Skip to main content

Full text of "C. Julii Caesaris commentarii de bello gallico et civili"

See other formats 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at jhttp : //books . qooqle . com/ 




*\ 



-< 






}m& 



C. Ilii... 

COMMENTa^ 

DE 

BELLO GALLICO ET CIVILI 

ACCEDUNT LIBRI 

I*E 

BELLO ALEXANDRINO AFRICANO ET 

HISPANEBNSI 



£ RECENSIONE 

FRANCISCI OUDENDORPIl 



TEXTUM PASSIM REFINXIT 
ANNOTATIONEM CRITICAM ADIECIT 

IO. CHRISTOPH. D.EHNE. 





LIPSIAE 

STJMPTIBUS ET TYPIS B; G. TEUBNERI 

MDCCCXXV. 



tHENEWYOWC 

WJBLICLIBRARY 

TH.OiN fOUNfcfcVlOWi. 

1W* 



PRAEFATIO. 

vaemis conmKotarioe in monunientislatmig, quae antiqnftas 
nobis reliquit, sectmdum CSceronis Hbros esse praestantissimoc 
eosqne iurentuti latinarum literarum stadiosae nnudme esse com- 
mendandos, nemo facile erit, qui neget. Eminent puro atqne 
eleganti dicendi genere, 1) — qno sermonis recti integrique sen- 
sus f ormatnr atqne acnitnr ; praestant inrignl perspicuitate 2) , qna 
meas auctoris , nisi sragulares res, qnae enarrantnr , difficnltatea 
movent, clare perspicitar atqne aperitnr; eminentnatiTa quadajn 
rimplicitate et dignitate S), nt nilul agnoscas pntidi et molesti, 
nHiil affectati atque inepti; proflunnt denique. fnaii copia atque 
abertate 4), quae tantum abeot, ut ob nhninm ornatnm fastidib 
et satietate afienet, ut, quum grata insit varietas stadinmqueper- 
spicuitads , alliciat ae delectet Praeterea commodam aperinnt 
viam, qua discipnli ad rerum Romanarum antiquitates acce- 
dere earumque cognitionem magna ex parte sibi comparare pos~ 
Bnnt. Digni igitar sunt, qui a inrentute, quaepurp, elegantl 
bonoque sermoni latino stadet, ditigenterlegantar, digni, qni 
in scholis ezplicentur. Sunt quidem, quae nostris videantur ra- 
tionibns contraria : eontinnae bellorum proeliorumque enarratio- 
nes, inachinarnmdesciriptiones, quae iuvenilem animum minuf 



1) Cf. Berrer. de naturali pulchritudine oraHonit, Lfos. 1TM, 4 p. 
159. 372. 435. 439 sq. et 456; QuintiL X, 1, 114; Oe. Brat. c. 74 sq. 
3) Berger. L 1. p. «B1.36B. 408. et&t. 

3) Berter, ib. p. 63. 67. 89. 66 m. 348. 313. 445 et 466. Doeria* !u obt$ t 
crit. in aliquot I. Cae*. /. p. VI, Fribergae 1821. 

4) lacob. in quaettion. Lucianeit, additi* Luciamt Twari p. 13; Doe- 
rin*. 1. 1. p. VI et VU et Donrffl. ad Charit. p. 366. 



II PRAEFATIO. 

capiant atque teneant; sed ut alias in docendo, sic in his deside- 
rator vigor quidam et tollertia docentis, qui rem primariam, i.e. 
linguae latinae studium et eognitionem respiciens, probe sciat, 
qnid et qnantnm in rebus expBcandb sit opns ; qno sit progredi- 
endum , quo subsistendum. Iisdem fere landibus reliqua feruntur 
ingenii 1 Caesariani momunenta, quae praeter fragmenta quaedam 
non sine literarum detrimento perierunt: Oratione»; Epistolae 
ad Ciceronem aliosque; de Analogia ad M. Tul. Giceronem; 
JHcta coUectanea sive Apophthegmatum voliimina; Antkatonea 
sive prationes duae contra librum Cioeronis (Vid. A. Gell. IV, 
16 et XDI, 19); Idbri Auspkiorum (Macrob. Satum. I, 161) ; 
Auguralia; Poemata; de Siderum motu, qui liber latine, aa 
graece sit scriptus, non satis constat 

Hos commentarios edere jnitio quidem verecundati sumus, 
haud ignari difficultatum , quae editori Caesaris in tam laetis, 
quae nostra aetas latmis literis attulit, incrementis, superandae 
suttt; sed capti Iulianis venustatibus et ducti studie ex privatis 
uostris ad symbolas Caesarianas usumquecommunem^ quantum 
per otium munere scholastico circumscriptum a nobis iieri pote- 
rat, aliquid conferre: obsecuti suraus precibus Teubneri, typo- 
graphi honestissimi, cuius singularem industriam et liberalcs co- 
nates vel exteti strenueiam adinvant iustisqueagnoscuntlaudibus. 

In ipsa, quam paravinms, editione secuti sumus Oudendorpii 
editionem a. 1140, quam fundamenti loco essc yoluimus, sed 
ita, ut in singuliaorationis membris distinguendis , singulis vo- 
■ dbu8 literisque scribendis atque in fragmentis additis ducem ha- 
beremus Oberiinum. Diligenter autem a nobis indicatum est, ubi 
velnexu oratkrais etluliano dicendi genere» vel auctoritatelESS. 
discessimu*; quod, necrebrius fieret, prohibnit religio, qttam 
debemus antiquitati, ubi praestat intactum aliqnid relinquere, 
quam temere atque intempcstiro emendandi studioininriam scri- 
ptoribus f acere literasque antiquas depravare et contaminare. Quam 
obrem, quae coniecturis nobis viderentur emendanda, ea, nifli 
et externis et intemis argumentis erat persuasum, in adiectas an- 
notadooestrandata, VV. DD. subiecunusiudicio, ut, siiaetum 



PRAEFATIO. m 

ac benevolam nobis contigerit iadiehim , alio foiteaw tempore 
illa ad usum nostrum verteremus. At Teremmr, ne hriprobctur, 
quod cnra Ondendorpio inconstanter dedimus tris et tres , omni$ 
et omnes, fiius et fines atqne eiosmodi alia, in qnibns ubiqne 
revocare antiqnam accusatiri plnr. formam exeuntem in •* , ne- 
bis inclinabat animus; sed obstabat Vakrius Probus ad A. GeiL 
m, 19, qui interrogatus kasne urbis, an has urbes, dici opor- 
teret: » aut versum, inquit, pangis, aut orationem solutam 
struis, atque eaverba dicenda stmt , nonftnitiones iUas praeran- 
cidas, neque faecutinas grammatieas spectaveris, sed aurem t»- 
terroga, quo quidloco conveniat dicere ; quod iUa suaserit, id 
profeeto rectissimum. Subtilis scilicet grammaticae res, ad 
qoam origo vocom Graeca , usns antiquns postea in quibusdam 
▼ocabulis servatns et varia in sede soni suavifils suam quaeque 
habent vim. Igitur assentior Gerlacho ad Sallnst. in Praefat p. 
XI docenti: nostra aetate aurium iudicium parum certam esse 
normam scripturae , nostrorumque hominum aures non satis essv 
tritas atque reUgiosas , sed, donec regula aUqua, ad quam iu- 
dicium dirigatur, inventa sit, meUorum Ubrorumauctoritatemesse 
tuendam. Quam ob rem non mhms in hfc, quam in optumis, 
maxumis aliisqne ciusmodi formis, qnum de altera forma nobki 
nondnm omnino constaret, Oudendorpium seqnendnm esse oxi- 
sthnavimus. 

In annotationibus criticis, «juas adiunximus, varias scriptu- 
ras memoratu dignas et coniecturas passim dispersas, quantum 
fieri potuit, diligenter commemoravimus atque, nbi ex re visum 
est, rationem scripturae vel receptae vel reiectao paullo fusius 
reddidimus. Verum in his , quum copiae perlustrandae essent 
largae et consilium editionis esset spectandum, negotinm non erat 
facile, opera non exigua. Quare, si qua nos a recta deduxerunt 
via, velnostram elfugerunt diligentiam, sperarelicebU, nosin 
re, nbi iudicium facile per errorem labitur atque in diversas abit 
partes, apud aequos harumque rerum peritos iudices iustam im- 
petrataros esse veniam. In adiumentis subsidiisque, quae nobis 



IV PRAEFATIO. 

erant, praecipue usismniis copiis Oudendorpianis, tum editioni- 
bus Mori, Oberlini, Heldii, Heraogii et Lemairei, e cuius edi- 
tione diversas scripturas*, quas e suis dedit codicibus, indicavi- 
mus. Duodecim fere numero estusus, quos his insigniyit nu- 
meris: 5763, qui est codex Coibertinns, exeunte secalo nono 
scriptus; 5764, qai codex Thuaneus, eiasdem aetatis, fama 
tantom Oudendorpio innotuerat; 5768, seculi undecimi, 5765, 
5110, 5056, 5783, 5764, 5674. Hos MSS., ne crebra nume- 
rorum repetitio essct molesta, neve errores gignerentur typogra- 
phici, literis A. B — deinceps insignire placuit. At mirae Le- 
maireus negligentiae atque indiligentiae sustinet culpam, qui, ut 
in rebus geographicis, historicis nec non antiquitatis iosta nomi- 
nandus laude, ita ln ro critica reprehendendus. Ne dicam de di- 
versisscripturis, e sois codicibas plenias enotandbet diiudicandis, 
qtfod non, nti debebat, factum est; temere, yiconsulte etpro ar- 
bitrio permiscet nominaMori, Oberlini, Oudendorpii aliorumque, 
atque Oudendorpium interdam iniastereum facit errorum, quorum 
ipsetfure reus agitur . Quod ne invidiose videar iudicasse c mul- 
tis pauca testimonii loco afferam: B.C.I. 66 in. dtio, inquit, codd. 
nostri R R. habent : vasa-conclamari, qdam lcctionem, quae 
apud multos alios codicesreperiridebet, ne notaverunt quidem Ou- 
dendorpius et alU interpretes: unde in vanum recidit tnulto loi*- 
gior nota Oudendorpii. AtcommemoravitOud.e5optimiscodici- 
bns Leid. pr. , Scal. Petav. Voss. et Palat. Eadem via erravit B. 
6. n, 32 in w. populum suas; B. C. HI, 105: quae Graeci ctc 
tribuit Oberlino, quod Mori est ; sic c. 97, 4 Clarkios pro Ou- 
dendorpto erat nominandus ; B. 6. VH, 82 falso dicit Bipontinos 
dcdisse praeparaverant, qui habent parata erant; VHI, 34 per- 
peram contendit Oberlinum recepisse cunctatur, quum habeat 
contatur, Sed longum est atque ingratum huiusmodi errorcs - 
leniore voce utor - persequi, quos, nisi res postulasset, lnbenter 
praetermisissem. Hoc unum monere liceat , non semper Lemai- 
rcofidem esse habendam, si dicit: stc cst in omnibus MSS., sic 
atiipcrmulti, cf. B. 6. HI, 51 in v. omnia; c. 73: Quodsi es- 
$et factum - verteret Porro utiliter adhibuimus tres vcteres cdi- 



PRAEFATIO. V 

tiones BasiL anni, nt putatur, 1521, 8; Stradae 1575 fol. atqut 
Aldina a. 1580, 8; tam Cclsnm et Metaphrasten consuloimus, 
qni multa continent, quae ad Caesarem emendandnm atque ex- 
plicandom bonae sunt frugis, qnamqnam Graecus, cui DaTisiuc 
in Praefatione ed. sccnndae non mnltnm tribuit pretii , inferior 
est.Celso, qni ipsa Caesaris rerba saepe refcrt, Graecos contra 
aliis omissis, aliis additis non raro recedit, cf. Comparatio lulii 
Caesaris graeci cum latino 9 facta a Fiadeo in programmate a, 
1815, 4 Fribergae. 

In brevi, quam praemiiimufl, Caesaris Tita, ad tempormn 
ordinem composita, secnti sumus, aliis mutatis, aliis additis, ta- 
bnlant chronologicam , qnam tfetzelius editioni suae praeposuit 
Ceterum commentarii librique his adicncti, jat, quantutt in hac 
impedita re fierifotest, emendati et secnndum Ondendorpii edi- 
tionem aecurate typis expressi prodirenl, nwgnam dedimus epe- 
ram, praesertim quum animadverteremus, editiones quasdam 
usui iuTentntis vulgo destinatas , qnamquam in fronte gerunt : 
ex recensione Oudendorpii, Yel ab Oudendorpiana, nullo facto 
indicio , recedere, Tel mendose esse excusas. 

Sequitur, ut de optimis et Tetustissiinis MSS. , tum de edi- 
tionibus, memoratn dignis, bre\iter dicamus. Primum in MSS. 
tcnct \ocam Leidensm primus, omninm optimns, quoaumfiero 
consentit Scalig. Hot excipit antiquistimus Vossianus tertius, 
bellum continens Gallicum;* succodunt Petavii, Egmondanus, - 
Bongarsianus primus et secundus % Vossianus prim. sec, Cmc- 
conii, Lovaniensis, et, quibus yix nSeliores Tisos essc confirmat 
GronoT. in obss. IV , 8, Andinus atque Oxoniensis, inter se con- 
sentientes. Denique codices Lemair. A. B. C. sunt commemo- 
randi, qui bonae sunt notae et saepe cum optimis conspirant Oo- 
dendorpii. £ recentioribus MSS. praestant DorvUUanus et Pa- 



In editionibus duae feruntur principes: una Romae a. 1469 
foi. pcr Pdnnartzium ct Smeynkeymium curata eaque rarissima, 
altera ibid. a. 1472. Has seqnuntur Venetae : a. 1471 fol. ap. 
Icnsonium, rarissima et Tenustissima; a. 14Ui) N (cx Tarvcsind), 



tl PRAEFATIO. 

a. 1511 et 1517 fol. (recognita a Panetio (HchinenJ) — Jrgen- 
toratensis a. 1473 (sine loco et typogr.) continens vitam a Celso 
conecriptam, rarissima sed mendosa. — Mediolon. a 1477 et 
1478 fol. — Tarvesina a. 1480 foL , quater repetita. — Bono- 
niensis a. 1504 fol. cora Beroaldi , e codicibus emendata et repe- . 
tita a. 1508, recognita a. 1512. — Florentin. a. 1508, 8 per 
Hobiam. — Aldinae: 1513, 8 Ven. e MSS., mendosa, curata a 
Iocundo (repetita atque emendata 1514 et 1520, 8) , tum 1518 
vel 1519 et saepe repetita; 1559, 8 Ven. apud P. Manut. Aldi 
Fil., 1567 cum emendat. Manut., 1564 cum Brutt schol , repe- 
tita atque aucta 1566 , 8, quae praestans dicitur editio; 1569, 8 
cum schoi. Glatean. ; a. 1571 ,' 8 cnm var. scriptur. el schol. 
Aldi Man. P. F. Afti Nep., emendata a. 1575, 8 et saepius re- 
petita, ut a. 1580, 8. — Basileenses: a. 1521 (al. 1531) 8 apud 
Wolf. , hona editio; a. 1943, 8 cum RheUicani praelect; 1544, 
8 cum annot. Glareani, saepe repetita. — Parisinae: a. 1522, 8 
per Danestum , editio rarior; a. 1539, 8 apud Gryphium. An- 
no 1543 prodiit Tcnusta editio Vascosana fol. , ' e rccensionc 16- 
cundi> multis mutatis, quae ed. saepins est repetita. Secundum 
hanc Vascosan. ed. a. 1544, 8 emissa est ex officina R. Stephani 
editio emendatissima , repetita Basil. 1566 et 1583, 8. — Lug- 
dun. a. 1574 fol. cum schol. Botom. Ursin. Manut. saepe repe- 
titai — Gryphianae, quaemultaesunt, d quihus nominanda est 
prima a. 1536, 8 et prae ceteris editio a. 1560, 12 e vetustissi- 
mo MS. — Glareani ed. a. 1538, 8 Friburg. Brisgov. cum an- 
notationihus , rarissima ed. , revisa atqueauctaa. 1546, 8. — 
Plantinianae : a. 1570, 8 Antwcrp. e biblioth. F. Ursini, cum 
fragmentis et emendat. ex antiqno MS. ; emendata, Antwerp. 
1586, 8 repetita Lugd. Bat. 1593, 8, praestans et nitida editio; 
a. 1574, 12 et 1578 Antwerp. — Losannae a. 1571 fbl. emenda- 
ta ct recognita per Rosettum , ed. rarior. — Sequitur Stradae 
ed. Francof. ad M. 1575 fol. e. MSS. collatis, hona et rara, non 
plane, ut vulgo putatur, cum Vascosana consentiens. — Novam 
recensionem e Kbris vel ex irigenio Scaligeri' continet ed. Lugd. 
Bat. 1606, 8, quam secutns est Iungermanfius a. 1606, 4, -cuitu 



PRAEFATIO. VD 

editio exhibed interpretem Graecmn, annotationes var, et capi- 
tum sectiones repetita a. 1669, 4, quae auctior et comtior di- 
dtor, sed mendis laborat typographicis. — - Ehevirianae; Lngd. 
Bat. 1635, 12, nitidissima et rarissima, quae agnoscitur I alsa, 
qnam habet, pagina 153 pro 149; e repetitis praestat ed. a. 
1670, 8 Amstel. per Montanum. — Rara est editio in usuni 
Delphin. per Goduinum, Paris. 1678, 4 saepius repetita et Ba#- 
sani 1786, 4 (4 fl. 30 Xr.) — Nitida est editio a. 1697, 8 Amstel. 
cnm animadYersionibus Vossii et cnm Gelso , ex Museo Graevii, 
repetita cnm Dayis. al. annot. Lugd. Bat. 1713, 8 II Vol., 
ona cx optimis cum notis var. — Bona est ed. Cellarii Iaps. 
1705; 8 , quae saepissime est repetita. — £ MS. et duabus vet. 
editionibas emendata prodiit- Davisii ed. Cantabr. 1706 , 4 con- 
tinens interpretem Graecum , repetita est et rariis script. aucta 
1727 (3 thlr. l2*gr.). — Pretiosa et saepe quaesita editio Oar- 
fcu Lond. 1712, fol. imaginibus aeri incisis ornata (100 thlr.). 
Nova rccensio. Minor editio sine imaginibus prodiit Lond. 1720, 
8 (3thir.), quae saepius est repetita. — • Una ex optimis est 
ed. Lugd. a. 1713, 8 (2 thlr. 8 gr.), quam describit Oud. in 
Praefat. p. XIII ed. Stutgard. 5) Prior ed. prodierat Amstel. 
1697, 8. — Novam deniqne e mnltis MSS. factam recensioncm 
et locupletissimam editionem curavit Oudendorpius Lugd. Bat. et 
Rotterod. 1734, 4 (6 thlr. 18 gr.), repetita Stutgardiae 1822, 8 
II Vol. (6 thlr. 20 gr.). Minor editio sine animad. , sed mnitit 
loc?s emendata, prodiit Lugd. Bat. 1740, 8 et ib. 1773, 8 (1 
thlr. 8 gr.). — Anno 1742 , 8 Londin. in pubiicum emissa est 
editio Bentleii, continens coniectnras atque emend. Iurini (2 
thlr.). — Non praetereunda est ed. a. 1746, lSAmstel. apud 
Wetsten. — Nitidam ed. cum conversione Gallica Ablancurtii 
curavit MiUerus, BeroL 1748, 8. — Codicis pnlcherrimi instar 
est ed. Glasguae a. 1750 fol. e recensione Giarkii, sine annot., 



5) Ex hoe Jibro , inquit Spohn. ad editionem , qoa psas eet, DaviHut 
et Oudend. varias lectioves suaa depromterunt, sed aaeo negUgenter^ «t 
•fae hoc libro nujfa sit iUarum editionum fides , nullus usus. 



VHI PRAEFATJO. 

repetita 1130, 12, III Vol. — Vennsta perbibetur ed. (/, Cappe- 
ronnicri) Paris. 1755, 12 II Vol. -<- Manhem. a. 1779, 8 II 
Vol., repetita atque emendata 1822, 8 (1 thlr.). — Oxoniens. 
1780, 8 iuxta ed. Oudend. e typis Clarejidon. — Paris. 1785, 4 
cum vers. Gall. ct notis Turpini de Crisse' DI Vol. — Lipsiae a. 
1780, 8 prodiit bona Mori editio (1 thlr. 12 gr.), quam dc- 
buo edidit cum euis anuot. Oberlinus Lips. a. 1805, 8 repetita 
non sine erroribus typogr. 1819-, 8 (2 thlr. 12 gr.). — Hanc 
Oberlini ed. edendam curavit Tranndr, Upsal. 1816 — 20, 8 II 
Vol. u (2thlr. 18 gr.). — Bipontina 1782 , 8 emendata 1803 , 8 
(1 thlr. 16 gr.) — Cum notis edidit Homer Lond. 1790 H Vol. 
(4 thlr.) — Londini 1819, VII Vol. 8apudValpy, in usum 
Delph. ex ed. OberJ. cum var. not. , var. lect., Celsi eomment. , 
recensu edd. et codd. atque iudice locupl. — Nitidam editioncm 
curarunt Achaintre etLemaire, ad codiccsPari». cum var. lect.> 
Iul. Celsi comment, tab. geogr. icon. et select. notis eruditoram 
et suis. Paris. 1819 — 1822, 8 IV VoL (II thlr.) — Mediol. 
1820, 8 III Vol. ed. Giani (5 thlr. 6 gr.). — Cum laude nomi- 
nanda est ed. Heldii, Sultzbach. 1822, 9(16 gr.) continens bel- 
lum Civile. — Non minus commendanda cst ed. HerzOgii, Lips. 
1824, 8 (2 thlr. 12 gr.), quae continet bellum Gallicum. — Um 
editionibus minores quasdam adiungere placet usni scholarum 
diserte destinatas, in quibus coMmcjnorandae sunt: Hutteni, 
Tubingae 1797, 8 (12 gr.). — Wetselii, Varsov. 1797 et Lips. 
1812, 8(15gr.), cum ind. geogr, et histor. — Parisiis, Ste- 
reotypa Herkan. 1813, 12, contin. bell. Gall. etCivile. — Mar- 
burgi ad opt. edd. 1815, 8 (20 gr.). — Stoephasii, Varsov. 1815, 
8 auctior et «nend. Magdeburg. 1819, 8. Continet bell.*Ga!L 
et Civile, tum annotationes ex utraque Mori ct Oberlini cd. ma- 
xiutam partem exccrptas., quibus nonnulla ipse cditor ct Wig- 
gertus de suis passim addidcrunt. — Norimberg. 1819, 12 II 
Vol. (16 gr.). — Hannover. 1819 et 1824, 8(12 gr.) cum prae- 
fatione RuKkopfii — Halensis 1820, 8 (10 gr.). — Lipsiae apmi 
Tauchnits. 18tt t 12 (14 gr.). 



VITA CAESARIS. IX 

tenda Tidcbantor, nec qmdquaui magia in rotk egt» qoaoi «I 
netfra qaaliflcanaae opera noo «ne fracta ia ait Ialiaaw tnoa a 
meati* peaita iudicetar.Scrip*. Gxae, iim IaL MDCCCXXV. 



C A E S A R 16 

TITAE TABULA AD TEMPOBUM ORDIKEM MSPOSTTA. 



U. c. 
655 



670 



Caesar nascitnr patre, 
&t pntator , L. IoL Cae- 
sare et matre Anrelia. — 
Bene educatnr. DiaL de 
caus. cor. cloq. c. 28. 

Faisee traditar excels* 
statura, colore candido, te- 
retibus mcmbris , ore paul- 
1« pleuiore, nigris vegetis- 
qae oculis, valetudtne pros- 
pera. Sueton. Caes. 4a; — 
eirca corporis curam moro- 
sior lbid. — nutls clemens- 
qae natura Cic. ad Vivers. 
t'I. 6, 15. Suet. Cae». 74. 
1S,i¥*t. H. N. VII, 25; 
Sail. Catil. 54-Peracri ia- 
dicio et acato ingenio Cicu 
ad Div. IX, 16; t Z, 6. — 
Valebat memoria. 16. XIII, 
29 et pro Ligar. c. 12. — 
Simul scribere , tegere di- 
ctare , audire solitns. Plin. 
H. A. VII, 25. — Quater 
nas septenasqueepistolassi- 
mul dictabat. lbid. — Elo- 
quens Suet.e.bo. Cie.Brut. 
72 et 75. — Verbis oruatos 
et elegans. sententiis acu- 
tas et creber. Suet. e. 55, 
Qjiintil. X, 1, 114 et 2, 25« 
— Magno animo , vigilaus, 
laborum patiens. Sall. Cat, 
54 , Suet. e. 57. — In rebus 
gerendis acerrimas, in vi- 
ctoria temperatissimos Coel 
in Cie. cp. VII, 15 in. — 
Ambitiosus et impotens, 
8uet. c. 77. 

Fatre orbatar. Suet 
Caes. c. 1. 



u. c. 
671 

674 



676 



678 



691 



695 



CorneliamCiim&e filiara 
dacit axorem. >lb. 

Miiitat in Asia contu- 
bernio M.ThermiPraeto~ 
ria ct corona civica dona- 
tur. Ib. c. 2. ^ 

Meret in CSlicia. J&. c 

3. Accnsat Dolabellam c. 

4 , Dialog. de caus. r. el. 
c. 34. Moloni operam dat 
Rhodi. Suet. c. 4. 

Tribunns militum. Ib. 
c. 5. M&rianoa in pa- 
triam revocat. 

Quae*tor. Suet. c. 6. 
Pompciam, Q. Pompcii fi- 
liam , dncit c. 6. ot in Ili- 
spaniam ulteriorem abit 

Con«piratcontra reinpi. 
c. 9. 

Aedilifl c. 9 - 11. 

Rabirium condemnat. c« 
12. — Dimittit Pompciam 
c. 6 et 74. — Noininatur 
inter tocios Catiltnae c. 
17, Plutarch. Cic. c. 20. 
Appian. B. C. II, p. 430 
cxtr. 

Proprnetor Hispaniae 
nlterioris c. 18. 

Caesar Coneul cum Bi- 
bulo c. 18 - 23. Societa- 



C. IVLII CAESARIS 
COMMENTARII 

DE BELLOGALLICO 



LIBER PRIMVS 

ARGVMENTVM 

GaUiae desctiptio e. 1. Eam Helvetii invadere tentant: $ed duo~ 
busproeUis a Caesare profligantur et reUquiae in patriam, quam 
deseruerant, repeUuntur c. 2 — 29'. GaUi apud Caesarem de Ari- 
ovisto, Germanorum rege, Sequanorum agrum insidente, con- 
queruntur: iUe componendae rei legatos adJriovistum mittit, sed 
frustra c. 30 — 3ti. Copias adversus eum educit primum pavidas, 
post tamen hortatu suo confirmatas. Colloquuntur partium tfucet, 
sednuUo effectu. Proin armis res geritur et, clade accepta, 9 
GaUia profugiunt Germani c. 37 — 54. 



Gallia e*t omnig divisa in partes tris, quarmn tmam incolunt Bcl- 
gae , aliam Aquitani, tertiam, qui ipsorum lingua Celtae, nostra 
Galli, adpellantur. Hi omnes lingna,, institutis, lcgibus inter 
sc differunt. Gatlos ab Aquitanis Garomna flnmcn, a Belgis Ma- 
trona et Sequana dividit. Horum omnium fortfesimi sunt Bel- 
gae, propterea quod a cultn atquc humanitateProvinciae longis- 
sime absunt , minimeque ad eos mercatores saepe commeant at- 
que ea, quae ad cffcminandos animos pertincnt, inportant : proxi- 
miqnesunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, qtiibuicum 
continenter bellum gerunt : qua de caussa HetretK quoqne relt- 
quos Gallos Tirtute praecedont, quod fere quotidianis proeliit 
cnm Germanis contendunt, quum aut suis finibns eos prohibent, 
ant ipsi in eorum finibus bellum gerunt. Edrum una pars, qnara 
Gallos obtinere dictum est, initinm capit a flumine Rhodano; 
continetur Garamna flumine, Oceano, finibus Belgarum; adtin- 
git etiamab Sequanis et Helvetiia fimnen Rhenum; rergit ad 

CABSAIU A 



2 DEBELLO GALLICO 

septemtrione*. BelgaeabextremisGalKaefinibus oriantur; perti- 
nent ad inferiorem partem fluminis Rheni ; spectant in septem- 
triones et oricntem solcm. Aqaitania a Garumna flnmine ad Py- 
renaeos montes et ad eam partem Oceani, qaae est ad Hispaniam, 
pertinet , spectat inter occasum solis et septemtriones. 
A.r. 2. Apud Helvetios longe nobilissimus et ditissimus fuit Or- 
^•retorix. Is M. Messala et M. Pisone coss. regni cupiditate in- 
ductus, coniurationem nobilitatis fecit et civitati persuashy ut de 
finibus euis cum omnibus copiis exirent i perfaciie csse, qunin 
virtute ombibus praestarent, totius Galliac imperio potiri. Id 
hoc facilius eis persuasit, quod undique loci natura Hclvetii con- 
tinentur: una cx parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, 
< qui agrnm Helvetium a Germanis dividit \ altera cx parte mon- 
tc Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Helvetios ; tertia lacu 
Lemanno et flumine Rhodano, qui Provinciam nostram ab Hel- 
vetiis dividit. His rebus fiebat , ut et minus late vagarentur et 
minus facile finitumis bellum inferre possent: qua de caussa ho- 
mines beilandi cupidi magno dolore adficiebantur. Pro multifa- 
dine autem hominum , et pro gloria bclli atque fortitudinis, an- 
gustos se finis habere arbitrabantur , qui in longitudinem milia 
passuum CCXL , in latitudinem CLXXX patebant. 

3. His rebus adducti, ct auctoritate Orgctorigis permoti, 
constituerunt , ea, quae ad proficiscendum pertinerent, compa- 
irare ; iamentorum et carrorum quam maximum numerum coe- 
mere; sementes quam maximas facerc, ut in itinere copia fru- 
menti subpeterct; cum prbximis civitatibus pacem et amicitiam 
confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse du- 
xerunt, in tertium annum profectionem lcge confirmant. Ad 
eas res conficiendas Orgetorix deligitur. Is sibi lcgationem ad 
civitates suscepit. In eo itinere persuadet Castico, Catamanta- 
ledis filio, Sequano, cuius paterrcgnum in Sequanis multosan- 
nos obtinuerat, ct«a S. P. R. amicus adpeliatus erat, ut regnum 
in civitato sua occuparet, quod pater ante habuerat: itemque 
Dumnorigi Aeduo , fratri Divitiaci, qui eo tempore principatum 
in civitate obtincbat ac maxime plebi acceptus erat , ut idem 
conaretur, pcrsuadct eique filiam suam in matrimonium dat. 
Perfacile factu essc , iilis probat , conata perficere , propterea 
quod ipse suae civitatis imperium obtenturus esset : non esse du- 
bium , quin totius Galiiae plurimum Helvetii possent : se suia 
copiis suoquc exercitu iilis regna conciiiaturum, confirmat. Hac 
oratione adducti , inter se fidem et iusiurandum dant et , regao 
occupato, per tris potentissimos ac firmissimos populos totiua 
Galbae sese potiri posse spcrant. 

4. Ea res ut est Helvetiis pcr indicium enunciata, moribus 
ftois Orgetorigcm cx vinculis caussam dicere coegerunt; da- 



LIB. I. CAP. 1 — 7. . 5 

sequi oportebat, nt igni cremaretur. Die con- 
stituta caussae dicdoau, Orgetorix ad indirium omnem snam 
familiani , ad hominam milia decem , nndiqne coegit et omnes 
dientes obaeratosque soos , quorum magnum nnmerum habebat, 
eodcm conduxit: per eos, nccaussam diceret, se eripuit. Quum 
crvitas , ob eam rem incitata , armis iue suum exsequi conarc- 
tnr maltitadinemque hominum ex agris magi*tratU8 cogcrcnt, 
Orgecorix mortaas eet: neqne abest *u*picio, ut Heivetii arbi- 
trantur, qoin ipse sibi mortem con8civerit. 

5. Post eius mortem nmilo minus Helyetii id , qnod con- 
etituerant, facere conantur, ut e finibus sui* exeant. Ubi iam 
se ad eamrem paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia, 
numero ad dopdecim, vicos ad quadringentos, reliqua prirata 
aedificia incendont, fromentam omne, praetcr qnod sccum por- 
tatnri erant , camburant , ut, domam reditionis spe sublata, pa- 
ratiores ad omnia pericula subeunda essent: triura mcnftium rao- 
lita cibaria sibi quemque domo efferre iubent Persuadent Ran- 
racb et Tulingis et Latobrigis finitnmis , uti , eodem wi con- 
ailio, oppidis snis Ticisque exastis, una cum iis proficucantur: 
Boiosqoe, qai trans Rhennm incoloerant et in agrum Noricnm 
traneierant Koreiamque oppugnarant, receptos ad se socios sibi 
adsciscunt. 

6. Erant omnino itinera duo , quibus itineribus domo exire 
poesent : unum per Sequanos , angustum ct difficile , inter mon- 
tem Inram et flumcn Rhodanum, vix qua singuli carri duceren- 
tur ; mons autem altfasimus inpendebat , ut facile perpauci pro- 
hibere possent : alterom per Provinciam nostram , mnlto faci- 
lius atqae expeditius , propterea qaod^Hclvetiorum inter fines et 
AUobrogura, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit, feque non- 
nullk locis Tado transitar. Extremnm oppidum Allobrogum cst 
proximumque Helvetiorum finibus, Geneva. Ex eo oppido pon» 
ad Heivetios pcrtinet. AUobrogibus sese Tel persuasilros , qtiod 
noadmn bono animo in Populttm Romanum viderentur , exwti- 
mabant; vel vi coaetaros, ut per suos finis eos ire paterentur. 
Oraaibns rebus ad profectionem coraparatis , diem dicunt , qua 
die ad ripam Rhodani omnes conveniant: U dies erat a. d.A.tr. 
V. Kal. Apr. L. Pisone , A. Gabinio coss. m * 

7. Caesari quum id nunciatum esset, eos per Provinciam 
ttootram itcr facere conari, maturat ab urbe proficisci; et, quara 
maximis potest itineribus, in Galliam nltcriorem contendit et 
ad Generam pervenit : Provinciac toti quam maximum [potcst] 
militum numerum imperat : (erat omnino in GaUia ulteriore lc- 
gio nna) pontem, qui erat ad Gencvam, iubet rescindi. Ubi 
de eios advcntu Helvetij certiores facti sunt, legatos ad eum mit- 
tunt, nobilUfiimos civitatu, cuius legationi» Nameius et Ve- 

A2 



4 DE BELLO GALLICO 

rudoctkis principem locum obtinebant, qui diccrcnt, $ibi esse in 
animo, sine ullo maleficio iter per Provinciam facere , propterea 
guodaliud iter habercnt nidlum : rogare, ut eius voluntate id si- 
bifacere liceat. Cacsar, quod mcmoria tcnebat, L. Cassium 
Consulem occisum, exercitumque eius ab Helvetiis pulsum et sub 
iugum missum, concedcudum non putabat: neque homines ini- 
mico animo, data facultate perProvinciam itineris faciundi, tem- 
peraturos ab iniuria et malcficio cxistimabat : tamen , ut spatium 
intercedere posset, dum milites, quos imperavcrat, convenirent» 
legatis respondit, diem se ad deliberandum sumturum; si quid 
veUent, a. d. ldus Apr. reverterentur. 

8. Intereaea lcgione, quam secum habebat, militibusque* 
qui ex Provincia convenerant, a lacu Lemanno, qui in fluraen 
Rhodanuin infiuit, ad montcni Iuram, qui fines Sequanorum ab 
Helvetiis dividit, miiia passuura deccm murum, in altitudinem 
pedum sedccim fossamque perducit. £o opere perfecto, praesi- 
dia disponit, castella communit, quo facilius, si seinvito trans- 
ire conarontur, prohibere possit. Ubi eadies, quam constitue- 
rat cum legatis, venit, ct iegati ad eum reverterunt, negat, «e 
more et exemplo Populi Romani posse iter uUS per Provinciam ' 
dare / et , 8 i vim facere conentur , prohibiturum ostendit. Hel- 
vetii, ea spc deiccti , navibus iunctis ratibusque compluribus fa- 
ctis , alii vadis Rhodani, qua minima altitudo flumiriis erat, non- 
nunquam intcrdiu, sacpius noctu, si perrumpere possent, conati, 
operis munitione et niilituin concursu et tclis repuisi, hoc cona- 
tu destiterunt. 

9. Relinquebatur una per Sequanos via, qua, Sequanis in- 
fitia, propter angustias ire non poterant. His quum sua sponte 
persuadere nonposscnt, legatos ad Dumnorigem Aeduum mit- 
tunt, ut eo deprecatore a Sequanis inpctrarente Dumnorix . gra- 
tia et largitione apud Sequanos plurimum poterat, et Helvetiis 
erat amicus, quod cx ea civitate Orgetorigis filiam in matrimonium 
duxcrat, et cupiditate regni adductus novis rebus studebat et quam 
plurimas civitates suo bcneficio' habere obstrictas volebat. Ita- 
que rem euscipit et a Sequanis inpetrat , ut per finis suos Helve- 
tios ire patiantur ,. obsidesque uti inter scsc dent , perficit : Se- 

2uani, nc itinere Hclvetios prohibcant; Helvctii, ut sine male- 
cio et iniuria transeant. 

10. Caesari renunciatur, Helvetiis csse in animo, per agront 
Sequanorum et Aeduomm iter in Santonum fincs faccre, qui non 
longe a Tolosatitim finibos absunt , quae eivitas est in Provincia. 
Id si ficret, intellcgcbat, magno cum Provinciac periculo futu- 
rum, ut homincs bellicosos, Populi Romani inimicos, iocis pa- 
tcntibus maximequefruinentariisfinituraos haberet Ob eas catis- 
sas ei munitioni, quam fecerat, T. Labienum Legatum praefe- 



LIB. I. CAP. 8 — 12. 5 

cit: ipee in Italiam magnui itmeribtt? cbntcndit, duasque ibi le- 
giones conscribit et tris, quae circum Aquilciam hiemabant, ex 
hibernis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per 
Alpes erat, cnm his quinque legionibus ire contendit. Ibi Ccn- 
trones et Graioceli et Caturiges, locis superioribus occupatis, 
itinerc exercitum prohibere conantur. Compluribus his proeliis 
pulsis, ab Ocelo, quod est citerioris ProTinciae extremum, in 
finis Vocontiorum ulterioris Provinciae die septimo pcrTenit : iu- 
de in Allobrogum fines, ab AUoJwogibus in Scgusianos exerci- 
tum ducit. Hi sunt extra Provinciam trans Rhodanum primi. 

^ 11. Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas 
copias transduxerant et in Aeduorum fines pervencrant eorumque 
agros populabantur. Aedui , quum se suaque ab iis defendere 
non possent, legatos ad Caesarem v mittunt rogatum auxiliiun : 
ita se omni tempore de Populo Romano meritos esse , ut paene 
in conspectu exercitus nostri agri vastari, liberi eorum in «er- 
vitutem abduci, oppida expugnari non debuerint, fiodcm tem- 
pore Aedui Ambarri, necessarii et consanguinei Aeduorum, Cae- 
sarem certiorem faciunt, sese, depopulatis agris, non facilc ab 
oppidis vim hostium prohibere: item Aliobroges, qui transRho- 
dannm vicos possessionesquc habebant , fuga se ad Caesarem ro- 
cipiunt et demonstrant , sibi praeter agri solum nihii esse reli- 
qui. Quibus.rebus adductus Caesar, non exspcctandum sibi sta- 
tuit , dum , omnibus fortunis sociorum consumtis , m Santono 
HeiretK pcrvenirent. 

12. Flumen cst Arar, quod per fines Aeduorum et Sequa- 
norum in Rhodanum influit incredibili lenitate , ita ut oculis , in 
utram partem fluat , iudicari non possit. Id IJclvetii ratibus ae 
lintribus iunctis transibant Ubi per exploratores Caesar certior 
factus est, tris iam copiarum partes Helvetios id flumen trans- 
duxisse, quartam vero partem citra fliunen Ararim reliquam esse: 
de tcrtia vigiiia cum legionibus tribus e castris profectus, ad 
eara partcm pervenit, quae nondum flumen transierat. Eos in- 
peditos et inopinantcs adgressus, magnam eorum partem conci- 
dit: reliqui fugae sese mandarunt atque in proximas silvas ab- 
diderunt. Is pagus adpellabatur Tigurinus : nam omnis civitas 
Hcivetia iu quatuor pagos divisa est. Hic pagus unus , quum 
domo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium Consulcm 
interfecerat et eius exercitum sob iogum miserat. Ita , sive ca- 
su,' sive consilio Deorum inmortalium , quae pars civitatis Hel- 
vetiae insignem calamitatcm Populo Romano intulerat, ca prin- 
ceps poenas persolvit. Qua in ro Cacsar non solum publicas 
eed ctiam privatas iniuria» ultus est, quod eitis eoceri L. Pisonis 
avum, L.Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio, quo Cas- 
rium, interfecerant. 



6 , DEBELLO GALLICO 

13. Hoc proelio facto , reliquas copias Helvetionrm ut con- 
seqtti posset, pontem in Arari faciundum eurat atqnc ita exerci- 
tum transducit. Helvetii, repentino eius adventu commoti, quuui 
id, quod ipsi diebus viginti aegerrime confecerant, ut flumen 
transirent, uno iilum die fecisse intellcgcrent , Watos ad eum 
mittunt: cuiuslcgationis Divico princeps fuit, qui bello Caesiano 
dux Helvetiorum fuerat. Is ita cum Cae§ arc agit : Sipacem Po- 
pulus Romanus cum Helvetiis facefet , in eam partem ituros at- 
que ibifuturos Htlvetios, ubieos Caesar constituissetatque essevolu- 
issct: sin bello persequi persevcraret, reminiscereturet vetetisincom- 
modi Populi Romani etpristinae virtutis Helvetiorum. Quod inpro- 
viso unumfragum adortus esset^ quum ii, quiflumcntransissent, suis 
auxtliumferrcnon possent, ne ob eam rem aut suae magno opere 
virtuti tribueret aut ipsos despiceret : se ita apafribus maioribusque 
suis didicisse , ut magis virtute , quam dolo eontenderent aut in- 
sidiis niterentur. Quare ne committeret^ ut is tocus^ ubi consti- 
tissent, ex calamitate Populi Romani ct internecione exercitus no- 
men caperet aut memoriam proderet. 

14. His Caesar ita respondit: Eo sibi minus dubitationis dari, 
quod eas re», quas [legati HelvetW] commemorassent , memoria 
teneret: atque eo gravius ferre , quominus merito Populi Roma- 
ni accidissent : qui si aUcuius iniuriae sibi conscius fuisset , non 
fuisse difficile cavere ; sed eo deceptum , quod neque commissum 
a se intellegeret , quare timeret; neque sine caussa timendum 
putaret. Quod si vetcris contumeliae oblivisci vcttet; num etiam 
recentium iniuriarum, quod eo invito itet per Provinciam per vim 
tentassent, quod Aeduos, quod Ambarros, quod AUobrogasvexas- 
sent, memoriam deponere posse? Quod sua victoria tam insolen- 
ter ghriarentur , quodque tam diu se inpune tulisse iniurias adL- 
mirarentur, eodem pertinere: consuesse enim Deos inmortales, 
quo gravius homines ex commutatione rerum doleant, quos pro 
scelere eorum ulcisci velint, his sccundiores interdum res et diu- 
turniorem inpunitatem concedcre. Quum ea ita sint, tamen 9 si 
obsides ab iis sibi dentur , uti ea , quae polliceantur, facturos in- 
tellegat; et si Aeduis de iniuriis, quas ipsis sociisque eorum in- 
tulerint, item si Attobrogibu* satisfaciant , sese cum Us pacem 
esse facturum. Divico respondit: Ita Helvetios a maioribus suis 
institutos esse , uti obsides accipere, non dare, consuerint: eius 

m rei Populum Romanum esseteetem. Hoc responso dato, discessit. 

15. Postero die castra ex eo loco movent: idcm Caesar facit 
equitatumque omnem , ad numerum quatuor milium, quem ex 
omni Provincia et Aeduis atque eorum sociis coactum habebat, 
pracmittit , qui videant, quas in partes hostes iter faciant. Qui, 
cupidius novissimum agmen insecuti , alieno loco - cum equitatu 
Helvctiorum proelium committunt: et pauci de noftrif cadtutt. 



LIB. I. CAP. 1S — 18. 7 

Quo proclio sublati Helvctii , quod quingentts eqnitibtre tantam 
mnltitudincm eqnitura propulerant, audacius subsistcre, nonnnm- 
quainet novLssimo agmine proclio nostros laccsscrt coepcrnnt. Cac- 
sarsuosaproelio continebat ac satis habebat in praesentia, hosteni 
rapinis, pabulationibus populationibnsqtie prohibcrc. Ita dics circf- 
ter qutndecim iter fecerunt, uti internovissimum hostium agmen et 
nostrum primum non amplius quinis aut senis milibus [passuum] in~ 
teresset. 

16. Interim quotidie Caesar Aeduos frumcntum, qnod cs- 
sent publice polliciti , flagitare : nam proptcr frigora, quod Gal- 
lia sub scptcmtrionibus , ut antc dictum cst, posita est, non 
modo frumenta in agris matura non erant, scd nc pabuli qiitdem 
satis magna copia snbpctebat: eo autcm frnmento, quod flumino 
Arari navibus subvexerat, propterea minus uti poternt, quod itcr 
ab Arari Helvetii averterant, a qnibns diatccdcrc nolcbat. Diem 
ex «He ducere Aedui ; conferri , comportari , adesee dicere. Ubi 
se diutius duci intellexit et dicm instare, quo die frumentnm mi- 
litibns metiri oporteret; convocatis eorum principibus, quorura 
magnam copiam in castris habebat, in his Divitiaco et Lisco, 
qui summo magistratu praeerat, (qncm Vergobretom adpeliant 
Aedni , qui creatur annnus et vitae necisque in suos habet pote- . 
statem,) gravitereos accusat, quod, quum ncqtie cmi, nequc ex 
agris sumi posset, tam necessario temporc, tam propinquis ho- 
stibus, ab iis non sublevctur : pracsertim qunm magna ex parto 
eorum.precibus adductus bellum susceperit, multo ctiam gravius, 
quod sit destitutus, queritur. 

17. Tum demum Liscus , oratione Caesaris addnctus , quod 
antea taeuernt, proponit : Esse nonnullos, quorum auctoritas apttd 
plebem plurimum valeat ; qui privati plus possint, quam ipsi ma- 
gistratus. Hos seditiosa atque inproba oratione muUitudinem de- 
terrere, ne frumentum conferant, quod praestare debeant, Si 
iam principatum GaUiae obtinere non possint , Gattorum , quam 
Romanorum imperia perferre , satius esse, neque dubitare , qutn^ 
8i Helvetios superaverint Romani , una cum reliqua Gatlia Ae- 
duis libertatem sint ercpturi. Ab iisdem nostra consilia, quaeque 
in castiis gerantvr, hostibus enunciari; kos a se coerceri non 
posse: quin etiam, quod necessario rem coactus Caeiari enuncia- 
rit , inteUegere sese , quanto id cum periculo fecerit , et ob eam 
caussam , quam diu potuerit , tacuisse. 

