Full text of "Chronicon Dubnicense: cum codicibus Sambuci, Acephalo et Vaticano, chronicisque Vindobonensi ..."

See other formats

Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 



fSxMtt Vbeolegfcal Ikmfiuitp 




UIWnn-UBTlBO thbological ubkart 

HDCCCCZ 

CAMBRIDGE. MASSACHUSETTS 



"W 



1= 






"iiASl 



JjSTOIllAE eeNClllllCAE 
FONTES DOMESTICL 



PAUS PKIMA. 



8CBIPT0BE8 



VOLUMEX III. 



CHRONICON DUBNICENSE. 



— - — * 



mnm pbiiiciise 

CUM CODICIBUS SaMBUCI AcEPHALO ET yATICANO, 
CRONICISQUE yiNDOBONENSI PlCTO ET 'BuDENSI 



ACCURATE COLLATUM, 



A (' C E S S li K r N T 



II. ADNOTATIONES CHRONOLOGICAE SECULI XII et Xlll-i. 

III. CHRONICON MONACENSL 

IV. CHRONICON ZAGRABIENSE et VARADIENSE 

V. JOANNIS DE VTINO BREVIS NARRATIO DE REGIBUS HUNGARIAE 



R.ECENSUIT ET PRAEFATUS EST 

H. FLOBIANtrS. 






•V7X 



y 



■'/ 



^'b 




PRAEFATIO. 



Si qiiis rerum Imiii^^arirannn curiosus indagator libros illoruni, 
qui nostra aetato liistorias Huuiraronnn idioniate ))npulari consrrii)- 
serunt, attentius pervolverit . iuveniet scrii^tores Ims, quod ad fidem 
rerum narratarum attinet, [derumque incerta [)ro certis, falsa pro 
veris venditare. Ut non tam institutionem lectorum, quam suum et 
bibliopnlarum questum videantur ante oculns habuisse. Exemjdis ad- 
ducendis, ((uia odiosa sunt, abstinemus. 

Nos gosta maiorum ita ut eveuerunt. non nt post tot secula 
scri]dores illi (qunantur, nosse ruiueutes. fabulis liistnricis valere 
iussis, buiiram et laboriosam instituinins dis((nisitinuem in contextum 
aetatem et fidem ninnumentnrum, fnntes bistnriae liuuii^aricae cnnsti- 
tueiitium. 

Nec iiiquisitioues nnstrae caruerunt efVectu; reperimus enim 
nouiiulla aequalibus iiostris iinndum satis nnta. Haesita))auius tameu 
receiisinnes et animadversi<uH^s lias iu imblieum pn»ferre. veriti primn: 
ne veteribus nnstris adversariis iii elevainln disquisitiniium taliuin 
meritn iiej;:ntium facessamus; deiude ne Wi^ iinstra familiaris, stu- 
dinrum causa suscepfis itiii(*ribus. cnntiiiuatis^pie per Inngam seriom 
annnrum labnribus literariis uou parum immiiiuta. iiovum accijiiat 
detrimeutum. 

Primam du))itandi causam remnverunt familiares nnstri . qui 
censnruin vitio creatnrum cavillatinnt^s, flncci facieiidas esse dicebant; 
alteram eximen^ cniiatus est quidain (^ c(dlei^io eruditorum curinsus 
simul et pecuiiinsus, qui luciibratioiies lias aere pnq^rio so typis de- 
scribi curaturum spondel)at. 

Noii stetit prnmissis vir e;|j^rejjius; niM-. nns sumtibus iii pri- 
iniim Fnutium volumf^i profusis ditiores facti suiuus. 

Succurrit tandem inopiao nostrae liberalitas Excellcntissimi 
domini Ferdinandi episcnpi Quinque-ecclesionsis, qui parte impen- 
sarum benij;ne praestita effecit, ne editionem secundi voluminis in 
moliora tempora differremus. Gui quia grates referre dignas non 
possumus, verbis saltem beneficii huius nos memores esse, lubentes 
profitemur. 



n. 

Tortii Iniiiis Fontiiim volumiTiis opiis typoj^rapliinim bciio- 
firio iiiclytae Ara<lomiae Srinitianim liun^^aricao dohori grato animi 
soiisii ii'l(»riamar. Sumtiis tamoii parlis litorariai' rursus do pau- 
poro nosfro roiisu <lorcr]>simus, no ejrroirii liisti>riao jiatriao cul- 
toros, qiii is;ta adhnc minus nota loiroro o( oum aliis moniimontis 
oonferro ou])iunt, «liutiiis tompiis tororo, ot ox. arbitrio (livitiim pen- 
(loro coirantur. 

Haor vdlui no to latoront linmam' lector: curao onim et sol- 
liritudinos tlnmostirao ai»tas(pio i^ramlior, a fine liuiiismoili labornm 
])ro]Miis abosso iios achnonont. Nunc oa «piao ad codiciim hic Yulju^a- 
torum ])l<»niorom iiotiliam faciunt oxequamur. 

1. Chronicon Dnbnicense. Manu oxeuntis soculi XV-i 

sat nitide scriptum c(»nstat foliis rhartacois 102 lormae maioris, (^x- 
liibot(iue res j|rostas ab oriiriiir hun;Lrarorum iisquo ad anniiin 1479 
doductas. Est codex Musei natinnalis Budai^estieiisis sii^^natns: ms. 
lat. IGf) — 14. (dim bibliothecao comitum llloslulzy Ihibniconsis, qiiod 
inscri])tio. in fronte libri docet: ^Tomitis Josophi lUoshAzy catal. 
iiisiM*. 1729," et in cartula tabellae adfrlutinata: ^llleshazianai» bib- 
liothecae Dubniconsis 2(144 — Fol. lat." 

Pro inscrii)tionibus eapitirm et iconibiis histnriam illustran- 
tibus per totiim codicem loca vacua siint relicta, «piae tameu, ])aiicis 
oxceptis, nec rubricator nor pictor explere voluit vol ])otuit. 

IJsque ail initia rciris Liidovici primi reddit contoxtum chro- 
nicorum brovioris editionis, ronirruitciuo passim riim (Mlitione anni 
1473 chronici Budonsis, ita lanien. iit scriiitor noii lil>rum typis vul- 
gatnm, sod ipsuiii (rodicem manii exaratum secutus fuisso videatiir. 

In historia ro2:is Lmlovici utitur libro Johannis archidiaconi 
de Kiknllow, iviriorum secretorum notarii (iit illo so ap])(dlat), cui 
interscrit ])Ost capiit IV-um aliam nTum ])er reirom !;"est.ariim nar- 
rationem Joannis cuiusilam, qui ex online Fratriim miuoriim, n^iri a 
confessionibns luisse vi(l(.^tur, d(*sinitqii(^ in aniio lof);'). Continuat 
d(>in(h^ aiictor interru])tum o])iis archidiaconi, iisque ad obitiim rciris 
Ludovici. (:et.(»ra us^iin^ ad aiinuni noniim r(^{;'is Matthiae siimsit ex 
am^tore ijjnoto chronici Bud(Misis. His adiecit excidiiim civilatis Va- 
radiensis, nii])tias rojj^is cuni Beatrice Nea])olitaiia, et victoriam Ste- 
phani de Iktlior (^t Taiili Kinisy do Tiircis relalam anno 1479. 

Varias ex hoc codice lectioiies viil^^averat anno 1H2G doctis- 
simns Endlicher; (^t nostra aetate ])auca fraijmonta viri oruditi Pod- 
hradczky et Toldy; — nunc primum j^rodit int(^i;*er. Textuni eontii- 
limus cum quatuor aliis ex ead(MU familia et cum Vindobominsi Picto, 



IIL 

ad alterain editionena pleniorem portinente; cuius familiae codices 
inter se collatos dabit aliquis doctiorum simul cum chronico Turociano. 

Horum quatuor codicum duo, nempe Budensis, et qui quondam 
bambuci fuerat integri sunt: duo vero, Acephalus scilicet et Vaticanus 
priori parte mutili. 

1. Chronicon liudeuse ex editione Andreae Hess anni 1473, 
anno vero 1638 Budae recusum notisque illustratum per doctum viruni 
Josephum Podhradczky, confcinet etiaui opus archidiacoui de Kikullew , 
supresso tamen auctoris nomine, et omissa praefatioue. Coutiuuat vero 
liistorias regum post obitum Ludnviri i{jiiotus auctor usque ad expedi- 
tionem Mathiae regis iii Mokiaviaiii. 

2. Codex ISambuci, qui usquu ad nostra tempora suh noinine 
Simonis de Keza delituit, in bibliutlieca caesarea Vindobiuiensi signatur 
3374 -504 ulim y(>. Hist. Titulum habet: „Clironica Hungariae usque 
auiium Christi 134'^ per iSimonem de Keza ad wgem Ladizlaum III 
scripta." In froiite vero pajfinae primiie hacc leguntur: «Jtegis La- 
dizlai liber iii h(un{jariaj. 1. iSambucus emit a Pistoiense abbate pac- 
tis et — — loG3,'* Scriptus est manu seculi XVI-i, iiec praeter 
praefationem ad Ladislaum i-ejjem et prolojrum „MuItifarie" ([uid- 
quaiu habet Kezae peculiare et pruprium. Materia et series narra- 
tionum eadem est, quae in Iiudt,^nsi et Dilbnicensi apparet; stilus 
vero concordat cum Picto, Vaticaiu), et Acephalo. 

3. Acephalus codex in menihrana, si^culi XlV-i tuusdem 
bibliothecae, prima parte mutilus, incijut a partis 11. C. 37-u ^reg- 
num illud hungarice Lrduhv,- dusinit v(;n) iu curuiiatiuiu* Luduvici 
regis anno l343i. Cun.stat fuliis 34, in line tulia 14 lineas ductas 
habent quidem, sunt veru vacua. Signatur: 545 — 5*^8. 

4. Codex Vaticanus pariter prima parte inutilus iiicipit a 
partis 11. C. 14. ^criptus est in membraua: ultiiuus eius possessor 
Joaimes Lucius Ualmata reposuit euni in bibliuthucam Vaticanam 
Romae sub iiumero (i52G. Varias eius lectiones habeinns ab ips(> 
Lucio editas ad calcem Inscriptionum Dalinaticarum. Venutiis 1673. 

Quod ad nustra variaruin lectiuuum sijjiia attinet, Dubnicensis 
pede presso sequitur Budensem, si tpiaiido di.screpant, varietas littera 
B. signatur. Lbi cuteri iiuminaiitiir, vid iiullum punitur sijfiium. 
omnes intelliijuntur praetur liudunseui. Literae veru \l\ Vindubu- 
nensem 1'ictum, A. Aceplialuin, b. (-udiruiii .Sanibuci, V. Vaticauum 
designaut. 

IL Adnotationes chronologicae seculi Xll-i et 

[-i. llarum et pretiosum antiquitatum hunjjaricarum monumen- 



IV. 

tum est Missale scculi Xll-i, olim venerabilis Capituli Posoniciisis, imle 
ab anno 1813 Musei nationalis Budapestiensis. Cum Missali hoc con- 
iuncta sunt diversa alia inter se non bene cohaerentia: Canones nempe 
Synodi Strijfoniensis sub Colomanno rege habitae, rubricae de ieiunio 
etc. etversus alia manu adscripti ; „Et fuerint auni completi mille du- 
centi, Et decies enim post partum virginis alm(?.** Excipit haec Ka- 
lendarium, ubi praeter necrologia ignotarum personarum, memoratur 
locus in quo id aliquando in usu, scilicet: ,.XV1II kal. Decembris con- 
secrata ost hec ecclesia tle Taxen." 

Pust Kahjudarium et dissertationem de Quadra^esinui , cyclo 
Dionysiano etc. incipiunt annales inde ab anno bCCCCXCVII semel 
MCXLV — MCLVI interrupta serie usque ad aiinuin MCCIX, cui statim 
iungitur MCC('. Interrumpimt has adnotatioiu^s in aiino MCXV ihiae 
Tabulae paschales, quarum |U'ima incipit aniio MCIil desinitquc in 
anno MCCC. Hiiic tabulae ab annn MCLJ usque MCLXX adscripti siint 
in rasura et manii diversa anni reiriminis re«i:uni Hunirariae a saiicto 
Stephano usque annum sextuni Andreae Il-i id rst MCCX, ut in supra 
posito disticho etiam memoratur. 

Post intercapedinem trium pajfinaruiu seqiiilur altera tabula 
paschalis quae incipit anno MCLXXXI <^t pertiujjit usqun aiinuin 
MCCLXXVI; ubi apponuntur testa etiaiu sauctoriiin, cum adiiotatii>- 
iiibus historicis, quariim ultiiua anno MCCXLI comnieinorat cae<loin vt 
captivitatem uxoris Joannis cuiusdam et Chucar. (^outiiiuaiitur deinde 
aimales interrupti ab aiino MCXV usque MIXJC. Annales hi eodem 
atramento scripti usque annum MCXLV; inde usque ad tineju eadem 
quidem manu, sed pallidiore atramento. 

Ultimo loco ponuntur : Praeparatio ad missam. et ipsum mis- 
sale cum variis orationibus. 

Adnotationes istas una cum Kalendario et tabiilis paschalibiis 
edidit Keverendissimus dominus Josephus Koller in Historia epis- 
copatus (iuinque-ecclesiensis T. I-o p. 402 -413 anno 1784. Ex- 
cerpta ex annalibus sub titulo Chronici Posoniensis dedit Clarissi- 
mus Ladislaus Kudlicher in Rerum hiingaricarum monumeutis Ai- 
padianis p. 55 — JVJ.'') Ante trieiaiium foiia codicis huius, ut varia 
scripta seriatim digeri, et partes cohaerentes sinml collnrari pijssiut, 
disscduta fuerunt. niinc forsitan cuncta recto ordine disposita reperieiitur. 

*) Ex editioue Kolleriana videtur ea depronisisse vir doctus. ufc ad 
anuum MCCIII «mouasterium iuxta buiori am situm'' p. 58 iudicat; codex 
enim bulduam babet. 



V. 

Nos tuinales et partiin tabulas paschales, ad evitandain anno- 
ruui et reruni gestaruni cOnfusionein , dainus ea forina <|ua primitus 
conscripla fuerunt 

m. Chronicon Monacense. Notitia Iniius chronici, eru- 
ditissiini viri Joannis Osontossy, Musei iiationalis custodis Acadeniiae- 
que scientiaruin hungaricae sodalis industriae debetur. Exliibet epi- 
toinen rhronicoruni ad fainiliani VP. pertiiientium. Exemplar e biblio- 
theca rejria Monacensi in Huiiji^ariain ad breve t(^inpus traiismissum, 
facultate a viro docto n(d)is data dosrri])siinus. Cudex iste in charta 
manu seculi XV-i exaratus signatur: Cod. hit. 530t) ; incipitque 
ipsum Chronicon folio 153. 

IV. Chronicon Zag^abiense et Varadiense. Za^n a- 

biense primus in luciMn protulit ReveriMidissimus dominus Josephus 
Kuller in histuria ejiiscoj^ahis (^uinque-ecdesiensis T. VIl-o p. 1537. 
cum hac i^raefatione : „Chronirun uii.itaricum ha<*tenus ineditum ii\ 
libro statutorum ViMierabilis Capituli cathndralis Zagrabiensis in 
membrana perscripto, et in sacrariu iiiteriori ecclesiae duplici catena 
firmato, j^er IUustrissimum et ](i'verendissiinuni Duininum Antouium 
Mandich electum episcupum Pristinenscm, abbritcMU de S. Jobo, et 
eiusdem cathedralis («cch^siae custi)dem. iiunc ( 1^*12) Excellentissimum 
episcopum Diakovariensem descriptum, atcpie ad nie transmissum.'* 

Varadiense per viruin multae ductrinae Stephanum Hurvath 
Leutschuviae repertum, partein ccuistifuit statuturum capituli Vara- 
diensis. E<lituin est iu Ij^fiiatii de Battyaiiy episcopi Lejjibus (»ccle- 
siasticis Hunjj^ariae Tuinu III p. .'i4,'i. Sed editiunem hauc parum 
accuratam fuisse videmus. muiiuitquc iam (jreuriyius Fcjer in Cudicis 
diidomatici T. IX. IV. p. 5!t5. Nus v\ antiquiure Zaj;:rabiensi, aliis- 
que monumentis (*.unati siimus texrum in parto enieiidare. IJtrumque 
veru iisdem in pajjinis simul excu<li (•.uraviinus , ut ipse lectur de 
contextu amburum facilius iudicaru valeat. 

V. Narratio de regibns Hungariae Joannis de 

Utino Ordinis minurum cxpressja est ii meiiuris iiutae rudicc \Vt)I- 
feiibQtteliano, niimero 4ti sijjniato, ruius lectiones per supra laudatum 
virum doctum Juannum (-suiitussy iiubi.scum beiuij;"inj rommuiiicatae 
fueruiit. Prudit nunc primum cum discrcpantiis cudicis (•iiiusdam 
typis quidem descripti scd titulo ot praefatione carentis, quem ru- 
mor vagus Toldyo adscribit. 




CHRONICON DUBNICEN8E. 



Anno doniini millesinio tricentesinio *) quinquagesimo 
octauo feria tercia infra octauas ascensionis domini incepta 
est ista Cronica de gestis hungarorum antiquis et novis- 
simis, ortu et progressu, victoria eorundem et audacia, 
collecta e diuersis cronycis veteribus, earundem veritates 
ascribendo, et falsitatem omnino refutando, In nomine do- 
mini Amen, 

Inoipit prima pars Cronioe de origine himgaroram.O 

Per me reges regnant ait dominus deus per sapien- 
tem Salamonem^) prouerbiorum VIII-o capitulo. Gloriosus 
deus in sanctis suis, in maiestate mirabilis, cuius ineifa- 
bilis altitudo prudencie nullis inclusa linntibus, nullis ter- 
minis comprehensa, recti censura iudicy (Ib) celestia 
pariter disponit et terrena. Etsi cunctos eius ministros 
magnificet, et altis decoret honoribus, et celestis efficiat 



*) In codicc : t r i c e s i m o ; et quia liiiea transversa literae t 
curvatur, nonnuUi numerum 4 putarunt leg-eudum esse. Sic legit du- 
ctus vir Encjiicher in ^Jahrbttcher der Litteratur 33. B. 1826. Wien. 
Anzeige Blatt n-o XXXIII*' 4tricesimo 58-o. Et Gabriei D5b- 
rentei, in adnotatione nianuscripta anni 1851. In titulo etiani libri 
in bibliotheca Dubniceusi adscripto: „Antiquum chronicon hungarorum 
1458 conscriptuni.'' ^) Incipit prologMis in Crojiicam hungarorum. V. 
?• Incipit prima pars Cronice. B. Incipit prima Cronica hungarorum. 
S. ') Salomonem. VP. 

l 



beatitudinis possessores, illos tamen ut dignis digna repen- 
dat, pocioribus attollit insignys dignitatuui. et preinioruin 
uberiore retributione prosequitur, quos digniores agnoscit, 
et cominendat ingencior excellencia nieritoruin, prout ap- 
paret luculentissime in excellencia regum illustrium et 
victoriarum exercitu') celebratissimarum, per reges hun- 
garorum patratarum. Qui diuino freti auctoritatis presidio 
gladiorum, aciebus profugatis^) castra subuertentes reguin 
et imperatorum fortes facti sunt in bello, nullo eisdem 
potente resistere impugnando^). Quod bene ostenditur in 
verbo diuino oraculo exarato: Per me, inquit deus, et non 
virtute propria reges regnant et regnabunt hungarorum. 
Vbi primo diuina exprimitur auctoritas, virtutem insupe- 
rabilem allatura. Per me, inquit, qui suin virtutis infinite 
cunctos valens adiuuare presidentes. Quia ego occidam, et 
ego viuere faciam, percutiam et sanabo, et non est, qui 
de manu mea possit eruere, suscitans de puluere egenum, 
ut sedeat cum principibus, et solium glorie teneat. Ideo 
subditur: Reges regnant, qui habent iusticie equitatem, 
sapiencie claritatem, paciencie tranquillitatem et miseri- 
cordie pietatem, attestante sacro eloquio prouerbiorum de- 
cimo*). Misericordia et veritas custodiunt regem et robo- 
ratur clemencia tronus eius. Et iterum in alio loco dicit 
scriptura: Rex sapiens sedens in solio intuitu suo dissipat 
omne raalum. Et rursum Salamon^) ait sapiencie VI-o: 
Rex sapiens et misericors stabilimentum popuii est, et 
dissipat impios, subiectos populos a tyrannis eripiendo. 
Quod bene impletur in regibus hungarorum^) qui cunctos 
tyrannos debellando, populos hungaros^) in pulcritudine 
pacis, et in requie opulenta sedere procurarunt Propter 
hoc, quia pre cunctis regibus timuerunt dominum deum. 
Vnde scribitur deuteronomy XVII capitulo, loquens deus 



') exercitio. VP. *) profligatis. ^) in pugii. *) Rectius VP. 
XX. Est auteui versus 28-us. '"*) rursus Salomoii. **) huugarie. h^ii^- 
garie. 



de regibus ait: Rex eonstitutiis postquam sederit in solio 
regni sui describet sibi legeni dei, et habebit secum, leget 
que illam omnibus diebus vite sue, ut discat timere do- 
minum deum suum, et custodire verba eius que in lege 
precepta sunt, ut longo tempore regnet ipse fily (2a) eius 
super tenam, et gloriam meam possideant^) in eternum. 
Quorum regniii, scilicet hungarorum originem principium 
et egressum de Scitya diuersis sanctorum doctorum ysto- 
rys hoc ordine declarabo. 

1. Sicut scribit magister istoriarum Genesis d^cimo 
capitulo: Iste sunt generaciones filioram Noee, de jstis 
tribus filys eius, scilicet Sem Cam^) et Japhet exorte sunt 
post diluuium LXXII generaciones^). I)e Japheth XV, de 
Caam XXX, de Sem vero XXVII*). Isti disseminati sunt 
in tribus partibus orbis. Sem Asyam, Cam Aflfricam. Ja- 
pheth Europam sortitus est. Nam secundum Josephum 
fily Japheth possederunt septentrionalem regionem a Tauro 
et Amano montibus Sicilie et Sirie usque ad fluuium Ta- 
nay, qui est iu Scitya. Et hoc idem asseruit^) beatus 
Jeronimus in libro de ebraicis questionibus, quod fily Ja- 
pheth poissiderunt^) in Asya (ab) Amano et Tauro mon- 
tibus, usque ad fluuiumTanay; in Europa vero usque ad 
Godyra') nomina locis et gentibus relinquentes, ex quibus 
postea inutata sunt plurima, cetera permanent in se vel 
aliquo simili vel propinquo. Fily Japheth: Gomer a quo 
nominate sunt galete*), et postea Gallici, qui sunt Fran- 
cigene a quodam Francione dicti, filio Paridis, filio Pria- 
midis fily^) primi regis Troye, qui venientes de Troya post 
eius excidium in Pannoniam, que olim tempore Alexandri 
magni superior Grecia nuncupabatur, sub monte Siccan, 
circa fluuinum Hyst**^ qui alamanice Don**) nominatur 
ciuitatem (2b) fortissimam constraxerunt, et ei nomen 



possideat. ») Chain. B. S. ') tribus, B. S. *) Ex Sem XXII, 
ex Chaiii XXX, ex Japhet decem septem. *) asserit. VP. *) possede- 
runt. ') Gadyra. «) Galathe. ') deest in VP. ") Hystri. ") Dun. 



Sicambriain a iiionte Siocan imposnernnt, et ibidein qua- 
clringentis annis ante incarnacionem Christi permanserunt, 
et tandem orientales timcntes naciones se ad partes oo 
cidentales transtulerunt, et regionem circa fluuium Zakana') 
occupauerunt, cui nomen Franciam a Francione duce eo- 
rum dictam indiderunt, et ciuitatem principalem Paris, 
nomine patris eiusdem Francionis appellarunt. Secundus 
filius Japlietli Magog, a quo descenderunt Scithe secundum 
leronymum, et Maday, a quo dicti sunt Medy, ranan^) a 
quo Greci;unde in ebreo adhuc Grecia nominatur lanan ; 
et Tubal, a quo descenderunt Ispani; et Mesoch a quo 
Capadoces descenderunt, unde et apud eos adhuc Mase- 
tab^) ciuitas nominatur; et Tyras a (juo nominati sunt 
Traces. Porro fily Gomer Asenetli*), a quo Traoyany^); 
fily lanan Elyza, a quo dicti sunt Elysei priuio, et post 
Eolides; et Tarsis, a quo descenderunt Cyhces. Vnde et 
ciuitas metropolis eorum vocata est Tarsis^). Vnde natus 
beatus^) Paulus apostohis, ut habetur in actibus aposto- 
lorum XXI-o capitulo. Et sequitur: Ab his diuise insule 
gencium in regionibus suis, unusquis(pie secundum hn- 
guam suam. Hoc dicit^) liic per anticipacionem; (|uia fa- 
ctum fuit postea, tempore diuisionis linguarum. Fily au- 
tem Caam Chus, a quo dicti suntEtyopes; unde in ebreo 
Etyi^pia Chus nominatur;et Mezarim a quoEgii^ty; unde 
et in ebreo Egyptus Mezarim dicitur. Phut, a quo Sibies, 
qui tamen primo vocati sunt Phantey^); unde ibidtMu est 
fluuius qui usque nunc Phut dicitur. Et Caanan'") a quo 
dicti sunt Cananey, quorum terra postea filys Israel data 
est. Fily autem Clms: Saba, a quo dicti sunt Sabei; Eui- 
lat*') a quo descenderunt gentiles; et Sabata a quo Sa- 
bateni. Porro Chus genuit Nemj)roth. Iste fuit, qui induxit 
posteritatem Noee ad faciendam ciuitatem et turrim con- 



*) Sakaua. *) lauaii. *) Mazecab. *) Assenech. ^) Troiaui. 
') Tharsus. ') deest in VP. ") dicitur. ') Phutei. '') Chanaan. 
") Euila. 



i 



tra dominum, de quo ') dicitm- Genesis XI-o capitulo. Ideo 
dicitur: Ipse cepit esse potens in terra, quia per poten- 
tiam alios sibi submittebat, et nolentes ad opus praedi- 
ctum compellebat. Ideo sequitur: Et erat robustus venator 
id est oppressor hominum coram domino. Quia nichil latet 
eius aspectui. Ob hoc exiuit pronerbinm, id est verbum 
connnune vel wlgatum (oa): quasi Nemproth. Qnando enim 
postea videbatur ahquis oppressor hominnm, vocal)atur 
alter Nemproth. Fuit autem principium regni eius Babilon, 
et eius posteritas obtinuit regiones ad mare oceanum. Ex 
(|uibus apparet dictum illornm esse vernm, qui dicunt 
quod Hunor et Magor patres hungarornm fnerint filii Nem- 
proth, qui fuit fiHus Cus, qui fuit a Noe maUnhctns; tum 
quia non essent lumgari de genere Japheth secunchun di- 
ctum beati leronymi, tnm etiam qnia Nemproth nunquam 
habitauit circa flnuinm Thanay qui est ad orientem, sed 
ad mare oceanum. Krgo sicut dicit sacra scTiptura et san- 
cti doctores, hungari descenderunt a Magog^) fiho Japheth, 
qui post dihmium anno quin(]nagesimo VIII-o sicnt dicit 
sanctus Sigilbertus episcopus antyochenus in cronica ori- 
entahum nationum, intrauit terram Euilat et ex coninge 
sua Enech genuit Magor et Hunor, a quo Magori^) et 
Huni sunt nominati. 

2. Accidit autem dierum una venandi cansa eos*) 
perrexisse, quibns in deserto cum cerva occurrisset, in 
paludes Meotydas illam insequentes fngit ante eos. Cum^) 
ibi ante eos prorsns euanuisset^) diutius reqnisitam nullo 
modo inuenire potuerunt. Peragratis tandem pahidibns me- 
moratis pro armentis nutiiendis ipsam consj)exerunt op- 
portunam. Deinde ad patrem redeuntes ab ipso hcentia 
jmpetrata cum rebus onmibus^) paludes Meotydis^) intra- 
uerunt moraturi. Eegio quidem Meotyda Perside patrie^) 



qua. *) Maj^or. ^) Magari. *) illos. VP. B. ipsos 
). **) vanuisset. S. ^) onmibus rebus. B. *) Meotyrlas. 
B. 



est vieina, qiiani iincliqiie preter vaduni ununi pontus 
gyrouallat, fluuiis currens') lierbis siluis piscibus volucri- 
bus et bestiis copiatur (3b). Aditus illic ditllicilis est et 
exitus. Paludes vero^) Meotydas adeuntes (juinque annis 
ibideni inunobiliter permanserunt. Anno vero sexto exe- 
untes^) in deserto loco*) sine maribus pennanentes, uxo- 
res ac filios'"^) filionnn Berela^) cum festum tube colerent, 
et choreas ducerent, ad sonitiun sini])honie casu repere- 
runt^), quos cum eorum rebus**) in paludes Meotydas ra- 
l)inis celeribus deduxerunt. Hec fuit prima preda post 
diluuium. Accidit autem Dule principis Alanoi-um in illo 
prelio inter illos pueros duas filias comprehendi, quarum 
unam Hunor, aliam^) Magor sibi sumpserunt in uxorem'^). 
Ex quibus mulieribus omnes Huni siue^*) Hungari origi- 
nem sunipserunt. 

3. Factum est autem cum diutius in pahidibus 
Meotydis habitassent in gentem validissimam crescere ce- 
perunt, nec eos capere ipsa regio poterat aut nutrire. Ex- 
ph)ratoribus igitur abinde in Scityam destinatis scrutinii 
astutia subtilissima Scitye regione ex})lorata (4a) cum pu- 
eris et armentis ipsam patriam intrauerunt i^ermansuri. 
Regnum igitur ipsum dum adissent, Alploziiros*^) qui nunc 
Pruteni nominantur*^) in eo habitantes inuenerunt, qnibus 
deletis et expulsis ac**) occisis usque hodie regnum ip- 
sum*^) inuitis vicinis possidere dinoscuntur^®). 

4. Scytia enim regio in Europa situm habet, et 
extenditur versus orientem; ab uno latere ponto ac^uilo- 
nari, ab alio vero niueis*^) niontibus includitur. Cui de 
oriente Asya et de occidente fluuius Ethul id est Don'*). 
Gentes siquidem in ea*^) procreate ocia amplectuntur, va- 



*) curreiitibiis. B. S. *) ergo. ^) exierunt. B. *) om. S. '^) pu- 
eros. B. S. ^) Boreka. ') reperierunt. B. *J rebus eor. S. '*> vero. 
add. B. S. ***) sump. uxores. B. S. **) pariterq. B. ^*; Alprosuros. 
B. S. **) nuncupantur. VP. ^*) aut. B. S. ''; ips. rej,^n. ^*'; diijno- 
scuntur. VP. *') Ripheis. ***) et alterius Togora. add. S. ^^) eadem. 



nitatibus dedite, nature dedignantis, aetibus venereis in- 
tendentes, rapinas amant, generaliter plus nigre quani albe. 
Scytia enim eomprehensione una cingitur, sed in tria re- 
gna diuiditur principando, scilicet*) in Bascardiani Benci- 
am^) et Magoriam. Habet quoque prouincias C et VIII. 
que dudum per filios Hunor et Magor, ob centum et octo 
progenies, que egresse fuerunt ex femoribus eorundem de 
paludibus Meotydis, intrantes Scytiam sunt diuise. Regno 
autem scytico de oriente regnum iungitur Jurianorum, et 
post hec Tarsia, tandem vero Mangalia, ubi et Europa 
terminatur. Ex plaga autem estiuali subsolari gens iacet 
Corosmina et Ethyopia, que minor India dicitur^), et post- 
hec*) inter meridiem et cursum Don fluuii est desertum 
immeabile, ubi propter intemperiem aieris illius^) rane 
velud porci, basiliscus, et plura animalia toxicata tigris 
et unicornis ibi generantur. Don grandis (4b) fluuius est, 
in Scytia oritur ab hungaris Etul nuncupatur, et ubi^) 
montes niueos qui Scytiam cingunt transcurrit, amisso 
Domine Don vocatur. Circa etenim^) meridiem iuxta^) ipsum 
iacet gens Kytanorum, et gens Alanorum. Tandem iu inare 
cadit rotundum tribus ramusculis. Alter quoque fluuius 
uomine Tagatha^) valde magnus in regno nascitur Scyti- 
corum, qui per siluas vadit desertas*"), et ibi vergit in 
mare aquilonis. Longitudo siquidem * ^) Scytie patrie tri- 
centis, et sexaginta stadys extendi perhibetur, latitudo 
centum et * ^) nonaginta. Situm enim habet (tam) munitum, 
quod in solo loco uno paruissimo vadus ibi^^) reperitur, 
propter quod**) ipsi Scyte nulli imperio nec etiam ma- 
cedonico aliquo tempore sunt subiecti, et pro tanto voca- 
mus*^) eos Demptos, id est exceptos*^) ab omni potes- 

*) 0111. S. *) Deiitiam. *) oin. S. *) deiiide. B. *) zone suut 
serpentfs diuersi generis. add. ^) ibi. ^) enim. ®) circa. B. *j Tho- 
gata. VP. Togata. B. ^^) ,.paludes et moiites iiiueos, ubi sol nun- 
quam lucet, intrat tandem in Ircaniam." — desunt. **) qiiidem VP. 
B. '*) om. VP. *") vadu aditus illuc. B. *') hoc. B. '') etiam add, 
[ B. **) exemptos. VP. »id est — Dentos" om. B. S. 

i 



8 

tate. Dicimus etiam Dentos a deutositate, quia sicut den- 
tes omnia corrodunt et triturant, ita ipsi omnes alias 
naciones triturabant, unde romani eos vocabant flagellum 
dei. Sola*) timien dicta Scytia in quibusdam locis satis 
lata esse dicitur nemoribus siluis herbis venustata, diuer- 
sisque^) geneiis bestiis diues et referta, cui de oriente 
vicini sunt Bessi et Comani'^) albi. Circa etiam mare 
aquilonis de occidente quod ei vicinatur usque Susda- 
liam*) est desertum siluestre humano generi inmeabile, 
quod ad magnum spacium extendi perhibetur, ubi nubiuni 
densitas per nouem menses continue iacent^), ubi sol non 
cernitur per menses memoratos, nisi in mense lulio lu- 
nio^) et Augusto, et id in tanta hora diei, quanta est a 
sexta usque ad nonam. In montibus enim deserti memo- 
rati cristaUus inuenitur, griphones nidum parant, auesque 
legisfalk quc hungarice kerecheth^) appellantur, puUos 

procreare dinoscuntur^). Hio hangfari smit in oonsilio 
simul in unnm oong^egatL 

(5a) Hio hongari oapitaneos feoerunt inter se isto 

modo/) 

5. Anno ab incarnacione domini CCC septuagesimo 
tercio^^) tempore Valentis imperatoris, et Celestini primi 
pape romane ecclesie in sexta etate secuh multiplicati 
sunt Huni in Scytia habitando^*) congregati in unum, inter 
se capitaneis constitutis Bele^^) filio Chele de genere 
Zemein oriundo, Keue et Kadicha eiusdem fratribus*^) 
Atile^*) Keue et Buda filys Bendekuz de genere Cadar*^) 
occidentales regiones inuadere decreuerunt. De centum 
enim et octo tribubus decies centena miliia, scilicet de 



^) solo. B. *J diucrsique. ^) Cuiuam. *) Sosdaliam. S. ^) iacet. 
^) Juuio Julio. S. ') Kerethetli. S. ^) diguosc. VP. S. ') Primus iu- 
gressus hungarorum iu Pauuoniam. VP. *0 vicesimo octauo. B. S. 
**) ut areua que est iu litore maris. add. B. S. *') velle. S. Wele. 
VP. ") alia maim adiectum. '') Ethele. VP. Etela. S. ■') Erd. B. S. 



J 



uno quoque genere decem millia armatorum virorum eli- 
gentes derelictis alys Hunis in Scytia') qui ipsorum sedes 
regnumque ab hoste custodirent. Constituentes ^) inter se 
rectorem unum nomine Kadar de genere Torda^) qui lites 
sopiret dissidencium, fures et latrones ac malefactores ca- 
stigaret ita tamen, ut si rector idem immoderatam senten- 
ciam diffiniret*) in irritum posset communitas reuocare, 
errantem^) rectorem et capitaneos disponerent*^) quando 
vellent. Consuetudo itaque est legittima ista^) inter Hunos 
siue hungaros usque ad tempora ducis Geyche fily To- 
xun^) extitit obseruata. Ante etenim^) baptismum hunga- 
rorum in castris vox preconia*^) clamando taiiter inter**) 
Hunos (5b) congregabat ad exercitum: Vox dei et com- 
munitatis uniuerse, quod unusquisque in tali loco armatus 
vel sicuti esse^^) debeat precise conparere, communitatis 
preceptum ac consilium auditurus. Quicunque autem edi- 
ctum contempsisset non (valens) pretendere racionem, cul- 
tro diuidi*^) per medium lex scytica sanxiebat, aut ire 
in desperatas causas, vel in communium seruicium immi- 
sericorditer tradebatur. Vicia itaque et huiusmodi exces- 
sus, unum Hunum ab alys fecerunt separari. Alias autem 
cum unus pater et una etiam * *) mater Hunos omnes ge- 
nerans procreauerit; quomodo unus nobilis et alter igno- 
bilis esse diceretur, nisi victus per hos casus criminis ha- 
beretur. 

6. Tunc omnes capitanei simul uno animo unoque 
consilio egressi de Scytia intrantes tandem Bessos*^) et 
cumanos albos, deinde susdalos ruthenos terramque nig- 
rorum cumanorum (6a) intrauere. Abinde egressi usque 
ad Tysciam peruenerunt, qua quidem regione circumspe-' 

') al. Hun. iii Scit. der. B *; nihilo ininus. add. B. S. 
*) Turda oriundum add. S. *) id. rec. immod. diff. senten. B. *) que 
add. VP. ®) deponerent. S. VP. deponere. B. ') Cons. itaque legit. 
ista. ®) Thosun. S. ^) enim. S. ^^) preconica B. preconis S. **) om. 
") est. B. S. ") cultu diuino. VP. ") om. VP. S. '') Bissos. VP. 

2 



10 

cta concorditer placuit omni cetiii ulterius non incedere 
cura uxoribus et armentis. Cum uxoribus enim et bigis 
et suis tabemaculis de natali solo descenderant. Cumque 
eo tempore Pannoniam Pamphyliam Frygiam Macedoniam 
et Dalmatiam tetrarclia Matrinus ') nacione loiigobardus 
de Sabaria oriundus gubernaret armis bellicis informatus, 
audito quod huni super Tysciam resedissent, et de die in 
diem deuastarent regnum eius, cum alumpnis regni sui^) 
ipsos agredere^) formidans ad Romanos nuncios suos desti- 
nauit, petens sibi auxilium comodari contra hunos. Ex 
gracia (etenim) Romanorum imperatoris*) memoratis im- 
perabat. Romani vero eo tempore Detricum de Verona 
nacione almanum^) voluntarie inter se regem prefecerant, 
quem petentes ut Matrino subsidium importaret, illo autem 
animo gratanti annuente, egressus est^) cum exercitu ita- 
lico germanico ac alys mixtis gentibus partis occidentis. 
Peruenit tandem in Zazhalm^) ubi ipsi longobardi ad ci- 
uitatem Potencianam fuerant agregati^) ut tractarent cum 
Matrino consilium, utrum hunos in eorum tabernaculis in 
suo descensu transmeando Danubium, vel in alio loco 
conpetenti inuadere opporteret. In istis itaque consilys et 
tractatibus Detrico Matrinoque residentibus, huni super ut- 
res noctis in silentio in Sicambria Danubium transfretan- 
tes^) Matrini et Detrici exercitum, quem ciuitas Potenciana 
capere non poterat, in campis^®) commorantem crudeliter 
trucidarunt. Ex qua enhn inuasione Detricus acerbatus 
exiuit contra hunos in campum Tauarnokuelghy * ^) pu- 
gnaturus, qui committendo prelium hunos fertur deuicisse, 
cum suorum maximo interitu et periculo. Ex hunis vero 
qui remanserunt fugerunt ultra Tysciam. Ceciderunt au- 



*) Macriuus, *) sui regni. ^) aggredi VP. aggredi reformidans. 
S. *) iu patriis. B. S. ^) alamanum. ") om. S. ') Zazholm. VP. Zaz- 
bolin. S. *) conuenerant. VP. S. fu. congregati. B. ^j transeuntes. 
VP. *^) in tentoriis. add. VP. '') Taruukuolg. VP. Tauaruokuelgy. B. 
Tauarnukuolg. S. 



11 

tem illo die ex huiiis centum et vigintiquinque milia, 
Keuaque^) capitaneus intei^t in ipso prelio inter illos 
deiectos^). Ex Detrici vero et Matrini exercitu^) exceptis 
illis qui in tentorys suis*) in campis^) fuerant trucidati 
ducenta et decem milia corruerunt. Videns autem Detricus 
tantam cedem accidisse sui populi in prelio, post congres- 
sum altera die perrexit versus Tolnam^) ciuitatem'), que 
tunc erat ciuitas (6b) latinorum inter urbes Pannonie con- 
putata. Tolna ciuitas est in Austria tres rastas dictat a 
Vienna*). Ut autem cognouerunt huni retrocessisse suos 
aduersarios, ad locum certaminis sunt reuersi, et cadauera 
suorum sociorum et Keuam^) capitaneum more scytico 
prope stratam*^), ubi statua^^) soleniter^^) lapidea erecta 
est*^), decentissime subterrarunt , locumque illum et 
partes illas Keue aza**) vocauerunt. Experientes igitur in 
prelio precesso animositatem Romanoruin, et armorum 
paraturam, resarcito exercitu versus Tolnam ciuitatem, ubi 
se inimici eorum collegerant huni perrexerunt. Contra quos 
Detricus cum Matrino in Cezmaur^^) dicitur occurrisse, et 
a mane usque ad nonam preliantes Romani sunt deuicti. 
Ubi et Matrinus mortuus est, et Detricus per sagittam in 
fronte vulneratus totoque exercitu Romanorum interem- 
pto*^) et fugato. Ex hunis vero in illo prelio quadraginta 
milia perierunt, Bela Cadicha et Keue^') ibidem interfe- 
ctis, quorum cadauera abinde remouentes apud statuam 
memoratam cum alys hunis^*) sepulture tradiderunt. Post- 
quam autem Romanorum exercitus de Cezmaur*^) est dis- 
persus nunquam deinceps per plures annos contra hunos 
congregari potuerunt. 



^) Keueq. VP. Beuaq. S. *) omittunt. ') om. VP. *) suis tent. 
*) om. VP. ') Tulnam. ') cum Macrino. add. VP. *) Vienne. VP. Vi 
ena. S. ®) Reuam. S. **J stratum. VP. ") ut putamus. VP. **» solemp- 
nis. solemnis. B. **) est erecta. "* Kewe oza. VP. Reua oza. S Ke- 
uebaza. B. In nostro codice h insertum alio atramento. ** cesuniaur. 
") interrupto. S. *0 Wela Kewe et Kadicha. VP. vella Radicha Cue. 
S. ") om. B. *•) Cesunmaur. VP. Cezumaur. S. 



12 

7. Auno ab incaraacione domini quadringentesinio 
primOj ab ingressu vero hungarorum in Pannoniam anno 
vigesimo octavo^) hungari siue huni concordie voluntate^) 
tunc Atylam^) filium Bendekuz consuetudine romanorum 
super se regem prefecerunt, qui primo unus de capita- 
neis habebatur, et ipse Budam fratiem suum de flumine 
Tyscie*) usque Don principem constituit ac rectorem, vo- 
carique se faciens regem hungarorum metum orbis flagel- 
lum Dei. (7a) Titulum siquidem suum tali sub forma 
scribi faciebat^): Atila dei gracia filius Benekuz^), qui 
est') nutritus in Engaddi, nepos magni Nemproth, rex 
hungarorum^) medorum dariorum et gothorum^), metus 
orbis teiTe et flagellum dei. Erat enim rex Atila*^) colore 
teter, oculis furiosus, elatus incessu, pectore lato, barbam 
prolixam deferebat, venereus eciam erat ultra modum. In 
arca sua es habere contempnebat, audaeio quidem tem- 
perate, astulissimus in prelys ac sollicitiis, fortitudinis con- 
petentis suo corpore habebatur. In voluntato mngnaninuis, 
armis politis, mundis tabernacnlis cultuque utebatur. Ama- 
batur siquidem ab extranea nacione, eo quod esset libe- 
ralis et communis; ex natura vero serenitatem quam^^) 
habebat, mirabiliter etiam^^) a suis timebatur. Linguarum 
ideoque diuersamm naciones de finibus orbis terre ad eum 
confluebant, quibus liberaliter pro posse affluebat. Habebat 
enim decem millia currnum falcatorum, diuersas machinas 
et onmia ingenia, quibus castra urbesque confringuntur, que 
in suo exercitu secum ferebat. Tabernacula quidem varys 
(7b) modis diuersorum regnorum habere consueuerat, ope- 
rata*^), unum tamen habebat sic celebre ac solenne ut 
ex laminis**) aureis mirifice coniunctim solidata inodo solui 



') Haec desunt in B. S. *) concordi vol. YP. om. B. S. *) Ete- 
lam. S. *) Tyscia B. *) Haec desunt in ceteris. ^) nepos magni Ma- 
gor. add. VP. nep. m. Neuiproth. S. ') om. *) hunorum. ®) gottorum 
danorum. VP. danor. om. B. S. ^") Atylla. S. **) om. B. **) etiara 
om. *^) oper. hab. consu. ") laminibus. B. S. 



13 

et nunc reconiungi ad tendencium ^) staret voluntatem. 
Columpne eius ex auro laborate habentes iuncturas, opera 
ductilia, in raedio^) vaeue, in suis iuncturis, lapidibus pre- 
ciosis fabricate^) iungebantur. Sed et sua maristalla dum 
pergeret ad exercitum, diuersarum patriarum equis reple- 
batur; quos quamuis visus esset habuisse, largiter tamen 
egentibus tribuebat, ita tamen quod*) duos vix haberet 
aliquando pro usu equitandi. Iste vero maristalle ex bisso 
et purpura habebant paraturam, sed et regales selle ex 
auro fuerant, et lapidrbus preciosis laborate. Mensa erat 
tota aurea, vasa eciam coquinaria aurea erant. Thalamus 
autem eius ex auro purissimo mirifice fabrefactus, secum 
in exercitu ferebatur. In huiusmodi igitur et alys seculi^) 
pompis Atyla rex hunorum erat gloriosus. Expedicio vero 
sua preter exteras^) naciones decies centenis milibus ar- 
matorum replobatur, ita quidem, ut si unum sciticum de- 
codere contigissot continuo') pro ipso alter ponebatur. 
Arma quidem gentis oius ex corio maxime et niotallis 
varys diuersimode fuerunt laborata, arcus habens et lan- 
ceas acutissimas pariter et cultros accinctos in femore. 
Balnerium*) quoque regis Atylo, quod in suo scuto gostare 
consueuerat, similitudinem austuris in capite habebat cum 
corona. Quod signum hungari dum se regorent por com- 
munitatem usque tempora ducis Geyche fily Toxun in 
exercitu semper communium gestauere. 

8. Postquam autem commisso prelio in Cezmaur^) re- 
dissent hungari^^) cum victoria ad sua tabeniacula, diebus 
paucis ultra Tisciam cum uxoribus permanserunt, et hoc 
facto rex Atyla ad unum diem * ^) solempnem curiam fecit 
congregari. In quam Detricus de Verona cum principibus 
Germanie accedens omnem homagionem ^ ^) et reuerenciam 



*) attendentium voluntate. *) tamen. add. ') fabrefacte. VP. 
*) quidem ut. VP. *) mundi B. *j extraneas. ^) statim. **j Galnerium. 
VP. •) Cezumaur. ") huni..*') ad Zeuuen. B. Zeuem. S. ^*) omagi- 
nem. VP. S. 



14 

regi Atyle fecisse perhibetur. Suggessit itaque regi ad par- 
tes occidentales (8a) personaliter accedere, ubi magnuni 
honorem posset^) adipisci. Cuius quideni huni^) ample- 
ctentes^) consiliuni exercitu statim proclamato egressi*) 
de Sicambria primo rex Atila^) illiricos dicitur inuasisse, 
deinde Constancie regnum pertransiuit, cui Sigismundus 
rex occurrit circa liasileam cum exercitu magno, quem 
cum gente tota conterens suo dominio subiugauit. 

9. A loco autem illo egressus iuxta Renum Argen- 
tinam ciuitatem obsedit, quam quidem^) romanorum nul- 
lus Cesar potuit primitus expugnare, ipse Atyla expu- 
gnauit, diruendo murum eius in diuersis locis, ut cunctis 
aduenientibus sine grauitate via libera preberetur, edicens^ 
firmissime, ne ipsius murus ipso viuente muraretur, ut 
eadem ciuitas non Argentina, sed Strospurg^) vocaretur 
propter viarum pluralitatem ^). Amoto igitur suo exercitu 
de Argentina Luxonium Bisantium^^) Chalon Masticon 
Ligonem Burgundiam et Lugdunum destrui fecit ciuitates 
usque teriam. 

10. Et egressus inde iuxta fluuium Rodanum peruenit 
Catlialanis**), ubi diuiso dicitur^^) suo exercitu, uidelicet^^) 
terciam partem sue gentis^*) contra Miramammonam^^) 
soldanum potentissimum cum electis capitaneis destinas- 
se. '^) Quo audito idem de urbe Sibilie fugit ante hunos 
in Marrochiam, brachio maris quod strictum Sibilie dici- 
tur transpassato. Hoc facto incerto regem Atilam roma- 
norum^') patricius dictus Eucius cum deeem regibus oc- 
cidentis inuasit ex obrupto. Cumque insultum niterentur^^) 
facere super Atilam, per nuncios petens inducias preli- 
andi, ut copia sue gentis que fuerat aduersus soldanum 



*) possit. VP. *) om. 8) amplecteiis. VP. *) egressus. VP. 
^) om. rex Atila. **) ciuitatem add. VP. ') et dicens. S. ") Stroz- 
burg. *) plur. viar. S. ^") Bizauciam. ^) Cathalaunis. ") om. *') om. 
**) sui exercitus. S. ^^) miramannionam. B. mirammamonam. S. mi- 
ramommonam. VP. ***) destinauit. *^) rex. add. B. *®) niteretur. B. 



i _i * > ■- ^ 



15 

destinata remearet*), illis renueatibus inter ambos exer- 
citus a mane usque ad noctem in campo qui Beuinder^) 
dicitur prelium est commissum. Erat enim inter ambos^) 
exercitus fluuius discurrens tam paruissimus, ut si capil- 
lum in ipsum quis*) iactasset, suo lento motu potuisset 
uix^) inferius remouere. Prelio autem iam^) facto anima- 
lium et hominum sanguine^) inundando tantus torrens fu- 
isse perhibetur, ut aurigam cum curro intro traheret ac 
armatos, fieretque mortalitas non modica per torrentem 
in utroque exercitu. lllud ergo prelium quod commissum 
extitit inter reges occidentis et Atilam in campo Beuind^) 
cathalannis, omnibus preliis huius mundi^) que commissa 
sunt uno die et loco uno terribiliora et magis ardua per 
veteres non memorantur. In quo quidem conflictu rex 
(8b) gotthorum*^) maximus*^) nomine Aldaricus*^) exti- 
tit interemptus, cuius quippe obitum dum aly reges co- 
gnouissent, qui occisi non fuerant, fuge latebras querita- 
runt. Ab illo ergo die eleuatum est cor hunorum et regis 
Atile, timorque eorum^^) percussit orbem terre. Quo au- 
dito censu eis et tributo plurima regna seruierunt. Tercia 
vero pars exercitus. Atile regis quo non potuit in hoc 
prelio interesse, timens Atilam proptcr moram usque^*) 
vitam Atile remansit Cathalannis, eiusdem patrie habita- 
tores tandem sunt eftecti, Pannoniam nolentes remeare. 
Erant enim soli^^) qui aduersus Miramammonam destinati, 
sexaginta quinque milia, excepta extera*^) nacione. Ex 
his eciam hunis plures fuerant^^) capitanei constituti^*), 
qui lingua ipsorum'^) Spani vocabantur, ex quorum^^) 
quidem nominibus Hispania*^) tota nomen assumpsit. 



I 



*) remaneret. S. *) Beuiiid. B. Bewinde. VP. Beuinde. S. 
*) duos. VP. *) quis in eum iact. B. *) vix potuisset VP. ^) om. B. 
S. ^) sanguinem. VP. ^) Beusscite VP. beuinde catelannis. S. *) hu- 
iusmodi S. ^^) gottoruui VP. gotlior. S. ") Marinus. "j Aldarigus. 
S. '') om. VP. **j ad. add. S. *^ huni. add. VP. erant enim huni 
aduersus. S. qui. om. etiam. VP. ^^) extrauea. VP. '^) erant. B. 
*•) statuti. B. '') eorum. B. '«) quibus. B. ") Spania S, 



16 

11. In loco siquidem prely diebus paucis Atila com- 
morante regressus est demum cum victoria, venitque in 
ciuitatem Tolosanam in qua per ciues cum sumpma laude 
est receptus. Abinde se remouens abyt contra Remen- 
sem *) ciuitatem, scilicet capitalem urbem gallicorum ^), que 
ei dum^) pergeret Catlialaniam restiterat*) vehementer, 
quani occupans sine mora, omnes contra se restantes^) 
quos ibi reperit, igne et gladio deuastauit. Taliterque tota 
Francia et Flandria demolita peruenit Coloniam, ubi san- 
ctam Ursulam Bractanorum^) regis filiam cum undecim 
millibus virgiuum hunorum feritas crudeliter iugulauit. 
Deinde Reno^) ibidem Colonie transpassato intrauit^) Tu- 
ringiam ubi apud ysnacum ciuitatem et in ipsa^) curia 
solemni celebrata, super dacos noruanos*^) frisones litua- 
nos et Brutenos^*) exercitum destinauit, quos deuictos 
sibi fecit deseruire. 

12. Egressus vero curia celebrata Sicambriam Pan- 
nonie ciuitatem intrauit, in qua proprys manibus Budam 
fratrem suum interfecit, ac corpus eius in Danubium pro- 
iecit, quoniam ipso Atila in partibus occidentalibus de- 
morante, ibidem Buda inter ipsum et Atilam fratrem suura, 
metas statutas transgressus fuerat dominando. Nam Sicam- 
briam suo*^) uomine fecerat (9a) nominari, Budauara*^). 
Et quamuis rex Atila hunis et alys gentibus posuisset 
interdictum ut eadem ciuitas non Budauara sed urbs Atile 
vocaretur, teutonici interdictum formidantes Ecilburg**) 
eam vocant, id est urbem Atile, hungari vero interdictum 
non curantes ad(huc) eam Obudam*^) usque hodie vo- 
cant et appellant. 

13. Hys itaque sic peractis quinque annis Sicam- 



remessem. S. *) galigorum. S. *) Cum. *) resisterat VP. 
*) cont. se. rest. om. **) brachanor. S. ^) Regno ibidem. VP. S. om. 
deinde. ^) deinde intrans. ^) curia solempni in ipsa cel. ^^) normanos. 
VP. ") prutenos. ") in. add. S. ") BudaWara.VP. ") Eccylburg. 



VP. ") Ovbudam. VP. 



17 

brie requieuit speculatoribus suis per moudi quatuor par- 
tes (lestinatis, siue distributis. Speculatoruui quidem prima 
societas de Sicambria ordinatim in quantum unus^) cla- 
mor potuisset ad alium cxaudiri die ac nocte Colonie 
Germanie') slare consueuerat. Altera pars usque Lituam, 
tercia in litore Don fluuy id est Etul, sed quarta stacio 
yadrie Dalmacie ciuitate consistebat. Quorum quidem cla- 
n)ore et voce quid Atila ageret vel quali exercitacioni 
esset deditus, mondi quatuor partes scire potuissent. 

14. Pannonie Pamphilie Frigie Macedonie et Dal- 
macie ciuitates que per hunos obsidione crebra erant fa- 
tigate, natali solo derelicto in Apuliam per mare adriati- 
cum licencia ab Atila impetrata seruire ipsi Atile renuentes, 
dimissis armentis transierunt, ulachis^), qui ipsorum co- 
loni*) extitere remanentibus sponte iu Pannonia. 

15. Cumque rex Atila quinque annis in Sicambria^) 
repausasset, sui exercitus defectum, videlicet tercie partis, 
que dudum remanserat Cathalannis resarcire procurauit, 
curiaque celebrata egressus de Pannonia in^) Corinthiam^) 
Stiriam et Dalmaciam, occupatisque rebellibus petransiuit 
tandem apud urbem Salonam et Spoletum^), mari adria- 
tico se coniunxit ambasque urbes fecit concremari. 

16. Ab illo vero loco egressus perrexit circa mare 
Traguriam ^) Sardonam Sibinicum Jadriam * ^) Nouam * *) 
Seniam Parenciam*^) Polam Capustriam^^) et Terestri- 
nam**) ciuitates et alia multa oppida in montibus discur- 
rens peruenit tandem Aquilegiam, cuius quippe raagnitu- 
dine conspecta abhorruit, et se confusum reputans*^) si 
dictam urbem inexpugnatam ' ^) reliquisset pro eo (9b) 
maxime, quia plures rebelles longobardi de Pannonia fu- 



^) unius. *) ciuitate. add. ^) vlacliis. VP. B. ualachis. S. *) ca- 
loni. S. ^) Sicambrie. ^) per. ') Carinth. ^) dalmatiain pertransiens 
apud urbem Sal. et Spaletum. ^) Traguram. ^^) Jadram. **) Nonam. 
**) Perentiam. S. ") Caputstriam. VP. Caput ystriam. S. ") Ter- 
gestinam. S. **) deputans. VP. *'^) inexpugnabilem. VP. 



18 

gisse iu ipsam ferebantur. Quos cum per nuncios a ciui- 
bus repetisset, illosque tradere recusassent expugnare cepit 
diuersis machinis ciuitatem, quam cum capere nuUatenus 
potuisset, obsedil eam uno anno et dimidio. Accidit autem 
die uno ut ipsam ciuitatem circuiret multis pliitonicis la- 
teri eius^) adherentibus, in quibus iuxta fidei sue opinio- 
nem spem maximam ponebat^), videns ciconiam de mari 
euolantem et in pinnaculo unius palacy in quo habebat 
nidum suum resedisse, acceptoque in rostro suo^) puUo 
uno in maris arundines illum deportauit. Reuersa iterato 
et alios pullos suos simul cum nido transportauit. Quo 
viso rex Atila suos milites ad se vocans dicit eis: Cernite 
socy quam ista ciconia futurorum factorum iudicia*) notat, 
et urbem istam per nos sentit diruendam, ad fugam, ne 
pereat cum ciuibus se communit^). Estote ergo in prelio 
die crastina forciores^), videbitis ciuitatem ruituram. Tunc 
edicto proclamato, machinarum omni genere adhibito, cum 
non potuisset ciuitatem expugnare cum machinis, consilio 
sciticorum usus, seilam unam ex decies centenis mihbus 
de quolibet postuiauit, fecitque ex sellis iuxta muri cir- 
cuitum') congeriem vehementem, et iussit incendi sellas 
ipsas quarum flamma et ardore murus nimium^) se dis- 
soluens cum turribus in terram est prostratus. Quo viso 
ciues omnes^) in insulam fugierunt^^); quandam enim 
insulam maris Aquilegie contiguam decreuerunt introire 
etemo ibidem permansuri, que uetus'*) Venecia usque 
hodie nuncupatur*^). In qua quidem aUquandiu habitantes 
propter metum regis AtUe ipsa insula*^) derelicta insulam 
que BeaUh**) dicitur intrauerunt permansuri. Veneti qui- 
dem sunt troiani ut Cronica canit ueterum*'^), post exci- 
dium enim*^) Troie Aquilegie permanserunt, quam et^') 



*) om. S. eius lateri. VP. ') apponebat. ^) om. *) indicia. 

; commiuuit. Cod. ^) uam. add. B. S. ^) circuluni. VP. ®j om. YP. 

j dereUcta urbe add. VP. S. '^j fugeruut **) uera. VP. **; nomina- 
tur. '^j om. *') Realth. VP. realt. S. *'^) quidam. ueterorum. VP. 
'') tamen. VP. '') om. VP. 



19 

fiindasse perhibentur^). Veneti quidem non accipiunt ori- 
ginem de Sabaria^), sed de Troia ciuitate opinatissima^). 
Nam Sabarie latini*) inhabitabant, ubi erat^) scola gene- 
ralis tam ipsis longobardis quam alys gentibus orbis terre, 
poetarum multisque^) philosophorum dogmatibus luculen- 
ter illustrata (lOa) et varys erroribus ydolorum^) manci- 
pata, quam quidam rex gothorum nomine Archelaus^) 
diu obsessam capere non potuit, demum metus orbis ex- 
pugnauit. Cuius nempe incole per hunos expulsi sunt, 
et^) nunc habitant Papie in Italia iuxto flumen Tycini. 

17. Destructa itaque ciuitate Aquilegie Concordiam*^) 
demum iii Forouily destruxit ciuitatem. Abinde in mar- 
chiam intrans Longobardie Teruisum Paduam Veronam 
Brixiam * *) Cremonam Mantuam Pergamum Mediolanum 
Alexandriam et Ferrariam, aliasque plures urbes ipsius 
regionis suo dominio subiugauit^^). Post hec Rauennam 
dum venisset arianorum archipresul, qui in ipsa ciuitate 
contra sedem apostolicam duodecim cardinales fecerat ele- 
uari sectam suam iniitantes, habens thesaurum copiosum 
ciuibus ignorantibus in urbem Rauennam clam hunos in- 
tromisit, iiliosque baptismatis qui in ipsa ciuitate erant^^) 
fecit iugulari, promittens nichiloniinus regi Atile quod si 
secte sue adheserit, fueritque Clnistianos persecutus, totam 
TtaHam et Romanam ciuitatem cum Aftrica^*), sine fati- 
gacione sue gentis et expensis, sibi subiugaret. Cumque 
Atila libenter annuisset ac magis oblectatus amore dominy 
quam secte memorate, cognoscentes romani periculum quod 
inde potuisset emergere christianis, Leonem adeunt apo- 
stolicum ut ad Atilam debeat dirigere^^) gressus suos, 



^) Veiieti — — perliibentur, desunt in S. *) ut quidam opi- 
nantur. add. ') opimatissima B. sed — opinatissima. om. *) Lon- 
gobardi videlicet, add. ^) et erat ibi. VP. ^) multis phil. VP. S. 
^j ydol. err. VP. ®J arcellanus. VP. primo uolens capere. add. ^) ex- 
pul. nunc hab. *^) et Concordia, VP. ^*) Brixam. VP. "y suo subi. 
dom. VP. '') potiores add. '') et Affricam. VP. '') dir. deb. S, 



20 

petens eum ex parte romanoruni, ut acciperet census et 
seruicia quamdiu viueret ipse^ Atila. Interea rex Atila ad 
Apuliam exercitum suum destinauit, constituens ipsi exer- 
citui capitaneum Zoard ') ex tribu Zoard oriundum, qui 
quidem Apuliam Terram laboris et Calabriam usque Re- 
gionam ciuitatem et Cathonam^), quam sapiens Catho fuii- 
dasse dicitur spoliauit, et cum summa^) preda reuertitur. 
Cumque Leo papa cum cleri multitudine ac crucibus Ra- 
uennam peruenisset*) ad Atilam in campo simul in equis 
colloquium habuerunt, et dum Atila promissa censuum^) 
et uerba imperialis maiestatis audiuisset Romanorum^), 
onerosa videbantur regi Atile. Admittere tamen (lOb) de- 
cuit postulata apostolici ob timorem'). Nam cum idem 
rex oculos superius leuasset^), vidit supra caput suuni 
pendere hominem in aere, habentem ghidium versatilem^) 
in manu sua, qui ipsius caput quasi stridentibus dentibus 
truncare minabatur. Et sic romanis admittendo postulata, 
ac^^) apostolico licencia data rex Rauennam est ingres- 
sus. In qua quidem arclnpresulem arianum fecerat*') ca- 
ptiuari suis cum consectaneis*^) pape imitatus consiliuni. 
Etpostquam exegisset ab eo sexaginta mille marcas auri^^), 
ipso iugulato cum omni copia sui exercitus frena retro- 
uertit Pannoniamque est ingressus**). l)um ergo per me- 
ridiem occidentem aquilonem atcjue orientem long<^ lato- 
que suum imperium extendisset, vortebat in animo suo 
transfretare, ut Egyptios Assirios Atfricamque*^) subiu- 
garet. 

18. Tunc filiam regis Rractanorum **^) nomine Mi- 
kolch'') supra formam humanam pulchriorem sibi addu- 



') Zorard. VP. *) Catonam ^) suprema. S. *) ad Atil. Rau. 
peru. *) censum. B. ^) et dum prom. et verba audisset roma- 
iior. ') admisit tamen postulata, ob reuerentiam sedis apostolice, et 
timorem ymaginis apparentis. VP. ®) eleuasset. ^) om. VP. *°) om. 
") fecit. **) cum suis sequacibus. *'j et complicibus suis sexaginta 
milia marcar. ") Pannoniam est reuersus. **) et Affricam. VP. Affr. 
subiug. S. **) Bratanorum. S. *^) Michole, 



21 

cunt ad amandum. Quam in tantum adamasse^) perhi- 
l3etiu', ut modum excesserat, sicut moris ei erat in po- 
tando. Factoque fine coltus puelle^) (lla) usuque^) con- 
sumato, de naribus eius sanguis egrediens supinoque*) 
dormienti cruor per os in guttur intrauit, ubi sanguis co- 
agulatus tractum impediens anhelitus Atilam interemit. 
Micolch vei'o de sumpno'*) excitata, cum suum doniinum 
niotu celeri tetigisset, et ille se mouere non potuisset, 
notans^) corpus frigidatum et priuatum calore naturaH, 
cubicularios regios eiulatu magno ad se vocans, et') do- 
minum suum eis demonstrans uniuerse carnis viam intro- 
isse, qui sane clamore terribili perstrependo uniuersos ui- 
giles ad hostia pallacy eorum eiulatu fecerunt cursitare. 
Sepelierunt denique^) eum cum Bele^) Cadicha et Keue**^) 
alysque capitaneis luuiorum in loco superius memorato. 
Diuulgato igitur eius obitu obstupuit totus mondus, et 
utrum inimici eius higerent an gauderent hesitabant, fiHo- 
rum multitudinem forinidantes, qui quasi popuH vix po- 
terant numerari. Timebant enim ^ *) ahquem post obitum 
patris ex filys regnaturum. Detrici vero et aHorum prin- 
cipum Almanie^^) astucia, quibus rex Atila imperando in 
coHo'^) residebat luuiorum impartita'*) communitas in 
partes diuersas est diuisa, ita quidem, ut Chabam regis Atile 
fiHum ex grecorum imperatoris scilicet'^) Honory fiHa pro- 
creatum , aly vero Ahuhu^ium ex Germanie principissa 
scilicet domina Crimiheklina })rocreatum in regem post 
Atiham sibi preficere nitebantur. (llb) Sanior vero pars 
hunorum dum Chabe adhesisset, Detricus autem et*^) ex- 
tera nacio cum paucis hunis Aladario, et sic ambo^^) 
regnare cepenmt Cumque alter alteri (se) preferre moH- 



amasse. VP. *) pro uelle. S. *) iisque. VP. *) supino dorm. 
*) somno. B. VP* "^) cernens. ^) oni. ®) sepelieruntque eum. ^) Wele. 
VP. uelle. S. *')Kewe. VP. dreue. S. ^OEt credebant aliq. **) ala- 
manie. S. alamanorum. VP. '^) in collo imp. '*) impertita. S. '*) seu. 
B, *0 om, VP. S. ") Aladario adherebat. S. et. sic. om. VP. 



^^-«r^ . s. 



22 

rotur, Detrioi astncia qui illo toinporo Sicainbrio Aladario 
adhorobat, iiitor anibos rogos tani durnin proliuni ac forte 
ost connnissum, ut j)or quindocini dios continuos, ita, l)a- 
nubiuni gonnanico sanguino inundauit, quod si toutonici 
occisionom (juo por hunos facta ost diobus nionioralis ob 
odium non colaront, ])rofocto possont confiteri, quod a Si- 
cambria usipio Potoncianam, noc Itominos noc bruta ani- 
malia do Danubio aiiuain puram bibero potuissent. Tstud 
ost^) prolium quod hungari CrimihokP) vocant, usque in 
diom istuin. In hys^) itaqno ])relys sompor Chaba et huni 
victoriam habuorunt, jwstmoihnn voro Dotricus do Vorona 
j)or traditamontnm*) Chabain focit suporari. Doui(»erat onini 
Cliaba j)riinitus^) fratrom sunm, sod tandom^) ultimo est 
douictns, ut vix quindocim miha ox parto (.liabo reina- 
noront alys hunis ot Hlys Atile totalitor dolotis ot occisis. 
Mortuo itaque Atila tam fily sui qnam inter se sunt ne- 
cati. Deuictus itaque Chaba idem') ot gormani sui, fily 
rogis Atilo^), qui oi astitorant^) nuinero sexaginta, cum 
quindecim milibus hunorum, ad Honorimn auum*^) suum 
fugisse j)er]iibentur'*). Et (luamuis'^) HoiKMius inporator 
grecorum incolam Grocie eum facoro vobiissot, illo roiui- 
onte ])ermanere*^), j)atornam sodom vidolicot Scitiam m<v 
raturus ro])otinit. Mansorat nam(]ue C-haba in Orocia cum 
Honorio annis tredocim, sed redit in Schiain anno uno 
pro]3ter viarum discriinina et difficultatem })avSsagiorum. 
Hic autein in Scjtiam dum venit uxorom ox oa non du- 
xit, sed de Corosmenia traduxit**) de consilio Bondekuz 
aui sui, quem sanum sed niinis docropitnm dicitur inue- 
nisse. Ex ista quidom uxore sua genuit Edomon ot Ed. 
Hic igitur Chaba suo ammonitu redire fecit Sciticos ite- 
rum in Pannoniam. 



illud. add. *) huiii Crumlield. VP. Crumhed. S. ') istis. 
*) tradimentum. VP. ') prim. Chaba. ') in. add. VP. ') om. 'j Atile 
reg. ^) assisterant. ^®) auuiiculum. ") perhibetur. '*) quamquam. S. 
*') remanere. ^*) in Scitiam paternam scilicet sedem adiendo uxorem 
de Scitia non accepit, traduxit de Cor. 



23 

19. Remanserunt^) autem ex hunis virorum tria 
milia, qui per fuge interfugium erepti de prelio Crimihel- 
dino in campum Chigladmezei^) se colligere procurarunt. 
Et^) cum timerent occidentis naciones ne eos inuaderent 
ex obrupto*) ad ErdeeP) intrauerunt/) non se hun(12a) 
garos sed Siculos') alio nomine vocauerunt^). Isti etenim 
siculi hunorum sunt residui usque ad alium hungarorum 
aduentum^) in campo prefato commorantes. Dum ergo 
Imngaros iterato in Pannoniam redire cognouissent, in Ru- 
theniam eis occurrerunt, conquestrantes sinml Pannonie 
regionem^^), ubi tandem in eadem sorte permanserunt. 
lidem**) namque siculi Chabam in Grecia perisse puta- 
uerunt, unde uulgus adhuc loquitur in prouerbio ' ^) : tunc 
redire debeas quando Chaba de Grecia reuertitur. Ex isto 
etiam Chaba filio legittimo regis Atile procreati sunt fily 
Edemen et Ed, quorum Edemen in secundo reditu hunga- 
rorum, in Pannoniam per se cum maxima multitudine ^ ^) 
patris et matris sue introiuit, Ed autem remansit in patria 
sciiicet in Scitia. Ex isto eciam Chaba Abe generacio ve- 
rissime est exorta**). Exterminata itaque multitudine fiii- 
orum regis Atile, tandem Pannonia reuiausit siue rege 
decem annis'^), ulachis grecis, aduenis messianis, teutoni- 
cys sclauis exulibus remanentibus tantummodo in Panno- 
nia, qui Atile seruiebant*^). 

remauserant. '^) Chiglamezei. ^) Qui. *) abrupto, S. ^) Er- 
deelew. VP. Erdeelu. S. '0 iuterueueruut. S. ^) Zekul. VP. zaculos. 
S. *J In vita quidem Atyle infesti fuerant ipsi huni occidentali na- 
cioni. add. ^) reditum. *^) qua quidem conquestrata in eadem sorte 
remanserunt, ut tamen hungari voluerunt. non in plano Pannonie, 
sed cum vlachis in montibus confinii sorteni habuerunt, unde vlachis 
commixti literis ipsorum uti perhibentur. VP. ") Isti. '*) communi. 
*') familia. **; exorta est. S. **) annis decem. S. ""^) Fusius disse- 
rit de Siculis Cod. VP. ab ^lsti uamque Zekuli Chabam — usque 
— seruiebant." Vide Fontes 11. p. 120. Codex Sambuei haec inter- 
serit: Iste namque Chaba legiptimus filius erat Atylle regis, ex 
grecorum imperatoris filia, scilicet Honorii procreatus, cuius fiiii Ede- 
men et Et sunt vocati. Edemeu vero iu secundo reditu hunjjarorum etc. 



_ < 



24 

20. Surrexit post hec quidam princeps Suetibolug^) 
Morothi filius in Polonia^) cepitque nichilominus et in 
Pannonia dominari. Hunc quidem primo hungari de Er- 
deP) et de flumine Vngh muneribus varys explorantes 
practando*) diuersis sermonibus, denique irrupci(me subita 
in quodam oppido circa pontein Bani inxta Tatam, cuius 
oppidi adlmc patet^) interruptio, cum tota milicia dele- 
uerunt. Et sic populis memoratis, quos Morothi filius di- 
latando^) adauxerat inceperunt dominari^). Regnauit autem 
Atila annis XLIIII, ducatum tenuit annis quinque^); vixit 
autem centum et uiginti quinque^) annis etc*^). Quot an- 
ni8 Atila regnauit atque vixit, hio prenotatur. 

21. Tradunt quidam quod hungari Moroth non Sue- 
tibolug in secundo eorum reditu in Pannonia reperissent 
principantem. Hoc idcirco esse liabet, quia Moroth pater 
eius nomine maior erat, sed confectus senio repausabat 
in castro quod Besprem nominatur. Audito infortunio quod 
filio acciderat, morte subita ob dolorein finiuit vitam suam, 
filius, vero in dominando nouus erat. Huni aiitem appli- 
cuerunt fluuio Tyscie, et de Tyscia egressi (|uiuto anno. 
A prelio Kezumair, usque regimen ' *) Atile annus fluxit 
unus etc. (12b) 

22. Mortuus est autem Atila post ingressum huu- 
garorum in Pannoniam anno LXXII-o ab incarnacione 
autem domini XL-o quinto tempore imperatoris Marciani 
secundi, et pape Gelasi primi. Nocte autem illa qua Atila 
mortuus est in Sicambria, vidit Marciauus imperator iu 



*) Zuatapolug. VP. Zuatapollug. S. ^) Ponouia. S. ^) Erdeel 
B. Erdeelu. 8. *) bractando S. ^) apparet. S. ^) dilactaudo. S. ^) Cod. 
S. sic coutiuuat: Huni autem applicuerunt fluuio Tiscie, et de Tis- 
cia egressi quinto anno. A prelio Zecesuniniaur usque regnuui Atylle 
effluxit (annus) unus. Regnauit auteui Atylla etc. ^) quinque aniiis. 
S. *0 centuni viginti quatuor. S. ***) Sequitur iu Cod. S. Explicit 
prima Cronica hungaroruui. Incipit secunda. In editioue 
vero Budeusi: Incipit prologus secundepartis Cronice huu- 
garorum. '*) reguum. YP. 



