. Canonicus
item et omnes hospites territorii Desconfecture usuarium suum
habent in omnibus nemoribus meis citra Ligerum, prœterquam
in defenso Insuie et Morenesio, vivum videlicet nemus ad edi-
ficia construenda et mortuum ad ardendum, et pascua ad anima-
lia omnia, et pecudes et glandes et fogeriam. Porci autem omnes
de territorio Desconfecture ad submonitionem prepositi semel
in anno possunt pasnaiari ; et redditus pasnagii communes sunt
per médium canonico et michi, vel meis heredibus. Si quis vero
tantum très porcos vel pautonzes (sic) habuerit, pasnagium
eorum erit prepositi vel servientis de Pertico commune ; et in
fc recognitione usuarii habet serviens de Pertico, in crastinum Na-
talis, unum panem et uuum denarium de hostisia unaquaque.
Hospites autem tenentur communia blada, quamcumque in par-
CHARTES VENDOM01SES 179
tem voluerimus, ducere tribus leugatis terre, et tenentur etiam
adducere canonico nemus ad calefaciendum et a rd en du m et ad
grangiam, furnumet molendinum construenda. Si molere poterit
molendinus Desconfecture, omnes hospites ibi molent per ban-
num ; si autem non possit, ad molendina de Fortunesio molere
tenebuntur, et ibi per unum diem et unam noctem tantum ex-
pectabunt ; et, si infra hune terminum non possint molere, ex
tune quoeumque voluerint libère poterunt se transferre. Sa vero
eos ego vel heredes mei in alio molendino inveniremus molentes,
vel ab alio redeuntes, asinum possemus extra territorium Des-
confecture capere cum farina, sed in corpore hominis manum
mittere non possemus. In territorio vero Desconfecture nihil
prorsus possemus capere ego vel heredes mei, sed nec extra
territorium quod ad Desconfecturam pertineat possemus capere
nisi .ad presens forisfactione caperetur. Si redditus ville com-
munes aut homines aut eorum res impedirentur alicubi, maxime
cum libertates eorum, quas in vicinis castris easdem cum
hominibus nostris habent, defendere teneamur, nos libéra-
tioni eorum pro juribus intendere tenemur, et canonicus jus-
ticiam sancte ecclesie querere, qui relaxari non potest quousque
nobis et nostris fuisset hominibus plenarie satisfactum. Stagnum
autem nobis et canonico est commune. Si homines Desconfec-
ture blada nostra extra Desconfecturam duxerint, tenemur eis in
pane et vino providere. Si homines Desconfecture michi vel here-
dibus meis in aliquo forisfecerint, nisi ad presens forisfactum et
extra territorium Desconfecture capti fuerint, de eis per manum
canonici vel prepositi justiciam habebimus. Census et vende
michi vel heredibus meis et canonico communes sunt, qui etiam
per manum prepositi recipiuntur. Quod ut ratum perseveret et
firmum, ego et Raginaldus filius meus, scribi fecimus et sigillo-
rum nostrorum munimine roborari. Actum publiée in capitulo
Carnotensi. présente domino Raginaldo, Carnotensi episcopo.
et multis aliis tam clericis quam laicis. Anno gracie M0 CC°,
mense januario.
Bibl. nat., Livre noir, cart. 43, p. XV, v°. — Cariulaire de Notre-Dame,
par L. Merlet, t. 2, p.* 7.
180 CHARTES VENDOMOISES
CXLVIl
Vers 1201.
Robert de Lisle donne à Saint-Avit 10 sous de cens et une dîme
sur le moulin d'Arde et sur la pêche à Lisle.
De Insu la
r
Quoniam labilis est bominum memoria et posteri in risus re-
vocare cqnantur quod fecere predecessores, ego Robertus de
Insula notum facio presentem paginam inspecturis quod dono
et confirmo quidquid antecessores mei caritatis intuitu ecclesie
BeatiAviti et sanctimonialibus ibidem Deo servientibus dona-
verunt, scilicet decem solidos de censu Insuie, prima die domini-
ca Quadragesime recipiendos et decimam septimanam de mo-
lendino de Ardo, et dimidium décime piscium ad predictum
molendinum in bracis capiendum. Et ut hoc donum firmum et
stabile permaneat, sigilli mei munimine confirmo.
Société Dunoise, Cari, de Saint-Avit, n° 55, « copie informe et mo-
derne ».
CXLVIII , f
1201
Don par Aubry de Reims à l'abbaye de V Aumône d'un demi-
muid de froment sur la grange d'Ecoman pour faire des hos-
ties et de trois muids de vin pour la célébration des messes, sur
le cellier d' Aubry , à Ecorna n.
Ego Ludovicus, cornes Blesis et Clarimontis, omnibus notum '
facio quod Albericus de Remis, cum assensu Simonis filii sui,pro
salute anime sue dédit in perpetuam elemosinam abbacie de Ele-
mosina, que Cisterciensis filia nuncupatur, dimidium modium
frumenti de melioriquod in grangia stia de Escaumant (1 ) poterit
(1) Ecom*n (Loir-*t-Cher). ' •
CHARTES VENDOMOISKS 191
inveniri ad hostias facieudas (l),et insuper ad missas celebrandas
très modios de meliori vino, ad mensuram Blesensem,quod réci-
pient monachi in cellario Alberici apud Escaumant. De censu
eciam suo viginti solidos ad luminare majoris altaris quos in
crastino festivitatis Omnium Sanctorum ibidem récipient, et si*
gilli mei munimine confirmo, laudantibus et concedentibus Ka-
therina uxore mea, etfilio meo Theobaudo,et filia mea Johanna,
et fratre meo Philippo, et sororibus Àlargarita, Isabella. Quod
ut ratum maneat et firmum litteris commendavi, et sigilli mei
impressione confirmavi. Actum Castriduni annp gratie M°CC°
primo. Datum per manum Theobaudi cancellarii mei.
Arch. Nationale*, S, 3292, n° 42. vidimus du 7 janvier 1397, et n° 45,
vidimus en parchemin de 1247, 2 juin.
CXLIX
De 1190 à 1202
Bouchard de Lava rd in, comte de Vendôme, confirme de son sceau'9
Vaccord intervenu entre Foulques de Doure et le Chapitre du
Mans au sujet de la dîme de Doure dans le domaine de Lavardin.
DE DECIMA ET TRACTU DE DOURE.
B. Lavardin us, cornes Vindocinensis (2), omnibus ad quos
presens scriptum pervenerit, salutem in salutis auctore. Cum
inter capitulum Cenomanense, ex una parte, et Fulquerium de
Doure, mil item, ex altéra, super tractu décime de Doure que in
terra est domini Lavardini propria, diu contentio verteretur et
(1) Ces chartes Eucharistiques sont très rares. Nous en avons cependant
publié une autre datée de 1190, donnée par Geoffroy, seigneur de Lèves, en
faveur des moniales de Belhomer, par laquelle il donne deux setiers du
meilleur blé pour faire des hosties et un muid de vin de ses vignes pour
célébrer la messe : « duos sextarios mei io ris bladi, ad faciendum hostias, et
unum modium vini... unde missarum solemnia celebrentur. « Voix de N.-D.
de Chartres. — Voir aussi Journal de Verdun, janvier 1766, f* 56).
(2) Burchardus iv, primum in regione Vindocinensi dictus Lavardinus,
deinde cornes fuit Vindocinensis, ab anno 1190 ad 1202.
1Ô2 CHARTES VENDOMOISES
predictus F.,propterdamma multa que eidem capitulo intulerat,
et contumaciam ejusdem F., multotiens sententia excommunica-
tionis innodatus fuisset ; tandem, predictus F., in nôstra presentia
constitutus, recognovit tractum p redicte décime que ad jus Ce*
nomanensis ecclesie jarrr predicte noscitur pertinere, et se in illo
tractu aut décima nichil juris habere. Et si quid juris unquam
habuit in illo tractu aut décima, illud totum resignavit in manu
Willelmi de Sabolio, qui pro predicto stabat Capitulo, et jura vit
quod de cetero nullam molestiam Willelmo predicto aut capitulo
super tractu illo aut décima, per se aut per alios inferre presu-
met. Concedentibus Agnete, uxore sua, Fulqueio, filio suopri~
mogenito, et omnibus aliis, tamquam filiis et filiabus suis, et
fidem dantibus se in predictis tractu et décima nichil juris de
cetero reclamare. Predictus vero Willelmus de Sabolio sepe dicto
F. dédit centum solidos Cenoman. monete pro dicta recogni-
tione et resignatione. Testibus his : Michaele de Sabolio ; cano-
nico (1); Hugone de Pontiaco; Willelmo de Pontiaco ; Pagano de
Pontiaco ; Gaufredo de Sancto-Georgio-: Gofrido deFlota; Hame-
rico de Nube Mole; Frodone deFracta-Valle; Johanne de Pos-
terna ; Ph. de Maie noe (2 ; Herveo de Casa, etmultis aliis. Et ut
hoc ratum maneret, ad petitionem Fulconis predicti et F., filii
sui primogeniti, sigilli nostri munimine fecimuscommuniri.
Liber Albus Cenoman. p. 40, n° LXXVII et p. 400, n° DCLIII.
CL
1202.
Charte de Bouchard, comte de Vendôme, confirmant le don fait
par Jean, seigneur de Montoire, son petit- fils, aux religieux de
Fontaines, de 8 arpents de terre au lieu de Couture près la
porte occidentale de Montoire, en récompense d'un muid de blé
(1) Michael de Sabolio, canonicus Cenomanensis, testis fuit in quodam
actu anno 1192.
(2) Probabiliua légère Maie Yoe.'ïeu Haie-Voie.
CHARTES VENDOMOISES 1811
que Pierre de Montoire}son père, leur avait donné a prendre
sur les moulins de Lavardin, pour le repos de Vàme d'Agnès su
femme, fille du comte Bouchard. En outre il leur donne à per-
pétuité un bourgeois de Montoire.
Ego Burchardus, cornes Vindocini, notum facio fidelibus uni-
versis qui présentes litteras viderint vel audierint quod Jo-
haifnes, dpminus de Montorio, nepos meus (1), pro recompensa-
tisne uni us modii annonae frumenti scilicet et siliginis quem
Petrus de Montorio, pater suus, pro salute et remedio animœ
Agnetis uxoris suœ, scilicet meœ filiae, dederat ecclesiœ B. Ma-
riée de Fontanis in cujus cemeterio jacet sepulta, in molendino
de Lavardino annuatim habendum, dédit predictœ ecclesiœ de
Fontanis octo arpenta terrœ illius quœ vocatur Cutura et est
prope occidentalem portam de Montorio. Insuper quicquid juris
erat in eadem terra benignissime concessit. Junxit etiam abbati
Perrigrino (2) et fratri Stephano. Willelmum de Bolum qui sicut
solitus erat ei reddere XL solidos censuales pro predicta teneu-
ra ita jam nunc de ceteris fratribus de Fontanis singulis annis
persolveret, dominica videlicet prima post festivitatem omnium
Sanctorum. Praeterea dédit eis in perpetuum unum burgensem
apud Montorium, ab omni exactione et consuetudine temporali
liberrimum etquietumet assignaviteis Arnulphum Pictavensem
et ejus heredem, quamdiu procurationem idoneam poterunt pro-
videre vel exhibere prœscriptis fratribus de Fontanis, bis vel ter
in anno cum .quatuor equis equitantibus ; quod si non potuerint,
ad petitionem dictorum fratrum ipse Johannes de Montorio et
sui successores alium ad hoc idoneum assignabunt. Et non est
praetereundum quod ipse Johannes de Montorio fecit hoc do-
num fratribus de Fontanis jam supradictis apudLavardinum, in
mea presentia constitutus. Hujus rei testes sunt Amaurricus se-
{\ ) Xêpos : petit fils. Jean, fils de Pierre de Aratoire, était par sa mère
Agnès petit fils du comte de Vendôme. Bouchard IV.
(2) Pérégrin de Vendôme, abbé de Fontaines les Blanches, de 1134 à 12U*
a écrit une histoire de l'abbaye publiée en 185't par la Société archéologique
de U Toaraine. D'après une note de D. Housseau, Pérégrin avait un frère
du nom de Herbert. Voir, plus haut» la charte CXX XVI.
184 CHARTES VENDOMOISES
nescallus, Frodo de Fractavalle (1), Symon de Morteleria, Vil-
lelttms Ffellum, et plures alii. Ut autem hoc ratum sit et inteme-
ratum mei sigilli munimine praecipio roborari. Actum est hoc
anno gratiœ M° CC° II0.
i
Dom Housseau n° 2168. — Bibliothèque Nationale .
* K*
CLI
1202.
Jean, comte de Vendôme, donne à V abbaye de Gatines le droit
d'usage dans la forêt de Gatines.
Ego Johannes, cornes Vindocinensis, omnibus adquos présen-
tes litterae pervenerint, salutem in Domino. Sciant omnes
quod nos pro rédemption e animœ nostrae et Gofridi patris
nostri et omnium antecessorum et successorum nostrorum, et
omnium deffunctorum in perpetuam elemosinam dedimus abba-
tiœ Gastinetœ et fratribus ibidem Deo servientibus usagium
suum in Gastina, in bosco vivo et mortuo extra sepem et lacum
et defensum, dedimus et eidem abbatiee et fratribus pasnagium
porcorum suorum propriorum ; prœdicti vero fratres taie bene-
ficium attendentes nobis unam missam pro fidelibus deffunctis
singulis de cetero diebuscelebrari concesserunt, etc. Actum 1202
apud Vindocinum.
Archives dCIndre-el-Loir, H. 130, papier, copie du XVI11* siècle, incom-
plète.
(1) Nous avons déjà rencontré ce Frodon de Fréteval dans la charte pré-
cédente. Aucun lien connu ne le rattache a la célèbre famille de Fréteval.
CHARTES VfiNDOMOISES 185
CLII
1202.
Nivelon IV, seigneur de Fréteval, approuve la vente de Jupeau
à l'abbaye de Bonneval.
Ego Nivelo de Meslayo,dominus Fractevallis, omnibus notum
fieri desidero tam instantis temporis quam futuri quod Riche-
rius de Jupello et Havisia uxor ejus et fîlii eorum Mauritius,
Johannes, Fulcherius, Odo, et filia eorum Petronilla, et Havisia,
uxordicti Mauritii, et Christianus dicte Petronil le maritus, conce-
dentibus et volentibus ipsius Christiani et Petronille filiis Ro-
bino et Galterio, et filia eorum Havisia, totum tenementum
suum de Jupello unanimi consensu et pari voluntate légitima
vendiderunt venerabili viro Gerardo, abbati et monachis Bone-
vallensibus, et quia idem Richerius et Havisia uxor ejus et ipso-
rum heredes ex corporali conditione servitudiais mihi teneban-
tur obnoxii, et quia supradicta eorum possessio ad meum feodum
pertinebat, cum sine assensu meo non liceat eis hujusmodi fa-
cere venditionem, suppliciter me tanquam dominum obsecra-
runt ut hanc eis vellem concedere vendendi potestatem. Ego
vero, pro amore Dei et pro remedio anime mee et antecessorum
meorum, laudantibus et concedentibus Adelia uxore mea et filiis
meis Ursione (1), Hugone, et Gaufredo, et filiabus meis Marga-
reta, Adelina, Isabella, Philippa, Aelis et Persois, fratribusque
meis Fulcherio, Matheo et Bernardo, et sororibus meis Isabelles,
Philippa, Persois et Aelis, assentientibus etiam et volentibus
(1) « Ursio de Fractavalle et Paganus de Montedublello » paraissent
comme témoins dans une charte du 29 juillet 1203 donnée par Louis
comte de Blois confirmant les donations de son père Thibaud à l'abbaye
de Tjron : charte fausse d'ailleurs ou renouvelée dans les Archives de
Loir-et-Cher.
2k
186 CHARTES VENfcOMOlSES
Gaufrido de Melon, Odone de Lolon et Stephano Escuyerio, ad
quod idem feodum pertinebat, venditioni facte liberaliter assen-
sum probavi, etc. (sic). Actum anno gratie MCCII (1).
Bibliothèque Nationale, (mss. latin 17139, (Gaignières), p. 112.
CL1II
1202, N. S. mars 1203, Paris.
Maurice de Craon fait hommage à Philippe- Auguste pour tout
le temps quArtur sera en prison. Si Artur est délivré, Maurice
sera son homme, autant toutefois qu'Arthur ne violera pas les
conventions arrêtées entre lui et le roi de France. De plus
Maurice sera V homme de la sœur d'Artur, si cette princesse
est mariée au gré du roi de France, Philippe- Auguste s'engage
à ne faire ni paix ni trêve avec Jean sans Terre, sans y com-
prendre Maurice de Craon. Les mêmes engagements sont
contractés par Juhelde Mayenne, Guillaume des Boches, Ber-
nard de la Ferlé, Botrou de Monfort, le sire de Montoire, le
comte de Vendôme, Bobert de Pernai, Guillaume de Mauléon
et Geoffroy de Lusignan.
Mauricius de Creone, omnibus ad quos littere présentes perve-
nerint, salutem Noveritis quod feci karissimo domino meo
Philippo, i il us tri Francorum régi, hommagium ligium contra
omnes qui possunt vivere et mori, quamdiu Arturus, dux Bri-
(1) Nivelon, avec son fils Ursion, approuva en 1204 une antre vente par
RobtTlu* (de) Eeceliis de sa terre sise à Jupeau (Ibidem, p. 113). — Union III,
fils et successeur de Nivelon IV, confirma l'acte de 1202 par une charte datée
de juin 1213 (Histoire de Bonneval par Bigot, p. 82). Ce même Ursion en juin
1233 approuvait l'acte de son bisaïeul Ursion I qui en 1133 avait fait accord
avec les moines de Bonneval pour l'exercice de la justice : « placita ban-
nerie » à Bonneval et dans les villes voisines : « Actum anno Do mi ni
MCXXXI11, apud Carnotum » (Ibidem, p. 113). La charte publiée ci-dessus
donne l'énumération la plus complète des membres de sa famille.
CHARTES VENDOMOISES 187
tannie, in prisona erit. Si autem contingerit quod Arturus
liberaretur quocumque modo, et ipse a conventionibus que sunt
inter dominum regem Francorum et ipsum resiliret, ego cum toto
feodo meo ad dominum regem Francorum veniam, et ipsum
contra dominum Arturum bona fide juvabo et ejus homo ligius
remanebo. Quamdiu autem idem Arturus domino régi Fran-
corum conventiones suas tenebit, ego adherebo dicto Arturo
tanquam homo suus. Et quociescumque Arturus a pactionibus
quas cum domino rege Francorum habet résilient, tociens juvabo
dominum meum Philippum regem Francorum tanquam domi-
num meum ligium contra dictum Arturum, donec id domi-
no régi fuerit emendatum. Et si contingerit forte Arturum
mori, ego remanebo homo ligius domini régis Francorum. Si
autem rex Anglie maritaverit aliquam sororem Arthuri sine
consilio domini régis Francorum et baronum Britannie, ego si-
militer remanebo homo ligius domini régis Francorum. Si vero
ipsa consilio et voluntate domini régis Francorum et baronum
Britannie maritata fuerit, vult dominus rex Francorum ut ego
sim erga ipsam in tali pacto (i) in quali puncto essem erga Ar-
turum. Concessit autem dominus rex Francorum michi quod
non faciet pacem vel treugam cum Johanne, rege Anglie, sine
me, et has convenciones a Ludovico, filio suo primogenito,
creantari, ita quod durent inter dominum regem Francorum et
heredes suos, et me et heredes meos. Quod ut, etc. Actum
Parisius, anno Domini M0 CC° secundo, mense marcio.
Hoc idem fecit Juellus de Meduana,
Guillelmus de Rupibus.
Bernardus de Feritate.
Rotroldus de Monte Forti.
Dominus Montorii.
Cornes Vindocinensis.
Robertus de Petronaio.
Guillelmus de Ma Iléon.
Galfridus de Lezegnen.
(1) Peut-être puncto.
188 CHARTES VENDOMOISES
Catalogue des Actes de Philippe Auguste, par Léopold Delisle, Appendice
n° 752, p. 506.
Collection Duchesne 56, f. 339 (d'après le reg. 10 du Trésor des
Chartes, n° 11).
CLIV
24 août 1203.
« Don fait aux maîtres et frères de la Maison-Dieu de Ven-
dôme, par Jean, comte de Vendôme, pour le repos de son Âme,
de ses parents, prédécesseurs et successeurs, du droit de foire le
jour de la Nativité de saint Jean-Baptiste, pareille à celle des
moines de Vendôme (1) et de la faculté de posséder de quelque
manière que ce soit dans son fief les héritages qu'ils possèdent
ou pourroient posséder par la suite. Ce fut fait en présence de
Jean, archidiacre de Vendôme (2), Garin, doyen de Vendôme,
Tan de grâce 1203, le jour de saint Barthélémy (3; auquel on a
célébré pour la première fois l'office divin dans la Maison-Dieu,
en sa présence et celle de Jean, archidiacre de Vendôme, de
Pierre son chapelain, de deux marguilliers de l'église de Saint-
Georges, de Geoffroy de Vendôme, son oncle, de Barthélémy
Duplessis, Roulin de Marôilly, Bouchard de Saint-Amand et
plusieurs autres clercs et laïques.
Cartalaire de VHôtel-Dieu de Vendôme, n° 1 (Bibliolh. de Vendôme et Ar-
chives départementales de Loir-et-Cher).
CLV
1204.
Jean, sire de Montoire, Montorii, resigna entre les mains de
Barthélémy, son oncle, archevêque de Tours, tout le droit de
(t) Voir Carfnlaire de U Trinité, ch. DCXL.
(2) Jean, archidiacre de Vendôme de 1199 à 1206. Voir Archives Historiques
du Diocèse de Chartres, vol. V. Dignitaires de N.-D. de Chartres, p. 211,
(3) 24 août.
CHARTES VENDOMOISES 189
patronage quilprétendoit contre l'abbaye de Toussains sur l'é-
glise de Savonnîères par lettre de Pan 1W4, la 30* de Vépiscopat
dudit Barthélémy.
Arch.de Tabb. de la Toussaint à Angers, trésor 52.— D. Ville vieille ,
Trésor Généalogique.
CLVI
Août 1204.
Annexe faite à la maison Dieu de Vendôme par Réginald,
évesquede Chartres,dela chapelle de Saint- Jacques (1 )de ladite
ville, à cause de la piété que les habitans avoientfait paroître
dans Vincendie général de la ville, sur la démission du titulaire,
auquel par un autre acte du même jour il assigne soixante
sols de rente viaire sur lad. chapelle, si mieux n'aime en rete-
nir les revenus sa vie durant.
Auxdits actes est joint un vidimus de Vofficial de Chartres du
mois de décembre 1372 de lad. annexe avec attestation que les
seing et scel y apposés sont conformes à ceux des autres expédi-
tions dud. Réginald données dans ce tems-là.
Archives départ, de Loir-et-Cher, registre in-fol. : « Carlulaire de
V Hôtel Dieu de Vendôme », f.-l.
(1) Cette chapelle Saint- Jacques était donc plus ancienne que celle cons-
truite à coté d'elle par les frères de la Maison-Dieu. 11 est probable que c'est
de cette chapelle que sont les piliers aujourd'hui extérieurs de la chapelle du
Lycée. Pétigny dans son Histoire de Vendomois (p. 516 de la 2* édition) l'a
confondue avec la chapelle Saint Jacques du Bourbier. Mais cette dernière
n'a jamais appartenu à THôtel-Dieu. Elle était à la nomination des seigneurs
de la Salle de Vieux-Pont, qui l'avaient fondée. (Titres de la Jousselinière*
R. de Saint- Venant).
Voir plus loin un acte de 1452. C. M.
190 CHARTES VENDOMOISES
CLVII
Vers 1205.
Don à V abbaye de Fontaines-les-Blanches de 4 setiers de blé.
De IIIIot sextariis annone in decimis de Villers
Ego Gaufridus de Plesseio, archidiaconus Turonensis (1), om-
nibus ad quos présentes littere pervenerint no tu m facio quod
dilecta soror mea Agatha de Rupibus, mortuo Philippo filio suo
clerico, dédit et concessit inperpetuam elemosinam ecclesieBeate
Marie de Fontanis, inqua sepultus est, quatuor sextarios hiemalis
annone in décima sua de Vilerx pro anima ejusdem Philippi et
aliorum parentum suorum. Si vero in illa décima non fuerint
nisi quatuor sextariî, fratres de Fontanis illos percipient. Hoc
autem se servaturum Gervasius filius ejusdem Agathe fide cor-
poraliter prestita in manu Bartholomei de Plesseio avunculi
sui firmavit. Hoc etiam Bartholomeus frater predicti Gervasii
fideliter tenendum repromisit. Inde sunt testes : Johannes pres-
biter de Lunaio, Frodo Clericus, Bartholomeus de Plesseio et
Gervasius frater eius, Gauterius de Plesseio, Robertus Cordaille,
Flandina soror eiusdem Agathe et plures alii. Ut autem hec
elemosina rata sit et firma litteris commendavi et sigilli mei mu-
nimine robofavi.
Arch. de Loir-et-Cher \ parchemin. Etait scellé de deux sceaux.
CLVIII
1205.
A corde entre V abbaye de Vendôme et V archevêque de Tours
pour le droit de procuration à la Charte, à Saint-Saturnin
et au Ménil.
(1) Geoffroy du Plessis, archidiacre de Tours, frère de Barthélémy, parait
en 1205 dans la charte DCXLV du C*rtuUire de la, Trinité : « Ex parte Bar-
tholomei (de Plesseiaco) affuit Gaufridus, frater ejus, archidiaconus Turo-
nensis. »
CHARTES VENDOMOISES 191
LlTTERA DE XL SOLIDIS PERCIPIENDIS IN PRIORATIBUS DE CARTA,
_ •
de Sancto-Saturnino, de Meneil semel in anno quum tran-
s1tum facit per illas.
Bartholomeus, Dei gratia Turonensis archiepiscopus, omni.
bus qui présentes litteras viderint, salutem in Domino. Cum inter
nos et venerabilem abbatem Vindocinensem Hamelinum, super
procuratione nostra quam communi jure exigebamus a quibus-
dam domibus suis, scilicet de Carta, de Sancto-Saturnino, de
Meneil, in provincia nostra sitis, questio verteretur, dicto abbate
paupertatem et insufficientiam dictarum domorum allegante et
possessionem hujusmodi libertatis tempore predecessorum nos-
trorum habitam pretendente, tandem, bonis viris mediantibus,
ita pro bono pacis duximus moderandum quod, quando nos
vel successores nos tri, per partes illas transit um fecerimus, semel
in anno, ratione procurationis quadraginta solidos Turonensis
monete a qualibet ipsarum recipiemus, nichil ab eis amplius ra-
tione procurationis petituri, nisi receptionem in domibus ipsis,
si forte ad ipsas duximus divertendum. Quod ut ratum sit et
firmum présentes litteras inde conscribi mandavimus et sigilli
nostri munimine roborari. Actum Turonis anno gratie MCC°
quinto, ordinationis nostre XXXI, quo venerabilis frater nos-
ter Johannes Dolensis epîscopus in plena sinodo sedit in majore
ecdesia nostra Turonensi (1).
Carlulaire de Y Archevêché de Tours, par M. Loyseau de Grand maison
n*XLVII, page lit.
(1) La charte suivante du même cartulaire est un accord relatif au droit
de procuration pour les prieurés de Saint- Vincent du Mans, au nombre
desquels est compté celui de Souda/. « de Sodaio * (19 décembre 1265). Le
n* Ll énumère les prieurés et les abbayes qui payent procuration. Nous re-
levons les noms suivants : Abbatia S. Georgii de Nemore, prioratus de Vil-
Ja dei, intégras (c'est-à-dire 10 livres), prioratus S. Matbei de Carta, monasterii
Vindocinensis, XL solidos : capitulum S. Martini de Trou, intégra m ; prio-
ratus de Lavardino, Majoris Monasterii, X libras ; prioratus de Monte
Aureo. prioratus de Lunaio, prioratus de Selle, intégras. »
192 CHARTrS VENDOMOISES
CLIX
1205, juillet.
Charte par laquelle Jean de Montoire se constitue caution envers
Philippe Auguste, roi de France, pour Geoffroy Paluel d'une
somme de 350 marcs.
Ego Johannes de Montoire (1) notum facio omnibus ad quos
littere présentes pervenerint quod ego, erga dominum meum illus-
trem Francorum regem Philippum, me fideiussorem constitui pro
Gaufrido de Paluel, de ducentis quinquaginta marris, tali modo
quod nisi idem Gaufridus de Paluel eidem domino Régi et heredi
suo fideliter et légitime servierit, et nisi ipsi vel heredi eius vel
cuncto eorum nuntio litteras suas patentes deferenti fortericiam
suam de Montesor (2) tradiderit (3), ad magnam vim et ad
parvam (4), quotiens ab ipsis super hoc fuerit requisitus, ego,
infra quadriginta dies postquam ab ipso domino rege vel ab
herede eius vel ab eorum nuntio super hoc fuero summonitus
(1) Il s'agit de Jean IV, comte de Vendôme, le 1" de la branche de Mon-
toire, 1218-1240.
(2) Montrésor ou Beaumont, canton d'Indre-et-Loire, arrondissement de
Loches.
(3) Il s'agit d'un fief j arable et rendable, c'est-à-dire d'un, château que le
vassal était obligé de remettre entre les mains du seigneur lorsque celui-ci
était en guerre et que la forteresse du vassal pouvait lui être de quelque
utilité. Le terme de jurable désigne le serment particulier que le vassal
faisait à son seigneur de remettre son château entre ses mains toutes les
fois qu'il en serait requis. Ce serment était différend de l'hommage, et
n'était que pour la forteresse du vassal et non pour le fief (V. Ducange. Hist.
de S. Louis par Joinville, Dissert. XXX). — Philippe-Auguste venait de
conquérir la Touraine aur Jean sans Terre, et devait chercher à s'assurer
la fidélité de ses vassaux en exigeant que leurs forteresses lui fussent re-
mises en cas d'une nouvelle guerre.
(4) Formule fréquente quand il s'agit des fiefs rendables : Elle signifie que
le seigneur peut entrer dans le château avec une troupe nombreuse ou seu-
lement une poignée d'hommes (Ducange au mot vis et Hist. de S. Louis par
Joinville» ibid.).
CHARTES VENDOMOISES 193
eis gratum suum faciam (1) de ducentis quinquaginta marris.
Actum apud Chin[on], anno Domini M°CC°quinto, mense iulio.
Scellé en cire blanche sur lacs de parchemin d'un lambel à six pen-
dants.
Archive* Nationales J. 374, A. 9. Parchemin. — Teulet. Trésor des
Layettes des Chartes, I, p. 294. — Bulletin de la Société Danoise, 1889.
CLX
Juillet 1205.
Accord passé par Jean, comte de Vendosme, et Godefroy, vicomte
de Châteaudun, par lequel les arbitres convenus par lesdit
comte et vicomte arrêtent que la ville de Montdoubleau est des
fiefs liges de Vendosme et que ceux qui y possèdent terres
sont hommes liges des comtes de Vendosme.
Et que partie du bois du Boschet appartient au vicomte de Châ-
teaudun et Vautre partie aux comtes de Vendosme
Ego Jobannes, cornes de Vindocino, et ego Gaufridus, vice-
cornes Castridimi, omnibus qui présentes litteras viderint vel
audierint notûm facimus quod, cum varie fuissent contentiones
inter predecessores nostros et nos ipsos super hommagiis et
feodis et rébus aliis, tandem mediantibus nobilibus viris Herweo
tune comité Nivernensi et Sulpicio domino Ambarie (sic) et aliis
sapientibus viris, inter nos compositum et pacificatum est in
hune modum. Ego Gaufridus, vicecomes Castriduni, recognosco
et verum est quod turris et castrum et tota villa de Montedoblel
est de feodo ligio comitis Vindocini et inde homo sum ei ligius et
de omnibus pertinentiis que ad feodum dicti comitis pertinent
in castellania dicti castelli.
Fert etiam eidem comiti hommagium ligium de Boscheto (2) et
(1) Gr&lum, caution, promesse, sûreté, créance, le même que Creuntam
(Du Cange au mot Creantare -- (Notes de Mi Ch. Bouc h et).
(2) Il s'agit du Petit-Bouc het, près Saint-Mard du Cor, (R. de Saint- Ve-
nant;)
25
t
I
194 CHARTES VENDOMOISES
de feodo Sancti-Medardi ; fert eidem comiti hommagium sicut
predecessores mei domini Sancti Carileffi predecessoribus g us
fecerunt.
Ego vero Johann es cornes Vindocini illam partem nemoris
quod dicitur Faiboschetum (1), que pars de jure mecontingebat,
quam dictus vicecomes patri suo obligatam pro centum marchis
a pâtre meo dicebat, dedi eidem vicecomiti et concessi in aug-
mentum feodi sui de Boscheto, scilicet ad quod feodum Boscheti
pertinet ne m us illud,et hoc ei garantabo (sic), sicut feodum meum
de Stagio ligio (sic), apud Vindocinum, quod, ratione feodi de
Boscheto, ab eo requirebam. Ita statutum est quod quamdiu
mater dicti vicecomitis vixerit et terra m tenebit, non movebo
super hoc vicecomiti questionem. sed a matre ejus vel a marito
suo, con voluero,hoc requiram, et quicquid cumea vel marito ejus
fecero nec michi nec ipsi vicecomiti faciet prejudicium, quin quan-
do terra de Boscheto ad ipsum vicecomitem devenerit in statu
in quo ipse modo est michi respondere sufficienter teneatur,
salvis sibi et michi omn:bus nostris hinc et inde rationibus.
Sciendum etiam quod cum hec pax et predicta hommagia
facta fuerint apud Montem Trichart, ego G, vicecomes Castri-
duni, ex condicto, apud Vindocinum veni, recolens ibi coram
comité et quam plurimishominibus suis omnia que facta fuerant
apud Montem Trichart, ita quod nullum fieret prejudicium
eidem comiti vel heredibus suis quin ego et heredes mei predicta
faciamus hommagia sepedicto comiti vel heredibus suis apud
Vindocinum. unde movent feoda memorata. Sub his testibus ;
Raymundo abbate Sancti Karileffi, Gauf. archidiacono Turo-
nensi, Guidoneet Willelmo Corpin (2), Theobaldo DudumJolio,
Dracone Fez ver, Hugone de Ambaria, Gauf. Roillie, Barthol. de
Plesseiaco, Bochardo de Sancto Amando, Baldoino de Rupibus,
Petro de Turne, Roscelino de Manbelleriis, Willelmo de Sancto
(1) Le Fiot-Bouchet, commune de Romilly (R. de # Saint- Venant).
(2) Il faudrait plutôt écrire Turpin. Les Turpin, Guy et Guillaume, étaient
à cette époque seigneurs de Saint-Amand et de la Roche-Turpin (Titres de
la Roche-Turpin et de la Grand'Maison de Saint-Amand. R. de Saint- Ve-
nant).
CHARTES VENDOMOISES 195
Martino, Radulfo de Marchilleyo, Odone de Sancto Amando,
Gauf. de Gravia, et aliis quam plurimis tam clericis quam laicis.
Ut autem superius dicta in viol a ta permanerent in perpetuum
presenti scripto fecimus annotari et nostrorum sigillorum mu-
nimine roborari.
Datum est hoc anno gratie M0 CC° V°, mense julii. »
Archives Nationales K. 27, n° 38. Sommaire dans Tardif, Monuments
historiques, n° 735.
CLXI
Juin 1205. •
Franchise accordée aux Templiers de la ville du Temple près
Mondoubleau, de plusieurs coutumes et droits onéreux.
C1ROGRAPHUM.
In nomme Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. Ego Gode-
fridus, vicecomes Castroduni, notum facio omnibus tam futuris
quëm prœsentibus quod prœtentio erat inter me et fratres mili-
tiœ Templi super hœc : Ego dicebam quod fratres militiœ Te m pli
non poterant ducere homines suos de Villa Templi ultra volun-
tatem ipsorum hominum pro aliqua corvea, vel aliqua re alia,
extra castellaniam Mondubleii nisi per me. Dicebam etiam quod
dicti fratres Templi non poterant habere furnum infra ambitum
herbergagii sui de Templo nisi per me, et quod ipsi fratres Tem-
pli non poterant facere vel habere stalla in villa Templi nisi per
me, et quod ipsi fratres sœpedicti non poterant extrahere a
terra fogeriam in terris et in nemoribus meis ad usagium et
pastum pecudum suarum nisi per me. De his pretentionibus,
assensu et voluntate Adeliciae uxoris meœ et concilio prœdictœ
uxoris, facta est propositio pacis in hune modum, quod ego, ex
amore Dei et remedio animée meœ, Adeliciœ uxoris meœ et Gau-
fridi filii mei et Hugonis patris mei et matris meœ et omnium
antecessorum meorum, dedi et concessi in perpetuam elemosi-
nam fratribus militiœ Templi quod ipsi poterunt homines suos
de villa Templi ducere ubicumque voluerint sine calomnia mei
196 CHARTFS VENDOMOISES
vel heredum meorum, et quod ipsi fratres Templi poterunt ha-
bere furnum infra herbergagium domus suœ de Templo solum-
modo ad panem suum coquendum, ad proprium usum fratrum
suorum et familiarium suorum. In illo autem furno nullus homo
de villa Templi poterit panem suum decoquere, exepto quod si
m
forte furnus de villa Templi diruatur ; quotiens furnus de villa
Templi diruetur, totiens homines de villa Templi habebunt li-
centiam decoquere panem suum in furno domus fratrum per
quindecim dies, donec furnus de villa reedificetur. Idem etiam
furnus de curia fratrum habebit chaufagium suum in nemoribus
meis sicut et furnus de villa Templi habet. Idem etiam fratres
Templi habebunt fougeriam intra terram et extra terram in
nemore meo, quod vocatur Defensum extra parvatn curtim, ad
usum omnium bestiarum domus suœ de Templo, et ad usum
viginti vaccarum et decem porcorum domus suœ de Arida- Villa.
Habebunt etiam ipsi fratres Templi stalla sua in villa Templi,
sine calumnia roei vel heredum meorum, ad omnes cibosibi ven-
dendos et emendos, ad corporis humani nutrimentum perti-
nentes, exceptis annonis, equis, jumeatis, asinis, bobus, vaccis,
porcis et suibus et arietibus et ovibus suis. In prœdictis quoque
stailis non poterunt aliœ res vendi quam predictœ. Omnia hœc
prœdicta ego Godefridus vicecomes Castroduni, laudante et
gaudente Adelicia uxore mea, dedi et concessi in perpetuam
elemosinam fratribus militiœ Templi quidquid ibi habuerim, ni-
hilque ibi retinens, prœter prœdicta etiam dicto modo terminata.
Ego igitur Godefridus volo et concedo quod villa Templi rema-
neat in toto statu in quo erat in tempore quo prœdictœ conten-
tiones inter me et fratres Templi inceperunt, salva pace prœ-
taxata. Quod ut in perpetuum stabile sit et firmum, im-
pressione sigilli mei presentem cartam confirmari precepi.Datum
anno ab incarnatione Domini millesimo ducentesimo quinto,
mense junio.
Archives Nationales, S. 5001 B., n° 5. L'original en parchemin était
scellé en cire verte sur lacs de soie blanche et rouge. — Copie dans les
mss. de l'abbé Simon, qui ajoute : f Sigillum Godefridi vicecomitis
Castroduni. — Abbé Métais, Etudes et Documents, IV, p. 224.
CHARTES VENDOMOISES 197
CLXII
1205.
Jean II, comte de Vendôme, confirme le don fait A V ah baye de
Fontaines-les-Blanches, du bois vif et mort à prendre dans la
forêt de Gatines et d'un bourgeois de Vendôme, libre de toutes
redevances.
Ego Johann es, cornes Vindocini, notum facio fidelibus uni ver-
sis quod pro amore Dei et pro mea meorumque salute concedo
et Jaudo atque confirmo donum comitis Bulchardi, avi mei (1)
dilecti, quod dédit in elemosinam Deo et ecclesie Beate-Marie de
Fontanis ad omnes usus sue domus que est in loco qui modo
dicitur Incrementum, et prius vocabatur Gutta, boschum vide-
licet vivum in Gastina, quantum necesse fuerit, et mortuum ad
calefaciendum, ita tamen ut metas et sepem et defensum non
capiant. Preterea concedo predicte ecclesie et fratribus de Fon-
tanis in perpetuum unum burgensem quem idem Bulchardus
cornes- dédit eis apud Vindocinum liberum et quietum ab omn
exactione seculari et ab omni consuetudine ad meum dominium
pertinente, quarodiu fratribus de Fontanis servire et obedire
voluerit. Notandum vero quod quotiens eorum burgensis vel
morte vel quoquomodo a servitio predictorum fratrum alienum
fuerit, ego vel successores mei alium ad serviendum eisdem fra-
tribus successive restituere tenemus. Illi vero qui hanc elemo-
(1) Le mot Avut, plus explicite et plus vrai employé ici et dans la charte
DCL du Cartul, de la Trinité, datée de 1207, n'était pas exclusivement usité
pour désigner le grand-père ; le mot avuncalut, par opposition à nepo*. petit-
fils, parait avec la même signification dans la charte CLXXXIII du Cariai*
BlesoU de MM : « Ego Johannes, Vindocini comitatum jure adeptus heredi-
tario, dilecti avunculi et predecessoris nostri dicti B. comitis... elemosynam
concessimus. » Rappelons enfin que Jean II appelle Jean Ier, père de Bou-
chard IV, son abavus (Charte de la Char ité-aur- Loire, datée de 1206).
C'était par droit héréditaire, comme fils de Geoffroy, que Jean II succé-
dait à son aïeul Bouchard, « son prédécesseur ». 11 parait comme comte de
Vendôme pour la première fois plus haut ch. CLIV et dans le n" DCXL du
Cartulairc de la Trinité.
196 CHARTES VENDOMOISES
sinam intemeratam custodire voluerint, in celis a Domino eter-
nam percipiant retributionem. Qui autem violaverint judicium
sine misericordia a Domino sibi retribui pertimescant. Ut autem
hoc ratum et illibatum perpetuo perseveret litteris commendo
et sigilli mei munimine roborari precipio. Actum anno gratie
M0 CC# quinto.
Archiva de Loir-et-Cher. Carton de Fontaines-les-Blanches, parche-
min scellé en cire verte sur lacs de cuir, d'un sceau équestre galopant
à gauche, le cavalier tenant un bouclier de la main gauche.
CLXUI
1205.
Traité par lequel le sieur de Villeruchç assigne sur sa terre dud.
lieu un muid de froment de rente pour et au lieu du champart*
que l'abbé de Saint-Laumer avoit droit de prendre sur sa dite
terre de Villeruche.
Ego Robertus de Insula et Reginaldus filius meus notum faci-
mus omnibus tam futuris quam presentibus quod, cum inter do-
minum et venerabilem abbatem Sancti Launomari Blesis, ex una
parte, et Paganum Thesaurum de Villa Rusche militem, ex altéra,
contentio verteretur super quibusdam terris de Villa Rusche in
quibus ecclesia Beati Launomari mediam partem campipartis
percipiebat, et P. miles ejusdem terrée partem non minimam sibi
adpropriasset, cujus medietatem jam dictus abbas ad ecclesiam
suam pertinere asserebat,tandem mediante magistro Raginaldo,
prœposito Sancti Salvatoris Blesis, et aliis bonis viris, compo-
suerunt sub hac forma. Prœdictus siquidem abbas et monachi
Blesis, in omnibus terris quasprœdiximus, mediam partem cam-
pipartis sicut ipsi petebant per manum proprii servientis sui
quem ibi habebant quiète et pacifiée in perpetuum percipient,
nec sine serviente monachorum mediam partem campipartis
quae preefatum militem contingit eidem militi licebit absportare.
Prœterea sepedictus P. miles pro dampnis ecclesise Sancti Lau-
*
% #
CHARTES VENDOMOISES 199
nomari illatis pro prœdictis contentionibus pacifiée sopiendis,
unurn modium frumenti boni et legalis ad mensuram Vindoci-
nensem ejusdem monasterio assigna vit in grangia sua de Villa
Rusche singulis annis in festo omnium sanctorum reddendum,
et quiète et pacifiée in perpetuum percipiendum. Quod si de mi-
nus bono frumento reddendo inter eos contentio oriatur, sex de-
nariis minus valens quam carius in foro Vindocinensi vendetur.
Praedictus P. frumentum reddet ecclesiae Sancti Launomari lit
ita inter eos omnis discordia sopiatur. Si vero prœfata grangia
de Villa Rusche vel guerrarum distructione vel incendio vel aii-
quo casu vastaretur, saepedictus. P. miles et ejus successores
prœdictum modium frumenti in pramominato termino sœpedicto
ecclesiae reddere tenebuntur ; vero quia terra praedicti militis de
Villa Rusche ad feodum nostrum pertinere dignoscitur, adpeti-
tionem ipsius, compositionem istam manucepimus, et sigillorum
nostrorum appositione fecimus communiri. Actum Blesis apud
Sanctum Launomarum, anno gratiae millesimo ducentesimo
quinto.
Archives de Loir-et-Cher, Cartulaire de Saint- Laumer, p. 625.
CLXIV
Juillet 1205.
Accord entre Vévêque de Chartres et Nivelon de Meslay
en faveur des habitants de la Ville-aux-Clercs.
R.Dei gratiaCarnotensis episcopus,universis hujusrei noticiam
casu quolibet habituris in Domino salutem. Noverit universitas
vestra Nevelonem de Mellaio virum nobilem cum capitulo Car-
no tensi super dampnis et injuriis hominibus de iJesconfetura
illatis in hune modum transegisse. Dictus Nevelo concessit ho*
minibus de Desconfetura herberiagium de Gratelou et de Corbi-
gneto in perpetuum habendum, omnibus pecudibus ad eosdem
hommes pertinentibus, exceptis ovibus de pascendo et etiam
• »
200 , CHARTES VENDOMOISES
porcis sine ferro et filicem cum fascicula sine falce et baculum
pastoris de omni arbore, excepta quercu, et filice cum herba si-
mul crescente, collo et quadrigadeportandam, et harciamde om-
nijarbore, excepta quercu, ad filicem simul cum herba crescente
ligandam, et canem in vinculo, si bestie cum custode inveniantur
in sua defensione a pastore IVor solidos exiget pro emenda. Si con-
tencio exinde oriatur secundum usum et consuetudinem patrie
terminetur. Si evadit sine custode bestia, nulla inde sequitur
emenda. Si ad tallitionem vendiderit ne m us de Gratelou vel de
Corbigneio, ab illa parte ces atribus annis et dimidio abstinebunt.
Preterea idem Nevelo concessit predictis hominibus prata de-
functi Raginaldi prepositi et quamdam stagni partem ad com-
munem pasturam Stagnum quoque reparandum sine contradic-
tione, ita quod in eo piscari non poterit sine consensu clericorum
vel prepositi. Hoc concessit uxor et filii et filie, fratres ipsius et
forestarii, Odo scilicet de Basochiaet Petrus Godin et ejus uxor;
et si Petrus Godin prefatus homnibus dampnum intulerit pro
hac causa, prenominatus Nevelo illud restituere tenetur. Idem
etiam Nevelo jura vit in capitulo Carnotensi publiée, tactis sacro-
sanctis reliquiis, hec omnia se fideliter observaturum. Quod ut
débita in posterum gaudeat firmitate, ad petitionem sepedicti
Nivelonis confirmavi et presentem paginam sigilli mei caractère
communivi. Datum Carnoti anno gratie MCCV, mense julii.
Bibliolh. Nationale, Mss. 5185», f* 180,
CLXV
1205.
Accord entre Geoffroy de Chàteaudun et les Templiers
sur leurs droits respectifs dans la forêt de Bouche t,
ClROGRAPHVM
In nomine Patris et Fîlii et Spiritus Sancti, ego Gaufredus
Castriduni vicecomes, notum facio omnibus tam futuris que m
CHARTES VENDOMOISES 201
presentibus quod contentio eratinter meetfratres militie Templi
super his: Frptres militie Templi dicebant sehabere suum usum
in faio Boscheti sibi et hominibus suis, vivum nemus ad herber-
jamentum ipsorum fratrum ad Materaz et hominum suorum, et
mortuum nemus ad chaufagium fratrum et suorum hominum,
et pasturagium ad omnes pecudes suas, et pasnagium suis porcis.
Contentio autem ista assensu et consilio Adelicie uxoris mee et
prudentum virorum pacificata est in hune modum : Ego reco-
gnoscoquod fratres Templi et hominessui habebant jus suum
in contentionibus predictis, ideoque volo et concedo quod fratres
Templi habeant vivum nemus in faio Boscheti ad proprium usum
herberjamentorum suorum de Materaz, et pasnagium ad suos
porcos et fougeriam intra terram et extra. Quando autem fratres
Templi exciderint vivum nemus, nisi illud infra unum annurn
et unum diem miserint in opus, ego ubicumque illud invenero
potero totum capere,exceptis centum solidatis.sineemendatione, |
quam ego inde faciam ipsis fratribus vel ipsi fratres mihi. Ho-
mmes vero fratrum de Materaz habebunt mortuum nemus in
faio Boscheti ad omnem usum suum et fougeriam ad colligendum
super terram et pasturagium omnibus suis pecudibus et pas-
nagium suorum porcorum. Nec fratres nec ipsi homines sui in
nemore prefato habere poterunt capras, nec hedos ; fratres etiam
et ipsi homines fratrum mihi quictaverunt illud vivum nemus
quod ipsi homines habebant in nemore supradicto. Ego autem
Gaufredus vicecomes Castriduni, laudantibus et concedentibus
Adelicia uxore mea et heredibus meis Gaufrido, Adelicia et
Isa bel la, pro anime mee remedio et parentum et antecessorum
meorum, hec omnia supradicta Deo et fratribus militie Templi
et eorum hominibus dedi in perpetuam elemosinam et concessi
et garanti re manucepi. Quod ut in perpetuum stabile sit ac fir-
mum litteris commendavi et sigilli mei impressione confirmavi.
Actum anno incarnationis Dominice millesimo ducentissima
quînto.
Archives NalionçiUs, S. 5001 B.,n° 25. Original en parchemin, scellé
d'un sceau en cire verte, sur soie rouge. Voir la reproduction du sceau
dans Abbé Métais, Etudes et documents, IV, page 226.
20
202 CHARTES VENDOMOISES
CLXVI
1206, (A. S. 1205), 27 mars.
Aveu de V église de Sargé au Chapitre du Mans.
Die lune post annuntiationem béate Marie, anpo Domini
MCCV0, jurayit.... ecclesie de Cergeio, presentibus magistris
Guillelmo de Criagiis, Phillippo Romano, presbiteris, Johanne
de Cergeio, Guidone.... Quod ecclesiam de Cergeip advocabit a
capitulo et non ab alio, et quod porciones et res alias quas ca-
pitulum habet in dict.... observabit, et quod contra non veniet
per se vel per alium ullo modo.
I Cartel, de TBvéchi du Mans, par M. B. de Broussilloo, n' 157, p. 23.
CLXVI1
2 novembre 1206.
Bulle d'Innocent confirmant les possessions de l'abbaye de
V Aumône, entre autres celles du Vendômois.
Innocentius episcopus, servus servorum Doi, dilectis filiis Ay-
merico abbati monasterii Eleemosinee Cisterciensis ejusque
fratribus tam prœsentibus quam futuris, in perpetuum. Religio-
sara vit a m eligentibus apostolicum, etc.. In quibus bœc propriis
duximus exprimenda vocabulis : locum ipsum in quo monasterium
prœfatum situm est cum pertinentiis suis, pratis, terris, vineis,
hortis, sylvis, aquis, pascuis et pasturis, grangeam Oslenvillœ,
grangiam Montiscalvi, grangiam Rocherii, grangiam Putei Mo*
relli, grangiam Brueriœ, grangiam Buzay, grangiam Pertici,
grangiam Aremberti, grangiam Gagnarderiae, grangiam Caprae-
montis,terramMarconii,donum et vineasde Magduno, donujn,
CHARTES VENDOMOISES 203
vineas et prata de Gastiniaco, domos et terras Sodobrii, domum
Blesensem, domum et vineas Castriduni, domos et vineas Firmi-
tatis, domum et vineas de Chareto, domos et vineas et cellaria
apud Vindocinum etmolendinum de Charriscum omnibus perti-
nentes suis. Sane laborum vestrorum quos propriis manibus aut
sumptibus colitis tam de terris cultis quara incultis sive de hortis
et virgultis et piscationibus veâtris vel de nu tri mentis animalium
vestrorum nullus a vobis décimas exigere vel extorquere prœ-
sumat etc..
Ego Innocentius Catholicee ecclesiœ epîscopus sa.
Ego Petrus Portuensis et S* Rufinae epîscopus ss.
Ego Joannes Albanensis epus ss.
Ego Johannes Sabinensis epus ss.
Ego Nicolaus Tusculanua epus ss.
Ego Guido Prœnestanus epus ss.
Ego Hugo Ostiensis et Veletrensis epus ss.
Ego Petrus tituli Sanctae Ceci liée pbr card. sa.
Ego Cynthius tituli S. Laurentii in Lucina pbr card. ss.
Ego Goffridus tituli Sœ Praxedis pbr cardinalis, ss.
Ego Cinthius tit. SS. Johannis et Pauli pbr card, ss.
Ego Rogeriys S0 Pudentianœ tit. Pastoris pbr card. ss.
Ego Stephanus tit. S. Chrisogoni pbr card. ss.
Ego Gregorius tit. S. Georgii ad vélum aureum diaconus
card. etc..
Ego Gregorius tit. S. Theodori diaconus card. etc..
Ego Odo tit. SS. Sergii et Bacchi, diac. card. etc..
Datum Laterani per manum Joannis, Sanctee Mariée in Cosme-
din diaconus cardin. et S. R. E. cancellarii, 1111° nonas novem-
bres, indictione VIIJI, incarnationis dominicœ anno MCCVI,
pontificatus vero dorqini Innocentii papœ III anno VIIII0.
Mss. 1008, p. 510, Bibl. de l'Arsenal.
204 ctaARTFS Vendomoises
CLXVIU
Septembre 1206.
Jean //, comte de Vendôme, confirme le don de son bisaïeul
Jean I d'une somme de 10 livres à prélever sur le minage de
Vendôme, en faveur de l'abbaye de la Charite'-sur-Loire.
Ego Johannes, cornes Vindocinensis, notum facio tam prae-
sentibus quam futuris quod ego concedo, laudo, confirmo illas
decem libres quas Johannes, aba vus meus,bonae mémorise vene-
randus cornes Vindocinensis, ecclesiœ Beatee-Mariœ de Cari-
tate in perpetuam eleemosynam contulit. Et volo, sicut prœfa"
tus Joannes abavus meus, et Burchardus cornes, filius ejus,
institueront, ut in minagio meo Vindocinensi sumantur praefatœ
decem librœ, centum videlicet solidi, in festivitate sancti Mi-
chaelis, et centum in Pascha annuatim. Et ut hac carta firmi-
tatis robur obtineat, eam sigilli nostri munimine roboravimus.
Hanc confirmationem viderunt et audierunt : Hamelinus abbas
Vindocinensis, Herveus prior, Gaufridus eleemosynarius, Gau-
fridus de Vindocino avunculus meus, Radulphus de Marcheil,
Gaufridus de Insula, Andréas Rupenon. Actum est hoc apud
Vindocinum anno Incarnationis Dominicse MCCVI, mense sepi»
tembri.
Ménage, Histoire de Sablé, p. 47. — Cartalaire de la Charité-sur- Loire,
par Lespinasse, ch. 96.
CLXIX
Décembre 1206.
Nivelon de Fréteval approuve une vente faite au Chapitre
de Chartres.
Ego Nivelo dominus Fractevallis notum — quod dilectus et
fîdelis meus Hugo de Vilais miles — confessus est se, assensu
CHARTES VENDOMOISES 205
Eremburgis uxoris sue et filiorum suorum Jocelini, Symonis, et
filiarum suorum Johanne, Agnetis, Eremburgis et Aeline, et
Odonis fratris sui, et Marie sororis sue vendidisse Capitulo cam-
pum unum terre in territorio de Vilais pro 47 # 10 s. — Ego de
cujus feodo laudo — atque meî sig. munimine confirmo, 1206,
mense decembri.
Bibliothèque Nationale, Mss. 51851 f. 6 et 367, avec le dessin d'un sceau
triangulaire, à l'orle de merlettes; f SIGILLVM : NIVELONIS : DE :
MELLAIO. »
CLXX
1207.
Don par Jean, comte de Vendôme, et Sulpice d'Amboise, au
prieuré de la Hubaudière.
Ego Johannes, cornes Vindocinensis, et ego Suplicius, domi-
nus [Ambian.] notum facimus tam presentibus quam futuris
quod Buchardus, cornes Vindocinensis, et Hugo dominus Am-
bian. predecessores nostri, spiritu pietatis inducti, dederunt in
perpetuam helemosinam Deo et fratribus ordinis Grandimontis,
locum quemdam in foresta Gastine, qui locus vocatur Hubau-
deria, quem ipsi fratres circuierunt et signa verunt fossatis. De-
derunt eciam totum nemus cum fundo terre et quicquid infra
loci illius ambitum continetur, concedentes eisdem fratribus
ipso nemore uti pro vol un ta te sua et perpetuo possidendum (1).
Ego autem Johannes, cornes Vindocinensis, et ego Suplicius,
(1) Les deux autres chartes donnent quelques variantes : « ... in Gastina,
qui dicitur Hubauderia, et quam dam partem nemoris cum fundo terre,
quam ipsi circuierunt fossatis circa locum illum. Ego... » (Charte 2).
« ... In Gastina, qui vocatur Hubauderia qui locum circuierunt ipsi
fratres fossatis et signaverunt, et ipsum nemus quod in fundo terre predicti
loci est, et quicquud intra locum illum continetur, penitus concesserunt
eisdem fratribus libère et in perpetuum et pacifice possidendum, tam ad
facienda edificia sua quam ad o[mnia] ea que ipsis fratibus vel ordini suo
fuerint necessaria. Ego... » (Charte 3*).
206 CHARTES VENDOMOISRS
dominusde Ambian., attendentes supradictos fratres in dicto
loco degentes oracioni et servicio divino intentos, attendentes
eciam locum illum valde strictum (al. destrictum) et minus suf-
ficientem fratribus, pro nostrarum et predecessorum ac succea-
sorum nostroruin remedio animarum, dictam helemosinam et
donum augmentavimus, dantes in puram et perpetuam helemo-
sinam aliam [partem] nemoris, predicto loco contiguam cum...
quicquid... clausuras quas in... a ugment adonis dicti fratres
in signum fecerunt, ita quod nec in ipsa parte, nec in loco sepe-
dicto, nec in quolibet aliquid de cetero reclamare, concedentes
has donaciones predictis fratribus possidendas perpetuo libère
et quiète, et quod nemus dictarum donacionum extirpare quo-
cienscumque voluerint, poterunt vendere quibuslibet, aut donare
et terram excolere et de ea et ejus fructibus facere quicquid
volent (1). Ut autem donum predictorum Buchardi, comitis Vin-
docinensis, et Hugonis, domini Ambian., predecessorum nostro-
rum, et nostrum pariter ratum et stabile perpetuis temporibus
perseveret, presentem paginam sigillorum nostrorum munimine
in testimonium et robur perpetuum, fecimus consignari. Testibus
hiis : G. de Vindocino, Bartholomeo de Pleseiz, Radulpho de
Marcheiz, Willelmo de Noie, Imbaudau de Jai (al. le Jay) Gile
berto de Gis, Folconede Insula. Actum apud Hubauderiam,
anno gratie M0 CC00 sexto.
Trois chartes originales en parchemin, scellées chacune de deux
sceaux perdus. — Publiées dans les Archives de Cogner, p. 292, par
l'abbé Denis.
(1) ... Eisdem fratribus donum illud augmentavimus et dedimus aliam
partem nemoris, quam si militer signa verunt fossatiset circa locum dictum
Ut autem (Charte 2*).
« ... Eisdem fratribus donum illud augmentavimus, dantes eis aliam par-
tem nemoris, quam ipsi fratres circuierunt fossatis si militer et clauserunt,
sine reclamatione alicujus vel quereîa, et concessimus hanc donationem
predictis fratribus possidendam libère et quiète, eodem modo quo et prima
donatio data fuit et concessa. Ut autem.... » (Charte 3*).
CHARTES VBNDOMOISKS 207
CLXXI
1207
Cession par le vicomte de ChAteaudun du droit d'usage dans le
bois de Faye- Bouche t par acte passé à Mondoubleau.
De Romiliago
Res mundane cum mundo transeunt nisi robur recipiant a
voce testium, aut testimonio litterarum. Noscant autem uni-
versi tam présentes quam posteri quod cum quedam esset con-
tentio inter Gaufridum vicecomitem Castridunensem et sancti-
moniales Sancti Aviti de Castriduno, que dicebant et pro certo
asserebant se babere in Faio-Boschet prioratui suo de Romme-
liaco, et hominibus ejusdem ville et territorii ibidem adjacentis,
calefagium, scilicet nemus mortuum, et bestiis pasturam. Ego
vero vicecomes Castriduni, pietatis intuitu et bonorum virorum
consilio,volens discordiam ad pacem revocare, ex assensu et vo-
luntate uxoris mee Adelicie vicecomitisse, sororis comitis Niver-
nensis, concedentibus et volentibus heredibus meis, Gaufrido
filio meo et Helisabeth et Adelicia et Johanna filiabus meis, pro
remedio anime mee et antecessorum meorum, prefato prioratui
et ejusdem dominii totis hominibus, in predicto nemore habere
concessi boschum mortuum ad calefagium eorum et hominum
suorum'et pasturam bestiis, et hec libère et quiète in perpetuum
possidere. Affluerunt cum fieret istud donum multi viri quorum
sunt nomina subarata : Robertus villicus, Robinus Normand,
Gaufridus capellanus, Judicael, Raginaldus, sanctimonialium
capellani, Robertus Rosere, Hugo de Pleoneor. Actum publice
apud Montem Dupplicem a tempore Ade abbatisse, Luciana
tune temporis in prioratu illo manente. Et ne possit super hoc
oriri calumpnia vel contradictk), ego Gaufridus vicecomes pré-
sentent cartulam sigilli mei munimine roboravi. Anno incarna-
tionis dominice millesimo ducentesimo septimo.
Société Danoise, Cari. mss. de Saint- Avit, n° 72.
208 CHARTES VENDOMOISES
CLXXII
1206
»
Jean //, comte de Vendôme, ratifie l'accord survenu entre le*
moines de la Hubaudière et Gautier Boillée ou du Bouillis,
au sujet d'une dîme assise sur la métairie de Selommes.
Johannes, cornes Vindocinensis, omnibus présentes litteras
visuris, salutem et dilectionem. Noveritis quod fratres et domus
de Grandi monte de Hubauderia possidebant quiète et pacifice
decimam de meditaria de Solomis, de donatione defuncti Jo-
berti de Pruleio et heredum suorum, et quum Galterius Roillei,
qui de dono heredum supradicti Joberti supradictam medietariam
possidebat, decimam de predicta meditaria non reddebat, sicut
débet predictis fratribus et domui, fratres de domo de Hubau-
deria et Galterius Roillei venerunt ad pacem et concordiam quod
fratres supradicti et domus, pro scambio décime, de cetero re-
ciperent annuatim, in meditaria de Solomis, tria sextaria fru-
menti, et tria sextaria avene, reddenda in festo sancti Remigii.
Et ut hoc ratum et firmum permaneat ex parte et petitione Gai-
terii présentes litteras sigilli mei munimine feci sigillari. Actum
anno gratie millesimo ducentesimo sexto.
Archives départementales de ta Sarthe, original sur parchemin, sceau
perdu. — Publié par M. l'abbé Froger, Bulletin de la Société Archèol da
Vendômoiê, 1893, p. 38.
CLXXIII
1207
Charte de Barthélémy du Plessis, donnant à V Aumône quatre
sommes de raisins dans ses vignes, ou, à leur défaut, sur ses
dîmes de Vendôme.
Ego Bartholomeus de Plessiaco omnibus tam presentibus
quam futuris notum facio quod ego, amore Dei et pro remedio
CHARTES VENDOMOISES 209
animée mes etparentum meorum, ad preces et petitionem Flan-
drine, karissime sororis meœ, concedo monachis Elemosinœ
Cisterciensis ordinis, quatuor summas racemorum in vineis
eorumdem monachorum singulis annis percipiendas et in per-
petuum possidendas. Si autem pars decimœ meœ quam in vineis
monachorum dictorum capio non sufficeret ad supradictam sum-
mam racemorum perficiendam, de alia décima mea quam apud
Vindocinum possideo perficientur. Quod ut ratum permaneat et
firmura litteras commendavi et sigilli mei munimine roboravi.
Actum anno gratiœ MCCVI1.
Publié dans le Bulletin de la Société Danoise, t. rv, p. 422.
CLXXIV
Donation par Letitiajcmrhe dePhilippe de Montoire,d'une dîme de
Savonnier es, en faveur de V Aumône de Saint-Maurice de Tours,
Ego Letitia, quondam uxor Philippi dominiMontorii, omnibus
presens scriptum inspecturis, salutem in Domino. Noverit uni- %
versitas vestra quod pro salute anime meœ et filiorum meorum,
dedi in perpetuam eleemosinam et concessi pauperibus domus
Eleemosinariœ Beati Mauricii Turonensis, decimam interritorio
de Salvoneria, quam a Philippo Gusbertis ab heredibus suis
emeram et pro XV annos et eo amplius possederam pacifiée et
quiète. Donationem vero istam posui in manu bonœ mémorise
Godofredi archiepiscopi Turonensis qui fratres supradictœ do-
mus per manum propriam décima investivit.
Actum anno gracie millesimo duocentesimo septimo.
Presentibus : Archibaldo archipresbytero Angeri ; Rotberto
de Passavant ; Lamberto sacerdote ; Matheo Peloquin ; Joatine
majore de Veignero ; Gamo quadrigario et aliis pluribus. Ut au-
tem haec donatio firmior permaneat, présentes litteras sigilli
mei munimine roboravi. — Sign. Godfredi.
Bulletin de la Société Archéologique de Touraine, année 1871, page 125 ;
charte portant le n° IV, des Pièces justificatives de Y Histoire de tAssu*
tance publique à Tours, 1871, p. 78 à 156.
27
210 CHARTES VENDOMOISES
CLXXV
1208, octobre.
Donation faite par Jean de Montoire à V Aumône de Saint-Maurice
de Tours de la dîme de Savonnières.
Ego Johannes dominus Montorii, notum facio omnibus pré-
sentes litteras inspecturis, quod ego concessi pauperibus domus
Eleemosinariœ Beati Mauricii Turonensis, in puram et perpé-
tuant eleemosinam, quamdam decimam bladi et vini, quam
Letitia, avia mea, emerat et eisdem pauperibus caritative dona-
verat apud Savonerias annuatim capiendam, pro redemptione
animée meœ et parentibus, posteris et nurus mes et omnium
parentum familiorum meorum. In cujus rei memoria, présentes
litteras eisdem pauperibus duxi indulgendas sigilli mei munimi-
ne roboratas.
Actum anno Domini millesimo duocentesimo octavo, mense
octobris.
Bulletin de la Société Archéologique de Tour aine, année 1871, page 126,
charte portant le n° V et faisant suite À la précédente.
CLXXV1
Vers 1*208.
Confirmation par Hamelin, évêque du Mans, du don fait par
Gautier de Souday à V abbaye de Saint-Vincent du Mans de
la dîme située au-delà du Coëtron à Souday.
De Donatione quarumdam decimarum a Galterio
de Souday factam.
Hamelinus, Dei gratia Cenomanensis ecclesiae humilis minis-
ter, omnibus ad quos istae litterae pervenerint salutem in Do-
mino. Universis volumus fieri manifestum, quod Galterius, do-
CHARTES VENDOMOISES 211
minus de Sodaico miles, cognominatus abbas, dédit et concessit
abbatiee Beati Vincentis Cenomanensis et in manu nostra resi-
gnavit dimidiam partem intègre duarum partium decimae suée
de ultra Quoitron, et dimidiam partem exemplorum quee in eo-
dem feodo fient, eleemosinee titulo possidendam. Cujus autem
datigratia dédit prefata abbatia prœfato militi viginti libras Ce-
nomanenses, et ut ad commune grangiœ monacborum omnis
intégra décima attrahatur, hoc coram nobis jusjurandi relligione
firmavit dictus miles observandum. Hoc concessit Isabella uxor
ejus, et Aalix filia ipsius. Quod ut melius et firraius observetur
sigilli nostri impressione presentem paginam fecimus roborari (1).
Archivée de l'église de Souday.
4 CLXXVII
Vers 1209.
Jugement arbitral reconnaissant les droits des religieux de Saint"
Vincent sur deux habitants de Souday.
De Villicaria duorum mansionarium de Soudai
Universis sancte matris Ecclesie filiis ad quos presens scrip-
tum pervenerit, Raginardus dictus abbas Sancti KariJeffi (2) sa-
lutem in Domino. Ne labatur fidelium memoria licteris annotare
decrevimus quod contencio que vertebatur inter abbatem Sancti
Vicencii (sic) Cenomanensis, ex una parte, et Gauterium mili-
tem, cognominatum abbe de Sodaio, ex altéra, super villicaria
quam petebat de duobus mansionariis, videlicet Garino Chalo-
pin, et Richilde Lagrione, contra monachos Sancti Vincencii Ce-
nomanensis sibi de jure spectare, in hune pacis modum est
sedata : Abbas etmonachi Sancti Vicencii Cenomanensis, et dic-
tus Galterius ad suam pectitionem, post multas litigationes cr>
(1) La charte donnée par Gautier de Souday est identique et porte la date
de 1208 avec le sceau du chevalier. Toutefois celui-ci ne porte point
son surnom d'abbé, et son fils n'est pas dénommé. « Omnibus... ego Galte-
rius de Soldaico salutem... Sigilli mei caractère feci roborari, anno incar-
nati Verbi millesimo ducentesimo octavo. » Registre de U fabrique de Souday.
(2) Raignault U, abbé de Saint-Calais, 1203-1226.
212 CHARTES VENDOMOISES
ram judicibus Redonis, in nos compromiserunt, ita quod nos
sacramentalegaiium hominum etmulierum super hoc recipimus.
Nos autem receptis sacramentis plurimorum hominum et mu-
lierum et fide corporali facta dicti Gaulterii, dictos abbatem et
monachos Sancti Vicencii Cenomanensis in veram possessionem
misimus de villicaria prenotata, et ne in posterum oriatur ca-
lumpnia idipsum fecimus sigilli nostri munimineroborari.
. Bibl. du Mans, Mss. n° 95, Car/ai. de Saint-Vincent, fol. 91 et 92. Archive*
delaSartheH.M.
CLXXVIII
1209
Répartition des droits respectifs des moines de Saint-Calais et du
seigneur de Souday
De Villicaria et de decimis molendinorum et de duobus
mansionariis de souday
Cirographum
Universis Christi fidelibus ad quos littere iste pervenerint ma*
gister C. archidiaconus, domini Cenomanensis officia lis, salutem
in Domino. Causa rçcordationis et memorie constare volumus
universis quod contencio que vertebatur inter abbatem et mona-
chos Beatî Vincencii Cenomanensis, ex una parte, et G al ter u m
de Sodai militem, cognominatum abbé, ex alia, super fenatori-
bus, willicaria, decimis molendinorum, et duobus mansionariis
apud Sodai, Hugonis Forttruant (sic) et Aales, et aliis capitulis
inferius designatis in hune pacis modulum est sedata. Itaque
villa de Sodai remansit monachis cum prefactis (sic) duobus
mansionariis, quita et libéra in elemosinam ab abbate de Soday
et ab eius heredibus ab omni exactione, scilicet fenatoribus,
villicaria, et omni gravamine in perpetuum possideoda (1).
(1) Ce passage : « Itaque.... possidenda » est cité dans le dictionnaire de
Du Cange aut mot ViUicMrU.
' CHARTES VENDOMOISBS 213
Excepte» quod ipse G. albanos habebit et corpus latronis totum
nudum per manum prioris, quia monachi habebunt omnes sai-
sinas et cantalla (cartalla) que cum latrone poterunt reperiri.
De quibusdam vero nundinis quas ipse G. de suis dominis ad-
quisivit,et monachi in sua villa eas esse nolebant,tamen compo-
sitione ista concesserunt quod nundine erunt de cetero apud
Soday, in cimiterio et extra, et ipse G. dédit eisdem monachis
decimam nundinarum intègre in elemosinam, et monachi habe-
bunt fidem eorum qui nundinas récipient et custodient quod
iura monachorum légitime observabunt, hominibus ipsorum mo-
nachorum quietis, emendo et vendendo per totum feodum de
Soday ab omnis costuma et vexatione imperpetuum. Si vero
homines monachorum eisdem nundinis forifacerent, vel quod
eis esset aliquid forifactum, monachi haberent curiam et emen-
das suorum hominum, et G. vel sui heredes haberent curiam et
emendas extraneorum, ita quod si contencio verteretur inter
homines monachorum et aliquos extraneos, monachi et prœfa-
tus G. ad curiam tenendam pariter convenirent ; prœterea ipse
G. habebit de quolibet mansionario ville annuatim per manum
prioris auxilium unius diei ad bezia molendinorum ad bladum
reparanda, in quibus molendinis tam factis quam faciendis per
totum feodum de Sodai monachi habent duas partes décime et
presbiter terciam, illis per fidem interpositis qui custodiam ha-
bent molendinorum, quod se erga monachos légitime contine-
bunt. Ipse autem G. villicariam habet in mansionariis extra ci-
miterium (1) sed in terris quas monachi colent vel colère fece-
rint, prœfatus G. nullam habebit mestivam nec sui heredes vel
rem alia ad culturam pertinentem, nisi super mansionarios ha-
bentes duos boves vel plures et ab eis qui duos boves non ha-
*
buerint nichil poterunt extorquere, et ab eis qui habuerint duos
boves vel plures, ipse G. habebit iuxta consuetudines patrie sua
jura ; insuper ipse G. tenetur reddere annuatim VI denarios cen-
suales de sua grangia et bretescha (2) ad festum beati Pétri ad
■
(1) Ce passage : « Ipse autem G.... ci miterium » est cité par Du Cange au
même endroit.
(2) Ce mot est cité dans Du Cange, sous la signification de *ng*r et apen-
lis, au mot Bretachise.
» •
214 CHARTES VENDOMOISES
vincula monachis supradictis, et ipsi monachi de herbergeroento
de Soday tam de parte illa que est in cimeterio quam de parte
que extra est, nullam debent dicto G. vel suis heredibus redibi-
tionêm, et de tribus caritatibus quas ipse G. annuatim habebit
de monachis, scilicet panem, vinum, et roissolas, ipse easdem
roissolas(l) dédit eis in elemosinam et quitavit. Si forte per ho-
mines monachorum esset injuria allata domino G., cognominato
abbé, monachi haberent eos juri testantes nisi ipse vel eius ser-
viens poterunt eos ad forfactum in sua villicaria extra cimiterium
reperire. In villa vero Soday sunt IIIIor platée in quibus mo-
nachi nichil possunt reclamare, scilicet Gerandi Cortillier, Bro-
cin, Guidonis quadrigarii et Johannis Pipant. At ut melius et
firmius observetur, sigillo curie Cenomanensis fuit sub cirogra-
pho hec compositio confirma ta, et ad maius robur prefatus G. ap-
posuit sigillum suum in parte cirographi monachorum, et mo-
nachi in parte ipsius G. sigillum sui capituli apposuerunt.
Actum anno gracie M°CC°IX°.
Bibl. du Mans, mss. n° 95. — Cartul. de Saint-Vincent, XIIIe siècle,
Fol. 35, v° et 36.
CLXXIX
1209.
Nourray, donné en 1W9 par Jeanne de la Guerche, dame du
Bouchet, veuve de Hugues, vicomte de Chàteaudun (2), à l'ab-
baye de Perseigne. s appela le Petit Perseigne (3).
Voir Bulletin de la Société Danoise, t. VIII, p. 93, où se trouve une note
semblable sans indication de source.
(1) A ce mot Du Csnge cite encore la présente charte : la Boissole ou Rois*
seule* était lyie sorte de gâteau ou de gaufre.
(2) Le Nécrologe de Perseigne, publié dans les Mémoires historiques sur
Alençon et ses seigneurs par Odolant Desnos, contient le renseignement sui.
vant : « Item est ensépulturé dans ce chanceau le corps de dévote dame et
très noble madame Jehanne, autrefois comtesse de Vendôme et de Chàteau-
dun, et dame dudit Bouchet. > Elle ne fut point* comtesse de Vendôme,
mais d'Alençon^
(3) « Le Petit Perseigne, terre connue sous le nom de Nourray en Vendô-
mois, était une donation de la femme de Geoffroy Heurte vent * (CariuUirc
de Perseigne, par M. Gabriel Fleury, p. XLV, note.
I
CHARTES VENDOMOISES 215
CLXXX
1209.
Accord entre Geoffroy Taillepied et les frères de V Hôpital Saint-
Jean de Jérusalem au sujet de V hospice d'Ableinville.
Ego Raginaldus, Dei gratia Carnotensis episcopus, tam pre-
sentibus quam futuris notum facio quod cum discordia verteretur
inter fratres Hospitalis Jérusalem, ex una parte, et Gaufridum
Tallepei, ex altéra, super quibusdam hostisiis in hospitio prefati
G. de Ablanvilla positis, de quo videlicet hospitio predictus G.
tenetur reddere fratribus Hospitalis duodecim nummos censuales,
in festo sancti Remigii, in hune modum sopita est, quod predicte
hostisie per ipsum G. posite et ponende in predicto hospitio fra-
tribus Hospitalis, predicto G. concedente, pacifiée rémanent, sed
unaqueque hostisia persolvet duos solidos predicto G> in festo
S. Remigii, et duos nummos domui Hospitalis in festo Omnium-
Sanctorum. Tota justicia remanet domui Hospitalis, et consue-
tudines et mortalia, more predicte ville de Ableinvilla. Si vero
predicti hospites predicto G. censum suum in predicto termino
reddere noluerint, per manum hospitis jus accipiet usque ad
quinque solidos ab unoquoque hospite, de quo predictus G. ré-
el a mabit. Cirotece et dimidium venditionura predictarum hosti-
siarum prefato G. rémanent. Et si hostisie vacue vel vastate fue-
rint, et predictus G. censum non habuerit, domui Hospitalis
remanebunt aliis hospitibus tradende, ita quod superveniens
hospes prefato G. censum persolvet de preteritis annis in quibus
non habuerit. Et si fratre^ Hospitalis pro tradendis hospiciis
mercedem acceperînt, dimidium predictus G. accipiet. Quod ut
ratum permaneat presenti scripto sigilli mei impressione mu-
nito ad petitionem parti um roboravi. Actum anno gracie mille-
simo ducentesimo nono.
Archives Nationales, S. 5000 A, n° 47.
216 CHARTES VENDOMOISES
CLXXXI
Mai 1209.
Don par le vicomte de Châteaudun de tous ses droits
sur le fief de Boursay.
GOFFRIDUS VICECOMES CaSTRI DuNÏ MONIALIBUS SANCTI AvTTI
DIMITTIT JUS ChARRERIjE ET BIEGNII APUD BuRSETUM
♦
Ne labantur simul cum lapsu temporis que geruntur in tem-
pore, scripti soient memoria perempnari. Noscant autem uni-
versi tam présentes quam posteri quod ego Gauffridus vice-
cornes Castri Duni qui per XV dies habebam charreriam et
totidem biegnium in communi feodo de Burseto, assensu et
bonorum et discretorum virorum consilio et voluntate Aalisiœ
(Alicie) vicecomitissae uxoris meœ (1), volentibus et concedenti-
bus Goffrido filio meo et filiabus meis Elizabeth, Aalisia, Joanna
et Agnete, et maxime pro reraedio animée meœ et antecessorum
meorum (2) in perpetuum hec omnino quittavi. lta quod ille qui
cum charuca terram colet, tenebitur micbi vel heredi meo sex
solidos Dunensis monete annuatim reddere, et qui charucam
non habuerit très solidos, in dia Ascensionis Domini apud Mon-
tem Duplicem, in domo prepositi ejusdem ville, et sic apredicto
charreio et biegnio immunes remanebunt. Ille vero qui charucam
habuerit et terram suam colère voluerit, alienam locare nec
mutuo recipere poterit, nisi per unum diem in annum tantum-
modo. Sed si forte contigerit quod summa dicte pecunie ad pre-
fixum terminum non solvetur, ille qui summam suam non red-
diderit, in crastino dupplum reddet, et super illum deficientem
aut super res suas serviens meus capiet dupplum illud. Exceptis
autem preposito et medietario et molendinario abbatisse et
(1) La charte pour le prieuré de Romilly, datée de 1207, donne un rensei-
gnement plus complet : « assensu et voluntate uxoris mee Adelicie viceco-
mi tisse sororis comitis Nivernensis. »
(2) Alibi : « predictum Charrium et biegnium, »
CHARTES VENDOMOISES 217
monialium Sancti Aviti, et molendinario Robertide Meso ;sed
si forte medietarius vel molendinarii nominati alienam terra m,
nisi tantummodo propriam terram dictarum monialium et duas
oschas terre molendinis adjacentes cum charuca coluerint, de
eadem terra sicut alii censum nominatum michi reddere tene-
buntur. Et ne possit aut debeat super hoc oriri calumpnia vel
contradictio, ego Gaufridus vicecomes presentem cartuiam si-
gilli mei munimine roboravi. Actum publice in aula mea apud
Cergetum, anno Domini M0 CC° nono, mense maio (1).
Société Danoise, Car lui. mss. de Saint- A vit, n° 73. — Bibl. de V Arsenal,
mss. 1008, p. 344, pour la lro partie seulement et la date, ainsi quelle
est publiée dans le Bulletin de la Société Dunoise, VIII, p. 93.
CLXXXII
1209 août.
Accord entre les Templiers et Hugues Vallin au sujet
des droits féodaux de Gros-Chêne.
J. Dei providentia abbas Sancte Genovefe et ejusdem ecclesie
prior, universis presens scriptum inspecturis. salutem. Cum
auctoritate apostolica fratres Hospitalis Jherosolimitani ex una
parte, et Hugo Vallinus ex altéra, coram nobis comparassent
pro causa que inter ipsos vertebatur super quibusdam redditibus
ville de Grossa Quercu (1), videlicet censibus vinearum et pra-
torum, oblite, terragii, venditionis terrarum et vini consuetudinis
et quibusdam aliis, consilio proborum virorum mediante, as-
sensu partium, sopita est discordia in hune modum, videlicet
quod omnes consuetudines, redditus. census vinearum, prato-
rum, oblite, terragia, venditiones terrarum et vini consuetudo
ad domurn Hospitalis venient et fratres Hospitalis vel eorum
serviens pro dicto Hugone partem suam tradent terminis assi-
(1) Raignaud de Mouçon, évèque de Chartres, a donné une confirmation
de cette charte à la même date.
(2) Gros-Chène, paroisse de Busloup* canton de Droué.
28
218 CHARTES VENDOMOISES
gnatis. Et ultra terminum non tenentur fratres ei redditus
observare. Et si aliquod infortunium evenerit, non tenentur
fratres eidem redditus restituere, et si omnes redditus habere non
possint communiter, perdent fratres Hospitalis et dictus Hugo.
Insuper de omni forisfacto ab hominibus Hospitalis predicto
Hugoni illato, per manus Hospitalis predictus Hugo vel ejus
hères jus accipiet, sed de omni jure in curia Hospitalis adjudi-
cato, et supradictus Hugo accipiet dimidium et non plus. Tota
vero justici.a ta m ville quam territorii erit Hospitalis. Insuper
autem predictus Hugo concessit se nullam domum habere infra
villam de Grossa-Quercu vel in ville territorio prêter domum
patris sui de Palesteria (1). Totum farragium terragii ville erit
Hospitalis donec communis granchia fiât que in bono statu
communiter teneatur vel terragium rediet ad domum Hospitalis,
et fiet eadem granchia in curia Hospitalis, ad quam faciendam,
si fratres requisiti a sepedicto Hugone ponere quantum debent
pro parte que ad eas pertinet noluerint, nisi aliquam justam
causam pretenderint , supranominatus Hugo partem capiet
farragii. Preterea furnum prœdictee ville, molendinum de Pales-
teria, mortalia, fratribus Hospitalis, cum toto terragio et dimi-
dium Hugoni; Hospitalis ponet famulum ad numerandas garbas,
dato sacramento légitime numerandi, cum a, predicto Hugone
tempore fuerit requisitus oportuno vel fraterv Hospitalis nume-
rabit. Set coram dicto Hugone promittet se légitime numerare.
Insuper concessit predictus Hugo fratribus Hospitalis quod
quicquid de cetero acquirere poterint, libère et intègre possi-
deant, sine aliqua participatione. Hanc pacem predictus Hugo
concessit, dato sacramento quod contra non veniret. Testibus
hiis: fratre Godefrido et Josberto presbiteris, Orrico de Lase-
vandere, Buchardo monacho, Ivone monacho. Quod ut ratum
permaneat ad instantiam parti um présentera paginam sigillorum
nostrorum fecimus impressione munin. Actum anno Domini
M0 CC° nono, mense augusto.
Original en parchemin, autrefois scellé de deux sceaux, aux
Archivas Nationale** S. 5002 B, n° 7.
(1) Probablement Paltean, aujourd'hui moulin sur le Gratteloup.
CHARTES VENDOMOISES 219
CLXXXIII
Novembre 1209.
Jean, comte de Vendôme, à la prière de Jean des Roches, prieur
de Lunay, abandonne aux habitants du lieu le même droit de .
péage qu'aux habitants des Roches.
ALIA CHARTA PRO EODF.M LUNAIO
-Ego Joannes, cornes Vindocinensis, omnibus bas praesentes
litteras visuris, salutem. Noveritis omnes quod ego Dei amore et
intuitu pietatis, ad petitionem Joannis de Rupibus, tune temporis
prior de Lunaio, homines de feodo prioratus mansionarios in
eadeoi villa misi ad taie pedagium quod reddunt homines Gerva-
sii de Rupibus, militis, in dicta villa mansionarii. Quod utratum
sit et stabile mei sigilli munimine roboravi. Actum anno gratiœ
M. CC. nono, mense novembri.
Cartulaire d'Bvron, f. 519.
CLXXXIV
1210.
Hamelin, évêque du Mans, confirme les possessions de V abbaye de
V Etoile ; Vidimus de cet acte par V évêque Geoffroy.
Hamelinus Cenomanensis episcopus Stella monasterium
sur sua suscipit protections, ejusque possessiones con-
FIRMAT.
Gaufridus, miseratione divina Cenomanensis episcopus, om-
nibus presentem paginam visuris vel audituris, salutem in
Domino. Litteras bone memorie Hamelini quondam predecesso-
ris nostri vidimus sub hac forma. Hamelinus, Dei patientia
220 CHARTES VENDOMOISES
Cenomanensis ecclesiœ minister humilis, omnibus prœsentem
paginam inspecturis, salutem in Domino. Cum ecclesia Sanctœ
Trinitatis de Stella, cum omnibus officiais suis miserabili, pec-
catis exigentibus, vastaretur incendio, inter quamplurima rerum
damna, suorum etiam privilegiorum, quœ ipsius incendii confia-
gratione deteriorata sunt penitus et de 1 et a, gravem pertulere
jacturam. Ea propter dilectorum in Cbristo filiorum Gai ter ii,
venerabilis ejusdem ecclesiœ abbatis, et aliorum fratrum justis
precibus annuentes, quascumque possessiones, quœcumque
bona in diœcesi nostra imprœsentiarum possident, ne pravorum
hominum molestiis vaieant infestari, sub beati et gloriosissimi
confessons Juliani et nostra protectione tuenda suscipimus, et
prœsenti scripto communimus. In quibus hœc propriis duximus
annotare vocabulis : ex dono Gaufridi, comitis Vindocinensis,
et Johannis filii ejus, et Bochardi filii Johannis, usuagiu.m in
foresta quœ dicitur Gastina, ad œdificia facienda et reparanda,
et ad focos faciendos, et ad omnem usum dictde ecclesiœ, et
omnium hominum suorum ligna sufficientia omni tempore in
perpetuum, cum necesse fuerit, accipiendi : ex dono eorumdem
comitum domum, quœ dicitur Monshalem, cum terris, pratis
et omnibus ejus appenditiis, sicut ex privilegio dulcis memoriœ
Alexandri papœ constitutum (1) reperimus ; domum quoque quœ
dicitur Rupis Perdriel cum terris, pratis, aquis et aliis suis per-
tinentiis : ex dono Joannis secundi comitis Vindocinensis ter-
rain quœ dicitur Monsris ; ex dono Bochardi comitis terram quœ
est inter terram de Hupe Perdriel et terram canonicorum Beati
Georgii juxta Gastinam. Ex dono Ceciliœ de Trou quatuor soli-
dos publicœ monetœ ex censu de Artins, in translatione Sancti
Johannis accipiendos : ex dono Harduini militis totam terram
quam habebat juxta Rupem Perdriel, concedentibus fillis et filia-
bus suis, et Pagano de Alba Maria (2), de cujus erat feodo. Apud
Lavardin, ex dono Bomeri, rupem et plateam ante rupem et
duas vineas; item duos hortos vineœ consitos ; terram quoque
quœ dicitur la Hoilardere ; ex dono Eremburgis viduœ partem
(1) Confirma tum (D. Verninac).
(2) Aubemare, aujourd'hui Beaumat, commune de Couture.
CHARTES VENDOMOISE3 221
ejusdem vineee, concedentibus filiis ejusdem, et Aimerico. Apud
Carceriam, ex dono Mathœi mîlitis de Trou, totum censum quem
habebat apud Carceriam : ex dono Roberti de Cimili censum
quem accepit eu m uxore sua in matrimonio : ex dono Stephani
Burguod domum quae dicitur La Rozelere eu m terris et vineis
et aliis rébus ad eam pertinentibus ; ex dono Gaufredi Brou (1),
quidquid in censu ejus, proprie sive communiter possident : ex
dono Simonis Auvre quidquid habebat in terris et vineis et aliis
rébus, terra m quoque quam émit Albericus de Lessuns a Guil-
lelmo Binz de Ave, et prata quae émit a quodam burgense de
Bellomonte ; ex dono Gaufredi de Lore sextarium fabarum vel
frumenti, si fabae defuerint. Apud Manseleriam, ex dono Ful-
chemmii de Binum et Radulphi et Fulcbonis filiorum ejus,
domum de Manseleria cum omnibus ad eumdem locum perti-
nentibus, et la Quallonere cum terris, pratis, nemoribus ad eam
pertinentibus, concedentibus hœc omnibus hominibus Fulchem-
mii, qui in praedictis partem habebant. Item dictusFulchemmius
et filii ejus concesserunt abbati et fratribus de Stella ut quicquid
in feodo suo, preten burgenses suos, juste possent acquirere,
libéra et quieta ab omni consuetudine et exactione seculari, cum
omnibus supradictis in perpetuum possiderent. Item ex dono
Radulphi de Torigni decimam panis totius expense domus sue,
vel etiam cujuscumque propriis expensis concèdent, quam dédit
in perpetuam elemosinam domui de la Manselere pro anina fra-
tris Petronille uxoris sue. Ex dono Bernardi Lupi omnem deci-
mam quam accepiebat irf territorio de la Manselere et de la
Quallonere. Item apud Carceriam, ex donoHamelini deRoortes,
très minas frumenti et très siliginis. Omnia ergo predicta sicut
juste et pacifiée possidet prefata ecclesia de Stella confirmamus,
districtius sub interminatione anathematis prohibentes ne aliqua
ecclesiastica secularisve persona hanc nostre confirmationis pa-
ginam audeat infringere, vel predictas possessiones sive bona
auferre vel minuere. Quod siquisfacere presumpserit, Dei omni-
potentis et B. Juliani confessons et nostram maledictionem
(1) Al. : Breir.
222 CHARTES VENDOJtfOISES
incurrat et eterne dampnationi subjaceat Actum anno M9 CC° X°
ab incarnatione Domini.
In cujusrei testimonium et munimen sigillum nostrum presen-
ti pagine duximus apponendum. Actum anno gratiaeM°CC°XL .
Publiée dans GaUia Christiana, t. VIII, p. 427. —Bibliothèque d'Orléans,
435*»», par l'abbé Polluche et de Verninac. — Mss. 194, f° 191 (extrait).
CLXXXV
4210.
Accord entre Nivelon de Freteval et les religieux de V Hôpital de
Jérusalem au sujet des droits et redevances de la maison de
Gros-Chêne.