18. Cacsar hac oratione-Lisci Dumnorigem, Divitiaci fra- 
trem, designari scntiebat: sed, quod pruribns pracsentibus eas 
res iactari nolebat, celeriter concilium dimittit, Liscnm rctinet: 
quaerit exsoloea, quae in convcntu dixerat. Dicit liberitts at- 
que audacius. Eadem secreto ab^aliis quaerit; reperiit esse ve~ 
ra. Ipsumetse Dumnorigem, summa audacia, magna apudpU- 



8 D£ BELLO GALLICO 

bem propter UberaUtdtem gratia* cupidum rerum novarum: com~ 
pluris annos portoria reliquaque omnia Aeduorum vectigalia par- 
vo pretio redemta habere, propterea quod iiio Ucente contra liceri 
audeai nemo. ' His rcbm et auam rem famiUarem auxisse , et 
facultates ad largiendum magnas comparasse: magnum nume- 
rum equitatus suo sumtu semper alere et circum se habere : neque 
solum domi , sed ctiam apud finitumas eivitates largiter posse : 
atque huius potentiae eaussa matrem in Biturigibus homini ilUc 
nobiUssimo ae potentissimo conlocusse : ipsum ex Helvetiis uxorem 
habere : sororem ex matre et propinquas suas nuptum in alias ci- 
vitates conlocasse: favere et cupere Helvetiis propter eam adfini- 
tatem: odisse etiam suo nomine Caesarcm et Romanos, quod eo- 
rum adventu potentia eius deminuta et D^vitiaous frater in anti- 
quum locum gratiag atque honoris sit restitutus, Si quid acci- 
dat Romanis, summam in spem regni per Helvetios obtinendi ve- 
nire; imperio Populi Romani non modo de regno, sed etiam de 
ea, quam habeaty gratia desperare. Reperjebat etiam in quae- 
rendo Caesar, quodproeUum equestre adversum paucis ant&die- 
bus esset factum y initium eius fugae factum a Dumnorige atque 
eius equitibus 9 (nam eqiiitatu, qucm auxiiio Caesari Aeduiniise- 
rant, Dumnorix praeerat,) eorumfuga reUquum esse equitatum 
pcrterritum. 

19. Quibus rebns cognitis, quum ad has suspiciones certissi- 
mae res accedercnt, quodpcr fines Sequanorum Heivctios traus- 
duxisset, quod obsidcs inter eos dandos curasset, quod ea oronia 
non modo iniussu suo et civitatis, sed etiam inscientibus ipais fe- 
cisset, quod a magistratn Aeduorum accusaretor : satis cste cuus- 
sae arbitrabatur , quarein eumaut ipse animadvcrteret , aut ci- 
vitatem animadvertere iuberet. His omnibus robus unum rcpu- 
gnabat, quod Divitiaci fratris summum in Populum Romantim 
studium, summam in se voluntatem, egregiam ,fidem, iustitiam, 
temperantiara cognoverat: nam, ne eius subpiicio Divitiaci anir 
mum obfenderct, verebaiur. Itaque priusquam quidquam co- 
naretur, Divitiarum ad se vocari iubet et, quotidianis interpre- 
tibus remotis, per C. Vaierium Procilium, principem Galliae 
provinciae, famiiiarem suum, cui summam omnium rerum fidcm 
habebat , cum eo conloquitnr : simui commonefacit , quae ipso 
praesente in concilio Gaiiorum de Dumnorige sint dicta, et 
ostendit, quae separattm quisque de eo apud se dixerit : petit at- 
que hortatur, ut sine eius obfensione animi vel ipse deeo, caus- 
sa cognita, statuat , vel civitatcm statuere iubeat. 

, 20. Divitiacus multis cum lacrimis, Caesarem complexus, 
obsecrare coepit, ne quid gravius in fratrem statueret : seire se, 
iUa esse vera r nec quemquam ex eo plus, quam «e, doloris ca~ 
pcrcy propterea quod y quum ipse gratia pktrimum domi atqu* 



LIB. I. CAP. 19— 2S. 9 

in retiqua QaUia, iUe minimum propter adolescentiam pomct, 
per se crevisset : quibus opibits ac nervis non solum ad minuen- 
damgratiam, sedpaene ad perniciem suam uteretur: sese ta- 
men et amore fraterno et existimatione vulgi commoveri. Quod 
si quid ei aCaesare gravius accidisset, quum ipse eum locum 
amicitiae apud eum teneret, neminem existimaturum , non sua 
vohmtate factum: qua ex re futurum, uti totius Galliae animi 
a se averterentur. Haec quum pluribus verbis flena a Caesare 
petcret, Caesar cius dextram prendit: consolatus rogat, finem 
orandi faciat: tanti cius apud se gratiam esse ostendit, uti et rei- 
publicac iniuriam et suum dolorem eius voluntati ac precibus 
condonct. Duronorigera ad-se-vocat; fratrem adhibet; quac in 
eo reprehendat, ostendit; quae ipse intellcgat, quac civitas que- 
ratur, proponit; monet, utinrcliquum tcmpus omnes su*picio- 
ncs vitet; praeterita se Divitiaco fratrl condonare dicit. Dom- 
norigi custodes ponit, ut, quae agat, quibuscum loquatur, scire 
poseit. 

21. Eodem die ab exploratoribus certior ractus, hoetes sub 
monte consedisse miiia passnum ab ipsius castris octo : qualis es- 
set natura montis et aualis in circuitu adscensus , qtii eognosce- 
rent , misit. Renunciatum est , facilem ease. De tertia vigilia 
T. Labienum , Legatum pro Practore , cnra duabus legionibus 
et iisducibus, qui iter cognoverant, suinmum •iugum montis ad- 
scendere iubct; quid sui consilii eit, ostendit. Ipse de quarta 
vigilia eodem itinere , quo hostes icrant, ad eos contendit , equi- 
tatumquc omnem antc.se mittit. P. Considius, qui rei militarfa 
peritissimus habebatur ct in exercitu L. Sullac, et postea in M. 
Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur. 

22. Prima lucc, qnum summusmons a T. Labieno tenere- 
tur, ipse ab hestium castris non longtus mile et quingentis pas- 
eibua abesset, neqne, ut postea ex captivis comperit, aut ipsius 
adventns, aut Labieni, cognitus esaet: Considitis equo admisso 
a4 eum adcurrit ; dieit , montem , quem a Labicne occupari vo- 
luerit, ab hostibus teneri; id se aXfallicis armia <atqnc insigni- 
bus cognovisse. Cacsar suas copias in proximum collem subdu- 
cit, acicm instruit. Labienus, ut erat ei praeceptuin a Caesare, 
ne proelium committeret , nisi ipsius eopiae prope hostiura castra 
visaecssent, ntundique unotempore in hostes inpetus fieret, mon- 
te occnpato nostros exspectabat proelioqne abstinebat. Multo de- 
nique die per exploratores Caesar eognovit, et raontem a suis 
teneri , et Helvetios castra movisse , et Considiuro , ttmore per- 
tcrritum, quod non vidisset, pro viso sibi renunciasse. Eo die, 
quo consuerat, intervailo hostes sequitur et miiia passuum tria 
ab eorum castriAjcastra ponit. 

23. Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat,quum 



10 DE BELLO 6ALLIC0 

cxercitu framentum motiri oporterct, et quod a Bibracte, oppido 
Aednorum longe maximo et copiosissimo , non ampiius milibug 
passuum XVIII abcrat, rei frumentariae prospicicndum cxistima- 
vit, iter ab Heivctits avertit ac Bibracte ire contcndit. Ea res 
pcr fugitivos L. Aemilii , decurionis equitum Gatlorum , hosti- 
bus nunciatur. Helvetii, seu quod timore perterritos Romanos 
discedere a se existimarcnt, eo magis, quod pridie, superioribus 
locis occupatis, proelium non commovisscnt ; sive eo,' quod re 
frumentaria iutercludi possc coniiderent : commtitato consilio at- 
que itinere converso , nostros a novissimo agmine insequi ac la- 
ceseere coeperunt. 

24. Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in 
proximum coUem subducit, equitatumque, qui sustincret hostiumi 
lnpetum, misit. Ipse intcrim in colle medio triplicem acicm in- 
gtruxit legionum quatuor veteranarom, ita , uti supra se in sum- 
mo iugo duas legiones, quas in Gallia citcriore proxime con- 
toripserat , ct omnia auxilia conlocarct : ac totum montcm homi- 
nibus compleri et interea sarcinas in unum locuin confcrri et eum 
ab his, qui in superiore acie constiterant,, muniri iussit. Hel- 
vetii , cum omnibus suis carris secuti , inpedimenta in unum lo- 
cum contulerunt : ipsi , confertissima acie reiecto nostro equitatu, 
phalange facta, sub primam nostram aciem successcrnnt. 

25. Caesar , primum suo , dcindc omnium cx conspectu re- 
motis equis, ut aequato omnium periculo spera fugac tolleret, 
cohortatus suos, proelium commisit. Militcs, e loco superiore 
pilis missis, facile hostium phalangem perfregcrunt. Ea disiecta, 
gladiis destrictis in eos inpctum feccrunt. Galtis magno ad pu- 
gnam erat inpedimento , quod , pluribus eorum scutis uno ictu 
piiorum transfixis ct coniigatis , quum femmi se inflexisset , ne- 
que cvellere", neque , sinistra inpedita , satis commode pugnare 
poterant ; muiti ut diu iactato brachio praeoptarent scutum manu 
emittere et hndo corpore pugnare. Tandem vulneribus defessi 
et pedem referrc et, quod mons suberat circiter milc passuum, eo 
se reciperc coepcrunt. Capto monte et succedentibus nostris, 
Boii et Tulingi, qui hominum milibus circiter \ V agmen hostium 
ciaudcbant ct novissimis pracsidio erant , ex itinere nostros late- 
re aperto adgressi , circumvenere : ct id conspicati Helvetii , qui 
in montcm sese receperant, rursus instare et proelium redintegra- 
re coepemnt. Romani conversa signa bipartito intnlerunt : prt- 
ma ac secunjia acics, ut victis ac submotis resisteret; tertia, ut 
venientcs oxciperet. 

26. Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diu- 
tius quum nostrorum inpetus sustinere non possent, aiteri se, ut 
coepcrant, in montcm rocepcrunt; alteri ad inpediracnta et car- 
ros suos se contulerunt. Nam hoc toto proelio, quum ab hora 



LIB. I. CAP. 24— 28. 11 

reptima ad vesperum pugnatum sit , avergum hostem videre ne- 
mo potuit. Ad mnltam noctem etiam ad inpedimenta pugnatum 
cst, propterea qaod pro vallo carros obiecerant, et e locosupe- 
riore in nostros venientes tela coniicicbant, et nonnnlli inter car- 
ros rotasque matarae ac tragulas subjiciebant noetrosque vulne- 
rabant. Diu quum esset pugnatum, inpedimentis castrisque no- 
itri potiti sunt. lbi Orgetongis filia , atque iinus e filiis captua 
est. £x eo proelio circiter milia hominum CXXX superfucrunt, 
eaque tota nocte continenter ierunt : nuUam partem noctis itinere 
intermisso, in fines Lingonum diequarto pervenerunt, quum, et 
propter vuinera miiitum et propter sepulturam occisorum, nostri, 
triduum morati, eos sequi non potuissent. Caesar ad Lingonas 
litteras nunciosque raisit, ne eos framerito, nevc alia re iuvarent: 
qui si iuviseent, se eodem loco, quo HeWetios, habiturum. Ipso, 
triduo intermisso, cumomnibus copiis eosscqui coepit. 

27. Efelvetii, omnium rerum inopia adducti, legatos de de» 
ditione ad eum miserunt. Qui quum eum in itinere convenissent 
seque ad pedes proiccisscnt subpUcitcrque locnti ficntes pacem 
pctissent , atque eos in eo loco , quo tum essent, suum adventum 
exspcctare iussisset , paruerunt. Eo postquam Caesar pervenit, 
obsides, arma, servos, qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum 
ea conquiruntur et conferuntur , nocte intermissa , circiter homi- 
num milia \1 eius pagi , qui Verbigcnus adpeUatur, sive timore 
perterriti , ne armis traditis supplicio adficerentur , sive spe sa- 
lutis inducti, quod, in tanta multitudine dcditiciorum , snamfu- 
gam aut occultari , aut omnino ignorari posse existimarent, pri- 
ma noctis e castris Helvetiorum egressi , ad Rhenum finesqua 
Germanorum contenderunt. 

28. Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant, hfs, 
nti conquirerent et reducerent, si sibi purgati esse veUent , im- 
peravit: reductos in hostium numero habuit: reliquos omnes, 
obsidibns, armis, perfogis traditis, in deditionem accepit. Hel- 
vetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos, undcerant profecti, 
reverti iussit et quod, omnibus fructibus amissis, domi nihil erat, 
quo famem tolcrarent, AUobrogibus impcravit, ut iis frumenti 
copiamfacerent: ipsos oppida vicosquc, qnos incenderant, resti- 
tuerc iussit. Id ea maximc ratione fecit , quod noluit^, eum lo- 
cum, unde Helvetu discesserant , vacare ; ne propter bonitatem 
agrorum Gcrraani, qui trans Rhenum incolunt, e suis finibus in 
Helvetiorum finis transirent et finitnmi Galiiae provindae Allo- 
brogibusque essent. Boios, petentibus Aednis, quod egrcgia 
virtute crant cogniti, ut in finibns suis conlocarent, concessit: 
quibus iili agros dederunt , quosque postea in parem iuris Uber- 
tatbque conditiojiew, atqua ipsi erant, receperunt. 



12 DE BELLO 6ALLICO 

29. In castris Helvetiorum labulae repertae snnt, litterie 
Graeois confectae et ad Caeearem relatae, quibus in tabnlis no- 
ininatim ratio confecta erat, qui ' numerus domo exisset eonim, 
qui arma ferrc pos^ent : et item scparatim pneri, senes, mulieres- 
que. Qiiarnm omninm rerum summa crat, capitum Helvetiorum 
milia CCLXIIJ, Tulingoram milia XXXVI, Latobrigorum XIIH, 
Bauracorum XXIII, Boiorum XX%II: 'cx hig, qui arma ferre 
possent, ad milia XCIl. Summa omnium fuerunt ad milia 
CCCLXITO. Eorum, qui domnm re^ierunt, ccnsu habito, ut 
Cacsar imperaverat, repcrtus est numerus milium C et X. 

30. Belio Helvetiornm confecto, totins ferc Galliae legati, 
principes civitatnm , ad Caesarem gratulatum convenerunt : in- 
tellegere sese, tametsi, pro veteribus Helvetiorujn iniuriis IV- 
puli Romani, ab iis poenas bcllo repetisset, tamen eamrem non 
minus ex usu terrae Galliae , quam Populi Remani accidisse : 
propterea quod eo consilio florcntissimis rebus domos suas Helvetii 
reUquissent , uti toti Galliae bellum inferrent imperioque potiren- 
tur,locumque domicilio ex magna copitf delegerent,quem ex omni 
Gallia opportunissimum ae fructuosissimum iudicassent, re- 
liquasquc civitates stipendiarias haberent. Fetierunt, uti sibi con- 
cilium totius Galliae in diem certam indicere, idque Caesaris 
voluntate facere , liceret: sese habere quasdamres, quas ex com- 
muni consensu ab eo petere veUent. £a re permi»sa, diem con- 
cilio cohstituerunt et iureiurando, nc quis enunciaret, nisi qui- 
bus communi consilio mandatum essct,intcr se sanxerunt. 

31. Eo concilio dimisso, iidcm principes civitatum, qui 
antc fuerant ad Caesarem, reverterant, petieruntque, uti sibi 
eccreto [et] in occnlto de sua omniumque salute cum eo agere li- 
ceret. Ea re inpctrata , sese omnes flcntcs Cacsari ad pedes pro- 
iecorunt : non minus se id contendere et laborare , ne ea , quae 
dixissent, enunciarentitr , quam uti ea, quae veUent, inpetra- 
rent, propterea quod, si enunciatum esset, summum in cruciatum 
se venturos viderent. Locntus cst pro his Divitiacus Aeduus: 
GalUae totius factiones essc duas: harum alterius principatum 
tenere Aeduos , alterius Arvemos. Hi quum tantopere de po- 
tentatu inter se multos annos contenderent , factum esse, uti ab 
Arvernis Sequanisque Germani mercede* arcesserentur. Horum 
primo circiter milia XV Rhenum transisse: posteaquam agros 
et cultum et copias Gallorum homines feri ac barbari adamassent, 
transductos plures: nunc esse in GalUa ad C et XXmiUum nu- 
merum : cum his Aeduos eorumque clientes semel atque iterum 
armis contendisse ; magnam calamitatem pulsos accepisse, omnem 
nobilitatem, omnem senatum, omncm equitatum amisisse. 
Quibus proeliis calamitatibusque ftactos , qui et sua virtute et 
PopuU Romani hospitio atque amicitia plurimum ante in GalUa 



LIB. L CAP. 29— 32. 13 

potuissent, eoactos esse Sequanis obsidcs dare,nobiUssimos civitati^ 
et iureiurando eivitatem obstringere, sese neque obsides repetituros, 
neque ausiUum a Pbpulo Romano inploraturos, neque recusaturos, 
quo minus-perpctuo sub illorum ditionc atque imperio essent. Unum 
4 $e esse ex omni civitate Aeduorum, qui adduci non potuerit, ut iura- 
ret, autsuos liberos obsides daret. Ob eam rem se ex civifate profu- 
gisse et Rotnam ad senatum venisse, auxilium postulatum , quod 
eolus neque iureiurando neque obsidibus teneretur. Sed peius 
victoribus Sequanis, quam Aeduis victis, accidisse: propterea 
quod Ariovistus, rex Germanorum, in eorumftnibus consedisset 
tertiamque partem agri Scquani, qui esset optimus totius Galliae, 
occupavisset et nune de attera parte tertia Sequanos deoedere iu- 
beret, propterea quod paucis mensibus ante Harudum milia ho- 
minum XXIIII ad eum venissent , quibus locus ac sedes pararcn- 
tur. Futurum esse paucis annis , utt omnes ex Galliae flnibus pei- 
lerentur atque omnes Germani Rhenum transireni: neque enim 
conferendum esse GaUicum cum Germanorum agro, neque hano 
consuetudinem victus cum Ula comparandam. Ariovistum autetn^ 
ut semel GaUorum copias proeUo vicerit , quod proelium factum 
sit ad Magetobriae , superbe et crudeUter imperare , obsides no- 
biUssimi cuiusque Uberos poscere et in eos omnia exempla crucia- 
tusque edere , si qxta res non ad nutum aut ad voluntatem eius 
facta sit; hominem esse barbarum, iracundum, temerariums 
non posse eius imperia diutius sustiheri. Nisi si quid in Caesare 
Fopuloque Romano sit auxiUi , omnibus GalUs idem esse faciun- 
dum , quod Helvetii fecerint , ut domo emigrent , aliud domici- 
Uum, aUas sedes, remotas a Germanis^ petant fortunamque, 
quaecumque accidat , experiantur. Haeo si enunciata Ariovisto . 
sint , non dubitare , quvn de ommbus obsidibus , qui apud eum 
sint, gravissimum subpUcium sumat. Caesarem vel auctoritate 
sua atQue exercitus, vel recenti victoria, vel nomine Fopuli Ro- 
mani deterrere posse , ne maior multitudo Germanorum Rhenum 
transducatur ; GaUiamque omnem ab Ariovisti iniuria posse de- 
fendere. 

32. Hac oratione ab Divitiaco habita, omnes, qui aderant, 
magno flctu auxilium a Caosare petere cocperunt. Animadvertit 
Cacsar, unos ex omnibus Sequanos nihil earumrerumfacerc, quas 
ceteri facerent ; sed tristes, capite dcmisso, terram intueri. Eius 
rei caua?a quae esset miratus cx ipsis quaesiit. Kihil Sequani 
rcspondere, sed in eadem trisiitia taciti permanere. Quum ab 
iis saepius quaereret,neque uUamomnino vocem exprimerc posset, 
idemDivitiacue Aeduusrespondit : Hoc esse miseriorem graviorem- 
quefortunam Sequanorum, prae reliquorum, quod soli ne in oc- 
culto quidem queri, neque auxilium inplorare auderent, absen- 
tisque Ariovisti crudeUtatem, velut ai coram adesset, horrerenti 

CAESAR. B 



14 , DE BELLO GALLICO 

proptcrea quod reliquis tamen fug&e facultas darctur ; Scquanis 
vcro, qui intrafines suos Ariovistum reccpissent, quorum oppida 
omnia in potestate eius essent, omncs cruciatus essent per- 
ferendi. 

23. His rcbns cognitis, Caesar Galiorum animos verbis con- 
finnnvit , poUicitusque est, sibi eam rcm curae futuram : ma- 

fnam se habere spem, et beneficio sno ct auctoritatc adductum 
riovUtura finem iniuriif facturum. Ilac oratione habita, conci- 
lium dimisit, ct secundum camnltae res eum hortabantur, quarc 
sihi eam rcm cogitandam et suscipiendam putaret; in primia 
quod Acduos, fratres consanguineosquc saepcnumcro ab Senatu 
adpcllatos, in servitute atque in ditione videbat Gerraanorum 
teneri, eornmque obsides esse apud Ariovistum ac Scquanosin- 
tellegebat: quod in tanto imperio Populi Romani turpissimum 
pibi et republicae esse arbitrabatur. Paullatim autcm Gcrmanos 
consuescere Rhenum transire; et in GaUiam magnam eoruni 
multitudinem Tenire, Populo Roinano pcriculosum videbat: ne- 
qne sibi hominos feros ac barbaros tcmpcraturos cxistimabat, 
quin, qunm omnem Galliam occupasscnt, ut anteCimbri Teuto- 
nique fccissent, in Provinciam exirent atque indo in Itaiiam con- 
tcnderent ; praesertim quum Sequanos a Provincia nostra Rho- 
danus dividerct Quibus rebus quam maturrime occurrcndum 
putabat. Ipse antem Ariovistus tantos sibi spiritus, tantam ad- 
rogantiam sumscrat, ut feretfdus non videretur. 

34. Quamobrcm placuit ei, nt ad Ariovistum legatos mit- 
tcrct, qui ab eo posttilarent , uti aliquem locum mcdium utrius- 
quc conloquio diceret: veUe scsc de republica et summis utriue- 
qne rebus cum co agere. Ei legationi Ariovistus respondit: 
Si quid ipsi a Caesare opus essct, scse ad eum venturum fuisse ; 
sti quid ille se velit , illum ad se venire oportere. Praeterea se 
neque sine exercitu in eas partes Galliae venire audere, quas Cae- 
sar possideret ; neque exercitum sine magno commeatu atque e~ 
moUmento inunum locum contrahere posse: sibi autem mirum 
vidcri , quid in sua GaUia , quam beUo vicissct, aut Caesari, aut 
omnino Populo Bomano negotii esset. 

35. His responsis ad Caesarem rolatis* iterum ad cum Caesar 
Legatos cum his mandatis mittit : Quoniam tanto suo Populique 
Homani beneficio adfectvs, quum in consulatu suo rex atque ami- 
cus a Scnatu adpellatus es$et 9 hanc sibi Populoque Romano gra- 
tiam referret) ut in conloquium venire invitatus gravare- 
Uir, neque de communi re dicendum sibi et cognoscendum pu- 
taret ; haec esse , quae ab eo postularet : primum^ ne quam mut- 
titudincm hominum amplius trans Rhenum in GaUiam transduce- 
ret: dcinde obsides, quos haberet ab Aeduis, redderet Sequanis- 
que permittireti ut 9 quo$ Wi haberent,.voUmtate eiusreddere 



LIB. L CAP. 88— 38. 15 

ittis Uceret; neve Aeduos inkiria lacesseret, neve his sociisve co- 
rum beUum btfcrret: si id ita fecisset, sibi Populoque Romano 
perpetuam gratiam atque amieitiam ciim eo futuram : si non im- 
petraret, sese, quoniam M. Messala M. Pisone Coss.Senatus 
censvisset, uti, quicumque GaUiam provinciam obtinerct, quod 
eommodo reipublicae facere posset, Aeduos cetcrosque amicos Po- 
puii Romani defendcret, sese Acduorum iniurias non neglectu- , 



36. Ad haccAriovistus respondit: Ius csse belli^ ut, qvivicis- 
sent. iis, qiios vicissent, quemadmodum vellent, imperarent : item 
Populum Romanum victis non ad aUerius praescriptum , sed ad 
suum arbitrium , impcrare consuesse. Si ipse Populo Romano 
non praescriberet, quemadmodum suo iure uteretur ; non oportcre 
sese a Fopulo Romano in suo iure inpediri. Aeduos sibi, quo- 
fiiam beUi fortunam tcntassent et armis congressi ac superati 
esscnt, siipendiarios esse factos. Magnam XJaesarem iniuriam 
facere, qui suo adventu vectigalia sibi detertorafaceret. Aeduisso 
obsides redditurum nonesse,neque iis, nequc eorum sociis iniurid bel- 
lum inlaiurum, si in eo manerent, quod convcnisset, stipendiumqm 
quotannis penderent: si id n&nfecissent, longe iis fraternum no- 
men Populi Romani abfuturum. Quod sibi Caesar denuncittret, 
se Aeduorum iniurias non neglecturum ; neminem secum sine sua 
pernicie contendisse.Quum vellet, congrederetur;intcllecturum,quid 
invicti Germani , exercitatissimi in armis , qui inter annos Xlltl 
teetum non subissent, virtute possent. 

87. Hacc codcra tempore Caesari mandata referebantur, et 
legati afr Aeduis et a Treviris vcniebant : Aedui questum , quod 
Harudes, qni nuper in Galliam transportati essent, fines eorum 
popularentur: scsene obsidibus quidem datis pacemAriovisti rcd- 
imere potuisse:, Treviri autem, pagos centum Suevorum ad ri- 
pas Rheni consedisse, qui Rhenum transire conarentur ; iis prae- 
esse Nasuam et Cimberium fratres. Quibus rebus Cacsar vche- 
menier commotus, maturandum sibi existimavit, ne, si nova ma- 
nus Suevorum cum veteribus copiis Ariovisti sese coniunxisset, 
minufi facilc resisti posset. Itaque re frumcntaria, quani celerri- 
me potuit, comparata,~magnis itineribus ad Jiriovistiim con- 
feendit. 

38. Quum tridui viam processisset, nunoiatum est ci, Ario- 
vistum cum suis omnibus copiis ad occupandum Veaontionem, 
quod est oppidum maximum Sequanoram, contendere, triduique 
viam a suis finibus profecisse. Id ne accideret, mug-no opcro 
praecavendum sibi Caesar cxistimabat : namque omnium rerum, 
qnae ad bellum usui erant, summa erat in eo oppido facultas; 
idque natura ioci sic municbatur, ut magnam ad ducendum bel- 
ium daret facaltatem , propterca quod flumen DubU ,' ut circino 

B2 



16 DEBELLO GALLICO 

circumductum, paene totum' oppidum cingit: reUquum spatium, 
quod est non araplitis pedum DC, qaa flumcn intermittit, mona 
conttnct magna altitudine, ita ut radices eius montis ex u- 
traque parte ripae fluminis contingant. Hunc murus circum- 
datus arcem efficit et cum oppido coniunjrjt. Huc Caesar ma- 
pnis riocturnis diurnisque itincribus contendtt, occupatoque oppido 
ibi praesidium conlocat. 

39. Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae com- 
meatusque caussa morator, ex percunctatione nostrorum vocibus- 
que GaUorum ac mercatorum, qui ingenti magnitudine corporum 
Germanos, incredibili virtute atque exercitatione in armis csse 
praedicabant, sacpenuraero sese cum eis congressos ne vultum 
quidem atquc aciem oculorum ferre potuisse, tantus subito 
timor omnenl exercitnm occupavit, ut non mediocriter oinni- 
um mentes animosqoe perturbaret < Hic primum ortus est 
a Tribunia militum , praefecthi reiiquisque, qui, ex urbe 
amicitiac caussa Caesarem secuti, [magnum periculum mi- 
scrabantur, quod] non magnum in re militari usum habebant: 
quorum alius, alia caussa inlata, quam sibi ad proficisceudum 
necessariam essc diccrent , petcbant , ut eius roluntatc disccdere 
licerct : nommlli , pudoce adducti , ut timoris suspicionem vjja- 
rent , reraanebant. Hi neque vuttnm fingere , neque interdjrmJiP 
crimas tenere poterant : abditi in tabernaculis aut suum fa^am 
qucrebantur, aut cum familiaribus suis communc periculum mi- 
serabantur. Volgo totis castris testamcnta obsignabantur. Horum 
Tocibus ac timore pauUatim etiam ii, qui magnum in castris usum 
babebant, mUites Ccnturioncsque, quiquc cquitatu praeerant, 
perturbabantur. Qui se cx his minus timidos exisdmari vole- 
bant, non se hostem vereri, sed angustias itineris ct magnitugi- 
nem silvarum^quae intercedercnt inter ipsos atque Ariovistum, aut 
rem frumentariam, ut satis commode subportari posset, timcre 
dicebant. KonnuUi etiam Caesari renunciabant , qnum castra 
movcri ac signa ferri iussisset, non fore dicto audientes miUtcs, 
ncc propter timorem si^na laturos. 

40. Haec quum animadvertisset , convocato consilio, o- 
nmiumque ordinsmi ad id consiUum adhibitis Centurionibus , ve- 
hementer eos incusavit: primum, quod^aut quam inpartem, 
aut quo consilio ducerentur, aibi quaerendum aut cogitan- 
dum putarent. - Ariovistum, «e Consule, cupidissime Populi 
Romani amicitiam adpetisse ; cur hunc tamtemere quisquam 
ab ojficio discessurum iudicaret? Sibiquidem persuaderi, cognitia 
suis postulatis atque aequitate conditionum pcrspecta, eum neque 
suam , neque Fopuli Romani gratiam repudiaturum. Quodsifu- 
rore atque amentia inpulsus beUum intulisset, quid tandcm vercren- 
tur ? aut cur de aua virtute, aut de ipsiu$ diltgentia, desperarent? 



LIB. I. CAP. «9—41. 17 

Factum eiuskostis pericutum patrvm nostrorvm memoria, quum^ 
Cimbris et Teutonis a C. Mario pulsis , jum minorem laudem ex- 
crcitus, quam ipse Imperator* meritus videbatur: factum etiam 
nuper in Italia servili tumuUu, quos tamen aUquid usus ao di- 
sciptina, quam a nobis acccpisscnt, subltvarent. Ex quo iudicari 
posset, quanium haberet in se boni constantia; propterea quod\ 
quos aliquamdiu inermos sine caussa timuissent , hos postea ar- 
matos ac victores superassent. Denique hos esse eosdem , quibus- 
cum saepenumero Helvetii congressi, non solum in suis, sed etiam 
in iUorum finibus, plcrumque superarint, qui tamen parcs esss 
nostro-exercitu non potuerint. Si quos adversum proelium etfuga 
GaUorum commoveret , hos , si quaererent , rejperire posse , diu- 
turnitate beUi defatigatis GaUis, Ariovisium, quum muUos men- 
sescastris se ac paludibus tenuisset, nequc sui potestatem fccis- 
set , desperantes iam de pugna et dispersos subito adortum, ma- 
gis ratione et consilio, quamvirtute, vicisse. Cui rationi contra 
homines barbaros atque inperitos locus fuisset, hac ne ipsum 
quidem sperare , nostros exercitus capi posse. Qui suum timo- 
rem in rei frumcntariae simulationem angustiasque itinerum con- 
ferrent, facere adroganter, quum aut de officio Imperatoris de- 
sperare, aut praescribere viderentur. Haec sibi esse curac; 
frumentum Sequanos, Leucos, Lingonas subministrare ; iamque 
esse in agris frumenta matura : de itinereipsos brevitempore iu- 
dicaturos. Quod non fore dicto audientes [milites] , neque signa 
laturi dicantur, nihil se ea re commoveri: scire enim, quibus- 
cumque exercitus dicio audiens non fuerit , aut , male re g«sta, 
fortunam defuisse ; aut, aUquo facinore cornperio , avaritiam 
esse coniunctam. Suam innocentiam perpetua vita, felicitatem 
Helvetiorum beUo , esse perspectam. Itaque se , quod in longio- 
rem diem conlaturus esset, repraesentaturum ct proxima nocte 
de quarta vigiUa castra moturum, ut quam primum inteUegere 
posset, utrum apud eos pudor atque officium, an timor valeret. 
Quod sipraeterea nemo sequatur, tatnen se cum sola decima le- 
gione iturum, de qua non dubitaret; siitique eam praetonam 
cohortem futuram. Huic legioni Caesar et mdulscrat praecipue ct 
propter virtutem confidebat raaxime. 

41. Hac oratione habita , mirum in modum conversae sunt 
omnium mentes , summaque alacritas et cupiditas belli gercndi 
innata est , princepsque dechna legio per Tribunos militum ei 
gratias egit, quod de se optinnim iudicium fecissct, seque esse ad 
beilnm gercndum paratissiraam confirmavit. Dcinde reliquae 
legiones per Tribunos militum et primorum ordinum Centuriones 
egerunt , uti Caesari satisfacercut : se ncque umquam dubitassc, 
neque timuissc , neque de summa * clli suum iudicium , sed Tm- 
peratoris esse, existimavjsee. Eorum satisfactiono accepta et iti- 



18 DE BELLO GALLICO 

nere exquisito per Divitiacum , quod ex aliis [Galtis] ei maxi- 
mam fidem habebat , ut milinm amplius quinquaginta circuitu 
locis apertis exercitum duceret, % de quarta vjgiiia, ut dixerat, 
profectus est. Septimo die, quum iter non intermitteret, ab ex- 
ploratoribus certior factus est , Ariovisti copias a nostris miliboa 
passuum quatuor et viginti abesse. 

42. Cognito Caesaris adventn, Ariovistus legatos ad eum mit- 
tit : quod antea de conloqnio postnlasset , id per se fieri licere, 
qnoniam propjus accessisset: seqne id sine pericnlo facere posse 
existimare. »Non respujt conditionem Cacsar: iamque enm ad 
sanitatem reverti arbitrabatur, quum id , quod antea petenti de- 
negasset, ultro polliceretur ; magnamque in spem veniebat, pro 
8uis tantis Fopulique Romani in cum bcneficiis, cognitis suis po— 
stulatis; forc, mti pertinacia dcsistcret. Dies conloquio dictus 
est , ex eo die quintus, Interim , quum saepe nltro citroque le- 
gati inter eos mitterentur, Ariovistus postulavit, ne quem pedi- 
tcm ad conloquium Cacsaraddnceret: vcreri se, ne per insidiaa 
ab eo circumvcnivctur: utcrque cum equitatu veniret: alia ratio— 
ne se non esse venturum.' Cae^ar, quod neque conioquium in- 
terposita caussa tolli volebat, neque salutemsuain Gallorumequi- 
tatui committere audebat, commodissimum esse statuit, omni— 
bus eqnis Gailis equitibus detractb, eo lcgionarios miiites legio- 
nis decimae, cui quam maxime confidebat, inponere, ut praesi- 
dium quam araicissimum, si quid opus facto esset, haberet. Quod 
quum fieret , non inridicule quidam ex miiitibus dccimae legio- 
nis dixit: plus, quam pollicitus esset, Caesarem facere; polli- 
citum, [se] in cohortis praetoriae loco decimam legionem habi-- 
turum , nmic ad equum rescribere. 

43. Planicies erat magna et in ea tumulus terrenns satis 
grandis. Hic locus acquo fere spatio ab castris utrisque abcrat. 
Eo, ut erat dictum, ad cqnloquium venerunt. Legionem Caesar, 
quam equis dcvexerat , passibus ducentis ab eo tumulo constituit. 
Item equitcs AriOvisti pari intcrvallo constiterunt. Ariovistus, 
ex equis ut conloquerentur et , practer sc , denos ut ad conlo- 
quium adducerent, postulavit. Ubi eo ventum est, Caesar ini- 
tio orationis sua Senatusque in eum bcneficia coinmemoravit, quod 
rex adpellatus esset a Senatu, quod amicus, quodmunera ampUs- 
gima missa: quam rem etpaucis contigisse etpro magnis hominum . 
officiis consuesse tribui docebat : illum, quum neque aditum, neque 
caussam postulandi iustam haberet, beneficio ac UberaUtate sua ae 
Senatus ea praemia consecutum. Docebat etiam, quam veteres, 
quamque iustae caussae necessitudinis ipsis cum Aeduis interce- 
derent , quae Scnatus consuita , quoties , quamque honorificq in 
eos facta essent: utomni tempore totius GdlUae principatum Ae- 
dui tenuissent , prius etiam quam nostram amicitiam adpetb- 



LIB. L CAP. 42—14. 19 

sent; P&puli Uomani hanp esse consuetudinem , ut socios atque 
amicos non modo sui tuhil deperdere, sed graUa , dignitate, ko- 
nore auctiorcs velit esse: quod vero ad amicitiam Populi Homani 
adtidissent, id iiseripi, quis pati posset? Poetulavit deinde ea- 
dem , qnae legatis in mandatis dcderat , ne aut Aeduis , aut eo- 
rum sociis hetlum inferret; ohsides redderet: si nuUam partem 
Germanorum domum remittere posset, at ne quos ampUus Rhe- 
num transire pateretur. 

44. Arioyistn* ad posfolata Caesaris panca reepondit; de snit 
Yirfatibns malta praedicarit : Transisse [Rhenum] scse, nonsua 
sponte, sed rogatum et arcessitum a GaUis; non sine magna spe 
magnisque praemus domum propinquosque reliquisse ; sedes ha- 
bere in GaUia, ah ipsis eoncessas, obsides ipsormm voluntate da- 
tos; stipendium capere iure beUi, quod victores victis inponert 
consuerint; non sese GaUis, sed GaUos sibi heUum intuhsse; o- 
mnes GalUae civitates ad se ohpugnandum vemsse, ac contra se 
castra habuisse; eas omnes copias a se uno proeUo fusas ac su~ 
peratas esse; si iterum experiri veUnt, iterum paratum sese de- 
certare; si pace uti veUnt , iniquum esse, de stipendio recusare\ 
quod sua vohmtate ad id tempus dcpenderint. Amicitiam Po- 
puU Romani sihi ornamento ct praesidio, non detrimento, esse 
oportere idque se ea spe petisse. Si per Populum Romanum 
stipendium remittatur et dcdititii suhtrahantur , non minus Uben- 
ter sese reeusaturum Populi Romani amkitiam, quam adpetieriU 
Quod muHitudinem Germanorum in GaUiam transducat, id se 
sui muniendi, non GaUiae inpugnandae caussa facere ; eius rei 
testimonium esse> quod, nisi rogatus, rwnvenerit, et quod bel- 
lum non intulerit , sed dcfenderit. Se prius in GaUiam vcnisse, 
quam Populum Romanum. Numquam ante hoc tempus exercitum 
Populi Romani GaUiae provinciae fines egressum. Quid sibi vcl- 
let? Cur in suas possessiones veniret? Provinciam suam hane 
esse GalUam , sicut iUam nostram. Ut ipsi concedi non oporte- 
ret, si in nostros fines inpetum faceret , sic item nos esse iniquoSj 
quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a Senatu Ae- 
duos adpeUatos diceret , non se tam barbarum, neque tam inpe- 
ritum e$se rerum, ut non sciret , neque beUo AUohrogum proxime 
Aeduos Romanis auxiUum tuUsse , neque ipsos in his contentioni- 
hus , quas Aedui secum et cum Sequanis habuissent , auxiUo Pb+ 
puli Romani usos esse. Debere se suspicari , simulata Caesarem 
amicitia , quod exercitum in GalUa habeat, sui obprimendi caus- 
sa hahere. Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his re- > 
gionibus, scse illum non pro amico, sed pro hoste habitu- 
rum: quod si eum interfecerit , multis sese nobiUbus principi- 
husque PbpuU Romani gratum esse facturum ; id se ab ipsis per 
eorum nuneios eompertum habere , quorum omnium gratiam at- 



20 DE BELLO GALLICO 

que amicitiam eius 'morte redimete posset. Quod si deeessisset 
ac liberam possessionem GalUae sibi tradidisset, magno se illum 
praemio remtineraturum et, quaecumque bella geri .vellet^ sine 
ullo eius labore et periculo confecturum. 

45. Multa ab Cacsarc in cam scntentiam dicta snnt , qitare 
negotio desistcrc non possct , et neque suam , ncque Populi Ro- 
mani consuetudinem pati, uti optime mcritos socios descnret: ne- 
quc sc iudicare, Galliam potius essc Ariovhti, quam PopuU Ro- 
mani. Rello superatos esse Arvernos et Rutenos ab Q. Fabio 
Maximo, quibus Populus Romanus ignovissef, neque in provinciam 
rcdcgisset, neque stipendium inposuisset. Quod si antiquissimum 

K quodque tempus spectari oporteret, PopuU Romani iustissimum esse 
inGaUia imperium : si iudicium Senatus obscrvari oporteret, liberam 
debere esse Galliam, quam bello victam suis legibus uti voluisset. 

46. Dum haec in conloquio geruntnr, Cae*uri nunciatum cst, 
equites Ariovisti propius tumulum accedcre et ad nostros adequi tarc, 
lapidcs telaquo in nostros coniiccrc. Cacsar loqucndi finem fccit 
seque ad suos recepuVsuisque iinperavit, ne quod omnino tclum 
in hostes reiicerent. Nam etnr sinc ullo periculo legionis dclc- 
ctae cum equitatu proelium forc videbat : tamen committcndum 
uon putabat, ut, pulsis hostibus, dici posset, eos ab se pcr fidem 
in conloquio circumvcntos. Posteaquam in volgus militum ela- 
tum est, qua adrogantia in conioquio Ariovistus usus omni Gal- 
liaRomanis interdixisset, inpetnmque in nostrosciusequitesfccb- 
«ent eaquc res conloquium ut dircmisset : multo maior olacritas 
studiumque pugnandi maius exercitu iniectum est. 

47. Biduo post Ariovistus ad Cacsarem legatos mittit, vellc 
60 de his rebus , quae inter eos agi coeptae , nequc perfcctae es- 
sent, agere cum eo : uti aut iterum conloquio dicm constitueret; 
ant , si id minus vcllet , cx suis Lcgatis aliqucm ad se mitteret. 
Conioquendi Caesari caussa visa non est et eo magis , quod pri- 
dic eius diei Gcrmani retincri non potcrant , quin in nostros tcla 
coniicerent. Legatum cx suis scse magno cum pcriculo ad cum 
missurnm et hominibus feris obiecturum, existinmbat. Commo- 
dissimum visum cst, C. Valerium Procillum, C. Valeri Cabtiri 
fiiium, tfumma virtute ct hiunanitatc adolcscontcm , (cuius pater 
a C. Valcrio Flacco civitate donatus erat) ct proptcr fidem et 
propjjer linguae Gailicae scientiam, qua multa iain Ariovistu* 
lenginqua consuctudinc utebatur , ct quod in eo peccandi Gcr- 
manis caussa non cssct, ad cum mittcre, et M. Mettium,~qui 
ho^pitio Ariovisti usus erat. His mandavit, ut, quae diceret 
Ariovistus, cognosccrent et ad so referrent. Quos quuin apud 
se in castris Ariovistus conspcxissct, cxcrcitu suo praesonte, oon- 
damavit: Quid ad 6e venirent? An speculandi caussa? Conan- 
tu diccre prohibuit et in catenas coniecit. 



. MB. L CAP. 45— M. 21 

48. Eodem die castra promovit et mflibus passmnn sex a 
Caesaris castris sub monte consedit. Postridie eius diei praeter 
castra Cacsaris suas copias transduxit et milflraa passuum duobua 
nltra enm castra fecit, eo consilio, nti frumento commcatuque, 
qui ez Sequanis et Aedui* subportaretur, Caesarem interclnderet. 
Ex eo die dies continnos quinque Caesar pro castris snas copias 
produxit et aciem instructam habuit, ut, si vdlet Ariovistu» 
proelio contendere, ei potestas non deesset. Ariovistus his o- 
mnibns diebus exercitum castris continoit; equestri proelio quoti- 
die contendit. Genns hoc crat pugnae, quo se Germani exer- 
cnerant. Equitum miiiaerant sex; totidem numero pedites ve- 
locissimi ac fortissimi ; quos ex omni copia singuli singuios, suae 
salntis caussa, delegcrant. Cum his in proeliis versabantur, ail 
hos se equites recipiebant: hi, si quid erat durius, conciirrcbant: 
si qui , graviore vulnerc accepto , equo decidcrat, circumsiste- 
bant : si quo erat longius prodeundum , aut celerius rccipiendum, 
tanta erat horum exercitatione celeritas, ut, iubis equorum sub- 
levati, cursum adaequareDt. 

49.Ubieum castris se tenereCaesar intellcxit, nediutius com- 
meata prohiberetur, ultra eum locum, quo in Ioco Germani con~ 
seuerant, circiter passus sexcentos ab eis, castris idoneum iocum 
delegit, acieque triplici instrocta, ad eum locum venit. Primam 
et secondam aciem in armis esse, tcrtiam castramunire iussit 
Hic locus ab hoste circiter passus sexcentos , * uti dictum est , abe- 
rat. Eo circfcer hominum numero XVI milia expedita cum omri 
equitatu Ariovistus misit, quac copiae nostros pcrterrerent et mu- 
nitione prohiberent. Nihilo secius Caesar, ut anto constituerat, 
duas acies hostem propulsare, tertiam opus perficere, iussit 
Munitis castris, duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum ; 
quatuor reliquas in castra maiora reduxit. 

50. Proximo die, instituto suo, Caesar e castris utrisque 
copias suas ediixit; pauliumque a maioribus progrcssus, aciem 
instruxit hostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne tum 
quidem eos prodire intellexit, circiter meridicm exercitum in 
castra rqduxit. Tum demum Ariovistus partemsuarum copiarum, 
quae castra minora obpugnaret, misit: acriter utrimque usquo 
#d vesperum pugnatum est. Solis occasu.suas copias Ariovistus, 
multis ct inlatis ct acceptis vulneribus , in castra reduxit. Quum 
ex captivis quaercret Cacsar , quanf ob rcm Ariovistus proclio 
non decertarct, hanc reperiebat caussam, quod apud Germano» 
ea consuetudo esset , ut matres familiae eorum sortibus ct vatici- 
nationibus dcclararent , utrum proelium committi ex usu esset, 
nec ne : eas ita dicere: Non esse fas, Gcrmanos superarc, bi anto 
novam lunam proelio contendisscnt 



22 DE BELLO GALLICO 

51. Postrfdie cius diei Gaeear praesidio utrisque castris, quod 
satis esse visum est, reliquit; omnis aiarios'in conspectu hostium 
pro castris minoribus coustituit, quod minus multitudine mili- 
tum legionariorum pro hostium numcro valebat, ut ad speciem 
alariis uterctur. Ipse, triplici instritcta acie, usque ad castra 
hostium accessit. Tum dcmum necessario Germani suas copias 
castris eduxerunt, gencratimque constituerunt paribusque inter- 
vallis Harudes, Marcomannos, Tfiboccos, Vangiones, 4Veme- 
tes, Scdusios, Suevos omnemque aciem suam rhedis et carris 
circumdedcrunt , ne qua spes in fuga rclinqueretur. Eo mnlie- 
res inposuerunt, quae in proelium proficiscentes milites passis 
crkiibus flentes inplorabant, ne se in servitutem Romanis tra- 
derent. < 

52. Caesar singulis legionibus singulos Legatos et Quaesto- 
rem praefecit, uti eostestes suae quisque Tirtutis haberct. Ipse 
a dextro cornu , quod eam partcm minime firmam hostium csee 
animum adverterat, prociium commisit. Ita nostri acriter in 
hostes, signo dato, inpctuni fecerunt itaque hostcs repente ce- 
leriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coniiciendi non 
darctur. Reicctis piiis, comminus gladiis pugnatuin est c at Gcr- 
mani, cclcrtier cx consuetudine sua phalange facta, inpetus gla- 
diorum cxceperunt. Reperti sunt compiures, nostri milites , qui 
in phalangas insiiirent et seuta manibus revellerent et desuper 
vulnerarent. Quum hostiumacies a sinistro cornn pulsa atque 
in fugam conversa esset, a dextro cornu vehementer multitudine 
suorum nostram aciem prcmebant. Id quum animadvcrtissct P. 
Grassus adolescens, quiequitatu praeerat, quod expeditior erat, 
quam hi, qui interaciem versabantar, tertiam aciem laboranti- 
bus nostris subsidio misit. 