25 

sompnis arcum Atile fractum, ex hoc intelligens ipsum esse 
mortuum, qui tunc Constantinopolim morabatur. *) 

23. Digestis^) igitur hunorum natalibus, prelys fe- 

licibus et sinistris quociensque eorum loca immutauerunt, 

uidendum nunc est quo tem|)ore in Pannoniam redierunt 

iterato, quique redeuncium fuerint^) capitanei, quantus- 

que*) numerus armatorum in exercitu fuit^), apponere 

dignum duxi. 

Heo Beoimda pars Coronioe est de Beoimdo in- 
g^eBBU hongarorum in Pannoniam, et de vita et morte 
eorundem in dioto regno hino inde BuooeBBoram. 

24. Anno ab incarnacione domini scxcentesimo 
LXX-o VJl-o a morte voro Atile rogis hungarorum anno 
centesimo quarto, tempore Coustantini imperatoris tercii 
et Zacharie pape, sicut scribitur iii Coronica Romanorum, 
hungari de Scitia secundo higrossi^) sunt hoc modo etc. 

De generaoionibuB infra deolaratis patent. 

25. (13a) Porro') Eleud filius Vgelv ex filia Ennod- 
bilia^) in Scitia Magor^) genuit filium qui nominatur Al- 
mus ab euentu. Quia matri eius in somuo*^) innotuerat 
auis quasi in forma austuris veniens dum esset grauida, 
et quod de utero eius egrederetur torrens, ac in terra 
non sua multiplicaretur. Ideoque factum**) fuit quod de 
lumbis eius gloriosi reges propagarentur. Quia vero som- 
nium in lingua nostra dicitur Ahn*^) et ilHus ortus per 
somnium fuit prenosticatus ' ^) ideo jpsc vocatus est. Al- 



') Eadem omiiia sed diuerso ordiiie iiarrat Cod. VP. Foutium 
Vulumiiie. II. p. 120-21. \ De gestis. S. VP. ^) fuerunt. VP. B. 
*) quantus quisque B. ^) om ^) egressi VP. iu codice S. et editione 
B. haec temporum signatio desideratur. ^) Ex VP. excidit titulus de 
generationibus, pro porro enim, habet relativum Quod. *) Eunod- 
bilia. ^) Scythiam omittunt B et S habentque: in Mogor, hoc vero 
omittit. VP. '') somuio. B. '') fatatum. B. ") Alin. S. ") pronosti- 
catus. B. S. 



26 

mus; qui fuit Eleud, qui fuit Vgek, qui fuit Ed*), qui 
fuit Chaba qui fuit Atila^), qui fuit Etele^), qui fiiit 
Bendekuz, qui fuit Torda*), qui fuit Scemeyn^) vel Ze- 
meri, qui fuit Ethei, qui fuit Opus, qui fuit Cadicha, qui 
fuit Berend, qui fuit Zulta, qui fuit Bulchu, qui fuit Bo- 
lug, qui fuit Zambur, qui fuit Zamur, qui fuit Leel, qui 
fuit Leuente^), qui fuit Kulche, qui fuit Ompud, qui fuit 
Miske, qui fuit Mike, qui fuit Beztur'), qui fuit Budli, vel 
Buldy, qui fuit Chanad, qui fuit Buken^), qui fuit Bodo- 
fart, vel Bondofard^), qui fuit Farkas, qui fuit Othmar, 
qui fuit Kadar, qui fuit Beler, qui fuit Kear'% qui fuit 
Keue * '), qui fuit Keled, qui fuit Dama, qui fuit Bor, qui 
fuit Hunor, qui fuit Nemproth, qui fuit Thana, qui fuit 
Japhet, qui fuit Noe. Ahnus autem ' ^) genuit Zolthan * ^), 
Zolthan genuit Toxun^*). 

26. Iraperante igitur Ottone'^) Cesare de Sueuia 
oriundo in Italia et Germania, in Francia Lotary**) regis 
filio Lodouico, ac Antonio Duro filio Theodori, anno octin- 
gentesimo octuagesimo octauo ab incarnacione Jesu Chri- 
sti wlgariter Maghiari^^) siue huni, latine vero hungari 
denuo ingressi sunt Pannoniam ' *). Transeuntes enim'®) 
per^^) regna Bessenorum ^ '), alborum Cumanorum, Susda- 
liam, et ciuitatem Kyo nominatam, deinde^-) transcende- 
runt^^) in quandam prouinciam, ubi viderunt aquilas in- 
numerabiies, et ibi propter aquilas illas mauere non 



*) q. f. eugek. q. f. ad. S. *) Atile. ') om. ceteri. *) Turda. 
f>) Scemen. VP. S. om: vel Zemeri. *) leuuente. S. ^) bemtur. S. 
») bukem. S. ') Bodofart. B. Bondofard. VP. '') quear. S. ^O Keu- 
ue. S. '') om. VP. S. '*) Zoltam. S. ") toxim. S. '') othone. S. 
***) lotharii. S. *0 mogori. S. Magyari. B. '®) loco: Imperante — 
etc. haec habet VP: Anno igitur ab incarnacione domini sexcente- 
simo, vel sexingentesimo soptuagesimo septimo a morte vero Atyle 
regis anno centesimo wlgariter Magori siue huni latine vero ungari 
tempore Constantini tertii imperatoris et Zacharie pape denuo ingr. 
etc. *^ igitur. VP. '"; om. B. S. per regnum. VP. ^*) bessorum. 
VP. S. ") hungari. ") transierunt. VP. S. 



27 

pojtuenint, quia de arboribus tamquam musce^) descen- 
debant aquile (13b) et consummabant deuorando pecora 
eorum et equos; volebat enim Deus, ut citius descende- 
rent Hungariam. Exindc montes transcendentes ^) per tres 
menses tandem^ deuenerunt*) in confinium regni hunga- 
rie scilicet in ErdeeP), inuitis gentibus memoratis. Ibique 
teneis castris septem preparatis pro uxoribus etrebussuis 
conseruandis aliquandiu permanserunt. Quapropter teuto- 
nici^) partem illam ab illo die Sibenburg ^, id est septem 
castra vocauerunt. 

27. Cumque in eisdem castris permanerent, irrup- 
eionem circumquaque^) iacencium dominorum formidantes, 
deliberato communi consilio septem capitaneos inter se 
prefecerunt, et in septem exercitus sunt diuisi, ita ut 
unusquisque exercitus unum haberet capitaneum, sine 
centurionibus et decanis consueto modo positiuis. Unus 
namque exercitus habebat tria milia virorum armatorum, 
sine centumuiris. Ex centum itaque et octo tribubus^) in 
secundo egressu de Scitia ducenta et tria milia*^) virorum 
armatorum sunt egressi, familiarium numero non ap- 
posito. 

28. Fuerat autem cx istis capitaneis dicior et poten- 
cior Arpad filius Almi**), fily Eleud, fily Ugek. Huius autem 
pater Ahnus in patria Erdeel occisus est, non oniin po- 
tuit^^) Pannoniam introire. In Erdeel igitur cum*^) quie- 
uerunt, et pecora sua recreauerunt. Audientes^*) terre uti- 
litatem de inhabitatoribus * ^), et*^) quod optimus fluuius 
esset Danubius, terraque molior*^) in niondo non esset 
partibus illis; accepto*^) communi consiho, miserunt nun- 



nnisclie. S. *) transcendunt S. descendunt. VP. ') et. VP. 
S. ') deueniunt. ') Erdelw. VP. Erdelu. S. ') teotonici. S. ') Sim- 
burg. VP. S. *j quacunque. S. "j itaque tribubus et octo. VP. S. 
***) de qualibet tribu. add. VP. duo milia virorum. VP. et S. **) Al- 
inus. "j in add. VP. ") omittunt S. et. VP. ") autem. add. "j ha- 
bitatorib. VP. habitationibus S. ***) om. ") et melior terra. ") jta- 
que. add. 



28 

ciiim nomine Kiisid'), ut iret et totam teiram conspice- 
ret^). Cumque ergo^) Kusid venisset in medium Hun- 
garie, et cirea partes Danuby descendisset, vidit locum 
amenum, ac circumquaque terram bonam et*) fertileni, 
fluuium bonum ac^) pratosum, placuit ei. Deinde venit 
ad ducem prouincie qui regnabat post Atilam, vocatum 
Suetibolug^), salutauitque eum de suis, et causam pro 
qua uenerat manifestauit. Hec audiens Suetibolug') gauisus 
est gaudio magno, putabat enim eos esse rusticos, ut ve- 
nirent et terram eius colerent, propter lioc^) nuncium de- 
licatum remisit. Kusid autem de aqua Danuby lagenam 
implens, et lierbam periarum^) ponens in utrem, et de 
terra nigri sabuli acci})iens ad suos reuersus est. CuuKiue 
narrasset omnia (pie audierat'^) et (14a) viderat, valde 
placuit eis, et Ingenam aque terram et herbam eis pre- 
sentanit: de quibus ipsi sapiendo bene cognouerunt^ quod 
terra optiina sit, et aquam dulcem habeat") et pratum 
cum herbis similibus, (inoniodo*^) nuncius eis recitauit. Ar- 
pad vero cum suls de aqua Danuby conui implens, et 
ante omnes huDgaros super ilhid cornu omnipotentis Dei 
dementiam rc^g.iuit, ut douiinns eis terram in perpetuum 
concederet. Finiiis his verbis omnes hnngari- damaue- 
liint'^): Deus Deus Deiis, tribus vicibus, et ibi inuentus 
est usus iste*, vt seruatur apud hungaros usque modo. 
Deinde communi consiho ad preinctum (hicem eundem 
nuncium remiserunt, et ei equum album et'*) magnum, 
cum sella deaurata, auro Arabie et freno deaurato mise- 
runt pro terra sua. Quo viso dux ipse Diagis gauisus, pu- 
tabat quod ei pro terra quadam liospitalari'^) misissent. 
Nuncius autem '^) impetrauit ibi a duce terram*') herbam 



*) rusid. S. Kusid fihum Kund. *) prospiceret. VP. perspice- 
ret. S. habitatoresque terre agnosceret. add. uterque Cod. ') que om. 
cum ergo K. veniret. S. *) ac. '0 et. ^) Zuatapohig. ^) Scentepohig. 
S. •) pro hoc. S. *; pesiar. S. *®) adierat. S. *M aq. habebat dulcem. 
habeat. B. ^*) que. VP. quo. S. ") cliimabant. S. ") eq. magnum. 
YP. '*) hospitalarii. S. VP. '') ergo. ") et. add. S. 



29 

et aquam. Dux vero subiidens ait: habeant quantuni- 
cunque*) volunt pro hoc munere. Et sic nuncius reuer- 
sus est ad suos^). 

29. Arpad autem interim cum septem ducibus Pan- 
noniam intrauit, ncm enim^) sicut hospites, sed sicut ter- 
ram iure hereditario possidentes. Tunc nuncium alium ad 
ducem miserunt, et ei hanc legacionem mandauerunt: 
Arpad cum suis tibi dicit, quod super ista terra quam 
a te emerunt diucius nullo modo stes, quia ten-am tuam 
cum equo emeiimt, herbam cum freno, aquani cum sella; 
et tu propter emphiteosim, id est inopiam et cupiditatem, 
terram herbam et aquam concessisti. Cumque duci dicta 
esset legacio subridens dixit: equum iHum malleo ligneo 
interficiant, frenum autem in pratum proiciant, sellam au- 
tem*) deauratam in aquam Danuby abiciant. Cui nuncius: 
Et inde domine quid damni habebunt? Si equum intei^fi- 
cies^) canibus suis victualia dabis, si freuum in herbam 
proicies, homines sui qui fenum falcant, aumm freni in- 
uenient*^), si vero sellam in Danubium abicis, piscatores 
illius aurum selle super littus exponent'), atque domi^) 
reportabunt. 8i ergo terram herbam et aquam habent, 
totum habent. Dux ergo ille^) hys auditis exercitum cito 
congregauit timens hungaros, et auxihum (14b) ab amicis 
impetrauit, et onmibus coadunatis obuiam illis*^) venit. 
Illi autem interdum prope Danubium peruenerunt, et in 
campo pulcerrimo summo diluculo pugnam inierunt. Fuit 
autem auxilium domini cum hungaris, a quorum facie dux 
sepedictus se in fugam conuertit. Persecutique sunt**)eura 
hungari usque Danubium, et ibi pre timore in Danubium 
se iactauit, in quo pre aquarum vehemencia suffocatur. 
Retradidit autem dominus Hungaris Pannoniam sicut tra- 



^) quandocunque. S. *) ad suos reuersus est. VP. reuersus. 
S. ') oiD. VP. *) vero, VP. ') interficiens. S. interficis. VP. ') in- 
ueniunt. VP. ^) exponunt. ^) domum. ^) om. *®) eis obuiam. ") pers. 
suntque. 



30 

diderat filys Tsrael tempore Moysi Seon regem Amorreo- 
nim^) et Ogh regem Basan^) et omnia regiia Chanaan iu 
hereditatem. 

30. I)nm ergo eapitanons iste Arpad nteretnr spe- 
ciali quadam in Scitia dignit^ite, et hanc haberet ipsius 
generacio consuetndinem, Scitica legittima et probata, ut 
unus in expedicione gradientibus debeat anteire in rede- 
undo vero letrocedere; ipse pro eo alios capitaneos^) fer- 
tur precesisse*) , in Pannoniam adeuntes. Eoque Arpad 
Suetibolug^) cum ceteris hungaris ut supra dictum est 
debellato et occiso, castra fixit in monte Noe prope Al- 
bam, et ille locus est primus, quem^) sibi elegit in Pan- 
nonia; unde et ciuitas Alba per sanctum regem Stepha- 
num, qui de ipso processit, fundata est ibi prope. 

31. Zoboley^) vero alius capitaneus unde Chaak 
oritur generacio, descendisse dicitur in ipso campo et loco 
ubi Chaakuara nunc iacet desolata. Illud enim*) castrum 
Zoboley^) fundauit capitaneus, quod postmodum Chaak 
ipso mortuo, suo nomine a suis cognatis et familia iussit 
appellari, primo quidem Zoboley dicebatur. Illud etiam 
castrum temporibus Andree Bele'^) et Leuente filiorum 
Zaar Ladizlai per commune consilium hungarorum est con- 
fractum. 

32. Tercius vero capitaneus Gyula fuit, unde Gyula 
filius Ladizlai deriuatur. Eratque iste Gyula dux magnus 
et potens, qui ciuitatem Albam**) in ErdeeP^) in vena- 
cione sua inuenerat, que iam pridem a romanis constru- 
cta fuerat. Habebatque filiam pulcherrimam nomine Za- 
rolth^^) de cuius pulchritudine duces prouinciales * *) diucius 
loquebantur. Quam Geysa dux consiiio (15a) et auxilio 



31 

Beliud qui terram Kulan *) possederat transduxit ^) in uxo- 
rem legittimam. Isti Beliud Kulan dedit filiam suam, ut 
contra fratrem suum Kean^) debellaret. Et post obitum 
suum terram siiam idem Kulan Beliud hereditauit. Tan- 
dem cum Gyula hungaris in Pannonia habitantibus infes- 
tus esset, et multipliciter aggrauatus*), per sanctum Ste- 
phanum regem^) in Pannoniam est deductus, non tamen 
iste Gyula capitaneus, sed ab illo tercius. 

33. Quarti siquidem capitanei vocabulum fuerat 
Kund, cuius filius^) Kusyd et Cupan^), qui prope Nyr 
fixere sua castra, ibique post baplismum monasterium 
fundauere. 

34. Sed quintus Leel est nominatus, qui Messarios^) 
scilicet Bohemicos^) de partibus Golgothe^") expulit, ibi- 
que diucius castra metatus fuisse perhibetur. Ex isto qui- 
dem Zouard*^) oritur generacio siue prosapia et origo. 

35. Sextus capitaneus Berbulchu*^) nomen habuit, 
qui circa Balatun sua tabernacula fixisse probatur. 

36. Septimus capitaneus Vrs dicitur. Istius siquidem 
generacio circa Seo locum habebat^^). 

37. Alie vero generaciones que genere sunt pares 
istis**) et consimiles acceperunt sibi loca^^) et descensum 
ad eorum beneplacitum. Cum igitur codices quidam con- 
tineant, quod isti'*) capitaiiei septem Pannoniam introie- 
rint^ et Hungaria ex ipsis solis edita sit et plantata, unde 
ergo venit generacio Akus Bor Abe aliorumque nobilium 
hungarorum, cum omnes iste*^) non hospites, sed de Sci- 
tia descenderunt? Assignant enim hanc racionem solam 
quam uulgus dicit: septem hungaros. Si ergo septem soli 
sunt hungari cum familia, et non plures familie uxores 



*) om. S. *) traduxit. VP. V. *) rean. S. *) aggrauator. S. 
*y regem Steph. S. *^) fily. B. ^) Cupa. B. ^) messiauos. VP. niesia- 
nos. S. '; bohemios. S. '') Gol.-ato. '') Zuard. **) Werbulchu. VP. 
uerbulchu. S. ") habet. S. ") istis pares. *) locum. ^"^) ipsi. VP, 



') isti. 



32 

fily et filie accipi possunt, serui et ancille ; numquid enim 
cum tali familia regna possunt expugnari? Absit. 

38. Accidit aulem temporibus Toxun hungarorum 
exercitum versus Galliam pro accipiendis spolys ascen- 
disse. Qui cum in reditu Reno transmeato diuisi forent in 
tres partes, due sine honore, ima cum honore in Hunga- 
riam descen(15b)debat. Quam dux Saxonie apud Isnacum *) 
ciuitatem sine septem hungaris omnino^) inteifecit. Sep- 
tem autem ex ipsis reseruatis, amputatis auribus misit in 
Pannoniam. Ite inquit ad vestros hungaros taliter enarran- 
tes, ut amplius non veniant in hunc locum tormentorum. 
Due vero partes iam Sueuiam introierant. Audito lit ac- 
ciderat eorum socys et cognatis, dimiserunt spolia^) in 
Sueuia, et quidquid eis occurrit a flumine lllirici usque 
ad flumen Saar siue Saytah*) occiderunt, ab homine us- 
que ad pecus. Hungaris autem septem sine auribus pro 
eo ut viui redierunt, et se occidi cum socys non elege- 
runt, communitas talem sentenciam dedisse perhibetur: 
Omnia que habuerunt^) amiserunt, tam in re stabili quam 
mobili; ab uxoribus et pueris illos separantes, pedites 
sine calceis, propriumque nil habere permiserunt. Semper 
eciam insimul de thabernaculo in^) thabernaculum men- 
dicatum^) usque dum viuerent ire compulerunt. Qui qui- 
dem septem ob off^ensam huiusmodi Lazari sunt vocati. 
Vel sic: Qui quidem septem ob oftensam huiusmodi Heth*- 
magiar^) et Gyak^) sunt vocati. De istis itaque sic dam- 
natis uulgus dicit non de septem^^) istis primis. Preterea 
cum sit quodam modo proprium mondanorum arrogancie 
plausum plus de se assumere, quam ex alienis de seip- 
sis componere ^ ^), ideoque isti capitanei septem cantilenas 
de seipsis componentes * ^) fecerunt inter se decantari ob 

*) Turiugie., add. *) omues. ') accipere. add. *) Leytah. VP. 
Seytah. S. *) habebaut. ®) ad. S. ^) meudicaudo. ®) hetmogor. S. 
^) Gok. S. Lazari habet. VP. Woh.V. ^") capitaueis. add. ") de se ip. 
compouere. om. S. coiupoueutes. VP. **) de se ips. cant. comp. VP. 



33 

plausum secularem, et diuulgacionem sui nominis, ut quasi 
eorum posteritas hys auditis inter vicinos et amicos iac- 
tare arogancia se valerent. Constat ergo^) et nianifestum 
est ex hoc non solum^) septem capitaneos Pannoniam 
conquestrasse, sed eciam alios nobiles quamplures^) simul 
cum illis de Scitia descendisse*). Vnde in ipsis capitaneis^) 
venerari potest nomen dignitatis plus alys et potencie: 
nobilitatis vero equaliter. 

39. Cum ergo quidam sint hospites isto tempore 
nobilitate pares hungaris, inquirendum est quare istud esse 
habuit, undeque processit^), cum hungari numero valido') 
ad implendam Pannoniam sufFecissent. Geysa namque dux 
inter alios diuino premonitus oraculo conuertere cepit hun- 
garorum gentem ad fidem Christianam; et dum monitu 
illos conuertere non posset paganismis ritibus dedilos et 
intentos, oportebat quosdam armis edomare (16a). Ad quod 
autem faciendum quia plures fuere fidei repugnantes quam 
quippe adherentes, necessarium habuit desiderium suum 
diuulgare regibus et principibus christianis. Quo audito 
huius desiderio, non solum iuuamen transmiserunt, sed 
eciam personaliter adierunt quibus fuerat hungarorum cru- 
delitas nociua plurimum ac exosa. 

40. Introiuit ergo primo®) Deodatus de comitibus 
sancti Seuerini de Apulia, qui fundator extitit monastery 
de Tata et parator. Iste eciam cum sancto Adalberto epi- 
scopo pragensi^) sanctum regem Stephanum baptisauit. 
Cuius quidem monastery nomen pro eo Tata appellatur, 
quia cum beatus rex Stephanus ipsius nomen ob reue- 
rantiam non exprimeret, sed eum Tata apellaret, abolitum 
est nomen Deodati, sed Tata extitit^^) vocatus^'). Vnde 



itaque. *) Coiistat itaque uon tantum septem. capitaneos. 
^) om. *) qui de Scytia descenderunt. ^) om. ^j und. proc. ora. ') in 
numero valido. B. hungari num. ad implendam. VP. inuaiido hung. 
num. ad. impl. S. ^) Intrauit. YP. ®) prag. epo. *") est. S. *') vo- 
citatus. B. 

5 



34 

eciam ipsius monasterium taliter est vocatum. Huius qui- 
dem generacio in Pannonia non habetur, quia quamuis 
uxorem habuisset, tamen sine heredibus finiuit vitam suam. 

41. Post hec de Ahnania^) Volphgerus cum fratre 
suo Hederico^) de comitibus Houmburch^) ortus cum tre- 
centis dextrarys faleratis introiuit, cui dux Geycha mon- 
tem Kiscen*) pro descensu eterno contulissse comproba- 
tur, ubi castrum ligneum edificauit^) fecitque^) in eodem 
monte cenobium ubi est tumulatus. De istis deinde^ He- 
derici generacio deriuatur. 

42. Descendit quoque de Bauaria Vecellinus^) vi- 
delicet de ueyzenburch ^) qui cum sancto rege^^) Stephano 
in Simigio Cupan^^) ducem interfecit, capitaneus enim 
exercitus extitit illo die. Ex istis Jak^^) nascitur princi- 
pium et origo. 

43. Audierunt^^) eciam hys diebus Hunt et Paz- 
nan^*), qui sanctum regem Stephanum^^) in flumine Ga- 
rany^^) gladio teutonico more accinxerunt. Istorum nam- 
que generacio ab eisdem ^ ^ nominibus , distare nou vide- 
tur. Istorum itaque comitum dux Geycha fretus auxiiio, et 
sanctus rex Stephanus suus filius, et diuino pocius, quos- 
dam rebelles armorum terroribus, nonnullos voluntarie 
conuerterunt ad baptismum. Quos quidem comites tam 
dux Geycha quam fiiius suus latis et amplis hereditatibus 
pro ipsorum seruicio ^ ®) ditauere, prout apparet nunc ma- 
nifeste. Qui quidem temporis in processu hungaris per 
contractus matrimoniorum sunt immixti. Istorum eciam 
consilio et auxilio super hungaros rex est constitutus, 
pluresque nobiles (16b) hungari duci Cupan adherentes, 
baptismum fidemque respuentes ad turpia seruicia sunt 

^) alemania. S. alamaiiia. YP. *) hedrico. ^) houmburth. S. 
heinburg. VP. *) et insuiam Danuby circa Jaurinuni dedit pro desc 
eterno, ubi castrum ligjieum faciens fecit quoque. VP. *) faciens. S. 
") fecit quoque. S. ') om. ®) Vcelinus. S. ^) uarumburg. S. *^) om. 
VP. cum Steph. sancto. S. '*) Cupam. S. **) Jako. VP. '^ adieruut. 
") pazuan. S. ^^) S. St. rogom. ^^) goron. *^) istis. **) seruitiis. VP. 



36 

detrusi. Illis iiempe in gerendis iudicatus erat nobilior, 
qui fidei Christi citius adhesisset. 

44. Poth vero generacio, unde Conradus de Altin- 
burg^) deriuatur, temporibus regis Salomonis ^) fily Andree 
venit in Pannoniam. Ilic Hernistus est vocatus, sed pro- 
pterea Poth fuit appellatus, quia internuncius erat inter 
imperatorem Conradum^) et Andream ac Salomonem re- 
ges. Poth enim teutonice, latine nuncius sonat. 

45. Berse*) autem et Gregory generacio de Francia 
est, ex consanguinitate Guillermi dicti Cornes^). 

46. Kyquini quidem et Rinaldi^) origo est de Hi- 
spania, cum regina Margaretha coniuge Bele') regis fily 
Zaar Ladizlai Pannoniam adeuiites. Hic enim Bela primo 
uxorem de Polonia habuit. 

47. De generacione autem^) Guth Keled plura enar- 
rantur, sed pro certo per Petrum regem dum idem fugit 
ad Henricum Cesarem in adiutorium ei sunt adducti de 
castro Stoph. Sunt exorti de Sueuia, unde imperator Fri- 
dericus^) ortum habet. Ista enim generacio de primatibus 
Sueuie extitit procreata: pauperes enim sunt hereditatibus, 
sed probi et valentes sunt in patria memorata. Istius si- 
quidem Guth Keled generacio temporibus Salomonis regis, 
Ladizlai et Geyche ducum extitit exaltata. Nam tunc ipsa 
generacio in duas partes diuisa fuit; quidam ducibus 
adherentes, quidam vero Salomoni, et specialiter Vid, quem 
Salomon exaltasse perhibetur super alios de generacione 
predicta^^). 

48. Generacionem ^ ^) Ratoldi^^) de Apulia exiuisse 
nullus debet dubitare. De cognacione comitis Castrie^*) 
Oliuerus Ratoldus oriundi per regem Colomannum filium 



^) de imperatore Corardus de Altinb. VP. Corandus de Al- 
timburg. S Altenburch. V. *) Salamonis. S. ') Corardum. VP. Cor- 
radum. S. *) Merse. VP. Gerse. B. *) Comes. VP. Corues. B. S. 
•^) Kenaldi. ') belle. S. bella. ') ergo. ') Fridricus. S. '') om. VP. 
") supradicta. ") autem. add. S. igitur. V. ") Rataldi. '*) Caste. V. 



36 

Geyche regis, qui Dalraaticos subiugauit, in Pannonia col- 
locantur^). 

49. Hennanni eciani generacio cuin regina Keysla 
introiuit. Liberi honiines sunt de Nurunberg^) heredita- 
tibus pauperes. 

50. De generacione quidem Buzad est dicendum. 
Huius enim generacio per regem Slephanum iilium se- 
cundi Bele in Hungariam adducitur in adiutorium regis 
memorati. Ex comitibus enim de Orlenumd^) sunt Pri- 
mus enim qui vcMiit Hadolth*) est vocatus, cuius filius 
simih'ter (17a) Htidoltli et Arnoldus. Ex istis origo proce- 
dit Buzad bani. Hic enim Hadolth cnm^) exprimi non 
potuit, paralogizando*^) Hodolth^) dicitur. Generacio qiii- 
dem Chaak cum alys quibusdam generacionibus conspi- 
rauerat^) contra istum regem, quas per ffodolth®)et suam 
miliciam, quam cum ipso adduxerat*^) dicitur contri- 
uisse ^ ^). 

51. Stephani Ladizlai et Gregory filiorum Keled 
prosapia de prouincia Mysne^^) ortum habet. Stephanus 
enim filius fuit^^) Mysnensis^*) marchionis filius*^) comi- 
tis Marourgi de Herfold*^), qui occiso Turingie Lantgra- 
uio in Frankfordia ^ ') in solemni curia, ubi imperator eligi 
debuit per eum ac per alios ; dum reoccidendi sentencia 
per Almanie*^) principes contra ipsum lata esset diebus 
Geyche regis fily secundi Bele, descendit in Pannoniam 



*) Loco horum Cod. VP. ista poiiit: Generatio Oliuery et 
Ratoldi. Post hec intrant Oh'uerius et Ratoldus tempore regis Colo- 
mani de regno Apulorum. De Caserta ortum habent. Illi vero de 
Sambuk de comitibus Campanic ex Francia oriuntur. *) Nunimburg. 
VP. *) Orlamundi. VP. Orlamund. S. *) Hadoch, Hadolch. VP. adolt. 
S. ^) om. abolti. S. '*) paraloisando. ') hoholth. ®) conspirauerunt. 
*) quos p. Hoholdum. '®) q. c. ipso adduxerat. om. VP. **) conte- 
ruisse. S. '*) meysie. VP. meiste. S. '*) sororis. add. ") meysnen- 
sis. VP. mesuensis. S. '*) filii. B. '') Herford. B. ") Francfurd. 
VP. Franfurch. S. '*) alamanie. 



37 

— _^^— ^_— _^__ • 

cum dextrarys faleratis LX, et a rege predicto receptus 
solemniter optime*) et latis possessionibus inuestitur, prout 
patet; ipso in Mysnensis regionis proscriptionis penam in- 
currente^). 

52. Eorum vero generacio^) qui dicuntur de Bo- 
bocha*), de Samberg descenderunt^) in Pannoniam. 

53. Symonis enim et fratris eius Michaelis gene- 
racio^) Mortundorf nominatur, temporibus Andree regis 
fily Bele tercy descendit de Hispania, Castra quidem 
plura^ habet in Hispania illa generacio, ex quibus unum 
quod melius est Boyoth. Huius quidem Symonis auus dum 
emn rege Aragonum annis phuibus contondisset, tandem 
per eundem regem captiuatus in carcerem detruditur. 
Quod Simon comes et Bertramus^) formidantes, cum se- 
cunda uxore prefati regis Andree que fuerat in^) Cam- 
pania in Hungariam intrauermit. In Hispania enim nulla 
generacio in scuto suo aquilam ferre audet^ nisi Simon 
et Michael»^). 

54. Intrauerunt autem*') in Hungariam tam tem- 
pore regis Geyche et sancti regis Stephani, quam diebus 
regum aliorum Bohemi poloni greci hispani ysmaelite^^) 
bessi armeni saxones turingi misnenses et rhenenses*^) 
cumani latini. Qui diucius in regno commorando, quamuis 
illorum generacio nesciatur, per matrimoniorum diuerso- 
rum contractus hungaris immixti nobilitatem pariter**) et 
descensuni smit adepti. Quorum quidem nomina ibidem*^) 
nota essent, tamen huic operi non (17b) apponam^^). 

55. Postquam autem Suetibolug*') per hungaros ut 
superius dictum est necatus esset*^), et hungari descen- 



') optimis. *) intraiite. VP. ^) generacio. om. B. *) Boiotha. 
YP. ^) descendit. "^) qiiidem. add. ') multa. ®) beltramus. S. *) de. 
*®) Causam liuius priuilegii ^eapropter quod — mutaretur". adfert 
Cod. VP. II. p. 133. *') Preterea intrauerunt. VP. ^*) seu saraceni. 
add. VP. '*) turingi — rhenenses. om. B. ") perinde. S. ^*) licet 
mihi. S. mihi. B. *^) Quoruro — apponam. om. VP. ") Zuatapolug. 
^*) om. 



M> 



38 

dissent in Pannoniam, per sex annos eoruni arma et equos 
meliorare curauerunt. Anno deinde^) septimo Morauiam 
et Boliemiam, in quibus eo tempore dux Vratizlaus re- 
gnare videbatur, crudeliter spolianmt. Exinde cum victo- 
na redeuntes, treugis ordinatis cum preftito duce uno anno 
quieuerunt. Post hec Corinthiam^) hostiliter adeuntes, ul- 
tra castrum Leopach^) dux Meranie Gothfridus*) nomi- 
natus, et dux Corinthie Bernhardus^) nec non Gregorius 
aquilegiensis^) patriarcha ipsis occurentes insimul atrociter 
pugnauerunt. Et quamuis ex hungaris plures ibi cecidis- 
sent, tamen ambos duces hungari occiderunt, patriarcha 
vero per fugam euadente. Abinde spohata Corinthia Car- 
niola^) et Stina cum maxima preda sunt reuersi. Audito 
igitur Conrado Cesare, quod hungari impery sui coafinia 
intrassent, ducesque memoratos occidissent, decreuit ve- 
nire in Hungariam. Et cum exisset de Italia venissetque 
in Augustam Sueuie ciuitatem, ut deinde in Pannoniam 
inuasurus hungaros descenderet ; inter romanos bellum 
generatum est interea intestinum; propter quod ipsum 
retrocedere oportebat. Tnter hec hungari tamquam immo- 
biles^) annis tribus ad nullas partes perrexerunt. 

56. Anno autem quarto hungari^) Bulgariam inua- 
serunt, ex eaque thesaurum et armenta^^) innumerabilia 
adduxerunt, castra ipsorum occupantes ^ ') , que domino 
concedente et nunc habent et possident. Postquam autem 
memorata regna deuicerunt, per Forum July usque in 
marchiam Longobardie*^) intrauerunt, ubi ciuitatem Pa- 
duam igne et gladio consumpserunt. Ex hinc intrantes 
Longobardiam ^ ^) Lynthar Vercelline ciuitatis episcopum, 
imperatoris Karoli consiliarium fidissimum occidentes, ex 
ipsius ecclesia thesaurum maximum rapuerunt, totamque 



*) igitur. A. deinde VI IL V. *) Carinthiam. ') leopah. dux 
Morauie. V. *) ,Ghuthfridus. S. *) Eberhardus. ^) Aquilegie. ^) Cor- 
niola. VP. Cariuola. S. ®) immobiliter. ^) om. B. *") arma. VP. **) et 
ciuitates eorum destruentes. add. *') lombardie. S. ") Lombardiam. 



39 

pene Longobardiam spoHantes, cum maximo spolio in 
Pannoniam cum victoria redierunt. Post hec decem annis 
repausantes anno undecimo Saxoniam Turingiara Sueuiam 
Francosque orientales id est Burgundos demoliti in con- 
finio^) Bauarie ultra castrum Abah circa^) Danubium Al- 
manonim^) (18a) exercitus ipsos oneratos in reditu*) in- 
uaserunt ex abrupto^). Quos hungari in fugam turpiter 
conuerterunt, cesis multis militibus^) ex eisdem. In quo 
quidem conflictu ex hungaris tria milia virorum perierunt 
Qui vero euaserunt ad propria redeuntes annis sedecim 
immobiliter in Hungaria permanserunt. 

57. Regnante vero per Almaniam "^) Conrado®) primo 
decimoseptimo^) anno hungari egressi sunt^^) quibusdam 
partibus Teutonie deuastatis, cum urbem Augustam per- 
uenissent, Vlrico^^) episcopo ciuibus et Sueuie primatibus 
resistentibus, tandem cum hungari eandem obsiderent ci- 
uitatem obstinati, nolentes de urbe recedere, missis nuncys 
ad.-Conradum memoratum, ut celeriter urbanis succurre- 
ret, idem venire non obmisit. Hungaris igitur se incaute 
circa obsessionem ciuitatis ingerentibus. Ahnanicus et Ita- 
licus exercitus iilos inuasit ex abrupto, ut si fugere vo- 
luissent, nec potuissent, ex una parte fluuio lili'^), qui 
illis diebus per canales mirabiliter inundauerat impedi- 
mentum faciens, ab altera vero ab exercitibus predictis 
circumuaiiantibus sicut murus, illosque constringentibus, 
Sic itaque artati ab hostibus quidam captiuati ab eis, ali- 
qui crudeliter sunt necati. In quo loco Leel et Bulchu 
iliustres capitanei captiuati sunt, et ducti coram Cesare. 
Quos cum Cesar requireret, quare christianis essent sic 
crudeles, dicunt: Nos sumus ulcio summi dei, ab ipso 
vobis in flagellum destinati; tunc enim per vos captiua- 



*) confiniis. *) citra. ^) alemanorum. *) in reditu honeratos. 
*) obrupto. VP. abbruto. S. **) niilibus. militibus. V. ^) alemaniam. 
VP. alamaniam. S. ®) Corrardo. VP. ") dec. octauo. VP. et V. *®) om. 
'') Vrrico. VP. Vrico. S. '') fluuioli. VP, fluuio Liby. V. 



i 



40 

mur^), cum persequi vos cessamus. Quibus imperator: 
eligite vobis mortem qualem vultis. Cui Leel ait: afferatur 
michi tuba mea, cum qua primum buccinans, post^) hec 
tibi respondebo. Allataque est ei tuba, et appropians^) 
Cesari cum se ingeroret ad buccinandum, ipsum Cesarem 
sic fortiter in fronte*) fertur percussisse, ut illo solo ictu 
imperator moreretur^). Dixitque ei: tu preibis^) ante me, 
mihique in alio seculo eris seriiiturus. Est uamque fides 
Sciticorum, ut quoscimque viuentes occiderint, in alio se- 
culo ipsis seruire teneantur. Detentique sunt sine mora, 
et Ratispone patibulo sulfocati. 

58. Alius autem exercitus hungarorum in quo erant 
bene virorum armatorum quadraginta milia'), qui castra 
metatus est (18b) longe ab Augusta ciuitate, seuciens^} 
socios suos tam crudeliter artari, captiuari et oecidi, se- 
orsum in quandam siluam se recepit^) expectaus*^) ut se 
abinuicem imperatoris exercitus separaret, et dum maior 
pars Cesaris exercitus tenderet^^) versus Renum, hungari 
in campo quodam illos coniungentes, sagittis piimitus il- 
lorum equos occiderunt, tota die ipsos nec descendere, 
nec quoquam fugere mittendo*'). Tandem vero se mouere 
dum non possent, captiuari se dederunt, cum quibus so- 
cios suos Ratispone detentos redemerunt. Ipsi vero exinde 
tali fortuna eis occurrente monasterium de uulda*^) com- 
bussere, ubi nmltum de auro liaurientes, abinde Reno 
transpassato, Lotoringensem ducatum igne et gladio va- 
stauerunt. Ubi circa Strozpurg^*) in quodam prelio Ek- 
hardum*^) ducem Lotoringie, et Pertoldum^®) ducem Bra- 
bancie qui ei venerat*') in auxilium captiuantes decolla- 
runt^^). Inde vero Galliam atrociter affligentes, crudeliterque 



*) et occidiinur. add. *) postea. VP. ^) appropiiiguans. B. 
*) cuni tuba. add. ^) moriretur. S. ^) peribis. B. ') miiia quadr. **) sen- 
tientes. *) receperunt. *^) expectantes. *') tendentes irent. S. ) per- 
mittendo. VP. '') Vlta. VP. ulta. S. '') Strasburjj. V. '') Ecardum. 
S. ***) percoldum. S. *^) venerant S. **j decolarent. S. 



. ^i ._ 



41 

in ecclesias dei seruientes') Metense^) Treuerense et 
Aquisgranense territoria^) igne deuastarunt^). Deinde per 
abrupta monciuni Senonensium ^) per populos eterni mar- 
tis viam sibi gladio aperientes parauerunt. Ubi siquidem 
Segusam Taurinamque ciuitates destruxerunt, montesque 
prefatos perforantes planum Longobardie^) cum vidissent, 
totam pene prouinciam concitatis^) cursibus vastauere. Et 
ita ad proprium regnum cum victoria reuertuntur. 

59. Annis vero XX sine motu in Pannonia per- 
manserunt^). Vicesimo autem primo anno egressi in Bul- 
gariam intrauerunt, et inde ad^) ydropolim venientes, 
qua*^) expugnata Constantinopolim tandem obsederunt. 
In obsidione igitur urbis memorate hungaris constitutis 
quidam grecus sicut gygas * ^) emissus de urbe, ad luctan- 
dum cum eo duos (19a) hungaros impetebat altercari^^) 
dicens: quod si ambos deuinceret, imperator grecorum 
hungaris nil pene dare teneretur; si autem ambos non 
deuinceret grecorum imperator censu hungaris teneretur. 
Qui cum hungaris infestus esset ultra modum unum con- 
trarium ei inuenerunt, qui oppositus greco ita ait: Ego 
inquit sum Botond^^) rectus hungarus, minimus hunga- 
rorum, adiungas tibi duos grecos, quorum unus conser- 
uare debeat animam tuam exituram alter vero cadauer 
tuum subterrandum, quia certissime censualem faciam gre- 
corum regem genti mee. Tunc igitur capitaneus hunga- 
rorum nomine Opour, qui illi exercitui de communitatis ^ *) 
voluntate fuerat constitutus, iussit Botond cum dolabro 
suo pergere contra portam urbis que erat metallina, et 
in porta declarare vires suas cum dolabro. Veniens autem 
usque ad^*) portam talem ictum et cesuram in ipsa porta 



') seuientes. *) que add. VP. quoque. S. ^) territorium. *) de- 
uastantes. ^) siue. add. S. *') Lombardie. ^j concitis. V. ®) Haec omit- 
tit. VP. ^) om. ^") ipsa. ") gygaus. V. **) alterari. S. „quod si 
arabos — teneretur" om. VP. et S. *^) Rotond. S. **) communi. 
VP. '') om. 

6 



42 

fecisse perhibetur, quod puer annorum quinque per ipsum 
foramen exire et intrare satis large potuisset. Facto nam- 
que spectaculo hungarorum et grecorum parataque^) area 
ad certandum ante portam urbis, parua hora- simul in 
unum dimicantes, grecus in terram per hungarum est de- 
trusus, et statim sine mora spiritum exhalauit. Quod fa- 
ctum et casum grecorum imperator qui stabat in urbis 
propugnaculo cum coniuge sua pro ingenti verecundia 
reputantes facies auerterunt suas^) pergentes in palacium. 
Verumtamen^) cum hungari censum repetissent, pro quo 
certamen commissum fuerat et pugnatum, et dum risum 
faceret grecorum imperator de censu postulato, recesse- 
nmt*) hungari de obsidione ciuitatis, depopulantes"^) totam 
Greciam, haurienlesque^) ex ea aurum gemmas et ar- 
menta infinita, sicque ad propria sunt reuersi. Communi- 
tas itaque hungaroriun cum suis capitaneis siue ducibus, 
hec et alia huiusmodi usque ad tempora Toxun ducis 
gessisse perhibetur. 

De generaoione sanoti Stephani primi reg^ Hun- 
garie, post seoundum ingressum de Soitia in Panno- 
niam, ao de vita bellis et morte eiusdem. 

60. Porro Toxun genuit Geycham et Michaelem, 
Michael vero genuit Caluum Ladizlaum et Vazul. Geycha 
vero diuino premonitus oraculo anno dominice incama- 
cionis DCCCCLX nono quemadmodum in legenda sancti^) 
Stephani regis scriptum est, genuit sanctum Stephanum 
regem ex Sarolth^) fiHa Gyule^). At rex Stephanus plures 
quidem genuit filios, sed inter alios habuit unuin filium 
nomine Emericum*^) deo amabilem et hominibus (19b) 
honorabilem, cuius memoria in benedictione est. ilic au- 
tem per inscrutabile diuini consily iudicium raptus est 
de medio ne malicia immutaret intellectum eius, et ne 



') que om. ^ auerter. fac. ^) Veruin cuin. S. *) recedentes. 
VP. *; depopulati suiit. VP. ^) que. oin. 'j beati. ^) Saroch filia 
Gyule V. ^) Gyula. ^"^) Emiricum. S. (coustanter.) 



43 

fictio deciperet aniraum eius, quemadmodum de imraatura 
morte scribitur in libro Sapiencie. Ut ergo acta ne aga- 
mus, et exposita ne exponaraus, quot et quantis virtutibus 
floruerit, et quani feruens in dei seruicio sanctus confes- 
sor Christi Emoricus dux fuerit, scribere supersediraus; 
quique ') enira hoc scire voluerit ex legenda eiusdera bea- 
tissirai confessoris, plenara sanctissirae eius conuersationis 
iioticiara^) habere poterit. 

61. Sanctus autera rex Stephanus iara pridera in 
adolescencia sua contra Cupan^) ducera fortera et poten- 
teni bellum gessit gloriosuni. Erat autem Cupan filius calui 
Zyrind, qui eciam viuente Geycha duce*) patre sancti 
Stepliani regis ducatum tenebat. Mortuo autem Geycha 
duce Cupan voluit matrem sancti Stephani regis sibi per 
incestuosum copulare connubium, et sanctura^) Stephanura 
occidere, ducatumque eius sue subdere potestati. Hic fu- 
erat dux Symigiensis. Sanctus autem Stephanus conuoca- 
tis proceribus suis, per interuentum beatissimi confessoris 
Martini^) diuine misericordie implorauit auxilium. Post- 
moduin vero conuocato^) exercitu, perrexit obuiam hosti 
suo, et ad anmera Gnrany^) priraitus accinctus est gladio, 
ibique ad custodiara corporalis salutis sue duos principos 
Hunt et Paznan^) constituit. Tocius autem oxorcitus sui 
principeni et ductorom Vecellinum**^) hospitem ahnanum 
genere prefecit. Commisso itaque preho, inter utrumque 
diu et fortitor est pugnatum^*), sed diuine miserationis 
auxiiio beatns Stephamis dux gloriosam obtinuit victoriam. 
In oodom prelio VocoHinus*^) comes interfecit Cupan du- 
cem et hu-gissimis boneficys a Stephano tunc duce remu- 
neratus est. Ipsum vero Cupan beatus Stephanus dux*^) 



*) quisquis. *) conuersationis eius not. ') Cupara. S. (constan- 
ter.) *) Geysa duce Cupan voluit matrem S. Steph. regis etc. V. 
*> om. S. ^^ Mart. conf. '; congregato. *) goron. ®) Pazuam. S. *®) Ven- 
celiinum. B. Vencilinum. V. P. Vecellinum. S. **) dimicatum. **) uce- 
linus. S. Vencilinus. V. P. Vencellinus. B. *') om. 



44 

in quatuor partes fecit inaetari. Priniam partem misit in 
poitam Strigoniensem , secundam in Vesprimiensem, ter- 
ciam in Jauriensem, quartam in ErdeeP). Beatus eciam 
Stephanus dux uotum quod tunc uouit deo (20a) fideli- 
ter reddidit; nam uniuersum populum in prouincia Cupan 
ducis degentem decimas liberorum, frugum ac pecoiTim 
suorum cenobio snncti Martini dare perpetuo iure decre- 
uit. Predictus uero Vecellinus^) genuit Kadi, Kadi uero 
genuit Cupan^) et Martinum. 

Coronatus sanotns Stephanus. 

62. Porro beatus Stephanus postquam regie celsi- 
tudinis coronam diuinitus est adeptus famosum et hicro- 
sum bcHum gessit contra proauuncuhnn*) suum nomine 
Gyula^), qui tunc temporis toeius transihiaui^) regni gu- 
bernacuhi possidebat. Anno itaque doniini') millesimo se- 
cundo beatus rex Stephanus cepit Gyulam ducem eum 
uxore et duobus filys suis, et in Hungariam transmisit. 
Hoc autem ideo feeit, quia sepissime fuit^) ammonitus a 
beato rege Stephario, nec ab inferenda hungaris iniuria 
conquieuit. Uniuersum vero regiium eius hatissimum et 
opulentissimum monarchie Hungarie adiimxit. Dicitur au- 
tem regnum ilhid hungariee Erdeel^) quod irrig*atur plii- 
rimis fluuys, in quonnn arenis aurum coHigitur, et aurum 
terre iUius optimum est. 

63. Post hec mouit exercitum super Kean ducem 
bulgaromm et sclauorum, que gens*^) loca naturali situ 
munitissima inhabitat; unde eciam multis laboribus et^^) 
sudoribus predictum ducem vix tandem deuicit et occidit, 
et inestimabilem copiam thesaurorum eius'^) precipue in 



*) Erdehv. VP. Erdehi. S. *) uceliiius. S. ^) Cupuan. S. *) auun- 
culum. VP. ^) Gyulam. ^) ultra sHuam. ') domini itaque. S. *) om. 
^) Erdeelw. VP. Erdeelu. S. Erdeliii. V. Erdelv. A. '') gentes -^ 
inhabitant. '') belUcis. add. *') et. V. P. 



45 

auro et gemmis ac preeiosissimis^) lapidibus aecepit, et 

loeauit ibi unum proauum suum uomine Zoltan, qui pos- 

tea hereditauit illas partes trans(20b)siluanas, et ideo 

vulgariter^) dici solet Erdeeli Zoltan^). Erat enim ille an- 

tiquissimus, qui vixerat usque tempora saneti Stephani*) 

regis, et ideo vohiit eum esse super gentes opulentas. Ex 

hac itaque gaza muUipliei sanetus rex Stephanus pluri- 

mum loeupletatus, Albensem basiUeam, quam ipse fun- 

dauerat, aureis altaribus, erueibus quoque et caHcibus, 

indumentis eeiam pontifieaHbus auro purissimo eontextis^), 

et lapidibus preeiosissimis eopiauit atque ditauit. Vasa 

quoque ministratoria et eetera utensiHa eidem basihee ne- 

cessaria, nee non et alys eeelesys de regali donauit lar- 

gitate. Inter eetera^) dedit eidem Albensi eeelesie quedam 

donaria sempiterne memorie digna: duo seilieet raeionaha, 

quorum utrumque habebat orain eontextam LXXIIII mar- 

eis auri purissimi, et lapidibus preeiosis, que beatus Be- 

nedictus sanete romane eeelesie pontifex ad preees saneti 

Stephani regis, tante auetoritatis priuilegio insigniuit, ut 

quieunque in eelebrando missam eis uteretur, legittime 

posset regem inungere, eoronare, et gladio aeeingere. Hio 

sanotus Benediotus pontifex inungat sanotum Stepha- 

num in regem, et barones aooingant gladio^* ^^ ^^^^^ 
peeunia ipsiusdueis Gyule^) fuit male aequisita. ideo ipsa ee- 

clesia frequenter passa est^) ineendium. In ipsa*^) eeele- 

sia ipsum auunculum suum cum tota famiUa absque uelle 

conpulit baptizari ; sed postea honorifice tenuit sieut pa- 

trera suum^*). Regina vero Keysla^^) uxor sancti regis 

dictam ecelesiam aureis (21a) erucibus fusoriis tabulis 

calieibus gemmis, et ornamentis ultra modum ditauit. 



^) pretiosis. *) oni. A. sic. add. VP. *) Erdeehii Zultan. S. 
Erdeliv Zoltan. A. *) om. omnes. ^) Context. auro puriss. ^) vero. 
add. ') Ad locum iu codice spatio decem linearum vacuum refertur 
ubi pictor coronationis regie imaginem ponere debuisset. ®) illius 
Giule. S. il. Gyule. VP. ^) est passa. VP. ^®) in eadem autem eccl. 
omnes. **) om. '*) Geisia. S. 



46 

64. Deitide sanctus rex venit in ciuitatem, que Ve- 
tus Buda vocatur luia cum filio suo sancto Euierico et 
regiua, et cuni ibi non inuenisset aliquod piuni opus in 
Christo, in quo possit laudari creator^) onmiuni, statim 
sanctissimus rex de thesauro predicti Kean ducis bulga- 
rorum ot sclauorum quem occiderat, cepit in medio ciui- 
tatis edificare grande cenobium in honore apostolorum 
Petri et Pauli; ditando illud multis predys et simili liber- 
tate romane ecclesie fulciendo, in memoriam et honorem 
curie romane, quam corporaliter visitauerat^), Dum igitur 
edificaretur, magistri lapicide de Grecia ducti erant, et 
sanctissinnis rex et regina racione deuocionis ibidem de- 
gebant. Kegina autem cruces tabulas et ornamenta pro- 
cm^abat. Quia vero iUud grande opus inceptum multos 
amios conduxerat, ideo viuente sancto Stephano rege illud 
cenobium non potuit consumari, sed volente deo post 
multum temporis sanctissimus rex Ladizlaus nepos eius- 
dom beati Stephani illud opus consumauit, ut scilicet pos- 
sit implere^) votum proaui sui sicut inferius plenius de- 
clarabo*). 

65. Consuetudo igitur^) sancti regis Stephani maior 
ista fuit, (juod onnies ecclesias quas ipse fundauerat, in 
quolibet aimo a(hninus tribus vicibus visitabat; et dum 
ad ipsas ecclesias deuenisset, primo ad omnia altaria 
pergebat, et singulis singulas preces effundebat. Tandem 
exeundo totam ecclesiam illam circuibat et fracturas siue 
scissuras parietum ac tectormn perspicacibus oculis et 
niorose inspiciebat, et statim meliorari^) procurabat, nec 
a loco illius ciuitatis aut ville recedebat, nisi prius vidis- 
set renouari. Quo experto regina Keysla^)dum ad aliquas 
ecclesias in Hungaria deuenisset, onmes apparatus in domo 
domini existentes sibi presentari faciebat, et renouando*) 
tara in sindone quam in bivsso onnii anno renouabat. Fi- 



*) laudare creatorem. S. *) uisitarat. ^) adimplere. *) declara- 
bitur. YP. ^) autem. '^) remeliorari. ') Keisia S. ®) renouanda. (omues). 



j- la - . . >_ 



47 

liuvS autein ipsorum beatus Emericus purpureas vestes 
proprias*) ante altaria^) depoiiebat pro altaribus induen- 
dis, sicut pater in ecelesys regalibus usque inodo etc. 
(21b) Pater uero sanctissimus bursam auream in lumbis 
refertam gestabat^) denarys puri argonti et ubi*) pau- 
peres vidisset, mox ibi accedebat. Et ideo dextera illa 
misericors est in corpore exterius coram oculis Hungarie 
usque in hodiernum diem.^) 

66. (22a) Anno domini millesimo vigesimo secundo 
in multis locis incendia multa et magna facta sunt, in- 
gens eciam terre motus contigit quarto Idus May decima 
hora diei feria sexta^) post ascensionem domini; quasi 
duo soles visi sunt decimo kalendas July. 

67. Postquam autem magnificauit dominus miseri- 
cordiam suam cum beato^) Stephano vertendo dorsa re- 
gum in fugam a facie glady eius, et dominio eius prin- 
cipatus et potestates subiciendo onmium exterarum nacio- 
num circum adiacencium, deliberauit sanctus rex Stephanus 
et firmiter statuit, ut omnibus pompis mundane glorie cal- 
catis, et temporalis^) regni dyademate deposito solius dei 
seruicio semet ipsum manciparet, et ab exterioribus curis 
expeditus, contemplatiuam vitam^ tranquilla pace*^) per- 
ageret. Coronam vero regie celsitudinis filio suo duci 
Emerico sanctissimis moribus diuinitus instructo se datu- 
rum disposuit. Erat enim beatus Emericus in primeuo 
adolescencie * *) flore supra communem naturam hominum 
diuino munere sublimatus, iusticia prudencia fortitudine 
temperancia sapiencia sciencia, mansuetudine misericordia 
benignitate, largitate humilitate et paciencia armatus, ce- 
terisque catholicis atque politicis virtutibus adornatus. Cum 



*) proprias vestes purp. ') altare. *) gestab. ref. *) dum. 
^) hic locus vacuus 28 liuearum. In B. VP. et V. titulus Inciden- 
cia. In S. Incidentia de aliquibus. ^) sexta feria. ^) rege. add. VP. 
®) temporali VP. ®) et add. S. *^; tranquillani paceni. **) adolos- 
centie S. 



48 

itaque sanctissimus pater sanctissimo filio curaui admini- 
stracionis et gubernandi regni solicitudinem intenderet 
committere, beatus dux Emericus prepropera') morte pre- 
preuentus est Fleuit autem eum sanctus rex Stepha- 
nus et uniuersa Hungaria inconsolabiliter planctu magno 
valde. Tanta vero doloris acerbitate sanctus rex Stephanus 
exacerbatus, in grauissimam incidit infirmitatem, et post 
multos dies vix qualemcunque vite reparacionem recepit, 
sed pristine sanitati nunquam plene potuit restitui, nam 
et pedum doloribus urgebatur, et tristicia ac gemitibus 
afficiebatur ^), presertim propterea, quia nullus videbatur 
de consanguineis suis idoneus ad hoc, ut eo mortuo re- 
gnum in fide Christi conseruaret. Pronior etenim erat at- 
que paratior^) gens hungarica ritui paganismo incliuari, 
quam fidei Christiane. 

68. Interim vero viribus corporis cepit (22b) re- 
pente*) destitui, et languore vehementissimo se grauatum 
senciens misit festinanter nuncium scilicet Budam filium 
Egyruh, qui Vazul patruelis sui fiUum, queni recluserat^) 
propter iuuenilem lasciuiam et stulticiam ut corrigeretur, 
de carcere Nitrie educeret, et ad se duceret, ut eum an- 
tequam moreretur^) regem constitueret. Audiens autem 
hoc Keysla') regina inyt consilium cum Buda viro ne- 
phando, et festinantissime misit nuncium nomine Sebus, 
tiHum ipsius Buda ad carcerem in quo Vazul detinebatur, 
Sebus itaque preueniens nuncium regis^), effodit oculos 
Vazul, et concauitates aurium eius plumbo obturauit, et 
recessit in Bohemiam. Post^) autem veniens nuncius re- 
gis, Vazul ocuHs orbatum in eisdem'^) vuhieribus duxit 
ad regem. Quem sanctus rex Stephanus videns tam mise- 
rabiHter destructum, in nimias erupit lacrimas, sed impe- 
diente egritudinis molestia debitam penam malefactoribus 



^) propria VP. *) et — afficiebatur. om. ^) atque parat om. 
*) oiu. ^) reduxerat. S. ^) luoriretur. S. ^) Keysia. ^) sequentia 
usque: Vazul ocuHs orb. oni. S. ^) hunc. add. ^^) oculis. add. VP. 



impendere *) iioii potuit. Conuoeatis autem filys calui La- 
dizlay patrui sui, scilicet Aiulrea Bela et Leuente^) con- 
suluit eis ut quanto citius possent fugerent, ut sic sibi 
salutem, et corporum suorum integritatem reseruarent^). 
lUi vero*) salubri consilio sancti regis acquiescentes, a 
facie malorum et dolorum in Bohemiam fugierunt^). 

Hio mortuuB est BanotuB Stephanus rez pyBBimuB*'). 

69. (23a) Beatus autem rex Stephanus sanctitate 
et gracia plenus quadragesimo sexto anno regni sui^) in 
festo assumptionis beate^) Marie^) virginis a presenti se- 
culo nequam eripitur, et sanctoruin angelorum consorcio 
adiungitur. Sepuitus est autem in basihca quam ipse in 
honore sanctissime genitricis dei semper virginis Marie 
construxerat. Ubi multa signa et miracula fiunt interue- 
nientibus meritis eiusdem sanctissimi regis Stephani ad 
laudem et gloriam domini nostri Jesu Christi, qui est be- 
nedictus in secula seculorum. Amen. 

Hio sepelitur Banotus rez et flt planotus magnus^^). 

70. Confestim quoque tocius Hungarie cithara'*) 
versa est in luctum, et omnis populus regni tani nobiles 
quam ignobiles, simul in unum diues et pauper planxe- 
runt super morte sanctissimi regis'"), pyssimi patris pu- 
pillorum lacrimis*^) uberrimis, et ululatibus plurimis. Ju- 
uenes et virgines pre tristicia et merore scalidis induti 
vestibus^*) per triennium choream non duxerunt, et om- 



^) iuferre. ^) loueuta. S. ^) seruareiit iutegritatem. *) igitur. 
*) fugerunt. **) De morte saiicti Stephaui regis. B. Beatus rex Steph. 
moritur et Albe tumulatur. VP. De obitu saucti regis Stephaui S. 
') sui regui. V. *) beatissime. VP. S.V. ^) semper. add. VP. ***) mo- 
uitum librarii de imagiue iji loco vacuo deliueaudo. **) cythara Huu- 
garie. VP. '*; Stephaiii. add. S. ") lagrimis. S. ") om. 



50 

nia genera*) musicorum delinitius ^) dulcisono siluerant. 
Planxerantque eum planctu cordis fidissimi, eratque plan- 
ctus magnus et inconsolabilis, 

71. At regina Keysla^) cum Buda satellite scele- 
rum*) Petrum alemanum^) vel pocius Venetum fratrem 
regine regem preficere statuerunt, (23b) hoc intendentes, 
ut regina Keysla motus sue voluntatis pro libito®) suo 
posset complere, et regnum Hungarie amissa libertate teu- 
tonicis subderetur '), et regina Keysla motus sue volun- 
tatis in regno sine impedimento posset explere. Vilhel- 
mus^) autem pater Petri regis fuit frater Sigismundi regis 
burgundorum ^), sed post interempcionem sancti Sigismundi 
venerat ad imperatorem, quem imperator coUocauit Ve- 
necys, et dederat ei sororem suam nomine Gerdrud*^) in 
uxorem, de qua genuit Keyslam reginam. Mortua autem 
Gerdrud Vilhehnus duxit in uxorem sororem sancti regis 
Stephani, de qua genuit Petrum regem. 

De seuioia ezpulBione, reingresBu et morte Petri 

regis''). 

72. Postquam autem Petrus est factus rex*^) om- 
nem regie serenitatis benignitatem abiecit, et teutonico 
furore seuiens nobiles Hungarie aspernabatur, bona terre 
superbo oculo et insaciabili corde cum teutonicis bcluina 
feritate ragientibus, et cum latinis yrundinum garrulitate 
murmurantibus deuorabat, municiones presidia*^) ct cas- 
tella teutonicis et hitinis custodienda tradebat. Erat autem 
ipse Petrus nimium lasciuus, nullusque eo tempore tutus 



*) oinne geinis. *) deliiiitiua «lulcisona. ') Keysia. S. (constan- 
ter.) *) om. B. ^) alamanum. ^ libitu. VP. ') hic VP. adiungit: »sine 
impedimento," omittitque sequentia : usque : Villelmus. Consentit Vati- 
canum. Codices. A. 15. et S. cum nt)stro faeiunt. **) Villelmus. ^) bur- 
gundiorum. *") Gertrud. *') De seuitia Petri regis. VP. S. De seuitia 
et de insolentia Petri regis. A. ") factus est rex. ") predia V. 



51 

esse poterat de pudicicia uxoris sue vel filie sue^) seu 
sororis virginitate propter insultus^) satellitum regis, qui 
eas impune violabant. Videntes autem^) principes Hun- 
garie tanta mala gentis sue que contra Deura eis infere- 
bantur, communicato consilio rogauerunt regem^ ut pre- 
ciperet suis a tam detestabili opere desistere. Rex vero*) 
faustu superbie inflatus pestiferum preconcepti veneni fe- 
torem in propatulum eifudit dicens^): Si aliquamdiu sanus 
fuero, omnes iudices tam clarissimos et spectabiles, quam 
pedaneos, centuriones et eciam decuriones^) ac villicos, 
omnesque principes et potestates in regno Hungarie teu- 
tonicos constituam, et terram eius hospitibus implebo') et 
eam uniuersaliter in potestatem teutonicorum redigam. Et 
dicebat: Hoc nomen Hungaria deriuatum est ab angaria, 
et ideo ipsi debent angariari. Hec itaque fuerunt fomenta 
discordie inter Pe(24a)trum regem et hungaros. 

T3. Anuo igitur^) Petri regis tercio principes hun- 
garorum et milites consilio episcoporum conuenerunt ad- 
uersus Petrum regem, et solicite querebant, si ali(juem 
de regali progenie in regno tunc inuenire possent, qui ad 
gubernandum regnum esset idoneus. Cumque neminem 
talem in regno inuenire potuissent, elogerunt de semet- 
ipsis quendam comitem nomine Abam, sororium sancti 
regis Stephani, et eum super se regem constituerunt. Aba 
vero congregato Imngaroi-um exercitu contra Petrum re- 
gem processit preliaturus. Petrus autem rex videns se 
lumgarorum auxilio destitutum, vehementer expauescens 
transfugit in Bauarlnm Henrici^) regis teutonicorum adiu- 
torium imploraturus. Petro itaque per fugam e manibus 
iHingarorum elapso hungari sceleratissimum Budam bar- 

om. «) insultum. V. ^) igitur. *) autem. VP. ^) Haec paulo 
aHter : faustu sup. infla. ac. furore malitiam quam in corde gerebat 
et in animo, effudit in patulo ita dicens. A. Ceteri Codd. consen- 
tiunt cuni nostro. ^) om. VP. ^) terramque Hungarie hospitibus 
adimplebo, et dominium tradam teutonicis et alienis. A. ®) regni. add. 
*J Herrici. 



ji 



52 

batum omniiiin maloriim ititentorem euius consilio Petrus 
Hungariara afflixerat in frustra^) concidentes inteifecerunt, 
et duoruin filiorum suorum oculos effoderunt. Sebus au- 
tem qui oculos Vazul enierat confractis manibus et pedi- 
bus peremerunt. Quosdam vero lapidibus obruentes, alios 
autem in manganis ferreis ceciderunt vastantes^), 

Bspnlso rege Petro de regnoAba rez consecratiir. 

14. Aba (24b) vero regali potestate sublimatus con- 
secratus est in ivgeu). Omnes autem constituciones et 
exacciones quas Potrus rex secundum eonsuetudinem suam 
statuerat, Aba rex in irritum reuocauit. In hys autom ro- 
bus gerendis tres de principibus regni procipui fnerunt: 
unus vooabatur Viske, secundus Toyzlau^), tercius vero 
Pozli*), qui libertatem gentis sue querebant, et regnum 
regali semini felioitor rostituore^) nitobantur. In tercio vero 
anno regis^) Abe, Potrns oum Henrioo roge toutonioorum de- 
soendit oum exeroitu magno oontra Abam regem. Rex igitur 
x\ba audiens Potrum ab hnngaris derolictum et ab Henrico 
rege teutonicorum bonigne snsooptum, aimo domini mille- 
simo quadragesimo seoundo misit nunoium^) ad Cesarem ut 
perquireret an inimioaretnr ei pro eo quod Petrum de 
rogno oxpulorat, an eoiam paoom stabilom oum eo pos- 
set habere. Gni Cosar in rospondondo so inimioum esse 
ostondit dicens: qui moos modo^) iniurys laoessiuit, quid 
vel quantum possum ipse sentiot, Kex Aba hys auditis 
intellexit quod Cesar intenderot Petro regnuni restituere. 
Inflannnatus ira congrogatoque exercitu magno inuasit 
Austriam et Bauariam, ot ox utraque parte I)a(25a)nuby 
fluminis bipertitis alis pugnatorum fortium percussit eos 
in ore glady. Tuht itaque spolia eorum, et plurimos 
captiuos ex eis seoum trahens a flumine ((uod vocant 



S. 



*) frusta. *) uastantes occideruiit. *) Toyzlauu. V. Toyzlaus. 
*) pezlai. S. ^) restituere fldeliter. ^) rejG^ni. V. ') nuneios. *) om, 



53__ 

Treysama^) peitransiuit captiuando usque ciuitatem TuUi- 
nam^), in qua pernoctauit. Factum autem est hoc in^ 
secunda feria sexagesime*) a crepusculo usque^) noctem, 
Mane autem facto cum innumerabili multitudine capti- 
uorum, in Hungariam reuersi sunt gaudentes, Post hec 
misit bellatores fortes in Carinthiam, qui plurimos capti- 
uos ibidem ceperunt, et in Hungariam redierunt^), Eo 
tempore Cesar pasca domini Colonie celebrauit, et cum 
principibus suis consiHatus est, quahter regno suo im*uste 
illatam ab hungaris iniuriam deberet vindicare. Qui con- 
corditer ei consuhienml, ut hungaros qui sine causa reg- 
num suum hostihter irruperant armis inuaderet, et capti- 
uos suos ab eorum seruitute hberaret. Mouit itaque ex- 
pedicionem ingentem, et consiho Vratizhii^) ducis bohe- 
morum ex aquilonari parte Danuby venit ad coiifinium 
Hungarie. Legati vero hungarorum promiserant Cesari, 
quod hungari in omnibus starent nd juandatum eius, nisi 
quia Petrum in regem noii susciperent; quod tamen Ce- 
sar summopere perficere affectabat, obhgatus enim erat 
Petro^) promissioue, quod ei regnum restitueret. Hungari 
vero nullatenus consenserunt, et missis numeribus, data 
quoque fide, quod captiuos teutonicorum abire permitte- 
rent, Cesar redyt festinanter contra insultus Gotfridi^) du- 
cis Lotoringorum, fily ducis (iozzylonis. 

75. Sequenti anno Aba rex missis legatis ad Ce- 
sarem que pacis sunt querebat, promitteus captiuorum 
dimissionem quos habebat, eorum vero*^) <|uos reddere 
non poterat con(hgnam compensacionem. Cesar vero no- 
luit pacem**) componere donec in liauariam veniret, ut 
qui per hungaros iniuste lesi fuerant, composicioni pacis 



*) Traysama. VP. Treysma. V. *) Tuhiam. VP. ^) om. *) om. 
VP. *) ad. add. VP. *^) Gotlifridi marchionis solus Cod. VP. memi- 
nit. A. B. S. V. cum nosfro silentio praotereunt. vide Font. II. p. 
148. ') Baratzlai. VP. baratizlai. S. baraziilai. A. Wradislay. V. 
*) sacramento. add. A. ^) insultum Oothfreih. S. ''*J autem. ") om. 



54 

iuteressent Venit ergo Cesar ad termiuos Hungarie, et 
in erastinuni expugnare disposuit obstaeula, quibus hun- 
gari*) fluuiuin Rabcha conchiserant^. Interim vero a le- 
gatis Abe regis rogatus est Cesar, ut competentem ter- 
mlnuni figeret, in quo onjues captiuos ei remitteret, (25b) 
et donarla ei insuper daret^). Cesar itaque allectus mu- 
neribus, et alys grauioribus negocys prepeditus redyt Bi- 
zancium, quod est oppiduin Burgundie. Ex hinc^) itaque 
rex Aba securitate accepta factus est insolens, et cepit 
crudeHter seuire in hungaros, Arbitrabatur enim ut omnia 
connnunia essent doininis cum seruis. Sed et iusiurandum 
violasse pro nichilo reputabat. Nobiles enim regni con- 
temnens, habens semper cum rusticis et ignobihbus com- 
inune. Hungari voro nobiles nolentes ei id sustinere, ex- 
acerbacionem eius moleste ferentes conspirarunt et con- 
iurauerunt^) ut eum^) occiderent. Quidam autem ex ipsis 
notificauit regi in necem eius coniuratos, ex quibus eos 
quos potuit captos fecit interfici sine indicy') examine; 
quod in magnum regis detrimentum^) versum est. Cum 
enim rex Chanadini quadrngesimam^) celebraret, in eadem 
quadragesima circiter quinquaginta viros nobiles sub pre- 
textu consiliandi In quadain domo conchisit, et ab arma- 
tis mihtibus feclt eos obtruncari ncc contritos nec con- 
fessos. Unde beatus Gerardus^^) canonica seueritate regem 
corripuit, et sibi pericuhnn imminere predixit. Quidam it^a- 
que ex conluratis propter hoc magis incitati fugientes 
venerunt ad Cesarem, et oWocuti sunt contra Abam di- 
centes: quod pro nichilo iuramentum reputaret, nobilesque 
qui eum regem super se constituerant contempneret, ac 
cum rusticis et ignobiUbus ederet equitaret et continue 
loqueretur. Quibus dixit imperator: Ista etenini consuetudo 
non est nobilis hominis, sed eius oppositi. Ipsum ergo 



*) om. V. *) conduxerant. S. *) insuper ei donarot. *) Exinde. 
S. ^) conspirauenint et iurauerunt. S. ^) ipsuni. '^) iudicii. ®) detr. 
reg. ^ quadr. chanad. *®) Gherardus. S. Chanadiensis episcopus. add. 




V. 



55 

Cesarem efficaciter instigauerunt, ut super Abam regem 
iniuriam vindicaret; quia nec captiuos suos remiserat si- 
cut Cesari iurauerat, nec illata damna resarciret. Cesar 
itaque armatus^) instigacionibus hungarorum cuni exercitu 
norico et bobemico et Flandris^), aulicorum suorum bel- 
licosissimis ^ venit in marchiam Austrie, dissimulans se 
intraturum in Hungariam, simulans autem se pactum ab 
Aba rege exacturum et reuersurum, Tunc legati Abe re- 
gis venientes ad Cesarem repetebant hungaros qui ad 
eum fugerant, conquerentes et dicentes, quod ipsi essent 
predones et latrunculi regni Hungarie, (26a) et precipui 
intentores*) guerrarum et discordie inter hungaros et Ce- 
sarem, qui Cesari fideliter obsequerentur; ideoque huius- 
modi seminatores discordie tradi oportere in manus Abe 
regis hungarorum. Quod Cesar nullo modo se facturum 
spopondit^) respondendo^). Concitato itaque cursu inuasit 
fines Hungarie intrans per Sopronium'), et cum vellet per 
Bobuch®) Rabcha^) pertransire fluvium. Rabcha stagnan- 
tibus aquis et densissimis nemoribus scaturientibusque pa- 
ludibus impermeabilem transire non potuit. Hungari ergo 
qui erant cum Cesare et Petro rege, duxerunt exercitum 
tota nocte equitantes sursum iuxta fluuios Raba et Rab- 
cha*^, quos illucescente sole facili*') uado transierunt 
Occurrit autem ei Aba rex in Menfeu iuxta Jaurinum, 
cum magna multitudine armatorum, nimium presumens 
de victoria, quia Bauari quidam intimauerant ei, quod 
Cesar super eum cum paucis veniret. Et ut dicitur Aba 
rex victoriam habuisset, nisi quia hungari quidam amici- 
ciam Petro regi reseruantes super terram sua vexilla pro- 
iecissent, et fugissent. Tradunt autem Teutonici, quod cum 
ad prelium appropinquassent, cum celesti signo nebula 



^) animatus. *) flangribus. VP. S. flagrinibus. A. ^) om *) in- 
centores- VP. *) oni. ••) respondit. ^) Supronium. VP. Suprunium. S. 
®> bobuth. ^) raabcha. S. ^^) raaba et raabcha. S. ") facile transie- 
ruut. B. facili modo S. 



56 

teiiuis apparuit, turboque veheuiens diuinitus incitatus ter- 
ribileni puluereni obtutibus ingessit Imngarorum, quos iaiii 
prideni ut dicitur, ({uia Petruni regeni suum dehonesta- 
uerant, dominus apostolicus dampnauerat feriendo. Coin- 
misso igitur^) prelio inter utrumque exercitum^) diu et 
acriter pugnatum est. Sed tandem Cesar diuino fretus au- 
xilio felicem obtiiuiit victoriam. Aba vero rex deuictus^) 
fugit uersus Tysciam, et in villa quadam in scoobe ve- 
teri ab hungaris, quibus rcgnans nocuerat crudeliter iugu- 
hitur. Cuius quidem corpus est sepultum in ecclesia que 
fuerat prope ipsam vilhun. Post alicpios autem annos cum 
esset eftossum dc sepulchro, sudarium et ipsius vestimenta 
iimenerunt incorrupta, et loca vuhierum resanata. Tandem 
sepelierunt corpus cius in proprio monasterio in Sarus. 

7G. Cesar autem reuersus ad Ccistra ante sacrosau- 
ctum hgnum salutifere (26b) crucis se humiHter ac de- 
uote prostrauit (hscalciatus pedes, ciHcio ad carnem iu- 
dutus, una cum onmi populo suo misericordiam dei glo- 
riticauit, quod ipsum iHo die Hberauit de manibus hun- 
garorum. Ex teutonicis enim illo h)co*) infinita corruit 
multitudo, ita quod idem locus usque liodie ferlorun payr*) 
in eorum Hngua, in nostra autem Hngua vezetnemet*) no- 
minatur. Ob fetorem namque mortuorum per duos men- 
ses homo non poterat bono modo per partes iUas tran- 
sire'), sagittary enim occiderant illos etc. 