Nivelo, dominus Fractevallis, omnibus presentem paginam
inspecturis, salutem in Domino. Noverint universi quod cum
causa verteretur inter me, ex una parte, et fratres Hospitalis Je-
rosolimitani, ex alia, coram judicibus a domino papa delegatis,
videlicet Mauasse episcopo, cantore et magistro scolarum Aure-
lianensium, composuimus in hune modum, videlicet quod fra-
tres Hospitalis villam quae Grossa Quercus dicitur et Palesti-
nam cum toto earumdem comportorio, ab omni biennio et cor-
veia et omni exactione libéras et immunes, quiète et pacifice pos-
siderent, pro bono pacis statuentes quod omnis justitia, tam ma-
gna quam par va, in supradictis locis et eorumdem territoriis,
eisdem fratribus remaneret, excepto loco qui Palestina nomina-
tur, infra plesseium Hugonis de Vale, et metas positas per ma-
nus Ursionis filii mei. Si autem molendinum Hospitalis non pos-
ait molere, homines predictorum locorum tenebuntur molere ad
mea molendina a mane diei lune usque ad mane diei mercurii.
De omnibus rébus de quibus, si vendentur in mercato Fracteval-
lis, usualis consuetudo redderetur, quas vendant in predictis
locis predictorum locorum homines, michi vel preposito meo
usualem reddant consuetudinem, quae est pro mercato quod
est die martis apud Fractamvallem, exceptis pane, carne et vino,
CHARTES VENDOMOISES 223
si vendantur frustratim in taberna ; fratribus vero Hospitalis
cingula nemoris siti inter Cheminum Fractevallis et feodum do-
mini Roberti de Insula, sicut monstrata sunt et utriusque partis
assensu limitât a, remansit libère et quiète ; remansit etiam eis-
dem fratribus aliud ne m us liberum et quietum quod situm est
juxta Marches Sauseis et predictum cheminum Fractevallis. Hec
autem duo nemora teneor dictis fratribus ad faciendum omni-
modam voluntatem suam eciam ad vendendum et disrumpen-
dum, abhominibus meis et ab omni posse meo garantire. Pre-
terea ego Nivelo eisdem fratribus et eorum bospitibus in supra-
dictis locis manentibus, omnibus animalibus suis, exceptispor-
cis, ovibus et capris, in toto ne more quod dicitur Corbineium, et
a Corbineio in defensis meis juxta cheminum de Gratelou usque
ad Cornu-Cervi, et a Cornu-Cervi per médium filum de Landa
usque ad locum cui dicitur Ri chère, et a Richere sicut aqua de-
currit per vallem que tendit versus Palestinam in dextra parte
usque ad Corbineium, pasturam concessi. Homines vero predic.
torum locorum servabunt animalia a combustionibus et talliis
per très annos et dimidium. Si vero de termino combustionis et
talliarum controversia oriatur, per quinque hominum patrie de-
terminabuntur sacra men ta, quos ego Nivelo faciam jurare ad
predictorum fratrum petitionem et nominationem, exceptis ho-
minibus Hospitalis. Adaquabunt autem predicti territorii homi-
nes animalia sua ad aquam que est sub Richere, inter nemus de
Cocheto et magnam forestam. Si autem animalia forte évadent
in magnam forestam très hastatas et ibi inventa fuerint, cus-
tos animalium jurabit quod eo invito illic intraverunt. Si ultra
très hastatas intraverint et famuli mei ea invenerint, secundum
usualem consuetudinem patrie fiet emenda. Si nemus de Co-
cheto sectum fuerit, ego Nivelo faciam eis viam ad eamdam
aquam et dicta pascua, ita quod via illa de lato habebit unam
hastatam et ab utraque parte vie erunt très hastate, in quibus
si animalia evaserint, judicabitur sicut in tribus hastatis qui
sunt circa adaquatorum. Quod si ultra evaserint idem erit ju-
dicium quod in prioribus. Pastores non ducent canes per predic-
ta nemora sine copula. Hune autem modum pacis ego Nivelo et
224 CHARTES VENDOMOISES
Ursio filius meus pro parte nostra tenemur fide interposita ob-
servare, pro parte vero Hospitalis frater Robertus Cosset, per
litteras fratris Willelmi de Villaris, magistri Hospitalis in Fran-
cia, procuratorconstitutus ad agendum vel eciam alio modo com-
ponendum hoc concessit. Hoc etiam concesserunt Aelicia uxor
mea, et Hugo et Gaufridus mei filii et Aelicia fi lia mea. Quod
ut firmum maneret et stabile sigilli mei munimine roboravi,
anno gratie, M. CC. decimo
Archives Nationales, S. 5002 B, n°s 5 et 6. Original et Vidimus par Ro-
bert d'Estouteville. chevalier, seigneur de Berye, baron d'Jvry et de
Saint-Andry en la Marche, conseiller du roi, garde de la prévôté de
Paris en 1476, vendredi 6 juin.
CLXXXVI
1210, mars.
Confirmation, par Véveque de Chartres, de V accord susdit.
Raginaldus, Dei gratia Carnotensis episcopus, omnibus ad
quos littere iste pervenerint, salutem in salutis auctore. Cum
inter dilectos fratres Hospitalis Jerosolymitani, ex una parte,
et karissimum nostrum Nevelonem de Fracta valle mil item, ex
alia, coram judicibus a domino papa delegatis, videlicet Manasse
episcopo, cantore et magistro scolarum Aurelianensium super
quibusdam villis, nemoribus et aliis conquestio verteretur, tan-
dem inter ipsos arnica bilis intercessit compositio, cujus ténor in
litteris dicti Nevelonis plenarie, sicut inspeximus, continetur.
Adhuc autem prefatus Nevelo nobis supplicavit ut compositio-
nem istam dignaremus sigilli nostri testimonio roborare. Nos
vero pacis beneficium et litis decisionem inter ipsos attend entes,
pie ipsius peticioni gratum voluimus assensum impertiri.
Proinde est quod nos villas et nemora et allia, sicut continentur
in carta domini Nevelonis, que non licet ibi repetere, pro bono
pacis et concordie dictis fratribus Hospitalis confirmamus in
perpetuum possidenda, nominis nostri caracterem et sigilli im-
CHARTES VENDOMOISES 225
pressionem in testimonium apponentes et munimen. Actum
anno gratie millesimo ducentesimo decimo, m en se marcio.
Archives Nationales, S. 5002 B, n° 8, original en parchemin avec les
attaches en soie rouge pour le sceau. — Publié dans le Bulletin de la
Société Archéol. du Vcndômois, 1894, p. 370 par l'abbé Métais.
CLXXXVII
1210
Don par le comte de Vendôme, aux Templiers de Vendôme^ de
deux charruées de terre à Savigny
De Cheneneriz
Johannes, cornes Vindocini, omnibus presentem paginam ins-
pectons, salutem. Accedentes ad nos fratres militie Templi cum
proborum virorum testimonio et in rei veritate nobis fecerunt in-
telligi quod pater noster, dominus scilicet Gaufridus de Lavar-
dino, vir bone memorie, in Jherosolimitanis partibus inopina
infirmitate gravatus, duas carrueias terre in territorio Savigneii,
Dei amore et pro remedio anime sue, domui Templi de Vindo-
cino et fratribus ibidem degentibus dederat et in perpetuam ele-
mosinam concesserat, petentes humiliter ut illam terram domui
predicte in loco assignaremus compétent i. Quorum petitioni bé-
nigne et amicabiliter assentientes, pro predictis duabus carrueiis
terre dicte domui dedimus et assignavimus totam terram illam
quam tenebamus in proprio, ultra sepem de Chenevriz, quam
terram concessimus cum tota justicia et dominio ejusdem terre
ad nos pertinente, prefate domui et fratribus ibidem degentibus
quiète et pacifiée inperpetuum possidendam. Sciendum preterea
quod Petrus, major de Savigneio, omne jus quod habebat in pre-
dicta terra in nostra presentia constitutus domui concessit pre-
fate. Quod ut ratum sit et stabile, présentes litteras dicte domui
super hoc habendas indulsimus, nostri sigilli munimine robo-
ratas. Datum anno gratie millesimo ducentimo decimo.
29
226 CHARTES VENDOMOtSES
Archives NaU, S, 5001 B, h° 35, original en parchemin scellé d'un
sceau rond en cire verte sur soie jaune, armoirié d'un chef à un lion
rampant brochant sur le tout : f Sigillum I (ohannis com) ITIS :
VINDOCINI1, au verso deux anges tenant une croix ; légende :
CONTRAS'. COM. VINDOCIN1I. Publié dans le Bulletin de la Société
Archéol. du Vendômois , 1894, par l'abbé Métais.
CLXXVIII
Mai 1210.
Mathieu, maire de Mazangé, se reconnaît serf du Chapitre.
Quod Maior dr Masengeio est homo Capituli.
Ego Milo, Barri cornes et Carnotensis vicecomes, omnibus no-
tumfacio quod cum esse m in capitulo Carnotensi,audivi Matheum,
maiorem de Masengeio, publice confitentem quod ipse et ejus
heredes erant capituli Carnotensis capitales servi, eciam ejus an-
tecessores. Ju ravit etiam idem maior quo de cetero ipse fidelis
erit tam capitulo quam preposito Masengei, tam de illa servitute
quam de omni alia redevantia eis capitulo et preposito ab illo
débita. Testibus : Galcherio filio meo, Garino de Guillonvilla,
Hugonede Essea, Gilone de Berj ou villa et pluribus aliis. Actum
anno gratie M0 CC° X°, mense maio, régnante Philippo franco-
rum rege.
Biblioih. Nationale, mss. latin 10095. f. 7 v° Cariai, de Noire-Dame de
Chartres fol. 7 vp II, p. 51.
CLXXXIX
1211.
Jean II, comte de Vendôme, confirme aux abbayes de Saint-
Georges du Bois et de V Etoile une terre sise entre Lavardin et
Montoire, donnée par ses ancêtres, et une autre terre près la
chapelle des Hayes donnée par Bouchard IV, à la prière de
Geoffroy de Lavardin, son père.
CHARTES VENDOMOISES 227
CHARTA JOANNIS COM1TIS VlNDOClNENSIS PRO LARGITIONE QUA-
RUMDAM TERRARUM ECCLESIiE S. GeORGII DE NEMORE ET DE
Stella, anno 12H.
Ego Johannes, Vindocinensis cornes, presentibus et futuris
notum esse volo quod, pro remedio animée meae et patris et ma-
tris meae et antecessorum meorum,concedo in perpetuam elemo-
nynam ecclesiœ Beati Georgii de Nemore et ecclesiœ de Stella
terram illam quœ est inter fossatum de Lavardin et viam illam
quœ de Plessis Durand ducit ad Montorium, et inter forestam de
Montorioet vallem proximam versus Gastinam, sicut Gaufridus
de Gresegonelle et Joannes filius ejus et Bochar filius Joannis
antecessores mei eam dederunt et concesserunt prœdictis eccle-
siis liberam et immunem. Item terram illam quam cornes Bo-
chardus dédit praedictis ecclesiis ad petitionem Gaufridi de
Lavardin (1), patris mei, terram videlicet quœ est inter viam que de
Capella de Haiis ducit in Guastinam et vallem Belucam et inter
viam quee de Sancto Georgio ducit ad rupem Perdriau,et terram
Pétri de Turne liberam et immunem prœdictis ecclesiis concedo.
Testes Americus abbas Elemosynœ, Radulfus abbas S. Georgii,
Gualterus abbas de Stella, Stephanus monachus, Fulco came-
rarius, etc.
ActumestbocapudS.Georgiumanno VerbiincaraatiMCCXI(2.)
Excerpla ea Sacri et canonici ordinis Prxmontratensis annalibus, Stella. —
BibL Nationale, mss. 17048, f. 5î7. Cette Charte aurait été confirmée en
1230 par le comte Jean TV.
(1) Geoffroy, fils de Bouchard IV, père de Jean II, portait le surnom 4
Lavardin» comme nous le voyons ici. Bouchard qui avait possédé cette sei-
gneurie du temps de Jean 1,1 avait abandonnée à son fils, probablement en
1185, à son avènement aucomtéde Vendôme delàlesurnom donné à Geoffroy,
qu'il portait dans l'acte de donation qu'il fit aux Templiers quand il était gra-
vement malade en PaJesti ne, où il mourut probablement. « D. Pater noster,domi-
nus scilicet Gauffridus de Lavardino. » Charte datée de 1210 donnée par
Jean II pour confirmer le don de son père Geoffroy de Lavardin. (Voir plus
haut le n° CLXXXVI1). Cette charte de 1210 vient à l'appui de notre précé-
dente affirmation.
Jean II succéda à son père Geoffroy de Lavardin, dans la seigneurie de
Lavardin et il en prend lui-même le titre en 1207 : « dominus Lauardini. »
(Cari. BUsois, de MM. ch. IX, éditée en 1889-1891, rééditée en 1893 dans le
Ctriul. Vend, de MM. ch. XII A.).
(2) Cette date de 1211, si elle est exacte, prolongerait le principat de Jean II
228 CHARTES VENDOMOISES
cxc
1211.
Remise d'une partie du droit de procuration
dû par le prieur de Lunay.
Charta Raginaldi de Insula, Blesensium vicecomitis,
de quodam prandio sibi a priors de lunayo debito
Universis ad quos preesentes litterae pervenerint, ego Ragi-
naldus de Insula, vicecomes Blesensis, salutem. Noverit uni-
versitas vestra quod cum domus de Lunayo (l), quee est eccle-
siœ B. Mariœ de Ebronio, multotiens, occasione cujusdam pran-
dii quod mihi débet semel in anno, plus debito fuisset aggravât a,
et posset in posterum aggavari, omnem exactionem et indebi-
tam consuetudinem volens rescindere, de ipso prandio statui et
firmavi quod prior dictée domus de Lunayo solum modo tenebi-
tur die prandii dominum de Insula et novem alios, cum equis et
très pedites recipere, prout temporis, loci et diei convenientia
dederit procurandos. Quod ut ratum semper permaneat et immo-
tum,preesentem chartam sigillimei munimine roboravi. Actum
est apud Ebronium anno gratiœ M. CC. undecimo.
Cortulaire d'Evron, f. 520.
jusqu'au milieu de 1211. Il ne serait donc pas mort dans le pèlerinage de
S. Jacques de Compostelle qu'il entreprit en 1207. {Cariai, de la Trinité.
Ch. DCL), comme le disent les auteurs. D'autre part, le comte Jean qui pa-
rait ici est bien Jean H, les circonstances de la charte ne laissent aucun
doute sur cette identité. D'ailleurs aucune charte délivrée par un comte de
Vendôme du nom de Jean ne peut être attribuée avec certitude à Jean III
avant 1211, ni celle du Cartu taire d'Evron en faveur du prieuré de Lunay,
datée de 1209, publiée par M. de Trémault. {Bulletin de la S. Arch. du V.t
1874, p. 56), ni celle de la dlme de Grand-Champ, datée de 1211, [Cart. Ble-
toit de MM. ch. CCV1II).
(1) La valeur du prieuré de Lunay en Vendômois était de 1000 livres, celle
de la cure, de 300 livres. « Prioratus de Lunayo, habet sub se filiolam de
Rocha-Episcopi. [Ibidem, p. 484 et 846).
CHARTES VENDOMOISES 229
CXCI
Vers 1211
Don par Raignaud de Vlsle d'un muid de froment
pour son anniversaire.
Ali a Charta qua idem Raginaldus Blesbnsium vicomes huic
ecclesle pro suo et suorum parentum anniversario dat
unum mod1um frumenti.
Universis paginam istam inspecturis ego Raginaldus, miles de
Insula, et vicecomes Blesis, notum facio tam prœ senti bus quam
futuris quod ego dedi et concessi Deo et abbatiœ Beatee Mariée
de Esvron unutn modium frumenti, in medietaria deNevel Juxta
Vindocenium sita, pro anniversario R. patris mei de Insula mili-
tis in eadem abbatia sepulti, ibidem annuatim peragendo, et si-
militer pro anniversario matris meœ et meo post vite spatium
ibidem peragendo. Et ne ista donatio posset per successorem pro-
tervum impediri abbatiœ dedi prœsentem paginam in testimo-
nium donationis, mei sigilli munimine roboratam.
Carlulaire (TEvron, f. 521.
CXCII
Février 1211, N. S. 1212.
Marie, dame de Courville* donne au roi de France Philippe, une
charte de sécurité pour sa forteresse de Lavardin.
S ECU RIT AS FACTA DOMINO REGI A MARIA, DOMINA CoRBEVILLiE,
QUOAD FORTER1CIAM DE LAVARDIN.
Maria, domina de Corbavilla (1), universis ad quos présentes
litterœ pervenerint,salutem. Noveritis quod ego manucepi, super
totam terram meam, erga dominum meum Philippum. regem
(1) Marie, que nous rencontrons ici pour la première fois, était fille de
Guy de Chatillon, comte de Saint-Paul, et d'Alix de Dreux. Elle aurait épousé
d'abord Renaud, comte de Dammartin qui, la répudia. Elle épousa ensuite,
230 CHARTES VENDOMOISES
Francise illustrem, quod ipse juvare se poterit de forteritia de
Lavardin, ad magnam vim et ad parvam, quamdiu neptis mea
Aales ibidem habebit dotalitium suum, necdictum castrum in
avant 1197, Robert de Vieux- Pont, seigneur de Courville,et c'est pans doute
à cause de ce mariage qu'en cette année 1197, Adèle, comtesse de Blois, con-
firmait un don du susdit Robert de Vieux-Pont, seigneur de Courville, re-
latif au droit de cinq semaines à Courville donné au prieur de Saint-Nicolas.
(Ctrlul. de Saint-Jean en V Allée par R. Merlot, Cb. 129, note). Dans une charte
d'environ 1205, elle est veuve :
« Ego M. domina Curveville.... « vivente domino meoR. de Vête ri Ponte, t
(Lefèvre, Documents historiques du Canton de Courville, p. 85-1870). En effet
Robert de Vieux Pont ne parait point dans les chartes après 1202.
En 1213 (Voir plus loin ch. CC) elle est certainement femme de Jean 111,
comte de Vendôme, « assensu Marie, uxoris raee, sororis comitis Sancti
Pauli. » Le comte, nouvellement marié, donne à son épouse le titre qui la
flatte davantage et qui avait été l'un des motifs de son choix sans rappeler
■on union avec le seigneur de Courville, bien inférieure et d'ailleurs sans
attrait pour lui.
Veuve de nouveau, et sans enfants du second lit, Marie retourna près de
ses fils à Courville; mais elle conserve jalousement son titre de comtesse
de Vendôme. Dans une charte inédite de 1236, en faveur du prieuré de
Chuisne, elle appose son sceau de comtesse de Vendôme : « Sigillum
Marie comitisse Vindocini . » (Cartulaire BLésois, préface, page XIV), bien
qu'elle agisse comme mère d'Ives le jeune, seigneur de Courville, son fils,
« Ego Maria, mater dicti Ivonis Junioris. »
Enfin dans une charte datée de mars 1242 en faveur du prieuré de Saint-
Nicolas de Courville, elle est encore plus explicite : « Universis... Maria,
domina Curveville, quondam comitissa Vindocinensis. . Hanc concessio-
nem voluit Ivo de Veteri Ponte, miles, filius meus, dominus Curveville »
(Cariai. deSt-Jean, ch. 271).
De retour à Courville, elle portait donc son titre supérieur de comtesse
de Vendôme, que son veuvage lui permettait de conserver et qu'une union
postérieure avec le seigneur de Courville lui eut enlevé, ou que du moins,
son nouvel époux eut difficilement toléré. C'est pourquoi son obit le men-
tionne avec soin : « III idus marcii, anniversarium Marie domine Curville,
quondam comitisse Vindocinensis et matris Yvonis, domini Curveville,
militis, etc. m (Bibliolh. de Chartres, ms. 1071).
Ces différentes alliances suivent ainsi un ordre logique. Une comtesse de
Vendôme ne pouvait sans déchéance s'unir au seigneur de Courville II n'y
a donc rien d'étonnant qu'en février 1212 (nouveau style) le comte de Ven-
dôme ne soit allé près du roi, à St-Germain en Laye, lui présenter sa nou-
velle épouse. Celle-ci jura entre les mains du roi l'acte de sécurité pour le
château fort de Lavardin, domaine des comtes de Vendôme, qui devenait le
sien et sur lequel elle aurait pu exercer des droits absolus en cas de veuvage
et au nom de ses hoirs. C'est pour un motif semblable que dans cet acte
elle conserve son titre de dame de Courville, malgré sa nouvelle union,
à cause de ses droits maternels et de tutrice sur ses enfants.
De plus si l'union avec le seigneur de Courville eut été postérieure à
son mariage avec le comte de Vendôme* mort en 1218, comment son fils
CHARTES VENDOMOISKS 231
alia manu poni permitteret sine domini régis voluntate et assensu .
Actum apud Sanctum Germanum in Laia, anno Domini M0 CCé
andecimo, mense februarii (1).
Archives Nationales. J. 394, n° 39, original avec la double queue eu
parchemin. Malgré une note placée au dos de cette charte, il ne s'agit
point ici de Lavardin au Maine, arrondissement de Laval, mais de
Lavardin en Vendômois. Marie» dame de Courville, accomplit ici acte
de vassalité envers le roi, comme dame de Vendôme, par suite de son
récent mariage avec Jean comte de Vendôme. Ce mariage eut donc
lieu au plus tard en 1211. Jean II J était alors « dans un âge assez
avancé » au dire de l'abbé Simon. I. p. 121 ; cette circonstance explique
l'opportunité du serment prêté entre les mains du roi par la nouvelle
comtesse II suit de là que Jean II serait mort dans le courant de
Tannée 1211, sans postérité et que Jean III l'ecclésiastique, lui ayant
succédé, se hâta de contracter mariage. — Teulet, Layettes du trésor des
Chartes, t. I, p. 377.
CXCI1I
1212.
Le vicomte de Châteaudun consent à recevoir le droit de metive
d'après le minage de Saint- Agil et non de Mondoubleau.
Ego Gaufridus, vicecomes Caslriduni, notum facio omnibus
tam futuris quam prœsentibus quod cum controversia verteretur
inter me, ex una parte, et hommes de Sancto Agilo, ex altéra
parte, super minam ejusdem villœ, quia dicebam et asserebam
quod mestiva ejusdem villœ reddi debebat ad minam Montis Du-
plicis, quia illa alia vice fuerat recepta. Homines vero dicebant
quod illam mestivam nunquam reddiderant, in te m pore avi mei
Yves ou I von net eut il pu paraître en 1202 [CartnUire des Vaux de Cernsy,
ch. CX VII)? Comment aurait-il pu, en 1229, à peine âgé de 10 ans prendre
le titre de chevalier, (Cartul. do Grand lieaulitxx, ch. 262): « Ego Yvo de
Vête ri-Ponte, miles, dominus Curveville » ?
Cette note rectifie celle de la charte DCLX du Cartalaire de U Triniié,et
de la Charte 271 du CartaUire de Saint-Jean en Vallée.
(1) A 1m même date une autre charte de sécurité avait été donnée au roi
par • Gui do ne Turpin usque ad ducentas libras Parisienses .. Actum apud
Castrum Lidi, anno Domini MCCXI, mense februario » [Archiv. Xationales),
J. 399, n- 12.
232 CHARTES VENDOMOISES
et patris mei, nisi ad mina m Sancti Agili. Ego solum prae oculis
habui, videns quod per malum discordiœ res magnœ defluunt et
per bonum pacis res minores recipiunt incrementum, praedictis
hominibus concessi et pepigi ut mestivam redderent ad illam
minam cum qua meis antecessoribus reddiderunt. Et in su-
per concessi ut illa mina per dictam villam curreret, sicut in
tempore antecessorum meorum currerat. Preterea concessi et
pepigi prœdictis hominibus meam vim et meum auxilium contra
homines secundum posse meum habere. His ita concessis jam
dictis hominibus, non coacti, sed sua gratuita voluntate, mihi de-
derunt centum solidos dunenses. Hoc voluerunt et concesserunt
Adelicia vicecomitissa et Godefridus filius meus et Isabella, Ade-
licia, Johanna et Agnes filiae meee. Quod ut firmum et stabile
perseveraret, prœsentem paginam sigilli mei munimine confirma-
vi. Àctum apud Garientiem (1), anno M. CC XII (2).
Bibl. de l'Arsenal, Mss. 1008, p. 159. — Bibl. d'Orléans, Mss. 435 bis f.
221. — Bulletin de la Société Danoise, t. VIII, p. 95. — Société Dunoise,
Cariai manuscrit de Saint- A vit, n° 80.
CXCIV
1212
Les Templiers abandonnent V usage quils avaient du bois vif et du
pannage dans le bois du Bouchet, etc., sauf quelques réserves,
et en compensation le vicomte leur donne à perpétuité 45 arpents
dans ledit bois.
In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Ego Galfridus,
vicecomes Castriduni. notum facio omnibus tam futuris quam
(1) Ga ranci ères en Beau ce.
(2) Une charte donnée par Thibaud de Dangeau : « Theobaldus de Dan»
jolio », en faveur de l'abbaye de Saint-Avit, est datée de 1212, quand le do-
nateur et son fils partaient pour la croisade contre les Albigeois : « Ego
Theobaldus de Dan jolio et filius meus, H. cruce signati, iter arripientes
contra incredulos Albigenses, MCCXVI, mense augusto. » (Dibl. d'Orléans,
mss. 2tô bis. Une copie informe des Archives d'Eare-et-Loir porte la date
de 1209.
CHARTES VfcfcDOMOIShS 23tt
presentibus quod fratres milicie Templi ad herbergamentum
ipsoruin fratrum de Matera/ babebant vivum nemus in bosco
meo, qui dicitur Faium Boscheti, et mortuum nemus ad omnem
usarium suum de Materaz, et pasturagium suum ad omnes pe-
cudes suas, et pasnagium ad suos porcos, et fosgeriam intra
terram et extra ; homines vero fratrum de Materaz habebant
mortuum nemus in dicte bosco ad omnem usum suum, et pastu-
ragium omnibus pecudibus suis, et pasnagium porcorum, et fos-
geriam supra terram. Sciendum est autem quod nec fratres de
Materaz, nec sui bomines habere poterant capras vel bedos in
dicto bosco. Contigit autem postea contentionem oriri super hiis
inter me et fratres militie Templi. que.sopita fuit per compro-
missionem factam ab utraque parte in venerabiles viros scilicet
abbatem de Sancto-Calles et Petrum de Terniaco ex parte...
dominum Guillelmium Mener et Bartbolomeum Droconem ex
parte dictorum fratrum electos, et insuper de assensu utriusque
partis in dominum Hamelinum de Roorte. Dicti vero fratres ad
dictum et consilium compromissariorum mihi et heredibus meis
quittaverunt in perpetuiim vivum boscum quem habebant ad
suum herbergamentum de Materaz, et pasnagium quod ipsi et
homines sui habebant in dicto bosco, retentis sibi et hominibus
suis istis consuetudinibus, scilicet mortuo nemore ad usarium
suum et suorum hominum, et pasturagio ad omnes pecudes suas
et hominum suorum, et fosgeria sibi ipsi intra terram et extra,
et hominibus suis extra terram. Ego vero per dictum compro-
missarium eisdem fratribus pro ista quittatione dedi et concessi
quadraginta quinque arpenta de eodem bosco in uno tenenti
libère et quiète in pérpetuum possidenda, ita quod dicti fratres
in illis quadraginta arpentis poterunt extirpare vel quidquid
voluerunt facere. Ego autem vexare vel m causam trahere non
potero neque meus hères dictos fratres aut homines suos pro
aliquo facto quod fecerint de illo bosco vel in illo bosco, mihi
autem et heredibus meis licebit sequi et capere in illo bosco cer-
vum, bischiam, aprum, leam, caprum et capram. Ego autem
sive meus hères contra omnes gentes teneor garentizare donum
istud. Quod ut pérpetuum robur obtineat, presentem paginam
30
234 CHARTfS VENDOMOlStS
sigilli mei munimine confirmavi. Actum anno Domini M" CC
duodecimo, mense mardi.
Archiva Nationales, S. 5001 B., n° 37. Original en parchemin, scellé
en cire verte sur soie rouge, un sceau équestre, tourné à gauche, le
cavalier portant un écusson burelé de 5 pièces, le contresceau est
chargé au centre d'un oiseau au repos.
Voir abbé Métais, Etudes et Documents, IV, p. 222. — Bulletin de la So-
ciété Danoise, tome VII, pi. IV.
CXV
1212.
Regnaud, évêque de Chartres, de passage à Vendôme, règle que
le droit paroissial serait perçu alternativement par les Tem-
pliers et par le curé d'Epuisay.
R. Dei gfatia, Carnotensis episcopus, universis ad quos
presens pagina pervenerit, salutem. Volumus palam esse quod
cum foresta Bellelande in terras arabiles sit redacta et ibidem
de novo villa edificeretur, cum de jure parrochiali verteretur
questio inter fratres militie Templi et presbyterum de Espieri,
tandem inter eos amicabilts compositio intercessit, eo tenore
videlicet quod fratres Templi jura parrochiala per unum annum
percipient, primicias et oblationes et omnes alios redditus que
ad presbiteratum pertinent. Revoluto vero illo anno, presbiter
de Espieri supradicta jura parrochialia cum reddibus supradictis
alio anno sequenti percipiet, et ita de anno in annum alter
post alterum successive redditus percipiet ville superius nomi-
nate. Et hoc factum est apud Vindocinum anno M0 CC XII0
ab incarnatione Domini.
Archives Nationales, S. 5001, B., n° 30, original en parchemin. Publiée
dans le Bulletin de la Société Archéol. du Vendômois, 1894 p. 96 par l'abbé
Ch. Métais.
CHARTES VENDOMOISES 235
CXCVI
1212.
Approbation par Regnaud de tlsle du don fait par Denise de
Ulsle de 3 seliers de blé sur le moulin de Candé à l'abbaye
de Notre-Dame de Fontaine les Blanches.
Ego Raginaudus de Insula. Notum fieri volo fidelibus uni*
versis présentes litteras inspecturis quod elemosinam trium
sextariorum bladi quam dilectissima mater mea Dyonisia dédit
perpetuo possidendam Deo et ecclesie Béate Marie de Fontanis
in molendino de Candeio, pro remedio anime dilecti patris mei
Fulconis, laudo et concedo. Preterea dono et concedo jamdicte
ecclesie unum sextarium bladi in eodem molendino pro salute
anime predicte matris mee meorumque perpetuo possîdendum.
Ut autem hec helemosina perpetuam habeat firmitatem litteris
commendavi, et sigilli mei munimine roboravi. Actum anno
gratie millésime» ducentesimo duodecimo.
Archives départ, de Loir-et-Cher.
CXCVII
1212
Don du bois de Savelon aux religieux de V hôpital VAblainville%
à Binas.
Ego Theobaldus, cornes Blesensis et Clarimontis, omnibus no-
tum facio quod, pro amore Dei et pro remedio anime mee et pa-
rentum meorum do et concedo fratribus Hospitalis Jérusalem
de Ablanvilla, nemus de Savelonii ad omnes usus necçssarios
ejusdem domùs et furni extra defesium. Quod ut ita firmiter
observetur litteris commendo et sigilli mei impressione confirmo.
Actum Parisiis anno gratie M0 duodecimo. Datum per manum
Terrici, cancellarii mei.
2#t CHARTES VENDOMOISES
Archiva Nat. S, 5000 A, n" 41, original en parchemin, et n" 40 et 42
vidimus datés de 1321 et 1322. Publié dans le Bulletin de la Société Ar-
chéoL du Vendômoig. 1894, p. 104 par l'abbé Métais.
CXCVII1
1212, 5 avril.
Accord entre les moniales de Saint-Avit et noble darne Mathea
de Vilers au sujet de la dîme de Saint-Avit au Perche.
Bariholomeus subdecanus et magister Petrus de Pisa, cano-
nicus Carnotensis, uni vers is presentem pagina m inspecturis,
salutem in Domino. Universitati vestre notumfacimus quod cum
controversia inter venerabilem abbatissam et conventum Sancti
Aviti de Castriduno ex una parta, et nobilem mulierem Ma-
theam de Vilers. super décima Sancti Aviti de Pertico et tractu
décime illius, et loco et sede Moncellorum et forragine et molen-
dini de Cbarmo coram nobis judicibus a sedé Apostolica delega-
tis diutius verteretur, tandem, mediante prudentum consilio,
pax inter dictas partes formata est in hec verba, ita quod dicta
nobilis Mathea et filii ipsius. videlicet Matheus et Gaufredus,
coram nobis ea de quibus litigatum fuerat ad abblatissam et con-
ventum predictos pertinere cognoscentes, in manu nostra illa
resignaverunt, et in recompensationem oblatorum dictis abba-
tisse et conventui decem libras monete Dunensis et quatuor mo-
dios et dimidium annone et avene contulerunt. Nos vero ad
utriusque partis petitionem in munimen et robur facti istius lit-
teris fecimus annotari et sigillorum nostrum impressione confir-
mari. Testes sunt hii : Frogerius presbiter de Sancto Locoforti,
magister Gaufridus Ivardi, magister Radulfus Cantons. Robertus
de Sancto Avito, clerici, Tallefer, Johannes de Troa. Actum anno
gracie millesimo ducentesimo duodecimo, nonas aprilis.
Société Danoise, Carlul. manuscrit de S. Avity n° 81,
CHARTES VENDOMOISES 237
CXCTX
Février 1213 (N. S.)
Guillaume de Saint-Aubin, devenu moine de la Huhaudière,
donne a cette maison deux septrées de terre et un quartier
de pré.
Ego Johannes, comes Vindocinensis, universis présentes lit-
teras inspecturis, notum facio quod cum fratres de Hubauderia,
Grandimontensis ordinis, Willelmum de Sancto- Albino militem
in fratrem suum recepissent, dictus Willelmus et Aalez uxor
ejus, et Willelmus et Robertus, ipsorum filii, duo sextaria terre
et unum quarterium prati, dicte domui concesserunt in puram
helemosinam perpetuo possidendam Testibus hiis : Hugone de
Villapresbyterii, Drocone Solotin, Gaufredo Sauvegren, Wil-
lelmo Calu, Hamelino Sauvegren et pluribus aliis. Ut autem
firmius habeatur, ad ipsorum peticionem presens scriptum
sigilli mei feci munimine roborari. Actum anno Domini M*
CC° XII°, mense februarii.
Archives de la Sarthe, original, sceau disparu. — Publiée au Bulletin
de la Société Arch. da Vendômois, 1893, p. 39.
ce
Septembre 1213.
Jean III, comte de Vendôme, fait abandon au Chapitre de
Chartres de ses droits sur la haute justice de Mazangé, à con-
dition que les chanoines célébreront tous les ans son anni-
versaire et celui de son père. Le comte ne se réserve sur les
habitants de cette paroisse qu'une ancienne redevance et cer-
tains services militaires fort restreints.
De Quitatione con^uetudinum de Masengeio et de
anniversario comitis vlndocinensis.
Ego Johannes, cornes Vindocinensis, universis tam presentibus
quam futuris notum facio quod, cum inter predecesaores meo«
238 CHARTES VENDOMOISES
comités Vindocinenses,ex una parte, et capitulum Carnotense, et
specialiter prepositos de Masengeio,ex alia, super majore justitia
de Masengeio, videlicet homicidio, furto, duello, et raptu, diu
habita fuisset contentio (1), ego tandem, mihi jure capituli
declarato, pro anime mee et antecessorum meorum remedio, si
quid juris habebam in rébus predictis aut in aliis apud Masen-
geium, aut in territorio ei adjacente, de assensu Marie, uxoris
mee, sororis comitis Sancti Pauli (2), illud penitus bona fide in
perpetuum quitavi capitulo Carnotensi, et titulo elemosine illud
super altare béate Marie optuli, in ecclesia Carnotensi, ibidem
astante et assensum prebente domino et pâtre meo Raginaldo,
episcopo Carnotensi, et multis aliis ejusdem ecclesie canonicis
et personis. Ita etiam quod eundem episcopum, cujus hominem
me esse confiteor feodalem (3), plegium constitui erga capitulum
(1) Ce différend ne pouvait remonter bien haut quoique la prévôté de
Mazangé fût fondée en 1173. Voir la charte de fondation, Gall. Chriat. t. VIII.
Instrumenta Eccl. Carnot, p. 339, C&rtultire de Notre-Dame, par M. Merlet,
n* LXXXVII.
(2) C'est la première fois qu'elle apparaît comme comtesse de Vendôme.
(3) Cette vassalité des comtes de Vendôme à l'égard des évêques de
Chartres est très ancienne. Nous en avons une preuve remarquable dans la
lettre de Fulbert à R (1007 et 1016 ou 29). Et cependant les comtes de Ven-
dôme se reconnaissent en même temps vassaux du comte d'Anjou. Voici,
nous le croyons, comment on peut concilier ce double lien hiérarchique.
Dans l'origine les évèques de Chartres étaient seuls suzerains du Vendô-
mois, et réclamaient de leurs vassaux l'accomplissement des obligations
féodales dans toute leur rigueur, témoin la lettre de Futbert. Cette autorité
des évèques remontait sans doute à la décadence carlovingienne, alors que,
tous les pouvoirs publics s'étant évanouis, l'Eglise avait dû s'emparer, pour
le salut même des peuples, du gouvernement temporel. — Plus tard lorsque
Geoffroi Martel devint maître du comté de Vendôme, il acheva d'y consti-
tuer la féodalité, et mit sa nouvelle conquête sous la dépendance de son
principal domaine — le comté d'Anjou. La société se raffermissait alors
sur de nouvelles bases, et les pouvoirs laïcs reprenaient leur ancienne pré-
pondérance. Ce fut ainsi que le comté de Vendôme échappa aux évêques
de Chartres, non pas entièrement toutefois, car ils conservèrent une suze-
raineté qui était plus que nominale, et qui s'étendait sans doute a plusieurs
parties de ce comté. Nous voyons en effet en 1228 Jean IV, comte de Ven-
dôme,faire don è la Maison-Dieu de cette ville d'une métairie située à Ville-
romain, donation qu'il a soin de faire confirmer par Gautier, évèque de
Chartres. Celui-ci appelle Jean homo ligius no$ler% et ce seigneur de son
côté garantit la sécurité de cette nouvelle possession aux religieux « sub
ypotbeca aliorum redditum quos de feodo episcopi Carnotensis habemus. »
Vers 1240 Pierre, fils de Jean, réclame la baronnie de Montdoubleau
comme une dépendance de son comté qu'il disait tenir en fief de l'évèque de
CHARTES VENDOMOISfcS 239
supradictum de illo facto meo inviol ibiliter observando. Pro hu-
jus sequidem quitationis remedio dicti çanonici Carnotensea
anniversarium meum et pat ri s mei in ecclesia Carnotensi annua-
tim tenentur celebrare.Ego autem in Masengeio et toto territorio
appendente aut in hominibus, tantum modo hec retinui. Scilicet
quod homines de Masengeio pro necessitate mea Castro meo
Vindocino reddent custodiam, et si tandem in expeditionem iter
fecerimper villam(l) de Masengeio personaliter, propriam per-
sonam mea m sequentur, ita etiam quod eodem die quo moti fue-
rint, poterunt ad propria remeare (2) ; et costumam communem
eorumdem hominum de Masengeio quam antea semper pacifice
reddere consueverunt.Hujus rei testes sunt : Philippus cellerarius
Sancti-Mauricii Turonensis. Odo canonicus ejusdem ecclesiee.
Willelmus de Capella, canonicus Carnoter) sis, magister Stepha-
nus presbiter de Vi, magister Johannes Cesarrii (3). Petrus de
Salice, Nicotaus Cardinalis(4), Radulfus magister Leprosorum (5)
Vindocinensium(6), Gaufredus Roussel. Willelmus de Corseraut.
Gaufredus de Cremise (7), milites, et magister Robinus Via-
rius (8). Ut hoc autem factum meum perpetuam firmitatem ob-
tineat, presentem paginam sigilli mei robore roboravi. Actum
publice apud Vindocinum, anno Dominice incarhationis M. CC.
tercio decimo, mense septembri.
A. Bibliothèque Nationale, mss. latins 10094, f. 136 et 10095, f. 62 v° et
91. Cartulaire de Notre-Dame de Chartres, par M. L. Merlet, CCXI1I,
vol. II, p. 72. C'est l'exemplaire que nous publions.
B. Ibidem, mss. 10095, f. 91 v°, autre charte du comte de Vendôme,
dont l'incipit diffère un peu : « Ego Johannes, cornes Vindocinensis,
universis notum facio tam presentibus quam futuris quod ad preces
Chartres. La contestation fut portée devant saint Louis et se termina par
une transaction (Bibl. Nationale Af*».1009i et 10095, Car*. d« l'Église de Chartres
f. 24. — Petigny, p. 316, 1" éd.). Note de ,V. Ch. Bouchet.
(1) Mazangé a porté le titre de ville jusqu'au 15' siècle et peut-être jus-
qu'au 16".
(2) Ce passage est cité depuis Et si tandem, par Du Cange au mot Hottts,
(3) Magister Johannes de Bonnavalle (B).
(4) B ajoute ici : Garinus de Desraez.
(5) C'est la première mention de la Léproserie de Vendôme.
(6) B ajoute içf : Et milites Gaufredus Roussel, etc.
(7) De Cremisiaco (B).
(8; Viarius, deest in B.
240 CHÀKTbS VENDOàtolSKS
reverendi patris et domini mei H. Carnotensis episcopi, omnes con-
tentiones et querelas que super villicatione de Masengeio, inter me,
etc., Quitto et remitto, etc..
Cji Ibidem, mss. 10095, f. 93 v° : Variante abrégée de la charte B.
sans les noms des témoins, adressée au chapitre : « Johannes, cornes
Vindocini, universitati Capituli Carnotensis, salutem, dilectionem et
honorem. Universis vobis notum facimus quod cum dominus et reve-
rendus pater noster R. Carnotensis episcopus, crebra precum sollici-
tudine de pace nobiscum facienda nos monuerit, nos tandem precibus
ejus acquiescentes. non sine catholicorum virorum concilio... omnes
contentiones... remittimus, etc. »
D. Ibidem, mss. 10095, f. 92, est la charte donnée par l'évéque de
Chartres : « Raginaldus Dei gratia Carnotensis episcopus... dilectus
et fidelis noster Johannes nobilis cornes Vindocini... ad peticionem
nostram... etc.. presentem paginam sigilli nostri karactere confir-
mamus... »
E). Ibidem, mss. 10095, f. 9'*, notification de cet accord au roi
« Ëxcellentissimo domino suo Ph., Dei gratia régi Francorum, suus
fidelis Johannes, cornes Vindocini, salutem et débite subjectionis et
reverentie famulatum. Majestati régie significandum duxi, quod
omnes contentiones et querelas, etc.. Ut hec itaque mea quitatio
firmitatem majorem obtineat, majestati régie supplico ut rem istam
sigiUo regio dignemini confirmare. »
CCI
1203 ou 1213 (?)
l)on fait par Jean, comte de Vendôme, et Sulpice, seigneur
d Amboise, aux moines de Fontaines, de pacages communs
dans la foret de Gastines et dans le fief de Vendôme.
Ego Johannes, cornes Vindocini, notum facio presentibus et
futuris quod ego et Sulpicius, dominus Ambaziae, concessimus
in perpetuum monachis de Fontanis pro amore Dei et remedio
animarum nostrarum communia pascua in Gastina, et in feodo
Vindocinensi ad usum animalium manentium in ioco qui dicitur
Corbet,et nemus mortuum ad usum manentium in dicto loco,ita
quod si dicti monachi porcos habuerint in loco illo tempore glan-
dis reddent pasnagium suum. Quod ut ratum habeatur et fir-
mum scribi fecimuset sigillorum nostrorummunimine roborari.
CHARTES VKNDOMOlSbS 241
Actum apud Ambaziam anao Domini millesimo ducentesimo
tertio (1).
Bibl. Nal. D. Housseau, t. vi, f. 75, vol. n° 2?63 : Ex Cartatario abbaliœde
Fontaine, fol. 20.
CCII
1213
Don à V Hôtel-Dieu de Vendôme du fief de Villebosue.
Acte de Geoffroy « Goffridus » de Vendôme, par lequel il dé-
clare que Jean, comte de Vendôme, son neveu « nepos » et lui ont
donné à la Maison-Dieu tout le fief de Menard de Villebosu
« totum feodum Menardi de Villa Bosu », avec toutes ses appar-
tenances, pour le posséder en toute liberté, sans aucune coaction
temporelle. 1213.
Archives de Loir-et-Cher ; Inventaire des titres de V Hôtel-Dieu de Vendôme,
de 1203 jusqu'en 1733, page 1.
CC1I1
1213.
Don à V Hôtel- Dieu de Vendôme de la censive de la chapelle d'A rêne.
Acte de Henri de Bellande de Tan 1213 par lequel il déclare
que Guillaume, chevalier croisé contre les Albigeois, a donné à
la Maison-Dieu de Vendôme la censive qu'il avoit à la chapelle
d'Arènes, ce qu'il confirme et ratifie comme seigneur de ladite
censive à la prière dudit Guillaume.
Archives de Loir-et-Cher ; Inventaire des titres de i Hôtel- Dieu de Vendôme,
p. 1.
(1) Housseau a lu : 1213; la copie porte 1203*
31
242 CHARTES VBNDOMOISES
CCIV
Vers 1214
Election d'un abbé de l'Etoile.
Electio abbatis Stella
Gervasius, Dei patientiaPraemonstratensis dictus abbas, vene-
rabili in Christo fratri D. abbati de Perreio, salutem et sinceram
in Domino charitatem. Venerabilis frater abbas de Stella labo-
rem et dolorem in administratione considerans, quos jam expé-
rimenta cognoscit, cum multa nos rogavit instantia, ut relaxa-
remus eum ab onere quod fastidit, et ut efficacius quod postulat
assequatur, quasdam causas allegat, quarum intuitu dignum
etjustum est eum exaudire. Cum autem hœc abbatis vol untas
non lateat fratres loci, il li de successore solliciti, in quamdam
personam, ut didicimus, unanimiter consenserunt, quem postu-
lant in pastorem. Verum attendentes quod si mulier viro suo
vivente postulaverit aliquem in maritum, non potest légitime
cum ille decesserit contrabere cum petito, prout in Ecclesia^jtico
jure plenius est expressum, petitioni dilectorumfratrum nequa-
quam censuimus annuendum, ut abbate suo adhuc agente con-
cedamus eis quem postulant in rectorem. Quia tamen preces eo-
rum nolumus nec omnino repellere nec penitus exaudire, mittimus
vobis tribus clausa sigillis trium nomina personarum quarum
• una est persona quœ est a fratribus postulata. Fraternitati igi-
tur vestrœ prapcipiendo mandamus quatenus ad locum illum
personaliter accedentes, abbatis dimissione suscepta, faciatis in
conventu missam de Sancto Spiritu solemniter celebrari, et in
capitulo post modum, eodem Spiritu invocato, habeatîsin manu
tria sigilla prœdicta, ut accedens unus e fratribus coram cunctis
unum accipiat quodcumque voluerit ex sigillis, et cujus nomen
inventum fuerit illo fracto, ille indubitanter et sine refragatione
aliqua suscipiatur ab omnibus in abbatem. Facta ergo obedien-
tia ei quem Dominus taliter suscita verit in rectorem, frangantur
et alia sigilla, ut cognitis nominibus aliorum quos Dominus in
CHARTES VENDOMOISES 243
hac parte videbitur reprobasse, comperiatur a cunctis cum
quanta sinceritate processerimus in hoc facto.
GalUa Christiana, V11I, instrumenta, col. 428 : « Sacrae antiquitatis mo-
numenta, tom. I. p. 69. »
ccv
1214
Don fait par Guillaume de Marcilly devant Guérin, doyen de
Vendôme, d'un muy de froment de rente sur sa dîme de
Marcilly (1).
Archiva de Loir-et-Cher, Inventaire des titres de THôtel-Dieu de Ven-
dôme, page 2.
CCVI
1214
Don fait par Josselin Jiorel, escuier, devant Guérin, doyen de
Vendôme, de la vigne de Fossa Gobet, à charge de trois deniers
et obole de cens pendant la vie de sa mère seulement, et d'un
anniversaire pour ses père et mère et d'un autre pour son
frère Orri, et de plus il accorde à ladite Maison-Dieu son franc-
salé: « suum salagium ».
Archives de Loir-et-Cher, Inventaire des titres de l'Hôtel-Dieu de
Vendôme, page 2.
CCVII
1214.
Don par Hervé de Pray à V abbaye de Notre-Dame de Fontaines-
les-Blanches de trois seliers de blé sur sa dîme de Landes en
écliange de la rente assise sur le moulin du pont d'Amhoise.
(I) Nota : cette rente fait partie des héritages cédés à Gervais Maslon, le
lundi après la Saint-André 1362,
244 CHARTES VENDOMOISKS
DE III SEXTARIIS BLADI IN DECIMA LENDE
Raginaudus, Dei gratia Carnotensis episcopus, fidelibus uni-
versis hanc presentem cartulam inspecturis salutem in Domino.
Universitati vestre notum facimus quod Herveus de Pereio, miles,
in nostra preseotia constitutus, dédit et concessit in perpetuum
monachis abbatie Béate Marie de Fontanis, duos sextarios bladi
in décima sua de Lenda, pro commutatione duorum sextariorum
quos percipiebant singulis annis in molendino suo de ponte
Ambaziacensi, de elemosina defuncti Gaufridi de Pereio, patris
sui, et unum sextarium fru menti quem Mathildis mater ejus
dederat, eis in perpetuam elemosinam in eadem décima bénigne
9 concessit. Hoc autem totum concesserunt predicta Mathildis,
mater ejusdem Hervei, Maria uxor ejus, Gaufridus frater ejus.
Phi lippus Lancelini avunculus ejus, Jacquelinus de Carcere
sororius ejus et Lucia uxor ejusdem Jacquelini, Henricus Basset
sororius ejus et Adelicia uxor ejusdem Henrici, Arche mbaudus
prepositus Vindocini, ad cujus feodum pertinet ipsa décima.
Ut autem hec elemosina rata sit in perpetuum et firma ad
petitionem utriusque partis litteris commendavimus et sigilli
nostri auctoritate confirmavimus. Actum ab incarnatione Do-
mini anno M° CC° X1II1°.
Archives dCIndre-et-lj>ire, parchemin, sceau perdu.
CCVIII
1214
Don par Geoffroy de Saint-Quentin à l'abbaye des Clairets, à
V occasion de Ventrée en religion de sa sœur Agathe, du fief de
Saint-Bimay f près Lavardin.
Ego Gaufridus de Vindocino, omnibus présentes litteras ins-
pecturis, notum facio quod dilectus et fidelis meus Gaufridus de
Sancto Quintino, quando Agatha, ejus soror, transtulit se ad
sanctimoniales de Claretis, dédit et concessit in purara et perpe-
CHARTES VENDOMOISKS 24f)
tuam elemosinam Deo et beatœ Maria* et eisdem sanctimoniali-
bus feodum quod a me habebat apud Sanctum Remerium prope
Lavardinum, pacifiée et quiète perpetuo possidendum ; quam do-
nationem et concessionem ego tanquam dominus feodi, pro
remedio animée meœ et patris, et matris, et omnium parentum
meorum, concessi misericorditer et laudavi, eisdem prœsentem
paginam sigillo meo confirma ta m dévote indulgena in testimo-
nium veritatis. Et quoniam ego Gaufridus hujusmodi donationi
et concession! assentire volui, prœdictae sanctimoniales unum
anniversarium, in remissionem peccatorum meorum, patris mei
et matris meœ et parentum meorum singulis annis celebrandum
in perpetuum, mihi benigniter concesserunt.Datum anno gratia*
millesimo ducentesimo quartodecimo.
Cartalaire des Clairets, p . 73.
CCIX
1214.
Jean III, comte de Vendôme, pour le repos de Vàme de Jean II \
son neveu et prédécesseur, donne la franchise et la liberté à
deux serfs.
Ego Johannes, cornes Vindocinensis, filius Bucardi comitis,
universis présentes litteras inspecturis notum facio quod
ego, pro Dei amore et in remedium animœ Johannis, nepotis et
predecessoris mei, nec non et pro animabus antecessorum
meorum, Stephanum Bloisseau etMariam uxorem suam etfilios
et filias cum eorum heredibus quos Johannes nepos et prede-
cessor meus laborans in extremis a servitutis vinculo quo astricti
tenebantur absolvit, ab eadem tervitute penitus absolvi, ipsis
de cetero libertatem perpetuam conferens, et concedens, et ter-
rain servitutis quam tenebant dedi et concessi et in elemosinam
domui elemosinarie Dei de Vindocino in testimonium hujus
libertatis. Testibus his : Amelino abbate Vindocinensi, Gaufredo
»
f
246 CHARTES VENDOMOISES
de Vindocino avunculo meo (1) qui asseruit quod dictus Johannes,
nepos et predecessor meus, eosdem penitus, sicut superius
dictum est, absolvit ; Willelmo de Conserau (2). Odone de Sal-
mon, Herveo Basset, Radulfo magistro leprosorum /indociniet
presentibus aliis. Ut hec vero libertas firma essrt et stabilis
presentem paginam sigilli mei munimine roboravi. Actum anno
graciae millesirao ducentisimo quarto decimo.
Archives départementaleg du Loiret, série A. n° 1682.
CCX t
ii 94-1215
Lettre de la prieure de Saint-Agil au vicomte de Ch&tedudun, le
priant de confirmer le don de son père.
Dilectissimo Domino suo G. vicecomiti Castridunensi, A. prio-
rissa cujusdam pauperrime cellule juxta Breschesach, salutemet
orationis auxilium apud Dominum. Dilectionem vestram in qua,
quam plurimum confidimus, valde desideramus exorare, quate
(1) Ce Geoffroy de Vendôme, oncle de Jean III, était frère de Bouchard IV
et portait le surnom de « Vindocino » : .< Goffridus de Vindocino, f rater
dicti comitis Burchardi, {Cart. Blétoit de MM. Cb. CLXXXII). Jean II rap-
pelle également son oncle en 1203 : « Goffrido de Vindocino, avunculo meo »
(CartuL de la Trinité ; n* DCXL) et et 1206 dans une charte de la Charité-
sur-Loire « Joannes cornes Vindocinensis... Gaufridus de Vindocino, avun-
culus meus. » En 1203 Geoffroy s'intitule lui-même chevalier de Vendôme :
u Ego Goffridus miles de Vindocino, filius Johannis comitis et Richildis
comitissae » (Ibidem , ch. DCXL1). Il mourut après 1222, puisqu'il paraît en
cette année dans la charte DLXVI du Cartulaire de la Trinité, et même
après 1223, car il parait dans une charte datée de cette même année en
«faveur du prieuré de la Hubaudière (Voir plus loin ch. CCL11I), mais avant
1225, d'après une charte de Jean IV « ex concessione defuncti Gaufridi de
Vindocino, avunculi nostri (Arch. de V Hôtel-Dieu de Vendôme). Son anni-
versaire se célébrait le 12 janvier, d'après le Nécrologe de la Trinité de Ven-
dôme ;« U idus januarii, obiit Gaufridus de Vindocino, miles. » Voir l'Etude
de M. le comte de Saint-Venant, qui le fait mourir avant 1221, Bulletin de
U Société archéologique du Vendômois, 1905, p. 243 à 256.
(2) La première charte qui puisse d'une manière certaine être attribuée à
Jean III dit l'Ecclésiastique, dernier fils de Bouchard IV, successeur de son
neveu, Jean U, mort sans enfant, est celle résumée dans le § 3 du n° DCLII
du Cartulaire de la Trinité, datée de 1213. Un titre du Cartulaire de Notre-
Dame de Chartres portant la même date 1213, nous dit qu'il avait épousé
Marie, sœur du comte de Saint-Paul : « Jobannes cornes Vindocinensis
assensu Marie, uxoris mee, sororis comitis Sancti-Pauli. » Voir plus haut
Ch. CC et CXCIL
CHARTES VENDOMOISES 247
nus donum a pâtre vestro, felicis memorie, nobis datum, taliter
conservetis qualiter in ejus cedula sigilli sui munimine roborata
(continetur), et ut nobis post ejus obitum sigillo vestro placeat
confirmare, et cum in vestris parttbus ad modernum tempus ire
nequeamus, nec litteras ostendere, vobis transcriptum cedule de-
iegamus, utquod in ea scriptum est audiatis : Ego Hugo, etc.
(Voir plus haut la charte de 1187). Cum autem ita in litteris con-
firmatur, nos in quantum possumus exoramus quatenus nobis
sexdecim sextarios mestive quos dominus H. senescallus de nos-
tris hominibus cepit illicite, et duodecim solidos cornagii quos
vestri homines similiter ceperunt, reddi Dei misericordia facia-
tis. Tandem super hoc faciajis ut vobis graciarum reddere tenear
actiories, cum annuente Domino nos infra Pasçha proximum
visitabimus etcartam vestram etpatris vestri super hoc compo-
sitam ostendemus.
Société Danoise, Cariai, manu s. de Saint- A vil, p. 32.
CCXI
1215 octobre.
Don par Jean III, comte de Vendôme à l'abbaye des Clairets,
d'un bourgeois de Vendôme libre de toutes redevances.
Universis tam prœsentibus quahi futuris, présentes litteras
inspecturis, notum facio quod ego Johannes, cornes Vindocinen-
sis, pro amore Dei et in perpetuam elemosinam, dedi et concessi
Deo et monialibus Beatee-Mariae de Claraiz, Willelmum bur-
gensem cum domo, in qua manet, quœ est sita super montem
Beati-Georgii, quietu mab omni tallia et exactione et consuetu-
dine, ab exercitu et omnibus aliis. Quod ut ratum esset et sta-
bile, praesentes litteras sigilli mei munimine roboravi. Actum
gratiee millesimo ducentesimo decimo quinto, mense octobris.
Archives Nationales, S. 3292, n° 51 et 60. — Publié dans le Carlulaire des
Clairets, p. 75.
248 CHARTRES VENDOMOlSES
CCX1I
4215
Don de 10 sols de rente à Châteaudun par Payen de Mondoubleau.
Ego Gaufudus, vicecomes Castriduni, notum facio omnibus
quod Paganus miles de Monteduplici, avunculus meus, dédit in
perpetuam elemosynam et concessit sanctimonialibus Sancti-
Aviti Deo servientibus, X solidos in redditu suo de Castriduno
quem habebat irf Gutta Corali (?) annuatim in prima die dominica
quadragesime persolvendos, ob remedium animae suae et suorum
antecessorum, ad pitantiam. Cujusmodi donum volo et concedo,
et quod, ut eisdem ratum permaneat semper, prœsentes sigilli
mei munimine roboravi. Actum anno gratiœ MCCXV.
Bibl. (TOrléons, mss. 435b»sf f. 220, — Bulletin de la Société Danoise, VIII,
p. 96 — Société Dunoise, Cari, manuscrit de Saint- A vit, n° 87.
CCX1JI
Avril 121B
Jeun, seigneur de Montoire, s'engage à ne plus troubler le prévôt
de Masangé ni le Chapitre de N.-D. de Chartres dans la
jouissance de la terre de la Martclette A Masangé.
De consuetudinihus quitatis a domino de Montorio in terra
ECCLESIE APUD MaSENGEIUM.
Universis Christi fidelibus presentibus pariter et futuris pré-
sentera paginam inspecturis, ego Johannes, dominus de Mon-
torio, notum facio quod cum controversia diu esset agitata inter
me ex una parte et capitulum Carnotense et prepositum de
Masengi,ex altéra, super terra de Lamartelete, data antiquitus
in elemosinam ecclesie Beate-Marie Carnotensi, que terra de
meoerat feodo, et ego, ad consilium malignantium, dampna,
intulissem hominibus Beate-Marie in eadem terra commoran-
CHARTES VENDOMOISES 249
tibus et preposito de Masengi. Tandem rei veritate inquisita, et
jure capituli cognito, pro anime mee et antecessorum meorum
remedio illam terram ecclesie Beate-Marie penitus quitavi,
quiète et pacifiée penitus possidendam et habendam. pro dam-
pnis autem illatis preposito et hominibus cum eisdem ad pacem
deveni in hune modum, quod pro bono pacis dedi eis quindecim
libras Vindocinenses, et assignavi in tensamento meo de Ma-
sengi. Ita tamen quod si tensamentum unius anni non possit
sufficere ad solucionem quindecim librarum, residuum debiti in
tensamento subséquente persolvetur ad valorem venditionis
avene illias diei, et avena illa tradetur eis per manum Marquera
de Larbardere. Preterea, sciendum est quod omnes exactiones
quas mei servientes, me ignorante, faciebant hominibus Beate-
Marie in redditione avenarum suarum, videlicet in retentione
avene que terre cadebat, et in ea que in saccis hominum rema-
nebat post solutionem unius sexterii de unoquoque bove, bona
fide prêter mi si, et quia mihi videbatur injustum, anime mee et
successorum meorum detrimentum animabus, districte prohi-
bui ne servientes mei amplius hoefacerent. Immo eisdem distric-
tius precepi ut de cetero dictis hominibus légitime et con recta
mensura mensurarent, et si quid terre cadere vel in saccis rema-
nere contingeret, liberaliter sinerent reportare. Hec autem om-
nia quitavi et feci assensu et voluntate Eglentine, uxoris mee.
Johannis filii mei, et Agnetis filie mee. Nobilem autem virum
dominum meum et avunculum carissimum Johannem, comitem
Vindocini exoravi ut ad majorem rei confirmationem omnia si-
cut sunt suprascripta confirmaret, et nos similiter sigilli nostri
munimine confirmamus. Actum publiée anno gratie M° CC°
sextodecimo, mense aprili.
Bibliothèque Nationale, mss. 10095, fol. 92, v°. — Publiée en partie dans
le Cariai de N.-D., II, p. 85.
n
250 CHARTES VENDOMOISES
CCXIV
Avril 1216.
Jean, comte de Vendôme, approuve raccord de son neveu,
Jean de Montoire, avec le prévôt de Masangé, etc.
COMITIS VlNDOCINENSIS QUOD DOMINUS DE MoNTORIO QU1TTAVIT
CONSUETUDINES QUAS RECLAM ABAT IN TERRA DE MaSENGEIO.
Johannes, cornes Vendocini, omnibus presentibu s pariter et fu-
tures présentes litteras inspecturis in Domino salutem Noverint
universi quod cum dilectissimus nepos noster Johannes de Mon-
torio terram de Lamartelete, datam antiquitus in elemosinam
ecclesie Béate Marie Carnotensis, que terra erat de feodo dicti
Johannis, diutius contendisset, tandem rei veritate inquisita, bo-
tiorbm viforum consilio confessus coram nobis se injuste cort-
tendisse, et quoniam dampna intulerat hominibus Béate Marie
Cafnotensis, commorantibus in îlla terra con preposito de Ma-
seâgt Gaufrido, sic ad pacem devenit, quod pro dampnis illatis
dictis hominibus et preposito eisdem redderet quindecim libras
VindocinenceS, quas debent capere in tensamento de Masengt in
assufnptiofle béate Marie proximo Ventura, ita tamen quod si
totum illud tensamentum non possit sufficere ad sotutionem
quindecim librafum, residuum debiti in subséquent! tensamento
ftefsôlvetuf, ad valorem venditionis avene illius diei. Post mo-
durn autem si quidjuris habebat in illa terra dictus Johannes
Coram nobis ecclesie béate Marie Carnotensi bona fide dédit et
cOddeâsit, et in perpetuum quitavit, con quibusdam exactionibus
quas sefvientes ejusdem faciebant hominibus Béate Marie in
redditione tensamenti sui. scilicet in retentione avene que terre
cadebat, et in ea que in saccis hominum remanebat, post solu-
tionem suam, quas omnes pretermisit. Nos siquidem quitatio-
nem, pacem et pretermissionem volumus et sincera voluntate
concedimus, et ad ipsius petitionem sigilli nostri munimine ro
boramus intestimonium. Actum publiée apud Vindocinum, anno
gratie M°CC° sextodecimo, mense aprili.
Bibliothèque Nationale, mss. latin, 10095, F 93.
CHARTES VENDOMOISKS 251
ccxv
Mai 1216.
Don à l'Aumône de Cîteaux par Adam Berenne de plusieurs re-
devances dans le bois du Perche, en présence d'Alix et d'Em-
ma, dames de Fréteval.
liiTTpRg G. vicecoMrns Caêtriduni pe quittacïpne Adam
Berenne pro Psrtico.
Ego Gaufridus, vicecomes Castriduni, notum facio universis
presentibus pariter et futuris quod Adam Berenne, laudantibus
et concedentibus Maria, uxore sua, Michaele, filio eorumdem
primogenito, Matheo altero filio et filiabus suis videlicet Aalez,
Johanna, Agnete et Emmelot, quitta vit libère et in perpetuam
elemosinam habere concessit monachis Elemosine Cistercienai»
donum illud quod pater suus Ansoldus quondam eisdem mo-
nachis fecerat, videlicet duos denarios et duo» busaellos siliginis
quos capiebat in grangia eorumdem rnQPûchorum in Pertico. que
dicitur Converteria, pro forestegio suo quod habeb&t iQ terra et
nemore de Pertico. Concessit etiam et quitavit eisdem mopiçbis
herbagium, pasnagium porcorum suorum et pemu* mortuum
quod avus suus Ansoldus eisdem in elemosinam coptulerftt.
Insuper et quicquid de jure patrimonii vej quolibet aJio modo ifl
terra et bosco monachorum posset dictus Adam reçlenwÇi
ipsis penitus quitavit et garantizandurp contra Qmnes hommes
manucepit. Ego autem de cujus feodo idipsum efôt, ad petiçio-
nem et voluntatem supradictorum Adam sciliçet et M&fie usons?
sue, filiorum et filiarum suarum hanc quitacionem et conee9"
sionem dictis monachis garantizandum manucepi et litterarum
mearum testimonio confirmavi. Actum fuit hoc in preseneia
conventus dicte Elemosine, adstantibus etiam et hoc audieptibus
Adelicia defuncti Nevelonis uxore de Fractav&lle, et Emma
uxore Ursionis domini Fractevallis (1), Hamerico priore de Frac-
Ci) Ursioa 111 de Meslay, seigneur de Fréteval « Ursio de Mellaio, domi-
nus Fractevallis », approuve la donation faite par Guillaume Aguillon, en
252 CHARTES VENDOMOISES
tavalle. Anno Domini millesimo ducentesimo sextodecimo, mense
maij.
Arch. dép. de Loir-et-Cher. Parchemin, sceau perdu.
CCXVI
1246.
L'abbé de Vendôme reconnaît devoir annuellement 4 livres pour
la procuration de Varchevêque de Tours pour la visite de VE-
vière d'Angers.
LlTTERA QUATOR LIBRARUM DEBITARUM ANNUATIM DOMINO
TCJRONENSI A PRIORE DE AQUARIA AnDEGAVENSI.
Frater Amelinus, Dei gratia abbas et conventus Sancte Trini-
tatis Vindocinensis, omnibus qui présentes litteras viderint,
perpetuam in Domino salutem.
Notum facimus universis quod cum dominus Johannes, ve-
nerabilis Turonensis archiepiscopus, a domo nostra Sancte
Trinitatis Andegavensis de Aquaria exigeret procurationem
ratione visitationis a se et predecessortbus suis sepe perceptam,
ut dicebat, et nos eam negaremus obtentu privilegiorum nos-
trorum nobis et ecclesie nostre a Sede apostolica indultorum,
unde etiam litteras apostolicas impetraveramus ad judices
delegatos :
Tandem, mediantibus bonis viris et consensu mutuo videlicet
et nostro et Turonensis et Vindocinensis capitulorum, in hanc
formam pacis convenimus, quod singulis annis prior noster
predicte domus semper archiepiscopo Turonensi vel ejus certo
mandato apud Andegavis (sic), in Nativitate béate Marie, qua-
tuor libras Turonensis monete persolvere teneatur. Itaque, si
infra quindenam ejusdem festi non reddiderit eas requisitus'
dominus archiepiscopus ecclesias nostras de sua provincia
octobre 1215, à l'abbaye de Saint-Jean en Vallée de Chartres, de 9 arpents
de terre à Bionville et d'un setier 4'avQine {Biblioth, iYfliïoaale, rnss. lati n, 11063,
f. 46, n° XXIX, inédite),
CHARTES VENDOMOISE3 253
supponere poterit interdicto, quousque sibi fuerit satisfactum.
Si vero ad civitatem Andegavensem, ad doraum illam divertere
voluerit, in expensas suas, omnino bénigne recipietur, quod
ut ratum et stabile esset présentes litteras sigillorum nostrorum
munimine fecirous roborari (1).
Carlulaire de l 'archevêché de Tours, par M. Loyseau de Grandmaison,
t. I", n« XLVI, p. 110.
CCXVII
1216.
Un [dignitaire] du Mans confirme à l'abbaye de V Etoile 4 livres
10 sols de rente sur le marché de Montoire, pour deux lampes
données par le seigneur Jean de Montoirey de consensu Eglan-
tïnœ, uxoris suae.
Bibl. dOrléons, mss. 17048, p. 550.
CCXVII1
1183-1217.
Confirmation par l'évoque de Chartres des prieurés de Marmou-
tier dans son diocèse, dont ceux situés dans le Vendômois.
Raginaldus, Dei gratia Carnotensis ecclesiae sacerdos humilis.
Majus Monasterium beati Martini Turonensis ab antecessoribus
meis fundatum, religione approbatum, sincera, ut justum est,
amplectens cantate, ecclesias in Carnotensi episcopatu si ta s,
quas per decanos et archidiaconos nostros ad idem monasterium
pertinere cognovi, scripto annotare, monachisque in eodem mo-
nasterio famulantibus, ne aliqua super eisdem ecclesis conten-
tio vel controversia oriri possit in poster u m, communi assensu
archidiaconorum nostrorum in perpetuam possessionem pie et
(1) La charte de l'archevêque est publiée dans le n° DÇLVIII du Cariai, cfe
h Trinité, daté de 1210.
254 CHARTES VENDOMOISHS
liberaliter pro amore Dei, in honore beati Martini, confirmare
decrevi... Confirmamus igitur eis... prioratum de Çalumniaco
eu m pertinenciis suis cum parrochiali ecclesia ejusdem loci et
cum capella SanctiJodei, prioratum Sancti Hilarii, çum pertinen-
tiis suis, cum parrochiali ecclesia ejusdem loci et cum ecclesia
Sancti Pelerini... prioratum de Moreis cum eççlesiis ad ipsum
pertinentibus, scilicet cum parrochiali Sanctee Marias dç Morçis
et capella Sancti Cirici... ecclesiam de Naveil cum capella Sancti
Medardi Vindocinensis ubi manent monachi, cum pertinentiis
ejusdem cap elle,... prioratum de Fractavalle cum pertinenciis
suis et ecclesiis ad ipsum pertinentibus, scilicet ecclesiam Sancti
Nicolai, cum capella de Castro, ecclesiam Sancti Leobini, eccle-
siam Sancti Victoris, ecclesiam Sancti Hilarii; prioratum de
Lanceio cum pertinenciis suis et ecclesiis ad ipsum pertinenti-
bus, 3cilicet parrochialem ecclçsiam ejusdem loci, ecclesiam de
Nucario, ecclesiam de Cuchereio, ecclesiam de Pereio cum prio-
ratu ejusdem loci et aliis pertinenciis suis
Archives départ. d'Eure-et-Loir, H, 2234, copie datée de 1555.
CCXIX
Mars 1217.
Sentence condamnant Geoffroy IV ', vicomte de Chafeaudan, à
payer 80 marcs pour les dommages qiïil a causés aux
Templiers.
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Nos, ego
videlicet J. abbas et ego F. prior Sancte-Genovefe Parisiensis,
judices a Sede apostolica delegati super querelis que vertuntur
inter fratres milicie Templi, ex una parte, et vicecomitem Castro
duni exaltera, tertio conjudice nostro priore Sancti-Elegii ab-
sente et légitime excusato, lite çoptestata, testibus hinc inde ré-
ceptif et ettestacionibus publiçatis, auditis hinc inde coram nobis
(1) Un accord survenu en novembre 1218, mitigea les charges de cette
sentence (Archives Aatiomdes, S. 5000, A, n* 33. Etudes et Documents, IV, p. 231).
' CHAftTfiS VENDOMOISES 256
propositis et 'omnibus aliis rite actis, habito bonorum virorum
concilio, condempnamus dictum vicecomitem ad restituendum
Templariis duos equos, quorum unum abstulit violenter Gileberto
Roselli, homini Templariorum, alium AbbatiT hominiTemplario-
rum, et ad restituendum quadrigam unam quam eidem Abbati
homini Templariorum abstulit violenter ; condempnamus etiam
eumdem vicecomitem fratribus Templi ad restituendum xxx so-
lidos, quos extorsit violenter a quodam homine Templariorum,
qui clicitur Gêner la Pigine, et ad restituendum marrinua (1) ad
valenciam iv librarum, que abstulit eidem homini, scilicet Gêner
laPigine. Item decernimus vicecomitem contra justiciam in grave
prejudicium Templariorum cepisse et incarcéra visse fossarios,
qui faciebant fossata Templariorum. Item cum probatum sit co-
ram nobis evidenter dictum vicecomitem contra jus Templario-
rum fecisse falcari et curari aquam, que vulgo dicitur Aqua-
Mortua, que fluit juxta molendinos Templariorum, qui dicuûtur
molendini de Buxeria, unde multum dampnlficati sunt Templarii,
condempnamus, per diffinitivam sententiam, dictum vicecomi-
tem noû posse facere falcari vel curari dictàm aquam mortuàm
ab abbario, quod est in prato Arftulfi Veteris-Auris supra usque
ad aquam, que fluit ad dictos molendinos. Item condempnamus
dictum vicecomitem cessare a vendicione et extirpatione nemo-
rum suorum. quedicuntur Deffensus vicecomitis, in quibus dicti
fratres habent usuagia sua et pasturas porcorum suorum, donec
assignaverit eis competentem satisfactionem de usagiis suis et
pasturis; decernimus etiam difûnitive dictum vicecomitem in-
juste cepisse homines Templariorum, videlicet Natalegrum pre-
positum Templariorum... . Item dictum vicecomitem, in grave
prejudicium Templariorum, contra justiciam, obturasse antiquas
vias et cheminos, videlicet cheminum qui de villa Templariorum,
que dicitur Templum, protenditur ad Montem-Dublellum, et che-
minum qui de Templo protenditur ad Aridam-Willam et chemi-
num qui dé Templo protenditur ad Castridunum... et facta
taxacione. .. condempnamus dictum vicecomitem in octoginta
(1) B.is pour constructions. On trouve en effet avec ce sens: Marrianam,
Jfarrienum, aussi bien que Mtrtnnum et M&renum (Du Cange).
256 CHARTES VfcNDOMOISES
marchas pro dampnis que eis provenerunt ex predictis violen-
ciis... quam summam contulimus Templariis contra vice-
comité m absentera per contumaciam , présente procuratore
Templariorum. Actum anno Domini M CC° septimo decimo,
mense marcio.
Archives Nationales, S. 5001, n° 27, parchemin. — Eludes et Documents,
par l'abbé Métais, IV, p. 230.
ccxx
I
Avril 1217.
Titre latin de Mathieu (alias Mathurin) de Saint-Brice (1), par
lequel il atteste que Philippe de Villa-Badin, son vassal, a donné
en sa présence, aux frères de la Maison-Dieu de Vendôme, la
terre que lui et ses frères Hugues et Jean, et ses sœurs Bergeia
et Marie avoient dans son fief de Villare, à la réserve de
4 arpents appartenant à ladite Bergeia, en reconnaissance de
quoi lesdits frères de la Maison- Dieu ont donné audit Phi-
lippe soixante sols pour chacun arpent de ladite terre.
Archives de Loir-et-Cher : Inventaire ms. des titres de la Maison-Dieu,
page 2.
CCXX1
Août 1217.
Accord entre les Templiers et Jean de la Bruière pour la
jouissance des biens donnés par Amaury de Troo.
Viris venerabilibus et discretis abbati, priori Sancte Genovefe
et priori Sancti Eligii Parisiensis, W. de Jalla, W. de Lonreio,
\y. de Brueria, Herbertus Torpin, Hamelinus de Roorta, Odo
(1) Sans doute : M. de Saint-Brisson, cité comme étant seigneur de Vil-
leromain en 1222, dans un aveu des religieuses de Moncé, au comte de Ven-
dôme, de Tan 1497 (Archivée nationales, p. 618). — R. de Saint- Venant.
CHARTES VENDOMOlSKS 257
de Brulo, Raginaldus de Orrevile, salutem in Domino. Super
querelis et contentionibus quas fratres milicie Templi et vir
nobilis Johannes de Brueria (l)habebant, cum mandato predicti
Johannis quod nos suscepimus et con testimonio executorum
testamenti ipsius Johannis, habito prudentum virorum consilio,
tam de ipsius parentela quam aliis, pacificamus con eisdem Tem-
plariis in hune modum, videlicet quod eis concessimus plateas
de Burgo-Novo, quas olim dédit eisdem fratribus Amauricus de
Troo, ut possint ibi semper habere estagiarios duos et non am-
pli us. Demum dedin^us eis vineam de Cruce et terram de Ce-
neillis quas tenebat Alnulfus le Desve, de domino de Troo, ad
XIII denarios censuales. In qua etiam censiva memorati fratres
estagiarium ullotempore ponere non valebunt. Dedimus insuper
eis duas rocas et plateas ante easdem rocas résidentes, que
erant Radulfi de Albiniaco. Dedimus et eis plateam ipsius Ra-
dul6, que sita est in taneria, ita quod in omnibus istis plateis
non possint dicti fratres habere prêter unum estangiarium. Su-
pra rébus autem extra villam constitutis, faciet jamdictus Ra-
dulfus dominis suis quicquid debuerit. Dedimus et concessimus
eisdem fratribus domos de Broellio quas ipsi tenuerunt et habue-
runta predecessoribus Johannis de Brueria, sitas in veteri foro
ejusdem ville Broelii. Hec autem omnia pacifiée, honorifice,
quiète et ab omni exactione et costuma quieta in perpetuum
eisdem concessimus possidenda. Dicti etenim fratres petebant
ab eodem Johanne de Brueria, pro dampnis sibi illatis ab ipso
Johanne et suis complicibus, ducentas marchas argenti et am-
plius sibi restitui. Dicebant et dicti fratres quendam suum homi-
nem ab eodem Johanne et suis complicibus esse verberatum
usque ad sanguinem, et alii homini suo plagas mortales intu-
lisse ; pro hiis etiam contemptionibus eundem fecerunt dicti
(1) Ce Johannes de Brueria était probablement le père de Gaufridus de
27raer(a,qualifié seigneur de Troo, qui en 1260 eut des difficultés avec Charles
d'Anjou, frère de saint Louis. Ledit Geoffroy de la Bru ère était aussi sei-
gneur de Challay ; il avait épousé Onoria ou Aanor. fille du comte Jean IV
de Vendôme. (Voir Salies, Monographie de Troo, et la suite manuscrite, co-
piedeVabbé Hamgoa. — Voir aussi Lespinasse, Vie et Vertus de saint Louis, etc.,
p* 306.) — R. de Saint-Venant.
J3
258 CHARTES VENDOMOISES
fratres coram nobis pluries ci tari, et postea excommunies tionis
vinculo, juris ordine observato, astringi. Quia igiturnec defuncti
periculum nec vivencium detrimentum debetis aliquatenus velle
adaugeri, vobis supplicamus attencius quatinus et absolutio-
nem mortuo et confirmationem pactionibus dictorum fratrum
verbo ad verbum expositis, auctoritate apostolica qua fungimi-
ni, digneminî misericorditer impertiri. Ut hoc autem factum sit
ratum et inviolabile, presentem cartulam sigillorum nostrorum
muniminibus curavimus roborari. Actum anno gratie MCCXVI1,
mense augusti.
Archives Nationales, S. 5000 A, n° 43. Le n° 48 est une confirmation
de l'acte précédent. En voici Yincipit et Vexpicit : « Abbas et prior Sancte
Genovefe et prior Sancti Eligii Parisiensis, omnibus présentes litte-
ras inspecturis... (suit le texte de la charte ci-dessus)... quam pacem et
concordiam auctoritate apostolica dignam duximus confirraandam,
et prefatum Johannem de Brueria, ad instanciam fratrum milicie
Templi, auctoritate apostolica absolvimus et denunciari fecimus abso-
lu tum. » — Etudes et Documents, par l'abbé Métais, IV, p. 364
CCXXII
1198 et août 1217.
Thibault, comte de Biois, confirme Vacte par lequel son père
Louis approuva la vente faite à Vabhaye de V Etoile par Guil-
laume de Brie de ses terres du Ménil.
Ego Theobaudus, cornes Blesis et Claromontis, omnibus no-
tum fieri volo quod inspexi litteras dilectissimi patris mei Ludo-
vici Blesis comitis quondam et Claromontis, sub hac forma : Ego
Ludovicus, cornes Blesis et Claromontis omnibus notum facio
quod Guillermus de Bria vendidit quicquid apud Menil posside-
bat, in terris cultis et incultis, in nemoribus et pratis, laudan-
tibus et concedentibus filia sua Maria et Petro de Sauleto, ex
cujus feodo illud erat ; qui Petrus duodecim denarios censuales
quos annuatim a predicto Guillermo accipiebat, eccîesiae Sancti
Salvatoris de Stella in elemosinam donavit. Et hoc concessit
Ligardis, uxor Pétri, et filii eorum Guillermus et Gaufridus. Hanc
CHARTES VENDOMOISES 259
vero emptionem, quam pred ictus Albericus émit, quietam et
liberam ab omni consuetudine ecclesiœ de Stella perpetuo possi-
dendam concessit. Ego autem, ex cujus feodo illud erat, amore
Dei et ad preces et petitionem utrorumque, hanc elemosinam
firmiter tenendam manu cepi, literis commendavi et sigilli mei
munimine confirma vi. Testes sunt : Johannes archidiaconus Vin-
docinensis, Philippus clericus ejus, Guillermus de Monteleonis,
Odo Bechart, Haginaudus Cortex, Bernardus Mandroil, Philippus
de Nouilla et Radulfus filius ejus et Rag. Angeler. Actum Cas-
troraginaldi, anno incarnationis Dominicœ milesimo centesimo
nonagesimo octavo. Datum per manum Theobaldi cancellarii
mei, mense marcio. Ego autem Theobaudus predictus cornes,
Blesis et Claromontis (1), dilectissimi patris mei factum conser-
vare desiderans illibatum, ad majorem hujus rei confirmationem
présentes litteras sigilli mei munimine coroboravi. Actum anno
gratie milesimo ducentesimo septimo decimo, mense augusto.
Archives départementales de Loir-et-Cher, H. 290.
CCXXIII
1217.
Accord entre Geoffroy, vicomte de Chàteaudun, et les habitants
de Saint-Affil au sujet de la mesure des grains.
QUOMODO PAX FACTA FUIT INTER GoFRIDUM, VICECOMITEM CAS-
TUDRINI, ET HOMINES DE SaNCTO- AGILO, SUPER MINA MESTIVjE
EJUSDEM VILL/E.
Ego Gaufridus, vicecomes Castri Duni, notum facio omnibus
tam futuris quam praesentibus quod cum controversia vertere-
tur inter me, ex una parte, et homines de Sancto-Agilo, ex altéra,
(1) En avril 1218, ce même Thibault, comte de Blois, par acte daté de la
Ferté-Villeneuil, donnait une rente de cent harengs et une demi-somme d'huile
à percevoir la première semaine de carême sur la sénéchaussée de Château-
renault à l'abbaye de Gatine {Archivée d'Indre-tt-Loir, H, 130, parchemin).
260 CHARTES VENDOMOISES
super mina ejusdem vtllœ, quia dicebam et asserebam quod
mestiva ejusdem villee reddi debebat ad m in a m Montis-Dupli*
cis, quia illa alia vice recepla fuerat. Homines vero dicebant
quod istam mestivam nunquam vel dederant in tempore avi
mei et patris mei niai ad mensuram Sancti-Agili.
Ego sol uns Deurn prœ oculis habui, videns quod per malum
discordiae ras magnée diffluunt et per bonum pacis vel minores
recipiunt incrément um, preedictis hominibus concessi et pepigi
ut mestivam redderent ad illam minam cum qua meis anteees-
soribus reddiderunt, insuper concessi ut mina ista per dictam
villam curreret sicut in tempore antecessorum meorum cucur«
rebat. Prœterea concessi et pepigi prœdictis hominibus meam
vim et meum auxilium contra omnes homines secundum posse
meum et meum habere. His ista concessis jamdicti homines
non coacti, sed sua gratuita voluntate mihi dederuntcentum soli-
dos Dunenses. Hoc voluerunt et concesserunt Adelicia, vieeco-
mitissa et Gaufridus filius meus, Isabella, Adelicia, Joanna et
Agnes, filiae meœ. Quod ut ratum et firmum et stabile perse-
veret, presentem paginam sigilli mei munimine confirmavi. Ac-
tum est hoc apud Gargentiam, anno Domini MCCXVII.
Bibliothèque de l'Arsenal, mss. 1008, p, 159.
*
CCXXIV
1217.
Jean, comte de Vendôme, approuve le don fait par Hervé de Pray
de la dîme du vin dans les vignes de Landes, aux moines de
Fonta ines- les-Blan ches .
Dfi DECIMA VINEAHUM LENDE.
Ego Johannes, cornes Yindocini, bone memorie Buchardi comi-
tis filius, notum facio fidelibus universis tam presentibus quam
futuris banc presentem cartulam inspecturis, quod Herveus de
Pereio, miles, dédit et concessit in perpetuam elemosinam, pro
CHARTES VENDOMOISES 264
suo suorumque salute, Deo et ecclesie Béate Marie de Fontanis,
omnem decimam quam ipse et monachi de Fontanis habent in
vineis parrochie de Lendes, in prelo eorumdem monachorum,
quod habent apud Lendam annuatim pressurandam. Preterea
concessit eis ut quicumque in eodem prelo jam sepedictorum mo-
nachorum pressurare voluerint, eis omnino contradicere non po
tertt, exceptis tantummodo censualibus, qui sunt in sua propria
eensiva et in eensiva Philîppi, domini de Lenda. Supradicti vero
monachi de Fontanis, pro tanti beneficii recompensatione, dede-
runt eidem Herveo quatuor libras Turonensis monete. Hoc au
tem totum conces6erunt et voluerunt Mathildis, scilicet mater
ipsius Hervei, (sic) uxor ejus et Gaufridus frater ejus. Quod
ut ratum et firmum teneatur in perpetuum, ad peticionem utrius-
que partis litteris commendavi et sigilli mei munimine roboravi.
Actum anno Domini M* CC° XVIP.
Arch. d'Indre -et- Loir, H. 113, parchemin, sceau perdu. — Cette dona-
tion fut approuvée par Philippe Lancelin, oncle du donateur :
Ego Philippus Lancelini, notum facio fidelibus universis tam
presentibus quam futuris hanc présenter» cartulam inspeçtufis
quod Hervé us de Pereio, miles, dilectus nepos meus, assensu et
voluntate Mathildis ejus matris et sororis mee, nec non etiam
et... {sic) uxoris sue et Gaufridi fratris ejus. dédit etc., (ut autem).
Actum anno Domini M* CC XVII0.
Ibidem, parchemin, sceau perdu.
ccxxv
Mai 1218.
Jean de Bougemont donne aux religieux de l'Aumône ou du
Petit Cîteaux son bois sis entre Gratelou et Beau fou, avec Vas-
sentiment d'Ursion de Fréteval.
Ego Johannes de Rubeomonte, miles, omnibus notum facio
quod ego, amore Dei et salute anime mee, uxoris et heredum
meorum, assensu et voluntate Agathe, u*ori& meç et heredum
262 CHARTES VENDOMOISES
meorum, Johannis, Aales et Aaliz, dedi in puram et perpetuam
elemosinam Deo et monachis Elemosine Cisterciensis omne ne-
mus meum corn fundo terre, terra m et noam, prout extenditur
in longum a nemore domini Ursionis de Mellaio, domini Frac-
tevallis, quod vocatur Gratelom, usque ad terram elemosinario -
ru m de Bellofago, et in latum a nemore dictorum monachorum
usque ad chiminum, ad quam divisionem predictus dominus
Fractevallis presens aflFuit, et certis métis signari fecit, videlicet
quitum omni consuetudine et omnimoda obnoxietate liberum
penitus et immune. Ego autem hanc elemosinam volens esse
firmam et stabilem, dominum Ursionem de Mellaio, domînum
Fractevallis, de quo supradicta tenebam in feodo, petit et exora-
vi quod istam elemosinam dictis monachis garantisandam ma-
nu caperet, ita quod si ego vel heredes mei a garantisatione is-
tius elemosine aliquo modo deficeremus, residuum feodi quod
de ipso teneo, de voluntate mea sessiret ipse vel heredes sui abs-
que fide mentita, et in manibus suis tenerent donec monachis
dampnum suum quod ipsi pro defectu garantizationis nostre
incurrissent, fuisset penitus emendatum. Sciendum vero est
quod pro tali beneficio, de karitate monachorum, quinquaginta
libras Dunenses habui et recepi et uxor mea viginti et quinque
solidos pro concessionibus. Quod ut ratum permaneat in futu-
rum litteriscommendavi et sigilli mei munimine roboravi. Ac-
tum anno gracie M° CC° octavo decimo, mense maij.
Archives départ, de Loir-et-Cher.
CCXXVI
1218.
Jean, comte de Vendôme et dominus Montorii, pro una niissa
celebrttnda singulis diebus usque ad finem mundi pro anima
defuncti Odonis de Sancto Amando et pro cunctis fidelibus de-
functis dat 10 sols de rente, et vingt seigneurs donnent chacun
un setter de froment (â V abbaye de VE toile) % 1918.
Bibliothèque Sationale, ross. 17048, p. 55.
CHARTES VKNDOMOISES 263
CCXXVII
1218.
Permission accordée à la Maison-Dieu de Vendôme, par Philippe
de Lenda, à la prière de Mt Geoffroy de Vendôme, de posséder
la dîme apud Villam-Mardin que feu Tetricus Guercher et
Guillaume son frère avoient donnée aux frères de la Maison-
Dieu, sise dans son fief.
Archives de Loir-et-Cher , Inventaire nus. des titres de la Maison' Dieu de
Vendôme, p. 2.
CCXXVIII
1218.
Regnaud de Vlsle, vicomte de Blois donne à Notre-Dame de
Gatines 10 sous de rente.
Noverint omnes présentes litteras inspecturi quod ego Ragï-
naldus de Insula, vicecomes Blesensis, et Gaufridus fratermeus,
amore Dei et pro remedio animarum nostrarum et patris nostri
Roberti, et matris nostre Mathildis (1), dedimus in perpetuam
elemosinam Deo et canonicis Beate-Marie de Gastineta, decem
solidos Carnotensis monete, in redditu nostro Blesensi, in de-
collatione Sancti Johannis Baptiste annis singulis percipiendos.
Predicti vero canonici IV° nonas novembris anniversaria prefa-
torum parentum nostrorum celebrabunt et eodem die ad procu-
•
(1) Dans une charte en faveur de Bourg-Mojen, datée d'août 1218, Regnaud
de Liale, à la prière de Mathilde sa mère, et du consentement de Geoffroy,
son frère, et de Berthe et Isabelle, ses sœurs • ad petitionem venerabilis
matris sueMatîidis... concesserunt Gaufridus frater dicti Haginaldi et Berta
et Isabella sorores ipsius Raginaldi. » Il approuvait dans cette église les an-
niversaires fondés par son père Robert de Lile, vicomte de Blois, savoir celui
de son père pour le lendemain de la fête de saint André (1" décembre) et
celui de sa mère pour le lendemain de la fête de saint C héron (29 mat). Dans
la charte CX.CV1, ci-dessus, il donne à sa mère le nom de « Dyonisia, » que
nous ne retrouvons nulle part ailleurs.
264 CHARTES VBNDOMOISES
rationem conventus prefati decem solidi expendentur. Quod ut
ratum et stabile permaneat, nostrorum sigillorum munimine
confirmamus. Actum in communi capitulo Gastinete, anno gracie
M- CC* XVIIP-
Archives départ, de Loir-et-Cher, vidimus par « Odo, decanus Blesensis
M. CC. LVI ».
CCXXIX
1218.
Vente par les religieux de V Etoile d'un demi-muid de seigle et
d'un demi-muid d'avoine à eux donnés par Gohier de Lanne-
ray sur la dîme de Migaudin, aux frères de Notre-Dame de
Gatines et de la Bourdinière (1).