53. Ita proelium restitutum est atque omneshostestergaver- 
terunt , neque prius fugere destitcrunt, quam ad flumen Rnenum 
tniiia passuum ex eo loco circitcr quinquaginta pervenerint. Ibi 
perpauci aut viribus confisL transnatare contenderunt, aut lintri- 
bus inventis sibi salutem repererunt. In his fuit Ariovistus, qiri, 
naviculam deiigatam ad ripam nactus, ea profugit: rcliquos 
omnes consecuti equiles nostri interfecerunt. Duae fuerunt Ario* 
visti uxorcs, una Sueva natione , quam ab domo secum cduxc- 
rat; altera Norica, regis Vocionis soror, quam in Gallia duxe- 
rat , n fratre missam : utraeque in ca fuga perierunt. Duac filiae 
harum, altera occisa, altera capta est. C. Valerius Prociilus, 
quum a custodibus in fuga trinis catenis vinctus trahcretur, in 
ipsum Caesarem, hostis equitatu persequentem , incidit. Quae 
quidem res Cacsari non minorem, quam ipsa victoria, volupta- 
tem adtulit , quod hominem honcstissimum provinciae Galliac, 
suum famiiiarem et hospitem, creptum e manibua hostium, sibi 



LIB. L CAP. 51—54. LIB. D. 1-2. 23 

restitafoin Tidebat, neqae eias calamitate de tanta Toluptate et 
gratulatione quidquam fortuna dcminncrat. Is, se praesente, 
de se ter sortibas consultum dicebat, utrum igni statim necare- 
tur, an in aliud tempus rescrvarctur: sortium beneficio se esse 
incolumern. Item M. Mettius repcrtus et nd eam reductus est. 

54. Hoc proelio trans Rhennm nnnciato, Snevi, qui ad 
ripas Rheni Tenerant, domom reverti coeperont: qnos Ubii, qni 
proximi Rhenum incolant , perterritos insecnti , magnam ei his 
nameram occiderunt.. Caesar , nna acstate duobos maxirois bel- 
lis confectis , matnrins paolio , quam tcnipos anni postulabat, ia 
hiberna in Sequanos exercitom deduxit : hibcrnis Labienum prae- 
posuit: ipse in citcriorem Galliam ad conventu* ageodos profe- 
ctns est. 



LIBER SECVNDVS 
ARGVMENTVM 

Belgae omnes contra P. R. conittrant, praeier JZemos, quo- 
rvm oppidum Bibras oppugnatum Caesar subsidio tnisso liberat 
e. 1 — 10. Discedeutes Belgas insecutus vincit c. 11. Suessionez, 
BeUovacos, Ambianos in fidem accipit: Nervios fortiter repu- 
gnantes cum Atrcbatibus ac Veromanduis debeUat c. 12 — 28. 
Item Aduatucos c. 29 — 33. Armoricos P. Crassus superavit c. 
34. Res post Belgas pacatos gestae c. 35. 



1. Qnnm esset Caesar in citeriore Gallia in hibernis, ita ntl 
gupra dcmonstravimus, crebri ad enm romores adfcrebantur lit- 
terisqueJtemLabieni certtor fiebat, oranes Belgas, qnamtertiam 
esse Galiiae partem dixerarou8,*contra Popnlnm Romanum con- 
iurare obsidesque inter se dare: coniarandi has esse caussas: pri- 
mum, quod Tererentar, ne, omni pacata Gallia, ad eos exer- 
citns noster adduceretur: deinde, qnod ab nonnnllis Gallis solli- 
citarcntur, partim qui, ut* Germanos diutius in Galiia Tersari 
nolnerant, ita Populi Romani exercitnm hiemare atque invete- 
rascere in Gallia moleste ferebant; partim qui mobiiitate et le- • 
vitate animi novis imperiis stndebant: ab nonnuilia etiam, qood 
in Gallia a potentioribus atqne his, qui ad condacendos hominet 
facultates habebant, TulgoRegnaoccupabantur, qui minus fa- 
cile eam rem in imperio nostro consequi poterant. 

2. Iis nnnciis litterisque commotus Caesar duas legiones hu.v. 
eiteriore Gallianovas conscripsit et inita aestate, in interiorem^. 

* Galliam qui dedueeret, Q N . Pedium Legatom misit. Ipse, quum 



24 DE BELLO GALLICO 

primum pabuli copia essc inciperet, ad exercitum renit: dat ne~ 
- gotium Senonibns reliquisque Gallis, qui finitumi Belgis erant, 
ttti ea , quae apud eos gerantur , cognoscant seque de liis rebu* 
certiorem faciant. ' Ht constantcr omncs nunciaverunt, manna 
cogi, excrcitum in unum locnm condnci. Tum vcro dubitandmn 
non cxi*timavit, quin ad eos [duodecimo die] proficisceretnr. 
Re frumentaria provisa, castra movet diebusque circiter quinde- 
cim ad fines Belgarnm pervenit. 

3. Eo qunm de inproviso ccleriusque omni opinione Ycnisset, 
Remi, quiproximi Galliae ex Bclgis sunt , ad eum iegatos, Tc- 
cium ct Antebrogium , primos civitatis, miserunt, qui diccrent, 
te suaque omnia in fidem atqne v in potestatem Populi Romaoi 
permittere: neque se cumreliquis Belgis consensisse, ncquc con- 
tra Populnm Romannm oranino. coniurasse: paratosqne esse et 
obsides dare et imperata faccre et oppidis recipere et frumento ce- 
terisque rebus invare : reliquos omnes Belgas in arrais esse : Ger- 
manosqne , qui cis Rhennm incolunt , sesc cum his conranxisse, 
tantnmque csse eorum omnium furorem, ut nc Suessiones quidem, 
fratrcs consanguineosque suos , qui eodem iure et eisdem Icgi- 
bus utantur , mram imperinm uninnque magistratum cum ipsia 
habeant , deterrere potuerint , quin cum his consentirent. 

4. Quum ab his quaereret, .quae civitates, quantaeque ln 
armis essent et quid in bello possent, sic reperiebat: plerosqne 
Belgas esse ortos ab Germanis; Rhenumque antiquitus trans- 
ductos , propter loci fertiiitatem ibi conscdisse Galiosque , qui 
ea loca incolcrent, expulissc; eolosque esse, qui, patrnm nostro- 
rum memoria, omni Gallia vexata , Teutonos Cimbrosque intra 
fines suos ingredi prohibuerint. Qua ex re fieri , uti earum re- 
rum memoria magnam sibi anctoritatem magnosque spiritus in 
re militari sumercnt. De numero ebrum.omnia se habere explo- 
rata, Remi dicebant, propterea qnod propinquitatibus adfinita- 
tibusque coniuncti , quantam quisqne multitudinem in commnni 
Belgarum concilio ad id bcliura pollicitus sit, cognoverint. Plu- 
rimum inter eos Bellovacos et virtute et aoctoritate et hominum 
nnmero valere: hos posse conficere armata milia centnm : polli- 
citos ex eo numero clecta milia LX , totiusqne belli impcrium 
sibi postulare. Suessiones suos esse finitumos, latissimos feraei*- 
eimosque agros possidere: Apud eos foissc Regem nostra etiam 
memoriaDivitiacum, totiue Galliae potentissimum , qui quum 
mas^nac partis harum regionum, tum etiam Britanniae imperium 
obtmuerit : nunc esse Regcm Galbam : ad hunc, propter iustitiam 
prudentiamque, eummamtotius belli omnium voluntate deferri: 
oppida habere numero XII, polliceri milia armata quinquaginta : 
totidem Nervios , qui raaxlme feri inter ipsos habeantur Lonjrissi- 
meque absint: XV milia Atrebates: Ambianos X milia: Mori- 



LIB. B. CAF. *-*. 25 




Tipi aulia: Caletos X anVlia: 
Aduatnces Wnil milia, 
Caeraesos, Paemaaes, qoi nno iwwe 
adpellaatnr , ariritrari ad XL milia. 

5. Gaesar, BoMf cehortatas tiberalkeraoje ara Hoait pro s c - 
cutns, oaaacn seaataam ad se conVeaire, urinripmnaae liberee 
obsides ad se addnci iaont. Qoae emnia ab hts diiigeuter ad 
diem factaennt. Ipse, Diritiacam Aedaaai magne opere eoher- 
tatna, dacet, quanfio opere rei pablicae ceenmimuanie saiutis inter- 
sit, maans hokium distineri, ae cum taata aenltitudine bbo tem- 
pore coaJligeadmn sit Id lieri posse, m saas copias Aedai ia 
fines BeUoTacorum iatrodaxermt et eormn agros popalari coepe- 
rint. His mandatis , enm ab se dimittit Portqoam omaes Bel- 
garum copias ia aaam locam coactasadse Teaire ridit , neque iam 
loogeabesse ab his, quos nriserat, exploratoribes et ab Renaia 
cognoTit, flomea Axouam, quod cs€ in extreuris Remorum fini- 
bu*, excrcitnm traasdacer c mataraTit atque ibi castra posuit, 
Qnae res et latas onnm castrorom ripis flaminis mnniehat et, poat 
enm qnae essent, tnta ab hostibns reddebat et, conuneatus ab 
Remis reliqnUque ciTiratibus nt sine pericnlo ad enm portari pos- 
scnt, efnciebat. In eo flnmine pons erat, Ibi praesidinra ponit 
ct in altera parte flnminis Q. Titnrinm Sabinnm, Lcgattim, 
com sex cohortibos reiiquit: castra in altitndinem pedum duo- 
dechn Tallo , fossaqne duodeTiginti pednm , mnnirc mbct. 

6. Ab his castris oppidnm Remornm, nomine Bibrav, ab- 
erat milia passoum YDI. Id ex itinere magao inpetn Belgae op- - 
pugnare coeperunt. Aegre eo die sustentatnm cst Gailorum ea- 
dem atque Belgarum oppognatio est haec. Ubi, circnmiecta mul- 
titndiae hominom totis moenibos, nndiqne lapides in mumm 
iaci coepti sunt murusque defensoribus nudatus cst, testndino 
facta portas succedunt murunqne snhnmnt. Quod tum facile 
fiebat. Xam, qnnm tanta multitndo lapides ac tela coniicerent, 
in muro consistendi potestas erat nnlii. Quum finem oppugnandi 
nox fecisset, Iccius Remus, sunima aobilitate et gratiaintereuos, 
qui tum oppido praeerat, unus ex his, qui legati de pace ad Cae- 
sarcm Tenerant , nuncios ad eum mittit, nisi subsidium eibi sub- 
mittatnr , scse dintius sustinere non posse. 

7. £o de media nocte Caesar, iisdem ducibns usus, qni mra- 
cii ab Iccio Tenerant, Kumidas et Cretas mgittarios et fundito- 
res Baleares subsidio oppidanis mittit : quorum adrcntu et Remis, 
cum spe defcnsionis, studhim propugnandi accessit et hoetibns 
cadem de caussaspes potiundi oppidi discessit. Itaque, pautliaper 
apud oppidum morati agrosque Retnorum- dcpopulati , omnibua 
Yicisaediliciisque, quos adire poterant, incensis, ad castra Cae- 
iaris omnibus copih) contcnderunt et ab nulibus passnum minus II 



25 DE BELLO GALLICO 

castra poeuerunt, quae castra, ut f umo atque ignibus significaba- 
tur , amplitis milibus passuum VIII in latitudinem patcbant. 

8.Caesar primp, et propter multitudinem hostium, et propterex- 
imiam opinioncm virtutis, proeiio supersederestatuit; quotidicta- 

* men equestribus proeliis, quid hostis virtute posset et quid nostri au- 
dercnt sollicitatinnibus, periclitabatur. Ubi nostros non esse in- 
feriores intcllexit, loco pro castris, ad aciem ^instruendam na- 
tura obportuno atque idoneo, (quod is collis, ubi castra posita 
erant , pauilnlum ex planitie editos , tantum adveraus in ^atitu- 
dinem patcbat, quantum ioci acies instructa occupare poterat, 
atque ex utraque parte lateris deiectus habebat et frontem leni- 
ter fastigatus pauliatim ad planitiem redibat) ab utroque latere 
eins collis transversam fossam obdnxit circiter passuum €D ct ad 
extremas fossas castella constituit, ibique tormenta conlocavit, ne, 

x qnum aciem instruxisset, hostcs, quod tantum raultitudine po- 
terant, ab lateribus pugnantes suos circumvenire posscnt. Hoc 
focto, duabus legionibus , quas proxime conscripserat , incastri* 
relictis, ut, si qua opus esset, subsidio duci possent, reliquas sex 
legiones pro castris in acio constituit. Hostes itcm suas copias 
ex castris eductas instruxerant. 

9. Palus erat non magna inter nostrum atqne hostium ex- 
ercitum. Hanc si nostri transirent, hostes exspectabant: nostri 
autem, si ab iilis initium transeundi fieret, ut inpeditos adgre- 
tfercntur , parati in armis erant Interim proelio equestri inter 
duas acies contendebatur. Ubi neutri transeiindi initium faciunt, 
sccundiore equitum proelio nostris, Caesar suos in castra re- 
duxit. Hostes protinus ex eo loco ad fiumen Axonam contende- 
runt, quod esse post nostra castra demonstratum cst. Ibi vadis repcr- 
tts, partem snarum copiarum transducerc conati sunt co consiiio, ut, 
«i possent, castellum, cui praeerat Q. Titurius Legatus, cxpu- 
frnarent pontemqud . interscinderent; si minus potuissent, agros 
Remorum popularentur , qui magno nobis usui ad beUum gercu- 
dum erant, commeatuque nostros prohiberent, , 

10. Caesar, certior factus ab Titurio,'omnem equitatum et 
levis armatnrae Numidas, funditores sagittariosque pontem trans- 
ducit atque ad eos contendit. Acriter in eo loco pugnatum est. 
Hostes. inpeditos nostri in fiumine adgressi, magnum eorumnu- 
merum occiderunt. Per eorum corpora reliqnos, audacissime 
transire conantes, multitudine telonun repulerunt; priraos, qui 
transierant, equitatu circumventos interfecerunL Hostes, ubi 
et de expugnando oppido et de fiumine transeundo spem se fefel- 
lisse inteliexerunt, neque nostros in locum iniquiorem progTedi 
pugnandi caussa viderunt, atque ipsos res frumentaria dcficere 
coepit, concilio convocato constituernnt , optimum esse, domum 

' suara qncmque reverti, et, qnorum in fine* primum Romani 



LIB. D. CAP. 8— 18. 27 

exercitum introduxissent, ad eof defondendos undique conveni- 
rcnt, ut potius in suis, qnam in aiienis, finibus decortarcnt et 
domcsticie copiia rei frnmcntariae utorentnr. Ad eam senten- 
tiam cum reiiquis caussis haec qnoqtie rntio eos deduxit, quod 
Divitiacum atque Acduos finibus Beliovacorum adpropinquaro 
cognoTerant. Hi« pcrsnaderi , ut diutius morarentur neque suit 
auxilium fcrrent, non poterat. 

11. £a re constituta, secunda . vigilia magno cnm strepitu 
ac tamultu castris egressi, nnllo certo ordine, neqne imperio, 
qiinm sibi qnisque primum jtineri» locnm peteret et domum por- 
venire properaret, fecerunt , ut consimilis fugae profcctio videre- 
tor. Hac re statim Caesar per epeculatores cognita, insidias veritns, 
qnod, qua dc caussa discedercnt, nondum perspexerat , exercitum 
equitatumque eastris continnit. Prima luce, confirmata re ab 
expioratoribus , omnem oqnitatnm, qui norissimum agmen mo- 
raretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurnncnloium Cot- 
tam Legatos praefecit. T. Labienum Legatum cum legioni- 
bus tribus subseqni iussit Hi, novissiraos adorti et muita 
milia pas*uura prosecuti, magnam muititudinem eorum fngW- 
entium conciderunt , quum ab extrerao agmine, ad quos Tentum 
erat, consistcrent fortiterque inpetnm nostrorum miiitum susti- 
nerent; prioresqne (quod abesse a periculo Tiderentur, neque 
ulla necessitate, noqnc imperio eontinerontur,) cxaudito clamore, 
perturbatis ordinibus, omnes m fuga sibi praosidram ponercnt 
Ita «ine ullo periculo tantam eornrn multitudinem nostri interfc- 
cernnt, quantum fuit dieispatium: sub occasumque solis desti- 
terunt seque iri castra, ut erat imperatnm, receperunt. 

12. Postridie cius dici Caesar, prins quam se bostes ex teiv 
rore ac fuga reciperent , in fines Suessionnm , qui proximi Rc- 
mis erant, exercitum duxit et magno itinere confecto ad oppidunt 
ftovioclunum contendit Id ex itinere obpugnare conatus, quod 
Tacuum ab defensoribus esse audiebat, propter laritudinem fossae 
muriquealtitudiocm,paucis defcndentibus, expugnarc non potuit 
Castrismunitis, vineas agere,qnaequc ad oppugnandum nsui erant, 
coraparare coepit; Intenm omnis ex fnga Sucssionum multitndo in 
oppidum proxima nocte conTenit. Celeriter vineis ad oppidum acttff, 
aggcrciactotnrribnsqueconstitutis,magnitttdine oparura, quae no- 
quc Tidernntantc Galli, neque audierant, et cclcritate Romanorum 
permoti, lcgatos ad Caesarem de deditione mittunt et, petentibu* 
Remis, ut oonserrarentur, inpetrant. 

18. Caesar, obsidibns acceptis, primis civitatis atque ipsiua 
Galkae Regis dnobus fiiiis armisque omnibus ex oppido traditis, 
in dcditioncm Suessiones accepit, exercitumoue in Bellovacos 
ducit Qui quum se suaque omnia in oppidum Bratuspantiam 
contuiissent, atque ab eo oppido Caasar cum exercitu circiter , 

C2 



28 DE BELLO GALLICO 

milia passuutn qumque abesset, omnes maiores nnfo, ex oppido 
cgressi, manus ad Cacsarem tendere et voce eignificare coepc- 
runt, scscin eius fidcrn acpotestatem venire, neque contra Po- 
. pulum Romanum armis contendere. Item , quuin ad oppidum 
accessisset castraquc ibi poncret, pueri mulieresque ex moro 
passis manibns suo more paeem ab Romants peticrunt. 

14. Pro his Divittactts (nam post discessttm Betgaram , di- 
missis Acduoram copiis , ad eum reverterut) facit verba : Bello- 
vacos omni tempore m fide atque amicitia civitatis Aeduae fuisse : 
inpulsos a suis prineipibus, qui dicerent, Aeduos, a Caesare in 
servitutem redactos, omnes indignitates contumeliasque perfcrre 
et ab Aeduis defecisse et Populo Romano bellum intulisse. Qui 
huius consilii principes fuissent , quod inteUegerent^ quantam ca- 
lamitatem civitati intulissent, in Britanniam profugisse. Petere 

-non solum BcUovacos, sed etiam pro his Aeduos, ut sua tle- 
mentia ac mansuetudine in eos utatur. Quod sifecerit^ Aeduo- 
rum auctoritatem apud omnes Belgas ampUficaturum : quorum 

\auxi}iis atque opibus, s% qua beUa inciderint, sustentare consue- 
rint. 

15. Caesar honoris Divitiaci atque Aeduoram caussa seae 
in fidem rccopturum et conservatiirum dixit: scd , quod erat ci- 
vitas magua inter Belgas auctoritatc atque hominum multitudine 
praestabat , DC obsides poposcit. His traditis , omnibusquc ar- 
mis ex oppido conlatis, ab eo loco in fines Ambianorum perve- 
nit, qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum fines 
JServii adtingebant: quorum de natura moribasque Caesar quum 
quaererct, sic reperiebat: NuUum aditum esse ad eos mercato- 
ribus: nihil pati vini reUquarumque rerum [ad luxuriam per- 
tinentium,] tn/em, quod his rebus rclanguescere animos et re- 

s mitti virtutem existimarent : esse homines feros magndeque vir- 
tutis: increpitare atque incusare reliquos Belgas , qui se Populo 
Romano dedidisstnt patriamque virtutem proiecissent: confirmare, 
tese neque legatos missuras, neque uUam conditionem pacis 
accepturos. 

16. Quum per eorum fines triduum itcr fecissct, inveniebat 
ex captivis, Sabim flumen ab caetris « suis non auiplius milia 
passuum decem abesse: trans idflumen omnisNcrvios conscdisse 
adventumque ibi Romanornm exspectarc una cum Atrcbatibns 
et Veromanduis, finitumis suis:/ (nam his utrisque persuaserant, 
uti camdcm belli fortunam expcrircntur) exspectari etiam ab his 
Aduatucorum copias, atque esse iri itinere : mulicres, qtiique pcr 
aetatem ad pugnam inutiles viderentur, in cum locum conieciese, 
quo propter paludes exercitui aditus non esset. 

17. His rebus- cognitis , exploratores Centurioncsqne prac- 
«mittit, qui locum idonoum castris deligant. Qaumque ex dcdtti-* 



US.&CAF. 




dBdivig, ad fbm Sahwau yw4 
s, n.ia,ihn! Ab eo Aamiae pari atldtvicate 
'wet cMbnriis, pacea* ctrctter 
tparte ttlveetM*, utuoa 
fadle mtrersos perspki peflscfc Iotra cts etlvas ttcwixw Iti eccnlt* 
ia ifctto loce «amthn» flnatcn paocae steoV 




pus 

N 



19. Caesar , etmitete praemisBO, sj nVa etni ehate r omnttum co- 
sei ratio ortleqoc agmiais alHer te hehebat, ac Bolgae ad 
ileranL Kam, quodad ho«^ adprepiaqtiabet , ooa- 
■a Caesar sex legiones eipeditat ducebat ; pott «an 
totius exercitus inpedimenta conlocarat: inde dnae legionet, 
craae proxime conscrtptao erant, totnm agmea claudebant, prae- 
sidioqoe inpedimentis erant Equite* nostri, cum funditoribut *a- 
u^ttariisquefiumen transgressi,cum hostkim equitatu proeliuttt com- 
miserunt. Qoum se ilii idemtidemin silvas ad «uo* reciperontaa 
rursus ex silva in nostros inpetum facorent, neque noctrl longiut, 
quam quem ad finem porrecta ac loca aperta pertinobaut , ce- 
dentes insequi audcrent: interim legtones «ex, quae primttc vone- 
rant, opere dimenso, castra muniro coepernnt. Ubi prlinn in- 
pedimcnta nostri exercitus ab hts , qui in silvit abditl lntebunt, 
viaa eunt , (quod tempus inter eoa committendi proelii convone- 
rat) ita, ut intra silvas aciem ordineaque conttituernnt atuue l|)ii 
seae «oniirmaTerant, subito omniboj copiLi provolavorunt inpe- 



30 DE BELLO GALLICO 

tumque in nostros equites feccrnnt. His faciie pulsi* ac protur- 
batis, incredibili celeritate ad flumcn decucurrerunt, ut paene um» 
tempore et ad silvas et in flumine et iam in manibus nostris ho- 
«tes Tidcrentur. Eadem autem celcritnte adverso colle ad nostra 
castra ataueeos, qui in opere occupati erant, contenderunt. 

20. Caesariomnia uno tempore erant agenda: Acxillumpro- 
ponendum , quod erat insigne , quum ad arma concurri oporte- 
ret: signum tuba dandum: ab opere revocandi miiitcs: qui 
paulio longius aggeris petendi caussa processerant , arcessendi : 
acies instruenda, milites cohortandi, signum dandum : quaruni 
rerum magnam partem tcmporis brevitae ct successus et incurcus 
hostium inpediebat. His difjicultatibus duae res erant subeidio, 
scientia atque usus militum, quod, superioribus proeliis exercitati, 
quid ficri oportcret , non minus commode ipsi sibi praescribcre, 
quam ab aliis doceri poterant; ct quod ab opere singuiisqne le- 
gionibus singulos Legatos Caesar discederc , nisi muhitis castris, 
vetucrat Hi, propter propinquitatem et celeritatem hostium, ni- 
hil iam Caesaris impcrium spectabant, sed per se, quae videban- 
tur, administrabant. 

21. Caesar, necessariis rebus impcratis, ad cohortandos 
militcs , quam in partcm fers obtulit , decucurrit et ad legionein 
decimam dcvenit. Miljtcs non longiore oratione cohortatus, 
quam uti suae pristinae virtutis memoriam retinerent, neu pertur- 
barcntur animo, hostiumqueinpetumfortiter sustinerent, quod non 
longius hostes aberant , quam quo telum adiici possct , proeiii 
eommittendi signum dedit. Atque in alteram partem idem co- 
hortandi causeaprofcctus, pugnantibus occurrit. Tcmporis tan- 
ta fuit exiguitas , hostiumque tam paratus ad dimicandum ani- 
mu», ut non modo ad insignia adcommodanda , sed etiam ad 
galeas inducendas scutisque* tegimenta detrahenda tempus defu- 
erit. Quam quisque in partem ab opere casu devenit , quaeque' 
prima signa conspexit , ad haec constitit, ne , in quaerendis suis, 
pugnandi tempus dimitteret. 

22. Instructo exercitu, magis ut loci natura deiectusque 
collis et necessitas teraporis, quam ut rei miiitaris ratio atque 
ordo postulabat, quumdiversis locis legiones, aliac alia in par- 
te , hostibus resisterent , sepibusque densissimi* , ut ante demon- 
itravimus, interiectis prospectus inpediretur : nequc certa subsidia 
conlocari , neque quid in quaque parte opus eseet provideri , ne- 
que ab uno omnia imperia administrari poterant. Itaque in tan- 
ta rerum iniquitate fortunae quoquc eventus varii sequebantur. . 

23. Legionis nonae et decimae miiitcs , ut in sinistra parte 
aeic conetiterant, pilis emissis, cursu ac iassitudine exanimatos 
Vulneribusque eonfectos Atrebates (nam his ca pars obvencrat) 
ccleritcr ex loco Iraperiore in flumen compulerunt, etbfeneire 



LfB. II. CAP. 2S- ?i. 31 

conaates insecuti gtadiis magnam partem eoram inpeflitam intcr- 
fecerunt. Ipsi fcrnnsire flumen non dubitaycrunt et, in locura 
iniquum progressi , rnrsus regressos ac resistentes hostes redin- 
tegrato proelio in fugani dederunt. Itcm nlia in parte divcrcae 
duae legiones, undecima et octava, profligatis Vcromanduis, 
quibuscum erant congressi, cx loco superiore in ipsis fluminis 
ripis proeliabantur. At tum totis fere a fronte et ab sinistra parte 
nudatis castris , quum in dextro cornu legio duodecima et non 
magno ab ea intervallo septima constitisset , omnes Ncrvii con- 
fertissimo agraine, duce Boduognato, qui summam imperii te- 
nebat, ad eum locum contenderunt : quorum pars aperto latere 
legiones circumvenire, pars summum castrorum loeum petcre, 
coeperunt. 

24. Eodem tempore equites nostri levisque armatnrae pedi- 
tes , qui cum iis una fuerant , quos primo hostium inpetu putsot 
dixeram , quum se in castra reciperent , adversis hoetibus occur* 
rebant ac rursus aliam in partera fugam petebant: et calones, 
qui ab decumana porta ac rammo iugo collis nostros victores 
flumen transisse conspexerant , praedandi caussa egressi, quura 
respexissent et hostes in nostris castris versari vidissent, praeci- 
pites fugae sese manoabant. Simul conun, krai cum inpedimen- 
tis veniebant , clamor fremitusqne oriebatur aliique aliam>in 
partem perterriti ferebantur. Quibus omnibus rcbus permoti 
equites Treviri , quorura inter Gallos virtutis opinio est singula- 
ris , qai auxilii caussa ab civitate missi ad Gaesarem venerant, 
quum multkudine hostiura castra nostracompleri, legioncs pre- 
mi et paene circuraventas teneri, caiones, cquites, funditores, 
Numidas, diversos dissipatosque in onmes partes fugere vidis- 
sent, desperatis nostris rebus, domum contenderunt : Romanos 
pulsoe superatosque , castrts inpedimentisque eorum hostes poti- 
tos , civitati renunciavemnt. 

2$. Caesar, ab decimae legionis cohortatione ad dextrum 
cornu profectus, ubi suos urgueri signisquC in unum locum con- 
latis daodccimae legionis confertos militcs sibi ipsos ad pugnam 
esse inpedimento ; quartae cehortis omnibus Ccnturionibus occisis 
Signiferoque interfccto, s signo amisso, rcliquarum cohortinnt 
omnihus fere Centnrionibtis aut rulneratis, aut oecisis, in his Pri- 
mo pUo, P. Scxtio Baculo, fortissimo viro, multis gravibusque 
vulneribus confecto, ut iam se sustinere non posset, reliquos esse 
tardiores; et nonnullos ab novissim» desertos proelio excedera 
ac telavitare; hostis neqne a fronte ex inferiore loco snbeuntcft 
intcrmittere, et ab utroque latere fnstare; et rem esse in angn- 
fto vidtt, neque ullum essc substdium, quod submitti posset: 
•cuto ab novissimis uni militi detracto , quod ipse eo sine scu- 
to venerat, in primam aciem processit. Centurionibiuque no- 



32 D£ B£LLO GALLICO 

minatim adpellatis, reliquoscohortatm? raiKtes, signa inferre ct 
manipulos laxare iussit, quo faciiius gladiisuti posscnt. Cuius 
adventu spe inlata militibus ac redintegrato animo , qunin pro 
se quisque , in conspectu Imperatoris etiam in extremis suis re- 
bue , operam navare cuperent, paullum hostium iapetus tarda- 
tus est. 

26. Caesar, quum septimam legionem, qnae iuxta constite- 
rat, item nrgueri ab hoste vidisset, Tribunos militum monuit, 
ut paullatfm sese legiones coniungerent et conversa signa 
in hostes inferrent. Quo facto, quum alius alii subsidium fer- 
rent, neque timerent, ne aversi ab hoete circiiravenirentur, 
audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt. Interim mili- 
tes legionum duarum , quae in novissimo agmine praesidio in- 
pedimentis fuerant, proelio nunctato, cursu incitato, in summo 
colte ab hostibus conspiciebaotur. £t T. Labienus , castris ho- 
•tium potitus et ex ioco superiore, quae res in nostris eastris 
gererentur, conspicatus, dcciraam legionem subswfio nostris mi- 
sit. Qui quum ex cquifum et calonum fuga, quo in loeo res 
esset, quantoque in periculo et castra et legienes et Imperator 
versaretur, cognovisteent, nihii ad eeleritatem sibi reiiqui fe- 
ccrunt. 

27. Horum adventu tanta rerum commutatio facta est, ut 
nostri, etiam qui volneribus confecti procnbuissent , scutis in- 
nixi, proelium redintegrarent ; tum calones, perterritos hostoi 
conspicati, etiam inermes armatis occurrerent; equkes vero, 
ut turpitudinem fugae virtute delercnt, omnHms in iocis pu- 
gnae se legionariis militibus praeferrent At hostes, etiam in 
extrema spc salutis, tantam virtutem praestiterunt, ut« quum 
primi eorum cecidissent, - proximi . iaeentibus insisterent atque 
ex eorum corporibus pugnarent ; his deieetis et coacervatis ca- 
daveribus, qui superessent, ut ex tumulo, tela in nostros con- 
iiccrent et pifa intereepta remitterent: ut non nequidquam tan- 
tae virtutis homines iudicari deberet ausos esse transire latissi- 
mum flumcn. adscendere altissimas ripas, subire iniquissimum 
iocum: quao facitia ox difficiUimis animi magnitudo rede- 
gerat. 

28. Hoc proelio facto et prepe ad ihternecionem gente ac 
aoroine Nerviorum redacte, maiores natu, quos una cum pue~ 
ris muiieribusque in aestuaria ac pamdes coniectos dixeramus, 
hac pugna nunciata , qtiura victoribus nihii inpeditum , victis 
nihii tnttim arbitrarentur, omaiura, qui supererant> consensu 
legatos ad Caesarcra misernnt seque ci dediderunt et in com- 
mcmoranda civitatis calamitate ex DC ad III senatores, ex 
hominum miiibus LX vix ad D, qui arma fcrre possont, sese 
Mactos esse dixerunt. Quo# Caesar, ut ia miseros ac aup~ 



LIB. II. CAP. 26-31. -83 

plieas asus misericordia videretnr, diUgenttssime confervavit, 
suisque finibus atqae oppidis uti iussit et finitumis imperavit, 
at ab inioria et maleficio se suosque prohiberent. 

29. Adaatuci, de qaibus sapra scripsimus, qnum omniboi 
copiis auxilio Xerviis venirent, hac pogna nunciata, cx itinere 
domum'rcverterunt; cunctis oppidis castcllisqae dcsertis, sua 
omnia in anum oppidum, egregie natura munitura, contule- 
ront Qnod qaum cx omnibns in circaitu partibus' altUsimas 
rapes dcspectttsque haberet, una ex parte leniter adclivis adi- 
tus, in latitadinem non amplius CC pedum, relinquebatur: 
qacm locum duplici altissimo maro munierant; tum magni 
ponderis saxa et praeacutas trabes in muro conlocarant. Ipsi 
erant ex Cimbris Teutonisquc prognati ; qui, quum iter in pro- 
vinciam nostram atque Italiam faccrent, ii* inpedimentis, quae 
sccuin agcre ac portare non poterant, citra flumqn Rhenuni 
depositis, custodiae cx suis ac praesidio sex milia homintim^ 
[una] reliqucrunt. Hi, post eorum obitum muitos annos a hV 
nitumis exagitati, quum alias beilum inferrent, alias inlatnm 
defcnderent, consensu eorum omnium pace facta, hunc sibi 
domicilio iocum delegerunt. 

30. Ac primo adventu exercitu» nostri crcbras ex oppido 
excorsiones faciebant, parvulisquc proelii* cum nostris conten- 
debant: postea vallo pedum XII, in circuitu XV milium, crc- 
brisqHe castellis circummuniti , oppido sesc continebant. Lbi, 
vineis actis , aggcre oxstructo, turrhu procul constitui viderunt, ' 
primam inridcre ex. muro atque increpitare vocibus , quo tanta 
machinatio ab tanto spatio iostituerctur? quibusnara manibus, 
ant qaibus viribus, pracsertim homines tantulac staturae, (nam 
pleramque hominibus Gatlis prae magnitudine corporum suo- 
rum brevitas nostra contemtui est) taati oneris tnrrim in mu- 
ros sese coniocare confidcrcnt? 

31. Ubi vercsmoveri et adpropinquare mocnibus viderunt, no- 
va atque inusitata spccie commoti, legatos nd Caesarcm de 
pace miserunt, qui, ad hunc modnm locuti : JVon se cristimare, 
Romanos sine ope divina bellum gerere , qut tantac altitudinis 
machinationea tanta celeritate promovere [ct cx propinqtiitatc 
pngnare] possent : se suaque omnia eorum potestati permittere, 
dixerant. Unum petere ac depreeari: si forte, pro suaclemen- 
tia ac mansuetudine , quam ipsi ab aliis audirent, statuisset, 
Aduatucos esse conservandos, ne se armis despoliaret: sibi omnes 
fere finitumos esse inimicos ae suae virtuti invidere; a quibus 
se defendere , traditis armis , non possent, Sibi praestare , si 
in eunv casum deducerentur , quamvis fortunam a Populo Ro- 
mano pati, quam ab his per cruciatum interfici, inter quos do- 
minari consueswnt. 



S4 % DE BELLO GALLICO 

32. Ad haec Caesar respondit: Se magis consuetudine . sua, 
quam merito eorum , civitatem conservaturum , si prius, quam 
murum arics adtigisset^ se dedidissent: sed deditionis nullam 
tsse conditionem, nisi armis traditis: se td, quod in Nerviis fe- 
cisset, facturum finitumisque imperaturum, ne quam dediticiis 
Populi Romani iniuriam inferrent. Re nunciata ad suos , quae 
imperarentur , facere dixerunt. Armoriim magnn multitudinc 
de muro in fossam, quae erat antc oppidum , iacta, sic nt prope 
summam muri aggerisque altitudincm accrvi armorumadaeqtiu- 
rent ; et tamen circitar parte tertia , ut postea peripectum est, 
ceiata atgue in oppido retenta, portis patefactis, eo die paco 
•unt usi. 

83. Snb vespcrum Caesar portas claudi miiitesqne ex oppido 
exire iuseit, ne quam noctu Oppidani ab militibus iniuriam acci- 
. perent. Illi, ante inito, ut intcilcctum est, consilio, quod dc- 
ditione facta nostros praesidia deducturos, aut denique indili- 
gcntins servaturos, crediderant, partira cum his , qtiac retinuc- 
rant et celaverant , armis , pnrtira scutis ex cortice factis aut ti- 
minibus intextis , quae rabito, ut temporis exiguitas' postulabat, 
pellibus induxerant, tertia vigilia, qua minime arduus ad nostras 
munitiones adscensus vidcbatur, omnibus copiis rcpcntinnm cx 
oppido eruptionem fecerunt. Celeriter , ut ante Caesar impera- 
rat, ignibus signiftcatione facta, cx proximis castcliis eo conciir- 
etum est pugnatumque ab hostibus ita acriter, ut a viris fortibus, 
in extrema spc salutis, iniquo loco, contra eos, qni cx vallo 
turribusque tela iacerent, pugnari debuit , qnum in una virtute 
omnis spes salutis consisteret. Occisis ad hominum milibus qua- 
tuor, reliqui in oppidnm rciecti sunt. Poetridie eius dici , re- 
fractis portis, quum iam defenderet nemo , atque intromissis mi- 
litibus nostris, eectionem eius oppidi universam Cacsar vendidit. 
Ab his, qui emerant, capitmn numerus ad eum rclatus estmi- 
lium LIH. 

34. Eodem tcmporea P. Craseo, quem cirni legione nna mi- 
serat ad Veuctos, Unellos, OsismioR, Curiosolitas , Sesuvios, 
Aulercos , Hliedones , quae sunt maritumae civitatcs Oceannm- 
que adtingunt, certior factus est, omnes eas civitates in ditioaem 
potestatemque Populi Romani esse redactas. 

35. His rebus gestis omni Gallia pacata , tanta huius belli 
ad barbaros opinio perlata est, uti ab his nationibus, quae trau* 
Rhenum incolerent , mitterentur legati ad Caesarem , quae se 
obsides daturas, imperata facturas, poilicerentur: quas legatione* 
Caesar, quod in Italiam Jllyricuraque properabat , inita proxima 
aestate ad se reverti iussit. Ipse in Carnutes , Andes , Turo- 



LIP. U. CAP. 82--». LIB. ITl CAP. 1—2. 55 

nesque, quae civitates propinqnae his locis erant, iilri beJlara 
geaserat, legionibus in hiberna deducti*. ih Italiam profeetua 
cst, ob easque res, ex litteris Caesaris, dies XV sttppiicatio de- 
creta est, quod ante id tempus aocidit nnllL 



LIBER TERTIVS^ 
ARGVMENTVM 

Servius Galba, legatus Caesaris, gentesquasdam sub Alpibun,kx 
Attobroges versus sitas y subegit: rebeUantes et castra legionism. 
obsidentes, eruptione facta, prostravit c. 1 — 6. Eodem tem- 
pore Armorici, A. e. Veneti cum finitimis, legatis retentis, re~ 
bellant, quos Coesar navoli beUo domuit c. 1 — 16. Titurio 
Sabino interea vincente UneUos, c.ll — 19. Crasso Aquitanos 
c. 20 — 27. Morino» Menapiosque, quoad anni tempestas pcr- 
misit, Caesar adfligit: dein suos m hiberna reducit c. 28. 29. 



1. Quom in ItaltamproficiscereturCaesar, Scrrinm Galbam 
rnm legione duodeoCma et parte equitatns in Nantuatis, Veragros Se- 
dunosque misit, qui ab finibus Allobrogum et lacu Lemanno et 
numine Khodano ad summas Alpes pcrtinent. Caussa mittendi 
fnit , quod iter per - Alpis , qno magno cum periculo magnisque 
cum portoriis mercatpres irc consuerant, patefieri Tolebat. Huic 
pcrmisit, si opus essc arbitraretur , uti in eis locis iegionem 
hicmandi caussa conlocaret. Galba, secundis aliquot proeliis 
factis, castellisqoe comphiribus eorum expugnatis, missis ad 
enm undique legatis obsidibusquc datts et pace facta , constituit, 
cohortis dnas in Nantuatibus conlocarc et ipse cum reliquis eiue 
lcgionis cohortibus in vico Verngrorum, qui adpellatnr Octodo- 
rns, hiemare: qui Ticus, positns in tbIIo, non magna adiccta 
planicio, altissimis montibus undique continetur. Quura hic in 
duas partes flumine dividcretor , alteram partem eins vici Gallis 
concessit, alteram, Tacnam ab iilis relictam, cohortibus [ad 
hiemandnm] adtribnit. £um locum vallo fossaque munivit. 

2. Qnum dies hibernorura complures transissent frumcn- 
tttmqne eo comportari iussisset , subito per exploratores certior 
factus est, ex ea parte Tici, qnam Gallis concesscrat, omncs 
noctu discessisse, montesque, qui impcndcrcnt, a maxima mul- 
titudine Scdnnorum et Veragrorum teneri. Id altquot de caussia 
acciderat , ut sttbito Galli belli renovandi legiontsquc opprimen- 
dac coniilium caperent: prirauro, quod legioncm, neqne eam 



36 DEBELLO GALLICO 

plenissimam , detractis cohortiims duabiui et compluribug singii- 
latim, qui commeatus petcndi caussa missi erant, absentibu?, 
propter paucitatera despiciehanf: tum etiam , quod prdpter ini- 
quitatem loci , quum ipsi ex montibus in vallem decurrereut et 
tcla coniicerent, ric primum quidcm posse inpetum suum susti- 
neri existimabant. Acccdebat, quod suos ab se liberos abstra- 
ctos obsidum nonrine dolebant : et Romanos non solum itinernm 
caussa, sed ctiam pcrpctuac possessionis, culmina Alpium oc- 
cupare conari et ea loca iinitumac provinciac adiungere, sibi 
pcrsuasuin habebant. 

3. Ilis nunciis acceptis, Galha, quum neque opus hiberno- 
rum mnnitionesque plcne es&ent perfectae, neque de frumento 
reliquoque commeatn satis esset provisum, quod , deditione facta 
obsidibusquc acceptis, nihil de bcllo timcndum existimaverat, 
consilio ccieriter convocato, scntentias exquirere cocpit. Quo- 
in consilio , quum tantum repentini periculL praetcr opinioncm 
accidissct, ac iam omnia fere superiora loca multitudine arraa- 
torum completa conspicerentur , ncque subsidio vcniri, neque 
commeatus supportari intcrclusis itineribus possent, prope iam 
desperata saiutc , nonnuliac huiusmodi scntcntiac dicebantur, ut, 
inpcdimcntis reiictis , eruptione facta, iisdem itineribus, quibus 
eo pervcnissent, ad salutem eontenderent. Maiori tamen j»arti 
placuit , hoc reservato ad extremum consilio , wterim rei even- 
tum experiri et castra defendcre. 

4. Brevi spatio interiecto , vix ut his rebus , quas conetitu- 
issent , conlocandis atque administrandis tempus daretur , hostes 
ex omnibus partibus, sighb dato, decurrere, iapides gaesaque 
in valium coniicere: nostri primo integris viribus fortiter repu- 
gnare, neque ulium fr-ustra telum cx loco superiore mittere: ut 
quaeque pars castrorura nudata dcfensoribus premi videbatur, eo 
occu^rcre ct auxilium ferre : sed hoc superari , quod diuturni- 
tate pugnae hostcs dcfessi proelio cxcedebant, alii integris viri- 
bus succedebant: quarum rerum a nostris propter paucitatem 
fieri nihil poterat ac non modo defesso ex pngna cxcedendi, sed 
nc saucio quidem eius loci , ubi constiterat , relinquendi ac sui 
recipiendi facultas dabatur. 

5. Quum iam amplius horis scx continenter pugnaretur ac 
non solum vires, sed etiam teia, nostris deAcercnt atque hostes 
acrius instarent, languidioribusque nostris vailum scindere et 
fossas complerc coepissent , resque esset iam ad extremum per- 
ducta casum, P. Sextius Baculus, primipiii Centurio, quem 
Nervico proeiio complnribus confcctum vulneribus diximus, et 
item C. yolusenus , Tribunus militum , vir et consilii magni et 
virtutis, ad Galbam accurrunt atque unam cssc spem saluti* 
docent, si, eruptione facta, oxtreinum auxilium experirentur. 



LIB. HL CAP. fc-8. . 37 

Itaqne , convocatis Centnrionibus , celeriter milites ccrtiores fo- 
ck, paullisper intermitterent proelinm ac tantammodo tela 
missa exciperent seque ez labore reficerent; poet dato signo ex 
castris ernmperent atqne omnem spem salntis in virtuteponcrent. 

6. Qnod iussi sunt, faciant ac, snbito omnibus portis era- 
ptione facta, neqne eognoscendi, qnid fieret, neqne sui conli- 
gendi hostibas faenltatem relinquunt. Ita> commntata fortuna, 
eos, qni in epem potkuidorum castrornm Tenerant, undique 
cimnnventos interficiunt et ex hominum milibue amplins tri- 
ginta, quem numcrum barbarorum ad castra Tenisse constabat, 
plns tertia paxte interrecta, reliquos perterritos m fugam con- 
iicinnt ac ne in locis qnidem superioribus consistere patiuntur. 
Sic, omnibns hostium oopiis fusis armisque exutis, se in castra 
munitionesqne snas recipinnt. Quo proelio facto , quod saepius 
fortnnam tentare Galba nolebat atque alio sese in hibcrna con- 
silio venisse meminerat, aliis occurrisse rebns yiderat, maxime 
frnmenti commeatusqne inopia permotns, postero die omnibus 
cius vici aedificii* incensis, in Provinciam reverti contendit: 
ac nnllo hoste prohibente, ant iter demorante, incoinmem lcgio- 
nem in Nantuatis, inde in Ailobrogas, perduxit ibique hiemavit. 