Aba mortuo rege Petrus rez plenarie regali corone 
reBtituitar'^), hongari vero veniam optinuenmt. 

77. Interea hungari congregati in unum^) supplices 
venerunt ad Cesarem veniam et misericordiam imploran- 



*) itaque. S. ") oui. ^) cum vidisset se suuruui destitutuui 
auxilio, fugit uersus. A. *) iu ioco ipso. ^) ferlorumpayr. S. ferlo- 
rumpayer. YP. florumpayur. A. ") Westiiemi>ti. YP. uezptheuempthi. 
S. Weztnemet. Y. veztlmempmutli. A. ^) pertrausire. ^) \\m\g. — ob- 
tinuerunt. omittit. B. ^*) om. 



tes, quos Cesar placido vultu et beiiigne suscipiens quod 
rogabant concessit. Indeque cuin omni uiultitmHne sua 
Albain venit, que teutonice Ueizenburg') dicitur, et^) est 
principaiis sedes regni Hungarie. ibi ergo Cesar iinperiali 
honore et latissimo') preparatu ab lnuigari.s est Iionoratus. 
Petruni regem regali coroiic pleiiarie rot^titutuni, et saeris 
insignibus simcti regis Stepliaui niore regio decoratum, in 
regaii throno manu sua deducens, in basiliea genitricis 
dei seinper virginis Marie regaliter sedere fecit, et ibideni 
regem hungaris, et hungaros regi recouciliauit. Concessit- 
que petentibus liungaris hungarica scita seruare, et con- 
suetudinibus iudicari, Hys itaque taliter ordinatis Cesar 
Petro rege cum presidio suorum iii Hungaria relicto cum 
optata prosperitate Ratisponam redyt. 

De adnenta Cesaris in Hang*ariamO. 

78. Sequenti quoque"*) anno reuersus est Cesar in 
Hungariam, cui Petrus rex in ipsa saiicta solemnitate re- 
gnum HuDgarie cum deaurata lancea tradidit corani hun- 
garis siinul et coram*) teutonicis; multi.s insuper et ma- 
gnificis muneribus Cesar honorificatus a rege, ad propria 
redyt cuni gloria. 

79. Interea Endre Bela et Leuente qui fugerant in 
Bohemiam, inde propter paupertatis necessitudinem') (27a) 
trausierunt in Poloniam, et a Myska duce Polonie benigne 
sunt suscepti et houorati. Tunc v(*ro pomorani anuuas 
pensioues duci polonorum") cui tenebantur reddere recu- 
sarunt. Dux vero ceusum sibi debitum a pomoraiiis ar- 
mala manu cepit exigere. Ponioi-aiiis ita(]uc paganis et 

Ipoloiiis clinstiaiiis eommuniter placiiit ut duces eoruin 
' duelld coiitligereut, et si cadcret devictus pomoranus coii- 




') Veyziiiburg m-iziinburg. *) que. '} cliitissiiiiu. S. *) De n;- 
uer,si«iie iuiiteratoris iu Hungarriaiu. VP. Do iulu. Ccs. iu Huu^'. ae- 
cuiidario. A. *) veiu "*J oui. 'j iuupium. VP. ") paloiiiur. S. 



58 

suetam persoluerent *) pensionein: si vero polonus, tan- 
tummodo damna fleret Cum igitur tam Myska dux quam 
fily eius horrerent dueilum assumere impositum, Bela se- 
ipsum per verba^) interpretis in medium introducens sic 
dicebat: Si vobis polonis et domino duci placet, quamuis 
sim nobilior quam paganus ille, tamen pugnabo pro regni 
vestri commodo et honore domini ducis. Placuit itaque 
tam pomoranis^), quam polonis. Cumque arraati cum lan- 
cea se iunxissent, tam viriliter pomoranuin fertur Bela de 
suo dextrario*) detrusisse, ut de loco suo se mouere non 
potuit, et gladio peifossum prostrauit, confessusque est 
ipse dux pomoranus se culpabilem. Quo viso pomorani 
duci Polonie humiliter subditi, solitum tributum sine con- 
tradictione persoluerunt. Dux uero inde conuertens^) cum 
victoria*^) acquisita, audaciam et potenciam yaloris in Bela 
duce coUaudans, cum toto censu pomoranico ei tradidit 
filiam suam in uxorem, et uniuersa que sibi uecessaria 
fuerant sufficienter et copiose ministrari precepit, et eum 
in omnibus honoratum in ducatu suo tenuit, ac bona quan- 
titate de terra eundem hereditare non obmisit^). 

(De Bela duoe. S.^) 

80. Bela vero dux ipse in Polonia duos filios genuit^), 
quorum unus Geycha alter autem*^) Ladislaus nomine aui 
sui est vocatus. Displicuit autem Endre et Leuente, quod 
per Belam apud ducem Polonie quasi appendices dege- 
rent, dedignatique sunt occasione sui nominis in ducis 
curia permanere. Et accepta a duce licencia Behi fratre 
suo ibidem relicto euntes venerunt ad regem Lodomeric, 
qui ipsos non recepit. Cumque (27b) non haberent ubi 
caput suum reciinarent, abinde ad Cumanos pen^exerunt. 



'j persolueret. *j verbuui. ^) tuui pouioniuo et pol *) equo. 
V. *) leuerteiis. ^) per Beliiui luM. ^; omisit. ®) liueam vacuam rub- 
riccitor Codicis uou explevit. '**) geuuit filios. ^^) vero. S, 



.1 



* f.'... 



59 

Videntes aiitem ipsos Cnniani optime persouatos, arbitrati 
snnt nt eoruni terram achienissent explorare. Et nisi cap- 
tinus liungaros*) illos cognonisset, reuera occidissent. Et 
sic postmodnm aliqno tempore ipsos tenuerunt. Abhinc 
postea jn Rusciam snnt profecti. En tempore quidam mag- 
nates Ilungarie desolacionem regni gementes, et hberatio- 
nem einsdem^) a tirannide Petri cupientes Endre Bele^) 
et Lenente, qui de genere sancti Stephani regis erant 
progeniti*) intemeratam fidelitatcm seniabant, et eis per 
nuncios bona que habere poterant mittendo seruiebant. 
Erant autem isti magnates Visca^) Bua*^) et Buhna^), et 
aly eorundem cognati qui semper (*um suspirys et gemiti- 
bus expectabant oportunum tempns, quando Andream 
Belam et Leuente^) possent reduccre in Ilungariam, et 
regnum generi sancti Stephani regis, qui eos dilexerat et 
exaltauerat, onnnbus viribus suis restituere laborabant. 
Petrus vero rex per potestatem regis teutonicorum elatus, 
non iam regnabat, scd pocius tiraimidis sue crudehtate 
Hungariam deprimendo flagellabat. Quibusdam autem per- 
fidis Buda scilicet et Dcuecher suggerentibus^) audiuit 
Petrus, qnod predicti nobiles Hungarie*^) Visca Bua et 
Buhna^*), et eorum cognati cogitabant (|ualiter regnum 
regio semini possent restitnere, et Andream Belam atquc 
Leuente*^) contra Petrum regem in regmim reducere. 
Ideoque'^) Petnis rex^*) vehementi furore snccensus, fecit 
eos comprehendi, et in eculio *^) suspensos interfici. Quosdam 
/lutem effossis oculis tormentari, ct totam Hungariam tam 
niagius afflixit angustys nt magis eligerent niori, ({uam ita 
/li iserabilitcr viuere. Tunc nobiles Hungarie videntes mala 
^entis sue in Chanaad in unum connenerunt, consilioque 



^ huiigariis. B. VP. S. *j Hun^^arie. ^) Bela. B. *) S. reg. 
t^t>h. B. progeniti erant. VP. S. ') V()isca. S. ') Buda. V, ') Cod. 
^^^Xii. *j leueutam. *J suppetentibus. S. '^) scilicet. add. '^) Buha. 
^^ • Buchiia. S. '*) leuentam. '^) om. interim. V. ^*) vero. ^*) ecu- 
'^^Miie. 



60 

habito toclns Hnngarie, nimcios niiseriint solemnes rn Rns- 
ciani acl Andream et Lenente^) dicentes eis, qnod tota Hun- 
garia eos iideliter expectaret, et nninersnm regnnm eis siciit 
regali semini libenter obseqneivtnr, tantnmmodo ipsi in 
Hnngariam (28a) descenderent et cos a fnroie tentonico- 
rnm defenderent. Hoc eciam^) iuraniento firmanerunt^), 
qnod statim nt ipsi in Hnngariam introirent, omnes Inm- 
gari nnanimiter ad cos conflnorcnt, et corum dominio se 
subderent. Endre vero et Leuente timentes palliatas insi- 
dias cLinculo miserunt nuncios in Hunoariam, Cum antem 
venissent ad Nouum castrum quod Aba rex*) constru- 
xerat, ecce nniuersa mnltitudo Inmgarorum cateruatim con- 
flnxit ad ipsos, et instinctu diabolico inflammati pernica- 
citer petiuerunt ab Endre et Leuente, quod permitterent 
uniuersum populum ritu paganorum viuere, episcopos et 
clericos occidere, ecclesias destruere, christianam fideni 
abicere, et ydola colere. Permisernntciue eos secundum 
desideria cordis eoruu), nt irent et perirent in adinuen- 
cionibns antiquorum patrum suornm, Aliter enim non pu- 
gnabant contra Petrum regem pro Endre et Lenente. 

81. Primus inter renatos nomine Vatha de castro 
Behis dedicanit se demonys, radens capnt suum, et cin- 
cinnos demittens sibi per tres partes ritu paganornm. Cuius 
filius nomine Janns multo postmodnm tempore ritum p^a- 
tris seqnendo congregauit ad se nmltos magos et phitonissas 
et arnspices, per quorum incantaciones valde graciosus 
erat apud dominos. De multis autem deabus suis una 
nomine Rasdi capta fuit a christianissimo rege Bela, et 
tamdiu in carcere fuit reclusa, donec comederet^) pedefe 
proprios, ibidemqne moreretur. Est autem scriptum in an- 
tiquis libris de gestis hungarorum, quod omnino prohibitum 
erat christianis uxorem ducere de consanguineis Vata et 
Janus, quod sicut Dathan et Abiron in veteri lege sedi- 



*) LeuentaDi. ') eis add. ') confirmauerunt. S, *) rex Aba. 
*) recomederet. 



k 



61 

cionem mouerunt contra dominum, sic et isti tempore 
gracie hungarorum populum a fide christiana auerterunt. 
Tunc igitur^) detostabili et execrabili ammonicione illius 
Vate omnes populi hbauerunt se demonibus^) et ceperunt 
comedere equinas pulpas et crudas carnes,^) et omnino 
pessimas facere culpas. Tam quippe clericos quam laicos 
catholice fidei seruatoros interfecernnt, et quamplures ecde- 
sias dei destruxerunt (28a) Deinde contra Petrum regem 
rebellantes uniuersos teutonicos et hatinos qui in officys 
diuersis prefecti per Hungariam sparsi fuerant, tur])i neci 
tradiderunt. Mittentesque in Petri castra in equis velocis- 
simis nocte tres precones, qui deberent prochunare edictum 
dei Andre*) et Leuente ut ipsi^) episcopi cum clero sint 
necati, decimator trucidetur, tradicio resumatur paganisma, 
penitus abolenda sint^) collecta, cum suis teutonicis et 
latinis Petri pereat memoria in eternuin et ultrn. Mano 
igitur faclo sciscitatus ost rox rei factum, ot certissime ox- 
periens, quod isti fratres redissont, eorumque intuitu sui 
prefecti per hungaros fuissent trucidati, non so ostondit 
perterritnm de rumoribus; sod lotum se domonstrans, ot 
suo castro de loco remutato transiuit Danubium in Situatu, 
Albam cupiens introiro. Hungari autom prosciontes eius 
velle, preuenerunt occupantos campanilia ot tnrros ciui- 
tatis, et seratis ianuis illum oxclusorunt^). Intor hoc 
autem Endre et Leuente^) cum oadom multitudino proco- 
dentes^ per medium Hungario, appropinquauoiunt ad 
poilinn, qui vulgo dicitur Pesth. 

82. Quo audito Gerardus Bestridus*^) Buldi**) et 
Beneta episcopi et Zonuk comos de ciuitato Alba ogressi 
sunt obiuam Endre et Leuente ducibus, ut eos honorifico 
susciperent. Cumque festinantor prodicti episcopi ad locum 



itaque. *J demoniis. VP. ^) et crud. carn. om. ceteri. *) An- 
dree. B. Endree. VP. ') om. ^ sit. S. ') C. XLVHL De martiriza- 
tione beati Gerardi. A. **) Endree et Luonte. A. *) precedentes. S. 
") bestricus. S. bostricus. VP, '') Budli. B. S. 



62 

venissent qui dicitur Gyogh'), ibi in ecclesia sancte Sa- 
bine, priusquam ad doniinos irent, missam audire volu- 
erunt. Beatus itaque Gerardus episcopus sacerdotalibus 
vestibus ad celebrandam missam indutus, exhortacionis 
gracia locutus est eis diceus: Fratres et coepiscopi mei 
et onnies aly fideles qui adestis, scitote nos hodie ad 
dominum nostrum Jesuin Christum cum corona martiry 
in eterna gaudia peruenturos. Ego enim notura facio vo- 
bis archanum dei, quod michi in hac nocte reuelatum 
est. Vidi enim domimnn nostrum Jesum Christum in pluteo 
sanctissime matris sue seinper virginis Marie sedentem nobis- 
que ad se vocatis, de manu sua corporis etsanguinis sui euclia- 
listiam^) comnnnncantem. Beneta vero episcopus cum ad 
eum accessisset, ivtraxit ei Christus eucharistiam, unde 
ipse hodie martiry nostri consorcio priuabitur. (29a) Post 
hoc autem beatus Gerardus admonuit eos ut confiterentur 
alterutrum peccata sua, et audita missa oracioni incum- 
bentes, et de certa spe eterne beatitudinis per martiriuni 
adipiscende h?tificati onnies communicauerunt. Deinde per- 
rexerunt pariter versus poitum Danuby in Pesth. Beatus 
autem Gerardus episcopus cum esset breuis statura^) om- 
nesque vires suas in seruicio dei funditus consumpsisset 
currus subuectione utebatur. Cumque ad predictum por- 
tum venissent, ec^ce viri impy Vatii scilicet*) et compli- 
ces sui demoiiibus pleni quibus seipsos dedicauerunt, 
irruerunt in episcopos et in onnies socios eorum, et 
lapidibus eos obrnebant.^) Beatus vero Gerardus episcopus 
eos qui se hipichibant, indesinenter signo crucis^) insi- 
gniebat. At illi hoc viso magis seuientes impetum fecerunt 
in eum, et euerterunt currum eius in ripam Danuby, 
ibique abstracto eo de curru eius in biga positum de 
monte Keleenfeld') submiserunt. (29b) Et dum adhuc 



') Gyogy. B. Gyod. VP. Gyog. V. *) heucaristiam. S. *) sta- 
ture. S. *) scilieet Vatha. VP. Vata simul. B. ^) obmerunt. B. 
'0 crucis siguo. ^) Kerenfeld. S. V. 



64 

De morte Petrl regis. 

83. Petrus autem rex videns hungaros unanimit< 
adhesisse ducibus Endre et Leuente, ipse cum suis tei 
tonicis fugam inyt versus Musun*), ut abinde in Austriai 
pertransiret. Sed (30a) euadere non potuit. Interim enii 
hungari portas et exitus regni primo occupauerunt. Se 
et legatus ducis Endre reuocauit Petruin regem sub pn 
textu pacis et honoris sibi congrui. Qui credens ei reuej 
tebatur ut dicitur, sed maxime coacte, quia exercitui 
sibi iam absconditum cognouerat, et volebat reuerti fe? 
tinanter in Albam. Qui cum diuertisset in villam Zami 
predictus legatus voluit eum capere et vinctunK) ad Endi 
ducem perducere. Petrus autem prenoscens hoc colleg 
se in quamdam curiam, et per triduum viriliter dimicand 
semetipsum defendebat. Tandem miHtes eius omnes 
sagittarys sunt interempti ; ipse vero viuus captus est et o\ 
cecatus, Aibamque ductus, et pre nimio dolore vitam i 
breui finiuit, sepultusque est Quinqueecclesys in basilic 
quam ipse fundauerat^) anno tercio regni sui. 

(De ooronaoione vita et morte regis Andree. B/) 

84. Porro dux Andreas a perturbacionibus hostiui 
securus effectus, in regia ciuitate Alba regaiem coronai 
est adeptus a tribus tantum episcopis, qui in illa magii 
strage christianorum euaserant. Coronatus est anno d( 
mini miilesimo quadragesiina septimo. (30b) Precepit lU 
que uniuerse genti sue sub pena capitaiis sentencie, i 
deposito ritu paganismo^) prius eis concesso, ad verai 
fidem reuerterentur, et in omnibus secundum legem illai 
viuerent, quam sanctus rex Stephanus eos docuera 
Leuenta vero in eisdem diebus mortuus est, qui si diucii 



*) Musum. S. *) victum. S. ^) in hoiiore. B. Petri apostc 
anijo regui sui secunda vice tercio. add. VP. *) De corojiacione Andn 
regis S. *) pagani^jsiuio. S. 



65 

ii5:is.set, et regni potestatem obtinuisset, sine dubio totam 

mgariam paganisma ydolatria corrupisset. Et quia ipse 

^enta catholice non vixit ideo circa villam Toxun ultra 

r->s^Tiubium est sepultus, ubi iacere dicitur Toxun auus 

eim^jMS more paganismo. 

85. Tradunt quidam istos tres fratres filios fuisse 

V i» 2zul ducis ex quadam puelia de genere Tatun, non de 

\r&mro thoro ortos esse, et ob hanc coniunctionem illos de 

Tr*«.tun nobilitatem accepisse. Falsum pro certo est et pes- 

sii.ii:ie enarratum, absque namque hoc') sunt nobiles, quia 

ist:i fily sunt cahii Ladizlai, qui uxorem de Rutenia dici- 

t:un^ accepisse, ex qua tres isti fratres generantur. Iste 

dem rex Albus Andreas et cathoiicus est vocatus. Tri- 

idem^) annis Polonos, Bohemos, et Australes, suis 

is hungaris^) fecit censuales. Rex autem hic Andreas 

.re orbatus, misit in Poloniam ad alterum fratrem suum 

e*ilam, cum magna dilectionc vocans eum et dicens: Nos 

i (31a) quondam penurie participes fuimus et labomm, 

go te dilectissime frater ut ad me non tardes venire, 

atinus*) consortes simus gaudiorum, et bonis regni cor- 

Tali presencia gaudentes communicemus. Neque enim 

1)60 heredem^) neque germanum preter te ; tu sis michi 

xes, tu in regnum supcedas. Hys itaque verbis Bela ad- 

itus cum omni familia sua venit ad regem. Quem rex 

lens gauisus est gaudio magno valde, quia fulcitus 

^ fraterno robore. Post hec autem rex et frater eius 

la habito consilio diuiserunt regnum in tres partes, qua- 

due in proprietate regie potestatis manserunt, tercia 

L'0 pars in proprietatem ducis est coUata. Hec igitur 

ma regni huius diuisio seminarium fuil discordie et 

errarum inter duces et reges Hungarie. Eo tempore rex 

dreas iuxta lacum Balatun^) construxit monasterium^) 

^ *) hoc namque. ') enim. *) hung. suis armis. *) quatenus. *) he- 

t^dem habeo- •) qui fulc. fraterno est. B. quia frat. fulc. est. VP. 
, ^) 'Balatum. S. Yalaton. Y. ^) ecclesiam Sancti Aniani. S. 




6<) 

in honore sancti Aniani, in loco qui dicitur Tyhon. Du- 
xit autem sibi in uxorem filiam ducis Ruthenorum, de 
qua genuit Salomonem et Dauid. De Concubina autem 
quam habuit de villa Morouth^), genuit Xxeorgium. Porro 
dux Bela m Polonia genuit liberos Geysam et Ladizlaum, 
in Hungaria vero genuit Lampertum et filias. Viuebantque 
rex et dux in magna pacis tranquilhtate, 

(De rege theutonioorum. 8.*) 

86. Eo tempore teutonicorum rex cum magno exer- 
citu obsedit castrum Poson^) volens iniuriam Petri vindicare 
et Hungariam suo dominio subiugare. Extruxit autem 
multas machinas belHcas ad expugnaiidum*), et per octo 
ebdomadas obsidendo nichil proficiens^) effeminatus ener- 
uatusque viribus redyt ad propria^) etc. Sequenti vero 
anno Cesar cum magna multitudine ') ob easdem causas 
venit in Hungariam iuxta fontes riuorum Zala et Zelice; 
sed et naues victualibus oneratas per Danubium misit in 
Hungariamj prefecitque ei episcopum Guebarth^) fratrem 
suum. Hys autem auditis Andreas rex et dux Bela om- 
nes aceruos segetum, et tirsos herbarum igne combusse- 
runt, ha(31b)bitatores quoque cum uniuersis animalibus 
eorum de partibus iUis per quas Cesar erat transiturus 
procul abduxerunt. Cumque Cesar intrasset ad Hungariam 
et venisset ad^) regiones combustas, neque militibus suis 
inuenire potuit victualia nec equis ; et nesciebat ubi naues 
eius essent, nuiiumque subsidium ex eis poterat habere. 
Transiens autem siiuas appropinquauit montibus Bodouch * ^), 
omnium victualium penuria**) laborans. Interea vero 



^) Moroth. VP. ^) De tertio adventu imperatoris A. ') posson. 
S. *) pugnaiidum castrum. ^) profecit. Venerat enim etc. de Zothmundo 
solus habet VP. '') effeminati eneruatique — — reuersi sunt ad pro- 
prla. Riulti enim milites — — acrlter VI\ sohis. Ceteri omnes ut 
noster. Vide Font. II. p. 160. ^J hellatorum. add. ®j Guebharth. V, 
^) in. '') Boduch. V. Bodohot. S. '') genere B, 



68 

suo fame oppresso subsidia vite largiretur, ipse nunquain 
Andree regi et successoribus eius iniraicaretur, et nun- 
quam a modo regem Hungarorum dictis vel factis aut 
consilio ledere attemptaret. Sed eciam siquis de sucees- 
soribus suis ad debellandam Hungariam arma raoueret, 
indignacionem omnipotentis dei incurreret, et perpetuo eius 
anathemati subiaceret. Filiam quoque suam Sophiam Sa- 
lomoni filio regis Andree daret in uxorem,^) propter per- 
petue pacis federa firmius roboranda. Hec autem omnia 
fideliter^) seruatumm iurisiurandi religione interposita con- 
firmabat. Rex itaque Andreas et dux Bela, magis amatores 
pacis quam discordie seminatores esse volentes, pacem 
cum Cesare composuerunt. Cesar autem in propria per- 
sona sua iureiurando confirmauit, omnia que dixerat fi- 
deliter se^) factuiiim. Tunc rex Andreas solita regum 
Hungarie largitatc utendo, misit Cesari quinquaginta cor- 
pora immensornm husonum,*) duo milia lardorum, '*) et 
de panibus plus quani secum ferre poterat. ^) Oues quo- 
que et boues seu pecudes pascuales') et vini copiam 
supereffluentem.^) Teutonici ergo^) a faucibus mortis mi- 
seracione huugarorum hberati relictis tentorys et clipeis 
et uniuersis supellectihbus suis abiectis adeo concitato 
cursu in Teutoniam redire properarunt, ^^) quod nec re- 
trospicerent. Ex lioc autem euentu locus ille unde teuto- 
nici tam turpiter dedecorati abieetis clipeis fugerunt us- 
que modo^^) Vertesheghe*^) nuncupatur. 



*) qiiam — sacramento, sohis VP. *) se adseruatiinim. S. 
*) 86 om. VP, *) usoniim. VP. usionum. S. *) mille tauros ingentes. 
add. VP. •) poterant. ') pasquales. S. *) Plurimi — mortui sunt*. 
inserit hic VP. ') Residui vero VP. vide. Font. II. 162. '*) pro- 
ciirarunt. S, ") hodje. VP. ") uirtus heg:e S. 



70 

familia reeessit in Poloniain ad socernm sunm. Qno an- 
dito rex Andreas timens illins machinamenta filium suum 
Salomonem transmisit ad imperatorem tentonicorum soce- 
rum suum. Secuti sunt autem eum plurimi primates Hun- 
garie. Interea dux Bela omnem iniuriam quam ei frater 
suus rex Andreas intnlerat notificanit socero suo duci Po- 
lonie. Dux autem Polonie auxiliatus est ei fideliter et 
efficaciter. Dux itaque Bela tribus agminibns soceri siii 
munitus reuersus est in Hnngariam. Rex autem Andreas 
prenoscens enm cum exercitu intrasse in Hungariam, ab 
imperatore teutonicorum duos duces, videlicet Vilhelmum *) 
et Poth in anxilium sunm fecit adduci. Ducem quoqiie 
bohemorum, qui consangninitate eidem atiinebat mercede 
conduxit, et confidebat in mnltitudine conductorum. Hun- 
garos antem non multos habebat (33a) quamplurimi enini 
Salomonem fiUnm suum secuti fuerant, et ex hys qui re- 
manserant plurimi ad ducem Belam confluxerant. Nuneia- 
tuin est autem Bele^) quod rex Androas maximam ha- 
bcret multitudinem condnctorum, elegitque magis mori iii 
bello, quam sine pngna ab exercitu rogis declinare. Tiine 
intrepidus concitatum (hixit exercitum snper Andream re- 
gem versns Tysciam. Vilhehnus vero et Poth duces furore 
teutonico^) concitati, cum agminibus suis festinanter Tys- 
ciam transierunt, et commisso prelio, ab utraque parte forti- 
ter est pngnatum, sed adiuuante domino*) dux Bela victo- 
riam obtinuit, fere omnibus tentonicis ibidem interfectis, et 
ducibus eorum comprehensis. Porro Hungari qui erant apud 
Andream regem^) videntes victoriam fecisse dncem Belain 
dimisso Andrea rege reuersi^) sunt ad ducem Belam. Rex 
antem Andreas fugit versus Teutoniam, sed enadere non po- 
tuit. Captus est enim ad portas Musun'), et negligenter de- 
tentus hi sllua Bokon ad vilhun^) suam (pic dicitur Scirioch^) 



') Willelinum. *) duci. add. ') duc. teutouicorum furore 
concit. VP. *) deo. ^) reg. Audr. ") versi suut. ') Musura S. 
^) Crucem. *} Scire. VP, Sciryc. S. 



71 

mortuus est. Sepultus est auteui in nionasterio sancti 
Aniani') confessoris quod ideni rex construxit in Tyhon 
iuxta lacuni Balatun^). Sed et dux Bohemorum captus 
est et cecatus^), Vilhehnus vero et Poth duces adducti 
sunt ad Belam ducem, qui eos iibere*) abire permisit. 

(De ooronatione Bele. 8.0 

89. (33b) Igitur dux Bela^) vocatus Benyn victor 
cum triumpho venit in ciuitatem Albam, ibique regali 
diademate^) inungentibus eum episcopis feliciter est coro- 
natus. Tenuit autem regnum pacifice sine molestacione 
hostium, et quesiuit bona genti sue. Inter cetera siquidem 
pericie sue argumenta ostendens^) fecit fabricari numos 
magne monete ex purissimo argento, et precium rerum 
venalium secundum certam quantitatem iusto moderamine 
discrete racionis constituit. Non enim permittebat merca- 
tores et numularios per detestabilem auaricie voraginem 
a simplicibus et rusticis superfluum lucrum congregare. 
Hec est enim causa, que maxime solet populos pauper- 
tatis et inopie periculis obuoluere. Sed statutum precium, 
unusquisque vendebat et emebat sine iniuria et circum- 
uencione. Iste etenhn^) omnia fora in die sabbati consti- 
tuit pro vendendo et emendo, bizanciosque currere iussit 
per districtum regni sui, argenteos eciam denarios, ut 
supra scriptum est cudere fecit, quorum quath-aginta bi- 
zancius census erat; unde et nunc denary*^) quadraginta 
aurum appellantur, non quod sint aurei, sed quod tot de- 
nary bizancium valere illo tempore videbantur. Omnibus 
enim diebus vite sue in tota Hungaria non est mutata 



Adriani. V. ') Balatum. S. Balaton VP. *) et sine scitu 
ducis B. interserit. YP. exoculatus YP. et V. *) liberos. ^) De co- 
ronatione primi heele regis filii Calui Ladislai filii Toxun. A. 
•) Dux ig. Bela VP. ') diad re<j. S. ') om. ') euim. B. '') nu- 
mero. add. 



72 

moneta. Multa eciam alia fecit sempiterna digna memoria, ^) 
Quapropter Hungaria quamplurimum locupletata super ora- 
nes circum adiacentes regiones caput extulit, vincens eas 
diuicys^) Et^) tunc in ea pauperes locupletabantur, et di- 
uites gloriabantur. 

90. Misit eciam rex clementissimus per totam Hun- 
gariam precones, ut de singulis villis vocarentur duo se- 
niores facundiam habentes ad regis consilium. Quo audito 
non tantum hy qui vocati fuerant, sed eciam omnes rustici 
serui, cum uniuersa plebe Hungarie venerunt ad regem 
in Albam. Rex autem et episcopi cunctique proceres vi- 
dentes immensam muititudinem timuerunt ne forte irrue- 
rent in eos, (34a) et intrantes ciuitatem obseruauerunt 
eam. Plebs autem constituit sibi prepositos, quibus pre- 
parauerunt orcistrum de lignis unde possent ab hominibus*) 
videri et audiii. Prepositi vero miserimt ad regem et ad 
proceres nuncios dicentes: Concede nobis ritum patrum 
nostrorum, more paganismo viuere, episcopos lapidare 
presbiteros exenterare, clericos strangulare, decimatores 
suspendere, ecciesias destruere, et^) campanas confringere. 
Hys auditis contristatus est rex, et petiuit inducias trium 
dierum ad deliberandum super negocio. Interim vero pre- 
positi in eminenti^) residentes predicabant nephanda car- 
mina contra fidem. Plebs autem tota congratulanter affir- 
mabat: fiat fiat. Cum autem tercia die responsum expec- 
tarent, milites armati ex precepto regis irruerunt super 
eos, et aliquot ex eis obtruncauerunt, prepositosque^) ab 
altis precipitando contriuerunt; reliquos autem ligatos di- 
ris verberibus flagellauerunt. Et sic occidendo ligando fla- 
gellando sedicionem eorum milites vix edonmerunt. Post- 
quam enim sanctus rex Stephanus conuertit Hungariam 
ad Christum, bis ad paganismum versa est; semel teiii- 



^) Omnium enim — exacciones. solus VP. vid. U. 16o\ 
*) et gloria. add. ^) om. **) ab hom. poss. ^) om. ^) suggestu. 
') eorum. 




n 

pore regis Andree; secunclo vero, tenipore regis Bele 
sicut nunc scriptuni est. 

91. Piissimus autem rex Bela completo regni sui 
anno tercio, in Demes regali allodio corruente solio con- 
fractus corpore irremediubiliter cepit egrotare, duxerunt- 
que eum seminecem ad riuulum Kytusna*), propter quas- 
dam regni necessitates, et ibi migrauit a seculo. (34b) 
Sepultus est autem in monasterio sancti Saiuatoris quod 
ipse construxerat iii loco qui dicitur Zugzard^). 

(De ooronatione et vita SalomoniB. B.^) 

92. Rex autem Salomon audita morte Bele regis 

accessit ad socerum suum inq^eratorem teutonicorum, ro- 

gauitque eum, ut 'regnum Hungaric sibi restitueret. Cuius 

precibus imperator gratanter acquieuit, et cum iilo nobili 

romane artis arcis*) exercitu, et illustri cetu imperialis 

glorie Salomonem in Hungariam reduxit. Interim Geysa 

filius regis Bele sicut erat prudens et circumspectus, cum 

duobus fratribus suis adolescentibus, assumpsit se seorsum 

in partes Polonie, non enim poterat impetum Salomonis 

tunc sustinere. Rex itaque Salomon sine difticultate in- 

trauit in Hungariam roge orbatam et securus venit in ci- 

uitatem regiam Albam, ibique ab omni clero et populo 

tocius Hungarie honorificentissime susceptus est. Concio- 

natus est autem imperator ad uniuersum cetum hunga- 

rorum pro gen.40 suo rege Salomone, pacemque inter eos 

reformatam iurisiurandi^) religione interposita confirmauit, 

regem autem Salomonem in paterno solio gloriose coro- 

natum cum assensu et clamacione tocius Hungarie sedere 

fecit. Ipse imperator diuite gaza Hungarie (35a) a rege 



^) Kyrusiia. B. Kyjiisua. VP. binisua. S. ^) Zukzard. S. Zeuuk- 
zard. V. ^Hic eiiim Bela ~ — appellauit.** solus V. P. ^) De 
adueutu iraperatoris. S. *) arlis. VP. S. arcis. B. Noster utrumque. 
^) iusiurandi. S. iusiuraudum. VP. 

10 



74 

Salonione largi.ssime reniuneratus pnjspere redyt ad pro- 
pria. Statiin autem ut imperator discessit, Geyza illinc 
quo se caute contulerat in Hungariam accessit. Rex autem 
Salomon tamquam nouus, et necdum in regno roboratus 
timens ne forte Geysa cum exercitu polonico super eum 
irrueret, paulisper retrocessit cum suis, ct in castro Mu- 
sun munitissimo tota*) stacione resedit. etc. 

93. Porro enim^) cpiscopi^) ct aly viri cum epis- 
copis*) religiosi^) satagebant inter eos pacein componere, 
maxime autem Desiderius episcopus delinitiuis ammoni- 
cionibus et dulcibus allocucionibus suis mitigauit animum 
Geyse ducis, ut Salomoni quamuis iuniori regnum cum 
pace redderet, et ipse ducatum, quem pater eius prius 
habuerat pacifice teneret*^). Cuius salubribus persuasioni- 
bus Geysa deposito rancore paruit. In festo autem Fa- 
byani et Sebastiani rex Salomon et dux Geysa') corcmi 
hungaris^) in Ghewr'^) pacem iuramento firmauerunt. I)e- 
inde festum dominicae resurrectionis ambo simul cum 
plena curia Quinqueecclesys celebrauerunt, ubi rex Sa- 
lomon ipso die Pasce assistentibus regni proceribus per 
manus Geyse ducis honorifice est coronatus et in regiam 
beati Petri principis apostolorum basilicam^^) audiendam 
missam gloriose deductus. Uniuersa autem*^) muititudo 
hungarorum, videns pacem regis et ducis et mutuam in- 
ter eos dilectionem lauchmit*-) deum pacis auctorem et 
facta est leticia magna in populo*^). In eodem anno du- 
cibus ibidem existentibus ecclesia horribiliter est com- 
busta**). 



^) tuta. ^) om. ^) oui. 13. *) om. \) iii.staiiter. add. '') „et duca- 
tum — teneret.'' om. A. '') Geysa dux. ^) hunijaria. ^) Geur. *^' ad. add. 

VP. ^*; erjfo. *^; laudauerunt. *^j ^Nocte autem conueniuut*' praB- 

ter VP. omittunt omnes. ^^) ^ln eodem etc. om. VP. 



75 

(De eo quod Salomon et Dauid frater eius liberos non 

haberunt. B.) 

94. Rex autem Salomon et frater eius Dauid^) li- 
beros imuquam habuerunt, et in ipsis semen regis An- 
dree defecit. Quod ideo esse diuinitus eredimus factum^), 
quia quando Andreas primo in Hungariam reuersus est 
cum Leuente fratre suo, propter hoc quod ipse regnum 
posset optineiej permisit Vatam prophanum et ahos pes- 
simos^) multorum (35b) sanctorum sanguinem fundere*). 
Dux autem Geysa genuit Colomannum et Ahnun} ac fiHas. 
Viguit autem tranquilla pax inter regem et ducem circi- 
ter annos tredecim. 

95. Interim bohemi superbia inflati irruperunt ver- 

sus urbem Trenchen, et magnam predam hominum et 

ceterorum animalium rapientes abduxerunt. Rex auteu} et 

dux pro magna iniuria hoc reputantes cum suis exerciti- 

bus Bohemiam inuaserunt, et bohemis ad conflictum ve- 

nire non audentibus hungari fere totam Bohemiam igne 

et gladio vastauerunt. Ibi^) Opus Maitini fihus quendam 

bohemum ad^) instar gigantee magnitudinis corpus ha- 

bentem, in certamine singulari virihter prostrauit. Propter 

quod memoriale factum, semi^er j^ostmochim apud regem 

et omnes optimates llungarii^ gloriosus cmicuit. \lo\ ita- 

que et dux iniuriam suorum super bohemos grauiter vin- 

dicantes, cum maxima preda captivoruni boliemorum in 

Hui]gariam gaudentes sunt reuersi. 

(De aduentu Cunorum. B.) 

96. Post hec autem pagani Cuni a superiori parte 
porte Mezes^) ruptis indaginibus irruperunt in Hungariam, 
fotamque prouinciam Nyr usque ciuitatem Byhar^) cru- 



^) Dauid fr eius. VP. om. S. *j diviiiit. fact osse cred. ^) ^San- 
^t^im Gerardum et multos christianos interficere." solus. VP. *) effun- 
^^Te. A. ') Bator. add. VP. ') oni. ') Meses.VP. mesces. S. ') Bylior. 



■_.' j 



76 

deliter depredantes, infinitam niultitudineni viroruin ac 
mulieruni ceterorumque animalium secum trahentes, per 
amnem Lapus*) et fluenta Zomus inopinabiliter transeun- 
tes remeabant. Rex igitur Salomon et dux Geysa cum 
fratre suo Ladislao collecto exercitu festinantissime acce- 
lerarunt^), et per portam Mezes transeuntes, priusquam 
Cuni montes et siluas transcenderent, in urbe Doboka^) 
pene per totam septimanam ibi*) aduentum paganoram 
expectarunt. Quidam autem de speculatoribus nomine Fan- 
ciska^), qui erat de Nouo Castro certificauit regem et du- 
ces in quinta feria, quod exercitus Cunorum appropin- 
quaret. Rex autem et ducos cum exercitu equitauerunt 
illuc usque pi-operantes, et in nocte illa descenderunt prope 
Cunos. Surgentes autem sumpnio^) (3Ga) diluculo se:xta 
feria onuies euchavistie conununione seipsos muniuerunt, 
et ordinatis agminjbus suis ad confligondum contra pnga- 
nos procosserunt. Quod cum vidissot princeps milicie pa- 
ganorum noniino Oslu"), (jui fult soruions (lyulo ducis 
Cunorum, sicut orat plurimum iutlatus superbia, ac ni- 
mium de se prosumons' iiupiit suis: Vadant iuuenes super 
inermes^) himgaros, et ciun eis ludi simile bellum com- 
mittant. Nullos onim crodebat esse, qui cum eis congredi 
auderent. Procedentes autem pagani contra hungaros vi- 
derunt terribiha oorum agmina, ot peri^ropere ^) renuncia- 
uerunt Oslu principi suo. Qui coadunato^^^) conducto exer- 
citu Cunorum festinantor conogit se in supercilium mon- 
tis altissimi, putans hoc sibi fiori pro maximo tutamento. 
Est enim ascensus grauissinuis montis illius, qui ab inco- 
lis vocatur Kerieleis*^). Congregatus est autem uniuersus 
exercitus hungarorum ad radicem montis eiusdem, Milites 
enim regis Salomonis omnes pariter gestabant vexilla sua 
de sindone facta*^). Pagani autem in cacumine montis 

*) lapsus. S. *) acceleraueruiit. ^) Dobuka. VP. dabuka S. 
dobotika V- *) om. ') Fantiska. VP. et V. ') supremo. S. ') Osul. 
VP. ochi. S. ^) inliermes. S. ^) prepropere. *^ Haec om. V. subiun- 
gitque: ^qui reptando etc." ") Kyrieleys. VP. **; facta de sindone. 



77 

iain collocati fuerant, ex quibus forciores et audaciores 
sagittary descenderunt in niedium diuexi^) montis ut hun- 
garos ab ascensu niontis procul abarcerent. Ceperunt ita- 
que tempestuosis ymbribus densissimarum sagittarum in 
turmas legionum regis et ducis deseuire. Quidam incliti 
milites hungarorum irruerunt super illos sagittarios, et quam- 
phires ex eis in latere eiusdem montis occiderunt, et valde 
pauci equos suos arcubus suis verberando urgentes vix 
ad socios suos ascendere potuerunt. Rex autem Salomon 
acerrime animositatis audacia fremebundus per grauissi- 
mum ascensum cum agmine suo quasi reptando^) ad pa- 
ganos ascendit, qui super eiun densissimos sagittarum ym- 
bres etfundebant. Dux autem (ieysa sicut erat semper 
prouidus per leuiorom ascensum ascendens sagittis irruit 
super Cunos. Cuius frater Ladizlaus quatuor ex fortissimis 
paganis ])rimo impetu interfecit, et a quinto eorum sagitta 
grauiter est vohieratus, et eodem mox (36b) ibidem in- 
terfecto, postmodum diuina miseracione a vuhiere illo cito 
est sanatus. Pagani vero atrocissima mortis illacione ab 
hungaris coartati, miserabihter fugiebant. Quos hungari 
celerius persequentes acutissimos gladios suos et sitibun- 
dos in sanguinibus Cunorum inebriauerunt. Capita quippe^) 
Cumanorum nouiter rasa, tamquam cucurbitas ad matu- 
ritatem nondum bene perductas ghuliorum ictibus disci- 
dernnt. 

97. Vidit denique beatissimus dux Ladislaus*) (3Gb) 
imum Cunum^) qui suj)er dorsum ecjui sui ducebat unam 
puellam hungaram speciosam. Sanctus ergo dux Ladislaus 
putans iUam esse fiham episcopi Waradiensis^), et quam- 
uis esset grauiter vuhieratus, tamen ilhun celerrime per- 
secutus est super equum illum quem Zug nominabat. Cum 
autem attingeret ut eum lancearet, minime poterat, quia 
nec equus eius celerius currebat, nec equus ilhus aliquan- 



*) deuexi. *j reputaudo. S. ^) quidern. S. ^) Lad. dux. ^) paga 
norura. *^) uarodiensis. S. 



^78_ 

tuni remanehat^ sed qnasi bracliiuni lioniinis erat inter lan- 
ceatn et dorsum Cuni. Claniauit itaque sanctus dux La- 
dislaus ad puellani, et dixit: Soror speciosa accipe Cunuin 
in cingulo, et iacta in terrain^); quod et fecit. Cuniquo 
beatus dux Ladislaus procul illuni lanceasset in terni 
iacentem, voluit euin iuterficere. Quem ])uella (37a) valde 
rogauit, ne enm inteificeret'^). Unde in hoc notatur qiiod 
in mulieribus fides non sit, quia forte amore stupri illum 
liberare voluit. Sanctus autem dux diu cum eo luctando, 
et absciso neruo illum interfecit. Sed illa filja episcopi 
non fuit. Kex igitur et gloriosi duces fere onmibus pa- 
ganis interfectis, et omnibus christianis a captiuitate libe- 
ratis una cum felici embola tocius Hungarie, cum triumpho 
victorie gaudentes redierunt. Facta est autem^) leticia 
mngna in tota Hungaria, et in ynmis et confessionibus 
benedicebant donn'num*) (jui dedit victoriam illis^). 

(De pugna hungarorum oum greois bulgaris 

et bessis. B/) 

98. Factum cst autem tcrcio anno [)ost aduentuni 
Cunorum "') , besseni^) ])c'r Albam bulgnricam venientes 
transnatanerunt flumen Zaua in Bozitis*') (»t non modit^nni 
gentem captiuorum et prcdarum diripientcs in suam terram 
abduxerunrt. Rex autem et dux imposuerunt crimen tra- 
dicionis Albe bulgarice, eo quod pacc defraudata volunta- 
rie permisisset latrunculos bessorum depredari Hungariani. 
Collectis itaque exercitibus conuen(M'unt in Zalonkemen**^), 
ubi consilio deliberantes decreuerunt Albam traditricem 
obsideri oportere et expugnari. Inde castra mouentes de- 
scenderunt circa flumen Zaua in directo Nandorfeyruar * *). 

iacta te iii terra iaceiitem. cetera usciue „Rex" omittit S. 
iacta te VP. ^) sed ut dimitteret. add. VP. ^) igitur. ^) deum. ^) qui 
ded. eis. *^J De aduentu bisseiiorum. S. ^) cummanorum. S. ^) bisseni. 
^) in campum Buzias. S. "^; Zalankemeu. VP Zalunkemen S. *^) Nan- 
durfeyruar. B. 



79 

Exyt autem edictum n rege et duce, ut uniuersus exer- 
citus hungarorum quanto cicins^) posset^) transiret^) flu- 
uium Zaua in Bulgariam. Greci autem et Bulgari naui- 
gantes in celonibus suis per ingenia sufflabant ignes sul- 
fureos in naues hungarorum, et eas iti ipsis aquis iucen- 
debant. Victi sunt autem igniuon)i greci ab hungaris pre 
multitudine nauium quibus flumen operuerant. Fugientibus 
autem grecis ac bulgaris transierunt hungari, et terminos 
bulgarorum occupauerunt. Rex autem et dux secunda 
feria transierunt Zauam, et mane factu ordinauerunt acies 
suas, et plenis manipulis uniuersaliter j^er turmas suas 
insertis umbonibus obsederunt ciuitatem. Greci itaque et 
bulgari timentes ex obsidione periculum sibi iinminere 
rogauerunt bessenos per clandestinos nuncios, (37b) ut 
siue pauore venirent in achitorium ipsorum, eo quod nec 
rex nec dux ciuitatem eorum obsecHsset, sed tantum co- 
mes Vyd*) cum bacliiensibus mihtibus eos inuasisset. Bessi 
autem fraudulentibus verbis eorum seducti festinanter ve- 
nerunt in adiutorium ipsorum; et cupiditate prede allecti, 
quam de comite Vyd sperabant se liabere; [)recipites irru- 
erunt super agmina Soproniensium '), (piorum rector erat 
comes Jan nomine. Hic autem insultus bessenorum viri- 
liter et fortiter cum soproniensibus superauit, pluribus 
eorum ibidem in ore glady prostratis, residuis autem ip- 
sorum*^) in captiuitatem subactis, Princeps vero bessenorum 
nomine Kazar cum paucissimis fugiendo manus hungaro- 
rorum vix euasit. Rex autem et dux eidem militi Jan 
munera regalia condignasque grates regia HberaUtate con- 
tulerunt, eo quod ipse nudta millia bessenorum tamquam 
lapis limpidissimus vasa tictiha contriuisset, prius quam 
rex et dux cuin exercitu suo de gentaculis capita leuas- 
sent. Regi autem et ducibus Geysa et Ladislao super ru- 
pem que eidem ciuitati proxiina est residentibuSj ceperunt 



') quanttcius. VP. H. ^) oui. ^) trausiruut. 6. *) Vojd. S. 
'j suprouieusium. \l\ supruuieiisiuiu. S. ") eorum. 



80 

huugari preseutare captos besseuos, et capita iuterfecto- 
ruin, et equos et superlectilia '), que iu quarta feria a 
uiaue usque ad incliuaciouem uieridiei plene pei-ficere non 
potuerunt. Hoc auteui ideo factuiu fuit, ut greci et bul- 
gari qui obsidebantur, videutes bessenos iu qulbus spera- 
bant, tam crudeliter ab hungaris obtruucatos timerent, et 
semet ipsos cum ciuitate regi et ducibus traderent. 

(De ezpug^aoione Albe bulgarioe. A.) 

99. Porro rex et duces ad expuguandam ciuitatein 
conueuienciora loca piospicientes preceperunt carpentarys, 
ut ibi turres ligueas octo, altitudiuem murorum duplo si.v 
perantes fabricarent, uude miiites in inedium ciuitatis l^v 
pides et sagittas super homiues iaculareut. Inter turr<3S 
vero totidem tormeuta ad destruendum muros erexerut^it. 
Longos eciam pluteos ad defendendos introitus turrium^ii, 
ceteraque instrumenta bellica composuerunt. lu quibusda^iu 
itaque locis destruxerunt^) muros eius usque ad funclci- 
mentum, sed ciuitatem (38a) capere nou poterant, qiiiVi' 
eam intrinsecus fortissimi bellatores defendebant. Obsede-^ 
runt ciuitatem duobus mensibus, infra quos sepe coii- 
gressi sunt cum sarracenis de ciuitate egredientibus, el 
ex eis alios occiderunt, alios fugauerunt^). In tercio uero 
mense obsidionis quedam puella hungara^) olym illuc per 
captiuitatem abducta, in quarta feria ciuitatem succendit. 
Flabat autem subsolanus vehementissime, cunctaque edi- 
ficia occupauerunt iuceudia. Exercitus itaque hungarorum 
irruit in ciuitatem ea parte qua muri eius per tormenta^) 
corruerunt, et grecos sarracenos atque bulgaros crudeliter 
trucidarunt. Qui autem residui remanserunt, cum Nichota^) 
duce eorum fugeruut in arcem. Hungari ergo capta ciui- 




*) supellectilia. VP. B. *) distruxeruiit. S. ^) „Post hoc tres 
sarraceiii — proieceruiit. " solus VP. ceteri om. *) huugarica. *) iam add, 
') Nicota. 



81 

tate sequenti die postquain igriis resederat, videntes sero- 
bes grecorum, deseendentes tulerunt exinde aurum mul- 
tum et argentum, lapides preciosos, gemraasque preluci- 
das, et ihezaurum fere inestimabilem *), nullusque fuit ex 
hungaris, qui ibi locupletatus non fuisset. Porro in arce 
inclusi rogauerunt regem et duces ut eis vitam et liber- 
tatem donarent, arcem autem et uniuersa sibi vendicarent. 
Manibus itaque regis et ducum (38b) in fidei pignus ex- 
tensis, quod eos ulterius^) non lederent, omnes qui in 
arce erant descenderunt. At dux Nichota argenteam ico- 
nam sanctissime genitricis dei semper virginis Marie cum 
magna multitudine veniens in potestatem ducis Geyse con- 
tulit. Sciebat enim Geysam ducem esse deuotura deo et 
captiuos seu afflictos misericordie visceribus refouentem. 
Ad manus autem regis Salomonis pauci venerunt, quia 
nouerunt^) ipsum esse austerum, et pessimis consilys Vyd 
comitis in omnibus ascultantem *). Qui Vyd deo et homi- 
nibus detestabilis erat. Cumque vidisset rex plures ad 
ducem ex illis confugisse, paucos autem ad se, plurimum 
indignatus est^), et eos qui ad fidei manus venerant vo- 
lebat diuidere in^) tres partes et duas sibi tollere, terciam 
vero duci. Dux autem non permisit hec^) fieri, Hec ergo 
fuit causa®) malorum et seminarium discordie inter eos^). 

(De dlBOordia regifl SalomoniB et daoum. A. B.) 

100. Interea imperator grecorum audita UberaHtate 
ducis Geyse, misit ad eum nuncios ad firmandam pacem 
et amiciciam. Dux autem remisit ei omnes captiuos et 
omnes qui ab*^) arce descenderant et ad eum confuge- 
rant^*). Ad regem autem Salomonem rex grecorum ne- 



*) „Iii cuius — ducera." solus VP. *) aaiplius. ^) noueraut. 
*) auscultantem. B. *) „Cum autem. — non potuerunt" solus VP. 
^) ad. A. V. hoc. V. ®y causa fuit. VP. '"^j „Sed cum thesaurum 

— molestatus est" solus VP. vide F. II. 177. '') de S. '') „et ad 

— conf.^ om. VP. 

U 



82 

quaquam misit. Unde rex Salomon supra Geysam ducem 
inuidie faucibus^) magis ac magis exarsit. Comes eciam 
Vyd pertinaciter^) incitabat^) regem, ut ducem Geysam 
expelleret, et ducatum eius sibi vendicaret*). Et hoc fa- 
cile fieri dicebat, eo quod rex multo plures milites quam 
dux haberet, nec hoc differendum, sed magis acceleran- 
dum esse suggerebat, seducebatque regem hoc prouerbio: 
Quod sicut duo glady acuti in eadem vagina contineri noii 
possent, sic nec vos in eodem regno regnare potestis. Rex 
ergo venenosis verbis comitis Vyd tragefactus odium et 
rancorem concepit. Exinde itaque querebat oportunitatem 
aut capiendi ducom Geysam per insidias, aut bellandf. 
Dissimulabat autem^) rex et simulata (39a) amicicia di- 
misit ducem abire in ducatum. 

(De doloflitate reglB belliBque duobiui daoum oontra 
regem, et de viotoria eorundem, B/) 

101. Post hec itaque misit rex ad utrumque du- 
cem, ut ambo simul ad regem venirent cum exercitu, ut 
cum expedicione super Nys castrum grecorum proficisce- 
rentur'). Rex enim dolose intendebat eos perdere, ut si 
ambos improuisos capere posset, de cetero securus fuisset. 
Duces autem insidias regis percipientes, sibi caute con- 
suluerunt. Ladislaus igitur cum medietate exercitus in 
partibus Nyr remansit, Geysa vero cum rege profectus 
est. Nec ausi sunt quid®) molestie eidem inferre, quia 
Ladislaum in manu valida fratris ultorem fore non dubi- 
tabant. Interea viri de Nys multam pecuniam in auro et 
argento et preciosis pallys regi et duci habundanter ob- 
tulerunt, et que pacis sunt optinuerunt^). Deinde reuer- 
tentes ab urbe Keue rex et dux ab inuicem sunt diuisi. 



*) facibus. B. '; peruicaciter. ^) iiistigabat. *) sibi de leui 
posset vendicare. VP. ^) tamen. VP. B. ^) De concordia eorundera S. 
'i et cum exerc super Nys castr. grec. prof. ®) quicquam. *) „et — 
obtinuerunt "* om. VP. 



83 

Ladislaus autem de ciuitate Byhor consilio fratris sui*) 
iuit in Rusciaui querere auxilium amicorum suorum, ut 
contra machinamenta regis sese premunirent, iam enim 
omnibus inhotuerat iniuria et discordia regis et ducum. 
Post hec coUectis exercitibus, nuncysque frequenter mis- 
sis, tandem rex et dux venerunt in^) Strigonium ibique 
ex conducto uterque^) eoruni tantum cum octo hominibus 
inter episcopos et principes nauigauerunt in insulam ci- 
uitati proximam ad eolloquendum. Ubi diu semetipsos 
incusantes et excusantes tandem roborato federe pacis 
Geysa redyt in ducatum*). 

102. Porro eo tempore rex celebrauit Natale do- 
niini \\\ loco qui vocatur^) geminum castellum. Deinde 
venit^) Zalam ubi Marchart') dux teutonicoruin cum co- 
mito^) Vyd instigauerunt regem, ut ducem expugnaret^). 
Lactatusque et emulsus rex pessimo consilio Vyd perfidi^^ 
inouit exercitum super ducom. Dux vero^*) venabatur 
(39b) in ygfan*-), auditoque aduentu regis super eum, 
misit Ladislaum fratrem suum in Bohemiam, qui iam 
reuersus erat de Ruscia, ut rogaret ducem Ottonem so- 
ronum eorum, ut ipsis iu necessitate positis auxiliaretur. 
Geysa vcro collecto exercitu obuiam egit Salomoni in 
Kemey *^). Cuius principcs**) yino traditores miserunt clan- 
(*uh) nimcios ad regem, dicentes: ([uodsi rex eos in di- 
gnitatibus suis teueret, et in graciam suam susciperet, ipsi 
relicto duce in bello oumes pariter ad regem confuge- 
rent**^). Rex auteui certificauit eos super hoc prestito iura- 
luento. Lt tunc securus trausiuit Tysciam*^) super du- 



') (^onsilio*' — sui.* om. VP. *) om. *) utrique. VP. *) „rex 
auiein episcopu-n Waradiensem.** solns VP. ^) dicitur. VP. ^) in 
add. ^) Marchrat VP. ^) et Vyd. VP. ^) «debellaret. Suggerebat 

cnim Vid. maxime regibus" sohis h. VP. vide. Font. II. pp. 

1 79—80. '") Lactatusque est pessimo Vyd perfidi consilio.VP. ") autem. 
A. S. ^*) ygfam. S. *) Haec alio ordine inter alia narrat VP. vide 
supra. ^*) princ. aut. ducis. VP. **) ipsi in bello relicto duce ad re- 
gem confluerent. VP. ***) glaciatam. add. VP. 



84 

cem^), ac diicem auxilio siiorum destitutum superauit^). 
Sed et de ipsis traditoribus fugam simulantibus vix pauci 
euaserunt, et utinam ex eis nullus ouasisset, qui bene- 
factorem dominum suum sceleratissimo tradidemnt. Dux 
vero Geysa^) quamuis maxima parie sui oxercitus*) esset 
destitutus, non tamen abliormit uno tantum agmine stipa- 
tus contra triginta Salomonis agmina seuissimum prelium 
committere. Onmibus autem militibus suis pereuntibus 
declinauit a bello, transiuitque Tysciam in Chotoid ^), cuni- 
que equitasset ultra Bachiam^) obuiauit fratri suo Ladis- 
lao et Ottoni duci sororio eorum, cum valido auxilio ad 
oum venienti. Rex autem ot dux ante quadragesimam 
pugnauerunt in Kemey, quarta feria post dominicam qua 
canitur^): Exurge. In hoc autem bello Opus filius Martini 
de gonere Vecellini^) miles gloriosus, militem ducis no- 
mine Petrum audacissimum snpor oquum submirteum ce- 
torosquo precedentom radianto lorica ot doanrata galea 
perspicuum atquo ad conflictum militos prouocantom sin- 
gulari certamine suporauit. Nam do agmine Salomonis ad 
predictum militom solus Opus supor giluum equum in 
lorica cucullata ounlsus in modum fulminis ictu laucee 
rupta lorica per medium cor iransfixit. In eodem eciam^ 
bello tantam stragem crobris ictibus glady sui fecit Opus, 
quod pre nimia rociprocacione ictuum doxtra eius obri- 
guorat^^). Rox autom Salomon ot maximo teutonici mi- 
rabantur de potoncia ot audacia (40a) Opus in prelio^^). 
Rex autem victoria^^) potitus transiuit Tysciam congela- 
tam in Chotoid*^) ot descondit in curia fily Petri, ibique 
audiuit Goysam obuiasse Ladislao ot Ottoni ducibus cura 
valida multitudine pugnatorum ad se veniencium^*). Vyd 



*) ^Cumqiio — (liicem" intorpouit VP. *) de Petrud et Bykas 
fusius VP. II. p. 180-1. ') Geyse. S. ') exercitus sui **) Cothoyd. 
de Georgio Nigro et luanca solus VP. ^) usque Vaciam, VP. ultra 
Vaciam. A. B. ') cantatur. ") uecelini S. *) aut* m. *®) adhexerat S. 
codex hic lacunam habet. ") bello siue prelio, S. ") rex victoriam 
pot. VP. ") Cothoyd. S. Thoroyd. VP. ") venientem B. 



85 

vero detestabilis urgebat regem hysverbis: Nouiter exer- 
citum eius couuicimus^), nobillores occidimus, timorem 
ei immisimus, et nunc seruos congregauit, messores coa- 
dunauit, et eorum agmine se stipauit. Nichil ergo de eis 
debemus dubitare, quin eos in momento deuorabimus. Bo- 
hemicum vero agnien omnibus consodalibus meis acqui- 
escentibus, ego cum bachiensibus premature mortis peri- 
culis afficiam. etc^) 

103. Rex ergo in verbis eius confidens festinauit 
ciun exercitu suo, et in quarta feria descendit in Rakos^). 
Sed et duces Geysa Ladizlaus et Otto ac totus exercitus 
hungarorum qui erant cum eis descenderunt circa Waciam. 
Fuit autem ibi magna silua, et nemo in ea manserat pre- 
ter unum heremitam nomine Vach sancto vite, ex cuius 
nomine dux Geysa illi ciuitati postea ibi constructe nomen 
imposuit. Cum Igitur exercitus prediotus Salomonem con- 
tra se expectaret, duces quodam mane (40b) in equis 
(*ausa consillandi stabant in loco ubi modo est capella 
lapidea beati Petrl apostoli, tractantes qualiter slnt pugna- 
turl. Et dum Ibl starent clara dle vldlt beatus Ladislaus 
vlsionem de celo et ait ad Geysam ducem fratrem suum: 
Vldisll allquid? QHil respondlt: Nlchil. Tunc beatus Ladis- 
laus sublunxlt: Dum staremus hic in consHlo ecce ange- 
lus domlni*) descendlt de celo portans coronam auream 
in manu sua, et impresslt capitl tuo. Unde certus sum 
quod nobls victoria donabitur, et Salomon exul fuglet de- 
bellatus extra regnum ; regimm vero et corona tlbl tra- 
detur a domlno. Cui Geysa ait: Sl dominus fuerlt nobls- 
cuuD, et custodierlt nos ab inimicis nostris, et visio hec^) 
fuerlt adlmpleta, edlficabo hic in loco Isto ecclesiam in 
honore^) sacratissime Vlrglnis Marie genltrlcis sue. 

104. Hoc dicto castra mouerunt, et descenderunt 
in ailodio') quod dicitur Zyngota®), mons autem quidam 



^) confecimus. *) de colloquio regis et Erney coniitis. VP. 
^) racus rachus. *) dei. S. *) eius. S. ®) in honorem. S. Omittit VP. 
') lodio. S. *) Zimgota. VP. 



86 

nomine Monyorod^) interiacebat exercitum, et lucesceiite 
quinta feria volebant preliari; sed densissima obscuritas 
superuenientis nebule eos impediuit. Nocte vero inse- 
quenti dextrarios suos per habenas in manibus tenebant*) 
et ortum solis prestolabantur. In diluculo autem sexte 
ferie rex ordinatis agminibus suis equitauit trans verticem 
montis Monyorod et precepit salmarys^), ut in latere eius- 
dem montis permanerent*), quatenus hostes videntes tur- 
mas illorum non sareinas, sed in presidio constitutos esse 
putarent^). Sed et duces summo^) mane suas acies ordi- 
nauerunt. Dux autem Ladishius ante exercitum suura 
super arduum equum residens gracia exhortandi suos et 
animandi, in girum flexit habenas. Cumque tetigisset ve- 
pres*^) laneea quedam hermeUina albissima mirum in mo- 
dum lancee eius insedit, et super ipsam discurrendo in 
sinum eius usque deuenit. Cum autem coramissum esset 
prehum Vyd comes et bachienses in primo ictu a bohe- 
mis miserabihter sunt prostrati. Ladislaus autem dux com- 
mutauerat signa^) cum vexillo ducis Geyse sua, ea inten- 
cione quod Salamon audacius inuaderet illud agmen in 
quo signa Geyse gestabantur (41a) putans esse agmen 
Geyse quem nuper deuieerat^). Dux enim^®) Ladislaus 
affeetabat custodire fratrem suum Geysam ducem ab in- 
sultu Salomonis*^), et ideo primos impetus belli in se 
voluit*^) experiri. llex itaque cum venisset ad agmen La- 
dislai, ipso cognito, timore eius perterritus precepit signi- 
feris declinare labia*^) superagmina Goyse ducis. Ladislaus 
autem videns regem pre timore diuertisse a se ipse pri- 
mitus^*) omnium irruit super agmina regis, cunctique mi- 
lites sui impetum fecerunt super eum a tergo. Sed et ex 



*) qui dicitur mouorod. S. *; teneiites, ortuin. *) salmonariis. 
S. *) remanerent. *) Sermones comitum Vid et Ernei interponit et 
ordinem aciei ducum. VP. *^) Supremo. S. ^) veprem. *) sua. add. 
®) pu*nns — deuicerat. om. S. *") autem. *') Salamonis. iterato S. 
**; maluit. ") agmina. VP. ") prius. S. primus VP. 




87 

erso Geysa dux cuiii suis acriter inuasit eosdeni. Mi- 
li^^^^s autem Ladislai agmina Salomonis tamquam in cor- 
tiizkis retrospiciencia terribili tinnitu gladiorum*) in morte 
■TM. cluserunt crudeli. Sed ex aduerso^) milites Geyse po- 
\sL dire mortis eisdem propinarunt. Ceduntur teutonici, 
iunt latini, locumque fiige non inueniunt, et cadunt 
hungaros, ut boues in macello. 

(De ftiga et ezpuleione vegiB Salomonis. B.) 

105. Rex autem Saloinon fere omnibus suis inter- 

is aufugit, et in Zigethfeir^) Danubium transiens cum 

s Martini filio venit tandem in Musun*) ad inatrem 

et uxorem. Persecutusque est eum^) exercitus du- 

in et suos, a mane usque ad vesperam. In prefato nam- 

e prelio non solum teutonici aut latini ceciderunt, sed 

ior pars milicie regni Hungarie dicitur corruisse. Duces 

^em Geysa et Ladislaus triumpho victorie diuinitus sub- 

ati super cadauera interfectorum deo ter laudcs pro- 

mauerunt. Dux autem Ladislaus sicut erat semper 

imie pyetatis, videns tot millia interfectorum, quamuis 

^nici ipsius fuissent^) tamen commota sunt ouniia vis- 

eius super illos, et defleuit eos amaro scindens sibi 

^as et capillos planctu magno tamquam mater in fu- 

e filiorum. Postea de spolys eorum^) constructa est 

lesia de Monyorod®). Marchart vero dux teutonicorum 

Suetepolug^) dux sclauorum*^) capti sunt militibus 

interfectis, et ipsis grauiter vulneratis * ^). Dux au- 

*') Otto qui animam suam pro amicis posuerat (41b) 

iosissime remuneratus a ducibus, repatriauit * ^). lam 



1£ 



11 

c 

n 
e 
e 

s 



*) sauciata. add. *) transuerso *) Scigetfeu *) musum. S. *) et 

^^•""s^ , add. ^) qui occisi eraut. add. '') illoruni. *) monarod. S. ..,postea 

""^^ »ionyorod.* om. A. ') Zentepolug. ^^) bohemorum. *') ^cumque 

V^cl _ ._ .- ferra saciet." soluo Vt:*. *^) bohemorum. iidd. Vl*. 

L ^ ^ Salomonis cum matre coUoquium iuterponit VP. Font. II.. p. 18H. 



88 

enim coguouerat rex Salomon quod non auxiliaretur ei 
dominus in bello, et in eadem nocte collegit se festinau- 
ter in Musun et Poson, que castra iam pridera muniue- 
rat. Matrem quoque et uxorem suam quando in prelium 
iuit illic reliquerat, ob quam causam victus in prelio ob 
timorem ducum, ibi se recepit*). 

(De ooronaoione Gksnie') reglB. A. 8. VP.O 

106. PoiTO duces Geysa et Ladislaus cum exercitu 
Albam venerant, deinde castrum porte Bobuch*) et Albam 
ac alia castra fortissimorum militum presidio munientes, 
dimissoque exercitu habitabant in Hungaria. Tunc Geysa 
dux Magnus compellentibus huugaris coronam regni su- 
scepit. Post coronacionem autem veniens in locum ubi 
facta visio fuerat, et ceperunt cum fratre suo Ladislao 
proponere de loco fundamenti ecclesie ad honorem Vir- 
ginis Marie^) fabricande^). Et dum ibi starent iuxta Va- 
ciam, ubi nunc est ecclesia Beati Petri apostoH, apparuif 
eis ceruus habens cornua plena candelis ardentibus, ce 
pitque fugere coram eis versus siluam, et in loco ub 
nunc est monasterium fixit pedes suos. (4:2a) Quem dui 
milites sagittarent, proiecit se in Danubium, et eum ulti 
non viderunt. Quo viso beatus Ladislaus ait: Vere nc 
ceruus sed angelus Dei erat. Et dixit Geysa rex : Dic n 
chi dilecte frater, quid fieri volunt omnes candele ard< 
tes vise in cornibus cerui? Respondit beatus Ladisla 
Non sunt cornua sed ale, non sunt candele ardentes 
penne fiilgentes. Pedes vero fixit, quia ibi locum deu^ 
strauit ut ecclesiam beate Virgini non alias nisi hic 
ficari faceremus. Ut autem locus prime visionis nor 
sine edificio a Geysa rege et a fratribus suis^) decrc 



c 



^) ob quam — recepit. om. V. *) geyce. S. ^) Deuictc 
gatoque Saloinone Geysa dux iu ciuitate Alba corona regia c 
tur. B. *) bobuth. *) matris. ^) fabricando. S. ^j suis fratr, 1 



89 

est, ut ibi capella iu honore beati Petrl principis aposto- 
lonim fundaretur. Rex igitur Geysa fundauit ecclesiam 
Vaciensem et dotauit illam ^) predys multis et possessioni- 
bus. Non solum ecclesiam illam, verum eciam Budensem, 
cui constituit tributum in Pesth et tres villas in ^) Symigio 
ac omamenta preciosa. 

107. Eo tempore Besseni unanimiter rogauerunt 
regem Geysam, ut si eos libertati donaret, ipsi insultus 
regis Salomonis omnino cohercerent ita, quod nec auderet 
exire de Musun et Poson ad depredandam Hungariam. 
Rex autem Geysa se peticioni eorum condescensurum 
promisit, si ipsi hoc quod promiserant adimplerent. Bes- 
seni itaque cum (42b) principe eorum Zolta') nomine 
equitauerunt super regem Salomonem*). Cum autem ve- 
nissent ad conflictum, Besseni fagerunt a facie Salomonis, 
sicut cera a facie ignis, et muhis ex eis interfectis, et 
in stagnum Ferteu*^) submersis, pauci cum Zolta fugiendo 
euaserunt^). 

108. Postea') autem rex Salomon metuens Geysam 
regem et ipsius fratrem*), cum rebus et familia Stiriam^) 
introiuit, et in claustro Agmund*^) matre et uxore reli- 
ctis*^), in Musun est reuersus, volens coUecto exercitu 
inuadere ambos fratres*^). Cumque de die in diem Salo- 
mon deficeret, sed illorum processus reciperet felicia in- 
crementa, confusus^^) ad Cesarem direxit gressus suos, 
requirens eum^*) ut ei auxilium tribueret in Hungariam 
reuertendi. Et licet pecuniam dedisset affluenter pro 
militibus solidaudis, teutonici tamen et latini cum ipso 
ob metum non venerunt hungarorum * ^). Imperator ergo 
verbis Salomonis permotus * **), cum magnp exercitu in- 



*) eam. *) de. S. A, ^) Ziiltan. VP. *) CoUoqiiiiim Salomonis 
cum marchione, omittnnt omnes praeter Vl\ *) fertens. S. ''; ^Victis 
itaque — reuersns est ad propria'* habet VP. \^ preterea. S. *» fra- 
tres. VP. ^) istiriam. 8. *") Aus-mund. A. ^^ derelictis. **j inuad. 
fratres suos. VP. ^*; confessus. S. '*jrequ. eura. om. **)Oratio Salo- 
monis ad imperatorem. in VP. p. 189. ^^iEys igitur verbis imperator 

motiis. VP. 

u 



90 

trauit in Hungariam. AUmentuin vero ad usum sui 
exercitus sui habunde nauigio ferebatur in Danubio, et 
alia necessaria copiose^). Cum^) venisset imperator ad 
flumen Vag') Salomon acceptis tribus agminibus equita- 
uit de Semte*) super Nitriam. Exeuntes autem iuuenes 
confligebant secum, nunc hys nunc illis fugientibus et diu 
sine vulnere certantibus. Opus miles electus ex milibus, 
sedens super dextrarium suum irruit in^) portam ciuita- 
tis et unum de pugnantibus fuhninauit. Nitrienses vero 
de morte socy sui turbati acriter ingemebant, in Opus 
iaculantes lanceas dextrarium eius interfecerunt. Ipse au- 
tem fortiter eis resistens illesus euasit. Inde ergo reuer- 
tentes teutonici narrabant imperatori audaciam^) Opus et 
incredibilem eius potenciam in preho. Imperator autem 
accersito eo magnis^) laudibus commendauit, et verbis 
dulcibus gratificauit. Quesiuit itaque a Salomone si apud 
Geysam et Ladislaum essent multi tam boni milites. Sa- 
lomon autem intendens laudare hungaros immediate re- 
spondit: Multi sunt, inquiens, eciam multo meliores. Cui 
imperator: $i ita est, tahbus miUtibus (43a) repugnantibus 
non recuperabis regnum. Rex autem Geysa audiens im- 
peratorem peruenisse Waciam prudenti usus consilio ius- 
sit attemptare et demulcere patriarcham acquilegienseni, 
cuius consilys^) imperator plurimum^) ascultabat^^), simul 
eciam omnes duces teutonicorum; promittens eis multam 
pecuniam si imperatorem reuerti facerent. Patriarcha igi* 
tur et duces muneribus allecti * *) et auro capti satagebant 
varys figmentis inducere imperatorem ut reuerteretur. Pa- 
triarcha enim fixit*^) se vidisse sompnium, cuius coniec- 
tura manifestissime totum exercitum imperatoris diuina 
ulcione periturum, nisi quamcicius reuerteretur, sed et 



*) et — copisse om. *J cumque. ') Wagh. A. *) Sempte. 
VP. Sympte S. Syrate. A. *) super. ^j audac. imperatori. A. ') eum. 
add. ^) multum. add. S. ^) om. S. ^°; auscultabat. B. *V illecti. 
*') finxit. 



91 

duces similiter fixerunt*) se diuiuitus ammonitos^), con- 
querebanturque imperatori nescio quid opinari mali im- 
minere, si non cito reuerterentur. Sequenti vero nocte 
duces iostruxerunt quosdam astutos milites suos, ut ipsi 
vociferando et clipeos suos alternatira percuciendo sedi- 
cionem ortam in exercitu simularent. Quod cum fecissent 
milites, magnus orror irruit super imperatorem et uniuer- 
sum exercitum excogitate frandis et simulacionis inscium. 
Factus est itaque tota nocte illa tumultus m^gnus in cas- 
tris. Mane autem facto conuocauit imperator patriarcham 
et duces in consilium ut deliberarent quidnam esset agen- 
dum- Patriarcha ergo et duces pecunia corrupti modis 
omnibus consuluerunt ei ut reuerteretur^). Cesar autem 
ingenys deceptus simulans^) se Salomoni in posterum au- 
xiliaturum, destructis nauibus in Teutoniam est reuersus. 
At rex Salomon spe frustratus gemebundus ac mestus 
collegit se in Poson. Confirmatumque est regnum in manu 
Geyse regis, et^) eo tempore inceptum est nomen eius 
voeari*^) rex Magnus'). 

109. Dux autem Ladislaus obsedit Poson multis 
diebus. Milites vero Salomonis^) qui necessitudine com- 
pellente ad Ladislaum ducem veniebant regali liberalitate, 
et sua benignitate largissima^) refouebantur, et ad domi- 
num suum libere ire permittebantur. Rex autem Magnus 
eo tempore Nat<ile domini in (43b) Zukzard celebrauit, 
quo petente archiepiscopus Desiderius solemnem missam 
celebrauit, et sermone lucidissmio animum regis deliniuit, 
et ad bonum pacis inclinauit. Celebrataque missa omni- 
bus*^) rite peractis precepit rex ut omnes egrederentur pre- 
ter episcopos et abbates. Tunc rex cum lacrimis prostra- 



finxer. simil. *) attonitos. ') reuerterentur. S. *) simulatus. 
S. *) ex. •) tempore vocatus est rex M. 'j ducatumque dedit fratri 
SQo Ladizlao. add. VP. ^) duellum Salomonis cum Ladislao inserit 
VP. ") benigrtissima largitato A. S. largissime. V. ducali libertate 
et benignissima largitate. VP. *®) omnibusque. A. S. 