#
Micbael(2) abbas et conventus de Stella, universis présentes
litteras inspecturis, salutem in Domino. Noverit universitas
vestraquod,cum nos,exdonatione et elemosina dilecti in Cbristo
Guoherii de Lenerio, militis, dimidium modium siliginis et dimi-
dium modium avene, in décima sua de Mesgaudin, in parrochia
de Evreia, haberemus, nos, quia locus ilie a nobis erat remotus,
ut inde ad utilitatem ecclesie nostre in loco propinquiori redditus
emerentur, de assensu predicti militis vendidimus predictum
modium siliginis et arène dilectis in Christo fratribus de Gasti-
neta, pro decem libris Dunensium, perpetuo possidendum. De
predictis autem decem libris emimus tria sextaria frumenti et
tria sextaria de mesteil a Guillelmo, milite de Marceli, in loco de
Buressart annuatim persolvenda. IUud siqtiidem modium bladi
tenetur ecclesia nostra ecclesie de Gastineta fideliter garentire.
Actum anno gracie millesimo ducentesimo octavo decimo.
Archives d Eure-et-Loir, original en parchemin, H. 3998. — Cartulairc
de la Bourdinière, par M. R. Merlet, n° 19.
(1) L'abbaye de Gatines avait un prieuré à la Bourdinière, entre Chartres
et Bonne val : « Canonicis B. Maris de Gastineta, manentibus in domo Bur-
dinerie. » (CtriuUire de la. Bourdinière, par M. R. Merlet, en. 21.)
(2) Michel. abbe de l'Etoile, parait de 1214 à 1225, d'après le GaUi* Christian*.
CHARTES VENDOMOISfiS 265
ccxxx
Mai 1219.
« Lettre de la dixme de Saint- A ma nd et aussi du droit sur le
minage de Vendôme et du droit sur la rivière du Pont-Perrin. »
De querela Guidonis Corpin.
Ego Guido Corpin (1) , miles , omnibus presens scriptum
inspicientibus salutem. Noverint universi quod cum inter nos,
ex una parte, et domum et procuratores elemosinariœ Vindoci-
nensis, ex altéra, supra lendam quœ Cornesia (2) cognominatur,
questio diutius fuisset agitata, tandem bonis viris mediantibus,
de assensu nostro et procuratorum predicte Elemosinariœ, cum*
positum est in hune modum, videlicet quod predicta domus to-
tum quod habebat in predicta lenda nobis et heredibus nostris in
perpetuum quitavit ; nos vero in recumpensationem et pro bene-
ficiis et orationibus dictée domus habendis dedimus, in perpetuam
elemosinam prœfatae domui très sextarios bladi in nostra décima
de Santo-Amando, unum scilicet frumenti primum, secundum
siliginis, tertium avenee in nativitate beatae Mariée persolvendos.
Preterea nos obtinuimus apud nobilem virum Joannem. comi-
tem Vindocinensem, dominum Montorii, quod ipse dédit eteon-
cessit ad augmentum recompensationis predictœ et in perpetuam
elemosinam, prescriptœ domui viginti et quinque solidos annui
redditus in minagio suo ab ipso qui minagium illud recipiet, quo-
quomodo recipiat, in nativitate beati Joannis-Baptistœ perci-
piendos. Similiter prœdictus cornes dédit et concessit prœfatae
domui fossatum suum ad usus pauperum ibi degentium, quod
estprope domum eorumdem,sicut vadit ab esclusa monachorum
Vindocinensium^quae est subtus pontem petrinum,usque ad pon-
tem de Chevrereia. Quod ut ratum sit et stabile permaneat pré-
sentes litteras prsefata* domui indulsimus habendas, sigilli nostri
(1) Ali»» : Torpin.
(2) Ali* s : Corvesia ou turonensis ou tornensis.
34
266 CHARTES VENDOMOISES
munimine roboratas. Actum anno gratiae Domini millesimo
ducentesimo nono decimo, mense maio
Archives de Loir et Cher, parchemin, sceau perdu. Une autre charte
senrblable fut délivrée par « Johannes, cornes Vindocinensis et do-
minus Montorii » dans les mêmes termes. .. (Ibidem, parchemin,
sceau perdu).
CCXXXÏ
Mai 1219.
Don par le comte de Vendôme de $5 sols de rente sur son mi-
nage, et du fossé de la Chevrerie à la Maison Dieu de Vendôme.
Notum sit omnibus présentera cartulam inspecturis quod
ego Johannes, cornes Vindocinensis, contentionem que adver-
sabatur inter -elemosinarium Vindocinensem, ex una parte, et
Guidonem Corpin, ex alia parte, super me^ietatem lande Tor-
nensis termina vi tali modo quod pro landa quiète et libère
G. Corpin rernanenda dedi elemosinario XXV solidos re'dditus
in meo minagio, quod habeo in eadem domo, et fossatum de la
Chevererie. Dictus vero G. Corpin, pro bono pacis et pro bene-
ficiis et orationibus dicte domus sibi et antecessoribus, dédit
et statuit très sextarîos bladi in suam decimam de Sancto-
Amando, scilicet I sextarium frumenti, et I sextarium siliginis
et I sextarium avene. Et ut ho<j firmum et stabile perduraret,
dedi Guidoni Corpin litteras sigilli mei et sigilli capituli Elemo-
narie munimine roboratas.
Archives de Loir-et-Cher, sceaux perdus.
CCXXXII»
Mai 1219.
*
Titre en latin par lequel entre autres choses monseigneur Jehan,
comte de Vendosme , auroit donne et concédé ung fossé et
rivière à prendre depuis Vescluse d'un moulin du pont per-
CHARTES VENDOMOISBS 267
rain appartenant aux religieux de V abbaye de la Sainte-
Trinité de Vendôme jusques au pont de Chevrie, en datte de
Van mil deux cents dix-neuf, au mois de mai.
Archives de Loir-et-Cher. Invenl. ms. de la Maison- Dieu de Vendôme, p. 2.
CCXXXIII
Juin 1219.
Cartulaire en latin de Geoffroy Roillé autorisant le don qufO-
bertus de Solomis avoit fait à la Maison-Dieu de Vendôme
d'une certaine terre sise entre Chacé et Villemardin, dans le
terroir qu'on appelle Campuç Deridi, dans le fief dud. Roillé,
affranchissant ladite terre pour toujours.
Archives de Loir-et-Cher. Inventaire ms. de la Maison- Dieu de Vendôme ^.2.
»
CCXXXIV
1219, juillet.
Accord par lequel V abbaye de Beaugency doit percevoir sur le
terrage de Faye douze mines de froment^ mesure de Ven-
dôme.
ê
DE REDDtTU DE FaYACO VERSUS VlNDOCINUM.
Ego Johannes, cornes Vindocinensis, uni ver si s présentes litte-
ras inspecturis, notum facio quod cum contencio verteretur in-
ter abbatem et conventum Béate Marie de Balgenciaco, ex parte
una, et Radulphum Pais, Odonem Aales et Johannem, fratrem
ejus, Philippum Gauchart et Robertum, fratrem ejus, ex altéra,
super terris sitis apud Fayacum (1), quam prefati abbas et con-
ventusa dictis hominibus petebant racione terragii, tandem facta
est composicio in hune modum : quod nominati viri assignave-
(1) Un relevé des revenus de l'abbaye, sans doute du XIII" siècle, écrit au
sujet de Faye : t Apud Fayacum in Vindocino, XIX mines bladi et III boi-
siaus. o
268 CHARTES VENDOMOISES
rant supradictis abbati et conventui sex minas frumenti com-
petentis ad mensuram Vindocinensem annui redditus, singulis
annis in festo sancti Remigii persolvendas, propter hoc quod
terragium earumdem terrarum dictis hominbus et eorum here-
dibus admodiaverunt sub summa sex aliarum minarum fru-
menti similiter competentis, ad eumdem terminum et mensu-
ram annuatim reddendarum, sa! vis t amen omnibus aliis consue-
tudinibus et redditibus, quas in taxatis terris habebant abbas et
conventus supradicti. Si veroprefati bomines vel eorum heredes
dictas duodecim minas in taxato termino non redderent nuncio
abbatis et conventus ad illas recipiendas misso, expensas omnes,
quas ipse faciet expectando reddicionem dictorum duodecim mi-
narum, resarcire tenerentur. Ne vero contentio super taxatis
pactionibus inter supradictos abbatem et conventum et dictos '
homines vel eorum heredes oriri possit, ego Johannes, cornes
Vindocinensis, in predictarum pactionum testimonium, ad peti-
ciones abbatis et conventus et hominum predictorum présentes
litteras fieri feci [et] sigilli mei munimine roborari. Actum anno
gracie M0 CC° nono decimo (1), mense julio. *
Cartalairede Notre-Dame de Beaugency, par M. Vignat, p. 75, n° 65.
CXXXV
Janvier 1219 N. S. 1220.
•
Accord entre Vabbesse de saint Avit et le curé de Romilly qui
obtient une augmentation de revenu, conformément aux sta-
tuts du Concile de Latran.
Cartula Ecclesie de Romilliaco.
Galterus, divina permissione Carnotensis ecclesie minister
humilis, omnibus présentes litteras inspecturis in Domino salu-
(1) La même année 1219 nous trouvons comme témoins d'une donation
faite à Saint-Guingalois de Chàteau-du-Loir. pir Guillaume des Roches
sénéchal d'Anjou : « Probi et nobiles viri Johannes de Lavardin... Gisceli-
nus de Trou » {Biblijth. Nu t., Mss. 5441', f. 239).
CHARTES VINDOMOISES 269
tem. Noveritis quod cum contentio vcrteretur in curia nostra,
inter H. abbatissam Sancti Aviti Castridunensis et conventum
ejusdem loci,ex una parte, et presbyterum de Rommileio, Chris-
tianum nomine, ex altéra, super eo quod idem presbyter petebat
ab ipsis ecclesie sue de Rommileio, secundum novissima Latera-
nensis statuta concilii, beneficium augmentari, tandem compo-
suerunt in hune modum. Statutum siquidem fuit pro bono pacis
et ab utraque parte concessum quod H., abbatissa Sancti Aviti
Castridunensis et ejusdem loci conventus, dicto presbytero de
Rommileio quoddam pratum restituent quod antecesores sui
prius pacifice possederant, sibi et successoribus suis in perpe-
tuum sine aliqua in posterum reclamatione monialium quiète et
pacifice possidendum. Primicias etiam et omnes minutas déci-
mas quas tune temporis in parrochia de Rommileio dicte. mo-
niales percipiebant et quicquid babebant in oblationibus altaris
ecclesie de Rommileio. eodem modo dicto presbytero et suis suc-
cessoribus quitaverunt. Prenominatus vero presbyter tam su-
pradictam abbatissam quam etiam conventum et ipsarum
ecclesiam pro predicto beneficii supplemento amicabiliter quit-
tavit. Istam autem compositionem volumus, et laudavimus et ut
in posterum inconcussa permaneret, presentem paginam fecimus
annotari et sigilli nostri impressione roborari. Actum Carnoti,
annoDomini millesimo ducentisimononodecimo,mensejanuario.
Société Danoise, Cartul. mss. de Saint-Avit, n° 93.
CCXXXVI
1220.
Acte latin de /220, contenant donation à V église de Saint-
Sauveur de l'Etoile par Godefroy de Vendôme (1).
Bulletin de la Société archéol. du VendÔmoU, 1869, p. 262.
(1) V Inventaire des titres de U Maison-Dieu de Vendôme contient cette
mention : « Copie d'un acte de Geoffroy de Vendôme toute déchirée et dont
il n'y a en entier et de lisible que la date ; 1220, décembre. » (Archives de
Loir et Cher.)
270 CHARTES VENDOMOISES
ccxxxvu
1220, juillet.
Recoignoissance que li sires de Fréterai est homme lige le comte
de Blois dou chasteau de Frecteval.
Ego Ursio de Mellai, dominus Fractevallis (1), universis no-
tum facio quod ego teneo Fractamvallem cum pertinenciis suis
in feodum et homagium de domino G. de Avenis, comité Blesen-
si, et de hoc homagium feci eidem. Insuper juravi ipsi comiti.
in presentia hominum meorum et suorum? quod ego castellum
Fractevallis tradam ei vel nuntio suo litteras suas patentes
babenti, quotiens ipsum Castellum pro negotio comitis fuerit
requisitum. Ceterum homines mei vavassores, sergentes et bur-
genses de feodo Fractevallis per preceptum meum juraverûnt
comiti prius dicto quod si super hiis essem deficiens ipsi bona
fide coadjutores essent dicti comitis ad hoc quod castellum ei
traderetur, nec inde aliquid contra me forisfacerent. Cornes vero
mihi jurari fecit per unum militem quod bona fide et sine inge-
nio castellum meum mihi reddet post negocium suum transac-
tum infra XL dies postquam cornes de hoc a me fuerit requisi-
tus, vel baillivus qui Blesis ex parte comitis commoratur, in eo
statu vel équivalente in quo erat quando sibi vel nuntio suo
traditum fuit castellum prenominatum. In cujus rei testimo-
nium présentes litteras sigilli mei munimine feci confirmari. Ac-
(1) Nous ne pouvons que signaler ici quelques chartes de Ursion III de
Frète val publiées par M. René Merlet dans le CartuUire du Grand Beaulieu.
En octobre 1215 « Ursio de Mellaio, dominus Fractevallis •, confirme la do-
nation faite aux. Lépreux de 4 muids de vin et de deux arpents de pré à Bar-
jouville par « fidelis meus Guillermus Aguillon, miles. » (ch. 197). En 1216,
celle d'une dtooe à Chenonville sur «on fief par « Hugo de Curia Maurini.
miles meus » (ch 201) ; et d'une menue dime à Meslay le Vidame. par feu
Haimeri Martel, chevalier: « Et hoc laudavit Nevelo, f rater eju» »(ch. 202).
En 1220, celle d'une rente à Villemain par Berthe du Bois de Lèves (ch.216).
En août 1222. Hugues de Meslay : « Hugo de Mellaio, miles • ratifie le don
de 10 sous de rente sur le four Nivelon à Chartres donnés par » Nevelon
de Mellaio,. miles et soror ejusdem N. que Tocabatur cognomine Comi-
ti ssa, antecessores mei. » (ch. 224).
CHARTES VENDOMOISES 271
tum anno dominice Incarnacionis millesimo ducentesimo vice-
simo, mense julio.
Bibl. NaL, m*. 10, 108, ch. 79, fol. 37 v°. - Publié dans le Bulletin de la
société Dunoise, 1889.
CCXXXVIII
Chartres, août 1220.
Etienne, curé de Chauvigny , obtient de i abbaye de
Afarmoutier, une augmentation de revenu.
De Calviniaco.
Galterus, divina miseratione Carnotensis ecclesie minister
humilis, omnibus fidelibus présentes litteras inspecturis in Do-
mino salutem. Noveritis quod cum causa verteretur coram nobis
inter venerabiles viros Hugonem abbatem et conventum Majoris
Monasterii, ex una parte, et Stephanum, presbyterum de Cal-
viniaco, ex altéra, super augmentatione beneficii quod idem
presbyter minus sufficiens proponebat. Tandem de assensu par-
cium inter ipsos composuimus in bunc modum, videlicet quod
dictus presbyter medietatem in oblationibus altaris percipiet in
quibus terciam partem percipere consueverat, in minutis decimis
agnorum et lanarum terciam partem percipiet, ut solebat. In
minimis vero porcorum et vitulorum et aliorum minimorum
medietatem percipiet. In granchia autem monachorum duos
modios bladi percipiet, unum siliginis et alterum avene. In cujus
rei testimonium ad instanciam partium presens scriptum sigilli
nostri fecimus appositione muniri. Actum Carnoti in crastino
assumptionis béate Marie anno Domini M. CC. vicesimo,
mense augusto.
Arch. d'Bnre-et-Loir, H, 2304, parchemin.
272 CHARTES VENDOMOISES
CCXXXIX
1220.
Vévêque de Chartres abandonne les dîmes novales de la
paroisse d'Authon à Vahbaye de l'Etoile.
G. Carnotensis ecclesie minister humilis, assensu Hugonis.
Vindocinensis archidiaconi, attendentes paupertatem domus
Stelle dédit abbati et canonicis novalia totius parochie de Au ton.
Biblioth. Nat.9 Ms. 170% p. 548. — Mss. 17033, f. 183.
CCXL
1220.
Gervais de Soudai accorde à V abbaye du Gué de Launoi
deux parts dans la dîme des novales de Soudai.
Gervasius de Soldaio dédit abbatie de Vado Alneti duas
partes décimée exemplorum terrae suae et rogat, quia sigillo ca-
rebat, Galterùm abbatem ut apponat sigillum, quod fecit.
Arch. de la Sarthe.
CCXLI
1221
Arbitrage réglant les droits des hôtes de Vabbesse de Saint-Avil
habitant Boursay, dans la forêt de Châleaudun, et les rede-
vances qu'ils doivent à Guillaume de Moherville et à Agnès,
veuve de Hugues de Maugasiel.
Ego Odo de Lenneriaco notum facio omnibus présentes litteras
inspecturis quod cum inter Guillelmum de Mohervilla et Agne-
tem,relictam Hugonis deMaugastel,ex una parte, et abbatissam
et conveDtum Sancti Aviti de Castriduno, ex altéra, super usa-
gio nemorum, censivis, feodis et rébus aliis coram Gaufrido ar-
CHARTES VENDOMOISES 273
chidiacono questio verteretur; tandem inito pacis consilio partes
in me compromiserunt sub hac forma, quod quidquid bona fide
de eorum contemptionibus terminarem, utraque partium fide
média observaret. Ego vero, facta prius inquisitione, pro posse
meo diligenti, de assensu partium meum terminavi arbitrium in
hune modum quod Guillelmus de Mohervilla, miles, vel dicta do-
mina possunt prohibere hospitibus abbatisse de Burseio pastu-
ram animalium in nemore de Bursarderia desuper cheminum ;
hospites enim abbatisse nichil in eo possunt reclamare ; sub
chemino vero habebunt dicti hospites suum usagium ta m in
nemore mortuo quam in vivo. De gerbis autem quas terragiator
domine et militis petebant ab hospitibus abbatisse, ita est, quod
dicti hospites nullas gerbas debent, sed si voluerint, possunt
dare, non obstante prohibitione abbatisse. Hospites itaque ab-
batisse possunt molere in quo de duobus molendinis maluerint,
abbatisse videlicet vel militis et domine jamdictorum. Si vero
ad aliud molendinum maluerint, et ab aliquo serviente cujus-
cumque partium super hoc deprehensi fuerint et convicti, duode-
cim denarios reddent militi,et domine et abbatisse duodecim si-
militer pro emenda. Moulturam eamdem seu precium molendi
duobus molendinis nichilominus etiam redderent, si in eisdem
molendinis moluissent, communiter persolventes. Item si hos-
pites sepeçlicti aliquid sub dominio abbatisse vel militis et do-
mine vendiderint, tam abbatissa quam miles et domina in vendis
habebunt participium, unusquisque secundum valorem rei, que
sub sua fuerit vendita potestate, cujus valorem bonorum viro-
rum adpreciatio estimabit. Sciendum est autem quod nec abba-
tissa, nec miles, nec domina possunt dies assignare dictis hospi-
tibus extra fines parrochie de Burseio, nec etiam in parrochia
eadem, nisi in parte illa que est de feodo de Burseio. Item dicti
hospites de omnibus rébus quas tenent a milite et domina et de
omnibus redibitionibus quas debent eisdem ratione feudorum,
jus audient et capient in curia eorumdem. Item si hospites abba-
tisse forefaciunt militi vel domine de censiva, non possunt assi-
prnare nisi ad eamdem censivam, et sic de aliis nisi in loco in quo
vel de quo factum fuerit forisfactum. Ceterum hospites pies-
30
274 CHARTES VENDOMOISES
seiaci qui tenent a milite et domina, non possunt vendere vel
dare alicui, sed in eisdem habent usagium suum tali modo quod
habent chaufagium suum in nemore mortuo ; in vivo vero habent
ad omnes usus alios, chaufagio pretermisso. Si autem de dictis
plesseiacis dando vel vendendo aliquid ultra usus jam dictos
fuerint convicti , emendam facient quinque solidorum , et ad
adpreciationem bonorum virorum valorem nemoris ultra usus
detrimentos capti restituent militi et domine suprascriptis. Ad
ultimum hospites abbatisse non debent avenagium domine vel
militi, nec de consuetudine nec de jure. Hanc compositionem
factam concesserunt abbatissa et conventus Sancti Aviti, ex una
parte, et sepedicti Guillelmus et uxor ejus Eustachia et Robertus
filius eorum, ex altéra. Ego vero Odo de Lanneriaco volens eli-
gere jura militis et domine, statui quod sic habeat quisque sua
jura sine exageratione, tali modo quod hospites abbatisse super
hoc quod decrevi ulterius non graventur : hoc tamen salvo quod
domina sepedicta de universis rébus quas tenet de milite pre-
taxato in curia ejusdem militis, in quantum jus exiget, tenebitur
respondere (1).
Société Dunoise, Car lui. nus. de Saint- A vit, tx° 97.
CCXLU
1221.
Mathieu de Saint-Ouen (2) 'donne, à l'abbaye de Fontaines- les-
Blanches, deux setiers de froment de rente sur sa dîme de
Landes.
Galterius, divina miseratione Carnotensis ecclesie minister
humilis, omnibus présentes litteras inspecturis, perpetuam in
(1) Cette charte n'est pas datée, mais la charte parallèle donnée par l'ar-
chidiacre Guillaume qui reproduit mot à mot la précédente, est datée de
1221 : « Gaufridus Dunensis archidiaconus. Universis, etc.. Ut autem hoc
ratum maneat et firmura, ad petitionem utriusque présentes... sigilli nostri
munimine lecimus roborari. Actura an no Domini millesimo dueentesimo
vicesiuio primo. » (Archives d'Indre-el-Loir.)
(2) Saint-Ouen, canton d'Amboisc.
CHARTES VENDOMOISES 275
Domino salutem. Noverit universitas vestra quod Mathcus de
Sancto-Audoeno, in presentia nostra constitutus, recognovit se
concessisse Deo et ecclesie Béate Marie de Fontanis in Turonia
et fratribus ibidem Deo famulantibus, in puram elemosinam,
liberam penitus et quietam, duos sextarios frumenti annui red-
ditus in décima sua de Lenda. Quod ut ratum et firmum in pos-
terum permaneat, présentes litteras ad petitionem utriusque
partis fecimus annotari et sigilli nostri munimine roborari. Ac-
tum anno gratie millesimo ducentesimo XX°I°.
Archives dlndre.-el-Loir.
CCXLIII
Janvier 1221, n. s. 1222.
Accord relatif à la jouissance d'un muid de froment sur la
métairie de Lancôme, par i abbaye de S. Laumer.
Universis Christi fidelibus praesentes litteras inspecturis,
Joannes, dominus Veteris-Vici et Montig[niaci], Simon de Mont-
folet, miles, Galterius Stultus, salutem in Domino. Noverit
universitas vestra quod cum contentio verteretur inter nos, ex
una parte, et viros religiosos L. abbatem etconventum Sancti
Launomari Blesis, ex altéra, super uno modio frumenti redditus
annualis, quem petebamus ab ipsis pro territoriode Luncumme,
nomine tensamenti ; ipsis firmiter asserentibus quod pro dicto
territorio nec alia de causa ad solutionem praedicti modii nobis
nunquam fuerant obligati ; tandem de prudentum virorum con-
silio, nolentes in aliquo jura prœdictœ ecclesiee minuere, pocius
sed augere, praedictam controversiam quittavimus, et quidquid
juris habebamus in prœdicto modio ipsis dedimus, et concessi-
mus in perpetuum possidendum. Sepedicti vero abbas et con-
ventus, ne praedicti beneficii viderentur ingrati, nobis viginti
quinque libras Turonenses contulerunt. Ego vero Joannes ad
petitionem praedicti G. et uxoris suœ A., et filiorum suorum qui
praedictam laudaverunt et concesserunt donationem, et ad peti-
27(î CHARTES VFNDOMOISES
tionem preedicti 5.. saepedictam donationem garantizandam in
perpetuum manucepi, et prœsentem paginam, ad ipsorum simi-
liter instantiam, qaia sigilla propria non habebant, sigilli mei
munimine roboravi. Actum anno Domini millesimo ducente-
simo vicesimo primo, mense januario.
Archives départ, de Loir-et-Cher, Carlulaire mss. de Saint- Lômer de
Blois, n° XXIX.
CCXLIV
Mars 1221, N. S. 1222.
Vrsion de Meslay, seigneur de Prélevai, abandonne à la Maison-
Dieu de Chaleaudun, avec (oui droit de justice, la propriété
de trois cents arpents de bois sis entre la grande route qui va
de Beaufou à Fréteval, d'une part, et le bois Bourreau, d'autre
part, s étendant en long depuis la plaine de Beau fou vers Male-
hranche et le chêne du Trépied ; il réserve pour les moines do
V Aumône de Cîteaux le pacage de cent quarante bestiaux et
pour lui-même la chasse de la grosse bête, cerf, chevreuil et
sanglier, mais à la condition que si un cerf ou une biche , un
chevreuil ou une chevrette, est pris dans les limites du bois des
Hospitaliers , le cuir leur en appartiendra ; que si cest un
sanglier ou une laie, quatre jambons seront remis aux frères
condonnés.
De trecentis nemoris arpentis de Bellafago ex dono
Ursionis DOMINI FrACTjF.VAIXIS.
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Ursio de
Mellaio, dominus Fractevaliis, omnibus notum facio, quod ego,
de voluntate et assensu karissime uxoris mee, Emme, et filii mei
Philini et filie mee Margarite. pro remedio anime mee et uxoris
mee et parentum et antecessorum meortim, donavi et concessi
in perpétuant elemosinam Deo et pauperibus domus elemosi-
narie Castriduni trecenta nemoris arpenta cum fundo terre, sita
CHARTES VENDOMOISES 277
inter magnam viam que tendit a Bellafago versus Fractamval-
lem, ex uno latere, et nemus quod dicitur nemus Borelli, ex al-
tero latere, et in longum sicut protendit se a piano Bellefagi,
versus Malabrancheriam et Quercum de Tripode, quantum opus
fuerit, donec supradictus trecentorum arpentorum numerus
perficiatur, ab eisdem tanquam sua propria libère, quiète et pa-
cifiée in perpetuum possidenda et pleno jure habenda, usque ad
eo quod si quis in mundo aliquod jus vel usagium in illo ne-
more habet vel habere se dicat, teneor illud liberare meis pro-
pres sumptibus etexpensis, excepto herbagio monachorum Ele-
mosine Cisterciensis ad septem viginti animalia. Donavi etiam
et quitavi dictis pauperibus omne jus quod in eodem nemore
habebam, et omnimodam justiciam, hoc excepto quod michi
retinui cervum, capreolum et porcum silvestrem, per me vel per
meos venatores, quotienscumque voluero capiendos, ita tamen
quod in dicto nemore infra metas circa illud nemus positas non
potero haiam facere, nec quicquid aliud facere in dicti nemoris
detrimentum. De venatione autem ibidem capta sic erit : Quod
si cervus vel cerva, capreus vel caprea , infra metas nemoris
capiatur, corium erit pauperum predictorum ; et si porcus vel
porca ibidem capiatur, quatuor janboni erunt pauperum prefato-
rum. Si autem frater vel certus nuntius dictorum pauperum ad
bestiam capiendam presens fu,erit. statim dicta pars pauperum
eidem tradetur. Sin autem per meum fidelem nuntium usque ad
domum Bellefagi mittetur et tradetur procuratori domus. Pre-
terea Philippus de Pusiaus, miles, et uxor et heredes ejus, quic-
quid in dicto nemore habebânt vel habere se dicebant, ad preces
meas Deo et pauperibus predictis dederunt et penitus quitave-
runt, data fide promittentes quod nichil in eodem nemore de
cetero rechmabunt. De nemore autem mensurando et metendo,
ex assensu et voluntate mea et fratrum predicte domus, erit
super dilectum meum Nicholaum de Frescot, canonicum Car-
notensem, tali modo quod quicquid idem Nicholaus super hoc
fecerit, gratum et ratum habebimùs ex utraque parte. Ne autem
instigante diabolo per me, quod absit, vel per aliquem heredum
aut successorum meorum, pauperes et fratres dicte domus su-
278 CHARTES VENDOMOISES
per hoc possent in posterum in aliquo molestari, de his omnibus
fideliter et firmiter observandis, fidem prestiti corporalem in ma-
nu reverendi patris et domini mei Galterii, Dei gratia Carno-
tensis episcopi, promittens sub pena quinquaginta marcarum
auri puri ad pondus trecense, quod nullo unquam tempore con
tra istud donum venirem, et quicquid ab ipso episcopo féodal iter
tenebam eidem in contraplegium dedi, rogans ipsum et requi-
rens ut tanquam et episcopus manucaperet se bona fide contra
omnes donum istud dictis pauperibus garantizandum, et ut se
suosque successores erga dictos pauperes supra feodum quod ab
ipso teneo, plegios constitueret pro me et heredibu^ et succes-
soribus meis, quos ad hoc donum firmiter observandum et bona
fide pro posse suo defendendum volo esse in perpetuum sub
dicta pena obligatos. Statuens insuper ne aliquis super hoc legi-
tanscoram aliquo judice, nisi prius solutis damnis et expensis,
et pena supradicta aliquatenus audiatur, quod libenter mihi con-
cessit. Ita tamen, quod si ego vel aliquis heredum aut succès-
sorum meorum, contra istud donum meum venire, aut dictos
pauperes vel fratres dicte domus in aliquo molestarepresump-
serit, sine fidei transgressione, possit iste episcopus vel successor
ejus, feodum quod ab ipso modo teneo, sesire et in manu sua
tenere usque ad plenam dampnorum satisfactionem et expen-
sarum et solutionem pêne supradicte. Promisi etiamdata fide
quod ab omnibus quos possem bona fide laudari facerem donum
istud et concedi. Et omnem securitatem de plegiis et de litteris
super hoc dono firmiter observando eisdem faciam meliorem
quam potero et ubi viderint expedire. Et si in scripto isto vel in
litteris istis, fratribus predictis aliquid videbitur emendandum
quod cedat ad commodum dicte domus, ad voluntatem dilecti
mei Nicholai prenominati illud sine difficultate qualibet emen-
dabo. Rogavi etiam episcopum ut dictis pauperibus et fratribus
dicte domus super hoc daret litteras suas patentes, in quibus
continetur se manucapere modo supradicto quod supradicta
omnia bona fide faceret observari et eadem confirmaret. Ma-
gister vero et fratres dicte domus liberaliter michi concesserunt
se anniversarium karissimi patris mei Nevelonis de cetero sin-
CHARTES VENDOMOISES 279
gulisannis celebraturos. Post decessum vero karissime matris
mee Adelicie et meum et predicte uxoris mee Emme, annuatim
anniversaria nostra celebrabunt et super hoc dabunt michi suas
patentes litteras sigillo suo signatas. Ut autem bec omnia supra-
dicta rata maneant et firma, sigilli mei munimine confirmavi
Actum anno Domini M0 CC° vicesimo primo, mense martii.
Archives de la Maison-Dieu de Châteaudun, original en parchemin. B,
706. — Publiée par M. Belfort et Merlet : Archives de la M.-D. de C/i.,
page 82, n° CXXI (t).
CCXLV
1222
Guillaume , prévôt de Villerfaut , abandonne à V abbaye de
Fontaines-les-Blanches la libre jouissance d'une terre.
M. Dei gratia episcopus, J. decanus.... archidiaconus Ceno-
manensis, judices a domino papa delegati, universis présentes
litteras inspecturis, salutem in Domino. Noverit universitas ves-
traquod cum ex delegatibne summi pontificis coram nobis causa
verteretur inter Willelmum, nominatum prepositum de Viller-
(1) D'après le n° CXXII, Ursion de Meslai reconnaît que cet acte fut
passé: « apud Carnotum, in domo vestra, in capella beati Martini » et prie
l'évèque de Chartres de le confirmer. Celui-ci le fit par lettres datées de
juillet 1222 (Ibidem, n° CXXVll). Cette donation fut aussi approuvée par
Emma, femme d'Ursion, et par ses enfants Philippe et Marguerite, en pré-
sence de Nicolas, doyen de Vendôme, dans le château de Fréterai, où se
trouvaient comme témoins : N. de Frecot, Radulphus presbyter, Robertus
de Chavernay, Raginaldus de Binais, mites, Adam clericus, Adam de Bi-
nais, Bochart de Fractavalle, Johannes Birse Parisiensis, Odo de Tiivilla,
Radulphus Morel, Matheus de Morees, Arnulphus Marron, famulus elemo-
sine et Gelo presbyter elemosine Blandin munerius, Robinus Quatretestes,
Colinus nutricius puerorum domini Fractevallis. » (Ibidem, n- CCX1I1).
Autres confirmations par Hugo de Mellaio et Gaufridus vicedominus Car-
notensis « ses frères, mai 1222, (Ibidem, n° CXXVl); par Marguerite, com-
tesse de Blois, qui appelle le donateur » dilectus consanguineus meus :
« Ursio de Mellaio, dominus Fractevallis, 1222 {Ibidem n° CCXXV1H). »
Nota. — L'intérêt que présente cette charte pour cette partie du Vendô-
mois nous a persuadé de nous départir de la règle que «nous nous étions
imposée dans la préface de ce présent recueil.
y
280 CHARTES VENDOMOISES
faut, et abbatem et conventum de Fontanis, in Turonia, Cister-
ciencis ordinis, super quadam terra que sita est inter Macerias
et Vilarcel, in territorio Vindocinensi, videlicet super medietate
totius illius terre que fuit Johannis, quondamprepositi de Viler-
faut, de maritagio uxoris sue, quam terram dictus Villelmusas-
serebat ad uxorem suam Agnetem jure hereditario pertinere.
Post multas altercationes ex utraque parte coram nobis factas,
tandem dicte partes de communi assensu ad hanc compositions
formam amicabiliter devenerunt. Sepedictus Willelmus et dicta
uxor ejus et ejusdem uxoris soror, Agatha nomine, cum viro
suo Radulfo Bolart, terram predictam, de qua scilicet contentio
erat, prefatis monachisinperpetuam elemosynam misericorditer
concesserunt, nichil in ea retinentes sibi aut heredibus suis. Et
quoniam predicte terre tercia pars possidebatur a quadam mu-
liere sub nomine dotis, monachi eamdem partem post mortem
illius mulieris habebunt. Predictus Willelmus et alii qui cum eo
elemosinam fecerunt super sancta juraverunt quod in ea de ce-
tera nichil reclamabunt. Sane predicti abbas et monachi dede-
runt prefato Willelmo, de karitate domus sue, pro bono pacis.
centum solidos Vindocinensis monete. Ut igitur compositio pre-
dicta perpétua gaudeat firmitate, eam presenti scripto fecimus
annotari et sigillorum nostrorum appositione communiri. Actum
anno gracie M°CC°XX° secundo.
Archives départementales de Loir-et-Cher.
CCXLVI
1222, 1er avril.
Approbation par Foulques de Verdes du don fait par Foulques
de Membrolles, son père, à V abbaye de Saint- Avit, d'un muid
d'hybernage sur la dîme de Rucheville.
Cartula de Verdes.
G. Dei permissione Carnotensis ecclesie minister humilis,
omnibus Christi fidelibus ad quos littere iste pervenerint, salu-
CHARTES VENDOMOISES 281
tem et in Domino dilectionem. Noverint universi quod Fulco
de Verda, presbyter, in nostra presentia constitutus, donum
quod Fulco de Manberoliis, pater suus, fecit sanctimonialibus
Sancti Aviti de Castriduno, pro remedio anime sue et paren-
tum suorum, scilicet unum modium hybernagii in décima de
Ruschevilla, singulis annis capiendum de meliori annona ejus-
• dem décime, voluit et concessit et penitus approbavit. Et ad
petitionem ipsius sanctimonialibus supradictis litteras nostras
dedimus sigilli nostri munimine roboratas. Da'tum apud Cas-
tridunum anno Domini M0 CC° XX0 secundo, prima die aprilis.
Société dunoise, Cart. mss. de Saint-ÀviL n° 101.
4
CCXLVII
1222, avril.
Philippe Lancelin approuve le don fait par Hervé de Pray de la
dîme de Landes à Sainl -Sauveur de Dlois et à V abbaye de
F on ta ine&-les-Bla nches.
Dli DECIMA DE LENDA LITTERE Ph. LaNCELINI.
Ego Philipptis Lancelini, miles, omnibus notumfacio présentes
litteras inspecturis quod Herveus de Pereio, miles, concedenti-
buset laudantibus Matildimatre sua, Gaufrido fratre suo, milite,
et Maria uxore sua, vendidit ecclesie Sancti Salvatoris Blesis
totam decimam suam de Lenda, grandem pariter et minutam,
pro VI** libris Carnotensis monete, et tribus ciphis argenteis
dimidie marche argenti ; sed quia dicta décima de meo erat
feodo pro amore Dei et remedio anime mee, feodum meum quod
habebam in prefata décima dicte ecclesie dedi et venditionem
ipsam laudavi, volui et concessi Preterea quia dicta décima par-
titur cum décima monachorum de Fontibus A Ibis, Cisterciensis
ordinis, dicta ecclesia Sancti Salvatoris Blesis débet habere trac-
tum illius décime et décime similiter monachorum predictorum,
36
282 CHARTES VENDOMOI8ES
semper anno tercio. Dicti vero monachi aliis duobus annis.
Hanc autem vcndiitonem firraiter tenendam et dictarn decimam
dicte tcclesie garantitandam, cum tfactu aupfa dicto, manucepi.
Quod ut ratum csict et stabile, ad precém et petitionem supra-
dictorum Hervei de Pereio et Matildis mat ri s sue, Marie uxoris
sue et Gaufridi fratris sui, litteras meas dicte ecclesie de hoc
dedi et sigilli mei munimine confirma vi. Actum anno Domini
millesimo ducéfctesimo vices imo secundo, menseaprili.
Archivés d'rittfr+eMoirt, H. 113, parchemin, sceau perdu. Voir la
charte CCXXIV de 1217.
CCXLVI1I
1223
Accord de l'an 1223 entré les religieux de VEstoile, Odon de
Saint-Amand et ses enfants»
Biblioth. Nat., mss. 17048, p. 539.
La moitié de la dîme des terres de la Jarriayc que Odo de Saint-
Amand et ses enfants avoient donnât: à l'abbaye de l'Etoile et
dont ils avoient jouy plusieurs années, demeurera à ladite
abbaye.
Biblioth. NaL, mss. 17048, p. 550.
CCXLIX
1223.
L'abbê de Saint-Laumer de Blois abandonne aux religieux de.
Fontaines-les-Blanches la jouissance d*une terre à Pe'rigny.
U ni vers i s Xristi fidelibus présentes litteras inspecturis, Lau-
rendus, abbas Sancti Launomari Blcsensis, et totus ejusdem
loci coftventuB, salutem in Domino Noverit universitas vestra
quod nos, pro pacis caritatisque custodia,concessitnU9 fratribus
CHÀBTES VBNDOMOISH3 288
de Fontanis în Turonia, Cisterciensis ordinis, ut ipsi in pace
teneant et possideant quamdaip terrain quam habent in parro-
chia de Parrinhe(l), prope Vindocinum, de dono defuncte Flan-
drine de Menile et Marie filie sue, petentâ tamen décima nostra,
ita quod pro quatuor denariis et obolo quos ipsï annuatim nobis
persolvcbant, duodecim denarios usuales monete in festivitate
s^ncti Remlgii siaguIU aaoU nabis perçoivent et niehil ampliui
nobis facient pro ea, Quod ut r^tum et fiFmujH perrnaneati pré-
sentes Htterasfecimus aquotari et sigillorufB BPStrQnHR ftPPQÇÎ-
cione muniri Actum anno gracie millesimo ducentesimo vicesi-
mo tertio.
Archives départ, de Lo,ir-et-Cher.
CCI,
1223.
Cartulaire lutin de Philippe de Lende> fih du susdit Philippe (8)t
autorisant les maîtres et frères de la Maison^Dieu à posséder
les terres qu'ils ont apud Willam-ftfardini, que 4icitur
Villeboe et Jolina, partie par acquêt, partie par donation,
leur confirmant en outre, comme avait fait Philippe 40/1 père,
la possession de leur dîme de Villemardi.
Archives de Loir-et-Cher, Inventaire des titres de la Maison-Dieu d<s Vendôme
ÇCLI
1223.
Cartulaire latin d'Urson de FNteval êqtorwuii la dmêiïm que
Nevelon, sénéchal de Fré levai, avait fait à la Maison* Dieu de
Vendôme, de cinq sextiers, une mine de terre, sise dans la pa-
roisse de L,wières, en qualité de seigneur d** fftf:
Archives de Loir-et-Cher, Inventaire des titres de ta Maison-dieu de Vendôme.
{[) Périgny.
(2) Voir, plus haut, la charte CCXXVII.
284 CHARTES VENDOMOISES
CCLII
Octobre 1223.
Jean IV concède au prieuré de la Hubaudière le droit d'avoir à
Vendôme, à Lavardin, aux Roches-V Evêque et à Montoirc, un
bourgeois libre de toute servitude envers lui.
Ego Johannes, cornes Vtadocinensis, notum facio omnibus
tam presentibus quam futuris, quod ego dedi et concessi perpe-
tuo fratribus de Hubauderia, Grandimontensis ordinis, quatuor
homines perpetuo habendos, ad servicia eorum facienda, in villis
inferius annotatis, videlicet in villa Vindocinensi unum, et alium
ad Lavardinum, alium apud Rochas Episcopi et alium apud
Montorium, et res eorum pariter uni versas ab omnibus talliis,
costumis, exactionibus quibuscumque libéras et immunes. Ita
tamen quod quociescumque dictos homines vel akerum eorum
contingent decedere, ego et heredes mei tenebimur alium homi-
nem assignare loco decedentis, optimum et ydoneum, fratribus
antedictis, qui non sit de melioribus nec de deterioribus, sed de
^nediocribus hominibus villarum predictarum. Ita quod semper
habeant dicti fratres continue unum hominem ydoneum in quali-
bet villarum predictarum. Preterea laudavi, concessi pariter et
quitavi fratribus antedictis omnes helemosinas eisdem collatas
a predecessoribus meis et eciam quicquid acquisierant quoquo-
modo et quod eisdem.collatum fuerit in terris, dominio et feodis
meis. In cujus rei testimonium présentes litteras sigilli mei mu-
nimine roboravi. Actum anno Domini millesimo ducentesimo
vicesimo tercio, mense octobris.
Archives de la Sarlhe, original en parchemin, sceau perdu. — Bulletin
de la Société Archéologique du Vendômois, 1893, p. 40.
CHARTES VENDOMOISES 285
CCLII1
1223.
Geoffroy de Vendôme donne au prieuré de la Hubaudière un bour-
geois nommé Froger et les redevances qu'il possédait sur une .
maison sise à Vendôme} près du pont Saint-Georges.
Evanescunt simul cum tempore que geruntur in tempore, nisi
recipiant aut voce testium, aut sigilli vel scripti memoria firma-
mentum. Quanto ergo major et altior est persona, tanto débet
curare cautius ut que gerit négocia, nullus possit processus tem-
poris infirmare. Sciant ergo présentes et noscant posteri quod
ego. Gaufridus de Vindocino (1), filius Johannis comitis et Ri-
childis comitisse, dedi et concessi intuitu pietatis et amore
Jhesu Christi, pro salute anime mee, patris mei et matris mee,
et antecessorum meorum, domui bonorum virorum etreligioso-
rum de Hubauderia, de ordine scilicet Grandimontensi, Froge-
rium.burgensem meum cum omnibus consuetudinibus quas ba-
bebam supra domum suam, apud pontem Sancti-Georgii....
quiète et pacifice in perpetuum possidere, scilicet très solidos
censuales in Sanctorum Omnium festivitate annuatim semper
reddendos et omnes alias omnino consuetudines. Ut autem do-
num istud firmum esset semper et stabile, presentem paginam
sigilli rflei feci munimineroborari. Actum anno Domini millesimo
ducentesimo vicesimo tercio.
Archives départementales de la Sarthe, original en parchemin — Bulle-
tin de la Société archéologique du Vendômois, 1893, p. 'il.
(1) Geoffroy de Vendôme, fils de Jean I et de Richilde, et non pas fils
cadet du comte Jean VI de Montoire et d'Eglantine. Geoffroy n'était donc
pas mort vers 1221, comme nous l'avons dit plus haut, p. 145, d'après la
notice de M. de Saint- Venant puisque nous le trouvons ici en 1223. Mais il
était certainement mort en 1225. Voir plus haut charte CCVll, et ch. CCXX.
286 CHAItTBS VfNDQHQISKS
cçliv
4224.
Echange de vignes entre Guillaume Chalopin et V abbaye de
Notre-Dame de Qatines. Celle-ci en outre abandonne au pre-
mier un pressoir situé à Troo.
Uni versis présentes litteras inspectons, decanus de Tro, salu-
tem iu Domine. Noverit univers j tas vestra quod Willelmus
Chalopin, in nostra presentia constitutua, dédit et eoncessit in
puram et perpetuam elemosinam eanonieis Béate -Marie de Gas-
tineta, unum quarterium vinee situm in censiva Gaufridi de Vaus,
militis; quod idem Willelmus emerat a Johanne Guillon. Cano-
nici vero de Gastineta dederunt predieto Willelmo terciam par-
tem vinee de la Bloetiere, quarn videliGet terciam partèm Willel-
mus Latorne , avunculus dicti Willelmi Chalopin , dederat in
perpetuam elemosinam dictis eanonieis , et earodem terciam
parte m dictus Willelmus Chalopin ad quinque solidos redibi-
tionis aqnue, vita comité, possidebit. Post mortem vero Willelmi
Chalppin, ambe vinee ad dictos canonicos habebunt regressum.
Preterea dicti canoniei concesserunt sepedicto Willelmo Chalo-
pin et heredibus suis quamdam plateam sitam apud Troo, in qua
dictus Willelmus Chalopin fecit fieri pressorium a se et ab here-
dibus suis perpetuo possidendum, rpddendo singulis annis dictis
eanonieis sex solidos censuales. Tarn vero quinque dicti solidi
pro dicta vinea de Labloetiere quam sex solidi pre dicta platea
reddentur dictis eanonieis a dicto Willelmo Chalopin, vel ab
heredibus suis, in crastino Pasche Domini annufttim. Hec
omnia supradicta Riçhildis, mater dicti Willelmi Chalopin , et
idem Willelmus et Mathea uxor ejus concesserunt Sigilli
nostri munimine fecimus consignari. Actum ahno Donjini
M CC XXIV.
Afcfiives départementale^ de ^pjrrfiJrCftffi,
CHARTES VfiNDOMOISES 287
CCLV
1224.
Ursion de Mellay, Ursio de Mellaîo, seigneur de Prélevai,
donne ses prés, près Chinon, à l'abbaye de l'Etoile, moyennant
une messe tous les jours dans la chapelle Saint-Etienne.
Bibliothèque Nat., mss. 17048, p. 547.
CCLVI
1224.
Confirmation par Gohier de Lanneray de la vente faite par les
religieux de V Etoile d'une part de la dîme de Migaudin.
Noverint universi présentes litteras inspecturi vel audituri
quod ego Guoherius de Lenerio, miles, in puram et perpetuam
elemosinam, dedi et concessi canoniciset ecclesie de Stella dimi-
dium modium siliginis et dimidium modium avene, in décima
mea de Mesgaudin, sita in parochia de Evreia (1), annuatim
percipiendum. Predicti vero canonici de Stella, quia locus nimis
erat eisdem remotus, prenominatum modium bladi vendiderunt
f rat ri bu s et ecclesie de Gastineta, prodecem libris Dunensium,
de quibus très sextarios frumenti et totidem de mestoil emerunt
a Guillelmo milite de Marceli, in grangia sua de Buressart, •an-
nuatim percipiendos. Qui canonici predicti de Stella, pro tanti
beneficii récompensât ione, mihi et antecessoribus meis oratio-
num et beneficiorum domus suorum, specialiter participationem
tocius ordinis generaliter concësserunt. Ego siquidem, ad ambo-
rum videlicet de Stella, et de Gastineta capitulorum empcionem
hinc et inde factam laudans et concedens, ut ratum inposterum
(i) Migaudin, à Hyèvres, près Brou. En 1191, le 9 août, Guillaume, curé
d'Yèvres, avait donné à l'abbaje de Gatines tout ce qu'il possédait dans les
dîmes de Migaudin {Archivée d'Eure-et-Loir, H. 3998).
288 CHARTES VfcNDOMOlSES
et stabiie permaneat, sigilli mei munimine roboravi. Datum
anno millesimo ducentesimo vigesimo quarto ab incarnatione
Domini, mense octobri.
Archives départ. d'Eure-et-Loir, H. 3998. - Cartulaire da prieuré de
Notre-Dame de la Bourdinière, par R. Merlet, ch. 22.
CCLVII
1224.
Confirmation par Gautier évêque de Chartres, de la vente men-
tionnée dans la première partie de Tacte précédent.
Omnibus présentes litteras inspecturis, Gai ter us divina per-
missione Carnotensis ecclesie minister humilis, salutem in Do-
mino. Noverit universitas vestra quod cum dilecti in Christo
Mfichael j, abbas de Stella (1) et conventus ejusdem loci, vendide-
rint viris venerabilibus et religiosis abbati et conventui de Gasti-
neta, pro decem Jibris Dunensium, unium modium bladi, scilicet
dimidium modium sigali et dimidium modium avene, quem ex
pura et perpétua elemosina dilecti in Christo Goherii de Lenerio,
militis, dicti abbas et conventus de Stella fuerant assequti in
décima de Evra ; nos, supradicti bladi emptionem dictis abbati et
conventui de Gastineta in perpetuum confirmantes, ad petitio-
nem dictorum abbatis et conventus de Stella, présentes litteras
conscribi fecimus et sigilli nostri karactere communiri. Actum
anno Domini M0 CC° vicessimo quarto (1).
Archives d'Eure-et-Loir. Original en parchemin, H, 3998.
(i) Une autre confirmation fut délivrée presque dans les mêmes termes
à l'abbaye de Gatines, et a été publiée par R. Merlet; Cartnlaire de Notre-
Dame de la I.ourdinière. n° 23 : « Galterus, etc. »
CHARTES VENDOMOISES 289
CCLVIII
1225
Cartulaire en latin de Jean, comte de Vendôme, autorisant, du
consentement de son épouse, de son fils et de ses barons, la do-
nation faite aux maîtres et frères de la Maison-Dieu de Ven-
dôme par Bouchard, moine, du consentement de Geoffroy de
Vendôme, son oncle, de la moitié du fief de Saint-Barthelemy ,
et de 7 quartiers 1/2 de vignes audit lieu, à la charge de 1$
deniers de cens et de 28 livres une fois payées, 1225.
Vidimus de Fofficial de Chartres, mai 1225.
Archives de Loir-et-Cher, Inventaire des titres de la Maison-Dieu de Vendôme.
ceux
1225
Michel, abé de VEstoile, acorde la fondation d'une chapelle et messe
à dire journellement dans la Chapelle St Estienne « ad peti-
lionem nobilis viri Ursionis, domini Fractevallis, pro
anima Emme uxoris », moyennant les prés qu'il possédait
à Chinon que vocantur la Noë.
Bibliolh. Nationale, mss. latin 17048, p. 548.
Michel, abbé de VEtoille, accorde à Ursion de Mellaio domi-
nus Fractevallis d'avoir une chapelle dans son église avec
vespres, vigiles et la messe pour Emma, sa femme, 1225.
Bibliolh. dO iléons, mss. 435 bis, (D. Verninac).
(1) Le 8 novembre 1223, le comte de Vendôme : « Cornes Vindocinensis »
était présent au décret du roi Louis sur les juifs, passé à Paris, et y appo-
sait son sceau : « n° 13, sceau de Jean IV de Montoire, comte de Vendôme. »
Archives Nationales, J. 42/. — Trésor des Layettes des Chartes, par Teulet
II. n* 1610.
99
290 CHARTKS VKNDOMOISES
CCLX
1225.
Jean, comte de Vendôme, autorise, du consentement de son épouse,
de son fils et de ses hoirs, la donation faite à la Maison-Dieu
de Vendôme, par Bouchard, moine, du consentement de Gco/-
froy de Vendôme, son oncle, de vignes dans son fief de Mar-
rolles.
Johannes, cornes Vindocinensis, universis ad quos présentes
littere pervenerint, salutem. Noverit universitas vestra quod
nos, de consensu Eglentine, uxoris nostre, neenon et Pétri pri-
** mogeniti nostr^ et aliorum heredum nostrorum, concessimus
domui elemosinarië Vindocinensi et fratribus èjusdem domus in
perpetuum, tenere et pacifice possidere, pro duodecim denariis
censualibus annuatim nobis et heredibus nostris solvendis,
vineas quas ex donacione defuncti Bucardi, monachi, et ex con-
cessione defuncti Gaufridi de Vindocino, avunculi nostri, in
feodo nostro apud Merrolias habebant. Dicti vero fratres, quia
predicte vinee de nostro feodo existebant et non poterant eas
tenere sine concessione nostra,.de bonis ejusdem domus viginti
libras nobis dederunt, ut nostram possent et heredum nostro-
rum çalumpniam amovere. Et ut concessio nostra perpétua
stabilitate firmetur, litteras présentes domui predicte conces-
simus et fratribus memoratis sigilli nostri munimine roboratas.
Actum anno Domini M° CC° XX0 quinto (1). (Sceau perdu).
Archives de Loir-et-Cher.
;i) Au mois de mai suivant cet acte était ainsi vidimé : « Omnibus pré-
sentes litteras inspecturis, cantor, offteialis et Robertus de Avaleria, cano-
nicus Cenomanensis, «judices a domino papa delegati, salutem in salutis
auctore. Cum inter nobilem virum Johannem, comitem Vindocinensem, ex
una parte, et rectorem et fratres domus Dei Vindocinensis, ex altéra, co-
ram nobis auctoritate apostolica questio verteretur, tandem partes inter
se composuerunt sieut a predicto rectore viva voce dici audivimns, et in
carta predicti comitis de forma predicte compositionis facta vidimus con-
tineri, cujus carte hec sunt verba : Johannes, etc. Nos autem p redicta m
CHARTES VKNDOMOISE6 291
CCLXI
Mars 1225.
Don de Foucher Vaslin et d'Alix , sa femme y aux maître» et
frères de la Maison-Dieu de la censive qu'Us avoient dans la
terre de Chicheré et dans le pré de Fortunas, du consentement
de Mathilde, leur fille, et de Emeric Bulart, son époux, avec
V approbation faite par le seigneur de Renay (1) de ladite dona-
tion, sise dans son fief.
Archives de Loir-et-Cher : Inventaire des titres de la Maison Dieu de
Vendôme.
CCLXII
Juin 1225.
Le Chapitre cède à Gautier, évêque de Chartres, tout ce qu'il pos-
sédait à la Ville aux Clercs, en échange de la moitié des dîmes
d'Illiers en Normandie.
Universis Hugo decanus et universitas capituli Carnot.
Salutem in Dno. — Nos viilarn Desconfeture, cum pertinentiis
suis, quod ad usus surgentium ad matutinas deputata fuerat
ab antiquo, permutamus cum Rd0 pâtre ac Dno nostro Galtero,
compositionem ratam habenteseamdem auctoritateapostoJica confirmant) us.
In cujus rei testimonium presentibus litteris sigillorum nostrorum feclmus
rounimentum. ActuraCenomanis, anno gracie M'CO vicesimoquinto, mense
rnaio, (Archives départ, de Loir-et-Cher, parchemin autrefois scellé de trois
sceaux, dont l'un en cire verte représente une sorte de tour carrée très
élevée, entre deux autres petits édicules. •
(1) M. H. de Saint- Venant dans son Etude sur « Les Seigneuries de Renay »
(parue avant la table du Cartulaire de la Trinité, Vendôme, 1895), avoue
n'avoir rencontré aucun titulairede cette seigneurie avant le 4 septembre 135!
(page 1C). La charte DX1V du Cartulaire de la Trinité de Vendôme (II. p 344}
cite un « htauricius de fteiniacQ • qui pourrait être l'un des premiers sei-
gneurs de Renay. Nous trouvons ensuite Gujllelmus deRenejû (Çh. DCXXIV) r
292 CHARTES VENDOMOISfcS
Dei gratia episcopo Carnotensi, pro sua medietate décime quam
apud Ylleias possidebat et cum jure patronatus ejusdem
ville Episcopus solvet... centum solidos annuatim ad anni-
versarium Richardi archidiaconi, qui villam Desconfeture nobis
acquisitam donavit.... Sigillum.. .. Actum publiée in capitulo,
anno M CC XXV, mense junio
Bibliothèque Nationale, mss. 5185h.
CCLXIII
1225, juillet.
Accord entre H. (1), a b bosse de Saint-Avit, et Hubert, prévôt
de Boursay et Etienne du Boulay, au sujet d'une ouche sise
sur le chemin de Choue à Boursay.
H. divina miseratione Sancti Aviti de Castriduno humilis
abbatissa totusque ejusdem loci conventus universis ad quos
presens scriptum pervenerit, salutem în Domino. Noverint uni-
versi quod cum controversia diu verteretur inter nos, ex una
parte, et Hubertum, prepositum nostrum de Borseio et Stepha-
num de Boolez, hospitem nostrum, ex alia, super quadam oschia
cujusdam terre quœ est subtus viam que tendit apud Chooe,
quam ad prioratum nostrum de Borseio proprie dicebamus per-
tinere, et preterea super totali censiva quam prenominati H. et
Stephanus de nobis tenebant circa domum dicti Stephani, vide-
licetclausum de Marches et omnia clausa que suntjuxta domum
dicti Stephani. Tandem de bonorum virorum consilio, ad pacem
devenimus in hune modum, quod prenominata oschia, sicut
metata est, et noa que subter est usque ad filum aque,ad dictum
prioratum nostrum» de Borseio quita et libéra in perpetuum re
manserunt. Nos autem omne jus quod habere dicebamus in dic-
tis clausis eisdem et pueris eorumdem et omnibus eorum succès-
(1) IJersende, qui parait en juillet 1225, ou Hélolse qui parait en août de
la même année (Bulletin de la Société Danoise, t. IX, p. 180).
CHARTES VENDOMOISES 293
soribus imperpetuum concessimus et quittavimus, videlicet cum
augmentatione septem denariorum censualium qui cum nobis
antea prêter duos solidos et quinque denarios de dicti clausis
reddere non tenebantur, modo et in poster um, in crastino Nata-
lis Domini annuatim nobis vel mandato nostro très solidos Du-
nensis monete reddere apud Burseium de cetero tenebuntur, et
insuper nobis et abbacie nostre terciam partem cujusdam terre
quam predicti essortaverant, que est juxta prata nobis et illis
communia, per quam terram via tendebatur ad molendinum nos-
trum, bénigne et liberaiiter in perpetuum possidendam conces-
serunt, et de voluntate sua et pro bonopacis quittaverunt, via
siquidem illa que ad molendinum nostrum tendebat, de volun-
tate nostra et illorum inter vineam et terram que est subtus
domini sepedicti Stephani facta fuerit et translata, nec de cetero
alia via ad molendinum nostrum poterit fieri. Hanc siquidem
translationem superius nominatam et descriptam sepedicti H.
et St. et eorum filii : Hubertus et Robertus, filii prepositi, René-
rius et Stephanus, filii dicti Stephani. voluerunt et liberaiiter con-
cesserunt et fidem prestiterunt corporalem quod in dictis rébus
de cetero nullam ponerent, nec per se nec per alios, contemptio-
nem. Quod ut memoriter habeatur et firmiter teneatur, litteras
istas sigillorum nostro ru m munimine fecimus roborari. Actum
anno Domini M0CC°XX°V0, mense julii. Terra vero quam Hu-
bertus prepositus de Borseio émit a Hasardo, dicto H. et heredi-
bus ejus quita et libéra sine contradictione a nobis facta cum
redditione censuum imperpetuum remansit possidenda.
Société Danoise , Carf. mss. de Saint- Avit, n° 108.
CCLXIV
1225, août.
Héloïse, abbesse de Saint- Avit, ayant eu des démêlés avec Hugues
et Philippe de bainl-Agil, au sujet des* cornagio, vindemia-
gio, plessagio et fenagio » que les hommes de Saint- Agit
étaient tenus de rendre auxdits chevaliers, déclare, « consilio
294 CHARTES VENDOMOISES
virorum bonorum, » que les seigneurs avaient fait remise
des « messivas, espalagium et pasnagium. »
Bibl. (TOrlêcms, mss. 435*", p. 198.
CCLXV
Octobre 4225.
Guillaume de Prunay donne aux religieux de la Hubaudière une
rente de deux septiers de seigle sur les terres de Poulines, avec
l'approbation de Jean IV \ comte de Vendôme.
Ego Johannes, Vindocinensis cornes, universis Christi fideli-
bus, salutem in Domino. Cum loca religionis in mea terra cons-
tituta prœ aliis diligere tenear et fovere, elemosynam quam Wil-
lelmus de Pruneio fecit Domino et ecclesie de Hubauderia, Gran-
dimontensis ordinis, pro remedio anime sue et antecessorum
suorum, defunctorum J. comitis Vindocinensis, Supplicii de
Ambazia et antecessorum suorum, de terra quam habebat pre-
fatus Villelmus apud Gi....audiam, et duobus sextariis bladi
que dicte domui in terra de Polines quam in maritagio cum
uxore sua Leticia accepit, modo consimili in puram elemosinam
assignavit pro suo et Leticie anniversario faciendo, uno sciiicet
de frumento et alio deavena, ratam et firmam habui, volens
quod ego et successores mei ad ipsam garantizandam et defen-
dendam perpetuo teneamur. Hanc insuper elemosinationem
preiibata Leticia, fide interposita, absque diminntione promisit
se servaturam, et quod facto vel dicto non veniet contra eam. In
cujus rei testimonium et munioien presentibus litteris sigilli mei
apposui munimentum. Actum annogratie M°CC° vicesimo quin-
to, mense octobris.
Archives de la Sarthe, original en parchemin. Bulletin de la Société Ar-
chéologique du Vende mois, 1893, p. 41.
CHARTES VENDOMOISES 295
CCLXVI
1225-1226, 26 janvier.
Le comte de Vendôme « cornes Viridocinensis », de concert
avec les grands de France, exhorte le roi de France à combattre
les Albigeois et lui promet son concours, et appose son sceau
sur l'acte passé à Paris. « N° 7 . Jean IV de Montoirey comte
de Vendôme, n° 988. »
A rchiues Nationales, J. 428. 1 mpri mé dans le Trésor des Layettes des Charles,
II, p. 69, n- 1742.
Bulletin de la Société Danoise, VII, p. 404.
CCLXVII
Février 1225, N.-S. 1226.
Mathieu dcSaint-Ouen, avec Vasscntiment de sa femme et de son
frère, réitère le don de deux setiers de froment sur sa dîme de
la paroisse de Saint-Martin de Landes.
De duobus sextariis frumenti in décima Lende.
Universis présentes litteras inspecturis, P. decanus Vendoci-
nensis, salutem. Noverit universitas vestra quod Matheus de
Sancto Audoeno, concedente Aalit, uxore sua, et Mauricio de
Sancto-Audoeno, fratre suo, dédit et concessit in perpetuam ele-
mosinam, Deo et ecclesie Béate Marie de Fontanis in Turonia et
monachis ibidem Deo famulantibus, duo sextaria frumenti an-
nuatim percipienda in décima sua de Landa, in parrochia Sanct
Martini. Predicti vero monachi, pro tanti beneficii recompensa-
cione. dederunt ei centum solidos Turonensium. Et ne hoc ali-
cujus improbitate valeat impediri, sed ratum et firmum persistât
inposterum, ad peticionem utriusque partis, presentem cartulam
sigilli nostri munimine duximus roborandam. Actum anno Do-
mini M0 CC° XX0 V°, mense februarii.
Arch. d Indre-et-Loire, H, 113, parchemin, sceau perdu.
296 CHARTES VËNDOMOISES
CCLXVIII
122£ N.-S. 1226, mars.
Uabbesse Hersende (1) et son chapitre donnent à ferme la mai-
son de « Villarifaut » pour six ans, à la c/iarge pour le pre-
neur de payer tous les ans le jour de V Annonciation, à la (ré-
sorière du couvent, trente livres et seize setiers d'hyvernage.
Bibl. d'Orléans, mss. 435 bis, p. 192 et 123.
CCLXIX
1226, avril.
Charte d'Alix de Fréteval s' obligeant à rendre hommage à la
comtesse de Champagne pour ses domaines dans le Perche.
Ego Aaliz de Fractavalle notum facio omnibus, présentes lit -
teras inspecturis ... me promisisse domne Blanche, comitisse
Campanie, quod ego et beredes mei tenebimus ab ea quicquid
mihi obveniet vel ad me perveniet de excasura comitatus Per-
ticensis vel de ejus pertinentiis, quod moveat a comité Car no -
tensi, et hoc firmavi fide data. Ipsa vero comitissa rachatum
dicto comiti solvet pro me hac vice. Quod, ut ratum permaneat
présentes litteras feci sigilli mei munimine roborari. Actum Car-
noti, anno Domini M0 CC° vicesimo sexto, mense aprili.
Arch. Nationales, J. 198*. n°58. — Teulet, Layettes du Trésor des Charles,
II, p. 80, n<> 1772. — Bulletin de la Société Du noise, 1889.
(1) M. Jarry {Bulletin, de là Société Danoise, t. IX, p. 180), cite, en avril 1222
et en août 1225, labbesse Héloise, en juillet 1225 et en mars 1225/6 labbesse
Hersende et en 1226 l'abbesse Isabelle faisant le serment à l'évéque de
Chartres.
CHARTES VENDOMOISES 297
CCLXX
Mai 1226.
Reconnaissance du corps de saint-Léonard, dans son église,
près Marchenoir.
Iïlevatio corporis b. Lkonardi facta anno Domini mccxxvi.
Universis présentes litteras inspecturis. G. divinae misera-
tione Carnotensis ecclesiœ minister humilis, salutem in omnium
Salvatore. Noverit universitas vestra quod nos cum R. P. Ce-
nomanensi episcopo et de Pruliaco et de Bonavalle et de Burgo
Medio et Sancti Maximini et Sancti Kauleffi et de Stella et plu-
ribus alliis abbatibus, in prœsentia vicecomitis Castri Duni et
dominorum Fractœvaliis et Montiniaci et aliorum nobilium plu-
rimorum, corpus beatissimiLeonardi, confessons, quod in qua-
dam ecclesia juxta Marchenoir sita requiescere dignoscitur, VI
idus maii élevantes, de divina misericordia et meritis dicti con-
fessons confidentes, concessimus omnibus qui ad dictam eccle-
sia m usque ad unum annum, causa peregrinationis, accesserint,
XXX dierum indulgentiam. Nihilominus universis qui ex tune
in festo Tratislationis ejusdem sancti ad prœfatam ecclesiam
causa peregrinationis .convenerint, VII dierum indulgentiam
misericorditer concedentes. Datum anno gratiœ MCCXXVI,
mense maio.
».
Bibliothèque de l'Arsenal, mss. 1008, p. 61.
CCLXXI
1226, mai.
Enumération et confirmation par Gautier, évêque de Chartres,
des biens et dépendances de i abbaye de Saint-Avit, parmi
lesquels nous citons les articles suivants :
« Decimam furni Ursionis de Fractavalle, qui est apud Cas-
tridunum... décimas et primicias quas habent in parrochia de
38
298 CHARTES VENDOMOISKS
•
Boisseel... décimas et primicias deBurseto, décimas et primicias
quas habent in parrochia Sancti Agili, décimas et primicias
quas habent în parrochia de Romilliaco... in parrochia de Line-
ris... Anno 1\I0CC0XX0VI0, mense maio. »
Bibliolh. de Château dan, mss. de l'abbé Courgibet. — Société Danoise,
Cariai, mss. de Saint-Avit, n° 109.
CCLXXII
1226; mai.
Don par Agathe de Mauge et Hervé cTOucques, son fils, à
i abbaye des Clairets, d'un denier de cens sur une maison à
Vendôme.
Omnibus prœsentes litteras inspecturis P. decanus Vindoci-
nensts, salutem in Domino. Noveritis quod Agatha, domina de
Mauge, et Herveus de Oquis. miles, filius ejus, in nostra pree-
sentia constituti, dederant in puram et perpetuam elemosinam
Deo et momialibus de Clairaiz unum denarium censualem annui
redditus percipiendum, in quadam domo sita post domum An-
drée Vachier, super pontem Beati-Georgii de Vindocino, quam
domum possidet dominus Guillelmus; quod denarium censualem
domina Agatha et Herveus filius ejus solebant ibidem percipere
annuatim. Ne vero dominée moniales super hac donatîone pos-
sitit ab aliquibus in posterum mol es ta ri, ad eorum peticionem
prœsentis sigilli nostri munimine praesentem paginam duximus
roborandam. Datum anno Domini millesimo ducent«simo tige-
simo sexto, mense maio.
Archives Nal., S. n° 51,60. — Publié dans le Carlalaire des Clairets, p. 98.
CCLXXIII
Mai 1228.
Alix, autrefois dame de Fréteval, donne au Petit Ctteaux 60 sous
de rente sur la voierie de Chàteaudun,
Ego Gaufridus, vicecomes Castriduni, omnibus présentes litte-
ras inspecturis, notum facio quod donacionem quam pro remedio
CHARTES VEN DOMOISES 299
anime sue fecit venerabilis Adelicia, arnica mea,quondam domina
Fractevallis (1) religiosis et karissimis meis abbati et conventui
Elemosine Cistersiensis ordinis,de sexaginta solidis annui reddi-
tus ab ipsis monachis in redditu quem habebat ipsa Adelicia in
villicaria de Castriduno, jure hereditario, singulis annis in perpe-
tuum percipiendis, approbo et confirmo,statuens et districte pre-
»
cipiens ut quicumque villicarius Castriduni fuerit pro tempore
dictis monachis in festo sancti Dionisii singulis annis sine dîla-
cione dictam reddet pecuniam. Quod ut ratum permaneat pré-
sentes litteras sigilli mei testimonio roboravi. Actum anno Do-
mini Mmo ducentesimo vicesimo sexto, mense mayo.
Archives Nationales, S, 3292, n° 58.
CCLXXIV
1226, 27 mai.
Lettres de Pierre, duc de Bretagne, sur le contrat de mariage
entre Yolande, sa fille, et Jean, frère du roi de France, passé
à Vendôme.
' « Actum Vindocini, anno Domini M CC vicesimo sexto, mense
martio. » ~
Archives Nationales, J. 241. — Publié dans le Trésor des Layettes des
Chartes, II, p. 419, n° 1922.
CCLXXV
1226, juin.
Le comte de Vendôme : « cornes Vindocinensis », avec plu-
sieurs autres barons de France et des prélats, expose à V empe-
reur Frédéric II la trahison d'Avignon, et scelle Vatte de son
sceau : « ;i° 15, Jean de Montoire, comte de Vendôme, n° 988. »
Archives Nationales, J. 428. Publié dans le Trésor des Layettes des
Chartes, II. p. 88, n° 1789.
(1) Alix, femme de Nivelon IV de Fréterai dès avant 1183, veuve en 1213,
n'avait plus paru dans nos chartes depuis 1221. La présente charte nous la
montre encore vivante en 1226 et liée d'amitié avec Geoffroy V, vicomte de
Chàteoudun.
300 CHARTES VENDOMOISES
CCLXXVI
1226, novembre.
Lettres de plusieurs prélats invitant plusieurs nobles personnages
de France, entr'autres le comte de Vendôme, a assister au
couronnement du roi Louis IX.
Arch. Nationales, J. 363, publié dans le Trétor des Layettes des Chartes,
II, p. 102, n° 1827.
CCLXXVII
1227.
Raynaud d'Arville, charge le maître du Temple-les-Mondoubleau
d'une rente d'un demi-muid de blé envers Vabbesse de Saint-
Avit. — Cette rente n était pas encore payée en 1239, d'après
une lettre de Vévêque de Chartres.
Bibl. d'Orléans, mss. 394, t, II, p. 91, v<>. — Bull de la Société Danois^
t. II p.91,v°.
CCLXXVIII
1227.
'Geoffroy de Saint- Amand donne deux muids de blé de rente sur
sa dîme de Longpré.
G. Carnotçnsis Ecclesie minister, universis. — QuodGaufridus
miles de Sancto Amando dédit in perpetuam elemosinam cano-
nicis et ecclesie de Stella, Premonstratensis ordinis,duos modios
annone in décima sua de Longo-Prato, quorum XVIII sextarios
pater suus Odo pro XXII libris et dimidia, titulo pignoris obli-
gaverat, sex alios idem Gaufridus et fratres sui pro anima pa-
tris eorumdem et pro animabus suis predictis canonicis in per-
petuam elemosinam contulerunt ; pro hujusmodi donis confir-
CHARTES VENDOMOISES 301
mandis a dictis canonicis XX habuit. Nos ad eorum petitionem
approbavimus, sigilli nostri munimine raboravimus, anno gra-
tiœ MCCXXV1I.
Bibliothèque Nationale, mss. 17048, p. 545.
CCLXXIX
1227.
Geoffroy des Hayes abandonne à V abbaye de V Etoile son droit
de patronage sur Véglise des Hayes, à charge de pourvoir à
son entretien.
Gaufridus, miles de Haiis, jus patronatus in capella de Haiis
dat abbatie de Stella, ea conditione quod canonico deservienti
supplebitur de reditibus dicte abbatie et quod cura que hue
usque apud Rupem Perdriel constabat,cure dicte capelle ùniatur*
Bibliothèque Nationale, mss. 17048, p. 548 : « Sac de la cure des Hayes. »
CCLXXX
1227.
Alix du Rouillis lègue aux religieux de V Hôpital dy Ableinville
le cinquième de tous ses biens immeubles et tous ses biens
meubles, sauf un anneau d'or et une pierre précieuse.
Aaliz de Roileiz, quondam domina de Balgenciaco, omnibus
présentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Noverint
universi quod ego, pro remedio anime mee, fratribus Hospitalis
Sancti Johannis Jherosolimitani, quintam partem hereditatis
mee contuli, ad edificationem domus Hospitalis de Ableinvilla?
vel ad voluntatem et arbitrium magistri ballive, ad quam dicta
domus pertinet, disponendam ; insuper omnia mobilia mea eis-
dem fratribus contuli, eciam vestes et joculos, in quoeumque
loco potuerint inveniri, excepto quodam magno anulo aureo,
302 CHARTES VENDOMOI8ES
cum lapide non polito, ad heredes meos pertinente. Preterea
dietis fratribus ad presens confero omnia débita que michi
debentur a quocumque debeantur, et actionem adquirendi ; et
cum dicti fratres me in bonis spiritualibus sui ordinis, caritatis
intuitu, receperunt, omnia supradicta, tactis sacrosanctis reli-
quiis, me juravi firmiter observare, et juravi quod in alio loco
nisi in aliqua ecclesia dictôrum fratrum, cum me mori contigerit,
numquam eligam sepulturam. Et ne possint supradicti fratres
super hoc ab aliquo pèrturbari, in testimonium hujus rei pré-
sentes litterassigilli meimunimineroboravi. Actumapud Ablein-
yillaro, in presentia fratris Natalis et Marie sororis mee, anno
Domini M0 CC* vicesimô septimo.
Archives Nationales, S. 5000 A. n° 45. Publié par l'abbé Mêlais dans
le Ballelln de la Société Archéol. da VendtmoU, 1894.
CCLXXXI
i2Z7
Don par le comte de Vendôme, son fils Pierre et Jean d'Amboise,
du domaine de Clareiz au prieuré de la Hubaudière.
Cornes Vindocinensis et Johannes de Ambazia (1), salu-
tem in Domino. Noverint univ... essorum nostrorum et anima-
rum nostrarum remedium dedimus et concessimus ecclesie Béate
Marie. . . . bus ordinis Grandimontensis, territdrium de Clareiz,
situm inter fossata dictorùm.... helemosinam possidendum.
Fuit autem ista donatio facta de consensu comitis et Pétri fi-
(1) « Jean d'Am boise, mentionné dans cet acte, est le troisième fils de
Hugues II, seigneur d'Amboise et de Mahaut, ou Malthilde, fille de Jean I,
comte de Vendôme et de Richilde de Lavardin, ensevelie à Fontaine-les-
Blanches, le 3 février 1202, N. S. Jean d'Amboise ne se maria pas, il se fixa
dans les environs d'Amboise ; il y possédait une prévôté ; il vivait encore
en 1230. Cf. Mémoires de la Société des Antiquaires de France, t. XXI : Recti-
fication de la Généalogie des seigneurs d'Amboise, par M. Cartier. » Note de
M. l'abbé Froger, Bulletin de la Société Archologique du Vendômois, p. 43. —
Du Bellay dans le Kalendrier Historique de la Collégiale Saint-Georges avait
déjà mentionné cette union, que l'abbé Simon donnait comme douteuse :
Histoire de Vendôme, I, p. 113.
CHARTES VENDOMOISE8 803
lii sui primogeniti et omnium heredum suorum. Nos vero lit-
teras sigillorum nostrorum munimme fecimus roborariin huius
rei annoDomini milJesimoducentesimo vicesimoseptimo »
Archives départementales de ta Sarthe. Titre original, parchemin, sceau
disparu* — Bulletin de la Société Archéologique da V endormis, 1893, p. 44.
CCLXXXII
Mars 1226, N. S. 1227
Ratification passée à Vendôme, par Gautier, évêque de Chartres,
de la vente du moulin de Vauloin.
G. divina permissione Carnotensis ecclesiœ minister humiiis ,
univefsis Christi fidelibus présentes litteras iàspecturis, in Do-
mino sa lu terri. Noverit unirersitas vestra quod Reginaldus, prae-
positus de Capella, et A aies, uxor sua, Guillelmus frater ejus et
Agnes uxor sua, in nostra prœsentia constituti recognoverunt se
tendidisse, pro ducentis et sexaginta libris Turonensis monetœ,
dilectis fllite abbati et conventui Sancti Launomari Blesensis,
molendiflum de Vauloein, cum domibus, terris, hortis et pratis
quaecumque ibi habebant et multuram de Capella et de Vauloein,
fide in manu nostra pœstita, quod nihil ibi per se vel per heredes
suos de cœtero reclamabunt, sed berna fide curabunt prœdictam
vendttionem contra omnes prœnominatis abbati et conventui ga-
rantira In cujus rei testimonium, ad petitionem partium, prœ-
sentes litteras sigilli nostri fecimus appositione muniri* Aclum
apud Vindocinum (1), die jovis post Dominicam qua cantatur Remi-
niscere (2). Anno Domini millesimo ducentesimo vicesimo sexto.
Archive* de Loir-et-Cher, Cartulaire de Samt-Laamer de Blois, n° XXXIII,
p. 81.
(1) Gauthier, évêque de Chartres, était donc alors à Vendôme, sans doute
pour rendre ses hommages au roi Louis IX et à sa mère Blanche de Cas-
tille, qui étaient le 16 mars 1227 dans le château de Vendôme et y recevaient
la soumission des comtes de Bretagne et de la Marche, connue sous le
nom de paix de Vendôme. Bibliothèque Nationale fonda français, 8408, f. 189,
(2t Deuxième dimanche de carême : Cet acte doit donc être reportéeàl227
N. S» D'ailleurs une autre ratification donnée par Payen de Varenne, cheva-
304 CHARTES VENDOMOISES
CCLXXXIII
Mai 1227.
Transaction entre Jean, comte de Vendôme, et i abbaye de Saint-
Laumer, au sujet de la justice féodale du prieuré de Champi-
gny en Beauce, Le Breuil-St- Lomer et Villamoy.
Universis Christi fidelibus présentes litteras inspecturis,
Johannes, comes Vindocinensis, satutem in Domino. Notum fa-
cimus quod cum esset controversia inter nos, ex una parte, et
religiosos viros abbatem et conventum S. Launomari Blesensis,
ex altéra, super justitia sanguinis apud Campigniacum (1),
apudBrolium et apud Villam Laumei, quae justitia sanguinis ad
eos spectabat, indicabant idem abbas et conventus ; tandem
inquisita plenius ve ri ta te, eamdem justitia m dictis abbati et
conventui continuavimus libère et pacifiée in perpetuum ha-
bendam, ita tamen quod si duellum quacumque occasione judi-
catum fuerit, sive propter sanguinem, sive propter quamlibet
aliam causam, in curia nostra debeat deduci et ibidem, si opus
fuerit, sine dubio terminari; curandam etiam duelli (2) ad usus
et consuetudines illius patriae retinemus , ita quod in bonis
mitti (3), in duello preedicto, sive in mobilibus sive non mobili-
bus, in justitia S. Launomari nihil poterimus reclamare ; raptum
etiam, murtum, incisionem et thesauri inventionem nobis simi-
liter retinemus ad usus et consuetudines patriae ; latroque qui in
territorio dictarum villarum sive etiam in ipsis villis capietur ,
lier, seigneur féodal est datée de mars 1226. « Paganus de Varenna, miles...
de concessione Roberti, filii mei. » Ce dernier approuve également la vente
faite à la même abbaye par Guillelmus de Jupeaux, miles, et Jeffroy son
fils, d une rente de 2 muids de blé sur le même moulin, pour 6 livres tour-
nois. ^Ibidem n«> XXXII et XXXI V, p. 80 et 82.)
(1) Champigny figure au nombre des possessions de Saint-Laumer dans
le diplôme de-Charles le Chauve, vers 860 {Hist. de Saint- Lomer, par N. Mars,
p.87).
(2) Du Cange, au mot Curalura.
(3) Confiscation des biens de la partie qui avait succombé dans le duel.
(Note de A, Dupré, ibidem.)
CHARTES VENDOMOISES 305
nobis vel mandata nostro nudus reddetur, ita quod bona ejus in
justitia monachorum inventa eisdem monachis sine contradic-
tione aliqua remanebunt. Addimus etiam quod in dictis villis
avenagium nunquam habebimus feodaliter nec habere debemus
aliquo modo de jure nec de consuetudine, nec etiam haeredes
nostri. Haec autem omnia diligenter attendere et fideliter obser-
vare in omnibus et singulis bona fide promittimus. Et ad perpé-
tuant etmajorem rei firmitatem, tam uxor mea Eglantina, quam
liberi mei , scilicet Petrus primogenitus. Gaufredus, Joannes,
Agnes, Mathildis et Annai (l)benignum et spontaneum probave-
runt assensum. In hujus etiam rei robur et testimonium présen-
tes litteras dedimus sigillt nostri impressione munitas. Actum
anno Domini MCCXXVII, mense maio,
Histoire de saint Lomer, par D, Noël Mars, p. 362
CCLXXXIV
Décembre 1227.
Transaction faicte entre le couvent du Petit Cîteaux et Estienne
de Fréteval, prestre, par lequel ledit Estienne quitte et cède au-
dit couvent tout le droit qu il prJtendoit sur le bois près la mé-
tairie de la Convertière, qui apartenoit audit couvent, comme il
le confesse ici/, f aie te Van 1227.
Omnibus présentes litteras inspecturis, officialis curie Carno-
tensis salutem in Domino Noveritis quod cum contentio verte-
retur inter religiosos viros Gaufridum abbatem et'conventum
Elemosinœ, Cisterciensis ordinis, ex una parte, et magistrum
Stephanum de Fractavalle, clericum, ex altéra parte, super qua-
dam venditione cujusdam nemoris dictorum abbatis et conven-
(1) Là, sont cnumérés bien clairement les enfants de Jean IV de Ven-
dôme, chose que n'ont su faire ni Ménage, ni Simon, ni l'Art des dates.
Annai, appelée ailleurs Aanor, doit être Anoria ou Honorine de l'abbé
Simon — R. S1 V.
39
306 CHARTES VÊNDOMOI8E3
tus siti juxta granchiam eoruradera que dicitur Converteria,
quod nemus dictus Stephanus dicebat dictum abbatem et con-
yentum vendidisse defuncto Andrée, patri suo, et super trîginta
tribus libris Dunensibus quas sepedictus Stephanus petebat pro
pâtre suo, de testamento Adelicie (1) quondam domine Fracte-
viallis, cujus testamenti dictus G. abbas Elemosiue exequutor
erat. Tandem dictus Stephanus, bonorum virorum fret us coqsi-
lio, renunciavit predictis contentionibus quas babebat contra'
dictos abbatem et conventum superius nomiqatos, supra dictis
rébus nunquam molestaturum de cetero, et quod eos supra
hujusmodi rébus numquam faciet molestari, Datum anno Do
mini M0 CC° XX0 et septimo, mense décembre
Archives départementales de Loir-et-Cher .
CCLXXXV
Vers 1228.
Jean d'Aubemare emprunte au chapitre du Mans, 30 livres
tournois sur sa dîme de Couture, et donne comme garant
Garin de Ruillc, chevalier.
De DECIMA IN PARROCHIA DE COSTURIS
r
Universis présentes litteras inspecturis, officialis Cenomanen
sis salutem in Domino. Noverit universitas vestra, quod in
nostra presentia constitutus Johannes de Alba-Mara pignori
ôbligavit capitulo Cenomanensi totam decimam bladi, sitam in
parrochia de Costuris, usque ad revolutionem trium annorum,
pro triginta libris Turonensibus, de quibus in nostra presentia
fuit eidem Johanni plenarie satisfactum, tali conditione, quod,
postquam dictum capitulum receperit très collectas de décima
(1) Alix, femme de Nivelon I V, vivait encore 1226. (Voir plus haut n* CCLXX).
Cet Etienne de Fréteval, fils d'André, aurait-il eu un lien de parenté avec les
seigneurs de Fréteval ; le testament qu'Alix aurait fait en sa faveur, le lais-
serait supposer, Alix était donc morte en 1227.
cUarîks vendomoi*eô 307
supradicta, poterit eam redimere dictus Johannes, quando-
cumque voluerit, non obstante contradictione capituli supra-
dtcti : ita tamen, quod si infra Pascha reddiderit dicto capitulo
denarios supradictos, habebit prefatam decimam liberam et
immunem ; si vero post Pascha eos reddiderit, habebit dictum
capitulum collectam illius anni ; sol u m modo de décima supra-
dicta. Graavit insuper et concessit sepedictus Johannes dicto
capitulo, quod faciet ei valere singulis annis triginta solidos
Cenomanenses , decimam supradictam t et de hoc faciendo
dédit memoratus Johannes sepefato capitulo Garinurtl de
Ruille , militem , graatorem. Cui, présente dicto Johanne ,
prefatam tradidit ad firmam prefatam decimam, quftmdiu
dicto capitulo fuerit pignori obligata, pro triginta solidis Ce-
nomanensibus reddendis singulis annis eidem capitulo, sub
pena viginti qufnque solidorum Cenomanensium, die festo Om-
nium Sanctorum vel infra sequensfestum beati Martini hyema-
le. De hac autem firma cum pena, sicut dictum est, dicto capi-
tulo reddcnda tenetur idem Garinus, fide prestita corporali. Et
de predicta pactione tenenda, sicut superius est et pressa, et de
jam dicta décima dicto capitulo, quantum jus dictabit, garanti •
zanda, tenetur fide data Johannes sepe nominatus ; et, ad ma-
jorera securitatem, dédit graatores Gilbertum Quinedort, prefa-
tum Garinum. In cujus rei testimonium, ad petitlonettt dicti Jo-
hannis, présentes litteras fecimus sigiilarL
Liber Albns Cenontam, p. 37, n° LXXI et p. 404 M° DCLXII.
CCLXXXVI
1228
Guillaume de MontreuiL miles, Alix, filia concedente, dat duo
sextaria siliginis in lerrigiis suis de Montreuil, à V abbaye de
V Etoile, 1228.
BlbL dOrlian*, mss, 17048, p. 550.
308 CHARTES VENDOMOISE3
CCLXXXVII
1228.
Cartulaire dyUrsony seigneur de Fréteval, par lequel il donne à
la Maison-Dieu de Vendôme le droit seigneurial qu'il avoit sur
deux arpents de prez possédez par lad. maison, proche de
Baignaux, avec le regain desdits préz, à charge d'un annuel,
Archives de Loir-et-Cher : Inventaires des Titres de la Maison-Dieu de
Vendôme.
CCLXXXVIII
4228,7 avril.
Jean, comte de Vendôme, confirme le contrat passé entre les
chanoines de Saint Julien du Mans et Jean d'Aubemarrc.
De eodem.
Universis, ta m presentibus quam futuris ad quos présentes
littere pervenerint, Johannes, cornes Vindocinensis, salutem in
Domino. Universitati vestre notum facimus quod cum Johannes
de Alba Mara miles, pignore obligasset decimam suam bladi
de Alba Mara, canonicis Beati Juliani Cenomanensis, pro tri-
gin ta libris Turonensis monete, ita quod usque ad très annos
sequentes eam redimere non posset ; nos, tanquam principalis
dominus dicte décime, manu cepimus et graantavîmus eisdem
canonicis dictam decimam defendere et garantizare, quamdiu
eisdem fuerit pignori obligata. Fuit autem in pignoratione sive
obligatione concordatum, tam a dicto Johanne quam a canoni-
cis, quod elapso a die veneris post dominicam qua cantatur
Quasi modo genili perfecto trienno, ex tune licebit dicto Johannî
de Alba Mara, infra Pascha proximo sequens illud completum
CHARTES VENDOMOISES 309
triennium, redimere dictam decimam, quotiescumque voluerit ;
et, nisi infra Pascha illam redemerit dictus miles, quod firmam
statutam habebunt canonici prefati supradictam decimam. Et
licebit dictis canonicis, post completum triennium, tenere dic-
tam decimam, prout supradictum est, cum firma supradicta,
donec a dicto milite redimatur. In cujus rei et testimonium et
munimen, ad peticionem dicti J. de Abba-Mara, présentes
litteras sigilli nostri munimine fecimus roboravi. Actum die
veneris post dominicam qua cantatur Quasi modo* anno gratie
M°CC°XX° octavo.
Liber Albus Ce no ma m, p. 38, n° LXXII et p. 404, n° DCLXIII.
CCLXXXIX
Mai 1228.
Charte , par laquelle Joannes, cornes Vindocinensis, atteste,
que Petrus dé Pruneio vend aux religieux de la Hubaudière
pour 15 livres , deux parts d'une vigne et d'une roche, cujus-
dam rupis, le tout situé in vallibus juxta Trou, prope
torcular Bienlavat. // donne en aumône Vautre tiers aux
mêmes religieux. Le comte affirme encore que Bartholomeus
de Vallibus, miles, donne, pour le salut de son âme, aux
mêmes religieux, les droits qu'il pouvait avoir sur les objets
précités, à la condition toutefois que lesdits religieux lui paie-
ront, et plus tard à ses héritiers, 1$ deniers de cens à la fête
de saint Laurent. Donnent leur assentiment : Leticia mater
dicti P. et Aales uxor sua et heredes dicti P.... Actum
anno gracie M°CC°XX° octavo, mense maio.
Archives départ, de la Sarthe, original en parchemin. — Bulletin de la
Société Archéol. du VendâmoU, 1893, p. 44.
310 CHARTES VBNDOMOISBS
CCXC
16 Juin 1228.
Don par Mathelin de Troo, à Guillaume Poinvillain, (Tune ouche
et d'un pré à St Jacques des Guérets (1).
Ego Petrus de Troo, miles, notum facio universis présentes lit-
teras inspecturis quod in mea presentia consti tutus Matbelinus
de Troo, miles, de assensu et voluntate Marie, uxoris sue, dédit
in elemosinam Willelmo Poenvilen, filio Mathei Poenvilen, mi-
litum, oscham de la Lunete, sitamprope Noieryvener, etpratum
de la Pointe. In hune modum tamen quod prefatus Matheus,
vita comité, percipiet omnes fructus ex dictis prato et oscha pro-
venientes, absque contradictione aliqua ex parte dicti Willelmi.
Fuit etiam in donatiooe additum quod si post obitum dicti Ma-
thei, prenominatam Mariam supervivere contigerit, quod ipsa
Maria quiète et pacifice percipiet terciam partem fructuum dicte
osche et dicti prati, quamdiu vixerit, ei datam in dotalicium a
dictoMatheo,et dictus Willelmus alias duas partes. Et post ejus-
dem Marie mortem, dictus Willelmus et heredes sui, tam oscham
quam pratum et omnes fructus eorumdem quiète et pacifice pos-
sidebunt. Nos vero donationem illam concedentes, ad petitionem
dicti Mathei et dicte Marie manucepimus et garantavimus ga-
rantizare dicto Willelmo et heredibus suis tam oscham quam
pratutn, si quis ipsum et heredes suos super hiis molestaret. In
cujus rei testimonium, ad peticionem dictorum Mathei et Marie,
dicto Willelmo meas dedi litteras sigilli mei munimine robora-
tas Datum die veneris proxima ante festum beatorum Gerva-
sii et Protasii, anno gratie M°CC°XX octavo, mense junio (2).
Archives de Loir-et-Cher t parchemin, le sceau sur cordon, perdu.
(1) Cette attribution est marquée au dos du document par ces mots :
« Saint-Jacques des Guérets. »
(2) La fête de saint Gervais et de saint Protais, le 19 juin, tombait en 12.8
un lundi ; le vendredi précédent était donc le 16 juin.
CHARTES VENDOMOISES 311
CCXCI
1228, décembre.