1, His rebus gestis, qnnm omnibns de caussis Caesar pa- 
catam Gailiam existimaret, superatis Belgis, expulsis Germa- 
nis , victts in Alpibns Sedunk , atque ita inita hicme III yricuni 
profectns esset , quod eas quoque nationes adire et regiones co- 
gnoseere volebat, subitum belinm in Gallia coortura est. Eius 
belli haec fuit caussa. , P. Crassns adolescens cnm legione se- 
ptima proximns mare Oceahum in Andibns haemarat. Is, quod 
in his iocfe inopia fruntenti erat, Praefectos Tribnnosqne mili- 
tnm eomplnres in finitumas civitates frumenti commeatusque pe- 
tendi canssa dimisit: quo in niimero erat T. Terrasidhtt , mis- 
sus in Unellos, M. Trebins Galins in Curiosolitas , Q. Velanitu 
cam T. Silio in Venetos. 

8. Huius civitatis est longe ampHssima auctoritas omnis 
orae maritumae regionum earum, quod et naves habent Veneti 
plurimas, quibusin Britanmam navigare consuerunt, et seien- 
tia atque usu nauticarum rerum reliquos antecedunt et in ma~ 
gno inpetu maris atque aperto, paucis portibus interiecHs, quos 
tenent tpsi, omnes fere, qui eo mari uti consuerunt, habent 
vectigales. Ab iis fnit initiam rctinehdi Silii atque Velanii , qnod 
per eos suos se obsides, quos Cra*so dedissent, reciperaturos 
existimabant. Horum anctoritate finitumi adducti,, (ut sunt 
Gallornm snbita et rejfentina consilia) eadem de canssa Trebinm 
Terraeidinmque retinent et , celeriter missia legatis , per suos 
Frincipes inter se coniurant, nihil nisi coramuni •consiiio actu- 
ros, eumdomqne omnis fortunae exitum esse laturos: rcUqoas- 
cajesar. D 



88 D£ BELLO GALLICO 

que civitates Bollicifctnt, ut in ea fibertate^ qmun a maioribue 
acceporaat, permanere, quam Romanorum servitutem perferre 
mallent. Omni OTa maritima celcriter ad suara sententtam per- 
ducta, eommunera iegationera ad P. Crassum mittunt, si velit 
9U08 reeipere , obsides sibi remittat. 

9. Quibns dc rebus Caesar ab Crasso certior factus , qnod 
ipsc aberat longius , naves interitn longas aedificari in fiumine 
Ligeri , quod influit tn Oceanura , remiges cx Provincia institui, 
nautas gubcrnatoresque comparari iubet. His rebus ccieriter 
administratis , ipsc, quum primum per anni terapus potuit, ad 
exercitum contendit.' Veneti reliquaeque item civitatcs, cognUo 
Caesaris adventu , slmul quod , quantum in sc factnus admisis- 
sent, intellegebant , (lcgatos, quod nomcn ad omnes nationcs 
sanctum invioiatumque scmper fuisset , retentos ab sc ct in vin- 
cula eoniectos,) pro magnitudine periculi beiinm parare et ma- 
xime ea, quae ad usum navium pertincnt, providere instituunt; 
hoc maiore spe , quod multum natura ioci confidebant. Pede- 
6tria esse itinera concisa aestuariis, navigaiioncra inpeditam 
propter inscientiara locorum paucitatemque portuum sciebant: 
ncque nostros exercitus propter frumenti inopiam diutius apud 
ge morari posse, confidebant: ac, iam ut omnia contra opinio- 
ncm accidcrent, tamen se plurimum navibus poese: Romanos 
neque ullam facultatera habere navium , nequc eorum locorum, 
nbi bellnm gcstori essent, vada, portus, insulas novUse: ac 
longe aliam esse navigattonem in concinso mari atque in vastis- 
simo atque apertissimo Oeeano , perspictebant. His initis con- 
siiiis , oppida muniunt , frumenja ex agris in oppida comportant, 
naves in Venetiam, ubi Caesarem primum bellum gesturum 
eonstabat, quam plurimas possunt, cogunt. Socioa sibt ad id 
bellum Osismios, Lexoviot , Nannctes, Ambiliatos, Morinos, 
Diablinfces, Menapios adsciscunt: tmxilia ex Britannia, quae 
contra eas regiones posita cst , arcessunt. 

10. Erant hae difficultatcs belli gerundi , quas supra oeten- 
dimus; sed multa Caesarem tamen ad id bellum incitabant: 
iniuriae retentorum equitum Romanorum; rebeUio facta post 
deditionem; defectut datis obsidibus; tot eiviiatum coniuratio; 
inprimis, ne, hae parte neglecta y reUquae nationcs idem eibi 
licere arbiirarentur. Itaquc quum inteRegeret, oranes fore Gai- 
los novis rebus studere et ad beUunt mobiliter cekriterque exci- 
tari , oinnes autem homines natura libertati studere et conditio- 
nem servitutis odisse, prius quant plures eivitates conspirarent, 
partiendura sibi ae iathts distribuendura exercitum putavit. 

11. Itaque T. Labienum Legatum in Treviros , qui proxifni 
Rheno flumini sunt* cura equitatu mittit. Huie mandat, Bemos 
reiiquosque Belgasadeat atque ia offieio coatineat, Germanoi- 



LIB. IIL CAP. 9—13. 30 

qac, qui araiHo aBeJgis arcesaiti dicebaatur, ri perTim navi- 
bus flumen transirc conentur , prohibeat. P. Ceawmn cura co~ 
hortitm* legionariis dnodecim et magno nnmero equitatus in 
Aqoitaniam proficisci iubet, he ex hia nationibus anxiiia in Gal- 
liam mittantur ac tantae nationes coniungantur. Q. Titnrinm 
SabimuB Lcgatum cum legionibus tribus in Unellos , Curiosoli- 
tas Lexoviosque mittit, qui eam manum distinendam coret 
D. Brutnm adolescentem classi Gallicisque navibus, quas ex 
Pictonibus et Santonis reliquisque pacatis regionibus convemre 
iusserat, pracficit et, quum priraum possit, in Venetos proficisci 
iobet Ipse, eo pedestribus copiis contendit 

12. JErant eiusmodi fere situs oppidorvm, ut, posita in ex- 
tremis lingoiis promontoriisquc , neque peditns aditnm haberent, 
qnnm ex alto «e aestus incitavisset, qnod bis accidit semper 
horarum XU spatio , neque navibus, qnod, rnrsus minueate ae- 
sta, naves in vadU ad/lictarentnr. Ita utraque re oppidornm 
obpugnatto inpediebatur; ac, si quando magnitudine operia 
forte superati , extruso mari aggere ac molibns, atque his ferme 
oppidi moenibus adaequatia, sais fortunis desperare coeperant, 
magno numero naviuiu adpulso , cuius rci snmmam facultatem 
babebant, sna deportabant omnia seque in proxima oppida re~ 
cipiehant. Ibi so rarsns jisdem obportnnitatibus loci defendebant. 
Haec eo facilius magnaai partem aestatis faciebant , quod no- 
strae naves tempcstatibus detinebantur summaque erat vasto at- 
que aperto mari , magnis aestibus , raris ac prope nullis porti- 
bus, difftcultas navigandi. 

13. Kamque ipsorum naves ad hunc modnm factae armfe- 
taeque erant. Carinde aliquanto planioreSj quam nostrarum 
navium y qtto faciUus vada ac decessum aestus excipere possenU 
prorae admodum erectae atque item puppes y ad magnitudinemflur- 
ctuum tempcstatumquc adcommodatae : naoes totae factae es 
roborc, ad quamvis vim et contumeUam yerferendam : transtra 
pedalibus m aUitudinem trabibus confixa cUivis ferreis , digiU 
poUicis crossitudine: ancorae , pro funibus 9 ferreis catenis revin- 
ctaez pelles pro velis , alutaeque tenuiter confectae sive propter 
Uni inopiam atque .eius usus inscientiam 9 sive co , quod est ma- 
gis verisimile, quod tantas tempestates Oceani tantosaue inpetus 
ventorum sustineri, ac tanta onera navium regi velis non satis 
commode, arbilrabantur. Cum hia navjbus nostrae classi eius- 
modi congressns erat, ut nna celeritate ct pulsu remorum prae- 
staret, reliqua, pro loci natara, pro vi tempestatura , Hlise**ent 
aptiora et adoomraodatiora:. nequo cnim his nostrue rostro no- 
cere poterant; tantii in eis erat firmitudo: neque propter altitu- 
dincm faciie telum adiictebatur et eadem de caussa minus com- ' 
mode scopuife continebantur. Accedebat, ut, quum sacvise 

D2 



40 DE BELLO GALLICO 

ventus coepisset et sc Tento dediseent, et tempestatem ferrent 
facilius, et in vadis consisterent tutius, et, ab aestu derclictae, 
nihil saxa et y cantes timercnt: quarum rernm omniam nestris 
naviboe casus erant cxtimescendi. 

14, Compluribus expugnatis oppidis, Caesar, ubi intellexit, 
frastra tantnm laborem sumi , neque hostram fugam captis op- 
pidis reprimi, neque his noccri posse, statait exspectandam clae- 
«em. Quae ubi convenit ac primom ab hostibus visa est, cir- 
citer GCXX naTes eornm paratissimae atque omni genere armo- 
rum ornatissimae, profectae ex portu, nostris adversae constj- 
ternnt: neque satis Bruto, qui classi pracerat, vei Tribunis 
militum Ccnturionibusquc , quibus singnlae nares erant adtri- 
butae, constabat, quid agerent, aut quam rationem pugnae io- 
fiisterent. Rostro enim noceri npn posse cognoveraiit ; turribus 
nutem excitatis, tamenhas altitudo puppium ex barbaris navi- 
bus superabat, ut neque ex inferiorc loco satis commode tela 
«diici possent, et missa ab Gallis jrravius acciderent. Una erat 
magno usui res pracparata a nostris, falces pracacutae, inser- 
tae adfixaeque longuriis , non absimili forma muralium falcium. 
His qnnm funcs, qui antemnas ad roalos dettinabant, compre- 
hensi adductiquo erant, navigio remis incitato pracrumpeban- 
tur. Qutbas abscisis, antomnao necessarie concidebant, ut, 
qnum omnis Gallicis navibus epe* in vclis armamentisque con- 
sisteret, his ereptis, omnk usus navium uno tempore'eriperetur. 
Reliqnumeratcertamen positumiu virtute,4raa nostri miiites facile 
nuperabant, atque eo magis, quod in conspectu Caesaris atqueomnis 
exercitus res gerebatur, ut nullum paulio fortius factuin latcrc 
posset: omnes enim colies ac loca superiora, unde erat propin- 
quus despectus in mare, ab exercitu tcnebantur. 

15. Deiectis, ut diximus, antemnis, quum singulas binae 
ac ternae naves circumsteterant, miiites summa vi transccndcrc 
in hostium naves contendebant. Quod postquam barbari fieri 
animadverterunt, expu^natis compluribus navibus, quumcirci 
nullum reperiretur auxiiium , fuga salutera petere contenderunt : 
ac iam conversis in eam partem natibus, quo ventus ferebat, 
tanta subito malacia ac tranquillitas exstitit, ut se ex ioco mo- 
vere non possent. Quao quidem res ad negotiura conficiendum 
roaxime fuit opportuna: nam singulas nostrt conscctati expu- 
gnaverunt, ut perpaucae ex omm numero, noctis interrentu, 
ad terram perrenerint , quum ab hora fere quarta usque ad soiis 
oceasum pugnaretur. 

16. Quo proelio bellum Venctorom totiusque orae maritu- 
raac confcctum cst. Nam , quum omnis iuventus , omnes ctiam 
gravioris aetatis, in quibus aiiquid consilii aut dignitatis fuit, co 
convenerant ; tum, narium quod ubique fucrat, unum inlocum 



ilB. ffl. CAP. 14—18. 4J. 

coegerant: quibus amissis, reliqui, neque quo se re ci perent, ntf- 
qoe queniadmodum oppida defenderent, habebant. Itaque te 
suaque ouinia Caesari dediderunt. *• In quos eo gravias Caesar 
vindicandum statuit 9 quo diligentius in reliquum tempus a bar- 
baris ios legatorum conservaretur. Itaque» omni senatu necato, 
reliquos sub corona vcndidit. 

17. Dam haec in Venetts geruntur, Q. Hturius Sabinus 
cum iis copiis, quas a Caesare acceperat, in finee Unellorum 
perrenit. His praeerat Viridovix ac siimmam imperii tenebat 
earum omnium civitatum, quae dcfccerant, ex quibus exerci- 
tum magnasque copias coegerat. Atque hi* paucis diebus Au- 
lerci £buroviccs Lexoviique, senatu suo interfecto, qnod au- 
ctores belli esse noiebant , portas clanserunt seqne cum Virido- 
vice eoniunxerunt; magnaque praeterea multitudo undique ex 
Galiia perditorum hominum latronumqne convenerant, quo* 
spes praedandi studiumque bellandi ab agricultura et quotidiano 
labore revocabat Sabinus idoneo omnibus rebus loco castrjs 
eese tenebat, quum Viridovix contra eum duum miiium spatw 
consedisset quotidieque producti» copiis pugnandi potestatem fa- 
ceret; ut iam non solnm hostibus in contemtionem Sabinus ve- 
niret , sed etiam nostrorum miiitum vocibus non nihil carperetur: 
tantamque opinionem timoris praebuit , ut iam ad valium ca- 
strorum hostes accedere auderent. Id ea de caussa faciebat, 
quod cum tanta multitudine hostium, praesertim eo absente, qui 
summam imperii teneret, nisi aequo loco, aut obportunitate 
aliqua data , Legato dimicandum non existimabat. 

18. Hac confirmata opinione timoris, idoneum quemdam 
hominem et callidum delegit, Gallum, ex his, quos auxiiii 
cauasa secum habebat. Huic magnis praemiis pollicitationibus- 
que persuadet, uti adhostes transeat et, qutd fieri velit, edocet 
Qui , ubi pro perfnga ad ees venit , timorem Romanorum pro- 
ponit: quibus angustiis ipse Caesar a Vknetia prematur, docet: 
neque longius abesse, quin prosima nocfe Sabinu» clam ex cov 
rtris esercitum edueat et ad Caesarem aujilii ferendi caussa pro- 
ficiscatur. Quod ubi auditum est> conclamant emnes, occasio- 
nem negotii bcne gerendi amittendam non esse, ad castra hrl 
oportere. Mnltae res ad hoc consilium Gallos hortabantnr: so- 
periorum dierum Sabini cunctatio, perragae confirmatio, inopia 
cibariorum , cui rei parum diligenter ab iis erat provisum , spes 
Venetici beili, et quod fere libenter homines id, quod volunt, 
crcdunt. His rebus adducti, non prius Viridovicem reliquosqo* 
duces ex concilio dimittunt, quam ab his sit concessum , arnm 
uti capiaatet ad castra contendant. Qua reconcessa, laett, ut 
explorata victoria-, sarmentis virgultisqne coulectis, quibus fos- 
•aj Romanorum compleant, ad castra pergunL 



42 DE BELLO GALLICO 

19.' Locus erat castronun editus et paullatlm ab imo adcli- 
tis, circiter passns mile. Huc magno cursu eontendemat , ufc 
quam minimum spatii ad se conligendps annandosqne Romanis ' 
darctur, exanimatique pervcncrunt. Sabinus, suos hortatas, 
cupientibus signum dat. Inpeditis liostibus propter ea, quae 
fcrebant, onera, subito duabus portis eruptionem fieri iubet. 
Factum est obportunitate loci, hostium inscientift ac defatiga- 
tione, Tirtute militum, superiorum pugnarum exercitatione , ut 
ne unum quidem nostrorum inpeturo ferrent ac statim tcrg-a 
vertercnt. Quos inpcditos integris viribus milites nostri conee- 
cnti, magnum numerum eorum occiderunt; reliquos equites con- 
sectati, paucos, qui ex fuga evaeerant, reliquerunt. Sic uno * 
tcmporc et de navali pngna Sabinus et de Sabini victoria Caesar 
certior factus , civitatesque omnes sc statim Titurio dediderunt. 
Nam , ut ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptutfi est 
animus , sic moiiis ac mininie resistens ad calamitates perferen- 
•das mens eortim [est]. 

20. Eodcm fere tempore P. Crassus , qunra in Aquitaniam 
pervenissct, quae pars, utante dictum est* et regionum latita- 
dine et multitudine hominum ex tertia parte Galliae est aesti- 
manda, quum intellegeret, in illis locis sibi bellum gerendum, 
ubi paucis ante annis L. Valerius Pracconinus, Legatus, exercita 
pnlso, interfectns csset , atqueunde L. Manilius, Proconsul, in- 
pedimentis amissig profugisset, non mediocrem sibi diligentiom 
adliibendam inteilcgebat. Ifaque re frumentaria provisa , auxi- 
liis equitatuquc comparato, multis praetcrea viris fortibus To- 
losa, Carcasone et Narbone, quae sunt civitates Galliae Provin- 
ciae, finituinaehisregionibus, nominatim cvocatis ,• in Sotiatium 
iinc«; cxcrcitum introduxit. Cuius adventu cognito, Sotiates, 
rnagnis copiis coactis equitatuquc, quo plurimum yalebant, in 
itincrc agmcn nostrum adorti , primum equestrc proelium com- 
miserunt- deinde, equitatu suo pubo atqne insequentibus nostris, 
subito pedestrU copias, quas in convalle in insidiis conlocaverant, 
ostcndcruiit. Hi, nostvos disiectos adorti, proelium renovarunt. 

21. Pugnatnm est diu atque acriter , quum Sotiates , supe- 
rioribus victoriis freti, in sua virtnte totius Aquitaniae salutem 
poaiitam pntarent; nostri autem, quidsine Imperatore et sine re- 
liquis lcgionibus, adolescentuio duce, efficere posscnt, perspici 
cuperent : tamen confecti vulneribus hostes terga vertere. Quo- 
runi magno numero intcrfecto , Crassus ex itinere oppidum So- 
tiatium obpngnare coepit. Quibus fortiter resistentibus, vineas 
turresque egit. Illi, alias eruptione tentata, alias cunicnlis ad 
aggcrcm vineasque aciis , ( cuius rci sunt longe pcritissimi 
Aquitani,* propterea quod muitis locis apud cos aerariac 
6ecturae sunt,) nbi diligentia nostrorum nihil his rebus proiici 



LIB. ffl. CAP. lfr-21. 43 

ptece iateflexerinit. legafoe ad Crassma auttant seqne ia deditio- 
ikd ot rectpiat, petmu. Qua re inpetrata, ana tradere ios-" 
3, fachmt. 

S. Atqae nctR omniam nostrorum intentis animis , alia 
ex parte oppidi Adcantoannos, qui snmmam imperii tenebat, cum 
sexceiitis derotis , quos illi soidnrios adpeuant, (quorum kaee est 
conditio. uti omnibus in vitu commodis uma cmm his fruantur y 
qvorum se amidtiae dediderint; si qnid iis per vim accidat, aut 
eumdem casvm unafcrant^ aut sibi mortem consciscant: neqve 
adkuc hominum memoria repertus est quisquam, qui, ea infcr- 
fecto, cubts se amieitiae devovissent, mortem reeusarct^) cam 
iis Adcantnannns , ernptionem facere conatos, chunore ab ea 
parte nnmitionis snblato, qnnm ad arma milites concurrisscnt 
Tehementerque ibi pognatnm esset , rcpolsns in oppidnm, tamen 
oti eadem dedkionis conditione nteretnr, ab Crasso inpctrarit. 

23. Armis obsidibusqnc acceptis, Crassus in fines Yocatiimv 
et Tarasatinm profectus est. Tnm Tero barbari commoti, quod 
oppidnm ,' et natnra loci et mann mnnitnm , pancis diebus, 
quibos eo Tentom erat, expugnatum cognoTerant, lcgatoa 
qaoquo Tersas dimittere, coniarare, obsides inter se dare, 
copias parare coepernnt. Mittuntur etiam ad eas ciritatcs legati, 
quae ennt citerioris Hispaniae, finitamae Aqnitaniae : inde auxi- 
liii ducreque arcessuntur. Qaoram adveutu magna cum ahctori- 
tateet magna cnm hominam raaltitadine bellum gerere conantur. 
Duces Tero ii deltguntur , qui una cum Q. Sertorio oranis annos 
fnerant, sommaraque scicntiam rei militaris habere exigtimaban- 
tnr. Hi consnetudine Popnli Romani loca capere, castra niunire, 
commeatibos nostros intercludere instituunt. Qnod ubi Crassus 
animadvertit , suas copias propter cxiguitatem non facilc diduci ; 
hostem et Tagari et vias obsiderc et castris satis praesidii reliu- 
quere; ob eam caussam minus commode frumentum commeatum- 
qne sibi subportari; in dies hostium numemm augeri; non cun- 
ctandom cxistimavit, quin pugna decertaret. Hac re ad consilium 
delata, nbi omnes idem sentire intellexit, posterum diem. pu- 
gnae constituit. 

?4. Prhna luce, productis omnibus copiis, duplici acie in- 
stituta, anxiiiis in mediam acicm coniectis, quid hostes consilii 
rapercnt, exspectabat. IUi , etsi propter multitudinom et 
Teterem belli gloriam paucitatemque nostrornm se tuto dimira- 
turo8 existhnabant, tamcn tutius esse arbitrabantur, obsessig viis 
commeatu interclnso, sine ullo Tulnere Tictoria potiri: et, si 
propter inopiam rei fmmentariae Romani sese recipere coepis- 
sent, inpeditos in agmine et sub sarcinis, inferiores animo, ado- 
rirt cogitabant. Hoc cohsilio probato ab Ducibus , productis Ro- 
raanorum copiis, sese castris tenebant. Hac re perspecta , Cras- 



44 DE BELLO GALLIGO 

fns, quum sua cunctatione atque opinione timidiores hostes no- 
t tros miiites alacriores ad pugnandum effecissent, atquc omnium 
voces audirentur, exspectari diutius non oportcre, quin ad castra 
iretur, cohortatus suos, omnibus cupientibus, adliostium castra 
contendit. 

25. Ibt quum alii fossas complerent, alii multis telis con- 
iectis defensores vallo muiutionibusque depellerent, auxiliares- 
que , quibus ad pugnam non multum Grassus confidcbat, lapidi- 
bus telisque subministrandis et ad aggerem cespitibus compor- 
tandis, speciem atque opinionem pugnantiumpraeberent, quum 
item ab hostibus constanter ac non timide pugnaretur tclaque cx 
loco superiorc missa non frustra accidercnt: equites, circumitis 
hostium castris, Grasso renunciaverunt , non eadem essc diiigen- 
tia ab decumana porta castra munita, facilemque aditum habere. 

26. Grassus, equitum praefectos cohortatus, ut magnis prac- 
miis pollicitationibusque suos excitarent, quid fieri vclit, ostendit. 
Ilii, ut erat inperatum , cductis quatuor cohortibus , quae, prae- 
sidio castris reiictae, intritae ab labore erant , et iongiore itinere 
circumductis , ne ex hostium castris conspici possent, omnium 
oculis mentibusque ad pugnam intentis, celcriter ad eas, quas 
diximus , munitiones pervencrunt , atque, his prorutis , prius in 
hostium castris constiterunt, quam plane ab iis videri, aut , quid 
rei gereretur, cognosci posset. Tum vero, clamore ab ea portc 
audito, nostri redintegratis viribus, quod plerumque in spe vi- 
ctoriae accidere consuevit , acrius inpugnarc coeperunt. Hostcs 
undique circumventi, desperatis omnibus rcbus, se per munitio- 
nes deiicere et fuga salutem petere-intenderunt. Quos eqnitatus 
apertissimis campis consectatus, ex milium quinquaginta numcro, 
quae ex Aquitania Gantabrisque convenisse constabat, vix quarta 
parte relicta, multa noctese in castra recepit. 

27. Hac audita pugna, maxima pars Aquitaniae sesc Cras- 
so dedidit obsidesque ultro misit: quo in numerofueruntTarbelli, 
Bigerriones, Preciani, Vocates, Tarusates, Elnsates, Garites, 
Ausci, Garumni, Sibuzates, Gocosates. Faucae ultimae nationes, 
anni tempore confisae, quod hiems suberat, hoc facere neglexcrunt. 

28. Eodem fere tempore Gaesar, etsi prope exacta iam 
aestas erat, tamen, quod omrii Gaiiia pacata Morini Menapii- 
qtie supererant , qui in armis essent neque ad eum umquam lega- 
tos de pace misissent, arbitratus, id belium celeriter confici pos- 
se, eo exercitum ad<)iixit: qui longe alia ratione, ac reliqui Gaili, 
bellum agere instituerunt. Nam quod intellegebant, maximas na- 
tiones, quae proelio contendissent, pulsas superatasque esse, con- 
tinentesque siivas ac paludes habebant, eo se suaque omnia con- 
tttlerunt. Ad quarum initium silvarum quum Caesar pervenisset 
castraque munire instituisset, neque hostis interim visus esset, 



LIB. m. CAP. 25—29. LIB. IV. CAP. 1. 45 

dfcpefsia m opere nestris, subito ex omnibns partibns sflvae ero- 
laverant et in nostros inpetum fecernnt. Nostri celeriter arma ce- 
perunt eosque in silvas repnlerunt et , complnribus interfectis, 
longios inpedittoribus locis secuti; paucos cx suis deperdidernnt. 

29. Reiiquis deinceps diebns Caesar silvas caedereinstitnit et, 
ne qni* inermibusinprndentibnsaiiemilitibus ablatereinpetus fleri 
posset , omnem eam materiam , quae erat cae*a, conveream ad 
hostem conlocabat et pro vaiio ad utrumque latus exstruebat. In- 
credibili celcritate magno spatio paucis diebns confecto f quum 
iampecus atquo extrema inpedimcnta ab nostris tenerentur, ipei 
densiores silvas peterent,eiusmodi simt tempestates consccutae, 
uti opus necessario intermitteretur et, eontinnatione imbrium, 
diutina tub peilibus miiites contineri non possent. Itaqne vasta- 
tis omnibas eorum agris, vicis aedificiisque incensis, Cacsar ex- 
ercitum. reduxit et in Aulercis Lexoviisque , reliquis itcm civitati- 
bus, quae proxime beHum fccerant, in hiberni* coniocavit 



LIBER QVARTVS 

ARGVMENTVM 

Usipetes ei Tenchtheri, Germani, a Suevis exacti, qui &ue± 
vi obiter describuntur , Menapios invadunt et inde in Kburones 
progressi, a Caesare magna strage superantur. Qui cvaserant, 
m Sigambros trans Rhenum se reeipiunt c. 1 — 15. Caesar,. 
facto ponte, transit Rhenum ; Sigambros ukiscitur, hbios liberat 
atque in Galliam revertitur c. fo — 19. Inde reversus e Mori- 
nis in Britanniam traiicit atque, exercitu aegre in terram ex- 
posito et parte insulae difficulter subacta, in GalUam redit, 
c. 20 — 36. et Morinos in suam potestatem redigit c. 37. 38. 



1. Ea, quae secutaest, hieme, qni fuit annos Cn. Pompeio,*. r. 
M. Crasso coss. Usipctes Germani et itcm Teiichthcri magna Wb. 
cum multitadine hominum flnmen Rhenum transicrunt, non lon- 
ge a mari , quo Rhcnns influit. Catissa transenndi fuit , quod 
ab Suevis compiurcs annos cxagitati bciio premebantnr ct agri- 
cnltura prohibcbantur. Suevorum gens est longe maxima et 
beUicostssima Germanorum amnium. Hi centum pagos habere 
dieuntur, ex quibus quotannis singula milia armatorum bellan- 
di caussu ex finibus educunt. Rcliqui, qui domi manserint, se 
atque illos alunt. Hi tursus in vicem anno post in armis sunt ; 
Uli domi remanent.. Sic neque agricultura, nec ratio atque 
usus belli, intermittitur. Sed privati oc aeparati agri apud eos 



46 DE BELLO GALLICO 

nikil est; neque longius anno remanere uno tn loco incoiendi 
caussa licet. Neque multum frumento, sed maximam partcm 
lactc atque peeore vivunt multumque sunt in venationibus : quae 
res et cibi genere et quotidiana exercitatione et libertate vitac 
(quod, a pueris nulio officio aut diseipUna adsuefacti, nihil 
omnino contra voluntatcm faciant) et vires alit et inmani corpo- 
rum magnitudine homines efficit. Atque in eam se consuetudinem 
• adduxerunt , ut locis frigidissimis, neque vestitus, praeter pel- 
Zi9, habeant quidquam , (quarum propter exiguitatem magna 
est corporis pars aperta) et laventur in fiuminibus. > 

2. Mercatoribus est ad eos aditus magis eo , trt, quae bello 
ccperint, quibus vendant, habeant, quam quo uUam rem ad se 
inportari desidcrent : quin etiam iumcntis, quibu» maxime Gah* 
Ua delectatur, quaeque inpenso parant prctio, Germani inpor- 
tatis [his] non utuntur: sed quae sunt apud eos nata, pa/rva 
atque deformia, haee quotidiana exercitatione , summi ut sint 
labores , efficiunt. Equcstribus procliis saepe ex /squis desiliunt 
ac pedibus proeliantur ; equosque eodem remanere vestigiq ad- 
suefaciunt; ad quos se celeriter 9 quum usus est y recipiunt: nc- 
que eorum moribus turpius quidquam aut inertius habetur, quam 
ephippiis utL Itaque ad quemvis numerum ephippiatorum equi- 
tum y quamvis pauci, adire audent. Vinum ad se omnino in- 
portari non sinunt, quod ea re ad laborem ferendum remolle- 
scere homines alque effeminari arbitrantur. 

3. Publice maximam putant esse laudem, quam latissime a 
suis finibus vacare agros: hac re significari, magnum numerum 
civitatium suam vim sustinere non posse. Itaque una ex parte a 
Suevis circitcr milia passuum DC agri vacare dicunlur. Ad al- 
teram partem succedunt Ubii , (quorum fuit civitas ampla atque 
fiorens, ut est captus Germanorum) et paullo, quam sunt ciusdcm 
gcneris^ ct ceteris humaniores, propterea quod Rhenum adtin- 
gunt multumque ad eos mercatores vcntitant ct ipsi propter pro- 
pinquitatem Gallicis sunt moribus adsuefacti. Hos quuin Suevi, 
multis saepc beiiis cxpcrti , propter amplitudincm gravitatemque 
civitatis , iinibus expcllere non potuisscnt,' tamen vectigaics sibi 
fecerunt ac mnlto humiliores infirmioresque redeg-erunt. 

4. In cadem caussa fuerunt Usipctcs et Tenclifheri , quos 
supra diximus, qui complures annos Suevorum vim sustinuerunt ; 
ad cxtremum taiiien, agris expulsi ct multis Germaniae locis 
triennium vagati ad Rhcntimpcrvcncrunt: quas regioncs Mena- 
pii incolcbant et ad utramque ripam flumini* agros, aedificia 
vicosque habcbiint; sed tantac mnltitudinis aditu pcrtcrriti, ex 
liis acdificiis , quae trans flumcn habucrant , demigravenmt et, 
cis Rhenum dispositis praesidiis, Gcrmanos transire prohibebant. 
Iili, omnia cxperti, quum ncque vi contendere proptcr inopiam 



LIB. IV. CAP. 2—7. 47 

naviuni, nequc clam tranfdre propter cuetodiag Meoapiorum pos- 
sent , rcverti se in suas sedcs regionesque simulaverunt ; et tri- 
dui Tiam progresia , rursus reverterunt atquc , omni hoc itinere 
ona nocte equitatu confecto, inscios inopinantesquc Menapio* 
obpresecrunt , qui, de Germacoram discessu per exploratores 
certiores facti, sine metu trans Rhenum in suos vicos rcmigra~ 
verant. His interfectis navibDsque eorum occnpatis, prins quam 
ea pars Aienapiorum, quae citra Rhenum quieta in suis sedi- 
bua erat, certior fieret, flHmen transicrunt atque , oranibns eo- 
rum aedificiis occupatis, reliquam partem hiemis se eorum co- 
piis aluemnt. 

5. His dc reuus Cacsar certior factus et infirmitatem Gallo- 
rum vcritus, quod sunt in consiliis capicndis mobilcs ct novis 
plcrumqne rcbus student, niHil his committcndum cxistimavit. 
Estautem hoc Gallicae consuetudinis , uti et viatores, etiam tn- 
into*, consisterc cogant ct, quod quisque eorum de quaque re 
audierit aut- cognoverit , quaerant et mcrcatorcs in oppidis vol- 
gu8 circumsistat , quibusque ex regionibus yeniant, quasque ibi 
res cognoverint, pronunciare cogant. His rumoribus^ atque audi- 
tionibus permotiy de summis saepe rebus consilia ineunt* quorum 
eos e vestigio poenitere necesse est , quum incertis rumoribus ser- 
viant et plcrique ad voluntatem eorum ficta respondeant. 

6. Qua consuctudine cognita, Gaesar , ne graviori bcllo oc- 
curreret, maturius, qnam consuerat, ad cxercitum proficiscitnr. 
Eo quum venisset, ca, quae fore suspicatus erat, facta cognovit, 
missas legationcs anonnuilis civitatibus ad Germanos, invitatos^- 
quc eos, uti ab Rhcno disccderent ; omniaquc quac postulassent, 
ab se fore parata. Qua spe adducti Germani laiius iam vagaban- 
tnr et in finis Eburonum ct Condrusorum , quL sunt Trcvirorum 
clientcs, pcrvenerant. Frincipibus Galliac' evocatis , Cacsar ea, 
quac cognoverat, dissiraulanda sibi existimavit, corumque animis 
pcrmulsU et confirmatis cquitatuque imperato, bcllum cum Ger- 
manis gcrcrc constituit. 

2. Rc frnmentaria comparata equitibusquc delectis, iter in 
ea loca facere eocpit , quibus in locis csse Germanos audiebat* 
A quibus quum paucorum dierum itcr abessct, lcgati ab his vc- 
nerunt , quorum haec fuit oratio : Gertnanos neque priores Po- 
pulo Romano beUum inferre, nequetamen recusarc, si lacessan- 
tuTy quin armis contendant; quod Germamorum eonsuetudo haeo 
sit a maioribus tradita, quicumque bcllum inferant, resistere, ne- 
que depreeari: haec tamen dicere, venisse invitos, eiectos domo. 
Si suam graUam RomaniveUnt, posse eis utiles este amicos: vel 
sibi agros adtribuant^ velpatiantur eos tenere, quos armis pos~ 
sederint. Sese unis Suevi* concederc, quibus ne Dii quidem in- 



48 DE BELLO GALLICO . 

mortale* pares esse posswnt: reUquum quidem in terris esse nemi- 
nctn, qvem non superare possint. 

8. Ad hacc Caesar, quae visum est, respondit; sed exitus 
fuitorationis: Sibi nullam cum his amieitiam esse posse, si in 
GalUa remanerent: neque verum esse, qui suos fines tueri non 

i potuerint , aUenos occupare : neque vllos in Gallia vaeare agros, 
911» dan, tantae praesertim multitudini, sine iniuria possint. Sed 
licere, siveUnt, in Ubiorum finibus considere, quorum sint le- 
gati apud se et de Suevorum iniuriis querantur etase auxilium 
petant: hoc se ab iis inpetraturum. 

9. Legati hacc sc ad suos rclatnros dixerunt et, ro delibe- 
rata, post diem tcrtinm ad Caesarem reversuros: interoa ne pro- 
pius secastramoverct, petiernnt. JVe id quidcm Caesar ab se 
inpetrari posse dixit: cognoTerat enim, magnam partcm cquita- 
tus ab iis aliquot dicbus antc praedandi frumentandique caussa 
ad AmbiraritoB trans Mosam missarn. IIos cxspectari cquites at- 
quc cius rei caussa moram intcrponi, nrbitrab^tur.' _ 

10. Mosa profluit ex monte Vosego , qui est in finibus Linr- 

C«m, et, parte qmdam ex Bkeno receptaquae adpeUatur Va- 
'*, insulam efficit Baiavorum y neque longius ab eo milibus 
passuum LXXX in Oceanum transit. Bhenus autem oritur ex 
Leponiits , qui Alpes incolunt, et longo spatio pcr fines Nantua- 
tium, Ilelvetiorum, Sequanorum, Mediomatricorum y Tribucorum, 
Trevirorum citatus fertur et 9 ubi Occano adpropinquat , m plu- 
res diffluit partes^ multis ingentibusque insuUs cjfecfis, quarum 
pars magna a feris barbarisque nationibus incoUtur , ex quibus 
sunt, qui piscibus atque ovis avium viverc existimantur, muttis- 
que capitibus in Occanum inflvit. 

11. Cac?ar qnum nb hoste non amplius passuura XII mili- 
bus abcsset, ut crat constitntum, ad cum legati revertuntur: qut, 
in itinere congressi, magnoperc, nc longius progredcretur, ora- 
bant Quum id non inpetrassent , petebant , uti ad eos cqui- 
tcs, qui agmen nntccessissent, pracmittcret, eosque pugna 
prohiberet; sibiquc uti potcstatein faceret, in Ubios legatos mit- 
tendi : quorum si Prineipes ac senatus sibi iurciuran/do fidem fe- 
cisset, ea conditione, quaea Caesare ferretur y se usuros osten- 
debant: ad hns res conficiendas sibi tridui spatium daret Haee 
omnia Caesar eodcmillo pertinere arbitrabatur , ut, triduimora 
interposita, equites corum, qui abessent, revcrterentur : tamen 
sese non longius milibus passuum quatuor aquationis caussa pro- 
cessurum eo die dixit : huc postero die quam frequentissiini con- 
venirent, ut de eorum postulatis cognosceret. Interim ad Prae- 
fectos, qui cum omni equitatu anteeesserant, mittit, qui nuncia- 
rent, ne hostos proelio lacesserent et, si ipsi lacesserentur, 6u~ 
stL.jrent, quoad ipse cum exercitu propius accessisset» 



LIB. IT. CAP. 8—14. 49 

12. At hostes, ubi primim nostros eqnites conitpexerant, 
qnoram erat quinque milium numerns, qunm ipsi non amplius 
DCCC equites haberent, quod ii, qni fhiraentandi caussa ierant 
trans Mosam, nondnmredierant, nihil timentibus noetris, quod 
legati eomm paullo antc a Caesare discesserant, atque is dies 
indnciis erat ab eis petitus , iiipeta facto , celeriter nostros per- 
farbaverunt Rursus resistentibus nostris, coniiuetndine sua ad 
pedes desilucrunt, subfossisque eqnis compluribusque nostria 
•deiectis, reliquos in fugam coniecerunt atqne ita perterritos ege- 
runt, ut non prins fuga desisterent, quam in conspectnm agmi- 
nis nostri venissent. In eo proelio ex equitibus nostris interficiun- 
tur quatuor et septuaginta, in his vir fortissimus, Piso, Aqui- 
tanns , amplissimo gcnere natus , cuius avus in civitate sua re- 
gnum obtinuerat, amicus ab Senatu nostro adpellatns. Uic qunm 
fratri interrlnso ab hostibus auxilium ferret , iiliun ex periculo 
eripuit: ipso eqtio vulnerato deiectus, qtioad pofuit, fortissime 
restitit. Quum circumventus, multis vulneribus acceptis, ce- 
«idisset, atque id frater, qni iam proelio excesserat, pro- 
cnl animnm advertisget, incitato eqno se hostibus obtulit at- 
queinterfectus est. 

13. Hoc facto proeiio, Caesar neqne iam sibi legatos au- 
diendos , neque conditiones accipiendas arbitrabntur nb his, qui 
per dolnra atque insidias, petitapace, ultro'bellum intulissent : 
exspectare vero, dum hostium copiae aogercntur equitatusque 
revcrteretnry stimmae dementiae esse iudicabat et, cognita Gal- 
lornm infirmitate, qnantnm iam apnd eos hostes uno proelio au- 
ctoritatis easent consecnti, sentiebat: qnibus ad consilia*capienda 
nihil spatii dandum exirtimabat. His constitutis rebna et coasi- 
lio cnm Legatis et Qnaestore communicato, ne quem diem pu- 
gnae praetermitteret, opportunissima res accidit, qnod postridie 
eins diei mane eadem et perfidia et simulatione usi Germani, 
frequentes, omnibnsprincipibus maioribusquenatu adhibitis, ad 
enm in castra venerunt; simul, nt dicebatur, sui purgandi caussa, 
quod contra, atquc essedictum et ipsi petissent, proelium pridie 
commisissent; sitnul nt, si quid possent, de indnciis fallen- 
do inpetrarent. Quos sibi Caesar oblatos gavisus, iltos reti- 
neri iussit; ipse omnes copias castris eduxit eqnitatumque, quod 
recenti proelio perterritum esse existunabat , agmen subsequi 
iussit. 

14.* Acie tripliciinstitnta etceleriter VIH milium itinere con- 
fecto, prius ad hostium castra pervenit, quam, quid ageretur, 
Gennani sentire possent. Qui , omnibns rebus subito perterriti 
et celeritate adventus nostri et discessu euorum, neque consilii 
haben^i, neqne arma capiendi spatio dato, pertarbantur , co- 
piasne adversus hostem educere, an caitra defendere, an fuga 

£ 



50 DE BELLO GALLICO 

salotem petere, praestaret. Quorum tiraor qamn frcmlta et con- 
cursu significarctur, milites nostri, pristini diei perfidia incitati, 
in castra inruperant. Qaorum qui cderiter arma capere potue- 
rnnt, paullisper nostris restitcrunt atque inter carros inpedimen- 
taque prbelium commiserunt: at retiqua multitudo puerorum 
mulieramqae (nam cum omnibus suis domo excesserant Rhe- 
nmnque transierant) passim fugere coepit; ad quos consectandoa 
Caesar equitatum mieit. 

15. Germani, nost tergnm clamore audito, quum suos in- 
terfici ridcrent, armis abiectis signisque militaribus relictis, se 
ex castris ciecerunt: et, quum ad confluentem Mosae et Rheni 
pervenissent, reliqaa fuga desperata, magno numero interfecto, 
reliqui se in flumen praecipitaverunt atque ibi timore , lassitndi- 
ne, vi fluminis oppressi perieront. Nostri ad unum omnes in- 
columes, perpaucis yulneratis, extantibelli timore, quum ho- 
atium numerus capitum CDXXX miliom faisset, se ia castra re- 
ceperunt. » Caesar his , quos in castris retinuerat, discedendi po- 
testatem fecit: illi snbplicia crnciatusque Gallorum veriti, qao- 
rnm agros vexaverant, remanere se apud enm velfe dixerunt. 
His Caesar tibertatem concessit. 

16. Germanico bello confecto , multis de caussis Caesar sta- 
tuit, sibiRhenumesse transeundum: quarum illa fuit iusttssima, 
quod, quom videret, Germanoe tam facile inpeiii, nt in Galtiam 
venirent, snis quoquc rebus eos timere voluit, quum intellege- 
rent, et posse et audere Populi Romani exercitum Rhenum trans- 
ire. Accessit etiam, quod illa pars equitatus Usipetam et 
Tcnchtherorum, quamsapra commemoravi praedandi frumen- 
tandique caussa Mosam transisse, neque proclio interfuisse, post 
f ngam suoram se trans Rhenum in fines Sigambrorum receperat 
seque cum iis coniunxerat Ad quos quum Caesar nuocios mi- 
stsset, qui postularent, eos, qui sibi Galliaeque bellum inttttis- 
sent, sibi dederent, responderuot: Populi Romani imperium Rhe- 
numfinire: si, seinvito Germanosin GaUiam transire , non ae- 
quum existimaret , eur $ui quidquam esse imperii aut potestatis 
trans Rhenum postularet? IJbii autem, qui uni ex transrhenanig 
ad Caesarem legatos miserant, amicitiam fecerant, obsides de- 
derant, magnopere orabant, ut sibi auxilium ferret^ quod gra- 
viter ab Suevis premerentur ; vel, si idfacere occupationibus rei~ 
publicae prohiberetur , exercitum modo Rhenum transportaret: id 
ribi ad auxilium spemque reUqui temporis satisfuturum: tantum 
€8se nomen atque opinionem ettw exercitus, Ariovisto pitlso et hoc 
novissimo proelio facto , etiam ad ultima» Germanorum ftottones, 
uti opinione et amieitia Populi Romani tuti este possint. Na- 
vium magnam copkm ad iransportandum exerdtum poUiee- 



LIB. IV. CAP. 15—19. 51 

17. Caesar his de caussis, quas commemoravi, Rhenum 
transire decreverat; sed navibus transire,- neque sati* tutum esse 
arbitrabatur, neque suae neque Populi Romani dignitatis esse 
statuebat Itaque , etsi summa difficuitas facinndi pontis pro- 
ponebatur propter latitudinem, rapiditatem aUitudinemquc flu- 
minis, tamen id sibi contendendura, aut aiiter non transducen- 
dum execcitum, existfuiabat. Rationem pontis hane instituit 
Tigna bina sesquipedaUa , pauUum ab imo prapacuta, dimensa 
ad altitudinem fluminis , intervaUo pedum duomm inter se-iun- 
gebat. Haec-quum machinationibua inmissa in flumen deftxerat 
fistucisque adegerat , non subUcae modo derecta ad perpendku- 
lum, sed prona ac fastigata, ut secundum naturam fluminis pro- 
cumberent: iis item contraria oiita, ad eumdem -modum iuncta, 
intervallo pedum quadragenum, ab inferiore parfe, eontra vim 
atque inpetum fluminis conversa statuebat. Ilaec utraque insu- 
per bipedalibus trabibus inmissit , quantum eorum tignorum mn- 
etura distabat, binis utrimque fibuiis ab extrema parte, distine- 
bantur: quibus disclusis atque in contrariam partem revinctis, 
tanta erat operis firmitudo atque ea rerum natura, ut, quo ma- 
ior vis aquae se incitavissct, hoc artius inligata tenerentur. Haee 
derecta materie iniecta contexebantur et longuriis cratibusque 
eonsternebantur: ac nihilo secius sublicae et adinferiorem partem 
fluminis obUque agebantur, quae, pro ariete subiectae et cum 
omni opere coniunctae, vimfluminis exciperent : f et aUae item su- 
pra pontem mediocri spatio , ttt, si arborum trunci sive naves de- 
iiciendi operis essent a barbaris missae , his defensoribus earum 
rerum vis minueretur , neu ponti nocerent, 

18. Diebusdecem, quibus materia coepta erat comportari, 
omni opere eflecto, oxercitus transducitur. Caesar, ad utram- 
que partem pontis firmo praesidio relicto, in fines Sigambrorum 
contendit. Interim a compluribus civitatibus ad eum lejrati ve- 
niunt, quibus paeem atque amicitiam.petentibus liberaliter re- 
gpondit obside*que ad se adduci iubet. At Sigambri ex eo tem~ 
pore; quo pons institui coeptus est, fuga comparata, hortanti- 
bus iis , quos ex Tenchtheris atque Usipetibus apud se habebant, 
fiiiibus suis excesserant, suaque ouinia exportaverant , seque in 
eoiitudinem ac sihras abdiderant. 

19. Caesar paucos dies in eorum finibus moratus, oumt- 
bus vicis aedificiisque incensis frumentisque succisis, se in fines 
Ubiorum recepit; atque iis auxiiium suum pollicitus, si ab Sue- 
vis premerenttir, haec ab iis cogBovit: Suevos, posteaquam per 
exploratores pontem fieri comperissent, more suo concilio habito, 
nuncios in omnes partes dimisisse , uti de oppidis demigrarent, 
iiberos , uxores suaque omnia in silvas doponerent atque omnes, 
qui arina ferre possent, unum in locum convenirent: hunc esso 

E2 



52 DE BELLO GALLICO 

delectum medinni fere regionum earam, quas Suevi obtinercnt: 
"hic Romanoram adventum exepectarc atque ibi decertare cortsti- 
tuisse. Quod ubi Caesar compcrit, omnibus his rebus confecti*, 
quarumrerumcatissatransdiicere cxercitum constituerat, ut Gcr- 
manis metum iniiceret, ut Sigambroa ulcteceretur, nt IJbios ob- 
eidione liberaret , «Jiebus omnino X et VIII trans Rhenuin cou- 
eumtis, satis et ad laudem et ad utiiitatem profectum arbitratus, 
80 in Galliam recepit pontemqae rescidit. 