92 

tus est archiepiscopo et alys ecclesiasticis personis seu 
prelatis; dicebat se peccasse quia regnum legitime coro- 
nati regis occupauerat, promisitque regnum redditurura 
Salomoni cum pace firma iioc modo: Quod ipse coronam 
iure teneret, cum tercia tamen parte regni, que ducatui 
appropriata erat. Salomon quoque duas partes regni coro- 
natus teneret, quas prius detinebat. Episcopi ergo letas 
deo gracias egerunt, quia regem spiritus sancti gracia et 
visitacione conpunctum et illustratum esse videbant. Tunc 
rex Magnus missis nuncys ad regem Salomonem expli- 
cauit ei per literas modum pacis pretaxatum. Intercur- 
rentibus^) itaque nuncys et super hac re diuersis diuersa 
sencientibus consumpcio reconcihacionis effectum sortiri 
non potuit. Interea rex Magnus in grauem egritudiuem 
incidit, et septimo kalendas May^) viam carnis uniuerse, 
vir^) virtutibus adornatus, est ingressus. Erat enim fide 
cathohcus, deo deuotissimus, et princeps ehristianissimus. 
Regnauit autem tribus aunis, et Waeie tumulatus*) in 
ecelesia beate Virginis, quam ipse construxit et dotauit^). 

(De coronacione sancti regis Ladizlai ftratrie Gtoyae, 
flliique Bele primi, et de vita et morte eine. B/) 

110. (44a) Audita vero morte regis Magni conue- 
nit uniuersa muhitudo hungarorum') nobihum ad fratrem 
eius Ladizlaum, et eum communi consensu parilique*) 
vuto, et consona vohmtate ad suscipiendnm regni guber- 
naculum concorditer elegerunt; imo vere magis®) aflfectuo- 
sissimis et instantissimis precibus compulerunt. Omnes 
enim nouerant ipsum esse vestitum eonsummacione vir- 
tutum, fide cathohcum, pietate precipuum, largitate mu- 

*) incurrentibus. A. S. in currentib. VP. *) anno domini 
MLXXVIL A. ') om. VP. ') lumulatur. A. ^) et dotauit. om. VP. 
S. V. de fame. add. YP. ®) De coronatione S. regis Ladizlai. A. 
De coronatione S. regis Ladislai, qui fuit, S. ') nobilium Hungarie. 
•) que. om. *; fere mag. A. vero magis VP. magis vere S. 



93 

nificum, caritate conspicuum. Emicuit quippe quasi stella 
matutina in medio nebule, fugans tedia tenebrarum, et 
quasi luna plena in diebus suis, velut*) eciam sol re- 
fulgens sic effulsit in populo suo, quasi adeps separatus 
a carne. Et cum leonibus et ursis^) lusit quasi cum 
agnis ouium. Numquid non occidit gigantem et abstulit 
opprobrium ex Israel. Conuertit enim inimicos suos un- 
dique, et extirpauit aduersarios populi sui^). Erat enim 
magnus secundum nomen*) maximum. Nam si ethymo- 
logia^) nominis^) alludamus, Ladizlaus, quasi laus diui- 
nitus data') dicitur. Laos enim populus interpretatur; 
doys^) autem dans vel dacio siue datum. Prima enim 
silaba nominis eius laus est per paragogen^). 

11 L (44b) Postquam autem diuina dispensatioue 

regiii suscepit gubernacula'^) non mondanam gloriam ca- 

ducam et transitoriam, sed celestein patriam el diuinam 

gloriam toto cordis aflfectu promereri studuit. Semper enim 

timorem domini pre oculis habuit in omnibns iudicys suis, 

maxime in causis criminalibus, in quibus ulcio seu pena 

sanguinis irrogatur. Unde in omnibus iudicys suis mitigata 

legum seueritate semper utebatur misericordie lenitate*'). 

Erat enim consolator afflictorum, subleuator oppressorum, 

pius pater pupillorum, et protector orphanorum. Qui eciam 

victor honoratus inclitus augustus extitit, non tam nomi- 

nuin proprietate, quam rerum veritate'^), Adauxit enim 

rem pubhcam Hungarie. Ipse quidem*^) Dahnaciam atque 

Croaciam sue monarchie iure perpetuo subiugauit. Cum 

enim rex Zoromerus**) sine Hberis decessisset, uxor eius 

Soror regis Ladislai ab inimicis viri sui multis iniurys pre- 

^rauata, auxiHum fratris sui regis Ladisiai in nomine Jesu 

CZ3hristi nnplorauit. Cuius iniuriam rex grauiter vindicauit, 



*) valde S. *) ursibus. ') pop. sui. om. *) suum. add. ^) ethy- 
^^iologie. •>> eius. add. ') populo. add. *) dosis. ^) peragonem. S. per 
^ gogeii. A. „Et quamuis — — haberet" adiuugit. VP. '") gubern. 

^scep. ") leuitate 6. **) varietate. A. *^) prius. '*) Zozemerus. A. 

^'oidmerus, S. Zolomerus. VP. 



94 

et Croaciam atque Dalmaeiani integraliter sibi restituit. 
Quapropter ea predicta regua suo subdidit dominio *). Quod 
non fecit propter cupiditateni. sed quia secundum lega- 
lem^y iusticiam sibi competebat hereditas. quoniam qui- 
dem rex Zoromerus^^ in primo gradu affinitatis eidem 
attinebat. et heredem non habuit. 

112. Porro Salomon erat in Poson, reuerendissimi*) 
autem eplscopi laborabant pacificare eos. Rex autera La- 
diiflau.s quamuis sciret Salomonem nimis esse trucem*) 
H iirjpatibilem, victus tamen pietate^ et maxime iusticia 
^ronfKfllente^y quia ius legitimum Ladislaus non habebat 
ihutViX euin. sed omnia ex facto fecit non de iure: quarto 
m%W9 Tf^iuui sui pacificatus est cum Salomone. douans ei 
*U\f*'Uf\\H. ad n-gales expensas sutfieiencia. Optimates au- 
u-ut V'uu\ fMtiira pericula bellice cladis caute precauen- 
U'^,^ uh$t pati^rbriiitiir regnum partiri oum Salomone, ne 
uouU<uuii fiereiit peiora prioribus. Salomonis (45a) autem 
f unU^fhUuu rron.s^'iencia!n, preconcepte iraeundie amaritudo 
\iuui$\,',$i, ^Vpit itaqiie freinebundus estiianti animo ma- 
fSuuitn dolo^ iii pi*niicii»in innoxy sanguinis Ladislai. Sed 
iM''idif iii foiieaiii rjiiaiii fecit'). Rex eniin Ladislaus de- 
|;M'Immiho i\ii\iU'Up (-('pit Saloinonein et in Visegrad^) re- 
fMi»-it iii i:ivii*vi»ui'^). Sed po.stinocluin '*') diinissus est de 
iiiVii^Vit iii ifleiiarioiie (forponiin sancti Stephani regis") 
ii \pi*sil\ Kiiieriifi''^; (onfessoris, et fugiens adyt duceui 
''oiioriiiii, (|iii vo(%Hl>atur Cutesk, cui iurauit quod Tran- 
hiliianiaiii^'*; prouiiiciaiii proprietario iure'*) sibi traderet, 
<'f filiaifi 1'iiis iii iixoreiii a(ci|HMet, si ille in auxiliuin 

^) nnam \irii\fUtr f?a predicta. B. (juam prop. pred. regn. suo 
miUiiil H. nmm \mivM a predicta rc^ina. VP. *) regalem. VP. ') Zolo- 
mitrHH. \f\\ iix Zoro.-- Zolo. S. Zozomerus A. ^) reuerentissimi. 
*; iiinnMu. H, *^) comp|(Mit(f. S. ^j eodem. — fulgere. add. VP. *J Vys- 
Hi^trrmi VI', WyHa^rad. A. '') „Erat autem — — condolebat.** add. 
Vr. '") Salom. ntx. add. VP. '') regis Steph B. "; hemerici. 
^. '*; (ranHiluanam. "j om. B. 



95 

eius super Ladislaum*) veuiret. Dux autem Cutesk inani 
spe seductus cum magna multitudine Cunorum inuadens 
Hungariam deuenit usque in prouinciam castrorum Hung 
et Borsoa^). Quo audito rex Ladislaus irruit super eos, 
et contriti sunt a facie eius cecideruntque in ore glady 
multa millia Cunorum. Rex autem Salomon et Cutesk, 
sicut anates auulsis pennis ab unguibus austuris^) fugi- 
entes euaserunt Rex itaque Ladislaus tulit spolia eorum, 
et in ymnis et confessionibus benedicebant deum, qui de- 
dit eis gloriosam victoriam. Fecit autem rex construi ec- 
clesiam ad honorem omnipotentis dei*). At rex Salomon 
cum latrunculis Cunorum inuasit Bulgariam et confinia 
Grecie, ubi ab exercitu imperatoris Grecie^) miserabiliter 
sunt percussi; e quibus vnlde pauci^) euaserunt'). Rex 
ergo^) Salomon fugiens euasit cum paucis et facili cursu 
transiuit Danubium, quia glaciatus erat. 

113. Cumque venisset ad quoddam nemus maxi- 
mum, dixit suis, ut pro recreandis equis paululum^) pau- 
sarent. Ipse vero deposito scuto finxit se confestim reuer- 
surum, et abyt in opacas partes siluarum suis nichil tale 
opinantibus, absentauit se ab illis, nec unquam ultra com- 
paruit. Fractus quippe tot aduersis, visitatus est a spi- 
ritu salutari, quia ex ipsis aduersis non est effectus du- 
rior, nec contra iustissimam dei*^) veritatem libero pug- 
nans arbitrio; sed manum misericordie ^ *) corripientis dei 
(45b) senciens^^) in recordacione commissorum ingemuit, 
et quantum iuste humanitatis arbitrium*^) pensari potest 
cum cordis contricione et satisfactione de peccatis suis 
penituit. Vere felix necessitas, que compellit ad meliora ^ *). 



*) regem. add. A. *) Ung et Borsua VP. Ung et Burson. V. 
Ung et burson. S. Hungh. A. ^) asturis. S. *) dei oranip. ad memo- 

riam obtinuerunt. add. VP. *) om. A. ^) pauci valdc. ') ,>Cum 

enira vidissent Cuni — — interfeciebant." in VP. omittunt ceteri. 
vide. Font. II, p. 195. ') autem VP. V. ') paulum. S. ") om. A. 
") misericordissime. '*) sciens. S. *') arbitratu. **j nam — ~ deo, 
iDserit. VP. 






96 

En nobile corpiis regis Salomonis regalibus delicys edu- 
catuin, iacet in puluere et cinere fatigatum. Et qui prius 
pugnabat pro temporalibus, lumc solum intendit celesti- 
bus. Totum enim tempus vite sue in peregrinacione et 
oratione, in ieiunys et vigilys in laboribus et obsecracio- 
nibus consumauit. (Hic deleta siint in codice haec: „Visus est 
eciam semel iii Hungaria tempore rogis Colomani, sed statim deli- 
tuit**; additurque colore viridi :) Vmo. Quadam vice veste mona' 
chali diiohffs solurn contentus famidis Alham regalem vcfiit^ 
ihique de manu Ladizlai fratris sui elemosinam sumpsit. Queni 
cum^ Ladidam cognouisset timuit eum ; et diligenter requiri fa- 
ciens potuerunt eum inuenire nullo modo^). Visus est eciaui 
semeP) in Hungaria tempore regis Colomanni sed statiui 
delituit, nec unquam amplius conparuit^). Migrauit autem 
ex hoc seculo ad dominum et sepultus est Pole in ciui- 
tate Istrie*). Uxor autem eius et mater in Agmund re- 
quiescunt^). 

113. (46a) At^) rex Ladizlaus in anteriora se sem- 
per extendens et de virtute in virtutem proficiscens ') quasi 
virgula fumi ascendens ex aromatibus mirre et thuris et 
uniuersi pulueris pigmentary, qui non solura iu Huuga- 
riam sed eciam in uniuersa regna christianitatis respersit 
odorem suauitatis^). Unde mortuo Roinauorum imperatore 
duces et tetrarche teutonicorum, cunctique barones et op- 
timates communiter et concorditer rogauerunt eura^), ut 
susciperet imperium. Quia vero ipse non sua, sed que 
Jesu Christi sunt querebat, illud diuinum oraculum mente 
sedula reuoluebat*^): Non transgrediaris terminos antiquos, 
quos posuerunt patres tui ^ *). Matrimom/ enim copula dis- 



^) similia habet Keza. Font. H. p. 87. '; om. A. *) ^Visus — 
— comparuit*' om. S. *) Istria. VP. ^) Sequitur in.margine manu 
seculi 16-i: Sepultus est in Lepoglaua claustro heremita- 
rum. Ibi enim ex marmore sculptum monumentum habet. 
^) vero. add. A. S. ') proficiens. A. et. VP. «quasi, virgula — — 
pigmentary^* om. V. **) om. V. suauitatis odorem. VP. ^) ipsum. VP. 
*^)„illud ~ reuoluebat,* om, A. S. *')patrum tuorum VP. 



97 



iis acceptabile mumis contwencic deo dedicans^ in peregri- 

wa:o«ow(? proficisci Jerosolimam disponehat. Sed in hreui exp&^ 

dix^ione contra hohemos existente egritudine correptus felix pro^ 

P^^itrim non potuit adimplere. Forte diuina gracia tam pre- 

<"^o,^jiim aurum spiritali de regno hungaro7*um noluit elongari^). 

■^^^iiauit autem decem et iiouem annls et mensibus tri- 

^^^s ac diebus tribus^). Migrauit autem ad dominum anno 

ini millesimo nonagesimo quinto, quarto kalendas 

gusti feria prima, Cuius sacratissimum^) corpus in suo 

nasterio AVaradini deuotissime veneratur. 



cf 




e coronaoione reg^e Colomanni, flly regis Geyse 
primi, qni fnit fllins regis Bele primL B.') 

114. (46b) Post ipsum autem regnauit Colomanus 

is regis Geyse^). Ipse enim Belam filium Almus ducis, 

Lamperti duois, fily Bele regis dicti Benin^) adhuc 

ntem de quorundam consilio extractum') de matris 

raio excecauit, sed quia sibi^) consanguinitate attine- 

ideo^) ipsum non interfecit, sed priuauit lumine'®), 

non sit dignus portare coronam sancti regis. Iste Co- 

anus episcopus fuit Varadiensis, sed quia fratres quos 

ebat morte sunt preuenti, ideo sumpmo pontifice cum 

dispensante regnare compellitur. Qui ab Hungaris Ku- 

8 Calman^') appellatur, eo quod libros habebat, in 

i bus horas canonicas ut episcopus persoluebat. Iste 

^macie regnum occiso suo rege Petro nominato in mon- 

s Petergazia ' ^) Hungarie adiunxit. Galeas quoque Ve- 



di 



*) Haec nostro codici propria. Multa alia de Ladislao habet VP. 

^ dieb. trib. oin. B. S. ^) saiictissimum. A. B. *) De Colomaiio rejje 

'^.) Cunues. A. ^) Sequitur iu S. et V. lu cuius temporibus multa 

^ ^^ -•- ^i sunt perpetrata. In A. vero: Iste Colomauus eniscopus fuit — 

^ Hiersolvebat. In cuius temp. etc. Ipse enim beelam — — S. regis. 

^^ *^^Ien. A. gelen. S. ^) tractatum. S. ^) ex. add. V. ^) imo. V. 

* luce V. *0 Cunes Calaman. S. Cunues Colman V. *^j Petergoz- 

^^ VP. V. S. peturgozdia A. 

u 



98 

netorum et naues solidans et allocans pecunia maxima 
exercitum copiosum in Apuliam destinauit, qui^) Apulia 
spoliata per tres menses in ea permansit^). Ubi eciam 
milites exercitus^) Monopolim et Brundusium*) expugnan- 
tes, Venetis^) ad tenendum pro utilitate regis Coloraani 
reliquerunt, ipsi autem in Hungariam abinde sunt reuersi. 
Que quidem ciuitates per galiotas Pisanorum^) missos 
(47a) per Cesarem expulsis Venetis sunt rehabite. Regna- 
vit autem rex Colomanus') annis decem et octo, mensi- 
bus sex, diebus quinque. Migrauit ex hoc seculo anno 
domini millesimo centesimo decimo quarto tercio Nonas 
February feria tercia. Cuius corpus Albe quiescit. 

(Mortuo rege Colomano Stephanus seoniidui fllins 

eiu8 in regem oonfleoratur. B/) 

115. Cui successit Stephanus filius eius^), qui re- 
gnauit annis decem et octo et mensibus quinque. Migrauit 
ad dominum anno domini millesimo centesimo trigesimo 
primo. Cuius corpus Varadini quiescit. 

(De ooronatione seoundi Bele oeoi fllii Almus duoii, 
fllii Lamperti duois, qui fuit flliue regie Bele primL B/'') 

116. Post ipsum vero^*) regnauit Bela cecus. Im- 
pletum est in ipso illud propheticum: Dominus soluit 
compeditos ^ ^), dominus illuminat cecos. Et iterum: Inite 

et. V. *) permanserunt. A. S. V. VP. ^) om. *) ciuitates. 
add. *) Veneciis. V. ^) soldatos Parisanorum. VP. soliatas Pisano- 
rura. V. ') rex. Col. om. *) De Stephano rege secundo. A. De 
coronatione Stephaui filii Colomani. V. '*^) A. plura habet de hoc rege 
cum VP. communia. „Anno igitur MCXIII. potenciores proceres 
Stephanum filium Colomaui in locum patris subrogauerunt. Erat autem 
adhuc impubes. Anno autem nono regni sui missis exercitibus deua- 
stauit poloniam etc. vide Font II. 210. *'ODe beela ceco secundo 
rege. A. ") om. A. ") et add. S. 



99 

co :M:^silium (47b) et dissipabitur, loquimini verbum et non 

fi^-fc^ Creuit autem^) puer cecus regnaute Stephano filio 

r^ f^ is Colomanni, et mortuo ipso coronatur quarto Kalendas 

^Xsi-3 feria tercia. Et genuit quatuor filios, scilicet Geysam, 

L.si,<3izlaum, Stephanum et Almus. Quo regnante regina^ 

hst.l>ito consilio regis et baronum fideliura, fecit congre- 

g^:^<3ionem generalem in regno iuxta Arad. Illa igitur die 

dio^te congregacionis, dum rex sedisset super solium regni 

su-i^ venit regina cum filys suis, et sedit circa regem. 

I>i:>w.it autem ad populum uniuersum: Omnes fideles no- 

bile^s senes et iuuenes diuites ac pauperes audite. Cum 

uiniouique vestrum Deus visionem dederit naturalem, volo 

aiJi.ciirecur dominus vester rex suis oculis sit priuatus, et 

qvxorum consilio hoc sit actum, modo mihi propalate, et 

eos fideliter in hoc loco vindicantes, nobis de ipsis finem 

d^te. Ecce enim deus regi vestro pro duobus ocuh's de- 

^^t; quatuor. Facta igitur hac voce irruit omnis populus 

s^F>er illos barones, quorum consilio rex fuerat obcecatus, 

^^ cjuosdam de ipsis ligauerunt, quosdam vero detrunca- 

^^^"lant. Sexaginta autem et octo prophanos ibidem crude- 

liter occiderunt, et omnes successores eorum tam viri 

^^aiu mulieres eodein die sunt registrati. Insuper omnis 

ulorum possessio ecclesys cathedrahbus est diuisa. Et sic 

^^J^ties ville condicionales^) donaciones regum nominantur. 

^^gnauit autem*) ipse^) Bela cecus^) annis nouem et 

^^^nsibus XI, et diebus duodecim, et fuit pius rex. Mig- 

^^^it autem ad dominum anno domini millesimo cente- 

• 

"^^^^o quadragesimo primo ydus^) February feria quinta. 
'^U.ius corpus Albe quiescit. 



itaque. *) Elena. A. VP. Helena. S. ') de Hungaria. add. 
' ^eitur. ') om. V. ') oni. A. ') ydibus. B. 



[ 

i 



100 

(Mortuo rege Bela ceco rez Oeysa flecundufl flllus eius 

primogenitufl coronatur. B.') 

117. (48a) Regnauit autein post euin Geysa filius 
eius, qui coronatus est quarto^) kalendas Marcy in do- 
minica Invocavit me; transactis duobus diebus post mor- 
tem patiis. Regnauit autem^) annis XX mensibus tiibus, 
et diebus undecim*). Et genuit quatuor filios scilicet^) 
Stephanum et Belam, Arpad atque Geysam^). Migrauit 
autem ad dominum anno domini millesimo centesimo se- 
xagesimo primo, pridem "*) kal. Juny feria quarta. Cuius 
corpus Albe quiescil. 

(De coronacione Stephani tercii fllii Geyse secundi, et 
de coronacione primo Ladizlai secundi, deinde Ste- 
phani quarti flliorum Bele ceci viuente adhuc Stephano 

tercio. B.') 

118. Loco eius coronatur Stephanus tilius eius^), 
et regnauit annis undecim mensibus nouem et diebus 
tribus. In cuius imperio dux Ladizlaus filius regis Bele 
ceci usurpauit sibi coronam dimidio anno; nngrauit*") ad 
dominum anno domini miliesimo centesimo septuagesimo 
secundo IX-o**) kal. February feria prima, cuius corpus 
Albe quiescit. Post'^) Steplianus frator eius usurpauit sibi 
coronam mensibus quinque et diebns quinque. Coronatus 
est autem tercio ydus February in dominica Exurge. I)e- 
nictus est autein in festo sanctorum Geruasi et Prothasi 
feria tercia. Ubi nuilti*^) nobiles Hungarie corruerunt. Post 
hoc expulsus'*) de regno obyt in ca^tro Zemlen*^) amio 
domini millesimo centesimo septuagesimo tercio ydus^^ 



*) De secundo Geysa rej^^e. A. *) om. V. ^) vero. A. *) quin- 
decim. ^) om. ^ Arpad et Geysam Stephaiium et Belam. S. ^) pridie. 
*) De tercio Stephano rege hungarie. A ^) magnus. add. S. ^*') autem. 
add. ^*)XIX. A. S. ")hunc. add. ") incliti. A. '') est. add. VP, 
'') Zemlyn. A. Zemelen. S. '') III-o idus. A. VP. 



101 

Aprilis feria (48b) qiiinta; ciiius corpus Albe quiescit*)^ 
Dictus vero Stephanus^) filius Geyse^) sine herede*) 
migrauit acl dominum anno domini millesimo centesimo 
septuagesimo tercio quarto Nonas Marcy feria prima; cuius 
corpus Strigony quiescit^). 

(De coronacione regis Bele tercii fratris Stephani 
teroii, et fllii Oeyse secandi. B.') 

119. Postea regnauit Bela frater eius, qui fures et 
latrones persecutus^) est, et peticionibus loqui traxit ori- 
ginem ut romana liabet curia et impeiy. Qui coronatus 
est ydibus*) January feria prima; regnauit^) annis viginti 
tribus mense uno et diebus decem nouem obdormiuit 
autem in domino anno eiusdem millesimo centesimo no- 
nagesimo nono kalendas May feria tercia, cuins corpus 
in Albensi ecclesia tumulatur. 

(De coronatione Emerici reg^s flly Bele tercii flly 

Oeyse secundi. B.'') 

120. Cui successit Emericus filius eius, et regnauit 
annis octo mensibus septem et diebus sex. Ifuius uxor 
domina*') Constancia filia regis Aragonie Cesari Friderico'^) 
per consilium apostolici copulatur et gemiit filium nomine 
Ladizlaum *^). Migrauit autem ad dominum aimo domini 
millesinio ducentesimo pridem'*) kalendas Decembris feria 
tercia. Cuius corpus requiescit in ecclesia Agriensi. 



requiescit. A. *) Idem vero rex St. ^) j^^eysa. S. ^) oiu. 
*) requiescit. A. ^) De beela rege tercio. A. ^j prosecutus. S. *j in 
diebus. VP. *) autem. adil. ^®) De emerico rege filio regis beele ter- 
cii. A. ^*)om. V. VP. '*) Frederico. VP. Fridrico. A. ^') et gen — 
— Ladizl. om. ") pridie. 



102 

(De coronatione Ladizlai tercii fllii regie EmerioL B.0 

121. Post enin regnanit Ladizlaus filius eins, et eo- 
ronatns est septinio kalendas Septembris feria quinta, 
Regnauit antem mensibus sex diebns duobus. Migrauit 
autem ad dominiun aimo eiusdem^) millcsimo ducente- 
simo primo^) Nonis May, enius corpus Albe quiescit. 

(De coronatione reg^s Andree secondi, fllii regie Bele 

tercU. B/) 

122. (49a) Huic suecessit Andreas filius Bele tercy. 
Qui Andreas coronatus est vicesimo septimo die post obi- 
tnm regis Ladizlai quarto kalendas Juny in Penthecosten ^). 
Cuius uxor fuit domina Gerdrudis de Almania^), de qua 
genuit Belam, Colomaiuun Andream et beatam Elyzabeth. 
Sed procli dolor! humani generis inimico procul dubio 
suadente, uxorem Bankbani magnifici principis domina 
nuMuorata vi tradidit cuidani suo fratri hospiti dehiden- 
dam. Qua de causa^)i(hMn Bankbanus de genere Bor ori- 
undus suum gladium in regine sanguine miserabiliter sau- 
ciando^) crnentauit, et (hro vnlnere sauciatam anno domini 
niillesimo dncentesimo (huxlecimo intertecit. Cuius corpus 
in monasterio griseorum monachorum de Pelys^) tuniu- 
latur. Pro cuius morte^**) vox tlebilis insonuit in tota Pan- 
nonia, et in omni genere Bankbani execrabilis et horrenda 
est sanguinis eftiisio subsecuta. Post hec rex Andreas ter- 
ram sanctam visitauit ad mandatum pape, ([uod manda- 
tuni acceperat duin esset adhuc dux sicut habetur**) de 
(49b) voto et voti redempcione extra: Licet uniuersis. 
Quia ipse compleuit et redemit votum patris. Et ibi in 
terra sancta snper exercitum christianorum contra Sol- 

') T)e .secundo Ladizlao rege. A. *) domini. S. ^) MCCVo S. 
*) De secundo rege Andrea filio regis Beole tercii. A. ^) pentecoste. 
A. pentecostes. VP. ^) alamania. '') quam ob causam. **) om. *) pre- 
liis. S. ^®) nece. ^*) extra. add. 




103 

danum Babilonie capitaneus et dux preficitur, et mox 

victor efficitur gloriosus. Mansit autem ibi^) tribus men- 

sibus. Regali denique thesauro exposito, diuersorum san- 

ctorum per ipsum reliquie comparantur. Caput videlicet 

sancti prothomartiris Stephani, et caput beate Margare- 

the^) virginis et martiris; dextra beati Thome apostoli, 

et sancti Bartholomei. Ttem de virga Aaron, et una de 

sex ydrys illis in quibus Christus mutauit aquam in vi- 

num, et alie multe quas potuit tunc congregare. Reuer- 

sus^) est in Hungariam cum preciosis thezauris sanctorum. 

Regnum autem suum reinuenit in prospero statu. Non 

tamen hoc suis meritis, sed sanctorum, quorum reliquias 

afFerebat, ascribi voluit. In occursum ergo regis Benedi- 

ctus filius Ega cancellarius*) regine omnes prelatos eccle- 

sie compellebat. Modo autem illas reliquias sanctas spe- 

cialiter ille ecclesie habent, quarum prelati regi venienti 

obuiam occurrerunt. Transactis itaque nouem annis rex 

generosam Elyzabeth filiam suam nobili Luduico"^) viro 

illustri^) Turingie Lanthgrauio copulauit. Qui post multos 

a,iinos similiter cruce signatus deuote Jerosolimam per- 

^ens ibideni migrauit ad Christum. Cuius festum Jeroso- 

Immis deuote celebratur. Migrauit autem rex Andreas ad 

ominum anno domini millesimo ducentesimo tricesimo 

uinto, tricesimo anno regni sui. Cuius corpus^) Varadini 

pedes sancti Ladizlai requiescit. Cuius corpus in mo- 

asterio de Egrus feliciter requiescit. 

<;50a) (De ooronatione regis Bele quarti fllii Andree 

•eonndiy et de diffortnnio eins. B.^) 

123. Rex Bela post eum filius suus^) coronatus 
est pridie ydus Octobris feria prima qua cantatur „Da 



*) ibidem. A. S. *) Malgnrete S. ^) reuersusque. *) canzella- 
rius. S. *) nobili viro Lodowico. ^) om. ') in mouasterio de Egrus 
feUeiter requiescit. **) De rege Bela quarto. A. ^) eius. 



104 

pacera^*) in^) cathedrali ecclesia beati Petri Albe, quam 
ipse consecrari fecit, Columanno duce fratre eius^) en- 
sem regalem ad latus ipsius honorifice tenente, Daniele 
vero duce Ruthenorum equum suum ante ipsum sumpma 
cum reuerencia ducente. Regnauit autem triginta quinque 
annis, et gmuerat dtfos filios^ sciUcet Stephanum et Belam qui 
bonus appeUatur. 

(De primo aduentu Tartarorum in Hongariam. B.) 

124. Tempore autem istius Bele regis anno a na- 
tiuitate*) domini millesimo ducentesimo quadragesimo 
primo^) Mangali siue Tartari, cum quinqnies centenis 
millibus armatorum regnum Hungarie inuaserunt. Contra 
quos Bela rex iuxta flumen Sayo^) prelians vincitur. In 
quo prelio fere extinguitur milicia regni Hungarie uni- 
uersa. Tpso vero Bela rege ad mare fiigam faciente, Tar- 
tari usque ibi eum^) crudeliter insecuntur. Mauserunt 
enim ipsi Tartari iu regno Huugarie tribus annis. Et quia 
in illis temporibus semiuare uou potuerunt^) hungari, 
ideo multo plures post exitum illorum fame perierunt, 
quam illi qui iu captiuitatem ducti suut, et gladio ceci- 
deruut^). (50b) Post hec autem rex Bela reuersus de 
maritimis partibus, ducem Austrie Fridericum*^) bellico- 
sum aute Nouam ciuitatem gens occidit^^) hungarorum 
iu prelio, per maxiilam trausfigeudo ^ ^). Licet tamen idem 
dux ceciderit iu hoc bello, Bela rex^^)cum hungaris tri- 
umphum perdidit**). Post hec autem anno domini mille- 
simo ducentesimo sexagesimo idem rex Bela^^) congrega- 
uit exercitum copiosum coutra Othocarum regem bohe- 



*) domine. add. *) ea add. S. ^) eiusdom. *) oin. preter V. 
et B. *) ipso Bela reg^nante. add. VP. ^) Seo. ^) ipsuin. *) seininare 
illis temporibus. etiam B. ^) et gh cec. om. A. *^) Fredericum. VP. 
Fridricum. A. S. **) in prelio. add. **) et transfixit per maxiilam. 
") prefatus. add. ") triump. c. hung. perd. *^) Post hec idem rex 
anno domini etc. 



106 

(Be ooronatione regis Stephani qointl fllii regis Bele 

quartL B.0 

125. Post ipsum anno doinini rnillesirao ducente- 
simo septuagesimo primo^) cepit regnare filius (eius) Ste- 
phanus super totam Hungariam. Qui Othocarum regem 
bohemorum in Hungariam cum bohemis^) australibus et 
Banburgensibus*) cum pptencia venientem, ac ceteris mix- 
tis gentibus, ante iluuium Rabcha^) deuicit viriliter ac 
fugauit. Postea Bodun^) ciuitatem bulgarorum et bulgaros 
superans regem eorum sibi compulit deseruire. Regnauit 
autem duobus annis, et mortuus est in anno tercio regni 
sui in magna insula, et sepultus est in ecclesia beate 
Virginis in insula budensi in loco Beginarum. 

(De coronatione regis Ladizlai quarti fllii Stephani 

quintL B.') 

126. (51b) Cui successit^) Ladizlaus filius eius et co- 
ronatus est eodem anno, quo mortuus est pater eius, vide- 
licet anno domini millesimo ducentesimo septuagesimo 
tercio^). Qui rex Ladizlaus anno domini millesimo ducen- 
tesimo septuagesimo sexto^") imperatore adiuuante circa 
Morauiam occidit regeni Othocarum supradictum in prelio. 
Postea cum anno domini millesimo ducentesimo octua- 
gesimo secundo Oldamur^^) dux Cumanie congregato exer- 
citu cumanorum circa lacum Hood vocatum volens hos- 
tiliter regnum inuadere hungarorum, ut suo dorainio sub- 
iugaret, contra euni rex Ladizlaus ut fortis Josue pro 
gente sua et regno pugnaturus accessit. In cuius exercitu 
Lorandus filius Thome miles strenuus contra cumanos 



^) De Stephano rege quarto. A. *) prinio. om. MCCLXX. 
•) behemis. S. *) bramburgensibiis. VP. ac ceteris mixtis gentibus. 
add. *; raabacha. S. rabtha. A. ^) Preterea budun. VP. A. bu- 
dim. S. ') De ladizlao rege tercio. A. ®) Successit autem sibi. A. 
•) MCCIiXXJL S. '') rex Lad. -^ sexto, om. VP. ") Oldamir. 




108 

128. Idem rex^) aiino domini millesimo ducente- 
simo nonagesimo, feria secunda proxima ante festum Mar- 
garethe^) virginis prope castrum Kyriszug^ ab ipsis cu- 
manis quibus adheserat et specialiter^) ab Arbuz Tnrtule 
et Kemenche^) ac eorum cognatis et complicibus, quibus 
communitas cumanonim habitis pluriftiis tractatibus et 
consilys commiserat^), in suo tentorio') medio silencio 
noctis oportunitate capta^) diris vulneribus sauciatus^), 
miserabiliter est interfectus^^). In quo rege, quia sine 
herede decessit defecit semen masculinum sanctorum re- 
gum^^). Pro cuius nece^^) Myze palatinus olim sarracenus, 
tunc tamen graciam baptismatis consecutus, audita morte 
domini sui predicti regis Ladizlai, ad vindictam tanti sce- 
leris se viriliter ponens, elapsis aliquibus diebus post mor- 
tem ipsius regis, nna cum Lyze fratre suo et Nicolao fra- 
tre uterino dicte Edue^^) concubine, una dierum ad de- 
scensum predicti Arbuz veniendo qp.a-i in aurora, pre- 
dictos Arbuz et Turtule cepit, et ipsum Arbnz diiiidi fccit 
in duas partes; Turtule vero dimembrari. Alios autem 
cumanos de genere eorundein, ac oinnes ad eos perti- 
nentes, et quod phis est eciam infantes in cunis seu cu- 
nabuHs iacentes^*), quos apprehendere potuit iussit*^) de- 
coUari. 

129. Tempore enim istius regis Ladizlai incepit*^) 
Hungaria a sua magnifica reflecti gloria*') in casus flebi- 
les et euentus. Ceperunt in ea intestina belhi consurgere, 
ciuitates confringi, ville per combustiones ad nichihim 



*) cetpvi rontiiiiiant j*pso rf\" etc. *) sancte Margar. VP. Mal- 
garete. S. ^) Kereszeg. VP. V. Kyriszeg:. A. S. *) sequentia usqiie „dc»- 
collari** om. VP, ^speciahter'' om. A.S. *) Kemincbe. V. ") coinmiserunt. 
V. ^) territorio. V. **) captata. V. -^ om. A. S. *^) <\st jniserabiliter 
int. A. S. V. liaec. liabet etiam VP. '') Ijiquo — rejruin. desunt 
in V. A. et S. **) seqnentia usque ^decoUari'' liabent B. V. omit- 
tunt A. S '^j Ayduce V. '^) et quamplures etiam inf. eorum ceu 
cunabulis iacentes. T. "^) fecit. V. "') cepit. '') gloria refl. 



redigi, pax et concordia ])onitus concMilcari, (liuites defi- 
cere, et nobiles rusticari pre inopia j^aupertatis. In *) illo 
teinpore biga, scilicet duarum rotaruu) vchiculuin a regni 
incolis currus Ladizlai^) regis (52b) dicebatur^); quia pro- 
pter continua spolia aniinalia vehicula trahencia defece- 
rant in regno, sed honiines morc j^ecoruni bigis iuncti 
aniuialiuni vices inipendebant, Idenique rex Ladizlaus se- 
pultQS esse dicitur Chanadini^). 

(De ooronatione regpis Andree teroii, qui tvdt nepos 

regis Andree seoondi. B.") 

130. Post cuius regis niortem eodem anno, decimo 

octauo die Andreas dux de Venecvs coronatur. Oui vi- 

uente adhuc Ladizlao rege adductus in llungariam fucM'at. 

Cuius Andree regis ortum et origincm videannis, (pia la- 

cione meruerit coronam^) regni accipcre. Cum enim rex 

Audreas secundus pater quarti Bele regis et Colomanni 

ducis, niortua prima uxore sua vel potius interfecta ut 

superius dictum est, mare ad mandatum ecclesie trans- 

fretasset in terram sanctam ad expugnandum pro sepul- 

c^liro domini, ubi^) victor existens reuertebatur feliciter 

rriam honore. Tandem in Italiam applicuit, et quadam vice 

fi|3ud marchionem Estenseui est magnifice hospitatus. lUe 

r^ro marchio cognoscens regem esse viduum, tiliam suam 

?^ceUenter pulcram et bene ornatain conspectui regis fecit 

is^tare ad mensam. Kex autem videns eam pulcram et 

itiis (53a) oculis graciosam, cum absque hoc vellet du- 

-c^ro*) uxorem, eum eadem doiniceUa, eodem die contra- 

^^t matrimonium *^), et in Ilungariam vsecum duxit. Mor- 

tvio vero rege Andrea, domina ista volens redire ad pa- 



*) oni. *) n^gis Ljid. ^) ducebatur. VP. *) vices animalium. 
' nidemque — Chanadini„ oui. coteri. A voro haec ponit: Regnauit 
^^tem decem et octo aunis et diniidiuin '') de Andrea rege tercio. A. 
i ung, regui. A. **; ihi. A. VP. ^) ducere vell. '") om. A. S. 



110 

rentes suos, conuocatis principibus regni Hungarie archi- 
episcopis et episcopis, se grauidam prole manifestis indicys 
demonstrauit, et sic renersa est^) in terram suam Esth 
vocatam, et ibi apud patrem suum puerum masculum 
peperit, quem in baptismo Stephanum vocauerunt. Qui 
nutritus et educatus sub hoc titulo, quod esset fiHus re- 
gis Hungaric, tandem ad uUimam et^tem^) deueniens, 
usurpare dolose marchionatum voluit aui sui. Sed idem 
auus suus preualens, ipsum remotius aufugauit. Et sic 
ipse Stephanus^) abyt in Hyspaniam ad Jacobum regem 
Aragonie, qui habebat in uxorem sororem istius Stephani, 
fiHam regis Anch-ee, regis Hungarie. Et ibi aHquandiu com- 
moratus, iterum in ItaHam veniens, electus est a ciuibiis 
potestas*) in Rauenna. Inde fugatus venit Venecias. Ibi 
autem vir quidam ciuis Venetensis ciuitatis potior et di- 
tior, cognoscens et sciens veraciter hunc esse fiHum regis 
Hungarie, tradidit sibi fiHam suam in uxorem, et omnium 
bonorum suorum participem eum constituit. Ex iUa autem 
liabuit Stephanus fiHum^), quem Andream vocauit nomine 
patris sui. Qui Andreas auxiHo et consiHo auunculorum 
suorum, qui erant infinitarum diuiciarum, viuente adhuc 
rege Ladizlao in Hungariam subintrauit, eo quod esset 
dux, qui deberet habere porcionem in regno regis Andree 
titulo aui sui. Cum autem fuisset occisus Ladizlaus^), a 
baronibus regni feHciter coronatur. Qui anno secundo re- 
gni sui cum exercitu maximo Austriam deboUauit'). 



*) est reuersa. *) etatem ultimam. ^) fugiens add. *) potestas 
a ciuibus. *) filium St. ^) rex Ladis. fuisset occis. ') ita enormitor 
quod unus teutonicus emebatur pro denario. Nam in primo anno 
regni sui duxit uxorem de Folonia, que obiit in aduentu domini, 
anno domini MCCLXXXXVI-o. In eodem anno ante Ascensiouem 
domini duxit in uxorem filiam ducis Austrie. add. A. 



111 

(Qiiomodo in preiadioiam regis Andree Karolns pner 
per papam in Hnngariam pro rege mittitnr. B.) 

131. lii cuias imperio quidam nobiles regni Ugri- 

nus *), Johaunes scilicet et Henricus^) banus fily Henrici^), 

ac aly quamplures in preiudicium regis Andree a papa 

Bonifacio octauo regem, ut dicitur, petierunt. Quorum in- 

stanciam papa admittens quendam puerum undecim an- 

norum nomine Karolum, anno domini millesimo ducen- 

(53b)tesimo uonagesimo nono, viuente adhuc Andrea rege 

in Hungariam destinauit. Cuius quidem*) Karoli^) gene- 

racio et origo tali modo habetur. Rex Stephanus quintus^) 

filius Bele regis^) quarti regis Hungarie inter ahas filias 

habuit unam nomine Maria*) vocatam, qnam Karolo claudo 

"filio Karoii magni, qui ex donacione ecclesie fuit rex Si- 

<!ilie^), tradiderat in uxorem. Qui rex Karolus claudus ex 

Jlla filia Stephani regis genuit Karolum Marcelium*^) vo- 

«abulo. Karolus vero MarceUus ex filia imperatoris Ro- 

^olphi Clemencia nomine genuit fiiium, quem primo in 

erra sua vocauerunt Karobertum, quasi Karoium Rober- 

um. In Hungaria autem ablato Roberto ipsum hungari 

^arolum vocauerunt. Ut autem iste Karolus regnare va- 

eret, et contra x\ndream regem potestatem acciperet ^ *), 

apa prefatus legatos unum et aiium de latere suo ^ ^) de- 

^tinauit. Qui nichil agere valentes ad propria redierunt. 

^nterim anno domini millesimo tricentesimo primo in festo 

^anctorum Felicis et Pincis*^) idem rex Andreas in castro 

^udensi requieuit in domino, et sepultus est in ecclesia 

^ancti Johannis euangeliste apud Fratres minores. 



*) ora. *) Herricus. ') ac Ugrinus filius Pouch de Uyla<5. add. 
\P. *) om. *) Caruli. S. "^) quartus. S. ') om. ®) Mariam. ®) cicilie. 
S. *^) raartellum. *'; accipere. ^*) contra And. regem pro Karolo. B. 
regem Audream. add. eeteri. '^ sancti Felicis in Pincis, 



112 

(Mortno rege Andrea Ladizlaus vel potins Vencezlaiu 
filioB regis Bohemie oontra Karolum in Hungariam 
inducitnr, et in Albensi ciuitate honoriflce coronatur. B.) 

132. (54a) Postea niortuo rege Aiidrea barones 
regni *) iii duas partes eodem anno cekrius diuiduntur, 
ita quod^) Matheus Ornodous et Ugrinus potentissimi.^) 
ac aly nobiles quamplures in regno*) Karolo puero ad- 
heserunt, et eum regem nominabant verbo, sed non facto. 
Dominicus vero filius Stephani dicti Porch magister ta- 
uernicorum^) quondam regis Andree, Demetrius filius Ni- 
colai, Henricus filius Henrici, viri valde magnifici, ciim 
Johanne archiepiscopo Colocensi, et Andrea episcopo Ag- 
riensi, Emerico episcopo Varadiensi, Haab^) episcopo Va- 
ciensi, xAnthonio episcopo Chanadiensi, Nicolao episcopo 
Boznensi, et Jacobo episcopo Scepusiensi^), cui usque vi- 
tam concessus fuerat episcopatus, in niense Julio versus 
Bohemiam processerunt ad regem Vencezlaum^), ut regni 
susciperet gubernacuhi hungarorum, ne regni^) libertatem 
amitterent in suscepcione per ecclesiam dati regis. Ad 
ipsum autem regem Bohemie ob hanc causam posuerunt 
gressus suos, quia rex Othocarus, qui per Ladizlaum re- 
gem'^) fuerat interfectus, sicut est superius enarratum, ha- 
buit in uxorem filiam domine Anne filie Bele regis quarti, 
qui ex ea genuit filium nomine Vencezlaum, qui regnauit 
in Bohemia patre mortuo multis annis. Qui Vencezlaus 
venire noluit, sed fihum suum ex filia imperatoris Rodol- 
phi procreatum et genitum nomine simiiiter Vencezlaum 
in quadam villa Godyn vocata circa Morauiam * ^) ex parte 
Bohemie ubi*^) prefati nobiles et episcopi conuenerunt^^) 
in regem Hungaris tradidit naturalem. Et ipsi*^) confectis 



') eodem ainio in duas partes. *) itaque. S. ^) priiicipes. add. 
VP. ^) poteut. iu reguo, ac alii nob. B. ^j tauaruicorum. ") Hab. S. 
'; Scepsensi. ®) Venzlaum, S. ®; liberi add. '^) reg. Lad. *^) Moroam. 
A. moram. S. Morouam. VP. ") quo. ^'; eonuenerant. ") episcopi. A. 




113 

instrunientis literarum, et roborato fidei firinaniento una- 

iiiiniter susceperunt. Abhinc „Te deuni laudamus" altis- 

^inie proclamantes, ad Albam ciuitatem regiam deuene- 

j-unt, ubi Johannes archiepiscopus Colocensis cum episcopis 

^lys superins nominatis honorifice coronarunt. Sedes nam- 

■le tunc archiepiscopatus Strigoniensis vacabat. Inde Bu- 

^m venientes, ibique Johannes archiepiscopus obdormiuit 

domino, et Jacobus episcopus Sccpusiensis quieuit in 

. Tumulantur autem in ecclesia sancti Johannis apud 

i*^jrati'es minores. Postea rege iam dicto quem hungari La- 

<! mszlsMm (54b) vocauerunt in Buda degente, nullum ca- 

stx^um, nullum ius regale, nulla potencia seu potestas*) 

sio^ut Karolo puero ex parte baronum restituuntur. Sed 

un«L pai^s regni Karolum, alteia [^adizlaum regem apella- 

L>^i^ i::i.t nomine tantum sed non effectu regie potestatis. Tunc 

**^ :>c: Vencezlaus pater Ladizlai nouiter coronati, videns et 

siderans palliatas versucias hungarorum, anno domini 

i l lesimo tricentesimo tercio cum nmltitudine exercitus 

^st-Tinoniam est ingressus, et iuxta Danubium circa Pesth 

^li cqi^uantulum residens, Ladizlaum filium suum cum corona 

^'^^iii accipiens, et Ladizlaum filium Vernheri^) rectorem 

^^u. iudicem Budensem, et quosdam alios capiens^) in 

^^tj.m regnum in pace reuertitur. Eodem tempore Frater 

^id^olaus de ordine Fratrum Predicatorum episcopus Hos- 

^^^^sis cardinalis, apostolice sedis auctoritate suffultus in 

"^iigariam pro Karolo aduenit. Qui Bude residendo die- 

'^^^^ plurimis, videns se nichil posse proficere, reuersus 

^®t in curiam, et ibi mortuo*) Bonifacio octauo in sump- 

*^v.xin^) pontificem eligitur et creatur, et Benedictus appel- 

^^tvir. In suo autem recessu ciues ciuitatis Budensis, pro 

T.^c^dam casu in interdicto reliquerat. Interdictum quippe 

^*^ligiosis et plebanis stricte seruantibus, surrexerunt qui- 

^^^'^■^1 pseudosacerdotes et perfidi, qui manifeste diuina po- 



*) nulla potencia seu put. Dullum ius regale. *) Veruerii. ^) et 
^^oa aL capiens. om. VP. *) mortuo ibi. S. *J supicmum. A. 

16 



114 

pulo celebrabant, et sacramenta ecclesiastica ministrabant 
publice in interdictis. Insuper malum malo perniciosius 
cumulantes, conuocato populo, accensis iucernis sumpmum 
pontificem Christi vicarium archiepiscopos et episcopos 
uniuersos regni Hungarie, ac viros religiosos communiter 
excommunicatos altis vocibus promulgabant. Hoc factum 
est in castro Budensi^) quodam dicto Petermanno^) re- 
gente Budensem ciuitatem^) quem pro Ladizlao captiuato 
prefecerat Vencezlaus. 

(Qnomodo Otto duz Banarie in reg^um contra Karolom 
mdacitur, coronatnr captioatar ezpellitor. B.^ 

135. Interdum vero fily Henrici et quidam aly no- 
biles Ottonem ducem Bauarie subintroducunt in regiium 
Hungarie. Qui veniens et coronam regni a Vencezlao ab- 
latam (55a) petiuit sibi dari, ac secum ferens anno do- 
mini millesimo tricentesimo quinto Aibam regalem ciui- 
tatem petiuit ut ibi coronaretur legitime in regem. Quem 
Benedictus episcopus Vesprimiensis, et Frater Anthonius 
episcopus Clianadiensis ^) in regem unxerunt, et dicta co- 
rona regia coronarunt. Inde Budam veniens et in die so- 
lempni in decore^) regio, coronam sanctam habens in 
capile, per omnes plateas et vicos incedebat eques cum 
populo copioso, ut cunctis se esse regem legittimum pub- 
licaret. Qui in breui terram Erdeel') cum Beke filio Thome 
censuit visitare, ubi Ladizlaus Voyuoda ipsum captiuauit, 
(55b) et in castro suo tenuit vinculatum multis diebus. 
Qui tamen miserabili fortuna sibi occurrente de regno 
expellitur hungarorum. Nec hoc pretereundum est^), quod 
cum sancta corona ad Hungariam portaretur, propter ti- 



') iii om. castrum Budeiise. VP. et A. ^) peturmauo A. VP. 
petromano, S. ^) Bud. ciuit. om. ^) Be Octoue Bauaro. A. *J Caiie- 
dieusis. 6. "*) decoro. ^) Erdelu. A. VP. herdelu. S. *) pretermitteu- 
dum est. 




■- _ .' j 



I 



t x*y 



morem hostiiim fecit illam includi per artem tornatoriam 

in flasconem. Cmn autem equitaret cum suis sub noctis 

^ilencio in strata publica, in qua j)lurimi viatores transie- 

it>ant^) casu de selle corrigiis^), ubi erat flasco ille ligatus 

^grTJiasi vas vinarium, nuUo vidento cocidit resolutus. Post- 

ri:B odum vero luce clarescente, cum vidissent non esse 

tilim ^saurum illum preciosum, quo citius potuerunt, timore 

|3^^roussi retro celeriter cucurrerunt. Quam coronam inter 

1:1:^ "^ltos transeuntes in torra iacentem in medio publice 

«tr-M-ate inuentam a nemine reporierunt^). Forsitan ceciderat 

ii^ prima vigilia noctis; reinuenta ost autom soquenti die 

^'•i^^ca tempus non dubium vespertinum. Mirum certe et 

'^^ i raculum non tacondum. Quid onim per hoc quod illa 

^^^ ^wona cecidit intenigo, nisi quia dux ille usque vitam 

^^^ «m portare non potuit hanc coronam, sed amisit de 

jite coronam ipsam pariter et honorem. Quid est c[uod 

nuUo inuenta sed ab ipsis qui portabant, nisi (56a) 

^l^^^J^^od ne Pannonia sibi data*) corona ab angelo priua- 

*" ^^ '•:ar ? Quo facto in eisdem euentibus Ladizlaus fiHus Vern- 

^^^^^xi de captiuitate regis Vencezhii anno fere tercio libe- 

ur, et cum Johanne fiho Chaak^) castrum Budense 

:r portam, que iuxta synagogam Judeorum est^) foria 

^l^^^ inta post festum beate Petronolle virginis noctis in si- 

^^■'iicio subintrauit, et quosdam ciues Budensos suos ad- 

Tsarios et proditores inuasit subito et destruxit. Peter- 

nnus^) iudex ciuitatis nudus fugiens vix euasit. Duos 

im ex ipsis ciuibus sciUcet Marcum Herman**) et ina- 

^^trum Martinum iuratos ciues de duodecim in caudis 

^ixiorum per vicos et plateas ciuitatis crudeHter trahi fe- 

, et ossa eorum ignibus concremauit^), bona eorum 

tinuit et possedit. Sacerdotes insuper illos perfidos su- 



i 



') transibant. *) de sella conrigiis V. ubi cetera usque ad 
^um 1312. desiderantur. *) repererunt. *) data sibi. ^) Chak. A. 
j^ ^ue est inxta. 'j Peturinanus. **; Martunhernian. A. VP. Mortun- 
*^ 'man. S. ®) eorum ossa concremari. VP. cremari fecit. A. 



3 



116 

periiis memoratos^) nianibus catlienatis et pedibus Thonie 
Strigoniensi archiepiscopo destinauit. Quos idem archie- 
piscopus carceri mancipauit, et in eodem tristem spiritum 
emiserunt. 

(EzpnUio Ottone KaroluB in regem Bnsoipitur et 

ooronatnr. B.') 

136. Cum igitur puer Karolus absque regni solacio 
iu Hungaria moraretur^), Frater Gentilis tituli sancti Mar- 
tini in (56b) montibus presbiter cardinalis de ordine Fra- 
trum minorum ex auctoritate sumpmi ponti6cis plenaria^) 
anno domini millesimo tricentcsimo octauo Pannoniam 
introiuit. 13 no siquidem anno in pace transacto, anno do- 
mini millesimo tricentesiino nono constitucione terribili 
promulgata, nobiles regni anathematis vinculo innodauit. 
Pauperibus vero et diuitibus unhiersis diuina strictius in- 
terdixit. Et hec fecit iUis nobihbus qui iura regalia et 
reginaha nolebant restituere regi Karolo supradicto, et qui 
eum regem minime appellarent. Ladizlauiii vero Voyuo- 
dam Transiluanum speciali excommunicacione feriena, eo 
quod coronam regni, quam ab Ottone duce dum eum 
captiuauerat receperat, indebite detinebat; et quia fiUam 
suam idein Ladizlaus tradiderat fiUo Stephani regis Seruie 
scismatico in uxorem. Quapropter cum prefati nobiles 
extra cimiteria corpora iacentia conspicerent defunctorum, 
amaro spiritu perturbati, anno domini miUesimo tricente- 
simo decimo congregati hi campum Rakus circa Pesth 
Karohnn sepedictum in legem concorditer susceperunt, et 
Albam properantes feria quinta in octauis sancti regis 
Stephani, solempniter cum leticia coronarunt cum sancta 
corona a Ladizlao uayuoda'^) restituta. 



^) nominatos. YP. *) De coronatione Karoli regfis. ^) morere- 
tnr. S. *) primaria. B. ^) Voyno^la. B. 





117 

(Inoidentia. B.) 

If37, Anno eodem Cleniens (luartus per cruciferos 
ancti Johannis inter clnisticolas mundi huius inestiina- 
ilem thesaurum fecit sagaciter procuraii ad passagium 
enerale pro terra sancta expugnanda, tradens dictis cru- 
^iferis graciam generalein*) pecuniam^) largientes ab onmi- 
iis criminibus absoluendi, usque ad continuos quindecim^) 
unos. Sed postea de illo tanto thesauro nichil factum vi- 
imus eflfectiue, 

^7vgfiia regis Karoli prope CaBsam onm BxdB oontra 

Mathenm et filios Omodei. B.) 

138. Anno domini millesimo tricentesimo duodecimo 
nnn rex KaroUis regale castrum Sarus vocatum a De- 
^ietrio filio Nicolai, ex mandato Mathei potentissimi prin- 
^ipis possessum (57a) suis viribus obsideret, idem Matheus 
lius Petri de Trincliinio, mille et septingentos milites 
anceatos conductiuos*) et omne penitus posse suum^) 
ontra regem in adiutorium Demetry destinauit, ut ipsum 
"-egem de sub castro procul pelleret prepotenter. Principes 
utem exereitus Demetrium supradictum, et Albam^) di- 
^z^tmn pulcrum siue magnum constituit. Quorum aduentum 
"^ex audiuit putans^) se non j^osse resistere, in Scepus^) 
recepit. Cui Scepusienses ^) equites pariter et pedes- 
res fideliter concesserunt, cum quibus rex hostes suos^^) 
udacius est aggressus. Qui <|uidein interdum ciuitatem 
d^assa vocatam expugnare ceperant pro morte Omodei 
^alatini, quem in Cassa cassenses teutonici vel pocius 
^axones peremerunt ^ *) imiocentem. Quibus cum explora- 
"^Xires conclamarent regis aduentum, dimissa ciuitate intre- 
;^idi obuiam regis exercitui processerunt, et ad locum 



*) singiilaroin. *) pocuiiias. B. ^) quiiique. ) conducticios B. 
"\P. *) simm posse. ") Abbain. B. Al)am. A. VP. albam. S. 
"*) audiens putanit. ^) Sepos VPr Sccqjs. A. S. '**) Scepsensos. *®) om. 
3. ") perepierant. 



118 

pugnandi magis aptiorem, rex et ipsi plurimum festina- 
bant, quem locum ipsi primitus occupauerunt. Rex inte- 
rim in quadam valle circa ITarnald*) cum exercitu con- 
fessione sacramentali premissa, et absolucione accepta, 
susceptoque dominici corporis sacramento a cruciferis su- 
pradictis, mori se per omnia parauerunt. At ipsi durissimi 
pacis hostes bellica arma induti, de cuiusdam montis^) 
cacunn*ne, in vallein prefatam protinus certaturi regi ob- 
uiam^) descendebant, et in latere dicti montis feria sexta 
in festo sanctorum Viti et Modesti prelium durissimum 
est connnissum, quale a tempore tartarorum in Hungaria 
non contigit celebrari. In quo prelio de fiamilia regis Ko- 
kos filius Stephani dicti Porch*), et Stephanus filius Ba- 
gen, Ladizlaus filius Tliome, Jacobus fiUus Aladary, Mi- 
chaelque^) iilius Gyurke**), et Petrus castellanus de Beregh 
prechui nobiles corruerunt. Gyurke sub vexillo regis ve- 
xillarius existens occisus est, quo vexillo cadente''), rex 
sub vexillo cruciferorum pugnauit^). Ex parte vero altera 
Uemetrius filius Nicohni et Abba principes exercitus, ac 
duo fily Omodei mortis iaculo vuhierati prepropere ceci- 
derunt, et aly quamplures^) letaHter sauciati (57b) ibidem 
et alibi mortis debita persoluerunt. Et licet ex parte re- 
gis plures ceciderunt^^), tamen rex victoriam optinuit 
gloriose; quod factum a deo esse credimus et fatemur. 
Anno domini millesimo tricentesuno decimo septimo^*) 
domina Maria prima consors domini regis nacione Polona 
filia ducis Kasmeri^^) tercio die post festum sancte Lucie 
in Temesuar vite cursum feliciter terminauit, et in Alba 
regali in ecclesia beate Marie virginis terre gremio com- 
mendatur. Anno domini millesimo tricentesimo decinio 
octauo accepit rex dominam Beatricem filiau) regis roma- 



*) Harnad VP, heniald. A. *) raontis cuiusdam. ^) obuiam 
regi. *) porth. S. ^) que. om. ^) gurche. S. Michael fil. Gurke. VP. 
') vexillo regis cadente. ®) sub vex. crucif. rege pugnante. ^) quam- 
plurimi A. '') ceciderint A. '') MCCCXV. VP. '') Kasraerii. 




I 



120 

huius sancti confessoris consanguinei sui Lays pre gaudio 
appellauit. Anno domini millesinio tricentesimo vicesimo 
septimo feria quarta ante dominicam ramis palmarum 
ecclesia beato Virginis de Alba regab'5 quamuis plumbo 
tecta fuisset contra incendium, ut superius memini, ta- 
men flebiliter est conbusta, et tota materia plumbea^) in 
laminas producta de tecto eius a facie ignis vehementis 
fluxit liquide sicut cera, excepto uno campanili, quod est 
supra sacristiam, ubi sanctorum reliquie quamplurime po- 
site conseruantur : quod nemo dubitet^) eorum meritis 
remansisse. Sed^) eandem ecclesiam rex*) postea iterum^) 
plumbo texit. Eodem anno in festo sancti Andree apos- 
toli natus est ei filius quem Andream appellauit. Anno 
domini millesimo tricentesimo vicesimo nono mortuus 
est Ladizlaus filius eius, et in Alba terre gremio com- 
mendatur^). 

(De ferooitate FelioianL B.') - 

139. Cum autem hysdem temporibus regnum Hun- 
garie pacis optate tranquillitate gauderet, et securum esset 
ab hostibus circumquaque, pacis emulus et inuidie semi- 
nator diaboius misit in cor cuiusdam militis nomine Fe- 
iiciani de genere Zaach^) (58b) inueterato dierum et 
canicie iam respersnm^) ut dominum suum regem Karo- 
ium, et dominam Elizabeth reginam et duos filios eius 
videiicet Lays et Andream occideret gladio una die. Qui 
Felicianus per Matheum de Trinchinio quondam palatinum 
fuerat exaltatus. Tandem relicto Matheo venerat ad regem. 



') plumb. jnateria, ^) dubitat. A. VP. ^) uichilominus. VP. 
nicliil homiuis. S. *) om. VP. S. ^) intorim S. Sod oandem — — 

plumbo texit. om. A. ^) et in Alba commendutur. om. VP. A. 

vero interponit genus et laudes archiepiscopi Strigoniensis Chanadini. 
Vide Font. II. p. 238. ') Post excursum de archiopiscopo Ghana- 
dino, subiungit A. „Redearaus unde sermo prius vertit: De Felici- 
ano perfido. ') Zaah. ®) inueterati respersi. B. ceteri cum nostro. 



Quein rex regio faiiore diligens, seeurc) ingressu regis 

ianua absque obiee sibi patebat. Porro duni rex una^) 

cmni regina et filys suis prefatis anno doniini niillesimo 

tTicentesimo XXX, deeinioquiiito^) kalendas, May feria 

t^rcia post octauani Fasee in suburbio castri Vysegrad in 

^lomo sua pranderet, ante regis niensani elam subintrando 

i^iem Felieianus astitit*^) et euaginatu aeutissimo gladio, 

^^ 4?hementissimo impetu, more eanis rabidi, immisericor- 

dl iter regem reginam fiiiosque voiuit iugulare, Sed mise- 

i-icordia misericordis dei prohibente, quod voluit non 

j::>c3tuit eifectui maneipare. Tamen regis manum dexteram 

l^Jiiter*) vulnerauit. Sed proeh dolor. pyssime^) regine 

<ie:5^tre®) nianus quatuor digitos, quos ipsa pauperibus et 

'i^isserabilibus atque abiectis personis misericorditer in 

^I«B.nosynis extendebat, prutinus amputauit. Cum quibus 

^<^i«m digitis innumerabilibus ecclesys paramenta varia 

co m::^ suebat, et altaribus sacerdutibusque ornamenta de pre- 

ciofi^is purpuris transmittebat, et calices indefesse^). Cum 

^<^-i«m pueros regios^) ibidem astantes vellet occidere, pe- 

^<*^50gi puerorum videlicet Nieolaus tilius Gyule^) de Ke- 

"^^^!^ ich, et Nicolaus filius Johannis palatini se interponentes, 

^^tsi.dentibus pueris memoratis letaliter in capite vulneran- 

^u.r^^ Tunc Joannes filius Alexandri de comitatu potokensi*") 

l^oi^xe indolis iuuenis vieedapifer regine tunc existens, in 

^psum Felicianum quasi in cruentam bestiam irruit, et 

^^i^i:xi biccello inter (59a) coUum et scapulam fortiter fe- 

^^^tido transfixit, et ad terram deiecit. Hinc et inde pos- 

t^iei. gladiatores milites regis gladys terribilibus membratim 

^^iserum laniantes, quasi (|U()ddam monstrum gladys effe- 

^^•"i^uit. Caput eiusdem Budam mittitur, manus et pedes 

**>*!§ ciuitatibus destinantur. Denique filius eius unicus 



^. ^) oin. A. ^) quiiituiluciiiio. A. "*) puagiuauit glaJiuui. add. S. 

s. Itiuiter. *) sauctisbime. A. S. umittit. V. "^) om. A. ^J iudefcnse. S. 
^ igitur regios puero:^. A. ^) Cryula de Kenesich. **^j potokiensi. B. 
^thokensi. S. 



16 



122 

adolescens, et unus sibi fidelis famulus^) fugam capientes 
euadere minime potuerunt, in caudis equorum vite ter- 
minum perceperunt. Qiiorum omnium cadauera cane^s in 
platea cum ossibus corroserunt. (59b) Et dignum quippe 
erat ut Felicianus, qui multos christicolas membris suis 
feraliter mutilando priuauerat, ipse membris onmibus iusto 
dei iudicio priuaretui". Et qui fuerat tortor pauperum in- 
defessus, a communi morte hominum exclusus, morte 
canina et subitanea moreretur, ut quasi canis cum cani- 
bu8 perciperet porcionem. Filia quoque eius Clara voca- 
bulo, virgo pulcherrima de aula regia extrahitur, et na- 
ribus cum labys turpiter mutilatis solum dentibus pate- 
factis, et octo digitis ambarum manuum amputatis, polli- 
cibus saltem remanentibus, per plurium ciuitatum vicos 
et plateas perducta in equo semiuiua et misera procla- 
mare compellitur in hec verba: Qui regi infidelis est, per 
omnia percipiat talionem. Altera insuper filia Feliciani 
maior, nomine Zeba") cuidam nobili nomine Kopey^) ma- 
trimonialiter nupta ante castrum Leua iussu Emerici*) 
dicti de Beche familiaris regis^) castellani ipsius castri 
capite detruncatur^). Et ipse Kopey in captiuitatis vinculo 
mortis debituin persoluit'). Fily eiusdem insuper in insu- 
lam marinam^) transportantur, nunquam terram natiuam 
decetero reuisuri. Multi denique de ipsius genere Feliciani 
nobiles trucidantur. Sic igitur hic Felicianus infelix lese 
maiestatis crimen incurrit; turbauit regnum, extinxit se- 
men proprium, suam gentem infamiauit^) et perdidit esca 
canum effectus; solutus a seculo ligatus est in barratro 
ac sepultus; mundo extitit fabula, et infidelibus disciplina. 
Tam enorme factum uno die vix creditur accidisse. Huc us- 
que quo istud accidit rex Karolus ventis prosperis nauiga- 
uit, etcrispancia maris equora'") ad votum sulcauit. Sed iam 



') famulus fidclis. S. ^- Sebe nomine. ^ Kopay. YP. Kupe A. 
S. *) cmirici. S. ^) fam. reg. om. *'; truncatur. ^) soluit. ^ per crucife- 
ros adJ. A. VP. ^) infiimauir. C. infammauit. VP. '''^sue fortune. add. 



.■VJ 



i ortuna vertibilis auersa facie valetaciens terga vertit, quia 
iindique bellis insurgentibus sua expedicio vincebatur; 
j;>edum eciani ac nianuum dolore nimio^) torquebatur. 

(De pngna regis contra Bazarad voyuodam 

Vlachomm. B/) 

140. Nam anno eodem quo Felicianus indigne me- 
■ ^iorie peryt, videlicet anno domini millesimo tricentesimo 
ricesimo, cum rex copiosum exercitum congregasset, non 
amen totum suum (60a) posse, quia ad confinia regni 
;ui in diuersas expediciones contra aduersarios eiusdem 
-egni quamplurimos destinauerat pugnatores; ipse per 
ieurim in mense Septembris transtulit se in terram Ba- 
;arad voyuode ulacorum^), ad inductionem*) Dionysy fily 
^-=Joanka^). Que terra est inhabitabilis genti ignote, et ut 
le ipsa terra ipsum Bazarad rex expelleret, aut certe 
:erram ipsius uni ipsorum insultancium traderet possiden- 
lam; cum tamen ipse princeps censum debitum regie 
naiestati semper fideliter persoluisset. Cum autem rex 
i^eurim^) et castrum ipsius recepisset Dionysio tradidit 
Knemorato omnia cum dignitate banatus. Quo facto Baza- 
m-ad regi sic mandauit nuncios per honestos: Quia vos 
^lomine mi rex laborastis in conuocatione exercitus, labo- 
"rem vestrum recompensabo, septem millibus marcarum 
argenti; ipsam eciam Zeurim cum suis attinencys que nunc 
liabetis pre manibus per potenciam, pacifice vobis tradara, 
insuper censum quo teneor vestre corone fideliter per- 
solui faciam omni anno. Et nichilominus unum ex filys 
ineis vestre curie ad seruiendum deputabo cum meis pe- 
cunys et expensis, tantummodo reuertimini in pace ves- 
tra, et personarum pericula^) precauete, qui si veneritis 



') iiiniium. VP. *) Do bazaarad olacorum bano. A. *) uoyauode. 
S. *) Thome voyuode transiluani et Dyonisii. add. VP. A et S. *) Jan- 
cha. VP. **) sceurim. S. Zeuuren. V. '} periculis. 



124 

ulterius perieuhnu minime euadetis. Quo audito rex^) com- 
minando in tale verbum prorupit nuncys^) dicens: Sic 
dicite Bazarad^); ipse est pastor ouiiuu mearum, de suis 
latibulis per barbas suas extraham. Tunc quidam fidelis 
baro Donch nomine comes de ZoHo et de Lipto*) sic ait 
regi: Domine cum magna humihtate vobis et ad honorem 
vestrum ipse Bazarad^) loquitur; idcirco regie benignitatis 
fauorem et plenam dilectionem gracie sibi veHtis per ves- 
tras Hteras remandare. Tunc rex verbum^) asperioris com- 
minationis superius positum iterauit; rehcto consih'o sani- 
ori protiuus uUra pugnatiuHis processit. Et cum suis et 
sibi') in terra ignota inter alpes et montes sihiarum vi- 
ctualia inuenire nequireut^), famis inedia ipse rex, milites 
et equi sui laborare protinus inceperunt^). (60b) Quo 
facto treuga ordinata cum Bazarad, et data fide, ut ipse 
i'egi pareret, et seciu-itatem regi cum suis onmibus rede- 
undi preberet, et iter rectum ostenderet; rex reuertebatm- 
securus, confidens de fide perfidi scismatici. Venit in qiian- 
dam viam ciun toto exercitu, que via erat in circuitu et 
in: utraque parte ripis preeminentibns circumchisa, et ante, 
unde erat dicta via patencior, indaginibus in phuibus 
locis fortiter fuerat circumsepta per ulachos. Rex autem 
ipse et sui omnes nichil tale quid penitus opinantes, in 
ripis undique ulachorum muUitudo innumerabihs superius 
discurrendo iacula iaciontes super regis exercitnm, qui 
erat in fundo depresse vie, que via nec dici potest'^, 
sed quasi nauis stricta. Ubi propter pressuram cadebant 
dextrary fortissimi cum mihtibus circumquaque; quia nec 
ad ripas utriusque lateris vie propter precipiciiuvi ascen- 
dere poterant contra ulachos, nec uhra procedere, nec 
fuge locum habebant propter indagines ibi factas, sed 



*) elata raente add. A. VP. *) sic. aild. ') Wazarad. V. *) Lip- 
tou. VP. Liptouia. V. ^) Bazaraad. S. ") superbie et comminationis 
A. VP. sibi et suis. *j neqniret. B. *; coperunt. VP. S. '") nec 
dici yia potest. 8. nec Yia dici pot. VP. A. 



- ^x 



125 

eiant omnino sient ])iscos in gnrii:nstrio *) vol in rote roni- 

j:>Tehensi. Cadebant innonos ot sonos, |)iinci|)(\^ ot ])oton- 

te^^s sino deleotn. Dnranit <ini|)])o sio isto n)is(Tal)ilis onon- 

t MMS a sexta foria, nsqni* ad soonntlam toriani; in (piibns 

c/iebus collidobantnr inni(*(Mn inilitos (»l(M*ti, sicnt in onnis 

ii:ioiientnr ot agitantnr intant(\s vol sicnt arnndiiu^s (ino 

rt vento nionontnr. Facta antoni (»st ibi stra*»os inaxima, 

c^tr cecidit |3rinci]3nin ot niililnin incoinpntabilis'^), innltitndo 

"fii^t-ia sexta in vigilia b^^ati'*) Martini, ot ])ost in so^inonti 

fVi^ m-i a secnnda *). Quornin (inidoin inis(»rabil(*in cnontnin 

iiai_ieiies et sonos, doniino cnm ancillis in castro 'rbomos- 

II ai', quod idom r(»x fnndasso poibibotnr, (l(*planxornnt, ot 

eoiitnrbata est illo dio ot bora folix Pannonia. rrocb do- 

lc>i' propinanit illis amaritndiiHMn, cnins momoria tltd)ilis 

*>«t:. Nam ibi") occubnornnt tros propositi, Androas pro- 

p^>siitus ecdosio Albonsis^'), vir valdo V(M)(Mabilis, vicocan- 

^^**^-* I I arins r(\gio maiostatis (»xist(Mis, cnin sii;illo rc^gis ])oryt. 

Itc^iii Michaol ])ro])ositns do Posoga/") (*t Nicolans proj)o- 

s^itiis de Alba transilnana. Itom Andro((>Ia)as ])I(d)anns 

^l^ Sarns, et Frator P(»trns (b^ ordiiio prodicatornin vir 

^'^oi-iostns diro mortis ])ocnbim accoptMimt, (|nia in (»(Mobra 

^/^*|:>itnm eornm ligiK^os clanos misorabilit«M' allixtMimt'';. 

^t)tiidam ociam sacordotos <pii orant ca])(^llani ivgis, snnt 

oooisi. Cnmanornm doni(|n(» corrnit inostiinal)iIis'') (»t j)In- 

^'**Oa'^) multitndo. Cadaiiora onim oimiinm tam virornm 

^^olesiasticornm ' *) nobilinm in loco C(Mtaminis ibidom 

''^^xipns rossnrroctionis gonoralis ox])octant. N(*c cari oornm 

l^^tuorunt suos diloctos ])ro])tor lujstinm incnrsns arK|na- 

*^^^iis rehabere. Tnlornnt onim nlacbi mnltos (*a].)tin()s tam 

^'^^liieratos qnam illosos, ot acco])(Mnnt j)lnrima ariiia, vos- 

^^Cjue preciosas^^) omnium (disornm, ])0(Mmiain(|UO in 



') gnrgiistio. *) iii('0]iii»aral)ilis. A. ^) saiicli. S. *) kvh se- 

.^*iirla oni. VP. Quao s(*iiiiiintiir: (luoniin rt(»bilis cst" desun^ 

** ^''^P. A. S. ^) Thi othm occul). ''J alhrnsis m-1. ') j^osaka. A. ^ affli- 
1 /*^tmt. S. '; in(»stimal). corr. A, '") oni. '*) (|uain laicoruin. a<M. '^Jpre- 



M^s^issimas. S. 



12G 

auro et argento, et vasa preciosa et balteos*) inultaque 
marsubia giossoruui ^) et florenoruni ^) ae equos niultos 
euni sellis et frenis; que onuiia portauerunt et tradiderunt 
ipsi Bazarad uayuode*). Rex autem nuitauerat annoruni 
suorum insignia, quibus indiierat Deseu Hlium Dionysy, 
quem {)utantes esse regem crudeliter occiderunt. Rex vero 
ipse cum paucis per tuicionem suorum aliquorum fidelium 
vix euasit. Stabant enim in circuitu eius quasi muri la- 
pidei magister Donch cum Ladizlao filio suo, et cum mi- 
litibus alys de familia regis, ct magister Martinus filius 
Berend, qui omnes ictus gladiornm et sagittaruni super 
se recipiebant, velut ymbres pluuiarum, ut i'egis vita a 
mortis impetu seruaretur. Cadebant eciam in circuitu exer- 
citus^) de canina multitudine ulachorum cpiasi musce, que 
perdiderunt suauitatem imguenti, cum christianum popu- 
lum et unctos Christi sacerdotes immisericorditer percus- 
serunt. Quorum undique^) ulachorum numerum ibi per 
hungaros occisorum, subtilis sokunmodo infernalis compo- 
tista collegit. Rex autem cxun tali euentu venit ad The- 
mesuar, et sine mora vcnit deinde ad Vysegrad'). [\>rro 
cum hungari fortissima ct durissima prelia ubique gesvsis- 
sent, istud eisdem accidit, ne propter victoriam frequen- 
tem superbirent; vel certe post superbiam precedcnten^ 
corripeientnr: ut lunnilitatem discerent et doccrent, (jua- 
tenus^) diuine (Glb) dilectionis graciam per paterne eor- 
repcionis flagella uberius^) mererentur. Quia illos*^) cor- 
rigit*^) deus |)ater, (juos diligit. 