Isabelle //, abbesse de Saint- Avit, confirme la donation d'un pré
faite à V abbaye du Petit-Cîteaux par Robert, prestre de Colo-
miers, ledit pré étant situé dans la censive de Saint^Victor de
Vieufvy} appartenant à l'abbaye de Saint- Avil.
Bordas, Histoire du comté de Dunob, t. h, p. 283.
ÇCXCII
février 1228, N. S. 1229.
Don à V Hôtel-Dieu de la métairie de V Aumône A Villeromain.
Tiltre en lattin de Tan mil deux cens vingt huit, au mois de
février, portant ratiffication et confirmation du don faict par
Jehan, conte de Vendosme, de la' mestairie de l'aumoane à la
Maison-Dieu dudict Vendosme.
Le second eat un autre tiltre en lattin de la donaison faicte de
lad. mestairie par ledict comte Jehan à laditte Maiaon-Dieu
de Vendosme, ledict tiltre en datte de ladicte année mil deux
cens vingt huict, au mois de février.
Le 9a est un aultre tiltre ausay en latin semblable au précé-
dent de la mesme donaison.
Le 4* est un autre tiltre pareillement en lattin de l'an mil deux
cens vingt six, au mois d'octobre, portant limite de quelques
terres situées à Villeromain (1).
Arch. de Loir-et-Cher, registre des fonds de THÔtel-Dieu de Vendôme,
foi. 42.
(1) M. Charles Bouchet, dans une note que nous avons publiée au bas
de la charte CC, écrit : « En 1228, Jean 1V\ comte de Vendôme, fit don à la
Maison-Dieu de cette ville, d'une métairie située à Villeromain, donation
qu'il a soin de faire confirmer par Gautier, évêque de Chartres. Celui-ci
appelle Jean : « Homo ligiusnoster » et ce seigneur de son côté garantit la
312
CHARTES VENDOMOISES
CCXCIII
Février 1228, N. S. 1229'.
•
« Accord entre Gilon de la Hoc/ie, esc hier, et le maître de t Hô-
tel-Dieu de Vendôme, devant le doyen de ladite ville, par lequel
ils sont convenus de recevoir alternativement les cens du fief de
St- Barthélémy, 1 $$8, février. » (Inventaire des titres de
la Maison-Dieu de Vendôme, Archives de Loir-et-Cher.)
Universis Xristi fidelibus présentes litteras inspecturis. M. de-
canus Vindocinensis, salutem in Domino. Noverit universitas
nostra quod cum inter rectorem et fratres domus elemosinarie
Vindocinensis, ex una parte, et Gilonem de Rupe, militem, ex
altéra, coram nobis contentio verteretur super eo quod dicti
rector et fratres dicebant se habere medietatem censuum de
Sancto-Audoeno, ex donatione defuncti Buchardi, dicti mona-
chi, cum omnibus pertinentiis dictorum censuum, scilicet garda-
ru m, vendarum et relevamentorum, juridictionis et districtus
emendarum, recepteet placitorum. Tandem inter ipsos fuit ami-
cabiliter compositum in hune modum. Dictus siquidem Gilo vo-
luit et concessit et coram nobis recognovit quod dicti rector et
fratres in prenominatis censibus habebant medietatem. et in
gardis et in onlnibus aliis que ad dictos census pertinent. Con-
cessit etiam quod dicti census uno ànno in domo dictorum fra-
trum recipientur, et in alio in domo dicti Gilonis, et sic fieret in
perpetuum successive. Supplicavit etiam nobis dictus Gilo quod
nos dictam compositionem et recpgnitionem sigilli nostri muni-
mine firmaremus. Cujus petitioni bénigne annuimus et presen-
tem sigillo nostro fecimus confirmari. Actum anno gratie mil-
lesimo ducentesimo vicesimo octavo, mense februario.
Archives de Loir el-i her.
sécurité de cette nouvelle possession aux religieux: « Sub ypotheca aliquo-
rum reddituum quos de feodo episcopi Carnotensls habemus. »
Malgré toutes nos recherches nous n'avons pu trouver le texte de cette
donation que M. Bouc net semble avoir vu.
CHARTES VENDOMOlSaS 3l3
CCXCIV
Juillet 1229.
Geoffroy de Châteaudun accorde la franchise de la foire de
saint Jean-Baptiste en faveur des moines de Saint -Joudry.
De Calviniaco •
tiam inspecturis, Michael decanus Vindocinensis, salutem
in Domino. Noveritis me diligenter.... vicecomitis Castriduni
priori Sancti Gilderici et monachis Majoris Monastehi indultas
super.... Ego Gaufridus, vicecomes Castriduni, omnibus presen-
tibus et futuris notum facio quod, pro salute anime mee et anime
patris mei et antecessorum meorum, laudante et concedente
uxoremea,dem concessi in puram et perpetuam elemosinam
priori de Sancto Gilderico et monachis Majoris Monasterii..., et
salvo conductu mercatorum ad nundinas illas emencium et re-
devencium, j us faciencium. . . decolacionis beati Johannis-Baptiste
in perpetuum possidendas, salvis tamen justiciis meis et....
Quod ut ratum et stabile permaneat prefactis monachis pré-
sentes litteras dedi et concessi Datum anno Domini MCCXX
nono, mense julio. Ego vero presentibus litteris.... sigilli mei
impressionem apposui, veritati cupiens testimonium perhibere.
Valete.
Arck. d'Eure-et-Loir, parchemin en mauvais état, H. 2306.
CCXCV
Guillaume de Rougemont emprunte au chapitre du Mans
M livres sur sa dîme de Saint-Quentin près Troô.
1229, 3 décembre.
* llttere guillelmi de rubeomonte, super pignoratione
décime Sancti Quintini juxta Troum.
Universis présentes litteras inspecturis, G., decanus et Wil-
lelmus, magister scolarum, adlocati domini Cenomanensis épis-
copi, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presentia
40
314 CHARTES VENDOMÔISKS
constitutus, Willelmus de Bubeo monte, miles, pignori obligavit
capituio Cenomanensi totam decimam quam babebat in parro-
chia Sancti Quintini juxta Thro (1) cum locis et paleis et tract u,
et omnibus aliis que habebat in décima memorata, pro viginti
libris Cenomanensibus, de quibus coram nobis idem miles se
tenuit pro pagato, tali condicione quod in hoc anno non poterit
dictus miles vel ejus hères, redimere decimam supradictam. Si
vero,in aliis annîssequentibus,prelibatus miles vel ejus heredes,
predictam decimam redimere voluerint, infra Pascha habebunt
eam liberam et immunem, soluta prius dicto capituio pecunia
supradicta ; si vero post Pascha sepedictam decimam redimere
voluerint, collecta illius anni jam dicte décime memorato capi-
tuio remanebit. Notandum preterea quod sicut nobis constitit
per litteras decani de Thro, Aenor, uxor dicti militis, coram
eodem decano jura vit quod in dicta décima, cum pertinences,
nomine dotalicii vel elemosine, vel alio aliquo titulo. sibi modo
competenti, nichil reclamabit, quamdiu durabit obligatio memo-
rata. In cujus rei testimonium, presentibus litteris, ad peticio-
nem partis utriusque, sigillorum nostrorum robur apponi feci-
mus et munimen. Actum anno Domini M0 CC° vicesimo nono,
die Lune proximo post festum beati Andrée apostoli (2).
Liber Albas Cenoman , p. 404, n° DCLXIV.
CCXCVI
1229, ou 1230 avant Pâques.
Bail de la dîme de S. Quentin, à Mathieu, curé de Fontaines.
LtTTERE SUPER TRADITIONE DECIME SaNCTI QoiNTINI JUXTA
TROUM, MaTHEO PERSONE DE FONTANIS
Omnibus présentes litteras inspecturis, officialis Cenomanen-
sis, salutem in Domino. Noverint universi quod G. decanus et
(1) La confirmation du comte de Vendôme, porte : Trou.
(2) Jean, comte de Vendôme, approuva ce contrat en qualité de « domi-
nus feodalis. » Ibidem, p. 405, n° DCLXV. Un autre acte daté du jour sui-
vant 4 décembre : « die martis proxima post festum S. Andrée apostoli »
est l'abrégé du précédent (Ibidem, p. 405, n« DCLXVI).
9 CHARTES V EN DO MOÏSES 315
capitulum Cenomanense tradiderunt ad firmam Matheo, persone
de Fontanis, decimam quam Willelmus de Rogemont, miles, obli-
gavitdictocapitulo.sitamin parrochia SanctiQuintini juxtaTrou,
pro triginta solidis Cenomanensibus, quos idem M atbeus tene-
tur reddere dicto capitulo, annuatim, quandiu durabit obligatio
supradicta, ad synodum Omnium Sanctorum. Quod utratum et
stabile permaneat, ad peticionem parti u m présentes litteras si-
gillo curie Cenomanensis fecimus sigillari. Actum anno gratie
M0 CO XX0 nono.
Liber Alba* Cenomanensit, p. 406, n° DCLXV1II.
CCXCVII
Mars 1229, N. S. 1230.
Don de la métairie de la Varennes, à Nourray, à V abbaye
de Gatines.
Juhellus, Dei gratia Turonensis archiepiscopus, omnibus ad
quos présentes littere pervenerint, salutem in Domino. Nove-
rint universi quod constituta çoram nobis Agatha, uxor Rabelli
de Galonges, militis, de consensu et voluntate dicti R. mariti
sui, dédit in puram et perpetuam elemosinam et concessit abbati
de Gastineta et conventui, medietariam suam de Varenna, cum
pertinences suis, in parrocbia de Noereio, in feodo de Galonges
sitam, a dictis abbate et conventu perpetuo pacifiée possiden-
dam. Anno gratie M. CC. XXIX, mense martio.
Archives départ, de Loir-et-Cher.
CCXCVIil
Avril 1230.
Jean d'Amboise donne à V abbaye de Gatines ce qu'il possédait
entre le Plessis Godehoust et la Gatine.
Galterus, divina permissione Carnotensis ecclesie minister
bumilis, universis Cbristi fidelibus ad quos présentes littere per-
venerint, salutem in Domino. Ad universorum noticiam volumus
316 CHAHTES VENDOMOISES
pervenire nos in litteris nobilis viri Johannisde Ambazia vidisse
contineri quoa ipse intuitu Dei et anime sue et antecessorum
suorum salute, dédit in pur a m elemosinam et perpetuam et con-
cessit abbati et fra tribus de Gastineta, quicquid ipse habebat in
terra, que dicitur Cingula,inter plesseium Godehot et Gastinam
sita, et quicquid ad ipsum jure hereditario pertinebat in eadem
Dédit etiam eis similiter in perpetuam elemosinam quidquid ipse
habebat in terra que dicitur les Clareiz in Gastina, sita infra me.
tas que in circuitu terrarum illarum sunt posite. ita-quod homi-
nes in predictis terris manentes habebunt usagia sua quantum
opus erit ad edificia sua de bosco vivo et calfagium suum in bosco
mortuo de Gastina, et pasturam animalium suorum libère et
quiète. Voluit etiam et consessit predictus Johannes, ut dicti
fratres premissa cum omni possideant liber tate, ita quod ipse
Johannes et successores sui nichil possint in eis de cetero recla-
mare prêter multrum, raptum, incendium et foreste iusticiam.
Nos igitur hujusmodi donationes et elemosinas approbantes, ad
petitionem ipsius Johannis qui nos per alias rogavit super hoc
litteras, dictas donationes et elemosinas, eisdem abbati et fratri-
bus de Gastineta in perpetuum confirma m us, présentes litteras
sigillo nostro sigillatas eisdem in signum confirmationis conce-
dentes. Datum anno Domini millesimo ducentesimo tricesimo,
mense aprili.
Archivet dépar terrien taie t d Indre-et-Loire, H. 130, parchemin, autrefois
scellé. On lit au dos :Monthondon et les Clairets.
CCXCIX
Avril 1230.
Gaucher de Joigny donne à cens ses terres de Fontenelles
et de Boursay.
Ego Galcherus de Joingniaco, omnibus notum facio presentibus
et futuris quod ego, de assensu et voluntate karissime uxoris mee
Amicie,hominibus meis accensuavi in perpetuum terras meas de
Fontenellis et de Burceio, de quibus terris mihi reddent singulis
annis medietatem census, dominica proxima post médium Au-
CHARTES VENDOMOISES 317
gusti, et aliam medietatem dominica proxima post festum beati
Martini in hyeme. Et si censum non redderent hiis terminis cons-
tituas, mihi et meis emendarent, sicutdeberent.Et sciendum est
quod quicumque illorum de jam dicta terra colet ad Caruscam
mihi reddet annuatim duos donchetos bladi scilicet de meliori
quod coiliget in eadem terra ; qui vero caruscam non habebit
unum bicbetum bladi mihi solvet annuatim scilicet de meliori
quod coiliget in eadem terra. Et ipsi homines pasnagium mihi red-
dent sed brénoagium non persolvent. Et sciendum est quod IV
corveias singulis annis michi reddent de bobus vel de equis suis ;
qui vero boves vel equos non habuerit illas de suo corpore mihi
solvet. Preterea sciendum est quod quilibet de quocumque loco
veneritt tenere poterit dictas terras per censum et consuetudines
supradictas, sed quod libet hospicium unamgallinam mihi reddet
annuatim. Et ipsi homines poterunt vendere et emere salvis ta-
men laudis et venditionibus meis et salvis consuetudinibus su-
pradictis. Dictum est autum et ordinatum quod de nemoribus
et bussonis poterunt capere ad omnes usus suos sine vendere et
sine dare. Que omnia ut sint rata firma et stabilia apud poste-
ros, ego predictus Galcherus et ego jam dicta Amicia sigillorum
nostrorum testîmonio fecimus roboravi. Actum anno Domini
M°CC»XXX0V mense aprili.
Archiva nationales, S. 5.999 A, n° 46.
ccc
Juin 1230.
Don aux moniales du Lieu Notre-Dame de 20 sous de rente sur
les biens donnés au comte de Vendôme, par défunt Geoffroy
de Vendôme, son oncle.
Ll ITERE DE VINGINTI SOLIDIS APUD VïNDOCINUM
Universis présentes litteras inspecturis, Johannes, cornes Vin-
docinensis (1), salutem in Domino. Noverit universitas vestra
(1) Dans ce même mois, le 30 juin 1230, Jean, comte de Vendôme, avec
plusieurs autres nobles seigneurs, porte sentence de condamnation contre
318 CHARTES VENDOMOISES
quod nos, pro a more Dei, et caritatis intuitu, sanctimonialibus
loçi Béate Marie juxta Remorentinum dedimus vinginti solidos
annui redditus imperpetuum, quos récipient vel recipî facteat
apud Vindocinum, in censibus quos habemus a defuncto Gau-
fredo de Vindocino, avunculo nostro, die dominica qua cantatur
Tnvocavit me(l). Itatamen quod si dicti vinginti solidi dictis sanc-
timonialibus vel mandato ipsarum dicta die dominica non fuerint
persoluti, duodecim denarios nomine pêne bab^bunt, vel man-
dato ipsarum, pro quaque die qua dictos XX solidos post domi-
nicain dictam expectabunt. In cujus rei, etc. Datum apud Vin*
docinum anno gracie M°CC°XXX°, mense junii (2).
Cartulaire de l'abbaye royale du Lieu Notre-Dame de Romorantin, par
l'abbé Plat, n° 16.
ceci
1230, octobre.
Don par Guillaume, bourgeois de Vendôme, et Isabelle son épouse,
à l'abbaye des Clairets de leur maison sise près du pont de
Saint-Georges, à condition toutefois qu'ils en jouiront pendant
leur vie.
Universis praesentes litteras inspecturis, tam praesentibus
quam futuris, Micbael, decanus Vindocinensis, salutem. Nove-
Pierre, duc de Bretagne, au camp devant Ancenis, et y appose son sceau :
« 10. Jean IV, comte de Vendôme. » (Archives nationales, J, 241. — Trésor
des Layettes des Chartres, II, p. 178, n° 2056).
Le 30 mai suivant, par suite d'une convention passée à Vendôme en 1227 :
« Ratione conventionum habita ru m inter nos et dominum regem apud
Vindocinum » le comte de la Marche et d'Angoulème recevra pendant sept
ans une pension de 10.600 livres tournois, du consentement de Blanche de
Castille, reine de France [Archives Nationales, J, 628. — Trésor des Layettes
des Chartres, III, p. 183, n« 2052).
(1) Premier dimanche de Carême.
$) Cet acte fut confirmé en 12i8, au mois de juin par Pierre, comte de
Vendôme : « Ego Petrus, cornes Vindocinensis, notum facio, etc. Quod ego
vidi litteras karissimi patris mei Johannis bone memorie quondam comitis
Vindocinensis, in hec verba : Universis, etc. . . ego vero dictam elemosinam
volens et approbans, ad peticionem dictarum monialium présentes litteras,
eisdem dedi sigilli mei munimine roboratas. Actum anno Domini M*CC°XL°
octavo, mense juhio (Ibidem, n* 17).
CHARTES VENDOMOISES 319
rit universitas vestra quod Guillelmus, burgensis Vindocinen-
sis, et Ysabellis, uxor sua, in prœsentia nostra constituti, pro
salute animée suœ et parent um suorum , sanctimonialibus de
Claretis, in puram et perpetuam elemosinam dederunt et con-
cesserunt domum suam sitam super pontem Beati-Georgii, apud
•
Vindocinum, quam insimul acquiesierant, post dictorum Guil-
lelmi et Ysabellis obitum, vendendam, possidendam cuicumque
voluerunt assignendam, ita tamen quod quicumque prœdicto-
rum Guillelmi et Ysabellis supervixerit,prœdictain domum,quoad
vixerit, possidebit. Post utrorumque vero obitum, prœdicta
domus prœdictis monialibus de Claretis intègre, pacifiée et
quiète remanebit, usibus quibuscumque voluerint profutura.
Quod ut ratum et stabile, permaneat, ad petitionem dictorum
Guillelmi et Ysabellis, prœsentes litteras sigilli nostri munimine
duximus roborandas. Actum anno gratiee millesimo ducentesi-
mo trigesimo, mense octobri.
Archives nationales, S. 3292, n° 51 , 60. — Publié dans le CartuL des
Clairets, p. 103.
CCCII
Mars 1231.
Gautier, évoque de Chartres, approuve le don d'Hervé de Pray,
d'un bois et d'une terre à Villejumert, auquel celui-ci ajoute
le droit de pâture à Beau marc fiais, en faveur des religieux
des Fontaines-les- Blanches.
Galterus, divina permissione Carnotensis eçclesie minister
humilis, omnibus présentes litteras inspecturis in Domino salu-
tem. Noverit universitas vestra quod Herveus de Pereio, miles
. in nostra presentia constitutus recognovit se dédisse et conces-
sisse eçclesie de Fontanis in Turonio, Cistercensis ordinis, ne-
mus et terram cum fundo de Villenjomer (1), nec non et quid-
(1) « A deux kilomètres à l'ouest du bourg de Pray, ancien manoir sei-
gneurial de Villejumert, à l'entrée d'un bois d'une certaine étendue. A l'ex-
trémité sud du bourg, le château de Pray, contenant deux enceintes suc-
cessives bordées de profonds fossés. » {Guide du Touriste dans le Vendômois,
par G. Launay).
320 CHARTES VENDOMOISES
quid ibi habent monachi dicte domus, sicut per suetas divisum
est et distinctum ab ipsis monachi s et Herveo milite constitutas.
Ita quod dictus miles Herveus in predictis sibi et heredibus suis
nihil omnino retinet, scilicet quidquid juris sive dominii habebat
vel habere poterat in predictis eidem ecclesie de Fontanis in
perpetuum contulit et concessit. Preterea idem miles Herveus
omnibus animalibus et pecoribus monachorum in omnibus ne-
moribus suis et per omnia nemora sua et per totam terrain
suam concessit liberam communitatem nec non pasnagium et
pasturam. Hoc excepto quod post abscisionem nemorum pro
venditione cessabunt monachi a pastura usque ad quintum an-
num. Licebit etiam monachis adaquare pecora sua semper abs-
que omni contradictione et calumpnia ad Bellum-Marchesium.
Prefatus autem miles percepit in recompensatione de beneficio
domus de Fontanis quadragintas libras Turonenses. Hec autem
omnia, sicut dilectus filius Michael Vindocinensis decanus nobis
retulit, viva voce laudaverunt et concesserunt Gaufridus miles
frater ejusdem Hervei, Matildis mater eorum, Maria uxor
flervei, et quod nihil in predictis ratione dotalicii sive modo alio
de cetero reclamabunt. Nos autem ad petitionem dicti militis
Hervei présentera cartam sigilli nostriimpressionefecimus robo-
rari. Actum anno Domini M* CC°XXX° primo, merise marcio(l).
Arch. départ. d'Indre-et- Loire f H, 113. Ibid., parchemin, autrefois scellé.
CCCHI
1231, juillet.
Pierre, duc de Bretagne et comte de Richemont reconnaît que.
d'après les conditions qui lui sont imposées par le Roi pendant
la trêve, il ne peut outrepasser Vendôme, partes Francie (non
intrabo) ultra Vindocinum.
Archives nationales, J, 241. Publiédans le Trésor des Layettes des Chartes,
II, p. 214, no 2144.
(i) Cette charte fut confirmée en termes plus brefs par « Johannes, eûmes
Vindocinensis. » Ibidem, H, 113.
CHARTES VENDOMOISES. 321
CCCIV
Novembre 1231.
Geoffroy , évêque du Mans, partage les dîmes novales du Bois-
VEvêque entre le prieur et le curé de Lunay.
Charta pro novalibus de Lunaio
Universis praesentes litteras inspecturis, Gaufridus divina per-
missione Cenomanensis ecclesiae minister indignus, salutem in
Domino. Noverint tam praesentes quam futuri quod cum con-
tentio' verteretur inter abbatem et conventum de Ebronio, ex una
parte, et personam de Lunaio, ex altéra parte, super decimis
novalium de nemore quod dicitur nemus Episcopi, quod situm
est inter metas parochiœ de Lunaio ; tandem coram nobis in
quem fine inde fuerat compromissum, in hune modum pacis
devenerunt, quod praedicta persona habebit omnes décimas no-
valium, quas presbiter de Rupibus Episcopi habuit in dicto
nemore, per testimonium juratorum patriœ, de mandato epis-
copi, habebit, etiam omnes alias décimas quœ post in dicto
nemore emerserunt ; ita tamen quod dicta persona priori de Lu-
naio duo sextaria siliginis ad mensuram patriœ infra festum
sancti Remigii persolvet annuatim. De futuris autem decimis
novalium quœ tam in dicto nemore quam in totali parrochia de
cœtero emergere et jam extra nemus emerserunt, prior de Lu-
naio habebit medietatem, et dicta persona aliam medietatem. In
cuius rei confirmationem praesentes litteras sigilli nostri muni-
mine ad petitionem partium duximus roborandas. Datum anno
Domini M0 CC° XXX° primo, mense novembri.
Cariulaire dCEuron, f. 518.
41
322 CHARTES VENDOMOISES
cccv
Avril 1231.
Jean IV y comte de Vendôme, confirme plusieurs dons faits k
V abbaye de Fontaines-les-Blanches.
m
EgoJohannes, cornes Vindocinensis, omnibus... notum quod
ego dedi, concessi et carta mea confirma vi Deo et ecclesie
B. Marie de Fontanis Albis, ordinis Cysterciensis, primo ex
dono Pbilippi Lancelini, ex concessione bone memorie comitis
Burchardi, locum qui dicitur Gutta, alio nomine Incrementum,
et locum de Guigneteria.... ; ex dono Bartholomei de Plesseio,
décimas de Gaigneteria... ; ex dono Burchardi de Villatrum ora-
nem terram de Villemalin.... ; ex dono Gaufridi Vougrin...ex
dono bone memorie comitis Burchardi, boscum unum de Guas-
tina ad omnia necessaria... Ex dono Herveide Pereio, terram de
Villamoines.... Ex dono meo proprio, perfectam libertatem
usque ad valorem ducentarum librarum annui et perpetuired-
ditus MCCXXXI, mense aprilis.
Archives nationales, S. 3294, n. 36.
CCCVI
Mars 1232, N. S. 1233.
Guillaume Calu, chevalier, emprunte quinze livres au chapitre
du Mans sur sa dîme de Villavart.
llttere guillelmi calu, super pignoratione decide de
Villavart.
Uni versi s, etc., officia lis Cenomanensis, etc. Notum sit omni-
bus quod Guillelmus Calu, miles, in nostra presentia constitutus
pignori obligavit capitulo Cenomanensi totam decimam cum
tractu et paleis et aliis pestinenciis, quam habet in parrochia de
Villavart, pro quindecim libris Cenomanensibus , de quibus
CHARTES VENDOMOISES 323
ides miles coram nobis se tenuit pro pagato, tali condicione quod
dictus miles vel ejus hères non poterunt, in hoc anno, redimere
decimam supradictam. Si vero in annis sequentibus, prelibatus
miles vel ejus hères predictam decimam infra Pascha redimere
voluerint, habebunt eam liberam et immunem,soluta prius dicto
capitulo pecunia supradicta. Si vero post Pascha, predictam
decimam redimere voluerint, collecta illius annijam dicte déci-
me dicto capitulo intègre remanebit. Notandum preterea quod
sicut nobis constitit per litteras decani de Trou, Heremburgis,
uxor dicti Guillelmi Calu militis, coram eodem decano juravit
quod in dicta décima et pertinenciis, nomine dotalicii vel elemo-
sine vel alio aliquo titulo, sibi modo competenti, nihil reclama-
bit, quamdiu durabit obligacio memorata. Tn hujus rei testimo-
nium, ad peticionem partium, presentibus litteris sigillum curie
Cenomanensis duximus apponendum. Actum anno Domini
M0 CC° tricesimo secundo, mense martio (i).
Liber Albus Cenomanensis, p. 405, n° DCLXVII.
CCCVII
11 août 1233.
Donation et remise faite à la Maison-Dieu de Vendôme, devant
Michel, doyen de ladite cille, par Agnès, fille de feu Guil-
laume du consentement de Mathieu, son mari, et de Jeanne
sa mère, d'un demi-muid de froment que ladite Maison-Dieu
lui devoit de rente, à cause de la donation que Pierre.... son
aycul lui en avoit faite, en reconnaissance dequoy les maîtres et
frères de ï Hôtel-Dieu lui ont donné dix livres, 1233, le len-
demain de la Saint-Laurent.
Archives départ, de Loir-et-Cher, Inventaire mss. des titres de la M. D.
de Vendôme.
(1) Un autre acte plus bref fut passé par Guillaume Calu « die lune post
Letare Jérusalem, mense martio » c'est-à-dire le lundi, 4 mars 1232, N. S.
1233 {Ibidem, n- DCLX1X, p. 406).
Le seigneur féodal c dominus illius feodi » Guillelmus Belotin, miles
approuva Timpignoration susdite (Cartulaire de VEvêchè du Mans, par B. de
Broussillon, n« 293, Bibliothèque de VEcole des Chartes, t. XXXI, p. 209).
324 CHARTES VENDOMOISES
CCCV1II
1225-1234.
Enquête sur le gros des cures du Vendômois dépendant de Vab-
bayede Saint-Calais : Baillou, Saint-Martin de Sargéy Savigny
m
sur-Braye,Fortan, Villavard, Montoire, Ternay, Saint-Quentin.
Couture, Fontaines, Sougé et Saint-Martin-des-Bois.
Universis présentes litteras inspecturis, Gaufridus divin a per-
missione Cenomanensis ecclesiae minister humilis, satutem in
Domino. Noverint universi quod cum dilecti nostri in Christo de-
canus de Sancto Carilefo et decanus de Troou, de mandato nos-
tro, diligenter inquisissent, a bonis viris et juratis, que jura et
quos redditus abbas et convehtus Sancti Carilefi percipiant...
...in ecclesia de Baillou medietatem patronâtus et tertiam partem
omnium decimarum bladi et vini, excepta terra domini de Pon-
tibus et terra Gervasii de Cogneres (al. Congneux) militis, et
exceptis omnibus hominibus domini de Pontibus, pratis Guil-
lermi Javari et Copichon, et excepta terra Guillermi Baufray et
terra prœpositi de Baillou. In his exceptis percipit sola ecclesia
omnes décimas et primitias, et in propriis hominibus ecclesie
percipit ecclesia omnes primitias, et alia décima illorum hominum
est communis prœter decimam vineœ Chauvet, sitae juxta do-
mura ; in omnibus primitiis, tertiam partem tractus decimarum et
tertiam locorum.... Abbas Sancti Carilefi est patronus ecclesiae
beati Martini de Sergeyo juxta Brayam, et percipit omnes déci-
mas bladi et vini, exceptis duobus modiis bladi, octo sextariis
frumenti et octo sextariis siliginis et octo sextariis avens qu*L*
percipit presbiter illius ecclesiae prq^dicte, dictus abbas percipit
in dicta ecclesia duas partes omnium primitiarum et in quinque
festis annalibus duas partes oblationum, et in crastino nativita-
tis Domini duas partes panum qui offeruntur in ipsa ecclesia.
In parrochia de Savigneio supra Brayam, in mediœtaria Vil-
lières très minas frumenti, in medietaria Taforau unum sexta-
rium frumenti, in medietaria Guillermi Montium et Salomonis,
CHARTES VENDOMOISES 325
unum sextarium frumenti, cimiterio et in tribus medietariis
de Pianchis quœ sunt Guillermo de Rocha militis, omnes déci-
mas bladi et vini et in heredibus Remondi Taforeau similiter pri-
mitias et omnes décimas bladi et vini. In ecclesia de For tan,
percipit dictus abbas patronatum et omnes décimas bladi, excep-
tis duobus modiis, uno" frumenti et alio siliginis quœ presbiter
illius ecclesiœ percipit ; percipit etiam dictus abbas duas partes
omnium primitiarum et in quinque festis annalibus duas partes
omnium oblationum, et de decimis vini duas partes et presbiter
tertiam. excepta vineade Challoneau, cujus abbas percipit deci-
mam solus.
In parrochia Villalavard habent patronatum ipsius ecclesiœ
et percipiunt et percipere consueverunt ab antiquo in eadem
ecclesia duas partes oblationum, denariorum, candellarum et
panis, in vigilia et in die Assumptionis beatœ Mariœ, exceptis
oblationibus mortuorum et exceptis legatis a quolibet factis
ecclesiœ vel presbitero ; percipiunt etiam medietatem oblationum
in vigilia et in die nativitatis beatœ Mariœ, exceptis similiter
supradictis oblationibus mortuorum et reliquiarum et legato-
rum a quolibet factorum ecclesiœ vel presby tero ; percipiunt insu-
per tertiam partem decimœ, tam bladi quam vini, percipiunt
totam decimam vini in hortis bominum suorum de Villalavart,
primitiœ vero si quœ sunt, sunt presbiteri, et percipiunt duas
partes primitiarum bestiarum hominum suorum de Villalavart.
Habent etiam dicti abbas et conventus in parochia Sancti Lau-
rent» patronatum ipsius ecclesiœ et ejus decimam tam bladi
quam vini et duas partes primitiarum in eadem parochia, excep-
tis terris et vineis de Fulgot in feodo Mathei Poinvillain militis,
et exceptis quibusdam terris et vineis de novo ad culturam
redactis, et in aliis in quibus persona Sancti Laurentii percipit
totum vel decimam partem; percipiunt insuper in eadem eccle-
sia duas partes tortellorum, in crastino nostri Domini; habent '
etiam dicti abbas et conventus patronatum ecclesiœ de Monte-
Aureo et medietatem omnium oblationum singulis diebus in
omnibus ecclesiis totius parochiœ, et duas partes oblationum in
quinque festis annalibus, ita tamen quod quicumque celebret
326 CHARTES VENDOMOISES
missam, sive presbiter sive monachus, per totum annura per-
cipit primum denarium oblatum extra suam portionem ; perci-
piunt etiam quartam partem canabi et liai et naporum, et in
illa quarta parte percipit praesbiter decimam partem, in aliis
veroprimitiis ntpote agnorum, vitulorum, lanarum, et porcorum,
percipiunt dicti abbas et conventus duas partes, tertiam autem
indecimis vini ; per totam parochiam percipiunt idem abbas et
conventus quartam partem et sextam partem et in decimis bladi
quartam partem ; et in illis portionibus percipit presbiter deci-
mam partem, preterea percipiunt dicti abbas et conventus duas
partes candellarum in purificatione beatœ Mariœ et in festo
Innocentium, aliis vero diebus per totum annum percipit pres-
biter oblationes candellarum et cereorum et denariorum obla-
torum cum pane benedicto et denarios appositos in cereis nu-
bentium et quatuor denarios oblatos a marito et denarios appo-
sitos in candellis pro mulieribus purificandis et panes oblatos.
ab eisdem ; percipiunt siquidem dicti abbas et conventus déci-
mas molendini de Prosay(l). Haec percipiunt dicti abbas et
conventus in parochia de Ternay, tertiam partem decimarum
bladi et vini, in medietaria sua de Aluctis et duas partes primi-
tiarum in domo medietarii supradicti. Percipiunt in parocbia
Sancti Quintini de Varenna duas partes decimarum bladi et
vini, in terris suis domus eorum de pascuo Caroli M agni (2), et
omnes primitias terrarum suarum prœdictarum et bestiarum
mansionarii ibidem commorantis. In parochia Culture percipiunt
medietatem in magna décima tam bladi quam vini et tertiam
partem decimse de Bosco et tractum de ambabus. In parrochia
de Fontibus habentjus patronatus in eadem ecclesia et sextam
partem oblationum in quinque festis annalibus.
... In parochia de Sougeyo, percipiunt duas partes magnée dé-
cimée quae trahitur ad grangiam ipsorum et tertiam partem
(1) Prazay.
<2) Le Past Charlernaigne ou Pas Charlemagne, lieu dit,* commune de
Saint-Quentin. Le prieuré de Saint-Gilles de Montoire y avait une métairie
qui passait, d'après la légende, pour lui avoir été donnée par l'empereur
Charlemagne (Malardier, notes mss. sur le canton de Montdlre. p. 131.)
CHARTES VENDOMOISES 327
decimœ de Fossa et duas partes in décima de Vilier (1), in illis
duabus partibus percipit presbiter de Sougeyo tertiam partem
decimarum tam bladi quam vini, percipiunt etiam duas partes
in décima de Court quai fuit defuncti Baldouin de Elupibus mi- ♦
iitis, tam bladi quam vini, et duas partes in décima de Vicella,
tam bladi quam vini, percipiunt insuper medietatem pisorum,
fabarum, naporum et aliorum leguminum in magna décima quae
fuit defuncti Gaufridi de Rupibus militis. Percipiunt in parochia
Sancti Martini de Nemore omnes décimas et primitias terrarum
suarum de Bellonière et de Vinette, et omnes décimas et primi-
tias hominum suorum ibidem manentium...
Item percipiunt in parochia de Savigneyo in Mulcero et in
tribus medietariis de Planchis percipit adnuatim tria sextaria
frumenti et unam minam de elemosina, et in quatuor medie-
tariis de Planchis quœ sunt Guillermi de Rocha militis omnes
décimas bladi et vini, et omnes décimas bladi et vini et omnes
primitias in garenna Bofard et omnes décimas bladi et vini...
... Datum die mercurii post assumptionem beatœ Mariœ
anno gratiœ millesimo CC XX secundo (2).
Carlulaire de Vabbaye de Saint Calais , par l'abbé L. Froger, pages 51 à 59.
CCC1X
1225-4234.
Hugues de Poncé, approuve rengagement par Guillaume de
Poncé de ses dîmes sises dans son fief aux Roches VEvêque.
LlTTERE HUGONIS DE PoNCEIO MILITIS SUPER PIGNORACIONE
DECIME DE ROCHIS EPISCOPI.
Omnibus Christi fidelibus présentes litteras inspecturis, Hugo
de Ponceio, miles, salutem in Domino. Noverit universitas ves-
tra quod cum Guilielmus de Ponceio, miles, titulo pignoris obli-
(1) Villée de Sougé.
<2) Au XIII* siècle, il y eut quatre évêques du Mans du nom de Geoffroy.
Nous croyons que ce fut sur l'ordre du preraier.Geoffroy de Laval (1225 à 1234»,
que fut faite, cette enquête. La date de la charte serait donc fautive.
328 CHARTES VENDOMOISES
gasset capitulo beati Juliani Cenomanensis, partem suam décime
de Rochis Episcopi, que décima sita est in nostro feodo, pro
decem librisTuronensium, dictam obligationem ratam habemus
et firmam, et tenemur dictam decimam dicto capitulo defendere
et contra omnes garantizare, tanquam dominus feodi, quamdiu
durabit obligacio supradicta. In cujus rei testimonium prœsentes
litteras ad majorem rei certitudinem fecimus sigilli nostri muni-
mine roborari. Actum anno Domini M° CC° XXX° quarto.
liber Albns Cenomanensis, n° DCLXXVI, p. 409.
CCCX
Mars 1234.
AlJA CHARTA PBO DECIMIS DE LuNAIO
Guillaume et Hugues de Poncé donnent toutes leurs dîmes de
Lunay, au prieur du même lieu.
Universis prœsentes litteras inspecturis Joannes, decanus de
Troo, salutem in Domino. Noverit universkas vestra quod Guil-
lelmus de Ponceio et Hugo de Ponceio, milites, recognoverunt
coram nobis se dédisse, in puram eleemosinam, omnes décimas
quas habebant in parrochia de Lunaio, universorum legumi-
num et naporum prioratui de Lunaio, quiète et pacifice possiden-
das. Hanc autem donationem voluit et concessit Philippus de
Ponceio, "miles , primogenitus Hugonis de Ponceio, militis ante-
dicti, in hoc cansentiens coram nobis quod dictée décimée dicto
prioratui remanerent perpetuo possidendœ. In cujus rei testi-
monium et munimen, ad petitionem dictorum militum, prœsen-
tes litteras in sigilli nostri munimine dignum duximus robo-
randas. Actum anno Domini M.CC.XXX quarto (1), mense
martio.
Carlulaire dCEvron, f. 519.
(1) M. de Tremault, qui analyse cette charte dans sa notice sur Lunay, a
lu 1230 (liulletin de la Société Archéologique du Vendu mois, 1874, p. 42.
CHARTES VENDOMOISES 829
CCCXI
1234, août.
Don par Jean IV \ comte de Vendôme, à V abbaye des Clairets, de
soixante sous de rente à prendre sur .les censives de Varenne,
et d'un bourgeois de Vendôme libre de toutes redevances.
(Jniversis Christi fidelibus ad quos présentes litterœ perve-
nerint, Johannes , cornes Vindocinensis , salutem in salutis
auctore. Noverit universitas vestra nos caritative, intuitu pieta-
tis et pro remedio animœ nostrœ et uxoris, hœredum atque ante-
cessorum nostrorum, bénigne crfncessisse atque donasse monia-
libus de Claretis, in puram et perpetuam elemosinam, sexaginta
solidos Vindocinenses in censibus nostris de Varenna, qui quon-
dam fuerunt bonae memoriae GaufFredo de Vindocino, avunculo
nostro, prima die dominica quadragesimœ libère et quiète annua-
tim apud Vindocinum per manum receptoris nostri percipien-
dos ; ita tamen quod si receptor dictos census uitr^ pretaxatum
diem, propter suam culpam vel negligentiam, nuncio earumdem
fuerit in mora solvendi, pro unaquaque die, nomine penœ, duo*
decim denarios ipsis monialibus vel mandato earumdem solvere
tenebitur. Sciendum est etiam quod cum antecessores nostri
hominem : Guillonem nomine, eisdem monialibus dedissent,eum-
dem Guillonem ab omnibus costumis et consuetudinibus, vide-
licet a modiata, a quoqtione furni et a molta molendinorum
nostrorum, ab excubia, a peagio, a tallia, ab exercitu, et omni-
bus aliis, quitta m us atque liberamus Jpso vero defuncto, nos
vel hœredes nostri alium ydoneum et honestum, qui eadem
libertate gaudebit, in perpetuum successive, supradictis monia-
libus, apud Vindocinum, donare tenemur. Hanc autem donatio-
nem atque concessionem et libertatem fecimus de assensu et
voluntate Aglantinœ uxoris nostrœ et Pétri filii nostri primoge-
niti et aliorum hœredum nostrorum. Et ut hoc firmum et stabile
42
330 CHARTES \ENDOMOISEg
permaneat in perpetuum, pressentes litteras sigilli nostri muni-
mine dignum duximus roborandas. Datum anno Domîni mille
simo ducentesimo trigesimo quarto, mense augusti.
Archives nationales, S. 3292, n. 51, 60. — Publiée dans le Cartul. des
Clairets, p. 113.
CCCXII
4234, novembre.
Engagement envers les religieux de la Hubaudière par Guil-
laume de Marcilli, chevalier, des dîmes qu'il possédait sur la
paroisse de Saint- Amand.
DE DECIMA DE BURESCHART
Universis Christi fldelibus présentes litteras inspectons, Gau-
fridus, miles, de Sancto Àmando dominus, salutem in Domino.
Noverit universitas vestra quod Willelmus de Marcilleio, miles,
in nostra presentia constitutus, de assensu et voluntate Petro-
nille, uxoris sue, et Jobanne, filie sue, fratribus de Hubauderia,
Grandimonti« ordinis. omnes grossas décimas quas a nobis te-
nebat in parochia de Sancto-Àmando, in blado et avena et legu-
minibus consistentes, pro triginta libris Turonensium, eidem
militi intègre persolutis, pignori obligavit de marcio in marcium,
ab eodem vel ab uxore sua, vel ab heredibus suis redimendas,
ita tamen quod dictus miles, nec heredes sui, predictas décimas
a fratribus supradictis redimere non poterunt, ut alie persone ec-
clesiastice tradant pignori obligandas. Sepedictus autem miles
in manu nostra prestitit fidem corporalem quod si dicti fratres in
hac obligatione, propter defectum suum sive negligenciam, ali-
quod dampnum incurrerent, dictus miles, vel heredes sui, eis-
dem fratribus tenerentur restaurare et indempnes observare. Se-
cundum est [quod] dicti fratres vel eorum mandatum dictas dé-
cimas ubicumque voluerint trahere poterunt, dum tamen infra
fines parrochie supradicte. Et quia Petronilla, uxor predicti mili-
tis, pênes se litteras nostras habebat, quod in predictis decimis
CHARTES VENDOMOISES 331
a memorato milite dotalicium suum assignatum fuerat, fidem in
manu nostra prestitit corporalem , quod durante obligatione,
nichil in dictis decimis reclamabit. In cujus rei testimonium et
munimen, ad peticionem predicti militis et P. uxoris sue» et J.
filie sue, présentes litteras fratribus supradictis sigilli nogtri ka-
ractere dedimus roboratas. Datum anno Domini M°CC°XXX°
quarto, mense novembri (1).
Jrchivet da Congner, par l'abbé Denis, p. 295. — Original en parche-
min, sceau perdu.
CCCX1II
1234, novembre.
Guillaume de Vendôme, chevalier, approuve V engagement de là
dtme de Ruillé au chapitre du Mans par Hubert Chauvin.
LlTTERE GUILLELMI COM1TIS (2) VlNDOCINENSIS, PRO PETRO (sic)
Chauvin, super pignoratione décime de Ruille
Ego Guillelmus de Vindocino, miles, notum facio omnibus
tam presentibus quam futuris ad quos présentes littere pervene-
rint, quod cum Habertus Chauvin pignori obligasset capitulo
Cenomanensi decimam suam de Ruillé, quam de me tenebat,
ratam etgratam habens dictam obligationem, manu cepi dictam
decimam , dicto capitulo garantizamdam, quamdiu fuerit eidem
pignori obligata. In cujus rei testimonium et munimen présentes
litteras dicto capitulo contuli, sigilli mei tnunimine roboratas.
Datum anno gratie M0 CC° XXX0 1111°, mense novembri (3).
liber Mb us Cenoman, p. 408, n° DCLXXV.
(1) Au dos on lit : « Je montré le présent à M. de Marescot de Challay,
pour ce qui concerne son terrain, exempt de dixme; il m'a promis pour ces
messieurs quatre boisseaux de bled et autant d'avoine à prendre sur la Noue,
paroisse de Saint-Amand, lé 1" octobre 1753. Chevé. »
(2) Le mot cornes ici est évidemment de trop. Ce Guillaume de Vendôme
était un simple chevalier, sur lequel les documents font défaut.
(3) A la même date, par un acte semblable, « Sedilia uxor sua (Herberti
Chauvin) abrenunciavit omni juri dotalicii quod in dicta décima habero
poaset. » (L. Al. Cen, p. 419, n' DCIC1V.)
332 CHARTES VEND0M01SE5
CCCXIV
Lundi 13 novembre 1234.
Charte par laquelle Michael decanus Vindocinensis atteste
que « Guillelmus de Marcilleio miles,... de assensu et vol un ta te
Petronille uxoris sue et Johanne filte sue » aliène en faveur des
religieux de la Hubaudière toutes les grosses dîmes qu'il pouvait
avoir dans la paroisse de Saint- Amand, moyennant la somme
de 30 livres tournois, avec faculté de réméré de trois en trois
ans. Il établit pièges « Bartholomeum de Marcilleio, fratrem
suum et Bartholomeum Gunebert, milites. . . Datum anno Do-
mini M0 CO X-XX° quarto, mense novembris, die lune infra
octavas sancti Martini hyemalis (1).
Archivée de la Sarthe, original en parchemin. — Bulletin de la Société
archêol. du Vendâmois, 1893, p. 44.
cccxv
1234, novembre. *
Pierre de Vendôme, procureur général du comté pendant l'ab-
sence de son père parti à Borne, approuve V emprunt fait au
chapitre du Mans par Pierre Chesere, chevalier, sur une dtme
à Saint-Laurent de Montoire.
De décima Sancti Lauhencii.
Omnibus présentes litteras inspecturis, Petrus de Vindocino,
miles, primogenitus comitis Vindocinensis, salutem in Domino.
Nôverit universitas vestra quod, cum Petrus Chesere, miles,
(1) En 1231, la Saint-Martin tombait un samedi, le lundi suivant était le 13.
Ce même Guillaume vendit en 1253, encore aux mêmes religieux, pour 60
livres tournois, la dime qu'il possédait sur le domaine de Buressart, a Saint.
Amand, avec l'assentiment de Petronille, son épouse et de Geoffroy, son
fils aîné (Ibidem, page 49). Ce dernier Geoffroy et son épouse Heloyse leur
firent abandon en 1200 pour 56 livres tournois de leurs revenus auprès de
Buressard, au fief de Jean, seigneur de Saint- Amand, chevalier (iAirfem, p. 51).
CHARTES VENDOMOISES 333
cum assensu et voluntate uxoris sue Johanne, pignorasset capi-
tulo Cenomanensi decimam quam idem Petrus percipiebat in
parrochia Sancti Laurencii, ratione dicte uxoris, pro viginti
libris Turonensibus , ego, a pâtre meo, proficiscente Romam,
generalis procurator (1) ad omnia constitutus, dictam pignora-
tionem ratam habens et firmam, predicto capitulo concéssi ,
quod tenear eidem capitulo dictam decimam defendere et garan-
tizare, quousque a dicto milite vel heredibus ejusdem mulieris
receperit pecuniam supradictam. In cujus rei memoriam, pré-
sentes litteras dicto capitulo concéssi, sigilli mei munimine robo-
ratas. Actum anno Domini M0 CC° tricesimo quarto, mense
novembri.
li&er AlbM Cenomanensi*^. 141, n» CCXXX VII, et p. 408, n° DCLXXI1 .
CCCXVI
1234, 23 décembre.
Le Chapitre du Mans prête à Pierre Cheseire, chevalier, sur une
dîme située paroisse Saint-Laurent de Montoire, vingt livres
tournois qui ne pourront être restituées qu après six ans ré-
volus.
De décima Sancti Laurencii de Montoire
Omnibus Christi fidelibus présentes litteras inspecturis, offi-
cialis Cenomanensis, salutem in Domino. Noverit universitas
vestra, quod in nostra presentia constitutus Petrus Cheseire,
miles,pignori obligavit capitulo Cenomanensi quamdam decimam
quam ipse habebat in parrochia de Sancto-Laurencio de Mon-
toire, pro viginti libris Turonensibus, de quibus coram nobis se
tenuit dictus miles pro pagato, ita quod exceptionem non numé-
rote pecunie de cetero non poterit ailegare ; tali conditione, quod
non poterit redimi a dicto milite vel ejus heredibus, a festo Om-
nium Sanctorum nuper preterito usque ad revolutionem sex an-
(1) Les historiens ne signalent pas ce voyage du comte à Rome en 123b.
334 CHARTES VENDOMOISES
norum. Elapsis vero sex annis* si fuerit redempta ante Pascha,
quiète et libère, refuso pretio, dictam decimam habebit ; si vero
post Pascba, collecta dicte décime illius anni dicto capitulo re-
manebit. Et, sicut nobis constitit per litteras vener. viri officialis
curie Turonensis, dictus Petrus et Johanna, uzor sua, fidem in
manu dicti officialis Turonensis dederunt, quod contra dictam
pignoris obligationem non venirent, nec aliquid de cetero recla-
marent, donec dicta pecunia sit eidem capitulo plenarie perso-
luta. Id cujus rei testimonium, présentes litteras, ad petitionem
dicti militis, sigillo curie Cenomanensis fecimus sigillari. Actum
anno gratiœ MrCC° tricesimo quarto, die sabbati ante Nativita-
tem Domini.
Liber Albus Cenomanensis, p. 142, n° CCXXXVIII.
CCCXVII
1235.
*
Grégoire IX prend sons là sauvegarde apostolique Us possessions
de Vabbaye de V Etoile.
Bulla Gregorii IX qua Stellam omniaque ejus bona sub
APOSTOLICA PROTECTIONE SUSCEPIT ANNO 1235.
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis abbati
et conventui de Stella, Prsemonsti*atensisordinis,diocesis Carno-
teûsis, salutem et apostolicam benêdictionem. Sadfosancta Rô-
mana ecclesia devotos et humiles filios ex assuetae pietatis ofÔcio
propensius diligere consuevit, et ne pravorum homlnum moles-
tiis agitentur, eos tanquam pia mater sub protectionis muni-
mine confovere. Quapropter dilecti in Domino filii vestris justis
postulationibus grato concurrentes assensu, personas vestras et
locum in quo divino estis obsequio mancipati, cum omnibus bonis
quse impresentiarum rationabiliter aut in futurum justis modis
poteritis adipisci, sub beati Pétri et nostra protectione susCipi-
mus. Specialiter autem de Haiis et Mesuncellis capellœ cum
CHARTES VBNDOMOISES 335
pertinentiis sais, prata de prato Castro Reginauldi, décimas
novalium ecclesiae de Hauton, quas vobis venerabilis frater
episcopus Carnotensis, archidiaconi personae ipsius ecclesiae ac-
cedente consensu, pia et provida liberalitate concessit, nec non
possessiones, nemora, molendina, ac alia bona vestra, sicut ea
omnia juste pacifiée possidetis, vobis et per vos monasterio
vestro authoritate confirmamus, et praesentis scripti patrocinio
communimus. Nulli ergo hominum liceat hanc paginam nostrœ
protectionis et confirmationis infringere, vel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indigna
tionem omnîpotentis Dei et beatorum Pétri et Pauli apostolo-
rum ejus se noverit incursurum. Datum Perusii, tertio nonas
octobris, pontifîcatus nostri anno octavo.
(Excerpta ex sacri et canonici ordinis Premonstratensis
annalibus, Stella.)
CCCXVI1I
1235, septembre.
Reooignoissance que li sires de Fracteval est homme lige le comte
de Blois dou chasteau de Fracteval.
Gie, Ors de Mellai, sires de Fracteval, faz assavoir à toz ceux
qui cestes lettres verront que gie sui home davant toz homes
Hue de Chastellon, conte de Saint-Poul et de Blois, dou chastel
*
de Fracteval et des apartenances. Et li ai juré à rendre le chas-
tel devant dit, par totes foiz cum gie en seré requi dou conte de-
vant dit par li ou par ses lettres pendanz, et à ma requeste et par
mon commandement tuit mi home de fie et tuit mi autre home
joustisable dou fié de Fracteval ont juré le conte devant dit que
se gie aloie encoutrede ces choses devant dites, que il en seroient
aidant le conte et consellanz. Et porce que ce soit ferm et es table
ge ai confirmées cestes lettres par mon sael. Et ce fut fet en Tan
de l'Incarnation nostre Segnor MCC et trente et cinc, ou mois
de septembre.
Archivée nationales, mss. 10108, ch. 78, f. 37 v<\
336 CHARTES VENDOMOISES
CCCXIX
1235, septembre.
Jean , comte de Vendôme « J[ohannes\, cornes Vindocinensis »,
avec plusieurs grands feudataires de France, adresse à Gré-
goire IX, pape, ses plaintes sur les usurpations des prélats, et
scelle Vacte de son sceau. « 5°. Jean IV de Montoire, comte de
Vendôme. »
Archives nationales, J. 350. — Publié dans le Trésor des Layettes des
Chartes, p. 298, n° 2404.
CCCXX
1235, décembre.
Don par Hervé de Oucques à Guillot Letalemelier, bourgeois de
Vendôme, d'un denier de cens que ledit Guillot cède à
C abbaye des Clairets.
Universis tam prœsentibus quam futuris prœsentes litteras
inspecturis, Willelmus, officialis archidiaconi de Vindocino, sa-
lutem.Noverit universitas vestra quod Herveus de Oquis (l), mi-
les, in nostra prœsentia constitutus, dédit et concessit Guilloto
Letalemelier, burgensi Vindocinensi, unum denarium census, in
domo Vacherie, sita super pontem Beati Georgii, annuatim per-
cipiendum, in puram et perpetuam eleemosinam, ad quiète et
libère voluntatem suam faciendam, quem denarium Guillotus
deemosinavit sanctimonialibus de Claraiz coram nobis. Quod
ut memoriter firmiterque teneretur, ad petitionem dicti Guilloti
(1) Ce même Hervé de Oucques, en mars 1234, engageait à l'abbaye de
Notre-Dame (de Bourg moyen) de Blois la dime de son neveu Geoffroy, sise
au Plessis~Ménard, dans le fief du seigneur féodal Ursion de Fréteval {Ar-
chives de Loir-et-Cher).
Ursion « Ursio de Mellaio, dominus Fractevallis » avait lui-même fait un
accord en 1232 avec l'abbesse de Saint-Avitde Cbàteaudun pour sa dtme de
Meslay-le-Vidame (Bibl. de V Arsenal, mss. 1008, f. 550).
CHARTES VENDOMOISfcS 337
prœsentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas.
Datifm anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo quinto,
mense decembris.
Archives nationales, S. 3292, n° 51-60. Publié dans le Çartulaire det
Clairets, p. 117.
CCCXXI
Juin 1236.
Accord entre Saint-Georges de Vendôme et l'abbaye de l'Etoile
au sujet des dîmes d'Authon.
Universis présentes litteras inspecturis, capitulum Beati-
Georgii Vindocinensis, salutem in Domino. Noverit universitas
vestra quod cum nos peteremus a religiosis viris abbate et con-
ventus de Stella, Premonstratensisordinis, Carnotensisdiocesis,
décimas terrarum de Cengla, quœ fuit in parochia de Au ton,
quas videlicet décimas ad nos pertinere declaramus, dicentes
insuper décimas novalium tocius Gastine ad nos de jure spectare.
Ipsis e contrario asserentibus décimas novalium tocius parochie
predicte suas esse ex largitione diocesani episcopi, archidiaconi
et persone loci ipsius interveniente assensu, cum confirmatione
sedis apostoliçe. Tandem de bonorum virorum consilio, iuter
nos et dictum abbatem et conventum intervenit amicabilis com-
positio in hune modum : Concesserunt abbas et con ventus pre-
dicti nobis et ecclesie nostrae Beati Georgii terciam partem deci-
marum de Cengla in perpetuum, quiète et libère possidendam. De
dicimis autem novalium deClaretis etaliorum que sunt vel erunt
infra metas predicte parochie, taliter extitit ordinatum quod de
omnibus decimis tam a nobis quam ab ipsis abbate et conventu
acquirendis mfra metas parochie antedicte, ubi fprestam Guas-
tine fuisse constiterit, percipient dicti abbas et conventus me-
dietatem, nobis aliam medietatem percipientibus libère et quiète.
Hoc additoquod super acquirendis decimis nec nos nec ipsi corn-
ponere possimus cum aliquo nisi communi consilio et assensu,
43
Charte par laquelle
que « Guillelmus de M,
Petronille uxoris sue I
religieux de la Hubaud
avoir dans la paroisse
de 30 livres tournois,
ans. Il établit pièges
suum et Bartholomeu
mini M" CO XXX"
octavas sancti Martini
Archive* de la Sart/ie, ori
archiol. du Vendomois, (M
Pierre de Vendôme, p,
aence de son père p&.
chapitre du Mans pa.
A Saint-Laurent de iUJ
De dei
Omnibus présentes
miles, primogenitus co
Noverit universitas v
il) En 1231. l« :■:■
Ce niime Guill. ven
livres tournois, la dime qu
Amand, avec l'a^senfimet
fils aine [ibidem page 49] .
firent abandon en lâiO pcfl
Buressard.au il;-
CHAHThS VENDOMOISfcS 337
."■ m
:•****" ^*- sigilli nostri munimine duximus roborandas.
.*** k5SP^ -^ s mi millesimo ducentesimo trigesimo quinto,
** . r
**" _ ;n '- S. 3292, n° 51-60. Publié dans le Çarlalaire des
>+£%*
.1*^*
CCCXXI
_ Juin 1236.
-.^j** f -Georges de Vendôme et l'abbaye de V Etoile
.^ sujet des dîmes d' Au thon.
ites litteras inspectons, capitulum Beati-
sis, salutem in Domino. Noverit universitas
os peteremus a religiosis viris abbate et con-
l .~ remonstratensis ordinis, Carnotensis diocesis,
de Cengla, quae fuit in parochia de Auton,
j^iL* mas a(* nos pertinere declaramus, dicentes
vraliumtociusGastine ad nos de jure spectare.
sserentibus décimas novalium tociusparochie
ex largitione diocesani episcopi, archidiaconi
us interveniente assensu, cum confirmatione
Tandem de bonorum virorum consilio, iuter
item et conventum intervenit amicabilis com-
^sÎies "- ■ >dum : Concesserunt abbas et conventus pre-
c&slsmicr sie nostree Beati Georgii terciam partem deci-
«riarK^ - m perpetuum, quiète et libère possidendam. De
. alium de Claretis et aliorum que sunt vel erunt
te parochie, taliter extitit ordinatum quod de
tam a nobis quam ab ipsis abbate et conventu
metas parochie antedicte, ubi forestam Guas-
erit, percipient dicti abbas et conventus me-
ïam medietatem percipientibus libère et quiète,
ïuper acquirendis decimisnec nos nec ipsi corn-
cum aliquo nisi communi consilio et assensu,
43
■n —
338 CHARTES VENDOMOISEd
nec in acquisitione decimarum hiac iade erimus négligentes.
Hec autem compositio facta fuit salvo jure privilegiorum dictis
abbati et conventui a sede apostolica indultorum super decimis
terrarum quas excolunt proprîis laboribus et expensis. Fuit
eciam hincinde concessum quod si super decimis dicte parochie
de Auto contra nos vel ipsos questio moveretur, communica-
bimus invicem jura nostra et utraque pars expensas pro rata
sue faciet porcionis. Et ut predicte narracionis séries perpetuam
babeat firmitatem, présentes litteras eisdem dedimus sigilli nos-
tri munimine roboratas. Datum anno Domini M0 CC° tricesimo
sexto, mense junio.
Bibliothèque nationale, ms. 1920, n° 9, original en parchemin.
CCCXXII
1237, mai.
Don par Jean TV, comte de Vendôme, à Vabbaye des Clairets,
d'un bourgeois à Vendôme.
Universis Christi fidelibus ad quos présentes litterae perve-
nerint, Johannes, cornes Vindocinensis, salutem in salutis auc-
tore. Universitati vestrae notum facimus quod nos caritative,
intuitu pietatis, et pro remedio animae rtleae et Aglentinœ, uxoris
meœ, hœredum atque successorum nostrorum, bénigne dédisse
monialibus de Claireis, in puram et perpetuam elemosinam,
quemdam hominem apud Vindocinum, Johannem Lequiracier
nomine, liberum et quietum ab omnibus costumis et consuetudi-
nibus, videlicet a modietate et quoquatione furni, et moltamo-
lindinorum nostrorum, ab excubia,a paagio, a tallia, ab exercitu
et omnibus aliis, quittamus atque liberamus. Ipso vero defunc-
to, nos vel hœredes nostri alium ydoneum et honestum qui
eadem libertate gaudebit in perpetuum successive donare tene-
mur. Hanc autem donationem atque concessionem atque liberta-
tem fecimus de assensu et voluntate Aglentina*, uxoris nostra;,
CHARTES VENDOMOISSS 339
et Pétri filii nostri primogeniti et aliorutn haeredum nostrorum.
Et ut hoc firmum et stabile permatieat in posterum, praesentes
litteras sigilli nostri munimine dignum duximus roborandas.
Datum anno Domino millesimo ducentesimo trigesimo septimo,
mense maio.
Archives nationales, S. 3292, Q°5l, 69. - Publié dans le Carlulaire des
Clairets, p. 120.
CCCXXIII
1237, juillet.
Donation à V abbaye des Clairets, d'une roche à Vendôme.
Universis tam praesentibus quam futuris présentes litteras
inspecturis Michael, decanus Vindocinensis, saluteçn. Noverit
universitas vestra quod Johannes Le Cuiracier et Ysabellis uxor
sua constituti in jure coram nobis recognoverunt quod defunc-
tus Guillotus, burgensis Vindocinensis et prœdicta Ysabellis
quondam uxor sua contulerant, pro salute animée suae, sancti-
monialibus Beatœ Mariae de Claretis, in puram et perpetuam
elemosinam, rdpem suam de Vendocino, quam emerant a def-
functo Guillelmo de Mauge, milite, quœ vocatur rupes deffuncti
Guillelmi, post ipsorum decessum libère, quiète et pacifice
habendam atque possidendam, reddendo inde annuatim in me-
dio quadragesimae sanctimonialibus de Monceyo unum denarium
censualem. Concedunt etiam dictée moniales a dicto Johanne
post decessum dictée Ysabellis uxor i s suae dictam rupem vita
possidendam. In cujus rei testimonium dedimus prœdictis mo-
nialibus pressentes litteras sigillo curiae hostrae stipulatas.
Actum anno gratie millesimo ducentesimo trigesimo septimo,
mense julio.
Archives jiationales, S. 3292, n° 51, 60. Publié dans le Cartul. des Glai-
retsf p. 121.
340 CHARTES VENDOMOISES
CCCXX1V
1237
(Confirmation par le pape (irégoire IX des rentes de V abbaye
de t Aumône.
ReSCRIPTI/m GREGORII PAPiE IX AD ABBATEM ElEMOSINJE PRO
POSSIDENDIS CUM MODERATIONE CONCILII GENERA LIS.
«
Gregorius episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis abbati
et conventui de Elemosina,Cisterciensis ordinis, Carnotensis dio-
cesis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis peti-
tur quod justum est et honestum, tam vigor œquitatis quam
ordo exigit rationis ut id per sollicitudinem officii nostri ad de-
bitum perducatur effectuai. Ea propter, dilecti in Domino filii,
vestris justis postulationibus grato convenientes assensu, de
Pirreto, de villa Episcopi, de Perreau, de Castillone, de Romi-
liaco, de Villabarou, de sancto Carleto, de Villarognous et de
Botello décimas quas canonice vos proponitis assecutos, sicut
eas juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos monasterio ves-
tro authoritate apostolica confirmamus et prœsentis scripti pa-
trocinio confirmamus, salva moderatione concilii generalis.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc, etc. Datum Reate idi-
bus augusti, pontificatus nostri anno X.
Bibl. de V Arsenal. Mss. tOOH, p. 511.
cccxxv
Mercredi 3 mars 1237, N. S. 1238.
Geoffroy de Liste est condamné à payer f$ deniers au prieur de
Chauvigny pour tes violences commises dans ses vignes à Pezou.
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen. Cum pro-
poneret coram nobis prior de Chauvigneio quod cum ipse fecis-
set cedi arbores in proprio fossato per quemdam monachum
CHARTES VENDOMOISES 341
suum, sito immédiate juxta vineas ejusdem prions de Pesoto,
domnus Gaufridus de Insula, milesf occasione dictorum arborum
cesarum fecit capi operarios dicti prioris, in quorum captionedic-
tus priorpassusdampnum et injuriam quamnoluissetsibi illatam
m
fuisse pro LX libris quas petebat sibi reddi a milite supradicto ;
qui dictus miles per duos annos vexavit et adhuc vexât eumdem,
pet en s ab ipso LX libras pro emenda dictarum cesarum arborum
quas dicebatesse suas.. . petebat dictus prior quodipse et ante-
cessores sui fuerunt et adhuc sunt in possessione habendi viam
ad dictas vineas de Pesoto, et quod poterat plexare ramos arbo-
rum ; unde ipse miles turbabat prions possessionem... et propo-
neret etiam dictus prior quod dictus miles colligit uvas de dictis
vineis antequam sint mature, invito dicto priore... Lite super
premissis légitime contestata, testibus productis... condempna-
vimus'dictum militem ad cessandum a vexatione dicti prioris et
ad resarciendum dicto priori dampna usque ad decem solidos, et
ad dimittendos plegios dicti prioris in pace, adjudicavimus priori
viam ad vineas de Pesoto ad pedes, equum et quadrigam; con-
dempnavimus militem ad resarcienda priori dampna in collec-
tione uvarum usque ad XII denarios... Actum die mercurii ante
Letare Jérusalem (1) M°COXXX°VII.
Arch. d'Eure-et-Loir, parchemin. Voir Cartul. Blé sois y n° CCXLV.
CCCXXVI
1238.
Jehan, comte de Vendôme, ratifie une vente faite par Simon de
BailloUj chevalier, son fidèle, du consentement d'Isabelle, sa
femme, et de Baudoin, son fils aîné, aux frères de la Hubau-
dière, d'un muid de froment de revenu annuel quil avait
à Marcillé (apud Marcilleium), sur la terre que Guillaume de
Marcillé chevalier tient du même Symon en fief, led. muid
(i) En 1238, Pâques tombait le 4 avril, le mercredi avant le 4* dimanche de
Carême. Ltetare, arrivait le 3 mars.
342 CHARTES VENDOMOISES
valant 4 deniers moins litte (ad valorem 40r denariorum minus
lecta) et devant être payé à la fête saint Rémi par led. Guil-
laume ou ses héritiers auxdits frères à Marcillé. Prix de la
vente, 36 livres payées en présence du comte Jehan... etc. etc..
Celui-ci à la requête des deux parties comme seigneur capital
(sicut dominus capitalis) a confirmé cette transaction et a fait
mettre son sceau, etc. H38. septembre.
Archives de la Sarthe. Original sur parchemin, petite dimension, scel perda.
CCCXXVII
7 mars 1238.
Lettre de Michel, doyen de Vendôme, qui atteste que Jean Almar
« Almarius » et Gilete, sa femme, ont vendu dix sextrées de
terre à la Béguinière, dans le fief de Pierre Bolum, pour le
prix de 25 livres,... et ont donné dix sextrées en don... Pierre
Bolum a consenti à la donation, à charge de lui être payé par
le recteur et frère de la Maison-Dieu, douze deniers de service.
Archives départ, de Loir-et-Cher. — Inventaire des titres de VHôtel-Diea de
Vendôme.
CCCXXVIII
1233 et mercredi 16 mars 1238, N. S. 1239.
Geoffroy, vicomte de Châteaudun, ayant détruit V église et le
prieuré contruits dans V enceinte de son château de Mondou-
bleau, accorde une indemnité aux religieux de Saint-Vincent
du Mans, savoir le moulin du • Gravier et la métairie de la
Borrelière Cet accord est approuvé par Albéric, évêque de
Chartres.
A., divina miseratione Carnotensis episcopus, imiversis pré-
sentes litteras inspecturis, salutemin Domino. Noverit universi-
tas vestra nos litteras nobilis viri Gauffridi vicecomitis Castridu-
• (HAHTKS VENDOMOISES 343
nensis vidisse sub bac forma • Universis présentes litteras ins-
pectais, Gauffridus, vicecomes Castriduni, salutem in omnium
salutari. Noveritis quod cum herbergamentum cum ipsa eçclesia
prioratus de Mondoublet propter sui propinquitatejn esset noci-
vum munitioni castri mei, et ego propter hoc domos dicti
herbergamenti et ipsam ecclesiam funditua evertisscm ; tandem
inter me et abbatem et conventum Sancti Vincentis Cenoma-
nensis, ad quod dictus pertinet prioratus, compositum fuit in
hune modum, et totus situs preedicti prioratus cum vineis et
gasto adjacentibus michi et heredibus meis perpetuo remane-
bunt. Et ego in escambium rerum illarum dedi eis et concessi
in perpetuum ad opus prioratus ipsorum de Mondoublet,
molendinum meum dou Gravier, quod situm est in aqua de
Agrenne, justa molendina Destermorel, quœ sunt monachorum
de Mondoublet, cum piscatura de portis, cum pertinentes
ejusdem molendini, et cum ortis meis quœ sunt juxta mo-
lendinum, ita ut per me vel per alios non potero neque heredes
mei poterunt contradicere neque inhibere quin homines mei
ad molendinum istud eant quandocumque voluerint ad molen-
dum per quascumque ire consueverint vias, et erit obligatus
molendinarius dicti molendini, dictis abbati et conventui eodem
modo quo michi antea tenebatur ratione molendini ; ita quod de
molendino nec de aliquibus que habebat ratione molendini michi
vel meis heredibus non erit de caetero in aliquo obligatus, et ha-
bebit motagium sufficiens juxta molendinum et liberum spatium
ad curandum les bies ejusdem molendini.
Item si molendinarius ille invenerit homines euntes ad aliud
molendinum, exceptis tamen meis et molendino Theobaldi de
Matefelon, ad que poterant ad libitum suuifi ire, poterit farinam
in via capere vel panem coctum in furno, et emendam ad opus
monachorum levare, eodem modo et in illis locis in quibus hic
prœdictus faciebat quando molendinum illud erât in manu mea.
Item dedi eis et concessi medietariam delà Borrelière cum ter-
ris, pratis, nemoribus et cum omnibus pertinenciis et cum toto
spineto usque ad aquam de Agrenne,et brochas ettotum nemus,
cum terra quam habebam inter plessiacum quod dicitur Theobaldi
344 CHARTES VENDOMOISES
Fouquaut et Broche-Souches, et si fratres Grandis- Montis ^1;
décima m vel aliquid aliud in medietaria ilia reclamaverint, teue-
bor eis a dictis fratribus dictam medietariam in omnibus et per
omnia liberare.
Item in excambium vinearum juxta manerium suum, dedi eis
de vineis meis de clauso meo quod est juxta leprosariam de Mon-
dublet usque ad terminos signa tos, et tenebor eis vineas illas ab
omni redevencia liberare, salvis decimis quas dicti monachi
reddere tenebuntur.
Et sciendum est quod hœe omnia concessi et tradidi dictis
abbati et conventui et eorum prioratui de Mondoublet pro reme-
dio animae meae et antecessorum meorum in puram et liber im
elemosinam in perpetuum possidenda et habenda.
Prœterea si dictus molendinarius dicti molendini dou Gravier
et medietarius de la Borrelière vel eorum uxores vel eorum fami-
liœ de pane suo et vino eu m eis in prœdictis locis commorantes
fecerint aliquod forefactum, propter quod forefactum in iisdem
debeat justicia exerceri, justitia erit monachorum, exceptis tribus
aliis forefactis scilicet multro, inciso et raptu que michi et here-
dibus meis rémanent in rébus istis, ita tamen quod si dictus mo-
lendinarius vel medietarius vel eorum familie supradicte in ali-
quod istorum trium délinquant, dicti monachi habebunt bona
delinquentis, que habebit in dicto molendino et in dicta
medietaria cum pertinenciis et michi justitia de nudo corpore
remanebit.
Item in supradictis que dedi eisdem monachis in excambium,
dicti monachi habebunt eamdem justitiam quam ante composi-
tionem istam habebant in terni sua sifa in castellania de Mon-
doublet, et ego tenebor et heredes mei hec omnia dictis monachis
in perpetuum garantissare bona fide et deffendere secundum jus
contra omnes.
Has omnes donationes. commutationes, et concessiones voluit
et concessit et pro parte sua egit Clementia, uxor mea, et ut hec
1) Les frères de Grant-Mont avaient près du Gravier le prieuré de
Beaufeu, paroisse de Saint-Mard-du-Cor. R. S1 V.
CHARTES VENDOMOISES 345
p redicta robur obtineant perpetuum firmitatis, prœsentes litte-
ras sigillo meo sigillatas dedi monachis memoratis et easdem ad
majorem firmitatem sigillis reverendorum patrum Carnotensis
et Cœnomanensis episcoporum volui sigillari. Actum anno gca-
tiœ millesimo ducentesimo tricesimo tercio.
Licet autem destructio dicte ecclesieet herbergamenti adipsam
pertinentis et compositio inter dictos vicecomitem, abbatem et
conventum, ante promotionem nostram fuerint factœ, quia ta-
men per relationem multorum dictam compositionem ecclesie
supradicte intelleximus expedire, hoc a nobis addito quod dictus
vicecomes ad instantiam et preces no stras ad refectionem dicte
ecclesie et herbergamenti centum libras Turonenses promisit se
daturum coram nobis, nos dictam compositionem volumus et
confirmamus, sigillum nostrum presentibus litteris apponendo.
Datum anna Domini millesimo ducentesimo tricesimo oc-
tavo (1), die mercurii ante ramos palmarum.
Vidimus du 29 juillet 1754, signé Gauttier pris sur une copie du 21
janvier 1454, signé Ambroise Brissart, aux Archives de la Bibliothèque
de Vendôme. — Bulletin de la Société archéologique du Vendomois, 1873,
page 89 et suivantes.
CCCXXIX
Juin 1239.
Vente d'une dîme à Villavart, par Guillaume Calu.
Universis etc. Joannes decanus de Troo (2), salutem in Domi-
no. Noverint universi tam présentes quam futuri quod Herem-
burgis, uxor Guillelmi Calu, militis, in nostra presentia consti-
(1) A la même époque, Ursion de Meslay, seigneur de Freteval, Ursio de
Mellaio, dominus Fractevallis, était condamné par l'évèque de Chartres,
Aubry, pour usurpation du droit de justice contre un voleur, sur le terri-
toire du Bois de Fougères. Ce droit fut reconnu aux religieux de Bon ne val,
sauf sur la voie ferrée entre Chartres et Bonneval: excepta justicia majoris
strate publice ferrate, que ducit à Carnoto apud Bonam Vallem. » (Archives
d'Eure-et-Loir).
(2) Ce même Jean, doyen de Troo, parait en 1233 [Liber Albus, p. 108,
n° DCLXXIV.
44
346 CHARTES VENDOMOIS&S
tuta, ratam et gratam habuit vendicionem decimarum,quam idem
Guillelmus. maritus suus et ipsa, fecerant in parochia de Villa-
vart, viris vcnerabilibus decano et capitulo Cenomanensi. Et
insuper eadem Heremburgis uxor Willelmi, fidera in manu
nostra prestitit corporalem, quod, per se vel per alium aliquo
titulo sibi competenti, in decimis surpradictis nichil de cetero
reclamabit. In cuius rei testimonium et munimen présentes lit-
teras fecimus sigilli nostri munimine roborari. Actum anno
gratie M° CC° tricesimo nono, mensejunii.
Liber Albus Cenomanensi*, n° DCLXXVIII, p. 410.
CÇCXXX
1259
Richard, vicomte de Reaumont, seigneur d'Amboise, donne 20 ar-
pents de terre joignant la terre de Jean, conte de Vendôme,
lorsqu'il partit pour Hierusalem, « donationem de Richardo
factam cum iter arriperet ad partes Hierosolymitanas contra
fidei inimicos pro anniversario suo et Matildis uxoris ».
Bibl. nat. Mss. latin, 17048, p. 547.
CCCXXXI
Juillet 1239.
Jean, comte de Vendôme, en échange de la dîme du pain de sa
cour seigneuriale quils réclamaient, concède aux religieux de
la Hubaudière le droit de prendre, tous les ans à la fête de
Noël, un boisseau de bon méteil, aux moulins qu'il possédait.
Universis Christi fidelibus présentes litteras inspecturis ,
Johannes, cornes Vindocinensis, salutem in Domino. Noverit
universitas vestra quod cum fratres de Uubauderia Grandi-
montensis ordinis peterent a nobis decimam panis nostre curie,
quam a Johanne bone memorie, quondam comité Vindocinensi,
antecessore nostro , sibi dédisse in perpetuam helemosinam
CHARTES VENDOMOISES 347
affirmabant, nobis dicentibus e contrario quoddictam decimam
dictis fra tribus solvere minime tenebamur, tandem, de con
dedimus et concessimus memoratis fratribus, pro salute anime
nostre et parent um nostrorùm, unum modium boni mixtolii in
molendinis nostris apud Vindocinum sitis, in recompensatione
décime superius memorate percipiendum in Nativitate Domini,
annis singulis in puram et perpetuam helemosinam pacifiée et
quiète. Et ut ratum et firmum sit, présentes litteras fecimus sigilli
nostri munimine roborari. Datum anno Domini M0 CC° XXX0
nono, mense j ulii .
Archives départ, de la Sarthe, original en parchemin. Bulletin de la So-
ciété Archéologique du Vendâmou, 1893, p. 45.
CCCXXXII
1239, juillet.
Lettre de Jean, comte de Vendôme, confirmant les franchises du
fief Saint-Jacques.
Ce sont tous les cens dessus déclarez appelez le fief Sainct- Jac-
ques pour lesquels cens avons droict de prendre ventes et reliefs,
quant le cas y eschet, avecques droict de justice et autres droicts
qui y appartiennent et tous les manans et habitans au dedans
d'icelluy fief avecques quatre hommes qui sont nommez francz
bourgeois que povons avoir, c'est assavoir deux en la rue du pont
Sainct- Georges et deux en la rue du pont Sainct-Bié, sont francs
en marché et dehors, en la ville et banlieue de Vendosme, de non
paier coustumes, corne travers, péage, estellage, taille, byen,mou-
tellaige, exaction ,ne redevances quiconques fors depry seulement,
ainsy quil appert par lectre de franchises dont la teneur s'ensuit.
Universis présentes litteras inspecturis, Johannes, cornes Vin-
docinensis, salutem in Domino, quoniam pejr legitimam inquisi
sionem didiscimus duos homines quos fratres Domus Dei Vin-
docinensis habent in vico Sancti Beati et alios duos quos habent
in vico pontis Sancti Georgii et omnes illos qui in terra Sancti Ja-
348 CHARTES VENDOMOISES
cobi Vindocinensis existant in censiva eorumdem esse et fuisse,
a longo tempore rétro acto, liberos et immunes in foro et extra
forum apud Vindocinum et infra banlevam, ab omni costuma,
corveya, tailliaet biennio,et ab omnibus aliis consuetudinibus et
exactionibusetreddibitionibus... Nos jura dicte domus volentes
observare et illesa penitus remanere, dictam libertatem dicte
domui et eisdem fratribus et ecclesie supradictis hominibus et
eorumdem successoribus in dicta terra commorantibus confir-
mamus. In cujus rei testimonium présentes litteras sepedictis
domui et fratribus dedimus sigilli nostri munimine roboratas.
Datum anno gracie M° CC° tricesimo nono (1), mense julio.
Archives de Loir-et-Cher. — Déclarations des biens de l'Hôtel-Dieu de
Vendôme à Mf le comte de Vendôme, seigneur d'Epernon et Mon-
doubleau,etc. du 2 décembre 1460, fol. 25 et 26, papier.
CCCXXXIII
Août 1239.
Donation faite par Jean, comte de Vendôme, de là dîme du
fournage du four de la Potherie qu'il avoit fait construire à
Vendôme ; et ratification par Ma tilde, fille dudit comte, du
consentement de Jean, son fils aîné, et Rahier, Hugues et Jeanne,
autres enfants de la dite Mathilde. — Mathilde étoit veuve de
Hugues de Montigny, seigneur de Vieuvic.
Archives de Loir-et-Cher ; Inventaire des titres de la Maison- Dieu de Vendôme .
CCCXXXIV
1239, N. S. 1240, février.
Vente par Robin Leuvoisie à Jean Poichevos d'une roche sise
dans le faubourg de la Grève, à Vendôme, pour cent dix sous.
Universis tam presentibus quam futuris prœsentes litteras
inspecturis, Michael, decanus Vindocinensis, salutem. Noverit
(1) Le copiste a lu 1139 en marge et dans la table ; le chiffre 1239 ne nous
parait pas douteux.
CHARTES VENDOMOISES 349
universitas vestra quod Robinus Leuvoisie et Bordasia , ejus
uxor, in mea presentia constituti, recognoverunt se vendidisse
Johann? Poichevos, Ysabelli ejus uxori, quandam rupem quam
habebant apud Vindocinum in Gravia, in censiva Gauffridi Thau-
vin (1), super rupem deffuncti Girardi Fontrarii, quam rupem
insimul acquisierant prelio centum et decem solidorum Vindo-
cinensium, de quibus est eisdem ad plénum satisfactum, sicut
confessi f uerunt coram nobis ; et quia Bordasia in dicta rupe do-
talicium se dicebat habere, spontanea voluntate, non coacta,
fidem in manum nostram prestitit corporaliter quod in dicta
rupe, nec per se nec per alios, ratione dotis seu dotalicii, aliquid
jure de ceetero reclamaret. In cujus rei testimonium dedimus
présentes litteras sigillo curiae nostrœ stipulatas. Datum anno
gratiœ millesimo dencentesimo trigesimo nono, mense februarii.
Archives nationales, S. 3292, n°* 51, 60. Publié dans le Cariai des Clai-
rets, p. 122.
CCCXXV
Mars 1239.
Don à V abbaye de V Aumône d'une rente de trois setiers de blé
à Saint-Jean Froidmentel.
Universis présentes litteras inspecturis, Gaufridus vicedomi-
nus Carnotensis, et Helisendis uxor sua, salutem in Domino.
Noveritis quod nos, laudantibus et concedentibus liberis nostris
scilicet Guillermo phmogenito et Matheo post nato et heredibus
nostris, dedimus et concessimus in puram et perpetuam elemosi-
nam, pro remedio animarum nostrarum, Deo et monachis Elemo-
sine Cisterciensis ordinis, très sextarios bladi annui redditus
in terragio nostro de Frigido Mantello annuatim in festo sanct i
Remigii percipiendos et quiète, libère et pacifiée in perpetuum
possidendos, ad anniversaria nostra facienda. In cujus rei testi-
(t) Ce Geoffroy Thauvin ou Chauvin était le fondateur de la chapelle
Saint-Léonard, en la paroisse de Saint-Lubin. 11 avait le fief de la Grève. —
R. S». V.
350
CHARTES VENDOMOISES
monium présentes licteras monachis nominatis dedimus sigillo-
rum Dostrorum munimine roboratas. Datum anno Domini mille-
simo ducentesimo tricesimo nono, mense marcio.
Archives nationales, S. 3292, n° 43.
Vidimus daté du 2 juin 1427, « les sceaux en cire vert brunie par
antiquité de vieillesse, pendent en las de soye vermeille. »
CCCXXXVl
Avril 1239, N. S. 1240.
Vente an chapitre du Mans d'une dîme à Saint- Rimay pour
30 livres tournois.
LlTTKRE SUPER PIGNORACIONE DECIME DE S AN CTO RlGOMERO.
Universis présentes litteras inspecturis, officiai i s Cenoma-
nenis, salutem in Domino. Noveritis quod, cum defunctus Gau-
fridus Sauve-Grein, miles, pignori obligasset capitulo Cenoma-
nensi, pro viginti librisTuronensibus, quamdam decimam, quam
ipse habebat in parrochia de Sancto Rigomero, in feodo Guillel-
mi de Rubeo monte, militis, et Guillelmus de Mondaon, miles,
post decessum dicti defuncti, cum Agatha, quondam fiJia et
herede dicti defuncti Gaufridi, matrimonialiter contraxisset, et
de ea filias procreasset , et dictum capitulum , mortua dicta
Agatha, instaret erga dictum Guillelmum, qui dictas filias ha-
bebat in tutela sua, quod ipse redimeret dictam decimam, in
nostra prœsentia constitutus, dictus Guillelmus vendidit dicto
capitulo decimam prœdictam.pro triginta. librisTuronensibus, de
quibus viginti libre Turonenses eidem capitulo pro obligatione
prœdicta debebantur, et de aliis decem libris Turonensibus fuit
dicto Guillelmo coram nobis plenius satisfactum, ita quod ipse
de eisdem coram nobis in jure se tenuit pro pagato, renuncians,
etc.. Et tenetur garantizare, etc.. Et ad hoc obligavit se, etc..
Hanc autem venditionem concessitet ratam habuit in jure coram
nobis Guillelmus de Rubeo mon te, miles, dominus principalis
illius décime. Preterea in nostra presentia constituti, Raginaldus
CHARTES VENDOMOlStS 351
Bufe et Guillelmus Adam, milites, obligaverunt se et sua, et
heredes suos,de mandato dicti Guillelmi de Mondaon, dicto ca-
pitulo, ad penam duplicem et ad interesse, quod dictam décima m
garantizabunt dicto capitulo contra dictas filias, cum ad etatem le-
gitimam pervenerint, et contra omnes alios, qui in dicta décima
possentaliquid reclamare. Incuius rei testimonium présentes lit-
teras sigillo curie Cenomanensisfecimus sigillari.Datum anno Do-
mini M° CC° tricesimo nono, mense aprili post Ramos palmarum.
Liber Albus CenomaneMis, n«DCLXXVH, p. 'iÛ9.
CCCXXXVII
Avril 1239, N. S. 1240.
Guillaume de Rougemont vend au chapitre du Mans sa dîme
de Saint-Quentin et Guillaume de Mondaon, sa dîme de Saint-
Rimay .
Sancti Quintini deVarenna.
Universis prœsentes litteras inspecturis, officialis Cenoma-
nensis,salutem in Domino. No veritis quod Guillelmus de Rubeo-
monte, in nostra presentia constitutus vendidit capitulo Ceno-
manensi totam decimam quam habebat in parochia Sancti
Quintini de Varenna juxta Trou, pro quinquaginta HbrisTuro-
nensibus, ita tamen quod capitulum deliberabit utrum hujus-
modi vendicionem vêtit tenere; et si capitulum vendicionem
retinere noluerit, vendicio rescindetur; si autem retinuerit,
dictus Guillelmus graavit et obligavit in jure coram nobis quod
vendicionem bujusmodi concedi faciet a comité Vindocinensi,
domino feodi, et ab uxore sua et familia et omnibus alliis,
quorum consensus est in hujusmodi vendicione requirendus.
Tenetur etiam garantizare dictam decimam dicto capitulo, con-
tra omnes. Et ad hoc obligavit se et sua et heredes suos. Et de
hiis omnibus supradictis firmiter observandis et tenendis tenetur
dictus Guillelmus dare capitulo bonos graatores, sub pena com-
pétent!, coram decano de Trou, loco nostri.
352 CHARTES VENDOMOISKS
Item Willelmus de Mondaon, miles, vendidit cura assensu su-
pradicti Guillelmi de Rubeomonte, militis, domini feodalis, dicto
capitulo, totam decimam, quam habebat in parrochia de Sancto-
Rigomero, juxta Rochas Episcopi, pro triginta libris Turonen-
sibus. Et de garantizando eamdem decimam dicto capitulo
contra omnes, et de facienda concedi hujusmodi vendicione ab
omnibus tam dominis quam aliis, quorum consensus est super
hiis requirendus, et eciam filiabus suis, quando ad etatem per-
venerint, débet idem Guillelmus dare capitulo bonos graatores,
qui se ad hoc sub pena obligent competenti. Et ad hec obligavit
se, et sua et heredes suos, in jure coram çobis Actum anno
Domini M° CC° tricesimo nono, mense aprili.
Cartularium insignis Ecclesiae Cenomanensis quod dicitur Liber
Albus, n° CCLV, p. 154.
CCCXXXVIII
Novembre 1240.
Accord passé devant Vévêque de Chartres entre les maîtres et
frères de la Maison-Dieu de Vendôme d'une part, et la veuve
de Geoffroy, seigneur de Liste, et Raguel (1) son fils et héritier,
d'autre part, sur les usages que lesdits maîtres et frères pré-
tendoient avoir dans les bois de ladite seigneurie de Lisle, par
concession de Raguel , seigneur dudit lieu, comme il appert
par ses lettres et par celles de Jean, comte de Vendôme, par
lequel est donné à la Maison-Dieu trente livres et en outre
ledit Raguel donne certaines terres incultes situées a Mont-
pensier, que l'on appelle vulgairement les vignes de feu Gode-
froy Gode, à charge cependant des anniversaires de feu Raguel
et Godefroy, seigneurs de Lisle et de ladite veuve et son fils.
Archives de Loir-et-Cher, Inventaire de la Maison-Dieu de Vendôme,
(1) Sans doute Raginaldus.
CHARTES VENDOMOISES 353
•
CCCXXXIX
1240.
Permission à l'abbaye de V Etoile de prendre des pierres à
Vilfrain pour la construction de l'abbaye.
Simon du Bois (de Bosco), miles, confirme la donation de Pierre
son père et Guillaume son frère de tirer des pierres dans la
perrière de Vilfrain, pro abbatia edificanda et claudenda.
Bibliothèque nationale, mss latin 17048, f. 510. !
i
CCCXL
1240, mai.
La recoignçissance que cil que tiennet le chasteau de Froiteval
le tiennent dou conte (de Blois).
Gie Mahaut, jadis femme Orson de Fraiteval, faz assavoir a
toz ceus qui verront ces lettres que ge sui femme lige davant toz
homes Hue de Chastellon, conte de Saint-Pol et de Blois, dou
chastel de Fraiteval et des appartenances. Et li ai juré à rendre
le château davant dit par toutes foiz que gie en seré requise dou
conte devant dit par lui ou par ses lettres pendantz. Et a ma
requeste par mon commandement tuit mi home de fié, et tuit mi
autre home jus tisable dou fié de Froiteval ont juré le conte de-
vant dit que se gie aloie encontre de ces choses devant dites,
que il en seroient edanz le conte et consellanz. Et porce que ce
SQitfermet estable, je ai confermé cestes lettres par mon seau.
Ce fut fet en Tan de llncarnation mil CC et quarante ou mais
de mai.
Bibliothèque nationale, mss. 10108, ch. 52, f. 27 v*. Publié dans le
Bulletin de la Société Danoise > 1889.
45
354 CHARTES VitNDOMOISES
CCCXLI
1241.
Vente devant l'abbé de §aint-Georges du Bois d'une maison à
Vendôme aux chevaliers de V Hôpital de Tourailles.
Universis présentes litteras inspecturis, Petrus misera tione
divin a Sancti Georgii de Nemore humilis abbas (1) totusque
ejusdem loci conventus, salutem in Domino. Noverint universi
quod cum Innocentius et Johanna, uxor ejus, vendiderint fra-
tribus Hospitalis Jerosolimitani de Torrailles domum suam
quam habebant apud Vindocinum, in Marchileio Veteri, ad
censum trium denariorum a nobis et priore nostro, videlicet
Sancti Leobini de Vindocino, in parrochia ejusdem prioratus, et
dicti fratres de Torailles duas alias domos adjacentes predicte
domui vend i te a dicto prioratu ad censum vigenti sex denario-
rum ab antiquo tenerent, nos predicti Hospitalis volentes ac-
quirere benevolentiam et favorem, ad petitionem predictorum
fratrum, de assensu et voluntate dicti prioris, eisdem concessi-
mus predictam domum cum aliis predictis quatuor domibus et
domo Arnulfi de Torrailles, predicte domui vendite contigua, in
eadem censiva, in perpetuum possidendam. Ita tamen quod de
predictis quatuor domibus tenentur predicto priori Sancti Leo-
bini, qui pro tempore erit, in festo sancti Leobini, mense septem-
bri annuatim,quinque solidos Vendocinences reddere censuales.
Si autem dictos fratres predictas domos contingent vendere,
vel extra manum suam ponere, il 1 i qui eas tenerent ad easdem
consuetudines tenerentur nobis et predicto priori ad quas tenen-
tur alii qui censivas a nobis et dicto priore possident, in censiva
nostra, etipsius prioris contigua domibus prenotatis, salvis tamen
nobis et eidem priori in juribus omnibus in perpetuum, id est par-
rochiali in hospitibus domuum predictarum, et retentis nobis
(1) Ce Pierre, abbé de Saint-Georges du Bois, fut choisi au mois d'août
1243 comme arbitre par Girard, abbé de N.-D. de Beaugency, et Symon,
seigneur de Beaugency {Cariai, de N.-D. de Beaugency, p. 21.