20. Exigua partc acstatis reliqua, Cacsar, etsi in his locis, 
qtiod omnis Gallia ad septemtriones vergit, maturae sunt hiemes, 
tamcn in Britanniam proficisci rontendit, quod omnibus fcre 
Gallicis bellis hostibus nostris inde submhiistrata auxilia intcllc- 
gcbat: et, si tempus anni ad bellum gercndum dcficcret, tamcn 
magno sibi usui fore arbitrabatur , si modo insuiam adissct, gc- 
nus hominum pcrspcxisset , loca, portus, aditus cognovissct : 
quae omnia fcre Gallis erant incognita, IVeque cnim tcmcre 
praeter mcrcatorcs ilio adit quisquam, neque iis ipsis quidquam, 
practer oram maritumam atque c.is rcgiones , quac sunt contra 
Galliam, notum c*t. Itaque, evocatis ad se undiquc mcrcatori- 
bus, neque quanta esset insulae magnitudo, ncqne quae aut quan- 
tae nationes incolercnt, neque qucm ustmi belii habcrcnt, aut 
quibus institutis uterentur, nequc qui esscnt ad maiorum naviam 
multitudinem idonei portus , reperire potcrat. » 

21. Ad haec cognoscenda, prius qucfm pericnlum faceret, 
idonenm ease arbitratps C. Volusenum, cum navi longa praemit- 
tit. Huic mandat, uti, exploratis omnibus rcbus , ad se quam 
primum revertatur: ipse cum omnibus copiis in Morinos profi- 
ciscitur, quod inde erat brevissimus in Britanniam transiectus. 
Huc naves undique ex finitumis regionibus et , quam superiore 
aestate ad Vcneticum bellum fecerat, classcm iubct convcnire. 
Interim , consilio eius cognito ct per mcrcatores pcrlato ad Hri- 

x tannos , a coinplnribus eius insulae civitatibus ad eum legati vc- 
niunt, qui polliceantur obsides dare atquc impcrio Populi Ko- 
mani obtemperare. Quibus auditis liberaliter pollicitus horta- 
tusque, ut in ea sentcntia permanerent, eos domum rcmittit et 
cumhisuna Commium, quem ipse, Atrebatibus superatis, rc- 

• gem ibi conetituerat, cuius et virtutem et consilium probabat et 
quemsibi fidelem arbitrabatur, cuiusque auctoritas in iis rcgi- 
onibus magni habebatur, mittit Huic imperat, quas posuit, 
adcat civitates horteturque, ut Populi Romani fidem sequantur; 
seque celeriter eo venturum nunciet. Volusenus, pers£ectis rc- 
gionibus, quantum eifacultatis daripotuit, qui navi egredi ac 
se barbaris committere non auderet , qninto die ad Caesarem' re- 
vertitur; quaeque ibi persp&xisset , renunciat. 



Lia IV. CAP. 20—21. 55 



22. Dmn in hi» locis Caesar naviuinparandara 
rator, ex magna paite Morinoram ad enm legati venerant, qui 
se dc saperioris tempori s consiiio excuearent, quod homines barr 
bari et nosrrae consuetudinis inperiti belium Populo Homano fe- 
cissent, seque ea , qnae imperasset, factnros pollicerentur. Hoc 
sibi satis obportune Cacsar accidisse arbitratus, quod neqne post 
tergum hostem relinquere volebat, neque belli gerendi propter 
anni tempus facultatem habebat, nequc has tantularum reram 
occupationes sibi Britanniae anteponendas iudicabat, magnom 
his obsidum numerum imperat. Quibue adductis , eoe in fidem 
recepit. Kavibus circiter LXXX onerariis coactis contractisque, 
quot satis esse ad duas transportandas legiones existimabat, quid- 
quid praeterea navium longarum habebat, Qaaestort, Legatig 
Praefectisque distribuit. Huc accedebant XVHI onerariae navea, 
qnae ex eo loco ab milibus passuum VIII vento tenebantur , quo 
minus in eumdem portum pervenirepos*ent. Has equitibus dis- 
tribuit; reliqunm exercitum 4). Titurio Sabino et L. Auruncu- 
leio Cottae, Legatis, in Menapios atquc in eos pagos Morino* 
rum, ab quibus ad eum legati non vencrant, dediicendum Aedit. 
P. Sulpiiium Rufum ,. Lcgatum , cum eo praesidio, quod satis 
esse arbitrabatur, portum tenere iussit. 

23. His constitotis rebus, nactus idoncara ad navigandum 
tempestatem , tertia fere vigilia solvit cqnitcsqiic in ulteriorem 
portum progredi et naves conscendere et se sequi iussit: a qui- 
bus qnura id pautlo tardiu» esset admtaistratum , ipsc hora diei 
circiter quarta cum primis navibus Britanniam adtigit atqne ibi 
in omnibus collibus expositas hostium copias armatas conspexk; 
Cuius loci haec erat natura : adeo montibus angustis mare con- 
tinebatur , nti ex iocis superioribus in litus tehtm adiici posset. 
Hnnc ad egrcdiendum nequaquam idoneum arbitratus locum, 
dnm reliquae naves eo convenirent, ad horam nonam in ancoris 
exspectavit. Intcrim Legatis Tribunisqne imiitum convocatis, 
et qnae ex Voluseno cognosset, et quae fieri veilet, ostendit 
monuitque, (ut rei miHtaris ratio , maxime «ut maritumae res po- 
rtolarent, ut quae celerem atque instabilem motum haberent), 
ad nutum et ad tempus omnes ros ab iis administrarentur. His 
dimissis et ventum et aestum uno tempore nactus secundum, 
dato signo et subtatis ancoris , circiter miiia passuum VII ab eo 
loco progressns , aperto ac plano litore naves constituit. 

24. At barbari, consilio Roraanoram cognito, praemisso 
eqnitatu et esscdariis , quo plerumque genere in proeliis uti con- 
suerunt, reliquis copiis sub^ecuti, nostros navibtts egredi prohi- 
bebant. £rat ob has caussas summa- djfficultas, quod navet 
propter magnitudincm , nisi in alto, constitui non poterant; mi- 
litibui antem ignoti» locis , inpeditb inanibus, magno et gravi 



64 BE BELLO GALLICO 

armorum onere oppressis , simul et de navibus dcsiliendum et in 
fiuctibiis consistcndum et cnm hostibus erat pugnandum : quum 
illi aut ex arido , aut paullulum in aquam progressi , omnibus 
membris expediti, notissimis locis audacter tela coniicerent et 
equos insuefactos incitarent. Quibus rebus nostri perterriti , at- 
que huius omnino generis pugnae inperiti , non eadem alacritate 
ac studio, quo in pedestribus uti proeliis consueverant, uite- 
bantur. 

25. Quod ubi Caetar animum advertit , naves longas, qua- 
rum et species erat barbaris inusitatior et motus ad usum expe- 
ditior, paullum removeri ab onerariis~ navibus ct remis incitari 
et ad latus apertum hostium constitui, atqne inde fundis, sagit- 
tis, tormentis, hostes propelli ac submoveri iussit: quae rcs 
magno.usui nostris fuit. Nam et navium figura et remorum 
motu ct inutsitato gonere tormentorum permoti barbari constite- 
runt, ac paullum modo pedem retulerunt. Atque nostris mili- 
tibus cunctantibus , maxime propter altitudinem maris , qui de- 
cimae legionis aquilam ferebat, contestatus Deos, ut ea res le- 
gioni feliciter eveniret : DesiUte, inquit, commilitones, nisi vultis 
aquilafn hostibus prodere : ego certe meum reipublicae atque im~ 
peratori officium praestitero. Hoc quum magna voce dixisset, ex 
navi se proiecit atque in hoetes aquilara ferre coepit. Tum no- 
stri, cohortati inter sc, ne tantum dedecus admitteretur, universi 
ex navi desiluerunt: hos item ex proximis prirais navibus quum 
conspexissent, subsecuti hoetibus adpropinquarunt. 

26. Pugnatum est ab- utrisque acriter; nostri tamen, qu#d 
neqne ordines servare, neque firmitcr insistere, neque signa sub- 
sequi poterant, atque alius alia cx navi, quibuscumque signis 
occurrerat, se adgregabat, magno opere perturbabantur. Hostes 
vero , notis omnibus vadis , ubi ex litore aliquos singulares ex 
navi egredientes conspexerant , incitatis equis inpeditos adorie- 
bantur: ptures paucos circumsistebant : alii ab latere aperto in 
universos tela coniiciebant. Quod quum animum advertisset 
Caesar, scaphas longarum navium, item speculatoria navigia 
mititibus compleri iussit et, quos laborantes conspexerat, iis'sub- 
sidia «ubinittebat. Nostri, simul in arido constiterunt, suis omni- 
bus consecutis , in hostes inpetum fecensnt atque eos in fugam 
dederont nequc longius prosequi potuerunt, quod equites cursum 
tenere atque insulam capere non potuerant. Hoc unum ad pri- 
stinain fortunam Caesari defuit. 

27. Hostes proelio superati , simul atque se ex fuga recepe- 
runt, statim ad Caesarem legatos de pace miserunt : obsides da- 
turos, quaeque imperasset sese facturos, poiliciti sunt. Unacnm 
his legatis Commius Atrebas venit, quem supra demonstraveram 
a Caesare in Britanniam praemissnm. Hunc illi e uavi egreg- 



LIB. IV. CAP. 25—30. 55 

som , qtrom ad eos oratoris modo imperatoris raandata perfcr- 
ret, comprehenderant utqne in vincula eoniecorant: tnm, proe- 
lio facto , remisernnt et in petcnda pace eius rei culpam in mul- 
titDdincm contulerunt et , propter inprudcntiam ut ignosccretar, 
petivcrunt. Cacsar questus , quod , quum ultro in continentem 
legatis missis pacem ab se petissent, bellum sine caussa intulis- 
sent, ignoscere inprudentiae dixit obsidesque imperavit t quorum 
illa partem statim dederunt, partem , ex longioquioribns locis 
arcessitam, paucis diebn* sese daturos dixerunt. Interea suos re- 
migrare in agros iusserunt principesque undique convenere et *e 
civitatcsqne suas Caesari commendare coeperunt. 

28. His rebus pace confirmata, post diem 1111, quam est 
in Britanniam ventum, naves XV III, de quibus supra demon- 
stratnm est, qnae equites sustulerant, ex superiore portu leni 
vcnto solTerunt. Quae qunm adpropinquarent Britanniae et ex 
castris viderentur, tanta tempestas subito coorta est, nt nulla ea- 
rum cnrsum tenere posset , sed aliae eodem , unde erant profe- 
ctae, rcferrentur; aliae ad inferiorem partem insulae, quao cst 
propins solis occasum, magno sui cum periculo dciiccrentur: 
quae tamen, ancoris iactis quum fluctibus complerentnr, neces- 
sario advcrsa nocte in altum provectae continentem petierunt. 

29. Eadem nocte accidit, ut esset luna plena, qui dies ma- 
ritnmos aestus maximos in Oceano efficere consuevit: nostrisque 
id crat incognitum. Ita uno tempore et longas naves , quibus 
Caesar exercitum transportandum curavcrat, quasque in aridum 
subduxerat, aestus complebat; et onerarias, quae ad ancoras 
erant deligatae, tempestasadilictabat; ncque ulia nostris facuitas 
aut administrandi , aut auxiliandi, dabatur. Compluribus na- 
vibus fractis, reliquae quum essent, funibus, ancoys reliquisque 
armamentis amissis, ad navigandum inuiile.s, magna*, id quod 
necesse erat accidere, tbtius exercitus perturbatio facta est : ne- 
que cnim naves erant aliae , quibus reportari possent ; et omnia 
deerant, quae ad reficiendas eas usui sunt et, quod omnibus con- 
stabat, hiemari in Gallia oportere, frumentum his in locis in hie- 
mem provisum non crat. 

30. Quibus rebus cognitis, priitcipes Britanniae, qui post 
proelinm factum ad ea , quae iusserat Caesar, facienda convene- 
rant, inter se conlocuti, quum equites et nayes et frumentum 
Romanis deesse intellegercnt et paucitatem miiitum ex castrorum 
exiguitate cognoscerent, quae hoc erant etiam angustiora, quod 
sine inpedimentis Caesar lcgiones transportaverat, optimum fa- 
ctu esse duxcrunt, rebellione facta, frumento commeatnque no- 
stros prohibere et rem in hiemem producere, quod, iis -supera- 
tis , ant reditu interclusis, neminem postea belli inferendi eaussa 
in Brttanniam transiturum confidebant. 



56 DE BELLO 6ALL1€0 

31. Itaque, rursue coniuratione facta, paullatim ex castria 
discederc ac suos clam cx agris deducere coepcrunt At.Caesar, 
etsi nondum eorum consilia cognovcrat , tamcn et- ex cvcntu na- 
Tium suarum ct ex co , quod obsides dare intermiserant, fore id, 
quod accidit, suspicabatur. Itaque ad omnes casus subsidia com- 
parabat : nam et frumentum ex agris quotidie in castra confere- 
bat et , quae gravissimc adflictae erant naves, earum matcria at- 
que aere ad reliquas rcficicndas utcbatur ct, quae ad cas res 
erant usui , cx contincnti comportari iubebat. ltaque , quum id 
gummo studio a railitibus administraretur , duodecim navibiis 
amissis, reliquis ut navigari commodeposset, eifecit. 

* 32. Dum ea geruntnr, lcgione ex consuetudine una frumen- 
tatum missa, quac adpellabatur scptima, neque ulla ad id tcm- 
pus belli suspicione interposita, quum pars hominum in agris 
remaneret, parsctiamm castra ventitaret, ii, qui pro portis 
castrorum in statione erant, Caesari renunciarunt, pulvcrem 
maiorem, quani consuctudo ferret, in ea parte vidcri, quam in 
partem legio iter fecisset. Caesar id, quod erat, suspicatus, 
aliquid novi a barbaris initum consilii , cohortes , quae in statio- 
nibus erant, secura in eam partcm proficisci, duas ex rcliqnis 
in stationcm succcdere , reliquas armari et confcstim sese sub- 
scqui iussit. Quum paullo longiue a castris proccssissct, suos ab 
hostibus prcmi atque aegrc snstinere ct cori ferta lcgione ex omni- 
bus partibus tela coniici, animum advertit. Nam quod, omni 
ex reliquis partibus demesso frumento, pars una crat reliqua, 
suspicati hostes, huc nostros essc venturos, noctu in silvis dcli- 
tuerant : tum dispersos , dcpositis armis , in metendo occupatos, 
eubito adorti, paucis intcrfectis, reliquos inccrtis ordinibus per- 
turbaverant : simul equitatu atque essedis circumdedcrant. 

33. Genus hoc est ex essedis pugnae : primo per omnes par- 
tes perequitant et tela connciunt atque ipso terrore equorum et 
strepitu rotarum ordines plerumque perturbant et, quum s'e inter 
equitum turmas' insinuaverint, ex essedis desiUunt et pedibusproe- 
liantur. Aurigae interim pauUatim ex proeUo excedunt atque ita 
currus conlocant, ur, si iUi a multitudine hostiumpremanlur, expedi- 
tum ad suos receptum habeant. Ita mobiUtatem equitum, stabiUta- 
tempeditum 9 inproeUispraestantactantumusu quotidianoet exer- 
citatione efficiunt, uti in decUvi acpraecipiti loco mcitatos equos su- 
stinere etbrevimoderariacflectere et pertemonempercurrere et in 
iugo insistere etinde ae in currus citissime recipere consuerint. 

34. Quibus rebvs, perturbatis nostris novitate pugnae, tem- 

Eore obportunissimo Caesar auxilium tnlit: namque eius adventn 
ostes constiterunt, nostri se ex timore receperunt. Quo facto, 
ad lacessendum ct ad committcndum proclium alienum esse tcni- 
pus arbitratus, suo se loco continuit et, brevi tempore utermis- 



LIB. IV. CAP. 31—38. 57 

so, ia castra legioncs reduxit. Dum faaec gerunfar, nostris omnt- 
bes occvpatis , qui erant in agris reliqui , discesserunt Secutae 
snnt continuos complures dies.tcmpestates, quac et nosrfros in ca- 
stris continerent et hostem a pugna prohiberent. Interim barba- 
ri nuncios in omnes partcs dimiserunt paucitatemque nostroruin 
militum suis praedicaverunt et, quanta pracdae facicndae atque 
in perpetnum sui liberandi facultas daretur, si Romanos cnstr is . 
expulissent, demonstravcrunt. His rebus cclcriter magna multi- 
tudine peditatus eqnitatusque coacta , ad castra venerunt. 

35. Caesar, etei idem, quod superioribus diebus acciderat, 
forc ridebat, ut, si essent hoste* pulsi, celeritate periculum cf- 
fugerent; tamen nactus equites circitcr triginta, quos Commiuf 
Atrebas, de quo ante dictum cst, secum transportavcrat, Iegio- 
nesin acie pro castris constituit. Commisso proclio, diutius no- 
strorum militum inpetum hostes fcrre non potuerunt ac torga 
Terterunt Quos tanto spatio secuti, quantum cursu et viribus 
efficere potuerunt , complures ex iis occidcrunt; deindc, omni- 
bos longe lateque adfliotis incensisque, se in castra roceperunt. 

36. Eodem die legati, ab hostibiis missi ad Cae&rem de 
pace, vencrunt His Caesar numerum obsidum, quem antea 
imperavernt, duplicavit eosque in continentem adduci iussit,quod, 
propinqua die aequinoctii, infirmis navibus, hiemi nnvigationem . 
subiiciendam non existimabat. Ipse, idoneam tcmpestatem na- 
ctus, paullo post mediam noctem naves solvit, quac oinnes in- 
columes ad oontinentem pcrvenerunt ; sed ex his oncrarlac duae 
eosdem^ quos reliquae, portus capcre non potucrunt et paullo 
infra delatae sunt. 

37. Qaibus ex navibus quum essent expositi milites circitcr 
CCC, atque in castra contenderent , Morini, quos Cae^ar, in 
Britanniam proficiscens, pacatos rcliqucrat, spe praedae ndducti, 
primo non ita magno suorum numero circum*tctcrunt ac, si scse 
interfici nollcnt , arma ponere iusscrunt. Quum ilii orbe facto 
scse defenderent, celcritcr ad clamorem hominum circiter milia 
VI convenerunt. Qua re nunciata, Cac«ir omnerii ex castris 
equitatum suis auxilio misit. Interim nostri militcs inpetum ho- 
stium sustinuerunt atquc amplius horis quatuor fortissimc pu- 
gnaverunt et , paucis vulneribus acceptis , complures cx iis occi- 
dcrunt. Postea vero quam cquitatus nostcr in conspcctum venit, 
hostes abicctis armis terga vcrtorunt magnusque cornm nume- 
rus cst occLsus. 

38. Cacsar postero die T. Labienum Legatum cum iis lc- 
gionibns, quas ex Britannia reduxerat, in Morinos, qui rebcl- 
honein fcccrant , misit. Qui quum propter siccitates paludura, 
quo se reciperent, non haberenft, quo pcrfugio superiori anno fue- 
rant usi , omnes fere in potcgtatem Labioni venerunt. At Q. 



58 DE BELLO GALLICO 

Tituriu* et L. Cotta, Legati, quiin Menapiorum fines legtones 
duxerant, omnibus corum agris vastatis, frumentis suecisis, ae- 
dificiis incensis, quod Menapii se omnes in densissimas eilvas 
nbdidernnt, se ad Cacsarom receporunt. Caesar in Hclgis omnium 
legionum hibcma constituit. Eo duae omnino civitatcs ex Britanniu, 
obeiides miserunt, reliquae neglcxerunt. His rebus gestis, cx li- 
teria Caesaris dierum XX subplicatio a Senatu decreta etf. 



ILBER QVINTVS 
ARGVMENTVM 

Caesar classem parari in Gallia iubct: ipse Pirustas in 11- 
Jlyrico cocrcet c. 1. lnde revcrsus, compositis Trevirorum turbis 
et Dumnorige coercito c. 2 — 7, iterum traiicit in Britanniam c. 
8 — 11 , *quae describitur c. 12 — 14 , ibique bella gerit feliciter 
c. 15— 22. Fost reditum deficiunt Galli, et Eburones Sabinum 
et Cottam legatos cum legione caedunt c. 23 — 37: Nervii cum 
Aduatucis atque Eburonibus Q. Ciceronis cattra graviter obpu- 
gnant c. 38 — 48, a Caesare profligantur c. 49 — 51, Senones 
et Treviri resnovas moliuntur: interfecto Induciotnaro, fit GaUia 
quietior c. 52— 58. 



AXm ^ 1. Lucio Domitio, Appio Claudio cose. , discedens ab biber- 
T00. nis Gaesar in Italiam, ut qnotannis facere consuerat, Legatis im- 
pcrat, quos legionibus praefecerat, uti, quamplurimas possent, 
Iiicme naves acdificandas.veteresque reficiendas curaront.- Ea- 
ruiri modum formamquc demonstrnt. Ad ccleritatem oncrandi 
snbductioncsque paullo facit humiliores, quam quibus in no*tro 
mari uti consucvimus ; atque id eo magis , quod proptcr cre- 
bras commutntiones aestuum minus magnos ibi fiuctus fieri co- 
gnovcrat: ad onera et ad multitudinem mmentoruin transportan- 
dam paullo latiores , quam quibus in reUquis utimur maribus. 
Has omnes actuarias imperat fieri, quam ad rem humilitas mul- 
tum adiuvat. ^ Ea, qnac sunt usui ad arraandas naves, ex Hispa- 
nia adportari iubet. Ipsc, convcntibus Galliae citerioris per- 
nctis, in Jllyrioum proficiscitur, quod a Pirustis finitumarapar- 
tem Previnciac inrurcionibus vastari audiebat. Eo quum venis- 
set, civitatibus miiites imperat ccrtumque in locum convenirc 
iubet. Qua renunciata, Pirustae legatoe ad eum mittimt, qui 
doccant, nihU earum rerum pubUco factum consUio, seseqne 



LIB. Y. CAP. 1—4., 59 

paratos esse demo ns trant , ©mnibus rationibus de ininriis satis- 
facere* Accepta oratione eorum, Caesar obsides imperat ejos- 
qoead eertam diem addnci inbet: nisi ita fecerint, scse bello 
civitatem persecuturum demonstrat. His ad diem addnctis , nt 
imperavcrat, arbitros inter civitatcs dat, qui litem aestiment 
poenamque constituant, 

2. His confectis rebns conventibusqne pcractis, in citerio- 
rem Galliam rerertitur atqne inde ad eicrcitum proficiscitur. £o 
qnnm venisset, circuitis omnibns hibernis, singulart militum 
studio , in snmma omnium rernm inopia, circiter DC eius «e- 
neris , cuius supra demonstravimus , naves et longas XX VIII m- 
venitinstroctas, neqnemnltnm abesee ab eo, qninpaucis diebus 
dednci possent. Conlaudatis militibns atque iis, qni negotio 
praefuerant, qnid fieri velit, ostendit atqne omnis ad portuih 
Itinm convenire inbet, qno ex portu commodissimum in Britan- 
niamtransmissnm esse cognoverat, circitermilinm passuumXXX 
a continenti. Huic rei qnod satis esse Tisum est militum, reli- 
qnit: ipse cnm legionibus expeditis IIH et equitibus DCCC in 
fines TrcTirorum proficiscitnr, quod hi neque ad concilia venie- 
hant, neqtte imperio parebant, Germanosqne transrbenanos sol- 
licitare dicebantnr. 

3. Haec civitas lon$re plurimum totins Galliae equitatn va- 
let magnasqne habet copias peditnm, Rhenumque, nt supra de- 
moiistravimus , tangit. . In ea civitate dno de principatu inter se 
contendebant, Indutiomarns et Cingetorix : ex quibui alter, si- 
mnl atqnc deCaesaris legionumqneadventu cognitnm est, adenm 
venit ; se suosqoe omnes in officio fntnros neqne ab amicitia Po- 
pnli Homani dcfectnros confirmavit; quaeque in Treviris gere- x 
rentur , ostendit. At Indntiomariis equitatum peditatumque co- 
gere, iisque, qni per aetatem in armis esse non poterant , in sil- 
vam Ardnennam abditis , qnae ingenti magnitudine per medios 
fines Treriromm a fiumine Rheno ad initium Rcmorum pcrti- 
net, beilum parare instituit Sed postea quam norinulli Princi- 
pes ex ea civitate , et familiaritate Cingctorigis adducti et ad- 
\entu nostri exercitns perterriti, ad Caesarem venerunt et de 
fuis privatim rebns ab eo petere coeperunt, quoniam civitaticon- 
«tdere nonpossentt Indntiomarus vcritus, ne ab omnibus dese- 
reretur, legatos ad Caesarem mittit; sese idcirco ab suis disce- 
dereatque ad enm venire noluisse, quo facilins civitatem in of- 
ficio contincrct, ne omnis nobilitatis discessu jrtebs propter in- 
prndentiam laberetur. Itaqne ease civitatem m sua potestate, 
seqne, si Caesar permittcret, ad enm in castra venturum et snas 
civitatisqne fortunas eins fidei permissurnm. 

4. Caesar, etsi intellegebat, qua de canssa ea dicerentnr, 
quaeque tum res ab injtitnto conaiiie deterreret, tamen, ne ae- 



60 . DE BELLO GALLICO 

statcm In Trevfris consnmere cogeretur, omnibus ad Britaimi- 
cnm bellura relms comparatis , Indutiomarnm ad se eum dncen- 
tis obsidibus vcnire in^it. His addnctis , in iis filio propinquis- 
qnceius omnibus, quos nominatim evocaverat , consolatus Indu- 
tiomarnm hortatusquc est , uti in officio permaneret : nihilo ta- 
men secius, principibus Trevirorum ad se convocatis, hos sin- 
gillatim fcingetorigl conciliavit: quod qnum merito eius ab se 
fieri intellegebat, tum magni interesse arbitrabatur, eius aucto- 
ritatem inter suos quamplurimum valere, cnins tam egregiam in 
sc voluntatcm perspexisset. Id factum graviter tulit Indutioma- 
rtis, suam gratiam inter suos minui, et, qui iam ante inimico 
in nos animo f nisset , multo gravius hoc dolore exarrfit. 

5. Ilis rebus constitutis, Cae*ar ad portum Itium cnrn lc- 
frtonihus pervenit. Ibi cognoscit, LX naves, quae in Meldis fa- 
ctae erant, tempestate reiectas, cursum tenere non potnissc at- 
que eodcm, unde erant profectae , revcrtisse: reliquas paratas 
ad navigandum atque omnibus rebus inetructas invcnit. Eodera 
totius Galliae equitatus convenit, numero milium quatuor Prtn- 
cipesque ex omnibus cmtatibus : ex quibus perpaucos , quortim 
in se firfcm perspexerat, relmquere in Oallia, reliqnos obsidnm 
loco secum ducere, decrcvcrat; quod* quum ipse abcsset , mo- 
tum GalHae verebatur. 

6. Erat una cum cetcris Dumnorix Aeduus, de quo ab nohts an- 
tea dicttun est. Hunc secnm habcre in primis constituerat, qnod eum 
cupidum rerum novamm, cupidum imperii, magni animi, magnae 
interGallos auctoritatis, cognoverat. Accedebat huc, quod iam in 
concilio Aeduorum Dnmnorixdixerat, sibi a Caesare Regnum ciri- 
tatis deferri : quod dictum Aedui gravitcr ferebant,nequerecusandi 
autdeprecandi caus^sa legatos ad Caesarcm mittere audebant. Id 
factnm ex suis hospitibus Cae*ar cognoverat. IUe omnibus pri- 
mo prccibus petere contcndit, ut in Gallta relinqucretur; par- 
tim, qnod insuetus navigandi maretimeret; partim, quod reli- 
gionibus sese diceret inpediri. Postea quam id obstinate sibi ne- 
gari vidit , omni spe inpetrandi ademta , Prtncipes Galliae sol- 
licitare, sevocare singulos hortarique coepit, uti in continenti 
remancrent ; metu territare , non sine caussa fieri , ut Gallta 
omni nobilitate spoliaretur: id esse consilium Caesaris, ut, quoa 
in conspectn Galliac interficere vereretur, hos oinnes in Jftritan- 
ntam transductos necaret: fidem reliquis interponcre, iusiuran- 
dum poscere, ut, quod csse ex usu Galliae intellcxissent , com- 
muni consilio administrarent llacc a compluribus ad Caesa- 
rem deferebantur. 

7. Qua rc cognita, Caesar, quod tantum civitati Aeduae 
dignitatis tribuerat, coercendum atquedcterrendum, quibuscum- 
que rebue posset, DumBorigem statuebat j quod longiut eiu* 9 



. LIB. V. CAP. 5—9. 61 

tSam progredi videbat, prospiciendum , ne qnid sibi ac rei pn- 
blicac noccre posset. Itaqae dies circiter XXV in co loco cora- 
moratas, quod coras Tentas navig^itionem inpedicbat, qui ma- 
gnaih partem omnis temporis in his locis flare consuevit, da- 
bat operam, nt in officio Dumnorigem contineret, nihilo tamen 
secius omnia eins consilia cognosccrct: tandem, idoneam nactun 
tempestatem, milites equitcsque conscendere in naves iubet. At, 
omniom inpeditis animis , Dumnorix cum equitibas Aeduorum a 
castris, insciente Caesare, domnm discedere coepit. Qua» re 
nunciata, Cacsar, intermissa profectione atque omnibus rebus post- 
positis, magnam partem equitatas ad eom insequendnm mittit re- 
trahique iraperat: si Tim faciat neque pareat, interfici iubet: 
nihil hunc se absente pro sano facturnm arbitratus, qiri praesenr 
tis imperium ncglexisset. Ille enim revocatus resistcre ac se raa- 
nn defendere suorumque fidcm inplorare cocpit, saepe clamitans, 
liberum se liberaequc civitatis esse. Illi, ut erat impcratum, cir- 
cumsistunthominem atqoe interficiont ; at Aedui equites ad Caesa- 
rem omnes revertuntur. 

8. His rebus gestis , Labieno in continente cum tribus le- 
gionibas et eqaitum miiibas daobas relicto , ut portus tuerctnr 
et rem framentariam provideret, quaequc in Gallia gererentur, 
cognosceret consiliumque pro tempore et pro re caperet, ipse cura 
quinque legionibus et pari numero equitum, quem in continenti 
relinquebat, solis occasu navcs solvit et, leni Africo proTcrtus, 
media circiter nocte Tento intermisso, cnrsum non tenuit et , lon- 
gius dclatus acstu , orta luce , sub sinistra Britanniam relictara 
conspexit. Tum rursus, aestus commutationem secutus, remis 
contendit, ut eam partem insulae caperct, qua~optimum esse 
cgressam saperiore aestate cognoTcrat. Qua in re admodum fuit 
nuTttum virtus laudanda, qui Tectoriis gravibusque navigiis, non 
intermisso remigandi labore, longarum navium cursum adacqua- 
runt. Accessum est ad Britanniam omnibus navibus meridiano 
fere tempore : neque in eo loco hostis est visus , sed , u't postea 
Caesar ex captivis compcrit, quum magnae manus eo convenissent, 
multitudine navium perterritae, (quae cum annotinis privatisque, 
quas sui quisque commodi fecerat, amplius DCCC uno erant visae 
tempore,) a iitore discesscrant acse in superiora locaabdiderant. 

9. Cacsar, exposito exercitu et loco castris idoneo capto, 
ubi exVaptivis cognovit, quo inlocohostium copiae consedissent, co- 
hortibus X ad mare relictis et equitibus CCC, qui praesidio na- 
vibus essent, de tertia vigilia ad hostes contendit, co minus ve- 
ritug navibus, quod in litore molli atque aperto deligatas ad 
ancoram relinquebat ; et pracsidio navibus Q. Atrium praefecit. 
Ipse, noetn progrcssus miliapassuum circiter XII, hostium co- 
pias conspicatus est. Uli, eqoitatu atquc essedis ad flumen pro- 

caesak. . F 



62 DE BELLO 6ALLIC0 

gresei, ex loco snperiore nostros prohibere et proelium commit- 
tcre coeperunt. Repulsi nb cquitatu, se in silvas abdiderunt, lo- 
ctun nacti, egregic et natura et opere munitum, qucm donfestici 
belli, ut videbatur, caussa iam ante praeparaverant : nam crcbris ar- 
boribus succisis omnesintroitus erant praeclusi. Ipsi ex silvis rari 
propugnabant, nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant. At 
mihtes legionis VII, testudine facta et aggere ad munitiones adiecto, 
locum ceperunt eosque ex silvis expulerunt, pancis vulneribus ac- 
ceptis. Sed eos f ugientes longius Caesar prosequi vetuit, et quod 
loci naturam ignorabat,<et quod, magna parte diei consumta, mu- 
nitioni castrorum tempus relinqui volcbat. 

10. Fostridic eius diei mane tripartito milites cquitesque in 
expeditionem misit , ut eos, qui fugerant, perseqncrcntur. Hia 
aliquantum itineris progressis , <quum iam extremi essent in pro- 
f pectu, equites a Q. Atrio ad Caesarem venerunt, qui nunciarent, 

A§t euperiore nocte, maxima eoorta tempestatc, prope omnes naves 

*. adflictasatqueinlitoreeiectas esse; quodneque ancorae funesque 

subsisterent, neque nautae gubernatoresque vim pati tempestatis 

possent : itaque ex eo concursu navium magnum essc incommodum 

acceptum. 

11. Hisrebus cognitis, Caesar legiones equitatumque revo-' 
eari atque itinerc desistere iubet ; ipse ad naves revertitur: ea- 

■ dem fere, quae ex nunciis literisque cognoverat, coram perspi- 
cit, sic ut, amissis circiter XL navibus, rcliquac tamen refici 
posse magno negotio viderentur. Itaque cx legionibus fabros de- 
legit et excontmenti atios arccssiri iubet; Labieno scribit, ut, 
qnam plurimas posset, iis legionibus., quae sunt apndeum, na- 
ves instituat. Ipse , etsi res erat multae operae ac laboris, tamen 
commodissinium essc statuit,omnes naves subduci et cuni castris 
una munitione coniungi. In his rebus circiter dics dccem consu- 
mit, ne nocturnis quidcm tcmporibus ad iaborem militum inter- 
missis. Subductis navibus castrisque egregie muniti*, easdem 
copias , quas ante , praesidio navibus reiiquit: ipse eodem , unde 
redierat, proficiscitur. £o quum venisset, maiores iam undique 
in eum locum copiae Britannorum convenerant , summa imperii 
bellique administrandl communi consilio permissa Cassivel- 
lanno , euius fines a maritumis civitatibus flumen dividit, quod 
' adpellatur Tamesis , a mari circiter milia passuum LXXX. lluic 
snperiore tempore cum refiquis civitatibus continentia bella in- 
tercesserant: sed nostro adventu permoti Britanni hunc toti bello 
imperioque praefccerant. 

12. Btitanniae pars interior ab iis incoUtur, quos natos in 
insulaipsa memoria proditum dicunt: marituma pars ab tis, qui 
praedae ac belli inferendi caussaex Belgis transierant ; qui omnei 
/er« iis nominibus civitatum adpeUantur^ quibus orti ex civitati- 



LIB. V. CAP. 10-15. 63 

bus eo pervenerunt et beUo inlato ibi remanserunt afque agros co- 
lere toeperunt. Hominum est infinita muUitudo creberrimaque 
aedificia-, fere Gallicis consimilia: pecorum magnus numeru». 
Utuntur aut aere , aut annulis ferreis , ad certum pondus exami- 
natis , pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in meditenaneis 
regionibus, in maritumis ferrum ; sed eiusexigua est copia: acrt 
utuntur inportato. Materia cuiusque generis, ut in GaUia, est 9 
praeterfagum atque abietem. Leporem et gaUinam et anserem 
gustare,fas nonputant; haec tamen alunt animi vohiptatisque caus- 
sa. Loca suni temperatiora,quam in Gallia, remissioribusfrigoribus. 

13. Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra 
GalUam. Huius lateris alter angulus, qui est ad Cantium, quo 
fere omnes ex GaUia naves adpclluntur, ad orientem solem; tn- 
ferior ad meridiem spectat. Hoc latus tenet circiter miUa pas- 
suum D. Alterum vergit ad Hispaniam atque occidentem solem 9 
qua ex parte est Hibemia, dimidio minor, ut atstimatur, quanx 
Britannia; sed pari spatio transmissus, atque ex Gallia, est m 
Britanniam. In hoc medio cursu est instda, quae adpellatur Afo- 
na; complures praeterea minores obiectae insulae existimanturi 
de quibus insulis nonnulli scripserunt, dies continuos XXX sub 
bruma esse noctem. Nosnihil de-eo percontationibus reperiebamus 9 
nisi certis ex aqua mensuris breviores esse , quam in continente\ 
noetes videbamus. Huius est longitudo lateris, ut fert iUorum 
opinio, DCC milium. Tertium est contra septemtrtones, cui par^- 
ti nulla est obiecta terra; sed eius angulus lateHs maxime ad 
Germaniam spectat : huic miUa passuum DCCC in longitudmem 
esse , existimatur. Ita omnis rnsula est in circuitu vicies centum 
miUum passuum. 

14. Ex his omnibus longe sunt humanissimt, qui Cantium 
incolunt, quae regio est marituma omnis^ nequc multum a GalUca 
differunt consuetudine. Interiores plerique fmmenta non serunt 9 
sed lacte ct carne vivunt pelUbusque sunt vestiti. Omnes vero se 
Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hott 
horridiore sunt in pugna adspectu : capilloque sunt promisso atr 
que omni parte corporis rasa , praeter caput et labrum superius. 
Uxores habent deni duodenique inter se communes et maximefra- 
tres cumfratribus parentesque cum Uberis; sed\ si qui sunt ex his 
natt, eorum habentur Uberi 9 quo primum virgo quaeque deducta est. 

15. Equites hostium essedariique acriter proclio cum equi- 
tatu nostro in itinere conflixerunt , tamen ut nostri omnibus par- . 
tibu8 superiores fuerint atque eoa in silvas collesqiie cimipulerint: 
sed compluribus interfectis , cupidius insecuti , nonnullps ex suis 
amiscrunt. At illi , intermisso spatio , inprudentibus nostris at- 
que occupatis in munitione castromm , subito se ex silvis^ eicce- 
mnt inpetuque in eos facto, gui erant in statione pro castris con- 



64 DE BELLO GALLICO 

locati, acriter pugnavenint: duabusque missis subsidio cohorti- 
bus a Caesarc , atque his primis legionum daaraifi , quum hae, 
perexiguo intermisso loci spatio inter se, constitissent, novo ge- 
nere pugnae perterritis nostiis , per medios audacissime porru- 
perunt, seque inde incolumes receperunt. Eo die Q. Laberius 
Durus, Tribunns militam, interficitur, llli, pluribus inmissis co- 
hortibus, repelluntur. 

16. Toto hoc in genere pugnae, quum sub oculis omnium ae 
pro castris dimicaretur, intellectum est, nostros propter gravi- 
tatem armaturae , quod neque insequi cedentes possent , neque 
ab signis djscedere auderent, minus aptos esse ad huius generis 
hostem; eqnites autem magno cum periculo proelio dimicare, 
propterea qnod illi etiam consulto plerumque cederent et, quum 
paullum ab legionibus nostros removissent, cx essedis desilirent 
et pedfbus dispari proelio contenderent. -Equestris autem proeiii 
ratio et cedentibus et insequcntibus par atque idem periculum 
infercbat. Accedcbat huc, ut, numquam conferti, sed rari ma- 
gnisque intervallis proeliarentur stationcsque dispositas haberent 
atque alios alii deinccps exciperent integrique ct recentes defati- 
gatis succedcrent. 

17. Postero die procul a castris hostes in collibus constite- 
runt rarique se ostendere et lenius , quam pridic, nostros equites 
proelio laccssere coepcrunt. Sed meridie, quum Cacsar pabulan- 
di caussa tres logioncs atqiie omncm equitatum cum C. Trebonio 
Legato misissct , repentc ex omnibus partibus ad pabulatores ad- 
volaverunt , sic, uti ab signis legionibusque non absisterent. No- 
Stri, acritcr in eos inpctu facto, repulerunt, neque finera-insc- 
quendi fecerunt, quoad subsidio confisi cquites, quum post se 
logione8 viderent , praecipitcs hostes egerunt : magnoque eorum 
numero intcrfecto , neque sui coniigendi, neque consistcndi, aut 
ex essedis desiiiendi facultatcm dederunt. Ex hac fuga prolinus, 
quae undique convenerant, auxiiia disscesserunt : neque pos>t id 
tempus umquam summis noblscum copiis hostes contenderunt. 

18. Caesar, cognito consilio eorum, ad flumen Tametinin 
fines Cassivellauni exercitum duxit; quod flumen uno omninolo- 
co pedibus , atque hoc aegre, transiri potest £o quum venisset, 
animum advertit, ad alteram fluminisripam magnas esse copias 
hostium tnstructas : ripa aiitem erat acutis sudibus praefixis mu- 
nita; eiusdemque generis sub aqua defixae sudes flumine tege- 
bantur. Ilis rebus cognitis a captivis perfugisque, Caesar, prae- 
misso equitatu, contestim legiones suhsequi iussit. Sed ea cele- 
ritate atque eo inpetu milites ierunt , quum capite solo ex aqua 
exstarcnt, ut hostes inpetum legionum atque equitum sustincre 
non possent ripasque dimitterent ac se f ugae mandarent 

19. Cassivellaunus, ut supra demonstravimus , omni depo- 



LIB. \. CAP. 1&-22. £5 

sita gpe contentionig, diraiseis amplioribu# copiis , milibua elrei» 
ter qaatuor essedariorum relictis, itinera nostra servabat, paullu- 
lamque exvia excedebat, locisqueinpeditisac surestribus sese oc- 
cultabat atque iis regionibns, quibus nos iter facturos cognoverat, 
pecora atque hominea ex agris in silvas compellebat : et , quum 
equitatus nostor liberiuspraedandi vastandiquecaussa se in agro* 
effunderet , omnibas viis notis semitisque «ssedarios ex silvis emit- 
tebat et magno cum periculo nostrorum equitum cum iis confuV 
gebat, atquc hoc metu latius vagari jnrohibebat. Relinquebatur, 
ut neque longius ab agmine iegionum discedi Caesar pateretnr 
et tantum in agris vastandis incendiisque faciendis hostibus* no- 
ceretur, quantum labore atque itinere legionarii milites effi~ 
cere potcrant 

20^ Interim Trinobantes,. prope firmissima earum regionuin 
crvitas , ex qua Mondubratins adoleecens, Caesaris fidem secutus* 
ad eum in continentem Galliam venerat, (cniuii pater [Imanaen- 
tius] in ea civitate regnum obtinuerat interfectusque erata Cassi- 
vellauno; ipse fuga mortem vitaverat) legatos ad Caesarem mhV 
tnnt pollicenturque , sese ei deditaros atque imperata facturos: 
petunt, ut Mandubratium ab inturiaCassiveUauni defendat atqno 
in civitatem mittat, qui pracsit imperiumque obtineat. His Cae- 
sar imperat obsides XL frumentumque exercitui Maodubrati- 
umque ad eos mittit. Illi impcrata celeriter fecerunt, obsides ad 
numerura framentaque miserunt. 

21. Trinobantibus defensis atque ab omni militum iniuria 
prohibitis, Cenimagni, Segontiaci, Ancalkes, Bibroci, Cassi* 
legationibus missis sose Caesari dedunt. Ab his cognoscit, non 
longeexeolocooppidumCassiveUanni abesse, silvis paludibusquo 
monitum, quo satis magnus hommum pecorisque mimeruscon- 
venerit. (Oppidum autem Britanni vocant, quum stlvas inpeditaa 
valio atque fossa munierunt, quo incursionis hostium vkandao 
caussa convenire consuerunt.) £o proficiscitur cum legionibus* 
locum reperit egregie natura atque opere munitum; tamen hune 
duabus ex partibus obpugpare contendit. Hostes, pauilisper mo- 
rati, militum nostrorum inpetum nontulerunt scsequealia expar^ 
te oppidi ciecerunt. Magnus ibi numerus pccoris repertus, mul- 
tique iu,fuga sunt comprehensi atqae interfecti. 

22. Uum haec \n his locis gwtmTtfr, CassivcUaunus ad Can- 
tium, quod esse admaresupra demonstravimus, quibus regibnibot 
qoatuor reges iptaeerant , Cingetorix , Carvilins , Taximagulus, 
Segonax, jmncios mittit atque his imperat, uti, coactis omnibus 
copiis-, castra navalia de inproviso adoriantnr atque obpugnent. 
li cum ad castra venissent, nostri, eruptione facta, ninlti* eorum 
interfectis, capto etiam nobiliduceLugotorige, suos incolnmes re- 
dnxerunt. Cassivcllaunus, hoc proeHo nunciato, tot detrimen- 



66 DE BELLO GALLICO 

tit «eceptis, vastatis Jmibus, maxime> etiam permotus defectionc 
civitatium, legatos per Atrebatem Commium de deditione adCae- 
sarem mittit. -Caesar, quum ttatuisset, hiemem in continenti 
propter repentinos Galliae motus agere T neque multum aestatis 
aupereBset atque id facile extrahi posse intellegeret, obsidesim- 
perat et , quid in aanos singulos Teotigalis Populo Romano Bri- 
tannia penderet, constituit: interdicitatqueimperat Cassivetlauno, 
ne Manduhratio, neu Trinobantibus noceat. 

/ 23. Obsidibus acceptis, exercitum reducit ad mare, naves 

invenit refectas. His deductis, quodl et captivorum magnum nu- 
merumhabcbat,etnonnuliaetempcstate deperierant.naves, duobus 
commeatibus exercitum reportare instituit. Ac sic accidit, uti ex 
tanto navium numero, tot navigationibus, neque hoe , neque su- 
periore anno, ullaomnino navis, quae milites portaret, dcside- 
ravetur : at ex iis , quae inanes ex continenti ad eum remit- 
terentur, prioris commeatus expositis militibus, et quas postea 
Labienus faciendas curaverat numero LX, perpaucae locum ca- 
perent ; reliquae fere omnee reiicerentnr. Qnas quum aliquam- 
diu Caesar frustra exspectaaset , ne anni tempore a navigattone 
excluderetur, quod aequinoctium suberat, necessario angustius 
milites conloeavit ac, summa tranquillitate conseeuta, secunda in- 
ka quum sorvisset vigilia, prima lace terram addgit omnesque 
Ineokunes naves perduxit. 