141. Anno domini millesimo tricentesimo tricesinio 
secundo, in festo sancti Stephani regis, habuit rex filiani, 
quem Stephanum nuncupauit. 



^) in vasis pretiosis et l)altheis. *) et miilta marsupia latorum 
grossorum. *) om. *) voyuode. H. VP. voyuade. A. *J undique. add. 
^) om. omnes. '') Rox autem c. tali euen. venit in Vyssegrad. VP. 
S. ad Vysajyrad. A. ^) hic desinit Codex VP. in media linea. ^) im- 
pressius. A. S. *") om. B. ") corripit. A, S, 



127 _ 

142, Anno domini millesimo tricentesimo tricesimo 

tei-c^to egressus est rex de Vysegrad cum Andrea filio suo 

pix^ro sex annorum in mense 'hily, et perrexit cum hona 

«'-^^ ^^iitiua militum per Zagrabiam ultra inare, ut filium suum 

P^ ^ voluntatem summi pontificis, domini scilicet Joannis 
-^ ^5^11 *) et ad instanciani et peticionem inclitissimi regis 
^^^ ^jerti^), regis Sicilie, reguique eiusdein^) coronaret in 
''^^^^em. In cuius regis comitiua*) societate profecti sunt 
^^ ^ ^ «nadinus archiepiscopus Strigoniensis, Andreas episcopus 
^ «^^ madiensis, et Jacohus I.ongohardus'') phisicus episcopus 
^^'^ «nadiensis*^) et magister Donch supra nominatus'), et 
^J ^^ nohiies plurimi de regno. Qui rex redyt cum sospitate 
*^^ ^^ iise Marcy, et cum sanitate onunum vsuoruui, qui ipsum 
^^-^^t^Tant comitati. Filium autem suum ihidem reliquit, non 
^^'^^^^"iien coronatum sicut optahat^) sed suh tutaunne et 
P ^^<^^ tectione regis Roherti patruelis sui. Qui rex Rohertus 
^^^^M^% rex regni Sicilie vir magne sciencie et sanctitatis, 
•*^^<^ 1 decrepitus iam etate, volehat renunciare secuh) et re- 
S* ^^ dignitati, ut conteniplacioni vacaret, et puer in regnum 
'*^^-*- ^^ cederet memoratus^). Sed interdum alciori usus con- 
f"^ * * ^ j noluit descendere de culmine dum viueret regie ma- 
*^^^ t<itis*"). Post mortem vero eius recipiat coronam regni 
P^-^^^r de iure sihi succedens; quia heredem non hahuit 
''^ ^^*^ Robertus, mortis dehito prepopere ohediuit**). 

143. Anno domini millesimo tricentesimo tricesimo 
^^^ ^ mito circa festum sancti Martini Johannes rex hohemo- 
*'^^ * ^mi cum Karolo filio suo, et rex Polonorum venerunt ad 

m Karoluui (62a) in Hungariam ad castrum Vysegrad 




*) XXXII. Codex. *) Sic etiam B. et V. sed paulo aliter: 

'^^^i peticionem regni Sicilie**. A. et S. ^) regis — -- eiusdem om. 

^ - S. *) et. add. *) lumbardus. S. lombardus. A. '*) Culianadiensis. 

^* ^ ) dictus. ^) aptabat. Cod. ^) p. succederet memoratus in repum. 

^.^ ^JS. *®} de culm. regie maiestatis dum viucret A. 8. *'; hic de- 

^l^^^it chronicon Vaticanum. Explicit Cronica hu ngaroru m. 

v}v>^^^ vero S^ambuci haec habet: „Anno domini millesimo trecente- 

svrivo quadragesimo secundo XVII. kal. Aug. feria tercia in uisse- 



128 

pro perpetue pacis concordia coinponencla; quod et factum 
est. Omni die enim ad prandium regis boliemorum ex 
magnificencia regis Hungarie expendebantur duo millia et 
quingenti panes, et de cibis regalibus copiose. Pabulum 
eciam equis suis per singulos dies vigintiquinquc garlete, 
Ad prandium vero regis Polonorum mille et quingenti 
panes, de cibarys eciam habundanter. De vino autem ex- 
pense sunt centum et octoginUi tunelle. Remunerauit au- 
tem rex Ungarie regem bohemorum diuersis et preciosis 
clenodys; videlicet quinquaginta vasis argenteis, duabus 
pharetris, duobus balteis, et una tabuhi pro scacis mira- 
bili; duabus sellis inestimabilis precy, uno biccello valente 
ducentas marcas argenti, et una concha margaritarum mi- 
rabili opere composita. Item rex Polonie erat regi bohe- 
morum censualis, et quia rex Ilungarie habebat sororem 
regis Polonie in uxorem; dedit ei rex Hungarie idem Ka- 
rolus ad redimendum eum regem de solucione censuali 
regi bohemorum quingentas inarcas auri purivssimi. Et ibi 
ordinatum est, ut quemque ipsorum regum vel regna 
eorum hostis inuaderet aliquis, ceteri debeant in sui ad- 
iutorium et iuuamen festinare. Et istud fuit confirmatum 
inter eos magno federe iuramenti. 

(Incidentia. B.) 

144. Aimo domini millesimo tricentesimo (trice- 
simo) octauo, circa festum apostolorum Petri et Pauli, 
dominus Lothka dux ruthenorum venit in Vysegrad cum 
electo populo militum suorum, ad regem Karoluni Hun- 
garie promittens ei omnis amicicie incrementum. 

gTad aiiiio XXXII reg-iii sui n^\ Kariilus est uiam uuiuerse cariiis 
iiigressus et sequeiiti reria Vla XllII kl. eiusdem meusis iii Alba 
regali dpuotissime tumulatur. Terciu uero die scii. die domiuica XII. 
kl. supradicti meiisis filius eius Lodouicus decimo septimo auuo uite 
sue feliciter coroiiatur. Fiais. Ameii. Duo {jMMtias. Eadem sub- 
iun^it paulo prolixius Codex A. vide Fout. Vol. II. p. 245. uec 
ultra progreditur. 



129 

(InoldeiKtia.) 

145. Anno domini inillesimo tricentesimo tricesimo 
ouo Kazmenis rex Polonie in mense July venit in Vy- 

^^grad ad Karolum regem Hungarie cum episcopis ^t 

aronibus regni sui, et de consensu et voluntate omaium 

1 loram, regnum Polonie libere resiguauit domino Li^do- 

ico filio regis Karoli (62b) filio sororis sue, eo quod noju 

^beret filium. Et ad lioc confecerunt euidens instru- 

entum. 

(Incidentia.) 

146. Anno domini millesimo tricentesimo quadra- 
^imo, tribus annis subsequentibus, videlicet quadragesimo 

^i^iiiio, et quadragesimo secuudo intinita multitudo locus- 

ingressa est per Syrimiam *) in omnem partem Hun- 
ie regni^) transiens turmatim volitando et gradiendo 
iri i;erra, super omnia virencia in arboribus segetibusque 
aci graminibus potestatem accipiens, preter folia vinearum. 
t^^>«st triennium autem in circumiaceucia regna, scilicet 
f*o X onie, Bohemie et Austrie recedentes se diuiserunt us- 
^^^^ ad Italiam et Franciam, et sic morte perierunt. 

(De morte reg^ KarolL) 

147. Heu me quia huius mundi decus et gloria a 

P**i wneuo temporis spacio nuuquam in uno statu perma- 

^^^■ms, scd semper variando vei-saliter atque caduce se pro- 

^^^"^ dens in nichilum, tamquain aqua (63a) decurrens in- 

^'5^ ^rlit. Nam onmia que a terre gremio usque circumferen- 

^^^f§ celi ambitu orbis continentur, dilabuntur in terram, 

^^ quia nec ulli mors, impia parcendo, nullaque pacis 

,^'^^mnite simulando miseretur, cadit vita humana pre timore 

^P^ius dum stare putatur, quasi flos, et jjrotinus aret. 



*) Syrmiam- B. *) regni Huiig. 

17 



130 

mors que per excessus delictorum veteris parentis pro- 
thoplasti, morsu pomi iioxialis, dyabolice fraudis instigante 
nequicia preconcepta, serpentino veneno virus iniquitatis 
infundens, inferendo in orbem terre filios eiusdem pro- 
thoplasti, impauida non timens neque verens, dolo fraudis 
repieta diripiendo ac deuorando, intrandi semitas primitus 
queritasti. Mirum est quod tanta gulositate insaciabili, ra- 
pacitate latrocinali cadauera mortuorum degluciendo non 
saciaberis. Et cur de corpore ietidissimo mortuorum, quam 
viuorum congaudendo gratularis? Non enim ad domum 
conuiuy et cuiuslibet solemnitatis festum, sed ad locum 
iuctus plus festinas temere properare. Neque casas pau- 
perum, neque auias seu atria regum, nuilo nuncio me- 
diante adire formidas. Necnon coniugatos ex vera dile- 
ctione matrimoniali inuicem copulatos, diuorcionis vinculo 
innodare non pauescis, filium a patre, patrem a filio se- 
parando. Nonne amaram duram crudelem et impiam te 
fore ostendebas, dum anno domini millesimo tricentesimo 
quadragesimo secundo, sequenti die Diuisionis apostolorum, 
decimo septimo lialendas Augusti castrum fortissimum 
inestimabilis aititudinis, et muros eiusdem inexpugnabiles, 
cui nec vis nec potencia huius mundi poterat quoquo- 
modo dominari, tue vulpine dolositatis astucia clandestine 
inuisibiliter introire non expauens et ibidem hostilitatis 
arma potentissimi principis domini Karoli dei gracia regis 
Hungarie, cuius potencie, altissimo taliter disponente Dal- 
macia Croacia Rama Seruia Gallicia Lodomeria Cumania 
Bulgaria totaque Hungaria Salernaque ac Mous sancti 
Angeli, et alia regna, puta: Bohemiense') (62b) circum- 
quaque adiacencia trepidando abhorrebant, imminere non 
metuens, ipsumque quadraginta duobus annis, et non plu- 
ribus vite comitem regnare permisisti, sed acriter tua 
dolositate consueta de medio regnicolarum, manifeste cer- 
nentibus feiicissime recordacionis pium regem nostrum 



*) Austriense. add. B. 



131 

faii^osissimiim ac potentissimuni, non gazis ac preciosis 

vestimentis, gemmis et preciosis, splendidis margaritis ador- 

natis, auro et argento desuper contextis; sed spiritu viui- 

ftcato spoliando subtraxisti, et ipsius splendentes honores 

^'^ nicliilum in terram humando obumbrasti. Nouissime 

^'^1^*0 videntes ipsum regnicole esse pium ac exaltatum 

sic^xit cedrum Libani, transeuntibus et querentibus eum 

suis regnicoHs, et ecce non erat. Quapropter tuum grande 

^^<^tum nepharimn, omnibus re vera dilectissimis catholice 

^^l^r^i cultoribus, pariter fidelitati semitarum adherentibus, 

l>ii^^ in ut ipsum dominnm Karolum oporteat flere, et ipsius 

<>l>it:um proch dolor lamentabiliter condolere. quantus 

fl^t mas, quanta lamenta prelatorum procerum baronum no- 

V>ilitim virginum dominarum, et cuiusuis status et condi- 

<^'i<^:nis hominum, specialiterque domine Elizabeth serenis- 

stx:^^c regine, carissime consortis eiusdem, et domini Lu- 

<^^^>txici nunc regis, ac Stephani ducis, liliorum suorum 

P^<^>i*atus eiulatus et ululatus prorupit, in diem decessus 

^*iii^ ministrarunt. quis considerasset et considerare an- 

t^^^ premeditando debuisset, quod tam ineftabile gaudium 

^^ liilaritas vultus serenissime domine regine, tam crude- 

lit^i- asperitate lacrimarum sic iam^) mutatus, et riuulis 

§^^t'gitum ad instar aquannn ab oculis eiusdem usque ad 

t^i-fani a tempore obitus ipsius incessanter currentibus 

h^iiiefactus, ac organica vox damoris et gemitus eiusdem 

iteixi suorum regnicolarum ad orbis celi sumpmitatem per- 

^^^^iiendo, ethera, quasi eidem compaciendo, imo sol sui 

^^Ptiini coloris radios plurimum videbatur obfuscare. Tan- 

(I^iiique die sequenti ob preceptum dicte domine regine 

^^'^^hiepiscopis episcopis prelatis baronibus presbiteris fra- 

ti^^bus clericis, omnibus (64a) simul conuenientibus lacri- 

wabiliter processiue pergentibus , quorum preexcellens 

i^^xiltitudo lacrimarum ut dictuni est amarificata, ad dictum 

castrum adeuntes et preciosissimum caput ipsius iuxta 

etiam. 



132 

decenciain regni sui honoris corona aurea, corpusque ip- 

sius splendidissimuni tunica scarletina, ac eciam caligis 

sotularibus genimis preciosissimis contextis, et desuper 

calcaria aurea, piilcherrimis pedibus sue excellencie an- 

nectendo induentes, de predicto castro inexpugnabili in 

ecclesiam parochialem Virginis gloriose in Vysegi^ad ciuitate 

constructam planctu magno deferendo. Planxitque eum nni- 

uersus popuhis ciuitatis planctu magno valde. Peractis autem 

ibidem diuinis institucionibus et missarum solemnys, cor- 

pus ipsum super chymbam per decursus aque danubialis, 

in ciuitatem famosissimam Budam videHcet est delatum. 

Antecedebat autem flebiliter ipsam multitudinem prelato- 

rnm baronum, in regnicolarum vexillo triumphali, miles 

famosissinuis atque manu forlis Laurencius Sclauus, cuius 

intererat tempore vite ipsius douiini rcgis, ex officio eidem 

incumbenti, vexilhi rogia feiro loco opportuno. Ubi omnes 

ciues dicte ciuitatis famosissimo, sncordotos et clorici i\c 

viri religiosi, ipsamquo inh:il>it:uitos aly procossiuo porgen- 

tes condolendo, ocuhs lacrimantibus, vesiimenta lugubria 

portantes, obuiam ipsius corpori usciue ad Danubium pro- 

cesserunt. Et dnm in dictam ciuitatem adduxissent, supra 

corpus ipsius cantica psallere, et aha diuina officia ut mos 

est pro expiratis eorundem, per totam noetem preces of- 

ferre cantando non cessant sumpmo creatori. Tercio nam- 

que die obitus ipsius in eadem oiuit:ito medio tomporis 

•spacio, quousque diuina officia vel mysteria incepta, et 

misSariun solenmitates niore debito |)^ragerentur; tres so- 

lenmes dextrary ipsiiis domiui regis Knroh, suis (allerati 

purpureis coperimentis, super quos mihtes strenui, armis 

•eiusdem domini regis induti, ante foivs ecclesie stantes, 

quorum quidem mihtum, super uno ipsorum dextrariorum, 

cum armis toniamentalibus regie ex(*onencie (64b) com- 

petentis; et alter ad hastihidium aj^tus, terciusque dex- 

trariorum preciosior existens, cum armis beUicis, .ad in- 

trandum eciam exercitus pro regia maiestate competentis, 

Quorum quidem trium mihtum dictos tres dextFarios cou- 

scdenciuni signa in galeis forma strucionis auis cum co« 



iJlM 



133 

ronis aureis circumdatis, qiie per ipsum dominum regem 
vita sibi comite haberi et ferri consueuerant, habebantur. 
Uniuersa namque ferramenta streparum et habenarura seu 
rudibularum, et alia eideni spectancia de argento aurato 
iuxta decenciam regie excellencie fabricata existebant, cor- 
rigiarumque cinguli et frena ac similia alia, cum antenis 
et postenis serice substancie contexta fuerant. Nobilissimis 
namque picturis pmpureis, gemmis et lapidibus preciosis- 
simis dicti trini dextrary et milites in persona et spiritu 
eiusdem domini regis, super ipsis dextrarys tegebantur. 
Quos, ut dum cuiuscunque condicionis homines aspicie- 
bant transeundo, et dicta signa regalia intuebantur, eo 
quod idem dominus rex hactemis imperium regni Hun- 
garie, habitis premissis signis et dextrarys feliciter guber- 
iiauerit; mox prorumpebant in tletus, et validissimis ethera 
ululatibus |)]opulsantos. Peractis tandem diuinis institucio- 
nibus, et missarum solemnitatibus, non more aliorum quo- 
rundam regum dudum defimctorum, quos felicissime re- 
cordacionis, scripture aliarnm epistolarum venerabilis com- 
mendat auctoritas; non velata facie. nec corpore eius 
^licuius diei spacio celato, prout abusiua consuetudo alys 
vicibus quorundam regum funeribus perhibetm* astruxisse: 
«ed manifeste onmibus presentibus i\\c\e ad faciem mani- 
feste cernentibus, ad Albensem ciuitatem deferebatur di- 
<Jtum corpus tvunulandum. In deferendo autem corpus 
ipsius ad quamcunque mansionis villam deueniebat, omnes 
homines tam viri quam eciam mulieres, lacrimarum fletu 
condolentes, clamore maximo in amaritudinein conuersi, 
ethera propulsando resonabant. Dumque Albensem ciui- 
tatem dictum corpus perueniret nitidissimum, modo quo 
superius allegatur, prelati presbyteri clerici alyque regni- 
cole ac ciues dicte ciuitatis extra ciuitatem celeriter per- 
gentes, ipsumque corpus, viuificato spiritu spoliatum ama- 
rissime circumspicientes, in in(65a)enarrabiles flletus se 
eo viso prorumpentes, illud intra ciuitatem detulerunt IUi 
quoque sacerdotes et clerici per totam noctem ympnos et 




134 

psalinos deo decantantes, in vigilys pausando deduxerunt 
noctis prolixitateni. Dieque lucescente inceptis diuinis et 
missarum soleninitatibus, quousque diuina misteria incepta, 
et missarum solenmitates more debito eodem die pera- 
gerentiu', antedicti trini dextrary ipsius domini regis, modo 
preinisso falerati, purpureisque coperimentis decorati, super 
quos prefati milites strenui arma eiusdem doraini regis 
induentes, ante fores ipsius monastery, ut est premissum 
steterunt perdurantes. Et demum eisdem digne completis 
consumatisque in eodem die celebrari debentibus, in sump- 
UiO^) monasterio, ubi sanctissimi regis Stephani et Eme- 
rici ducis fily sui sanctissima corpora diuersis coruscancia 
virtutibus et miraculis in domino feliciter requiescunt, et 
sumpma pietatis opera ipsa benigne implorantibus mise- 
ricorditer partiuntur; iuxta altare magnum in vestimento 
regali ad hoc sibi debito, per predictos enarratos dominos 
archiepiscopos e{)iscopos prelatos et abbates sacris vesti- 
mentis indutos extitit tumulatum. Et omnes unanimiter 
planxerunt eum, simul in unum diues et pauper in tan- 
tnm, ut marmorei lapidcs densitate lacrimarum plurimum 
fuerant humefacti. Tnnc onim tam maximo clamore ge- 
mebuncli omnium ciicumstancium fauces rauce facte sunt, 
oculiqiie ipsorum pre tantis lacrimis visibus naturalibus 
fere defe(»orunt. Ubi eciam venerabih*s in Christo piiter 
dominus Chanadimis Strigoniensis archiepiscopus, de obitu 
ipsius domini regis, sahibri ac pio seiinone intentos ani- 
mos et pia corda rircnmstancium liniuit condecenter. Cuius 
quidem lacrimositatis inenumerabihs mesticie pretextu 
crechtur eos, (|ui reges tumulari non conspexerunt, de 
acerbitate doloris, instillacioneque lacrimarum, quasi iin- 
partici{)es et inscios fore et extare. Attamen nimirum, 
quod omnes creature carne et ])elle vestite, ut est prc- 
tactuiu, i)er lapsum veteris parentis {^rothoplasti, in culpam 
sint morituri. Nam in omnem posteritatem moriendi legem 



*) siipremo. 



• I u 



135 

condidisse videtur generalein et incommntabilein, adeo ut 
altissimus proprio filio suo, licet (65b) deitate vestito par- 
cere noluit, sed pro nobis omnibus tradidit illum. Non 
igitur quisque indignando creatori, proj^ter factum mortis 
ineuitabile et incommutabile, potest obuiare ; et quod non 
est sapiencia neque prudencia, neque fortitudo neque con- 
silium contra dominum, sed potius ferendus est grauis 
euentus necis pacienter, quia quod donauerat dominus 
accepit, et in die illa surrecturum in ipso, Tunc ibidem 
predictum supremum monasteriuui cum alys ecclesys in- 
numerabilibus, muneribus regalibus, et oblacionum maxi- 
mis quantitatibus extitit donando remuneratum. Et tandem 
antedicti trini dextrary solemnes eum armis et coperi- 
mentis omnibus ipsorum gluriosissimis, seu attinencys, cum 
sartaneo curru seu mobili aut oscilatorio regnali, signo 
regio desuper forma auis strucionis deaurato et gemmis 
adornato, cum septenis nodulis globaribus argenteis, et 
similiter deauratis, ob planctus memoriam ineffabilis, et 
luctus amaritudinem iam dicti domini regis, in posterum 
semper in memoriam reuocandi. cum innumerabilibus su- 
pradictarum quantitatum pecunys, dicto monasterio dati 
et concessi extiterunt. Cuius quidem donacionis et obla- 
cionis maxima quantitas ibideuj die tumulacionis facta 
data et concessa in presenti scriptura seriatim non poni- 
tur, ne calamis scribencium pariterque legentibus fastidium 
multiplicacionis generaret sua prolixitate. 

148. Deinde vero potentissimi regis obitum famo- 
sissimum rex Kazmerus Polonie proximus eiusdem, et mar- 
chio Morauie in Vysegrad venientes, condolenti animo ce- 
lebrauerunt. Demumque triginta diebus completis quarta 
feria proxima ante festum Assumpcionis Virginis gloriose 
tricesimum diem ipsius regis Karoli cum magna solemni- 
tate missarum, altissimo domino onmium crentori, velut 
superius extitit enarratum, prelati, episcopi cum baronibus 
quampluribus Albam, ubi corpus ipsius domini regis Ka- 
roli solemniter in domino requiescens extiterat tumulatum, 



136 

accedentes, ibique Albe et in Vysegradiensi ciuitate, do- 
mina regina cuni filio suo Lodouico tunc rege coronato 
sibi predilecto, alysque prelatis episcopis presbyteris ba- 
ronibus et plurimis Cliristi fidelibus, funeris obsequias de- 
uotissime (66a) celebrarunt. Et tocius regni uniuersales 
eciam in toto regno diffuse, eodem solemnitatis voto et 
missarum solemnitatibus, dictum officium celebrantes com- 
pleuerunt. Imploranda ergo est unanimi consensu clemen- 
cia dei omnipotentis, pro eodem domino rege Karolo, ut 
cum anima ipsius clementer dispenset, eidem indulgendo, 
et in numerum ipsius animam ac cetum sanctorum con- 
fessorum omnium ac regum Stephani et Ladizlai dignetur 
coUocare; et prout quod in presenti seculo regali trium- 
pho vixerit, ita etiam in futuro seculo cum angeiis valeat 
exultare. 

Epitafium regis Karoli magni/) 

Supreme rex Christe finis hoininis extitit in te 

Ergo propicius sis nobis omnibus unus. 

Tolle peccatum nostrum deleque reatum 

Et Karoli regis qui cessit mensibus istis 

Augusto primo cum sol versatur in cancro 

Sequenti festo quod est Diuisio, primo 

Atque die luunerum compleuit anima notum. 

Quod pepjgit quisque rex princeps rusticus vere 

Tenetur, modico hoe corpus tempore dico. 

Non maius longum spacium trium quam dierum; 

Sic feria sexta dominus sepelitur in umbra. 

Suscepimusque deus! regnum cepit Lodouicus. 

Anno milleno trecenteno fore noto 

Ita completo finit hic quadragintaque secundo. 

Asiium suum scit rex supremus quoque regum. 



') Metra de morte Karoli regis. B. 



137 

(De ooronaoione ozeroitibns mnltis et de vita et morte 

reg^ Lodonioi filii reg^ KarolL) 

149. (66a) Mortuo tunuilatoque glorioso principe 
domino Karolo rege Hungarie, dux Lodouicus filius eius 
sequenti die doniinico proxinio, in urbe Albe regalis, de 
magnatum proceruni baronuni niilitun) ac conimunitatis 
nobilium regni Hungarie voluntate unanimi, et fauore pre- 
cedente, presentibus domina Elizabeth matre eius regina 
Hungarie ac domino Thoma uayuoda*) Transsihiano, I)o- 
minico Villermo palatino, ceterisque iam dictis baronibus 
ac regni uobilibus uniuersis congregatis, per dominum 
Chanadinum archiepiscopum Strigoniensem, astantibus sibi 
dominis episcopis, scilicet Nicolao Agrionsi, Ladislao Quin- 
queecclesiensi, Petro Syrimiensi^) Fratre Vito Nitriensi, et 
Laurencio Boznensi cum solemnitate niagna et gloria co- 
rona sancti regis Stephani coronatus est, Et cum eidem 
genitori suo in regni soHo iure nature debito successisset, 
ac in iuuenili flore regnare incepisset, natiuitatem iuuen- 
tuti preferens, crescendo bone indolis iuuenis, discrecionis 
rationem amplexatus fuisset, magno virtutum creuit aug- 
mento. Reminiscens quia multi viri fortes pro patria san- 
guinem suum fundendum esse(67a)dixerunt, nec fundere 
dubitauerunt, quo gloriam eciam apud posteros post mor- 
tem haberent: cogitare cepit, et in animo discutere, quo- 
modo et qualiter iura regni sui, per confines vicinos et 
principes occupata, ac per rebelles seu hifideles de regno 
temeraria presumpcione in preiudicium sacre corone dis- 
tracta ct usurpata ad statum debitum diuino fretus auxilio 
reuocaret, et eciam reintegraret. 



^) voyuoda. *j Syrniieiisi. 



18 



138 

(De prlmo ezeroitn regis oontra Saxones partis 

Transeilaanie.) 

150. Interea accidit, quod quedam gens saxon 
in eius regno in partibus Transsiluanie quasdam conir 
ciones fecissent, et censum consuetum ac iura regi 
soluere denegassent, copioso moto exercitu, idem rex ci 
suis baronibus militibus nobilibus et regnicolis, ad con 
rendam ipsorum proteiiiiam personaliter accessit, et 
refrenatis, ac ad obedienciam reductis Jaudabiliter triu 
phando remeauit. 

(De obedienoia Alezandri voyvode tranealpinL) 

151. Cum autem esset in partibus raemoratis, q 
dam princeps seu baro potentissimus Alexander uayuc 
transalpinus dicioni eiusdem subiectus, qui tempore p 
dicti Karoli regis patris sui a via fidelitatis diuerter 
rebellauerat, et per multa tempora in rebellione perm^ 
serat, audita pietatis ac eciam potestatis eiusdem re 
Lodouici fama, ad ipsum sponte personaliter veniens cii 
confinia ipsarum partiura ad pedes regie raaiestatis hui 
tenus est prostratus, et ad obedienciara et fidelitatem c 
bitam reductus et integratus. Solerania raunera et cleno< 
presentando, et suura dorainiura sub sacra corona re( 
gnoscendo, cura gaudio et leticia ad propria remeauit, 
ab illo tempore fidelitatem conseruauit. 

(De peregrinaoione regine Elizabeth.) 

152. Rex autera Andreas in Apulia nondura i 
gnabat. Domina igitur Elizabeth regina Hungarie, ma 
regum predictorura, post mortem regis Karoli, habens c 
uocionera visitandi sanctorura reliquias, et apostolon 
(67b) Petri et Pauli honorandi liraina; quara non retra 
femineus sexus, nec terruit prolixus labor itineris, c 



139 

tiii:iorem incussit ei multiplex maris periculum; sed virili 

aiiii:wo fulcita ac diuino presidio rapta, celestique desiderio 

iiioensa, de Vysegrad in festo beatissime Trinitatis annb 

dotnini miiJesimo tricentesimo quadragesimo tercio iter 

awipuit vei-sus Italiam, cum honesta familia et multitudine 

<^oininarum et nobiJium puellarum, baronum militum et 

^*lic^ntum, cum multo et magno apparatu, iuxta munificen- 

^-i^m regiam iuit et processit babens secum pro expensa 

"^'i^inti septem millia marcarum purissimi auri, Dominus 

^^ •-^ tem Lodouicus rex Ihmgarie filius suus misit post eam 

^l ^-i^ ^tuor millia marcarum auri electi. Habuit eciam secum 

^'^ florenis fere cum media garleta, de denarys vero par- 

^^^s usque ad exitum regni multum, Cui regine eciam 

^ ^^ neti honestum valde et utile seruicium prebuerunt ; nam 



^^^ Mj\ duabus galeis proprys sumptibus in toto transitu 
'^^ «i^-ris dicte domine diligencius famulati sunt Transito 
'^^^"•lem mari multum pacifice peruenit in Apuliam. Cui 
^^^-^x.iiauit rex Andreas filius suus, cum consorte sua do- 
'^^^wa Johanna regina, et dominam Elizabeth reginam, cum 
^^^^^gno solemnitate et gloria receperunt, et ita Neapolim 
^^^ ^ ictis gaudentibus in vigilia sancti Jacobi apostoli per- 



^*^^ :^ernnt. Cum igitur Neapoli hec regina resideret, ducto 

^^^^isilio ad (68a) apostolicam sedem solemnes nuncios Ni- 

^*^^l*miij scilicet palatinum, Paulum comitem curie regie, 

*^'>c)mam rufun), Fratrem Vitum episcopum Nitriensem, 

■^omam filium Petri, necnon et archiepiscopum Beneuen- 

^^^um, ac alios quamplures nobiles destinauitut dominus 

^l^<JstoIicus sua benedictione dominum Andream regem 

^^^<»ret corona regia decorari. Interea domina Elizabeth 

^ ^^ina volens conceptam deuocionem ad deum et ad sanctos 

^^^^ctui mancipare, ad visitanda beatorum Petri et Pauli 

^V^OstoIorum limina, in festo Exaltacionis sancte crucis de 

^^npoli egressa cum tota familia, et archiepiscopo Neapo- 

•^^^^no, ac pluribus nobilibus de Apulia aggreditur versus 

^^uiam. Transiebat autem per cinitates et castella cum 

^agna tranquillitate et pace, nuUi suo cuique violenciam 



140 

seii ininrinni inferentes. Audientes autem terrigene reginani 
Elizabeth virtutibus, niorum honestate, et deuoeione con- 
tinua ut sydus prefnlgidnni radiare, ac suos cum omni 
modestia pertransire, currebant in vicos et plateas ad ip- 
sam aspiciendam et diligencius intuendam, et videntes eam, 
cum admiracione et gaudio, deum unanimiter collaudabant, 
quod tam nobilis domina et tam iJhistris regina, relicto 
regno et domo venit a finibus mundi tamquam regina 
Sabba^), ad querendam et promerendam clemenciam Sal- 
uatoris. Cum autem Romam in terra^) paucos dies feli- 
citer peruenisset, connnota est uniuersa ciuitas in eius 
aduentu. IIH eciam de Cohnnpna ex una parte Tiberis, 
et Ursini ex aha parte receperunt reginam cum maxiuio 
honore. Vulgus autem reliquum ac populares magni et 
parui, muheres et puelle currebant ubi transiebat regina, 
et alta voce clamabant: Vivat regina Hungarie. Et reso- 
nabat terra in voceseorum; et propter rem ahas insohtain, 
videbant omnes popuh communiter ex aspectu eius (juen- 
dam spiritualem iubilum reportare. Perueniens autem ante 
fores ecclesie beati Petri apostoh, totum cohegium roma- 
num recepit reginam processionahter, cum magna gloria 
et honore, Obtnlit denique ad altare beati Petri apostoh 
et ad rehquias solemnia numera in cahcibus ornamentis 
insignibus et florenis iuxta magnificenciam regi(68b)nalem. 
Muha eciam monasteria ecdesias, ct sanctorum limina 
visitauit, que largis donaiys et oifertorys honorauit. Ima- 
ginem eciam Christi seu Veronicam, bi>5 per scalam as- 
cendendo perniissa est clarius visitaro, Ad quam cum 
deuocione accedens sununo honore et humiliter adorauit. 
His itaque gestis atque peifectis valefnciens infra octauas 
sancti Francisci reuersa est Neapohm cum exultatione et 
gaudio. Sua enim deuocio cunctis claruit in exemplum. 
Cum igitur hec regina in Neapoli resideret, et vidisset 
nurum suam dominam Johannam superbam et ambiciosara, 



*) Saba. *) inter. 



142 

nis regalis ad dominum regem penitus pertinebat labo- 
rantes, tamen nichil de negocys confecerunt. Et quia non 
poterant ut volebant antedlcti nuncy eorum ambasiata 
])er viam iusticie terminari^), seientes quod munera et 
(lona alliciunt eciam animos sapieutum; ignorantibus do- 
mino Lodouico et domina i'egina matre eius spoponderunt 
dare, se iuramento firmius conslrigentes, ad cameram do- 
mini pape quadraginta quatuor millia marcarum, ut pro- 
meretur^) rex Andreas regni Sicilie gubernacula possidere, 
Currente autem hac relacione, in Ilungariam ad dominum 
regem et dominam reginam peruenit hoc pactum. Qui 
hoc percipientes non modicum turbabantur, quia ius regni, 
(luod ad ipsos secumdum deum et iusticiam pertinebat, 
sibi per pecuniam vendicarent; sed ne malignis et peruersis 
hominibus daretur occasio et materia iniuste eos in aliquo 
iudicandi, et nichilomiiuis detrahendi, quod ad regium 
honorem per auariciam et cupiditatem iuipenderent; solu- 
cionem antedicte pecunie fieri permiserunt, ne eciam 
nuncy crimine mendacy notarentur. Cucurrerunt igitur 
exactores ad omnes comitatus et villas regias et reginales 
per totum regni circulum, predictam pecuniam ex integro 
exegerunt, et exactam per certos nuncios ad camaram^) 
domini pape Clementis sexti fideUter transmiserunt, 
sperantes firmiter de coronacione regis Andree sine dila- 
cione, proniissionis fieri complementum. Occupatis autem 
sepedictis nuncys in Auenione circa causam eis commissam 
determinandam, interim dominus Lodouicus inclitus rex 
Hungarie decenti comitiua anno domini millesimo trecen- 
tesimo quadragesimo quinto transiuit in Bohemiam*) ad 
socerum suum, cuius fiHam iam acceperat nomine Marga- 
retam, et ducto consiHo cum rege bohemorura antiquo 
et dicto socero suo predicti regis fiUo, congregauerunt 
mihciam fortem et vahdam, et circa festum beate Marie 



^) terminare. *) permitteretur. Turocius. *) cameram. *) Tu- 
r6ci Poloniam et polonorum habet. 



143 

vii:^^inis (69b) transierunl pelagus super glacies uno die 

iia fcurali contra Lithuanos paganos, volentes eorum terram 

ig-i^ ^ et gladio deuastare. Sed flante austro dissoluebatur 

g-l^».^ies, et ex mora iilis periculum imminebat: ideo quam 

citm^s recesserunt, et sine fructu vacui redierunt/) 

154. Postquam avtem dominus rcx Lodoulcus reucrsus 

fi€^^^at de hjthuanis prcstolahatur pro domino regc Andrca fra- 

tr^ suo fratcrno amorc coronam regni Sicilie per scdcm apo- 

sto^^^^am adepturumy ct ipsum in proximo ad maicstatcm rc- 

girr- ^^i suhicrturum. Sed proch dolor^ cxpcctauimus paccm ct non 

v€^^^£t^ qucsiuimus tempus curacionis et eccc turhacio. Johanna 

er^ i-^^i nxor regis Andrce superha crat nimis^ ef inuida quia 

si^^^crba. Idco in regno sihi equalem cel supcriorem pati no- 

l^^^^t^ et ita regem Andream a corona impediehat. Et quia 

ift^^^^a ideo feUiciday et honori mariti sui in felle amaritudi" 

ni^ j)osita inuidehat. fcminarum iniquissimay de henciicijs 

^^^^ ingratissima, persecutrix innoccntis ncquissima^ contra dcum 

c(r^^Z4r,icosa^ contra proximum maliciosa, contra suam animam 

^^^^^ntinosa^ (70a) contra communem morem odiosa^ contra mi^ 

ti^^^t&n faustuosa. uas iniquitatis ct malicie^ o fax ct igniJi 

^^^^crundie, o pondus magne contumclic^ quantum malum su-- 

scitceMl^ quantum crimen commisisti. Totam ecclesiam dei tuo 

s(^^^ndalo denigrasti. Vide considcm ct pondera quid fecisti, 

9^^^ntum scelu^ commisisti. Maritum et domi?ium tuum intere^ 

^^--'^tiy caput tuum intriuisti^ gloriam tuam ohfuscasti^ lese ma^ 

^^^i^itis crimen incurristi^ iuuenem nohilem ct illustrcm^ utpote 

Jil^94ni regis occidistij iustum ct innoccntem iugula^ti^ de iure 

^^S^^iaturum interfecisti^ fratricidium commisisti. llec omnia 

ta^^ stupenda mala non eruhescens perpetrasti^ magis impia 

*^^-^<^ele, crudelior Medea intcrfectricc. optime iuuenis rex 

^^^<lrea^ o etas gratissima^ o proles dignissima^ o generacio 

^^^f>ilissima; non in magna via occidisti^ sed sicut solent iusti 

^^^"<(m Jilys iniquitatis cadcre^ corruisti. Digne igitur de te pro 



') Hic interponitur narratio Fratris loannis ordinis mino- 
xwxxi de expeditionibus regis Ludovici usque ad annuui 1355, 



c ••■ '. 



144 



te et super te miiUarum terrarum hahitatores sumserunt la- 
mentum. Anno domini millesimo tricentesimo quadragesimo 
quinto per Johannam uxorem suam et per satellites suos de^ 
cimo nono Scptembris dire mortis faucibus traditus esty in ci^ 
uitate Auersa^ distante a Neapoli ad octo miliaria. Et sic 
sine causa interfectus est^ et deportatus Neapolim per hunga- 
ros quorum custodie commisms fuerat per dominam Elizabeth 
reginam llungarie matrcm suam. Tempore tamen et hora in- 
terfeccionis sue ipse rex Andreas predictos hungaros ad sua 
hospicia ire compiderat. Quia quamuis suspicio mortis sibi 
per uxorem suam Jiende eius auribus per plurimos instillaue' 
rit^ tamen hoc ipse^ suam innocenciam considerans et uxoris 
impregnacionem^ credere non poterat; et sicut agnus innocens 
iugulatus est. Cum autrm corpus suum deferretur in Neapolim 
ad sepeliendum tota ciuitas tamquam obuiam funus Jily sui 
concurrebat^ et ipsum inconsolabili planctu deplorabant. De- 
ductumque est funus regis Andree Neapolim et sepultum in 
kathedrali ecclesia iuxta auum suum et Karolum Marcelhnn. 
Statimque post mortem suam dicitur diuinitus miraculis cla- 
ruisse. Et quasi omnes qui in mortem eius conspirauerunt 
mares et femine miserabili morte consumpti sunt^ eciam ulcione 
sanguinis innocentis. 

lof). (70b) Quomodo autem domina mater sua regina 
mortem fdij sui planxerit, securius est tacendum^ quam aliquid 
dicendum ; quia hauc amaritudinem taliter lingua explicare 
non valef. Conuenerunt autem ad ipsam dominam reginam 
tempore luctus sui domiui H domiue^ rirgines et mdue^ cuncti 
proceres fluugarie, cum ridcrcnt dominam reginam fily sui 
innocentis mortem ita vchemcnti dolorc deplorare^ corda om- 
nium ad planctuui et compassionem scindcbantur. domine 
deusy fac ut terra non operiat hunc sanguinem innoxium^ 
qui clamat ad te^ sicut clamauit sanguis Abel iusti pueri tui 
aba! aba! 

156. Rex autem Lodoricus terminato luctus sui tem- 
pore super morte fratris^ regis Andrec^ anno domini millesimo 
trecentesimo quadragesimo sexto in festo sancti Georgy prx)'^ 



._ .. 5 



_146 

ft mfdtis mfflLs fontra cos un(fth'S(r)itihus f^owpuUi tmdidcruHt 
sr (i. riuitfttrnt sttftut rrttrtis. f't illi frfwruitt flr m sirtit ro- 
lucruttt 

lo7. (7 th) Cutn ttutrut tuors rrgis Audree ivflirta per 
illf)s fjtffts ))tft,viutr ittjlif/i tttttt drhucrftt, utpfttr prr suaiu coft' 
iugrui ftc sitos rottsfttifjttittrfts nr jttftpiuf/uos^ ucc)tO)t prr ^uos 
secrctftrios ct sodales^ idco ututtdi tuftfptfttihtts )ryihus ct prin^ 
cipihus ct tuittttrihtts )tfdjilihits rt popttlttrihus p)-optcr crudclis 
et fcrtdis iutcrftcirttdi utfnlttut ltor)'f>rctu ct tiuto)'cut (i)tcufisit). 
Outttcs iijititr itttattiutitcr dri ftutttipfttottis iusticiatu flafjitahant^ 
ct ad cius ntfticstfttcttt sttspi^ahftttt, ttt huius tauti -scehTi-s aa- 
tf))'cs peua coudifjuff riudicarct^ ct secu)tdu)u tptod ))te)'eha)itur 
fptfdi cfts flftfjcllo citrriperct. ct falifaic porcllo^ct^ Ittce claria;$ 
dououstrttrcf. Ah ilht f(ufo)t tcntporc tptt) /v.r Aud)'eas r/err.v- 
sit^ dotuiuutu rrfjou Ltnlouicunt fptftsi dr tota Ittdia )*ectores 
ciuitftfunt, u(d)ih's trrrttruut^ ct si)t(juhtritcr dc Apulia et pro- 
uiucia hftroues rf contifcs rt )'cli(ptutu folgtts populi^ ut ad 
ipsos frttttsirrt dc Iluujftrift ftssatutufii^itt.i iuuitfthattt^ et per 
ttuticios cf fff/iucs rfatsauijitiucojs rf (*o(j)tafoSj ut )*egitue)i regni 
SiciliCj tjttod i/)sunt rrf/cnt Ludouicunt dc ittre co)ttiiigehat r«- 
Htuuntfrcty citts auituutu ittdcsittotfcr ac iugitcr cono^iouebant^ 
et hf)c lihcutcr ftc jitlrlifcr farichfDtt. Latucu quia (juilibet na^ 
furfditcr dilitjit dotuiuutu sttatu^ rcrutu fatucu disjtlicehat eis 
tuidieris itu/tcriutu. hirtHo itjifur uf frcdi)Uits diui)iitut< rex 
Lodouicus sai ctt/tifis rfutsiHf) j)riuci/)alito\ et (dio)'i()u jHiuco^ 
rutn cfintnttttiitcr^ Cfttis sr rocatuitttu auuui% et ad ijhsos eundi 
auintunt iucliuauit^ ef sttitoi atl rtts frit^taitutu tuultis imlicibus 
dcchtrauit^ cf liffcris plurihus stt/ter hfn* e))iauafisj luunitis si^ 
gillo regio )'oho)vtuif. Srtl tjuia sajtioitis rst o)'dina)^e, et Jienda 
prttdrttfrr disj^ottrrr, sttprrttft f)'f:fus /u^sidio^ diuiuo illustratus 
oracuhty rohi dci ftccittcftts ghtdio^ Jidoj profcctus clij)eo^ scri" 
pfu)'c i)isfru(ius fcsfituouio. ttc j))'f)ho)'u)u ri)*oru)U fulcitus e.reni' 
ph), iu cxccurio)ic sai proj)osifi )ton ustts hitihtfc^ sed tuagna 
))torunt hoticsfftfr ntodcstiu tf fufclc tuoflc)'at)tiuc tptod facien" 
du)u dcc)'cuo'at i)icltoauit. Antto dotuiui uiiUesi))iO tricentesinlo 



147 

^i/^^dragesimo septimo cirra meilium QiKulragesime premisit 

si/n^^'^ intimos et dilectos^ rideliret domimim Johannem episco^ 

pi/^^i Wesprimiensem et magistnim Sirohaim (72a) filiinn Lau- 

/y/ip ^7/ cum magna perunia^ jirmiter cis preripiens^ ut in tran^ 

siti^- suo in itin(i'e nen{ini noreant^ nrr ruiquam molestiam 

in^^^^ei^jant^ et de rapina exerrenda raueant; sed plarahiliter om- 

nih^^s et parifire per tiam suam gradiantur^ ne nomen suumy 

rocf ^^um dignum et honorifirum per sue male operarionis rnfa' 

^iii/r^n marularent^ et ex hor multis srandalum generarent Et 

^^' /j)sum dominum regem voranrium et expertanrium stahili' 

^</t/-^ii ct fidelitatem serretius inrestigarent^ et emulos quantum 

y><_>.v.v^;// expugnarent. Transeuntes predirti domini regis fami^ 

^*</^*i\H in Apuliam serundum imperium eius omnihus se para- 

f/Aj^ ^f henignos reddideruut^ et uhique eos rum honore rereptos 

^^^i-solatos et letos ahire permiserunt. 

loS. Prruenientrs autem ad Apuliam riuitatem^) do- 

'^ ^ '^nis Lalws in iure riuili dortor egregius rertor eiusdem 

* ^^^filegiensis riuitatis ipsos arripiendo dulriter^ honorifire per- 

^^ctauit^ ft omne fulelitatis ohsequium per fratrem suum regi 

-^ ^^ douiro intimatum inrrementdhiliter (tdimpleuit. Quod eriam 

^'^^^yrrimentalis ((dministrario itpprohauit. Sam runrtis, Lodouiri 

^ ^^^jhs ((duersarj/s ut murum tutissimun( omnihus aduersatu*ii(m 

^hff.s se o/)j)osuitj rt om((i(( suf( polHrit(( et hona fidelissime 

Mrinistrafdt. lie(/is rero Lodouiri ((mhasiatoiYs ad (liuers((S 

'^ ^^ M(*s regni Apidie miserunt nt^nrios^ et i/)sos in fi(lelit/(te re^ 

lh(ng((rie fortes et ,st((hd('>s ((r /)rrseuerant('s re/)ererunt. 

ndem per liter((s domi((UUf rrgrm rertifi('((runt^ i/)sum re- 

'^ ^"^ ^4(u fvliriter possr intr((re. lunr rex Lodouirus miliciam 

^^ ^^m non suhito nec simul misit in A/)uliam^ sed /larticulatim^ 

*^^ terrigene /)ertintescerent^ ptod tnanu viidenta et rindicta 

^^S^num veUet o/)tinerc. Kt idro /)rinci/)es exercitus et duces 

^^-^^atorum tr((ctu temporis hic srxagenos centenos et millenos 

^^^^^&rsis temporihus iussit transme((re^ unde /)ostea eodem anno 

') lege: Aquilam. vide infra. 



146 

circa feHtam sancti Georgj/ premisit dominum N. elcctnm Nit- 
riensem cum alifs principihuH et comitihus pro causis supra 
memo7^atis. Deinde circa festum Diuisionis apostolorum fecit 
similiter^ rnagnam miliciam transmittendo. Qui in Aquila con- 
gregati simuf cum stipendiarys ad(7^h) heUandum doctissimis 
de sumtihus domini irgis Lodouici inde accipientes^ ducem Dti^ 
racif ac Lodouicum principem Tarentinum maritum JohannCy 
cui morttio rege Andrea Johanna nupscrat^ ac alios domini 
regis aducrsarios valide dehellahant necnon ciuitates et forta^ 
licia eorum ; domus regis Lodouici de die in diem seipso 7*0- 
hustior contra aduersarios magis ac magis inualescehat; domus 
autem Duracij ducis et principis Tarentini notahiliter decres^ 
cehat. Post hec circa festum Omnium Sanctorumy premisit 
ante se dominum Nicolaum palatinum cum maiori multitudine 
armaforum^ ut ceteris in Aquila existentihus in arcem fiei^et 
et in presidium. Omnihus itaque posthahitis^ diligenti cura 
disposicioniSy cepit dominus rex Lodouicus de suo recessu d/* 
Ilungaria^ et de progressu ad Italiam cogitare. Et quod re^ 
gnum Ilungarie taliter post se relinqueret, quatenus in eius 
ahsencia queuis hostilitas ipsum reguum inuadere non aude^^et; 
maiuH enim hostilitatis et aduersitatis periculum ipsi regni Ilun- 
garie a tartaris et sitracenin imminehat. Sed dominus deus 
eciam cum attemtacione fecit prouentunu quia taliter eos fia^ 
geUauit^ ut ipHonnu terrorem timere et formidare non opor- 
tcret. Nam anno domini millesimo treceutenimo qnadragesimo 
sexto dominus deus misit pestilenciam iu eos^ que tantum in 
eoH deseuyt^ quod infra paucos menses^ ut dicitm\ treccntena 
miUia tartarorum prosfratnt et consumpsit, Sic igitur domino 
deo prouidente rex Lodouicus in confinihuH regni sui IiaheHS 
pacem cum hostihus^ securitatem cum amicis et cognatis; re- 
gimen regni principalitei' posuit in manihus domiue Elizaheth 
regine matris sue^ magne deuocionis et prudencie eximie san" 
ctitatis et clemencie; et sic sapientn' ordinatis^ et prudenter 
diHpositiSy anno domini miUesimo freceufrsituo quadragesimo 
sepfimo in festo heati Marfim\ die dominica iter aggressus est 



ve?\sus Apidiam. Sed itsqffe mJ mctas regm clam^ et qvasi in 

occulto cnm paucis pertramiuit^ ne ipsum fraus et dolus sihi 

aduersancium impediret. Cum autem peruenisset ad Celieiam^ 

dominus Celieie^ qui sihi coniuctus fuerat magno cum fauore^ 

accepit dominum regem grandi cum honor^. Percipientes autem 

almmi et sh^enui milites C72a) ducis Austtir relacione reri- 

dicd^ dominum regem Lodouicum morum honestate preclarum^ 

generositate prefulgidum , magnanimitate decorum , largitatis 

virtute renustum^ in armis strenuum ac multis virtutum mar- 

garitis adornatum ire in Apuliam ; conuenerunt ad euhi una- 

mmiter, et magna fidci constancia eidem adheserunt^ expo- 

nentes se pro eo ad omnem euentum et fortunam. Procedente 

igitur domino tege in via sua^ ecce magna armatorum multi' 

tudo letanter ipsum sequehatur. Aduenieutes autem in Secel 

ad quoddam fortalicium pefiinens ad patriarcham Aquilegiensem^ 

quod situm est in confinihus venetorum^ scientes veneti frau- 

didencia pleni, solenmes nuncios ad regem transmiserunt^ ut 

aliquali pace inter se jirmata fines eorum pertransiret. Sed 

rex usus conMIio Stephani fili/ Laczkj neque ipsis auditum 

prehuit^ ne videretur talem pacem^ urgente inedia vel nccessi- 

tate cum venetis oxdinasse et ignaue fecisse. Omims autem 

ipsis venetis precepit Stephano fdio Jjaczk tunc vaj/uode trans- 

siluano, ceterisquc hungarorum nohdihus australihus et almanis^ 

t(t suis ordinafis agminihus cum^ ipso procederent in Veronam. 

Superno igitur confortatus presidio^ ac pugnatorum vallatus 

subsidio j suhito transiuit supra Teruisium per terminos venetO" 

nnn impcrterritej male contrantihus venctis. Cum autem ve^ 

nisset Veronam, ecce dominus Mastinus de LafkaV) donnnus 

Verone occurrit sihi^ recipiens cum honore^ et magnificis tnu- 

neribus decorauit, ac conuiuys lautissimis frequentatis^ indicihi- 

liter cum rege^ et suis milifihus gloriose tripudiarunf, et 

fetantes extiterunt. Audientes autem hahitatores Italie, quod 

tlominus rex Veronam aduenisset^ rectores ciuitatum et domini 



^) della Scala. 



kr^. 



150 _ 

terrarum per intermoicios et qtd potei^nnt personaliter ad ipston 
conjlaehant^ sihi facientci^ omacfatm^ ac se inramento comtrin' 
fjentes^ domino regi fidc/ittr alheserunt^ precepta et mandata 
eit/s seraatari. Ikinde per Manthwam Bononiam ForUuium 
cum pace pertnfnsiuit, et per ral/em Spolctanam cum omni 
gaudio et letici(( cunctorum suor((m peruenit ad Aqiiilam in 
ri(/i/ia Natiuitatis domini. Quis autem hoc enarrare va/eret, 
qualiter i})se rex (73h) diu desideratus^ et ph^rilms temporihus 
ccpectatus fuerit exc(pt((s. Nam populus (*hristi((nus primo gau- 
dehat de rcfjis eterni i(ati((it((te temporah\ cciam (j((udehat dc ri- 
sionc sui domini n((turalis, et rcf/is temporalis; ct it(( (jaudio gau- 
diun( cumul((h((((t. Omnes a(ftetn fere de Apulia principes et comi- 
tes^ nohiles c(nnn(un('s et rectorcs ci((it((fum^ per se et per nuncios 
(((I rcf/etn conj/u.verunt in Aquilam^ et i/)sum dominum strum 
n((tur(dem cixjnoscentes^ p( ipetuant ei f(delit((tem promiseii(7it. 

ioO. Anno ((utem domini millesimo treccntesimo qua- 
dr(((/esimo ocl((Uo celehr((t(( fcstiuitate Natalis domifd^ ductoqnc 
cothsilio., parah((t sc ad ('((ndum contr(( Nea/)(dim Ca/)uant ct 
Aduersam ci((itates^ que in parte ridehantur fouere partcs 
Joludine., et contplicum st(or((nt uttiuersoiitm. (onducto autcni 
et conf/re(/((fo e.rercifu Kartdus dux Duraci/ et /irinccps Ta-- 
renti cum fr((fre suo Lodotdco nt((rito ci((sdem Jolutnne ac cc* 
teris re(/((liht(s nyi I/un</arie resistere nitehantttr., et renerunt 
('((/ntaut^ nt eidem infroifum impedirent. Re.v autem tlungarie 
collecto suo e.vcrrifu renif nsque Ca])((am^ contra tptoslihet sihi 
aduers((i(t(!s /)ugnaf((r((s, Videntes aufcm qui erant e,v aduerso 
donum domini et uianum ralidtou cssc cum rege ITungarie^ 
seientes Neapolif((vos non possc regi resistcre (74a) portatn 
introitus C((j)ue sntTcnde^unt^ regalcs autem fugam ca/nentes 
confnsilihiter rccesserunt. lie.v autcm Lodouicus Itahcns lihernm 
adifum, introiuit ( a/want^ et ce/)it eam sine sui et cniuscunque 
/esione. Et post(/nam rex hahuif Capuain inouit cxercitum sutnn^ 
et renit Auersam, qui rcceperunt eum cum honore. Aiidito 
aufem Joltanna dontini re(fis aduentu, cum ntarito suo Lodouico 
jugit de Ne((j)o/i /)cne cum trihus ga/eis versus Franciam^ cu- 



151 

^^s de manihu.s 7\'gi.s librrari. Ditx autcm Daracn princeps 

:^'cnti cum fratris huincidcrunt in manihus domini rcyis 

^iouiciy qut cos comprchendcns fccit dctincri. Duccm autcm 

r racy in quo loco fuit re.v Andreas innoccns ncquitcr in- 

t€^-^ ^^ectus^ et corpus cius pcr fcnestram proicctum ad ortum 

ir •^ar ^^izuerenter^ ihi dominus rcx fccit cum pcr unum militcm^ 

n <:^ ^^r^une Vezzews Jilium Emerici dc Bcchci capitc dctruncariy 

v^jr^ ^sima tcrcia die mcnsis Januarn.^ ct pcr candcm fcncstram 

et'-^ ^.zi^acer eius proici ad cundem orlum sine honorc, 

160. (74h) Per omnia hcncdictus dcus qui sic tradidit 

if^^^:^ios punicndos. Filium autcnt rcjjis Andrcc nominc Karolum 

y^^^^rellum^ et duos fratrcs utcrinos Karoli ducis Duraaj Lo- 

d<:> ^.^ icum scilicet ct Rohertum^ principcm cciam Tarcnti nomine 

i^ <:>^ertum ct germanum suum l^hilippum^ transtulit ad Ifun' 

il^^^^^^am. Karolus igitur Marcdlus /ilius domini rcgis Andrce^ 

P^^^a* quatuor annorum pcrductus cst in Budam ciuitatcm re^ 

9'^<^^^Ji^ in eodem anno mcnsis Marcg dic tcrcio^ ct d((tus cst 

^^o ^^4in€ Elizaheth regine Uungaric auie suc ad cducandum^ ct 

^o^^4i.s morihus imhuendum^ ct pcr magistrum Ciconcum, ct do- 

^^^^^^^iim Nicolaum hanum^ dominum Oliucrium^ ct alios multos^ 

^^^<^^ dominus rex Lodouicus miscrat dc Apuli<( ad ministc- 

^^^^^^n predicti ducis pueri^ ct ad cusfodiam rcgalium prcdicto- 

^^^^r^i.^ quos regales domina FMzahcth rcgina sffjncntis^siuaf^ CO' 

^^^^ tempore misit in Vgscgrad^ sccundum impcrium Jilg sui 

Sfi^s Lodouici ihidem dctincndos^ ct diligcnfcr custodicndos. 

161. Item anno domini millcsimo trcccntcsimo quadra- 
^^-'^iino qnintOj post coronacioncm rcgis Lodouici tcrcio^ circa 
^^"^tf.iin Purijicationis heate virginis Maric^ Siculi cum paucis 

^^^^ignris^ qui tunc in mcdio corum cxisfchanf^ contra lartfi- 

^^^ procedentes deo auxilianfc^ innumcrahilcm multitudincm 

^^r^iarorum in terra ipsorum in orc gladg pcrcusscrunf. Uhi 

^^^m princcps eorum valde potcns nomine Ofldamus^ sccun- 
^^^* jjost Kanum^ qui hahchat in uxorcui sororcm ipsius Kani^ 
^^ffjs captus csf^ scd postca dccollatus: pro cuius rcdrmpcione 

%^u^i injinitam pecuniam promittehant. Scd kungari sprcuerunt^ 



% --f ' 




jyreafue/ftcs fufHra ; rcvilla ccMnii corum portanlcs in tcrram 
mam^ maUnsqac raptiitots^ ci sjw/ia mnUa uimiH w avro et 
argcnto^ cHrialihas^ nccHon gcmmis et restihais prcriom^ dara" 
nitquc hcUffm intcr cos trihus continuis ilichu^. 

J(!2. hicitur (luaiiuc^ ijuod (juamiliu heUum intcr chris^ 
tianos ct ipsos tartaros durauit^ rajjfft nancti nyi-s Ijfidislai i * ^ "%l 
in ccclcsia Wanfdicnsi non inucnif^hattfr. Mira (rrtc rcs. Cum %k^ ^^ 
igitffr (/'"iif) suhcustos ciusdcm ccr/csic Cffusa rcijnircndi ipsum *^^ ^^ 
c(fput sacristiitm infjrcssus Iffissct^ rcpcrit ipsum caput in suo 
/oco iaccrc ita insudatum^ (fc si riuus dc maximo lahore cel 
ca/iur cstus a/iundc rcucrsus /uissct. (^ffod factum idem suh' 
custos non tantum ipsis canonicis^ sa/ eciam mu/tis religiosis 
riris pu/dicauit. Ad j)rohacioncm vero predicti miraculi^ qui' 
ilatn cx prcdictis tartaris captiuis va/de decrepitus aiehat^ quod 
non ipsi sicu/i ct hungari percussissent eos^ sed i/le Ladislaus^ 
(ptem ipsi in adiutorium^ suum scmpcr rocant. Diceh(udque et 
a/g soci/ suiy quod cum ipsi sicu/i contra eos processisscnt^ aw- 
tecchat cos (jui(/am magnus mi/cs, sedens super arduum equum, 
hahcnsfjffc in capite cius coronam aurcam^ et in mofiu sua 
do/ahrum suum^ (pii omncs nos cum va/idissimis ictibus etper^ 
Cffssiofiihffs consununc/nit. Su/)cr caput enitn huius mi/itis in 
acrc (pfci/am s/)eciosissi)na doinina mi)'a/)i/i fu/gfire apparuit^ 
in cuius ca/)itc co)'ona aurca^ iicco)'e ni))iio ac claritate ador-' 
)i(ft(f ride/)(ftur. Utidc ))ianifcstff))t csty predictos siados pro fidt 
Jcsu Christi ccrtantcs^ ij)sa)n /)catam virgi)ie))i Mariam H be^ 
atu)u rcgc))i L(fc/is/au)n co)itra i/ms /)aganoSy qui in sua mr-' 
tute ct mu/titudinc g/ori((/)a)itu)'^ (fdiuuassf^. A/io quoque tein- 
/)orc^ rii/c/icct a)i)io do)nini )ni//csi))io trece?itcsi)no quadragesimo 
sc.vto j))'cdicti sicu/i so/i cu)n i)igc)iti mu/titudine ad predictam 
tcrfuim ta)ia)U))'U)n i)it)'a)ftcs^ ihi(p(e prc/io cofUfnisso^ sujyerna 
cis gracia rictoriiou concedoftc innu)nc)*(f/)i/c)n multitudinem 
tarta)^oru)n frucidarunt. Uhi )nu/ta ar))ia va/dc preciosa reci^ 
/)ic)itcs^ spo/iaijuc itifotita. Uon in ani)ua/ihus^ quatn eciam in 
gc))i))iis ct /apidihus prcciosis, sicfjuc rcucrtoitcs g/orificabant 
dcutti^ (jui dedit eis victoriu))). 



(joide in ApuUa c.viuit dr ipso prouerhinm: Ui cs horno cicto- 
riosHs et mpiem^ quad alter iStcphanns fiUiis Laczk) et misit 
eiim cum honesta et forti milicia hunyarorum in Apuliam^ 
ut diuino sibi assistente presidio, de suis inimicis vindicarety 
ac ipsos potenter contereret et humiliaret. Pi^edictus (76a) igi^ 
tur princeps^ scilicet Stephanus Jilius Laczk de Herman una 
cum suo Jilio iuucne strenuissimo et audace^ sicut prius sem" 
per cum suis fratrihus Andrea Michaele Nicolao et PaulOj 
ac Dionysio et Nicolao Jihjs suis corone sacrejideles extiterant: 
ifa et tunc precepto domini regis per omnia Jidelissivie se 
submisity et ad cius imperium exequendum se ut melim potuit 
preparauit. 

164. Anno domini millesimo trecentesimo qu^ulragesimo 
octauo igitur circa festum Michaelis archangeli^ predictfis Ste^ 
dhanus filius Laczk princeps milicie licenciatus a domino cum 
comitiua sibi comissu {in qua erat Johannes Jilius Nicolai pa^ 
latini^ et Stephanus iilius Mich banij Demetrim de Doby^ 
Nicolaus filius eiusdem Stephani) iuit in Apuliam^ qui duce 
omnipotentis dei angelo j mare adriaticum sine omni periculo 
transfretauit. Perueniens autem cum tota hungarorum miUcia 
ad ciuitatem Fodiam^ et oolentes habitatores ipsim ciuitatis 
Fodie Jidelitatem Lodouico de Tarento , et Johanne obseruare^ 
ipsis hungaris armata manu resistebant. Antedictus vero Ste^ 
phanus dux belli^ sicut miles strenuus et audax ut leo^ cum 
suis socys contra ciuitatcm bellum inyty et oictoria de celo 
sibi prestita inimicos potenter superauit^ et potestati domini 
regis Ilungarie subiugauit. In tantum enim dictam ciuitatem 
humiliauit^ quod magis erat aceruus lapidum quam ciuitas 
premunita. Deinceps enim ceperunt hungari adiuuante domino 
deo et stephani astucia uhique aduersarys preuale^^e, et mira^ 
hiles victorias cxercere in tantum^ ut ciginti hungari velpaulo 
plus sexaginta armatm ex inimicis in pugna deuincerenty et 
sine sua lesionr captiuarent. Diffusa ergo Jama strentUtaHs 
Sfrpliani fily L^wzk^ ef aliorum hungarorum^ ubique ceddit 
timor corum supcr hahifantcs Apuliam^ et usjue ad Lodouicum 
et Johannam sceleratissimos hec magnalia peruenerunt. 



105. Anno domini ndllesi^no tnrenti^sitno quculragesimo 

novo LodouicKs de Tarento et Johanna exereitum permaximum 

contra Stephanum i^ayuodam dticem milicie regis Ilungarie ut- 

cunque jmtue^^nt condvxerunt^ et ducem Werhernum capita' 

neinn soidanorum^)^ qui a domino rege^ dum esset Ne(76h)' 

apoli tali condicione recesserat^ ut nunquam contra ipsum nec 

rmdra populum s^uum insurgei^et^ fide se constrinxit. Ipsum 

^gitur Werhernum supef* suum exercitum capitaneum et ducem 

^elli contra exe?Titum regis Hungarie^ in ciuitate Neapolitana 

Matue7^u?it, Mense igitur Juiii/ anno supra dicto exercitus Lo- 

^louici de Tarento cum exercitu regis Hungarie in die com- 

muni 1'oluntate ad id per ipsos determinato inter ciuitatem 

Neapolitanam et Auersam hellum ineuntes^ crudeliter et seui- 

Jiter imdcem dimicantes^ uhi altissimo deo adiuuante exercitus 

domini regvi^ muUis captiuis^ et plurihm rulneratis^ et midtis 

^nteremptis^ ac ceteris in fugam coiiuersiH dictus Stephanu^ 

iriumphum laudahilem et t^ictoriam solemnem reportauit, hiter 

quos captiuos principales isti fuerunt: domi?ms Rohertus de 

Sa7icto Seuerino^ dominus Remundus de Bancio comes Sancti 

Angeh\ et ahj duo comites tudde solemneSy quorum 7iomina in 

Uteris eiusdem Stephani fily Laczk domino regi transmissis 

haheir non potui. Item ducenti milites Neapolitani^ preter alios 

captiuos^ quorum numerus exprimi non potuit. Nidhtm duhium 

est homini fdeh\ quod per ista omnia et similia sanguis innO' 

.vius regis Andree exquirehatur. 

100. Cum igitur hec ita agerentur^ ecce Stephanus 
Jilius Laczk venit de Apulia anno eodem leticia preoptata an- 
nuncians Apuliensium expugnacionem^ Lodouici de Tarento et 
Johanne omnimodam deiectionem dicens: Domine rex festina 
occupare Apuliam virtute diuina in manus tuas collocandam. 
Quo audito rex Lodouicus^ more elephantis ad pugnam ro- 
bustior animatus^ conatu celerrimo^ misterio sui consily in Buda 
eelebraio^ feria secunda post octauas pasce versus ApuUam 
rex egreditur cum dicto Stephano Jilio Laczk^ et quihusdam 



') sic Codex pro: soldatorum. 



156 

militihm sna restigia continue imitantihus^ et sennn commorare 
consnetis. In festo sancti Georgi/ martiris descendit galeam in 
Senia^ et die octauo applicuit in llorroniam^ saluis rehus et 
personis. Tandem in festo heatorum Philippi et Jacohi apos- 
tolorum venit in Manfordomam^ et inde consurgens in festo 
Innencionis Sancte Crucis descendit in Barh(77a)tum^ et in 
die tercia in festo sancti Johannis ante Portam latinam tran^ 
siuit in Baar^ ad limina heati Nicolai confessoris risitanda^ 
et inde rediens in Barletum^ fecit residenciam cum soldatis et 
hrigantihus uniuersis, Et ecce in festo Translacionis heati Fran^ 
cisci venit Leicstasius Senascallus regis cum midtis militihus^ 
portans secum multa millia niarcarum pondus argenti^ et va^a 
aurea et argentea duo millia et eo amplius^ ac thesaurum 
nimium pro regis honore expendendum. Nec puto ohmittendum^ 
quod idem Lewstasius tantam fecit regi fidelitatem^ (piod si 
tantam non adhihuisset diligenciam^ totus honor regius vacillare 
potuisset. Quem re.v gratantissime recepit^ et magnalia sihi pro 
seruicio suo repromisit. (xun igitur rex in castro Barleti in 
festo heati Antoni confessoris in suo strato (pnesceret^ ecce de 
ciuitate omnes Barleti campanas vomifhyrs pulsare ceperunt 
uniuersas et clamare: ad arma ad arma! riua rex de Ilun- 
garia, iu'ra ! Quod cum Stephanus filius Laczk dux e.rercitus 
didicisset, ridit quod omnes soldati contra ciuitatem insurrexe- 
runt et regrm, Cuius argumentum ex eo. (juod quinque g(dee^ 
quelihet cum (piadringentis hominihus armatis onusta^ venit 
ante caslrum Barletense. Quod videns dirtus Stephanus filius 
Laczk una rum filio suo Nicolao et Mornrzok^ et Ladislao 
dicto SooSy omnes de ciuitate soldatos exire comptilei^unt^ plu- 
rihus eorundem interfectis^ et rehus eorum spoliatis. Wolphar- 
dum vero rex de manihus eofirm eripuit, CoiTardum fratrem 
Wolphardi cum dictis soldatis ahire permisit. Hys igitur pe^ 
ractis rex mouit exef^citum et venit in Cosiniamy et inde tran' 
siens re7'sus Neapolim renit die crastina in Esculum apulianum. 
Et ecce quidam dromhetarius po7'tauit literam Lodouici dt 
Tarento^ continentem. quod rex cum eo duellum seu certamefi 
singulare deheret committere. Quod rex Lodouicus gratantei' 



157 

accepit^ et coram regihus Francie ac Anglic anno domini 
Viillewno trecentesimo qvinqKagesimo in octaua Kpiphanie do- 
mini Pervsius se dictum certamen ptajnaturum spopondit. Die 
eodem renit rumor^ quod trecenti teutonici seu soldati iura- 
mento se constinxerunt ut regem Lodouicum die crastino in 
Neapolim coram Johanna (J7h) ligatum presentarent, Quod 
Andreas Nicolaj/ filius Laczk audiens^ chtm assumta secum 
familia frcftris sui Stcphani^ cum Diongsio filio eiusdem de 
nocte ad Beneuentam equitarunt^ et die sequcnti^ in festo heati 
Pauli ante dictam ciuitatem in campo cum eisdem soldatis 
horrihiliter pugnaucrunt^ et dictos trecentos soldatos potentisime 
dcuicerunt. Cvntum et quinquaginta cv eis captiuando^ alios 
rero occidendo^ vel in plagis letalihus ihidem reliquerunt. Non 
est duhium quod dicfam (rictoriam) eidem Nicolao fdio Laczk 
diuina misericordia administrauit; qui solum cum centum ho- 
minihus armatis et cum quinquaginta pharetris ahsque scitu 
regis Ilungarie illuc perrexrrat ad pugnandum. Johan/tes ?Yro 
dictus Bemngew riceagazo domini regis duos soldatos rirtute prO' 
pria prostraaitj ct cum trrrium (Ujgrederetur ille ririliter re- 
sistehaf^ et suum equum interemit. Videns autem idem Johannes 
rqumu suum corruisse cehriter resiliens ipsum feutonicunt ense 
nudo aggreditur^ licet ah eo in capitr grauiter vulncratus 
fuissct. tamcn cu?ulcm protinus icfihus cumulatis in terram 
prostrauif cf caput cius in licncuenfam rcportauit. Prefatus 
vcro Nicolaus filius Laczk ante dictos centuuf et quinquaginta 
captiuos domino rcgi in Mclphg ciuifittc /ortissima honoj c cum 
maximo prcscnfauif^ ct in cius conspcctu more solito ah jmni- 
hus armis cos spoliatos ahire co)ifusihilit(r compulit (ul oiunium 
confusioncm sohlaforunt, Dic aufem scqucnfi rcx mouit exer- 
citum ad unam ciuitatcm in aurora nominc Bicardoch for- 
tissimam^ (piam Sfephanus /ilius Laczk et Andrea.s fratcr eius 
nemine scicnfc conscendcrunt^ H Ladislaus dictus Soos cum 
Moroczok ij)sos sequcns , turriut ciuifatis principidcm ascende- 
runt^ ef vc.villum Sfephani^ draconem alhum ere.verunf^ et for- 
tissime clamantcs: Viva re.v de llungaria^ viva viva! Famuli 
autem ip.sorum .super .scalam humanamy id est U7ius scandendo 



168 

stiper sccqndas altei^ms miirum ascenderimt et portam ciuitati^ 
succenderunt. Quo facto omnes irruentes hungari totam ciui' 
tatem occupaiieruntj et eiusdem hahitatores usque ad paruuht 
in ore fjlady peremerunt^ claustrum autem Fratrum minoru7h 
incend&inint^ rt plures ex eisdem Fratrihus mortis poculo ine- 
hriarunt. Et (juia erat hoc factum in vif/ilia heati Johannii 
Baptiste^ et re.v in prato snh eadem ciuitate existens cum suii 
militihus resedit^ et facto prandio {78a) rersus ^aUernani 
ciuitatem castra mouit^ et in festo h^ati regis Ladislai dictam 
ciuitatem Salernitanam Stcphanus filius Laczk oppugnando 
ohtinuit. Rex autem ciuitatem intrarc voluit^ sed per Stephanum 
filium Laczk prohihitus fuit eo^ (piod inimici (juidam latenter 
ihidem existehant. In festo autem Petri et Pauli apostolorum 
venit rex ad C((strum ahhatis^ cui ahlms resistere c(matus est, 
(juem Andreas filius Laczk insidiose comprehenditj et castrum 
occupauit. Die rero se(juenti venit rex anle Auersam^ (juam 
expugnai^e non potuit., sed eam cum vellet (wpugnare Denk fi- 
lius Nicolai de Nerche in tantum extitit rerheratusj (juod ve- 
nicns in Ilungariam infra hreue tempus spiritum exalauit. 
Nicolaus eciam filius Ugrini de Wylak muro ciuitatis ((ppro' 
jnmjuans ictus lapidum accepit^ et quasi semiuiuus ad suum 
descensum deductus fuit^ et diutissime egrotauit. Johannes filius 
p(dalini sagitta percussus vix mortis perictdum declinauit, 

i()7, Cum igitur rex eandem ohsideret Auersam ciui' 
t((tem contigit ut in festo sancte Anne appropin(juaret ad 
murum (*iuit((tis^ et veniret ad eundcm locum tinde proiectus 
futrat rex Andreas indecentcr iugulatus. Sta?is super murum 
(juidam Iaict(s^ et agno.scens personam regis^ mox eum sen/it- 
tauit^ et in sinistro pede grauissime vulner((uit. Veniens autem 
rex ad hosjyicium Imhens fe^Tum sagitte in suo pede^ totam 
noctem dnxit insompnem. Mane autem facto venit Stephanus 
filius Laczk cum Wolphardo^ et in tractu dvodecimo vix 
ferrum extraxerunt. Quantum autem dolorem ipse rex eitdatu 
emiserit et clamoremj longum esset enarrare: cum enim vehe- 
mentissimc torquefrtur in extrahendo dicto ferro^ inter eiulatus 
supplicah((t Stephano Jilio Laczk v((yuode: Parce miki imjuit; 



169 

quia in omni tractu de ^suis carnibus dilacernhatur. Caput 
suuni inter hrachia sua aruphxionaliter tenenti divit rex : y^Deus 
scit quod tota anima mea in manihus Fratrum minorum est : ideo 
postquam me mortuum videris a<:cipe caput et cor meumy et 
porta matri mee^ et postquam me amarissime dejleuerit^ sepe- 
lias in Strigonio circa sepidcrum regis BeJe in ecclesia heate 
Virgi7iis Ordinis Fratrum yninorum, in qua pro nunc et sem- 
per eligo sepeliri.^ Cuius prohacio manifesta ex hoc hahei^e 
dinoscitur^ qnia (78h) rediens in Hungariam existens incolu- 
mis anno domini trecentesimo quinquagesimo secundo in Stri- 
gonio^ in domo magistri Thome filij Petri coram Nicolao Jilio 
Jacohi mcelectisternitoris sui dedit eidcm unum cingulum ca- 
thenarum aurearum de puris quadringentis et quatuor Jlorenis 
fahricatarum ut ipsuui tamquam ihi seprliendum Fratrcs claus^ 
tri supi^adicti haberent recommendatum. Extracto igitur ferro 
ipsum 7'egem dictus Stephanus equum iuhens ascendere per 
girum deducens ciuitatis voce preconia precipiehat hrigantihus 
ut dicerent. Ecce rex Ilungarie Jerusalem et Sicilie ! Quo rm- 
dito hungari exultahant^ sed ct aduersarg eiulahant. In festo 
igitur Invencionis corporis heati Stephani protomartiris^ domi' 
nus Jacohus Pynrata capitaneus ciuitalis tradidit ciuitatem in 
manus regis. Qtiayn rex ingrediens intrauit castrum^ et mansit 
ibi usque ad festum Natiuitatis heate Virginis^ in cuius die 
crastiiia egressus est Romam^ et conuocans ad se uniuersos 
harones suos et milites^ sciscitahatur ah eis quis eorum vellet 
in Apulia in persona regis remanere; qui omnes renuerunt^ 
et singulatim excusarunt. Quod videns Andreas Jilius Laczk% 
coram rege se prostrauit dicens: Domine rex rogo amore sa' 
lutis vestre^ et intuitu^) seruiciorum patris mei et fratrum 
meorum^ ut me in ista terra rclinquas. Quod rex gratanter 
acceptauity et ipmm tamquam agnum in medio luporum rf^- 
reliquity et cum eo Bartholomeum filium Laurency Thoth. 