CHARTES VENDOMOISES 355
et dicto priori in predictis domibus jurisdictione, districtu, jus-
ticia et dominio, tam pro censibus non solutis statuto termino,
quam pro alia causa provenientibus, sicut habemus in homini-
bus existentibus in censiva nostra supranominata. Si vero
continguat quod capellanus Sancti Suplicii Vindocinensis pre-
dictis fratribus supra predicta domo vendita vel pertinenciis
suis calumpniam inférât, vel aliquam partem ab eis évinçât,
eisdem in aliquo propter hoc non tenemus, immo predicto priori
tenentur nichilominus cum omni integritate censum reddere
supradictum. In cujusrei testimonium présentes litteras notari
fecimus et sigillorum nostrorum munimine roborari. Datum
anno Domini M° CC° quadragesimo primo.
Archives nationales,* S. 5001 B, n° 38, original en parchemin; des
trois sceaux sur queues de parchemin, il ne reste qu'un fragment du
3e, en cire verte, qui représente un cavalier galopant à droite, une
lance à la main droite, casque en tête ; au contre-sceau, un cerf; c'est
évidemment le sceau de l'abbaye Saint-Georges-du-Bois.
CCCXLII
«« La franchise dou conte de Vendosme de la maison
de VHospitaL »
Avril 1241.
Universis présentes litteras inspecturis, Petrus, cornes Vindo-
cinensis, salutem in Domino. Noverit universitas vestra quod
cum fratres Hospitalis Jerosolimitani apud Vindocinum, in cen-
siva Sancti Leobini de Vindocino, in Veteri Marchileio, quasdam
domos tam de veteri quam de nova acquisitione haberent et pos-
siderent, et occasione taliie et plurium aliarum consuetudinum
quas petebam in predictis domibus et hospitibus eorumdem, tam
prœdictos fratres quam hospites contingeret quam pluries mo-
lestari, ego molestationibus et inquietudinibus eorum volens
adhibere rerrvedium, predictas domos et hospites eisdem, sicut
metate sunt et signate, videlicet domum Arnulfi cum omnibus
aliis domibus eidem contiguis, quas predicti Hospitalarii possi-
356 CHARTES VENDOMOISES
dent in predictis censiva et loco, cum plateis, viridariis circum-
quaque eisdem contingentibus, volo et concedo gaudere imperpe-
tuum privilegio omnimode libertatis, adjunctoetiam quod in pre
dictis domibus predicti Hospitalarii habeant minam suam ad
mensuranda blada que in predictis domibus reponentur, retento
mihi et heredibus mois minagio de quo mihi et heredibus meis
custodiendo fideliter et reddendo ser.... pre[positus] tenebitur
mihi et heredibus meis per juramentum vel fideprestita corpo-
rali. Concedo etiam et confirmo predictis fratribus quod in pre-
dictis dominus ponere possint hospites et habere quosconqûe,
undeconque et quocienscomque voluerint. Qui hospites in Castro
Vindocini et in toto Vindocino, quamdiu in predictis domibus
eosdem morari contigerit, ex parte dictorum fratrum ab omnibus
costumis, consuetudinibus, redibitionibus, bienniis, corveis et
exactionibus erunt in perpetuum liberi et immunes, retento ta-
men mihi et heredibus meis quod aliquem de meis burgensibus
de Vindocino vel aliis cas tris, villis sive terris meis propriis in
predictis domibus non possint habere in hospitem, nisi prius
extra castra predicta, villas sive terras predictas, moram per
annum et amplius fecerit, vel in continenti susceperit habitum
hospitalem. In cujus rei memoriam présentes litteras dictis fra-
tribus dedi sigillj mei munimine roboratas. Datum anno gratie
m# ce0 xl° primo, mense aprili.
Archives nationales, S. 5001 B, n° 1, original en parchemin.
CCCXLIII
12H, N. S. 1242, mars.
Vente d'une dîme par Guillaume de Ranchier à l'église de
Fontaines en Beauce.
LlTTERE DECANI DB TrOO SUPER VENDITIONE TRACTUS DECIME
DE FONTIBUS.
Omnibus présentes litteras inspecturis, Johannes, decanus
de Troo, salutem in Domino. Noveritis quod Guillelmus de
Raanchier, in nostra presentia constitutus, vendidit Matheo,
CHARTES VENDOMOISES 357
persone de Fontibus, tractum quem percipiebat in décima in
parrochia de Fontibus sita, cum pertinenciis ad ipsum tractum,
sibi et ejus successoribus, nomine ecclesie de Fontibus perpetuo
possidendum. In cujus autem vendicionis testimonio, ad peticio-
nem dicti Guillelmi, présentes dedimus litteras sigilli nostri mu-
nimine roboratas, hoc tamen addito, quod de precio, pro quo
fuit venditus dictus tract us, cum suis pertinenciis, eidem Guil-
lelmo coram nobis fuit plenius satisfactum. Datum anno Domini
M°COXL° primo, mense marcio.
Uber Albus Cenomanensis, p. 420, n« DCXCV (1).
CCCXLIV
1242.
Ventes faites à l'abbaye de l'Etoile par Ambroise d'Authon, et
Ovide Baillou, avec l'approbation de Simon Baillou.
Ambrosius de Authon et uxor ejus, de consensu Gaufredi filii,
pro X libris Turonensibus vendideruut Hugbni, abbati de Stella
et conventui totam decimam suam quam habebant feodaliter in
parochia de Authon, tam in blado quam in vino; quam venditionem
concessit Simon de Baillou, miles, de cujus feodo movebat,1242.
Acte de Tan 1242, par lequel Simon de Baillou, chevalier, con-
firme du consentement d'Eliz, sa femme, et de Baudouin son
fils (2) aîné, une rente qu'Ambroise d'Authon avoit fait à lab-
(1) Le n* DCXCIV est aussi un acte passé par le doyen de Troo par lequel
Herbert Chauvin et Sedillie, son épouse, engagent au chapitre du Mans
leur dime de Ruillé, novembre 1234.
(2) En 1238, les mêmes : Simon de Baillou, du consentement d'Ysabelle, sa
femme, et de Baudouin, son fils aine, avait vendu à la Hubaudière. unmuid
de froment de rente annuelle, à prendre chaque année, au jour de saint Re-
my, « apud Marcilleium » sur la terre que tenait.de lui Guillaume de Mar-
cillé. BilUrd, Analyse des Documents historiques, tome 1, p. 588.)
En 1242, le chevallier « Brito de Baillou donnait aussi à la Hubaudière
une rente de 2 septiers de froment, payable à la fête de saint Remy, hypo-
théquée sur ses biens situés à Selommes. Cette charte fut ratifiée par
M. doyen de Troo : « Actum anno Domini M° CC* XL1I*, mense maii. »
Arch. delaSarthe, parchemin très mutilé.
358 CHARTES VENDOMOISES
baye de TEstoille de la dixme de sa terre d'Auton 5u consen-
tement de sa femme et de son fils Geofroy.
Aimon de Baillou miles et dominus de Authon venditionem
décime quam Ambrosius de Auton vendidit abbati et conventui
de cujus Simonis feodo erat.
Simon de Baillou, venditionem de Ecomechat (à présent dit
Conichart) de terra et hominibus et omnibus rébus suis quam
Orricus de Baillou fecerat, abbatie gratam habet.
' Bibliothèque nationale, rass. 17048, f. 539, 548, 550 et 555.
CCCXLV
1242.
Echange entre Pierre, comte de Vendôme, Jean d'Estouteville,
d'une part, et Geoffroy, vicomte de Châteaudun, de plusieurs
biens situés à Mondoubleau, à Epiais, Danzé, Montoire , Ven-
dôme, etc.
TRANSCRIPTUM KSCAMBIl INTER COMITEM VlNDOCINjE, JOHANNEM
DE ESTOUTEVILLA, ETC., KXUNA PARTE; ET GaUFRIDUM, VlCfc-
COMITEM CASTRIDUNI, EX ALTERA.
Universis prae sentes litteras inspecturis, P. cornes Vindoci-
nœ, et Johannes de Estoutevilla et Agnes, uxor sua, salutem.
Noveritis quod cum contentio verteretur inter nos, ex una
parte ; et nobilem virum Gaufridum, vicecomitem Castriduni, ex
altéra ; super feodo de Boloria et juratione domus de Mesuncel-
lis ; tandem devenimus in hune modum pacis :
Quod nos quittamus et concedimus dicto Gaufrido vicecomiti
etsuishœredibus in perpetuum, dictum feodum de Boleria etfeo-
dum de Mesuncellis, et jurationem dictée domus de Mesuncellis,
et homagium quod ego, Johannes de Estoutevilla, petebam a
Gaufrido, domino d'Illiers,de feodo Sancti Medardi ; et hœc obe-
dient castellaniae Sancti Carileffi.
Preeterea, nos concedimus eidem vicecomiti et suis haeredibus
in perpetuum feodum de Chauvigne et feodum de Raurille et le
CHARTES VENDOMOI-ES 359
fay Boschet et Moteus et Moret et les Bretonnieres et feodum de
la Fredonniere, et feodum quod Guillelmus Privelle tenet in cas-
tellania Montisduplicis de eodem feodo et omnia quœ continen-
tur a sinistra parte, infra cheminum qui transit eundo a villa
Templi usque ad burgum Robert i, qui cheminus transit intra
medietariam de Bellalanda et Espiere ; et qui transit per burgum
Roberti usque ad domum Leprosi qui est ultra burgum, usque
ad crucem quœ est ante domum dicti Leprosi et a dicta cruce,
omnia quœ continentur in sinistra parte, infra magnum chemi-
num qui ducet (sic) eundo ad villam Danzeii et de Danzeio, om-
nia quœ continentur infra magnum cheminum qui ducit eundo
a la Desconfiture a sinistra parte ; et hœc rémanent dicto vice-
comiti et hœredibus suis, versus Duii (sic) et versus castella-
niam Montis Duplicis. Hœc autem omnia supradicta, dictus vice-
cornes et hœredes sui, sine contradictione vel reclamatione nos-
tri ethœredum nostrorum, possidebunt, et homagia supradicto-
rum feodorum habebunt, cum omni justicia et pertinentes, tene-
bunt, explectabunt et in perpetuum possidebunt, libère et quiète;
et obedient castellaniœ Montisduplicis. Nichil omnino in prœ-
dictis locis nobis nec nostris hœredibus retinemus, excepto hoc.
Quod ego, Petrus, cornes Vindocinensis, et hœredes mei, ha-
bebimus per totam terram de Chauvigne et de Rouville, cursum
monetœ nostrœ, sicut prœdecessores nostri habuerunt, et sec-
tam (ou sedam?) pedagii nostri cheminis pedagialibus, quod pe-
dagium exiet de castellania Vindocinœ, cum justitia ad transi-
tum pedagii pertinente, per manus nostras habenda ; et excepto
feodo quod Gaufridus de Posterna, miles, tenet a me, J. de Es-
touteville, infra prœdictas metas.
Et excepto feodo quod dominusde Solomes tenet a me, Johanne
de Estoutevilla; et excepto hoc, quod monachi de Vindocina ha-
bent infra metas superius nominatas ; et excepta terra Abalais,
quam Archenbaudus de Noiers, miles, tenet ad censum de feodo
Montis Aurei.
Dicti vero chemini et omnia perestitia ad res superius nomi-
natas, quœ continentur versus terram mei, comitis, et versus
Vindocinum, extra cheminos, rémanent nobis et nostris hœre-
360 CHART£S VENDOMOISKS
dibus ; quae omnia rétine m us nobis et nostris haeredibus cum
omni justitia ad feodum vel castellaniam pertinente.
Saepedictus vero vicecomes, in escambium praedictorum, no-
bis et nostris haeredibus concessit in perpctuum feodum de Villa
Porchier, cum pertinentes suis; et feodum quod dictus Johannes
de Soudaio tenet de hsereditate defuncti* Guillelmi de Sancto
Martino ab ipso vicecomite, in Vindocino, cum pertinentes in
Vindocino existentibus; et feodum quod Liseia, domina Azeii,
tenebat ab ipso vicecomite in Vindocino ; et hœc obedient nobis.
In cujus rei testimonium, etc. Datum anno Domini 1242°.
Bibl. nal. ms. latin 9067. Chambre des Comptes, XXI, Maine et An-
jou. Fondations et noblesses anciennes, fol. 367 v°, et 368, r* et v°.
CCCXLVI
1242.
Charte par laquelle « Johannes decanus de Trôo » atteste que
« Matheus Gayter » cède^ux religieux de la Hubaudière, en
pure et perpétuelle aumône , tout le droit qu'il pouvait avoir sur
le bois de la Hubaudière, et en augmentation de ce qui leur
avait été donné « a Johanne, quondam comité Vindo
cinensi et Supplicio, quondam domino Ambazie (1).
Actum anno Domini M0 CC° quadragesimo secundo,
mense maii (2). »
Archive* de la Sarthe, original très mutilé. — Bulletin de la Société du
Vendômois, 1893, p. 45.
(1) Sulpice 111, seigneur d' A m boise, était le 61s aine de Hugues II et de
Mathilde, fille de Jean, comte de Vendôme.
(2) En 1248, « P. Cornes Vindocinensis » atteste que Matheus Ganter »
donne a jx religieux de la Hubaudière des terres et des rentes assises sur
les paroisses de Sasnières et d'Ambloy... datum anno Domini MCC. XL°
VIII*, inensejunio. » (Archiv. delà Sarthe, parchemin, sceau disparu. Bulletin
de la. Soc. Arch. du Vend., p. 48.)
En 1629, « Johannes Repano, armiger, dominusde Chantalo », ratifie l'ac-
quisition faite par les religieux, de la terre « de Valle Nigra » et de prés
appartenant à Jean Leroy de la paroisse « de Samus «(sans doute Sasnières :
Sasneiiis). En 1292, Jean le Pelé et Aveline, sa femme, leur faisaient don de
tous leurs biens, situés à Sasnières. L'acte était passé par frère Helie
d'Hugues, corrector domus de Hubauderia. Ibidem, pages 52 et 53.
CHARTES VENDOMOlSES 361
CCCXLVI1
1242, N. S. 1243, avant Pâques.
Vente par Guillaume de Ranchier au Chapitre du Mans, de sa
dîme de Fontaines en Bcauce pour 90 livres tournois.
LlTTERE SUPER VENDICIONE ET QUITACIONR DECIME DE FoNTANIS
Universis, etc. Officialis Cenomanensis, etc. Noveritis quod
in nostra presentia constitutus Guillelmu^'de Ranchier, de
assensu et voluntate Agnetis de Ranchier, matris sue,etMathei,
fratris sui, et Juliane et Johanne ejus sororum, vendidit,
quitavit et penitus dimisit in jure, decano et capitulo Cenoma-
nensi, totam illam decimam, quam in parrochia de Fontanis, in
feodo comitis Vindocinensis, detinebat, pro quater viginti et
decem libris Turonensibus, de quibus dictus Guillelmus se
tenuit in jure pro pagato in denariis numeratis, renuncians,
etc.. et tenetur predictus Guillelmus dictam decimam liberare
ab equo vel roncino de servicio et ab omni honere servicio-
rum, etc .. Preterea dicta Agnes, Juliana, Johanna et Matheus
dictam venditionem... concesserunt... et renunciaverunt... Et
nos... omnia supradicta adjudicamus tenenda et ex sigillo curie
Cenomanensis fecimus sigillari. Actum anno gratie M0 CC° XL*
secundo.
Liber Àlbas Cenomanensis, p. 420, n° DCXCVI.
CCCXLVIIJ
1243, N. S. 1244, février.
Don par Jean Le Quiracier et Isabelle, son épouse, d'une roche
et d'une maison sises à Vendôme, à l abbaye des Clairets.
Universis présentes litteras inspecturis, tam prœsentibus
quam futuris, Michael decanus Vindocinensis (1), salutem in
(1) Voir" plus haut la charte CCCXXXIV
46
362 CHARTES VENDOMOISES
Domino. Noverint unwersi quod Johannes Le Quiracier et Ysa-
beilis, uxor sua, constituti in jure coram nobis dederunt et con-
cesserunt sanctimonialibus Beatœ Mariée de Claretis rocham
suam quam insimul acquisierant, sitam apud rocham quae voca-
tur rocha Willelmi, in censiva Gauffridi Thaurin (1). Preterea
dicta Ysabellis dédit eisdem monialibus domum quœ vocatur
Œsiz, cum omnibus pertinences, sitam juxta domum deffuncti
Ernulphi Robillart, in censiva nobilis viri Johannis de Fonte -
nille, militis. In cujus rei testimoniumdedimusprœdictis monia-
libus présentes litteras sigillo curiae nostrœ stipulatas. Datum
anno gratiae millesimo ducentesimo quadragesimo tertio, mense
februarii.
Archives nationales, S. 3292 n° 51*60. — Publiée dans le Carlul. des
Clairets, p. 129.
CCCXLIX
1243, N. S. 1244, 14 mars.
Acte par lequel le Chapitre du Mans, moyennant une rente de
quarante sous, fait don aux Lépreux de Lavardin des dîmes
quil possédait en la paroisse de Notre-Dame de Villavart.
Uni versis présentes litteras inspecturis, officialis Cenomanen-
sis salutem in Domino. Noverint universi quod decanus et ca-
pitulum ecclesie Cenomanensis tradiderunt ad firmam certain
decimam quam habebant in parrochia Béate Marie de Villavart(2),
magistro Domus Dei leprosarie de Lavardino, in decanatu de
Troo, quem accepit pro se et suis successoribus in dicta lepro-
saria, pro qua sponte et stipulante promisit solvere quolibet
(1) Ce même Michel, doyen de Vendôme, en février 1246. N. S. 1247, rédi-
geait l'acte par lequel Geoffroy Barrel, écuyer, reconnaissait les rentes de blé
donné à Fontaines-les-Blanches par son père, dont 3 mines de seigle sur les
terres de sa mère, à Saint-Ouen. (Arch. de Loir-et-Cher.)
(2) Par acte passé devant Robert, doyen de Trôo, en juin 1260, Pierre Le-
bigne et Agathe, sa femme, vendirent à La Hubaudière, leurs terres situées
à La Mearderie, en la paroisse de Villa vard {Archiv. de la Sàrthet parche-
min en mauvais état. — Bulletin de la Soc. Arch. du Vendâmois, ÏSd3% p. 51).
CHARTES VENDOMOI8ES 363
anno, termino Omnium Sanctorum, officio bursarii ecclesie Ce-
nomanensis, dictis decano et capitulo sommam quinquaginta so-
lidorum annuatim. Quod ut ratum et stabile permaneat, ad peti-
cîonem dicti capituli Cenomanensis et magistri domus dicte
leprosarie de La vardino, présentes litteras sigillo curie Cenoma-
nensis fecimus sigillari. Àctum anno gratie Domini MCCXLIII,
die lune post Le tare Jherusalem.
Cartol. de Vévéché du Man$, n° 369, p. 57.
CCCL
1244.
Accord entre Geoffroy de Pray et V abbaye de Font&ine-les-
Blanches au sujet de Villejumer et de Beaumarchais.
EgoGaufridusde Pereio, miles, notumfacio uni versis présentes
litteras inspecturis quod cum contentio verteretur inter me, ex
una parte, et abbatem et conventum de Fontanis, ex altéra,
super divisione metarum inter nenius meum et nemus et terrain
ipsorum de Villenjomer (1), a tempore bone memorie fratris mei
Hervei de Pereio, militis. constitutarum, et super adaquatione
pecorum suorum ad Bellum Marchesium, ac via quaedrigarum
suarum juxta dictum marchesium euntium ; tandem bonorum
virorum habito consilio, concedente Philippa uxore mea et Gau-
frido primogenito meo, volo et concedo ut dicti abbas et conven-
tus libère et quiète habeant viam per terram meam juxta pre-
dictum marchesium tam quadrigis suis quam aliis vecturis
.absque contradictione heredum meorum. Insuper liceat eisdem
semper adaquare pecora sua ad dictum Bellum Marchesium
sicut continetur tam in litteris domini G. quondam episcopi.
Carnotensis, quam bone memorie H. fratris mei. Preterea volo
et concedo ut dicti abbas et conventus libère, pacifice et quiète
teneant et imperpetuum pbssideant terram et nemus suum cum
(i) Voir plus haut, charte CCC1I.
364 CHARTES VENDOMOISES
fundo de Villeniomer, sicut in presentia mea per metas inter
me et ipsum divisum est et distinctum, multis presentibus quo-
rum hec sunt nomina : frater S. dictus abbas de Fontanis, fr. J.
prior, frater B. succell. fr. J. Lozegneio monachus, domious
Johannes persona de Pereio, Theobaldus forestarius meus, et
multi alii. Concedo etiam eisdem et confirmo duo sextaria fru-
menti annui redditus percipiendi in grangia mea de Pereio quod
bone ihemorie H. frater meus in puram et perpetuam elemo-
sinam dederat fratribus memoratis. Hec autem omnia ego et
heredes mei tenemur eisdem bona fide garantizare. Quod ut.ra-
tum etfirmum permaneat litteris commendavi et sigilli mei auc-
toritate confirma vi. Actum anno Domini M° CC° quadragesimo
quarto, mense martio (1).
Arch. départ. d'Indre-el-Lolr, H, 113, parchemin sceau perdu.
CCCLI
1245
Jehan de Poncé vend au prieuré de la Hub&udière, la dîme
de la Ribolicrey à Tréhet.
Universis Christi fidelibus présente^ litteras inspecturis, ego
Villelmus de Rubeo monte, miles, salutem. Noverit universitas
vestraquod Johannes de Poncaio, miles, constitutus in nostra
presentia, vendidit et concessit cum assensu et voluntate uxoris
sue nec non et heredum suorum, fratribus de Hubauderia, totam
decimam suam de Riboleria et décima m de terra quam Veronus
et Benedictus de Treheria lucraverant de dicto Johanne pro
precio sex librarum, in perpetuum pacifice possidendam. Ego
vero, tanquam dominus feodi, dictis fratribus contuli et con-
ce>si, de consensu uxoris mee necnon et liberorum meorum,
(1) Un acte de 1471» délivré par Mathurin, abbé de Fontaines-les-BlancheF.
prouve que les religieux de cette abbaye avaient une maison, grande rue,
à Vendôme. Cet acte est scellé d'un sceau en cire verte, représentant la
sainte Vierge tenant l'enfant Jésus sur son bras gauche et étendant son bras
droit sur quatre personnages à genoux.
CHARTES VF.NDOMOISES 365
omnejus quod in dicta décima percipere .... ui et présentes lit-
teras ad pecticïorum parcium sigilli mei munimine avi. Da-
tum anno Domini, M0 CC° XL0 quinto.
Archives de la Sarlhe, titre original, parchemin, sceau disparu. —
Bulletin de la Société Archéol du Vendômois, 1893, p. 46.
CCCL1I
1245.
Pierre, comte de Vendôme, atteste que Hubert le Peletier a donne'
à la Hubaudière une rente de 60 sols sur une maison du mar-
ché de Montoire et sur une vigne au fief de Mathieu Poinvillein.
Universis présentes litteras inspecturis, Petrus cornes Vindo-
cinensis, salutem in Domino. Noverit universitas vestra qtrod
Hubertus Pelliparius de Montorio, in nostra presentia constitu-
tus, recognovit se vendidisse fratribus de Hubauderia, Grandi-
montensis ordinis, in perpetuum possidendos, sexaginta solidos
annui redditus monete currentis, assignatos supra domum
suamde marcheio de Montorio {i), et supra vineam suam de Li:
narchel, sitam in parrochia de Montorio, in feodo Mathei Poin-
vilein, militis, percipiendos et habendos dictis fratribus, singulis
annis in perpetuum, a dicto Huberto et suis heredibus, in festo
purificationis béate Marie XL* solidos ; in crastino festi Omnium
Sanctorum XX' solidos, ad penam trium solidorum pro quali-
betseptimanaelapsa post,.. Actum anno Domini M° CC° XL0 V°,
mense septembri.
Archives de la Sarthc, parchemin, sceau perdu. — Bulletin de la Soc.
Arch. du Vendômois, 1893, p. 47.
(1) Les religieux de la Hubaudière acquirent en 1216 une dimeet des cens
situés près Montoire et près de Saint-Georges-du-Bois, pour 93 livres tour'
nois, de Pierre du Gué, avec le consentement d'Hodéarde, son épouse, et de
Hugues et Jean, ses frères. Une autre Hodéarde, veuve de Geoffroy du Gué
consentit également à cette cession passée devant Jehan, doyen de Troo.
{Ibidem, p. 48.)
Ces religieux achetèrent en 1247 une autre dîme sur le domaine de Romi-
migny à Bessé-sur-Braye, de Guillaume Lisée, avec l'assentiment de Gervais
deMontreuil, chevalier, et d'Haoys, son épouse, seigneurs du fief {Ibidem, p. 48).
360 CHARTES VENDOMOISES
CCCLIII
. 4246, mai.
Coutumes du bail et du rachat en Anjou et au Maine.
declaratio super consuetudinibus balli et rachati in
Andegavia et Cenomannia.
Universis présentes litteras inspecturis P. (etrus) cornes Vin-
docinensis, Gaufridus vicecomes Castriduni, Hugo de Bauceio,
Petrus de Chamilli, A (Adam) vicecomes Meleduni, Gaufridus
de Lezeigniaco, Gaufridus de Castro Brienci, Hamelinus de
Altinesia, Guillelmus de Sallacio, Radulphus de Torigni, Ha-
melinus Francus, Renaudus, Robertus de Maloleporario, fra-
tres, Paganus de Chaorse, Joudoinus Doe, Jocelinus de Bello-
pratello, Haimericus de Blue, Jacobus de Castro Gunterii,
Herbertus de Campis, Oliverus de Nova villa, Johannes de Gon-
nor et Theobaldus de Blazon, salutem. Notum facimus quod
cum dubitaretur ab aliquibus de consuetudine ballorum et ra-
chatorum Andegavie etCenomanie, excellentissimus et karissi-
mus dominus noster Ludovicus, Dei gratia Francie rex illustris,
volens cognoscere super hoc veritatem, et quod erat dubium
declarare, nobis apud Aurelianum coram ipso vocatis, habito
nobiscum tractatu et consilio diligenti, communi assertione nos-
tra didicit de consuetudine terrarum iliarum quod talis est, vi-
delicet : quod relicta alicujus nobilis vel alterius feodati habet in
Andegavia ballum iiberorum suorum et terre, et non facit ra-
chatum nisi maritet. Et si ipsa moriatur ille habet ballum qui
magis propinqus est ex parte patris vel ex parte matris, ex
parte cujushereditas movet. Quicumque etiam, sive mater, sive
aliquis amicorum, habeat custodiam femine que sit hères, débet
prestaj-e securitatem domino a quo tenebit in capite quod mari-
tata non erit nisi de licentia ipsius domini et sine assensu ami-
corum. Et si relicta nobilis vel alterius feodati se maritet, mari-
tus suis facit homagium domino et sojvit rachatum ; et rachatum
CHARTES VENDOMOISES 367
est valor terre unius anni. Dominus autem non habet rachatum
de pâtre ad filium, nec de fratre ad fratrem; et omnes alii, qui
tenent ballum, debent homagium domino et debent solvere ra-
chatum. Ille autem qui tenet ballum, si terra débet ad ipsum
devenire, non habet custodiam puerorum , immo propinquior
post ipsum ; et habent pueri benefactum de terra patris et ma-
tris sue secundum valorem terre et secuudum statum suum.-Et
quicumque tenet ballum débet facere rachatum, solvere débita
et tenere ballum in bono statu. Est autem etas heredis masculi
faciendi homagium domino et habendi terram suam quam cito
idem hères ingressus fuerit vicesimum primum annum. De
ballis et rachatis Cenomannie, nos barones Cenomannenses
idem dicimus, hoc excepto quod vidua perdit ballum terre mo-
ventis ex parte patris puerorum in Cenomannia quam cito se
maritat, et ille qui ballum habet facit homagium domino et spl-
vit rachatum nisi sit frater defuncti. Sciendum est tamen quod
Feritas Bernardi et castellania Feritatis aliam habent consuetu-
dinem quantum ad rachata. Quia vero super etate feminarum
certa consuetudo non inveniebatur,idem dominus rex de assensu
*
nostro statuit et ordinavit quod femina non mari ta ta, post quam
quintum decimum annum compleverit, habeatur légitime etatis
ad faciendum homagium domini et ad habendum terram suam.
Hec autem omnia supradicta, prout superius continetur, de
communi consilio et assensu nostri idem dominus rex voluit
et precepit de cetero imperpetuum observari. In cujus rei testi-
monium, sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda.
Actum Aurelianis, anno Dimini millesimo ducentesimo qua-
dragesimo sexto, mense maio.
Arch. Sat. J. 178. — Trésor des Layettes des Chartes, II, p. 617, n° 3521.
Cette charte est scellée de 22 sceaux en cire verte pendants sur double
queue et décrits, sauf deux, dans l'Inventaire de Douet d'Arcq sous
les numéros suivants :
1 . Pierre de Montoire, comte de Vendôme, n° 989. *
2. Geoffroy IV, vicomte de Châteaudun, n° 982.
3. Hugues de Bauché, n° 1320.
4 . Pierre de Chamilly, n<> 1696.
5. Adam III, vicomte de Melun, n° 696.
368
CHARTES VENDOMOISKS
6. Geoffroy de Chateaubriand, n° 1755.
7. Geoffroy de Lusignan, n° 2636.
8. Hamelin d'Antevoise, n° 1250.
9. Guillaume de Saille, n° 3500.
10. Raoul de Torigni, n° 3716.
11. Hamelin le Franc, perdu.
12. Renaud' de Maulévrier, n° 2756.
13. Robert de Maulévrier, n° 2758.
14. Payen de Charonne, n° 1724.
15. Joudouin Dol, n° 2025.
16. Jocelin de Baupréau, n° 1372.
17. Ai me ri de Bleves, n° 1446.
18. Jacques de Château-Gontier, n° 1765.
19. Herbert des Champs, n° 1715.
20. Olivier de Neuville, perdu.
21 . Jean de Gonnord, n° 2286.
22. Thibaud de Bazon, n° 1443.
CCCLIV
1246. juin.
Vente à l'abbaye de Saint- Avit d'un pré et d'une terre labou-
rable à Romilly au Perchey par Odeline de Bouchedaigre.
De terra et prato apod Romilliacum in Pertico
Omnibus présentes litteras inspecturis, officialis curie Pari-
siensis, salutem in Domino. Notum facimus quod coram nobis
constituta Odelina de Bouchedogre (1) vidua recognovit se ven-
didisse et quittasse in perpetuum abbatisse et conventui de Cas-
trodun,proocto libris Turonensibus jam sibi solutis, ut confessa
est coram «obis, quamdam peciam prati et quamdafn peciam
terre arabilis, sitas, ut dicitur, apud Romilliacum in Pertico (2),
(1) Bouchedeugre.
(2) Romilly, canton de Droué, avait un château dont l'existence est cons-
tatée par l'acte suivant : « Saichcnt touz que nous Ingergier, seigneur d'Am-
boise, et nous Marie de Flandres, sa famé, héritière de Montdoubleau, vo-
lons et otroeons à notre bien amé monseigneur Pierre de Gnole qui puisse
CHARTES VENDOMOISES 369
in censiva dictarum abbatisse et monialium, ad quatuor solidos
Turonenses censuales, promittens etc.. Adam vero clericus,
fil i us dicte Odeline, coram nobis constitutus dictam venditionem
voluit, laudavit et concessit... Promiserunt insuper dicta Ode-
iina et dictus Adam per fidem prestitam quod quando Arnulfus
filius ejusdem Odeline ad etatem legitimam pervenerit, ipsi pro-
curabunt erga eumdem Arnulfum quod ipse fidelem quitationem
faciet et de non veniendo contra fidem dabit corporalem. Quod
autem audivimus hoc testamur salvo jure in omnibus alieno.
Datum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo sexto,
mense junio.
Société Danoise, Car lui. Mss. de Saint- Avit, n° 143. Une autre copie porte
la date de 1249.
CCCLV
1246, N. S. 1247, janvier
Acte par lequel tous les biens de Guillaume de Ranchier sont
donnés en garentie pour la dîme de Fontaines.
LlTTKRE GUILLELMI DE RoNCHIER, SUPER OBLIGACIONE
RERUM SU ARUM.
Universis, etc. officialis Cenomanensis, etc. Noverint univers;
quod id nostra presentia constituti Guillelmus de Ranchier
et Nicholaus de la Roisnardière et Guillelmus de la Roisnar-
dière voluerunt et concesserunt in jure coram nobis quod res
quas dictus Guillelmus de Ranchier et ejus mater promiserunt
dare in maritagium Guillelmo de la Resnardere (sic) cum Ju-
liana, sorore dicti GuiUelmi de Ranchier, sint obligate, et eciam
omnes res alie dicti GuiUelmi de Ranchier, decano et capitulo
faire et édifier un colombier en son lieu qui tiens à présent en la ville deRo-
mille notre poer. Et en tes m oing de ce nous avons scellées cestes présentes
lettre? de nos seaux, et données en notre chatel de Montdoubleau au mil
CCC cinquante et llli, le jour des Innocens emprès Noël. » (Société Danoise,
Cart. Mst. de Saint-Avit n" 182.)
47
370 CHARTES VENDOMOL9ES
Ceoomaaensi, quoique libéra ta sit décima de Fontene», quam
idem Guillelmus et ejus mater, de voluntate sororum suarum
et fratum, eisdem decano et capituio vendiderant, et totum
pretium receperant, et eam quitam et libéra m deliberare tene-
bantur erga comitem Vindocinensem (1) et erga alios quoslibet
tenerentur. Que omnia confessas fuit in jure coram nobis Guil-
lelmus de Ranchier supradictus. Et de predictis fideliter et
firmiter observandis, predicte persone tenentur, fide prestita
corporali. Et nos omnia supradicta, de voluntate dictarum per-
sonarum adjudicarnus tenenda et ea sigillo curie Çenomanensis
fecimus sigillari. Datum anno Domini M° CC° XL0 VI° mense
januario.
Liber A là ut Çenomanensis, p. 411 , M° DCLXXX, p. 41 1
CCCLVI
1247.
Jaan, comte de Vendôme, fit des donations à l abbaye de Saint-
Georges de Nemoreetà celle de VEtoille. Les témoins furent
Hamericus, abbé de V Aumône, Radulphus, abbé de Saint-
Georges de Nemore, Galterius, abbé de VEtoille, donation con-
firmée en 1247 (2) par Geoffroy, évêque du Mans.
JïibL d'Orléans, mss. 435 bis, mss. 394, p. 191.
(1) L'acte d'approbation de Pierre, comte de Vendôme, dans le fief duquel
étaient situé» ces biens : * in feodo nostro » fut donné en 1247. {Ibidsm,
p. 421, n- DCXÇVII).
(2) La confirmation seule doit être de 1247 ; Jean, comte de Vendôme, étant
mort en 1240, ses donations furent antérieures à cette année, Geoffroy de
Loudon était bien alors, évèque du Mans ; mais Raoul, abbé de Saint*
Georges, et Gautier, abbé de l'Etoile, ne figurent pas dans les listes des abbés
connus de ces deux abbayes.
CHARTES VENDOMOISËS 371
CCCLVII
1247, juin.
Transaction entre Hugues de Saint-Àgil et les hommes du fief
au sujet des redevances pour les terres cultivées.
De Sancto Agîlo
Noverint universi tanc présentes quam posteri quod cum ego
Hugo de Sancti Agilo (1), miles, et Aanor, uxor mea, peterimus ab
omnibus hominibus in feodo Borseti manentibus quod il 1 i sive
ille qui colerent vel coli facerent cum carruca aliquam terrain in
dicto feodo, redderent nobis in quolibet anno sex solidos» et il lî
respondissent quod dictos sex solidos reddere non tenebantur,
nisi quando cum propria carruca terram colebant ; tandem ha-
bita bonorum virorum consilio fuit inter nos et dictos homines
pacification et etiam compositum in hune modum, videlicet quod
il! i sive ille qui amodo in dicto feodo colent vel coli facient cum
carruca aliquam terram sive propria sive ab alio conducta sive
mutuo recepta vel etiam quoeumque alio modo colent vel coli
facient cum carruca, quinque solidos currentis monete in quoli-
bet anno apud Sanctum-Agilum, in domo nostra, die Ascen-
siônis Domini, nobis vel heredibus nostris reddere tenebuntur,
et illi sive ille qui proprium hospitium in dicto feodo manentes
habebunt, qui non colent seu coli facient cum carruca, sicuti su-
péri us est expressum* in predicta die Ascensionis Domini et in
predicto loco, très solidos currentis monete in quolibet anno no-
bis vel heredibus nostris reddere tenebuntur. Si autem contigerit
quod aliquis illorum qui très solidos reddere tenentur a predicto
feodo recederet, ita quod in dicta die Ascensionis ibidem non in-
veniretur, et pretereà reverteretur ad dictum feodum infra unum
(annum) mansurus ibidem, predictos très solidos nichilominus
(i) * Hugues de Saint- Agi 1 s'en remet aux serments del'abbesse Eustachie et
de la trésorière Isabelle, pouf* les différends qu'il avait avec le monastère
1269, n. 5, 1270, jeudi après Oculi : 20 mars. (Bibl. d'Orléans, mss. 435 bis,
p. 198 ; m*B. 394, t. m, p. 118. Bulletin de là Société Duhoise, t. ix, p. 185).
372 CHARTES VKNDOMOISES
reddere teneretur. Excipiuntur autem prepositus de Borseto et
medietarius et molendinarius monialium Sancti Aviti, et molen-
dinarius Roberti de Meso qui nobis vel heredibus nostris nichil
reddere tenebuntur. Sed si forte predicti molendinarii et medie-
tarius alienam terram colerent seu coli facient cum carruca, nisi
tantum modo propriam terram dictarum monialium et duas os-
cas molendinis adjacentes, de illa terra nobis vel heredibus nos-
tris quinque solidos reddere tenebuntur, sicut et alii, prout supe-
rius est expressum. Si autem contigerit quod aliquis qui in dicto
feodo non maneret et terram cum carruca, ut dictum est, ibidem
coleret vel coli faceret, predictum censum et predictos locum et
terminum sicut et alii reddere teneretur. Insuper si quis deficeret
in predicta solutione facienda, ut supra dictum est, in crastino
dictos quinque solidos et alios quinque pro lege reddere teneretur ;
similiter si quis illorum qui très solidos tenentur reddere, defice-
ret in solutione facienda, illos et totidem pro lege in crastino red-
dere teneretur. De rébus autem ipsius deficientis pro censu pre-
dicto et pro lege supradicta capere poterimus et tenere quousque
nobis vel heredibus nostris de dicta pecunia plenarie fuerit satis-
faction. Et quantum ad istas res superius expressas pertinet,
predicti homines juri coram nobis vel nostris heredibus compa-
rebunt apud Sanctum Agilum vel apud Villamnobilem, nec
alibi eisdem hominibus terminum poterimus assignare, et ibi eis-
dem quod justum fuerit faciemus. Si autem aliquis in dicto feodo
plura hospicia teneret vacua, vel etiam possideret ubi gentes
manserant, alias teneretur prestare corporaliter sacramentum
quotienscumque requisitus esset a nobis vel ab abbatissa Sancti
Aviti vel ab ejus mandato quod dicta hospicia non tenet vacua
hac de causa quod nos de redditibus nostris vel predictam abba-
tissam de suis velit in aliquo defraudare. Quod ut ratum et fir-
mum permaneat et stabile perseveret, ego Hugo de Sancto Agilo,
miles, volente et concedente Aanor, uxore mea, et Philippo filio
meo et Clementia, cum auctoritate Hugonis de Soudaio militis,
mariti sui, et Johannaet Margarita, filiabus meis,predictis homi-
nibus de feodo Borseti et monialibus Sancti Aviti, in quorum
censiva et jurisdictione dicti homines existunt, dedi présentes
CHARTES VENDOMOISES 373
litteras, sigilli mei munimine roboratas. Actum anno Do mini
M° CC° XL* VII% mense junii.
Société Du noite, Cart. mss. de Saint-Avit, n 145.
CCCLV1II
1248.
Geoffroy (1), abbé de VE 'faille, donne une pièce de terre à cens à
Odon Neirou, dans la paroisse d'Ambloi, 1248 (2), kal. maii.
Bibl. d'Orléans, mss. 435 bis.
CCCLIX
Juin 1248.
Vente à Marmoutier d'un quartier de terre à Nourray,
par Philippe de Lavardin.
Universis Philippus de Lavardino, miles assensu Aletie
uxoris mee, Philippi, Hugonis et Henrici, generum meorum,
vendidi unum quarterium quod habebam in parrochia de
Noereio et Ullaio, in diocesi Carnotensi, in feodo comitis Vindo-
cinensis 1248, mense junio.
Bibl. Nationale, mss. 34'tP, f. A. Voir CarLulaire Blésois, p. 239.
CCCLX
De 1248 à 1254.
L abbaye de V Etoile concède au chapitre du Mans l'association
de prières pour les défunts chanoines.
De SUFFRAGIIS O RATION LJ M ET BENEFICIORUM KACIENDIS IN ABBATIA
de Stella, pro canonicis Cbnomanensibus morikntibus
Viris venerabilibus dominis et amicis in Christo karissimis
decano et capitulo Cenomanensi, Guillelmus, monasterii de Stel-
(1) Geoffroy II figure comme abbé de l'Etoile de 1241 à 1248.
(2) La même année 12'«8, Mathilde, comtesse de Chartres, et dame d'Am-
boise. femme de Richard, vicomte de Beaumont, donna 20 arpents de terre
à l'Etoile (Mss. 17048, p. 5i7).
374 CHARTES VENDOMOISES
la (1) minister hurrïilisj totusque ejusdem loci conventus, salu-
tem et fraterne vinculum caritatis. Quia vos in omnibus petitio-
nibus nostris faciles semper invenimus et benignos, prêter illas
communes orationes in quibus cunctis fidelibus et benefactori-
bus nostris debitores sumus, concedimus vobis, sicuti in pleno
capitulo statuimus, quod die transitus singuiorum canonicorum
vestrorum, cum nobis idem dies nuntiatus fuerit, officium mor-
tuorum ita plene sicut de fratribus nostris, celebremus. Et insu-
per, singulis annis, semel anniversarum pro omnibus concano-
nicis vestris statuimus celebrandum, ad quos eciam X1"" kal.
decembris diem assignavimus specialem. Et de hac fraternitate
nobis in posterum prosequenda, présentes litteras vobis conce-
dimus, sigilli nostri munimine roboratas.
Liber Albin Cenoman., p. 108, n° CLXXXIX.
CCCLXI
Juin 1248.
Accord entre Pierre, comte de Vendôme, et les religieux de l'ordre
de Grand mont, particulièrement ceux de la Hubaudière, au
sujet du bois de cette localité.
Universis présentes literas inspecturis, Petrus, cornes Vindo-
cinensis (2), salutem in Domino. Noverit universitas vestra quod
cum contencio verteretur inter nos, ex una parte, et priorem et
(1) L'éditeur indique en note l'abbaye de l'Etoile en Poitou; il s'agit plus
probablement de l'abbaye de 1 Étoile à Authon (Loir-et-Cher). En effet l'abbé
de l'Etoile de 1248 à 1250 est Guillaume l*r.
(2) « Un fils de Pierre, comte de Vendôme ef de Gervaise de Mayenne,
dont l'existence ignorée de tous les généalogistes, est révélée par la note
ci-après extraite du martyrologe de l'Eglise du Mans, fol. 244.
XI kalendas julii, sic obiit Petrus de Vindocino, filius nobilis viri Pétri,
comitis Vindocinensis, cantor hujus ecclesie Cenomanensis, qui dum esset
canonicus Carnotensis et utriusque ecclesie Turonensis, cupiens amore
scientie exulare causa studiorum Bononiam profectus est. Ibidem in flore
juventutis diem c ausit extremum... 9
Le décès de sa mère, fille du dernier Juhel de Mayenne, est aussi men.
tionné SoUs la date du 11 avril : III idus aprilis, sic obiit nobilis domina Jo-
hanna de Meduana, quondam comitissa Vindocinensis, etc. »
CHARTES VENDOMOISfiS 375
fratres Grandimontis ordinis et fratres de Hubauderia ejusdem
ordinis, ex altéra, super hoc quod dicebant dicti fratres quod
poterant dare aut vendere nemus suum de Hubauderia et pro
sua voluntate disponere de eodem, et nos contrarium oppone-
remus dicentes quod dictum nemus dare, vendere extra usagium
suum, sine assensu nostro non poterant nec debebant, vel alias
explectare. Tandem compositum est inter nos et dictos priorem
et fratres in hune modum, videliçet quod tercia pars nemoris
siti infra suum antiqum (sic) clausum, cum fundo terre ejusdem
tercie partis nemoris, nobis et heredibus nostris quiète, libère et
pacifice inperpetuum remanebit,ad faciendam nostram omnimo*
de voluntatem, et quedam pecia tallie nemoris ultime sue aug-
mentacionis, site inter nemus nostrum et dictam terciam partem
dicti nemoris, cum fundo terre, similiter nobis et heredibus nos-
tris quiète, libère et pacifice in perpetuum remanebu, prout hec
omnia limitantur per metas certissimas et signantur. Totum
vero residuum, tam nemoris dicti antiqui clausi dictorum fra-
trum, quam nemoris dicte ultime sue augmentacionis, cum fun-
do terre, priori et dictis fratribus quiète, libère et pacifice in per-
petuum remanebunt, ad faciendum utilitatem dicte domus sue
de Hubauderia, secundum suam omnimode voluntatem, sine ali-
qua reclamatione nostri vel heredum nostrorum, cum omni
jure etdominio, quod nos etheredes nostri habemus vel habere
poterimus in eisdem, exceptis tamen raptu, multro vel inciso,
et homine vel muliere qui promeruerint privari vitayvel membris.
Nos vero in escambium dicti nemoris et dicte tallie assignavi-
mus et concessimus dictis priori et fratribus ad opus dicte do-
mus de Hubauderia , cum assensu et voluntate Bochardi, filii nostri
primogeniti, et aliorum heredum nostrorum, quinquaginta et
duas libras annui redditus monete currentis, dictis fratribus
quiète, libère et pacifice in perpetuum possidendas, percipiendas
in nostris redditibus ville nostre de Vindocino, singulis annis, vi-
deliçet in redditu de platea ubi venditur bladum, decem et sep-
tem libras, in festo beatap Mariée Magdalene, et in vigeria nostra
de Vindocino viginti libras, in festo Omnium Sanctorum subsé-
quent!, et in molendinis nostris ad pannos de Vindocino, quin-
376 CHARTES VFNDOMOISES
decim libras in festo resurrectionis Dominî subsequenti, et
tenebuntur bailli vi nostri de Vindocino, qui récipient redditus
supradictos, ponere plegios erga prœdictos fratres de Hubau-
deria qui pro tempore erunt, de dictis denariis, predictis termi-
minis, eisdem annis singulis persolvendis, pena dimidie marce
argenti adhibita dictis fra tribus persolvendae, pro qualibet sep-
timana elapsa post dictos terminos, velpost aliquem eorumdem.
si dicti baillivi defecerint in solucionibus supradictis vel in ali-
qua earumdem. Si vero dictos redditus nostros, supra quos
dicte quinquaginta et due libre dictis fratribus assignantur, ad
tantam diminutionem contigerit devenire quod dicte quinqua-
ginta et due libre, de illis dictis fratribus annuatim solvi non
possent, nos et heredes nostri tenemur dictis fratribus dictas
quinquaginta et duas libras annui redditus alibi assignare ad
utilitatem et securitatem ipsorum et domus sue de Hubauderia
supradicte. In cuius rei testimonium et munimen présentes lit-
teras dedimus dictis fratribus, sigilli nostri munimine reboratas.
Datum anno Domini M° CC°quadragesimo VIII, roense junii (1).
Arch. de la Préfecture du Mans. Original sur parchemin ; grande et
belle charte, sceau pendant à des lacs de soie blanche et rouge, perdu.
CCCLXII
Juillet 1248
Le fief de Mùndoubleau, que le comte de Vendôme tenait jus-
qu'alors de Vévêque de Chartres, relèvera désormais du roi de
France qui, en échange, donne au prélat la somme de mille
livres tournois et tout droit féodal sur les Roches VEvêque.
Omnibus présentes litteras inspecturis, Petrus, cornes Vindo-
cinensis, salutem in Domino. Notum facimus quod cum jamdu-
dum mota esset questio super feodum Montis Dupplelli (2) et
(1) « Petrus I, cornes Vindocinensis, sanctum Ludovicum ad tra as ma-
rina loca comitatus est, obiitque die XXIX martii 1249 » (Simon).
(2) En février 1620-1261, intervint un accord entre l'évèque de Chartres et
deux clercs Geoffroy* fils de Marguerite et de Bernard Portier, et Guillaume
de Mondoubleau pour une redevance de 4 muids de blé. (M**f 518$ h, 1. 182).
CHARfES VENDOMOISES 3^7
et pertinenciarum ipsius de quo nobilis vir Gaufridus vicecomes
•
Castridunensis fecerat, ut dicebatur, homagium clare memorie
régi Philippo, avo excellentissimi domini mei Ludovici Dei gra-
cia illustris Francie régis et postmodum inclite record a t ion i s régi
Ludovico predicti Ludovici régis genitori ac demum eidem Lu-
dovico modo régi Francie il lus tri, quod feodum ego Petrus cornes
Vindocinensis(l)admedejure pertineredicebametmetenere illud
in feodum a reverendo pâtre Matheo, Dei gratia Carnotensi epis-
copo, cum aliis que in feodum teneo ab eodem episcopo, et idem
Carnotensis episcopus et ego instanter peteremus a domino rege
quod michi comiti Vendocinensi redderet homagium supradic-
tum; tandem de voluntate et assensu nobilis viri domini mei Ka-
roli, Andegavensis et Cenomanensis comitis,et predicti episcopi
et capituli Carnotensis, et meo accedente consensu, super hiis
compositum est in hune modum ; videlicet quod dictus viceco-
mes Castridunensis et heredes sui castrum Montis Dupplelli
cum pertinentes de cetero tenebunt in feodum a dicto comité
Andegavensi et heredibus suis, ad cuius comitatum predictum
feodum pertinere dicebatur, et idem cornes Andegavensis et he-
redes sui prefatum feodum tenebunt a domino rege et heredibus
suis regibus Francie cum alio feodo quod tenet de domino rege, et
(1) Dans un acte de procédure entre le duc de Vendosmois, pair de
France, seigneur de Lavardin,... et l'église Saint-Julien de Tours, en 1527,
fut produite :
« La copie en parchemin, deuement collationnée à l'original, de certaine
lettre datée du moysde décembre l'an mil. IIe XLI1I1, par laquelle appert que
un nommé Pierre, comte de Vendosme, donna et concéda aux doyen, cha-
noines et chapitre de l'Eglise de Tours, soixante solz, monnoie lors cou*
rant, de rente, pour faire les anniversaires de Jehan, père dudit Pierre,
comte dudit Vendosme, et de Jehan, qui aussi feust comte dudit Vendosme
et fut thrésaurier en ladite église de Tours, et i celles rentes prendre par
lesdits demandeurs par chacun an à tousiours sur le péaige de Lavardin...
(Archives d'Indre-et-Loire, G. 82. — papier.)
Nous trouvons dans ces mêmes archives, H, 960, un acte daté du jeudi,
fête de saint Jude, apôtre (28 octobre) 1329, dont voici Yincipit :
n A tous ceulx qui cestes présentes lettres verront et orront, Jehan de
Vendosme, seigneur de la Chartre, chevalier. salut en Notre-Seigneur. Sachent
tuit que comme entre homme de bonne mémoire feu Pierre, iadis abbé du
moustier de Mons. Saint Julien de Tours, et le conuent diceluy lieu, d'une
part, et notre chier père et seigneur Mons. Geftroy de Vendosme, chevalier,
seigneur lors de la Chartre et nous, d'autre part. »
48
378 CflARTKS VENDOMOISÊS
dpmmusrexinrecompensationern juris quod me habere cjicebara
in predictis, michi comiti Vindocinensi dédit mille libras. Prédic-
tifs autem cornes A.ndegavensis ia recompensatioaem juris epis-
cppi et ecclesie Carnotensis quod in predicto feodo Montis Dup-
plelli se dicebant habere, voiuit et concessit quod villa que dicitur
Ruppes Episcopi, cum pertinentiis suis, que ego cornes Vindoci-
nensis a dicto comité Andegavepsi tenebam in feodum cum aliis
que teneoin feodum ab eodem comité, cédant in feodum predicti
episcopi Carnotensis imperpetuum, ita quod cornes Vindocinen-
çis et heredes mei dictam villam de Ruppibus cum pertinentes
semper de cetero tenearhus in feodo ab illo quicumque pro tem-
pore fuerit episcopus Carnotensis (1), cum aliis que teneo in feo-
dum, et ego de mandato predicti comitis Andegavensis, domini
piei, et de voluntate domini régis teneo et advoco dictam villam
de Ruppibus cum pertinentiis ab episcopo Carnotensi cum aliis
gue teneo in feodum ab eodem episcopo Carnotensi. Quam vil-
lam de Ruppibus cum pertinentiis tenebam in feodum a dicto
comité Andegavensi cum aliis que teneo ab eodem. In cujus rei
testimpnium et muaimen ego présentes litteras feci conscribi et
(1) Par suite de cet acte, les comtes de Vendôme firent hommage aux
évèques de Chartres de leur seigneurie des Roches l'Evèque : En voici
quelques témoignages : « Le mardy après la Trinité d'esté, 6* juin 1337, à
Saint-Cheron, Mons. Jehan, comte de Vendômes, faitfoyet hommage à M.l'E-
vesque de Chartres pour cause de son chastel des Roches l'Evesque. Près en»
M. Jehan Courboulain, chevalier et autres : {Bibliothèque Nationale, mss.
17033, f. 297 ; « extrait d'un petit livre d'hommages de l'évèché de Chartres). •
« Anno 1375, die veneris post Quasi modo, nobilis et potens vir dominus
J. de Borbonio, cornes Marctiie et de Vindocino, ad causam terre et castel-
lanie sue de Rupibus. (ibidem, f. 303). »
c Hommagia facta Rio in Christo patri ac domino Johanni episcopo
Carnotensi, dominus Johannes de Bourbon, cornes de Marchia. Vin-
docinensis, et de Castris, fecit horoagium atque fidem dicto Kdo patri
domino Johanni, episcopo Carnotensi, ratione terre sue et castellanie de
Ruppibus Episcopi. 1383, die 13 junii, presentibus nobilibus viris domino
Johanne de Vindocimo. domino de Foillet, domino Johanne de Vindocino
domino de Ferreria, Robertode Hongest, Johanne de Chateaumorant, domi-
no loci, Hustino le Baveux, Johanne de Malezet, militibus, et Johanne
Bouteville armigero, magistro hospicii domini de Marchia. {Ibidem, f. 335).
«Henry, roy de Navarre, duc de Vendùmois,rend «veu par Pierre H a bot, son
conseiller et maître des requêtes ordinaires et son procureur fiscal général
de Vendosmois, de la terre et seigneurie des Roches l'Evesque, le 5 février
1584 {Ibidem, f. 425). »
CHARTES VENDOMOISES 379
sigillimei impressione muniri. Actum anno Domini M°CCXL°
octavo, mensejulio.
Bibliothèque Nationale, mss 10096, ou Cartulaire noir, f. XIIII ; Bibl de
Chartres, mss. 1138, f. XXXI II -36; ce manuscrit porte par erreur la
date de 1158.
Cette charte fut éditée par tous les ayants droit en termes iden-
tiques, mufatis ma tandis, — a) par le roi Louis, sous la date de juin
1248 (Mss. 10096, f. XIII v° et XV, Cartulaire de Notre-Dame de Chartres,
ch. CCXCI1), — b) par Charles, duc d'Anjou, comte de Provence, fils
du roi, juin 1248 (Mss. 10096, f. XIII v*). — c) par Mathieu, évêque de
Chartres, qui y avait un intérêt considérable, puisque le comte de
Vendôme, son fidèle, fidelis nos ter. reconnaît officiellement tenir « a
nobis episcopo Carnotensi », le fief de Mondoubleau, et fait le même
aveu pour les Roches-l'Evêque : « quod cornes Vindocinensis et here-
des sui semper de cetero teneant dictam villam de Rupibus, cum
pertinentiis, ab illo, quicumque pro te m pore fuerit episcopus Carno-
tensis, cum aliis quae idem cornes Vindocinensis tenet in feodum ab
episcopo Carnotensi. » (Teulet, Layettes du Trésor des Chartes, III, p. 37,
n* 3687 ; Archives nationales, J. 172, n° 15, scellé en cire blanche sur
double queue du sceau de Mathieu des Champs, évêque de Chartres
(Douet d'Arcq, n° 6571), — d) par le doyen et le Chapitre de Chartres
(Archives nationales. J. 172, n° 15 bis).
CCCLXIII
1250, janvier.
Accord par lequel le curé de Romilly percevra, comme augmenta-
tion prescrite par la constitution de Lafran, un muid de blé
sur les grosses dîmes des moniales de Saint-Avit en plus des
deux qu'il percevait déjà.
M. (1) miseratione divina Carnotensis episcopus, uni versis pré-
sentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Noverint uni-
versi quod cum contentio seu controversia esset inter Herveum,
presbyterum et personam ecclesie de Romilliaco, ex una parte,
et abbatissam etconventum Sancti Aviti de Castriduno, ex altéra,
super eo quod idem presbyter petebat, nomine ecclesie sue de
(1) Mathieu des Champs, évêque de Chartres, 1247-1259.
380 CHARTES VENDOMOISES
Romilliaco,abeisdem monialibus,secundumconstitutionem Late-
ranensis concilia beneficium suum augmentari, eo quod dicte mo-
niales in eadem ecclesia de Romilliaco jus patronatus habebant,
tandem dictus presbyter, ex una parte, et Johannes presbyter,
procurator dictarum monialium, babens potestatem compromit-
tendi et componendi nomme dictarum monialium, ex altéra, su-
per premissis composuerunt, mediante officiait nostro, in hune
modum videlicet quod dictus procurator, nomine dictarum mo •
nialium, voluitet concessit quod dictus presbyter de Romilliaco,
et successores ejus in dieta ecclesia de Romilliaco, habeant et
percipiant, pro augmentatione beneficii predicti, singulis annis ex
nunc in futurum, in decimis grossis quas percipiunt dicte monia-
les infra metas dicte parrochie, unum modium bladi ultra duos
modios quos in dictis decimis percipiebat dictus presbyter antea
et habebat, salvis nichilominus eidem presbytero et ejus succès-
soribus in eadem ecclesia omnibus hiis que idem presbyter no-
mine dicte ecclesie possidebat tempore compromissionis supra -
dicte. Prenominatus vero presbyter coram nobis tam supradic-
tam abbatiam quam moniales pro dicto beneficii supplemento
quitavit amicabiliter. Istam autem compositionem volumus et
laudamus et ut in pristinum inconcussa remaneret, presentem
pagina m fecimus sigilli nostri munimine roborari. Datum anno
Domini M0 CC° quinquagesimo, mense januario.
Société Du noise, Car lui. Mss. de Saint- Avit^ n° 152.
CCCLXIV
Avril 1250.
Vente aux religieux de Marmoutier du moulin du Sentier.
DE MOLEND1NO DE SeMITARIO
Universis présentes litteras inspecturis, officialis curie Turo-
nensis, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presentîa
constituti Michael Bardet, Petronilla ejus uxor, Sancius du Vi-
gniau, Benedicta ejus uxor, Herenburgis de Malo Campo, vidua,
CHARTES VENDOMOISES â81
et Petronilla filia defuncti Garini de Codra, confessi fuerunt in
jure coram nobis se vendidisse religiosis viris abbati et conven-
tui Majoris Monasterii quicquid juris, possessionis, proprietatis
et dominii habebant et habere poterant in molendino de Semi-
tario, Carnotensis diocesis, et in rébus aiiis sitis ex parte priora-
tus dicti loci inter cheminum de subtus crucem et plaissiacum
monachorum et quod habebant in prato quod vocatur pratum
de Motaio il I i molendino contiguum, et tenuerunt se de precio
rerum predictarum pro pagatis omnino,et fidem dederunt quod
contra venditionem predictam per se nec per aiios ratione mari-
tagii nec dotis seu cujuscumque donationis propter nuptias eis
facte aut cujuslibet rei alterius de cetero non venient. In cujus
rei testimonium présentes litteras dedimus dictis abbati et con-
ventui de consensu omnium predictorum sigillatas sigillo cuHe
Turonensis.Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo, mense
aprili.
Arch. d'Eure-et-Loir. Original en parchemin.
CCCLXV
1250.
Accord entre l'abbé de Saint-Julien Jeanne comtesse de Ven-
dôme, et son fils Boucfiard, sur la justice de Beaumont la
Chartre.
Universis présentes litteras inspecturis vel audituris, Johan-
nes archidiaconus transligerensis et Gaufridus archipresbiter
Turonensis, salutem in Domino. Noverint universi quod cum.
contentio verteretur inter religiosos viros abbatem et conventum
Sancti Juliani Turonensis, ex una parte, et nobilem dominam Jo-
hannam, comitissam Vindocinensem, ex altéra, super, justicia
territorii prioratus de Bellomonte juxta Cartam, Cenomanensis
diocesis, quam justicia m dicti abbaset conventus ad se dicebant
totaliter pertinere, dicta comitissa in contrarium asserente die-
tam justiciam totaliter ad se et heredes suos pertinere ; tandem
1
382 CHARTES VENDOMOISES
de bonorum virorum consilio, dicti abbas et conventus et dicta
comitissa pro se et Burchardo (1) filio suo et herede présente et
consentiente, gratanter compromiserunt in nos et promiserunt,
sub pena centum librarum currentis monete a parte resiliente a
dicto seu arbitrio nostro parti observanti dictum nostrum seu
arbitrium intègre persolvenda, quod quidquid super dicta con-
tencione. pace vel judicio statueremus seu ordinaremus, alte et
basse, perpetuo inviolabiliter observarent et tenerent. Nos vero
tam per testes bine inde productos quam alias prout melius
potuimus, veritate super contentione predicta diligenter inqui-
sita, communicato bonorum virorum consilio, dictum nostrum
protulimus in hune modum, videlicet quod tota alta justicia,
dicti territorii et pertinencie dicte comitisse et ejus here-
dibus quiète et pacifice in perpetuum remanebunt, et tota
vigeria predicti territorii et pertinence et quelibet alia justicia,
prêter altam et ejus pertinentias, dictis abbati et conventui libère
et quiète remanebunt explectanda in territorio supradicto et alibi,
sicut viderint expedire, salvis ta m en aliis juribus et consuetu-
dinibus tam dictis abbati et conventui quam dicte comitisse et
suis heredibus percipiendis, habendis et explectandis ab eisdem,
sicut habere, explectare et percipere ab antiquo consueverint.
Istud autem dictum nostrum injunximus utrique parti et suis
successoribus et heredibus sub pena predicta in perpetuum ob-
servandum et tenendum, cui dicto seu arbitrio nostro dicte partes
et dictus Burchardusacquieverunt', se et heredes suos et succès-
sores ad inviolabilem observacionem dicti seu arbitrii nostri
supradicti in perpetuum obligantes. In cujus rei memoria, ad pe-
ticionem partium predictarum,presentibus litteris una cum si-
gillo prefate comitisse pro se et Burchardo filio suo sigilla nostra
duximus apponenda in testimonium veritatis. Actum anno Do-
mini millesimo ducentesimo quinquagesimo.
Arch. d Indre-et-Loire, H. 479, parchemin, sceaux perdus.
(1) Jeanne de Mayenne, dame de la Chartre sur le Loir, fille de Juhel III,
seigneur de Mayenne et de Gervaise de Vitré, semble agir ici comme tutrice
de son fils Bouchard, après la mort du comte Pierre 1*'.
En tous cas, Bouchard agit bien en sa qualité de comte de Vendôme,
CHARTES VENDOMOISES 383
CCCLXVI
Février 1250
Lettres de Jean de Courcelles qui autorisa le don de Thomas de
Liste , prêtre de Linières et chanoine de Sdint-Georges} de
8 sextrées de terre sises à Linières, en son fief.
Inventaire des titres de la Maison- Dieu de Vendôme, n° 22.
CCCLXVII
1252
Confirmation par Mathilde de Fréteval de V hommage
quelle cl jU au comte de Blois.
Universis présentes litteras inspecturis, Mathildis nobilis
mulier vidua, domina Fractevallis (1), salutem in Domino. No-
verint universi quod ego teneo et adopto castellum Fractevallis
cum omnibus pertinentiis infeodo a nobili viro comité Blesensi,
et antecessores mei tenuerunt similiter in feodo hgio et de dicto
castello et de omnibus pertinentiis parata sum stare juri de om-
nibus de me conquerentibus coram nobili viro comité Blesensi
domino meo supradicto, et semper steti juri coram ipso quamdiu
dictum castellum cum omnibus pertinentiis teniii de dicto cas-
quand il est témoin à Saumur le 21 mars 1250, N. S. 1251, des statuts dressés
par Charles, fils du roi de France, comte d'Anjou, et de Provence au sujet
des avocats : Burchardus, cornes Vindocinensis. (Arc h. Nationales, J, 178.
Trésor des Layettes des Chartes, III. p. 119.)
(1) Mathilde de Fréteval, avait alors la tutelle de son fils Nivelon qui, en
mars 1253,approuve et confirme une vente faite au Chapitre de Chartres par
Guillaume de Chesnay, de redevances féodales à Arnoul de Barjouville,
chanoine de Chartres et camérierde l'Evèque. » (Bibl. Nationale, mss. 10096,
p. 307).
Ysabelle, femme de Guillaume Beroart, chevalier, approuva également cet
acte, ainsi que son mari. Cette Ysabelle ne serait-elle point la sœur de Ni-
velon, dont nous n'avions pas encore pu relever l'alliance? En octobre 1255,
Nivelon approuvait encore la vente d'une rente sise à Barjouville, par le
chevalier Jean de Corteil à Arnoul de. Barjouville, chanoine de Chartres.
984 CHARTES VENDOMOISES
tello et de omnibus pertinentiis ad dictum castellum, et anteces
sores mei similiter. Datum anno Domini M0 CC° L° secundo.
Bibl. Nationale, mss. 10108. fol. 28 2°. Publié dans le Bulletin de la So-
ciété Danoise, 1889, t. VI, p 160.
CCCLXVIII
I
1252, août.
Mathieu, évèque de Chartres, réduit à 100 sous le droit de pro-
curation que devront lui payer les chanoines de Saint-Georges
de Vendôme.
Universis présentes litteras inspecturis, Matheus, miseratione
divina Carnotensis episcopus, salutem in Domino. Noverit uni-
versitas vestra quod nos paupertatem ecclesie et canonicorum
beati Georgii de Vindocino et aliorum beneficiatorum in eadem
ecclesia considérantes, volumus et concédimus quod canonici
ejusdem ecclesie et alii bénéficiât! in eadem nobis vel succès sori-
bus nostris semel in anno tantum centum solidos Turonenses
pro procuratione reddere teneantur, cum ad dictam ecclesiam
causa visitandi accedere nos continget. Nec nos seu successores
nostri ab eis amplius pro dicta procuratione petere valeamus. In
cujus rei testimonium et munimen dictis canonicis et aliis béné-
ficiais présentes litteras dedimus sigilli nostri munimine robora-
tas. Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
secundo, mense augusti (1).
Bibl. de Chartres, mss. 1138 (Livre blanc du Chapitre) f. XVIII v°
î= 21".
(1) Le doyen et le chapitre de Chartres approuvèrent cette concession de
l'évèque. mais firent réserve pour le droit de l'archidiacre de Vendôme :
« unanimiter approbamus, salva nichilominua procuratione venerabilis viri
archidiaconi Vindocinensis. » (Ibidem, f. XVIII, v* 21 v°)*
CHARTES VENDOMOISES 385
CCCLX1X
1253, mars.
Les chanoines de la collégiale Saint-Georges font abandon aux
religieux de Fontaines les Blanches de tout droit sur leur
homme libre A Vendôme.
Universis présentes litteras inspecturis, Herricus, capicerius
ecclesie Bèati Georgii de Vindocino, salutem in Domino Noverit
universitas vestra nos in bona pace dimisisse et diligenter con-
cessisse abbati et conventui abbacie de Fontanis in Turonia, Cis-
terciensis ordinis, libertatem cujusdam hominis de Vindocino
quam abeis petebamus et habere volebamus, ea videlicet ratione
quod tenemus a dictis abbate et conventu domos et rupem in vi*
co firmato et vineas ; ita videlicet quod in libertate dicti hominis
nihil de cetero reclamabimus nec per nos vel per alios faciemus
reclamare. Imo dictis abbati et conventui dicta libertas libéra re-
manebit.Item volumusquoddomus et rupissite in vico firmato (1),
sicut se possident, con pertinences suis et eraendationibus ibi per
nos factis, salvis tamen nobis adquisitis et adquirendis, mobilibus
que in tempore obitus nostri ibi poterunt inveniri, de quibus ad
voluntatem nostram poterimusordinare et tote vinee quasab eis-
dem tenemus, sicut Gaufridus dictus Ruffus antecessor noster
tenebit, dictis abbati et conventui per decessum nostrum rema-
neant libère et quiète, et sine contradictione aliqua exinde de ce-
tero facienda. Et ut hec firmiter et immobiliter in posterum va-
leant observari, nos dictis abbati et conventui litteras nostras
tradidimus sigillo nostro confirmatas. Datum anno Domini M°
CC° quinquagesimo tercio, in mense marcio.
Arch. départ. d'Eure-et-Loir, G. 316, était scellé sur double queue en
parchemin.
(1) Vie us firmalat, la rue fortifié*, ou rue Ferme»
49
386 CHARTES VESDOadOISES
CCCLXX
J254, 4 août.
Guillaume, fils de Guillaume de Rougemont, reconnaît les droits
du Chapitre du Mans sur la dîme de Saint-Quentin.
Cum capitulum Cenomanense in jure peteret coram nobis a
Guillelmo de Rubeomonte, milite, omne jus et possessionem que
in tractu décime parrochie Sanctî Quintini de Varenna habebat
et habere poterat, ex eo quod ipse miles vendiderat eidem capi-
tulo decimam quam habebat in dicta parrochia, cum omnibus
pertinentibus ad eamdem, tandem Guillelmus, filius dicti militis,
pro ipso comparens in jure et obligans se ad penam quinquaginta
solidorum Turonensium, de rato, recognovit predicta vera esse,
et dimisit et quittavit, pro patri suo, capitulo supradicto quidquid
uris sive possessionis habebat et habere poterat, quoquo modo,
in tractu superius nominato, et pertinentibus ad eumdem.
Datum die martis post festum beati Pétri ad vincula, quo die
premissas dimissiones et quitacionem observandas adjudicavi-
mus et tenendas, anno Domini M° CC° quinquagesimo quarto.
Liber Albus Cenomanensis, p. 15i, n° CGLVI.
CCCLXXI
J255
Mathieu, évêquede Chartres, réduit à 4 livres tournois le droit
annuel de V église Saint-Lubin de Vendôme, à cause de sa pau-
vreté notoire.
Universis présentes litteras inspecturis, Matheus, miseratione
divina episcopus Carnotensis, salutem in Domino. Noverit
universitas vestra quod nos paupertatem ecclesie Sancti Leobini
de Vindocino considérantes, volumus et concedimus quod prior
CHARTES VENDOMOISE-f 387
i
f
dicte ecclesie nobis et successoribus nostris semel in anno tan-
tum quatuor libras Turonensium pro procuratione reddere te-
neatur, cum ad dictam ecclesiam causa visitandi accedere nos
continget, nec nos seu successores nostri a dicto priore prêter
istam summaxp aliquid pro procuratione petere valeamus. In
cuius rei testîmonium presentibus litteris sigillum nostrum
duximus apponendum. Datum anno Domini millesimo ducente-
simo quinquagesimo quinto, mense novembri (i).
Bibl. de Chartres, mss. 1138, f. XVIII = 21. — Bibl. Nationale, mss.
17033, f. 283 « extrait d'un manuscrit in-folio, gardé au trésor de
FEvêché de Chartres, dit le Livre Noir. »
CCCLXXII
La recognoissance de la rente que misires Jehan de Vendosme et
sa femme firent au conte de tôt lor bois quil auoient en Bo~
loigne.
Gie Johan de Vendosme (2), chevalier, et Aalez, ma femme,
fomes assauoir a toz ceux qui uerront cèstes présentes lettres,
que nos auons uendu a toz iors mes et quité a noble home a mon
segnor Iohan de Chastellon,contede Blois et segnor d'Auesnes et
à ses hoirs, tôt nostre bois que nos auions en la forest de Boloigne,
ou len conte set uinz arpenz de bois et tôt le herberiage et les
apartenances qui sont assises dedenz ceus set uinz arpens de bois,
et tote la chace et la beste morte que nous auions en la fo-
rest de Boloigne (3) au conte desus nomé et tote la segnorie et la
ioustice. Et l'autre droiture que nos auions ou poions auoir en
totes les choses desus nomées, por III<= Hures de tornois que li
cuens desus nomé nous a poié en deniers nombrez. Et por X
(1) Le chapitre de Chartres approuva cette concession à la même date.
(Bibl. de Chartres, mss. 1138. f. XVU1 = 21).
(2) Ce Jean de Vendôme est sans doute le 2* fils du comte Pierre l*r. Il
possédait ce bois dans la forêt de Boulogne sans doute du fait de sa femme
Alix, dont nous ignorons la famille.
(3) La Forêt de Boulogne, sur les confins du Blésois et delà Sologne ; c'est
dans cette foret qu'a été taillé le parc de Chambord ; elle comprenait les
forets de Saint-Solemne, de Russy, etc.
388 CHARTES VENDOMOISES
Hures de rente chascua an que le cuens deuant dit nos a assiné a
prendre et a auoir a nous etnoz hoirs cbascun an es rentes et en
lissue dou for (1) de Uienne. Des queles X Hures de rente nos
en sommes en la foi dou conte desus noané. et les tenomes en fié
de li ensemblement auesques noz autres fiez. Et en somes tenuz
et nos et noz hoirs de fere homage au conte desus nomé, totes les
foiz que homage i auendra des ores mes a lui et a ses hoirs, et
garantirons autresint nos et noz hoirs par la vente desus nomée
et par les X livres de rente desus nomées les fiez que nos garan-
tission par deuant por les choses que nos auons vendues et
quitées, si cum il est ci-desus deuisé. Et li cuens desus nomé et
si hoir sunt tenu de garantir contre toz à nos et a noz hoirs les
X liures de rente desus nomées. Et uoust et otrea li cuens desus
nomé, que Agnes, demme de Coliers, tienge telepartie comme elle
a ou bois de Boloigne de nos et de noz hoirs ausint comme deuant.
Et si a promis et est tenuz li cuens desus nomé lui et si hoirs a
fere garder et défendre a noz et a noz hoirs sa garenne de Uienne.
Et nos et noz hoirs i aurons nostre chace en icelle garenne, au
lieure et au conin, au gopil et au fesant, et à la perd riz, et a totes
autres bestes menues, et a toz oiseaus menors de ceus desus
nomez, a prendre ou a fere prendre par nos ou par noz genz de
nostre pain et de nostre uin, ou par celi qui gardera nostre terre
de Uienne,o leuriers et o chiens, et o raiseos, et o furet et o autres
engins, corne nos les porrons prendre. Et totes cestes choses, si
si cum elles sunt ci sus de deuisées, et chascune par soi que nos
auons uendues et quitées au conte dessus nomé et a ses hoirs,
somes tenuz nos et noz hoirs a garentir et a défendre et a déli-
vrer au devant dit conte et a ses hoirs contre toz, ne encontre
désormais ne vendrons. Et que ce soit ferme chose et estable
nos en donnons au deuant dit conte et à ses hoirs de ceste chose
cestes présentes lettres saellées de nos séaus. Ce fut fet en l'an
de l'incarnation nostre Segnor mil CC L cinc, le mois de dé*
cembre.
Cartul. de la chambre des comptes, mss. lût 08, charte 75, f. 89.
(1) Forum, fors-bourg.
CHARTES VENDOMOISES 389
CCCLXXIII
Vente de la vigne de Beauvoir au prieuré de la Fosse-Poudrière
à Lava rd in.
De Acquisitione fove^e pulverose(I)
i256
Universis présentes litteras inspecturis, Robert us decanus de
Troo salutem in Domino. Noveritis quod Petrus Mai\geir et Pe-
tronilla, ejus uxor, injure coram nobis constitutif recognoverunt
se vendidisse priori de Fovea Pulverosa, scilicet Petro, condarn
abbati Beati-Georgii de Nemore, tria quarteria vinee, que vinea
de Pulcro-Visu nuncupata, sita in parocbia de Lavardino, in
feodo Guillelmi Greelini, militis, pro centum et octo solidos
currentis monete, de quibus coram nobis se tenuerunt pro paga-
tis. Hanc autem vendicionem voluerunt expresse dictus Petrus
et Petronilla, ejus uxor, volentes et concedentes quod prior pre-
dictus nec successores sui, quicumque eidetn succédât in dicto
prioratu, sive ecclesiastica persona sive a lia, non possit cogi per
superiores suos ad ponendum dictam vineam extra manum suam
vel extra dictum prioratum de Fovea Pulverosa, et quod de ce-
tera dictus prior vel successores ejus hanc dictam vineam pacifi-
ée in perpetuum possiderent. Insuper dictam venditionem ratam
et gratam habentes fidem in manu nostra prestiterunt, etc.
obligantes, etc. présentes litteras dedimus sigillinostri munimine
reboratas. Datum die martis post Isti sunt die s, anno Domini
M° CC' quinquagesimo sexto.
Archives de Loir-et-Cher, parchemin muni d'une double queue en
parchemin.
(1) Au dos on lit : «acquisition du clos de vignes de Fosse Poudrière. »
— Il y avait là une chapelle Saint-Eloy, dépendant de l'abbaye de Saint-
Georges -des- Bois.
390 CHARTES VENDOMOISES
CCCLXXIV
Août 1256
Sentence arbitrale au sujet des redevances des tenanciers dellour-
sayy entre Vabbesse de Saint- A vit et Guillaume de Monher-
ville.
Universis présentes litteras inspecturis, Isembardus de Sancto
Deodato, castellanus Castriduni, salutem in Domino. Noveritis
quod cum contentio verteretur, coram castellano Castriduni, in-
ter abbatissam et conventum Sancti-Aviti, juxta Castridunum
et bospites ipsarum monialium xnanentes in feodo de Burseio
ex una parte, et Guillelmum de Monhervilla, armigerum, ex al
tera, super hoc videlicet quod dicte moniales proponebant et di
cebant... quod quicumque hospitatus erat sive de novo hospita-
batur in feodo de Burseio, undecumque veniret, et ibi faciebat
hospitium, erat hospes et censuarius dictarum monialium et te*
nebatur eisdem reddere omnes reddibitiones et costumas, ut rus-
tici, et quicumque habebat terram in terragio dicti Guillilmi di-
midium arpentum terre, in qua dictus Guillelmus suum terra-
gium habebat. et ibi se poterat hospitari, et erat hospes dictarum
monialium, et illud dimidium arpentum ab ipsis monialibus ad
censum quatuor denariorum tenebat, et sic usitatum et observa-
tum fuerat a longo tempore retroacto ; et super hoc quod dicti
hospites conquerebantur de dicto Guillelmo, quod ipse G. arbo-
res sciderat, quod facere non poterat nec debebat, imo in dictis
plesseiacis nichil juris haberet prêter censum suum, dicto G. in
contrarium asserente. Dicebant etiam dicti hospites quod dictis
plesseiacis uti poterant ad calfagium suum de nemore mortuo et
de vivo ad omnes alios suos usus, calfagio pretermisso. Tandem
predicte partes injure constitute super dictis contentionibus in
nobiles viros Hubertum dictum Ruffum et Hugonem de Sancto
Agilo milites compromiserunt, promittentes sub pena quinqua-
ginta librarum hinc inde apposita se tenereet inviolabiliter obser-
CHARTES VENDOMOISES 391
vare quidquid predicti duo arbitri super dictis contentionibus
pace vel judicio terminarent. Fuit autem in dicto compromisso
appositum quod si duo arbitri non possent in unam sententiam
concordare, ad castellanum Castriduni... suamdiscordiamaspor-
tarent.... Cum autem dicti arbitri... non possent terminare... ad
nos suam discordiam... retulerunt. Nos autem... habito bonorum
virorum consilio... nos tram sententiam protulimus in hune mo-
dum, videlicet quod quicumque se hospitabatur seu de novo sive
de veteri in feodo de Burseio... esset hospes et censuarius dicta-
rum monialium et posset capere et habere dimidium arpentum
de terra in qua dictus G. suum habet terragium, nec dictus G.
poterit contradicere, et illud dimidium arpentum tenebit a dictis
moniali bus ad censum quatuor denariorum ... Si tamen dictum
hospitium destruatur aliquo casu et ad culturam redigatur, dic-
tus G. ibi habebit terragium suum sicut prius, et dictum hospi-
tium dictis monialibus remanebit. Insuper omnes hospites, in
dicto feodo commorantes, omnes reddibitiones et costumas, ut
rustici, dictis monialibus reddere tenebuntur. Deffinimus etiam
quod dicti hospites dictis plesseiacis uti poterant de nemore mor-
tuo ad calfagium suum, et de vivo ad omnes alios suos usus, cal-
fagio pretermisso, nec de dictis plesseiacis aliquid poterunt ven-
dere... nec dictus G. in dictis plesseiacis nichil potest scindere. .
Nos autem ad futuram rei memoriam... presentibus (litteris si-
gillum nostrum) duximus apponendum. Datum anno Domini
M° CC° L° sexto, mense augusti (i).
Société Danoise, Cariai Mts. de Saint- Avit, n° 157.
(1) Dix ans plus tard, en mars 1266, le même châtelain, Isembard de
Saint-Dié, dut rappeler ces usages reconnus à l'occasion de nouvelles diffi-
cultés soulevées par le même chevalier Guillaume « Guillelmus miles et do-
minus de Monhervilla » (Ibidem, n* 165).
Vers 1449, Isabeau de Monbourchez, abbesse de Saint-Avit, donnait à bail
le moulin de Lasseron, sur la rivière de Grene, paroisse de Boursay.
392 CHARTES VENDOMOISES
CCCLXXV
Octobre 1256
Renault, seigneur de Lisle, confirme le don de son père et de son
oncle à V abbaye de Gatines.
Ge Renaut, sire de Lile (1), chevalier, vicuens de Blois, fas
savoir, que ge sui tenuz et promeiten bonne foi àfeire confirmer
et otroier a Joufroi, mon frère, en tel manière comme ge loi con-
firmée, l'aumosne que feu Joufroi de Lile, mon père, et feu Re-
naut de Lile, son frère, ont faite à Dé (Dieu) et as chanoines
notre dame de Gastineate, de diz souz de rente chascun an à
prendre et à av.oir de ceox chanoines en noz rentes de Blois à la
feire de Blois, et ce fut donné en Tan de l'Incarnation nostre
Seignor mil et deux cens et cinquante scis, ou mois de octouure.
Archiv. départ, de Loir-et-Cher.
CCCLXXVI
Novembre 1256
Prêt par le prieuré de la Hubaudière au prieuré des
Bons-Hommes d' Au thon.
Universis présentes litteras inspecturis, frater Itherius, hu-
milis prior ordinis Grandimontensis, salutem in Domino. No-
verit universitas vestra quod frater G. corrector domus de
Hubauderia, tradidit mutuo correctori domus de Auton, sexa-
ginta libras Turonenses, ad implicandum in quadam medietaria
sita apud Bonvilla. quam fratres dicte domus de Auton adqui-
sierunt, quas corrector qui pro tempore fuerit in domo de Auton,
(1) En 1362 Colin de Lisle et Berthe, sa femme, possédaient le fief des
Perles, à Vendôme, relevant de Court iras.
CHARTES VKNDC MOÏSES 393
tenetur restituere correctori qui pro tempore fuerit in dicta domo
de Hubauderia, alioquin idem corrector de Hubauderia percipiet
communiter cum correctore qui pro* tempore fuerit in domo de
Quercu-Galonis, qui sitniliter ad dictam medietariam adqui-
rendam mutuum fecit eidem domui de Auton (1). fructus terre
medietarie quousque dictis correctoribus de Hubauderia et de
Quercu Galonis(2) de dicto suo mutuo sibi factum fuerit plenarie
gratum suum. In cujus rei testimonium presentibus litterîs si-
gillum nostrum duximus apponendum. Datum anno Domini
M0 CC° L* sexto, mense novembris (3).
Archives de la Sarthe, parchemin, sceau perdu. Bulletin de la Société
Arch. da Vendômois, 1893, p. 50.
CCCLXXVII
%
1256, 22 décembre.
Vente par Philippe de Poncé et Agathe, son épouse, au chapitre
du Mans de la dîme de Couture pour sept livres tournois.
LlTTERiE CUJUSDAM DECIME IN PARROCHIA DE CULTURIS.
Universià, etc , officialis Cenomensist etc. Noveritis quod in
nostra presentia constitutus Philippus de Poncaio, miles, ven- '
didit in jure coram nobis, venerabilibus viris decano et capitulo
Cenomanensi decimam suam seu fructus décime quam percipie-
bat in parrocbia de Culturis, et omne jus et omnem actionem et
(1) Cf. La Sicotièrc, Orne Archéologique, p. 118 : * Prieuré situé à Authon,
Eure-et-Loir, dit des Bons-Hommes, réuni dans la suite à celui de Chêne-
Galon.
(2) Prieuré de l'ordre de Grandmont, situé dans la paroisse dEperrais,
canton de Pervenchères (Orne). — (La Sicotière, i7>id., p. 117).
(3) Vers la même époque, en 1232 et 125'é, la Hubaudière achetait une
rente de 10 septiers de blé sur le moulin de Félix à Mer, de Jean Gamde-
bert, clerc de Suèvres, et de Marguerite son épouse, et d'un muid de blé de
Geoffroy Lozay et d'Eremburge, sa femme, par actes passés devant Eudes,
doyen de Blors. {Ibidem, p. 49.)
50
394 CHARTES VENDOMOISES
proprietatem et possessionem, que habebat in dicta décima cum
fructibus ejusdem traristulit omnino in decanum et capitulum
supradictos. Et est facta dicta venditio pro septem libris Turo-
nensibus dicto militi coram nobis in jure intègre solutis, danti
fidem in manu nostra quod ipse hujusmodi vendicionem libera-
bit et garantizabit dictis decano et capitulo, contra omnes, quan-
tum jus dictabit, ad hoc se et heredes suos obligando. Preterea,
domina Agatha uxordicti miiitis, tenetur fide prestita corporali
quod in dicta décima et fructibus ejusdem nihil de cetero jrecla-
mabit. Nos vero predicta adjudicamus tenenda et ea sigillo curie
Cenomanensis fecimus sigillari ; in testimonium veritatis. Da-
tum anno Domini M0 CC° quinquagesimo sexto, die veneris ante
nativitatem Domini.
Liber Albus Cenom., p. 415, n° DCLXXXVI.
CCCLXXVIII
Janvier 1256, N. S. 1257.
Accord au sujet de plusieurs taillis sis à Villemalin, près des
taillis des moines de Vendôme, et du chemin de Vendôme à
M alignas y en présence de Jean, châtelain de Vendôme, etc.
Omnibus présentes litteras inspecturis Stephanus de Batpau-
mes, miles, salutem in Domino. Noverint universi quod cum in-
terme et uxorem meam, ex una parte, et religiosos viros abbatem
et conventum de Fontanis in Turonia, Cisterciensis ordinis, ex
altéra, contentio verteretur super quibusdam brociis ante do-
mum dictorum abbatis et conventus, que Incrementum nuncu-
patur, sitis, quasnostras esse asserebamus.. .. tandem médian te
bonorum virorum consilio. . apposite fuerunt mete inter bro-
das meas et brocias dictorum abbatis et conventus, ita quod a
meta quadam que est in fine fossatorum brocias dictorum abbatis
et conventus et brocias monachorum de Vindocino... sicut se pro-
CHARTES VRNDOMOISES 395
portant mete de novo apposite, ad aliam metam veterem juxta
semitam quaradam per quamitur de Béton apud Villamalein(l)...
et îterum... juxta viam per quam itur de Vindocinio apud Mali
gneis... omnes brocie erunt monachorum... Huic paci présentes
fuerunt videlicet ego Stephanus de Batpaumes, miles, Henricus
frater meus,Hardoinusde Oschetis milites, Johannes, castellanu*
Vindocinensis de assensu et voluntate Johanne uxoris mee....
Datum anno Domini M* CC° quinquagesimo sexto, mense ja-
nuario.
Arch. d'Indre-et-Loire, H. 113, parchemin.
CCCLXXIX
1256, N. S. 4257, 10 mars.
Pierre des Haye s fait abandon à Véglise de Fontaines en Beauce,
des droits quil avait sur les dîmes de cette paroisse pour 97 livres .
tournois ; avec le consentement de Guillaume de la Flotte.
De décima dePontibus.
Universis présentes litteras inspecturis, officialis Cenomanen-
sis, salutem in Domino. Noveritis quod Petrus de Sepibus, miles,
in nbstra presentia constitutus, monitus eciam ut sextam par-
tent magne décime de parrochia de Fontibus, tam bladi quam vini
et sex sextaria siliginis super alia sexta parte quam ibidem pre-
cipit capitulum Cenofnanense, necnon unum tractum et terçiam 9
partem triturationum et quartam partem palearum dicte deci
me, cum homagio sibi debito ab heredibus Biheron et aliis per-
tinences, que omnia idem Petrus et antecessores sui tenuerant
et perceperant ab antiquo, ecclesie parrochiali dimitteret, nec
ad hoc induci aliquo modo posset, ipsam decimam cum tractu et
omnibus aliis supradictis capitulo Cenomanensis ecclesie, de vo-
(1) Il y avait à Villemalin deux fermes, l'une à La Trinité, l'autre à Fon-
taine-les-Blanches ; c'est sans doute cette dernière que les moines de Fon-
taines appelèrent d'abord simplement Incrementum, l'Accroissement et qui
antérieurement s'appelait Gutta. (Voir plus haut, ch. CLXII.)
396 CHARTES VBNDOMOISES
luntate et consensu Guidonis, rectoris tune ecclesie de Fontibus,
*
dimisitet in perpetuum assignavit. Pro cujusmodi dimissione
et assignacione recepit idem Petrus et habuit quatuor viginti et
decem et septem libras Turonenses in pecunia numerata, quam
pecuniam recognovit injure coram nobis se récépissé, et prout
dictum est, habuisse, renuncians, etc. Ipse vero Petrus juravit
coram nobis quod per se vel per alium ullo contra predictam
assignationem veniret modo. Obligavitetiam se, etc. GuiUelmus
vero de Flota, miles, coram nobis injure constitutus, a quo dic-
tus Petrus dictam decimam tenebat, ut ipsi ambo coram nobis
recognoverunt, dictam assignacionem et dimissionem ipsius
décime voluit et concessit et totam et firmam habuit, et sigil-
lum suum presentibus litteris apposuit, in signum concessionis.
Nos vero hec omnia, ad peticionem dictorum Pétri et Guillelmi
militum,adjudicavimus tenenda et fideliter observanda. In cujus
rei festimonium presentibus litteris apposuit dictus Petrus si-
gillum suum et nos eas sigillo curie Cenomanensis fecimus si-
gillari. Datum die sabbati post Reminiscere anno Domini M°CC°
L° sexto, mensemartio(l).
Liber Albus Cenomanensis, p. 17*, N° CCXCII et p. 422, N° DCC. '
CCCLXXX
1250. N. S. 1257, mars avant Pâques.
Guy, chanoine et curé de Fontaines en Bcauce% prend à ferme
les dîmes de la paroisse. pour dix livres tournois.
De Eodem
Universis présentes litteras inspecturis, officialis Cenomanen-
sis, salutem in Domino. Noverint uni versi quod Guido, canonicus
et rector ecclesie de Fontibus, a virïs venerabilibus et discretis
(1) A la même date, Mathilde, femme de Pierre des Hayes « Matbildis
uxor Petride Sepibus », approuva l'abandon fait par son mari et déclara ne
pas s'y opposer « no mi ne dotalicii, vel aliqua alia ratione. » (Ibidem, p. 176»
n<> CCXC1V, et p. 422 n° DCXCIX.)