24. Subductisnavibus, eoncilioque Gatlorum Samarobrivae 
peracto, quod eo anno frumentom in Gallia proptcr siccitates an- 
gustius provcnerat, coactus est aliter, ac superioribus annis, cx- 
ercitum in hihernis conlocare legionesque in plures civitates dis- 
tribuere: ex quihus unam inMoriaos ducendam C FabioLegato 
dedit; alteram in Nervio* Q. Ciceroni; tertiam m Essuos L. Ro- 
eoio ; quartam in Remis cum T. Labieno in confinio Trevirorum 
hiemare iussit; tris in Belgio conloeavit: his M. Craspum, Quae- 
aterem , et L. Munatium Plancum et C Trebonium , Legatos, 
praefeciL Uriam iegionem, quam proxime trans Padum conscri- 
pserat, et cohortes quinque inEburones, quoram pars maxima est 
inter Mosara ac Rhenum , qui sub imperio Ambiorigis et Cati- 
volct erant, misift. His mtlitihus^Q. Titurium Sabinum et L. 
x Auruneuleium Cottam, Legatos* praeesse iussit. Ad huncmodum 
distributis legionibus, facWmidrlnopiae frumentariae sese mederi 
posse existimaTit: atque harum tamen omnium legionum hiberna 
(praeter eam, quam L. Roscio in pacatissimam et quietissimam 
partcm ducendam dederat) milibus passuum centum contineban- 
tur. Ipse interea, quoad legiones conlocasset munitaque hwerna 
eognovisset , in Galtia morari constituit. 

m 25. Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius , cuius 

maiora in sua cfritate regjuua obtinaerant Huic Caetar, pro 




LIB. y. CAP. 2fr-2* 67 

eiu* yirtute atque in se benivolentia , quod in omntbns bellis dn- 
g-nlari eius opera fueratusus, maiornm locnm restituerat. Tcr- 
tium iam hunc annum regnantem inimici palam , multig etiam 
ex civitate auctoribus , [eum] interfeccrimt. Defertur cja_r eg ad 
Caesarem. Iile veritus, quod ad plures pertinebat* 
eorom inpulsu deficeret, L.Plancum cnm legibneexr 
riter in Carnutes proficbci iubet ibique hiemarc;!, 
opera cognoverit Tasgetium interfcctum , hps compr 
semittere. Interim ab omnibus Legatis Quaestoribu*(uc, qui- 
bas legiones transdiderat, certior factus est, in hiberna perven-, 
tum locnmque hibernis esse munitum. 

26. Diebus circitcr XV, quibus m hiberna ventam est, initium 
repentini tumultus ac defectionis ortum est ab Ambiorige ct Ca- 
tivoleo : qui quum ad fines regni »tri Sabino Cottaeque praesto 
fuissettt, frumentumque in hiberna comportavissent, Induciomari 
Treviri nunciis inpulsi, suos concitavejBnt, subitoque obpressis 
lignatoribus, magna manu castraobpngnatum venerunt Quum ce- 
leriternostri arma cepissent vallumqueadseendigsent atque, unaex 
partc Hispanis equitibus emissis, equestri proelio enperiores fn- 
issent, desperata re , hostes ab obpugnatione suos rednxerunt. 
Tum 6UO more «onclamav©rnnt,utialiquiexnostris adconloquinm 
prodirent; habere sese, quae dc re commnni dicere vellent, qui- 
Dus rebus controversias minui posse sperarent. 

27. Mittitur ad eos conloquendi caussa C. Arpineius , eques 
Romanns, familiaris Q. Titurii, et Q. Iunius ex Iiispania qtri- 
dam, qni iam ante missu Caesaris ad Ambiorigem ventitare con- 
sneverat; apud quoeAmbiorix ad hnnc modum locutus est: Sese 
pro Caesaris in se beneficiis plurimum ei eonfiteri debere , quod 
eius opera stipendio Uberatus esset, quod Jduatucis finitumis suis 
pendere consuesset : quodque et etfiliu» etfratrisfilius ab Caesare re- 
missi essenf^quos Aduatuci, obsidum numero missos,apud seinser- 
vitute et catenis tenuissent: neque id, quodfecerat de obpugnatione 
castrorum, autiudicio aut voluntate suafecissc, sed coactu eivi- 
tatis; suaqueesse eiusmodi imperia, ut non minus haberet iurit . 
m se multitudo , quam ipse in muUitudinem. Civitati porro hanc 
fuisse belW caussam, quod tdpentinae Gallorum coniurationi resi- 
ttere non potuerit: id se facile ex humilitate sua probare posse, 
quod nen adeo sit inperitus rerum, ut suis copiis Populum Koma- 
num se superafe posse eonfidat : sed esse Gattiae commune consi- 
Uum~; omnibus hibernis Caesaris obpugnandis hune esse dictum 
diem , ne qua legio alterae legioni subsidio venire posset: nonfa- 
eile Gallos GaUis negare potuisse,praysertim quum de reeuperanda^ 
communi Ubertate consilium initum videretur. Quibus quoniam x 
propietate satisfecerit , habere se nunc rationem officiipro bene- 
fkiis Caesaris; monefe 9 orare Titurium pro hospitio, ut suae ac 



68 DE BELLO GALLICO 

nUUtum sahdi consulat: magnam manum Germanorum condu- 
etam Rhenum transisse; hanc adfore biduo. lpsorum esse con- 
siUum, velintne prius, quam finitumi sentiant, eductos es hiber- 
nis miUjes aut ad Ciceronem aut ad Labienum deducere , quo~ 
rum jEmurnilia passuum circiter L , alter paullo ampUns ab his 
absitf^ULse poUieeri et iureiurando confirmare, tutum iterperfincs 
suo8 aj^^mn; quod quumfaciat, et civitati seje eonsulere , quod 
hibernwKetur, et Caesari pro eius meritis gratiam referre. Hac 
orationctabita, discedit Ambiorix. 

28. Arpineius et Iimius, quae audierint, ad Legatos defennt. 
Illi, repentina re perturbati, etsi ab hostc ea dicebantur, non ta- 
men neglegenda existimabant : maximeqne hac re permovebantor, 
quod, ciritatem ignobilem atque humilera Eburoniim sua epon- 
te Fopulo Romano beUum facere ausam, vix erat credendum. 
Itaque ad consilium rcm deferunt magnaque inter eos exsistit 
controvcrsia. Lu Auruntvleius compluresque Tribuni militum et 
primorum ordinum Centuviones nihil temere agendum, neque ex 
hibemis iniussu Caesaris discedendum, existimabant : quantas vis 
magnas etiam copias Germanorum sustineri posse munitis hibemis, 
docebant: rem esse testimonio, quod primum hostium inpetum, 
multis ultro vulneribus inlatis, fortissime sustinuennt: rcfrumen- 
iaria non premi: interea et ex proximis hibernis et a Caesare con- 
ventura subsidia: postremo, quid esse levius aut turpius y quam, 
auctore hoste, de summis rebus capere consiUnm? 

29. Contra ea Titurius, sero facturos, clanritabat, quum 
maiores hostiummanus, adiunctis Gcrmanis, convenissent , aut 
quum aUquid calamitatis in proximis hibernis esset acceptum : bre- 
vem consulendi esse occasionem ; Caesarem arbitrari profectum in 
ItaUam : neque aUter Carnutes interfidundi Tasgetii consilium 
fuisse capturos, neque Eburones, si iUe ddesset, tanta cum 
contemtione nostri ad oastra venturos esse: non hostem au- 
ctorem, sed rem spcctare; subesse Rhenum; magno esse Germa- 
nis dolori Ariovisti mortem et superiores nostras victorias : ardere 
GalUam , tot contumeUis acceptis sub PopuU Uomani imperium 
redactam, superiore gloria rei miUtaris exstincta. Fostremo, quis 
hoc sibi persuaderet, sine eerta re Ambiorigem ad eiusmodi con- 
siUum descendisse ? Suam sentenUam in utramque partem csse 
tutam: si nil sit fturws, nullo pericuto ad proximam legionem 
perventuros ; siGalUa omnis cum Germanis consentiat, unam esse 
inceUritate positam salutem. Cottae quidem atqueeorum, qui 
dissentirent, consiUum quem haberet exitum? Jnquo si nouprae- 
sens periculum, at certe Umginqua obsidione fames esset per- 
timescenda. 

- 30. Hac in utramque partem disputatione habita, quum a Cot- 
ta primisque ordinibiia acriter resistcretur, J%c*te, inquit si ita 



LIB. T. CAP. »-38. 69 

cuttu, Sabinos, et id clariore yocc, ut magna pars «litian et- 

audiret: neque is *um, inqait, 911* gratussime cx voois mortm 
periculo terrear: hi sapicnt, et si gravius quid acciderit, abs te 
rationem reposcent: qui, si per te liceat, perendino die cum proxi- 
mis hibernis coniuncti, communem eum rcliquis belli casum susti- 
neant, nec reiecti et relegati Umge ab cetetis autferro autfame 
intereant. 

31. Consurgitar ex consilio; comprehendunt utrumque et 
orant, ne sua dissensione et pertinaeia rem m summum pciiculum 
deducant ifacilem esse rem y seu maneant, seu proficiscantur, si modo 
unum omnessentiant acprobent ; contra m dissensione nuiUam se *a- < 
lutem % perspicere. Res dfepuftatione ad mediam noctem perdncitur. 
Tandem datCotta permotus manus; superatsententiaSabini. Pro- 
nunciatar, prima lucc ituros: consumitur vigiliis reliqua para 
noctis , quum sua qufeque milc* circumspiceret , quid secum por- 
tareposset, quid ex instrumento hibernorum relinquere cogere- 
tur. Omnia excogitantur, quare nec sine pertculo maneatur ct 
languore militum et vigiliis pcriculunt augeatur. Prima luce sic 
ex castris proficiscuntur, ut quibus esset persuasuni, non ab hoste, 
sedabhoraine amicit^imo Ambiorige consilkun daturo, longusimo 
agmine maximisque inpedhnenti*. 

32. At hostes, portcaquam ex nocturno fremitu vigiiiisque 
de profectione eorum scnserunt, conlocatis insidii* bipartito in sil- 
vis obportunoatgue occnlto loco, amilibus passuum circiter duo- 
bus, Romanorum adventuin exspertabant : ct, quum se maior pan 
agminis in magnam convallcm deraisisset , ex utraque parte eiufl 
vallis subito se ostcnderunt, novissimosque premere et primos pro- 
hiberc adscensu atque iniquissimo nostris loco proelium commit- 
tere coeperunt. 

33. Tum demum Titurius, ut qui nihil ante providisset, tre- 
pidare, concursarc, cohortesque dfcponere; haec tamen ipsa ti- 
mide atqne ut cum omnia dcficere viderentur : quod plerumque 
iis accidere consuevit , qui in ipso negotio consilium rapere co- 
guntur. At Cotta, qui cogitasset, haec pos«e in itinere accidere, 
atque ob eam caussara profcctionis auctor non fuisssct, nulla inre 
commani saluti dcerat, et in adpellandis cohortandisqne militi- 
bus imueratoris et in.pugna militis officia pracstnbat. Qimmqne 
propter longitudinem agminifeminus facile per se omnia obire et, 
quid qiioque loco focicndtim esset, providere possent, iusscmnt 
pronunciarc, ut inperfimenta rclinquerent atque in orfccra consi- 
sterent. Quod conlilttim etsi in eiusmodi casu rcprehendtndum non 
eet, tamen incommodeacoiditi nam.et nostris militibusspem minuit 
ethostes ad pugnanr tftacriores effccit, quod nonsine snmmo timore 
ct desperatione id factum videbatur. Praeterea accidit, quod 
fieri neeesse erat, ut vulgo milites ab gignis discoderent, quae 



70 DJE BELLO GALLICO 

quigque eoran carissima haberet , ab inpedimentis petere atque 
abripere properaret, clamore ac fleta omnia complercntur. 

34. At barbaris consilium non defuit: nam duces eorum to- 
ta acie prommciarc iusserunt, ne quis ab loco discedcret: illorum 
esse praedam , atque iUis reservari , quaecumque Romani re.li- 
quissent: proinde omnia jn victoria posita existimarent. Erant 
et virtute et numero pugnandp pares, nostri taincn, etsi ab duce 
et a fortuna dcsercbantur, tamen omnem spem salutis in virtute po- 
nebant ct , quoties quaeque cohors procurrcret , ab ea parte ma- 
gnus hostium numeras cadebat. Qua re animadversa, Ambiorix 
pronunciari iubct, ut procul tela coniiciant, neu propius accedant 
et, quam in partem Romani inpetum fecerint, cedant: leritatc 
armorum et quotidiana excrcitationc nihil iis noccri posse: rur- 
sus se ad signa recipientes insequantur. 

35. Quo praecepto ab iis diligentissime observato, qunm 
quaepiam cohors ex orbe excesserat atque inpetum fecerat , ho- 
stes velocissime rcfugiebant. Interim eam partem midari ncce*se 
erat et ab latere aperto tela recipi. Rursus, qunm in eum locum, 
«nde erant progressi, reverti coeperant, et ab iis, qui ccsserant, 
et ab iis, qui proximi steterant, circumveniebantur; sin autem 
locum tenerc vellent, nec virtuti locus relinquebatur , ncque ab 
tanta multitudine coniecta tcla conferti vitare potcrant. Tamen 
tot incommodis conflictati, multis vulneribus acceptis, resistebant 
et, magnapartc dici consumta, quum a prima luce ad horam 
octavam pugnaretur., nihil , quod ipsis esset indignum , commit- 
tebant. Tum T. Balventio , qui superiore anno primum pilum 
duxerat, viro forti et magnae auctoritatis , utrumquc fcmur tra- 
gula transiicittir ; Q. Lucanius, eiusdem ordinis, fortissime pu- 
gnans, dum circumvento filio subvenit., interficitur: L. Gotta, 
Legatus , omnes cohortcs ordfnesque adhortahs , in adversum os 
funda vulneratur. 

36. Hls rebus permotus Q. Titurius, quum procul Ambio- 
rigem suos cohortantem conspcxissct , interprctem suum, Cn. 
Pompcium, ad eum mittit, rogatum, ut sibi militibusque par- 
cat. IUe adpellatus respondit: si velit secum conloqui y licere; 
sperare, a multitudine inpetrari posse , quod ad miUtum salutem 
pertineat ; ipsi vero nihil nocitum iri , inque eam rem sd suam 
fidem interponere. Ille cum Cotta Saucio communicat, si videa- 
tur,, pugna ut excedant et cum AmBlorige una conloquantur: 
sperare , #b eo de sua ac militum salute inpetrarc posse. Cotta 
se ad arftmtum hostem tturum negat atque in eo constitit. 

37. SabinuR, quos in praesentia Trilranos militum circum 
sehabebat et primomm ordinum Ccnturioncs, sc scqui inbet et, 
quumpropiU8 Ambiorigem accessissct, iussus arma abiicere, im- 
peratum facit, suisque, ut idem faciant, imperat. Interim, dum 



LIB. V. CAP. 84—40. 71 



de conditionibus inter se agunt longiorqVie consulto ab 
rige instituitur eerrao, paullatim circumventus interficitur. 
Tum Tero suo more victoriam conclamant atque ululatum toUunt, 
inpctuquc in nostros facto, ordincs perturbant. lbi L. Cotta pu- 
gnans interficitur cum maxima parte militum, reliqui ee in castra 
recipiunt, unde erant egressi: ex quibusL. Petrosidius aquilifer, 
qnum magna multitudine hostium premeretur, aquilam intra 
vallum proiecit, ipso pro castris fortissime piigaans occiditur. 
IUi aegre ad noctem obpugnationem sustinent : noctu ad unum 
omnes, desperata salute, se ipsi interficiunt. Pauci ex proelio 
elapsi, incertis itineribus per silvas ad T. Labienum Legatum in 
hiberna pervcniunt atque cum de rebus gestis certiorem faciunt. 

J8. Hac victoria^ sublatus Ambiorix, statim ciim equitatu in 
ucos,qui erant efus regno finitumi, proficiscitur ; neque noctem 
r.eque diemintermittitpeditatumquesesubsequiiubet. Re demon~ 
etrata,Aduatucisque concitatis, postero die in Nervios pcrvenithorta- 
turque, ne sui in perpetuum liberandi atque ukiscendi Romano^ 
pro ms, quas acceperint , iniuriis, occasionem dimittant: inter- 
fectos esse Legatos duo magnamque partem esercitus snteruM 
demonstrat; nihil esse negotii, subito oppressam legionem , qua* 
cum dcerone hiemet, interfici; se ad eam rem profitetur adiu- 
torem. Facile hac oratione lNerviie persuadet. 

39. Itaque , confestiin dimissis nunciis ad Ceutrones , Gru- 
dios, Levacos, Pleumoxios, Gcidunos, qui omnes sub eorum 
imperio eunt, quam maximas manus possunt, cogtint et do im- 
proviso ad Ciceronis hibernaadVoiant , nondum ad eum fama de 
Titurii morte perlata. Huic quoque accidit, quod fuit necesse, 
ut nonnulli nulites , qui lignationis munitionisque caussa in silvat 
dUcessissent, repentino equitum adventu intercipeientur. His 
circumrentis, magna manu Eburones,Xenii, Aduatuci atque horum 
omniiun socii et clientes, legionem obpugnare incipiunt: nostrl 
celcriter ad arma concurrunt, vallum eoascendiiDt. Aegre is dies 
>Ufrtentatur,quodomnemspemhostesinceleritate ponebant atque, 
lianc adcpti victoriam, in perpetuum se fore victores confidebant. 

40. Mittuntur ad Caesarem confesdm ab Cicerone littcrae, y 
magnis propositis pracmiis> si pertulissent. Obsessis omnibus 
viis , miiisi intercipiuntur. Noctu ex ea materia , quam munitio- 

ni* caussacomportaverant, turres admodum CXX cxcitantur in- 
credibili celeritate : quae deesse operi videbantur, perficiuntur. 
iiostes postero die, multo maioribus copiis coactis, cafttra ob- 
im^tiant, fossam complent. Ab nostris eadem ratione, qua pridie, 
rceidtitm* : hoc idem deinceps reliquis fit diebus. Nulla pars no- 
cturnitemporb ad laborem intermittitur: non aegris, non vulnera- 
tis, facultas quietis datur: quaccumque ad proximi diei obpugna- 
tioncmopus tunt, noctu comparantur: muitae praeustae sudos, 



72 DE BELLO GALLICO 

magnut mnralinm pilorum nnmerus instituitur ; turres contabn- 
lantur, pinnae loricaeqne ex cratibus adtexuntur. Ipse Cicero, 
qunm tenuissima valitudine essct, ne nocturnum quidem sibi tein- 
pus ad quietcm rclirfquebat, ut ultro militum concursu ac Tocibns 
gibi parcere cogeretur. 

41. Tunc duces principesqne Nerviorum , qui aliquem ser- 
monis aditum caussamque amicitiac cum Cicerone habebant, con- 
loquisese Telle dicunt. Facta potestate, eadem, quae Ambio- 
rix cum Titurio egerat, commemorant, omnem esse in ar- 
mis Galliam, Germanos Rhenum transisse, Caesaris reiiquorum- 
que hibema obpugnari. Addunt etiam de Sabini morte. Ambio- 
rigem ostentant fideifaciundae caussa: errare eos dicunt, si qtiid- 
quam ab his pracsidii sperent , qui 8ui% m r£ltfis diffidant} sme ta- 
men hoc esse in Ciceronem Popuhtmque Romanum animo, ut nihil 
nisi hiberna recusent atque hanc inveterascere consuetudiltditi ^o- 
lint: Ucereillis incolumibus per se ex hibernis discedere, ef, 
quascumque in partes velint, sine metu proficisci. Cicero *ad haec 
unum modo respondit: 'Nonesse consuetudinem Populi Romani, 
ullam accipere ab hoste armato conditionem : si ab armis disce- 
dere veUnt y se adiutore utantur legatosque ad Caesarem mittant: 
spcrare, pro eius iustitia, quae petierint, inpetraturos. 

42. Ab hac spe repulsiNerviijVallo pedum XI etfossapedum 
XVhibernacingunt. Haec et superiortim annoriun consuetudine a 
nostris cognoverant ct,quosdam deexercitu nacti captivos, ab his do- 
cebantur : sed, nulla ferramehtorum copia, quae sunt ad hunc usum 
idonea, gladiis cespitem circumcidcre, manibus sagulisque tcrram 
exhaurire cogebantur. Qua quidem ex re hominum multitudo 
cognosci potuit: nam miniis horistribus miliumdecem incircuitu 
munitionem perfecerunt : reliquisque diebus turres ad altitudinem 
vatti, falces testudinesque, quas iidem captivi docuerant, parare 
ac facere coeperunt. 

43. Septimo obpugnationisdie, maximo coorto vento, fer- 
rentes fusiliex argillaglandes fundis etfervcfacta iacula in casas, 
quae more GalHco stramentis crant tectae, iacere coeperunt "Hae 
celcriter ignem comprehenderunt et venti magnitudine in omnem 
castrorum locum distulerunt. Ifystes , maximo clamore insecuti, 
quusi parta iam atque explorata* victoria , turres testudinesque 
agere et scalis vallum adscendere coeperunt. At tanta militum 
Tirtus atque ea praesentia animi fuit, ut, quum undique flam- 
ma torrerentur maximaque telorum multitudinc premerentur sua- 
que omnia inpedimenta atque omnes fortunas conflagrare intelle- 
gerent, non modo deniigrandi caussa de vallo decederet nemo, 
sed paene ne respiceret quidem quisquam ; ac tum omnes acer- 
rime fortissimeque pugnarent Hic dies nostris longe gravissi- 
musfuit; sed tamen hunc habuit eventum, ut eo dic maximus 



LIB. V. CAP. 41— 45. 78 

hoetnnn tuanerns T*lneraretar asaue iiit e rfic e re tnr , «t se sub 
ipso Tallo constipaTerant recegsamque primis ullimi dob dabaat 
Paullam qaidem inlermissa flamma, et qnodam leeo turri adacta 
et contingente Tallnm, tertiae eohortis Centuriones ex eo, qno 
sUbant, loeo recessernnt suosquc omnes remeTeruat; nutu to- 
cibusque Irastes, si introire TeHent, Tocare ceeperunt, qnornm 
progredi anens est nemo. Tqm es omni parte lapidflras coniectM 
dctnrbati tnrrisqne succensa est 

44. Eeant in ea legione fortissimi riri Centariones , qni iam 
primia ordinibus adpropinqnarent , T. Pulfio etL. Varenn*. Hi 
perpetnas eontrorersias inter se habebant, quinam aateferretar, 
omnibnsqne annfe de loco snmmis siinattatibus coateudebant 
Ex iis Pulfio, qnnm acerrijne ad mnmriones pugnaretur, Quid 
dubitas^ inquit, Varene ? aut quem locum probandae virtutis tnoe 
spectas? hic, hic dies de nottria controversii* iudicabit. Haec 
quumdixisset, procedit extra munitioties, qnaeqne pars hostium 
confertbsima risa est, in eam inrumpit H6e Varenns quidem 
tum Tallo scse continet* sed omnium Teritus existimationem snb- 
eeqnitnr mediocri spatio relicto. Pulfio pilnm in hostes mittift 
atqne nnnm ex mnltitndine procnrrentem transiicit, quo percosso 
etexanimato, hnnc scntis pretegunt hostes, in illum nniTersi 
tela comiciant neqne dant regrediundi facnUntem. Transfigitur 
scntnm Polfioni et Terntum in balteo defigitur, Avertit hic ca- 
sns Taginam et giadinm educere conanti dextram moratur ma- 
nnm; inpeditnm hostes circumsistuut Snccurrit inimicus iili Va- - 
renris et laboranti snbrenit. Ad hunc se confestim a Pulfione 
onuiis multitudo conTcrtit; illnm Ternto transfixnm arbitrantur. 
Occnrsat ocms gladio eominusque rem gerit Varenus atquo, uno 
interfecto, reiiqnos panHmn pvopellit, dnm cnpidins instat, in 
locum deiectus inferiorem concidit Huic rursns circnmTento 
fcrt snbsidinm Pnlfio atqne ambo incolumes, compldribus iuter- 
fcctis, sumrna cnm lande sesc intra mnnitiones recipiunt Sic 
fi»rtnna in contentione et certaminc ntrumque TersaTit, nt alter 
aiteri inrmicns anxilio salutique e$set, neqne diiudicari posset, 
nter utri Tirtnte anteferendns Tidcretur. 

45. Qnanto erat in dies grarior atque asperior obpugnatia, 
et maxinie qnod, magna parte mititum confecta Tulneribus, ret 
adpaneitatem defensorum perrenerat, tanto crebriorea litterae 
nunciiqne ad Caesarem mtttchantur: quornm pars deprehensa 
in conspeetn nostrornm mttkum cnm crnciatu necabantur. Erat 
unus intns Nerrius, nomine Vertico, loco natus honesto, qni a 
prima obgjdgjg^adCiceimnem perfugeratsuamqueei fidem prae^ 
stiteratsjflHpCeTTO spe lUbei^tu magni^que nersiiadet praemiis, 
ut titter&SBKfeiesarem dererat* Has iile ia laculo iniigatas ef~ 
fert et, JSHf inter Gallos sineuila suspicione Tessatust adCao- ' 

CAE5AR. ^ G 



74 DE BBLLO GALLICO 

sarem perveait. Ab eo de pericnlb CSeeroai* kgHMnsque ©a- 
gnoscitar. 

46. Caesar, acecptis litteris hora eirciter andeeima diel, 
statim nnncinm in Bellovacos ad M. Crassnm Quaestorem mit- 
tiv, euius hiberna aberant ab eo miiia passutua XXV. Inbet 
media nocte legionem proficisci celertterque ad se vcnire. £xiiti 
eum nnncio Crasstis. Alterum ad, C. Fabium Legatnm naittit, 
nt in Atrebatium fines legionem addncat, qua sjbi iter facinn- 
dara sciebat Scribit Labiono, si rcipablicae commodo facere 
posset, cum legione ad fines Nervioram veniat: reliqnam partcm 
excrcitns , quod paullo aherat lengins , non putat exspectandaHi ; 
eqnites eirciter quadringentos ex psoximis hiberni* cogit 

47. Hora circiter tertia ab anteoursoribus de Crassi adVenfo 
certior factus, eo die milia passuum vigiati •progrodkur. Cras- 
sum Samarobrivae praefieit legionemque ei adfribuit, qnod ibi 
inpedimenta exercitus, obsides civiuUum, litteras puolicas fru- 
mentumque omnc, quod eo toleraadae hiemis caussa devexerai, 
relinquebat. Fabies, ut imperatum erat, non ita multum rao- 
retu*, in itinere cum legione occurrit. Labienus, interitn Sabini 
et caede cohortium cognita, quum omnes ad eum Trevironun 
eoptae venissent, veritus, ne, -siex hibernis fugae aimilem pro- 
fectionem fecisset, hostium inpetum sustinere non pesset, prae~ 
eertim quos recenti victoria efferri sciret, litteras Caesari remit- 
tk, qaanto cum periculo legionem ex hibernis eductures esset : 
rem gejitam in Ebnronibos perseribit: docet, omnes peditatns 
equitatusquc eopias Trevirorum tria milia passuum longe ab snia 
eastris consedisse. 

48. Caesar, eonsilio eias probato , etsi, opinione trinm le- 
gfonum deiectus, ad duas redierat, tamen unem eommnni sa- 
lati auxilium in celeritate ponebat Venit magnis itineribas in 
Nerviornm fines. Ibi ex captivis eognoscit, quae apud Cicero- 
nein gerantur, qnantoque in pcriculo res sit Tum cuidam ex 
equitibus Gfallis magnia pvaemiis persuadot, uti ad Ciceronera 
epistolam deferat Hanc Grraecis eonscriptam litteris mittit, ne, 
intercepta epistola, nostra ab hostibas consilia cognoseantnr. 
Si adire nen possit, monet, ut tragalam cura epistola, ad amen- 

- tam deligata , intra munkiones castrorum abiiciat In litterie 
scribit, se cum legioaibus profoctum celeriter adfore: hortetur, 
nt pristinam virtutem retineat GaHns, pericuhun veritus, at 
erat praeceptum, tragnlam mittit Haec casa ad tarrim adhee- 
sit, neqae ab nostris biduo animadversa, tertio die a quodam 
miHte conspieitur; demta ad Ciceronem defcrtnr., Bie perlectam 
in conrentu militam recitat, maximaqaa omnes laetitaaadlicit 
Tam fami incendiomra procal videbantnr, quae res omnem da- 
bitationera adveatas legioaam expelit 



LJB. T. CAP. 4«— 51. 75 



49. GeUf, re eognite per expleretorf»t ohsidioiiem relin-' 
quunt, ad Cacsarem omnimis copiis contendunt; eao erartarma- 
tonmi curciter milia LX. Ctcero, data facaitate, Gallum ab 
eodem Verticone, quem snpra demonstravimus , repetit, qui iit- 
tera* ad Caesarem referat: hunc admonet, iter eante diligenter-» 
que faciat: perscribit in Utfteris, heetes ab se discessisse oranera- 
que ad enm mnltitudinem canvertaise. Qaibus litteris circiter 
media nocte Caesar adlatis suos facit certiores, eosqoe ad 'dimi- 
candum animo confirmat : pestero die luce prima movet castra, 
et circiter milia passnum quatnor pregressu», trans Tailem ma- 
gnaxn et rivum multitudinem hostinm eonspicatur. Erat magni 
pericuH jof, cum tantui copiis iniqno ioco dimicare. Tum, quo- 
niam iiberatum obsidione Ciceronem seiebat, eoque oinnina ro- 
mittendmn de celeritate existimabat , consedit et , quam aeqais- 
simo potest locje , castra eommunit. Atque haec , etsi erant ex- 
igoa per afc, vix hominam milium VII , praosertim nullis cum 
inpedhnentis, tamen angustiis viarum, quam maxime poteet, 
contralrit, eo consiUo, ut in snmmam eontcmtionem hostibus vo- 
niac. Interim, specnlatoribus in omnes partes dimissis, expla- 
rat , quo commodissimo itinere vallcm transire possit. 

^ 50. £o die, parvulis equestribns proeliis ad aquam factis, 
ntriqne sese suo ioco continent; Galii, quod ampiiores copia*, 
quae nondum convenerant,, exspectabant; Caesar, si forte tinio- 
ris simnlatione hostes in suum locum eliccre posset, ut citra vai- 
lem pro castris proclio contenderet; si id efficere non posset, 
ut, exploratis itineribus, minore eum periculo vaUem rivomqua 
transiret Frima Jnce hostium equitatus ad castra accedit proe- 
liumqne cum nostris equitibus committit Caemr eonsulto equi- 
tes cedere sequein castra recipere iubet; simul ex omnibos pav- 
tibus castra altiore vallo muniri portasque obstrui atqne ia hls 
administrandis rebus quam maxime coneursari et cum simulaito- 
ne timoris a£t iubet. 

51. Quibus omntbus rebus hostes invitati copias traneda- 
cuat aciomtme iniquo loco conetituunt; nostris vero etiam da 
vaUo deductis, prophu accedunt et telaintramunitionem exomni- 
bus partibus coniiciunt; praeconibusquecircummissispronunciari 
inbent, seu quis GalUi$j seu RomanusveUt ante heram tertiata 
ad se transire , sifie perieulo licere; post id tempus non fore po~ 
testatem: ac sic nostros contemserunt, ut, obstructis in speciem 
portis singuUs ordinibus cespitum, quod ea non posse introrura- 
pcre videbantur , alii vaUum manu scifldere, aiii fossas complere 
inciperent. Tum Caesar, omnibus portis eruptione facta eqtuV 
tatuqne emisso , celcriter hostes dat in f ugam , sio , uti ouuiino 
pugnandi caussa rosistcretnemo; magnumque ex eis numerum 
occidit atque omnej annhi exuit 

G* ' 



76 DE BELLO GALLICO 

.52. Longius proseqtai veritus, quod silvae palndesque inter- 
cedebant , neque etiam parvulo detrimento Hlorum locum relin- 
qui vidcbat , omnibus suis incolumibms [copiis], eodem die 
ad Giceronem pcrvenit. Institutas turres , testudines munitiones~ 
quehostium admjratur: productalegionecognoecit, non decimum 
quemquc esse relictnm, militem ,sine vulnere. £x his ommbus 
indicat rebus, quanto cum periculo et quanta cum virtate res sint 
adminietratae : Ciceronem pro eiut merito lcgionemque conlau- 
dat: Centurionessingillatim Tribunosque militam adpeilat, quo- 
rum cgregiam fuisse virtutem testimonio Ciceronis cognoverat 
De casu Sabiui et Cottae certins ex captivis cogaosck. Poctero 
die conciono habita rem gestaro proponit, milites consolatur et 
confirmat : quodSdctrimentam culpa et temeritate Legati eit ac- 
ceptum, hoc ncquiore animo ferandum docet, quod, beneficio 
Deorum inmortaiium et virtutc eorum expiato incommodo, neque 
hostibus diutina iaetatio , neque ipsis longior doior relinquatur. . 

53. Interim ad Labienum per Remos mcredibili celeritate 
de victoria Caesaris fama perfcrtnr, ut, quum ab hmcrnii Gice- 
ronis abesset milia passuiim circiter h\ , eoque post horam no- 
nam dici Caesar pcrvcnitisct, ante mediam noctem ad portas ca- 
strorum clamor orirctur, quo clamoro significatio victoriae gra- 
tulatioqtie ab Ucnris Labicno ficret. Hac fema ad Treviros per- 
lata, lndutiomarus , qui postcro die castra Labieni obpugnare 
decreverat, noctu proragit copiasque orancain Troviros reducit. 
Cacsar Fabium cnmlcgione ih sna remittit hibema, ipse cuni 
tribus legionibus circum Samarobrivam trinis hibernis hiemaroj 
constituit ct , quod tanti motns Galliae exstiterant, totam hie-i 
tnemipsead exercitum manere decrevit Nam iilo incoramodo 
de Sabini morte pcrlato , omnes fere Galliae civitates de bello 
consultabant, nuncios iegationesque in oranes partes diroittebant et 
quid reliqui consilii caperent atque unde initium belli fieret , ex- 
plorabant nocturnaque in locis desertis conciiia habebant. Ne- 
que uiluni fcre totius hiemis terapus sine soliicitudine Caesaris 
intercessit, quin'aliqucm de conciliis ac motu Gallorum nuncium 
acciporet. Li his ab L. Roscio [Legato], quem legioni XIII prae- 
fecerat , ccrtior est factus , magnas Gailorum copias earum ci- 
vitatum, quac Armoricae adpellantur, obpngnandi sui caussa 
convenisse : nequc longius milia passuum VIII ab hibernis suis 
abfuisse; sed nuncio adlato de victoria Caesaris, discessisse, 
adeo , ut fngae similis diseessus videretur. 

54. At Caesar, principibus cuiusque civitatis adee evocatis, 
aliae territando , quura se scire, quae fierent, denunciaret, alias 
cohortando , magnam partem Galliae in officio tonuit. Tamcn 
Senoncs , quae est civitas in priinis firma et magnae inter Galios 
auctoritatis , Cavarinum , quem Caesar apud eos Regem consti- 



LIB. V. CAP. 52—56. 77 

tnerat, (cuius frater Moritasgus, adventa in Galliam Cacsaris, 
cuiusque maiores Regirara obtinuerant,) interficere puliiico con- 
silio conati, qnnm iMe praesensisset ac profugisset, usque ad finet 
insecnti, Rcgno domoque expulernnt: et, missis ad Caesarcm 
satfsracinndi caussa iegatis, qnnm is omnem ad se senatum Te- 
nire iussisset, dicto audicntes non fnerant. Tantum apud horaines 
barbttros vnhitt , csse repertoa aliqnos principes bclii infcrendi, 
tantamque' omnibns voluntatum commntationem adtnlit, ut, prae- 
ter Aeduos et Remos, qnos praecipuo semper honore Cacsar ha- 
buit, alterospro vetere ac perpetua erga Populum Romanum 
fide, alteros pro recentibus Gailici belli ofiiciis, nnlla fcre civi- 
tas fuerit non suspecta nobis. Idquc adeo haud scio mirandumne 
sit, qutmo compluribns aliis do caussts, tum maxmie, qnod. qni 
Tirtute belli otunibus gentibus praeferebantnr , tantnm se eioj 
opinionis depcrdidisse, ut a Populo Romano imperia porferrent, 
gravissimc doiebant. 

55. Trcviri vero atque Indutiomarus totius hiemis nullum 
tcmpus intcrmiserunt , quin trang Rhenum legatos mittereut, ci- 
vitates soliickarent , pecunias pollicerentur, magna parte cxerci- 
tus nostri intcrfecta , multo minorem supercsse diccrent partera. 
Neque tamen ulli civitati Germanorum pcrsuaderi potuit,utRIie- 
nnm transiret,. quum se bis expertos diccrent , Anovisti bello et 
Tenchtherorum transitu , non esse amplius fortunam tentandam. 
Hac spe lapsus Iudutioinarus , nihilo mintis copias cogere , exer- 
cerc ,~ a finitumis cquos parare , .exsulcs daranatosque tota Gal- 
lia magnis pracmiis ad se adlicere cocpit. Ac tantain sibi iain 
iis rebus in Gallia auctoritatcm comparaverat, ut uudique ad eum 
legationes concurrerent, gratiam atguc amicitiam publice priva- 
timque petcrent. 

55. Ubi intellcxit «Itro ad se veniri , altcra ex parte Scno- 
nes Carnntesque conscicntia facinoris instigari, aitcra Nerviot 
Adaatucosque belium Roraanis parare, neqne sibi voluntariornm 
copias dcfore, si ex finibus snis progrcdi coepisset: armatum 
concilium indicit, (hoc more Galiornm cst initinm belii,) qno 
lege communi omnes puberes armati convenirc consucrunt; qul 
cx iis novissimus venit,' in conspectu multitudinis omnibus cru- 
ciatibus adfcctus ftecatur. In eo concilio Qngctorigcm , altoriut 
principem factionis , generum suum , (quem supra demonstravi- 
mus, Caesaris secutura, fidem, ab eo non discessisse,) hostem 
indicat bouaque ofas publicnt. His rebns confectis , in concllio 
pronnncirtt, arce/sitnni se a Scnonibus etCarnntibtisaliisqueconv- 
pluribus Gallia ; ; civitatibns , huc iter facturum per fiites Reraor- 
rnm, eorumque agros populaturnm ac prius, quam id faciat, 
Labieni caatra obpugnatttrum : quae ficri veiit, praecipit. 



19 DEBELLO GALLICO 

57. Labienus , qiram et loci natura et manu muni tiBsimis 
castris sese tencret , de suo ac legionis periculo nihil timebat ; 
nc qnam occasionem rei benc gcrendae dimitteret , cogitabat. 
Itaque a Cingetorigc atqno eius propinquis oratione Indutiomari 
cognita, quam in concilio habuerat, huncios mittit ad finitumas ci- 
vitates equitosque undique crocat : iis certum diem conveniendi 
dicit. Interim prope quotidie cura orani cquitatu Indutiouaanis 
sub castris cius vagabatur, alias ut situm castrorum cognoeceret, 
alias conloquendi aut tcrritandi caussa : equites plcr.umqne omncs 
tela intra valium coniiciebant. Labienus suos intra munitiones 
continebat timorisque opinioncm, quiboscumque poterat rebus, 
augebal. 

58. Quum maiore in dies contemtione Indutiomarus ad ca- 
stra aecederct , nocte una , intremissis equitibus omnium finitu- 
marum ciritatum , quos arcessendos curaverat , tanta diiigentia 
omnos suos custodiis intra castra continuit, ut nulla ratione ea rcs 
enunciari aut ad Treviros perferri posset. Interim ex consuetn- 
dine quotidiana Indutiomarus ad castra accedit atque ibi magnam 
partcm diei consumit ; equites tela coniiciunt et magna cum con- 
tumelia vcrborum nostros ad pugnam' evocant. Nulio ab nostris 
dato responso, ubi visum est, sub vespcrum dispersi ac dissipati 
discedunt. Subito Labienus duabus portis omnem cquitatum 
emittit ; praecipit atque intcrdicit , proterritis hostibus atque in 
fugam coniectis, (quod forc, sicut accidit, videbat,) unum omnes 
petant Indutiomarum ; ncu quis quein prius vulneret, quam il- 
lum interfectum viderit, quod mora reliquorum spatinm nactum 
illum elTugerenolebat: magna proponit iis, qui occiderint, prae- 
mia: submittit cohortes equitibus subsidio. - Comprobat hominis 
consilium fortuna et, quum unum omncs peterent, in ipso flu- 
minis vado deprehensus Indutiomarus interficitur caputqtie eius 
refertur in castra: redeuntes cquitcs, quos possunt, consectantur 
atque occidunt. Hac re cognita, omnes Eburonum et Nerviorum, 
quae convencrant, copiae discedunt; paulioque habuit post id 
faotum Caesar qnietiorem Galliam. 



LIBER SEXTVS 
ARGVMENTVM 



Cae$ar, maiores motvs praevidens, copias auget c. 1: Ntr- 
viisp SenonibuB Carnutibusque in deditionem acceptis, Menapio» 
ntbigite.% — l>; Treviros Labienus c. 7 — 8. Iterum Rhenum 
transit c. 9, qua occaaione Germanos cum Gallis camparans, mo- 



LIB. V. CAP.57 — 58. LIB. VL CAP. 1—3. 29 

ret ulrittsqve gpentb, etiam UHu$ silvas, cum feris invisi* atiU, 

dcscribit c. 11 — 28. Tentaiis frustra Suevis , in Eburoncs re- 
vertitur c. 29 — 33, quos dum vastat, Sigambri Ciceronis castra 
obpvgnant, metu Caesaris adventantis refugiunt c. 35- — 42. JHe, 
Eburonibus vastatis , t n ltaliam ad conventus agendos proficisci- 
turc. 43—44. 



1. Multis de caussis Caesar, maiorem Galliae motum «x-a.ii. 
spectans, perM. Silanum, C. Antistium Reginam, T. Sextium,** 1 ' 
Legatoe, dilectum habere instituit: simul ab Cn. Pompeio Pro- 
consuie petit, quoniam ipse ad nrbem cnm imperio reipublicao 
cauaea remaneret, quod ex Cisalpiha GaUia ConsuUs sacramento 
rogavisset, ad sigaa conTenire et ad se proficisci iuberet: magni 
intcresse etiam in reliquum tempus ad opinionem Galliac exi*ti- 
mans, tantas videri Italiae facultates, ut, si qnid essct in belio . 
oetrimenti acceptum, non modo id brevi tempore sarciri, scd 
etiam maioribus adaugeri copiis posset Quod quum Pompcius 
etrcipubUcae et amicitiae tribuisset, ccleriter confectoper suos 
dilectv, tribns ante exactam hiemcm et constitutis et adductis 
legionibus, duplicatoque earum cohortium numero, quas cum 

Q. Titurio amiserat, et ceieritate et copiis docuit, quid Populi 
Uomani disciplina atque opes possent. 

2. Interfecto Indutiomaro, ut docuimus, ad eius propinquos 
a Treviris imperium defertur. 1111 finitumos Germanos sollici- 
tare et pecuniam polliceri non dcsistunt : quum ab proximis in- 
pctrare non possent, ulteriores tentant. Inventis nonnollis civita- 
tibus, iureiurando intcr se confirmant obsidibosque de pecunia 
cavent : Ambiorigem sibi societate et foedere adiungunt. Qui- 
bos rebus cognitis, Caesar, quum undique bcllum parari viderct, 
Nervioo, Aduatucos, Menapios, adiunctis cisrhenanis omnibus 
Germanis, esse in armis, Senones ad imperatum non vcnire et 
com Carnutibus finitumisque civitatibus consilia communicare, 
a Treviris Germanos crebris legationibus soUicitari; maturius 
sibi de beUo cogitandum putavit. 

3. Itaquc nondum hiemc confecta, proximis quatuor coactis 
lcgjonibus, de improviso in fines Nerviorum contendit et prius, 
quam Uli aut convenire aut profugere possent, magno pecoris 
atque hominum numero capto atque ea praedamilitibus concessa 
vastatisqne %ris, in deditionem vcnire atque obsides sibi dare 
cocgit. £o celeriter confecto negotio, rUrsus in hiberna lcgiones 
reduxit. Concilio Galliae primo vcre, uti instituerat, indicto, 
qnnm reliqui , praeter Senones, Carnutes Trevirosque, vcnissent, 
initium belK ac defectionis hoc esse arbitratus , ut omnia post- 
ponere videretur, concilium Lutetiam Parisiorum transfert. Con- 



80 DE BELLO GALLICO 

finef erant hi Senonibns cmtatemque patram membria conitnrxe- 
rant; sed ab hoc consilio abfuissc existimabantnr. Hac re pro 
saggcsta pronunciata , eodem dic cam iegionibus in Scnones pro- 
ficiscitur magnisque itineribns eo pervcnit. 

4. Cognito cius adventu, Aceo, qai princeps eias consilii fac- 
rat, inbet in oppida multitudincm convcnire; conantibns, priua 
quam id effici possct, adesse Romanos nnnciatnr ; necessario sen- 
tentia desistunt lcgatosquc deprccandi caussa ad Caesarem mit- 
tnnt; adennt pcr Acduos, quorum antiquifas erat in fide crritas. 
Libenter Caesar petentibns Aeduis dat veniam excusationemqne 
accipit; quod acstivum tempus instantis bclli, non quacstionis, 
esse arbitrabatur. Obsidibns imperatis centnm, hos Aeduis en- 
etodiendos tradit. Eodcm Carnutcs lcgatos obsidcsque mittnnt, 
usi deprecatoribus Rcmis, quorura erant in clienteia: eadem fc- 
rnnt responsa. Peragit conciliam Cacsar equitesque imperat ci- 
vitatibas. 

5. Hac parteGailiae pacata, totns et mente et animoin bel- 
Imn Trevirornm et Ambiorigis insistit. CaTarinnm cum equitatu 
Senonum secum proficisci iubct, nc quis aut ex huius iracundia, 
antcxco, quod mcruerat , odio civitatis, motus cxsistat. Ilis 
rebus constitutis, quod pro explorato habebat, Ambiorigem proc- 
lio non essc concertaturura, rcliqua cius consilia animo ciretHit- 
spiciebat. Erant Menapii propinqui Eburonum finibus, perpetui« 
paludibus silvisque muniti , qui uni ex Gallia-4«4>ace ad Cae<a- 
rem legatos numquam miscrant. Cum iis esse hospitium Am- 
biorigi sciebat : item pcr Treviros Tenissc Germanis in amicitiam, 
cognorerat. Haec prius illi detrahcnda anxilia existimabat, quam 
ipsnm bello lacesseret ; ne, desperata salute, nut se in Mcnapios 
abderet, aut cum transrhenanis congredi cogcrctur. Hoc inito 
consilio , totins exercitus inpedimenta ad Labienura in Treviros 
mittit, duasquc lcgiones ad eum proficisci iubct: ipse citm 
lcgionibus expeditis quinque in Menapios proficiscitur. Uli, 
nulla coacta manu, loci praesidio freti, in silvas paludesque con- 
fugiunt suaque eodem confcmnt. 

6. Cae*ar , partitis copiis cum C. Fabio Lcgato et M. Crasso 
Quaestore, celeritcrquc e/Tectis pontibus, adit tripartito, acdi- 
ficia Ticosquc incendit , magno pccoris atqne haminum numcro 
potitur. Qnibus rebus coacti Mcnapii , lcgatos ad* eum pacis 
petendae caussa mittunt. Ille , obsidibus acccptis, hostium so 
habiturnm numcro confirmat , si aut Ambiorigcdr aut cius lo- 
gatos, finibus snis recepissent. His confirmatis rcbns, Committm 
Atrebatem cnm equitatu custodts loco in Menapifsrclinquit; ipM 
tn Treviros proficiscitur. 