168. Sic igitur rcx cepit ire vc/Wfs Romamj et venit 
in eam in octauis heate VirginiSy et ihidem receptus est cum 

^) Cod. intimi. 



160 

honore. Vcnerunt enint principes Roniani ante ipsum u^que 
duas leucas clamantes : Viua rex de Ilungaria viua viua ! 
Intrans autem ciuitatem^ tota ciuitas conduxit eum usque ad 
gradus ecclesie beati Petri apostoh\ uhi receperunt eum pro^ 
cessionaliter cum omnibus reliquiis magno cum Itonore; ct in^ 
trans ecclesiam transiuit per omnia altaria Jfectcndo gcnua. 
Quali autem honore et reuerencia^ ct quaiitcr j)crmissus fuerit 
omni die visitare Weronicam^ ct quanta donaria ecclesi/s om- 
nihus et claustris trihuerit (7Ua) superius intucri potcrit qui 
vult. Tandem inde reuersus vcnit in Ilungariam in fcsto Cri- 
sancy ct Darie martirum^ et vmit in /iudam^ ihique reccptus 
est cum exultacione omnium et lcticia uniuersorum ex eo^ quod 
saluis rehus reucrsus fuerat ct pcrsonis. 

109. Anno domini millcsimo treccntcsimo quinquagesimo 
primo in festo Geruasi et Prothasi martirum egrcssus est rex 
de Buda vcrsus Lithivanos et venit in Ca^sam in fcsto Na- 
tiuitatis heati Johannis Baplistey ct inde egrcssus intrauit Cra- 
couiam^ et ihi octo diehws repausauit. Tandem venit in Zon- 
domeriam in festo heatc Margarcthe; deinde venit in Lihlen 
ciuitatem in conjinihus Lithwanorum^ cum omnihus hungaris 
et polonisy ihiquc rex Po/onic dominus Kazmcrius infirmatus 
fuit usque ad mortcm. Et vencrunt omnes duces ct harones 
ct nobilcs iuramentum supcr sancta dci ewangelia /acientesy 
quod regcm Ilungarie ex nunc ct semper in dominum hahe^ 
rent naturalem ct in regcm^ sic tamcn^ quod dux Stcphanus 
fratcr eiusdem regis Ilungarie nichil hahcret cum eis agere^ 
nec tcutonici specialiter Wolphardus et Corrardu^y clamantes 
ad regem : Quacunque hora dici aliquem tcutonicum supcr nos 
castellanum statueris^ scia^s- nos a dominio recessisse. Item nul' 
lus nostrum tenetur ad cxercifum irc, nisi cum fanto stipendio^ 
quod sufficiat sihi in cundo cf rcdeundo, ct familie domi re- 
manenti. Ad quod rcx sc ohligauif faciendum. Hclicfo ihidcm 
rcge Polonie et assumto utroquc cxcrcifu polonico et hungarico^ 
quindecim diehus transeundo pcr siluas vcnif ad Lifhwanos^ et 
ihi in conjinihus eiusdcm rcgni consistcns misit Moroczok et 
Koniam Jilium Thome vayuode et Ladislaum filium Rikalphy^ 



9 

-. .«. — xA j ^ :- . r.i. 



161 

q^^>£ venientes ad principes Lithwanorum remamerunt pro ob^ 

sit^^"^ et dominum Kestutum principem Lithwanorum miserunt 

a€^ regem^ qui veniens regi se per omnia humiliter suhmisity 

e£ jfjacis federa conscripserunt. Primo: quod dictus Kestutus 

c^^ ^^'d suis fratrihus et populis uniucrsi^i rcllet baptizari , si a 

p^r^jfjMa coronam regiam rex llungarie posset obtinere. Secundo: 

q^r^^d semper cellet ire ad e.vercitum rcgis Hungarie cunt pro- 

]>^*//ws laboribus et expcnsis^ sic tamen quod reges llungarie 

{y^/^i) et Polonie terram Lithwanorum per cruciferos occupatam 

e£^ reddereyit^ et contra eosdem cruciferos et tartaros semper 

(f^^^X^^mderent. Tercio: quodin terra Lithwanorum arckiepiscopatus 

^^ ^piscopatus et claustra religiosorum ordinarent. QuaHo: 

q^^od Kestutus cum rege Ilungarie usque ad Budam veniret^ 

^^ £hi se baptizari permitteret ah eodem. Quinto: quod regna 

^^t/iwanorum Ilungarie et polonorum in omni pacis tranquiU 

l^^^ete iugiter pcrmancrent^ ct hungari ahs omni trihuto ad 

^'^^^ium Lithwanorum venirent^ quantum vellcnt permanerenty 

^* ^ine omni molestia ad Ilungariam redirent. Et in festo 

^^-umpcionis beate Virginis venit Kestutus ad tentorium regis 

'j%garie videntibus cunctis^ fedus superius exaratum iuramento 

l^^/^U)anico isto modo conjirmauit^ quod fecit adducere unum 

^^^&n rubei coloris^ et ligari super duas stipiteSy et arripiens 

^^^itrum liihwanicum proiecit in bouemy et tetigit ipsum in vena 

^^^cliana^ et statim sanguis emanauit largissime^ de quo san- 

ff^^^j^e ipse et omnes Lithwani manus et facies perunxerunt 

^f^^nantes lithwanice: Rogachina roznenachy gospanany: quod 

^^^^^pretatur : Deus ad nos H animas^ cornutum respicCj iu- 

^^^^^^entum per nos promissum hodic persolutum. Et his dictis 

^[^^A^iit bouis amputauity et in tantum a collo separauit^ quod 

'/-^«^ Kestutus et aly lithwani ibidem exidentes pcr illam diui- 

*^'^^v.^//i colli et capitis ipsius bouis tribus ricibus transierunt. 

^^^o facto ad regcm venit Kedutus cum Xicolao Konth jilio 

^^^^rency Thoth^ ex cuius consilio cuncta peragebat; qui ipsc^ 

^y f^^^olaus Konth tantam habebat industriam^ ct sapienciam sibi 

^^^^nitus inspiratam^ quod ubicunquc veniebat rcx Ilungarie^ 

i^£ ipsum super omnes hungaros extulerat^ semper pacem or^ 

21 



i 



162 

dinahaty siciit patct suh Auersa ciuitatc^ uhi rex cum decei 
millibus armatorum expugnarc poterat dictam ciuitatemy wo 
tamen sine lesionc nmltorum. Ipse autem Nicolausfecittreugai 
et ciuitas se tdtro tradidit Auersana. Ita eciam factum fuerc 
cum dominis lit/ucanorum; ducens eciam dictum Kestutum a 
regem cui rex iurauit (piod quamdiu viucret onmem fraterm 
tatis fidelitatem obseruaret. Et sic rcx Leobardum fratrei 
Kestuti eodem die de com(80aJpedibus absolutum libere abii 
permisity quem rex Polonie per multorum stragem hominui 
captiuauerat in quodam caslro valde forti. Facta prelibation 
de dicto loco redierunt vcrsus Hungariam: cumque equitassi 
rex tribus diebus habens secum Kestutum^ putans quod polot 
custodiam adhibuissent KestutOy ecce in media nocte Kcstuth 
cum suis silencialiter se subtraxity et ad terram suam redyt a 
Koniam Moroczok et Ladislaum libere post regem IJungan 
abire permisit. Quod rex Hungarie cernens^ se et regem Po 
lonie ita fuisse delusos^ miuvime contristati sunt^ sed emendat 
non potuerunt. Veniens autem rex Hungarie in (-racouian 
inuenit ibi dominum Jaskonem de Cornis inimicum suum^ qh 
depredatus fuerat thesauros regis in primo transitu contr 
lithwanos; in quem familiares regis irruentes et specialite 
Petrus Czudar^ ^icolaus Jiliu.s Jacobiy quos temporc depreda 
cionis mutilaueratj et JSicolaus filius Stephani Laczfg ipsui 
Jaskonem et hospitcm suum crudefiter occiderunty quia idei 
hospes contra eos Jaskoncm nitebatur defendcre. Iste autei. 
Jasko sic crudeliter dimcmbratus^ pro tanto creditur fuisse in 
terfectusy quia die dominica prccedcntiy scilicct in festo Exal 
tacionis sancte crucis cum in Cracouia in suo d^scensu leta 
bunde cum multis tcutonicis prandcret^ venerunt duo Fraire 
minores, qui cum ab eo clemosinam pcterent^ vocc furibundi 
respondit: Quis ille Franciscuj^y qui dedit vobis occasionei 
diuagandiTf Et statim spoliatis corum cappis imsit eos corizar 
indecentcr pcr platcas ciuitatisy indurndo corum hahitibus sin 
cappis jUtularcsy comminando ct Fratrcs pena mortis si no. 
corizarcnt. Sic dcnudati fratrcs vero magno ciulatu duverunt 
Jasko inimicc bcati Francisci! ccce prcdicimus tibi^ quia prop 



163 

ter hanc imitriam heato Francisco illatam infra hreue tempm 
morte tiirpissima morieris. Quod et factum est die tercia post 
hoc factum. Ideo Fratres in corum ccclesia ipsum nullo modo 
sej)eliri permiserunt. Inde igitur rex ixmt Budam in octauis 
Natiuitatis heate Virginis. 

170. Anno domini miUesimo treccntesimo (pnnquagesimo 

secundo rex Lodouicus in fcsto Kathedre hcati Petri recessit 

de (8()a) Buda rerms liuthcniam ct vcnit in Zanak in festo 

heati (rregory pape^ et inde transicns per multa pcricida aqua- 

rum venit in Beh castrum in confmihus tartarorumy in festo 

heati Benedicti ahhatis^ ct ihi inurnit rcgem I\)hnie cum exer- 

citu valde grandi. Fxpcctatisque ihi sex diehus^ et interim nun- 

Cjfs trevgageris frequcntalis inter reges llungarie ac Drozge 

cadellanum de Beh^ repetndes ah eo castrum prenotatum. Ipse 

rero semper trvugas faciehat^ ct sic vidcnlihus cunctis castrum 

muniuit fortissime^ et tandcm in octaua indixit he/lum. (^uod 

^iHdientes dicti reges sahhato ante liamis palmarum^ non cu- 

v^rrntes ingenia^ nequc munimenta ciusdem castri formidantes^ 

//'^^uerunt ad castrum^ aquant in fossa caMri^ usque ad guttur 

i?f armis militarihus transeutdcs^ ct cum appropinquarent raU 

hr r2i, ecce desupcr sagittatorcs halislranj ipsos crudelitcr impe^ 

tc^^^tnt^ et ligna grandia ct lapidcs in tanta copia proicientes^ 

qr^od eciam Lodonicum rcgcm in capite ictu lctali cum malleo 

tir/^ieo rel calumptita /. c. Swlyok concnsserunt^ ct ipsum in 

te/'j'r4m deiccerunl. Qucm Sicohtus de Pcren a tcrra eleuauit^ 

^t '<^4f4per dorsum suum ulfra (tquffut lr((nsportauit. In codem 

ro//^-ffctf( (lf(x Ladislaus ncpos ciusdou rcgis^ cum turrim pre 

ffif/>^ asccndissct^ galcam cius dc citpitc (d>stulerunt^ et ipsum 

atf ^crram dcicicudo usquc ad ntortcm pc^rcusserunt. Leustasium 

ecif^ ^j^ jlllfijfi Lorandi de gcnere Ratholth tunc Scnascalum re^ 

gi<s; ^jf comitem Simigienscm^ cum uno lapidc in pcctore percus- 

•^*<^'>v^^// ct ad terram deiecemnt^ cuius percussionis restigium in 

'"^''^ torace usquc ad mortou extitit luculcutu)u. Sgmoiunu jilium 

^^^^^^ricij de suh castro sentiuiuum dcduxcrunt; Nicolaum de 

'^^^^, Blasium ac Stephanum Bchek regis rcxillarium fortis- 

^^^G pugnantes horrihilitir wlnerarunt. Nam idcm Strphanus 



1C4 

intantum Htciit svh rexiUo^ et jnujnancium ictus sustincndo, quo 
tria ve.villa rcf/ia in eivs manihus fucrint confracta s-uccessiui 
Et cum quartum pcnitus fuissct conipiassatum^ ct omnes al 
de parte regis dc suh castro rcccssissent. ipsc tandcm nequ 
hahens rexillum quintum, ncc aliquem sihi adstantcm ad suuf 
desceimnn declinauit non timore inimicorum (^ia) neque mof 
tis formidific^ sed carencia sihi as-sistcncium sociorum. Sic ig^ 
tur suh dicto castro usquc ad mcridicm pugnauerunt, sed n\ 
ckil profccerunt. In castro pcr sagitta>s hungarorum trecen 
fuerunt intcrfecti^ cx partc autcm hungarorum ct polonorm 
tot erant wlncrati^ quod numcrus non extitit. Die rcro sequcn 
scilicct in dominica Ramis palmarum^ ridcns rcx se nieh 
possc projicen\ disposuit ad Ilungariam rcmcarc. Tamcn sii 
fuit consulfum pcr dominum Nicohvnn Konth sempcr pac 
amatorcm ct trcugarum dispositoremy rirum magni consihj^ pi 
cunclis regi fideliorem^ uf cum Drozgc predicti castri castc. 
lano componcrrf et sic ad Ilungariam fransirct^ quod cf fc 
ctum est. Exiuit enim dictus Drocgr cf rrgi fccif omagiaui 
imignia Lithwanorum dc cacumine turrium. sciUccf capita /ii 
mana cum nigris pilgs dcposuif^ rcxillum rcgis Ilungaric loc 
eorum cunctis ridnitihus apposuif. Quod ridentcs hungari ch 
mauerunt: Beeke beeke! /. c. ]mx pax. Sic igifur treug 
facta rcx cum quadraginfa pcrsonis rcrsus Ilungariam^ \ 
prcdictum cst cgredifur^ cf prr (diitm riam cuncfos wlnerato 
ct currus suos uniuersos ahirc prcccpif <f rcdire. Ipsc autCi 
cinn Moroczok\ Nicolao cf Paulo Jihjs Lar:h\ Diongsio et N 
colao Jih/s Sfcplunfi fih/ Laczk transiuif /'oncns se ad forti 
nium^ ct dic scqucnti Lodomeriam ajjpropinquauif^ uhi )iullu\ 
rictum 7feccssarium inucnirc jwfuit^ quia pcr finiaros ct lit) 
wa7ios cunclff fuerant dcuasffUa. Ef indc fransicns rcnit i 
Londniam ciuitatem, uhi honori/icc fuit suscc/)fus^ et facto pra) 
dio indc rcecssit^ quia /tcriculum craf /)cr fa)'ta)*os ihidem co? 
g)'egatoSy et roiit in rillam que dicitur Pridipivch^ uhi erai 
due piscincy in quihus tnultitudinou /)isciutn exhauserunt. l 
inde fransiois feria qua)ia maioris hebdo))iade renif ad mai 
num jluuium tartarorum nomine Olth cuius lafifudo extenditi 



165 

ad nnam lencam galUcanam^ ci(his impetuositas cunctos ex- 
terrtdt intuentes , e.vclamantes autem ad regem : Quid opus 
superestf At rex eis respondit: Quod me videtis facere^ hoc 
idem omnes faciatis; et hoc dicto in suo equo dictam aquam 
natare cepitj et Fratri Johanni unum equum quem habuit 
meliorem coiicessit^ et ipsum natare secum coegit. Quod viden- 
tes (81b) hungari uniuersi adinstar anetarum aquam transna- 
tauerunt. Tamen quatuor equi et tres homines ihidem perierunt. 
Die autem sequenti sero venerunt ad JJuuium Ethel^ circa 
cuius ripam olim Atila natus fuisse perhibetur^ cum cetus 
hungarorum de Scitia in Pannoniam transmigrauit. Cuius 
ftuuy periculositatem et eius transitus impetuositatem vix posset 
quis enarrarCj nam equum rapuit et ascensoran. Quod videns 
rex quid faciendum eUgerct omnio ignorahat^ quia uulla via 
nauem inueniendi aperiehatur. Cum igitur ihi pausam faceret 
tristiorem ; ecce duo ruthcni rumigeruli aduenerunt dicentes^ 
quod scptem millia tartarorum et duo millia ruthenorum re- 
gem insequerentur hungarorum^ ct iam distahant ad decem 
rastas tartaricales. Quod audiens rcx in nullo timuit^ sed ex- 
hilarascens suos dictos tartaros expcctare orfahatur: y^Ecce 
quod optahamus hahemus^ quicunque enim est verus miles^ 
locum hahet cei^taminis et ostendendi suas vires.^ Et cumrex 
ihidem rcpausaret vencrunt rutheni plus (piam viginti dicentes^ 
quod excrcifus fartarorum regem hungarorum recessisse au- 
diuissef^ et confra Kathayam diue?^tissef. Quo audito rex aquam 
transnatauit usque ad crepusculum et ad unam curiam Do- 
hrauihwzca vocatam ampne circumdafam deuenify uhi penitus 
de alimenfis nichil inuenif. Media autem nocte unus rufhenus 
curiam incendit^ et cum difficnllate rex et omnes sui mortis 
periculum euaserunty quia stricfissimus erat exifus per unum 
paruum pontem de curia prenotata. De mane autem rex con^ 
surgens infrauit alpes ruthmorum fortissimas^ per montes pe- 
frosos^ et niues usque ad suhsellium equorum in multis locis 
cum ])criculo franseundo^ ef fluuium Zereth septuaginfa quatuor 
vicihus transnatando. Super illis quafuor diehuSy quihus in 
alpihus equifauirunf^ plus quam quadringenti equi renumserunt; 



166 

quia nichil aliitd quam ramos arborum equis poterant invenirey 
ncque homines per totam hehdomadam preter fabas ad usum 
gustauerunt. Frater Johannes autem Lector^ cum socio suo ad 
tantam deuenerant famis inediam^ quod per se ipsum neque 
equos suos ascendere poterantj nec de eisdem descendere motu 
proprio. Tandem in die Parnsceue^ cum muUis miserys et 
erumpnis inexplicabilibus ^ exiuit alpes^ et venit ad Bereg in 
castrum Mwnkach (82a) ubi rex aliquantum refocillatus ^ et 
inde imiens Waradinum pro risitando limina beati regis La- 
dislay, circa cuius tumbam humifiter se ad lerram prostrmdt; 
deo et beato Ladislao gracias egit, qui ipsum de faucihus 
mortis eripiendo licet laboriose^ tamen reduxerat cum sospitafe. 
Ibidemque mansit tribus diebus^ et ecclesie beati regis Ladislay 
munijicmcia plura contulit. 

171. Anno domini millesimo trecentesimo quinquage^ 
simo tercio cum idem rex Lodouicus in crastino beate Katherine 
virginis venaretur in Zolio^ ecce occursu inopinaio in sequen- 
tibus alpibus occuirit ei ursus feraliter implctgatus^ quem 
ipse rex cnm venabulo aggrediens putabat propter suam auda- 
ciam eundem tirsum deicere^ prout alios tales ursos consueue' 
rat deiciendo exenterare; sed nouetxante fortuna^ et proprie 
reputacionis arrogancia imjyediente^ ideni ursus regem deiecit^ 
et utrumque pedem viginti tribus vulne?ibus sauciauit: et nisi 
Johannes Bessenew nutu diuino ibidem peruenisset^ idem nrsus 
ferox et furibundus regem Lodouicum int&rfedsset Sed dictus 
Johannes Bessenew plus regem diligens quam se ipsum^ peri^ 
culo mortis se interponendo ursum regem inuadentem aggre- 
diens cum suo gladio interemit^ et regem a mortis faucibus 
liberauit. Tandem idem Johannes pro illo facto^ propter in- 
cusancium rabietatem^ et specialiter Nowak de Croacia^ nullam 
recepit remuner^ationem. Ipse enim tunc venerat, quando iam 
Johannes dictum regem liberando ursum (82b) interemerai 
prenotatum. 

172. Anno domini millesimo frecentesimo quinquagesimo 
quinto in festo beate Anne misit dux Austrie ad regem Hun^ 
garie pctens auxilium contra Swewos sibi rebellantes. Qui mi^ 



M. J < 



167 

^it Paulum filium Laczk cum quadringentis hungaris sagittarys. 
Vmimtes ad Sueuiam in crastino heati Laurmey martiris circa 
Thulnam duitatem cum eisdmi teutonids de Sueuia horribUiter 
pugnauerunt. Sed hungari cJamantes: Sancti reges adiuuate 
nos! diuino fauore assistmte tandem victoriam habuefnmt. lllo 
die plus guam trecenti teutonici sagittis hungarorum perierunt. 
Cadebant enim buccati teutonici in equis suis ante faciem hun- 
garorumj sicut boues in macello. Erat enim preceptum hun- 
garisy nc aliquem eorum caperent^ sed mortis poculo cunctos 
teutonicos inebriarent. Porrigebant enim manus suas dicentes: 
O lyeber her foh mych nycht thewth mych. Hungari au- 
tem funesto gladio super eorum capita euibraio amputabant 
eis manus et caput dicentes: Wezteg kwrwanewfya zaros ne- 
meth ; iwttatok werenkewth raa yzzywk thy wertheketh. ^) 
Et sic eosdem crudeliter occiderunt^ atque omnes rebelles ciui" 
tatis duci Atistfie suhiugarunt. De hunis autem in ipso prelio 
quindedm iuumes corruerunt. Vmims autem idem Paulus ad 
ducem Austrie cum suis hungaris^ permaa;ime extitit remune- 
ratus^ dans literas ad regem Hungarie in hec verba: Vestre 
regradamur fraternitati^ quia quod cum quinque millibus (83a) 
armatorum facere non potuimus per totum annum laborandoj 
hoc Paulus filius Laczk cum hungaris quadringmtis obtinuit 

^loriose. Ideo rogamuSy ut ipsum Paulum regali munificencia 

^M^emini amplexare gradosc. 

(De ezeroita opntrft tartarps.') 

173. Item cum gentes tartarorum in regnum Hungarie 
uientes confinia partis Transsiluaniensis et siculos sepe in- 



*) Cum auctor narrationis hoc ipso loco teutonicos buccatos 
PJ>ellet, quod vocabulura hungarice: szAjos — iuxta morem autem 
^•"ilDendi seculo 14o usitatuni: zaios vertitur: si porro concedatur 
-^ibam hic facili lapsu r pro / posuisse (zaros inquinatus. pro- 
'-■^^"io ventris sordidus) : sensus huius obiurgationis erit: ^Tace flli 
^^i^fEjtricis buccate Allemanne, bibistis sanguinem nostrum, hodie bi- 
^^*^iis sanguinem vestrum/' Szajos (buccatus) apud hungaros di- 
:itu.r homo, qui se iusolentius efferre, iactare solet. ^) Continuatur 



J 



— . m: s 



festarent, rox ipsc stronuiini et bollicosuni viruni Andreamfi- — j 

liuni Lachk vayuodani transsiluanionsoni contraipsostartaros *-^< 

cuni siculis nobilibus ot valida gente destinauit, qui ter- — • 

rani in qua habitabant potenter subintrantes cuui principe 
ooruni noniino Athhinios ad resistonduin eideni cuni 
niagno oxorcitu in canipo obuiantos dobollarunt, ot ipsum r j^j 
principom oorum docapitauorunt, ac multa banderia et cf^LM 
captiuos tartaros regio maiostati in Vysegrad transmiserunt. ^^j 
IN)st hoc ociam siculi oosdom tartaros sopius inuaseruut, 
et cum magna proda ad propria redierunt. Qui autem ex 
i[)sis tartaris romansiMunt, ad partos maritimas longe dis- 
tantes ad alios tartaros fugerunt. 

(De ezeroitn oontra oroatos.) 

174. Tandom communicato consilio suorum prin- 
cipum militum ot baronum disposuit contra suos infideles 
ot robollos, Grogorium tilium Curiacy ot Xiliptium croatos, 
([ui regnaCroacio ot Dabnacie ac magnam partem Sclauoiiie 
usurpando in proiudicium sacre corono dotinebant, cum 
oxorcitu copioso ot principibus aliarum partium; speciali- 
tor cum magnifico ot potonto principe Stephano bano 
boznonsi, pro optinondo ot oxpugnando eodem regno Croa- 
cio procossit, ot us([uo oppiduni Byheg peruenit, prope 
quod supra caput riuuh Galgochtew castra metatus est. 
In (juo loco (Hucius cuui suo exercitu pausando, nec ul- 
torius so mouendo iidom tirranni et rebelles Gregorius 
tiHus Curiacy ot Juan filius Nilipty, mortuo patre suo^ 
ad obedionciam sacro corone vonire sunt compulsi- Ec^ 
cum fidolitatom soruaro iurassont, ali(|uibus castris resti— 
tutis, rego cum suo oxercitu ad propria redeunte iden» 
(Jregorius filius (■uriai^y robcllauit. C(jntra quom altoii 
vice idem rox Lodouicus barones suos et milites cum exei 

iiiterniptuin , siipra iiuiuero ir»4. , upus arcliiJiacoiii Je Kikullew d 
irestis n^fxis Lutiovici, ut iii editiojie Budensi habetur. 



M 
J 



r:> i 



J 

3 




£3 % 



oitu ingente (83b) transmisit. Qui eiusdem rebellis pro- 
teruiam conterendo, ipsum cum alys suis adherentibus 
^•egno Croacie restituto, regie maiestati obedire et se gracie 
submittere compulerunt, et cum leticia ad propria remearunt. 

(De ezeroitu oontra venetos ad reg^nm Dalmaoie.) 

175. Consequenter tempore procedente idem rex 

ad expugnandum Dalmacie regnum, qiiod per venetos a 

<1iuturno tempore detinebatur occupatuni, exercitum mouit 

-copiosum, et cum multis principibus circumpositorum 

xegnorum ac baronibus militibus et regnicolis suis usque 

ciuitatem Jadriensem peruenit, que se prius ad obedien- 

ciam reddiderat regie maiestati. Et quia veneti per suos 

stipendiarios teutonicos gallicos et latinos eam ciuitatem 

obsidebant, et contra ipsam quandam municionem, quam 

Sticatum appellabant firmauerant, gentibus armigeris in 

ipsa collocatis, et diuersis machinis et ingenys tara in 

ipsa municione, quam eciam in galeis per mare ipsam 

ciuitatem fortissime expugnabant. Circa quam ideni rex 

in campo cum suo exercitu resedit, et machinis ac alys 

diuersis ingenys applicatis et erectis ipsam municionem 

venetorum, volens obsidionem ipsius ciuitatis Jadriensis 

remouere, fortiter expugnabat, et milites ac gentes regis 

continuis insultibus hostes aggrediebantur, et acerrime ad 

inuicem pugnam committebant. Et quia hostes intra mu- 

nicionem erant conclusi, per ictus balistarum multos de 

gente regis vulnerabant, et eciam gentes usque ad muros 

appropinquantes ipsis vices rependebant. Et cum opportu- 

uitatem captabant, clam gentes venetorum de municione 

subito egresse, cum militibus et gentibus regis dimicabant, 

et ex utraque parte multi corruebant. Ubi eciaui strenui 

milites, Bartholomeus filius Laurency Toth, et Harsandorfer 

teutonicus de parte regis in pugna mortui suut et occisi. 

Quamuis autem exercitus regis ad expugnandam ipsam 

municionem fortiter laborasseat, ipsa m tamen quia nimium 



170 

erat fortificata et iiiunita expugnare minime potuerunt. Et 
hoe videns idem rex, non sine magno dampno personarum 
et rerum, eum suo exercitu ad propria (84a) est reuersus. 
Gentes autem venetorum tam in ipsa municione, quam 
eciam per mare in galeis obsidionem continuantes, per 
tradiraentum aliquorum de ciuitate, ciuitatem eandein ob- 
tinuerunt, et multos ciues et nobiles de eadem decollaue- 
runt, et diuersis tormentis cruciatibus et penis afflixerunt. 
Multos tam viros quam eciam feminas nobiles et puellas 
Venecias in captiuitatem deduxerunt, et hew miserabiliter 
deum non verentes, nec etati nec sexui compacientes, 
ipsas feminas et puellas et alios captiuos in persona, 
fame et siti, solum vita ipsis miserrima seruata, cruciarunt, 
et postea successiue in carceralibus penis ipsos pereme- 
runt. De.quo facto idem rex anxie dolens, se vindicatu- 
rum firmissime proposuit tempore se ad hoc offerente. 

(De morte Andree regis.) 

176. Postea vero breui tempore decurso quia nichil 
pene in semetipso manet stabile, sed currit tempus semper 
multas euoluens mutaciones, quas neque preuidere facile 
est, nec predicere; et nil est quod mutabilitatem non sen- 
tiat, et bellum in media pace consurgit. Accidit casus 
lamentabilis et enormis de morte quondam incliti princi- 
pis domini Jerusalem et Sicilie regis fratris uterini eius- 
dem Lodouici Hungarie regis, qui per sceleratum Conradum 
de Kathancys, et alios proditores, ex procuracione mulieris 
Johanne, in aula ipsius regis Andree morantis in ciuitate 
Auersa, que utinam fuisset submersa, extitit iugulatus et 
interemptus. Et factus est planctus magnus et luctus in 
Hungaria. Est antem sepultus in Neapoli in Kathedrali 
ecclesia iuxta auum suum^). 

177. (84b) Ipsi tamen proditores reatus siii penam, 

*) Est autem — auum suum. om. B. 



. ^ j 



171 

et nepharie prodieionis sae premium sumpserunt. Quia 
potens et magnificus comes Nouelli, cognatus regis et fi- 
delis, ipsos super carram ligari fecit, et per omnes vicos 
ciuitatis pertrahi, et eorum corpora cum forcipibus ferri 
ignitis euelli fecit, carnificari et laniari morte turpissima, 
et extremo supplicio perimendo. 

178. Super quo euenru mortis fratris sui idem rex 
Lodouicus ultra modum dicendi vehementi dolore cordis 
sauciatus, condolens et anxius cepit cogitare et tractare 
de vindicta, ne tam execrabile scelus impunitum pertran- 
siret. Et primo Nicolaum filium Laurencii Toth, qui pos- 
teaKonth fuit cognominatus ad tractandum cuui magnatibus 
comitibus et baronibus illarum partium illuc destinauit. 
Qui in Aquilam ciuitatem famosam superueniens cum Lallo 
viro prudente, et de morte ipsius regis Andree multum 
anxio, capitaneus ipsius ciuitatis, habito tractatu dominium 
ipsius (85a) obtinuit, et protracta mora ibidem, quam plu- 
rimos una cum Lallo ad regis Hungarie obedienciam con- 
fortauit et perduxit. Et cum eidem regi per literas inti- 
masset; 

(De ezeroitn versQS Neapolim.) 

179. Rex congregato valido exercitu per partes 
Jtalie transitum faciens in qualibet ciuitate per dominos et 
comnmnitates honorifice susceptus et largiflue in suo tran- 
situ hospitatus, versus ciuitatem Neapolim festinauit. Ex 
quibus dominis ciuitatum dominus Maletesta de Maletestis, 
Franciscus de Furlino, Philippus de Mantua, et quidam 
aly cum pulcra gente armata, ipsum usque Neapohm sunt 
secuti, et ab ipso rege honore et cingulo militari insigniti. 

(De fnga Johanne Begine, et Lodouioi eins mariti.) 

180. Auditoque eius aduentu, Johanna regina cum 
Lodouico de Tarento eius marito, qui pro rege se gerebat 



172 



clandestine fiigientibus, et in tribus galeis per mare versus 
Prouinciam et Auinionem ob metum regis properantibus, 
rex ciuitatem Neapolitanam intrauit, ubi cum magna solem- 
nitate et gaudio susceptus est, et extunc titulo regnorum 
Hungarie Jerusalem et Sicilie utebatur. Et ibidem moram 
faciens cepit inuestigare qui essent participes et culpabiles 
in morte fratris sui Andree regis prenotati. Et capi fecit re- 
gales infrascriptos (85b) ducem Duracy cum duobus fratri- 
bus suisLodouico etRoberto; itemetiam alios, videlicet prin- 
cipem Tarentinum etFilippum puerumjfratresdictiLodouici 
mariti regine Johanne. Quem quidem ducem Duracy tam- 
quam culpabilem in Auersa ciuitate in domo dicti regis 
Andree, in quatunchabitabat, et fuerat iugulatus et occisus, 
decollari fecit. Et dictos aliosregales incomitatu Karoli pueri, 
fily predicti regis Andree in Hungariam per certos barones 
et milites destinauit, pro eo, quia reos criminis lese^uaiestatis 
punire neglexerunt. Presumebantur enim aliqualiter tanto 
sceleri consensum prebuisse^ iuxtaillud: Non carent scru- 
pulo societatis occulte, qui manifesto facinori desunt obuiare. 
Qui deputati fuerant in castro Vysegradiensi custodiendi, 
et cum magna diligencia et honore, bene et laute fuerant 
conseruati, sicut decuit sanguine coniunctos regie maiestati. 



(De redita reg^s in Hangariam.) 

181. Demum idem dominus rex Lodouicus volens 
redire in Hungariam cum gente copiosa , ibi magnificum 
et strenuum virum Steplianum filium Lachk voyuodam 
transsiluaniensem capitaneum regni, et Wolphardum de 
Wolfart teutonicum capitaneum in ciuitate Neapolitana 
in persona sue regie maiestatis prefecit, et ad Hungariam 
remeauit. 



173 

(De prelio oommiBBO et viotoria per Stephannm 

voynodam faota.) 

182. Post recossuni autem regis quidam Neapolitani 
et ibidem milites capitanei^) sedicionem concitantes Wol- 
fardum capitaneum predictum expulerunt. Et superbia 
inflati ad expellendum ipsum Steplianum voyuodam in- 
surgentes, inter Auersam ciuitatem et Neapolim habito 
congressu fortissimum prelium est commissum, in quo 
volente deo ipse Stephanus voyuoda cum exercitu domini 
regis victoriam obtinendo, nmltos comites barones milites 
nobiles et ciues de Neapoli, alys interfectis captiuauit, et 
spolia ipsorum maxima obtinuit, et gentibus domini regis 
cum largitate distribuit, captiuos in magna sumpma pe- 
cuniarum pactando, Uberos abire permisit. Fretus autem 
ibidem victoria, in ipso regno securus permansit. 

(De ezeroitn et png^a Stephani voyuode onm gente 

Lodonioi oiroa Neapolim.) 

183. (86a) Post hec autem cum pars eiusdem Lo- 
douici aggregata sibi gentis multitudine appreciate et quam 
pluribus dicti regni Sicilie infidelibus in suam societatem 
adiunctis, ipsum Stephanum voyuodam exterminare cu- 
pieus ante ciuitatem Neapolitanam dispositis aciebus, con- 
serto bello et sonis bellicis perflatis aggredi procurauit. 
Et quamuis longe plures idem Lodouicus de Tarenlo pro 
parte sua gentes in suo exercitu hnberet, et utrumque^) 
hostiliter ad inuiceu) prelium commisissent: tamen idem 
Stephanus voyuoda zelo fidelitatis armatus, volens pocius 
post mortem venire^) per fame gloriam, quam tergum 
hostilitati vertere, victoriam obtinuit adoptatam. In quo 
quidem prelio idem Stephanus voyvoda quamplures co- 



^) Capuani apud Turocium. *) utriuque. Tur. *) viuere. T, et 
diploma anni 1350. C. D. IX 1. 7G0. 



174 

mites raagnates et pociores milites captiuauit, et conse- 
quenter sepe sepius quamplures exercitus ipsius Lodouici 
debellauit. Ciuitates plurimas expugnauit, et grauia homi- 
cidia personarum periculaque eidem Lodouico adheren- 
tibus irrogauit Sicque pociores et nobiliores ad fidelitatem 
regis Hungarie adduxit, et ipsius seruicio applicauit Sicut 
hec et alia quamplurima gesta sua et seruicia in priuile- 
gio ipsius regis super donacione castrorum Oztrogo et 
Chiaktornia vocatorum circa fluuium Draua existentium 
in remuneracionem premissorum sibi concesso plenius con- 
tinetur. Gentes eciam sew incole dicti regni, quoscunque 
ex hungaris comprehendebant viuos excoriabant, et alys 
tormentis seuerissime affligebant. 

(De reditu Johanne regine et LodouioL) 

184. Medio autem tempore ipsa Johanna regina, 
et Lodouico de Tarento eius marito in Neapohm redeun- 
tibus, et regnum sibi subiugare nitentibus, ipse Stephanus 
voyuoda dictum regem Jlungarie ad defendendum ipsum 
regnum contra ipsos euocauit 

(De Beoundo introitu reg^s in reg^nm ApnUe.) 

185. Qui quidem dominus rex sine aliqua retar- 
dacione, nec expectata exercitus congregacione, cum qui- 
busdam suis baronibus et militibus inter quos erant prin- 
cipales: Nicolaus (86b) filius Gyleti palatirms, cum Jo- 
hanne et Dominico militibus filys suis, ac Johanne filio 
Gyleti fratre suo, item Stephaiuis et Georgius fily Bew- 
bek, Nicolaus de Zech, Konya fihus Thome voyuode; An- 
dreas voyuoda cum fratribus suis Nicolao, Paulo, Michaele 
Lachk. Item ex prelatis reuerendus in Christo pater do- 
minus Nicolaus episcopus Zagrabiensis, qui fuit ibi iu ci- 
uitate Auersana in episcopum consecratus. Et venerabilis 
vir dominus Stephanus prepositus Budensis cum fratre 



175 

suo Johanne strenuo niilite filio Laurency de Canisa; et 
cuin pauca comitiua in una galea, et (luibusdani barcis 
i^epente in Apuliain transfretauit, et ad portuni Manfre- 
cioiiie appHcauit, ipsani (»iuitatein pacifice de consensu 
csoiiiiiiunitiitis ingressus Theanuni et Barletuni subiugauit, 
ec non ciuitateni Bary, ul)i sanctus Nicolaus pontifex 
^<^u.iescit, obsidendo obtinuit et intrauit, ac castro ciuita- 
^*« imuiitissinio et fortissinio sibi restituto, in eodem re- 
•"^^^^lit, et stipendium soldatis teutonicis numero quatuor 
^^^illium barbutorum, quorum capitaneus erat Conradus 
^^ ^ Volfard, frater dicti Volfard, copiose et iargissime diuisit. 



II 



(De prodioione faota per stipendiarioB.) 

186. Interim autem gentes sue de Hungaria per 
^iigia ad ipsum confluebant, et exercitus eius nimium 
copiosissime multiplicabatur. Quod videntes teutonici 
*^lati absque voluntate eiusdem Gom-adi de Volfard eo- 
* ^^^11 capitanei ac aliorum princi[>alium^ prodicionem et 
^^^xiltum fecerunt contra rei^em et i^entem suam hunf>a- 
^ ^ ^^m, et ciuitatem, volentes i^am spoliare et derobare. 
^"^^^itra quos hungari iihsurgentes et ciuitatenses cum cathe- 
^ ^^ per vicos et plateas, (\\\e sub terra inter muros iati- 
j^ '^ant constringentes, magnam multitudinem soldatorum 
^j ^«r cathenas comprimendo occiderunt, et mnltos ex eis 
^^^^^^apitaueiunt; equos valisias arma baltheos et res ipso- 

n abstulerunt, et nisi unam portam ipsi soldati pro se 

upatam custoditam habuissent, vix ahqui ex eis eua- 

,_ -^ ^ent. Sed tandem extra ciuitatem fugientes, per multos 

^ ^^-^ ncios interpositos, graciam (87a) sub tali pacto a do- 

^ -*- no rege obtinuerunt, ut de ipso regno omnes exirent, 

-i^^- aduersarys suis nunquam adhererent; et hoc suis lite- 



t 



^ instrumentis et iuramenlis firmauerunt. Ex ipsis tamen 
V^^^^uos dominus rex, qui bibi videbantur esse inculpabi- 
^*^ in sedicione concitata, ad suum seruicium reseruauit. 



176 

(De obtenoione oaetri CanosiL) 

187. Postmodum rex, qui iii processu exercitus sin- 
gulis diebus eontinuatis inter cateruas militum in armis 
equitare solebat, admoto exercitu castrum Canosy obsedit, 
et expugnando obtinuit, vel potius restituendo. Sed ibi- 
dem, cum ipse armatus per scalam ascendere festinaret, 
per ictus lapidum grauiter percussus, in fossatum est pro- 
lapsus, grauemque in corpore suo sustinuit passioneni. De 
quo barones et milites sibi nimium improperabant, quod 
ad talia se ingessit, que non decent regiam maiestatem. 



(De oaptiuatione stipendiarioram Lodouioi.) 

188. Abinde vero castella occupans Lucheriam, ciiius 
muri erant diruti est ingressus^ prope quam erat castrum 
fortissimum pro Lodouico marito Johanne regine conser- 
uatum. In qua^ciuitate rege existente, Nicolaus etPaulus 
fily Lachk vix cum L sagittarys hungaris centum et vi- 
ginti soldatos gentis permixte Lodouici de Tarento , in 
campo in pugna capientes, ligatis post tergum manibus, 
equites armis indutos introduxerunt ante regem. Quos 
rex illa die in refectorio Fratrum hospitari fecit et refici 
in cena; ac die crastina, ablatis equis et armis, sicuti 
consuetudo est stipendiariorum, abire permisit. 



(De obtentione Salerni et aliarnm.) 

189. De qua ciuitate ulterius procedens, deo auxi- 
liante, et vias eius in prosperitate dirigente, Sallernum 
et castellum Scaffad obtinuit, et inde versus Neapolim 
oppidum Sumpnia vocatum bene munitum, in quo multi 
erant pedites, expugnauit. 



.:*A 



177 

C<3De obsidione oiuitatiB Auerse, et de vulneratione 

reg^ oiroa eandem.) 

190. (87b) Et dehinc recedens ciuitatem Auersam 

ot^sedit, que adhuc iii muris non erat totaliter consumpta, 

sed de die in diem per defendicula ingeniorum construe- 

batnr, et ad perfectionem deducebatur. Ubi capitaneum 

exercitus Nicolaum Konth, virum in consilys prudentissi- 

ix:ii_i.in amoto Stephauo voyuoda prelVcit. Quod faclum 

invmltis displicuit, et ipsum Stephanum voyuodam exacer- 

t>axait, ac processum negociorum regis multum perturbauit. 

CvnLm autem rex ipsam cum suo exercitu expugnare ce- 

pisset, et se ad pugnam ingessivsset, sagitta balestre in 

P^cle fuit letaliter vuhieratus, et vix diuino fretus auxilio 

^t: medicorum cura mortem euasit. Durauit autem obsidio 

^i i^itatis bene per tres menses, et cottidie armati teutonici 

lciati Lodouici de Tarento, de ciuitate inopinate et re- 

te exeuntes et insultum facientes cum gentibus regis 

'Vitonicis et hungaris pugnam committebant, et multis 

utraque parte vulneratis iterato ad ciuitatem fugiebant. 

^^vja obsidione durante victualia in ciuitate defecerant, et 

l^^^opter famis iuediam multi homines expellebantur de 

^^clem, et per exercitum capiebantur. Propter quod soldati 

^-^teirius durare nou valentes ciuitatem una cum castro 

issimo, iu quo erat capitaneus et castellanus Jacobus 

Pinatarys, sub pacto securitatis personarum et rerum 

^^^^rum restituunt et dominus rex castrum et exercitus 

p^^^itatem ingressi sunt. In quo loco multas donaciones 

^*^ possessionibus, baronibus militibus et nobilibus secum 

i^tentibus in reguo Hungarie fecit et continuauit. Quo- 

rti agilitates et seruicia in literis donacionum eis con- 

^^^Sarum enarrantur. Tandem mora protracta in castro 

^^ bene conualescens , recuperata sanitate audacem et 

^llicosum virum Andream voyuodam filium Lachk capi- 

^^Y^^um generalem in regno; Nicolaum Drugetli fratrem 

^vVbelrai palatini capitaneum ciuitatis Sallerni; et fratrem 

2S 



178 

Morialem militem Ordinis sancti Johannis Jerosolimitani 
priorem Anianensem, capitaneum in eadem ciuitate Auersa; 
qui postea infideliter agens eandem ciuitatem cum castro 
in potestatem (88a) Johanne regine resiguauit; in sua 
persona preficiens et ibidem dimittens, propter annum 
iubileum zelo deuocionis accensus versus Romam per ciui- 
tatem Capuanam, in cuius porta est turris altissima ac 
solemni opere fabricata; et sub monte Cassino, cuius 
muri per terremotum corruerunt, et per Campaniam est 
profectus. 

(De honore regiB impenso per Bomanos.) 

191.En')tribunus cum Romanis per quatour milliaria, 
gallicana, circa centum personas ex potioribus, vestibus seu, 
pannis purpureis ad hoc specialiter sub uniformitate aptatis 
solemniter induti, cum trumbetis et diuersi generis mu- 
sicarum instrumentis regi obuiam venientes honorifice 
susceperunt, et ad urbem Romanam, cuius platee pannis 
pulcre strate et decorate fuerant introduxerunt, et in 
dominum Romanorum susceperunt. Quod tamen rex ac- 
ceptare recusauit. Et in palacio domini pape collocauerunt. 
Singulis diebus tribunus cum potioribus romanis ipsum 
visitabant, et reuerenciam exhibebant, ad domos eorum, 
et ad conuiuia cum magno gaudio inuitantes. Rex autem 
cottidie in basilica sancti Petri principis apostolorum mis- 
sam audiebat, et singulis diebus sudarium vultus domini 
ostendebant ad magnam consolacionem peregrinorum , et 
multitudinis gencium confluencium. Pluribusque diebus 
cum deuocione sic deductus rex, autoritate domini pape 
absolutus, super altare sancti Petri quatuor millia flore- 
norum offerri fecit et presentari. 

Cui. Tur. 



179 

(De reditu vegiB in Hangariam.) 

192. Exiiide cuni suo exercitu per partes Italie 
reuertebatur, in qualibet ciuitate gaudenter susceptus et 
bouoratus, in Veronani peruenit, dimissaque gente stipen- 
diariorum aliquorum teutonicorum, cum Volfardo et Con- 
rado capitaneis, quia nondum erant stipendys suis plene 
pagati, ad expensas ad regis rationem plenarie computandas, 
ad Hungariam cum gaudio remeauit, et abinde stipendia 
ipsorum complete remisit. Capitaneos ad se vocauit, et per 
renmneracionem suorum obsequiorum, largifluis regys dona- 
tiuis ipsos exaltauit. Quorum gesta (88b) et seruicia in priui- 
legys eis concessis explanantur. 



1 



(De reflig^acione reg^ Sioilie ad manas domini pape 

193. Cum autem fere tribus annis Andreas vayuoda 
capitaneus regni generalis; Nicolaus Drugeth frater Vil- 
helmi palatini capitaneus ciuitatis Salierni cum alys prin- 
cipibus militibus ac gente domini regis copiosa in regno 
et in partibus illis permansissent, et omnia regia negocia 
prospere successissent, multaque bella exercuissent. ac 
gentes Ludouici sepius debellasent, et quasi annichilassent 
ita, quod solum in municionibus et castris se inclusissent; 
sicut de gestis et exercicys eiusdem Andree voyuode, que 
eausa breuitatis ad presens omitto, in priuilegio sibi super 
possessionarys donacionibus concesso, poterit qui vult 
ex])eriri, ut fides certius possit adhiberi. Dominus papa 
Innocencius quintus per suum legatum, et primo per reue- 
rendissimum in Christo patrem dominum Guidonem tituli 
sancte Cecilie presbiterum cardinalem de latere missum; 
ac deinde pluribus vicibus per nuncios solemnes pro libe- 
racione dictorum regalium tiansmissos; et postea per 
dominum Bartholomeum similiter eius nuncium decretorura 
cloetorem, patenialiter salutaribus monitis institit apud 
i^egem, quod gentem suam de iljo reuocaret. Ad cuius 



180 

instanciani tamqnam denotns et obediens filins, ipsum 
regnum, necnon castra cinitates municiones terrasque quas 
tenebat, per suos ambasiatores. videlicet dominum loannem 
electnm Vesprimiensem in iure canonico licenciatnni; et 
alios ad manus domini pape assignauit, iure tanien suo 
in regno sibi competenti saluo reseruato. Regales eciani 
predictos, quos in cnstodia tenebat, liberauit, et usque 
Yenecias cnm securo conducto honorifice destinauit ad 
propria remeandos. Qui cum magna leticia per mare iii 
Neapolim transfretantes, cum maxima solemnitate et honore 
sunt recepti, ac ad ipsorum dominia et principatus ae 
ducatus restituti. Hoc non pretermisso, quod tam lucu- 
lenter et dare rerum gestarum seriem per distinctiones 
annorum et dierum , prepedientibus interuallis temporum 
referre non potui; quia aliqua per meipsum didici, et 
aliqua per alios fide dignos rernm noticiam habentes intel- 
lexi, (89ci) et ^ic venia tribuatur rite excusanti; cum 
sufficiat rerum gestarum seriem enarrare. Cetera scribencia 
vel narranda illis relinquo, qui plura sciunt, quam hic 
scripta snnt, de gestis eius tam prosperis quam aduereis, 
scribere vel tractare. 



( 



De requiiitione venetorum per regem facta super 

re«tituendo reg^o Dalmacie.) 

194. Hys itaque gestis expeditis, ad propositum 
cepte materie de regno Dalmacie et ciuitatum maritimarum 
est necessario redeimdum. Cum enim rex principatus 
tenutas et dominia regni sui sacre corone subiecta vellet 
conseruare, et nsurpata ad statum pristinum reuocare; 
inclitum principem Andream Dandulo et comraune Vene- 
ciarum per ambasiatas solenmes literas et nuncios speciales 
pluries ut pacis zelator requisiuit et monuit ad restituendum 
sibi et sacre corone regnum Dahnacio in magna parte, 
Jadriam et ciuitates maritimas in toto per ipsos occupatas 
et detentas. Qui qnidem dominus dux et comuume Vene- 



181 

ciarum astinentes se opposuerunt, et resistere decreuerunt 
regie maiestati. 

(De ezeroitu oontra ipsos moto.) 

195. Super quo facto rex ipse suis vicinis consi- 
liarys principibus regibus marcliionibus et ilucibus conlra 
ducem et commune Veneciarum de tali iniuria o;rauiter 
est conquestus, ne videretur eos indebite et iniuste inipu- 
gnare. Ad vindicandum et pro])ulsandum iniuriam sibi et 
regno illatam, cum valida potencia j^ro recuperandis iuri- 
bus regni sui per ipsos a multo tempore occupatis, versus 
Italiam contra ducem et commune Veneciarum cum pro- 
pria gente sua, necnon comitibus militibus teutonicis ex- 
traneis sibi fauentibus et auxilium prestantibus, quos et 
ipse teutoni(»os ydeomatis ipsorum conscius multum dili- 
gebat, et de stipendys ac donarys largitlue prouidebat, 
eoque ad ipsum libenter confluebant, et fidelia seruicia 
exhibebant, personaliter est profectus. Et per terras et 
tenutas venetorum circa castrum Sereual transiens Cone- 
glanum obtinuit, et abliinc ad ciuitatem Teruisy vcniens 
ipsam obsedit Castra et terras suarum tenutarum, specia- 
ter Asulum cum Roccaneruis ubi est abbacia Cuspiniacum, 
Keuerd, Gorgoniam (89b) et Forgoniain, ac alios quam- 
plures expugnando, et gentes in eisdem collocandi), et 
sic in Hungariam dimisso ibi strenuo milite Thoma fratre 
venerabilis domini Nicolai arclnepiscopi Strigoniensis, pro 
capitaneo gentis sue, armiger est reucMSus. 

(De obflidione oastri Castelfrank. 

196. Postea vero magnificum viruni et potentem 
Nicolaum Konth tunc regni Ilungarie palatinum ad partes 
illas transmisit, qui Castrum Castelfrank vocatum ducis 
et communis Veneciarum cum magno exercitu obsedit, 
et continuatis ibidem pluribus diebus, quia castrum bene 



182 

fortificatuni , et gentibiis armatis munitum erat, nicliil 
proficiens in Hungariam est reuersus, ibidem Thonia milite 
remanente. Qui quidem Thomas miles et gentes domini 
regis primo ante portam ciuitafis Teruisine, et secunda 
vice in campo prope eamlem cum gentibus armigeris 
venetorum belhnn et conflictum habuerunt, eis deuictis 
et multis captiuatis. Item tercia vice circa fluuium Bren- 
tha, nauigabilem contra teutonicos et stipendiarios vene- 
torum, transpassato flumine super equos, cum magno 
periculo propter flumiuis profunditatem, de mane subito 
irruentes, eosdem stipendiarios deuicerunt, et captiuos 
deduxerunt. Quos secundum morem stipendiariorum equis 
et armis receptis Hbere abire permiserunt. In quo flumine 
Paidus germanus Johannis fily Chel miles cum quibusdam 
alys hungaris sunt submersi. Quo quidem Thoma milito 
per regem reuocato et Benedicto filio Heem ilHc trans- 
misso, eidem subrogato, idem Benedictus miles superue- 
niens plurima bella contra gentes venetorum continuauit, 
et eas superauit. Iterum autem dictus Thomas illuc est 
transmissus, et viriliter et potenter castra et terras acqui- 
sitas sub dominio regis conseruauit tamdiu, donec expu- 
gnata et recuperata ciuitate Jadriensi, que per strenuum 
militem Elderbach nomine teutonicum cum gentibus domini 
regis quadam nocte muros ciuitatis ascendendo, et per 
pugnam maximam cum gentibus venetonun armigeris 
teutonicis et gallicis durissime commissam, ubi idem miles 
letaliter extitit vulneratus, ex quo vulnere vitam (90a) 
finiuit temporalem, comite venetoruu) seu capitaneo in 
eadem constituto, cum suis gentibus deuictis et fugatis, 
capta fuit et expugnata. Et ibi in partibus maritimis in 
Dalmacia regia potestas extitit firmata. Cuius regni Dal- 
macie et ciuitatum pleno regimine consecuto, rex nolcns 
ulterius occupata de tenutis venetorum conseruare, castra 
et tenutas quas tenebat ipsis restituit, gentes suas reuo- 
cando, et ipsis in pace dimittendo, sub pacto iuramenti 
per ducem et consiliarios venetonnn submisso: quod nemi- 



183 

nein de terris eis per regein restitutis offenderent pro fideli- 
tate regis vel punirent. Sed tanien postea ipsi milites potesta- 
tes et potiores terraruni ipsarnni specialiter vero de Coneglano 
decapitauerunt et trucidauerunt, iuramento eorum violato, ac 
bona eorundem confiscauerunt in displicenciam regie maies- 
tatis. Preterea durante guerra inter eos et dominum regem, 
ducem eorum nomine Marinum in palacio ducali Venecys, 
cum pluribus suis consiliarys de adhesione regis inculpan- 
tes, suspenderunt, et (luamplurcs eciam Teruisinos prop- 
ter suspicionem interfecerunt, et in exilium effugauerunt. 
Post restitucionem autem ipsarum terrarum, ciuitas Ter- 
uisina demum per tractatus ad maims Leopoldi ducis 
Austrie cognati eiusdem regis se reddidit et subiecit. Cuius 
dominium ipse dux appreliondens, per certa tempora ob- 
tinendo, tandem similiter per tractatus Francisco de Car- 
raria domino Paduano assignauit sub certis pactis, gentem 
suani de eadem reuocando. [Pagina (90b) vacua.] 

(De ezeroita oontra Lythaanos.) 

197. (91a) Ceterum contra lytliuanos, christianis, 
et maxime regno suo Kuscie insultantes, personaliter cum 
exercitu proprio, et milicia sua propria, necnon aliarum 
nacionum ad eum contlueiuium proticiscens, terris eorum 
seu tenutis in magna parte denastatis, duce eorum capto, 
sed sibi in continenti promissionem de fidelitate et obe- 
diencia faciente liberato, feliciter ad Hungariam est re- 
uersus. 

(De ezeroitn ad Basoiam.) 

198. Postea una vice cum valida gente sua et ex- 
tranea ad regnum Ruscie sacre corone Hungarie subie- 
ctum, pro defensione eiusdem regni contra lythuanos est 
profectus. Et fugatis hostibui:, ac fretus victoria, potentes 
viros, eundem Petrum banum primo, necnon venerabilem 



184 

in Christo patrein doininum Enierieuin episcopum Agrien- 
sem, ac Georgium Zudar consequenter fratres suos; et 
post hec Emericum Bebek; ac post eum Johannem de 
Capol ad regendum ipsum regnum vayuodas seu capita- 
neos prefecit. Qui regnum predictum bene et laudabiliter 
defensantes, sub titulo sacre corone et regimine eiusdem 
domini regis conseruarunt. 

(De ezeroita in flabflidium domini pape trina vioe.) 

199. Item ad instauciam sumpmorum pontificum 
Romanorum Innocency, Gregory et Urbani quinti beate 
memorie, prima vice Nicolaum filium Lachk, qui multas 
ciuitates, oppida et castella ad obedienciam sacre Romane 
ecclesie reduxit, ac eciam rebellantes expugnauit, ad manus 
domini Egydi cardinalis apostolice sedis legati assignando. 
Et post eum Simonem filium Mauricy, qui nichil profecit, 
et propter hoc displicenciam regie maiestatis incurrit. Sub- 
sequenter eciam eundein Petrum banum tempore domini 
Urbani pape in defensionem ciuitatis Bononiensis contra 
Bamabonem et Galeacium dominos Mediolanenses eandem 
ciuitatem impugnanies destinauit, et cum honore (91b) 
ad regnum Hungarie remeauit. 

(De ezeroita in flubflidium daois Austrie. 

200. Postmodum autem in subsidium antiqui Alberti 
ducis Austrie Paulum filium Lachk ad obsidendam ciui- 
tatem Tinegmensem cum magno exercitu destinauit, quam 
per longam obsidionem obtinuit, et dominio eiusdem ducis 
subiugauit. 

(De ezeroita in terram Bozne.) 

201. Item ad terram Bozne similiter regie corone 
subiectam, ad conterendani proteruiam quorundam rebei- 
lancium, magnificum virum Nicoiaum Konth paiatinum 



)ersoiialiter cum magiio exercitu et poteuc .^ 
Morauie i^rocessit, ac ipsum imperatorem per suas liteiuo 
diffidauit, et oppidum Triuchiniuni intrauit, et exercitus 
circumquaque in campis et pratis resedit. Iiiterim vero, 
donec cum suo exercitu se moueret Morauiam inuasurus, 
dux Sindrucensis cum certis alys baronibus et niilitibus 
ex parte imperatoris ad tractandum de pace in Trinchi- 
nium snperuenerunt. Treuga firmata ad concludendum 
de pace Nicolaus Konth palatinus, Stephanus Bewbek 
iudex curie cum certis militibus in Brunnam ad impera- 
torem, ubi cum magno exercitu, et multis militibus se 
collegerat, sunt transmissi. Et hiterim exercitu regis dis- 
perso, sine conclusione pacis reuertuntur. 

(De ezeroita in Morauiam.) 

204. Postea eciam dominum Ladizlaum duccm OpuUe 
et Petrum banum cum gente satis valida in Morauiam 
destinauit. Qui incendia et maxima damna ibidem intu- 
lerant, et ad propria reuertuntur. 

(De ezeroita in Poloniam.) 

205. Item procedente tempore mortuo Kazimero 
rege Polonie auunculo suo, cum ingenti exercitu Polo- 
niam intrauit, ubi in regein ex iure successionis eiusdem 
auuncuii sui extitit feliciter coronatus. 

(De ezeroita ad partes transalpinas.) 

206. Item ipse rex personaliter per Bulgariam par 
tes transalpinas sacre corone subiectas inuadens, ex al? 
parte ultra terram siculorum cum valido exercitu ac n 
biiibus et siculis partis Traussiluanie transmisit Nicolau 
voy(92b)uodam transsiUianensem cum Simone filio Mauri 
et alys ex potioribus militibus suis ad inuadenduin pai 



188 

intraiierunt et occupauerunt. Et tunc rex ibidem castrum 
Zeuren prinia vice, — et post aliquoruni annoruni curri- 
cula castruni in Brassou fortissiniuni Treuch vocatum circa 
terminos transalpinos edificauit, gente armata bugancys 
et balestrarys anglicis custodiam castri muniendo, in po- 
testale sua reseruauit. 

(De diuersiB ezpeditionibas oontra emalos. 

207. Item fere singulis annis, vel in quolibet tercio 
anno mouit exercitum contra enuilos et rebelles, et sepius 
contra Racenses ct Molduanos, omnimode dili^enciam 
adhibendo. Et maxime circa regiunn Racie Dominicus 
filius Oslo banus de Macho cum suo Zemere vicebano ; 
et postmodum Nicolaus de Gara in iuuenili etate banus 
constitutus, nniltum agilis et strennus ac in bellis circum- 
spectus, labores assiduos impenderunt ad conseruandum 
ipsum regnum sub regie ditionis potestate. Item ipse rex 
prudens et largus admodum fuit, et bella multa feliciter 
gessit, nniltaque regno suo recu})erauit. Qui eciam post 
bellicam gloriam sciencia literarum clarus fuit, ot in 
astronomia assidue laborauit. Et propter virtutum perfec- 
tionem eciam apud barbaros summe dilectus, nomen suum 
apud multas naciones exaltauit. Hic pius in religione 
catholica, in pauperes numificus, iura seruauit ecdesiarum, 
et ecclesiastica officia phnimum honorauit. 

(Sequitur de hys que suo tempore euenerunt.) 

208. Verum quia iuxta sapientis assertionem bono- 
rum laborum gloriosus est fructus et recolenda memoria; 
que suo tempore ipso procun-ante cum pietatis studio sunt 
peracta, hic digne nec innnerito annec^tuntur. 

209. Ipse enim Judeos ad fidem catholicam con- 
uertere et Christo lucraii tamquam zelator salutis desi- 
derans, et propter obstinatam duriciam ipsorum Judeoruni 



•W-i TlJ 



190 

autem propter liberalitatem siiam, et boni exempli opera- 
cionem, multos traxit ad deuociouis studium impeudenduin, 
barones milites et nobiles, et quosdam ex prelatis, qui 
loca, dicto ordini contulcrunt, et claustra construxerunt 
et dotauerunt ad laudem dei et gloriam sancti Pauli. 

(De oonuerBione Cumanoram ad fidem.) 

212. Item^) eciam gentem Cumanorum ritu tarta- 
rico inuolutam, apud sedem aposlolicam deuocius insis- 
tendo, exemplo beatissimi regis Stepbani, quem ad com- 
ponendum noue fidei fundamentum in regnum Hungarie 
prouidencia diuina elegit; et qui corda credencium post 
apostolos spiritualiter quasi ymbribus celestibus irrigauit, 
ad laudeu) nominis domini, ut ampliaretur religio chris- 
tiana, ad fidem catholicam conuerti procurauit. Cui qui- 
dem genti, iam in fide christiana erudite, Fratres de 
ordine miuorum, auctoritate eis a sede apostolica commissa, 
curam animarum, iura parrochialia, et sacramenta eccle- 
siastica annninistrant, et de die in diem in fide contbrtantur. 

(De baptizatione Patermorum de Bozna.) 

213. Item Paterini de Bozna qui nimium erant 
multiplicati, et diuersis erroribus iuiplicati, per dominum 
Peregrinum episcopum Boznensem ordinis minorum, virum 
magne deuocionis et sciencie ad fidera rege promoueate 
conuertuntur et baptizantur. (94b) Item sclaui districtus 
de Lippua dure ceruicis populus ad fidem erat conuersus 
et baptizatus. Cui sacerdotes catholici secundum transla- 
cionem Hieronymi doctoris, sancte matris ecclesie sacra- 
menta ecclesiastica ministrabant. Sed nunc ut narratur, 
in apostasiam et pristinum errorem sunt illapsi, et multo 
peiores essent. 

') Sic. B. 



• *.■■«: .^ 



191 

(De reoessQ Bogdan vayuode in Moldaam.) 

214. Huiiis eciam tenipore Bogdan voyuoda ula- 
chorum de Maramorisio, coadunatis sibi wolachis eiusdem 
districtus, in terram Moldauie, corone regni Hungarie sub- 
iectam, sed a multo tempore propter vicinitatem tartaro- 
rum habitatoribus destitutam , chmdestine recessit. Et 
quamuis per exercitum ipsius regis sepius impugnatus 
extitisset: tamen crescente magna numerositate wolacho- 
rum in illa terra habitancium, in regnum est dilatata. Voy- 
uode vero qui per wolachos ipsius regni ehguntur, se esse 
vasallos regis Hungarie profitentur, et ad homagium pre- 
standum obligantur, cum censu persoluere consueto. 

(De pestilentia fame et terremotn.) 

215. Item eciam tempore sui regiminis pestilencie 
per loca particularia, et eciam per totum regnum Hun- 
garie, et eciam in alys vicinis regnis viguerunt. Et fames 
diuersis temporibus per locustas et mures, spicas frugum 
et aliarum segetum corrodentes, et per siccitates tempo- 
rum, ac aeris tempestates inualuerunt. Et pluribus vicibus 
terremotus per loca factiis est. 

(De ezemptione oduarnioornm et aliornm 

oonditionariornm.) 

216. Huius eciam tempore multi ex Oduamicis et 
alys condicionarys, curie ad diuersas seruitutes astricti, 
sunt exempti, et in cetam regni Hungarie nobihum ag- 
gregati. Quia in donacionibus possessionum et gracys ad 
omnes largus et benignus habebatur, et pro eo ab om- 
nibus ultra modum diligebatur. 

(De oonflortibnB regis et liberis.) 

217. Estimo eciam iiarracione fore dignum, quod 
prefatus rex Lodouicus duas coniuges habuisse dinoscitur. 






m< 



192 

Primain videlicct prcclaniin Margarctani filiani cxcellentis 
principis doniini Karoli tunc niarchionis Morauie, qui post- 
moduin ad impcrium fuit sublimatus. Et ista sinc prole 
defuncta cst. Altcram inclitam dominam Elizabcth, filiam 
Stephani bani prenotati, cx (]ua trcs (ilias gcnerauit sci- 
licet Katherinam Mariam Aduigam. Ipsa autem Katherina 
in puericia morte cxtitit preucnta. Et quia ad rcgalis pro- 
paginis stirpem clara sunt coniugia exquirenda, de quibus 
derhianda succcssio claris fulgcat nature titulis insignita: 
ipsam Mariam, claram augcns prosapiam, illustri principi 
Sigismundo marchioni Brandcnburgensi, in puerili etate 
utrinque existente, qucm dc stirpc ccsarea pater cduxe- 
rat imperialibus radys illustratum, communicato consilio 
serenissimarum doininarum rcginarum gcniti'icis ac con- 
sortis suarum. necnon prclatorum ct baronum regni pre- 
cedcnte, in Ternauia prescnte inq)eratricc matre eius, et 
suis baronibus dc Bohcmia, cum magna solemnitate et 
leticia matrimoniali fcdcre desponsauit, ct apud se nutri- 
endos conseruauit. Qui nunc conregnant in regni solio sub- 
limati. Aduiga vcro j^ost mortcm patris in reginam Polo- 
nie extitit coronata; (juc postmodum pcr magnates barones 
et nobiles rcgni Polonic potcntissimo principi Lythuano- 
rum Jagula nominc ad tidcm catholicam conuerso, et cum 
suis fratribus baptizato, cxtitit matrimoniali federe copu- 
hita. Qucm in rcgcm Polonic solenmiter per eos corona- 
tum Ladizlaum nominarunt. Qui similiter cum coniuge 
conregnant letanter in codem. 

(Sequitur de gubernaoione regni paoe et tranquillitate.) 

218. Cum autem tem[)oribus successiuis idem rex 
amplissime potestatis cssct, ct florcrct in regni solio, to- 
tam suam fclicitatcm ponens in dco a quo omnia proce- 
dunt, ct suum principatum ct rcgiminis curam illi sub- 
mittcns; non (95 b) passionc ac vohmtate cupiens prin- 
cipari, velut custos iusticic cxistcns, absque racione et 



<i « 



lege niehil voluit acceptaiv. Quia vii;i'us ukmis iuclustria 
et reguatura prudeucia, viitualiter (luuiiuatur guberuacione 
regni, secundum racionem et legeui diligenciiis circum- 
specta. Pollens regimine naturali, nou instiuctu humano, 
sed potius diuino, sui desidery prn[)()situm ad hec iucli- 
nauit, ut sequens sanctorum regum |)re(leccssorum suorum 
et patris sui vestigia, iu quibus pcrampnus et perfectius 
vigebat zeUis fidei, et rehgio christiaua, regua sua terras 
et subiectas sibi naciones in suis liberlatibus consuetudi- 
nibus et legibus in bona pace et trau([uillitate couseruauit, 
niaxime quas in fide domiuo regeueiauit, et ab oumibus 
emulorum insidys et incursibus, preci[)ue paganoruu], 
victoriosissime defensauit. Necnon eciam ecclesias regni 
sui in suis iuribus et libertatibus tenuit, et in tempora- 
libus bonis augmentauit. 

(De vita regia contemplatiaa.) 

219. ('onsiderans autem et aduerteus regna sua et 
dominia undique, seu circumqua([ue (juieto et trau(|uilIo 
statuflorere, quamuisex cousuetudiue et delectacioue a pue- 
ricia sohta venaciones nimium frecjueutaret; ad ultimum 
tamen terrenarum rerum occupaciouibus, quos difficile 
est absque peccatis miuistrare, et curis postpositis, cou- 
cupiscenciam carnalem calcare ac sibi subicere, et diuiuis 
preceptis parere voleus; (|uia onmis caro fenum, et omuis 
concupiscemia eius tam(juam tlos feui: contemplatiuam 
vitam a tumultu multitudiuis humiuuui segregatus, ut 
])y> operibus iusistere, et oraciouibus vacare studiosius et 
cleuocius valeret, elegit; et iu hys [)erseueraudo 

(De morte vegiB Lodouici.) 

220. Tandem hauc vitam laboriosam derelinqueus, 
et ad vitam peri^etuam asjjiraus, iuxta illud psalmiste: 
Michi autem adherere deo bonum est, ponere in domino 

a5 



194 

deo spem meam; vocatione diuina ex hoc mundo (96a) 
migrauit uudecima die mensis Septembris. Et parum antea 
apparuit cometa mirabilis. Tantus autem luctus eo mor- 
tuo in regno fuit, ut omnes quasi mortem suam deflerent. 
Et sepultus in urbe Albe regalis in capella quam ipse 
in latere ecclesie beate Virginis collegiate construxit, 
anno domini miliesimo trecentesimo octuagesimo secundo. 
Regnauit autem quadraginta uno annis et viginti duobus 
diebus. 

(De ooronatione Marie fllie regifl LodouioL) 

221. Post obitum regis Lodouici coronata fuit corona 
legia domina Maria filia eius, que fuit data in matrimo- 
nium Sigismundo filio Karoli imperatoris et regis Bohemie. 
Que quidem domina Maria regnauit quatuor forte annis, 
et tradidit ius regni ipsi Sigismundo marito suo, consen- 
sitque se viuente eundem corona regia sancti regis Ste- 
phani coronari. Aliquanto vero post et ipsa mortua est, 
sepultaque in ecclesia Waradiensi. In hac regina Maria 
tandem deficit semen utriusque sexus sanctorum regura 
regni Hungarie. 

(De ooronatione regis 8igi8mimdi filii Karoli impera- 

torifl et regis Bohemie.) 

222. (97a) Sigismundus rex filius imperatoris et 
regis Bohemie, de consensu et voluntate communi prela- 
torum baronum et nobilium Hungarie fuit electus in 
regeu], coronatusque vicesimo anno etatis sue. Et regna- 
vit in toto annis quinquaginta et mensibus nouom. Hic 
post obitum domine Marie, que decessit sine prole acce- 
pit in uxorem Barbaram filiam Hermanni comilis Ciiie, 
ex qua genuit unicam filiam Elizabeth nomine, quam 
postmodum tradidit coniugem Alberto duci Austrie. Deiude 
idem rex Sigismundus electus fuit in regem Romanorum 



. 1 



195 

et Bohemie : postremo coronatus Rome in imperatorem. 
Obyt autem anno domini millesimo quadringentesimo tri- 
cesimo septimo, etatis sue anno septuagesimo primo, se- 
pultusque in ecclesia Waradiensi. 

(De ooronatione regiB Alberti.) 

223. Post regem Sigismundum electus fuit in regera 
Albertus dux Austrie gener ipsius in fauorem Elizabeth 
filie eiusdem Sigisnmndi, uxoris scilicet Alberti. (97b) Co- 
ronatusque fuit in die Circumcisionis domini anno eiusdem 
millesimo quadringentesimo tricesimo octauo. Et regnauit 
anno uno et mensibus docem, natusque est ei filius post- 
humus Ladizlaus nomine. Obyt autem in vigilia Symonis 
et Jude anno domini millesimo quadringentesimo tricesimo 
nono, sepultus in Alba regali. 

(De ooronatione regis Ladizlai quinti fily regis Alberti, 
et qnomodo Vladizlans rez Polonie ad ooronandnm 

indaoitnr.) 