CHARTES VSND0M0IS&9 397
R. decanoet capitulo Cenomanensi, qui mediante et volente dicto
Guidone retraxerant à Petro de Sepibus milite sextam partem
magne décime de parrochia de Fontibus, tam bladi quam vini,
et sex sextaria siliginis super alia sexta parte quam ibidem per-
cipit capitulum Cenomanense nec non unum tractum et terciam
partem trituracionum, et quartam partem palearum dicte de-
cime, que omnia bene valent septem libre Turonenses et am-
pliusannui redditus, sicut idem rector in nostra presentia reco-
gnôvit, generaliter obtinuit ut dictam decimam cum pertinentes
suis, ut dictum est, et aliam sextam partem capituli predicti,
pro qua prius reddebat annis singulis pro sua ecclesia sex libras
Turonenses capitulo supradicto, de cetero habeat, nomine sue
ecclesie, pro decem libris Turonensibus annuatim. In cujus tra-
dicione provisum est utilitati dicte ecclesie parochialis evidenter
in sexaginta solidos Turonenses et amplius annui redditus, prout
fideliter asserit idem rector. Obligavit eciam idçm rector se et
ecclesiam suam et successores sues, ad dictas decem libras dicto
capitulo annis singulis persolvendas, videlicet sex libras ad sy-
nodum festi omnum sanctorum et quatuor libras ad synodum
Penthecostes, Cenomannis. Voluit eciam idem rector quod si
successores sui.aliquo tempore dictas decem libras nollent red-
dere, sicuti est premissum, ista gratia sive traditio pro infecta
haberetur, et dictum capitulum posset ex tune de dictis duabus
sextis partibus décime cum tractu et aliis pertinences, suam pe-
nitus facere voluntatem, cum ipsum capitulum alio modo dicte
ecclesie non assigna verit ipsam firmam. Nos autem, de volun-
tàte dicti capituli et dicti rectoris, omnia predicta adjudicamus
tenenda et fideliter observanda. In cujus rei testimonium, pre-
^ sentes litteras dicto capitulo sigillo curie Cenomanensis dedimus
sigillatas. Datum anno Domini MCC° L° sexto (1).
Liber Albns Cenomanensis, p. 175, n° CCXCIII.
(l)Ce même acte inséré plus loin au n° DCXCVI1I, p. 422 porte la men-
tion du mois : « mense marcio. >»
398 CHARTES VENDOMOISES
CCCLXXXl
1257
Reconnaissance de la rente de deux setiers de blé à Romilly
donnée par Hodearde Mauterre à l'abbaye de Saint-Avit.
DE DUOBUS SHXTAR1IS APUD ROMILLIACUM IN PeRTICO.
Universis présentes litteras inspectons, officialis archidia-
coni Dunensis, salutem in Domino. Noveritis quod Goherius
dictus Garin-de Alneto, armiger, et Matildis ejus uxor, in nostra
presentia constitutif confessi fuerunt se debere abbatisse et
conventui Sancti Aviti juxta Castridunum duos sextarios bladi
annui redditus super terris suis arabilibus quos habent in parro-
chia de Romilliaco percipiendos et habendos in perpetuum an-
nis singulis apud Romiiliacum in festo Sancti Remigii, quos
quidem duos sextarios bladi annui redditus defunctâ Hodeardîs
M a la terra, domina de cujus hereditate predicte terre movere
dicebantur, eisdem dédit et concessit in puram et perpétuant
elemosinam, dum vivebat, in testamento suo pro anniversario
suo in earum ecclèsia annis singulis celebrando. Quam vero do-
nationem et elemosinam dicti Goherius et Matildis ejus uxor
ratam habentes et firmam promiserunt coram nobis per fidem
suam de cetero reddituros sine contradictione dictum bladum
annui redditus dictis abbatisse et conventui apud Romiiliacum
in domo sua vel granchia, termino supradicto, se et sua et here-
des suos quoad premissa eisdem obligantes. In cujus rei testi-
monium et munimen, ad peticionem dictorum Goherii et Matildis
ejus uxoris, présentes litteras dictis monjalibus dedimus sigillé
nostri munimine roboratas. Datum anno Domini M0 CC° quin-
quagesimo septimo.
Société Du noise, Cariai, mss. de Saint-Avit, n° 158.
CHARTES VENDOMOISES 399
CCCLXXXII
1258, octobre.
Confirmation par Guillaume de Rougemont à l'abbaye des
Clairets de la possession de la dîme de Saint-Rimay .
Universis praesentes litteras inspecturis, Guillelmus de Rubeo-
monte, miles, salutem in Domino. Noverint universi quod cum
contentio verteretur in ter me, ex una parte, et abbatissam et
conventum Beatœ Mariée de Claretis, Cisterciensis ordinis, Car-
no ten sis diocesis, ex altéra parte, super décimas fructuum tam
bladi quam vini provenientium in omnibus terris et vineis sitis
in feodo Au Turpinais, Gaufridi de Alveriis et Stephani Done,
in parochia Sancti Rimerii existentibus, tandem ego, de pruden-
tium consilio, omnes prœdictas décimas dictorum trium feodo-
rum cum omni jure, si quod habebam vel habere poteram in
eisdem, quittavi penitus et dimisi preedictis monialibus ac futu-
ris earum successoribus in perpetuum habendas et possidendas,
vel quasi pacifiée et quiète, exceptis vineis veteribus elapsis
triginta annis et ultra plantatis, de quibus nihil quitto eisdem
monialibus nec etiam intendo juri earum derogare, si quod sibi
competat in eisdem et jura vi, tactis sacro-sanctis evangeliis, me
praedicta omnia tenere firmiter et fideliter observare et quod
contra hœc non veniam per me vel per alium in futurum. In
cujus rei testimonium ego praedictis monialibus prœsentes dedi
litteras sigillo meo sigillatas, per quas me et haeredes meos seu
successores quoscumque ad omnia praedicta tenenda et obser-
vanda specialiter obligavi. Datum anno Domini millesimo du-
centesimo quinquagesimo octavo, mense octobris.
Cartulaire des Clairets, p. 135.
400 CHARTES YKNDOMOISES
CCCLXXXIIJ
Après 1258.
Hic sunt feoda de Rupibus domini episcopi carnotensis.
De la besoigne des fiez des Roches ieuesque. Sachez que ien
é parlé à monseigneur Gieffre de Lauardin et ay fet parler le
guardien et frère Es tien ne son confessor. Monseigneur Jeuffrey
ma respondu que li quenz de Vendosme ne ses hoirs, ne li
meismes, ne les vauasors, ne les rereuauasors, ne tout le commun
, de touz les fiez des Roches, que il sunt tenuz em pez et clèrement
et quitement et franchement de monseigneur l'éuesque de
Chartres, ne ne çofferroient ne nen lerroient plein pié perdre
ne esamrier pour nulle rien ne seurprendre pour la bonne sei-
gnourie de monseigneur l'éuesque, car ce est et a esté tout le
bon refuge à ces de Vendôme et est à touz ceus dou pais contre
la seignourie du roy de Sedile (lj qui forment les a contraliéz et
feroit se il pouoit par les bediaus et par ses gens, se il i eussent
droiture ne puissance.
De la diuision des bonnes des fiez entour et en uiron.
Je enquis et seu au plus curieusement et au plus diligamment
que ie poy et espicialement de Guillaume de la Poulinière
qui a esté touz iors dès enfance préuost et baiilif des Roches
et de toutes les apartenances des fiez quil ma dit en conseil et
en secré que il se doubte moût de perdre le sien uers les sei-
gneurs souz qui il est, que le fié des Roches, si comme il est
tenuz de monseignenr l'éuesque, se commence premièrement des
Bruil iusqua la pierre de Rougemont. Et de la pierre de Rouge-
. mont droit à la fessée, et de la fessé droit au demaine au seigneur
de Chaucigné à leur du bois léuesque. Et après de leur dou bois
tout contreual droit aus masures, et des masures après ensiuant
droit aus au noiz, des au noiz après ensiuant droit au haies des
(1) Sic pour Sicile.
CHARTES VEMDOMOISÉS . 401
vignes de Lunay, de Lunai tout droit à Uillepfouière. fit de denz
ces bones nommées qui encloent tout le fié monseigneur
l'éuesqùe, de bonne en bonne quicumquesi ait et quicumquei
ait (1) et quicumques i tieigne, est au fié monseigneur l'éuesqùe.
Je vous fais asauoir qui en tient et qui a dedenz les bonnes,
monseigneur. Premièrement.
La dame deTrou (2). — Huet de Villeprevière (3). — Guillaume
Bel loti m (4). — Macé de Trou. — Chesiere Sauuegrain. — Mesire
Phelippe de Basouche. — Macé Pointuillain (5). — Horri de Rou-
gemont (6). — Guillaume le frère Orride Rougemont. — Mesire
Guillaume Morhier (7). — Robert de Forges (8). — La mesnié feu
Desrée. — La mesniée feu Etienne Donne (9). — La mesniée
feu Charbonniau. — Mesire Grisart chevalier. — Et labeesse de la
Virginité de Citeauz i tient grans choses et nobles et len ne set si il
sont amorties, ne ie ne vouloie pas enquerre sanz commendement .
Ce sunt les tenues que labesse tient. Premièrement vne grant
pièce des bois leuesque, la forest desus les Roches l'éuesqùe, les
roches entre les Roches leuesque et Lunay, les garennes des
bois et des haies. Et sachiez que cis Guillaume de la Poullinière
né vourroit pour nulle rien que len seust quil meust dites ces
choses. En conseil et en secre mont ses gens ces choses encusées
et moût sen doubtent et ie en conseil et en secré le vous mande
et a monseigneur et a son priué conseilla et se ie riens entrelessie
a demander ne en enquerre, monseigneur, mandez le moy en
e script, et ie en ferai a mon pouar uostre commendement. Ne
vous merueilliez pas se ie ne vous mande les valeurs de cbascun
fié, car len me dit qui ni a pas péril. Se vous ne li vees miex que
il nous ueoient, pour ce quil dient que la contease ne rachètera
pas, ne ne fera fors entrer en lomage mon seigneur, et sus ce
(i) SU, 2 fois.
(2) Elle était dame du Breui) ainsi que Macé de Trou qui parait son fils.
(3) Villeprouvair».
(4) Seigneur de la Belotinière.
(5) Seigneur de Fargot.
(0) Seigneur de la Montelliére.
(7) Seigneur des Clocheaux.
(8) Maison, ménage, famille (F. Godefroj).
(9) Sans doute dame de la Barre. — (R. S. Venant).
51
i
402 CHARTES VENDOMOISBS
vous manderoiz monseigneur, et vous mpnseigneur Garin vostre
volenté auec les autres choses. Se ce ai rien entrelessié quar ie
enquis seron les articles que vous monseigneur Garm me
déistes de par monseigneur.
Bibl. de Chartres. Met. 1138, f» XXX et XXXI = 33 et 34.
CCCLXXXIV
Mai 1258.
Vente a<f chapitre de Saint-Georges de Vendôme de deux muids
de froment assis sur deux métairies à Li nier es.
Omnibus présentes litteras inspections, Nevelo, dominus Frac-
tevallis, armiger, salutem in Domino. Noveritis quod consti-
tuti coram me Johannesde Corcellis... miles, et Agatha (uxor
ejus recogno)verunt se vendidisse et eciam vendiderunt côram
me venerabilibus viris Capicerio et Capitulo ecclesie Beati-
Georgii de Vindocino, nomine ipsius ecclesie, pro quatuor viginti
mon e te, duos modios frumenti ad men-
suram Vindocinensem, valentis quatuor denarios minus lecte
communis, assignatos a predictis Johanne et ejus uxore super
duabus medietariis suis de Corcellis et perti (nentiis)
earumdem, in parochia de Lineriis, in feodo meo sitis. haben-
dos et percipiendos, ibidem de cetero et in perpetuum a pre-
dictis Capicerio et Capitulo vel eorum mandato, singulis annis,
in festo beati Remigii vel antea, antequam aliquis alius aliquid
percipiat aut percipere possit de fructibus et proventibus medie-
tariarum predictarum. Et si contigerit quod predicti Johannes et
ejus uxor vel eorum heredes, seu i 11 i qui nomine eofumdem dictas
medietarias tenuerint aut possederint, deficiant in persolvendo
ipsis emptoribus vel eorum mandato, quolibet anno, dictos mo-
dios frumenti, et predicti emptores vel eorum mandatum, occa-
sion e seu ratione habendi seu recuperandi dictum frpmentum
sumptus aliquos.vel expensas fecerint, vel alius nomine eorum-
CHARTES VENDOMOISES 403
dem, ipsi Johannes et eius uxor promiseruntcoram me, et tenen-
tur illos sumptus vel illas expensas benigniter sibi et intègre
restituere probandos et declarandos, seu probandas et declaran-
das capicerii aut cantoris qui pro tempore fuerunt
in prediçta ecclesia Sancti-Georgii, sine honere alterius proba-
tionis. De quapecunie summa, etc
Nevelo dominus Fracte-Vallis predictus predictam venditio-
nem volo, approbo, et concedo, et manucapio, tanquam dominus
feodi, defendendam et garandizandam perpetuo liberam penitus
et mortiflcatam, ab omnibus redebentiis serviciis et exaction!-
bus secularibus ipsis Capicerio et Capitulo In cuius rei tes-
timonium etmunimen, ego Nevelo predictus présentes....
sigilli md munimine rdboratas anno Domini M0 COLVIII*,
mense maio (1).
Archivée de Loir-et-Cher, parchemin en mauvais état, avec incision
sur le repli pour le sceau perdu.
(1) En 1287, Jeanne, comtesse de Blois, affranchit cette acquisition des re-
devances féodales :
A tonz ceux qui verront, cestes présentes lettres. Nous J oh an ne, comtesse
de Alencon et de Bloys et dame d'Auesnes, salut en nostre Seigneur. Sachent
fuit que comme nos pour nostre droit eussiens "saisi et mi en nostre main
deus muis do froment que le dean (decanus) et le chapitre Saint-Georges de
Vendôme aueint chacun an àe rente sur la métairie que Jehan de Courcelles
chevalier et Agathe sa femmt ont a Courcelles et seur les appartenances di-
cele assises en la paroisse de Lynière, mouens de nos fyés, lesquels deux
muis de froment de rente desus diz assis seur ladite métairie et seur les
appartenences dicele les diz dean et chapitre aueint acheté desdiz Jehan de
Courcelles, et de Agathe sa femme, si comme il diseint, de laquelle chose ils
ne pouveint tenir senz nostre assentemënt. Nous, à la "prière et à la re-
questrede nostre amé cousin mon seur Bouchart, frère (1) le comte de Ven-
dôme, auons des diz deus muys de froment osté nostre main, et soufrons
et voulons que les dicts déan et chapitre et leurs successeurs teignent a
touz iourmais les diz deus muys de froment de rente, sens ce que nos ne nos
hers les puisseins james contraindre a ce que il les mestent hors de leur
main. En témoign de laquelle chose nos auons scellé cestes présentes lestres
de nostre sceel. Ce fust fet l'an de grâce mil deux sens quatre vinz et sept
ou moys de janvier.
(I) Bouchard de Vendôme, frère du comte de Jean V, était seigneur de
Bonnevau (Abbé Simon, t. I, p. 138).
404 CHARTES YBNDOMOI8SS
CCCLXXXV
4259, novembre.
Vente des produits d*une dtme i Coutures pour 55 livres
tournois au chapitre du Mans.
LlTTBrtË SttPËR bEClftlA &Ë ëULTUftlS.
Universis présentes litteras inspecturis, officialis Cenomanen-
sis, salutem in Domino. Noveritis quod, in nostra presentia
constituti Matheus, dictus Midi, et Johanna ejus uxor, recog*
noverunt injure coram nobis se vendidisse venerabilibus virîs et
discretis decano et capitulo Cenomanensi, partes fructuum quas
hactenus babuerunt et perceperunt, ipsi et antecessores sui, in
tôt a décima parrochie de Culturis, tam in vitiéiâ quafti in terris
cum tract u, paleis et locis, et omnibus aliis pertinenciis ad dic-
ta m decimam, exceptis censibus et pratis, pro precio quinqua-
ginta et quinque librarum Turonensium, de quibus se tenue-
runt... pro pagatis.... renunciantes, etc.. et se deSeS&iéf tint lu
manu nostra dicti Mat heu s et Johanna, et de vol un ta te ipsorum
et assensu venerabilem virum archidiaconum Castri Lîdi, nomine
deca&i et capituli, sessivimus de omnibus supradictis... et aâtfiû-
xerunt se... ad omnia supradicta defendenda eontra omoes,..»
hoc excepto quod non tenentuf supradicta dèfendere éoiitfà do-
minos féodales, scilicet dominum de Haiis et Nicholaum de
Valénrïes, milites, si Vellerit quod dicti dècaftus et côpitulum
dictam decimam ponerent extra manum... In cujus rei testimo-
niurtl présentes litteras sigillé, cufie tiostrô fèclttius sigillâfi.
t)atum anno Domini M°CC° quinquagesimo nono, mense no-
▼etnbri (1).
Liber Albm Genoman., p. 244, n° CCCXGIL
(1) A la même date, le chapitre abandonna ces biens en rente ou ferme
perpétuelle, pour tènt sdus tournois, payables par moitié au synode dé la
Toussaint, et au synode de la Pentecôte, au curé de Couture, qui était alors
« Pbilippus dictus Dex le Fist. presbyter, persona de Culturis » (Ibidem,
p. 415, n« DCLXXXVI.)
CHARTES VE9DOMOIMS 405
CCCLXXXVI
1201.
Alix, dame dy Hivers, derme à i abbaye de l'Etoile, le patronage
aur l'église de Maison ce lie,
Alicia (1) domina de Illiers,cessit abbatie et «en vent ui de Stella
jus patronatus ecclesie de Domtcellis, Cenomanenats dioceais.
BUrUethêq* National rose, latiû 17048, f. 543
CCCLXXXVII
Février 1261.
Càrtalaire en taiin de Philippe* de Poncé, prévôt de Vendôme,
chevalier, par lequel il donne À la Maison-Dieu de Vendôme,
10 deniers de cens sur une maison, contiguë i la grange de
Pierre Sorre, rue Saint-Jacques, du consentement d'Isabelle,
sa femme (2).
(Inventaire des titres de l Hôtel-Dieu de Vendôme).
(1) Les historiens de la famille sVUUers ne citent pas cette Alix, dame
d'Illiers.
(2) Un siècle plus tard, en 1361, « cession fut faite à la Maison-Dieu par
Guillaume dePoncay, écuyer, sieur de Ponça y, fils de Philippes dePoncay,
viyant seigneur de Pcncay et de Courtiras, de la terre de Courtira*, ainsi
qu'elle se poursuit : pescheries, poursuite, prise et punition des malfaiteur*, j.
savoir du côté de Vendôme, jusqu'à la porte méresse de Vendôme, et d'icelle
jusqu'au potit aaint-Qetlfgèl, et tbUt ce qu'il tefibit es ressort de Bauge* et
de Chartres, tenue du comte de Vendôme, pour trente florins à l'éeu du coin
du rov, sa vie durant, le vendredi après la purification 1361, N. §. 1362. »
« Lettre* dé Jean, comte de Vendôme et de Castres, qUl ratifie le précé-
dent à charge de foy et hommage-lige et une livre de cire par chacun an,
et 20 livres à chaque mutation de maître, avec rétention delà haute justice,
laissant auxdits maîtres la voierie et justice de 60 sols et le droit de chasse
auK grosses bètes dans les bois de Courtira*. 13 juillet 1362. »
On cite aussi un Huet de Poncay, frère de Guillaume en 1352. En 130'»,
Isabeau, femme de Huet de Poncay. écuyer, Alix et Epiphanie, leurs Ailes,
donnent à l'Hôtel-Dieu trois setiers de méteil pour avoir part aux prières,
et font remise des foy et hommage que leur devaient la fille de Pierre de
Lespine et Jean de Lespine. *
406 CHARTES VENDOMOISES
CCCLXXXVIII
avril 1263.
Don par Nivelon, seigneur de Freteval, à V abbaye de V Aumône
de dix livres de rente sur la prévôté de Freteval.
Ego Nevelo de Mellaio, dominus Fractevallis, notum facio uni-
versis présentes litteras inspectons, quod ego pro salute anime
mee et antecessorum meorucn dedi et concessi, in puram et per-
petuam elemosinam, religiosis virisabbati et conventui Elemo -
sine Cisterciensis, dececn libras monete currentis annui et per*
petui redditus super prepositura mea de Fractavalle, ab eisdem
religiosis annis singulis percipiendas et habendas, videlicet cen-
tum solidos in quolibet festo sancti Remigii et centum solidos
in quolibet festo Purificationis béate Marie. In eu jus rei testi-
tnonium et munimen dictis abbati et conventui présentes dedi
litteras sigilli mei muoimine roboratas. Datum anno Domini
M0 CC° LX° tercio, mense aprili.
Archives Nationale», S. 3292, n°51 et 56.
CCCLXXXIX
1264, 2) avril.
Gilles, archevêque de Tyr :« execu.tor negocii crucis in regno
Francie, etc., a Sancta Sede deputatus » ordonne à François
' « de Senis » et autres marchands de Sens, de prêter à Thomas
Talpiers, son clerc, et au clerc d'Alix, comtesse de Blois, une
somme d'argent dont il a besoin.
« Datui» Vindocini, IX kalendas maii, anno Domini iqiliesimo
ducentesimo sexagesimo quarto. »
m
Archives Nationales, J. 456. — Publié dans le Trésor des layettes des
Chartes, IV, p. 95.
CHARTES VENDOMOISES 407
CCCXC
1265, juillet.
Bail des dîmes de Coutures, à Philippe*, curé de Coutures, pour
quatre livres et demie pour l'anniversaire Guillaume Bolant,
évêque du Mçns.
LlTTERE SUPER DECIMA. DE CULTURIS PB» ANNIVERSARIO
GUILVELMI ROLANT, tfPlSCOPI.
Universis présentes litteras inspecturis, Gaufridus divina per-
missione Cenomanensis ecclesie minister humilis (1), salutem in
Domino. Noveritis, quod cum Matheus, dictus Midi, quamdam
decimam bladî et vini, quam habebat in parrochia de Culturis,
venerabilibus viris et discretis decano et capitulo Cenomanensi,
cum assensu nostro, dimisisset, racioné cujus dimissionis exe-
cutores bone memore Guillelmi , predecessoris nostri, eidem
Matheo quinquaginta libras monete currentis, de bonis ipsius
episcopi defuncti , dédissent in pecunia numerata ; constituti
coram nobis dicti decanus et capitulum recognoverunt se tra-
didisseet adhuc tradunt, auctoritate nostra interveniente, frac-
tus dicte décime, Philippo , rectori dicte ecclesie de Culturis,
et suis successoribus, nomme dicte ecclesie, ad firmam perpé-
tuant, pro quatuor libris et dimidia monete currentis, annis sin-
gulis, in festo béate Marie Magdalene, tam ab ipso Philippo
quam a suis successoribus, qui pro tempore fuerint, predictis
decano et capitulo vel eorum certo mandato, Cenomannis per-
solvendis, ad distribuendum illis canonicis, qui interfuerint celé,
brationi anniversarii prefati defuncti episcopi, in ecclesia beatis-
simi Juliani facienda. Nos vero in hoc utilitatem nostre matris
ecclesie Cenomanensis et eciam predicte ecclesie de Culturis
attendentes, premissa rata et grata habemus et ea auctoritate
(1) Gaufridus Freslon, episcopus Cenomanensis, ab anno 1260 ad 1274.
406 CHARTES VENDOMOISÇS
4
djocesana confirmamus, tam ipsum Philippum quam ejus suc-
cessores nec non sepedictam ecclesiam de Culturis, ad redden-
dam predictam firmam, prout superius est expressum, in perpe-
tuum obligantes. In cujus regni testimonium présentes litteras,
ad peticionem partium fecimus sigilli nostri munimine roborari.
Datum menae julto, aono Domini M° CC° sexagesimo quinto.
••
lAber Alto* Cenoman., p. lié, n« DCLXXXVJII.
CCCXCI
1265
Donation faite à V abbaye de VEtoile par Fouquet de Baillou
pour son anniversaire et ceux de ses parente.
Par accord avec Fouquet de Baillou (1), Jean, abé, et le couvent
doivent avoir tous les.ans 8 septiers froment et 4 de seigle, et 1
d'avoine et 9 de seigle pour les anniversaires « defuncti Bretonis,
patris ejus, et defuncte Joanne, matris, et Orrici de Baillou, mi-
litis, avidicti Fouqueti, et defuncti Mathei de Vallibus, armi-
geri, et Millescendis, sororis dicti Mathei, uxoris Gaufredi de
Vallibus, militis, etcuju^dam ejus filii. » Nota 6 sext. dud. seigle
et 1 sext. d'avoine « erat pro excambio 4 partis décime de Ples-
siaco (2), quam defunctus de Baillou dederat in elemosinam » et 7
sext. dud. seigle estoient « pro magna decimade Plessiaco nobis
legata a Gaufrido de Vallibus. »
Bibl. National*, Mss. 17048, p. 5)9, — autre mention, ibidem, f. 647
(1) Sa 1299, Simon de Baillou, escujrer, faisait un don à • Jeane, fille 4e
feu Alexandre d'Auton, en récompense de services. » (Ibidem., p. 547).
(2) En marche : « Le Plessis Godehoust. » Ce château du Plessis Godehoust
avait une chapelle, d'après l'acte suivant :
* Acte du dimanche, veille de saint Martin d'brver 1306, par lequel
M"* Jehanne, veuve de Pajren d'Orliens, chevalier, Jean de Vendosme,
escuver, et Jehanne de Baillou, sa femme, donnent à Nicoles de Vaux, abbé
de l'Etoile, par Nicolas de Roncbières, son procureur, prieur dudit lieu,
un demi muid de métetl, mesure de Montoire, à condition de dire par leurs
CHARTES VENDOliOISBS 409
CCCXCII
1266, N. S. 1267, 8 janvier.
Guillaume Tipier vend au chapitre du Mans les dîmes de Huillé
et donne en retour à sa femme ses terres ^sises à Saint-Martin
du Bois y dans le fief de Hugues de Ranay.
LlTTERE SUPER DECIMA DE RlJILLBIO
Universis, etc., officialis Cenomanensis, etc. Noveritis quod in
nostra presentia constituti Guillelmus, dictus Tipier, et Maria
ejus uxor, vendiderunt in jure, venerabilibus viris decano et
capitulo Cenomanensi, omnes décimas quas ipsi percipiebant in
parrochia de Ruilleio, in blado et vino, videlicet pro viginti et
octo libris Turonensibus, in moneta currenti, de quibus dicti
Guillelmus et ejus uxor coram nobis se tenuerunt pro pagatis,
renunciantes, etc.. Et quia dicte décime proveniebant ex parte
dicte Marie, dictus Guillelmus dat et concedit eidem Marie in
excambium illarum decimarum, quamdam terram, sitam in
parrochia Sancti Martini de Nemore, in feodo Hugonis de Raen-
naio, quam ipsi emerant de dicta pecunia, ut dicebant, de quo
excambio ipsa coram nobis se tenuit pro pagata. Nos... ea sigillo
curie Cenomanensis fecimus roborari. Actum die sabati post
Epiphaniam Domini M# CC° sexagesimo sexto.
Liber Albvts Cenomanensis, p. 428, n° DCCVI1.
religieux, chacun dimanche, une messe en ia chapelle du Plessis Gode h ou t,
pour le repos de leurs âmes et de leurs prédécesseurs. »
(Bibl. d'Orléans, mss. 394, de D. Verminac, p. 191, avec cette note : Cabinet
de M. d'Hozier, et aussi Cabinet de M. Cleramboult, f. 85, p. 215).
Nicole de Vaux n'est pas cité parmi les abbés de l'Etoile dans la liste
dressée par les Annales Norbertines.
52
410 CHARTES VENDOMOISES
CCCXCI1I
1270.
LlTTERA DE SCAMBIONE MONACHORUM DE ViNDOCINO.
Robert, doyen de Troo, constitue la vente faite par Guillaume
Marquier, Eremburge sa femme, et Guillaume Gueitier, fils d'E-
remburge et de Mathieu Gueitier, son premier mari, au couvent
de la Hubaudière dune vigne, d'un jardin et d'un bois qu'ils posse-
doient, paroisse de Sasnières, au fief de l'abbé et du couvent de
Vendôme, au lieu dit : « clausum de sepe média », pour le prix de
dix livres de monnaie couran te, payées auxàïts. (Suivent les formules
ordinaires de garantie). Donnée le dimanche après la Translation
Saint-Martin MCCLXX.
Archives de la Sarthe. — Bulletin de la Société Archéol. du Vendômois, 1893,
p. 54.
CCCXCIV
1270, samedi, 19 juillet.
Randouin de Cornouailles et Culvende sa femme se donnent aux
Templiers eux et leurs biens, selon les coutumes d'Arville.
Universis présentes litteras inspecturis, officialis curie Carno-
tensis, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presentia
in jure constituti Randoinus Cornubiensis et Culvendis, ejus
uxor, dederunt, contulerunt et concesserunt in purarh et perpe-
tuam elemosinam, Deo et domino milicie Templi Jérusalem et
fratribus ejusdem milicie, se et sua ad mortagium, secundum
usus et consuetudines de Arida-villa, volentes et consentientes
expresse quod ista donacio revocari non possit, sedrata maneat;
et promiserunt fide média predicte persone quod contra non
venient nec eam revocabunt. Datum anno Domini millesimo
CHARTES VENDOMOISES 411
ducentesimo septuagesimo, die sabbati ante festum béate Marie
Magdalene (1).
Archives Nationales, S. 5.003, À, n° 10. Original en parchemin scellé
du sceau de l'officialité de Chartres. Publié dans le Bulletin de la Société
ArchéoL du Vendômois, 1894, par l'abbé C. Métais.
cccxcv
4270, juillet.
Louis IX, roi de France, fait un codicille sur son vaisseau, près
de Vile de Sardaigne, et nomme parmi les exécuteurs testamen-
taires : ce Bucardum, comitem Vindocinensem. »
Archives Nationales, F. 403. Publié dans le Trésor des layettes des chartes,
IV. p. 469, A.
CCCXCVI
1272
A touz ceus qui verront ces présentes lestres, Géfroi de Lauar-
din, seignordè Sauigné(2), saluz en notre Seignor. Saichent tuit
cil qui sunt et serunt que gie, de la uolonté et de lassentement
Esdeline, ma chère espouse, ai doné et otreié et dons enquore a
religiouses dames as noneins de la Virginité, en pure et en per-
durable aumosne et le lor amortis des orendroit les bois qui sunt
apelez les laiz dou bois leuesque, qui sunt joignant as bois le-
uesque, les quex bois noble hom messire Bochart, jadis comte
de Vendôme, me dona, et les lor dons en têle menière quils sont
tenues à faire mon anniuersaire de an en an à icel jor con gie
morré, et le ma famé audit antel jor com elle morra, et celui à
(1) Cette fête arrive le 22 juillet et tombait en 1270 un mardi; le samedi
précédent était donc le 19 juillet.
(2) Ce Geoffroy de Lavardin, seigneur de Savigny que nous avons déjà
rencontré plus haut, parait être celui que l'abbé Simon (t. I, p. 128) appejje
Geoffroy de Vendôme et qui était le second fils du comte Jean IV. Il devait
être déjà fort âgé en 1272 (R. de Saint- Venant).
412 CHARTES VENDOMOISES
touz noz enfanz à vn autre jor. Et sunt tenues les dauant dites
nonneins a me donner lestres ou à ma famé, ou à mes hers,
de ce faire, saellêes ou sael au grant abbé de Citeaus, auant
quelles seint en possesiun dou dauant dit bois, et que cest don
et ceste aumône soit ferme et estabfe à mes toziors, gie et ma
deiAnt dite famé, de commung accord et de commung assen-
tement, en auons données cestes présentes lestres as dites no-
néins saelléies en noz saiaux. Ce fut fait en l'an de grâce M° CC°
seixante et douze, au mois de juig.
Arch. dép. de Loir-et-Cher. Parchemin. Sceaux perdus (1).
CCCXCVII
1275
Vente à Marie, comtesse de Vendôme, de terres sises à Lunay.
Universis présentes litteras inspecturis, Robertus, decanus de
Trou, salutem in Domino. Noveritis quod Johannes dictus Go-
defroj de Rupibus-Episcopi, in jure coram nobis consti tutus,
confessus fuit se vendidisse et etiam vendidit coram nobis in
perpetuum omnes res quas idem Johannes emerat a Philippo
dicto Margnier et Amelina, eius uxore, videlicet terras, prata,
rupes, plesseia, vineas et res alias quascumque in feodis Gui-
donis de la Berardere et Hueti de Varellis, existentes in parro-
chia de Lunayo, et concessit coram nobis de cetero et in perpe-
tuum habenda et possidenda, cum fundo et proprietate et om-
nibus pertinenciis suis quibuscumque, nobili domine Marie,
Vindocini comitisse (2) et ejus successoribus libère pacifice et
quiète tituli emptionis, pretio viginti et duabus libris monete
currentis, de quibus idem Johannes se tenuit coram nobis totaliter
(1) 1483, bail de 3 quartiers de terre à la Belinière, appelée les Bois (qui
avaient sans doute été deffrichées) : « En nostre court de Rocheleuesque
à Jean Bel in pour 2* de cens 10" et 2 chapons de rente. »
(2) Marie de Roye, veuve de Bouchard V, depuis 1271, gérait la tutelle de
ses enfants.
CHARTES VENDOMOISKS 413
pro pagato, renuntiando, etc Nos ad petitionem dicti
Johannis présentes dedimus litteras de hoc supradicte domine
et ejus successoribus sigillo nostro sigillatas Datum mense
novembri anno domini M0 CC° septuagesimo quinto.
m
Areh. de Loir-et-Cher, parchemin, sceau perdu.
CCCXCVIII
■
1276, 22 juillet.
Don par Mathieu Bardoul de dix sols de rente sur sa métairie
du Vie , â Savigny-sur-Braye, dans le fief de Geoffroy d'Illiers.
HeCBST L1TTERA QUE PERTINBT AD CAPELLANAM MATHEI BaRDOL.
Uni versis, etc.. officiai is Cenomanensis, etc... Noveritis quod
coram nobis constitutus, Matheus, dictus Bardoul (1), capella-
nus in ecclesia Cenomanensi, dédit et concessit in puram et per-
petuam elemosinam Deo et capellanie sue, quam optinet in dicta
ecclesia, et capellanis dicte capellanie deservientibus in futurum.
decem solidos Cenomanenses annui et perpetui redditus, haben-
dos et percipiendos, singulis annis, a capellanis predictis qui
pro tempore erunt et deservient in eadem capellania in perpe-
tuum, super omnibus rébus dicti Mathei immobilibus, in quibus-
cumque locis consistant, et speciaiiter super medietaria sua de
Vico, in parrochia de Savigneio-super-Brayam, in feodo Gau-
fridi de Yllers, militis. Et voluit et concessit quod dictus reddi-
tus solvatur annuatim, post mortem dicti Mathei, ad natale
Domini, Cenomannis, dictis capellanis, vel eorum mandato,
ab illis qui dictas res de cetero tenebuntet possidebunt, et quod
si heredes ipsius Mathei aut domini feodalis dictarum rerum
vellent venire vel venirent contra istam donacionem, et impug-
(1) Le 15 janvier 1274, N. S. 1275, Scholastique, veuve de Gilles Bardoul,
et Geoffroy, son fils, vendirent au chapitre du Mans 20 sols de rente « et
facta est presens vendicio ad opus panis Pétri Vindocinensis, quondam
cantons Cenomanensis >».
414 CHARTES VENDOMOISES
narent eamdem, quod ipsi heredes teneantur reddere capellano
dicte ecclesie qui pro tempore erit, decem libras Turonenses, in
pecunia numerata, convertendas in utilitatem dicte capellanie
et deservientium in eadem. Et obligat se, etc., présentes litteras
sigillo curie Cenomanensis fecimus sigillari.Datum anno Domini
M0 CC° LXX° sexto, die mercurii ante festum beatorum Jacobi
et Xristophori.
Liber Albus Cenoman., p. 435, n° DCCXVIil.
CCCXCIX
10 janvier 1277, N. S. 1278.
Vente au chapitre du Mans de plusieurs dîmes sises à Lunay.
LlTTERE SUPER EMPTIONE DECIME DE LUNAY.
Universis, etc. Officialis curie Cenomanensis, etc. Noverin
universi, quod in nostra presentia constitutus Guillelmus, dictus
Belotim(l),de parrochiade Lunay, quitavit et dimisitpenitus viris
venerabilibus et discretis decano et capitulo Cenomanensi, omne
jus quod ipse Guillelmus habebat seu habere poterat tam ipse
quam heredes ipsius, in decimis suis, sitis in parrochia de Lu-
nay (2), videlicet in varenna de Aunais (3), tam vini quam bladi,
habendum et tenendum ab ipsis decano et capitulo in perpe-
tuum ; et nichil sibi nec suis heredibus retinuit in predictis. Et
(1) C'est à Guillaume Belotin qu'on a attribué la fondation de la seigneu-
rie de la Blotinière en Lunay. — H. de Suint- Venant.
(2) Geoffroy Freslon, évèque du Mans (1253-1269) avait réuni à son évèché
les dîmes de Lunay, d'un revenu annuel de 50 livres tournois (Bulletin de la
Société Archéol. du Vendômois, 1874, p. 44*.
Le même jour, Guillaume Belotin prenait ces mêmes dîmes à bail em-
phitéotique, pour 30 sous, payables moitié au synode de la Toussaint, et
l'autre moitié au synode de la Pentecôte [Liber Albus, p. 433, n° DC'CXV).
Jeanne, épouse de Guillaume, donna son consentement à la susdite vente
par acte daté du vendredi avant la fête de saint Vincent 1277, N. S. 1278,
21 janvier (Liber Albus, p. 434, n° DCCXV1).
(3) La Varenne de Aunais était la Varenne de Nonais d'aujourd'hui
(Titres do la Blotinière). — /?. de Saint-Venant.
CHARTES VENDOMOISES 415
dicti decanus et capitulum, factis dictis quitacione etdimissione,
ne videantur esse ingrati, dicto Guillelmo dederunt triginta
libras Turonenses de bonis ecclesie Cenomanensis. Et promisit
etgraavit in jure coram nobis dictus Guillelmus dictas quita-
cionem et dimissionem in perpetuum ratas habere atque firmas
et ipsos garantizare et defendere dictis decano et capitulo, quan-
tum jus dictabit. Et dédit fidem sui corporis in manu nostra,
quod ipsas, de cetero, nullatenus revocabit, nec revocari per
alium procurabit aut faciet in futurum. Et nos hec adjudica-
mus tenenda, et ea sigillo curie Cenomanensis fecimus, ad peti-
cionem dicti Guillermi, in veritatis testimonium sigillari. Actum,
sede vacante, die lune post Epipbaniam. Domini, anno ejusdem
M° CC° septuagesimo septimo (1).
Liber Albus Cenomanensis, n° DCCXIV, p. 432.
CCCC
14 juillet 1278.
Jean, curé de Lunay, revendique le droit de percevoir le tiers des
dîmes de Vévêque du Mans à Lunay.
Item de eodem.
Cum diceret et opponeret in jure coram nobis, Johannes,rector
ecclesie de Lunaio, nomine ecclesie sue predicte, contra venera-
biles viros decanum et capitulum Cenomanensem, quod cum ipse
et ejus antecessores in dicta ecclesia, essent et fuissent in quasi
possessione percipiendi, annis singulis, in augusto, terciam par-
tem omnium fructuum décime bladi, ad episcopatum Cenoma-
nensem pertinentes, in parrochia de Lunaio, pro novalibus et
pro portione (1) ipsam ecclesiam contingente in dictis decimis ;
dictis decano et capitulo in contrarium asserentibus : et dictus
rector fecisset citari Johannem Pinardi, procuratorem dicti ca-
pituli ad dictas décimas colligendas, auctoritate domini legati,
(1) Cette portion était évaluée en 1288 à 19 setiers de blé.
416 CHARTES VÏNDOMOISES
coram officiali Carnotensi, super premissis ; tandem, dictus rec-
tor, nomine quo supra, voluit et concessit, quod nos de premis-
sis inquiramus, ut jusserit, et quod super hiis de jure statuen-
dum viderimus, statuamus, cessavitqué penitus a citacione
p redicta, volens quod dictus procurator, nomine eorumdem,
dictas décimas, sicut ante, libère perciperet et levaret; promittens
se non venturum contra, et se non oppositurum, donec super
hoc plenarium dictum nostrum protulerimus aut statuerimus
Et nos ipsum rectorem ad hoc condampnamus. Datum die lune
post festivitatem sancti Martini estivalem, anno Domini M°CC°
septuagesimo octavo(l).
Liber Albus Cenomanensu, n° DCCXIII, p. 432.
CCCCI
13 février 1280.
Bulle du Pape Nicolas confirmant l'excommunication de Phi-
lippe de Saint- Agil pour les incendies et vols commis au prieuré
de Saint- Agil.
Nicolaus, episcopus servus servorum Dei,dilecti filio praecen-
tori Ecclesiae Senonensis, saiutemet apostolicambenedictionem.
Quia nobis dilectœ in Christa filiœ abbatissœ et conventus
monasterii Sancti-Aviti prope Castridunum, ordinis sancti Be-
nedicti , petitione monstraverunt quod Philippus de Sancto
Agilo (2), ejusdem diocesis, ad monasterium ipsum pleno jure
(1) Jean renouvela ses réclamations le 12 août 1288 « die jovis post festum
beati Laurentii, MCCXXXV11 » pendant la vacance du siège, il demandait
le témoignage favorable du Chapitre. Celui-ci refusa et lui fit promettre de
cesser toute revendication jusqu'à l'élection du nouvel évèque {Ibidem, p. 432,
n- DCCXI1).
(2) Le 24 juillet 1460, Marie de Harville, abbesse de Saint-Avit, affermait
la grande métairie de Saint-Agil.
Le 8 janvier 1479! N. S. 1480, Jeanne Lejeune, abbesse de Saint-Avit, con-
férait le prieuré de Saint-Agil, vacant par la mort de sœur Ambroise, à
sœur Catherine d'Illiers, religieuse professe de son monastère, et le 22 mars
suivant, elle faisait aveu des héritages dudit prieuré à noble homme Mon-
seigneur de la Vove, écuyer, seigneur du lieu. Son sceau armorié porte un
CHARTES VEND0M018ES 417
spectantem, accedens hostiliter, prioratum ipsum et domos ejus-
dem incendio devastare ac bladum et alia bona earum ibidem
inventa, nequiter aspostare prœsumpsit, oves et boves et alia
animalia ipsarum abbatissœ et conventus exinde ausu temerario
abducendo, et alias dictis abbatissœ et conventui in prœdicto
prioratu per rapinas damna gravi a irrogando, propter quod offi-
cialis, decanus et capitulum ecclesiae Carnotensis, tune sede Car-
notensi vacante, in praedictum militem, quia diligenter monitus
dictis abbatissœ et conventui bladum, oves, boves, animalia et
alia bona prœdicta restituere et de damnis et injuriis hujus modi
satisfacere contumaciter non curavit, cum nihil rationabile pro-
poneret, quare hœc facere non deberet, et id esset notarium,
quod nul la posset tergiversatione celari, non ex delegatione apos-
tolica primo excommunicationis et tandem, ejus excrescente con-
tumacia, in terram ipsius militis de dicta diœcesi interdicti sen-
tentias exigente justitia promulgavit, quas dictee abbatissa et
conventus apostolica petierunt munimine corroborari. Quocirca
discretioni tuœ per apostolica scripta mandamus quatenus sen-
tentias ipsas, sicut rationabiliter suntprobatœ,facias auctoritate
nostra usquead satisfactionem condignam, appellatione remota,
inviolabiliter observari. Datum Romœ, apud Sanctum Petrum,
idibus februarii, pontificatus nostri anno tertio.
Chartrier du château de Saint-Agil, copie prise par M. Augron, d'après le
Trésor de l'Abbaye. Publié dans le Bulletin de la Société Du noise, tome Vil,
p. 173.
chevron accompagné de 8 étoiles (Bibl. d'Orléans, maa. 435*>w, p. 196 et 197,
mss. 394, tome 3, page 117 v°). Pareil aveu fut fait en 1498 par Jeanne de
Houville, abbesse. Enfin le 11 avril 1505, Catherine de Suroy fut nommée
prieure de Saint-Agil. Le 28 juin 1517, Jeanne de Houville, abbesse, est éga-
lement pourvue du prieuré de Saint-Agil, après la mort de sœur Olivier.
En cette qualité elle reçoit une reconnaissance de Jehan Vallée, prêtre
de Saint-Agil, comme tuteur de ses neveux et nièces, le 22 janvier 1527, et
fait un échange avec Antoine de la Vove, seigneur de Saint-Agil, le 1" août
1530 (Ibidem).
Marie de Sarcé était prieure de Saint-Agil en 1549 ; elle l'avait résigné en
1558, car le 5 août il était conféré à Renée de Sarcé.
Nous trouvons comme prieures Anne deCorneiller en 1607 ; Anne de Mon-
taudon en 1622; Marie Seigneuret, 1645; Silvie de Sillans, 1666. Le prieuré
fut uni à la mensa abbatiale par décret de l'évoque de Chartres, la 4 février 1Ô70.
418 CHARTES VENDOMOISKS
CCCCII
1* août 1281.
Accord entre le roi de France et Vévêque de Chartres au sujet de
la collation des bénéfices de Mazangé et de Poissy.
m
CONCORDIA INITA INTER FRANCORUM REGEM ET EPISCOPUM CAR-
NOTENSEM SUPER COLLATIONE PERSONARUM ET DIGNITATUM
APUD MAZANGEIUM ET PlSCIACUM.
In nomine Domini, Amen. Nos Philippus, Dei gratis Ebroicen-
sis episcopus, et Matheus ejusdem permissione abbas Sancti Dyo-
nisii in Francia, et magister Henricus de Virziliaco thesaurarius
Laudunensis, notum facimus tam prœsentibus quam futuris
quod nos electi arbitri seu ordinatores una cura R. pâtre G. Dei
gratia Ambianensi episcopo absente, ita quod si non omnes pos-
semus interesse, très in negotio procédèrent , suscepto in nos
arbitrio facto ab excellentissimo DD. Fhilippo, Dei gratia Fran-
corum rege ex una parte, et Simone, eadem gratia episcopo, et
discretis viris decano et capitulo Carnotensi ex altéra, ne sicut
accidit in ultima prœtexta vacatione propter collationes quas
prœdictus dominus rex de prsepositura Masangei et archidiaco-
natu Pissiasensi fecerat, quœstionem inter dictum regem et épis-
copum Carnotensem exortam in aliis futuris vacationibus res-
suscitari continget, ex potestate nobis concessa et partium vo-
luntatibus exploratis, ordinando pronuntiamus quod in prima
vacatione quœ erit, si contingat in ecclesia memorata, personatum
vel dignitatem durante vacatione vacare, prima vacantis perso*
natus aut dignitatis collatio régis erit, et secunda collatio, si ca-
sus se obtulerit episcopo reservabitur, et atternatim de cetero fiet
collatio personatuum et dignitatum quse vacabiïht in omnibus
aliis vacationibus in Carnotensi ecclesia memorata. Hoc addito
quod ille qui ultimo conferet litteras suas dabit quod ad alterum
CHARTES VENDOMOISES 419
prima collatio pertinebit. In quorum omnium testimonium prœ-
sentîbus litteris sigilla nostra diximus apponenda. Actum Pari-
siis, in festo beati Pétri ad Vincula, anno Domini MCCLXXX.
Biblioth. de V Arsenal, mss. 1008, p. 83.
CCCCIII
Dons à VHôtel-Dieu de Vendôme, mercredi 2 avril 1280,
N. S. 1281 % et mai 1682.
I. Concession donnée aux maîtres et frères par Jean de
Baillou, escuier, de tenir le conduit d'eau (du pont Perrin au
pont de la Chevrie) et autres choses, en leur maison, en datte
du mercredj devant Pâques FJories, Tan mil deux cens quatre-
vingt (alias : i288).
Archives de Loir-et-Cher, Registre terrier de THôtel-Dieu.
II. Cartulaire en latin par lequel Foucaud, dit Donmelle,
escuier, miles, et Isabelle, sa femme, fille du seigneur de Baillou,
amortit le conduit ou canal de l'eau du Loir qui coule du Pont-
Perrinà la Maison-Dieu et passe entre ladite maison et celle de
Geoffroy Cormier et tous les autres héritages qu'ils possèdent
dans ses fiefs, 1282, mai.
Archives de Loir-et-Cher, Inventaire des titres de la Maison- Dieu de Ven-
dôme,
m
CCCCIV
1282.
Charte par laquelle : « Geo f roi de Vendosme, chevalier, seigneur
de la Chartre, faz assavoir à tous ceux qui ses présentes lettres
verront et o que ie, pour le remède de m1 âme et de mes
anceisors et pour fere mon anniversaire après mon decest et
pour V anniversaire de noble dame Marguerite, ma chère
420 CHARTES VENDOMOISES
famme9 et l'anniversaire de mon cher frère monsieur Jehan de
Vendosme, chevalier jadis, une foys Van en l'église de la i/tf-
baudière » donne aux religieux une rente annuelle de un muid
de seigle à prendre sur la métairie du Chêne des Vallées à
Gastine. Fait le jeudi avant la saint Denis 1282.
Archives de la Sarthe, parchemin, sceau perdu. Bulletin de la Soc. Arch.
da Vendâmùis, 1893, p. 52.
ccccv
12 novembre 1282.
Amortissement de tous les biens fonds, maisons, etc.} de Vhostel
Dieu de Vendôme dépendants du fief de Ponsay, de Van 1282.
Universis présentes Htteras inspecturis, Philippus de Poncaio
miles, prepositus de Vindocino, et Ysabellis ejus uxor, salutem
in Domino. Noverint universi quod nos, unanimi assensu ducti,
pro Dei amore et pro remedio animarum nostrarum ac paren-
tum nostrorum, et pro anniversario nostro annis singulis in
domo elemosinarie Vindocinensis post decessum nostrum fa-
ciendo, omnes census, redditus, terras, domos et vineas et
omnes alias res universas et singulas, quocumque nomine nun-
cupentur, quas dicti magister et fratres habent, tenent et pos-
sident, nomine et ratione domus elemosinarie predicte, in feodis
et dominiis nostris, admortificamus magistro et fratribus et
domui antedictis, salvo jure omni superiorum dominorum nos-
trorum, volentes et concedentes quod ipsi magister et fratres et
eorum successores in predicta domo omnes res et singulas su-
pradictas de cetero et in perpetuum teneant et possideant libère,
pacifiée et quiète, aliquibus redibentiis seu servientibus nobis
vel heredibus seu successoribus nostris minime ratione premis-
sorum de cetero faciendis, promittentes etc., bona nostra mobilia
et immobilia quoad hoc predictis magistro et fratribus obligan-
do. Et ut hoc firmum et stabile permaheat présentes dedimus
CHARTES VENDOMOISBS 421
litteras eisdem magistro et fratribus sigillorum nostrorum mu-
nimine roboratas in testimonium veritatis. Datum anno Domini
millesimo ducentesimo octogesimo secundo, die jovis post fes-
tum beati Martini hiemalem.
Archivée de Loir-et-Cher, parchemin avec une double incision sur le
repli pour les doubles queues en parchemin, sceaux perdus.
CCCVI
1283.
Dédicace de V église la Virginité.
JOANNES ARCHIESPISCOPUS KCCLESIAM VlftGIN ITATIS
Cenomanensem DEDICAT.
Universis Christi fidelibus in civitate, diœcesi et provincia
Turonensi constitutis, prœsentes litteras inspecturis, Joannes,
Dei gratia archiepiscopus Turonensis, salutem in Domino. Et
si Deum in sanctis suis et loca sanctorum qui, suscepta de manu
Domini supernse benedictionis laurea, in perennitate laudis et
glorise delectantur, venerari jubemur, multo magis loca geni-
tricis Dei virginis Mariée, quœ castitatis est mater, pudoris
aula, pudicitiœ conservatrix, vas munditiœ Deique et hominum
média trix, cum summa reverentia frequentare debemus , ut
eadem, existens assiduo ad Christi dexteram, super ordines ap-
gelorum, pro nobis peccatoribus apud ipsum Dei unigenitum
intercédât. Ideoque universitatem vestram monemus et horia-
mur in Domino, atquevobis in remissionem injungimus pecca-
torum, quatenus ecclesiam de Virginitate, Cenomanensis diœ-
cesis, in ipsius gloriosissimse Virginis honore constructam, et
a nobis decimo calendas octobris honorifice dedicatam, usque
ad octabas dedicationis hujusmodi quam ibidem celebrandam
decrevimus, prœcipue visitetis. Ut autem vestra devotio ad vi-
sitationem prœdictee ecclesiœ libentius inclinetur, quo vos pros-
pexeritis ubertate gratiœ secundari, omnibus vere pœnitentibus
422 CHARTES VENDGMOISES
et confessis qui ob hoc illuc accesserint, temporibus supras-
criptis, de omnipotentis Dei misericordia et ipsius Dei geni-
tris Marias. SS. martyrum Mauriti sociorumque ejus, beatis-
simi quoque Gatiani, omniumque sanctorum mentis et interces-
sion! confidentes, quadraginta dies de pœnitentiis , quae sibi
secundum suorum exigentiam delictorum injungi merito de-
buissent, misericorditer relaxamus. Datum apud Tro, decimo
quarto kalendas hujusmodi, anno Domini 1283.
GalUa ChrUtiana, tome XIV, instrumenta, col. 92 : « E codice Albo-
rum Mantellorum, in maxima Parisiorum bibliotheca, sub n° 50. »
CCCCVII
Mai 1285 et 9 janvier 1285, N. S. 1286.
Ventes à la Virginité d'une métairie à Vaubon et à la Roche-
Geoffroy, paroisse de Lunay.
I. Sachent tuit cil qui cestes présentes lestres verront... que
Estienne Belotin, escuier,recognut que il avoit vendu et otroyé...
a religieuses dames et honnestes a labbeesse et au couuant de
leglise Notre-Dame de la Virginité, de Tordre de Cisteaus, tout
ce que il a et pouet auoir en vne metoerie, laquelle est apelée
Vaubon... en la paroisse de Lunay, ou fie monsor Macé de Trou
cheualier... et douze sous de menus cens et rentes... sur le leu
que len apelle la Quarte, en la paroisse de Lunay, ou fié Symon
de la Moncelière, escuier... pour le prix de cinquante cinq liures
Tan de grâce mil deux cenz quatre vinz et cinc, ou moys de may.
IL Autre acquêt par les religieuses de la Virginité de 20* ef 3d
de cens sur Pasquier du Bois, sur les terres de Vaubon et de la
Roche-Jefroy, paroisse de Lunay, ou fie monsor Macé de Trou,
chevalier, pour 13 livres 10* 1285.
III. A tous ceulx qui verront et orront cestes présentes lestres,
Gie Macé de Trou, cheualier, seignor de Villemalour et de Broil.
saluz en Notre-Seigneur. Sachent tuit presenz et auenir que
comme religieuses dames et honestes l'abaesse et le couuent de
CHARTES VENDOMOISES 423
Notre-Dame de la Virginité, de Tordre de Cysteaux, eussent
(achep)té) d'Estienne Belotin, escuier,une metoerie assise à Vau-
bon et Roche-Geoffroy, en la paroisse de Lunay... Nous tout le
droit que nous y auion et poion auoir en tens auenir amortis-
son... et en recompensation dudit amortissement icelles reli-
gieuses ont quité et delessé a nous et a nos hoirs diz souz de
rente. . Scellée de notre propre seau, en lan de grâce mil deux
cenz quatre vinz et cinc au moys de genvier, le jour dou mer-
credi emprès la Tiephanie (1).
Arch. dép. de Loir-et-Cher, parchemin.
CCCCVIH
16 mai 1287.
Bulle du pape Honorius IV confirmant les biens de V abbaye
de V Etoile.
Honorius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis ab-
bati et conventui monasterii de Stella, Premonstratensis ordi-
nis, salutem etapostolicam benedictionem. Sacrosancte Romane
ecclesie devotos et humiles filios, ex assuete pietatis affectu
diligere convenit, et ne pravorum hominum molestiis praven-
tur, eos tanquam pia mater sue protectionis munimine confo-
vere. Ea propter, dilecti in Domino fiiii, vestris justis postulatio-
nibus grato concurrentes assensu, personas vestras«et monas-
terium vestrum, cum bonis que impresentiarum rationabiliter
(1) En 1344, Perrin Oacié et Aysabeau, sa femme, de la paroisse de Sainf-
Rimay, vendirent à la Virginité une rente- de 20 sols audit lieu {Arch. de
Loir-et-Cher). En 1466, Isabeau, par la permission divine humble abbessede
la Virginité donnait à bail la terre de Vaubon pour 2,6i t. de rente [Archives
de Loir-et-Cher). En 1691, Marie-Angélique Lemaistre de Grand-Champ était
nommée abbesse et supérieure par commission de Sa Majesté, de l'abbaye
de Notre-Dame de la Virginité. Le 19 janvier 1776, sœur M. de Murât,
abbesse de l'abbaye royale de la Virginité, nommait Jean De ly, garde des
bois et pèches de l'abbaye pour les seigneuries de la Virginité, Azé, Tour-
nemont, les Cartes, Rocher Saint-André, Galienne, Bois-Magueron, Pu-
teau, Savateau, Nonnetière, Coulomier, Boulon et autres lieux (Archives de
Loir-et-Cher).
424 CHARTES VENDOMOISES
aut in futurum justîs modis, prestante Domino, poteritis adi-
pisci, sub beati Pétri et nostra protectione suscipimus. Spe-
cialiter autem de Anton et S. Medardi de Lokenees ecclesias
cum capella de Maisoncellis a bone memorie R. Carnotensi et
W. Cenomanensi episcopis, de capitulorum suorum assensu
pianobis libéral itatecon cessas, sicut in litteris eorumdem didici-
mus contineri. Ex dono Balduini de Rupibus tertiam partem
bladi et vini de Maisoncelles et Cbavengnes. Ex dono Alberici
de Bessons terram que vocatur Lomesnil, sicut Villelmus de
Brie possidebat. Ex dono Joannis, domini de Montorio, quatuor
libras et dimidiam annui redditus in domo fori de Montorio, ex
dono Johannis, comitis Vindocinensis, et Johannis de Ambasia,
terram que est inter viam que de Capella de Haiis ducit in Gas-
tinam, et Vallem Belucem, et inter viam que de Beato Georgio
ducit ad Rupem Perdriel, et terram Pétri de Turne cum nemore
quod infra metas continetur. Ex dono Galteri de Plesseio, ter-
ram de Copepie, liberam sicut ipsarn possidebat. Ex dono Bo-
merii de Lavardin, vineas et roccam et plateam ante roccam.
Ex dono Sulpitii^ domini Ambazie, duos modios vini legitimi in
décima S. Cyriaci. Ex dono Ludovici, comitis Blesensis, unum
burgensem in civitate Carnotensi. Ex dono Bartholomei de Tori
unum sextarium frumenti, in tractu décime de Tori. De dono
Oldonis de S. Amando quatuor sextarios siliginis in décima sua
dç la Jarrie Torrici et in décima de Orcea quinque sextarios ex
dono uxoris sue, matris ejus et filiorum suorum. Ex dono Wil-
lelmi de Cornes, unum sextarium frumenti et alterum siliginis
in décima de Lomes. Ex dono Johannis de Brueria unam domum
ad Troo, liberam ab omni exactione seculari. Ex dono Gaufridi,
Castrodunensis vicecomitis,unum burgensem apudCastridunum,
liberum ab omni exactione seculari. Ex donoHamelini deRoorta,
très minas frumenti et très siliginis gragnerie sue de Roorta.
Ex dono Johannis, comitis Vindocinensis, unum modium fru-
menti in redditu de Fontana. Et alia bona vestra sicut ea omnia
juste et pacifiée possidetis vobis et per vos eidem monasterio
vestro, auctoritate apostolica, confirmamus et presentis scripti
patrocinio communimus. Nulli ergo hominum liceat hanc pagi-
CHARTKS VKNDOMOlSKS 425
nam nostre protectionis ac confirmationis infringere vel ei ausu
temerario contraire.Si quis autem hoc attemptare presumpserit
indignationem omnipotentis Dei et BB. Pétri et Pauli aposto-
lorum et nostram se noverit incursurum. Datum Romae, apud
S. Petrum XVII kal. junii, pontificatus nostri anno secundo (1).
Bibliothèque d Orléans, mss. 435b'*. — Gallia Christiana, VJII, col. 439.—
Vidimus de cette bulle en 1385, Bibliothèque Nationale, mss. 17048, p. 539.
CCCCIX
1288, août.
Lettres d'amortissement des terres de la Hnbaudière sises
à Saint- Amand, Villavart, Huisseau et Sasnicrcs,
A touz ceux qui cestés présentes lettres verront et orront,
Johan, comte de Vendôme, salu en Notre-Seigneur. Sachent
tuit que nous voulon et otroyon que le mestre et les frères de
la Hubaudière, de l'ordre de Grantmont, et lor successors en
la dite méson delà Hubaudière, et ceux quiconque qui auront
cause dous, aient, tiengent et poursicent deiivrement, franche-
ment et quittement, de nous et de nos hers et de nos successors
et de ceux qui auront cause de nous, la meson et les courtiz que
Ion appelle la Muce, séanz ou celui même leu de la Muce, et
avec tout ce vint seterées de terres semeures, apartenenz à
ladite Muce, qui furent jadis au seigneur de Buressart, séanz
en la paroisse de Saint- Aman. Et environ demie arpent de pré
séant en la paroisse de Villeavart. Et environ un quartier de
pré séant en ladite paroisse de Villeavart, et sis seterées que
vignes, séanz en la paroisse de Huysseau ou fié Huet Lombart.
(1) « On apprend par une bulle de Léon X, des nones de septembre 1519.
adressée aux abbés de Saint-Georges du Bois et de Gastines, que l'abbaye
de l'Etoile avoit été pillée par des coureurs qui en pillèrent tout ce qu'il y
avoit dans la maison, jusqu'aux titres et papiers, coupoient les arbres tant
fruitiers que autres, emmenoient les bestiaux, les chevaux, les bœufs et le*
brebis et autres animaux. •» (Rihl. d Orléans, mss. 435 et 394, p. 191,.
54
2ti CÛARf KS VENÛOMotShS
Et environ dues arpenz et demi, que terre que vigne, de quoi
Huguet de la Rue tient un arpent et un quartier, poi plus po-
melns, et les hers feu Guillaume Bjsuée tiennent le remeignant
desdiz dues arpenz et demie, et la dizeoictieme partie de un pré
que Nicholas Malart tient séant en la paroisse de Sannières,
ou fié Johan Roupenon, escuier. Les quex dues arpenz et demi
de terre et de vigne, et laquelle dizeoictieme partie de pré, si
comme il est ci-dessus, ledit Huguet de la Rue, et les hers dou
devant feu Guillaume Bysuée et ledit Nicholas Malart tiennent
a diz souz rendeu/ chacun an. audit mestre, ou as frères devant-
diz de ladite meson de la Hubaudière. Et trois souz de don et
aumonne que le seigneur de la Rivière loz dona et aumouna sur
ses vignes de la Rivière, et dues souz que Phelippe la Megeicere
leur dona et aumouna sur la place qui fut feu Gervese Belin a
Lavardin, et vn mui de seigle (déchiré) noble homme notre
cher oncle monseigneur Geufroi de Vendôme lor donna et au-
mouna; a prendre chacun an de rente sur sa mestaerie dou
Chesne Gastine a la mesure de Montoire ; et vn setier de
fromant de rente que feu Renaut Rivereau lor dona et aumouna
sur sa mestaerie de Ville M tier de froment de rente que
mestre Pierre Pesche lor dona et aumouna sur toutes ses
chouses ; et vne pièce de vigne que il achetèrent de feu Pierre
Da viau or fié monseigneur Hugue de Lavardin, chevalier, laquele
vigne contient environ vn quartier et siet en la paroisse de Vil-
leavart. Les queles chouses desus nommées si comme elles sont
devisées ledit mestre et les diz frères disoient et affermoient
estre veraies. Et toutes les chouses desus dites nous avons
amorties et oncores les amortisson audit mestre et as diz frères,
et a lor successors en la dite meson de la Hubaudère et a ceux
qui auront cause dous, ou nom de ladite meson, en tant comme
à nous et a nos hers apartient, à avoir, à tenir et à pourseair
les chouses desus dites à tousiorzmes en main morte, en tant
comme à nous et à nos hers en puissein riens demander, ne aler
encontre en aucune manere, sauve toutevois notre joustice es
leus et es choses desus dites. Pour lequel amortissement et de-
lessement desus diz fere, on tant comme à nous et a nos hers
CHARTES VENDOMOISES 427
appartient, le dit mestre et les diz frères nous ont doné et quité,
vne foiz tant seulement la toison et la levée de un arpent de
grant boays, si comme il est seigne entre leur grant boays et
leur petit boais, et cinquante livres de monoie courant en Ven-
domois. Des quex cinquante libres de sus dites nous nous tenons
pour bien peiez. Et quant a toutes cestes chouses et chacune de
celles fere seure, tenir et garder bien et leaument acomplir, senz
venir encontre en aucune manère en tant comme a nous et a
nos hers apartient, nous en oblijon nous et nos hers et tous noz
biens. En tesmoing de laquele chouse nous en avon donées audit
mestre (1) et as diz frères de la dite meson de la Hubaudere et a
ceux qui auront cause dous, ceste présentes lettres scellées de
notre seau. En lan de l'Incarnation Notre-Seigneur mil dues
cenz quatre vinz e oict, du maes de aoust.
Orig. sur parch. scel perdu, Archives de la Préfecture du Mans, H, 76b
n°38.
CCCCX
27 février 1288, N. S. 1289.
Cartulaire de Jean de Baillou, escuier, qui a franchit les maîtres
et frères de la Maison-Dieu de Vendôme de tout ce qu'ils
tiennent dans son fief à Vendôme, sans nulle redevance... pour
avoir son anniversaire, 1288, mercredi avant Pasques fleuries
Archives de Loir-et-Cher. — Inventaire des titres de la Maison-Dieu de
Vendôme.
(1) Le maître de la Hubeaudière en lïMfi était « Estienne Sauvaing, prieur
de Burçay et mestre de la Hubaudière » (Archives du Congner, par l'abbé
Denis, page 296).
428 CHARTES VENDOMOISES
CCCCXI
Avant 12911
»
issociation de prières entre Notr Dame de Beaugenct/
et V abbaye de Saint Georges-des-Bois.
De Sociktate Sancti Geobgii de Nemore.
fia bernas alias littems.
G. Dei gracia venerabili abbati Béate Marie de Balgentiaco
omnique capitulo, O. Sancti Georgii de Nemore abbatis (sic , to-
tusque sibi grex commissus, salutem et oraciones. Majorem àc
dilectionem nemo habet ut animam suam ponat quis pro amicis
suis ; unde, fratres dilectissimi, nobis utique familiare est mutuis
oracionibus nostris, que quanto crebriores tanto meliores effi-
ciuntur, alterum ab altero invicem sustentari, quatenus antiqui
hostis illecebras variasquesuggestionesde bonopropositomelius
terminando ad unguem, pervenientes effugere possimus. Illud
ergo quod coramuni fratrum nostrorum consilio jam pridcm de-
crevimus, ut si aliquis ex vobis nobiscum canonice morari volue-
rit, bénigne et caritative a nobis suscipiatur concedimus ; simili-
ter et nostris a vobis idipsum fieri reposcimus. Et eu m dies
ultima uniuscujusque advenerit. pro abbati triginta officia pro
unoquoque fratrum IX fieri, sicut decrevimus, et vos decernite.
Valete. Habemus supra aliam recenciorem (I).
Cartnlaire de Noire Dame de Beangency^ p. 158.
fl C'est la charte de 1293.
CHARTES VENDOMOISES 429
CCCCXI1
1293, 19 décembre.
Association de prières entre Saint-Georges du Bois
et Notre-Dame de Beaugency.
Dr Societate Beati Georgii de Nemore.
Ne labantur cum lapsu temporis gesta mortalium perhannari
soient memoria litterarum. Hujus siquidem racionis intuitu an-
notendum scripto decrevimus societatem Béate Marie de Bal-
genciaco, Aurelianensis dyocesis, et beati Georgii de Nemore,
Cenomanensis dyocesis, ecclesiarum ordinatam in hune mo-
dum : quod si abbas alterius ecclesie ad alteram venerit, plenam
habeat potestatem et culpas corrigendi et ob culpam suam regu-
lari discipline subditos absolvendi. In obitio vero eorumdem
abbatum, faciet ecclesia Beati Georgii pro abbate Béate Marie
de Balgenciaco très missas et similiter ecclesia Béate Marie
faciet in hune modum. De canonicis autem ambarum ecclesia-
rum ita statutum est, ut commune sit eis utriusque capitulum
ecclesie et hinc inde suscipiantur, non tanquam hospites, sed
lanquam proprii canonici et professi ; si vero contigerit quacum-
que occasione alicujus scandali canonicos alterius ecclesie tran-
sira ad alteram, non pro fugitivis sed tanquam professis et
propriis habeantur, ibidem vi ventes regulariter, donec ecclesie
et abbatis sui graciam recuperentur, nisi tam enormis eorum
excessus et crimen tam notorium et manifestum fuerit, propter
quod a proprio monasterio debeant expelli. In obitu autem ca-
nonicorum, cum eorum obitus ab altéra ecclesia alteri fuerit .
nunciatus, commune fi et servicium in conventu, et unusquisque
sacerdotum unam missam celebrabit, clerici unum psalterium,
laïcy quinquaginta Pater Noster. Preterea ecclesia Béate Marie
singulis annis mictet brève apud Sanctum Georgium ubi prius
fiet in conventu solempne servicium et missarum subsequatur
430 CHARTES VENDOMOISES
beneficium tricennale.Tricennale similiter et ecclesia Beati Geor-
gii mictet brève suum apud Balgenciacum. De infantibus dictum
est, ut, cum abbas alterius ecclesie ad alteram accesserit, licebit
ei quemlibet in stallum ponere, si viderit expedire. Actum anno
Domini M°CC° nonagesimo tercio.die sabbati post festum sancte
Lucie, mense decembri, tune temporis fratre Guillelmo beati
Georgii abbate et Béate Marie de Balgenciaco, fratre Stephano (i ).
Cariai, de N.-D. de Beaugency, par Vignat, p. 152. Résumé dans dom
Verninac, manuscrit de la Bibl. d'Orléans.
ccccxin
1298.
Transaction du dimanche après la Saint-Gilles 1298 entre noble
homme messire Guillaume Renaud Dire et madame Marguerite
sa femme et les religieux de VEstoile sur le différend de la.
dixmed'Auton que Henry d'Auton pbtre (2) leur auoit donnée ;
le sceau dudit Renaud est un lion couronné.
Bibliothèque Nationale, mss. 17048, f. 547.
(1) L'abbaye de Saint-Georges du Bois avait un Cartulaire dont nous
trouvons mention dans l'acte suivant :
« Du livre Cartulaire de l'abbaye royalle de Saint-Georges du Bois com-
mençant par les mots anno Domini millesimo quadringentesimo septuage-
simo primo, in vigilia Beatissimi Georgii, in capitulo generali monasterii
S. Georgii de Nemore celebrato per Reverendum in Christo patrem et dom-
mum Jouanem Aubrée, abbatem dicti monasterii presentibus fratribus
Antonio Haroust, Guillelmo Ruelle N. Labelle, Jo. Rougemont, Nicolao
Allaire, Jo. Rortreau, G. Reboulleau, M. Hervé, G. Grangier, J. O. Pous-
sin S. T. Ju., Egidio Aubrée, M. Foussereau, Jo. Courtier, G. Chapillon,
Jo. Goubault, Jo. Vendomays, Jo. Breteau, André François, a été extrait
ce qui suit, etc. :
« Est accordé bailler lettre à Pierre Christophle et à Macée, sa femme, à
3 vies, paroissiens de Saint-Firmin, et 59 ans après, cestas savoir 4 septiers de
terre partie en buissons et partie en labour, à Lisle, etc., pour 12*6* tz de cens ,
Et à la page vnze dudit livre fol. 6 : « Anno MCCCLXXIU, 22 aprils :
bail d'une aitrise, nommée la Grapée, contenant 5 mines de terre à Lisle.
pour 159 de rente et 1 poule {Archives Ara (tonale», S. 3294).
(2) Pierre, sieur d' Au ton, écuyer, et Agnès, sa femme, avaient vendu un*
terre à Henry d'Auton, leur frère, prestre {Ibidem, p. 547).
CHARTES VfcSîDOMOiShS 431
CCCCXIV
1300.
Réception de la comtesse de Vendôme.
Pbilippus, Dei gratia Francie Rex, senescallo Carcassone, sa-
lutem. Cum nos dilectam et fidelem comitissam Vindomie de
terra que ex patris ipsius successione et de terra que per mortem
Joannis de Monteforti, militis, quondam obtinuit eidem, in
nostrum homagium recepimus, mandamus tibi quatenus dictam
terram que fuit patris ipsius liberis, necnon et terram que fuit
dicti Joannis, habita prius ab ea idonea caucione de soluendo
nobis rachato nostro, sub valore dicte terre, libères, eam que
terris predictis gaudere permittas, inquisitum diligenter de va-
lore omnium eorum que de terra ipsa, ratione rachati nobis,
debentur, et quod inde invenies nobis fideliter rescribas. Dictam
comitissam super sol utione dicti rachati nullatenus compellentes
donec nos, visa rescriptione tua, nostram super hoc... signifi-
caverimus voluntatem. Actum apudFoulleram, die nona februa-
rii, anno Domini millesimo trecentesimo (1).
i
Galland, de Franco alodio. p. 160, édition 1637.
(1) Lan 1319, patentes obtenues par Eléonore de Montfort, portant récep-
tion en foi et hommage de Bouchard de Vendôme, son fils (1315-1353) pour
la 3' partie des terres laissées par Jean de Montfort, frère d'Eléonore, dé-
cédé sans postérité {Ibid., p. 165).
Cette même « Aliennour de Montfort, comtesse de Vendosme », fit « hom-
mage lige aux us et coustùmes de France, » à Charles IV roi France et de
Navarre, •< de la Vicomte de Paris et de ses terres d'Albigeois, de Castrei
et de Narbonnois» pour que son chier fils Jehan de Vendôme et ses enfants
« peussent avoir de ladite terre jusques à la somme de mil livres tournois
d'annuel rente », sous réserve, sa vie durant. « de tous hommages haute et
basse seigneurie, et tout le gouvernement d'icelle terre et tous les fruits
et émoluments ». Le mercredi, veille de Notre-Dame de septembre Tan de
grâce MCCCXXIII.
Ce Jean de Vendôme fut seigneur de la Chartre : « Nobilem virum Jo-
hannem de Vindocino dominum de Carta, 1336. » (CartuL, de VEvêché du
Mans, p. 198).
SUPPLEMENTUM
La date de 1300 est le terme ordinaire d'un Cartulaire. Le bu-
reau de la Société Archéologique du Vendômois ne croit pas devoir
le dépasser, malgré le haut intérêt des documents postérieurs
pour L'histoire du Vendômois.
Ce supplément ne contiendra donc que certaines chartes an-
ciennes que nous avions oubliées.
ccccxv
1005, juillet.
<t Charte de Renaud, évêque de Paris et comte de Vendôme, fils
de Bouchard, qui fait remise à V abbaye de Saint-Julien de
Tours de toutes les coutumes justes ou injustes dont il jouissait
sur les biens de cette abbaye à Beaumont la Charte. »
« De consvetudinileus Belli Montis de super Dimidiam ».
f (1) AxNoDominice IncarnationisM. V°,indictione. III, accessit
ante presentiam venerabi lis Rainaldi, Pari siorum pontificis, dom-
nus abba Gauzbertus humili prece deposcens quatinus ob amo-
rem Trinitatis deifice pariterque pro animarum sue videlicet ac
béate recordationis BVRCARDI comitis, nec non felicis me-
morie Helisabet ipsius conjugis redemptione, consuetudines illas
quas juste vel injuste in terra gloriosi athlète Juliani, silicet in
(1) Ghrisme dont la croix est surmontée d'un a (alpha) et supportée pa
un « (oméga\
55
434 CHARTES VENDOMOlSES
potestate vulgo vocitata Vallebovana et Bellomonte possidebat,
indulgere dignaretur. Cujus petitiooem memoratus presul corde
benigno recepit et voti compotem favorabiliter effecit. Dimisit
igitur ac ex toto relîquit prelibatus pontifex omnes consuetudi- '
nés quas juste vel injuste ipse stiique antecessores in terra po-
testatis sancti Juliani habuerant, simulque decrevit quatinus
ipsemet vel suus ips(ius) venator, auceps, sive quilibet ingenuus
aut servus, siveipsorum equi vel canes, in omni ejusdem marty-
ris terra, vi aut prece,nullo modo jacere présumant. Hoc ipsum
quoque suis successoribus sibimet vicatim succedentibus obser-
vandum, communi voto suorum procerum perpetualiter cons-
titua. Quod si quis hec transgressus fuerit, nisi digna satisfac-
tione resipuerit, a regno Xristi et Dei extraneus habeatur et
géhenne perpétue particeps efficiatur. At contra prenominatus
domnus abbas Gauzbertus, pro tante bone voluntatis recompen-
satione, mente benigna cum monachorum collegio disposuit uti
anniversarii dies suus, genitorisque ac genitricis ipsius mémo-
rati presulis in coenobio prelibati athlète Juliani singulorum
celebrentur pleniter annorum curriculis. Haec vero auctoritatis
noticia ut firma et stabilis in perpetuum maneat, his presen-
tibus et audientibus corroborata est
•J* Rainaldi, Parisiorum episcopi.
Signum Fulconis, Andegavorum comitis.
Signum Dimonis vicecomitis.
Signum Ansaldi militis. Signum Hugonis militis.
Signum Drogonis. Signum Amelini militis.
Signum Malrici. Signum Solionis.
Signum Othonis. Signum Aimonis.
Signum Domni Teibaldi abbatis.
Signum Mauricii fratris ejus
Signum Hucbertis vicecomitis. Signum Fulcherii.
Signum item Hugonis prepositi. Signum Lisoii.
Signum Guidonis archidiaconi.
Signum Rorigonis. Signum Girardi.
Signum Baderamni. Signum item Amelini.
Data mense julio ad placitum quod fuit inter episcopum Rai-
CHARTES VENDOMOISES 435
naldum et comitem Fulconem, in silva que vocatur : ad illum
Carcerem, non longe a fluvro Lith.
Archives d'Indre-et-Loir, H. 479, nn 3, parchemin. Original. — I). Pio-
lin : Histoire de l'Eglise du Mans, III. p. 643.
CCCCXVI
1145.
Don de la foire de Saint- Bié à l abbaye de Sainte-Croix d'Orléans.
Ego Simon (2) do in perpetuum, et concedo nundinam, scilicet
sancti Beati apud Vindocinum feriam, prêter justiciam et fefum
meorum clientum. Ego Simon, pro meo et R. mei patris anima
et pro domine Adenordis et mei heredis qui hoc benefîcium con-
cesserit animabus, accipio in mea custodia apud Mores omnes res
eorum qui sunt proprii homines et pertinentes abbatie sancti
Launomari. Ilii vero non ibunt Blesim quando guerra erit inter
Blesim et Balgenciacum, nisiper licentiam domini Balgenciaci et
eidem domino facient fidelitatem.
Cartulaire de Sainte-Croix d Orléans* p. 11. — Voir : Cartulaire de la Tri-
nité, chartes DVIII et DXXVI, par lesquelles le même Simon de Beau-
gency donne à la Trinité la même foire de Saint-Bié, précisément la
même année 1145.
(t) M. Halphen (Le Conté d'Anjon, p. 2'i0) n'ose pas rejeter cet acte comme
faux, mais il le considère comme « fort suspect : le comte de Vendôme Bou-
chard le Vénérable donné ici comme décédé, vivait encore le 1" mai 1006,
date à laquelle il délivrait aux moines de Saint-Maur des Fossés un acte
dont on a l'original (Tardif, Carton des Bois, n" 247) ». (Voir la Charte 28.
signée par Renault.)
(2) Ce même Simon était allé à Saint-Jacques de Compostelle « Quando
dominus Svmon adressas est iter sancti Jacobi. » Dans son testament fait
avant 1153, Simon avait légué au prieuré du Saint-Sépulcre de Beaugency,
dépendant de la Trinité de Vendôme, deux sols de cens pour le repas des
moines le jour de l'anniversaire d'Adenorde son épouse. (Ibidem, page 10).
Lancelin de Beaugency s'était aussi prémuni contre les attaques du comte
de Vendôme : « Insuper si Vindiocinensis cornes vel quilibet alii, dominum
Balgenciaci ad guerram provocaverint, homines beati Martini de Sodobrio,
illi et prepositoet hominibusejus... impendent auxilium ». (Ibidem, page 142.)
436 CHARTES VENDOMOISES
CCCCXVII
21 février 1181.
« Lettres d'absolution du comte de Vendôme excommunié pour
avoir usurpé les biens et droits appartenant aux religieux de
Saint-Laumer scitués au pays Vendômois. »
Alexander, episcopus servus servorum Dei, dilectis filins ab-
bati et capitulo sancti Launomari Blesensis, salutem et aposto-
licam benedictionem. Cum nobilis vir Johannes, Vendocinensis
cornes, propter multas molestias et gravamina quœ vobis intule-
rat,per bonememorie G (1). quondam episcopum Carnotensem,
vinculo,sicut dicitur, fuisset excommunicationis astrictus; tandem
ad serediens super his vobiscum,eodem episcopo mediante.com-
pofuit et exactiones quibus vestri monasterit homines opprime-
bat, inperpetuum pia consideratione remisit. Quam utiquecom-
posîtionem sicut inter vos et eumdem comitem de voluntate par-
tium facta est, et in autenticis scriptis ejusdem episcopi et comi-
tis continetur, ratam habemus, eamque auctoritate Apostolica
confirmantes, prtesentisscripti patrocinio communimus, statuen-
tes ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostrae con-
firmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis au
tem hoc attemptareprsesumpserit. indignatîonem omnipotentis
Dei et beatorum Pétri et Pauli apostolorum ejus se noverit in-
cursurum. Datura Tusculani, VII Kal. marcii.
archives de Loir-*t-Ch*r. Cariulaire de Saint-Laumer, n* CXI II, d'après
une copie de 1434. — Voir plus haut, charte CVI.
\V Guillaume de Champagne, tvéque de Charties de 1161 à 1176.
CHARTES VENDOMOISHS 437
CCCCXVI1I
1190
Don pour Philippe Lance lin de la terre de Gutta à V abbaye
de Fontaines les Blanches.
Philippus Lancelini dat in eleemosâjiam fratribus de Fontanis
omne quod habet apud Gutam, tam in pratis quam in nemore,
et duos solidoscensuales apud Monceium.»Concedentibus Dogna,
matre sua. Agnete uxore sua, Mathildc filia sua, Mathilde so-
rore sua et nepotibus suis Herveo, Lucete et Aaliz. Testibus :
Gervasio de Plesseio, Johanne Ruillez, Gosberto presbytero de
Perreio, Hugone presbytero de Gubergen, Philippo et Pagano
de Ponceio, et aliis, anno'MCXC.
D'Achery. Spicilège, tome 5, fol. 391 (V.
CCCCXIX
128/i à 1320
Le* Curntcs de Vendôme, seigneurs de Gomer le C ha tel,
Seine ct-Oisc\
Vente de 2 '3 livres parisis de rente sur la prévôté de Gom-
mer, à Pierre de Vendôme, par Sédiie, dame de Chevreuse, fille
dudit Guy, seigneur de Chevreuse, Tan 1284.
(J) Ce recueil contient quelques autres documents relatifs à des person-
nages Vendômois : « Robertus de Grato Lupo {p. 339) *». Bucardusde Grata
Lupo avait deux filles dont l'une Milisende épousa Pierre, fils de Rohier de
Monsbason, et l'etronille qui épousa Arcbembauld de Vendôme: « Helchim-
baldus Windocinensis ».
L'auteur lui-même de cette petite histoire de Fontaines les Blanches, plus
tard abbé de l'abbaye, était venu à Vendôme : « Me pro quodam responso
jam miserat usque Vindocinum (Robertus abbas) : cujus exitum vit» à
Vlndocino rediens, cognoscens, etc. » {Ibidem, p. 371) et 389).
Archecnbault de Vendôme fut témoin vers 1180 de la charte DCX1V du
Cartulaire ; on trouve en 1113 un Hilgotu* de Vindocino, témoin de la charte
CCCXCVI,
438 CHARTES VBNDOMOISES
■
Vente de .'<() livres parisis de rente sur ia ville de Gomer le
Chastel à Pierre de Vendôme, fils de Bouchard, comte de Ven-
dôme, par ladite Sédile, fille de Guy, seigneur de Chevreuse,Van
1303.
Et est mention de Guyart de la Marche, frère du comte de la
Marche.
Saisie et possession de 30 livres parisis de rente sur la terre
de Gomer adjugée à Pierre de Vendosme, chanoine de Tours,
par Macé de la Haye, au nom et comme procureur de Yolant de
Lesignan, comtesse de la Marche et d'Engoulesme, dame de
Pons et de Fougières et de Gomert, Tan 1309.
Procuration à Bouchard de Vendosme, chevalier, frère de Pierre
de Vendosme, chanoine de Tours, d'aliéner et vendre 30 livres
de rente sur la prévosté de Gomert appartenant audit Pierre,
l'an 1310.
Vente de la dite rente de 30 livres par ledit Bouchard au dict
nom, aux exécuteurs du testament de Catherine, jadis empe-
rière de Constantinople, l'an 1310.
Confirmation du roy Philippe le Long, de l'accord entre Bou-
phard, comte de Vendosme, et Henry (1), seigneur de Sully, sur
ce qu'il pouvait appartenir en partage dudit seigneur de Sully, a
cause de Jeanne de Vendôme, sa femme, sœur du dict Bouchard :
à Paris, l'an 1320, febvrier.
Biblioth. Nationale, mss. français 23167, f°27.
(1) L'an 1340, Bouchard de Vendôme achetait, d'Odin Jarriau, escuier. un
quart de la dime de Pinsay, à Cruchèré, une part de la dime de Pinoches
et plusieurs terres sises près Jean de Boulare, tenues de Jean de Saint -
Martin et de Roger de Pinoches, pour 45 livres. Signé : Doulcin [Archives
départ, de Loir-et-Cher. Inventaire des titre» de V Hôtel-Dieu de Vendôme).
La même année, Bouchard de Vendôme, chevalier, achetait de Pierre
Couvert-de-fer, escuier, et de d,,# Maliaut la Courtoise, sa femme, 21 sols
de tailles sur les Bordes à Rocé, tenue à foy et hommage de Jean de Lé pi ne
le jeune (Ibidem). Pierre Couvert-de-fer vendit aussi laitre de la Cicogne,
à Rocé pour 70 livres à Gervais Menant en 1351 (Ibidem).
Cet Odin Jarriau était seigneur de Saint-Amand : « Acquêt de dn" Jeanne
deSaint-Amand, fille de feu Odin de Saint-Amand dit Jarriau et femme de
feu Huet Guymbart, écuyer, de 17 arpens de bois entre la vallée de Balières
et le terrouer des Bordes de Rocé, 1307 (Ibidem).
Nous trouvons encore « Guillaume de Saint-Amen, chevalier, seigneur
CHARTES VBNDOMOISE& 4^9
CCCCXX
1:J70
Concession d'une place au château de Lavardin, par Bouchard,
comte de Vendôme, aux religieux de Saint -Georges -du- Bois.
Universis présentes litteras inspecturis,frater Johannes humi-
lis abbas monasterii Beati-Georgii de Nemore, ordinis sancti
Augustini, Cenomanensis diocesis, salutem. Cum nobilissimus
et potentissimus princeps dominus cornes de Vindocino, Bocar-
dus nomine,considerans multa dampna et incommoda que eccle-
sia Beati-Georgii de Nemore passa fuit et est propter guerras
que in partibus multis regni Francie, et specialiter in comitatu
Vindocinensi, viguerunt, de sua speciali gratia nobis et monaste-
rio nostro contulerit unam plateam in castellosuo de Lavardino.
juxta sua magna horrea, pro habendo in predictaecclesia nostra
duas missas sollempnes, videlicet unam de Sancto Spiritu et
aliam de beata virgine Maria, quolibet anno, in diebus hic infe-
rius prenotatis, ad reparandum, edificandum et construendum
unam competentem domum in qua possimus remanere, nos et
conventus noster bonaque monasterii predicti, quandiu volueri-
mus detinere, noverint universi nos predictam plateam, a pre-
dicto nobilissimo principe nobis datam, ratam et gratam habere,
duasque predictas missas, videlicet unam de Sancto-Spiritu in
crastino festi Sancte Trinitatis, et aliam in sabbato postPurifica-
tionem béate virginis Marie, de beata virgine Maria, quamdiu
predictus dominus cornes vixerit, et post mortem ipsius prtvdic-
de Pouline approuvant en 1376 et 1391 la donation de la donation faite à la
Maison Dieu par Jean, comte de Vendôme. (Voir plus haut ch. CCXXX,
p. 266). L'abbaye de l'Etoile eut aussi des seigneurs de Saint-Amand comme
bienfaiteurs : Pierre, sire de Chemillé et de Saint-Amand et Pierre de la
Benière, escuyer, donnent 2 setiers de froment et 1 de meteil à Julien, abbé
de l'Etoile, 1310. « Béatrix de Saint-Amand donne dix livres de rente outre
60 livres désia données pour 3 messes par semaine, 1323 •». Riblioth. nationale,
mss. 1048, p. 550.
440 CHARTES VENDOMOISES
tas duas missas con vert ère in duabus de Requiem, videlicet
unam in die obitus sui et aliam in crastino festivitatis deffuncto-
rum, promittimusfacere celebrare quolibet anno aconventu nos-
tro ; et si predictus cornes voluerit habere obligationem a nobis
et a capitulo nostro génerali, ipsam de sigillis nostri capituli si
gillatam eidem predicto domino dare et tradere promittimus
bona fide, quam primum nostrum capitulum générale contigerit
celebrare. In cujus rei testimonium sigillum nostrum presentibus
litteris duximus apponendum. Datum anno domini millesimo
CCC° LX° X°, die veneris ante festum béate Marie Magdalene.
Archw. Nationales, S 3294, parchemin.
Vannes. — Imprimerie LAFOL.YR Frères.
TABLE
Les noms des personnes sont en caractères romains, les noms de lieux
en italiques. Les chiffres renvoient aux numéros des Chartes.
Tous les noms de lieux dont l'identification n'était pas suffisamment cer-
taine, n'ont reru aucune attribution moderne.
Le nom de famille ou roman des personnes a été préféré, pour le classe-
ment, au nom de baptême.
M. R. de Saint-Venant a bien voulu déterminer ou préciser l'identification
de plus de 50 noms de lieux-dits, la plupart détruits, ou inconnus de nos jours
sous leur forme ancienne. Qu'il reçoive tous nos remerciments. C. M.
A. episcopus Carnot, 328.
— priorissa, 127.
— senescballus, 127.
Aales, 178.
— femme de Joban de Vendôme, 372.
— neptis Marie comitisie Vindoc,
192.
— uxor Hugonis de Mauleio, 118.
— uxor Reginoldi prep. de Ca-
pella, 282.
— uxor Willelmi de Sancto Albi-
no, 199.
Aalet, uxor Hugonis Grossi, ill.
Aalina, filia Gaufridi vicecom. Gastri
duni, 181.
— vicecom itissa, uxor Gaufridi vi-
cecomitis Gastriduni, 181.
Aaliz, neptis Pbilippi Lancelini, 418.
— soror Hugonis et Pagani, 101.
Aalon, 92.
Aanor, filia comitis Johannis, 221, 283.
— uxor Hugonis de Sto Agilo, 127,
357.
— uxor Pétri de Pruneio, 289.
Abalais terra, les Alletâ (?)près le Rouil-
lis(Loir-et-Cber),345.
Abbas, boroo Teraplariorum, 210.
Abbatist, Voir Bonavallis, B argus -Mé-
dius, Caritas, C lare ta», Ebro-
nium, Elemosina, Fontana?-
Albss, Fons-Gombaudi, Gas-
tina, Grandismons, Hum-
b Hères, Leuck, Locus B. Ma-
ri», Majus Monasterium, Nu-
cariss, Pertenia, S. Genorefa,
S. Maria Blestnsis, de Ga ri-
te te, de Gastina, de Montedu-
blello, Ambasiacénsis,S Mag-
dalena, S. Trinitas Vindoci-
nensis, S. Albinus, S. Avitus,
S. Dyonisius in Francia, S.
Eparcbus, S. Georgius de
Nemore, S. Jean en Vallée,
S. Julianus Cenonam, S. Ka-
rileffus, S. Launomarus. S.
Martinus Turonensis, S. Maur
des Fossés, S. Mauririus, S.