- ^ T.Dnm hacc aCaesaregcmntur, Treviri, magnis coactis pe- 
ditfttus equitatusque copiis , Labienura cum una lcgione , quae 



LIB. VI. CAP. 4— 8. 81 



in eorum finibus hiemabat, adoriri parabante iamque ab eo aon 
longtes bidui via aberant, quum duas Tenisse legione» missa 
Caesaris cognoscunt Positis castris a miiibus pnwnanm XV an- 
xilia Germanorum exspectare corotituunt Labienus, hostium 
cognito consilio , sperans , temeritate eorum fere aUquam dimi- 
candi facoltatem, praesidio cohortium quinque inpedimeatis re- 
licto , cum XXV cohortibus magrioque equitatu contra hostem 
proficiscitur et, M passuum mtermisso spatio r castra communit 
Erat intev Labicnum atque hostem dificili transita flnmen ripis- 
que pracruptis: frec acque ipse transire in animo habebat, neque 
hostes transituros exMtimabat. Angebatur auxiliorum quotidie 
spes. Loqnitur in consiUo palam , quoniam Germani adpropin- 
guare dicantur, sese suas exerdtusque fortunas in dubium non 
devoeaturum et postero die prima luce eastra moturum. Cele- 
riter haec ad hostes deferuntur, ut ex magno Gallorum equita- 
tns numero nonnullos Gallkis rebns favere natura cogebat. La- 
bienus noctu, Tribunfr^ftum primisqne ordiaibus coactis, quid 
sui ait consiUi, Pra|p> ^uo faciiius hostibus timoris det 
gugpfeionem^fiiaiarc etr^tu et tumnltu , quam Fopoli Romani 
fert *consaetlw> , /tastra moveri iubet.' His rebus fogae simUcm 
profectionem efficit. Haec qnoque per exploratores ante lucem, 
in tanta prodMKtate castrorum, ad hostes defcruntur. 

8. Vix^^Kn noTissimum extra munitiones piocesserat, 
quum GaUi , oBwrtati inter se , ne speratam praedam ex mani- 
bus dimitterent; Umgum essc, perterritis Romanis, Germano- 
rum auxiUum exspectare; neque suam pati dignitatem, ut tantis 
copiis&m exiguam manum, praescrtim fugientem atque inpedi- 
tam^Kbriri non audeant ; flumen transire et iniquo loco proe- 
UiunBommittere non dnbitant. Quae fore suspicatus Labienus, 
nt omnes citra flumen eUceret , eadem usus simulatione itineris, 
placide progrediebatur. Tum, praemissis paulium inpedimen- 
tis atque in tumulo quodam conlocatis, Habetis, inquit, miU- 
tes , quam petistis, facultatem : hostem inpedito atque iniquo loco 
tenetis: praestate eamdem nobis ducibus virtutem 9 quam saepe- 
numero lmperatori praestitistis : adesse eumet haec coram cer- 
nere^ existimate. Simnl signa ad hostcm converti aciemque di- 
riei iubct ct, paucis turmis pracsidio ad inpedimenta dimissis, 
reliqtioa eqoites ad latcra disponit Ceieriter nostri clamore eub- 
^lato pUa in hostes inmittunt. llli, ubi praeter spem, quos fugere 
credcbant, fnfestis signis ad se ire viderunt, inpetum modo ferrc 
non potuerimt ac , primo concursu m fugam coniecti , proximas 
silvas petiverunt: quos Labicnus equitatu consectatns, magno 
numero interfecto , complnribus captis , paucis post diebiis civi- 
tatcm recepit: nam Germani, qui auxiiio veniebant, pcrcepta 
Trevirorum, ftiga, sese domum contuierunt Cum iis propin- 



82 DE BELLO 6ALLIC0 

oni Indutioiiiari, qai defectkmis anctores faerant, comUati eoa, 
ex crritate exccssere. Cingetorigi, qnem ab initio perraauBiese 
in officio demonetravimus, Principatus atque imperinm est tra- 



9. Caesar, postquam ex Mcnapiis in Trcviros venit, duabas 
de caussis Rhcnum transire constitnit : quarqm erat altera, quod 
anxilia contra.se Treviris miserant; altera, ne Ambiorix ad eos 
receptum haberet. His constitutis rebus, paullnm supra eum lo- 
cnm, quo ante exercituni transduxerat, facore poniem instituit 
Nota atqne instkuta ratione, magno miUtnm stndio, paueis die- 
bu8 opus efficitur. Firmo in Treviris praesidio ad pontem re- 
Hcto, ne quis ab iis snbito motus oriretur, reliqnas copias eqoi- 
tatumque transdncit Ubii , qdi ante obsides dederant atque in 
deditionem venerant, purgandi sui caussa ad eum legatos mit- 
tunt, qni doceant, neque ex sua civitate auxilia in Treviros 
missa, neque ab sc fidem laesam: petunt atque orant, ut sibi 
parcat, ne eommuniodio Germanontm^^ccntcs pro nocentibus 
poenas pendant: si ampiius obsid^^Bkt, dare pollicentur. 
Cognita Caesar caussa repcrit, ab Suevnrouxilia mJKa esse, Ubio- 
lum satisfactionem accepit, aditus viasque in SucMI perquirit. 

10. Interim paucis post diebus fit ab Ubi is cert ior , Suevos 
omnc8 unum in loeum copias cogere atqne iu^fenibus , quae 
tub eprum sint imperio, denunciare, uti auxl^^Kditatus equi- 
tatusquc mittant. His cognitis rebns , rem nHentariam pro- 
videt, castris idoneum locum deligit, Ubii* imperat, ut pecora 
deducant suaque omnia ex agris in oppida conferant, sperans, 
barbaros atque inperitos homines, inopia cibariorum ^frmctos, 
ad iniqnam pugnandi conditionem posse deduci: mdw, ut 
crebros exploratorcs in Suevos mittant, qnaeqne apud *R ge- 
rantur, cognoscant Ilii imperata raciunt et paucis dicbus m- 
termissig referunt, Suevos omnes, posteaquam certiores nundi 
de exercitu Romanorum venerint, cum omnibus suis sociorumque 
copiis, quas coegissmty penitus ad extremosfines sese recepisse: 
siboam esse ibi infinita magnitudine, quae adpellatur Bacenis, 
hanc Umge introrsus pcrtinere et, pro nativo muro obiectam, 
Cheruscos ab Suevis, Suevosque ab Chcruscis, iniuriis incursio- 
nibusque prohibere: ad eius initium silvae Sueves adventum Ro- 
tnanorum exspcctare constituisse. 

11. Quoniam ad hunc locnm perventum est , ndh aiienum 
esse videtur, de Galliae Germaniacque moribus, et quo diffe- 
rant hae nationes intcr sese, proponere. In Gallia uenselum 
in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis partibusque , sed 
paene etiam in singulis domibus factiones sunt: eammque fa- 
ctionum principes snnt, qui summam auctoritatem eorum iudicio 
habcre existiniantur, quorum ad arbitrium iudieiumque summa 



LIB. 11. CAF. 9-18. 83 

omasnm rervm consiUorumque redeat. Idque eius rei causs* 
ontiquitus institutum videtur, ne quii ex plebe contra potentio- 
rtm auxiiU egeret: auos enim quisque obprimi et circumveniri 
non potitur, neque , aliter si faciant, uUam inter suos habent 
auetoritatem. Haee eadem ratio eet in eumma totios GaUiao: 
namqoe oinnes civitaies in parte* divisae sont doas. 

12. Quum Caesar in GalKam veait , alterius factionis prin- 
cipes erant Aedui, alterius Sequani. Hi qunm per se minns 
valerent, qued eomma auctoritas antiqnitus erat in Aeduis, ma- 
gnaeqne eomm erant cliehtelae, Germanos atqne Ariovistum 
sibi adUiiixerant eoeque ad se magnis iactoris pollicitationibusque 
perdnxeraat. Proeliis Tero compluribns factis secundis, atque 
omni nobilitate Aeduorum interfeeta, tantum poteritia «ntece*- 
serant, nt magnam partem clientiom ab Aeduis ad se transdu- 
cerent obskfosque ab iis principum fiiios acciperent et publiee 
iurare cogerent, nihii se contra Sequanos consilii inituros; et 
partem finitumi agri, per vim occupatam, possiderent Galliae- 
qne totius principatum obtinerent. Qua necessitate adductas 
Divitiacus, auxilii petendi caussa Romam ad Senatum profectue, 
infecta wj redierat. Adventu Cacsaris facta commutatione rcrum, 
obeidflras Aedufc redditis, vetcribus elienteUs.restitutis, novis 
per Caeearem cojnoaratig, (qnod hi , qni se ad eornm amicitiam 
adgregavcrant,*riRliore conditione atque aequiorc imperio se uti 
videbant) reliquis rebus eorum , gratia , dignitate amptiftcata, 
Sequani principatum dimiserant. In eorum locvm Remi snc- 
cesserant: quos quod adaeqnare apud Caesarem gratia intelle- 
gebatur, ii, qui propter vcteres inimicitias nnllo modo cum 
Aeduis coniungi poterant, se Remis in clientelam dicabant. Hos 
illi diligenter tuebantur. Ita et novam et repente conlectam au- 
ctoritatem tenebant. Eo tum statu res erat, ut longe princf- 
pea baberentur Aedui, secnndum locum «ignitatis Remi obti- 
nercnt. 

13. /n omni GaUia eorum hominum , qui aUquo sunt numero 
atque honore, genera sunt duo: nam plebes pdene servorum ha- 
betur loeo , quae per se nihtt audet et nullo adhibetur consiUo. 
IKerique, quum aut aere aUeno , aut magnitudine tributorum, 
aut iniuria potentiorum premuntur, sese in servitutem dicant 
nobUibus: in hos eadem omnia suniiura^quae dominis in servos, 
Sed deJus duobue generibus aUerum estThuidum, aUerum cqui- 
tum. lUi rebus Divinis intersunt, sacriflcia pubUca ac privata 
procurant, reUgiones Uderpretantur. Ad hos magnus adolescen- 
tium numerus discipUnae caussa eoncurrit^ magnoque tt sunt 
apud eos honore. Nam fere de omnibus controversiis pubUcis 
privatisque constHuunt; et, si quod est admissum facinus, si 
saedes/acta, si de haereditate, si de finibus controversia est % 



84 DEBELLO GALLICO 

udem decernunt ; praemia peenasque constituunt ; »/ qui aut pri- 
vatus aut pubUcus eorum decreto non stetit, sacrifieiis interdi- 
cunt. Haec poena apud eos est gravissima. Quibus ita est in- 
terdictum, ii numero inpiorum ac sceleratorum habentur; iis 
omnes decedunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid 
ex contagione incommodi aocipiant : neque iis petentibus ius red- 
ditur, neque honos uUus communicatur. His autem omnibus 
Druidibus praeest unus , qui summam inter eos habet auctorita- 
tem. Hoe mortuo , si qui ex reUquis exceUit dignitate , succe- 
dit: at, si sunt plures pares, suffragio Druidum adlegitur, 
nonnunquam etiam de principatu armis contendunt. Hi certo 
anni tempore in finibus Carnutum, quae regio totius GaXUae me- 
dia habetur, considunt in loco consecrato. Hut omnes undiquc, 
qui controversias habent, conveniunt eorumque decretis iudiciis- 
que parent. DiscipUna in Britannia repcrta atque inde in Gal- 
Uam translata esse existimatur: et nunc, qui diUgentius eam 
rem cognoscere volunt , plerumque iUo discendi caussa profici- 
scuntur. • 

14. Druides a beUo abessc comuerunt, neque trSbuta una 
cum reUquis pendunt; miUtiae vacationem omniumque rerum 
habent inmunitatem. Tantis excitati praemiis, et sua sponte 
multi in discipUnam convcniunt , et a parenttbus propinquisque 
mittuntur. Magnum ibi numerum versuum *eaMcere dicuntur: 
itaque annos nonnulli vicenos in discipUna permanent. Neque 
fas esse eristimant, ea Utteris mandare, quum in reUquis fere 
rebus, publicis privatisque rationibus Graecis utantur Utteris. 
ld mihi duabus de caussis instituisse videntur; quod neque in 
vulgum discipUnam efferri velint, neque eos, qui discant, Utte- 
ris cqnfisos, minus memoriae studere; quod fere plerisque ac- 
cidit , ut praesidio Utterarum diUgentiam in perdiscendo ac me- 
moriam remittant. In primis hoc volunt persuadere^ non inter- 
ire animas , scd ab aUis post mortem transire ad alios : atque 
hoc maxime ad virtutem . excitari putant, metu mortis neglecto. 
Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac 
terrarum magnitudine, de rerum natura, de Deorum inmorta- 
Uum vi ac potestate disputant ct iuventuti transdunt. 

14. Mterum genus est Equitum. Hi, quum est usus atque 
aUquod bellum incidit, (quod ante Caesaris adoentum fere quot- 
annis accidere solcbat, utiaut ipsi iniurias infcrrent, aut inla- 
tas propulsarent,) omnes in betto versantur: atque eorum ut 
quisque est genere eopiisque ampUssimus, ita plurimos circum 
se ambactos clientesque habent. Hane unam graUam potentiam- 
v que noverunt. 

16. Natio est omnis GaUorum admodum dedita reUgionibus ; 
atque ob eam caussasn 9 qui sunt adfecti gravioribus morbis, 



LIB. VI. CAP, 14— 11. 85 

quiqme tfc proeUis periculisque versantur y aut pro victimis ho- 
mines intnolant > aut sc inmolaturos vovent administrisque ad 
ca sacrificia Druidifyus utuntur; quod, pro vita hominis nisi ho- 
minis vita reddatur , non posse aliter Deorum inmortalium nu- 
mcn plaeari arbitrantur : publiceque eiusdem generis habent in- 
stituta sacrificia. Alii inmani magnitudine simulacra habcnt, 
quorum contexta viminibus vivis membra hominibus complent, 
quibus succen&is, circumventi fiamma exanimantur homines. Sub- 
plicia eorum , qui in furto , aut in latrocinio , aut aliqua noxa 
sint comprehensi, gratiora Diis inmortalibus esse arbitrantur: 
sed^ quum eius generis copia deficit, etiam ad innocentium 
subplicia dcscendunt. 

17. Deum maxime Merturium colunt: huius sunt phirima 
simulacra, hunc omnium inventorem artium ferunt y hunc via- 
rum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae merca- 
turasque habere vim maximam arbitrantur. Post hunc , Apolli- 
nem et Martem et lovem et Minervam: de his eamdem fere^ 
quam reliquae gentes, habent opinionem; Apollinem morbos de- 
peUere , Minervam operum atque artificiorum initia transdere ; 
lovem imperium caelestium tenere; Martem bella regere. Huic, 
quum proelio dimicare constituerunt , ea, quae bello ceperint, 
plerumque devovent. Qvae superaveirint , animalia capta inmo- 
lant; reliquas res in unum locum conferunt. Multis in civitati- 
bus harum rerum exstructos tumulos locis consecratis conspicari 
licet: neque saepe accidit , ut, neglecta quispiam religione, aut 
capta apud se occultarc, aut posita tollere auderet; gravissi- 
mumque ei rei subplicium cum cruciatu constitutum est. 

18. GaUi se omncs ab Dite patre prognatos praedicant , id~ 
que ab Druidibus proditum dicunt. 05 eam caussam spatia 
omnis temporis non numero dierum, sed noctium finiunt ; dies 
natales et mensium et annorum initia sic observant, ut noctcm 
dies subsequatur. In reliquis vitae institutis hoc fere ab reliquis 
differunt, quod suos liberos, nisi quum adolcvcrint , ut munus 
miUtiae susiinere possint, palam ad se adire non patiuntur ; fili- 
umque puerili aetate inpublico 9 in conspectu patris , adsisterCj 
turpe ducunt. 

19. Virij quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acce- 
perunt, tantas ex suis bonis, aestimatione facta, cum dotibus 
communicant. lluius omnis pecuniae coniunctim ratio habctur y 
fructusque servantur: uter eorum vita superarit, ad eum pars 
utriusque cum fructibus superiorum temporum pcrvenit. Viri in 
uxoresy sicuii in liberos, vitae necisque habent potestatem: et, 
quum pater familiae , inlusiriore ioco natus, decessit, eius pro- 
pinqui conveniunt et , de morte si res in suspicionem venit , de 
uxoribus in servilem modum quaestionem habent et ,' si comper- 

CAESAJl. H 



86 DE BELLO GALLICO 

fttin est , igm atque omnibus tormentis excrudatas tnteifichtuL 
Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumtuosa ; omnia- 
que , quae vivis eordi fuisse arbitrantur , in ignem inferunt , et- 
iam animalia : ae pautto supra hanc memoriam servi et clientes, 
quos ab iis dUectos esse constabat , iustis funeribus amfectis 9 una 
cremabantur. 

20. Quae eivitates eommodius suam Rempublicam adtnini- 
strare existimantur , habent legibus sanctum, si quis quid de re 
publica afinitumis rumore acfama accepcrU, uti ad magistra- 
tum deferat, ncve cum quo alio communicet: quod saepe homi- 
nes temerarios atque inperitos falsis rumoribus terreri et adfaci- 
nus inpeUi et de summis rebus consUium eapere cognitum est. 
Magistratus, quae visa sunt, occultant; quaeque esse exusa iu- 
dicaverint, multitudini produnt. De re publica nisi per ctmci- 
Uum toqui non conceditur. x 

21. Germani muUum ab hac eonsuetudine differunt: nam 
neque Jhruides habent, qui rebus Divinis praesint, neque sacri- 
ficiis student. Deorum numero eos solos ducunt, quos cemunt et 

quorum aperte opibus iuvantur, Seiemet Fulcanum et Lunam: 
reUquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis t» venationi- 
bus atque in studiis rei miUtaris consistit : ab parvulis labori ac 
duritiae student. Qui diutissime inpubercs permanserunt , ma- 
ximam inter suosfervnt laudem: hoc ali statuxam, aU hoc vircs 
nervosque confirmari, putant. Intra annum vero vicesimum fe- 
minae notitiam habuisse, in turpissimis habent rebus; cuius rci 
nutta est occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur 
etpelUbus aut parvis rhenonum tegimentis utuntur, magna cor- 
porisparte nuda. 

22. Agriculturae non student ; maiorque pars victus eorum 
tn laete y caseo, carne consistit: neque quisquam agti modum 
eertum aut fines habet proprios ; sed magistratus ac Principes in 
annos singulos gentibus cognationibusque hominum , qui una co- 
ierint, quantum, etquoloco visum cst, agri adtribuunt atque 
anno post aUo transire cogunt. Eius rei multas adferunt caus- 
sas; ne, adsidua consuetudine capti, studium beUi gerundi agri- 
culturd commutent; ne latosfines parare studeant potentioresque 
humiUores possessionibus expeUant; ne adcuratius aflfrigora at- 
que aestus vitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniae cupidi- 
taSj qua ex re factiones dissensionesque nascuntur; ut animi ao- 
quitate plebem tontineant , quum suas quisque opes eum poten- 
tistimis aequari videat. 

23. Civitatibus maxima laus est , quam latissimas eireum se 
vastatis finibus soUtudines haberc. Hoc proprium virtutis existi- 
manty expulsos agrit finitumos cedere, neque quemquam prope 
audere cousittere: simul Ucseforc tutiores arbitrantur, repen- 



LIB. VI. CAP. 20—26. 87 

tinae tncursionis timore sublato. Quum beUum civitas aut inla- 
tvm defendit, aut infert: magistratus , qui ei beUo praesint , u% 
citae neeisque habeant potestatem, deliguntur. In pace nullus 
tst communis magistratus, sed Principes rcgionum atque pago- 
rum inter suos ius dicunt , controversiasque minuunt. Latrocinia 
nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatisfiunt ; 
atque ea iuventutis excrcendae ac desidiae minuendae caussafieri 
praedicant. Jtque y ubi quis ex Principibus in concilio dixit, se 
ducem fore; qui sequi vcUnt, profiteantur; consurgunt s*i, qui et 
caussam et hominem probant suumque auxiUum poUicentur atque ' 
ab multitudine conlaudantur : qui ex iis secuti non sunt, in de- 
sertorum. ac proditorum numero ducuntur omniumque iis rerum 
postea fides derogatur. IJospites violare,fas non putant; qui 
quaque de caussa ad eos venerint , ab iniuria prohibent sanctos- 
que habent; iis omnium domus patent, victusque communicatur. 

24. Ac foit antea tempus, quum Gcrraanos Galli virtute sn- 
perarerit, ultro bclla inferrent, propter hominum multitudinem 
agrique inopiam trans Kfaenum colonias mitterent. Itaque ea, 
quae fertilissima sunt, Germaniae loca circumHcrcyniamsilvain, 
(quam Kratostheni et quibusdam Grnects fama notam esee Tideo, 
quam ilii Orcyniam adpcilant,) Volcae Tectosages occupaverunt 
atque ibi consederunt. Quae gens ad hoc tcmpus iis sedibus se- 
se continet summamque habet institiae et bellicae laudis opinio- 
nem: nunc quoque in eadem inopia, egestate, paticntia, qua 
Germani, pcrmanent, eodem victu et cultu corporis utunhir; 
Gallis autcm Provinciae propinquitas, et transmarinarum rerum 
notitia , multa ad copiam atqne usus largitur. Pauliatim adsue- 
facti superari, multisque victi proeliis, ne se quidem ipsi cum 
illis virtute comparant. * 

25. Huius Hercyniac stlvae, quae sapra demonstrata est, la- 
titudo novem dterum iter expedito patet : non enim alitcr finiri 
potest, neque mensuras itinerum novcrunt. Oritur ab Helvetio- 
rnm et Nemetum et Rauracoruin finibus , rectaque fluminis Da- 
nubii regione pertinet ad fines Dacorum et Anartium : hinc se " 
flectit sinistrorsus , diversis ab flumine regionibus, multarnmque 
gcntium fincs propter magnitudinem adtingit: neque quisquam 
est huius Germaniae, qui se aut adissead ihitium eius siivae di- 
cat, qnum dierum iter LX processerit, aut quo ex loco oriatur, 
acceperit. ~Multa in ea genera ferarum nasci constat, quac re- 
liqnis in locis visa non sint : ex, quibus , quae maxime differant 
ab ceteris et memoriae prodenda videantur, haec sunt. 

26. Est bos cervifigura, cuius a media fronte inter aurcs 
vnum cornu exsistit, excelsius magisque directum his, quae nobis 
notasunt, cornibus. Ab eius summo, sicutpalmae, fami quam 

H2 



88 DE BELLO GALLICO 

late diffunduntur. Eadem estfeminac marisque natura, eadem 
forma magnitudoque eornuum. 

Zt. Sunt item , quae adpellantur Alces. Harum est consi- 
milis eapreis figura et varietas pellium; sed magnitudhte paullo 
antecedunt mutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulis- 
quc habent; neque quietis eaussa procumbunt 9 neque, si quo ad- 
flictae casu conciderint , erigere sese aut sublevare possunt. His 
sunt arbores pro cubilibus : ad eas se adplicant , atque ita , paul- 
lum modo recUnatae, quietem capiunt : quarum ex vestigiis quum 
est animadversvm a venatoribus, quo serecipere eonsuerint, omnes 
eo loeo aut ab radicibus subruunt , aut accidunt arbores tantum, 
ut summa species earum stanthim reUnquatur. Hue quum se 
eonsuetudine reclinaverint , infirmas' arbores pondere adfligunt 
atque una ipsae eoncidunt. 

28. Tertium est genus eorum , qui uri adpeUantur. Hi sunt 
magnitudine paullo infra elephantos; specie et colore et figura 
tauri. Magna vis eorum et magna velocitas: neque homini, nc- 
que ferae , quam conspexerint , parcunt. Hos studiose foveis ca- 
ptos inierficiunt. Hoc se labore durant homines adolescentes at- 
que hoe genere venationis exerccnt; et ,. qui plurimos ex his in- 
terfecerunt, relatis in pubUcum cornibus, quae sint tcstimonio, 
magnam fervnt laudem. Sed adsuescere ad homines et mansue- 
fieri , ne parvuU quidem excepti, possunt. Amplitudo cornuum 
etfigura et species multum a nostrorum boum cornibus diffcrt. 
Haec studiose conquisita ab Uibris argento circumcludunt atque 
ta ampUssimis epuUs pro poculis utuntur. 

29. Caesar, postquam per Ubios exploratores comperit, Snc- 
Vos sese in silvas recepigse, inopiam frtimcnti vcritus, quod, ut 
gupra demonstraTimus, minime omnes Gcrmani agricultnrac 
etudent, con*tituit, non progredi longius: sed, ne omnino nic- 
tnm reditus sui barbaris tolleret, atquc nt eornm nirxifia ford.i- 
ret, rcducto excrcitn, partein ultimam pontis, qune rip.is-Lb!o- 
rum contingebat, in longitudinem perinm CC rc-cindit; atq:tc 
in extrcmo ponte turrim tabulatorum quatuor constituit , praesi-' 
diumque cohortium XII pontis tuendt caus^a ponit roagniyqnc 
eum locum mnnitionibus firmat. Ei loco pracMdioquc C. Vol- 
catium Tullum adolescentcm praefccit: ip.-c, qu:im maturesccrc 
frumenta inciperent , ad bellura Ambiorigis profectus , [pcr Ar- 
duennam silvam , quae est totius Galtiae maxima atque ab ripis 
Kheni finibusque Trevirorum ad Ncrvios pertinet, milibusque 
ampUus D in longitudincm jrafet,] L. Minncinm Basilum ctim 
omni eqnitatu praemittit, si quid celeritate itineris atqne obpor- 
tonitate temporis proficerc possit; monct, nt igncs fieri iu ca- 
stris prohibeat, ne qua eins adventus procul significatio fiat : se- 
fe confcstim gubeequi dicit. 



LIB. IX CAP. 31— 33. 89 

30. Basilns, ut imperatum est, facit; celcriteT contraqae 
oranium opinionem confecto itinere, multos in agris inopinantes 
dcprehendit ; eorum indicio ad ipsum Ambiorigem contendit, quo 
iii loco cnm paucis equitibus esse dicebatur. Multum quum in 
omnibus rebus, tum in re miiitari potest fortuna. Nam sicut 
niagno accidit casu, ut in ipsum incautum atque etiam inpa- 
ratum iocidcret, priusque eius adventus ab hbminibus videre- 
tnr, quam fama ac nuncius adventus adferretur: sic magnae. 
fuit fortuaae, omni militari instrumento , quod circum se habe- 
bat, ercpto, rhedis eqiiisque comprehensis , ipsum effugere mor- 
tcm, Sed hoceo factum est, quod, aediiicio circumdato sUva, 
(ut sunt fere domicilia GaUorum^ qui, vitandi aestus caussa, 
plerumque silvarum ac Jluminum pelunt propinquitates,) comites 
faniUiarcsque eius angusto in loco panUisper equitum nostrorum 
vim sustinuerunt. His pugnantibus, illum in equura quidam ex 
suis intulit: fugientem siivac texerunt. Sic et ad subeundum 
pcriculum, et ad vitandum, multum fortuna valuit. ** 

31. Ambiorix copias suns iudicione non conduxerit, quod 
proclio dimicandum non cxistimarit, an tempore exclusus et re- 
pentino equjtum advcntu prohibitus , quum reliquum exercitum 
subsequi credcret, dubium est: sed certe, dimissis per agrof 
nunciis, sibi quemque consulerc iussit: quonim pars in Arducn- 
nam silvara, pars in continentes paludes profugit; qui proximi 
Oceanum fucrunt, hi insulis sesc occultaverunt , quas aestus ef- 
ficere consucrunt: multi, ex suis finibus egresei, se suaqueomnia 
alicnis*imis crcdiderunt. Cativolcus, rex dimidiac partis Eburo» 
nnm , qui una cum Ambiorige consiiium inierat , aetate iam con- 
fcctus, quum laborem aut belli aut fugae ferre non pOf*et, omni- 
bns precibua detestatus Ambiorigem, qui eius consilii auctor 
f inWt , taxo , coius magna in Galiia Germaniaque copia est , se 
cxanimavit. 

S2. Segni Condrusique, ex gente et numero Germanoruiri, 
qni sunt intcr Eburones Trevirosque, lcgatos ad Cacsarqm mi- 
tcrunt , oratum, ne se in hostium numero duceret, neve omnium 
Germanorum , qui essent citra Rhenum , unam esse caussam 
iudicaret: nihil se dc bello cogUavisse , nulla Ambiorigi auxilia 
mkisse. Caesar, explorata re quaestione captivorum, si qui ad, 
co8 Eburones ex fugacoovenissent, ad se ut reducerentur , iiti- 
pcravit: si itafecissent, fines eorum se violaturum negavit. Tum 
copiis in tris partes distributis , inpedimenta omnium lcgionum 
Adoatucam contulit. ld castclli nomen est Hoc fere est m nic- 
diis Eburomun finibus, ubi Titurius atque Aurunculeius hie- 
niandi caussa consederant. Hunc quuin reUqub rcbuslocum pro- - 
babat, tum quod sqpcrioris anni munitiones integrae roanebant, 
ut miiitum laborem sublevaret.* Praesidio iupediuientis legio- 



90 DE BELLO GALLICO 

nem Xllllreliqnit, unam cx iis tribus, quas proxmie conscripta* 
ex Italia transduxerat. Ei legioni castrisque Q. TuUium Cicero- 
ncm praeficit ducentosque eqnites attribnit. 

83. Partito excrcitu, T. Labiemtiri cum lcgionibfli tribtis ad 
Oceannm versus in eas partes, qnae Menapios adtingunt,proficisci 
iubet : C. Treboninm cum pari legionum numero ad eam regio- 
nem,quaeAduatucosadiacet, depopulandam mittit: ipse cum- reli- 
quis tribus ad flumen Scaldem, qnod influit in Mosam, exrremasque 
Arducnhae partis irc constituit , quo cum paucis equitibns profe- 
ctum Ambiorigem audiebat. Discedens, post dicm scptimum se~ 
fte rcversurum, confirmat: qnam ad diem ci legioni, quac in 
praesidio relinqnebatur , frumentum deberi sciebat. Labienum 
Trcboniumque hortattir , si rcipublicae commodo facere pos&int, 
ad eam diem revertantur ; ut, riirsus commiinicato consilio , ex- 
ploratisqne hostkim rationibus, aliud belli initium capere po«sent. 

34. Erat, ut snpra demonstravimus , raanus certa nulla, 
non oppidum, non praesidium, quod se armis defenderct; eed 
omnis in partis dispcrsa multitudo. Ubi eaique aut vallteabdita,' 
aut locus silvcstris, aut palus inpedita, spem pracsidii atit sa- 
lutis aliqnam obfercbat , conscdcrant. Haec loca -vicinitatibua 
erant nota, magnamque res diligentiam requirebat, non in snra- 
maexercitus tuenda, (nullum enim poterat nniversis ab perterri- 
tis ac dispersis periculum accidere) sed in singulis militibus con- 
servandis ; qnae tamcn ex partc res ad salutcm exercitus pertine- 
bat. Nam et praedae cupiditas multos longius evocnbat ct sf Ivae 
ihcertis occultisque itineribus confertos adire prohibebant. Si 
ncgotium confici stirpemquc hominnm sccleratornm interfici vel- 
let, dimittendae plures manns didncendiquc crant milites: si 
continercad signa manipulos vellet, utinstituta ratio etconsuetudo 
exercitus Romani postnlabat, locus ipsc crat praesidio barbaris, nc- 
qne ex occulto insidiandi et dispersos circumveniendi singulis de- 
crat audacia. At in einsmodi difficultatibus , quantum ditigen- 
tia providcri potcrat, providebatnr ; ut potins in nocendo aliquid 
omitteretur , ctsi omnium animi ad nlcisccndnm ardebant , qaam 
cum aitquo militnra detrimcnto noceretur. Caesar ad nnitumas 
civitates nuncios dimittit , omnes* ad sc evocat spe praedae , ad 
diripiendos £burones, ut potius m silvis Gallorum vita, quam 
legionarius milcs, periclitctur; simnl ut, raagna mnltitudine cir- 

% cumfttsa, pro tali facinore, stirps ac nomen civitatis tollatur. 
Magnus undique nnmcrns celeriter convenit. 

35. Haec in omnibns Ebnronum partibus gerebantnr , dies- 
qne adpetebat septimus, qnem ad dicm Caesar ad inpediracnta 
legionemqne reverti constituerat. Hic, quantum in bello fortnna 
possit ct qnantos adferat casus, cognosci potuit. Dissipatts ac 
pcrterritis hostibiu, ut dcmonstravimus, manus erat nulla, quae 



LIB. VL CAP. 33 — 3t- &l 

parram modo canssara timorw adfcrrct. Trtns fthenum «4 
Germano8 pervenit fama, diripi Eburones, atque ultro omnes ad 
praedam evocari. Cognnt equitam dno milia Sigambri, qni smift 
proximi l^cno , a quihus receptos cx fuga Tenchtheros atquc 
Usipetes supra docuimns: transcunt Rhenum naribus ratibttsqne, 
XXX milibu8 passnura infra eum iocura, ubi pons crat perfcctuj 
praesidinraque ab Caesare relictum : primos Eburonum fincs ad- 
ennt, maltos cx foga dtsuersos excipiunt, magno pccoris numero, 
caius snnt cupidisgimi barbari, potiuntur. lnvitati praeda, lon- 
gius procedunt : non hos palue, in bello latrociniisque nato*, nod 
silvae morantur: quibus in locts sit Caesar, ex captivis quaemnt; 
profectam longins rcpcrinnt omnemqnc cxcrcitum disccsMSse 
cognoscnnt. Atquc unu* cx enptivis, Quid vos , inqttit, hane 
miscram ac tenuem sectamini praedam , quttru* Ucet iam esse 
fortvnaiissimis? Tribus horis Aduatutam venire potestis: huc 
omnes suas fortunas exercitus R&manorum contulit: praeridiitan- 
tum est, ut ne murus quidem cingi possit, ncque quisquam egrc- 
di extra munitiones audeat. Oblata spc , Germani , quam nacti 
erant praedam, in eccnlto relinquunt ; ipsi Aduatucam contendunt, 
usi eodem duce , cuius haec indicio cognoverank 

36. Cicero , qni pcr omnes sitperiores dies praeceptis Chesarii 
snnmr.i diligentia milites in castris continnisset acnc calonem qui- 
dem qnemquam cxtra munitionem cgrcdi passns essct , scptimo 
die diffidens, de numero dierum Caesarem fidcm servaturnm, 
qnod\Iongins [eum] progresstim audiebat, ncquc nlla dc rcdita 
cius farna adferebatur; simnl cornm pcrmotus vocibus, qui illiua 
patientiam paene obscjsionem adpellabaht, si quidcm cx castrit 
egredi non iiccrct; mtllum einsmodi casum exspectans, quo, no» 
vem obpositis iegionibns maximoqoc cqnitatn , dispcrsis ac pac- 
nc deletis hostibus, in milibns passuum III obfcntti posset; quin- 
que cohortes frumcntatum in proximas segctcs misit , quas inter 
et castra nnns omnino coflis intercrat. CoimVlures crant in ca- 
stris ex legionibus aegri reKcti ; ex qnibus qui hoc spatio diemm 
convalucrunt, circttcr CCC sub vexiiio ^uua mittuntnr: magna 
praeterea mnltitudo calonum, magna vis iumcntorum, quae in 
castris subscderat , facta potcstatc , scquitur. 

37. poc ipso temporc ct casu Gcrmani eYraiteg interveniunt, 
protinusqueeodem illo, quo- venerant, cnrsu ab decumana porta 
in castra inmmperc conantur: nec prius sunt visi, omectisah ei| 
partesilvis, qnam castris adpropinquarent , nsque co, ut, quisub 
vaflo tendercnt mcrcatores, rccipiendi sui facultatem non habe- 
rent. Inopinantes nostri re neva pcrtnrbanrar , ac vix printum 
inpctam cohors in statione stistinet. Cireumfunduntur ex reliqufe 
hostcs partibus, si qucm aditiuii rcpertrC posscnt. Aegre portas 
nortri tuentur, reliqaos adka» locHtf ipsc per ge munitioque de- 



92 DE BELLO GALJ.IGO 

fcndit. Totis trepidatur castris, atqu* aliue ox alio caussam tu- 
multus qoaerit ; ncque quo signa fcrantur, neque quam in partcm 
quisque conveniat, provident. Alius eapta iam castra pronunciat; 
alius , dclcto excrcitu atquc imperatorc, victores barh|n>s venL-se 
contendit: plerique novas sibi ex loco religiones fingnnr, Cottae- 
quc et Titurii calainitatcm, qui in codcm occidcrint castello, 
ante oculos ponunt Tali timore omnibus perterritis , confirina- 
tur opinio barbaris,ut ex captivo audierant, nulium intus essc prae- 
sidium. , Perrumpere nituntur seque ipei adhortantur, ne tautam 
fortunam ^ex manibus dimittant. 

S8. . £rat aeger in praesidio reUctus F. Sextius Baculus, qui 
primum pilum ad Caesarem duxerat^ cuius mentionem superiori- 
bus proeliis fccimue, ac diera iam quintum cibo caruerat. Hic, 
diffisus suac atquo omnium .saluti, inermis ex tabernaculo prod- 
it: videt inminerc hostcs atque in summo esse rem' discrimine : 
capit arma a proximis atque in porta consi*ti£. Consequuntur 
hunc Ccnturiones cius cohortis t quae in statione erat : pauliispcr 
una proclium sustinent. Relinquit animus Sextium , gravibus 
acccptis vulneribus : acgre per manus tractus scrvatur. Hoc 
spatio intcrposito , reliqui sese confirmant tantum , ut iu muni- 
tionibu&consistere audcant speciemque.defensorum praebeant. 

39. Interim confecta frumentationg, miiites nostri clamorem 
exaudiunt; praecurrunt equites, quanto sit res in periculo co- 
gnoscuut. Hic vero nulla munitio cst , quae pertcrritos recipiai : 
modo conscripti, atque usus militaris inperiti , ad Tribunum mi- j 
litum Centurionesque ora convertunt: quid ab his praccipiatur, 
exspectant. Nemo cst tam fortis, quin rei novitatc pcrturbetur. 
Barbari, signa procul conspicati, obpugnatione desistunt: rcdis- ' 
se primo legiones credunt , . quas longius disccs&issc ex captivis \ 
cognoverant; postea, despecta paucitate, .cx «mnibus partibus 
inpetuni faciiint. 

40. Calones in proximum tumulnm procurrunt : hinc ccleri- 
ter deiecti sc in signa manipulosque eonuciunt : eo magis timidot 
perterrent milites, Alii, cuneo facto ut celeriter pcrrumpant, 
censent, quoajam tara yropinqua sintcastra; et, siparsaliqua 
circuraventa ceciderit, at rcliquos servari posse confidunt: alii, 
ut in iugp consistant atque eumdcm omnes ferant ca&um. . IIoc 
vetere» non probant milites, quos sub vexillo una profectos do- 

tiimus. Itaque inter se cohqrtati, duce C. Trebonio, Equite 
omano, qui eis erat praepositus, per medios hostes perrumpunt 
incolumesque ad unum omnes in castra perveniunt. Hos subsecu- 
ti calones . equitesque eodem inpetu milituin virtute servantur. 
M ii, qui in iugo consttterant, nullo etiam nunc usu rei miiita- 
ris percepto, neque in eo 9 quod probaverant, consilio permane- 
re^ ut se loco superiore defeudexejtf* neque eam, quam profui*- 



LIB. VL CAF. 38—43. 98 

se aliis Tim celeritaremque viderant , imitari potncmnt; seil, se 
in castra recipere conati , iniqiium in locum demiserant. Ccntn- 
rioncs , quorum nonnulli ex infcrioribus ordinihu* rcliquamm lo- 
gionnm vlnatis canssa in supcriorcs crant ordines hnius Legionia 
transducti, ne ante pnrtam rci miiitaris laudcm amitterent, for- 
tisttime pugnantes concidcrunt. Militum pars, horum virtuto 
submotis hostibus, praeter spem incolumU in castra perveuit; 
pars a barbaris circnmventa periit. 

41. Gcrmnni, dcsperata expugnttionc castrormn, quod no- 
s tros iam constittsse in mupitioriibua vidcbant , cura ea praeda, 
quam-in siivis dcposuerant l trans Rhenum sese receperunt. Ac 
tantus fuit ctiam post disccssum hostium terror, ut ea nocte, 
quum C. Volusenus missus cnm equitatu ad castra vcnisset, fidcm 
non facerct,- adesse cumincolumi Cacsarcm oxcrcitu. Sicomnium 
animos tiinor praeoccnpavcrat. ut, paene alieuata mente , delc- 
tis omnibus copiis cquitatum [tantum] sc ex ftiga recepisso, di- 
cerent , neque , incolumi exercitu ,* Germanos castra obpugna~ 
turos faisse contendercnt. Quem timorcm Cacsaris advcntus sus- 
tulit. 

42. Revcrsus ille, eventus bclli non ignorans, unum, qnod 
cohortes ex statione et prae*idio essent cuiissae, questus, nemi- 
nimo qnidcm casu locum rclinqui dcbuisse , multum fortuuam in 
rcpentino hostinm adventu potuissc iudicavit ; niulto etiam nm- 
plius , - quod paene ab ipso vallo portisquc castrorum barbaros 
avertisset. Quarum omnium rcrum maxiinc admirandum vidc- . 
batur, quod Germani, qui eo consiiio Rhcnuin transierant , ut 
Ambiorigis fines depopularentur , ad castra Romanorum delati, 
optatissimura Ambiorigi beneficium obtulcrunt. 

43. Caesar, rur»us ad vexandos hostes profcctus, magno 
coacto numero cx finitumis civitatibus, in omncs partes dimittit. 
Omnes vici atqtre omnia aedificia, quae quisquc conspcxerat, in- 
cendcbant.ur : prneda ex omnibus iocis agebatilf : frumcnta non 
Sftium a tanta mnltitudinc iumentorum atquc hominum consume- 
bantur , sed etiam anni tcmporc atqiie imbrihus procnbuerant ; 
ut, si qui ctiam in praescntia se occajtassent , tamcn iis, dcducto 
exereitu , rerum omuium inopia peroundura videretur. Ac sac- 
pe in euro" locura ventum est, tanto in omnis pnrtis diviso equi- 
tatu , ut modo vistim ab sc Ambiorigem in fuga captivi , nec 
plane etiam abisse ex conspectu contenderent , ut, spe conse- 
quendi inlata atqne infinito labore susccpto , qui se summam ab 
Caesare gratiam inituros pntarent, paeno naturam studio vince- 
rent, seraperque paullum ad snmraam felicitatcm defnisse videre- 
tur , atque ille iatcbris aut saltibns se eriperct ct noctu occultatus 
alias rcgiones partesque pcterct, non maiorc cquitum praesidio, 
qnam quatuor, quibu* 0olis vitam tuam committere audcbat. 



94 DE BELLO GALLICO 

. 44. Tali nodo vaetatls regionibus, exercitum Cafeear dua- 
riim cohortium -damno Durocortorum Remorom reducit, conci- 
lioque in cum locura Gaiiiae indicto , dc coniuratione Sehonum 
et Carnutum quaentionem habere instituit; et de Acbone, qui 
princcps eius confttKi fucrat, graviore ecntentia pronnnciata, mo- 
rc maiorum subplicium sumsit. IVonnnlli iudiciora Teriti profu- 
gerunt; qiiibns quum aqua atque igni intcrdixisset, duas legione* 
ad fines Trevirorum , II in Lingonibtts , ecx reliquas in Senonum 
finibus Agcdici in hibernis conlocavit ; frumcntoque cxereitu pro- 
Tiso, ut institueraft, in Italiam ad convcntus agendos profe- 
ctus est. - 



LIBER SEPTIMVS 

ARGVMENTVM 

Nova Gattorum de bello censilia duce Vercingetorige c. 1 — 6. 
Caesar' Arvemos obprimit , oppida Senomtm Carnutumque capit, 
Avarieum urbem Biturigum , fortiter defensum , tamen expugnat 
c. 7 — 29. Aeduorum iurbas componit , c. 30 — M.qvae, dum 
ille Gergoviam obpugnat, graviores resurgunt c. 35 — 54. Soluta 
obsidione Caesar in Aeduos prqficiscitvr eique Labienus, re in 
Parisiis feliciter gesta, se coniungit c. 55 — 63. Deficiunt plures 
Aeduorum exemplo et Caesarem in Seqvanis adgressi vincuntur 
e. 64 — 68. Vercingetorix Alcsiam se confert , quam Caesar 
operosa obsidione, profiigatis, qui auxitio vencrant , ad deditio- 
nem cogit. Legiones in hibcrna distribuit c. 69 — 90. 



A>ir . 1. Quieta Gallia, Caesar, ut conetitucrat , in Italiam ad 
702. conventus agcndos proficiscitur. Ibi cognoscit de Clodii cacdc: 
de scnatueque ronsulto certtor factus , ut omnes Italiac iiiniores 
coniurarent, dilectum tota provincia habere instituit. Eae res 
in Galliam Transalpinam ceieriter perferuntur. Addunt ipsiet 
adfingunt rumoribus Galli, quod res poecere ridebatur, rctineri 
urbanomotu Cacsarcm,nequeintanti* dissensionibus ad exercitum 
venirc posse. Hac inpulsi occasione, qui iara antc se Populi Ro- 
mani imperio subicctns dolcrent, liberius atque andacius de bcl- 
lo consilia inice* incipiunt. lodictis inter se principes Gailiae 
eonciiiu silrestribus ac rcmotis Iocis,querunturfcAcconisntortc; 
hunc easum ad tpsos recidcrc posee demonstrant; miserantur 
communcm Galliae fortuuam; omnibus pollicita*ionibu»acprae- 



LIB. VJ. CAP. 44. LIB. YD. CAP. 1—4. 95 

miis deposcunt , qni belli initium fnciant et soi capttif pericnlo 
Galliam in libertatem vindicent. Eius in primis rationem ha- 
bendam dicant , prinsquam eoram clandesttna consiiia eflerantur, 
at Caesar ab exercitu interciadatur. Id c*se facile, qaod no- 
qae legiones, absente imperatorc, audeant c* hibernis egredi; 
neqne imperator sinc praesidio ad legiones perTenire possit: 
postrcmo in acie praestare interfici, quam non vcterem bolli glo- 
riam libertatemque , qnam a maioribus accepcrint, rcciperare. 

2. His rebus agitatis , profitentnr Carnutes , se nullum peri- 
culum communia salutis caussa recusare, prmcipesque ex omnibu* 
beUum facturoa polUcentur, ct, quonkim in praesentia obsidibua 
inter se cavere non possint, ne res efferatur, ut iureiurando ac 
fide sanciatur, petunt, conlatis militaribus signis, (quo more eo~ 
rum gravissimae cerem^oniae continentur ,) ne, facto initio beUi, 
ab reliquis deserantur. Tum, conlaudatis Carnutibus, dato iure- 
iurando ab omnibus, qni aderant, tempore eius rei constituto, ab ' 
concilio disceditur. 