224. Mortuo Alberto romansit Elizabeth regina 

oontoralis eius pregnans, et nesciebatur filium an filiam 

^sset paritura. Interim prelati et barones miserunt, pro 

\VIadislao rege Polonie, Sed antequam ipse introduceretur, 

r->eperit filium Ladizlaum, et contradixit electioni de rege 

l^olonie facte, et coronari fecit Ladizlaum puerum tri- 

• ^iestrem. Nichilominus inductus fiiit Wladislaus rex Polo- 

t:iie coronatusque corona alia, de capite reliquiarum sancti 

5?>tephani sumta. Quibus habitis regina Ladizlaum filium 

5==^imul cum corona regni tradidit ad manus Friderici Ro- 

^>ianorum regis et ducis Austrie. Regnauit autem ipse 

N^^Iadislaus in dissensione regni annos prope quatuor; et 

5 n bello contra Turcos iuxta (98a) niare prope castrum 

"Varna peiyt anno domini millesimo quadringentesimo 

^^uadragesimo quarto. Hie fuit princeps optimis moribus 



196 

institutus, ivligiosus pius eastus vorax ot uiagnanimus 
in armis. 

(Mortuo Vladizlao et Ladizlao puero in manibuB Fri- 
derici Bomanomm regis existente ; Johannes de Honyad 

in gubematorem reg^i eligitnr. 

225. Post Vladislauiu ot Ladizlao puero iu mauihus 
Friderici lAomauorum ri»gis existeute, cum status regui 
declinaret in perictdm)i, olectus fuit iu gubernatorem 
felicis memorie floliannes de ITuuyad tunc voyuoda trans- 
silnanus, qui gubernauit reguum annos prope octo. Multa 
egit prelia, sepissimo j)rofugauit^) turcos, ipse eciam biua 
vi(*e a turcis protligatus fuit. Et reduxit roguum iu me- 
liorem statum quam acceperat. Demum tradidit regimen 
rogni in manus Ladizlai regis, per quem ob merita sua 
creatus fuit in comitom IJistricionsem [)erpetuum. Post- 
reino repulso tur(M)rum imporatore ab obsidione arcis seu 
castri Nandoralbonsis, ATicis victorie compos, obyt ibidem 
in Nandoralba anno domini milI(^simo quadriugentesimo 
quinquagesimo soxto, sopultusque est in ecclesia Albensi 
transsiluana. 

(De rediictione Ladizlai regis in Hungariam. 

22(3. (98b) Ladislaus filius Alberti Uomanorum Huu- 
garie ot Bohomio rogis, circa duodecinuun etatis sue 
annum eroptus fuit do manibus Friderici rogis Romanorum, 
corona regni ITungario nichilominus per eundem Fridori- 
cum rotonta. ITic fuit iuuonis probis moribus pollens, pu- 
dicns et fidolis, et pro etate prudens, cepitque regere 
viuonte adhuc Johanno guberuatore. Postca cum esset in 
Bohemia obyt Prage aimo etatis ot coronaciouis sue decimo 



profligauit. B. 



198 

lonie^ eidemque admodum esset infestus^ nec pro tunc commo^ 
dum et utilitatem reipuhlice regni sui curaret^ Ilungaria ipsa, 
quasi principe destitutay media pace atque taciturnitate dies 
duceret iocundos: tunc immanissimi turci illi chistianitatis 
emidi explorata parte regnij suh medio silencio transuadato 
Danuhio atque Marusio^ feria secunda post festum heate Do^ 
rothee inrginis in anno mil/esimo quadringentesimo septuage^ 
simo quarto^ agili cursu ante diluculum surgentis aurore cini^ 
tatem illam opulentissimam Waradiensem^ ciuihus et diuicys 
omnihus plenam^ cui inter ceteras regni urhes (99h) in rehus 
iu\v erat par^ insidiose inuadendo^ eam penitus expoliantes in^ 
numerahilem thesaurnm atque copiosum tam in auro quam 
in argento^ sed et mercancys et rehus inde haurienteSy necnon 
de ipsa et circumiacentihus suis prouincgs quamplurimos nohi- 
les^ proceresj ciues et inhahitatores ipsius terre^ sexus discre" 
cione non hahita honestissimas preclarasque virgines et mulieres 
captiuantes^ et vinctos^ immisericorditer perpetuam duxerunt in 
captiuitatem. Bona et res eiusdem terre prede rapaci omnino 
exponendo. Paucis autem fuge et alie lutele cautela euadenti'' 
hus^ fletus fit maximus atque ululatus, super captiuitate chris^ 
tianorum^ et amissione tautorum honorum direptorum. Modo 
sternuntur senes^ iugulantur vidue^ decapitantur adulte^ proi^ 
ciuntur infantes et moriuntur frigore. Depredata igitur et spo'' 
liata ciuitate predicta^ qu^ prius felix ciuitas vocahatur^ non 
tamen felix^ sed infelicissima dici potest, feria tercia sequenti 
capta preda turci predicti eandem ignis voragine funditus com- 
/nmerunt. Ruunt claustra et ecclesie in ea constructe^ modo 
non apparent nisi lapides exusti. Detulerunt eciam quasi uni- 
uersa ornamenta ecclesiarum predictarumj puta indumenta sa- 
cerdotalia gemmis atque lapidihus preciosis regia facultate con^ 
serta^ cruces calices reliquias tahulaSy et reliquiarum diuersarpfm 
capsas ex auro et argento factas^ proieceruntque ahhominahi'^ 
liter tam reliquias dominici corporis in pixidihus repertaSy qiiam 
sanctorum in eisdem repositas. Quid modo restat nisi castrum 
et monasterium ecclesie hasilicey non tamen integnim^ quia metu 
ignitorum telorum tectura est priuatum. Kt sic tandem incifie^ 



201 

gracz ooyuodam transsiluanenscnt cuni ccrtis /idelihus de(101ay 
putauil. Quibm ad vota ipsius domini regis exinde feliciter 
reuertentibus y et de matrimonio cum ipsa puella legittime fide 
data^ et amdo suo subarrata precedente^ idem rex socer 
dommi nostri regis quosdam ^mos ambasiatores^ puta domi^ 
num archiepiscopum, et palatinum e regno suo^ quod ut accepi 
ab eisdem^ distaret triginta duobus miliaribus ultra Romaniy 
cum honesta comitiua ad regnum Ilungariej una cum eisdem 
accersitos usque deputauit, Exenia multa^ et equos tres Apu^ 
lienses una cum optimis sellis per eosdem transmittens. Qui 
dominum regem u^que Slesiam conqucstrare ad mandatum 
eiusdem studuerunt^ circa festum beati Anthoni confessoris in 
anno domini miUesimo quadringentesimo septuagesimo quinto 
de Buda recedentes. 

232. Ipsis itaque diebus turci illi immanissimi hostes 
jiostri et continua preda animati, ut accepi in scriptiSy cum 
^entenis et viginti milibus paganorum Moldauiam terram 

^acre corone suhiectam^ ea intencione ut dicitur^ quod exinde 
^i victores fuissenty totum regnum Hungarie inuadere procu^ 
^tr^sent^ hostiliter subintrantes ^ ubi Stephanus voyuoda Moldo^ 
'^nsis cum siculis nostris et loolachijs et ruthenis quantocius 
^dunatis^ et illorum agmine se stipanSj eisdem turcis tam^ 
^m bonus proteetor patrie et gentis sue^ viriliter se oppo^ 
in medio regni sui^ paratus mori pro suiSy habito trium 
um et noctium acerbissimo conflictu^ diuina gracia assis^ 
potitus victoria^ turcos ipsos pene excidio finali tradidisset. 
£ et Bassa viceimperator^ sed ct aly pociores octo voyuode^ 
^^ ipsi exercitui prejuissent sine mora capti sunty et detenti. 
^^" omnia benedictus deus! qui inimicos nostros capitales in 
^^'^^m tradidit^ iniurias nostras vindicando. Quantos autem 
^zt^^iuos^ quantasue gazas et lucrum ipsi victores exinde ha^ 
^^^^untj milli est obnuhilum. 

233. (lOlb) Istud eciam memorie commendare censuiy 
5^0c? cum feria quarta proxima ante festum beati Galli con- 
^^'Soris in anno millesimo quadringentesimo septuagesimo nono 
^^^€issimt turci illi immanissimi hostes nostri, sumpta audacia 

26 




202 

de partibus trmsalpinisj una cum woj/uoda Kyshazarad vocitaic^^^^ 
qui se sponte principi turcorum subdiderat^ ctim ingenti copL 
ut dicitur triginta quatuor viiUibus equitibus partes Tramsir^ 
uanenses per viam Kclnek subintrantesy ma^ximamque multitu - 
dinem hominum preda celeri capientes^ dum leti exhine reficr 
voluissent^ tunc ille maximus et animo audax Stephanus i 
Bathor woyuoda ipsarum parcium transsiluanarum ^ ut boni 
protector gentis sibi deputate^ spem in deo ponens^ cum mag 
nijico et potenti serenissimo principe liartholomeo Dragfy 
Belteiok^ pariter cum magnHico Paulo de Kynys comite Teme- 
siensi^ et alys militibus aulc maiestatis regie^ scilicet quibusdmi 
gentibus per cerlos prelatos et barones regni de mandatc:^ 
regio cum ipsis Bartholomco Dragfy et Paulo Kynysi depn 
tatis et existentibus ^ in campo Kenyermezeye prope oppidun 
Zazwaros cum suis viriliter obuiam agminum ipsorum turco— 
rum oppo?ienSy et acies suas per series disponenSy eonjHctuna 
memorabile fecisset^ deo sibi adiutore peracta pugna^ quam 
maxima potitus victoria , triumphum obtinuisset laudabilem 
contra turcos prenotatos^ turcis ipsis pene ibidem interfecti^^ 
paucis autem per ampnes et alpes fuge presidio euadentibus^ 
woyuodis Zkenderbeg et Ezebeg ibidem interfectis. In quo 
eciam prelio idem Stephanus woyuoda in femore wlneratus^ 
sed tandem pristine sanitati auxilio medicorum restitutus ; non^ 
nulli proceres et nobiles^ pociores atque incole et Sa.vones 
ipsarum parcium transsiluanarum subcubuere interempti. Pro 
qua quidem victoria reoptenta sit benedictus ipse deu^y qui 
dedit seruis suis contra inimicos gloriosam victoriam. Amen. 

(Epifltola Ferdmandi Sioiliae regis ad lHattliiaiii 

regem.) 

234. (102a) Serenissime princeps et fili mi carissime ! 

Quod py regis et christiani est agis. Deo gracias refero , uti 

ex literis celsitudinis tue accepi^ pro coniugio Beatricis mee 

Jilie tibi iam sponsc. Ac pre te fers insitum quemdam a na- 

tura in me amorem et studium^ teque teneris ab annis imti^ 



^utf(tn qmusi diuino quo(I<())i pir,s<(ijio ut vie singulari quadam 

^JcPiiiioUutia fucri.s prosecutus. Ego cxcellentissime domine 7'ex^ 

uoniam hona omnia ad dcum rcferenda sunt^ pro affinitate 

Wic summas et sempiternas deo gracias ago^ atipie eo maiores 

^Uuturnioresque^ quod tecum^ quem semper amam^ cnius eciam 

'^'irtutes admiratus sum^ fdiam michi carissimam coUocauerim. 

^Sit igitur iterum felix et faustum , et quod a nohis consuetu^ 

^Unihus (sic) animus factus est^ id deu^ ipse fortunet; cetera 

^ehitudo tua a suis meisque orat(rrihus plane intellexitj qiie 

^idem eque ac michi ipsi gratissima fore spero. Quod autem 

^ul dominum Alhensem attinet^ ego rex inclite et fily carissime^ 

^iui C((usa sic rem hanc complectar^ ((t pro Alhensis ampUtn^ 

^Une ((c dignitate nichil sim omnino praetermissuru^. Et 

^juoniam hreui Romam proffrturus sum sumpmum (jue ponti- 

^cem aditur((s^ coram ei((s sanctitate de Alhensis cardinalatu 

^igam et ita quidem agam, ut rem hanc prors((s conficiam. 

^Ui(d(p(e summo studio curatun(s^ ut contra immanes turci co^ 

^iatus suhsidiun( (*elsitudini tue ah eius heatitudifie decernatur; 

^ic rerum tuarum omnium ea racio haheatur^ ut negocia sere" 

'^iitatis tue omniuy ea qu(( dchent auctoritate^ (dque nti par est 

^iaheant((r. Ne(]ue enim carissime fdi rehus ullis tuis vel pacis^ 

*7'/ helli defectarus sum ; te michi in gener((tn delegi^ tu me 

^n socerum; ego te in filiutn, ipse me in p((trem. An socer gc^ 

-^^iCTO^ aut pater filio aut consilio aut opcre defectunis ? — nun- 

^juam sum. Cominunicauitnus sanguinem^ nt facultates et regna 

^uasi simul communicaremus . Deus optimus maximus , in 

<niius manu regum res posite sunt^ regna nostra et nos ipsos 

-^ic aJipiciat^ ut nouam affiiiitatem^ vcterein beniuolenciam^ 

^nuiuis assiduisque heneficxjs seruare atque augere possimus. 

Yaleat feliciter celsitudo tua. Dcdjam in terra nostra sancti 

Seuerini^ die vigesimo secundo Nouemhris anno domini mille^ 

-^imo quadringentesimo sejHuagesimo quinto. Ferdinandus eadem 

^racia rex Hicilie et Jerusalem. 



204 
(EpnOgQB.) 

235. {102h) Taudem quaUUr hmmmodi vialrimoniu 
domi)n Matkie rrgis nim filia dicti Ferdinandi regis BeatfHi 
circa festum Epiphaniarmn domini aut ipso die in anno d 
mini miUesimo quadrinf/entesimo septnagesinw sexto constnnm 
tnm feliciter extitit^ alihi satis recitaui. De tripudio solemnitat 
felicis coronacionis ipsius domine regine^ qua in ciuitate Ai 
hensi potita est ; et qualiter cum maipio iuhilo pei* omn 
prelatos et harones tocius regni dempto Johanne teutonico af 
chiepi.scopo Strigoniensi^ qui ne.scitur unde motus domino re 
rehellando ad partes Almanie auffugit^ Budam comitata esi 
hic serilnrc scriatim oumi. 




Siibiuiiginms hic ne (juiil lector ail familiam horum chronicoruw 
pertinens desideret. praefaiionem exordium et conclusionem editionis 
Budensis. Ilaec omisso proloj2:o: «Multifarie multisquo modis — ^' quem 
et Keza et codex Sambuci habent, incipit a genealogia filiorum Noe, 
et aedificationem turris per Nemroth: „Porro cum per cladem 
diluvii — " congTuitque cum supra memoratis usque ad venationem 
Hunor et Mogor: ^Accidit autem dienim una — ** ubi demiim Diibni- 
censis, et ceteri huius familiae codices consentiunt. 

Ad voneranduin doniiniim Ladizlaura preposituui 
eeclesio Budensis , i^rothonotariuni apostolicum neenon 
vieecaneellarium serenissimi regis Mathie 

In Oronioa hungarorum Andree Frefatio. 

Cum superiori tempore, venerande domine, in Latio 
versarer, videremque (pianto emolumento ac decori ho- 
minum geneii hi viri forent, qui magno prestantes inge- 
nio suam diuinam industriam in comprimendis libris 
adlnbebant: placuit mihi tam dignum tamque excellens 
studium mea pro virih capessere. Ut si quid deinum 
assequi possem, id non in meam duntaxat: veruin etiam 
plurium mortalium utilitatem conuerterem. Unde cum dei 
benignitate pro voto meo aliquantisper profecissem, et ob 



id rei ad inclytuni Hungarie regnuni tua gratia accersitus 
venirem, essemque non parum ociosus: suscepi laborem 
ingentem dierumque plenum, imprimendi videlicet cro- 
nicum Pannonie opus; laborem inquam, quem omnibus 
hungaris iocundum fore putaui. Quandoquidem ut quis 
natale solum unice diligit, reliquisque orbis terrarum 
partibus longe anteponit; ita et suorum, qualem vitam 
egerint, quique vernaticus scire plurimum exoptat: ut 
si qua preclara, memoratuque digna conspexerit, imitari 
debeat; si qua vero minus feliciter gesta compererit, 
doctns precauere possit. Sed cum animaduerterem, et 
diii mecum ipse volutaiem, cui meain j)rimani in hoc 
sedulitatem, phnibus diebus hicubratam dirigerem, te 
preter, domine mi obseruandissimo, inuenio neminem. 
Quippe et tu de me optime meritus es; et sine te sus- 
ceptus labor necjue iniri neque expleri potuisset. Accipe 
itaquc hoc numusculuuj nustrum, iure quodam tue excel- 
lenlie dedicandum; ut qui videhcet potissima laboris 
causa extitisli, ipsius quocjue operis particeps esse debeas. 
Et si qua in dies maiora excudemus, tuo etiam ilhistri 
nomini dedicanda putabimus. 

Inoipit prima pars Cronioe 

de origine hungarorum , de descensu de Scitia in Pan- 
noniam, de belHs contra diuersas nationes habitis, ac de 
expulsione eorundem, et reditu in Scitiam. 

1. Porro cum per cladein chhmii preter Noe et tres 
fiHos eius ac uxores eorum deleta esset onmis caro, tan- 
dem ex Sem Cham et Japhet septuaginta due tribus post 
diluuium sunt progresse. Ex Sem XXII, ex Cham XXX 
tres, ex Japhet decem septem. I)um autem iste tribus*), 
sicut refert Josephus hebraica Hngua^) uterentur, CCo 
primo anno post diluuium Nenn-oth gigas fiHus Tana^) ex 



^) tribus iste. S. *) ling. hebr, ^) Nembroth Thana. 



gC6 

semine Japhet oriundus cepit tun^em construere cum 
omni cognatione sua. Periculum preteritum^) attendendo, 
ut si contingeret diluuium iterari, possent effugere^) 
iudicium ultionis turris interfugio. Diuini vero misterii 
arbitrata sentencia, cui non valet resistere humanus iutel- 
lectus, sic illorum mutauit loquelam ac confudit^), ut 
dum proxinius a proximo non posset inteUigi, tandem in 
diuersas regiones sunt dispersi. Fecerat enim in turri ipsa, 
sicut refeit Josephus, deorum lempla ex auro purissimo, 
palacia lapidibus pretiosis, cohnnpnas aureas ac plateas 
diuersimode petris coloratis et diuersis abstraetis. Et turris 
ipsa in quadrnm subleuata ab uno angulo in alio habens 
passus*) longitudinis mile et quindecim^), latitudinis 
totidem. Quantitas vero altitudinis finita nondum erat, sed 
usque ad lunarem circulum^) cogitatu illorum debebat 
subleuari. Grossitudo autem fundamenti , trecentorum 
passuum erat; paulatim quidem artabatur, ut premiuens 
pondus posset leuhis sustentare') grossitudo fundamenti. 
Sita enim erat inter Nubiam et Egyptum, cuius antiqualia 
cernuntur usquo hodie euntibus de Ymphis Alexandriam. ^) 
2. Nemroth^) gigas post linguarum confusionem 
terram Euilath dicitur introisse*^) que regio Persiden isto 
tempore nominabatur''), ibique duos filios Hunor scilicet 
et Magor de Enech*^) sua coniuge generauit, ex quibus 
huni siue hungari sunt egressi. Sed gigas Nemroth^^) uxo- 
res alias sine Enech habuisse perhibetur, ex quibus absque 
Hunor et Magor phu^es filios et filins generauit. Hy sui fily 
et eorum posteritas Persiden inluibitant regionem; statuni 
et colore similes hunis, tantununodo difterunt parum in 



') prcdictinn. *) eufugere. ^) confundit. *) passuum. ^) milia 
quindecim. ^) usquo lunam. ') substentare. *) Hic omittit cditio sequentia, 
quae Keza ot S. habont: Dimissisergo incidentiis que cepte inatcrio dant 
colorem, rcdeundum est ad ircepta. (red. est ad Nemroth. K.) ^) igitur, 
add. S. '^) ter. Eu. introiuit. *') Persidem — appellatur. **) Mogor do 
Eueth. '^) gygans Kemprotli. 



207 

loqiiola, siciit Saxones et Tiiringi. Duni auteni Hunor et 
Magor Neinroth essent [)rlinogoniti, a patre ipsoruni in taber- 
naeulis separatini inhabitabant. Accidit autem dierum una 

venandi causa eos perexisse etc. (Vidc continuatioiiem supra p. 
5. et Simonem de Keza. II. p. 55. 

In finc demum operis post precationcm: „Optimus maxi- 
musque deus etiam atque etiam logandus est, ut eum 
(regem Matthiam) in pace tranquilla, iusticie obseruacione, 
suorum dilectione, regni incremento, et diuturna denmm 

vite incokmiitate tenere, seruare et augere dignetur" sic 
concludit : 

Finita Bude anno domini MCCCCLXXIII, in vigilia 
penthecostes per Andream Hess. 



n. 

ADN0TATI0NE8 CllRONOLOGICAE 

IN CODICE mSSALI SECULI 12-L 

Pagina L 

Anno ab iiicarnacione doniini DCCCCXCVII AilalberUis episcopus mar- 

tirizatus est. 

DCCCCXCVIII. Geyza princeps unijarorum obiit. 

DCCCCXCVIUI. 

Mill. Stephanus unj;arorum rex coronatus est 

M.I. MXXXV. 

M,II. M XXXVI. 

M.III. M.XXXVII. 

M.nil. MXXXVII (sic) Dedicatum est monasterium S. Beneilicti et 

M.V. Stefanus (sic) rex mortuus est, et Petrus in regem eleuatur. 

M.VI. M.XXXVIIII. 

M.VU. M.XL. 

M.VIII. M.XLI Petius rex eicitur et Abba in regem eleuatur. 

M.VIIIL M.XLII. Bonipertus episcopus obiit. 

M.X. M.XLIII. 

M.XI. M.XLIIII. Abba rex interficitur, et Petrus in pristinum res* ituitur. 

M.XU. M.XLV. 

M.XIU. M.XLVI. 

M.XIIII. M.XLVII. Interticiuntnr episcopi Gerardus et Modestus, et 

M.XV. Petius rex dolo r.bcecatur, et .Andreas rex eleuatur. 

M.XVL M.XLVIU. 

M.XVII. M.XLVUII. 

M.XVIU. M.L. 

iM.XVIlII. dedicatur ecclcsia S Adriani m. 

M.XX. M.LI. llenricus imperator pannoniam ingreditur. 

M.XXI. M.LIl. Henricus imperator castrum poson obsedit. 

M.XXU. M.LIII. Samson filius .\ndree regis nascitur. 

M.XXUL M.LIUL 

M.XXIIII. Benedictus papa obiit. 

M.XXV. M.LV. Henricus imperator obiit. 

M.XXVL M.LVI 

M. XXVII. M.LVII. Audieas rex infiimatur, et Salemonem 

M.XXVIII. filium suum coronauit. 

M.XXVIIU. M.LVIU 

M.XXX. Gerardus episropus ordiuatur. 

M.XXXI. Henricus filius Stephani re^is obiit. 

M.XXXU. M.LVII^lj 

M.XXXIU. M.LX. Inter Andream et fratrem eius Bela 

M.XXXini. grauis discordia oritur. et rex Andreas nLoritur. 



201) 

Pagina 2. 

M.LXL M.LXXXX1V. 

M.LXn M.LXXXXV. 

M.LXXm. M.LXXXXVL 

M.LXIV. M.LXXXXVII Ladizlaus rex obiit, 

M.LXV. et frater eius Lampertus dux; quibus Coloinaiinus et 

M.LXVL frater eius Aliuus sueceduut iu rcirmim. 

M.LXVIL 

M.LXVIIL ciuitas bulgarorum a rcg^i» Salouioue caj^itur, rursumque ab 

isdeui bulijaris et i^rocis dolo recipitur. 
M LXIX MLXXXXVIII Colinuauuus rex orjiiatur, et frater 

M.LXX. eius Almus diadema iiiduitur. 

M LXXI. Salouiou rex cum duce Majjuo Geyza uu^^arorum exercitum 

debellat,atquepopuli iucaptiuitatem redu(:uuturet besseuorum exer- 

citus perculitur. 
M.LXXII. Salomoii rex buly:arense rc'i;iiuiu iuuas't. 

M.iAxm, 

M.LXXIV luter regem Salomonem et duciMu Magiium grauis discordia 

oritur, et Salomou reguo priualur. 
M.LXXV. Maguus rex corouatur. 

MLXXVI. Magnus rex obiit, et frater eius Ladizlaus in regem eleuatur. 
M.LXXVL(sic)M LXXXXVim. 
M.LXXVII. 
MLXXVm. M.C. Cupanus episcopus interficitur a chuiiis, et Lau- 

rentius episcopus obiit. 
M.LXXIX. M.CL M.CIII. M.CV. 

M.LXXX. MCII. MCIV. M.CVL 

M LXXXI Ladizlaus rex et Salomoji frater oius pacem fecerunt, e! crux 

domini fulgure percussa est. 
M.LXXXIL 

M.LXXXIII.Iii carcere mihwus, et domiiius r^x Stephauus et Henricus flli- 

us eius et Grerardus Mpiscopus nMielantiir, ot Salomon rex fiigit. 
M.LXXXIV. M.CVII. 
M.LXXXV. M.CVII. (sic) 

M.IiXXXVI. MCVIII. Coloiuaniiiis rex accepit ciuitatem Zaih^r. 
M.LXXXVIL M.CVIIII. 
M.LXXXVIILM.CX. 
M.LXXXIX. M.CXI 
M.LXXXX M.CXII. 
M.LXXXXI. M.OXIII. 

M.LXXXXII. MCX'111 Luurencins archiepiscopus obiit. Almus dux 
M.LXXXXIII. cum rege pacificatus est. 

27 



210 

Paghm 3. 

MCXV. M.CXXXI. M.CXXXIIL M.XXXIV. M.CXXXV. 

M.CXVI. M.CXXXir. MCXXXVI. 

M.CXVII. Almiis dux et Bela filius eius obcecantur, et Colomauus rex 
mortuus est, et filius eius Stephauus iu regem eleuatur (poste- 
riore manu et pallidiore atramento) et coronatur. 

M.CXVIII. M.CXXXVII 

M.CXVIIII. M.cxxxvm. 

M.CXX. M.CXXXIX. 

M.CXXI. M.CXL. 

M,CXX1I. M,CXLL 

M.CXXIIL M.CXLIL 

M.CXXIV. M.CXLIII. Regnante gloriosissimo rege 

M.CXXV. Geyza dedicatum est monasterium in 

M.CXXVL Ciploc in honore *^\ Marie a uenerabili. 

M CXXVII. Stephanus rex accepit episcopo Martyrio. 

ciuitatem Nis. M.CXLIV. 

M.CXXVm. M.CXLV. Geyza rex tevtonicorum 

M.CXXVmi. terram intrauit et expugnauit herzog 

M.CXXX. et exercitum eius fugauit. 



211 



M.CLVI. 

M.CLVn. 

M.CLVm. 

MCLVIffl. 

M.CLX. 

M.CLXI. 



M.CLXII. 

M.CLXffl 

M.CLXffll. 

M.CLXV. 

M.CLXVI. 

M.CLXVII. 

M.(;iiXVIII 

M.CLXVini. 

M.CIAX. 

M CLXXI. 



Pagina 4. 
(Eadem maini sed lallidiore atramento.) 

M.CLXXXV. 

M.CLXXXVI. 

M CLXXXVI. (sic) Obiit Cumperdinu.s comes. Eodeni anno 

dux Geyza exiens ungariam cura Lau- 
rencio comite et multis aliis intrauit haiistri- 

am et soror eius nupsit in grecia mater uero eius tenetur" 

captiua in Bronz. 

M.CLXXXVn. Dux Geyza transiuit de haustria in 

boemiam, unde a rege fratre suo reductus est in ungariam. 

Wata comes cecatur. Stephanus Colocensis episcopus deponitur. 

Eodem tempore mater regis in exilium in greciam mittitnr. 



M CLXXXVII. 
MCLXXXVIII 
M CLXXXVnil 
M CLXXXX. 
M CLXXXXI. 
M.CLXXXXIU 



M.CLXXXXffl. 
M.CLXXXXIffl. 

M.CLXXXXV. Desiderius abbas 
M.CLXXXXVI. depositus est. 
M.CLXXXXVII. 
(sic) M(^LXXXXVIII 



M.CIiXXII. Goyza rex appositus est M.CLXXXXVIIII Budasacerdosobiit. 



M.CC. Daniel prosbyter 

M.CCI. ordinatur. 

M.CCU. 

M.CCIII. Monasterium Johan- 

M CCIIII. nis B. c mburitur 



ad patres suos et filius eius 
Stephanus corona in- 
signitur. Ladizlaus et Steplianus 
fratres Geyze regis 
de Grccia reuertentos Ungariam 
M.CLXXIII infrauoruui et supradicto Stephano M CCV. iuxta Bubiuani situm. 

coroiia priuato Ladizlaus iu regem eleuatur. M.CCVI. 
Qui Stephanus in poson fugit. 
Morluo itaque Ladizhio Stephanus frater 
fius legui gubernaciila suscepit. 
Itein Stephanus filius Geyza de poson 
cxiens armata inaiiii cxpugnauit 
M.CLXXIIII. .'itephaiium fratrem Ladizlai 

M.CLXXV. Do iiJitura iiifaiitiim ossa homiiium sunt CCXVIIII ot 
M.CLXXVI. uone CCCCXLV. Dio dominica qui natus fuit mag- 

ims orit ot spleiididus. Feria II foriis erit. fr. III. cupidus 
erit et fern» inorietur. fr. IIU tractator rcgiii erit. 
fr. V. effabilis (sic) erit et hoiiorificus. fr. VI. uitalis et 
inultum luxuriosus. Sabato raro uitalis erit. 
Sperue deos, fugito periuria, sabbata serua 

Sit tibi patris honor, sit tibi matris amor. 
Xon sis occisor, fur, inochiis, testis iniiiiius, 
Viciiiiqiio thorum rostjue caiioto siias. 



M CCVIU (sir) 

M.CCVIU. (si.-) 

M.CCVIIU. 

M.CCC. 



M.CLXXVII. 

MCIjXXVUI 

M.CIAXVUU 

M.CLXXX. 

M.CIxXXXI. 

M CLXXXII. 

M.CIJCXXffl 

M.CLXXXIffl. 



M.CLXXXV. Bela frater eius do grocia 
M CLXXXVI, eductus in regem eleuatur. (oadom qiia clironioon 

manu et atramento.) 



212 



Tabula pasohaliB 

ab anno 1151 — 1300. 



Ab anno 1151 — 1182 Dominica Sepluagftsimae et Pascha literis 
tantiim signanlur. Ab anno 1183—1281 utruinque litpris, ot die meDsis." A b 
1281 — 1293 Septuagesima literis et die men^is; Pascha literis tantum. Ab 
1298-300 neutrum signatur. 



Aniio ab incar- 
natione domini MCCXVnLXYni-o 



M.CLL 
BM.CLIL 

M.CLIII. 

M.CLIIIL 

M.CLV. 
HM.CLYI. 

M.CLYH. 

M.CLYIII. 

M.CLYnil. 
BM.CLX. 

M.CLXI. 

M.CLXII. 

M.CLXIII. 
riM.CLXIIIL 

M CLXY. 

M.CLXVI. 

M.CLXVII. 
nM.CLXYIIL 



G Kalendas Decenibris con- 

f secrata est hec ecclesia 

D in honore beate 

c Marie virginis 

b a venorabili Jaco- 

a bo Nitriensi episcopo. in 

f qua continentur 

e hee reliquie de 

d Sancta Maria vir^ine, 

c de sancto Petro apostolo, 

a de sancto Georgio, 

g niartire, de sancto 

f Gallo coiifossore, de sancto 

e Henrico conf. de 

c Sancto Gothardo conf. 

b de sancta Marg^a- 

a reta v. In alta- 



g- ri uero superiori quod 
M CLXVIIII. e die sequonti in ho- 
M.CliXX. d nore beati Geor- 
M.CLXXI. c gii marfiris consecratum 

BM.CLXXII. b ost, he habentur re- 
M.CLXXIII g: liquie: de ligno S. de 
M.CLXXIIIL f de (sic)sco Johanne apostohi 
M.CLXXY. e et euangelista, de sancto 

BM.CLXXYL d Qeorgio niartire, de 
M.CLXXVII. b sancto Laurencio 
M.CLXXVIIL a niartire do sancto 
M.CLXXVIIII.g Martino episcopo et 

BM.CLXXX. f confessore. 



(Super rasura.) 

6 Hec est vita regum 

e ungarorum. Stephanusrex 

d regnauit XLIIII annos. 

c Petrusrex YI. Aba rex III. 

b AndreasrexXn.Belarex 

g IIL Salomon rex XI. 

f Geysa rex III. Ladi/laus 

e roxXYI.Colomannus rox 

d XXII Stophanus rox 

b XIL BelarexYIIIL 

a Goysa rex XXIIII. 

g: Stephanus rox XV. suut 

1 aimi usque Bela rox XX V. 

d IL^nricus rex VIIIL 

(• Aiidroas rex YI. 

1) 

a 

f 

e 

a 

c 

a 

f 

c 



a 






213 



M.CT<XX"XI. 


a 




d 




M.CLXXXII. 


c 




c 




M.CLXXXIII. 


b 


idns feb. 


l»b 


XV. k. mai. 


bm.clxxxiiii. 


a 


IIII. k. feb. 


Mj? 


k. april. 


M.CLXXXY. 


f 


XIII. k. mar. 


mf 


XI. k. mai. 


M.CLXXXVI. 


e 


Y. id. feb. 


de 


Idus aprilis. 


M.CLXXXYII. 


d 


YIII. k. feb. 


Id 


III. k. apr. 


BM.CLXXXYIII. 


c 


XYL k. mar. 


hb 


XY. k. mai. 


.M.CLXXXYIIII 


. a 


uon feb. 


Ya 


V. idus apr. 


M.CLXXXX. 




XII. k. feb. 


eg 


VIII. k. apr. 


M.CXCL 


f 


im. id. feb. 


ef 


XVII [. kal. mai. 


Eleuacio bM.CX(!1I. 


e 


IIII. uon. feb. 


qd 


non. apr. 


S. Ladizlay. M.CXCIII. 


c 


YIII. kal. feb. 


he 


V. id. apr. 


M.CXCIIII. 


b 


VIII. id. f«'b. 


ab 


III. id. apr. 


M.CXCV. 


a 


IIIL kal. feb. 


na 


IIIL uon apr. 


bm.cxcyi. 


S 


XII. kal. niarc. 


mf 


XI kal. uiai. 


M.CX(!VII. 





III I. non feb. 


re 


VIII. id. apr 


m CXCVIII. 


d 


VUI. kal. feb. 


Id 


iril. kal. apf. 


m.cxcyiiii 


c 


XYI. kal. marc 


. Ic 


XIII. kal. mai. 


UM.CC. 


)l 


VIII. id. feb. 


Ya 


Y. id. apr. 


MCCL 


s 


XIL kal. fcb. 


CS 


VIII. kal. apr. 


M.CCII. 


f 


IIII. id. feb. 


ef 


XVIII. kal. mai. 


Moiiastorium M.CCIII. 


e 


Iin. uoh. fcb. 


re 


YIII. id. apr. 


S.Johanui.sb.BM.CCIIlI. 


d 


YIII. kal marc 


. qc 


YIL kal. mai. 


fomburitur. M.CCY. 


b. 


YIIL id. feb. 


ab 


IIII. id. apr. 



In reliqnis usque MCCC. adnotationos historicae nullae. Altera tabula 
pasrhalis ab anno MCLXX[— MCCLXXVI. appositis etiam diebus (ostis. 

M.CTiXXL c. VIIIL kal. feb. Timotlioi o. V. kal. apr. Rogati. (aL m. 

pallidiore atramento) Adueiitus Bole R. 
M.CLXXIL b. id. fob. formichit. a. XVL kaL mai. Anacleti. 
M.CXCIL (al. m.) Eleuacio S. Ladyzl. 

M.CXCVL e bela rex. 

M.CCXLI. (aL m.) Vxor Johannis occiditur, et uxor Chucar 

et uxor (rasus locus vix vestigia vocis coiispiciuntur) 

— — a Cunumis captiuatur. 



TTff 



CBRONICON MONACENSE. 



Nomina regum Hangarie. 



Atyla arino domirii CCOCL-o 

cepit regnare. 

S.Stephanus filius Michaelis 

filii Toxim anno domini 

IXC.LXIX. 

Petrus. 

Aba concurrens Petri. 

Andreas anno domini MXLYIL 

Salomon. 

Bela concurrens Salomonis 

Geysa. 

S. Ladislaus. 

Colomannus anno domini MXCV. 

Steflfanus filius Colomanni. 

Bela cecus. 

Geysa filius Bele. 

Steffanus Geyse filius. 

Steffanus frater Geyche 

Bela frater Geyche. 



Emoricus filius Bele proximi 

Lndislaus filius Emerici. 

Andreas pater B. Elizabeth filius 

Bele tercii. 

Bela filius illius Andree. 

Stephanus filius Bele. 

Ladislaus filius Stephani 

Andreas de Venecys 

Karolus concurrens , per papanfi 

introductus. 

Ludowicus potens. 

Sigisnmndus. 

Albertus. 

Ladislaus. 

Mathias (alia manu et diverso atra- 

mento) 

Fladislaus. 

Ludovicus filius illius Fladislai. 



216 

preficitur. Biida fratre suo de flumine Tische usque Da- 
nubium principe et rectore constituto. Rex igitur ita di 
nominari voluit: Atyla dei gracia filius Bendekus nftpo ss= -» 
magni Magor, nutritus in Engadi, rex hunorum medorum 
gottorum danorum, metus orbis terre, et flagellum dei 
Hic rex mirifice astutus ct armis fulcitus, auro genunis' 
que habundnbat. Expedicio vero sua demptis extranei? 
decies centenis milibus armatorum replebatur etc. 

5. Hunis itaque uUra Tisciam cum uxoribus rosi — 
dentibus, rex Atyla ibidom curiam congreganit, quo Dc — 
iricus cum princibus Germanic etc. regi (se) obuiagiry 
submisit, et illius suasu rex prochimato exercitu oxiuit 
de Sicambria. Primo ilUricos inuasit, deinde Constancie 
regnum pertransiuit. Cui SigisumncUis rex occurrit circa 
Basileam cum exercitu maguo, quem rex Atyhi conterons 
suo dominio subiugauit; et postea Argentinam obsodit, 
et expugnauit; muro eius in diuersis partibus domoUto 
cunctis veniontibus patebat ingressus. Edixitque no suo 
tempore mums restitueretur; et quod inantea ciuitas ipsa 
non Argenti la sed Straspurg vocaretur. 

6. E^inde Bisanciam BurguntHam et Lugdunum 
destrui fecit, et dimissa parte exercitus sui, a quodam 
patricio romanorum Encio et X principibus occidentis 
inuaditur, et popuU concitantur. Habuit inde a mane usque 
noctem (prelium) tam arduum; ut sibi contigisse nemo 
memoretur. Ab iUo itaque die eleuatum est cor hunorum, 
timorque percussit orbem terre, ita ut piura regna ei 
Atile tributo seruirent. Venit post hoc Atihi Toh)sanani 
(ciuitatem), ubi laudabihter receptus abiit contra Kemen- 
sem ciuitatem, et occupauit, atquo oujues quos ibi rope- 
rit igne et g!adio deuastauit. Tota igitur Francia et Fhui- 
dria demoUta Coloniam peruenit, ubi huhoruu) crudoUtas 
sanctam Vrsulam cum sodaUbus intoremit. Domum iu 
Turingiam profectus, apud Ysinacum curiam celobrauit, 
et super dacos normanos frisonos lythuanos et prutonos 
exercitum destinauit, quos deuictos sibi fecit deseruire. 



218 

interpellatus Atylam adiit et in campo colloquebantur, 
Leone censum romanorum quo adueniret ofiferente, ne 
arianis practicis Atyla christianos lederet. Ipsis namque 
sic confabulantibus desubito apparuit homo in aere ha- 
bens gladium in manu sua, et minabatur caput regis 
amputare. Huius timore rex annuit Leonis petitionein, et 
Rauennam intrans archipresulem cum suis sequacibus 
cepit exegitque LX milia marcarum auri, ab eodem, 
necato nichilominus. Postea cum omni suo exercitu Pan- 
noniam est reuersus, cupiens Egiptum Assirios et AflFricam 
sibi subiugare. 

9. Atila rex duxit in uxorem Mikolch filiam regis 
Bractanorum, supra modum formosam, et ob id modum 
excessit in coitu. sicut consueuerat in bibendo. Completo- 
que libidinis iguine, ^) dormienti sanguis e naribus profluens 
et ori se mergens suffocatur. De cuius morte totus mun- 
dus obstupuit, ob pluralitatem filiorum ; dissenserunt ergo 
omnes in rege ehgendo. Huni Chabam, Detricus Alada- 
rium regem concluserunt; inter quos accerrimum bellum 
committitur adeo, quod a Sicambria usquc Potencianam 
Danubius germanorum occisorum cruore XV diebus ru- 
besceret. Quod bellum hodie ab ungaris Cnmheld vocitatur. 
Detricus autem tradimento Chabam superans hunis om- 
nibus et Atyle filiis deletis, XV duntaxat milibus hunorum 
superstitibus 5 cum quibus Chaba Honorium grecorum 
imperatorem accedens effecit; ut in Scythiam moraturus 
veniret. 

10. Hic Chaba in Scythia genuit Edemen et Ed. 
Remanserunt autem HI milia hunorum in Pannonia, qui 
Erdeelew intrarunt, non se hungaros, sed Zekul vocantes. 
Illi huuis iterum Chabe monitu, ut ex Scythia iterum 
Pannonianj irent accersitis, in Ruthenia occurrunt, cum 
quibus Edemen iuerat, Chaba patre et Ed fratre in Scy- 
thia rcMuanentibus. Et notanchim, quod a tempore belli 
Krimhelt Pannonia extitit X annis sine rege. 

') bic Cod. 



220 

Huni enm insequiintnr nsque in Danubium; in quem 
cum se precipitasset submersus est. Ipso ip^itur deuieto 
et mortuo Arpad castra fixit in monte Noe prope Albam, 
et ille locus est primus quem sibi Arpad in Pannonia 
elegit. Vnde ciuitas Alba per sanctnm Ste{)bauum regeui 
qui de ipso processit fundata est ibi. 

15. Secundus capitaneus Zobolotli. Tercius capita- 
neus Gyula, qui fuerat dux magnus et potens, qui ciui- 
tatem magnam in Erdelw in venacione sua inuenerat, 
que ^ romanis constructa fuerat. Quartus capitaneus Cund. 
Quintus Leel. Sextus Werbulchu. Septimus capitaneus Vrs. 

16. Temporibus igitur Toxun exercitus hungarorum 
pro spolys accipiendis versus Galliam transyt, et cum 
redirent Reno transmeato diuisus est in tres patres: due 
sine honoro, una cum honore in Hungarlam descendebat. 
Quam dux Saxonie aput Ysnacum sine septem Hungaris 
omnes interfecit. Tllis septem auribus amputatis in Hun- 
gariam missis. Ab hungaris deinceps spreti sunt, et La- 
zari vocabantur. 

Qui ex gentibuB exteris adiemiit. 

17. Deodatus de comitibus S. Seuerini de Apulia 
fundator monastery Tata; qui quidem sorciebatur nomen, 
et cum S. Adalberto pragensi episcojK) sanctum Stepha- 
num baptizauit. Wolfgerus de Alamania cum fratre suo 
Hedrico de comitibus Henneberg ortus, cum HLC dex- 
trarys introiuit, cui dux Geycha montem Kyscen et insu- 
lam Danuby circa Jaurinum dedit. Vecellinus de Wav^ser- 
burg bauarus, qui cum sancto Stephano in Simigio Capan 
ducem inteifecit. Adierunt eciam istis diebus Hunt et 
Paznan, qui sanctum Stepliauum regcMu in fluuio Garon 
gladio, teutonico more accinxerunt. Polt de Altenburg 
tempore Salomonis regis venit in Pannoniam, et ost vo- 
catus Hernestus, seu Pott, qui nuncius inter imperatorem 
Conradum et regem Andream fuit. Intrant post hoc Oli- 



221 

iierius et Ratoldus terapore regis Coloraanni de regno 
Apulorura. Herman cum regina Keysla introiuit, liber 
homo de Nurnberg hereditate pauper. Buzad, rex Stephanus 
filius secundi Bele introduxit. Keleed de prosapia Meyssis 
diebus Geythe regis fily secundi bele descendit in Pan- 
noniam cum dextrarys LX. Simon et Michael fratres 
tenipore Andree regis fily Bele tertii descenderunt de 
Ispania cum secunda uxore regis Andree que fuit de 
Campania. 

IntroituB diuersarQm nattonam. 

18. Preterea intrauerunt in Hungariam temporibus 
Geythe et S. Stephani regum bohemi poloni greci yspani 
ysniahelite seu sarj'aceni bessi arnioni turingi nu*snenses 
renenses cumani latini, quoruin naciones et origines igno- 
rantur; tamen per contracius matrimonii nobilitateni pa- 
riter cum ceteris sunt consecuti. 

Gesta tempore Toxan dnois. 

19. Hungaris itaque in Pannoniam venientibus per 
VI annos arma et equos meliorare ceperunt. Anno VII-o 
Morauiam et Bohemiam, in quibus lunc Vratislaus dux 
rexit, crudelitcr spoliauerunt. f^xinde Carinthiam inuadunt 
hostiliter, ubi duces Morauie et Carinthie interficiunt, pa- 
triarcha Aquilegiensi fngiente. Tnsuper Carinthia spoliata, 
simul cum Carniolia et Styria, cum cre grauidi sunt re- 
uersi. Quod cum imperator Conradus intellexit, profectus 
est contra hungaros; sed e media via est reuocatus intes- 
tinorum bellorum in Roma occasione. 

Hungari deuastant Bulgariam. 

20. Inuaserunt hungari Bulgariam. thesauros et 
arma innumerabilia capiunt, castra quoque et ciuitates, 



222 

que usque hodie possideut. lutrant postea Longobardiam, 
ibi Paduani igne et gladio consunipserunt, et postea Linther 
Vereellenseni episeopuni, imperatoris Karoli eonsiliarium 
occiderunt, et thesaurum maximuni ipsius ecclesie rece- 
perunt, et cum maximo spoHo in Pannoniam reuertuntur. 
Pausant igitur X annis. Exinde Saxoniam Turingiam Sue- 
uiam Franciamque orientalem et Burgundiam demoliti, 
interfectis multis milibus Almanorun) ipsos insequencium, 
et de suis circa tria milia virorum perditis in Hungariam 
redierunt, ubi XVI annis quieueruuL 

De morte Leel et Buloha oapitaneomm, et de obsidione 

oiuitatis Aus^ste. 

21. Regnante per Almaniam Conrado primo, hun- 
gari ogressi, quibusdam partibus Teutonie deuastatis, cum 
ad urbem Augustam peruenissent, Vh'ico episcopo cum 
ciuibus et Sueuie primatibus resistentibus; tandem cum 
hungari eandem obsiderent ciuitatem obstinati, nolentes 
de urbe recedere, missis nuncys ad Conradum, ut cele- 
riter urbanis succurreret, idem non obmisit. Hungaris 
igitur se incaute circa obsessionem ciuitatis ingerentibus, 
alamannus et ytahcus exercitus illos inuasit ex obrupto; 
ut si fugere voluissent, non potuissent, ex una parte 
fluuioii qui ilHs diebus per canales mirabiliter inundaue- 
rant, impedimentum facientes; ab altera vero ab exer- 
citibus predictis circumuallantibus sicut murus iUosque 
constringentibus. Sic itaque artati ab hostibus, qui(hun 
captiuati ab eis, aliqui crudeliter sunt necati. In quo loco 
Leel et Bulchu capitanei captiuati sunt et ducti coram 
cesare. Quos cum cesar requireret, quare christianis essent 
bic crudeles, dicunt: Nos sumus ultio summi dei, ab ip^^^o 
vobis in flagellum destinati. Tunc enim per vos capti- 
uamur, et occidimur, cum presequi vos cessamus. Quibus 
imperator ; eligite vobis mortom qualem vultis. Cui Leel 
ait; afferatin* niichi tuba mea, cum qua primum bucci- 



223 

nans, post hec tibi respondebo. Allataque est tuba ei, et 
appropinquans cesari, cum se ingereret ad buccinandum, 
ipsum cesarem sic fortiter in fronte cum tuba percussit, 
ut illo solo ictu imperator moreretur. Dixitque ei: Tu 
preibis ante me, michique in alio seculo eris seruiturus. 
Est enim fides sciticorum , ut quoscunque viuentes occi- 
dunt, in alio seculo seruitores habeant. Detentique sunt 
sine mora et Ratispone suspensi. 

22. Alius vero exercitus hungarorum, in quo erant 
bene viromm armatorum XL milia, qui longe ab Augusta 
fuit, in quandam insulam se recepit, et dum cesaris 
exercitus iam se diuideret, maiorem partem versus Renum 
tendentem hungari inuadunt, equos sagittis occidendo 
ipsorum, ipsos eciam conducendo, ut neque procedere 
neque retrocedere quirent. Capti ergo sunt; cum quibus 
hungari residuos, quos ex eis Ratisponam captiuos ductos 
sciuerant, redemerunt. Et progredientes monasterium Wlda 
combusserunt, ubi multum auri hauserunt. Abinde vero 
Lottoringie ducatum vastarunt, et prope Argentinam, Lotto- 
ringie ducem Erhardum, et Bertoldum Brawancie ducem 
decollauerunt. Demum in Gallia seuierunt. Hungari vero 
territoria Metense Treuirense et Aquisgrani deuastauere. 
Vltimo per obrupta moncium. Senoninsium , per populos 
etemi martis montibus perforatis (per) planum Lombardie 
redierunt, et ad propria sunt profecti. 

Greoi deiiioiiiitar per hiuigaroB. 

23. Venerunt autem sequenti anno hungari Idro- 
polim, qua expugnata Constantinopolim obsederunt. Ex 
qua grecus ut gigas mittebatur impetens duos ex hun- 
garis secum luctare, quos ut ait, si non deuicisset, impe- 
rator grecorum hungaris censu teneretur. Vnus ergo ex 
hungaris greco illi opponitur nomine Bothond, qui iussu 
sui capitanei in porta urbis metallina vires suas cum do- 
labro declarauit, et ictu preforauit, ut puer V. annorum 



peiietrare potuisset. Luctabatur porro in area, et grecus 
per ungarum in terram detruditur et spiritum exalat. 
Imperator autem grecorum cum coniuge conspicientes 
verebantur, nec censum dedit imperator. Propterea hun- 
gari redeuntes depopulati sunt totam Greciam, haurieutes 
aurum, gemmas, et armenta infinita. 

De ortu 8. Stephani regiB. 

24. Genitm est sanclus Stephanus primus rex hunga- 
rorum a patre MichH qui fuit filius Toxun, anno domiiii 
nongentesimo LXIX, et matre Sarolth filia Gyula. Hic 
Stephanus habuit fihum nomine Emericus sanctum. Gessit 
eciain sanctus idem Stephanus in sua adolescentia belhim 
contra Cupan fihum Zyrind, dubis tempore Geijche patrui 
S. Stephani. Illo Geycha mortuo Cupan voluit matrem S. 
Stephani regis sibi per incestuosum copulare connubium, 
et sanctum Stephanum occidere. Sanctus Stephanus inter- 
uentu sancti Martini confessoris a deo implorat auxilium, 
et exercitu congregato obuiam venit hosti Cupan, et in 
flumine Goron priujitus ut predicitur gladio accingitur, 
ad sui corporis custodiam Hunt et Gazna constitutis. 
Super exercitum vero WentzeUnum Ahuanum principem 
fecit Sanctus Stephanus victor existit, Cupan a quodam 
comite interempto, et iussu regis in quatuor partes diuiso. 
Partes ipse in portas Strigoniensis Wespremensis Jaurien- 
sis prouincie, et Erdelw misse sunt, et omnes coloni et 
redditus prouincie Cupan per sanctum Stephanum cenobio 
sancti Martini cum decimis frugum et pecorum sunt donati. 

Pagna inter sanotum Stephanam et Gjnila. 

25. Postquam sanctus Stephanus regie celsitudinis 
coronam diuinitus est adeptus, mouit belhun Gyule auun- 
culo gubernatori parcium transsiluanarum anno domini 
MII. Capto Gyula (cura) uxore et duobus filiis, in Hun- 



226 

Morltiir sanotns Stephanns 

29. Anno regni sui XLVI, de mense Augusto; et 
in basilica Albensi sepelitur, et oinnis populus regni plan- 
xit adeo, quod tribus annis sequentibus corea nunquaiu 
visa est, neque genus musicorum exauditum. At regina 
Keysla cum Buda Petrum Alamannum vel pocius Venetuni, 
fratrem eiusdem jegine regem preficere statuerunt, qua- 
tenus regina motus sue voluntatis pro libidine exerceret, 
et regnum teutonicis subderetur. Wilhelmus autem pater 
Petri fuit frater Sigismundi regis Burgundie postea pe- 
rempti, quo facto Wilhelmus venerat ad imperatorem; 
quem imperator coUocauit Venecys, et dederat sibi soro- 
rem suam Gerdrud in uxorem, ex qua Keysla regina 
genita est, Mortua Gerdrud Wilhehnus duxit sororem 
sancti Stephani regis, de qua Petrus iste procreatus est. 

30. Postquam autem Petrus est factus rex, nobiles 
Hungarie aspernabatur, bona terre cum teutonicis et lati- 
nis deuorando, castella et castra dedit teutonicis custo- 
dienda. Erat preterea suo teinpore omnis pudicicie cultus 
abiectus adeo ut satellitum insultu virgines impune ra- 
perentur. Hungari regi super huiusmodi conquesti sunt. 
Sed rex non curabat, ymo dicebat se velle omnes princi- 
patus, domiuia et iudicia cum teutonicis constituere, et 
Hungariam cum teutonicis implere ; et quod hungari dice- 
rentur ab angariando, quod sepe deberent angariari. 
Vngari vero congregati, et communicato consilio episcopo- 
rum, constituerunt Abam in regem, qui fuit sororius 
sancti Stephani regis. Quod cum Petrus vidisset fugit in 
Bauariam ad imperatorem Heinricuin Buda interim et 
Sebus cum duobus filys perimuntur. 

31. Aba igitur regali potestate subliiuatus, in regem 
est consecratus, et tercio anno regni sui Petrus cum Hein- 
rico rege teutonicorum descendit in Hungariam cum 
exercitu magno contra Abam. Aba anno domini MXLH 
misit nuncios ad cesarem si nam inimicaretur ei pro eo, 



227 

quod Petruin expulerat. Cesar respondit firmando, Aba 
congregato exercitu inuasit Austriani et Bauariam, et ex 
utraque parte Danubii bipartitis alis pugnatorum percussit 
eos in ore glady, tulitque plurinia spolia et captiuos et 
in Tulnani peruenit. Exhinc sequenti die cuni innumera- 
bili multitucline captiuornm in Hungariam reuertitur. Post 
hoc misit bellatores in Carintliiam, qui plures nacti a 
Godfrido marchione Austiie prope Petouiam sunt superati. 
Cesar autem Colonie cum j^rincipibus consiliatus quomodo 
vindictam de hungaris accepturus esset, concludebatur, 
Cesarem hungaros inuadere oportere. 

32. Anno seciuenti Aba rex missis legatis ad cesarem 
que pacis sunt querebat, promittens captiuorum dimissio- 
nem quos habel^at, eorum autem quos reddere non po- 
tuit condignam compensacionem. Cesar vero voluit eos 
accersiri qui in Bavaria lesi fuerant. Post hoc cesar venit 
ad terminos Hungarie, in crastinum expugnare disposuit 
(obstiicuhi). 8ed muneribus allectus, et projH^s prepeditus 
negocys redyt Bisancium in Burgundia. Exliinc Aba se- 
uire cepit in hungaios, et iusiurandum violasse pro paruo 
putabat, contempsit nobiles, et cum rusticis habuit com- 
mune. Nobiles conspirarunt ut ipsum occiderent; quidam 
autem notificauit regi. Rex fecit interfici quos capere 
potuit sine iudicy examine. Nam L viros uobiles sub 
pretextu consily in quadam domo conclusit, et truncari 
fecit. Coniurabant autem contra eum multi, ex quibus 
quidam cesarem adeunt dicentes vicia Abe*,) instigauerunt- 
que Cesarem, ut super Abam regem iniuriam vindicaret, 
qui eciam nondum cesaris captiuos dimiserat, prout iurauit 
Cesar congregato exercitu sub simulacione quadam, pacta 
et promissa regis postulando in marchiam Austrie venit, 
reuersurus. Nuncy autem Abe veniunt ad cesarem exac- 
tionem promissorum preueniendo, hungaros quosdam, qui 
ad cesarem confugerant Abe restitui pecierunt, Sed cesar 

') Petri. C. 



r. 



228 

reniiit et intranit Himgariam, et in Menfew iuxta Jaiiri- 
nuni ei rex occurrit cum magna multitudine arraatorum 
nimium presumens de victoria. Rex nainque Petrus adhuc 
fidos habebat in Hungaria, et in Abe exercitu, qui ve- 
xillum Abe in ten-am prostrarunt, alioquin Aba victor 
extitisset. Commisso igitur prelio utrinque diu et acriter 
pugnatum est, et cesar vincit. Abam fugientem vemis Tis- 
ciam hungari in villa Scoobe iugulant. Cesar gratias egit 
deo humiliter et deuote ante crucem sanctam, eo quod 
illo die ab hungaris esset victor ereptus. Ex teutonicis 
infinita corruit multitudo, ita quod idem locus usque 
hodie in lingua eorum ferlorum payer; hungarica vero 
lingua westuepreti nominatur. Et maximus erat fetor etc. 
Interea hungari congregati supplices venerunt ad cesarem 
veniam et misericordiam implorantes, quos cesar placide 
recepit, et peticioni eorum annuit. Indeque cum omni 
muhitudine sua Albam venit, ubi ab hungaris summo 
honore accipitur. Et Petrum regem viceuersa regali corone 
restitutuni in throno regali in ecclesia ibidem sedere fecit^ 
ibique ipsum cum hungaris reconciliauit, et eo relicto in 
Hungaria cum prosperitate Ratisponam redyt. 

33. Sequenti anno reuersus est cesar in Hungariam, 
cui rex Petrus regnuni Vngarie cum deaurata lancea tra- 
didit, coram hungaris et teutonicis; muhis eciam mune- 
ribus habitis redyt ad propria. 

34. Interea Endre. Bela et Leuente fratres ex Bo- 
hemia fugerunt in Poloniam. Ibi Bela duos genuit filios 
Geysam et Ladislaum. Endre autem et Leuente vagarunt 
in diuersas regiones, Bela in Polonia manente. Hi tres 
fratres erant de progenie sancti Stephani, et eis quidam 
magnates Hungarie fidem intemeratam seruarunt^ cupientes 
videre diem, quo fratres predicti in Hungariam reduce- 
rentur. Petrus vero rex tyrannisabat in Hungaria, et in- 
telhgens magistratuum erga tres fratres fidem, furore suc- 
census fecit eos comprehendi, et in eculeo suspensos 
intei-fici, quosdam autem effosis oculis tormentari, totam 



230 

irruit in episcopos ac alios fideles lapidibus. Gerardum 
autem e suo curru abstractuin et in biga positum de 
monte Kesenfeld submiserunt, et lancea percussum super 
lapidem contriuerunt eius cerebrum. In quo lapide per 
VII annos sanguinem Danubius nusquam diluere poterat. 
Ceteris autem interfectis Beneta liberatus extitit manibus 
ducis Endre. Zonuk comes postquam natasset in Danubio 
liberatus a Murthinir, sed minis infidelium territus ille 
liberator comitem in naui iuteremit gladio. 

De morte Fetri reg^B. 

35. Videns rex Petrus hungaros fugit cum suis in 
Musun, ut in Austriam veniret. Sed euadere non potuit. 
Interim enim hungari exitus regni recluserunt. Legatus 
ergo ducis Endre reuocat Petrum pretextu pacis; qui 
credens ei reuertitur quasi coacte, et cum Albam cum 
suis militibus pergere vellet, legatus prefatus eum capere 
constituit. Tandem suis per sagittas interfectis ipse capitur 
et obcecatur, atque Albam ducitur, et in breui mortuus 
est, sepultus in Quinqueecclesys, quam ipse Petrus fun- 
dauerat in honore S. Petri apostoli anno regni sui se- 
cunda vice tercio. 

Coronatnr AndreaB per liangaroB. 

36. In Alba cum Andreas iam a persecucione 
securus esset, in regem coronatur a tribus episcopis dnii- 
taxat, anno domini MXLVII. Ilic rex Andreas edixit ut 
uniuersus populus deposito ritu paganorum ad fidem 
Christi et legem per sanctum Stephanum ij^sis datani 
reuerterentur; quoniam Leuente frater Andree illis diebiis 
mortuus est; qui si vixisset et regnum obtinuisset litus 
paganorum increbuisset. 

37. Iste rex albus Andreas et catholicus est vo- 
catus, et tribus annis polonos bohemos et australes hun- 



231 

garis fecit censuales. Leuente itaque ut predicitur mortuo 
rex Andreas misit in Poloniam ad alterum fratrem Belam, 
vocans eum ad se, Qui cum omni sua famiiia perrexit 
ad Andream regem et liabito consilio inter ipsos regnum 
in tres partes diuiserunt; quarum due in proprietatem 
regis inarestate manserunt, tercia parte in proprietatem 
ducis Bele locata. Andreas rex duxit uxorem filiam ducis 
Ruthenorum, de qua genuit Salomonem etDauid; de con- 
cubina autem quam habuit de villa Moroth, genuit Geor- 
gium. Habuit autem Bela in Polonia primitus filios Geysam 
et Ladislaum. In Hungaria Lampertum et filias. Vixerunt 
itaque rex et dux fratres in mcigna tranquiliitate. 

38. Eo tempore teutonicorum rex cum magno exer- 
citu obsedit castrum Poson, volens iuiuriam Petri regis 
vindicare, et Hungariam suo dominio subiugare. Ex- 
struxit autem multas machinas belHcas ad expugnandum 
castrum, et duobus mensibus obsidendo nichil profecerat: 
nauigio etenim venerat. Tunc hungari qui in castro erant 
natatorie prudentissimum inuenerunt homincm numine 
Zothmund, quem noctis in silencio ad naues imperatoris 
miserunt, qui sub aqua veniens naues perforauit, qui su- 
bito aquis replete sunt, et j^otencia teutonicorum contrita 
est, et sic effemiuati eneruati^jue viribus reuersi sunt ad 
propria. 

39. Sequenti anno cesar cum magna multitudine 
bellatorum ob easdem causas venit in Hungariam, inter 
fontes riuorum Zala et Zelice^ misitque naues victuales 
per Dauubium in Hungariam, quibus fratrem suum Geb- 
hart episcopum prefecit. Hys auditis Andreas rex et dux 
Bela omnes aceruos segetum et tirsos herbarum igne 
combusserunt; habitatores quoque cum omnibus anima- 
libus de partibus illis per quas cesar erat trausiturus 
procul abduxerunt; quo cum cesar peruenisset et victum 
non habuit, nesciebatque ubi naues eius essent. Interea 
autem episcopus frater veuit in Jaurinum, et mittens 
epistolam ad Heinricum cesarem, sciscitabatur , ubi de- 



232 

beret ipsum exspectare. Nuncius capitur a latronibus 
Andree regis, et ad eum ducitur. Misit ergo per alium 
nuncium Andreas episcopo literas quasi ab imperatore 
emanassent, (continentes) quod ardua negocia impery ip- 
fium arcerent, et ob ea in Teutoniam ire compelleretur: 
quare destructis nauibus retro in Ratisponam duceret 
gressus, Cesar iiorum inscius cum suis maxima egestate 
laborabat, et interim fame perierant, plurimi ab immissis 
sagittis interierunt. Et videns se ita perplexum , misit ad 
Andream et Belam rogans pacis firmitatem, et si victua- 
lia exercitui daret, nunquani Andree, nec successoribus 
eius inimicaretur, dictis factis aut consilio resisteret ymo 
eciam si quis de successoribus suis ad debellandam Hun- 
gariam arma moueret, indignacionem omnipotentis dei 
incurreret, et perpetuo eius anathemati subiaceret. Filiam 
eciam suam filio Andree Salomoni se daturum spopondit, 
et omnia iureiurando firmauit. Annuit rex Andreas, et 
misit copiam victualium in exercitum imperatoris adeo 
sumptuosum, ut teutonici ex potus ingurgitacione crapulati 
morerentur; residuis suj^ellectili abiecta in Teutoniam 
reuersis, Et locus ille unde tam turpiter fugierunt usque 
hodie vocatur Werteshege. 

De ooronaoione regis Salomonis, flilii regis Andree. 

40. Fugienti cesari rex misit legatos, ut promissam 
filiam Salomoni desponsandam traderet; quod factum est. 
Andreas rex confectus senio Salomonem filium suum V an- 
norum in regem fecit inungi et coronari, simulans nisi hoc 
faceret, Imperator, qui filiam suam nuptui iam dederat 
indignaretur. Bela autem frater regis indignatus et iratus 
etc. Conuenerunt autem rex et Bela in Varkun. Rex inyt 
consilium, et de duobus voluit fratrem interrogare, si vel- 
let coronam vel ducatum, corona et gladio super cortina 
positis. Quod si ducatum postularet bene esset, si vero 
coronam, statim gladio decollaretur. Auisatus dux per 



} 



234 

ganoruni. episcopos occideie, presbyteros exenterare cle- 
ricos strangulare etc. Hys auditis contristatus est rex, et 
petiuit inducias trium dieruni ad deliberandum. Tercio 
siquidem die cum plebs expectaret responsum, milites 
armati ex precepto regis irruerunt super plebem, prepo- 
sitis contritis ac reliquis ligatis et verberatis ac occisis 
Bina ergo vice a christiana fide ceciderunt. Bela vero cum 
in Demes esset constitutus; soliuni regale corruit, et ipse 
confractus corpore egrotabat. Deinde migrauit a seculo, et 
sepultus est in monasterio Zugzard, quod ipse fundauerat. 

De adnentn imperatoriB onm Salomone. 

42. Audita morte Bele rex Salomon rogauit impera- 
torem, ut regnum sibi restitueret. Imperator eundem cum 
exercitu in Hungariam duxit. Interim Geyza fiiius Bele cuni 
fratribus suis recepit se in Poloniam, quia non poterat 
imperium Salomonis et teutonicorum sustinere. Rex igitur 
Salomon venit in Albam, ibi ab omni clero et populo 
tocius Hungarie honorifice est susceptus. Concionatus est 
autem imj^erator pro regeSaiomone ad uniuersos, et pacem 
firmauit, et a rege remuneratus ad propria rediuit, Eo 
vero recedente Geysa in Hungariam venit. Rex autem 
Salomon cum adliuc nouus esset et nondum roboratus, 
timens ne Geysa cum exercitu suo poionico super eum 
iirueret, retrocessit in castrum Musun. Episcopi autem 
pys iustigacionibus Geysam induxerunt ut pacem serua- 
ret, et ducatum Hungarie acciperet; quod et factum est. 
et de manibus ipsius Geyse rex in Quinqueecclesys coro- 
natur, et facta est leticia magna in popuio. Nocte se- 
quenti ecclesia, palacia omnia cum edificys annexis re- 
pentina flamma corripiuntur. Rex et du^. attoniti ob 
inopinatum incendium, in bona pace conuenerunt, et a 
rege Dalmacie rogati in subsidium eius transierunt et 
reuertuntur. Rex autem Salomon, et David frater eius 
liberos non liabueruut. Geysa vero genuit Colomannum 



235 

et Almum, Viguit autem tranquilla pax inter regem et 
ducem circiter XII annis. Bohemi quadam vice predam 
recepei-unt in confinibus Hungarie. Rex autem et dux 
Bohemiam inuaserunt, et cum preda plurimoriim captiuo- 
rum reuersi sunt, 

Denastant Cnni Hangariam. 

43. Rex Salomon cum Geysa et Ladislao fratribus 
collecto excrcitu festinantes aduersus paganos transcen- 
derunt urbem Dobuka, et ibi eorundem aduentum expec- 
tarunt. Pagani se in monte kirieleys receperuut, et sagit- 
tarum imbres miserunt. Pagani fugierunt. Ladislaus videns 
paganum quemdam retro se puellam hungaram speciosam 
ducentem, putabat eam esse fiiiam episcopi Varadiensis. 
Clamat autem ad puellam, ut Cunum ad terram de equo 
iaceret, quem cum interficere Ladishius vellet, puella 
petyt ipsum dimitti. Vnde ex hoc notatur, quod fides in 
muheribus non est; (]uia amore stupri eum liberare vo- 
hiit. Sed interfectus est a Ladislao. Omnibus itaque fere 
paganis interfectis, rex duces et ceteri cum victoria re- 
uersi sunt. 

Adneninnt BiBBeni in Hnngariam. 

44. Tercio anno liisseni per Albam bulgariam ve- 
nientes transnatauerunt tlumen Zaw et preda accepta re- 
trocessernnt. Kex et dux iinposuerunt illud crimen castro, 
et coUectis exercitibus statuerunt Albam obsidere, et ex- 
pugnare eciam. Conflictus Iiabitus est inter grecos et 
hungaros. Obsessa igitur ciuitate bulgari rogabant clam 
Bissenos, ut in adiutorium eis venirent. Qui venerunt, et 
In ore glady tere omnes ceciderunt principe eorum cum 
paucis fugiente. Ad expugnandam ciuitatem rex et duces 
ordinarunt edificari VIII turres ligneas altitudinem muro- 
rum duplo superantes, ex quibus lapides et sagitte mitte- 



236 

vontur. In tereio niense obsidionis, cum ciuitatem capere 
non possent, (|ueclam puella ungarica ipsam ciuitatem in- 
cendit, et exercitus irruit in ciuitatem, et ortines tnici- 
dauit, preter eos qui in arcem fugierunt, et thesaurum 
auri et argenti gemmarum(|ue infinitum rapuernnt. In cuius 
partitione orta est cliscorclia inter regem et ducem. Qui 
autem in arce erant accepta fiducia exiuerunt, et plures 
ad ducem Geysam: nuam ad regem venerunt. Rex diui- 
dens thesaurum, solam quintam partem duci reh*quit; 
quod moleste tuht. Imperator grec(M'um misit ad ducem 
Geysam, pacis gracia, et ut captiui remitterentur; quod 
factum est. Sed rex propterea indignabatur et c^omes Vyd 
instigabat eum, ut ducem (^xpelleret de regno. Nam sicut 
duo glady in una vagina simul esse non possunt etc. 
dixit. Kex ergo et duces sunt diuisi, Ladislao ex sui 
fratris consilio in Rusciam proficiscente , auxiHum querere 
volente. Hex et dux Geysa interea conuenerunt in Stri- 
gonio, et utrique cum VIII liominibus, in insulam pro- 
ximam ad colloqueudum vadunt, et roborato federe pacis, 
dux in duc^atum reuersus est, et rex in x\lbam. Mittit 
rex adducere legat(\s, ct econtra dux misit episcopum 
Waradiensem, qui hinc inde custoditi reseruati sunt. Vyd 
autem regebat regem; sicut magister discipulum, in inte- 
ritumque (ieyse laborabat. Ergo commissum est prelium 
inter regem (^t ducem, et dnx superatus e^st fraude suorum, 
et militibus omnibus perditis, transiuit Tisciam, et misit 
ad Ladislaum fratrem suum ut veniiet. Qui venit cuin 
duce Ottone, et congrc^gatis armatis himgarorum; desceu- 
derunt circa Waciam, et expectarunt exercitum regis. 
Vno mane causa c^onsily in campum veniunt duces;vidit 
S. Ladislaus visionem , angelum videlicet descendentem 
de celo, portantem coronam auream, capiti Geyse impri- 
mentem. Rex igitur Salomon agmina preparat, et duces 
suas acies ordinant, et i)relium ciommittitur. fit impetus 
hinc inde. Rex Salomon fere omnibus suis interfectis 
aufugit Maior euim pars militum Hungarie cecidit, preter 



237 

latinos et Teutones. Venit ergo Salonion, in Musnn et 
Poson niorabatur. 

De ooronaoione Geyse. 

45. (jleysa et Ladislaus cuni cxercltu Albani vadunt, 
et habitabant in Hungaria exercitu diinisso. Et Geysa 
compellentibus hungaris coronani suscej)ir. Ipse quoque 
cum fratre Ladislao in (piodam loco tractauit de fabri- 
canda ecclesia in li(more Virgim"s. Et prope Waciam 
appaniit ceruus cum cornibus ardentibus. Rex igitur Geysa 
fundauit ecclesiam Waciensem , et dotauit nudtis predys 
et possessionibus; similiter et Budensem ecdesiam cui 
tributum de Pesth constituit. Bisseni iterum vadunt contra 
Salomonem volente Geysa; et Bisseni fugierunt a facie 
Salomonis, et fere onuies inteili(*icbantur. Postea rex Sa- 
lomon timens (ieysam et iratres eius cuu) rebus et fa- 
miHa intrauit Stiriam, et in daustro Agnuuul niatre et 
uxore derelictis in Musun est reuersus, et deinde ad (*e- 
sarem iuit ut ei anxilium daret in Ilnn^ariam reuertendi. 
Imperator bonis verbis inductus intrauit Ilungariam , ali- 
menta habunde per Danubium ferri disposuit et cum 
venisset ad flumen Wag, Salomon pugnat contra Nitri- 
enses viriliter se defcndentes. Geysa rex audiens impera- 
torem Waciam peruenisse, prudenti usus consilio, iussit 
attemptari et demulcere patriarcham Aquilegiensem, et 
ceieros qui a])ud imperatorem erant, promittens pecuniam, 
si imperatorem retrocedere faceient. Patriarcha auri amore 
allectus varys figmentis satagebat, ut iniperatorem faceret 
reuerti, et sequenti nocte procurat, ut milites in castris 
vociferando, et clipeos inter se percutiendo sedicionem 
simularent. Quo imperator territus et ingenys deceptus, 
destructis nauibus est retrogressus. Kex Salomon recepit 
se in Poson. Regnum autem Geyse confortatuni est, et 
co tempore vocatus est magnus rex, ducatumque dedit 
fratri suo Ladislao, qui castrum Poson muhis diebus ob- 



240 

farina texerunt. Videntes illi in arce, cesseriint regi, et 
castrum assignarunt. J)emuin intrauit Bohemiam, et multos 
captiuos duxit in Hungariam. 

De oonstrnotione eooloBie Waradieneis, et de morte 

regis Ladielai. 

47. Rex igitur in venacione iuxta flumen Keres 
inuenit locum , ubi j)roposuit construere monasteriuni in 
honore Virginis, quem locum Warad nominauit. Mortuo 
vero romanorum imperatore duces et tetrarche teutouico- 
rum rogauerunt eum ut imperium susciperet. Ipse autem 
terminos patrum suorum non volens trausgredi, recusauit. 
Nuncy preterea Francie Yspanie^Anglie et Britanie regum 
veniunt dicentes, reges illos velle ultra mare proficisci 
in vindictam Jesu Christi sepulchri sauctissimi recupera- 
cionem, rogarunt, ut eis dux existeret. Rex valde gauisus 
est et annuit licencia ab hungaris obtenta, et misit nun- 
cium ad Conradum ducem Bohemie ut secum iret ultra 
mare. Idem eciam promisit. Interim cognatus Conradi, 
nomine Sentapolug noctis silencio Pragam veniens ciui- 
tatem cepit, et mane in solio ducali sedens ab episcopo 
et alys honorifice suscipitur. Conradus autem ad regem 
iuit, et gesta narrauit, rogans regem, ut personaliter auxi- 
lium sibi pararet. Annuit rex dummodo dux se iterum 
ultra mare addiceret. Rex habebat secum filios regis Geyse, 
qui erant fratres ducis, Colomannum scilicet et Ahnum, 
Colomannum voluit ecclesie Agriensi in episcopum prefi- 
cere. Quod cum Colomanrms sensit, secessit in Polouiam, 
ubi pater eius et auus quondam honorifice suscepti fue- 
runt. Secuti sunt eum de Hungaria Martinus, et Vgra, et 
aly. Rex autem congregato exercitu iuit contra bohemos,. 
et cum ad confinia eoruni peruenisset, grauis iufirmitas- 
eum inuasit. Misit duos ad Colomannum, ut in Hunga- 
riam veniret. Rex preterea ordinauit, ut post se Almu^ 
regnaret. Sed Ahnus houorauit fratrem suumCoiomaQnum^ 



242 

rex tam prouide custoditus fuisset. Post hoc pacificati 
sunt, et dux ibat in Bokan venatum. Rex raisit clim eo 
duos iobagiones sub simulacione honoris, quibus iussit 
explorare animum ducis, et sibi renunciare. Dux autem 
opportunitate accepta absentauit se ab illis, et iterum 
fugit ad Patauiam auxily gracia etc. 