Maximinus, (S, Memim), S. Mi-
chael, S. Petrus Genoman,
S. Petrus Carnot, S. Petrus
à Melon, S. Ricmirus, Sa
Spire, S. Valéry sur-Somme,
S. Vincentins Genoman, Stella ,
Vadum-Alnati.
56
— 442 —
Ab Lan villa ou Ableinvilla (Hospitalie S. J.
Jérusalem) prioratus, villa.
(Ablain ville, cne de Binai,
Loir-et-Cher), 180, 197, 280.
Acfredus, fa mu lut de Gastriduaû, 44.
Achardus, 59.
— vicarius, 57.
Acravjlla, Robertus de, 52.
Acrifama (Aigrefin, Cne de Bouffry,
(L.-et-Cher), 103.
Aculeus, Durendus, 75.
— Guillelmus, 92.
— Robertus, f rater G, 92.
Ada, 82.
abbatissa S1' Aviti, 171.
Adalgerius, 23.
Adatrcus (villa in pago Vastinensi), 25.
Adalseus, 16.
Adam, 82.
— canlor S. Pauli, 110.
— clericus, 244.
— épis. Cenomao, 86.
— eps. Sylvanectensis, 110.
— filius Ansodi, 100.
— filius Ansoldi, 132.
— Guillelmus, 337.
— vicecomes Meleduni, 853.'
Adela, comitissa, 69.
Adeladis, uxor Gosberti de Boscheto, 95.
— uxor Gunscelini, 48.
Adelaidia, celleraria, 98.
— regina. uxor Roberii régis, 26.
Adelardus, homo Huberti, 35.
Adèle, comtesse de Blois, 124, 192.
Adelelme, fidèle de Hugues, duc de
France, 22.
— serf, 43, n.
Adelelmus Pontiliensis, 56.
Adelicia, comitissa Blesensis, 124, 192.
— domina Fractevallis, 273, 274.
— filia Gaufridi vicecomitis Cas-
triduni, 165, 171, 193, 223.
— ■ mater Ursionis de Melluio, 214.
— soror comitis Nivernensis, 171.
— soror Ludovici com. Blesensis,
124
— uxor Gaufridi vicecomitis Cas-
triduni, 161, 165.
— uxor Henrici Basset, 207.
— vicecomitissa Castriduni, 171,
193.
Adelon, 30 bis.
Ademarus, 43.
Adenorde, épouse de Simon de Beau-
gency, 416.
Ad illum Carcerem. La Chartre. Sartbe,
415.
Adon, frère de Hugues, 81.
Adraldns, vicarius, 22.
Aelicia, capellana, 123.
— uxor Nivelonis de Fractavalle,
185.
Aenor, uxor Villelmi de Rubromonte,
295.
Affia, molendinum, 62.
A galba, domina de M auge, 272.
i — uxor Bucardi de Lavarzino 117.
— uxor Jobannisde Corcellis,384.
— uxor Jobannis de Rubeomonte,
225.
— uxor Pbilippi de Poncaio, 377.
— uxor Rabelli de Galnnges 297.
— uxor Radulfi Bolart, 245.
— uxor Villelmi de Soldiaco, 63.
Agathe, femme de Pierre Sebigne, 349.
Aglentina uxor Johannis com. Vindoc.
311,322.
Agnes, femme de Pierre d'Autbon, 413.
— filia Gaufridi vicecom. Castri-
duni, 121,181, 193, 223.
— filia Johannis com. Vindoc. 283.
— fille de Guillaume, 307.
— priorissa S. Agili, 98.
— relicta Hugonis de Maugastel,
241.
— uxor Fulquerii de Doure, 149.
— uxor Guillelmi de Capella, 282.
— uxor Hamelini, 120.
— uxor Johannis de Es toute villa
3*5.
— uxor Johannis de Mon ton o 150.
— uxor Philippi Lancelini, 418.
— uxor Willelmi de Villerfaut, 245.
Agrcnne, l'Egrenne, rivière de Mondou-
bleau, (Loir-et-Cher), 328
Agrifama, domus Leprosorum. — Aigre-
faim ou S. Jacques d'Aigrefoin
à Bouffry, 95.
Aguillon, Guillaume, 131, 215.
— Guillermus, 237.
Aichilbertus, episc. 6. *
Aiglibertus episc. Cenoman, 6, 7.
Aimericus, 184.
— Barba, 57.
Aimon,415.
Ainardus bucherius, 35.
Alanus, 5.
Alardus, 52.
Alba Mara% voir Aubemare.
— Johannes de, 285, 288.
Alba-Marla, Paganus de. 184.
Albanensis, Johannes episc, 167.
Albericus,302>i*, 99, 222.
— archidiaconus, 28.
— 443 —
Albericus, filius Seinfrcdi, op. Genom, 46.
— raonachus, 32, 50, 52.
Albert us, 33.
— abbas Maj.Mon. 42, 44, 45,46, 47.
— pastor, 49.
— preposiius de Turonico, 44, 45.
— talemerarius, 40.
Albigense8,Albtgcbi8,193,n« 203,2^5,414.
Albigniaco, Kadulfus de. 221.
Albinus (Beaius, St- Aubin d'Angers),
nbbove, 26. 515.
— Abbas : Guillelmus, 115.
Alcelinua, vicarius de Castello-Rai-
naldi, 35.
Alcherius, Aalonis, 92, — cellerarius,43.
— clericus, 48.
— famulus, 48.
Alcherrus, 92.
Aldeardit» uxor Fulcherii, 41.
Alenceio, Thomas de, 101.
Alencbone, Johanna, co mi tissa de, 139,
384.
Alencon, Jeanne, comtesse d\ 139, 384.
Alexander papa 111, 84, 99, 102, 104,
106, 184,417.
Algerius Fatet, 55
— mon, 52.
Algodus, 50.
Alix, comtesse de Blois, 389.
— dame d'Illiers, 386.
— femme de Foucher Vaslin, 261.
Allaire, Nicolaus, 412.
Almar et Almarius, Jean, 327. — Gilette
sa femme, 327.
Alneicise (En bas Vendômois, peut-être
Lavenai, Voir Cauvin), 26.
Alneto, Goberius, dictus Garin de, 381,
— Mathildis, uxor ejus, 381.
Alona, Odo de 82.
Alpes, filia Gaudridi vicecom. Castri-
duni, 60.
Altinesia, Hamelinus de (Hamelin d'An-
tenaise).353.
A lue lis, medietaria de, à Ternay (Loir-
et Cher) 308.
Alveredus, presbyter, 110.
Alveriis, Gaufredus de, 3*2.
Amalricus, 16.
— filius Berengerii, 37.
— senescallus, 150.
Ambazia. Ambaziacum. Amboise (Indre-
et-Loire), 32, 130,133, 2)1.
— Eglise Notre-Dame, 32.
Ambazia, Agnes, filia Sulpicii, 131.
— Dionisia, filia Sulpicii, 131.
— Guillaume, 131.
— Helisabeth, filia Sulpicii, 131.
Ambazia Hugo, filius Sulpicii, 131, 281.
— Hugo dominus Amb., 133, 160,
170.
— Ingergier, sïr d*. 354.
— Jean d', 131.
— Jobannes de, 281. 288, 408.
— Johannes, filius Sulpicii, 131.
— Lisoius de, 57.
— Muthilde, dame d*, 3i»8.
— — femme de Richard,330.
— Mathildis. mater Sulpicii de,131.
— Richard, «a' d', 330.
— Sulpicius ou Sulpitiu» et Sup-
— plicius de, 57, 93, 131, 133, 160,
170, 201. 265, 316. 3%, 408.
Ambianensis, G. épis. 402.
Ambloi (Loir-et-Cher), 348, 358.
Amecius, mercator, 61.
Amelinus, 415.
— abbas S. T. Vindoc, 209, 216.
— miles, 415.
Americus, abbas de Elemosynii, 189
Amiliacum (Amilly, Eure-et-Loir), 109.
Amicia, uxor Galcherii de Joingniaco, 299.
Amelina, filia Helpetis, 27.
— uxor Pbilippi Margnier, 397.
Anagnia (ville d'Italie), 102.
Anastasius, 33.
Andavitla\ hameau de Meslay leVidame,
(Eure-et-Loir) 219.
Andccavcnsis, Andegavensis, Andeeavi,
Andégavia, Angers, Anjou,
(Maine-et-Loire) : 23, 45, 155,
216, 353.
— Comités : Arturus : 139. Fulco
21, 32. 41, 45. 415. Goffridus/
22, 45, 96. Johannes, 144.
Karolus, 362.
— abbatiœ : S. Albinus, 261, 515.
S. Trinitas de Aquaria, 216.
La Toussaint, 155.
— bibliothèque, 115. •
— Libra, monela, solidi, 83, 84,
101, 118, 120.
Andréas, 82, 99.
— Barba, 57.
— preposiius, 40.
— Richardus, fil. Wauterii, 77.
— Wauterius, 77.
Anfravilla, Galterius de, 132.
Angeler, Rag. 222
Angerê. Voir Andecavensis.
Angerus, Gerardus, 110.
Angleterre, 118. Henri roi d', 118.
Angli (les Anglais), 50, 52.
Anglia, Angleterre, Johannes, rex Angli»,
144, 153. Henri roi d\ 118.
>&?
,..f"'<.*^>V „»*
«se- «"*-
,-"
<<■■
>**v
.<•
çp'
— 447 —
Bernaldus, prepositus, 82.
Bernardus, 76.
— abbas S. Launomari Bl. 57.
— capellanus, 107.
— capicerius, 78.
— clericus de St0 Juliano, 36.
— cocus, 49, 86.
— corduanarius, 72.
— decanus, 98.
— dedamolus, 97.
— hospitalarius, 44.
Bernerius, 76.
— abbas Maj. Mon. 72.
— faber, 59.
— piscator, 37.
Bero, Gaufredus de, 120. '
Beroart, Guillaume, 367.
— Ysabelle, sa femme, 367.
Beroldus, cancellarius, 22.
Berou, Geoffroy de, doyen, 142.
Berruer, Odo, 123.
Berrueria, Hugo de, 101.
Bertbe, femme de Colin de Lille, 375.
Bertrand, év. du Mans, 4 n.
Bertrandus, 16.
Bessé sur Brayr (Sarthe) 352.
Beasons, Albericus de, 408.
Bel hum, molendinum, cne de Goulom-
miers, 80.
Béton, près Villemalin, 378.
Beveron, fluviolus, le Beuvron, 69.
\ ; Bevilla, P. de, 122.
Bienlavot. torcular à Trou, 289.
v. Bigoti, 45.
- Bigotus, Gauterius, 61.
*gy" fm Biluria, terre dans le Labricin, 6
*** y"" îiheron/beredes, 379.
** ' «nais, Adam de, 244.
V* * — RaginalduB, 244.
^r'x mu m, Fulchemmius de, 184.
ï*6 — Fulcho, fil, F. 184.
.-**>• **" _ Radulphus, fil F. 184.
W* *nx de Ave, Guillelmus, 184.
^e*r onville, en pays cbartrain, 216.
- sseolus, Raginaudus, 111.
* împignion, Claude de, abbé de l'Au-
V mône, 108.
jjùc, * incha, comitissa Gampanie, 269.
- — Orsanna, serva, 80.
- nebard, abbé, 110, 116.
-^j^. - nchardus, 92.
, , • * *' - — Benedictus, 38.
. - ideinvilla, Morherius de, 82.
MT.y>»t »* -tdin, munerius, 244.
\û .on, Theobaldus de, 353.
yr, B/oû(Loir-et-Cher),21 ,106,120 416.
l ■>
*
.** i» ^ r Amalricus de, 39.
B le sensés : domus 167, grex, 80. oppi-
dum, 69, pagus, 16, 25. Cal-
lis calciatus, 82, foire. 375.
— Abbatix. Voir : Launomarus ;
S. Maria de Burgo-Medio ;
S. Salvator, 163, 247
— Comitcê 367. Adela 124, 192.
Alix, 389.— Jeanne. 384. Ludo-
vicus, 145,148, 222 408. Tbeo-
baudus, 197, 222, de G
Avenir, 237. Chastellon (Joban
de), 372. (Hue de) 318, 340i
— Vicecomes : Raginaldus de ln-
sula, 191, 375.
— Mensura, 148.
Blèsois (le) 372.
Bleves, Aimeri de, 353.
Bloètière .(la) vinea.254.
Bloisseau, Stepbanus, 209.
— Maria, uxor ejus, 209.
Blotinière (la), à Lunay, 399.
Blue, Haimericus de, 353.
Bocardus, cornes de Yindoc, 420.
Bocel, Hilgotus, 94.
— Joscelinus, 129. 136.
Bochar, fil. Jobannis, 189.
Bochardus cornes, 184.
— fil. Pétri, com. Vendocin, 361.
— fil. Jobannis, 184.
Bocbeto. Johanna, domina de, 139.
Bochetum, Le Bouchet Estouteville à
Crucberay, 139.
Bodardus, Rotbertus, 49.
Bodellus, Guascelinus, 40.
Bodilo, 5.
Boeria, Hugo 55.
— Willelmus de, prior S. Vincentii,
70 (Loir-et-Cher).
Boferi, Bou/fry.M, n.
— Gislebertus de, 203.
Bois, Pasquier du. 407.
Bois de Fougères, Bois de Feugères, cne
de Bou ville (Eure-et-Loir),328.
Bois de Lèves, Bertbe du, 237.
Bois-Magueron, ferme, cne de Lavardin,
407.
Boissele, Boisseau (Loir-et-Cher), 271.
Baisse Us, Ëcclesia S. Marie de, 102.
Bolart, Radulfus, 245.
Boibiez, si 1 va, près de Tuffé (Sartbe)*, 31.
Bologne, forêt près de Blois, 372.
Boloire, Matheus de, 137.
— Willelmus de, 137.
Boloria, feodum de, à Maisoncelles.
— (Sarthe), 345.
Bolum,Le Boulon, seigneurie à Mazangé.
— Jobannes de, 327.
— 448 —
Bolum, Pierre, 100.
— Willelmus de, 150.
Bonnerus, 184.
Bonardinus, Petrus, 35.
Bonavallis, Bonneval (Eure-et-Loir), 225.
— abbaye de, 72, 152, 270. 328.
— abbas : Gerardus , 152.
— Johannes de 200.
— Robertus de, 82. 108.
Bondonnet, historien, 19, n.
Bons-Hommes, prieuré, à Authon (Eure-
et-Loir), 376.
Bonncvillc sur Touques (Calvados), 51 bis.
Bononia, Bologne, en Italie, 361.
Bonus-homo, presbyter de Rulleiato, 94.
i?o/iei7/a,medietaria, à Authon, 376.
Boolez,Stephanus de, 263.
— Renerius, Stephanus, filii, 263.
Bourbon, J. de, 362.
Bordasîa, uxor Robini Leuvoisie, 334.
Bordes des), à Rocé (Loir-et-Cher), 419.
Borel, Josselin, 206.
— Or ri, son frère, 206.
Boreili ne mus, aujourd'hui Pasboureau
ca" de Fontaine-Raoul, 244.
Borellus, Ascio, 120.
— Goffqdua. 93.
— Gosselinus, 78.
Bornes, Renaudus de, abbas, 144.
Borrelière, aujourd'hui La Bourelière, à
Sargé, 328.
Borse, Johannes, parisiensis, 244 n.
Borseio, Hubertus, prepositua. de, 263.
Borseium, Borse tu m, Boursay (Loir-et-
Cher), 263, 357.
Boscheto, Gosbertus de, 94, 95. 100.
— Josbertus, 132.
— Adeladis, uxor G.. 94.95, 100.
— Àalet, uxor Josberti, 132.
— Johannes, fil. J., 132.
Boschctum, Le C éne Bouchet, cn* de
S« Agil, 127.
Boschctum, Le Petit Bouchet, près S.
Mard du Cor, 160.
Bosehctum-(Faium), Fiot-Bouchet, à Ro-
millv, 165, voir : Faium B.
Bosco, abbatia SuGeorgii de, S.-Georges-
du-Bois (Loir-et-Cher), 73
Bosco, Simon de, 339.
— Guillaume, son frère, 339.
— Pierre, son père, 339.
— Willelmus de, 137.
Bosco : décima de, à Coutures, 308.
Bosco-Medio, Ogerius de, 76.
Boscus-Rufini, Bois-Rufin. c0- d'Arrou
(Eure-et-Loir), 76.
Bosseio, Petrus de, 136.
Botellum, dime appartenant à l'Aumône,
324.
Bouchard, 209.
— comte de Corbeil, 53, n.
— comte de Vendôme, 384.
— comte de Paris, 33 n.
— IV comte de Vendôme, 111 n.
— le Vénérable, 21, 22, 415.
— moine, 258.
(Voir Burcardus).
Bouchedaigrc. cn* de Cloyes (Eure-et-
Loir), 354.
Bouchedeug-re ou Bouchedogre, Odelina,
354.
— Adam, filius, 354.
— Arnulfus, filius, 354.
Bouchet, Charles, 29.
Boulare, Jean de, 419.
Boulon, rivière. 407.
Bouquet (dom), 29.
Bourel de lu Roncière, 21.
Bourdinière, cn* de S1 Loup (Eure-et-
Loir), 229.
Bourg-Moyen, abbaye de N.-D. de, 118,
120, 320( Voir Burgus-Medius).
Bourges (Cher), 21 n.
Bourgueil, abbaye, (Indre-et-Loire,) 143.
Bouteville, Johannes de, 362.
Bovechia, Gilo de, 76.
Braio, Ermengardis de, 82.
— Robertus de, 82.
Brais, Fulcadus de, 55.
Braiz, villa près Mondoubleau, 33.
Rraya, la Braye, rivière 2, 19, 306.
Breia, la Braye, 102. Voir Brigt'a.
Breschesach. Brissac en Anjou, 127, 210.
Breteau, Jos.,412.
Bretagne > comté et duché de, 282.
— Arlur de, 139, 153.
— Pierre, duc de, 274, 300, 333.
Bretel, Gauterius, 76.
Breton, 97.
Bretonnières (les), cn- de Danzé, 108, 137,
345.
Bria, Guillelmus de, 222.
— Maria, filia, 222.
Bricius, abbas S. Georgii de Nemore,
117.
Brigia, la Braye, rivière. 2. Voir Braya.
Brioles, Engelrannusde, 68.
Britannia, Arturus dux de, 139, 153, voir
Bretagne,
Britels, 82.
Brito, Gauscelinus, 52.
— Gaufridua, filius, 52.
— seneschallus, 100.
Brifonert'rt.y^r liretonn ierrs. 108, 137,345.
— 449 —
Briito, Ingebaldus, 57.
Brocin, 178.
Broche-Souche, métairie a Sargé, 328.
Brocio, S. Georgius de, 69.
Broetiium. Le Breoil, 221.
Broil, Macé de Trou, s*' de, 407.
Brolium, près Champigny, 69, 88, 283.
Brou, (Eure-et-Loir). 256.
Brou, Gaufredus, 184.
BroussilloD, Bertrand de, 115.
Bruère, Geoffroy de la, 223.
Brueria, Gaufridus de, 221.
— Hugo de, 92.
— ♦Johannes de, 221, 408.
— Anoriu ou Aanor, uxor Job, 221.
— W. de, 221.
Brueria, grangia, 167.
Bruerolis, Hugo de, 92.
Bruil, Simon del Bruil, 82.
Brulo, Odo de, 221.
Brulone, Gaufridus de, 137.
Brunellus, Hilgodus, 55.
Bruslein, Gaufridus de, 98.
Biy de la Clergeric, 110.
Bucel, Drogon, 59.
Bucellus, 61.
— Olricus, 57.
Buchardus, Bucardus, Burcardus, Bur-
cbardus, etc., 16.
— Comités Vindocin (nous ne pren-
drons pas le soin de les dis*
tinguer ici). 21, 22, 23. 26, 28,
30, 33, 53, 111. 415
— IV cornes, 112, 118, 133, 136, 149,
150, 162, 168, 170, 305.
— V, 365, 395, 396.
— cornes Curbolii, 28, 53.
Voir : Bouchard.
Bucbardus, frater Wautherii, 65.
Bufe, Kaginaldus. 336.
Bulard, Emeric, 261.
— Matbilde, sa femme, 261.
B union, fluvius, rivière se jetant dans
l'Uuisne (Sartbe), 31.
Btirceium, Burseiumy Rurcetum, F*nur»ay
(Loir-et-Cher). 4, 86, 102, 181,
241, 271, 299, 374, 409.
— Etienne Sauvang, prieur de, 409.
— parrochia, 241.
Burdon, Girardus, 121.
— Odo. frater G. 121.
Eurdigalensis (Bordeaux) Ë. archiep. 141 .
Burellus, Atho, 80.
— Goscelinus fil. 80.
Bureaacumy Boursay, 4. Voir Burceium.
fiure««arl,Busgard, ferme àSaint-Amand,
314, 409.
— grangia à Yèvres, 256.
Buris, Gascelinu*. filius Odonis, 76.
— Odo de, 76.
Burchard, fils de Mathieu, 81.
Burcbardus, frater Fulberti, 43.
— monachus, 260, 293.
Burgaldus, homo Hamelinii, 58.
Burgius, Willelmus, 96.
Burguilio, Fulnherius de, 50, 52.
Burgulienses, de Bourgueil (Indre-et-
Loire), 125.
Burgundio, Hugo, 46.
Burguod, Slepbanus, de, 184.
Burgus-Medius , abbaye de N.-Dame de
Bourgmoven. àBlois, 118,120,
221, 270, 320.
— abbas : Johannes, 120.
Burgus Robcrti, Bourg- Robert, lieu au-
jourd'hui perdu, situé à Azé
ou Danzé, peut-être Bois-Ro-
bert à Azé, 345.
Bursarderia, bois de la forêt de Château-
dun, 241.
Buschart, Buschart de Mala Voa, 100.
— Pbilippus, fil., 100.
Bussello, Garinus, frater H. de, 67.
— Hubertus, 67.
Buxeium. Buissay, à Azé. 137.
Buxeîo, Willelmus de, 137,
— Benedicta, uxor W., 137.
— Beatrix, Johanna, Petrus.
— Pbilippus, Willelmus, filii W.,
137.
Buzana, Anfoud, 108. Adam, fil, 108.
Buzay, grangia. 167.
Buziaco, Arnulfus de, 38.
Bysuée, Guillaume, 409.
C. archidiac, officia lis Cenom. 178.
Cadilo, filius Hirmengardis, 41.
Cainone, Johannes de, 45,
Colu, Gu'Jlelmus, 199,306, 329.
— Heremburgis, uxor, 306, 329.
Caluntniacum, Calviniacum ou Calvignia-
cumy ecclesia. S. M. et priora-
tus sancti Gilderici. Chauvi-
gnv (Loir-el-Cbei\91.95, 97,
99,* 100, 108, 218, 23$.
57
— 450 -
Çalumniacum, Raginaldus, prior. 27.
— Stephanus, presbyter, 238.
— Robertus archerius, prior de,
108.
Calvados, 51, n.
Calviniacum (Voir Çalumniacum).
Galvo-Monte, Hugo de, 32, 57.
— Nortmannus, 57.
— Sulpicius de, 57.
Calvus, Gilbertus, 49.
Camarcio, Guillelmus de, 92.
Campania, la Champagne, Blancha co-
mitissa de, 269.
Campigniacum, Champ igny (Loir-et-
Cher), 288.
Campis, Herbertus de, 353.
Campo-Formo, Hersendis de, 96.
Campus Deridit terroir à Ville mardi, 233.
Candato, Nicholuus de, 129.
Candéy Candcium, moulin, 131, 196.
Cantor, Radulfus, 198.
Cantrix, Ada, 123.
Capa-Asini, Fulcheriua, 132.
— Goffridus, frater F., 132.
— Willelmus, 136.
Capella, Raginaldus de, 28?,
— Aeles, uxor 6., 282.
— Guillelmus, frater R., 282.
— Agnes, uxor Guil., 282.
Capella-Ancberii. Jobannes de, 121.
Capetus, Hugo, 22, 27.
Caprea monsy grangia, 167.
Cara, Herveus de, 136.
Caramo, Archembaudus de, 137.
— Archembaudus, Philippus, Wil-
lelmus, filli, 137.
Carbonelli, Jobannes, 103, 106.
Carbonite, 25.
Careassonne (Aude), 414.
Carcere, Jacquelinus, de 207.
— Lucie, uxor, 207.
— Ulgerius de 54.
Carceria (La Chartre, Sortbe), 184, voir
Carta.
Cardinalis, Nicolaus, 200.
Carintensis pagus, La Chartre, 11.
Caritate,B. Maria de, abbatia, (La charité
sur Loire, Nièvre), 112, 168.
Carnetius, Herbertus 121.
— Eremburgis, uxor, 121.
— Johanna. uxor. 121.
Carnotum, Chartres, 29, 54, 109, 152,
164, 229, 235, 238, 244, 269,
318, 328, 387.
Carnoto, Robertus de, 120.
Carnotensis , civitas, urbs, 34, 406.
— pagus, 99.
Car no tenait, diocesis, 317, 321, 324, 382.
— Abbatia S11 Johannis in Vallea,
216. — S* Pétri, 74. 176.
— Arcbidiaconus, 317. Ricberdus,
262.
— Canonicus, 365.
— Capitulum, 72, 82, 134, 146. 164,
188, 200, 213, 214, 262, 359,
362, 364, 402.
— Cornes, 269 ; Odo, 33.
— Comi tissa, Mathildfs, 358.
— Curia, 284.
— decanus, G. 109. Hugo, 262.
— Ecclesia B. Mariée, 22, 401.
— Episcopus, 81, 134, 407, 277,
317, 328, 338. 382.
— Episcopi : A. 328.
— Fulbert : 29, 30, 33, 200.
— G.,350, 417.
— Galterus : 2Q0. 235, 238, 239,
242, 244, 246, 257, 262, 270,
278, 282, 292, 298, 302.
— Gaufridus, 72, 78. 79, 80, 82,
91, 92 (Geoffroy de Lèves).
— Jobanne8(SaHsburiensis),104,
106, 362.
— Matheus, 362, 363, 368, 371.
— K. 114. 121. 164, 408.
— Ragenredus, 30 n.
— Ra*inuldus : 109. 126, 146, 180,
181, 186, 195,200,207,218.
— Rotbertus, 94, 95.
— Segefredus, 26.
— Seinfredus, 46.
— Simon. 402, 462.
— OfBcialis. 394, 400.
— Subderanus, Bartbolo meus, 198.
— G., 109.
— Vicecomes, Milo. 188.
— Vicedominus, 335. Milo, 188.
— Moneta, 113, 247.
Caro de Vacca, Rainaldus, 72.
Caro Leporis, Hildegarius, 38.
Carolus, rex, 21, 69.
Carta(La Chartre. Sarthe),castellum,130.
Prioratus, 158, 184. 365, 414.
— Geoffroy de Vendôme, sgr de la
Chartre, 362, 404.
— Jehan de Vendôme, 362, 414.
Cartes (les), La Carte, c°« de Lunay,407.
Casa, Herveus de, 149.
Castello, Hugo de, 103.
Castetlum Dunum^ Châteaudun, 120.
Voir Castridunum.
Cas le Hum Novum (à Tours), 56.
Castello Lid, Robertus de, 52. Gerva-
siusfil., 52.
- 451 —
Castille, Blanche de, 282, 300.
Castîllione, décima, 324.
Castro Briencii, Gaufridus de, 353.
Castridunum. Cbât^audun (Eure-et-Loir).
162, 44,t3 , 96, 98, 102, 103.
120, 135, 137, 148, 161, 167,
171, 193, 194, 219, 244, 246,
263. 271, 273, 281, 406, 408,
— Abbatim: Ba Magdalena, 103.
— Stus Avitus, 1 17, 171, 198, 235,
241,246,263,354. 381,401.
— Ecclesia : Stus Valerianus, 103.
— decanns. Gausfridus, 141.
— Domus-Dei. 2*44.
— Leprosi, 103.
— Vicecomes. G. 210, 127. Gau-
fridua, 44 78,81,82.101, 108,
135,137.160.161.165,166,171,
181, U3, 194. 210, 212, 215,
223, 270. 273. 294, 328, 345,
353. 362, 408. - Hugo, 24,
93,96, 101, 103. 108,110,116,
123, 127, 161, 179.
— Margarita, vicecomi tissa, 101.
— Fores ta, 145.
— Villicaria, 273.
— Tanneria, 102.
— Voir : Duhensis.
Castres, Tarn. 414. Jean, de de, 387.
Castrls, Johannes de Bourbon, cornet
de, 302.
— Ulgerius de, 44.
Castro-Gunterii, Jacnbus, 353.
— Rainaldus, 72
Caslrum Ledi. Château du Loir (Sarthe),
5, 144, 234, 385.
Caslrum Reginaldi ou Rainaldi. C bateau -
Rennault(lndre-et-Loire), 35,
111, 212, 222, 317.
Catharina, uxor Ludovici com. Bl., 124.
Cathedris, Helinandus de, 52.
Catheria, Àrchembaudus de, 132.
— Goherius, 132.
Catherine, emperesse de Constantinople,
419.
Causila, fluvium, La Choisille, rivière
en Touraine, 22.
Cauvin. 2, 3, 5, 11, 12, 13, 20, 24, 26.
Cauiilis, Arcbembaldus de, 44.
Cavernia, Hugo de, 92.
Cecoigneix, la Cigogne, à Rocé, 118, 419.
Cèles tin III. pape, 126.
Cella% abbaye, Gaufridus abbas, 144.
Celle, cnc du con de Savigny (Loir-et-
Cher), voir Cledae, Sedeliacua.
Celle } rîvulus, près Chauvigny. Aujour-
d'hui le Gratteloup, 95.
Cemmart, Robertus, 137.
Cendam, Seguin, 144.
Ceneillx, Chenille près Troô, 221.
Cengla, terre à Au ton, 321.
Cennois, Radulphus de, 110.
Cenomania, Le Maine, 353.
Cenomannicus, pagus, 3, 6, 19.
Cenomanenses. Cenomanni, 274, 260.
Cenomanensis, Ce no manu m, urbs. èo-
mitatut. Le Mans, 12, 22, 27,
50, 52, 120, 105, 217.
— curia : 176. 296, 336, 306, 347,
349, 379.
— ca pi tu lu m, 343.
— . diocesis, 365, 406, 412, 420.
— moneta, aolidi, libre, 176, 295,
296, 306.
— Abbati» : S. Julianus, 22, 140,
288, 309. — 8. Vincentiu* :
14, 50, 55 59, 60, 61, 62, 64,
65, 66. 67, 68, 70.
— Canonieus, 96. 101 , 158, 176, 177,
178,328, 260.
— Ca pi tu lu m : 149, 295, 296, 306,
313, 316, 329, &3Ô, 337, 347,
349.355,360, 370,377,386,389,
390.
— Comités : Arturus,139, Larolue.
362. Decani : Pbilippus, 99.
R.380.
— Ecclesia, 47.
— Episcopi : 270, 295, 328.
— Adam, 86.
— Aiglibertus, 6.
— Arnaldus,ouErnnldut,50, 51,
52.
— Avesgaudus, 31.
— Bertrand, 4 n.
— Domnolus, 3, 6.
— Franco, 12. 14, 15.
— Frodoinus, 19,
— Gaufridus, 184, 304, 308, 390.
— Gauziolenus, 9.
— Geoffroy de La val, 308. G. Fres-
lon, o90, 399. G . de Loudon,
356.
— Hadoindus, 5.
— Hamelinus, 176. 184.
— Hildebertus, 70, 73, 74, 75,
— Hugo. 81. 87,88.
— Innocentius, 3, 6.
— Joseph, 11.
— Julianus(S.). 1.
— M., 249. — Meroles, 10 —
P., 119. - R. 119. — Ro-
bertus, 18, 19.
— Willelmus ou GuiMelmus : 99,
105, 107, 110, 408.
452 —
Cenomancns'* Déco nus : 329, 347, 349, 360,
• 377, 399, 400. G., 198. 295, 296.
Nicolaus : 119. R.. 380. 392.
— Officiai!». 178, 295. 306, 316. 347,
349. 355, 377. 379. 380. 385,
o92, 398, «599.
— Magister scholarum : Willelmos,
295.
Cergeio, Johannes de, 166.
Cergiaco, Josbertus de, 64.
— Martinets de, 64.
Cergiacum, Cergeium% Sargé (Loir-et-
Cher), 73. 110, 166, 181.
Cergetum% Sargé, 110.
Cergeio f S. Cirions de, 110.
Cerviaeumx Songé (Loir-et-Cher), 2.
Cesarius, 32, presbyter, 82.
Chacè ou Chisse, aujourd'hui Chécy% à
Sel o m mes, 233.
Chaebertns, Hugo, 39.
Chai la y, à Saint-Quentin près Troo,
Geoffroy de la Bruère, sei-
gneur de, 221.
— Marescot de, 312.
Challohel, moulin, aujourd'hui lieu dit,
c'»« de Périgny, 80.
Challoneau, vigne de, à Fortan, 308.
Chalopin, Bucardus maloralus, 101.
— G a ri nu*, 177.
— Willelmus, 254.
— Malhia, uxor W.,254.
Chambord (Loir-et-Cher), 372.
Cbalviniaco, Mainnrdui de, 100.
Chalviniacum, 100 ^Voir Calviniacum).
Chamilli, Petrus de, 353. '
Champs, Mathieu des, évoque de
Chartres, 362, 363. 368, 371.
Chaorse, Paganus de, 353.
Chapillon, G. mon., 412.
Charbonniau, 383.
Charhonnious, Hugo, 96.
Charetum% villa, 167.
Charitas, abbaye de la Charité sur Loire
(Nièvre), 112, 168.
Charles le Chauve, roi de France, 19 n.
110, 283.
Charles le Simple, roi de France, 21.
Charles IV, roi de France, 414.
— fils du roi de France, cu d'An-
jou et de Provence, 365.
Charmum, moulin à Cormenon (Loir-et-
Cher , 198.
Charne, Hildebert de, 81.
Charria, moulin, 167.
Charaannia, aujourd'hui la Cbasseigne,
cn« (je Pussigny (Indre-et-
Loire), 46.
Char tre (la), voir Caria.
Chartres, voir Carnotum, Carnotensis.
Chastillon et Chatillon. Hue de, c*« de
Saint-Paul et de Blois. 318,340.
— Guy de, 192.
— Johan de, 372.
— Marie, fille de G.. 192.
— Alix de Dreux, femme de G., 192.
Château du Loir, voir Castrum Lidi.
Châteaudun, voir Castridunum.
Cbateaumorant, Johannes de, 362.
Château-Renault, voir Castrum Régi'
naldi.
Chanciaco, Theobaldus de, 131.
Chanciacum, Chancay (Indre-et-Loire),
131.
Chaucigné, le seigneur de Charcfrigné
ouChcrchenay,a Saint- Rimay,
383.
C ha u mont, voir Calvus-Mons.
Chauve-Souris, Bouchard, cu de Ven-
dôme, 21.
Chauve t, vigne à Haillon, 308.
Chauvi gne, terra (Chauvigny), 345.
Chauvigneio, Radulfus, de, 137.
Chavigneium, voir Calummacum^ 325.
Chauvin, Habertus, 313.
— Herbcrtus 343. '
— Sedilia, uxor Haberti,313.
Chavengnes, vers Saint-Calnis, 108.
Cbavernai, Robertus de, 244.
C ha vigne, 85.
Che mille sur Déme, c«n de Neuvy-le-Roi
(Indre-et-Loire). 22, 419.
— Pierre, sire de, 419.
Chêne des Vallées, métairie en Gatines,
404.
Chêne-Galon, à Eperrais (Orne), 376.
Chenevriz^ terre à Savigny, 187.
Chenon ville, cn" de Saint-Loup (Eure-
et-Loir), 237.
Chésère ou Chegeire, Petrus, 315, 316.
— Johanna, uxor, 315, 316.
Chesnny, Guillaume de, 367.
Chcsne, métairie en Gatine, 409.
Chevreria, pont de la Chevrie, à Ven-
dôme, 403. 30, 231, 232.
Chevreuse, Guy de, 419.
— Sedille, 419.
Chevrie. Voir Chevreria.
Chicheré, cn* de Pezou (Loir-et-Cher),
261.
Chinon (Indre-et-Loire) . 144. 159, 255, 259.
— Effredus de 50, 50.
— .lobannes de, 45.
C^oa, Choae% Choue (Loir-et-Cher'. 81,
101, 263.
- 453 —
Choronio, Haimcricus de, 56.
Cborrun, Haimericus de, 56.
— Eu do de, 56.
Choue, voir Choa.
Chotardus, 43, filins Guoacelini, 40.
Christianus, maritua Petronille de Ju-
pello, 152.
— Picot, 64.
Christophe, Pierre, 412.
— Macée, sa femme, 412.
Ckuisne, prieuré de MM. (Eure-et-Loir),
192.
Cicogne, à Rocé, 118, 119.
GÏ/mi/i, Robert us de, 184.
Cingula, terra, ou Plessis-Godehout, à
Monthodon, 298.
Cinnovianenses, voir Cenomanenses, 45.
Cinthiu», cardinoli* tit. S. Johanni* et
Pauli, 167.
Cipetum et Cipidus, les Hayes (Loir-el-
Cher),ll,l7.
Cirirus (Stus), église de Sargé, 110.
Clairaiz% voir Claretx.
Clnreiis, Gaufridus de, 101.
Clareiz, terre près Monthodon, 281. 298.
Ctarerum, bois près de Ghauvigny, 95.
Claretœ, les Clairets, abbnve de N.-D.,
Orne, 208, 211, 272,301, 311,
320, 321, 322, 323. 318, 382.
Clan'mons, Clermont 'Oise), 125.
— Comités : Ludovicus. 115. 148,
222. Tbeo'baudus, 197. 222.
Claro, Theobaldus, 92.
Ctausns-Johannis, 92.
C/ausus Sigismondi. 92,
Uedœ, Clcdeia, Llediœ, CUd*, Celle % c»«
du con de Savigny (Loir-et-
Cher), 25,53, 26.
Clemcncio, uxor, GauflVidi vicecora.
Castrid., 328.
Clément TH. Pape. 84.
Clergerie, Bry de la, 110.
Clermont, voir Clan'mons.
Clidœ, voir Cledœ.
Cloa, Cloyes (Eure-et-Loir), 2, 108.
Cloche aux, auj. les Clotereaux, aux
Roches l' Evoque, 383.
Cloyes, voir (Jloa.
Coche tu m, netnus, à Busloup, 185.
Coderia, Wiscelinus, 55.
— Willelmus, 55.
Codro, Garinus de, 364.
— Petronilla, iilia, 36-4.
Codreie, Racherius de la, 111.
Chooneria, Odo de, 101.
Coesarii, Johannes, 200.
Cognères, alias Congueux, Gervasius de.
oOo.
Coitrum, Giraldus de, 68.
— Fulcoius, 68.
Colbert, 16.
Coliers, Agnes de, 372.
Colinus, nutricius, 244.
Colomiers, Coulomiers (Loir-et-Cher),
291, 407.
Coloniis, Philippus de, 101.
C oison, le Cosson, rivière en Blésois, 25.
Compîègne (Oise), 28 n.
Condiacus, ecclesia, 69.
Confectura (La Ville-aux-Clercs), prépo-
situra,97. Voir Desconfectura.
Conichart, a Authon, 244.
Conserau, Willelmus de, 209.
Constantinus, mon., 59.
— Hardreius, 37.
Conslantius, canonicus. S. Georgii, 40.
— Rodulphus, 44.
Converteria, in Pertico. La Convertière,
cna de Cbauvigny, 215.
— Grangia. près Freteval (id.), 284.
Copicho, 308.
Copapiat, terre appartenant a MM., 90.
Copepie, terre près Ternay ? 408.
Corbavitla, Courville, (Eure-et-Loir).
— Ivo de, 192.
— Maria, dna de, 192.
— Robert de Vieuxpont, sgr de, 192.
— Prieuré, S. Nicolas, 192.
Corbeil (Seinc-et-Oise), 28, 33 b>». 53.
— Abbaye : S1 Spire de, 53.
— Guillaume de, 28.
— Bouchard, comte de, 28, 53 n.
Cotbei, lieu situé en Gatines, 201.
Corbigneium, Corbineium.Corbigny, h la'
Ville-aux-Clercs. 134, 164, 185.
Corbiniacù boscus (idJ, 95.
Corbinus, Gislebertus, 77.
Corbioncnsh, abbas, 19.
Corbotiensis, voir Corbeil.
Corcellis, Johannes de, 384.
— Agathe, uxor, 384.
Corcellœ, Courcelles, à Lignières, 384.
Cordaille, Robertus, 157.
Cordoanum, Cordoue, Espagne, 54.
Cormereto, Odo de, 120.
Cormier, Geoffroy, 403.
Corneiller, Anne de, prieure de S1 Agil,
401.
Cornesia, ou Corvesin, lande à Ternay,
230.
Cornilon, Andréas de, 96.
— Robertus de, 96.
Cornu, Matheus, 121.
— 454 —
CornuCervi, La Corne de Cerf, lieu dit
c°* de la Ville-aux-Clercs.
Une allée de La forêt porte
encore ce nom, 185.
Cornubiecsis, Rendoinus, 394.
— Culvendis, uxor, 394.
Corol, Matheus, 63.
Coroldus, 52.
Corpin, Guido, 160, 230, 231.
— Willelmus, 160.
Corseraut, Willelmus de, 200.
Corteil, Jean de, 367.
Corteis, Raginaudus, 120.
Cortex. Raginaudus, 222.
Cortillier, Geraudus, 178.
Coruli fons, près Cbauvigny, 95.
Cosset, Robertui. 185.
Costardus, 52.
Cotron, rivulus, le Coitron, affluent de
la Braye, 55.
Coulomier (Loir-et-Cher), 291,407.
Courceaux, 28.
Cou réelles, Jean de, 366.
Court, décima, à Sougé, 308.
Courtet, Goffridus, 98.
Courtier, Job. m., 412.
Cour tiras, près Vendôme, 375, 387.
— Guillaume de Ponçay,sl' dé, 387.
Courtoise (la), Mahaut, 419.
Cour ville, voir Corbavilla.
Couvert de Fer, Pierre, 419.
Curbolium, voirCorbeil.
Cremisiaco, ou Cremise, Gaufredus de,
200.
Creone, Mauriciua de, 153.
Cresimentum, Le Croissement ou l'Ac-
croissement, bois au-dessus
de Vendôme, vers Sta Anne et
Villemalin, appelé aussi Gutta
et Incrementum, 131.
Cri agi ia, Guillelmus de, 166.
Croissement (Le bois du) lieu dit cn* de
Vendôme ou Sl« Anne,autrefolt
Gutta, puis încrementum et
Cresimentum, 131.
Cr osant y terra, 62.
Cruce. Nivelo de, 82.
Cruchere\ voir Cuchereium, 18, 419.
Cruium, Hubertus, 137.
Cruz, vinea, près Troo, 221.
Cuchereium,Cmcherè (Loir-et-Cher), 218,
419.
Cultura, Coutures (L.-et-Ch.), 2, 4, 9,
12, 15, 308, 377. 385, 390.
— Philippus dictas Dex le Fit, curé
de, 385, 390.
— Guillaume, curé de, 385, 390.
— glus Petrus de, 52.
Culvendis, uxor Randoini Cornubiensis,
394.
Curbolium, voir Corbeil.
Curcismont, 62.
Curgenart, Hugo de, 55. 59.
Curia, S. Petrus de, 1D7.
Curia Maurini, Hugo de, 237.
Curron, Aimery de 32.
Currum, Haimericus, 32.
Curtegenardi, "Wauterius de, 55.
Curtgenas, Hugo de, 55. 59.
Cussio, le Cosson, rivière, 69.
Cuiura, la Coutu e, ca" delfontoire, 150.
Curvavilla, Humbertus de, 107.
Cyntbius, cardinalis lit. S. Laurencîi
in Lucinju 167.
Cyatercium Cfteaux, abbaye (Côte-d'Or),
135.
D. abbas de Perreio, 201.
Dacie, Perrin, 407. Aysabeau, sa femme,
407.
Dalmatius, mon. 67, 68,
Dangolio, Theobaldus de, 193.
Danmartin, Renaud, cta de, 192.
Danzeium, Danzé (Loir-et-Cher), 345.
Darcberus, 92.
Darefrodo, Johannea, 121.
Daude, Rainaldus, 100.
— Raginaldus, 101.
Daviau, Pierre, 409.
David, filins Guismandi, 40.
David, mercator, 49.
— vicarius, 40.
Dedamolus, Bernardus, 97.
Defensor, 2.
Defensum ou Deflensum% bois près du
Temple, 161, 219.
Desconfectura. La Ville aux Clercs, 84,
97, 134, 146, 164, 262, 345.
Desroei, Garinus, 200.
— Hugo, 82.
Desreatus, Gelduinus, 67.
— Hugo, 67.
— Odo, 67.
- 455 -
Desrée, 383.
Desternoret, moulin d'Estornel sur l'E-
grenne, à Boursay, 328.
Desve (le), Arnulfus, 221.
Dex-Ie-fit. Philippus dictas, 385, 390.
Diabolus, Raimbaudus, 67.
Dimon, vicecomes, 415.
Dire, Giles Renaud, 413.
— Marguerite, ta femme, 413.
Dives, Ansoldus, 28.
— Fulcherius, 102.
Doe, Joudoinuf, 353.
Dogna, mater Philippi Lancelini. 418.
Dolensis episcopus, Johannes, 156.
Domera, Hugo, 121.
Domicellcp,ecc\e&\atMaÎ8oncelU3(SeiTlhe),
386.
Domnolus, évéque du Mans, 3 et 6.
Doue, Stephanus, 382.
Donmelle, Foucaud, 403.
Douin, Rogerius, 112.
Doure, Fulquerius de, 149.
— Agnès, uxor, Fulquerius, fil,
149.
Doure, terre à Lavardin. 194.
Droco, archidiaconus, 82.
— Bartbolomeus, 194.
— monacus, 96.
Drogo, 33.
— camerarius, 57.
— canonicus, 50.
Drogo, frater Constantini, 40.
— monachus. 61.
Drogon, 415.
Droué ( Loir-et-Cher), 354.
Druion, Gosbertus. 72.
Dudum, Jolio, Theobaldus, 160.
Duiacum, Douy (Eure-et-Loir), S. Julia-
nus, 69.
Dunensiê (de Châteaudun), archidiaco-
nus, Gaufridus, 241.
— monachi, 83-
— pagus, 16, 81.
— m on e ta. libre, solidi, 72, 98,
198,225, 229, 256, 263, 284.
Dunoys, pays, 81.
— Humbert de, 81.
Daplessis, Barthélémy, 154.
Durand, meunier à Vendôme, 43 n.
Dur an du s, 16, 59, 77.
— abbas Sœ Marias, 3.
— aculeus, 57.
— famulus, 98.
— fores ta ri us, 35.
— humo Guascelini, 39.
— Mansellus, 76.
— mariscallus, 54. *
— nutricius, Hugonis, 60.
— pistor, 76.
Dyonisiiu.'S), abbaye près Paris, 110.
— abbates : Guillelmus, 110. Ma-
theus, 402.
E. Burdigalensis archiepisc. 144.
Eblo, clericos, 54.
Ebronium, Evron, Mayenne , abbaye de
N.-D. d\ 5, 24, 190, 191, 304.
— abbas : Gauflfridus, 107.
— prepositus : Radulfus, 107.
EbroicensU, d'Evreux Phi lippus, epse.
402.
Ecornechat ou Conichard, aujourd'hui le
Hêtre à Authon, 244.
Bdelina, femme de Gefroy de Lavardin,
396.
Ederriarum nemus, près Sougé, 110.
Bglentina, uxor Jobannis, comitis Ven-
docin, 260. 283.
— uxor Jobannis de Montorio, 213.
Egrana (bugno de), l'Egrenne, rivière,
aujourd'hui la Grenne (Loir-
et-Cher), 95.
Elardus, 16.
Electrudis, uxor Jamboldi, 19.
Elemosina, abbaye de l'Aumône, cn* delà
Colombe (Loir-et-Cher), 35,42,
108, 118, 135, 142, 148, 167,
173, 189, 215, 255, 244, 273,
284, 324, 335, 388.
— Abbates : Aymericus, 35,167,189.
— Hamericus, 350. *
— Gaufridus, 284.
— Claude de filampignon, 106.
— Garnerius de, 42.
— Gervasius. 106.
Blgardus, frater Olrici, 57.
Elgaudus, filius Gisleberti, 33.
Blinandus, fil. Alardi, 52.
Elisabeth, filia Gaufridi, viceoom. Cas-
triduni, 181.
— uxor Jobannis de Aorslianis,142.
Emma, uxor Ursionis de Fractavalla
vel de Mellaio, 244, 259.
Engelardus, 124. cognatus deeani, 99.
— Barthomeus, 56.
— 456 —
Engelbaudua, archiep.,27.
Kngelricus, 38.
— aartor, 38.
Engolismensis, d'Engouléme (Charente),
144, 419.
— J. epiac, 144.
Engriama, mater Huberti, 35.
Enordia, filia Agnetis, 120.
Epernon (Eure-et-Loir), le seigneur d',
332.
Epiera, Philippua d't miles, 142.
Equitius, viceagerena, 69.
Eremburge, femme de Geoflroy Lozay,
376.
— femme de Guillaume Marquier,
393.
Eremburgis, vidua, 184.
Ermenardua, closariua, 37.
Ermenfredua, 28.
Ermengardia, colliberta, 23.
Ermengardig, abbatiaea S. Avili, 123.
— prioriaaa S. Avili, 98.
Ermenaldus, 66, 59.
Ermenricua, 58.
Ermenteus, abbas, 33.
Ermentrudia, uxor Nivelonia, 34.
Ernaldus, Aalonis, 92.
— bolariua, 76.
— clericus, 49.
— episcopua, 52.
— ■ episc. Cenomanenaia, 50.
Ernau», Rogeriua, 118.
— Anna uxor, Huberlus et Agnes
filii, 118.
Ernaudua, 144.
Erneiaua, 23.
Krnulphua, 77.
— preabyter, 50.
Eacaliia. Robertua de, 152.
Escaumont, Ecoman (Loir-et-Cher, 148.
Escberpellua, Mauricius, 32, 57.
Eaclenchier, Hugo, 76.
Esc oman, Ecoman (Loir-et-Cher), 93, 148.
Esculeio, Johannea de, 53.
Eacuyerio, Stepbanua, 152.
E a gare tu s, capellanua 99.
Eapeteria», Ernulfua de. 59.
— Wido, I rater E. 59.
Espiart, Odo, 91.
Espière, Espicrum, Epuisay, 195, 345.
— preabyter de, 195.
Eaaea, Hugo de, 188.
Eatoutevillea, Johannea de, 345.
— Agnes, uxor J., 345.
— Robert, 185.
Eatrivardua, Odo, 98.
Eatut, Gillebertua, 113.
Esvron, voir Ebronium.
Es toile. Etoile, voir Stella.
Eufroaina, uxor Gaufridi de Pruliaco,
57.
EupalluSj'GaufriduB, 32.
Euatachia, uxor Guillelmi deMobervilla,
241.
— uxor Willelmi Goel, 55.
55.
Evra, Evreia, Yèvres (Eure-et-Loir), 229,
256,257.
F. prior S. Genovefœ Pariaienaia, 219.
Fac-Malum, Amelinua, 52.
'Fagia, villa, 69.
— Robertua de, 78.
Faguli, les Fouteaux à Fontaines Raoul,
93.
Faium-Boscheti, le Fiot-Bouchet, à Ro-
milly, 108, 160, 165, 171, 194,
224, 345.
Faigidius, Faye, près Vendôme, 25.
Falgeriia, Gaufredua de, 35.
— Rainaldua de, 35.
Falgerolia, Gaubertua de. 35.
Fargot, prèa Montoire, 383.
Faverita, Hugo de, 82.
Febrerius, 132.
Felibien, do m., 110.
FHix, 42,
Félix, moulin à Mer, 376.
renias Be mardi. La Fer té-Bernard, 353.
Feritate, Bernardua de, 153.
Ferraria, La Ferrière (Indre-et-Loire),
48, 77.
— Johannea de, 362.
Ferté- Vitlcneuil (Eure-et-Loir), 167, 222.
Fessa, La Flèche. 144.
Feaver, Draco, 160.
Feudilde ou Feulilde, in pago Stampen-
si, 25.
FirmnluB, avunculua Pétri, 35.
Firmitate, llugo de, 50.
Firmitatis do mus, la Ferlé Ville neuil, 167.
Flagellna, Pbilippua, 76.
— Robertua, 76.
Flager, Hamelinus, 92.
Flamag. Guido, 144.
— 457
Flandres, Marie de, 354.
— Arnoul, comte, 28, n.
Fleury, prieur de Celle, 19.
Fforeta, la Florietle. fontaine près Chau-
vigny, 95.
Flota, Gofridus de, 149.
— Guillelmns, 379.
Fons-Gikardi , Fons-Gécbnrd, à Chétillon-
sur-Colmont (Mayenne), 99.
Fons-Gombaudus, FonlgombaulUCreuse),
83.
— abbas : Arraudus, 83.
Fons Venta lis, La Fontaine, cn* de Mon-
ibodon (Indre-et-Loire), 48.
Fontanx, villa, Fontaines en Beau ce,
Loir*et-Cher, 5, 10, 13.
-• Matbeus, persona de, 296, 296,
408.
Fontanst, in Pago Aurelianenei, 21.
Fonlanm et Fontana Albae, Fontaines les
Blanches, c0B d'Autrèrhe (In-
dre-et-Loire). 84, 120. 131, 136,
150, 157, 162, 196, 201. 207,
252,242, 245, 247. 249, 267, 296,
302, 305,347, 349, 3j0, 355,369,
378, 418.
— abbates : Perrigrinus, 129, 350.
Molburin, 350. — Odo, 84. —
Robertus, 418.
Fontaneto, Alcherius de, 92.
Fonlanelta, Lu Fontenelle ( Loir-et-Gber).
84, 299.
Fontanellis, Hugo de, 138.
Fontenilles, Jobannes de, 348.
Fontes tFontainescnBeauce(Loir-et-Cher^,
5, 10, 13, 18, 308, 313. 378,
379, 380.
— Guido, rector, 379, 380.
Fonirariî Girardus, 334.
Forgea, Robert de, 383.
Fortan, c»« de Loir-et-Cher, 308.
Fortruant, Hugo, 178.
Fortunas, près Pezou (Loir-et-Cber), 261.
Fossa, dime à Sougé, 308.
Fossatensis ecclesia, 28.
Fosse Maure, Guillaume de, 131.
Fossa Gobet, vinea, en Yendomois, 206.
Fougières, 419
Foulques Nerra, 22, 30bis, 32, 33
Foultera, 414.
Fouquaut, Theobaldus, 328.
Foussereau, mon, 412.
Fovea Pulverosa, La Fosse Poudrière,
entre Lavardin it Montoire, 373
Fractavalle, Aalix de, 269.
— Adelicia dom., 244.
— Adelicia, uxor Nivelon, IV, 215,
273, 274, 284.
Fractavalle, Alicia, dn*, 273.
— Beatrix, uxor Ursionis, 76.
— Bocbardus de, 244.
— Emma, uxor Ursionis III, 215.
— Ermentrudis uxor N., 34.
— Frodo, 149.
— Fulcherins, fil., N . , 34.
• — GaufreduB, fil. Niv., 185.
— Hugo fil. Niv., 185.
— Mathildis dn*, 340, 367.
— Nevelon de,' 27, 34.
— Nevelon, filius Ursi,125, 152.
— Nivelon IV, 76, 152.
— Nivelon, fil, Mathildis, 367.
— Po garnis, 34.
— Petrus, 108.
— Renaudus, 113.
— Salomon, 57.
— Ursio I, 152, 251, 169, 185, 215,
251, 384, 388.
— Ursio, III, 76, 152, 185, 225,
237, 244. 271, 279, 284, 340.
— Urso, 92, 102.
— Ursio de Mellaio dnas F. 228,
255, 318.
— de Mellaio dnus, 152.
Fractavallis, castrum, Freteval, Loir-et-
Cher, 72. 82. 92. 113, 130, 138,
518. 237, 244, 367.
— capella de Castro, 218.
— cheminus, 185.
— prepositura, 388.
— prioratus, 215, 218.
Fragon, 53.
Francavilla, Herbertus. 61.
— Hubertus, 59, 61.
— Maheldis uxor, 61.
France, Francia, 120, 122. 266, 274, 319.
Franco, eps. Cenom., 12, 14, 15.
François, André, 412.
Francus, Hamelinus, 353.
Fraudoinus ou Frodoinus, eps. Cen., 19.
Fraxino, W. de, 101.
Fraxinum, le Frêne, à Baillou, 17.
Frédéric II, empereur, 275.
Fredericus, 28, presbyler, 82.
Fredonnière (la), cn* du Temple (Loir-et-
Cher), 345.
Frellum, Willelmus, 150.
Frescot, Nicholaus de, 244.
Freslou, Gaufridus, episc. Cenom, 390,
399.
Freine, Norman dn, 17 n.
Fresneio, Aremburges de, 145.
— Allicia.
— Bertn.
— Gaufridus.
58
- 458 -
Fresneio, Heloisa.
— Her ber tas.
— Juliana,
— Nevelus,
— Odo, filii, 145.
Fridericus, fil. Oberti, 68.
Frigidum-Mantellum, Saint Jean Froid-
manlel (Loir-et-Cher), 69, 335.
Frodaldus, 16.
Frodo, clericus, 59, 61, 257.
— elemosinarius, 94.
Frodon, 37.
Froevilla, Paganus de, 82.
Froger, abbé, 19.
Frogerius, 50, burgensis, 253.
— presbyter de S* Loco Forti, 298.
Frotmundus, 82.
— prior, 72.
— Paganus, 92.
Froovilla, Pbilippus de, 145.
— Robertus, 82.
Frotgerius, 16.
— homo epi, 44.
— marie callus, 44.
Frotmundus, 23, 49.
Frutmanirlli capella, Saint-Claude Froid-
mantel, Loir-et-Cher, 69, 335.
Fulbertus, 43.
— eps Garnot, 29, 30, 33. 200.
— telonearius, 38, 40.
— filins Pétri, 38.
Fulchardus, vicecomes, 23.
Fulcherius, 39. 41, 76. 415.
— filius Ascelini, 57.
— fil. Fulcherii, 41.
— FractevallU. 34.
— frnter Guismaldi, 40.
— Forfactu», 37.
— bospitalis, 57.
— miles, 41.
— subdecanus, 52.
Fulchradus, Gaufredus, dapifer coroi-
tis, 32.
Fulco, 59.
— camerarius, 120, 189.
— cornes Audegav., 21, 32, 44, 45,
415.
— filius Frodonis, 38.
— filius Gaufredi, 23.
— Grafin, 32.
— vicecomes, 21 n.
Fulcodius, 72.
— prior, 35.
Fulcoius, 23, 61.
— filius Ulgerii, 55.
. — vicarius, 52.
Fulcradus cantor, 74.
— Clavus mortalis, 40.
Fulgot, Fargot à Mon toi re, 308.
Furellus Herbertus, 92.
Furnerius, filins Roberti, 78.
— Gaufredus, 114.
G. abbas Vindoc, 94.
— corrector domus Hubauderin,
376.
— decanus Carnoten, 109.
— episcopus Ambianensis, 402.
— eps. Carnot, 417.
Gadumvilla, Gaule ri us de, 137.
Galcherius, filius Milonis,com. Barri, 188.
Galganns, 131.
Galienne ou Ga//t>ita/.ancienne métairie,
paroisse de Saint-Laurent de
Montoire, 407.
Galodius, mon. 90.
Galongts, fief à Nourray, 297.
— Rabellus de, 297.
Galterius. 28, 30 bis.
— abbé de l'Etoile, 316.
— filius Christiani, 152.
Galterus, abbas de Vado Alneti, 240.
— abbas Stella;, 184.
Galterus, épis. Carnot. 235, 238, 239, 242,
244, 246, 257, 262, 270, 278,
282, 292, 298, 302.
— presbyter, 43.
Gandebert, Jean, 376.
— Marguerite, sa femme, 376.
Gareniia, Gargentia, Garancières en
Beauce ( Eure-et-Loir), 193, 223.
Garin, doyen de Vendôme, 154.
— prieur de Lavardin, 48.
Garinus, 76.
— archipresbyter, 78.
— faber, 137.
— quadrigarius, 174.
— sacerdos, 99.
— tanator, 76.
Garmundus, mon. 90.
Garnerius, abbas Maj. Mon., 90.
— magister, 99.
— monacus, 90.
- 459 -
Garnerîus, prior de Mont* Dublelli, 96.
— atultua, 243.
Garsadonius, 132.
Gaacelinna, 41.
Gastina, ou Gastineta, abbalia S. Maria
de, O. S. A., près Château-
regnault (Indre-et-Loire), 18,
43. 111, 120, 138 140, 151,
222. 229. 254, 256. 257, 297,
298, 375.
— Âbbas : Gaufridua. 138. S. 140.
— forcsla, 48, 131. 151. 162, 170,
184, 189. 201, 298, 305, 321,
401, 406.
— nigra, 133.
Gastulfus, 77.
Gaubertus cellerariuft, 56.
— mariacallus, 57.
— prepositua, 57.
Gaucbart, Philippua, 224.
— Robertua, frater, 224.
Gaudebert, 43 n.
Gaudricus, prior S. Leobini, 121.
Gaufridua, Gauffridus, Goffridus, Go-
defridus, Geoffroy, etc.,30tisT
50, 82. 100, 227.
— abbas, 111.
— — de Cella, 144.
— — de Ebronio, 107.
— — Gaatinenai*. 138.
— — Sancti Georgii de Ne-
more, 141.
— — de l'Etoile, 358.
— archidiaconus, 241.
— — Dunenaia. 241.
— — Tunonenais, 112, 160.
— arohioreabvter Turonenaia,174.
365.
— Belinu», 43.
— Campio, 41.
— capellanus, 108, 171.
— cardinaliatituliS. Praxedia,167.
— cellerariua, 76.
— clericus, Ul.
— cornes, 22, 46
— — Andegavensia,22.45, 96.
— — Vindocinenaia, 23, 40,
120, 184.
— de Snncto Vincentio, 10!.
— decanua, 52.
— — Caatridiinenaia, 141.
— elemosinariua, 168.
— epiaoopua Carnoten, 78, 79, 80,
82, 91, 92.
— — Cenoman, 184, 301, 308.
390.
— Eupallua, 32.
Gaufridus, famulua, 76.
-!- filiua Barcbardi, 111.
— — consulis Vendocin, 60.
— — Eremburgîa, 121.
— — Ermenrici, 58.
— — Fulconia comitia, 32.
— — Gaufridi vicecom. Cas-
trid, 161, 165,171,181,
193, 223.
— — Gauscelini, 150.
— — Hothonis, 53.
— — Hubert!, 35.
— — Hugonia, vicec. Caatri-
duni.96, 101, 116.
— — Ivonia, 58.
— — Jobonne, 121.
— — Johannia comitia Vin-
doc, 283.
— — Othonia, 53.
— frater Burrhardi, com. de
Vendoc, 14, 112.
— Fulchradus, da pi fer comitia, 32.
— Grisegonelle, 189.
— Hahene, 97.
— homo Rotberti Bodardi, 49.
— Inférai, 32.
— lvardi. 198.
— juvenia, vicecomea Cas tri du ni,
101.
— Lancelini. 132. *
— Martellus, 32, 34, 200.
— monachua, 123.
— monetariua, 82.
— Morini, 62.
— notarîua, 116.
— paganua, 32.
— pater Jobannia, corn. Vindoc, 151.
— patellariu». 48.
— Ponfola, 38.
— presbyte r. 182.
— Roilleti, 137.
— seigneur de Lèves, 148.
— eenescballus, 44.
— aubvicariua, 52.
— vicecomea. 33, 55, 60.
— — Garnotcnaia, 244, 335.
— — Caatridîmi. 41. 78, 81, 82,
101,108, 135, 137, 160, 161, 165,
166, 171, 181. 193, 194, 210,
212, 215, 223, 270, 273, 294.
328, 315, 353, 362, 408.
Gauthier, châtelain de Melun, 33.
Gauacelnas, 36.
Gauscelinua bastardui, 41.
— brito. 50.
Gaualinua prepositua, 82.
Gauaolinua, 23.
460 —
Gauril, Girardus de, 114.
Gauson, clericus, 23.
Gauterius archidiaconus, 92.
— Balfiedi, 103.
— Bigotus, 61.
— Bretel, 76.
— filius Guaterii, 37.
— minator, 82.
Gauthier, châtelain de Melun, 33.
Gausbertus, abbas S. Juliani Turon, 415.
Gauziolenus, eps. Cenom, 9.
Gaytier, Matheus, 9.
Gelo, presbyter, 244.
Gelroim, près Mondoubleau, 33.
Gemmon, 23.
Gêna H a go de, 52.
Gêner la Pigine, 219.
Genesius, abbas S. Karileffi, 31.
Gènes te, terre appart., à l'Etoile, 90.
Gène terne castrum, 46...
Genovefa (S*) Parisiens)», abbaye, 219.
— F. prior, 219.
— abbas. J., 182, 219.
Georgiu» (Stus) de Nemore ou de Bosco ou
de Si ha y Abbaye de S.»Geor-
ges-du-Bois, Loir-et-Cher, 3,
0, 40,53,73,74,111,117, 119,
141, 158, 189, 311,352,356, 373,
408, 411. 412, 420.
— abbates: Briccius, 117.
— Gaufredus, 141.
— Guillelmus, 412.
— Jobannes Aubrée, 412.
— Matheas, 74.
— Radulfus, 189, 350.
— Petrus, 341, 373.
Geogius (Stus) de Vindocino, chapitre,
184, 321, 368, 369, 384.
— capicerius : Herricus, 369.
Geraldus, 16.
Gerardus, 16.
— abbas Bonevallis, 152.
— fidelis Odonis com., 30 bis.
Germundus, 28.
Geroberganus, fil. Jaroboldi, 19.
Gersendis comitissa, 52.
Gervasios, 57.
— abbas Elemosinc, 108.
— — Premonstratensis, 204.
— filius Eremburgis, 121.
— — Jobanne, 121.
— major, 82.
— (Sanctus), 6. 8.
Giber, Petrus, 114.
Gilbosus Marcherius, 82.
Gilbertus porta ri us, 55.
Gilduinus, 30 bis.
Giilebertus, 121.
— precentor, 121.
Gilles, archevêque de Tyr, 389.
GUliacus, Gely, à Chouzy, 26 n.
Gilo, filius Ascelini, 57.
Giraldus, 91.
— coquus.49, 54.
— frater, 76.
Girard, serviteur de Lavardin, 48.
— abbé de Beaugency, 341.
G rardus, 415.
— abbas Vîndoc, 106. 115.
— armiger Huberti,35.
— canonicus Blootis Dubtelli, 33.
— cemenlarius, 64,
— Paganus, 32.
— piscator, 37.
— prepositus,53.
Girnudus, capellanus. 52.
— minagerius, 112.
Girbertus mon, 48.
Girodii terra, 31.
Gtrogius, botno episcopi, 44.
Gis, Gilebertus de, 170.
Gislebertus, 16. 33, 77.
— Laurentii, 92.
G noie, Pierre de, 354.
Gode, Godefroy, 338.
Godechallus, Robertus, 50.
Godehilde, femme du vicomte Robert,
17 n.
Godchoi, plesseium. Le Plessis Godehout.
ancien manoir à Authon, 298.
Godelricus, butirularius, 28.
Godin, Petrus, 134, 164.
Goet, Willelmus, 55.
— Eustachia, uxor, 55.
Goiltanus, fil. Jamboldi, 19.
Gommer le Ghaiel% Gometz le Châtel
(Seine-et-Oisc), 419.
Gonnor, Jnhannes de, 353.
Gorgeradus, 41.
Gosbertus, abbas S. Karileffi, 70.
— diaconus. 82.
— Druion, 72.
— presbyter de Perreio, 418.
Goscelinus, mon, 52, 59.
— canonicus Montis Dublelli, 33.
— cementarius, 64.
Goslenus, cellararius Ecclesie Turon, 99.
Goslinus, 23.
Gosselinus, Borellus. 78.
Goubault. Jo., 412.
Graceio, Petrus de, 128.
— Stephanus, fil., 128.
Gradulfus, 33.
Grafin, Fulco, 32.
- 461 -
Grand-Champ s terres près de Pontijou,
cn* de Maves (Loir-et-Cher),
189.
— Lemaistre de, Marie-Angélique,
abbesse de la Virginité, 407.
Grandismons (Ordo), 170, 172, 199. 252,
253,281,328,331,352,361.
Grangier.G., 412.
Gfangiis, Garinus de, 784, 80.
Grandmaison, L. de. 22, 23. 30 bis n.
Grapée (La), métairie à Lîsle, 412.
G rata Lupo, Bucardus de, 418.
— Robertus, 418.
— Milesende, 418.
— Petronilla, 418.
GraUloiiy fief près de la Ville-nux-
Clercs, 134. 164. 185, 225.
Gratelu, nemus (id.), 108.
Gravella, Stus Ililarius de, S'-Hilaire la
Gravelle, cn* duc0» de M orée,
7t.
Gravier, molendinumdou, sur l'Egrenne.
c»« de Sargé, 328.
Gravia, La Grève, fief à Vendôme, 160.
Gravia, Gaufridus de, 160.
Greelinus, Guillelmns, 373.
G/rn*(La), ou l'Egrenne, rivière àfiour-
soy, 374.
Gregorius, cardinalis S. Georgii ad vé-
lum aureum 167.
— cardinalis Tbeodori, 167.
— papa IX, 317, 319, 324.
Grenaille, Ragin/mdus, 137.
Gresegonelle, Gnufridus de, 189.
Grève, Tbeobaldus de la, 90.
Gricia, mater Nevelonis de Mellaio, 145.
Grimaldus, 56.
Gripon, 81.
— fils de Mathieu, 81.
Grippo, 33.
Grisart, 383.
Grolledus, 121. .
Grosinus, Herluinus, 55.
Grosm Que r eus. Gros-chêne, à Busloup
(Loir-et-Cher), 182.
Grossatus ou Grossetus, canon. S. Geor-
gii de Nemore, 111.
Grossus. Hugo, 111.
— Anlet uxor, 111.
— Année, Archembaudus, Bucar-
dus, Jobannes, Joanna, Odo,
filii H.t 111.
— Pagana, uxor Odonis, 111.
— Amelina, Hugo, filiiOdonis, 111..
Grusbertus. vicarius de Monte Lau-
diaco, 35.
Guadilmontis, uxor Osdoni eomitit, 16.
Gualcerius. 41.
Gualcherius, 30 his.
Gualerius. 101.
Gualerno, 107.
Gualterius abbas de Stella. 189.
— filius Matbei, 39.
— gêner Hervei. 35.
— granarius, 58.
— Helgodus, 35.
— Mûla Pallia, 32.
Guanilo, filius Hugonis Balbi, 35.
— monacus, 42.
G ua reçu s, 23.
. Guarinus, 37. 38.
— medicus, 38.
Guarnerius, famulus de Elemcuinn, 35.
Guaacelinus, 39.
— Bodellus, 40.
Guaslina, voir Gaslina.
Guaterius portarius, 37.
Gué (Le), manoir, paroisse de Saint-
Martin des Bois, 352.
Gué, Pierre du, 352.
— Hodearde, sa femme, 352.
— Geoffroy du, 352.
— Hugues, du. 352.
— Jean du, 352.
— Hodearde, veuve de Geoffroy ,352.
Guerche ou Guierchc, en© du grand Près-
eigny (Indre-et-Loire), 112,
179, 227.
Guerche, Guillaume de la, 227.
— Tetricus. 227.
— Jeanne de la, dame du Boucbet.
179.
Guerchia, S. Michael de, prioratus. 112
Guerin, doyen de Vendôme, 205. 206.
Gueta, Ricardus, 76.
Guetier, Guillaume. 393.
— Mathieu, 393.
— Eremburge, mère de G. 393.
Gueumardos, 27.
Guiardus, famulus Sparnonensis, 72.
Guicherius, 43, filius Lâncelini, 43.
Guido, 168.
— archidiaconus, 415.
— cancellarius. 82.
— episcopus Prenestanus 167.
— homo S. Trinitatis, 43.
— Nevernensis, 53.
— quadrigarius, 178.
— rector de Fontibus, 379.
Guiercbe, Jeanne de la. 179.
Guigne te ria ,La Guignetière,cnede Sainte-
Anne, près Vendôme, 305.
Guitbertus. diaconus et scbols magister,
23.
— 462 -
Guillaume, 307, chevalier, 203.
— évéque du Mans, 105.
— le conquérant, 52.
Guillelmus, abbas de Stella, 360.
— — S. Albini, 115.
— — S. Dionysii, 110.
— — S. Georgii de Nemo-
re, 412.
— Ansoldi, 92.
— arcbidiaconus, 117, 119.
— Berardi, 116.
— burgensis Vindoc, 901.
— cornes, 82.
— eps. Cenoman, 99, 110.
— filius Ascelini, 35.
— — Fragonis, 53.
— — Gaufridi, vicedomini Car-
not., 335.
— — Lancelini, 43.
— — Rogerii, 48.
— monetarius, 92.
— parti tor, 86.
Guillo, 311.
Guillon, Johannes, 254.
Guillonville, Gorinas de, 188.
Guillo tu s, burgensis Vindocin, 323.
Guimandus, collibertus, 40.
Guimbertus cantor, 78.
Guismaldus, 40.
Guismandus, 30.
Gulafrius Radulfus, 32.
Gutgrnes, mancipiuni, 819.
Gumbaldus, 80.
Gundachus, 16.
Gundacrius, 57.
Gundridus, mon., 7.
Gundridut, ruisseau de S. Rimay, c*n de
Mon to ire, 7.
Gunchest, Bartholonieus, 314.
Guntarius, Hubertus, vicecomet, 30.
GurHe«% Gourdes, près Chartres, 113.
Gusbertus, Pbilippus, 174.
Guia ou Guttay près Vendôme. Voir,
Incrementum, 162, 205, 376w
418.
Gutta Corali, 212
Gtitit, Noa de. près de Cbauvigny (Loir-
et-Cber). 95.
Guyneb&rd, Uuet, 419.
Gyroius, 41.
H
H., abbatissa S. Avili, 235.
— decanus Aurelianensis.
— episc. Xantonensis, 144.
— prepositus Amiliaci. 107.
Hadoindus, épis. Cenonam, 5.
Hahene Gaufridus, 97.
liai. Raginaldus, 136.
Haix, capella. Le« Ha y» s (Loir-et-Cher),
189, 279, 317, 385, 408.
— dnus de, 385.
— Gaufridus de, 279.
Haimericus Baufredus, 66.
Haimo Chabotus, 48.
Haimon,31, 91.
— comte, 28.
— desuper litus, 31.
Hainardus, bospitalarius, 44.
Hainricus, 39.
— filius Ascelini, 57.
Hulduinus, precentor, 86.
Halo, villa, Hallooà Brou (Eure-et-Loir),
82.
Halphen, 415.
Hamelinus, 30, 59.
— abbas Vindocin, 158, 168.
— asinarius, 77.
Hamelinus, clericus, 40.
— eps., Cenoman, 176, 184.
— Floyer, 92.
— nepos Otberti. 120.
— oblatarius, 111.
Hamericus* 96.
— abbé de l'Aumône, 350.
— prior Beats* Maris, 118.
— prior de Frac ta va lie, 215.
H*nz. Archembaudus. 108.
— Gaufridus, 108.
Haois, femme de Gervais de Montreuil,
352.
Harduinus, 23.
— canonicas Montis Dublelli, 33.
— filius Aroerici, 61,
— frater Furnerii, 78.
— Malumminnt, 32.
— miles, 184.
— monacns, 59.
Uaroust, Antonius, mon. 412.
Harville, Marie dp, abbeose de Saint-
A vit, 401.
Hnsardus, 263.
Hatx, mon. 90.
Ha u ton, pour Autkon% 317.
— 463 -
Havisia, filin Christiani, 152.
— uxor Maurilii de Jupello, 152.
— — Richerii de Jupello, 152.
Haye, M a ce de la, 419.
Haye Descaries ^ La), (Indre-et-Loire), 53
Helchimbaldus, Vindocinen, 418.
Heldebertus Pa garnis, 59.
Helena, serva, 38.
— uxor Warnegaudi, vicecom., 21.
Helgotus, Morellus, 67.
Hélias, niimus, 55.
— prior, 83.
Helisabeth, filia Gaufredi vicecom., 171.
Helisendis, uxor Gaudrifi vicecom., 335.
Helizabeth, uxor Burcardi comitis, 415.
Heloisa, mater Roberti, 103
Helpes, uxor Hugonis, 27.
Helvisa, filia Guufrjdi vicecom., 60.
— filia Hugonis vicecom., 60. 96.
— domina de Montedublello, 59.
— uxor Ascelini leotardi, 57.
— — Gaufridi, vicecom., 60.
— — Hamelini de Lengia-
co, 49.
Helyas Rigaudi, 107.
Hemericus, bospitalarius, 56.
Henricus, abbas, S. If. de Nucariis, 125.
— eps. Aurelian, 128.
— filiu8Gaufredi,comit.Andeg.,96.
— gêner Philippi de Lavardino,359.
— prepositus, 82.
Henri, prêtre de Vendôme, 43.
— I. roi, 28.
— roi d'Angleterre, 118.
— roi de Navarre, duc de Vendô-
mois, 362.
Herbertus, abbas B. Marie Magdal. Cas-
triduni, 103.
— Arnulphi, 82.
— famulus, 30 bis.
— filius, Alberici, 46.
— — Hugonis, Dublelli, 51.
— — Roberti sine vaccis, 76.
— foresenatus, 62.
— f rater Peregrini, 136.
— Furellas,92.
— gêner Helviase, 57.
— presbyter, 55, 82.
— tbesaurarius, 31.
Heremburgis, uxor Guillelmi Galu, 306,
329.
Heremita, Robertus, 79.
Herbrandus, 30.
Herlemundus, 8.
Herluinus, Grossinus, 55.
Hermandus, 33.
Hermentis monacus, 31.
Hermenarius, famulus, 55.
Hermerus, 28.
Hernaudus, a rchi presbyter, 117, 119.
— comte, 81.
— magister, 107.
Herricus, oapicerius S. Georgii Vindoc.
369.
Hersende, abbesse de S. Avit, 268.
Herveus, 82.
— armiger Arnulfi, 60.
— bellator, 52.
— clericus, 12.
— cornes Nivernensis, 160.
— decanus, 36, 82.
— filius Hagonis Dublelli, 33.
— filius ingelberti, 44.
— forestarius, 55.
— francoslus, 49.
— major, 44.
— monacu*, 412.
— nepos Pbilippi Lancelini, 418.
— peraonu de Romiliaco, 363.
— piscator, 76.
— prior, 168. prior Carnoten, 72.
— sartor, 35.
Heurtevent. Geoffroy, 78.
Hibernia, l'Ecosse. Jobannes dominas de,
144.
Bierusalem, 112, 330, voir : Jérusalem.
Hilarius Ger va si us, presbyter, 121.
Hilbertus, 33.
Hildealdis, 82.
Hildeardis, abbatissa S. Aviti, 96.
Hildebertus, 81.
— episc. Cenom., 70, 73, 74, 75.
— forestarius, 48.
— monacus, 43.
— rex(Cbildebert)(3, 6.
Hildegardis, uxor Giraldi, 91.
Hildegarius, 28.
— elesûosinarius, 35.
Hilgod, 43 n.
Hilgodus, famulus de Elemosina, 35.
Hilgolus Pippinus, 94.
Hildemarus flenotomator, 49.
Hilduinus, 56.
— horoo decani, 44,
— sartor, 44.
Hingarus conversus, 108.
Hirmingardis, 41.
Hismeriaco Jobannes de, 82.
— Radulfus, 82.
Hodearde, femme de Pierre du Gué, 352.
— femme de Geoffroy du Gué, 352.
Hoellus, decanus S. Juliani, 50.
Hoilardère, terra, à Lavardin (Loir-et-
Gber), 184.
— 464 —
Hongent, Robertus de, 362.
Honorius IV papa, 408.
Honville, Jeanne de, abbesse de fc>* Avit,
401.
Hospicio, PetruB de, 92.
Hospitali* Jérusalem, 180, 182, 185, 186,
197, 280, 341, 342.
Hothon, 53.
Housseau (Dom), 16, 21, 22, 24, 30 bu.
Hubaldus, foreatarius, 44.
Uubauderia, la Hubaudière, prieuré de
Grandmont, à Saanièrea (Loir-
et-Cher), 170, 172, 199, 209,
252, 253, 289, 312, 326, 331,
340. 316, 349, 351, 352, 361,
376, 404, 409.
Estienne Sauvaing, mestre de
la, 409.
— G. corrector, 376.
Hubauagaiua, 131.
Hubert, serviteur du Sentier. 48 n.
Hubertue, 29,30 bis, 35. 50, 55, 56, 76, 92.
— pelliparius, 252.
— prepositua de Boraeio, 263.
— quadrigariua, 123.
— Ribole, 52.
— Rurua, 92.
— vicecomea 415.
Huelon, filina Jauiboldi, 19.
Muet Lombart, fief à Huyaaeauen Beauce,
409.
Hugo, 30, 50, 59, 77, 82.
— abbaa de Stella, 344.
_ _ Majoria Monnsterii, 238.
— ■ — Sancti Karileffi. 98.
— : — Sancti Martini, 21 n.
— adoleacentulua, colibertua, 42.
— archidiaconua, filius. Hugonia
Dublelli, 33, 81, 86
— Aurelianenais, 99.
— capellanus, 123.
— Capetus, rex, 22, 27, 28.
— Chaeberti, 39.
— cornes Genoman, 31.
— decanus, 98. Carnot, 262.
— diaconua. 82.
— d'Hélie,346.
— dominua Ambazie, 131.
— — Ambianensis, 170.
— — Calvimonlia, 32.
— — Genetenais cas tri, 46.
— Dublellua, 33, 51.
— — filius Odonia, 50.
Hugo, elemosinariùB, 110.
• — episcop. Genoman, 86, 87, 88.
— — Ostiensis, 167.
— filius Arduini, 22.
— — Gaufridi, 60.
— — Gialeberli, 77.
— — . Gripponia, 33, 81.
— . — Haimonia, 91.
— — Hainrici, 39.
— — Helviae, 80.
— — Herbrandi. 30.
— — Hugonia, 30, 31.
__ — Hugonia comitis, 31.
Hugonia, vicecom. Ces-
triduni. 110.
— — lvonis, 43.'
— Margarite, vicecomitiaae
Caatriduni, 101.
— — ■ Raimonia, 33.
— — Tedasii, 35.
— filiolus Hugonia Capeti, 27
— frater Tebaldi, 57.
_ — deçà ni, 99.
— — Agnetia. 120.
gêner Pbitippi de Lavardino,359
— homo Seranni, 49.
— le Grand, 21.
— infirmariua, 110.
— Lucas, 61.
— miles, 31, 415.
— monacus, 42, 45, 50, 90.
— nepos decani, 92.
— piacator, 103.
— Planua, 58.
— prepoaitua, 415.
— près by ter, 110, de Gumbergen,
418.
prior de Stella, 90.
— aemiclerua, 76.
— auccensor, 80.
— aubdecanua, 80, 82,
— vicecomea Caatriduni, 24, 93,
96, 101, 103, 108, 110, 116,
123, 127, 161, 179.
— vilicua, 103.
Hugues le Grand, 21.
Humbaldua, 33.
Ilumbtière», abbaye, 22.
Humet, W. conestabul. de Normannia,
144.
Huyneau (prèa Vendôme), 409.
Hubertus, abb. B. Marie Magdelone Caa-
triduni, 103.
— 465 -
Idonea fluvtus, l'Huisne, affluent de la
Sarthe, 31.
Igerius, panetarius, 100.
lldebertus, eps. Cenoman, 70.
(Voir Hildebertus).
Jlleto, Villelmus de, 93.
llliers, Gaufridus donrin. de, 345.
Alix dame d\ 386.
Catherine d\ 101.
Ilsindis, 35.
Incrementum (voir Gulta et Cresimen-
tum), 162, 305, 378.
Ingelardus, 28.
Ingelbaldus, Ingelbaudus, ou Ingelbault,
22.
— abbas Snnrli Pétri, 31.
— buccarius, 44
— capellanus, 81.
— monacus, 90.
— presbyter, 48.
Ingelbertus, 44.
— lévites, 19.
— precentor S. Juliani, 50.
— vicarius, 52.
Ingelgier, sir d'Amboise, 354.
Ingelrarde, femme d'Archembault, 21.
Inghlirannus, sacerdos Scelei, 19.
Ingoberga, regino, 4.
Ingrandeê, probablement ca* de Che-
millé sur Dême (Indre-et-
Loire), 143.
Innocentips,341.
— eps. Cenoman, 3, 6.
— papa III, 167.
— Lisle, près Vendôme. »
— Defensus de, 146, 147.
ln$ula, Lisle, con de Morée (Loir-et-Cher),
97, 143, £38, 412.
lnsula, Bartholomeus de, 84.
— Berta, 84, 97, 228, 375.
— Burchardns de, 45.
— Colin de, 375.
lnsula, Dyonisia, 196, 228.
— Fulco, 8, 131, 170, 196.
— Fulcherus, 84.
— Gaufridus, «5, 97, 146, 168, 228,
325, 338.
— Hamelinus, 84.
— Hugo, 84.
— Isabelle, 228.
— JouffroY, 375.
— Jeremias ou Geremias, 76, 92.
— Bfahot, uxor Roberti, 97.
— Mathildis, 228.
— Raginaldus,97, 136, 146,163,190,
191, 196, 228, Renault, 375.
— Raguel, 338.
— Robertus, 97, 111, 12Ô, 146, 147,
163, 185, 228.
— Thomas, 366.
— Vivianus Brocardus de, 44.
Isabeau, Isabelle, I Babel lis. abbatissa,32.
— abbatissa de S* Avito, 269, 291 .
— — de la Virginité, 407.
— filia Gaufredi vicecomitis, 165,
193, 223.
— — J oh année, 121.
— soror Ludovici, comit. Blesen,
124, 148.
— uxor Galterii de Sodaio, 176.
— — de Simon de Bail leaa, 327
Isembardus culacherius, 58.
— monacis, 63.
Isembergis, uxorBenedicti, 22.
Islaris, Gaufridus de, 92.
lspanerio. Bernardus de, 57.
lsrahe), 23.
lterius, prior Grandis Montis, 375.
Ivardus, 298.
Ivo, forestarius, 58.
— monachus, 182.
— monetarius, 82.
— presbyter, 82.
/ptfS, villa près Mondoubleau, 33.
J. abbas S. Genovefe, 182, 219.
— decanus, 215.
— episcopus Engolismensis, 144.
— — . Leinovicensis, 144.
— prior de Fontanis, 350.
Jalla. W. de, 221.
Jamboldus, 19.
Jamenvia, 82.
Jarriaye (La), terre près St Amand de
Vendôme, 248.
59
— 466 —
Jarriau, Odo, 419.
Jarrie Torrici, La Jamais a St Àmand,
408.
Javari Guillelmius, 308.
Jay. Imbaudus de, 170.
Jermundus, mon, 90.
Jerosolyma% Jérusalem, 106.
Joanna, Jeanne, ou Johanne, etc.
— comtesse de Blois, 384.
— comitissa Vindocin, 365.
— comitissa de Alencbone, 139.
— filia Gaufridi vicecom. Custri-
dura, 171, 181. 193, 223.
— — LudovicicomitisBlesen,148.
— mater Fouqueti de Baillau.391.
— uxor Guillelmi Belotin, 399.
— — Hugonis, 116.
— — Innocentii. 241.
— — Mathei dicti Midi, 385.
_ — Pétri Chesere, 315, 316.
— veuve de Payen d'Orléans, 391.
Joannes, Jobannes, Jean, 50, 121.
-i- abbas, B. Marias Blesensis, 120.
— archidiaconus Vindoc, 154, 222.
— — Turonensis, 216.
406.
— archi presbyter de Troo, 145.
— Cardinalis S. Marie in Cosme-
din, 167.
— castellanus Yindoc, 278.
— Cesarii. 200.
— cornes Morelhonii, 130.
— — Vindocinensis, 106, 112,
151, 154, 159, 100, 162, 168,
170, 172, 183, 184, 187, 189,
192, 199, 200, 201, 202, 209,
258, 232, 346, 211, 213, 214,
224, 226, 230, 231 232, 234,
265, 266, 275, 283, 288, 289,
300, 305, 311, 319, 322, 326/
331, 332, 333,408 Nous n'avons
pas cru distinguer les diffé-
rents comtes du nom de Jean).
— con versus, 44, 54.
— sire de Montoire, 155.
— dapifer, 82.
— deranus de Troo, 310, 329, 343,
346.
— episcopus Albanensis, 167.
— episc, Carnot, 104, 106, 362.
— — Dolensis, 158.
— — Pictavens, 110.
— — Sabinensis, 167.
— filius Benedicti, 44.
— — Bucardi, com. Vind., 111.
«— — Gaufridi, com. Vind.,
162, 184.
Joannes, filius Gaufredi Grisegonellc, 189.
— — Jobannis com. Vind., 283.
— — de Lancelin, 81.
— frère du roi de France, 274.
— hospitalarios, 37.
— major de Veignero, 174.
— monacus, 45.
— nepos Burcbardi, 111.
— pater Burcbardi com. Vind.,
112, 117.
— — Pétri com. Vindoc, 362.
— pauper, 44.
— persona de Pereio, 350.
— piscator, 37.
— prepositus de Villerfaut, 245.
— presbyter, 363.
— — de Lunaio, 157.
— rector de Lunayo, 400.
— rex Angliae, 144, 153.
— Sans-Terre, 159.
— tesaurarius S. Mnuricii Turon,
110, 111.
— tornator, 86.
Joingniaco,Galcberiui de, 299.
— A m ici a, ejus uxor, 299.
Join ville, 159.
Jolina% terre à Villemardy, 250.
Jordanis, 52.
Josbertus prepositus, 32.
— presbyter, 182.
Joscelinus, cubicularius comitis. 28.
— filius Roberti vicecom., 28,
Joscelinus, vicecomes Meleduni, 28,
— Turonensis, 90.
Joseph, évéque du Mans, 11.
Joslinus, 55.
Jousaelinière (la), à Saint-Ooen, près
Vendôme (Loir-et-Cher), 156.
Judas, 50.
Judicael, 123, 171.
Jubellus, archiep. Turop., 297.
Julianus apostate, 33,
Julianus (Stus)t episc. Cenoman., 1.
Jumello, Guarfinus de, 67.
Junen Petrus,' 111.
Jupeaux, Guillaume de, 282.
— Jeffroy de, 282.
Jupe Hum y tenementum, à St-Gyr du
Gault (Loir-et-Cher), 152.
Jupello. Fulcherius de.
— Havisia.
— Johannes.
— Mauricius.
— Odo.
— Petronilla.
— . Richerius, 152.
Jupiter, temple de, à Artins , 1.
— 467 —
Karolns, cornes Andegav. ei Cenonan,
362.
— rex, 12, 13.
k'orona, flavius, La Cheronne, affluent
de l'Huisne.
Karoffensis, S. Snhvator, obbatia, Char-
roux, (Vienne), 46.
L. abbas, S. Lannomnri, 243.
Labftvdère, Marquerius de, 213.
Labelle I» , 412.
LabricenstSy condtln, 3,6.
Labricinum, Lavardin (Loir-et-Cher), 2,
(Voir Lavarzinum).
Laguina, Petrui, 82.
LamarleleU, terra, près Masnngé, 213,
214.
Lambertus, 56.
— clericus, 50.
— mulnerius, 36.
— presbyter, 100.
— prior de Bellu-Loco, 113.
— sacerdos, 174.
— tanator, 76.
Lanccium, Lancé, cna du c*nde St-Amnnd
(Loir-et-Cher), prieuré de MM .
218.
Lancelinus, 81, 132, 224, 247, 305. 418.
— Philippus, 207.
Landa, décima, près la Ville-aux-Clercs,
185.
Landricus, abbas S. Pétri, 34.
— miles, 41.
— vallon, 52.
— vicarius, 55.
Laneau, Dieudonné, religieux de Saint-
Denis, 110.
Langei villa, Langey (Eure-et-Loir), 69.
Langiaco ou Lengiacis , Gaufridus de,
decanus, 49, 52.
— Gualterius de, 52
— Hamelinus 49, 50, 52, 58.
— Helvisa, uxor Humelini, 50, 52.
— Hersendis, 50, 52.
— Hugo, 49.
— Ubertus, fil. Pagani, 50, 52.
— Paganus, 50.
— Sirus de, 38.
— Wuuterius, 50. 52.
Lmporea, à Chauvigny, 95.
Larable, Gaufridus de, 118.
Lasevandère, Orricus de, 182.
Lasse ron, aujourd'hui Accesson, moulin
à Boursoy, 374.
Lateranum, 167, consilium, 235 (Palais
de Rome).
Latorne, Willelmus, 254.
Laudunensia thesaurarius : Henricus de
Yirzilîaco, 402.
Launomarus, sanctus, 19.
Launomarum, abbatia O. S. B. St-Lsu-
mer de Blois, 249.
— Abbates : Laurencius, 243, 249.
Maurioius, 69.
Laurentius, 121.
Lausianus, subdiaconus, 19.
Lautel, Philippus, 112.
Laval (Mayenne), 192.
— Johannes de, 112.
— Geoffroy de, évêque du Mans,308.
Lavardin, au Maine, 192. n.
Lavardinum, Lavardin (Loir-et-Cher), 2,
3. 6, 27, 48, 54. 150, 158, 184,
189, 192. 208, 252, 349, 373,
409. 420.
— Dora u s Dei, 319.
— Leprosarin, 349.
— prioratus MM. 158.
— S. Genesius, ecclesia, 119.
Lavardino ou Lavarzino.
— Agnes de, 95.
— Agntha, uxor Burcardi, 119.
— Aletia, uxor Pbilippi, 359.
— B. de, cornes de Vindocino, 149.
— Bomerius, 408.
— Burcadus de, corn, Vindoc. 117,
119.
— Esdeline, femme de Gefroi, 396.
— Domitilla de. 95.
— Fulcherius de, 52.
— Galterius ou Gauterius de, 32.
— Gaufridus de, 95, 187, 139.
-468 —
Lavardino, Gefroy de, 383, 396.
— Herveus de, 95.
— Hugo Planus de, 58.
— Hugues de, 409.
— Johannes de, 94. 95. 111, 137,
234.
— Maria de, 94, 95, 111, uxor Vul-
grini, 95.
— Philippus de, 359.
— Rainardus de, 52.
— Vulgrinus, 94. 95.
— prieur : Garin, 48.
Lealdus, famulus, 54.
— filius Hildearii, 55.
— Godinus, 37.
Lebigne. Pierre, 349.
— Agathe, sa femme, 349.
Lecuiracier, Johannes, 322, 323.
— Ysabellis, uxor J. 323.
Ledu*y Le Loir et Ligerim, 4, 7, 8, 11, 16,
17, 25, 415.
Letnaistre de Grand-Champ, Marie-An-
gélique, abbesse de la Virgi-
nité, 407.
Lemeriaco, Odo de, 241.
Le mo ficensis.de Limoges (Honte- Vienne),
episcopus. J. 144.
Lenda, paroisse de Landes (Loir-et-
Cher), 207, 224, 242.247, 267.
— Obertus de. 120.
— Philippus de, 224, 227, 250.
Lengiacis, voir Langiaco.
Leneriaco, Goherius de, 229.
Leofaini ecclesia, 69.
Léon X, pape, 408.
Lépine, Jean de, 419.
Lepus, Durandus, 82.
Lequiracier, Johannes, 322, 323.
— Ysabellis, uxor J. 323.
Leniaco, Gauffredus de, 49.
Leroy, Jean, 346.
Lesignan, Yolant de, 419.
Lespinasse, 112.
Lespine, Jean de, 387.
— Pierre de, .387.
Lessuns, Albericus de, 184.
Letalemelier, Guillotus. 320.
Leterius, 57.
Letitia, avia Johannis de Monteaureo, 175.
— uxor Philippi de Monteaureo,
174.
— uxor Willelmi de Pruneio, 265.
Leuck, monastère, 28.
Leugis,Gaufredus de,eps. Carnot.,72, 92.
— Radulphus, 82.
Leunœ ou Lennce, Lunay, 24.
Leuvoisie, Robinus, 334.
Leuvoisie, Bordana, uxor, 334.
Levaste villa (Vaas Pou mieux Villavard)
3 n.
Levirs, en Blesois, 26.
Lez ou Lrz, Le Loir, 17 (Voir Le du a).
Lezegnen, Gai Indus de, 153.
Leseigniaco, Gaufridus de, 353.
Lid% Le Loir, 7 (Voir Le du s).
Lidusy id., 11.
Ligardis, uxor Pétri de Sauleto, 222.
Lige ris, La Loire* 25, 45.
Lille, Liste y cnt du c*° de Morée, près
Vendôme. Voir Insula.
Linarchel. vinea, a Montoire, 352.
Linerite, Lignières, cn« du con de Morée,
(Loir-et-Cher), 102, 251, 271,
366.
Llsée, Guillaume, 352.
Lisoius, 52, 415.
— Misio, 49.
Lisus, 28.
Lisuisia, filia Adeladis, 40.
Lith% Le Loir, 415.
Le tus, Le Loir, 17.
Locus, Rotbertus, 33.
Locus //. Mariée, Le Lieu Notre-Dame,
abbave près Rotnorantin O. C.
7, 300.
Lodonius, 36. 37.
Lodronnus, in pago Stampensi, 25.
Lsdus, Le Loir, 25.
Lxnium, Loens. à Chartres, 113.
LoisiauL ou Loues ta ul (!ndre-et-Loir),13S.
— Silvester, presbyter de, 138.
Lokenécs, S. Medard de (Loquenuy
Sarthe), 408.
Lolon, Odo de, 152.
Lombart, Ifuet, fief à Huysseau, 409.
Lomes, décima de, 408.
— Willelmus de, 408.
Lomenil, terra, 408.
Longboet terra, 122.
Long pratum, Longpré, cM du con de
S. Amand (Loir-et-Cher). 278.
Lonreio, W. de, 220.
Loquenay, S. Medardusde (Sarthe), 105,
488.
Lore, Gaufredus de, 184.
Lot, P. 22.
Loth, 27, n.
Lotharius, rex, 22, 23.
Loudon (Geoffroy de), évéque du Mans,
356.
Louis. Voir Ludovicus.
Loiay, Geoffroy, 376.
— Bremburge, sa femme, 376.
Lozegneio, J. 350.
- 469 -
Luceto, nepos Philippi Lancelini, 418.
Lnciana, priorissa de Romilliaco, 171.
Lu due II, papa, 89.
Ladovicus (Sanctus), rex, 361, 362.
Ludovicus on Louis, cornes Blesensis,
124, 130, 145, 148. 222, 408.
— filius primogenitus Johannis.
— junior, 83, régis Angli», 153.
— rex Francioe, 69, 80, 82, 90, 96.
— rex, Vil, 110.
— — IX, 159. 200, 258, 276, 282,
353, 361, 352, 395.
— le Débonnaire, 13.
Lndun, Hersendis de, 1 16.
Lusdo, Godefredus de, 41.
Lunaium, Lunay, c°« du con de Savigny
(Loir-et-Cher), 5 n. 127, 158.
183, 189, 190, 301. 310, 383,
397, 407.
— J. Martinus, ecclesia, 75, 89, 107.
— reclor, Johannes, 400.
— J os nier us de, 107.
Lune u m me, Lnncôme, cn« du con d'Her-
bault (Loir-et-Cher), £13.
Luneio, Goheriui de, 256, 257.
Lune te, Oscha de la, près Troô, 290.
Lupi Saltu, Hugo de, 70.
— Maria, uxor H. 70.
— Paganns, clericua, 70.
Lupus. Bernardu9, 184.
M
M. episc. Cenomanensig, 245.
Mabille, 16.
Mabillon, 6, 28.
Macée, femme de Pierre Christophle.412.
Maeeriœ, villa près Villiersfnux, 69, 245.
Maceriie, Gaudrifus de, 50, 52.
Mâchefer, Fredericus, 59.
Madalricus, 23.
Ma don, près Blois, 25, 69.
Magdunum, 167, Meung (Loir-ci-Cher),
Hamelinus de, 78.
Magniacus% 22.
Mabeldis,uxor Herberti de Frnncavilla,
61.
Mahildi*, conjux Drogonis de Monte
aureo, 39.
Maillaco, voir Malliaco.
Maimbriolis, Membrolles, sur la Cboi-
sille en Touraine, 22.
Mainardus, 16.
— cellararius, 42.
— monacus, 48.
— prepositus, 100.
— sororius Rainaldi de la Geneste,
90.
Maine (le), 24, 52.
Mai$onceU»% Maisoncellcs (Sarthe), 408.
Ma jus Monasterîum, Marmoutier à
Tours, 35, 36, 39,40,41, 49,
43, 41. 45, 46. 47, 48.49.69.
70.72.74, 90,95,99, 114,218,
238, 294, 361.
— Abbutes : Aibertus, 42, 4 1, 15,46.
— — Barlholonieus, 49, 54.
— — Bernerius, 72.
— — Garnerius, 90.
— Abbates: Hugo, 238.
— — Rodbertus, 9/5.
Mala Musca, Nihardus de, 52.
Malanoa, Ph. de, 149.
Mala Pallia, Gualterius, 32.
Malart, Nicbolas, 409.
Blfela terra, Hodeardis 381.
— Roscelimif, 82.
Malavoa, Philippus, 100, 136.
— Torellus Buschard de, 100.
Maldarnus, 22.
Maldestornô, P. de, 129.
Malesherbes, Odo, 114.
Malezet, Johannes de, 362.
Maligaei, Malignas, près Vendôme, 378.
Malis Ingeniis, Gauterius de, 59.
Mallebrancheria, près Beau fou, cn« de
Fontaine Raoul (L.-et-Cher),
244.
Malleon, Gui lie) mus de, 153.
Malliaco Balduinus de, 38.
— Amelinus de, 48.
— Gilduinui, 42.
— Agnes, uxor G., 42.
Malo-Campo, Heremburgis de, 364.
Maloleporario, Renaud us de, 354.
— Robertus de, 354.
Maloratus, Buccardus Chalopin, 101.
Malricus, 415.
Malumminat, Harduinus, 32.
Malus vicinus, Robertus, 67.
Menasses, eps. Aurelian, 185, 186.
Manbelleriis, Roscelinus de, 160.
Manberoliis, Fulco de, 246.
Maneis, Raginaldus de, 114.
Manesio, Andréas de, 120.
— 470 —
Manesio, Raginaldus de, 120.
Manevicino, Hildegarius de, 82.
Manglio, Willelmus de, 70.
Mango, Agatha, domina de, 272.
Maniacui en Blésois, 26.
Manienus, famulua, 92.
Mannelinus, 33.
Mans (le), voir Cenomannum.
Ma n sel, Raginaldus, 121.
Mansellus, Ûurondus, 76.
Manseleria, 184.
Marcel, le comte, 81.
Marceli, Guillelmus de, 229, 256.
Marche (la), comte de la, 282, 300.
— Guyart de la, 419.
— Yolond de Lesignan, comtesse
de, 419.
Marcheil, Radulphus de, 168.
Maruheio, Gaufridus, 118.
— Hugo, 118.
— Radulfus, 118.
— Àales, uxor llugonis, 118.
Mnrcheiz, Radulphus de, 170.
Mareheleium vetua, Le Vieux Marchais, à
Saint-Lubin, près Saint-Sul-
pice à Vendôme, 341, 342.
Marche* (Le clos de) à Boursay, 263.
Marches-Sauseiê, à Busloup, 185. «•
Marchenoir, (Loir-et-Cber), 270.
Marcbia, Jobannes de Bourbon, cornes
de, 362.
Marcbilleyo, Radulfus de. 160
Marcillé, Guillaume de, 326, 344.
Marcelleio, Bartbolemeos de, 314.
— Geoffroy de, 314.
— Jobanna de, 414
— Petronilla, uxor Wuillelmi',312,
314.
— Willelmus de, 314, 326, 344.
Marcilly, 205.
— Guillaume de, 157.
— Raoulin de, 154.
Mareonii terra, 167.
Marescot de Challay, Mr de, 312.
Margnier, 'Pbilippus, 397.
— Amelina, uxor Ph., 397.
Marguerite, comtesse de Blois, 244.
— femme de JeofFroy de Vendôme,
404.
— femme de Jean Gaudebert, 376.
— filia Hugo ni s vicecomitis, 110,
116.
— soror Ludovici comitis Bl. 124,
148.
— vicecomitissa Castriduni, 101.
— uxor Hugonis, vicecom. Castri-
duni, 96.
Maria, 35, 131.
— mater Johannis de Lavardino,
111.
— sancta, 6,
— soror Natalts, 280.
— uxor Adami Berenne, 215.
— — Ansodi, 100.
— — Gueumardi, 27.
— — Guillelmî Tipier, 392.
— — Hervei de Pereio, 207, 247.
302.
— — Hugonis de Lupî Saltu, 70.
— — Johannis, 200.
— — Matbelini de Troô, 290.
— — Stephani Bloisseau, 209.
— de Roye, comtesse de Vendôme,
397.
Marquler, Guillaume, 393.
— Eremburge, sa femme. 393.
Marron, Arnulpbus, 244.
Mars, Noël, 21, 25, 57, 106.
Marson, Harduinus de, 59.
— Michael de, 138.
Martel, Haimeri, 237.
Martinus, 55, 57.
— bovarius, 58.
— famulus, 99.
— sanctus, 22, 23, 35, 42, 46.
Mascelinus, cocus, 92.
Maaengo, prepositura iMasangé), 84.
Masengeium Masangé, cn* du c«n de
Vendôme (Loir-et-Cber), 126.
— prepositura, 84, 188. 200, 213,
402.
— major de, 188.
— tenementum, 214.
Masias, Paganus de, 80.
M a te félon, Theobaldus de, 328.
Materais, Materaz nom ancien du lieu
où se trouve aujourd'hui le
Temple près Mondoubleau,
132, Ifih, 194.
Mathea, uxor, Willelmi Chalopin, 254.
Matheriiê, presbyteratus de, Mezieres
soub Ballon (Sartbe), 62.
Matheus, 39.
— abbas S. DyonisH in Francia,
402.
— - S. Georgii de Silva, 74.
— Corol| 63.
— diaconus, 82.
— dictus midi, 385, 390.
— eps. Carnolens, 362, 363, 368,
371.
— filiuB Gaufridi vicecom. Cas trid.
335.
— — Herberti, 62.
— 471 —
Motheus, filius Hugonis, 81.
— — Mathei, 81.
— frater Roberti, 103.
— major de Masengeio, 188.
— monacus, 90.
— persona de Fontania, 296, 343.
— presbyter de S10 Agilo, 123.
— Rufl, 93.
Mathildis, 82.
— comtesse de Chartres, 358.
— domina Fractevallis, 367.
— fi lia Johannis com. Yindoc. 283,
333,
— — Pbilippi Lancelini, 418.
— mater Hervei de Pereio, 207.
— — Sulpiciide Ambazia, 131.
— soror Pbilippi Lancelini, 418.
— uxor Goherii de Alneto, 381.
— — Pétri de Sepibus, 379.
— — RtchardideBeaumont,330.
Mandroil, Bernardus, 222.
Maugant, Gautherius, 111. '
Maugastel, Hugo de, 241.
— Agnes, relie ta H. 241.
— Petrus de, 63.
Bfauge, Guillelmas de, 323.
Mauger, Michel, 8-
— Marchis, 8.
— Petrus, 373.
— Petronilla, uxor P. 372.
Maugerius, 50, 52.
Mauricius, abbas S. La m no mari, 69.
— Esche rpellus, 32, 57.
— frater Tetbaldi, 415.
Bfaurus (Sanctus), 28%
Mayenne et Meduana, Geoffroy de, 52.
— . Gervaise de, 361.
— Joanna de, 36, 365.
— Juhellus de, 153, 365.
— Sehebrandus, 27.
Maytia de Tyliaeo, terra, 142.
Mearderie (la) à Villavard, 349.
Meduana, voir Mayenne.
Megeicere, Philippe la, 409.
Mclanitvilla, trans fluvium Lidi, 25.
Meledunum, Melun (Seine-et-Marne),
33, n. 353.
— St-Père de, 26.
— Adam, vicecomes, 353.
— Gauthier, châtelain, 33.
Meleriaco, Odo de, 55.
Melon, Gaufridus de, 152.
Melun, voir Meledunum.
Mellai, Mellaium, Merlaium Meslaium
Meslay- le- \ i ri a me (Eure - et -
Loir), 82, 237.320.
— Adelicia, 152, 244.
Mellai, Adelina, 152.
— Aelicia de, 145.
— Aelis, 152.
— Agathe, 82.
— Agaza, 92.
— Beatrix, 82, 92.
— Bernardus, 145, 152-
— Burgundio de, 82.
— Comitissa, 92, 237.
— Emma. 244, 259.
— Fulcheriua, 82, 145, Ki2.
— Gaufridus, 145, 152.
— " Gricia, 145.
— Hamelinus, 82.
— Helixabeth, 145.
— Hersendis, 82, 92.
— Hugo, 145, 152, 244.
— Isabellls, 152.
— Margarito, 145, 152, 244.
— Matheus de, 145, 152.
— Nivelo, 82, 92, 134, 145, 152,
164, 237, 244, 388.
— Ors de, 318.
— Paganus de. 92.
— Philippe, 145, 152.
— Philippus. 92, 113, 244, 152.
— Persois, 152.
— Ursio, 82, 92, 113, 145, 152, 225,
237, 244, 255, 259, 328.
— Willelmus de, 65.
Melliacho, <2alobronus de, 80.
Melliachum, Meslay,. cnt du con de Ven-
dôme, 80.
Memilum, Guillelmus de, senesoallus,
106.
Ménage, 112.
Menant, Gervais, 419.
Menardus, mon. 108.
Mène ii, prioratus abbatie Vindoc, roir
Menti, 158.
Mener, Goillelnus, 194.
Mengarin, Hugo, 76.
Mengeciarias Hugo, 137.
— Minardus, 137.
Menti, près Chateauregnault, 222.
Menile, Flandrius de, 249.
— Maria, 249.
Menleio, Galebrunus de, senescallus, 132,
Menleium, Menti, Meslay, c«* du c"n 'de
Vendôme, 118, 132.
Menli, Burchardus de, 118.
Mentes, Guillelmus de, 116.
Meoli, Burchardus de. 76.
Mer (Loir-et-Cher), 376.
Mercatu, Harduinus de, 61.
Merole, év. du Mans, 10.
Mer relier, Marolles, flef, 2<X).
— 472 —
Metgaudin, décima, à Yévres (Eure-et-
Loir), 229, 256.
Meso, Robertug de, 181, 357.
Mesunr élise % Maisoncelles (Sarthe), ca-
pella, 317, 345.
Meqng, Aubertus de, 98.
Mezol, Htlduinus de, 96.
Michael, abbas de Stella, 71, 229, 257 , 359.
— decanus Vindoc, a*M, 348.
— Ru fus, 35.
' — Sanctus, 112.
Midi, Matheus die tu., 385, 390.
Milesendis, uxor Hugonis, 120. -
Mileticia, Albericus de, 52.
Mille Scuta, Durandus, 42.
— Supplicius, 42.
Milo, cornes Barri, 188.
— prepositus, 82.
— vicecomes Carnoten., 188.
Miriaco, Richardus de, 52.
Moc'.ono, Pet ru a de. 131.
Mohervilla Goillelmus de, 241.
— . Eustachia, uxor G., 241.
— Robertus de, 241.
Moira, Gervasius de, 101.
Monbervilla, Gaillclmus de, 374.
Monbourchez, Isabeau de, abbesse de
Saint-Avit, 374.
Monceium, M once abbaye, cn# de Lime-
ray, (Indre-et-Loir), 220, 323.
Monceium, Moncé, cn* de St-Firmin près
Vendôme, 418.
Moncelière, Symon de la, 407.
Moncelluê, locus, à St-Avitau Perche, 198.
MondaoD, Goillelmus de, 336, 337.
— Agatha, uxor, 336.
Monedaco, Hervens de, 35.
Monesteriolo, Fulcoius de, 55.
Mongeven, Herbertu* de, 82.
MontAureu», Montorium, Mon toi re (Loir-
et-Cher), 58, 74, 174, 183, 189,
217, 252, 308, 345, 332, 404,
408, fores ta, 189, mensura,
391. — Prioratus, 158. —
St-Laurent de, 316.
Monte Aureo.de, Agnes de, uxor Jobannis,
150.
— Drogo, 394, 446, 50, 53.
— Eglantina, uxor Johannis, 213.
— Eusebia, 39.
— filia Johannis, 213.
— Hamelina, 39.
— Hugo, 39.
— Johannes, 143, 150. 155. 159,
175, 213, 214, 217, 408. —
Cornes Vindoc, 230, 258, n.
266, 275.
Monte Aureo, Le ti lia, uxor Philippi, 174.
— Mabildis, uxor Drogonis, 39.
— Matheus, 14, 45, 46, 50, 58, 81.
— Philippus, de. 174.
— Robertus, 39, 53, 59.
— Sicilia, 39.
— Yves de, 81.
Mons-Bazon (Indre-et-Loire), 130.
— Pierre de, 418.
— Rahier de, 418.
— Milesende, femme de Pierre,418.
Montdore (pour Montoire), Mathieu, 81.
— Yves de, 81.
Mon» C alfas, gr a ngia, 167 (Chaumont).
— Hugo de, 57.
— Sulpicius, 57,
Mon» Cordis, 52.
Mona-Dublcltu», Mons-Duptez, Mondou-
*/<rau(Loir-et-Cher), 31. 33.50,
60. 81, 83. 96, 101, 103, 108,
120, 160, 161, 171, 181, 193,
200, 219. 223, 328, 332, 345,
354, 362.
— Sancta Maria, écclesia de, 50.
59, 63, 96, 101.
— Aia, uxor Pagani de, 62.
— Fulcherius, 30.
— Guillaume, 361.
— Helvisa, 59.
Hugo, 60, archidiaconus, 81.
— Ildebertus, 59.
— Paganus, 54, 62, 66, 135, 212.
Rainardus, 50.
— Wiburgis, 62.
— prior. Garnerius, 96.
Mona-Fauni, Mont follet, ou S. Mandé,
(Loir-et-Cher), capella, 69.
Mons-Fortis, Montfort, Eléonorede, 414.
— Fulcoius, 55.
— Johannes, 414.
— Rotroldus, 153.
— Thomas de, 101.
Monshalen, domus, 184.
Monshoit, 36.
Mon» Laudiacua, 35.
Mon» Mitabili», Montmirail (Sarthe),
55,63.
Monsris, terra, Mon tri eu, près Vendôme,
184.
Monsterel, Gervasius de, 103.
Monalrichart (Loir-et-Cher), 130, 160.
Montaudon, Anne de, prieure de St-Agil,
401.
Montcuc, près Trehet, 17.
Montefoleto, Simon de, 118, 243.
Monteleonis, Guillermus de, 222.
Moniellière (La), à Lunay, 383.
— 473 —
Montés or (Mon trésor) ou Beaumont, art
de Loches ( Indre-et-Loire) , 159.
Monihalan, cn" de Monthodon (Indre-et-
Loire), 79.
Monthodon, Mona Hudonis. Bernoin de,
43.
— Guinemarus de. 43.
— Eva, uxor G., 43.
Monthou sur Bièvre (Loir-et-Cher), 21.
Montigniaco Gannelonia, Moniigny (Eure-
et-Loir), Raberius de, 24, 93.
— Hugues de, 333.
— Mathilde, sa femme, 333.
— Johannea, dnus 243.
Moniiniacum, 270.
Montium, Guillermus, 308.
Montpancier ou Montpencier, lieu dit,
près Vendôme, 338.
— Hugo de, 116, 127.
Mon treuil (Mon treuil Bellay.), Aiix de,
286.
— Gervais de, 352.
— Guillaume de, 286.
— Haois , femme de Gervais de, 352.
Morannus, 41.
Morcher, Robinus, 101.
Moreise,Moréc (Loir-et-Cher), Sancta Ma-
ria, prieuré de MM. 114, 218,
244, 416.
Morellus, Helgotus, 67.
Moreneaio, defensus de, Mornais, & Dan-
zé. 145.
Morhier Guillaume, 383.
Morei, feodum, à Danzé, 345.
Moret. Radulphus, 244.
Morethonius, en Angleterre, 130.
Morinus, fa malus, 38.
— filius Àrnulfi vicini, 58.
Morœcise, Villemaret, à Fayë (Loir-et-
Cher), 25.
Moiteleria, Symon de, 150.
Morvilla, Guillelmus de, 82.
Mostcllum, ecelesia, 69.
Mostrel, Gervasius de, 110.
Mo la, Conraddus de, 93.
— Gaufridus de, 101.
Motaium, pré près du Sentier, 364.
Moteu», feodum, Motteux à Danzé, 345.
Mouçon, Regnault de, évêque de Char-
tres, 126, 146, 181, 186, 195,
I 200, 218.
Moysans, Gauterius, 82.
Moyses, serviens, 76.
Muccart, Paganus, 90.
Muncorbon, Josbertus de, 96.
Muée (la), à St Amand, 409.
Mulcerum, terre à Savigny, 308.
Murât, Marie de, abbesse de la Virginité,
407.
Muscaritas, Hugo, 33.
Mu a chez Bovon, 55.
Musciaium, lieu près Mondoubleau, 33.
Musetlatum, près Mondoubleau, 63.
Musteriolum, 69.
N
Naimarus, 77.
Nanterius, filius Roberli vicecomitis, 28.
Nantulfi villa. Nottonville (Eure-et-
Loire), 72.
Narbonnoii^ 414.
Natalis, filius Viverii, 66.
— frater Hospitalis, 280.
Xavarre (la), 414.
— Henri, roi de, 362.
Naveil, prioratus, Naveil, près Vendôme,
191, 218.
Neel, pelliporius, 137.
Neirou, Odo, 358.
Neldilonus, prepositus, 16.
IVemus-Fpiscopi, Le Bois Levesque, à
l'abbaye la Virginité aux
Roches (Loir-et-Cher), 304.
Nerra, Foulques, 22.
CHARTES VENDOMOISES
Neuilly, 28 n.
Neveii (Naveil), 191.
Nicolaus, Nicholaus decanus Cenoman,
119.
— decanus Vindocin, 244.
— epise. Noviodunensis, 110.
— — Tusculanus, 167.
— forrerius, 122,
— mona eus, 90.
— papa, 401.
— prior, 78.
Niortum, Niort (Deux-Sèvres), 144.
Niph. Guido de, 93.
Nivelon Fractevallis, 34.
— nepos Comitisse, 92.
yivtrnenêia cornes, 171, Herveus, cornes,
160, Guido, 53.
La Soi*, prés à Chinon, 259.
60
— 474
Noans, Odo de, 101.
Noereium, Nourray i Loir-et-Cher), 139,
179, 297, 359, (dit le Petit
Per seigne).
Nogentum. Nouant, près Sl-Amand, 72.
Noiera, Archenbaudus de, 345.
Noiiy, 28.
Nojasirum, Nouastre (Indre-et-Loire), 46,
53.
Noie, Willelmus de, 170.
Nonevis, Arohambaud, 85.
Nonnetièret La, cn° d'Arènes (Loir-el-
Cber), 407.
Normand, Robinus, 171.
— Salomon de, 81.
Normand* , 19 n. 52 n.
Normandie, 126.
Normannia, La Normandie.
— Johannes de, 144.
— W. de Humet, cônes tabula rius,
144.
Noue (la) à St-Amand.
Nourray ou le Petit-Pcne igné, 128, voir
Noerreium.
No va villa Guillelmus, 96.
— Oliverius, 353. -
Novigenium-FUci, Nogent-le-Phaye, près
Chartres, 82.
Novilla, Phillppns de, 222.
— Radulfus de, 222.
Nopiodunensis eps : Nicholaus, 110.
Novus»vicui, Neuvy, 82.
Noyer$ (Indre-et-Loire), 53.
Nube-Mole, Hamericus de, 149.
Nuearimt Noyers (Indre-et-Loire), 531.
— S» Maria de, abbatia, 125, 218.
— Abbates : Henricas, 125. Ste-
phanus, 53.
Nucharienses monachi, 53.
Nugaatrum, Noua être (Indre-et-Loire),
46, 53.
— • Guido Nevernensis, dominus
N. 53,
Nuiie, Robertus de. 96.
Odo, 50.
abbas de Fontanis, 84.
archidiaconus, 33.
canonicua Montis Dublelli, 33.
— Sancti Mauricii, 200.
cardinalis tit. S. Sergïi et Bac-
chi, 167.
clericus, 52.
cornes. 16,22, 24. 30bi», 45.Car-
not., 33.
coquus, 49, 78.
decanus, 33. Blesensis, 228
Desreatus, 67.
Dublellus, 50.
filius Goroldi, 52.
— Hugo ni s Doblelli, 33.
— — Grossi, 111.
— — vicecomitis
Castridnni,
96.
— Odonis, 24.
fréter Fulcherii, 39.
major Novigenti Ftsci, 82.
Minardi, 86.
monacus, 32.
prcsbyter S. Valeriani Castri-
duni, 103.
prior, 96.
Odo, Rufas, 44.
— Salomonis, 129.
— scribo, 97.
— Sinellua, 76.
— Ternerius, 41.
Odolinus, homo David, 40.
Odulgerius, 23.
Oesiz, domas, à Vendôme, 348.
Oigmacum, Oigny t prioratus, cn* du
c0Q de Mondoubleau (Loir-et-
Cher), 98.
Oignata, Oigny, 98.
Olivetus, 98.
Olivier, sœur, prieure de St Agil., 401.
Ollcnvilla, monachi de, 142.
Olricus, Bucellus, 57.
— filius Ascelini, 57.
Oncal, Jo&celinus de, 90.
Onoria, fi lia Johannis com. Vind. 221.
Oquis, Uerveus de, 272, 320.
Orcea, décima, à St Amand, 408.
Orgerius carpentarfus, 49.
Orland, vicomte de Vimeu, 28 n., p. 41
Orléans, 22 (Voir Aurelianum).
Orliaco, Tbeobaldus de, 92.
Orliens, Payen d', 391.
■— Jehanne, sa veuve, 391.
Orre villa, Raginaldus de, 221.-
- 475 —
Orricus, Paganus, 61.
Orsanna Blanche, 80.
Osbertut, 68.
— monacus, 108.
— pellifex, 76
Osbrun, Thibault d\ 81.
Otcalinensia, vi caria. Oacbamps (Loir-
et-Cher), 21, 25.
Onchetis, Hardoinas de, 378.
Oêlenvilla, grangia, 167.
Os tiens is, Ostie, Italie, Hugo episc, 167.
Otbertus, subdecanus Turonensis, 120.
Otgerius, famulus de Elemosine, 35.
— sutor, 35.
Othon, 53, 415.
Ottelinus, filius Arduini, 22.
Ottredus, 30.
Ouchampê (Loir-et-Cher), 21, 25.
P. epitc. Ceàoman, 119.
— precentor Cenoman, 117.
Paganel, Fulco, 141.
Paganus archidiac, 74.
— Reliardus, 72.
— Borellus, 57.
— filius Hugonis vicecom. Cas-
trid., 96.
— — Margarite vicecom. Cas-
trid.. 101.
— — Nivelooia, 34.
— — Ulrici, 132.
— f rater Hugonis vicecom. 108, 116,
127.
— Gaufridus, 32.
— Girardus, 32.
— miles, 44.
— Orricus, 61.
— Piscaloia, 160.
Pais, Àalot, 224.
— Jobannea, 224.
— Odo, 224.
_ Radulphus, 224.
Paissoletum, terra, 72.
Palesteria, Palestina, moulin de Pale-
teau ou Gralteloup, cne de Bus-
loup, 182, 185.
Paluel, Gaufridus de, 159.
Palvet, Gauscelinus de, 57.
Pancius, 99.
Papelun, Petrus, 111.
Papina, filia Salomonis, 66.
Paran Hubertus.de, 48.
— Odo de, 48.
Parciaco, Durandus de, 49.
Parisius, Paris, 119, 153, 197, 258, 415.
— abbatix S. Genovefa, 219, 221.
— Kpiscopi : Rainaldus, 415.
— — Rainoldus, 26, 28.
— Curia, 354.
— Vicomte de, 414.
— Bouchard, comte de, 334.
Parrinhe, Pérignv (Loir-et-Cher), 249.
Pars Divina, peut-être Villedieu (Loir-
et-Cher), 4.
Pascalis papa II, 69.
Pascha, 112.
Pascarius, 119.
Pascuum Caroli Magni. Past Charle-
magne à Saint-Quentin (Loir-
et-Cher), 306.
Passavant, Rotbertus de, 174.
Pataico, Godefridus de, 82.
Pelé (le), Jean, 346.
— Aveline, femme de J. 346.
Pellevé, Hugo, 92.
Pellitus Odo, 103.
Peloquin, Matheus, 174.
Perdriel, Herbertus, 96.
Perdriau (Rupes), La Roche Perdriel,
paroisse des Haies (Loir-et-
Cher), 189. ,
Peregrinus, 136,
— abbas de Fontanis, 150.
Perigniacum, Perriniensis eeeleêia% Péri-
gny (Loir-et-Cher), 57 69.
Perles (fief des), à Vendôme, 375.
Perreau, décima , 324.
Pereium, Prav (Loir-et-Cher), 218, 418.
— Grangia, 350.
Pereio, Adelicia de, 207.
— D. abbas de, 204.
— Gaufridus, 207, 224, 247, 302,
350.
• - Herveus, 207, 224, 247, 302. 305,
350.
— Lucia, 207.
— Maria, 207, 247, 302.
— Mnthildis, 207, 224, 247, 302.
— Philippa, 350.
Perrin (Pont), à Vendôme, 230, 403, 232.
Persenia, Perseigne, abbaye, 139, 179.
— 476 —
Persez, tunica de, 55.
Pertivn, le Perche, 102, 145, 167, 215.
• — Grangia, 167.
— Pierre du, 409.
Periicentiêi boscus, 91.
« — co mi ta tut, 269.
Perrusium, Pérouse, Italie, 317.
Pcrvcnchère» (Orne), 376.
Pesotum, Pezou (Loir-et-Cher), 325.
Petigny, 11, 16, 17, 28 n., 29, 156.
Petit-Citcaux , abbayo, voir Aumône,
108,179,291."
Petit Perseigne ou JVoarray, cn° du c°n
' de St-Amand (Loir-et-Cher),
139.
Petitus, 52.
Petra, prior de, 83.
Petriniacum, Perrigny (Loir-et-Cher),
57, 69.
Petrogoren*is, de Perrigueux (Dordogn'e),
R. episcopus, 144.
Petronaîo, Robert u 9 de, 153.
Petronilla, femme d'Archembaud de
Vendôme, 418.
— uxor Michaelis Barde». 364.
— — Pétri Mauger, 373.
— — Radulphi de Torigni, 184.
— — Willelmi de Manilleio, 312,
314.
Petrus, 38, 77, 307.
— abbasS.GeorgiideNemore,341,
373.
— Bonardinus, collibestus, 35.
* — Cavatasta, 60.
— Cardinalis tit. S. Ceciliae, 167.
— clericus Vicecomitis, 96.
— cornes Viodocin., 300, 342, 345,
346, 353, 357, 361, 362, 372.
— coquus, 54.
— . deçà nus S. Karileffi, 101.
— dux Britanniœ, 274. 300, 303.
— episc. Portuensis, 167.
— filius com. Vindoc, 281.
— filius Urimaldi, 56.
— Johannis com., Vindoc,
200, 260, 281, 283, 311.
322.
— Godini, 134.
— major de Savigneio, 187,
— Rubiscalis, 32.
— sa cris ta, 83.
Philippe, uxor Gaufridi de Pereio, 350.
Philippe le Long, roi, 419.
Philippus, 92, 121.
— cellerarius S. Mauriciî Turon,
200.
— clcricus, 222.
Philippus decanus Cenoman, 99.
— episc. Ebroicensis, 402.
— f rater Ludovici com. Blés., 124,
148.
— gêner Phillippi de Lavardino,
359.
— Lancelini,207, 224.247, 305, 418.
— prior de Insula, 97.
— prior S. Vincentii Turon, 129.
— rex. Fr. 50, 57, 110, 130, 153,
159, 188, 192, 200, 362, 402.
414.
Piche, Reginaldus, 70.
Pichum, Galterius, 100.
Piçornel, Willelmus, 118.
Picot Christianus, 64.
Pictavis^ Le Poitou, 46.
— episc. Joannes, 110.
Pierre, voir Petrus.
Pinardus, Johannes, 400.
Pinbrocb, W. maresc, 144.
Pinochcs, à Crucheray (Loir-et-Cher),
419.
— Roger de, 419.
/Vnsr.y, à Crucheré, 419.
Pipant, Johannes, 178.
Pipinus, rex., 8.
— Hilgotus, 24.
Pireto, Adam de, 92.
Pirreto (décima de), 321.
Pisa, Petrus de,canonicusCarnoten, 198.
Piscaloja, Paganus, 50.
Piêoium, Pezou (Loir-et-Cher), 97.
Pisiiacensis, Poissy (Seine-et-Oise), ar-
cbidioconatùs, 402.
Piste» {Pialoiè), concile de, 19 n.
Plancarvi/la, Planche ville, cne du Gnult
(Eure-et-Loir), 82.
Ptanchi*, medietaria, à Savigny, 308.
Planus, Hugo, 58.
Pleoneor, Hugo de, 171.
Plesseicium, Piessiacum^ terre, vers Bouf-
fry, 103.
Ptessiacum, Plcsseium Godehot,Le Pies-
sis Godchoust, ancien manoir,
auj. détruit, à Auton (Loir-et-
Cher), 298. 391.
Plessiaco Bartholomeus de, 112, 157, 100.
170, 173, 305.
— Flandrino, 173.
— Galterius, 157, 408.
— Gaufridus, 100. 157.
— Gervasius, 111, 118, 132. 157,
418.
— Matheus, 103.
— Philippus, 132.
— Robertus, 129.
— 477 —
P Usais-Durand, entre Lavardin et Mon-
toire, 189.
Plessis-Menard, fief dépendant de Frète-
val, auj. Beauvilliers (Loir-et-
Cher), 320.
Poenvilen, ou Poinvillain Matheus, 290,
308, 352, 383.
— Willelmus, 290.
PoichevoB, Johannes, 334,
— Ysabel, 334.
— Gaufredug de, 107.
Poiis, Guillelmus de, 49.
Pointe (La), pré à Saint-Jacques-des-
Guerets, 290.
Poinvillain. Matheus ou Macé, 290, 308,
352, 353.
Polines, terra de, cno de Villerable (Loir-
et-Cher), 265, 419.
Pomeié, Tetbaldus de, 72.
Poncaio,Ponceio,Ponciacoet Poncé, Guil-
lelmus de, 107, 310, 387, 149.
— Hugo, 107, 137, 149, 309, 310.
— Huet, 387.
— Johannes de, 350.
— Paganus, 107, 418, 149.
— Philippus de, 107,310, 377, 405,
418.
— Agatha uxor. Ph. 377.
— Alix de, 387.
— Epiphaine de, 387.
— Ysabellis uxor Pb. 405.
Ponciacum,PontiacusyPoncé (Sarthe),26.
Ponceio, voir Poncoio, 73.
Ponfola, Gaufredus, 38.
Pons, burgus, 45.
Pons, en Saintonge, 419. •
Pons Ambaziacensis, molendinum, 207.
Pont pétri nus, Le Pont Perrin, à Ven-
dôme, 230, Zft, 403.
Ponte, Arnolfus de, 56.
Pontibus, dominus de, 308.
Pontlevoyc, abbaye (Loir-et-Cher), 32, 33.
Poolinus, 70.
— iîlius Sevini, 68.
Portier, Besnard, 361.
-^ Geoffroy, 361.
— Marguerite, 361.
Portuensia (Porto, Italie), Petrua epg.
167.
Posterna, Johannes de, 137, 149.
— Gaufridus, 345.
Poterons, Hugo, 82.
Potherie (la), à Vendôme, 333. .
Potiron. Matheus, 76, 92.
Poulines , a Villerable (Loir-et-Cher),
265, 419.
Poulinières, Guillaume de la, 383.
Poussin, J.-O. mon. 412.
Prato, molendinum de, à Gourdez, f>rt«s
Chartres, 113.
Praemonstratensis abbas, Gervasius,
204.
Praenestanus, episc, Guido, 167.
Praerei, Raginaldus de, 123.
Prieurés : Voir- Ablinvilla, Bons-
Hommes, Calumniacum, Car-
ta, Chuisne, Goarville, S.
Nicolas, Fractavallis, Guer-
chia, Hubauderia, Lavardi-
num, Noereium, Romiliacum,
S. Tri ni ta s de Aquaria, S.
Àgilus, S. Solemnis, Semi-
tarium, Sodaium, Templum,
Villadei.
Prischay, décima, -dépendant de Bour-
gueil, 125.
Privelle {sic) pour Prunelé, Guillelmys,
345.
Prosay, Prazay* Moulin près Montoire,
308.*
Provence, Charles, duc de, 365.
Provincio, W., de, 101.
Pruliaco, Preuilly (Indre-et-Loire), ab-
bas de, 270.
— >- Gaufredus de, cornes Vin doc, 57.
— Eufrosina uxor G, 57.
Pruleio, Jobertus de, 172.
Prunay, Hugo de, 96.
Pruneio, Petrus de, 289.
— Leticiu, mater, P., 289, 265.
— Aales, uxor, P. 289.
— Willelmus de, 265.
Pruneivm, Prunay, one du c«n de S.-A-
mand, 265, 289.
Puisât, Henricus de, 101, 108.
Puisolio, Arnulfus de 82.
Pulcher-Visu9% vinea, à Lavardin, 373.
Pusiaus Philippus de, 244.
Puteolo Henricus de, 110.
— Samson de 55.
Puteoium,\e Puiset, près Janville (Eure-
et-Loir), 72.
Pute au, à Villerable, près Vendôme, 407.
Puteus Morelli, grangio, 167.
- 478 —
Qoilletu», 137.
— Gaufredua, 137.
— Matbeus, 137.
Quallonere ou Quallonere, 184.
Quarte (la), auj. La Carte, à Lunay, 407.
Quatreteates, Robinus, 244.
Quercus Galonis à Esperroi* (Orne), 376.
Quercu Rufo, Herbertua de, 55.
Quercus Tripode, près Fontaine Raoul,
244.
Quiliardua, cahonicua, 107.
Quinedort, Gilbertus, 285.
Quiracier, le, Johannes, 348.
— Y s aa bel lia, 348.
Quoi tr on, Le Coëtron, rivière à Soudav
(Loir-et-Cber), 176.
R. cantor Garnot, 109.
— decanus Cenoman, 380.
— epiac. Carnot, 114. 121,164,408.
— — Cenoman, 119.
— — Liceut, 144.
— — Petragorensis, 140.
— — Tbenon, 144.
_ __ Waatsford, 144.
— aacrista, 119.
Racberiua ou Raberius, 77.
— filiua Achardi, 59.
— — Ivonia, 58.
Racoia Goserus. 107.
Radulfus, 98.
Rndulfus abbas, S. Georgii. 189.
— arcbiepiac, Turon, 52.
— Canton», 198.
— - dinconua, 82.
— filiuB Rotroci, 55.
— — Widonia, 55.
— Gulafrua, 32.
— Hugonis, 92.
— ma pi s ter Leprosorum Vind..
200, 209.
— Pictavensis, 119.
— prepositus Ebronii, 107.
— presbyter, 131, 244.
— rex, 69.
— vicecomen, 31.
Raennaio, Hugo de. 392.
Ragenfredua, episc. Carnot, 30.
Raginaldua ou Reginaldua, 50, 77, 82.
— abbas, 50, 52.
— abbas S. Karileffi, 177.
— Bella Stella, 59.
— capellanua, 171.
— Crispinî, 120.
Raginaldua episcopua, 30.
— episc. Carnot, 109, 117. 126,
146, 156, 180. 181, 186, 1%,
200, 207, 218.
— froter Giraldi, 91.
— filiuB Ermenaldi, 66.
— Galgani, 131.
— prepositus, 131, 164, de Ca-
pella, 282 B. Salvatoria, 163.
— prior de Calviniaco, 97.
Rahaia, Hugo de, 116.
Raherios. Voir : Racheriua, 77.
Rahoci, Radulfua de, 98.
Raimbaldua clericua, 82.
Raimburgis, uxor Aacelmi, 43.
Rainaldua et Rainardus, Rainoldua, Rai*
naudus, 33, 36.
— abbas S. Launomari, 78.
— arcbiep. Paris, 26, 28, 419.
— archidiaconus, 82.
— Bossetua, 44.
<— cellernriua, 108.
— filiua Burchardi coin., 22.
— Madalgius, 40.
— miles de la Geneste, 90.
— monacua, 90, 92.
— nepos Darcheri, 92.
— — Gilduni de MaUiaco, 42.
— notarius, 72.
— Rufus, 57.
' — aervus, 54.
— vicarius, 39.
Raimbertua, famulus, 72.
Rainerius faber, 37.
— monnc, 76.
— servua, 36.
Rainfroy, 22. n.
- 479
Rainildis, mater Hngonis coliberti, 42.
Ramoda (tnasnilium), La Ramée près
îuffé (Sarthe), 31.
Ramjbaudas, Diabolus, 67.
Ramnulfus, ou Rannulfus, 144.
— abbas, 59.
— — Sanoti Kparchi, 144.
— — , Sancti Vincentii, 59, 65,
67.
Raimon, 33.
Ranchier, Guillelmus de, 343. 347, 355.
— Agnes, mater G., 347.
— Johanna de, 347.
— Jaliana de, 347, 355.
— MatheuB de, 347.
Ratepilate, Bouchard, cu de Vendôme, 21.
Rauritte, feodum de (pour #o m ///y), 345.
Ravau, Johannes, 116.
Raymundus, abbas S. Karileffi, 160.
Rcate, ville d'Italie, 324.
Reboulleau, G. mon., 412.
Redon (TUe-et-Vilaine), 177.
Reginaldus, voir Raginaldus.
Regnaco, Alarius (je, 111.
— Se ni a, 111.
Reiniaco, Matbeus de, 261.
Remis, Albericus, de, 148.
— Simon, 148.
Rcmorcntinum. Romorantin (Loir-et-
Cher), 300.
Rem set, Robertus, 108.
Kenardus, magister, 99.
Renart, plesseium, près M on tm ira il
(Sartbe). 63.
Renaud, comte de Vendôme, 29.
Renaudus de Bornes, abbas, 141.
Renay, Reheium% Regneium, etc., Re-
nay, c°D de Selommes (Loir-et-
Cher).
— seigneur de, 261.
Reneio, Guillelmus de, 261.
Repono, Johannes, 346. ,
Revel Paganus, 107.
Rezena Willelmus, de 50, 52.
Ribaudus, 50.
Ribole Hubertus, 52.
Riboleria, terra de, probablement la Ri-
bochère à Villedien, 351.
Richardus ou Iticardus, archidiac. Car-
not., 262.
— diaconus, 101.
— frater Wauterii, 77.
— Guela, 76.
— major, 44
— monacus, 43. 182.
— novitius, 54.
— oatiariuj, 76.
Richardus près by ter, 136.
— presbyter S. Sulpicii, 111.
— rex Angb'tf, 130.
— sarrista, 72.
— Teotardus, 57.
— vicomte de Beau mont, 330, 358.
Riche mont (Seine-Inférieure), 303.
Richemontis, Arturus cornes, 139.
Richere, Richeray, cnede Busloup (Loir-
et-Cher), 185.
Richerius, archidiacon., 82, 84.
— filius Guarini, 37.
Riemiru» (S tu») abbaye de S. Rimay
(Loir-et-Cher). 8, 13,382.
Richildis, comitissa, 253.
— serva, 80.
Rigomerus (S.), 336. 337.
Rilliaco, Guillelmus de, 39.
Rimeriuë (S.) S. Rimay (Loir-et-Cher),
8, 13, 382.
Rivereau, Renaut, 409.
Rivière (La), seigneurie paroisse de Sas-
ni ère s (Loir-et-Cher), 409.
Robertus, Rotbertus, 43, 78, 103.
— abbas Fontanie, 418.
— abbas S. Vincentii, 101.
■ — — Maj. Mon., 75.
— Alcheri, 92.
— Archerius, prior de Calviniaco,
108.
— cellarurius, 44, 49.
— clericus, 43.
— cornes, filius Willelmi régis
Anglise, 52.
— cornes Blesensis, 21.
— coquus, 57.
— denanus Vindocin., 121.
— — de Troô, 349, 372, 393.
— de'înter duos boscos, 41.
— Dodonis, 76.
— episc. Carnot., 94, n. 95.
— episc. Cenoraan., 18, 19.
— faber, 137.
— famulus tesaurarius, 111.
— februarius, 91.
— ferlas, 36.
— filius Gaufredi, 82.
— — Hamelini, 59.
— — Hugonis, 28.
— — Hugonis Capeti, 22,
— - Hugonis prepositi de Bor-
seio, 263.
— — Koberti Fiagelli, 76.
— — Willelmi régis Anglise, 50.
— Fiagelli, 76.
— forestarius, 91.
— Godescallus, 50, 52.
— 480
Robertus Heremita, 79.
— r major, 76.
— Marie, 131.
— nepos Hugonfs deçà ni, 98.
— pelliparius, 35.
— Petrus, 144.
— prepositus, 137.
— presbiter de Colomiers, 291.
— —de Romiliaco, 94.
— pretor, 86.
— prîor Sancti-Gilderici, 97.
— — Sparnonensis, 72.
— rex Fr., 26, 28, 29, 30bis 33.
— saçerdos de Ballo, 63.
— Sancti-Vincentii, 96.
— Sine vaccis, 76.
— Terno, 41.
— vicarius, 52.
— vicecomes, 17, n. 28.
— villicus, 103, 171.
Rotbertus, cocus, 57.
Robillart, Ernulphus 348.
Robinus. filius Chris tia ni, 152.
Robio, Gaufridus, 117.
Roboretum, Rouvray S. Florentin (Eure-
et-Loir), 72.
Rocè (Loir-et-Cher), 419.
Rochœ-Episcopi. Les Roches l'Evéque,
(Loir-et-Cber), 190, 252, 309.
337, 362, 383. Voir, Rupea E-
piscopi.
Rocha, Guillerraus de, 308.
Roche Jefroy, terre à Lunay, 407.
Roche-Turpin, à Artins (Loir-et-Cher),
160.
Rocher S, -André } à Villiers (Loir-et-
Cher), 407.
Rocherii grangia, 167.
Roches, Guillaume des, 235.
Roculfue, fullo, 37.
Rodulfue, filius Alpaidis, 56.
Rogemont, Willelmus, 296.
Rogerius, 30, 48, 77.
— cardinalis Sœ Pudentianœ, 167.
— filius Ascelini, 57.
— f râler Rotberti, 57.
— sutor, 49.
Roille, Gaufridus, 160. 233.
Roillei, Galterius, 172.
Reilleti, Gaufridus, 137. Johannes, 137.
Roilez, Aalis de, 280.
Roisnardière, Guillelmus de, 355.
— G. Nicholaus de, 355.
Roma, Italie, 315, 401, 408.
Romanus, Philippus, presbyter, 166.
Romigny, à Bessé-sur-Braye, 352.
Romileium^ Romiiiacumy Rommeliarum,
Romilly, cn« du c°n de Droué
(Loir-et-Cher), 83, 94, 102,
171, 235, 271, 354, 363, 381.
Romiiiacumy Romilly-sur-Aîgre (Eure-
et-Loir), 324.
— Christianus, presbyter, 235.
Roncière (Bourrel de la), 26.
Rouchières, Nicbolas de, 391.
Roorta, Roortes, Rorta Hamelinus de,
184, 294, 221, 408.
— Johannes de, camerarius, 119.
Rorigo, 415.
Rortreau, Jo., taon, 412.
Roscelinus, 33.
RoBchoiia, Ernaldus de, 58.
Roselli, GUebertus, 219.
Rosere, Robertus, 171.
Rossola, Symon, 119.
Rosgarius, 20.
Rotgerius. 30bis.
Rotrocus, 55.
Rougemont, Jo., m., 412.
— Guillaume de, 382. 383.
— Herri de, 3S3.
— Pierre, 383. Voir Rubeomonte.
Roupenon, Jehan, 409.
Roussel, Gaufredus, 200.
Rouville, pour Romilly, 345.
Roye, Marie de, veuve de Bouchard.
— comte de Vendôme, 397.
Rozelèrc (lu), domus, 184.
Rualens, 82.
Ruavassalor. Rainaldus de, 38.
Rubeomonte, Guillelmus de. 336, 337,
351. 370, 295, 382, 383.
— Guillelmus. fil., G. 370.
— Aalez et Aalez de, 225.
— Aenor, uxor Guillelmi, 295.
— Agatha, uxor. J., 225.
— Johannes, 225.
— Johannes, filius, J. 370. Voir
Rougemont.
Rue. Huguet de la 409.
Ruelle, Guillelmus, 412.
Rudalteus, prior S. Micbaelis de Guer-
cbia, 112.
Ru Te, Humbert de, 81.
Rufus ou Ruffus Arduinus, 61.
— Gaufridus, 369.
— Hubertus, 374.
— Michael, 35.
— Thomas, 35.'
Ruga Vassaloris, Nihardus de, 42.
Ruille, Garinus de, 285.
Ruillé, dime de, 343.
Rui/ieium et Ruliacum, Ruillacum^Ruitiè
(Sarthe), 5, 26, 73, 392.
— 481 —
Ruilleri, Joannes, 118, 418.
Rulley, Gaufridui de, 112. •
Rulliaco, Hugo, de, 120.
Rupe, Fucardui de, 149.
— Gilo de, 293.
Rupenon, Andréas, 112, 168.
Rupe$ Episcopi, Rupiacus, les Roches
l'Evéque (Loir-et-Cher), 5, 9,
12, 17, 304, 362.
— Johannes de, 397. Voir Roc h*
Episcopi.
Rupes-Perdriel, aux Hayes, 184, 279, 408.
Rupibus, Agatha de, 157.
Rupibus,Baldoinus ou Balduinusde.lÔO,
308, 408.
— Bartholomeus de, 157.
— Berengerius de, 35.
— Blandina, 157.
— Gaufridus, 308.
— Gervasius de, 157. 183.
— Godefredus de, 35.
— Johannes de, 183, 397.
— . Lisoius, 35.
— Philippus de, 157.
Rusciacus, Racé, Roezé (Sarthe), 41.
Russy, forêt près.Blois, 372.
S. abbas de Fontanis, 350.
— mi ni s ter B. M. de Gastina, 140.
Sabardinus, 118.
Sabînensis, épis., Johannes, 167.
Sabinus, 50.
— sacerdos, 51.
Sable (Sarthe), 112.
Sabolio, Michael de, canonicus, 149.
— Willelmus de, 149.
Sachiniaco, Otbertus de, 57.
Sagrione, Richeldis, 177.
Saille, Guillaume de, 353.
Sainfredus, 52.
Saint, Sainte. Voir, Sancta, San c tus.
Salcon, 16.
Salefredus, 50.
Salice, Petrus de, 200.
Salisburiensis (Johannes), episc. Car-
not, 104, 106.
Sallacio, Guillèlmus de. 353.
Salie de Vieux-Pont (seigneurs de la.,
156.
Salmon, Odo de, 209.
Salmuro, Gauffredus de, 49.
Salmurum, Saumur (Maine-et-Loire),
144, 365.
Salomon, 59, 129.
— Gampio, 44.
— clericus, 23.
— filius Anselinse, 27.
— — Odo ni s Ru fi, 44.
— precentor, 82.
— Robercatus, 44.
— vicarius, 66.
Salomon, possesseur d'une terre à Sa-
vigny, 308-
Sahoncria, Savonnières, 174.
CHARTES VENOOMOISES
Sancio Rebelli, 120.
Sancta Cecilia, église cardinalice à
Rome, 167.
5a Crux, Aurelianenais, 128.
S. Gemma, §*• Gemme, cn« du cQn deSe-
lommes (Loir-et-Cher), 102.
— Gasel de, 107.
— Nicolaus de, 107.
— Rainaldus de, 132.
5. Genovefa, abbuye à Paris, 182.
S. Maria, Blesis, Bourg-Moyen, 118, 120,
221, 270, 320.
— de Caritate, La Charité sur Loire
(Nièvre), 112, 168.
— Carnot., 30, 84.
— de Gastina, V. Gastina.
— monasterium, à Mondoubleau,
31, 33.
— apud Ambaziacum,32, 234, 341,
411,412 — abbates: G. 411. Gi-
rard, 341. Stephanus, 412.
— in Cosmedin, égl. cardin. à
Rome, 167.
S. Maria-Magdalena Castriduni, 103.
S. Maura, Willelmus de, 131.
S. Maura. Ste Maure en Touraine, 46. •
S. Opportuna, chapelle à S* Jean-Froid-
mentel (Loir-et-Cher), 69.
S. Praxcdis, église cardinalice à Rome,
167.
S. Pudeniiana, égl. cardin. à Rome, 167.
S. Rufina. Petrus, episc. de, 167.
S. Trinitas. Abbaye de Vendôme (Loir-
et-Cher), 57, 80, 216, 232.
— de Aquaria, à Angers, 216.
Sanction, 29.
Sanctonis. Mahellus de, 45.
61
— 482
Saocto Agita, Agnès de, 123.
— Aanor, 357.
— Aanor, uxor Hugonis, 127.
— Clementia, axor Hugonis, 357.
— Hugo de, 103, 123, 127, 264, 357.
374.
— Johenoa de, 357.
— Marge ri ta de, 357.
— Philippus de, 123, 264, 357, 401.
— Raherius de, 103.
— Matheus, presbyter de, 123.
— Vallée, Jean, prêtre de, 401.
Sanctus Agitas. S* Agil (Loir-et-Cher),
prieuré dép. de St A vit de
Chateaudun, 81, 98, 102, 116,
127, 193, 223, 271. 401.
— prieur en, hgnèa, 98.
__ — Ambroise, 401.
— — Anne de Cor nei lier, 401.
— — Renée de Sarce, 401.
_ — Marie de Sarce, 401.
— — Catherine de Suroy, 401 .
— AnnedeMontaudon,401.
— — Marie Seigneuret, 401.
— — Silvie de S$illans, 401 b.
— — Catherine d'illiers, 401.
_ — Olivier», 401.
Sancto Albino, Robertus de, 199.
— Willemus de 199.
— Aales uxor W., 199.
Sancius Albinos ,&bb*jek Angers, 26, 515.
— Abbas : Gnillelmus, 115.
Sancto-Amando. Bartholomeus de, 160.
— Beatrix, 419.
— Bouchard, 154.
— Odo, 226, 248, 278, 408, 419.
_ Gaufridus de. 278, 312, n.
— Guillaume, 419.
— Jean, seign., 314.
— Jeanne, 419.
— Pierre, 419.
Sanctus Amandus, St Amand (Loir-et-
Cher), 160, 314.
— décima, 230, 281.
Sancto-Andrea, Paganns de, 92.
Sanctus Anianus, chapitre à Tour»,
30 hit, 409.
Saocto Audoeno, Matheus de, 242, 267.
— M«uriciui, 267.
— Aalit, uxor Mathei, 367.
Sanctus Audoenus, S*-Oucn, monastère,
an Mans, 6.
_ cn# du c">Qd,Am boise
242.
^ cn# près Vendôme,
293.
Sancto Avito, Hngo de, 82.
Sancto Robertus de, 196.
Sanctus Avitus. Saint-Avit, abbaye pré*
Châteandun,8l, 82. 86, 94.98,
103, 123, 127, 145, 147, 171,
181. 193. 198, 212, 235, 241,
246, 263 264, 277. 291, 320,
357, 363. 374. 381.
— Abbesses: Ada, 171.
— — Emengardii, 123.
— — H. 235.
— — Heloise, 264, 269.
— — Herseade, 263, 268,
269.
— — Hildeardia, 96.
— — lsabeau de Monbour-
chez, 374.
_ — Isabelle, 269» 291.
_ — Jeanne de Houville,
401.
— — Jeanne Le jeune, 401.
— — Marie de Har Tille,
401.
— Priorissa : Ermeagardis, 98-
Sanctuê Aviius de Perlieo, 102, ltt.
S. Barthélémy, fief à S.-Ouan de Ven-
dôme, 256, 293.
— église à Paria, 26.
5. B—tmy S. Bié, a Vendôme. 139,
332.
S. Brisson. M. de, «rigueur de Villere-
main, 220.
S. Brice. Mathfen ou Metharin de, 220.
S* Britio, Gualerandus de, 114.
S. CarileIFo, Brito de, 92.
5. Carie tus, décima, dépendant de l'ab-
baye de l'Aumône, 324.
S. démens, ecclesia, a Chotie, près Mon
doubleau, 33.
S. Ckrisogonusi église cardinalice, à
Rome, 167.
S. Giro ou Cyro. Laadricut de, 43.
— Obertus, 43.
— Robertus, 136.
S. Ciricus, à Sargé, près Mondoableau,
59, 110.
— à Morée, 218.
S. Cyriacus, S. Cyr du Gauti, c»« dHer-
bault (Loir-et-Cher), 408.
S° Deodato. Isembardus de, 374.
5. Dyonisius in Francia. S. Denis en
France, 19, 110, 402.
— abbas, Matheus : 402.
S. Eligius, prioratus, 219, 221.
S. Eloiy chapelle à la Fosse poudrière
près Montoire, 373.
S. E par chus, abbaye. 144.
— Abfeas : Raaulfus, 144.
- 483 —
S, Etienne, chapelle de l'abbaye de l'E-
toile, 255, 259.
S. Firmin, cne do eon de Morée (Loir-et-
Cher), 412.
S. Ftorentinus, église près Amboise, 32.
S. Genesius de Lavarzino, l'église de
Lavardin, 117, 119.
S* Georgio, Gaafredos de, 149.
S. Georgius, 6, 43, 24.
— de Brocio, 69.
— ad vélum aureum, égl. cardin.
à Rome, 164.
— de Nemore, de Bosco ou de
Luco, Saint-Georges-du-Boia,
(Loir-et-Cher), 74, 111, 117,
119, 141, 158, 189, 341, 352,
356, 373, 408, 411, 412, 420.
— Abbates : Bricius, 117.
— — Gaufridus, 141.
, — — Guillelmus, 412.
— — Johannes Aubrée, 412.
— — Matheus, 74.
— — Petrus341, 373.
— — Radulfus, 189, 356.
5. Georgius Vindocinensis, capitulum,
104, 321,366, 368, 369,384.
— Gapicerius : Uerveus, 369.
— pont à Vendôme, 301, 320, 332,3.
S. Germa nus in Laya (Seine-et-Oise), 192.
S. Gildericua, ecclesia et prioratus, S.
Joudry, cn# de Chauvigny
(Loir-et-Cher), 95,97,108,294.
S. Guenoud, abbaye, 28 n.
S. Guingalois àz Château du Lo/r(Sorthe),
234.
S. Hilarius, St-Hilaire-snr-Yerre (Kore-
et-Loh-;, 218.
5. Hilaire la Gravelle (Loir-et-Cher), 43 n.
8° Jacobo, Raginaudus de, 121.
S. Jacques, de Compostelle, Espagne,
189, 416.
— chapelle à Vendôme, 156, 332.
S. Jean en Vallée abbaye* à Chartres,
22, 216.
5. Jean d'Acre, 111.
S. Jodeus, St-Joudry, chapelle à Chau-
vi gn y, 218.
S. Johannes et Paulus, église cardinal.,
à Rome, 167.
S. Julianus, Turonensis, 36, 52, 71, 362,
365, 415.
— Gausbertus, abbas, 415.
S. Julianus, Cenomanensis abbatia, 22,
140, 288, 309.
— Hoellus decanua, 50.
S. Karilefio. Orricus de 52, 61.
— Petrus, 61.
— Sevinus, 50, 52.
— Silvester, 70.
S. KarileffusS. C ailes SS-Calais (Sarthe),
abbaye, 19, 31, 68.70,98, 101,
140, 160, 177, 194, 270, 308,
345.
— Abbutes,Hugo,98.Gosbertus70.
Genesius,31. Raymundus, 160.
Ragînardus, 177.
— decanus. Petrus, 101.
S. Launomarus% abbaye à Blois, 19, 21,
25, 31, 57, 63, 69, 78, 106, 163,
243, 249, 282, 283, 416, 417.
— Abbates, L. 243. Hainaldus, 78.
— Sesgualonus, 31.
S. Laurentius, église et paroisse à Mon-
toire,48, 58, 308,315, 316.
5. Laurencius in Lucina, égl. cardin., à
Rome, 167.
S° Leobino, Simon de, 82.
S. Le ob in us, égl. à Chartres, 34.
— égl. près Fréterai, 218.
— égl. à Vendôme, 121, 341, 371.
— égl. à Arrou, 76.
5. Locusfortii, à Chartres, 198.
S. Ludo viens, rex, voir Ludovic us,
S. M a gloire, église à Paris, 26.
S° Martino, Frodon de, 81.
— Guillelmus de, 345.
— Hugo de, 82.
— Jean de, 419.
— Willelmus, 137, 160.
S. Martinus Turonensis, 16, 21, 37, 38,
120.
— Abbates : Hugues, 21.
— de Baladone, 60.
— de Nemore, S^Martin-des-Bois
(L.-et-Cher), 308, 392.
— de Sodobrio, 416.
S. Maur de» Fossés ^Seine), 28, 415.
S. Maur ici us Turonensis, 111, 174, 175,
200.
— canonicus : Odo, 200.
S. Maximinus, S. Mes min, près Orléans,
270.
S. Medardus, S'-Mard, près Vendôme,
69, 218.
— feodum, 160, 345.
S° Micbaele, Odo de, 32.
S. Michacl, abbaye (Manche), 19.
— Chapelle près 1 église S. Julien
de Tours, 52.
— de Guerchia, prioratus, 112.
— prior : Rudalteus, 112.
S. Nicholaus église à Frète val, 69, 218.
— chapelle à Boisseau, 102.
S. Ouen, près Tours, 28, n., 348.
- 484 —
S* Paulo, S.Pol. Hue de Chatillon, comte,
de 318, 340.
— cornes de, 192, 200.
S. Peler inus, ecclesia, 218.
S. Petrus, 31, 34.
— abbatia (au Mans). 31, 34, 69.
— abbates ; Ingelbaudus, 31.
— — Landricus, 34.
— — Udo, 92.
— — Villelmus, 74. 76.
— abbatia, à Chartres, 72, 74, 76.
82, 134.
— de Curia, au Mans, 107.
— de Inler Nemorn, 73.
— abbaye à Melun, 26.
— Rome, 401.
S° Prisco, Gauterius de, 82.
S*» Quintino, Gaufridus de, 206.
— Agaîha, soror., 208.
— Richardusde, 32.
— Robinus, 116.
— Robertus de, 110 127.
S. Quintinus de Varenna. près Troô, 7b,
295, 296, 308. 337, 370.
S. Rickmirus, abbatia, S. Rimay (Loir-
et-Cher), 7, 13.
— abbas, Arrius, 7.
S. Sahator. S. Souveur à Blois, 163,247.
— Caroffensis, Charroux, Vienne,46.
— de Stella, 222. Voir Stella.
S. Saturninus, 69,
— prioratus Vindoc (Maine-et-
Loire), 158.
S. Sepulchrum, prieuré de Beaugency,
prieur : Willelmus, 101.
5. Sergius et Bacchus, églis. cardin., à
Rome, 167.
S. Siemundus, 34.
S, Soiemnis, prioratus, 118.
— prior, Simon, 118.
— forêt près Blois, 372.
S. Spire, abbaye de Corbeil (Seine-et-
Oise),*53.
S. Sulpiciua, chapelle au faub. S. Lu-
bin à Vendôme, 341.
S. Tenogesilo W. de, 101.
S. Tkeodorua, ecclesia cardin. à Rome
167.
S° Valeriano. Robertus de, 110.
S. Valéry sur Somme, abbaye, Somme,
28, n. -
S. Venant. R. de (cité), 25, 156.
S, Victor, église à Fréteval, 218.
S. Vincentius, abbaye au Mans, 14, 50,
55, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 66,
67, 68, 70,96, 101, 158, 176,
177, 178, 328.
— abbates : Robertus, 101. Willel-
mus, 70.'
S. Vincentiuê Turonenai s, prioratus. 129.
Sandilio, Amauricus de, 93.
Sanxon, 72.
Sapaliacum, terra. Sapaillé, cn* de S1-
Simphorien, près Tours, 44.
SaratÇ) (plillum de), 111.
Sarcé, Marie et Renée de, prieures de
S. Agil, 401.
— Raginaldusde, 101.
Sa r daigne (île de), Italie, 395.
Sartrino, Erardus de, 72.
— Harduinus de, 72.
Sasneriae, Sasnières, cM du c*n de
S. Amand (Loir-et-Cher), 346,
384, 393, 409.
Sauleto, Gaufridus, Guillermus Petrus
de, 222. Ligardis uxor P., 222.
Saumur, v. Salmurum.
Sauvaing, Etienne, 409.
Sauvegrain, Chesière, 383.
Sauvegrein, Agatha, 336.
— Gaufridus, 199, 336.
— Hamelinus, 199.
Sapaleau, ferme, ancien fief et moulin,
cn* de Saint- Firmin (Loir-et-
Cher), 407.
Saveïonium, ne mu s, près d'Ablainville
(Loir-et-Cher), 197.
Savîgneium Savigniacum Savigny sur
Braye (Loir-et-Cher). 2, 187,
308, 378, 3%.
Savonnerie, Savonnières (Maine-et-
Loire), 155, 175.
SceUi, Cellé,cn« du c«n de Savigny ^ Loir-
et-Cher), 19.*
Sceaux , Seine, 28.
Scholastique, v* de Gilles Bardoul, 396.
Scorcellis, Teelus de, 38.
Secoreio, Johannes de, 82.
Sedile, pour Sicile, 383.
Sedilia, uxor Herberti Chauvin, 313.
Sehebrandus de Meduana, 27.
Seherius, servus, 30b»» n.
Segefredus, eps. Cenom., 26.
Seguinus, mercator, 44.
Seigneuret, Marie, prieure de S1- Agil.
401.
Selgiaco, Simon de, 52.
Selle, Celle, cn* du c«n de Savigny (Loir-
et-Cher), prieuré, 158.
Selommes (Loir-et-Cher), 344.
Semblentiaco, Arnulfus de, 50.
Scmeivilla, ecclesia de, 69.
Semitarium, Le Sentier (Indre-et-Loire),
48, 49, 56, 58, 364.
— 485 —
Seinfredus, eps. Cenoman., 46.
Sentis (Oise), 22.
Senis, François de, 389.
Sens, (Yonne), 389.
Sentier, Raoul do, 48, n.
Sepibus, Guillelmus de, 116.
— Petrus de, 379, 380.
— Mathilde, femme de P. 379.
Serannus, miles, 49.
Sergcio S. Martinus de., Sargè (Loir-et-
Cher). 308.
Sévi nus, 68.
— filiii» Poolini, 70.
Sicca villa, Robertus de, 52.
Sicile, 383.
Siemundus (S tus), 34.
Sigebrannus, cornes Stabuli, 32.
Sigemarus, cellerarius, 49.
Sillans, Silvie de, prieure de St-Agil,
401.
Sihalongnat Ecclesia S. Marie de, 69.
— près de St-Mandé (Loir-et-Cher).
Silvester, presbyter de Loistaut, 138.
Sihiacus, Sougé (Loir-et-Cher), 2, 9.
Sihiaeensis pagus, Sougé, 5.
Simon, eps, Carnot., 402.
— de Balgentiaco, 416.
— frater Fragonis, 53.
— magus, 33.
— prior S. Sole m ni s, 118.
Simpliciacum, Sargé (Loir-et-Cher), 110.
Sinellus, Odo, 76.
Singenfredus, filius Huberti, 55.
Sodaio, Soldaico, Soldaium, Sodai, Sol-
diaco, Achardus de, 55, 65, 77.
— Aalix de, 176.
— Agatha, uxor Will., 63.
— ' Agnes de, 55.
— Andréas, 67.
— Galterius de, 176, 178.
— Gauterius, 177.
— Gilo uxor Acbardi, 55.
— Girardus, 77.
— Girbaudus,64, 68.
— Gervasios de, 240. Hugo de, 357.
— Isabella, 55.
— Johannes, 345
— Issabella, uxor, G. 178.
— Mafia Ru fa, uxor Pétri, 77.
— Petrus de, 52, 77.
— Raherius, 55, 65.
— Willelnus de, 63.
Sodaium, Soldiacum, Souday, cn"du con
de Mondoubleau (Loir-et-
Cher), 55, 61, 70, 77, 178, 158.
— S. Martinus de, 416.
— S. Petrus de, 64.
Sodobrium, Suèvres (Loir-et-Cher), 21,
158, 167, 376.
Solion, 22, 419.
Sologne (Loir-et-Cher), 372.
Solomes, Selommes (Loir-et-Cher), 172,
345.
Solomis, Olbertus de, 57.
— Guandelbertus de, 40.
Solotin, Droco de, 199.
Sordone, Matheus do, 62.
Sorgazel. Hugo de 101.
Sougeium, Sougé, cn* du c«n de Savigny
(Loir-et-Cher), 308.
Spaniaco, Halgerius de, 59.
Stampinsis Pagus , Etampes, 25.
Stella, abbaye de la Ste-Trinité, de l'E-
toile, à Authon (Loir-et-Cher),
222, 236.
— • SU Trinitas de, 71, 184 ou S.
Salvator, 71, 79. 85. 87, 90.
105, 111. 184, 189, 204, 222,
229, 236, 239, 248, 255, 256,
257, 270, 278, 279, 286, 317,
321, 339, 344, 356. 358, 386,
391,392, 408,413,419.
— Abbates: Galterius, 184, 189, 356.
— Geoffroy, 358.
— Guillelmus, 360.
— Jean, 390.
— Hugo. 344:
— Michel, 71, 229,257,259.
— Nicole de Vuux, 391, 3y2.
— Theodericus, 79, 90.
Stephanus, abbas Nucariensis, 53.
— abbas. S. Marie de Balgenciaco,
412.
— cappellanus vicecomitis, 96.
— cardinalis titul. S. Chirogoni,
167.
— cornes, 69.
— frater, 150.
— Michael, 35, 37.
— monachus, 92, 189.
— monetarius, 92.
— presbyter de Calviniaco, 238.
— — de Monte Laudiaco, 35.
— — de Vi, 200.
Suèvres voir S odo br ri uni.
Sulion, 23.
Suily, Henry, sgr. de, 419.
Sulpicius, dominus. Ambazie, 131, 160,
170, 201, 346.
Suzanna, uxor Frederici, 68.
Sydeliacus, Celle (Loir-et-Cher), 19.
Sylvancctensis, Adam, eps. 110.
Symon Belini, 82.
— filius Osberti, 68.
— 486
Taforeau, Remondas, 906.
Tailla-Petit, Raiûaldas de, 37.
Taiseis, sur la Dêrae, Maine, 22.
Taillepier, Gaufridus, 180.
Tallefer, 198.
Tarnneria, burgue Castriduni, 102.
Talpiers, Thomas, 389.
Tardif, 26.
Tardivus, Gttlllelnus, 80.
Tavenno, Vaslinas de, 49.
Tealdus, piscator, 35.
Tebaldus, filins Leterii, 57.
Tebertus, 52.
Teborius, 100.
Tedasias, 35.
Tegrin, pour Egrcnnc, moulin sar
l'Egrenne à Cboue, 98.
Teguus, Brito, 52.
Tehellus, 100.
Templum, le Temple, c»- dd c*n de Mon-
doableau (Loir-et-Cher), 122,
132, 137, 161, 187, 219, 277, 345.
— militia, vel ordo, 165, 194, 195,
219, 221, 394.
Teobaudus, Teobaldus, Tetbaldas, Théo
baudus, 76.
— cornes Blesensis, 45, 79, 80, 90,
120, 197, 222.
Ternay, cn* du c«n de Montoire (Loir-et-
Cher), 308.
Terner, Hamelinas, 114.
Terniaco, Petrus de, 194.
Terriens, cancellarius, 197.
Tescalina, nxor Huberti, 35.
Tescelinus monacus, 50, presbyter, 113.
Tetbaldus, abbas, 415.
— cornes Blesensis. 45, 120, 222.
— filius Leterii, 44.
— — Odonis, comitis, 24.
— vicecomes, 21.
Tetbertus, 56.
Teutbertus, 16.
Teufforer, Henricus, 97.
— Orricus, 97.
Thaurin, Ganffridus, 348.
Thibault le Tricheur, 22.
Theobaldus, 76.
— abbas Fossatensis, 28.
— cancellarius, 128, 222.
— cornes, 45, 79, 80. 90, 120, 197.
222.
— decanus, 98.
Theobaldus filius Ludovici com. Bl., 148.
— forestarius, 350.
— nepos Landrici, 55.
Theodericus, 87.
— abbas de Stella, 79, 90.
— eanonicus Montis Dablelli, 33.
— rex, 6.
Thésaurus Paganos, 163.
Thesson, R. 144.
Thomas, cantor, 83.
— Jean, 108.
— magister, 99.
— frater Michaelis Rnfi, 35.
— Sanctas, martyr, 106.
Thoreio, Salomon de, 82.
Tipier Guillelmus, 392.
— Maria uxor,G., 392.
Tltrnns, conversas, 90.
Tor ailles ou Tour ailles, cot du c*B de
Selommes (L.-et-Cher), 341.
Torailles, Arnulfus de, 3*1, 342.
Torello, Ada de, 127.
Torellus, Buccardus, 11 1.
•Ç- Matheus, 111.
— Petrus, 111.
Tori, Toury (Eure-et-Loir), 408.
— Bartholomeus de, 408.
Toriel, Gauffredus de, 55 .
Torigni, Radulfus de, 184, 353.
— Petronilla, uxor, 184.
Tornensis (Ternay), décima, 231.
Torpin. Guido, 230, 231.
— Herbertus, 220.
Toulou% terre près de Sargé, 110.
Tourntmont^ ancienne seigneurie en
Vendômois, 407.
Touraine, voir Turonia.
Tours, voir Turonœ.
Toussaint», abbaye à Angers, 155.
Treheria Benedictus de, 351.
— Veronus de, 351.
Tremault, 24.
— A., de, 189.
Tricheur, Thibault le, 22.
Tristo, Algerius de.
Tronellus, Fulcaudus, 82.
Trooy Tro Troa, Trou, c»» du c<"» de Mon-
toire (Loir-et-Cher). 73, 75,
130.144 289,295,296,337,406.
— decanatus de, 349.
— decanus de, 254, 295, 306, 308,
337, 349.
— 487 —
Troo, S. Martinus de, 158.
— Amauricus de, 221.
— Cecilîa de, 184.
— decanus, 310, 329, 343, 346,
352.
— Gaufridus de Brueria, do minus
de, 221.
— Giscelinus de, 235.
— Johaanes, archipresbyter : 144,
198.
— Macé de, 383, 407.
— Matheus de, 184.
— M., doyen, 344.
— Mathelinus de, 290.
— Maria, uxor M., 290.
— Petrua de, 290.
— Robert doyen . 349, 373,393, 397.
Trossel, Goffridus, 98.
T ruée tu m, Trehet (Loir-et-Cher), 17.
Trntfeos, 16.
Trufeio, Petrua de, 101.
Tufiacum. Tufé, (Sartbe), 31, 50.
Tufiacensis, abbalia, 51.
— Iocus, 33.
— capitula m, 65.
Turné, Hugo de. 101.
— Petrua de, 160, 189. 408.
Turni pour Terne.
Turonœ, Tours (Indre- et- Loir). 21, 22,
27, 33. 52, 130, 158.
Turonium, Turonicuset Turonemië pagus%
Tourainr 7, 22, 27, 33. 52. 130,
154, 242, 249, 267, 302, 369,
378.
Tut orientes, moneta, libres, aolidi, 158,
224, 267,282, 285,288,309,312,
315, 328, 336, 337, 344, 347,
354, 368, 370, 971, 376 377,
380, 385, 392, 398.
— abbatias. Majas monasterium,
218.
— - S. Julianus, 362, 365,
415.
— — S. Mauriciue, 174, 175.
200.
— ecclesia, 361. Major, 158.
— archi presbyte r : Gaufridus, 305.
— officialia, 361.
— archidiaconu» : Gaufridus, 112,
160. — Arnulbus, 30 30bn» 36.
— Godefridus, 174.
— archiepiscopi ; Johannes, 216,
406. — Jubellus, 297. — Ra-
dulfus, 52. — Bartbolomeus,
155, 158.
— decanus : Bartbolomeus, 199.
— subdecanus : Otbertus, 120.
— canonici. Odo, 200.
Turono, Ingelbertus de, 44.
Turpin Guillaume, 160.
— Guy, 160.
Turpinais, fief à £. Rimay, 382.
Turre Aanor de, 76.
— Agnes, 42.
— Bartholomeus de, 76.
— Fulcherius de, 42, 76.
— flamelinus, 76.
— Helvisa, 76.
— Hugo, 76.
— Jeremias, 76.
— Philippus, 76.
— Rainaldus, 76.
Turris Dominica, peut-être Lavardin, 7.
Tursolio, Ada de, 116.
Tuscutanum, Italie, 104, 417.
— episcopus : Nicolaus, 167.
Turilla, Odo de, 244.
Tyliaco, Maysia de, terre, 142.
Tyr (Syrie), Gilles, archevêque de, 389.
Tyron, (Eure-et-Loir), abbatia, 76, 93.
— foresta, 62.
— Odo de, 77.
u
Udilo, mon. 90.
Udo, abbas S. Pétri, 92.
Vleha, Oucques, cn« du c«n de Mar-
chenoir (Loir-et-Cher/,ecclesia
S. Johannis, 69.
(/tenus flumen), l'Huisme, 31.
Ulfino, Nevelon de, 137.
Ullaium, pour Uëêtttum, Huytseau, 359.
Ulricus, thesaurarîus, 132.
Cmbaldus, clericus de Virsonio, 44.
Umbertus, 50.
Undo, Lancelimis de, 76.
Ungenûs, 77, 106.
Uno-Pflo, Robettus de, 82.
Unverre (Eure-et-Loir), 127.
Urbanus III, papa, 112.
Ursins, Hernulphus des, 81.
Ursio, 33.
— 488 -
Vaas (Sarthe), 3 n.
Vacherin, maison à Vendôme, 320.
Vachier, Andréas» 272.
V,adum Alneti, abbatia, 240, (Gué de
l'Aulnay, près de Vibraye,
(Sarthe).
— abbas : Galterus, 240.
Vale, Hugo de, 185.
Valennes, Nicholaus de, 385.
Valéndiacum, Varenday, près Souday,
65, 66, 67.
Valentinua, mon. 90.
Valle, yinea de, 111.
Vallée, Jean, curé de S. Agil, 401.
Vallibus. Bartholomeus de, 289.
— Fulcodius, 32.
— Qaufridus, 391.
— Matheus de, 391.
— Milesendis, 391.
Vallière (M. de la), cité, 19.
Vailinus, Hugo, 182.
Vallis Belucis, Vaublusson, près les
Hayes, 408.
Valli» Bovana, Vaubouan, près de Beau-
mont la Charte (Sarthe), 415.
Vallis Brachiorum, 82.
Vallis Migra, terre à Sa s nié re 8, 346.
Vallonnés, Hugues de, 81.
Varellis, Huetus de, 397.
Varenday, Les Varendis à Souday, 65,
66,67.
Varenna, Vindocinensis, La Varenne,
cn# de Vendôme, 311.
— medietaria à Nourray, 297.
Varenna, Pagamus de, 282.
— Kobertus. de, 282.
Varennes en Vendômois, sans doute Va-
rennes, cn# de Naveil, 17.
Vaslin, Foucher, 261.
— Alix, femme de F. 261.
— Mathilde, 261.
Vaubon, métairie à Lunay, 407.
Vauloein, moulin à la Chapelle Vendô-
moise, 282.
Vaus, Gaufridus de, 254.
Vauteriua, presbiter de Curcimont, 62.
Vaux, Nicole de, abbé de l'Etoile, 391,392.
Veignero, Jobannes de, 174.
Veletrensis, de Veletry. Italie. Hugo
eps. 167.
Vendomays, Jo., 412.
Ventbacoou Venthayo, Teobaudus de, 70.
Verda, Fulco de, 246.
Vernoto, Philippus de, 118.
Veronne, Italie, 112.
Veteri Ponte, Robert de, 192.
— Ivo de, 192.
Veteri-Vico, Ivo de, 93.
— Johannes, dus, 243.
Vêtus Aurîs, Arnulfus, 219.
Vetus-Vicus, Vievy-le-Rayé, (Loir-et-
Cher), 93. — {Annuler la noie
au bas de cette Charte) R. S. V.
Vi, ecclesia, peut-être Si Gervais de Vie,
(Sarthe),. 200.
Viandes ou Vian tes, Guillelmus de, 116,
127.
Viarius, Robinus, 200.
Victlla, La Visselle, ferme à Sougé, 308
Viens, métairie à Savigny, 398.
Viens formatas, La rue Ferme à Ven-
dôme, 369.
Vienne, faubourg de feloi*, 372.
Vleufvy. St Victor de Viévy le Rayé
(Loir-et-Cher), 291.
Vigenna, la Vienne, rivière, 120.
Vignrau, Sancius de, 364.
— Benedicta, uxor, 364.
Vilais, Aelina de, 169.
— Agnès, 169.
i- ' Bremburgis, 169.
— Bremburgis uxor U. 169.
— Hugo, 169.
— Jocelinus, 169.
— Johanna, 169.
— Maria, 169.
— Odo, 169.
Vilarcely en Vendômois, Vi 11 arceau à
Selommea (Loir-et-Cher), 245.
Vilecellum, Villeau (Eure-et-Loir), 72.
Vtleriis, Drogo de, 70.
Vilers, Girardus de, 92.
— Gaufredus de, 198.
— Matheus de, 198.
— Mathea de, 198.
Vilerx, 157.
Vilfrain, Villefrain, ancien moulin à
Authon. 339.
VtUcr, Vallée de Villée, à Sougé, 308.
Villabadin, Bergeia de, 220.
— Hugues de, 220.
Jean de, 220.
— Marie de, 220.
— Philippe de, 220.
— 489 -
Villabarou (Loir-et-Cher), 334.
Villabovis, près Montrai rail (Sarthe),
63.
Villadammeia, Rainaldus de, 132.
Villadéi, prioratus, Villedieu (Loir-et-
Cher). 158.
Robertus de, 94.
Villa Episcopi, auj. Prunay (?) (Loir-et-
Cher), 324.
Villa franco-uni, Villefrancœur (Loir-et-
Cher), 69.
Viltagemardi, Villejomard, près Cou-
lommiers (Loir-et-Cher), 69.
Villa in pod l'o.Villampuy (Eure-et-Loir),
69.
Villa lame i, Villelammoy, à Villemardy
(Loir-et-Cher). 69.
Villalaumei, près Cbampigny, 283.
V illama lein, à Crucheray, 129, 378.
Villamosnetus, Hugo de, 99.
Villamardin, Villemardy, c°* du c°n de
Selommes (Loir-et-Cher), 227,
250, 133.
Villa maurus, Villemaure, cD°deSt Denis-
les-Ponts (Eure-et-Loir), 16.
Villa moines, terra, Villamoy, cD" de Vil-
mardi, 305.
Villanobilis, Villenoble à Boursay, 357.
Villapereor, Gaufridus de, 114.
Villaporchier, Villeporcher, cne de
St-Ouen, près Vendôme, 345.
Villa porcherii, Harduinus de, 137.
Villapresbyteri, Hugo de, 199.
Villare, Girardus de, 82.
— Hersendis, 82.
— Mathildis, 82.
Villarifaut, Villiersfaux, c»« du c0** de
Vendôme (Loi r-et-Cher) , 102 ,
245, 268.
Villariis ou ViUeriia, Gaufridus de, 1G7,
137.
— Herbertu», 103.
— Matheus, 113.
— Wauterius de, (58.
Villaris, Willelmus de, magister Hospi-
ta lis in Francia, 185.
Villarognons, dîme appartenant à l'Au-
mône, 324.
Villaromain, Villeromain, cn* du c»° de
Selomme (Loir-et-Cher), 78,
220, 292.
Villaruche, cn# de Landes (Loir-et-Cher),
163.
Villatrun, Burchardus de, 305.
Villavard, cBt du c0B de Mon toi re (Loir-
et-Cher), 3, 306, 308, 329,349.
409.
CHARTES VENDOMOISES
Ville badin, Villebazin c°* de Villeramain
(Loir-et-Cher), 220.
Villeboe, terre à Villemardy, 250.
Villebosu, Ménard de, 202. *
Villejomer^ Villejumert, à Pray (Loir-et-
Cher), 302, 350.
Villemalour, Macé de Trou, sgr de,
407.
Villeprevière, Huet de, 383.
Ville prou» ère, à Lunay, 383.
Villeray, Jean de, 111.
V Mer faut, voir Villarifaut,
Villièrea, métairie à Savigny, 306.
Villiers, Carolus de, 30 n.
Vimeu, Le Vimeux en Picardie, 28.
Vinaldus, archipresbyteV, 19.
Vindecinenses comités : 57, 58, 106. 153,
154, 200, 220, 266,275,276.
281, 337, 382, 414.
— vassaux de l'Evéque de Chartres,
200.
— B. Lavardinus, 149.
— Bouchard Chauve-Souris, 21.
— Burchardus. 111, 136, 150, 170,
365, 395, 3%, 415, 419. 420.
— Gaufridus Grisagonella, 23.
— Gaufridus, 20. 120, 184
— Gaufridus de Pruliaco, 57.
— — Eufrosina uxor G., 57
— Henri roi de Navarre, duc, 362,
363.
— Johannes l, 152, 160. 162, 168.
— Johannes II, 168, 172, 183. 187.
189.
— Johannes M, 99, 106. 112. 151.
159, 160, 162, 168, 170, 172,
183, 184. 187, 189, 192. 200,
201, 202, 209, 211, 213, 214.
224, 226. 230, 235,231,232.
234, 253.
— Jean, 362, 387, 409. 419.
— Jean IV (de Montoire), 200, 252,
258, 260, 265, 266, 275, 283.
288, 289, 292, 300, 305, 311,
319, 322, 326, 330, 331, 332,
333. 338, 346, 356, 400, 408,
417.
— Jeanne de la Guierche, 139.
— Johanna, comitissa, 365.
— Johannes de Borbonio, 362.
— Maria, 397.
— Marie de Courville, 192.
— Petrus, Pierre I, 300, 341, 342.
345, 346, 347, 352, 353, 355,
357, 361, 362. 372.
Vindocinensis. Abbatia S. Trinitatis ,
216, 232, 393, 416.
62
- 492 —
Willelmus presbyter, 82.
— prior Elemosynae, 118.
— S. Sepulch ri, 101.
— rex Anglorum, 50, 52.
Witherius, 50.
Wigrinu», 100.
— ex pogo Vindocin, 47.
— filius D3mitill®, 57.
Waalino, 16.,
Walgrinus, filius Fulcherii, 41.
Xantonensis. H. episcoput, 144.
Xa ntonum , Saintes ( Charente-In férieure) ,
144.
Ylleiae, Uliers (Eure-et-Loir), 262.
Yllers, Gaufridus de, 398.
Yolande, fille de Pierre, duc de Bre-
tagne, 274.
Ysabelle, femme de Guillaume Berourl
367.
— femme de Simon deBaillou,344.
Ysabellis, uxorGuillelmi, burgensis Vin-
doc, 301.
Ysabellis uxor Gui Uoti,* 323. %
— uxor Johannis, régis Anglo-
rum, 144.
— — Jobannis le Quiracier.
323, 348.
— — Johannis Poichevos, 334.
— — Phflippi de Poncaio, 405.
Yvo, frater Willelmi, 31.
Zacbarius, decanus, 82.
ERRATA
Page 14. ligne 26 contuge lire :
— 35, — 18 Lannomare —
— 42, — 35 1189 —
— 43, — 14 XXX —
— — — 29 Chesniaco —
— — — 31 cxcubendo —
— 49, — ' 14 Dubellus —
_ 60. — 6 LXIH —
_ — __ 15 Etiam —
— 61, — 20 1491 —
— 76,-16 Algerii, Fatet —
— 88, — 1 LXVI —
— 118, ligne 11 Hamelnio lire :
— 119, — 28 Supprimer la note.
— 226, ligne 7 CLXXVIII lire :
349, — 17 CCCXXV —
368f — 17 Bazon —
— 393, — 18 Cenomensis —
— 401. — 11 Mettre (8) après Mesnié.
conjuge.
Launomaro.
1008.
XXX bie.
Cheemano.
Excribendo.
Dublellus.
XLI1I.
Evam.
2491.
Algerii Fatet.
LXVII.
Hamelino.
CLXXXVIII.
cccxxxv.
Blazon.
Cenomanensis.
Vannes. — Imp. Lafolyi frères, 1, place des Licê«.
V
fc1* • * - ++m m .
**•*
i
i
«
* •
r~ **
i
*" _ -lt "ûtt
CD
CD
53-005-00
3 1105 00*4 130 381
«
STANFORD UNIVERSITY UBRARIES
STANFORD AUXUIARY UBRARY
STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004
{415] 723-9201
Ali books moy be recalled afler 7 days
DATE DUE