Dax Almiui, et fllhis eiiui ezooalantar. 

49. Anno domini MCXIII imperator propter Almum 
cum exercitu venit in confinium Hungarie, quatenus 
coUoqueretur regi, et pacem firmaret. Quod cum factum 
esset imperator per regem remuneratus repatriauit. Rex 
autem cepit Ahnum et fihum eius Belam infantem, et 
exoculari fecit. Infantem etiam iussit castrare, sed cas- 
trator castrat cattulum, testiculos eius sinmlans infantis. 
Ductus est autem Ahnus in monasterium suum Demes. 
Rex interea infirmabatur, et apposito emplastro auiibus, 
cerebrura quasi amisit. Mortuo est' anno domini MCXIIII. 
Regnauit annis XXV mensibus quinque, et sepultus est 
Albe. 

Stephaniui flliiui Oolomaimi ooronatur. 

50. Impuberem Stephanum potenciores regni in 
regem coronaut. Anno IXo regni sui intrauit Dahnaciam, 
ubi fuit honorifice receptus. hide vastauit Poloniam. 
Noluit eciam ducere uxorem, sed concubinis utebatur. 
Tandem adducunt sibi fiham regis Apuhe in uxorem. 
Rex itaque Stephanus multa mala faciebat. Dux Almus 
hcet cecus ob fratris furiam fugit in Greciam, et moritur. 
Corpus est in Alham dehitum. Bela fihus eciam obcecatus 
seruabatur occulte in (irecia. Hic BeLa duxit uxorem, et 
ex ea genuit Geycham. Quod rex Stephanus ignorans- 
constituit fihum sororis sue post se regnaturum nomine 
Saul Et rex infirmitate cepit laborare. Bors vero et Juiin 



244 

midabant, ut raaximo ere potiretur. Rex francorum secu- 
tus est eum, quem Geycha rex honorifice suscepit, et 
compaternitatis vinculo sibi copulauit Dedit autem rex 
Geycha fratribus suis Ladislao et Stephano ducales ex- 
pensas; et regnauit annis XX mensibus tribus. Moritur 
anno MCLXI et Albe tumulatus est. 

53. Stephanus filius coronatur, et regnauit annis 
XI mensibus IX. 

54. Stephanus frater Geyche post hoc coronam 
sibi usurpauit mensibusVet coronatur. Deinde expulsus 
de regno moritur. 

55. Bela frater eius post hunc regnauit annis XXIII 
mense uno, et mortuus est anno domini MCXC kl. May, 
et Albe quiescit. 

56. Emericus filius illius Bele regnauit annis VIII 
mensibus VII. Mortuus est anno domini MCC et sepe- 
litur in ecclesia Agriensi. 

57. Ladislaus filiu^s Emerici coronatur, et regnauit 
raensibus VI diebus V, et raortuus Albe quiescit. 

58. Andreas pater sancte EUzabeth coronatur. Hic 
Andreas fuit fiHus Bele tercy, habuit uxorera Gerdrudem 
de Almania, ex qua genuit Belara Coloraannura Andreani 
et Elizabeth. Rex autera Andreas terrara sanctara visi- 
tauit papa raandante: Extra, de voti redempt. cap. Licet 
mmiersis. Nara votura patris expleuit. Hic superato Sol- 
dano plures reliquias coraparauit, et secnra portauit. Modo 
autera eas rehquias ille ecclesie habent, quarura prelati 
regi redeunti obuiara venerunt. Transactis IX annis rex 
filiara suara Lodouico lantgrauio Turingie miptui tradidit, 
qui postea Jerasalera pergens niortuus est ibidern. Rex 
Andreas raoritur anno doraini MCCXXXV et sepelitur in 
monasterio Egras. 

59. Bela filius Andree coronatur Albe in ecclesia 
beati Petri, quara ipse fundauit, et regnauit XXXV annis. 
Tartari cuni quinquies centenis railibus arraatorura reg- 
num Hungarie inuaserunt. Contra quos Bela prelians 



245 

vincitur. In quo prelio fere extinguitur inilicia regni Hun- 
garie. Tartari tribus annis manserunt ibi, et quia tunc 
hungari seniinare non potorant, post tartaroruui recessum 
multo plures ex liungaris farae perierunt. Post hoc Bela 
gessit belhun contra (hicem Austrie Fridericum ante 
Nouam ciuitatem, sed Bela triumphum perdidit. Deinde 
pugnauit cuni Othocaro rege bohemorum, et fugit in 
Haynburg; nam in prelys minime erat fortunatus. Huius 
regis tempore de anno domini MCCLXni plebs flagelHs 
se feriendo uniuersahter discurrebat. Obyt autem rex 
anno domini MCCLXX, Strigony sepultus in ecclesia 
fratrum minorum, quam adhuc viuens fecit inchoari. Sed 
PhiHppus archiepiscopus fecerat corpus exhumari; sed 
causa in romana curia ventilata, fratres recuperarunt et 
tumularunt viceuersa ante altare beate virginis; ubi liy 
versus continentur. 

x\spice rem caram tres cingunt virginis aram 
Rex dux regina quibus assint gaudia trina. 
Dum Hcuit tua dum viguit rex Bela potestas, 
Fraus latuit pax firma fuit; regnauit honestas. 

Stephanns ooronatnr. 

60. Post Belam filius eius Steplianus regnauit super 
totam Hungariam. Qui Othocarum regem bohemorum in 
Hungariam cum bohemis austraHbus bra idenburgonsibus 
ac ceteris mixtis gentibus cum potencia venientem ante- 
Huuium Rapcha deuicit viriHter et fugauit. Mortuus est 
anno tercio regni sui, sepultus in insula Budensi. 

Ladislans fllins Stephani ooronatnr. 

61. Hic Ladislaus rex adiuuante unperatore occi- 
dit Othocarum in prelio. Anno domini MCCLXXXV se- 
cunda vice tartari intrauerunt Hungariam, et usque Pesth 
omnia combusserunt. Et Ladislaus quamuis haberet uxo- 



246 

rem, filiam regis Karoli de Apiilia tamen adhesit concu- 
binis eumanorum. Propter quod legatus Firmanus adue- 
nit ritum paganorum interdicens, regem anathematis 
vineuU) feriendo. Post hoc est miserabihter a cumanis 
interfectus rex ille. Eius enim lempore cepit Hungaria a 
sua magnifica gloria deflecti, orientibus bellis intestinis. 

G2. Anno domini MCCXC dux Andreas de Vene- 
cys introducitur et (*oronatur et anno secundo regni sui 
Austriam debelhunt. Sed nobik\s regni a papa regem pe- 
tierunt, in Andree illius preindicium. 

63. Papa ad baronum instanciam (piendam puenim 
XI aimorum nomine Karohnn amio domini MCCXCIX 
viuente adhuc Andrea rege in Hungariam destinauit, et 
ut regnare valeret, et (^ontra regem Andream potestatem 
acciperet, unum et ahum de latere legatos misit, qui ni- 
chil agere valentes reuersi sunt. hiterim anno domini 
MCCCI Andreas Bude moritur et in e(*clesia Minorum 
sepeHtur .Quo mortuo barones regni in duas paites snnt 
diuisi. Quidam Karolo adherebant, eundem regem verbo 
non facto nominantes. Aly et plures numero una eum 
episcopis Colocensi Agriensi Waradiensi Vaciensi Chana- 
diensi Boznensi et Sepsensi uscjue Bohemiam processerunt 
ad regem Wenceslaunj, ut regni susciperet gubernacuKi, 
et rex esset; ne hbertatem regni per dationem pape aniit- 
terent. Wenceslaus venire nohiit, sed fihum suum simili- 
ter Wenceslamn hungaris dedit iu regem, et ipsi confe- 
ctis instrumenlis hterarum, et roboratis fidei firmamento 
unaniu)iter susceponmt. Ad Albam ciuitatem venerunt, 
ubi archiepiscopus Coh)censis cum alys eum coronarunt, 
(|uoniam sedes Strigoniensis tunc vacabat. Inde Budam 
venientes, Colocensis et Scepsensis moriuntur, et in eccle- 
sia minorum tumulantur. Ladishio^) sic in Buda degente, 
nullum castrum, nulla potestas data est, sed una pars 
hungarorum Karolum pro rege, nomine non re; alia pars 



^) Codex: Karolo. 



247 

Ladislaum qui Wenceslaus dictus est, pariter nomine non 
re, venerabatur. Tunc rex Wenceslaus pater Ladislai illius 
videns palliatas versucias hungarorum , anno milesimo 
CCC-o lll-o cum uiultitudine exercitus Pannuoniam est 
ingressus, et iuxta Danubium prope Pesth aliquantulum 
residens Ladislaum filium suuia cum corona regni acci- 
piens, et Ladislaum rectorem seu iudicem budensem, in 
Bohemiam est reuersus. 

64. Eodem tempore cum Karohis puer Bude re- 
sideret rex quasi cytra, legatus dc hitcre episcopus Hos- 
tiensis de ordine predicatorum venit ut auctoritate sedis 
apostolice de castris et redditibus regni facerct obedien- 
ciam. Sed nil profecit, reuersus cst, et moriente papa 
Bonifacio VIUo electus est in papam ipse, et Benedictus 
vocabatur. In suo autem recessu ciues budenses in inter- 
dicto rehquerat, quod seruabatur stricte. Sed surrexerunt ' 
certi clerici manifeste populo diuina celebrantes, et sacra 
ministrabant, et eciam summum pontificem qui tunc le- 
gatus fuerat excommuniGarunt proiectis candoHs etc. Ce- 
teros eciam episcopos et prelatos censurabant. 

65. Interea Ottonem ducem Bauarie in Hungariam 
introducunt, et regem efficere vohait. Petyt autem Otto 
a rege Bohemie coronam, quam abstulerat, et Albam 
pergentes Otto coronatur in regem per episcopos Wes- 
primensem et Chanadiensem, et inungitur. Inde Budam 
venit, et sic coronatus per omnes vicos equitabat, osten- 
dens se esse regem iegitimum. Qui terram Erdelw cu- 
piens visitare, cum iter faceret Ladislaus Wayuoda ipsum 
cepit, et vinculis deditum multis diebus tenuit. Demum 
expellitur e regno. Ladishuis autem iudex budensis libe- 
ratus Budam redyt, et vinchctam suorum proditorum fe- 
cit. Sacerdotes predictos, qui perfidia pleni papam ex- 
communicabaiit epicopo Strigoniensi presentauit captos, 
qui in carcere spiritum exhalarunt. 

66. Puero igitur Karolo in Hungaria degente anno 
domini MCCCVIU CardinaUs S. Martini in montibus venit. 



248 

Sequenti ariuo percussis nobilibus regni interdicto et ana- 
themisatione, quoniani iura regalia nolebant restituere regi 
Karolo, Ladislauni eciam Wayuodam excommunicabat, eo 
quod coronain regiam, quam Ottoni eripuit detineret. Ca- 
dauera autem defunctorum extra cymitheria iacebant in- 
sepulta. Perturbati Vngari anno domini MCCCX congre- 
gauerunt se circa Pesth, et Karohim productum concor- 
diter suscipientes Albam properauerunt, et ibi eum coro- 
nauerunt cum sancta corona iam pridem per Ladislaum 
Wayuodam restituta. Eodem anno Clemens papa passa- 
gium generale hidixit ad (k^,bellandam terram sanctam, 
et qui pecuniam largiebatur, ab onmibus criminibus usque 
V annos debebat absolui. Sed de tanto thesauro congregato 
nil eiFectum est in re ipsa. 

Pug^a KaroU prope Cassam. 

67. Anno domini MCCCXII rex Karolus obsedit 
castrum Sarus, quod Demetrius iussu Mathei magni prin- 
cipis detinebat. Matheus misit in acHutorium Demetry 
omne suum posse, ut rex procul pellatur, principibus 
beUi ordinatis Quorum aduentum audiens rex, putat se 
non posse resistere; in Sepes se reeepit. Denium in valle 
congredientes l^ellum durissinmm est commissum, quale 
a tempore tartarorum non est visum in Hungaria. In quo 
bello vexillo regis cadente, et nmltis nobilibus interfectis, 
sub vexilio cruciferorum rex pugnabat. Ex parte altera 
muiti letaliter sauciati ceciderunt, ac sic rex victoriam 
habuit gloriose. 

68. Anno MCCCXV Maria prima uxor Karoli mo- 
ritur in Temeswar, et in Alba sepeiitur. Anno XVIII rex 
duxit Beatricem filiam regis romanornm, sororem regis 
bohemorum de terra Lucelburgensi, que nondum anno 
elapso obdormiuit in domino, et \Vara(Hni sepelitur. Eodem 
anno rex texit ecclesiam Albensem plumbo, testudine glo- 
riosa decorando. Moritur Matheus. 



249 

69. MCCCXX accepit rex Karolus Elizabeth filiam 
regis Polonie, de qua habuit filium Karolum, qui eodem 
anno mortuus in Alba sepelitur, Iterum habuit filium 
Ladislaum. Post hoc anno XXVI nascitur sibi filius Lays. 
Anno XXVII ecclesia Albensis incendio consumitur; sed 
iterum rex eam restaurauit, et phimbo tegere fecit. Anno 
eodem nascitur ei filius Andreas. 

70. Anno domini MCCCXXIX moritur Ladislaus 
filius eius. Fuit autem tranquilla pax diebus multis in 
Hungaria. Sed FeHcianus miles dominum suum Karolum 
regem, reginamque cum ducibus filys occidere conabatur 
gladio, sed interceptus et iugulatus interemptusque est a 
satellite. Domina regina autem ab eo fuit wlnerata. Pos- 
tea successiue orta sunt horribilia bella contra regem, et 
fortuna ipsum dereliquit, et multa milia corruerunt, tam 
suorum, quam Vilachorum. 



sa 



IV. 



teRONICflll ZACEilllENSE E! fiRiDIENSL 



CHRONICON ZAGRABIENSB 



CHRONICON VARADIENSL 



nominibus et temporibiui regiminam 

gariae. 



Et quoniam supra describi- 
tur obitus beatissimi regis La- 
dislai, visum fuit etiam ducum, 
a temporo ingressionis eorum in 
Pannoniam, et omnium reg^um 
Huugariae tam nomina quani tem- 
pora regiminum, in quantum oc- 
currit memoriae describere pro 
futuris. 

1. Relatio enim hungarorum 
in scriptis ab olim redacta, inter 
cetera complura habetur, quod 
anno ab incarnatione domini octin- 
gentesimo, sive octo centeno et 
octogesimo nono de (gente scytica) 
oceano in septentriouo coniuncta 
magna multitudo fines (Panno- 
niae iii)traverat, et potenter oc- 
cupaverat totani Pannoniani iure 
he(reditario possi)dendam In qua 
gento quamphires fuere duces, sed 
finaliter (unus) fuit principalis 
forsan ab aliis propter suam no- 



Et quia supra describitur 
obitus beati Ladislai, utile est et 
expediens propter multa, ut om- 
nium ducum tempore ingressionis 
eorum in Pannoniam, et omnium 
reguni Hungariae nomina et tem- 
pora regiminum in quantunr occur- 
rit , describantur. 

1. Relatio enim hungarorum 
in scriptis ab olim redacta inter 
cetera habet, quod anno ab in- 
carnatione doniini octingentesimo 
octuagesimo octavo , de gente 
scytica oceano in septentrione 
coniuncta magna multitudo fines 
Pannoniae intraverat, et potenter 
occupavit totam Pannoniam iure 
hereditario possidendam. In qua 
gente quamplures fuere duces. 
sed unus ex ipsis fuit principa- 
liter ab aliis propter suam vir- 
tutem electus, qui vocabatur Almus. 



251 



bilifatem et (virtutem electus) qui 
iiominabatur Almus. 

2. Huic iu du(cata successit) 
eius filius, qui vocabatur Arpad. 
Huic successit similiter eius (filius 
in) ducatu, qui nominabatur Tho- 
xon. Iste Thoxon habuit duos 
(filios. quorum primus) fuit dux 
6(exch)e pater beati Stephani re- 
gis; secundus fuit (Mirhal). Iste 
dux llichal habuit duos filios, 
primns fuit (hix (Wazul, secundus) 
fuit dux Ladislaus calvus. Iste 
dux Wazul liabuit tres filios: (ho 
rum primus fuit) dux Andreas 
postea factus rex; secundus fuit 
dux(Bela post)ea factus rex; ter- 
tius fuit dux (Jjevente) Dux autem 
Ladishius de quo supra, habuit 
filium qui vocatus (est Bonuzulo.) 
lam modo redeamus. 

3. Dux Gexche, filius Tho- 
xon, de quo supra, anno ab in- 
carnationo nongentesimo LXIII 
nutu factus. diuino cepit cogitare 
(de riti)bus paganismi destruen- 
dis . et de cultu divino augmen- 
tfando seque) fecit baptizari. et 
tandem in sancto proposito et 
statu raortuus (est. Prout) haec 
plenius in legenda B. regis Ste- 
phani eius filii sunt descripta; 
(qui scilicet S. rex Stephanus 
natus est anno domini nongento- 
simo sexagesimo nono) 

4. Beatissiraus igitur prinnis 



2. Huic in ducatu successit 
eius filius nomine Arpad. Et huic 
successit filius suus in ducatu, 
qui Toxin nominatur. Hic habuit 
duos filios, quorum primus fuit 
dux Geisa, pater B. Stephani 
regis ; secundus vero fuit Michael 
dux. Iste Michael habuit duos 
filios: ducem videlicet Vazul, et 
duceni Ladislaum calvum. Iste 
dux Vazul habuit tres filios : ho- 
rum primus fuit dux Andreas 
postea rex; secundus fuit dux 
Bella demum rex; tertius fuit 
dux Levente. Dux autem Ladis- 
laus calvus, de quo supra, habuit 
filium qui Bonuzulo vocabatur. 
Modo redeamus. 

3. Dux Geysa fllius Toxin, 
de quo supra, anno ab incarna- 
tione domini nongentesimo sexa- 
gesimo tertio, nutu divino coepit 
cogitare de ritibus paganismi de- 
struendis. et de cultu divino am- 
pliando; seque fecit baptisari; et 
tandem in huiusraodi sancto pro- 
posito raortuus est. Prout haec 
plenius in legenda beati regis 
Stephani filii sui continentur; 
qui scilicet S. rex Stephanus 
natus est anno domini nongente- 
simo sexagesirao nono. 

4. Sanctus igitur Stephanus 



252 



hungarorum rex Stephanus duca- 
tum Hungarie antequam nomen 
regis acciperet obtiuuit aunis YIII; 
regnavit autem post hec annis 
XXXIII mensibus septem, diebus 
XIV. Habuitque filium S. f]me- 
ricum, qui eo vivente transivit de 
hoc mundo virgo existens, plenus 
sanctitate. Obiit autem iste bea- 
tissimus rex anno dominicae in- 
carnationis MXXXIV, seu mille- 
simo tricesimo quarto rlie XHI 
Kalendas Septembris feria V-a. 
in die videlicet Assumptionis Vir- 
ginis gloriosae. Cuius corpus Albe 
iu ecclesia maiori reconditum ve- 
neratur : quam ipse fecit fabricari 
et laute dotari. Hic beatissimus 
rex quantis gratiis a Deo fuit 
insignitus, et quanta misericordiac 
opera exhibuit, in sua legeuda 
apparent. 

5. Post obitum huius regis 
sanctissimi regnuni vacavit vero 
regimine annis XI mensibus qua- 
tuor et medio. Infra quod tempus 
praefuit regno Petrus theutonicus 
frater dominae Gezle, consortis 
eiusdem S. regis, forsan annis 
septem et ultra. Qui tumulatus 
est Quinque-ecclesiis, Ac post ip- 
ipsum Abba praefuit annis tribus 
et ultra. Qui tumulatus est in 
suo monasterio. 



primus rex Hungariae, ducatnm 
Hungariae, prius quam in regem 
coronaretiir tenuit annis octo ; 
regnavit autem post haec annis 
triginta tribus mensibus septem 
diebus quatuordecim. Hic habiiit 
filium S. Emericum ducem, qui 
vivente adhuc S. Stephano sub- 
latus est de medio, virgo corporis 
sanctitate et gratia plenus. Obiit 
autem iste beatissimus rex anno 
domini millesimo tricesimo quarto, 
octodecimo kal. Septembris feria 
quinta; in die scilicet Assumtio- 
nis beatissimae nrginis Mariae. 
Cuius corpus Albae in ecclesia 
maiori recondilum veneratur. quam 
ipse fundavit, et uberrime dotavit. 
Hic quantis a Deo gratiis fuit 
insignitus, et quanta opera exer- 
ciierit meritoria, vide in sua le- 
genda. 

5. Mortuo autem S. rege 
Stephano n^gnum vacavit vero 
regimine annis uudecim mensibus 
quatuor rt medio. Intra quod 
tempus praofiiit regno Petrus 
theutonicus frate.r Kesla reginae, 
consortis sancti regis Stephani 
de sorore S. Stepliani genitus, 
quasi annis duodecim et ultra. 
Qui sepultus est Quinque ecclesiis. 
Abba vero sororius S- regis prae- 
fuit annis tribus et ultra. Qui 
postea ab hungaris interfectus, 



263 



6. Post hapc adeptus est co- 
ronam Aiulreas dux filius Wazul, 
de quo supra, et praefiiit reiruo 
annisXV. Qui sanus existens ad- 
huc praeft^cit post se rej^fnaturum 
Salomonem filium suum puerulum. 
Tandem ipsf^ rex confectus senio 
obiit anno domini MLX. Cuius 
corpus est reronditum in suo mo- 
nasterio Thyhon. 

7. Rex Salomon , de quo 
supra, non fuit aptus ad rei^nan- 
dum, et concordiam tenendam cum 
Bela duce filio Wazul, et filiis 
suis Gexche et Ladislao, postea 
gloriosis regibus, cum quibus sem- 
per, ut habet Cronica Unju:ar(U'ura 
malitiose egit. Nam S. rex La- 
dislaus post obitum Gexche regis 
fratris sui vix potuit induci, ut 
re^ii gubernacula susciperet. Qui 
cum ipso rege Salomone fecerat 
perfectam pacem , concedendo sibi 
magnam partem regni. Sed ipse 
Salomon post aliquod tempus de 
hoc non contentus, in necem ip- 
sius S. regis conspiraverat. Et 
sic confusus et superatus ab ipso 
rege sancto, de regno periclitatus 
est nullo sciente, et tandem obiit, 
et in civitate Pola sepultus est. 

8. Post haec regnavit Bela 
dictus Wegon filius secundus Wa- 



et tumulatus est in suo monas- 
terio. 

G. Post hoc adeptus est co- 
ronam Andreas dux filius Vazul, 
de quo supra, et regnavit annis 
quindecim. Qui in vita sua insti- 
tuit post se regnaturum. Sala- 
monem filium suum puerulum, et 
tandem in senectute bona obiit 
1060. Cuius corpus reconditum 
est, in suo monasterio Thyan 
iuxta lacum Balaton. 

7. Salamon rex, de quo supra, 
non fuit aptus ad regendura, et 
concordiam tenendam cum Bela 
duce filio Vazul, et filiis suis, 
scilicet ; Geysa et Ladislao pos- 
tea rcgibus gloriosis , sed cum 
eis semper, ut habet Cronica hun- 
garorum, malitiose egit. Nam S. 
rex Ladislaus ab omnibus regni- 
colis, post obituni Oeysae regis 
fratris sui, vix potuit induci ut 
regni gubernaculum susciperet. 
Qui cum ipso Salamone fecerat 
perpetuam pacem, roncedeiido sibi 
magnam partem regni. Sed ipse 
Salamon post aliquod tempus de 
hoc non contentus in necera ip- 
sius S. regis conspirav»^rat. Et 
sic confusus et superatus ab ipso 
sancto rege, de regno evanuit 
nemine sciente, et tandera obiit 
in Pola civitate Styriae. 

8. Post hoc regnavit Bela 
dictus Belin secundus filius Vazul, 



254 



zul, de quo supra. Obiit autem 
anno ilomini MIjXIII tertio Mus 
Septembris et sepultus est in siio 
monasterio Saxanliensi. Hir reli- 
quit (Juos filios, scilicet: ducem 
Gexcham postea regem , et S. 
Ladislaum reirem. 

y. Post haec regnavit annis 
tribus Gexcha primoiyenitus Belae 
regis, de quo supra. Qui obiit 
anno MLXXVII octavo Kal. Maii. 
Cuius corpus est humatum in ec- 
clesia Vaciensi, quam ipse con- 
struxit. Iste fuit rex christianis- 
simus, et habuit du(KS filios: pri- 
mus fuit dux Colomannus postea 
rex; secundus fuit dux Almus, 
pater regis Belae secundi. 

10. Post haec regnavit bea- 
tus rex Ladislaus filius secundus 
regis Belae, de quo supra annis 
decem et novem, mensibus tribus. 
Hic multis meritoriis operibus 
peractis, prout supra ponitur, mig- 
ravit ad dominum, anno domini 
M(X)CV Kal. Augusti. Qui autem 
vult scire eius meritoria opera, 
perlegat ea quae sunt descripta 
in sua legenda. 



11. Post haec regnavit Co- 
lomannus rex qui fuit episcopus 



de quo supra. Obiit autem anno 
domini millesimo sexagesimo tertio 
tertio Idus Sept^mbris, et sepultus 
est in suo monasterio Sexanliensi. 
Hic habuit duos filios. scilicet: 
(hu-em Geysam postea regem, et 
sanctum resrem Ladislaum. 

9. Post hoc regnavit annis 
tribus Geysa primogenitus Belae 
regis, de quo supi*a. Qui obiit 
anno domini MLXXVII octavo 
kal. Maii. Cuius corpus est hu- 
matum in ecclesia Vaciensi, quam 
ipse constnixit. Hic fuit rex chris- 
tianissimus, et habuit duos filios; 
primus fuit dnx Colomannus pos- 
tea rex ; secundus fuit dux Almus 
pater regis Belae secundi. 

10. Post lioc regnavit beatus 
rex Ladislaus filius secundoge- 
nitus regis Belae dicti Belyn, fun- 
dator et dotator ecclesiae nostrae, 
de quo supra, annis novemdecira 
mensibus tribus. Hic multis me- 
ritoriis operibus peractis, prout 
superius ponitur, migravit ad 
dominum anno domini millesimo 
nonagesimo quinto, quarto kal. 
Augusti feria prima. Cuius cor- 
pus sanctissimum in suo monas 
terio Varadini devotissime vene- 
ratur. Si vis scire plene eius 
meritoria opera periege legendam 
suam. 

11. Post hoc regnavit Colo- 
mannus rex, qui fuit episcopus 



255 



Varadiensis de quo supra iii pro- 
ximo, primus filius regis Gexche 
anuis XVIII meusibus sex diebus 
quinque. Obiit autem auno domiui 
MCXIII*) tertio Nonas Februarii 
feria tertia. Cuius corpus Albae 
quiescit. Hic habuit filium Ste- 
phanum ducem, qui eidem suc- 
cessit iii reguo. 

12. Post haec rejpiavit Ste- 
phanus secundus annis (X)Vin. 
Obiit autemannodominiMCXXXI. 
Cuius corpus requiescit Varadini. 



13. Post haec regnavit rex 
Bela secundus, filius ducis Almus 
de quo supra, annis IX mensibus 
XI et diebus XII. Obiit autem 
anno domini MCXLI Idus Februarii 
feria V. Cuius corpus Albae re- 
quiescit. Hic habuit filios tres:pri- 
mus fuit dux Gexche postea rex, 
secundus fuit dux Ladisiaus , ter- 
tius fuit dux Stephanus. 



14. Post haec regnavit Gex- 
cha rex II') de quo supra annis 
XX meusibus III diebus XV. 
Obiit autem anuo domini M(CjLXI 



*; Cod. perperam XXiil, 
^) Cod. 111. 



ecclesiae nostrae Varadiensis, pri- 
mogenitus regis Geysae de quo 
supra, annis octodecim, mensi- 
bus sex, diebus quinque. Obiit 
autem anno domini millesimo cen- 
tesimo decimo tertio tertio Nonas 
Februarii feria tertia. Cuius corpus 
Albae quiescit. Hic habuit filium 
Stephauum ducem, qui ei succes- 
sit in regno. 

12. Huic successit Stephauus 
rex, secundus filius Coiomanni, 
et regnavit annis tredecim men- 
sibus quinque. Obiit autem anno 

millesimo centesimo trigesimo 
primo. Cuius corpus quiescit Va- 
radini. 

13. Post hoc regnavit se- 
cundus rex Bela caecus tiiius du- 
cis Aimus de quo supra, annis 
novem mensibus undecim et die- 
bus duodecim. Obiit autem anuo 
domini millesimo centesimo qua- 
dragesimo primo Idus l^ebruarii 
feria quinta. Cuius curpus Albae 
quiescit. Hic habuit filios quatuor : 
ducem scilicet Geysam tandem 
regem, ducem Ladislaum, ducem 
Stephanuni et Almus. 

14. Post hoc regnavit Geysa 
rex secundus de quo supra, anuis 
vigiuti mensibus tribus diebus 
quindecim. Obiit autem anno do- 
mini millesimo (centesimo) sexa- 
gesimo primo secundo Jial. lunii. 
Cuius corpus Albae quiesoit. Hic 



h 



256 



secundo Kal. Junii. Cuius corpus 
Albae requiescit. Hic habuit filios 
quatuor: primus fuit dux Ste- 
phanus postea rex, secundus fuit 
rex Wela, tertius fuit dux Arpad, 
quartus fuit dux Geyza. 

15. Post haec regiiavit Ste- 
phanus, de quo supra in proxiino, 
annis XI mensibus IX et diebus 
tribus. Hic obiit anno doniini M. 
centesimo LXXU duodecimo kal. 
Februarii. Cuius corpus Albae 
huraatum est. Post hunc usurpa- 
vit sibi coronam Stephanus filius 
Belae de quo supra, per menses 
quinque, et expulsus obiit in 
Zemlin. 



16. Post haec regnavitBela 
III filius Geythe dequo supra, 
regnavit annis XXIII mense uiio 
diebus decem et novem. Obiit 
autem anno domini MCXC nono 
kal. Maii, cuis corpus Albae re 
quiescit. Hic reliquit filios qua- 
tuor: primus fuit dux Emericus, 
qui successit ei in regno, secundus 
fuit dux Andreas postea rex, pater 
regis Belae quarti y tertius fuit 



habuit filios quatuor, quorum pri- 
mus fuit rex Bela, tertius fuit 
duxArpad, quartus fuit dux Geysa. 



15. Huic successit rex Ste- 
phanus eius fitius de quo supra 
in proximo,- et regnavit aunis 
undecim mensibus novem diebus 
tribus. Sub cuius iraperio dux 
Ladislaus fiiius Belae regis caeci 
usurpavit sibi coronam anno di- 
midio. Obiit auteni idem iStepha- 
nus anno domini miiiesimo ceute- 
simo septuagesimo secundo tertio 
kal. Februarii. Cuius corpus Albae 
sepultum est. Post hunc autem 
usurpavit sibi coronam Stephanus 
filius Belae caeci, de quo supra, 
per menses quinque, et expulsus 
obiit in Zemplyn anno domini 
millesimo centesimo septuagesimo 
tertio, tertio Idus Augusti. Cuius 
corpus Albae quiescit. 

16. Post hunc regnavit rex 
Beia tertius filius Geysae de qno 
supra, annis XXTTT mense uno, 
diebus novemdecim. Obiit autem 
anno doraini millesimo centesimo 
monagesimo nono kaL Maii, cuius 
corpus Albae quiescit. Hic reli- 
quit filios quatuor, quorum primus 
fuit dux Henricus, qui successit 
ei in regno, secundus fuit dux 
Audreas postea rex, pater regis 



.\. 



257 



dux Saloraon, quartus fuit dux 
Stephanus. 

17. Post haec regnavit rex 
Emericus filius regis Bele supra 
proximi anuis VIII mensibus VII 
diebus sex. Obiit autem anno 
domini MoCCo IV. secundo kal. 
Decembris. Hic sepultus est in 
Agria. Hic habuit filium primum 
qui fiiit dux Ladislaus qui ei 
successit in regno. 



18. Post haec regnavit rex 
Ladislaus secuiidus, filius regis 
Henrici ut supra , uu'iisibus sex 
diebus duobus. Obiit auteni anno 



Belae quarti, tertius fuit dux Sa- 
lamon, et quartus fuit dux Ste- 
phanus. 

17. Post hoc regnavit rex 
Henricus filius regis Belae tertii 
supra proxime, annis octo diebus 
sex. Obiit autem anno domini 
millesimo ducentesimo, et pridie 
kalendas Decembris sepultus est 
Agriae. Hic habuit filium unum 
ducem scilicet Ladislaum , qui ei 
successit in regno. Hic quoque 
Henricus rex duas partes tribu- 
torum totius coraitatus Bihariensis, 
tam circa Bihar, quam circa Za- 
rand, et partem suam tributi, 
quod in comitatu Novi castri, tam 
circa ipsum nominatum castrum, 
quam circa Heves, et in comitatu 
de Bekes, tam in villis quam in 
foris exigitur, donavit ecclesiae 
nostrae Varadiensi, in duabus par- 
tibus episcopo, et in tertia purte 
nobis; prout in privilegio eiusdeni 
confirmato per Belam quartum, 
Stephanum*) Ladislaum Carolum 
et Ludovicum reges continetur. 

i8. Post hunc regnavit rex 
Ladislaus secundus, filius regis 
Heiirici ut supra, mensibus sex et 
diebus duobus.Obiit autem anno do- 
nuni millesimo ducentesimo primo 



*)Editio: Geysara 



83 



258 



domini MoCCI*) quinto Non. Maii. 
Cuius corpus Agriae requiescit. 

19. Post haec regnavit rex 
Andreas filius regis Belae III 
ut supra annis XXX, meusibus 
tribus, diebus XXV. Hic multa 
opera meritoria exercuit in aedi- 
ficandis et dotandis ecclesiis se- 
cularibus et regularibus, et intro- 
ducendis religiosis diversis, vic- 
toriaque habita ad sepulcrum 
domini. Obiit autem anno domini 
MoCCoXX(X)V undecimo kal. Oc- 
tobris. Cuius corpus in monasterio 
suo Egres requiescit. Hic reliquit 
filios tres: primus fiiit dux Bela 
postea rex qui ei successit, se- 
cundus fiiit dux Colomaunus, ter- 
tius fiiit dux Andreas. 



20. Post haec regnavit rex 
Bela quartus filius regis Andreae 
ut supra, annis XXXV mensibus 
VII. Obiit autem anno domini 
MoCCoLXX. V. Non Maii. Cuius 
corpus requiescit in ecclesia frat- 
rum minorum Strigonii. Hic ha- 
buit duos filios: primus fuit dux 
Stephanus postea rex, secundus 
fuit dux Bela. 



pridie») Nonas Maii.«) Cuius cor- 
pus Agriae quiescit. 

19. Post hunc regnavit rex 
Andreas fillius regis Belae tertii 
ut supra, annis triginta, mensibus 
tribus , diebus viginti sex. Hic 
multa meritoria opera exercuit, in 
aedificandis et dotandis ecclesiis 
secularibus et regularibus, et intro- 
ducendis religiosis diversis, vic- 
toriaque habita ad sepulcrum do- 
mini. Obiit anno domini millesimo 
ducentesimo trigesimo sexto, un- 
decimo kal. Octobris. Cuius corpus 
in monasterio suo Egres requiescit. 
Hic reliquit filios tres, quorum pri- 
mus fuit dux Bela tandem rex qui 
ei successit, secundus dux Colo- 
mannus, tertius Andreas ; et unam 
filiam, beatam scilicet Elisabeth. 

20. Huic Andreae regi suc- 
cessit filius rex Bela quartus, et 
regnavit annis triginta quinque, 
mensibus septem. Cuius tempore 
anno scilicet ducentesimo quadra- 
gesimo primo tartari cum multitu- 
dine copiosa regnum Hungariae 
invaserunt, et flebiliter devasta- 
verunt. Manserunt enim ipsi tra- 
tari tribus annis continuis iu regno. 
Obiit autem anno domini millesimo 
duceutesimo septuagesimo , quinto 



Cod MCCXl. 



') Edit. primo; foi*sitan ; quiuto, 
ut Z habet. 'j Martii. Edit. 



359 



21. Post haec regiiavit rex 
Stephanus de quo supra in pro- 
ximo annis duobus, mensibus 
tribus, diebus quinque. Hic fuit 
niultum austerus, - et obiit anno 
domini MCCLXX(II) YIIIo Idus 
Augusti. Cuius eorpus requiescit 
in insula Budensi, in ecclesia 
Beatae Virginis. Hic habuit unum 
fllium ducem Ladislaum 



22. qui ei successit in regno, 
et tandem fuit prope Varadinum 
per cumanos interfectus sine he- 
rede anno domini MCCXCo* 



Nonas Maii.*) Cuius corpus re- 
quiescit in ecclesia fratrum mino- 
rum Strigonii. Hic habuit duos fi- 
lios: primus fuit dux Stephanus 
postea rex, secundus fuit dux Bela. 
Hic declaravit , quod privilegia ec- 
clesiae nostrae fuerunt dissipata 
et combusta , prout supra in cata- 
logo de fundatione ecclesiae Vara- 
diensis continetur. 

21. Post hoc regnavit rex 
Stephanus de quo supra, annis 
duobus mensibus tribus diebus 
quinque. Hic fuit multum austerus 
primus bulgaros in proelio supe- 
ravit,*) ducem eorum sibi subiu- 
gavit, et obiit anno domini mille- 
simo ducentesimo septuagesimo*) 
seeundo. VIII Idus Augusti. Cuius 
corpus requiescit in insula Budensi 
in ecclesia Beatae Virginis in loco 
Beginarum.*) Hic habuit unum fi- 
lium ducem Ladislaum regem. 

22. Huic successit Ladislaus 
filius eius, qui prius Othocaro rege 
Bohemiae in proelio interemto , et 
cumanis , dei adiutorio viriliter in 
bello campestri superatis. tandem 
per ipsos cumanos prope castrum 
Kereszeg'^) est interfectus circa 



») Martii. Edit. *) In Edit. locus 
depravatus: Hic fait in monasterio 
primus Balgarorura in proelio supe- 
ratus. ') quinquagesimo *) Regina- 
rum ^) Editio raendoBe; Kechvesvitz. 



r- 



260 



23. Pupradictns autPin rpx 
Stoi^lianus filius Bolae habuil 
filias tres; ex qnibns nna voca- 
batnr Maria, qnae fnit tradita in 
consortem magno Carolo regi Si- 
ciliae, ex qua ipse rex habnit 
filios quinqne. Primogenitns fnit 
dux Carohis qni debebat succedere 
patri suo in regno Siciliae. Secun- 
dus fuit S. Ludovicus episcopus 
Tholosanus. Tertius fuit rex Ro- 
bertus. Quartus fuit Philippus, et 
quintus Johannes principes. 



duodecimum annum regni sui, auno 
scilicet millesimo ducentesimo quin- 
quagesimo quarto. Cuius t^mpore 
tartari instinctu curaanomm , qui 
evaserant, et se in Tartariam re- 
ceperant secunda vice, scilicet 
anno domini millesimo ducente- 
simo quinqnagesimo tertio Hun- 
gariam invaserunt, et usque Pest 
miserabiliter omnia cremaverunt. 

23. Tertio autem decimo die 
obitus eiusdem Ladislai regis, 
Andreas dux, nepos scilicet se- 
cundi regis Andreae praedicti , 
patris scilicet Belae regis quarti 
coronatus est. Vivente enim adhnc 
eodem Ladislao rege ductus fuerat 
in Hungariam Hic multa adversa 
passus, taudem anno domini niil- 
lesimo trecentesinio prirao, in die 
sancti Felicis iu Pincis raoritnr, 
et in castro Bndensi apud fratres 
minores sepelitur, 

24. Supra dictus autem Ste- 
phanus rex qnartns filius Belae 
quarti habnit filias tres; ex qni- 
bus una vocabatur Maria, qnae 
fuit tradita in consortem Carolo 
dando filio Caroli magni regis 
Siciliae, ex qna ipse rex habnit 
fllios quinqne. Primogenitus fnit 
dnx Carolns MarteUus, qui de- 
bebat succedore patri suo in regno 
Siciliae. Secnndus fuit sanctns 
Ludovicus episcopus Tholosanns. 
Tertius fuit rex Robertus. Quar- 



m 



24. Praedictus ergo dux 
Carolus habuit filium Carolum 
regem Hun«*ariae, qui fiiit coro- 
natus anuo domiui MCCC. et 
reg-uavit auuis XLII. Obiit autem 
auuo domiui M.CCCXLII. XVIII 
die meusis Julii. Cuius corpus 
recouditum est Albae in ecclesia 
maiori. Iste rex multas adversi- 
tates fuit ])erpessus a principio 
sui rejyfimiiiis, per aiiuos quam- 
plures a tiraniiis sui reg-ni infi- 
delibus. Et tandem factus fuit 
potr'Us, et in reg-no pacifico vitam 
finivit, relictis filiis trihus : duce 
Lodovico postea facto reg-e, qui 
A successit: duce Andrea facto 
rege Siciliae, Stepliauo Dalmatiae 
i^lavouiae et Croatiae diice, qui 
nunc in ipso suo ducatu existit, 
sciliret auiio domini MCCCLIV. 
Nunc autem regnat laudabiliter 
dominus Lodovicus <]e qiio siipra, 
qui jiotentior fiiit factus de patre 
suo, et subiug-avit Croatiam et 
Dalmatiam a nujdio Carnery iisque 
ad fines Duracy. Qui etiam nos 
et nostram ecdesiam lil^eravit ab 
dicto onere castri Medve. Hic fuit 
coronatus post obitum patris sui 
die sexto: scilicet anno domini 
MCCCXLII. 






tus fuit Philippus, (et quiutus 
Johannes) principes. 

25. Praedictus autem dux 
Carolus Martellus habuit filium 
Carolum regem Hun^ariae, qui fuit 
coronatus anno domini millesirao 
trecentesimo, et refirnavit annis 
quadraginta duobus. Obiit autem 
anno domini millesimo trecente- 
simo quadragesimo secundo, die 
decima octava meiisis Julii. Cuius 
corpus reconditum est Albae in 
ecclesia maiori. Tste rex multas 
adversitates fuit passus in prin- 
cipio siii regiminis per annos 
quamplures a tyrannis sui regni 
inftiielibus. Et tandem factus fuit 
potens, et in pace vitam finivit, 
reliftis filiis tribus: duce scilicet 
Ludovico postea rege, qui ei suc- 
cessit ; Andrea facto rege Siciliae ; 
Stephano Dalmatiae Slavoniae et 
Croatiae diice. Qui Stephanus obiit 
in vigilia beati Laurentii, anno 
millesimo trecentesimo quinqua- 
gesimo' quarto, de exercitu moto 
contra Bascianos. Nunc autem 
feliciter n»gnat domiuus Ludovicus 
rex de quo supra; qui potentior 
factus fuit patre suo, et subiu- 
gavit Dalmatiam et Croatiam a 
medio Caranerii usque ad fines 
Duracii. Hic fuit coronatus post obi- 
tum patris sui die sexta, scilicet 
anno domini millesimo trecente- 
simo quadragesimo secundo. 



262 

Liber statutoniin capituli Zagrabieosis, cui chronicon eiusdero nomiuis 
adDexum est, conscriptus fuit anno 1334, continuatus autem usque ad annum 
1354, in quo desinit, Stepliuno Sclavoniae duce adhuc vivento. Qui tamen tesie 
chronico Varadiensi obiit eodem anno in vigilia beati Laurentii. 

Initiain libri. D^-i noniino invocato ad laudein eius 
et douiini nostri Jesu Christi, niatrisque ipsius Virgiuis 
gloriosae, et totius coolestis curiae, quaedam utilia^ et 
inenioria digna pro statu capituli Zagrabiensis eceiesiae, 
tani in regestrandis iurihus reditibus et proventibus ip- 
sius capituli, ac* etiain aliis incidenter quoque in statutis 
editis ab olini in sensu ut pluriinum, et nunc ad litteraui 
per ordineni subsequuntur. Quae quicuuque de corpore 
ipsius capituli voluerit cuin effectu meinoria retinere suo- 
que loco et tempore ordineque patefacere, invenietur 
inter eos, ([uos regit ratio concordiae servandae, et status 
proprius, ecclesiae pro suo modulo fidelissimus conser- 
vator. Descripta autem et collecta sunt minutim quae 
sequuutur anno dominicae incarnationis millesimo ter- 
centesimo trigesimo quartO;» et publicata in vigilia beati 
Laurentii martyris eodem anno: quamuis post haec sint 
quaedam addita, et de novo scripta, sicut plurimuui ex 
dato singulorum plenius apparebit. 

Ante oinnia autem est nota diguum, quod ecclesiae 
Zagrabiensis cathedralis est fundator rex Huugarorum S. 
Ladislaus, cuius festum colitur quinto kal. Julii, et eius 
obitus recolitur anno dominicae in carnationis MXCV. IV. 
Kal. Augusti feria prima. Tempore autem eius regiminis 
notabilius in aliqua parte Schlavoniae, et in aliqua tota- 
liter coepit vigere nomen Chrisli. Ipse etiam Zagrabieusem 
ecclesiam in honore sanctissimi regis Stephani fundaverat, 
et multis possessionibus iuribus et praerogativis dotaverat. 
Sed processu temporum advenientibus tartaris, et totum 
regnum Hungarie ac eius decorem flebiliter devastantibus, 
tempore domini JJelae regis ({uarti, filii Andreae regis, 
patris beatae KHsabethae, privilegia ipsius ecclesiae metu 
ipsorum tartarorum fuerunt asportata pro conservatioue 



263 

in iusulam mariuaui Arbum vocatam, uec exiude potue- 
ruut omuia rehaberi. Et quouiodo hoc acciderit ignoratur, 
e\ quo nuUus iam vivit, qui facti seriem posset iam scire, 
ac sic creditur, quod propter hoc non iu paucis suis iuri- 
bus damnificata fuerit ecclesia supra dicta, que per domi- 
num Timotheum, olim ipsius ecclesiae episcopum, cum 
novo opere secundario iucepta, prout apparet nunc pro- 
cessisse recolitur, et procedit adhuc domino concedente. 

(Hacteniis iiiitium libri; sequiiiitur statuta capituli secundum 
suas rubricas, et jjost liaec privilegia et diplomata tam regum, quam 
episcoporum. Ad calcem ven> libri sequitur tractatus de nominibus 
et temporibus ducum et regum Hungariae eadem manu conscriptus.) 

Clmmicon Varadiense insertum est libro statutorum capituli 
Varadiensis. Statuta haec conscripta fuere post mortem Dominici epis- 
copi qui „obiit anno domini MCCCLXXIV. in vigilia festi omnium 
sanctorum. " 

Initiam librL lu Christi nomine. Amen. Ad hono- 
rem omnipoteutis Dei et gloriosae Virgiuis Mariae, et san- 
cti regis Ladislai cuius reliquias complectimur, coustitu- 
tiones et statuta capituli ecciesiae Varadiensis incipiuut. 
— — Nos capitulum ecciesiae Varadieusis ad uostram 
communem utilitatem, et nostrum ac ecciesiae nostrae 
profectum, recensitis constitutionibus nostris, ab olim me- 
moriter sine scriptis servatis, quosdam ex ipsis adproba- 
vimus, plerasque declaravimus, novas coucorditer adiuu- 
ximus, prout temporum varietati credimus expedire, ipsas- 
que iu unuu) Hbrum per veuerabileui virum Dominum 
Emericum, dictae ecclesiae nostrae canonicum et lectorem 
de nostro mandato redactas, et sub debitis tituiis colio- 
catas, in omuium et singulorum, quorum interest, notitiam 
scriptis praeseutibus duximus defereudas, et easdem so- 
lemniter publicandas. — — 

C. I. De fuudatioue ecclesiae nostrae Varadiensis, 
et devastatioue eiusdem per tartaros facta. 

Ante oumia est nota diguum, quod ecclesiae nostrae 
Varadiensis fuudator est beatissimus Ladislaus olim Hun- 



264 

gariae rex, euius translationis festum colitur quinto kal- 
Julii^ et eius depositio recolitur anno domini MXCV, IV. 
Kal. Augusti. Fundavit autem ipsam ecclesiam et dedi- 
cavit in honorem beatissimae matris Mariae Virginis; in- 
stituens primo in ea praepositum et canonicos numero 
viginti quatuor computato praeposito; et tandem evexit 
ipsam in episcopalem, multis possessionibus iuribus et 
praerogativis dotavit. Sed proeessu temporum tartaris to- 
tum regnum Hungariae tempore Belae regis IV. filii An- 
dreae regis, patris sanctae Eiisabeth, anno sciHcet domini 
miilesimo ducentesimo quadragesimo primo flebiliter de- 
vastantibus, omnibus privilegiis ipsius ecclesiae, praeter 
quondam privilegium Henrici anno domini MCCni-o con- 
fectum, alienatis et eombustis, creditur quod dicta eccle- 
sia in multis bonis et iuribus suis damnificata fuerit. Tes- 
tatur enim idem rex Bela per priviiegium suum confir- 
mans ipsum privilegium Henrici regis, ita inquiens: „quod 
cum propter devastationem quae per tartaros culpis nos- 
tris exigentibus accidit, permittente domino sicut creditur, 
priuilegia ecclesiae nostrae Varadiensis, super donationibus 
eidem ecclesiae factis, in qua quidem corpus sanctissimi 
praedecessoris nostri regis Ladislai venerabiliter conquies- 
cit, perdita fuissent et combusta, et solum quoddam pri- 
vilegium regis Henrici piae recordationis iilaesum remansis- 
set, donationes quasdam continens.'^ Perditis vero et com- 
bustis eisdem privilegiis orta fuit tandem inter episcopum 
et nos discordia, et deuuim sedata per Lodomerium epis- 
copum, prout habetur clarius infra sub tertia particula 
capitulo I-o de instrumentis. Erat autem eadem ecclesia 
ex prisca fundatione sui speciosa satis, sed tandem fecit 
eam ampliorem in longitudine Andreas episcopus, et niul- 
tipliciter decoravit, sicut patet intuentibus. Novissimis vero 
diebus idem anno millesimo tercentesimo — secundo in- 
choavit aliam ecclesiam, quae priorem sua magnitudine 
circumcinxit, et pulcritudine exsuperat, et consummavit 
omnes cellas circa chorum, praeter testudines quas perfe- 



265 

cit Deinetriiis episoopiis de rapina panperuni. Qni ohiit 
anno niillesinio tercentesinio — die septiina niensis J)e- 
cenibris, et sepnltus est in nna earundeni capellarnni no- 
varuni, quam ipse suftlcienter dotavit, et in honoreni sancti 
Denietrii niartyris duni viveret dedicavit. 

Seqiiitur C. II: de iiumiiiibns ot tomporibus regimiiium regum 
Hungariae. Cap. Iir. aj»:it: «b^ nominibus et tempnribus reg;iniiuum 
epi.scoporum ecclesiae Varadiensis, ponitque primum Colomanuum, qui 
S. Ladislao de vita migrante «suecessit eidem in regno per flispen- 
sationem ai»ostolicae sedis. Qui cum horas canonicas ex debito pon- 
tilicalis dignitatis exsolveret, Kewnwes Kalman vocabatur.* 



34 



V. 



J0ANNI8 DE VTINO 

BREVIS NARRATIO DE REGIBUS HUNGARIAE. 



I. Sanotus Stephanus primus rez regni Hang^a- 
riae regnavit annis 46.0 Anno doniini 969 Geisa prin- 
ceps quartus ab Arpad, qui Pannoniam intravit, divino 
praemonitus oraculo genuit S. Stephanum regem Vngariae, 
qui a S. Adalberto ej^iscopo bohemorum una cum filio 
in Strigonio baptisatus est. Mortuo autem Geisa anno do- 
mini 997 ^ S. Stephanus coenobium in monte Pannoniae 
construxit, et archiepiscopatum, alios episcopatus decem 
fundavit. Etiam coenobium in Veteri Buda in honorem 
sanctorum Petri et Pauli apostolorum aedificare incepit, 
quod S. Ladislaus deinde compievit. Cui postea papa co- 
ronam egregii operis, quam procuravit fieri pro duce Miska^) 
polonorum scilicet, Saneto Stephano divinitus ammonitus, 
cum cruce et apostohca benedictione destinavit Postea 
vero augusti videlicet Henrici*) Pii sororem Kellam iii 
matrimonio sibi sociavit, ex qua plures genuit fiiios, sed 
inter alios unus fuit S, Emericus, cuius memoria in bene- 
dictione habetur. Sanctus vero Stephanus post multas tri- 
bulationes christianae fidei infidelium, migravit ad domi- 
nuu), et est sepultus in Alba regali. 

U. Fetrns regnavit annis VI. P^trus sororius sancti 
Stephani, fihus Wilhelmi qui fuit frater sancti Sigismundi 
regis Hurgundorum ; olectus est in regem. Quem Petrum 
hungari exosum habuerunt. 



') 36. Cod. Toldy. ') 905. ') Michca. Cod. T. *) Hainrici. 



268 



quaui secularibus est susceplus. Filii Belae praedictl sci- 
licet Geysa eum duobus parvulis fugerat in Poloniani. 
Iniperatore a regno recedente Goysa intravit, queni tiniens 
Salonion retroccssit in Moson ca^itruni. Tanien niediantibus 
religiosis concordati sunt. Rex et frater suus David liberos 
non habuerunt. Dux vero Geysa genuit Coloniannum et 
Almnni. Boliemi iptrantes regnum, nmlta spolia deporta- 
veriuit, pro quo rcx et dux Bohemiam igne et gladio 
vastaverunt. Post hoc Cuni pagani de regno multa spolia 
deportaverunt, (luos dux sanctus Ladislaus frater Geisae^) 
ducis ])ersequebatur. Quendam paganum portantem puellani 
interfecit, puellam liberando. Ibidem sanctus Ladislaus in 
fronte est vulneratus. Postea rex et duces multa bella 
victoriosa contra Graecos et Saracenos(gesserunt) ubi in 
divisione spoliorum dissenserunt sic, ut rex cnm ducibus 
magnum contlictum in loco ubi nunc Vacia habuerunt, 
ubi dux Otto bohemornm est interfectus, et rex Salomon 
per Daimbium fugit uscjue ad Moson. 

VII. Oeisa I reg^avit anniB 3. Geisa et Ladislaus 
venenmt in Albam, ubi (ieisa est coronatus. Postea ecde- 
siam Vaciensem hmdavit. Salomon vero collegit se ad 
castrum Posoniense, quod dux san(*tus Ladislans obsedit. 
De quo Salomon contra sanctum Ladislanm exibat pu- 
gnare volens. Tbi snper (*a])ut sancti Ladislai duos vi(h*t ' 
angelos, retrocessit. Postea rex Geisa voluit regnum re- 
signare,^) et dncatnm tenere, sed morte praeventus mig- 
ravit ad dominum, ot sepukus est Vaciae. 

VIII. Sanctus LadislaaB I reg^avit annis 19. Post 
mortem Geisae universa nudtitudo sanctnm Ladislauni 
Iratrem eius in regem elegerunt, eo contradicente. Tanjen 
nunquam (*oronam in capite suo posuit, pro eo quod ius 
legitimum non habebat. Et (juarto anno sni regiminis 
pa(*ificatus est cum Salomone, dans ei slipendia ad rega- 
les exj)ensas suflicientia. Postea retrusit Salomonem in 



*) Cod. TolJyaii. Belae. *) Corl. T. designare. 



■ 

i 



269 

Visegrad in carcoreni. Sed in elevatione corporiim sanc- 
torum Stepliani et p]nierici diniissus est. Qni fugiens ad 
duceni Cunianoruni, (pii invadentes Hungariani. Quos rex 
sanctus Ladislaus contrivit, et rex Salonion cuni duce 
Cumanoruin lugierunt. Et rex post multas tribulationes 
deposito scuto abiit in opa(»as partes silvarum, nec un- 
quam ultra comparuit. Postea vero tempon* Cohmianni 
regis semel in Hungaria apparuit. p]t totum tempus vitae 
iii peregi-inalione consumavit, f»t Polae in civitate Istriae 
est sepultus. Txor auteiu (*ius et mater in Agmund re- 
quiescunt. Sanctus vero I.adislaus j)ostea multa bella cum 
Cunis et Riitlienis etc. gessit, Mortuo imp(M'atore electores 
eum ad imperium petierunt. IIoc recusavit. Ad passagium, 
ad petita regum Kranciae, Hispaniae et Angliae se obtulit, 
prius tamen vohiit iratres, duces videlicet boliemorum 
concordans Conradum et S(.*(Mitepoluch, ubi in coniiniis 
boliemorum eum gravis iniiiinitas invasit. Ubi Almum 
filiuin iratris sui (Jeisae n^gnaturum post se instituit. Idem 
vero simplicitate ductus Colomannum iratrem suum cum 
conma honoravit. 

IX. Colomannus primuB reg^avit annis 25 men- 

ses 6. Colomannus iilius (ieisae erat yspidus pilosus lus- 
cus gibbosus claudus (»t blcsus; ^vi\ astutus et d(>(»ilis. 
E.^t coronatus, ct iVatri su<> Alino ducatum concessit. Hic 
iter pen^grinis Jt*su Clnisti per Ilungariam prohiljiiit, ta- 
men potentia mediant(\ niultis ungaris int(Mlectis transie^- 
runt. IV»st(\'i rex ct diix suggestionc malorum (»X(M'citus 
(*ongivgaverunt. Fideh^s aiitem dixerunt: pugiuMit i|)si duo 
simul, et (piis ipsorum jjraevaluerit, ipsum pro domino 
habeamus. Imperator ven) pacem inter eos firmavit. Sed 
postea rex c(»pit (lu(*(Mn et iilium (mus Helam, (juos ex- 
caecavit, et inrantulum castrare j)raecepit. Quod executo- 
res non iecerunt, sed testiculos (*atuli regi d(»tulerunt. Hic 
Coloinannus Cunv(*s appellatur, (piia iuit episcopus Va- 
radiensis. 



270 

X. Stephaniui II reg^avit annis 18. Stephanus 
filius Colomaiuii coronatus multa mala fecit, et liberis 
caruit; et cum Belam excaecatum vivere rescivit gavisus 
est. Cui tradidit uxorem, ex qua genuit ipse Bela Geisani. 
Hic rex dilexit Cunos, et multos ungaros Cunos odientes 
interficere iussit. Idem rex debilis exteudcns manus suas 
in Cunos, qui ])raecipites irrnerunt ad osculandum manus 
eius, et prae nimia pressura defatigaverunt regem; unde 
etiam recidivo dolore correptus'). Et cum esset in arti- 
culo mortis monachalem habitum relicto regno susce- 
pit. etc. 

XI. Bela secandiu caecas regnavit annU 9. mens. 
11. Bela caecus filius Ahni ducis caeci regnavit; qui om- 
nem suam spem posuit in domino. Qui ex Ilelena qua- 
tuor geiuiit filios, scilicet: Geisam Ladishaum Stephanum 
et Ahnum. Uegina vero in congregatione petivit vindictam 
de illis fieri, qui excaecaverunt dominum suum, Nam 
ibidem ex baronibus et nobilibus G8 luerunt occisi. Et 
quia ungari semper flnctuant, ut mare salsum, mittebant 
pro quodam adultero nomine Barich, ut regnum suscipe- 
ret. Rex vero fretns divino auxiho, onme robur Barich 
contrivit. Qui Bela erat bibulus, et in ilhi ebrietate lar- 
gus (erat, et post ebrietatiMn) implere (promissa) non 
potuit. 

Zn. OeUa II. regnavit an. 20. men. 3. Geisa 
filius Belae coronatur. Cuius teinpore castrum Posonieuse 
per teutonicos inrtim capitur. Rex vero llenricum ducem 
Austriae et Saxones et Bavaros fugavit. Iluius tempore 
Cunradus imperator per Ilungariam transivit versus Jero- 
solimam, et a regno Ilungariae magnam pecuniam vi ex- 
torsit. Et po.st euu) rex Lodovicus Francorum pacifice 
transivit, quem rex multum honoravit. 

Zm. Stephanns m. regnavit annis U. mens. 8. 

Stephanus tertius Geisae filius coronatur, qui regnavit an- 

') c.orruptus. Cod. T. 



271 

iiis li- inehs. 9. In ciiius iinperio dux Ladislaus filius 
regis caeei usurpavit sibi coronam dimidio anno; migra- 
vit ad dominum anno domini 1162, Cuius corpus Albae 
requiescit. Stephanus frater eiusdem, similiter Beiae caeci 
filius, coronam usurpat, sed mcnsibus quinque postea ex- 
pulsus est de regno, et obiit anno domini 1163 mense 
Aprilis. Cuius corpus Albac quiescit. Stephanus vero filius 
Geisae obiit anno domini 1173, mcnse Martio. Cuius cor- 
pus Strigonii quiescit. 

XIV. Belae m. regnavit an. 23. Behi frater eius- 
dem, scilicot filius Geisae, qui fures et hitrones persecu- 
tus est, et petitionibus h)qui traxit originem, ut romana 
habuit curia et imperii. Obiit anno domini 1190. Cuius 
corpus Albae quiescit. 

XV. EmericuB regnauit ann. 8. mens. 7. p]mericus 
filius Belae. Huius uxor domina Constantia, fiha regis 
Aragoniae caesari Friderico per consiHum apostolici co- 
pulatur. Obiit anno domini 1200. Requiescit in ecclesia 
Agriensi. Ladishms fiUus Emerici regnavit menscs sex 
dies 12. Obiit anno domini 1201, ot corpus eius quiescit 
Albae. 

XVI. Andreas rez. Migravit ad dominum anno 
eiusdem 1235. Roquiescit in monasterio in Egrus, et reg- 
navit annis 30. Anch-eas iilius Belae Ill-i, (|ui genuit ck 
Gerdrude dc Alemania Ik^hnm Colomannum et Andream 
ac sanctaui EHsabeth. Cuius tempore quichim Wankbanus 
dominam reginam ghulio transfixit anno domini 1212. 
Aliqui fingentes eam nefandam; cui contrarium per le- 
genchun sanctae Elisabeth probatur esse verum. Ipsa do- 
mina in Pelisio quiescit. Pro quo in omni genere Wangk 
magna sanguinis effusio est subsecuta. Rex vero terram 
sanctam iutravit, ubi victor contra Sohlanum extitit glo- 
riosus; muUa.s sanctorum reliciuias secum portans. Filiam 
suani sauctam Elisabeth Lodovico Lantgravio Thuringiae 
tradidit in uxorem. Qui Lodovicus postae cruce signatus, 



272 

devote Jerosoliinain pergens, ibideni migravit ad donii- 
num. Cuius festum ibidem celebratur. 

ZVn. Bela rex anno domini 1235. Strigonii (jui- 
escit, et regnavit annis 35. Bela rex anno domini 1235, 
filius eius, post eum coronatus. Cuius tempore tliarthari 
cum quin(|uies centenis milibus armatorum regnum Hun- 
gariae intraverunt. Contra (]uos rex proelians; ubi lere 
extinguitur militia universa. Rex fugiens ad mare. Et 
tliartliari tribus annis in regno permanserunt. Hoc tuit 
tempore 1241. Keverso rege, contra Novam civitatem cum 
Friderico duce Austriae beilum habuit, in (juo dux est 
interfectus; rex auteni bellum perdidit. Iteruin rex cum 
Ottokaro rege bohemorum circa Moravam conflictum ha- 
buit; a quo boemo victus tugit circa Hainburgam. Huius 
etiam tempore piebs flageilis se feriendo imiversaiiter 
discurrebat, 

ZVIIL StephanuB 4') regnavit annis 2. Steplianus 
filius Belae statim coronatus est, Ilic Ottolvarum regem 
bohemorum ante fluvium Raplicza devicit et fugavit. 
Postea regem bulgarorinn couipulit sibi deservire. Obiit 
anno domini 1272. Sepultus est in insuia budensi in 
loco beginarum. 

^Z. LadiBlauB tertius regnavit 18 annis et se- 
pultuB est Chanadini. Ladislaus filius Stephani, statim 
est coronatus. Imperatore adiuvante ipsum, Ottoliarum 
praedictum circa Moravam interfecit. Postea anno domini 
1282. Cuni voluerunt sibi regnum subiugare, quos rex 
prostravit, et Cuni fugientes ad tartaros, et cum eis se- 
cunda vice usque ad Pesclit uuiversa combusserunt. Uex 
filiain regis Apuliae duxit in uxorem, tauien filiabus ad- 
haesit Cunoruui, ])ro (pio a legato papae vinculo excom- 
municationis est (M>rrectus. llex vero nihil advertens, 
postea misercibiiiter a ('unis est interfectus anno domini 
1290. Hujus tempore coepit Ungaria a sua niagnifica 



*) Toldyauus 5. 



273 

gloria ivtlocti, cepenint bella surgere, civitaies contVingi, vil- 
lae coniburi, j^ax et concordia conculcari, divites deiicere, et 
nobiles rusticari j)rae inopia paupertatis. Nani homines 
morc pecorum bigis iuncti vices animalium impendebant. 
ZX. Andreas tertius reg^avit ann. 11 et Budae 
est sepultus apud Minores. Andreas dux de Venetiis 
codein anno est coronatus, cpii tuit secundi Andreae ne- 
pos, Nam Andreas post reversionem de Jerusalem duxit 
tiiiam marchionis Estensis. Quae domina post mortem 
regis ostendit se primatibus gravidam, recessit ad patrem 
in Italianu peperitcpie Stephanum. Idem Stephanus exce- 
d(»ns contra avum eundem, fugit tandeni iu Venetiis, 
duxit cuiusdam potentis civis tiliam ui uxorem, ex qua 
genuit praedictum Andream. Qui tretus auxilio suorum 
venit in Ilungariam adhuc Ladislao praedicto vivente, eo 
autem intei-tecto est conmatus. Qui Austriam debellavit. 
Phuvs nobiles in praeiudicium regis a Bonifacio papa 
VJII-o^) petierunt quendam Karohim puerum 11 annorum, 
regis SiciHae ac Mariae regis Stephani tiliae regis Un- 
gariae tihum. Sed legati papae cum puero nihil agere 
valentes ad jKipam redierunt. 

XXI. WenoeslauB postea vooatus est LadiBlaus 
Budae reg^avit anuis 2. Post mortem Andreae qnidam 
ad Wenceshuun regem Bohemiae miserunt, quem Otto- 
karus e tiha (]uarti Behie geimit, qui tilium suum etiam 
AVenceslaum eis in regem tradidit, qui in coronatione 
Ladislaus est npj^elhitus. Et Budae degens nuUum castrum, 
uec ahquod ius regale habuit. Nam aliqui Karolum, alii 
Ladislaum pro rege, nomine et non re liabuerunt. Pro 
quo (pater) eius tilium suum coronatum, cum corona 
reduxit in Bohemiam. Eo tempore iterum iegatus papae 
pro Karoh) in rngariam venit, sed videns se nihil posse 
proticere, reversus est in curiam. 

XXII. Otto ooronatuB, oaptus et postea de reg^o 
ezpulsuB est. Interim quidam ahi nobiles Ottoneni ducem 
Bavariae introduxerunt, et secum coronam sibi per Wences- 



") Cod. Toldyanus: IX-o. 34 



274 

laum datam portando anno domini 1304 est corona- 
tus. PovStea terrani p]rdel intravit, ubi a Ladislao Vajvrxla 
captus, et diu vineulatus, et postea de regno expulsus est. 

ZXni CaroluB regnat annis 42. Anno doinini 
1309 legatus papae vinculo excommunicationis comrna- 
nitatem regni in regem suscipere Karolum compellebal, 
qui anno domini 1310 est coronatus. Cui regi quidani 
Mathaeus de Trinczinio adversitates condit. Rex |)rimo 
duxit (uxorem) Mariam poionicam, postea Beatricem 
filiam regis romanorum sororem regis Bobemiae ; ultiino 
Elizabeth filiam Ladislai regis polonorum. Ex qua gonuit 
Karolum et Ladislaum, qui fuerunt mortui, et postea Lu- 
dovicum. Anno domini 1330 quidam miles Feliciaiuis de 
genere Zaach in Yiseghid ante regis mensam clain in- 
trando manum regis dextram vulneravit^), et reginae (pia- 
tuor digitos amputavit, et duos fiHos regis, scilicet Lo- 
dovicum et Andream occidere voluit, sed paedagogis 
intervenientibus vani evaserunt Qui Felicianus cum tota 
progenie est interfectus. Postea rex Basarad vaywodam 
Walachorum de terra expellere voluit, qui se regi subdidit 
ordinata pace. Rex confisus in eo, et ab eodem multa et 
innumerabilia damna est passus, ita quod vix sohis salvus 
evasit. Mortuus est rex 1342. 

XZIV. LodoviouB reg^vit annis qnadraginta. 
Lodovicus filius KaroH anno eodem, scilicet 1342, et ter- 
tia die post obitum patris est coronatus, qui etiam rex 
Poloniae fuit. Hic erat pacificus, tamen adversarios sibi 
subiecit^ nain et Venetos censuales fecit coronae. Hic fi- 
liam suam Mariam Sigismundo, imperatoris CaroH et regis 
Bohemiae fiHo desponsavit. AHain filiam sciHcet Hedwigem, 
Wladislao duci Masoviae cum rei;no Poloniae tradidit iii 
uxorem, et obiit anno domini 1382. 

XZV. Sig^smunduB. Sigismundus CaroH impe- 
ratoris fiHus, antequam solemnitates nuptiarum celebravit, 
barones adduxerunt aHum Carolum de SiciHa, cui volue- 
runt Mariam Sigismundo prius desponsatain una cura 
regno tradere. Et eadein sciHcet nocte, quando debebant 

m *) vuhieratus est. T. 



275 

nuptiac* celebrari, quidam Forgach volonte regina eundeni 
Caroluin in castro Visegrad interteeit, pro (pio est cuni 
rastro (Jiniesch hereditarie reniuneratus. Et Sigisniundus 
anno doniini 1386 est coronatus, et anno domini 1396 
cuni liayzath iinperatore Turcoruni conflictuni sub castro 
Nycapoli h.ahuit, uhi pauci ex christianis evaserunt. Et 
anno donuni 1400 per harones rex Budae fuit captus; 
pro quo postea niultos barones et nobiles fecit decollari. 
Elapso parvo teni})ore iterum fuit captus, et Nicolao de 
Gara ac fratri eius fuit ad custocHendum assignatus. De 
manibus quorum, ipsis volentibus exivit, quos postea re- 
nmneravit. Mortua Maria duxit Barbaram, Hermanni co- 
mitis Ciliae fiUam, ex qua genuit Elizabeth, (^uam tradidit 
Alberto (hici Austriae in matrimonium. 

XXVI. AlbertuB. Albertus dux Austriae et ro- 
manorum, Hungarie Bohemiae rex. Hic nec Aquisgrani, 
nec Romae coronatus fuit, quod praeventus morte illa 
adimpiere non potuit, quia non integre duobus annis reg- 
navit, et sepultus est in Alba regah. 

XXVn. LadislauB Hiingailae Bohemiae, Dalma- 
tiae Croatiae etc. rez, Anstriaeque et Stiriae dux, mar- 
chio Moraviae etc. re^avit amus 18, et Pragae^j se- 
pultus est in castro. Ladislaus filius Alberti, post morteni 
patris in festo Cathedrae sancti Petri natus, et statim in 
die Pentecostes sequenti 13 existens septimanarum Albae 
coronatus, una cum sacra corona duci Alberto Austriae, 
j)Ostea Friderico regi romanorum propter dissensiones 
praelatorum et baronum regni, per matrem ail enutriendum 
est assignatus. Eodem tempore Wladislaus rex polonorum 
per quosdam in regem Hungariae introductus, qui non 
sacra, sed alia corona fuit coronatus. Et postmodum cum 
suis adhaerentibus exercitualiter dominam Elizabeth re- 
ginam, genitricem Ladislai in civitate Posoniensi circum- 
vallavit, et de castro Posoniensi in civitate, cum ictibus 
lapidum de bombardis proicere mandavit, sed nihil pro- 
ficere valuit. Inde confuse cum damno recessit. Qui fina- 
liter in exercitu contra turcos est interfectus. Et postea 

') Papae. Cod. T. 



_276_ 

Johannes deHunyad in giibernatoreni electus est, et plu- 
ribus annis regnuni decenter ac niagnifice gubernavit. 
His teniporibus Fridericus ronianorum rex, cuni rt^j^e 
Ladislao, ac Alberto duce Austriae fratre suo jn-o coronM 
imperiali suscipienda Komani perrexit, et in reditu in 
Novam civitatem Australes connnuniter ab imperatore 
praedictum regem Ladislaum exercitualiter venientes pus- 
tulaverunt, quem dictus imperator eis tradidit. utinaui 
istam postulation eni nunquam excogitassent ! Postea uu- 
bernator Hungari^^e Ladislao regnum resii^navit. Qui rex 
varios consiliarios habuit, propria commoda quaerentes, 
regem ad Boliemiam pro coronatione portantes, et hinc 
inde ducentes, tandem ad Hungariam cum cruce signatis 
■ usque in Nandoralbam deducentes, sed nil utile proficien- 
tes, et iterum ad Pragam re(Uicentes. Ubi subita peste 
intectus vitam temporalem feliciter terminavit anno vitae 
suae et coronationis I8-0. Et sepultus apud proavum 
suum Carolum imperatorem in castro Pragensi anno do- 
mini 1457 in die sancti Clementis. Huius etiam teinj)ore 
mortuus luit J^^ater flohaimes de Caj)istrano Ordinis Mi- 
norum de Observantia, praedicator in diversa regna j)t»r 
Nicolaum V-um missus, et jjer invocationem nominis Jesu 
Chirsti, et sancti Jiernhardini nmhi sanati sunt. 

Post mortem Ladislai praelati et barones cum com- 
munitate renni Budae connre^ati Mi(*haelem de Sylaijv in 
guberiiatorem eiegerunt, et Mathiam Johannis de Huniad 
comitis Bistriciensis quondam gubernatoris filium, qui de- 
tentus Pragae tuit, aj)ud Georgium electum regem IJo- 
hemiae, in regem Hungariae elegerunt, in protesto Conver- 
sionis sancti Pauli anno domini 1458. Parvo elaj^so teni- 
j)()re jjraedictus gubernator ex instinctu (juorundam in 
ca])tivitatem regiam est recej3tus, unde salvus exivit. Medio 
temj)ore aliqui ex j)Otioribus regni Hungarie dominum 
J^ridericum imperatorem romanorum in regem Hungaiiae 
elegerunt, (jui sacram corouam regni Hungariae in potes- 
tate phiribus annis habuit, et adhuc tenet. 



QuinfiM-Ecdeaiis 18M. Typis HiehneliB TaUs. 

?5 



Mrh^^ 




3 2044 037 778 46"
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Chronicon Dubnicense: cum codicibus Sambuci, Acephalo et Vaticano, chronicisque Vindobonensi ..."

See other formats