3. Ubi ea dies venit, Carnutcs, Cotaato ct Conetoduno da- 
cibus, dcspcratis hominibus, Genabum dato signo concurrnnt 
civesquc Romanos, qui ncgotiandi caossa ibi constiterant, In 
his C. Fusnm Citam , honestum equitem Romanum, qai rei fru- 
mcntariae iussu Caesnris praeerat, intcrficiunt bonaque eorum 
diripiant. Celeriter ad omncs Galliae civitates fama perfertur: 
nam , ubi maior atque inlustrior incidit res , clamore per agro9 
regionesque signiftcant; hunc aUi deinceps excipiunt et proximii 
tradunt ; ut tum accidit : nam , quae Genabi oriente sole gesta 
essent , ante primam confcctam vigiliam in finibus Arvcrnorum 
audita snnt ;- quod spatium est miiiam circiter CLX. 

4. Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Arvernus, 
fnmmae potontiae adolesccns , (cuius pater principatum Galliae 
totius obtinuerat , et ob eara caussam , qnojl Rcgnum adpetebat, 
ab civitate erat interfectus , ) convocatis suis clieutibus, facilcin- 
cendit. Cognito eius consiiio, ad arma concurritnr: ab Gobani- 
tione, patruo suo , reiiqaisque principibus , qui hanc tentandam 
fortanam non existimabant , expellitur ex oppido Gergovia :- non 
destitit tamen atque in agris habet dilectum egentium ac perdi- 
torum. ,Hac coacta manu, quoscumque adit ex civitate, ad 
suam sententiam perducit: hortatur, ut communis libertatis caas- 
sa arma capiant : magnisqae coactis copiis , adversarios suos , a 
quibus paullo ante erat eiectus , expellit ex civitatc. Rex ab suis 
adpellatur; dimittit qnoquoversus legationes; obtestatur, ut in 
fidc mancnnt. Celeriter sibi Senones, ParisiosYPictones, Ca- 
dnrcos, Turonos, AuIercos< Lcraoviccs, An4es reliqnoeque 
omnes, qni Oceanura adtingunt, adiungit: omnium consensu ad 
emn defortur imperium. Qaa oblata potestate, oranibos his civi- 



96 DEBELLO GALLICO 

tatibus elieides imperat', certum nnmerummilitiira ad te celeriter 
ndduci iubet , arniorum quantiim qoaeque civitas domi , quodque 
ante tempus efficiat,.constituit: in primis cqaitatni studet. Sum- 
mae diligentiae sunimam imperii severitatem addit; magnitndine 
nubplicii dubitantes cogit: nam, maiore commi*so delicto, igoi 
atquc omnibus tormentis necat : leviorc de caussa, auribus desectis, 
ant eingulis cffbssis ocnlis , domnm remittit , ut sint reliquk do- 
cumento et magnitudinc poenae perterrcant alios. 

5. His subpliciis celcriter coacto exercitn, Lucterium Cadur- 
cum, summae hominem audaciae, cum partc copiarum inRutc- 
nos mittit : ipse in .Biturigcs profieiscitur. Eius adventu Bituri- 
gcs ad Aeduos, quorum crant in fide, legatos mittunt subsidium 
rogatuin, quo facilius hostium copias sustinere possint Aedui 
de consilio Lcgatorum , quos Caesar ad exercitum reliquerat, 
copias equitatus pcditatusque subsidio Biturigibus mittunt. Qui 

2uum ad flumen Ligerim venissent, quod Bituriges ab Aeduis 
ividit , paucos dics ibi morati , nequc flumcn transire ausi , do- 
mum revcrtuntur lcgatisquc nostris rcnunciant seBiturigumper- 
fidiam vcritos revertisse, quibus.id consilii fuisee cognovcrint, 
nt, si flumcn transisscnt, una ex parte ipsi, altera Arverni secir- 
cumsistercnt. Id cane dc caussa, quam legatis pronunciarunt, 
an perfidia adducti fecerint, quod nihil nobis constat, non vi- 
detur pro certo esse ponendum. Bituriges corum disccssu statim 
se cum Arverais coniuogunt. 

6. His rcbus in Italiam Caesari nunciatis, quum iam iUe ur- 
banas res virtute Cn. Fompeii coramodiorem in statum pervcnisse 
intellegcret, in Transalpinam Galiiam profectus est. Eo qnum 
venisset, magna difficuitate adiicicbatur, qua ratione ad excr- 
citum pcrvenire posset. Nam, si Icgioncs in Provinciam arces- 
seret, ee absente in itincre proelio dimicaturae intellcgebat: *i 
ipse ad cxercitum contenderct , ne iis quidem , qui eo temporc 
pacati vidcrcntur , suam salutein rccte committi vidcbat. 

7. Interim Lticterius Cadurcus , in Rutenos missus , eam ci- 
vitatcm Arvemis conciliat. Progressus in Xitiobriges et Gabalos, 
ab utrisque obsides accipit et , magna coacta manti , in Provin- 
ciam Narbonem vcrsus cruptionem facere contendit. Qua rc 
mmciata, Caesar omnibus consiliis antevcrtendum cxistimavit, ut 
Karboneni proficUceretur. Eo quum vcnksct , thnentes confir- 
mat, prae>idia in Rutenis provinciaiibus, Voicis Arecomicis, To- 
losatibua , circumque Narbonem , quac Ioca erant hostibus fini- 
tama, constituit: partem copiarum ex Provincia subplementum- 
que, qnodex Italia adduxerat, in Heivio$, qui fines Arvernoruin 
contingunt , «nnvenire iubet. 

8. Hi» rebos comparati* , represso iara Luctcrio et remoto, 
quod intrare iaira praoudia perkuiosum putabat , in Helviwpro- 



LIB. TE. CAP. 5— 11. 97 



ficiacitiir: etsi jnons CeTenna, qui Arvernoe ab Helviis dLclndit.. 
dorissimo tempore anni, altissima nive iter iupediebat: taraen 
disci&a nive sex roaltitudiiiem pedmn afqueita viis patefactis, eum- 
mo railitnm labore ad fine* Arvernbrum pervenit. Quibus ob- 
pressis inopinantibus, quod se Cevenna, nt mnro, munitos exi- 
stimabant, ac ne singnlari qridem umquam homini eotempore 
anni semitae patuerant, equitibas imperat, at, quam iatissimepos- 
fiint, vagentur et qnam maximnm hostibns terroreminferant. Cele- 
riter haec fama ac nuncits ad Vcrcingetorigemperfcruntiir:quem 
pertcrriti omnes Arverni circumsistant atqne obseorant, ut suis 
fortunis consulat, neu se abhostibus diripi patiatur; praesertim 
quum videat, omne ad se belium translatum. Quorum ille pre- 
cibus pcrmotns, castra ex.Bitangibus raovet in Arvcrnos versus. 

9. At Caesar, bidunm in iis locis moratus, cjnod ^acc do 
Vercingetorige osu ventnra opinione praeceperat, per caus^am 
subplcnienti cqiutatusque cogendi ab exorcitu discedit ; Brntnra 
adolescentem iis copiis pracficit; hunc monet, ut in omnis par- 
tcs eqnites quam latissimc pervagentur : datarora se operam, ne 
longias triduo ab castris absit. His constitutis rebns, [nntnibu*] 
sais inopinantibus, quam maximis potest itineribus, Vionnora 
perrenit. Ibi nactus rccentem equitatum, quem multis nnte die- 
bus eo praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intor- 
misso , per fines Aeduorum in Lingone* contendit, ubi duae le- 
giones liiemabant, ut, si qoid etiam de sua salutc ab Acduis ini- 
retur consilii , celeritate praccurreret. Eo quum pcrvcnissct , ad 
reliqaas lcgiones mittit, priusque omnea in unum locum cogit, 
qnam de eios adventu Arvcmis nunciari posset. Hac recognita, Ver- 
cingetorixrursusin Bituriges exercitum reducit atque, inde profe- 
ctns [Gergoviam], Boiorum oppidum, qnosibi Helvetico proelio vi- 
ctos Caesar conlocaverat Aeduisque adtribuerat, obpugnare instituit. 

10. Magnam haec res Cac.wi difficultatem ad consiiium 
capiendum adferebat : si reliquam partcm hiemis uno in ioco ie- 
gioncs contineret, ne, stipendiarils Aeduorum expugnatis, cun- 
cta Gallia deficeret ^ quod nullura amicis in eo praesidiam vide- 
ret positum esse: sin matarius ex hibernis educeret, ne ab rc 
frumentaria dnris subvectionibus laboruret. Praestare visum est 
tainen, omnes difficultates perpeti , quam , tanta contumeiia ac- 
cepta, omnium saornm voluntates aiienare. Itaque cohortiitos 
Aeduos de subportando commeatu, praemittit adBoios, qui de 
sno adventu doceant hortenturque , ut in fide maneant atque ho- 
Btium inpetnm magno anirao sustineant. Duabus Agedici legio- 
nibus atque mpedunentb totius exercitus relictls, adBoios pro- 
ficiscitur. 

11. Altero die quum ad oppidum Senonum Vellaunodunum 
venisset, ne quem post se hostem relinqueret, quo cxpcditiore ro 

caesar. I 



92 DE BELLO GALLICO 

frtimentaria uteretur, obpugnare institait idquebiduo circumval- 
Uvit: tertio die missis ex oppido lcgatis de dcditione, armacon- 
ferri , iumenta produci, DC obsides dari iabet. Ea qni conficeret, 
C. Trebonium Lcgatum relinquit: ipsc, ut quam primum iter 
conliceret Genabum Camutum, proficiscitur, qui, tum primum ab- 
lato nnncio de obpngimtione Vellaunoduni, quum longius eam rem 
ductum iri existimarent , praesidium Gcnabi tuendi caussa, quod 
eo mitterent, comparabant. - Huc biduo pervenit; castris ante 
oppidnm positis, diei tcmpore exclnsus, in posterum obpng-na- 
tionem "differt, quaeque ad eam rem usui sint, militibus impe- 
rat; et,quod oppidum Genabum pons fluminis Ligeris continebat, 
veritus , nc noctu ex oppido profugercnt, duas legiones in armis 
excubare iubct. Genabenses, paullo antc mediam noctem silen- 
tio ex oppido egressi , flumen transire coeperunt. Qua re per 
cxploratores nunciata, Caesar legiones , quas cxpeditas esse ius- 
serat , portis incensis , intromittit atCme oppido potitur , perpau- 
cis ex hostium numcro desideratis, quin cuncti [viri] caperentur, 
quod pontis atque itinerum angustiae multitudini fugam interclu- 
6crant. Oppidum diripit atque incendit, praedam militibns do- 
nat, exercitum Ligcrim transducit atque in Biturigum fines 
pervenit. 

12. Vcrcingetorix, ubi de Caesaris adventu cognovit, obpu- 
gnatione dcstitit atque obviam Caesari proficiscitur. Ille oppi- 
dum [Biturigum, positum in via,] Noviodnnum obpugnare in- 
stitncrat. Qub ex oppido quum legati ad eum venissent, oratum, ut 
stbi ignosceret guaeque vitae consuleret ; ut celeritate reJiquas res 
conficeret, qna pleraque erat consccutus, arma proferri, eqnos 
produci, obsides dari inbet. Fartc iam obsidum transdita , quum 
reliqua administrarentur , Centmionibus et paucis militibus in- 
tromissis, qui arma iuinenta'que conquirererit , equitatus hostium 
proculvisus cst,qniagmcnVercingetorigisantecesserat. Quem si- 
muiatque oppidani conspexerunt atque in spem auxilii veneront; 
ctamore snblato arma capcre, portas claudere, murnm complere 
cocperunt. Centurioncs in oppido qpum cx significatione Gallo- 
mm novi aliquid ab liis iniri consilii intellcxissent, gladiis distri- 
ctis portas occupaverunt , suosquc omnes incolumes receperunt. 

13. Caesar ex castris equitatum educi iubet proeliumque 
equestrc committit : laborantibus iam suis Germanos equites cir- 
ctter CD submittit, quos ab initio secum habere instituerat. Eo- 
rum inpetum Galli sustinerc non potuemnt atque in fugam con- 
iecti, multis amissis, se ad agmen recepcrunt: quibus profliga- 
tis , rursus oppidani perterriti comprehensos eos , qnorum opera 
plebem concitatam existimabant , ad Caesarem perduxerunt sese- 
quc ei dediderunt. Quibus rebus confeotis, Caesar ad oppidum 
Avaricum , quod erat maximum munitissimumque in finibus Bi- 



LIB. VII. CAP. lfc-16. 99 

tarigum atqne agri fertilissima regione , profectus est ; quod, eo 
oppido recepto, civitatem Biturigum se in potestatem redacturmii 
confidebat. 

14. Vcrcingetorix , tot continuis incommodis Vellaunoduni, 
Gcnabi, Novioduni acccptis, saos ad concilium convocat. Docet, 
hnge alia ratione esse bellum gerendum, atque antea sit gestum: 
omnibus modis huic rei studendum , ut pabulatione et commeatu 
Romani frrohibeantur : id essc facile, quod equitatu ipsi abun- 
dent, et quod anni tempore subleventur : pabulum secari non pos- 
se : necessario dispersos hostes ex aedificiis petere : hos omnes quo- 
tidie ab equitibus deleri possc. Praeterea salutis caussa rei fa- 
miliaris commodo negligenda ; vicos atque aedificia incendi opor- 
tere hoc spatio, a Boia quoquo versus, quo pabulqndi caussa 
adire posse videantur. Ilarum ipsis rerum copiam subpetere, 
quodj quorum in finibus bellum geratur 9 eorum opibus subleven- 
tur; Romanos aut inopiam non laturos, aut magno cum pericuh 
longius ab castris progressuros : neque interesse , ipsosne interfi- 
ciant inpedimentisne exuant , quibus amissis bellum geri non pos- 
sit. Praeterea oppida inccndi oportere, quae non munitione et 
loci natura ab omni sint periculo tuta ; neu suis sint ad detra- 
ctandam mUitiam receptacula , neu Romanis proposita ad copiam 
commeatus praedamque tollendam. Hacc si gravia aut accrba 
videantur, multo illa gravius acstimare debere , Uberos, contu- 
gcs in servitutem abstrahi, ipsos interfici; quac sit necesse acci- 
derevictis. 

15. Omnium consensu bac sententia probata , uno dic am~ 
plins XX urbes Biturigum inccnduntur. Hoc idem fit in reliquis 
civitatibus. In omnibus partibus incendia conspiciuntur ; quae 
ettsi magno cum dolore omnes ferebant , tamen hoc sibi solatii 
proponebant , [quod ,] cxplorata victoria , celcriter amissa rccipe- 
raturos [confidebant]. Deliberatur de Avarico in communi 
concilio, incendi placeret, an defendi. Procumbunt onmibus 
Gallis ad pedcs Bituriges , ne pulcherrimam propc totius Galliae 
urbem, quae et praesiaio et ornamento sit civitati, suis manibus 
succendere cogerentur; facile se loci natura defensuros dicunt, 
quod prope ex omnibus partibus flumine et palude circumdata^ 
unum habeat et perangustum aditum. Datur petcntibus venia, 
dfasuadcnte primo Vercingetorigc , post concedente et prccibus 
ipeorum ct niisericordia volgi. Dcfensores oppido idonci deli- 
gnntur. 

16. Vercingctorix minoribns Caesarcm itineribus subsequitur 
ct locum castris deligit, paludibus silvisque munitum , ab Ava- 
rico Ionge miiia passuum XVI. Ibi per certos exploratores in 
singula diei tempora, quae ad Avaricum agcrcntur, cognosce- 
bat et , quid fieri vellet , imperabat : omnes nostras pabulationes 

I 2 
(-+'-* t^^ *' '■ 



100 DE BELLO 6ALLIC0 

framcntationesque observabat, djspersosqne, qnum longios ne- 
cessario proccdercnt, adoricbatur , magnoque incomraodo adli- 
cicbat : ctsi, quantnm ratione provideri poterat, ab nostris occur- 
rcbatur, ut incertis tcmporibus diveisisque itincribus iretur. 

17. Castris ad enmpartem oppidi positis, Caesar, quae in- 
terniissa a flumine et a palude aditum, ut supra diximus, angu- 
stum habebat, aggerem adparare, vineas agcre, turres duaa 
constituere cocpit: nam circumvallare loci natura prohibcbat. 
Dc rc frumentaria Boios atqne Acduos adhortari non destitit: 
qnorum alteri, quod nulio studio agcbant , non muitum adiuva- 
bant; alteri non magnis facultatibus, quod civitas crat exigua ct 
infirma, cclcriter, quod habuerunt, consumserunt. Summadif- 
ficnltate rei frumentariae adfecto exercitu , tenuitatc Boiorum, 
indiiigentia Aeduorum, incendiis acdificiorum, usque co, ut 
complures dies milites frumento caruerint et, pccore e longin- 
quioribus vicisadacto, extremam famem sustentarent, nulla ta- 
mcn vox est ab iis audita, Populi Romani maiestatc etsnperio- 
ribns victoriis indigna. Quin etiam Caesar quum in opere singn- 
las legiones adpellaret et, si acerbius inopiam ferrent , se dimis- 
suruin obptignationem diceret; universi ab eo, ne idfaceret, pe- 
tebant: sic sc compluris annosillo imperante merutsse, ut nullam 
ignominiam acciperent 9 numqvam infecta re discederent : hoc se 
ignominiae laturos loco, si inccptam obpugnationem reUquissent: 
pracstare , omnes perferre accrbitates , quam non civibus Roma- 
vis , qui Genabi perfldia Gallorum interissent, parentarent. Hacc 
eadem Centuriombus Tribunisque militum mandabant, ut per cos 
ad Cacsarem deferrcntur. 

18. Qaum iam muro turres adpropinquasscnt , ex captivis 
Caesar cognovit, Vercingctorigem consumto pabulo castra mo- 
vissc propius Avaricum, atque ipsum cum cquitatu cxpcditisque, 
qui inter cquites proeiiari consuessent , insidiarum caussa eo 
profcctnm , quo nostros postero die pabulatum venturos arbitra- 
retur. Qnibus rebuscognitis,medianoctesiientioprofectus, adho- 
stium castramane pervenit. Illi, celeriter per expioratorcs advcntu 
Cacsaris cognito, carros inpedimentaque stia in artiores siivas 
Rbdidcrunt, copias omnis in loco edito atque aperto instruxerunt. 
Qua re nunciata, Caesar ceieritcr sarcinas confcrri, arma cxpe- 
dirt iussit. 

1». Collis erat, leniter ab infimo adcltvis: hunc ex omni- 
bus fcrc partibus palus difficilis atoue inpcdita cingcbat, non la- 
tior pedibns L. Hoc se colle, interruptis pontibus, Galii fiducia 
lori continebant, generatimque distributi in civitates, omniava- 
da ac saltus eius paludis certis custodiis obtinebant, sic animo 
pnrati, tit, si eam paiudem Romani perrumpere conarentur, hae- 
attuutcs prcmercnt cx ioco superiore: ut, qui propinquitatemloci 



lib. m cap. n_». 101 



rideret, paratos prope jn^u» Harte ad dmmwNmm erktimaret; 
qai iniquitaiem conditkmis perspiceret, inani simulatione seoa 
eeten tare cognoseeret. Indignantes milites Ckesar, qnod conspe- 
ctnm sunm hostes forre posscnt, tantnlo apatio interieeto, et 
eigunm proelk* exposcentes, edocet, quanto detrimento et quot 
vhrantm fortium morte meeene sit eamstare victoriam : quos qmmn 
sie astima paratos pideat, ut uuUum pro sua laude periculum re- 
cnsemt, summae se imqmtatis condemnari debere, nisi eorum et- 
tam cna salute habemt cariorem. Sic miiites consolatus , eodent 
die redocit in castra ; reliquaque, quae ad obpngnationcnt oppt-» 
di pextinebant, adihinfetrare instkuk. 

29. Vercingetora, quum ad suos redisset, prodSttonis insi- 
mnlatna, qnod castra propins Romanos movisset, qnod cnm omni 
eqnintn discessisset, qnod sine imperio tantas copias reliquisset, 
qnod eias discessn Romani tanta obportunitate et celeritate 
Tenissent; non hacc omnia fortnito ant sine consilio accidere po- 
tnisse; Regnnm illnm Galliae malle Gaesaris concessn, quam 
ipsornm habere beneficio : tali modo adcnsatus ad haec respon- 
dit: Quod eastra movisset, factum inopia pabuli, etiamipsis 
hortantibus: quod propius Romanos accessisset % persuasum loci 
* obportunitate , qui se ipsum munitione defenderet : equitum vero 
operam neque in loco pahistri desideruri debuisse , et itlic fuiss* 
tftiZem, quo sint profecti: summam imperii se consulto nuUi dis- 
eedentem tradidisse> ne is multitudinis studio ad dimicandum in- 
pelleretur ; cui rei propter animi moUkiem studcre omnes videre% 
quod diutius laborem ferre non possent. Romani si casu mter- 
venerint, fortunme: si alicuius indieio vecati, huic kabendam 
gratiam , quod et paueitatem eorum ex loco superiore cognoscere, 
et virtutem despicere, potucrint; qui, dimicare non ausi, turpi- 
ter se in castra receperint. Imperium se ab Caesare per proditie- 
nem nuUum desiderare, qwd habere victoria posset, quae iam 
esset sibi atque omnibus GaUis explorata: quin etiam ipsisro- 
mittere, si sibi magis honorem tribuere, quamr ab se salutemao- 
etpere videantur. Haee ut inteUegatis, inqhit, a me sincere 
prqnunciari, audite Romanos militcs. Producit servos , quos in 
pabnlatione pancis ante diebus exceperat et fame vinculi^jue e*- 
cruciaverat. Hi, iam anteedocti, quae inierrogati pronnnciarent; 
milites se esse Ugumarios dicont : fame et inopia adductos elam ex 
castris exisse, « quidfrumenti autpecoris in agris repcrire pos- 
sent: simiU omnem exercitum inopia premi, nee iam vires suffl* 
cere cuiquam, nec ferre operis laborem posse: itaque statuist* 
Imperatorem, si nihil in obpugnatione oppidi profecisset, tridua 
exercitum deducere. Haee , inqnit , a me , Vercingetovix , 6ena- 
ficia habetis; quem proditionis insimulatis, cuius opera sine vestrm 
sangmne tantum exertitum vidorem fame paene con&umtum vide- 



102 DE BELLO 6ALLICO 

ti»; quem, turpiter se ex hacfuga recipientem, ne qua eivitas 
suitfinibus recipiat, a me provimm est. 

21. Conclamat oranis multitudo et suo more annis concrc- 
pat; quod facere in eo consuerunt, cuius orationem adprobant; 
summum esse Vercingetorigem ducem , nec de eius fide dubitan- 
dum ; nec maiore ratione beUum administrari possc Statnnnt, 
nt decem milia hominum delecta ex omnibus copiis in oppidum 
submittantur, necsolis Biturigibns communem salutcm commit- 
tendam censent; quod pencs eos, si id oppidumretrauissent, suni- 
mara victoriae constare intellegebant. 

22. Singulari miiitum nostrorum yirtuti consilia cuiusquo 
modi Gallorum occurrebant, ut est summae genus solertiae atque 
ad omnia imitanda et efficienda, quae ab quoque tradantur 9 ( 
aptissimum. Nam et laqueis falces avertebant, quas quum de- 
stinavcrant , tormentis introrsus redncebant ; et aggerem cunicu- 
lis subtrahebant , eo scientius , qnod apud eos magnae snnt fer- 
rariae, atqucomne genus cuniculorum notum atque usitatum est. 
Tohim autcm murum ex omni parte turribus contabulavcfant at- 
qne has coriis intexerant. Tum crcbris diurnis nocturnisque eru- 
ptionibus aut aggeri ignera inferebant , aut milites occupatos in 
operc adoriebantur; etnostrarum turrium altitudinem, quantum 
has quotidianus agger expresserat, commissis suarum turrinm ma- 
lis , adaequabant; et apertos cuniculos praeusta etpraeacutama~ 
teria et pice fervefacta et maximi ponderis saxis morabantur, 
mocnibusquc adpropuiquare prohibebant. 

23. Muris autem omnibus Gallicis haec fereforma est. Tra- 
bes directae, perpetuae in longitudinem , parikus intervallis di- 
stantes inter se binos pedes,in solo conlocantur ; hae revinciuntur 
introrsus et multo aggcre vesiiuntur. Ea autem , quae diximus, 
intervalla grandibus in fronte saxis effarciuntur. Ilis conlocatis 
et coagmentatis aiius insuper ordo adiicitur, ut idem iUud inter- 
vallum servetur, neque inter se cdntingant trabes , sed paribus 
intermissae spatiis, singulae singutis sasis interiectis, vrte con- 
tmeantur, Sic deinceps omne opus contexitur, dum iusta muri 
altitudo expleatur. Hoc quum in speciem varietatemque opus 
deforme non est, alternis trabibus ac saxis, quaereUctis Uneis suos 
ordines servant; tum ad utiUtatem et defensionem vrbium summam 
habet obportunitatem ; quod et ab incendio lapis et ab ariete ma- 
teria defendit,quae,perpetuistrabibuspedes quadragenos plerum- 
que introrsus revincta, neque perrumpi, neque distrahi potest. 

24. Iis tot rebus inpedita obpugnatione, milites, quum toto 
tempore [luto], frigore et adsiduis imbribus tardarentur, tamen 
oontinenti labore orania haec superaverunt et diebus XXV agge- 
rera, latum pedes CCCXXX, altnm pedes LXXX, exstrnxerant 
Quum U murum hostium paene centingeret , et Caesar. «4 opu« 



LIB. VH. .CAP. 21—26. 103 

fonguetudinc cxrnbaret mititesque cohortaretor, ne quod omnino 
tempn* nb opcre intermitteretnr: panllo ante tertiam vigiliam egt 
animairrersuia, famare a ggeg e m , qnem cmnculo hostes succeade- 
rant : eodemque tempore toto mnro clamore sublato, duabns por- 
tis ab utroqne latere tnrrium ernptio fiebat Alii faces atqne ari- 
dam matericm de mnroin aggerem eminus iaciebant, picem rehV 
qnasqae res, quibus ignis excitari potest, fnndebant; nt, qoo 
primnm occnrreretnr, ant cni rei ferretur aoxiliuin, vix ratio iniri 
posset. Tamen, qnod institnto Caesari* dnae semper legionet 
pro castris excubabant, pluresqne partitts tcmporibus erant in 
opcre, celeriter factnm est, nt alii eruptionibus resisterent, alii 
turres reducerent aggercmque intcrscinderent , omnis vero e% 
castris multitndo ad restinguendum concurreret. . . 

25. Qnum in omnibus locis, consumta iam reliqua parte 
noctis, pngnaretur, semperque hostibos spes victoriae redinte- 
graretorf eo magis, quod deustos pluteos tnrrinm videbant, nec 
farile adire apertos ad auxiliandum animnm advertebant; scm- 
perqnc ipsi recentes defessis succederent , omnemque Galiiae sa- 
lutem in illo vestigio temporis positam arbitrarentur: accidit, 
inspcctantibns nobis, quod, dignum memoria visum, praeter- 
mittendnm non existimavimus. Quidam ante portam oppidi Gal- 
lus , qui per manus seri ac picis transditas glcbas in ignem e re- 
gione turris proiiciebat, scorpione ab latere dcxtro transicctus 
exanimatusqne concidit. Hunc ex proximis unns iacentem trans- 
grcssus, eodem illo munere fungebatur: eadem ratione ictu scor- 
pionis exanimato altero , successit tertius et tertio quartus ; nec 
prius ille cst a propugnatoribus vacuus relictus locus, quam, 
restincto aggere atque omni parte submotis hostibus, finis esi 
pugnandi factus. 

26. Onmia experti Galli, qnod res mdla snccesserat, postero 
dic consilinm cepcrunt ex oppido profugere , hortante ct inbente 
Vercingctorige. Id, silentio noctis conati, non magnaiactttra 
suorum sese effecturos sperabant, proptcrea quod neque longe ab 
oppido castra Vercingetori^is aberant, et palus perpetua , qnae 
intercedebat , Romanos ad lnsequendum tardabat. Tainque hoc 
facere noctu adparabant , quum matres familiae repente in pu- 
blicum procurreruntnentesque, proiectae ad pedes suorura, omni- 
bns precibus petierunt , ne se et communes liberos hostibus ad 
eubpiictum dederent, quos ad capicndam fugam naturae et virium 
infirmitas inpediret. Ubi eos in sententia perstare vidcrunt, quod 
plerumque in summo periculo timor misericordiam non recipit, 
conclamare efc significare defugaRomanis coeperunt. Quo timore 
perterriti Galli, ne ab equitatn Romanorum viae praeoccuparen- 
tur, consiiio destiterunt. 



104 DE BELLO GALLICO 

27. Postero die Caesar , promota tmri directisque operibii0, 
quae faccre instiraerat , raagno coorto imbri, non inatilem hanc 
8d capiendum consilinm tempestatem arbitratns, qnod panlio in- 
cautius cnstodias in mnro dis positas videbat , snos qnoquc lan- 
gnidios in operc versari inuit et, quid fieri vcllet, ostendit. Le- 
giones intra vineas in occulto cxpeditas cohortatur, nt aliquando 
pro tantis laboribns frnctnm victoriae perciperent: his, qni pri- 
mi rnnrnm adscendissent, praemia proposuit militibnsque signum 
dedit. Illi snbito cx omnibns partibua evolavcrunt mnrnmqne 
celeritcr compleverunt. 

28. Hostcs, re nova pcrterriti , mnre tn.*ribusque dciccti, in 
forO ac locis patentioribns cnncatim constiterunt, hoc animo, ut, 
ri qua cx parte obviam contra veniretur, acie instructa ^epugna- 
rcnt. Ubi neminem in aeqnum locum sese demittere, sed toto 
nndiqne mnro circumfundi viderunt , veriti , nc omnino spcs fu- 
gae tolleretur, abiectis arrois, nltimas oppidi partes continenti 
mpetu petivernnt : parsque ibi , quum angnstu portarnm exitu se 
ipsi premercnt, a militibu*; pars, iam egrcssa portis, ab equi- 
tibus est interfecta : nec fnit quisqnam , qui praedae siudcret. 
Sic et Gcnabensi caede et labore operis incitati, non aetaic con- 
fectis, non mulicribus, non infantibus pepercerunt. Denique 
ex omni eo numero, qui fuit circiter XXXX miliiim, vix DCCC, 
qui primo clamore audito se ex oppido eiecerant , incolumes ad 
Vercihgetorigem pervenernnt. Quos ille, multa iamnocte, si- 
lentio ex fuga excepit, (veritus, ne qua in castris ex eorum 
concnrsn et roisericordia vulgi seditio orirctnr,) nt, procul in via 
dfepositis familiaribus snis principibusque civitatiun , disparandos 
deducendosque ad snps curaret, quae cuiqne civitati pars castro- 
rum ab initio obvenerat 

29. Postero die concilio convocato consolatus cohortatnsqoe 
est, ne se admodum animo demitterent, neve perturbarentur tn- 
commedo: non virlute, neque in acie vicisse Romanos, sed arti- 
ficio quodam et scientia obpugnationis , euius rci fucrint ipsi in- 
periti ; errare, si qui in bello omnis secundos rerum proventus ex- 
spectent: sibi numquam placuisse, Avaricum defendi, euius rei 
testes ipsos haberet ; sed faetum inprudentia Biturigum et nimia 
obsequentia reliquorum^ uti hoe ineommodum acciperetur: id ta- 
men se celeriter maioribus eommodis sanaturum. Nam y quae ab 
reliquis GaUis civitates dissentirent, has sua diligentia adiunctttr 
rum atque unum consilium totius GaUiae effccfurum , ctcttts con- 
tensu ne orbis quidem terrarum possit obsistere: idque seprope 
iam effectum habere. Interea aequum esse , ab iis contmunis sa- 
hitis caussa inpetrariy ut oastramunire instituerent , quo faci- 
lius repentinos hostium inpetus sustinere possent. I 



LIB. TIL CAP. 27—3* 105 

30. Fuit haec oratio non ingrataGallis , maxime, quod ipse 
aoimo non defecerat, tanto accepto incommodo, neque se in oo- 
cnltum abdiderat et conspectum multitudinis fugerat: plusque 
animp providere et praesentire existimabatur , quod, re integra, 
primo incendcndum Avaricum, post descrendum censuerat. Ita- 
quc, ut reliquorum imperatorum res adversae auctoritatem mi- 
nuunt , sic huius ex contrario dignitas , incommodo acccpto , in 
dics augebatur : simul in spem veniebant eius adfirraatione de 
reiiquis adiuogendis civitatibus, primumque co tempore Galli 
castra munire institucrunt, et sic sunt animo consternati, homi- 
nes insueti laboris , ut omuia , quae imperareatnr , sibi patien- 
da et perfercnda existimarcnt. 

31. Nec minus, quam est pollicitus, Tercingetorix animo 
laborabat, ut reliquas civitates adiungcret, atqueearum princi- 
pes donis pollicitationibusquc adlicicbat. Huic rei idoneos ho- 
mines dcligebat, quorum quisque aut oratione subdola aut ami- 
citia facillime capi posset. Qui Avarico cxpugnato refugerant, 
armando8 vestiendosque curaL Simul ut dcminutae copiae red- 
integrarentur, imperat certum numerum militum civitatibus, 
quem, etquam antc diem in castra adduci velit; sagittariosque 
omnes , quorum erat permagnus in Gallia numerus , conquiri ct 
ad se mitti iubet. His rebus celeriter id , quod Avarici deperie- 
rat, expletur. Interim Teutomatus, OUoviconis filius, rex Ni- 
tiobrigum, cuiuspater ab Senatu nostro amicus erat adpellatus, 
cum magno equitum suorum numero , et quos ex Aquitania con- 
duxerat , ad eum pervcnit. 

82. Cacsar , Avarici complures dies commoratus, eummam- 
qne ibi copiam frumenti et reliqui commcatus nactus , exercitum 
ex labore atque inopia refecit. Iam prope hieme confecta , quum 
ipso anni teropore ad gcrendum bcllum vocaretur ct ad hostem 
proficisci constituisset, sive eum ex paludibus silvisque elicere, 
sivc obsidione premere possct; legati ad eum principes Aeduo- 
rum veniunt/ oratum, ut maxime necessario tempore civitati sub- 
veniat: tummo esse in periculo rem; quod, quvm singuli magi- 
itratus antiquitus creari atque regiam potestatem annum obtine- 
re consuessent, duo magistratum gcrant et se uterque eorum legi- 
bu8 cpcatum esse dicat. Ilorum esse alterum Convictolitanem, 
florcntem et inlustrem adolcscentem ; alterum Cotum , antiquis- 
sima familia natum ,* atque ipsum hominem summae potentiae et 
magnae cognationis; cuius fratcr Valetiacus proximo anno eum- 
dcm magistratum gesscrit: civitatem omnem esse in armis, divi- 
sum senatum , divisum populum ; suas cuiusque eorum clientelas. 
Quod si diutius alatur controversia , fore 9 uti pars cum parte 
civitatis confligat ; td ne accidat positum in eius diligentia atque 
auctoritate. 



106 DE BELLO GALLICO 

33. Caesar , etsi a bello atque hoste discedere detriraento- 
eum esse existimabaf, tamen , non ignorans, quanta ex dissen- 
sionibus incommoda oriri consuessent, ne tanta et tam coniun- 
cta Populo Romano civitas , quam ipse semper aluisset , omni- 
busque rcbus ornasset, advim atque ad arma dcscenderct, at- 
queea pars, quae minus sibi confideret, auxilia aVercingeto- 
rige arcesseret, huic rei praevertendura existimavit? et quod le- 
gibus Aeduorum his, quisummum magistratum obtinerent, ex- 
cedere ex finibus non licerct, ne quid de iure aut de legibus eo- 
rum deminuisse videretur , ipse in Aeduos proficisci statuit, se- 
natumque omnem, et quos inter controversia csset, ad sc Dccc- 
tiam evocavit. Quum prope omnis civitas eo convenisset , do- 
cereturque, paucis clam convocatis, alio loco, alio tempore, at- 
que oportuerit,' fratrem a fratrc rendnciatum, quum Icges duo 
ex una familia, vivo utroque, non solum magistratus creari ve- 
tarent, sed etiam in senatu esse prohiberent: Cotum imperium 

' deponere cocgit; Convictolitancm, qui per sacerdotes , more ci- 
■ vitatis intromissis magistratibus , esset creatus , potestatem obti- 
nere iussit. 

34. Hoc decretointerposito, cohortatus Aeduos , ut contro- 
vcrsiarum ac dissensionum obliviscerentur atque, omnibus omis- 
sis his rebus, huic bello servirent, eaque, quae meruissent, 
praemia ab se, devicta Galiia, exspcctarent equitatumque omnem 
et pcditum milia \ sibi celeriter mitterent , quae in prfeesidiis 
rei frumentariae caussa disponeret, excrcitum in duas partes di- 
visit; Illllegioncs in Senones Pari«iosque Labieno dticendas de- 
dit; Vlipsein Arvernos, ad oppidum Gergoviam secundum fiu- 
men Elaver duxit: cquitatus partem iili adtribuit, partem sibi 
reliquit. Qua ro cognita, Vercingetorix , omnibus interruptis 
eius fluminis pontibus, ab altera [Elaveris] parte itcr facere 
coepit. 

" 35. Quumutcrque utrique esset cxcrcitus in conspectu fcre- 
queeregionecastris castra poneret, dispositis exploratoribus; nec- 
ubi effecto pontc Romani copias transducerent , erat in magnis 
Caesari difficultatibusrcs, ne maiorem aestatis partem flumine 
inpcdiretur; quod non fere ante autumnum Elaver vado transiri 
eolct. Itaque, ne id accideret, sjlvestri loco castris positis, c re- 
gionc unius corum pontium, quos Vercingctorix rescindcndos cn- 
raverat, postero die cum duabus lcgionibus in occulto rcstitit; 
reliquas copias cum omnibus inpedimentis, ut consuevcrat, mi- 
sit, captis' quibusdam cohortibus, uti numcrus Iegionum con- 
stare videretur. His , quam longissimc possent , progrcdi iussLs 
• quum iam ex dici tcmpore coniecturam caperet, in castra per- 
ventum, iisdem sublicis, quarum pars inferior integra remanc 1 
bat, pontem reficere coepit. Celeriter eifccto opere legionibus- 



LIB. VII. CAP. 33-31. 107 

gue transductis , et loco castris idoneo delecto , reliquas copia* 
revocavit. Vcrcingetorix , recognita, ne contra suam voliinta- 
tem diinicareeogeretur, magnis itineribus antecessit. 

36. Caesar ex eo loco quintis castris Gcrgoviam pervenit, 
Equcstrique proelio eo die levi facto, perspecto urbis situ, quae, 
losiia in altissimo monte, omnis aditos difficiles habebat, de ex- 
>ugnatione desperavit ; de obsessione non prins agendum consti- 
uit , quam rem frumentariam cxpcdisset. At Vcrcingetorix, ca- 
tris prope oppidum in monte positis , mediocribus circum se in- 
^naliis separatim singularum civitatium copias conlocavcrat; 
itque omnibus cius iugi coilibus occupatis, qua despici poterat, 
lorribiicm speciemr praebebat : principesque earum civitaiium, 
^uos eibi ad consilium capiendum deiegcrat, prima luce quotidie 
id se iubebat convenire, seu quid communicandum , seu quid ad- 
tninistrandum videretur: neque uilum fere diem intcrmittebat, 
juiii equestri proelio , interiectis sagittariis , quid in quoque es- 
»et aniini ac virtutis suorum , pcrictitaretur. Erat e rcgione op- 
pidi collis sub ipsis radicibus montis, egregie munitus atque ex 
oinni parte circumcisus : (quem si tenerent nostri , et aquae ma- 
gna parte et pabulatione libera prohibituri hostes vidcbantur; 
•cd is locus praesidio ab iis non nimis firmo tencbatur:) tamen 
ulcntio noctis Caesar , ex castris egressus , prius qnam snbsidio 
cx oppido veniri posset , deiecto praesidio potitus loco, duas ibi 
legiones conlocavit, fossamque duplicem duodenum pedum a 
maioribus castris ad minora perduxit, ut tuto ab repentino hor 
btium incursu etiam singuli commeare possent. , 

37. Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitanis Ae- 
duus , cui magistratum adsignatum a Caesarc demonstravimus, 
follicitatus ab Arvcrnis pccunia , cum quibusdam adolescentibiuj 
ronlc»quitur, quorum erat princeps Litavicus atquc eius fratres, 
funplissima familia nati adolescentes. Cum iis praemium com- 
municat hortatnrque, ut se liberos et imperio natos meminerint : 
nnam cssc Aeduorum civitatem , quae certissimam GaUiae victo- 
riam distineat ; eius auctoritate rcliquas contineri; qua transdur- 
</a , locum consistendi Romanis in Gallia nonfore : esse noimullo 
tte Caesaris beneficio adfectum, sic tamcn, ut iustissimam apud 
eum caussam obtinuerit; sed plus communi libertati tribucre; cut ' 
enim potius Aedui de suo iure et de legibus ad Caesarem disce- 
ptatorem, quam Romani ad Aeduos, veniant? Celeriter adole- 
scentflms et oratione magistratus et pracmio deductis , quum se 
vel principes eins consiui fore profiterentur , ratio perficiendi 
quacrcbatur, quod civitatem tenere ad suscipiendnm bellum ad- 
dnci posse non confidebant. Placuit, uti Litavicus decem iilis 
milibus, quae Caesari ad bellummitterentur, praeficeretur atf- 



108 DE BELLO GALLICO 

qae ea ducendacuraret, fratresque eius ad Caesarem praecur- 
rercnt. Iieliqua, qua ratione agi placeat, constituunt. 

88. Litavicus, accepto cxercitu , quum milia pa&suum. cir- 
citer XXX ab Gergovia abesset , convocatis eubito militibns , la- 
crimans, Quo profitiscimur , inquit, militcs? Omnis noster equi- 
tatuSy omnis nobilitas interiit: principcs eivitatis , Eporedorix et 
Jirdumarus , insimulati proditionis , ab Romanis indicta caussa 
interfecti sunt. Haec ab iis cognoscite , qui ex ipsa eaede fuge- 
runt : nam ego , fratribus atque omnibus? meis propinquis inter- 
fectis , doloxe prohibeor , quae gesta sunt , pronunciare. Prodo- 
cnntur ii, quos ille edocucrat , qnae dici vellet, atque eadem, 
quae Litaviciu pronunciaverat, multitudini exponunt : omnes equi- 
tes Aeduorum interfectos , quod conlocuti cum Arverni* diceren- 
iur; ipsos sc inter muUitudinem tnilitum occultasse atque ex me- 
dia caede profugisse. Conclamant Acdnl et Litavicum , ut sibi 
congulat, obsccrant Quasi vero, inqnit ille, consilii sit res> ac 
non necesse sit nobis Qergopiam contenderc et cum Arvemis nos- 
met coniungere. Andubitamus, outn, nefario facinore admisso, 
Romani iam ad nos interficiendos concurrant? Proindc, si quid 
est in nobis animi , persequamur eorum mortem , qui indignis- 
»me intcrierunt atque hos latrbnes interficiamus. Ostendit civea 
Romanos, qui eius praesidii fiducia una erant. Continno ma- 
gnum numerum frumenti commentusquc diripit, ipsos crudeliter 
excruciatos interficit: nuncios tota oivitate Aeduorum dimittit, 
eodem mendacio de caede equitum et principum permovet: lior- 
tatur, ut simili ratione, atque ipse fecerit, «uas iniuria* perse- 
quantur. 

39. Eporedorix Aeduu*, rammo loco natus adolescens et 
Bummae domi potcntiae et una Yirdumarus , pari aetatc et gra- 
tia, sed genere dispari, quem Caesar, sibi ab Divitiaco trans- 
ditum , ex humili loco ad summam di&nitatem pcrduxerat , in 
equitum numero convenerant, nominatim ab co cvocati. His 
erftt inter sc de principatu contentio, et in illa magistratuum con- 
troversia alter pro Convictolitanc, alter pro Coto, suramis opi- 
bus pugnaverant. £x iis Eporedorix, cognito Litavici consilio, 
media lere nocte rem ad Caesarem defcrt : orat , ne patiatur, ci- 
vitatcm pravis adolescentium consiliis ab amicitia Populi Roma- 
m deficcre , quodfuturum provideat, si se tot hominum miUa ctifn 
hostibus coniunxerint , quorum salutem ncque propinqui negtege- 
re , neque eivitas levi momento aestimare posset. 

40. Magna adfectus sollicitudine hoc nnncio Caesar, quod 
semper Acduorum civitati praecipue induUerat, nulla intcrpo- 
tita dubitatione legiones expeditas quatuor equitatiunque omnem 
ex castris cdudt: nec fuit epatium tali tempore ad contrahcnda 
castra, quod res posita in celeritate videbatur. C. Fabium Le- 



IiIB. m GAP. «8—43. 109 

raram cnpn legiombus II castris praesidio retiaqnit. Fratres Li- 
tavici qanm comprehendi iussisset , paullo antc rcpcrit ad hogtcs 
proftigisse.' Adhortatns milites, ne necessario tempore itineri* 
labore permoveantur, cnpidissimis omnibus, progressus milia 
passunm W\ , agmen Aedaorum conspicatus , inmtsso equitata» 
itcr eorum moratur atqne inpedit interdicitque omnibu?, nequem- 
qnam interficiant. Eporedorigem et Virdumaram , quos illi in- 
terfectos existimobant, 'inter equites versari suosque adpellare iu- 
bet. I» cognitis et Iitavici fraude perspecta, Aedai manui ten- 
dere, deditionem significare et proiectis armis mortem deprecari 
iocipiant. Litavtcas com suis clientibus , qmbtu more Gallorum 
nefas est , etiam t» extrema fortnna deserere patronos, Gcrgo- 
viam profngit. 

41. Caesar, nunciie ad civitatem Aeduorum missis, qui sno 
bencficio conservatos docerent, quos inrO belli mtcrficere potuis- 
set , 'tribusque. horis noctis exercitui ad quietcm datis , castra ad 
GergoTnun movit. Medio fere itinere equites , ab Fabio missi, 
qaantores in pericnio fuerit, exponunt; summis copiis castra 
obpngnata dewonstrant: quamcrehre integri defessi* succede- 
rent nostroeqne adsidoo labore defatigarcnt , quibns propter ata- 
gnitadinem castrorum pcrpctuo esset eisdcm in vallo permanen- 
dmn ; multitudtne sagittarum atque omni genere telorum multos 
volneratos: ad haec sustinenda.niagno usui fuissc tormenta: Fa- 
bium discessu cemm , daabus relictis portis , obstruere ceteras 
pluteosque valio addereet se in posterum diem simiicm adpi- 
sum parare. . Hi» rebue cognitis , Caesar summo studio nulitum 
ante ortum solis in castra pervenit. 

42. Dom haec ad Gergoviara gerontur, Aedui, primis nun- 
ciis ab Litarico acceptis, nuUum sibi ad cognoscendum spatium 
reUnqmint. Inpeilit alios avaritia, aiios iracundia ct temeritas, 
quae roaxime illi hominura gcneri est innata , ut levcm auditio- 
nem habeant pro rc comperta. Bona civium Roraanorum diri- 
piunt, caedet faerant, in servitutem absbrahunt. Adiuvat rem 
proclinatam Convietolitaniff piebemque ad furorem inpeUit, ut, 
facinore admtsso, ad snnitatem padeat reverti. M. Ari^tium Tri- 
bunum militam , iter . ad legionem facientem , data fide ex oppi- 
do CabiUono educnntt.idem facere cogunt cos, qui ncgotiandi 
caussa ibi conetiterant Hos continuo in itinere adorti, omni- 
bus inpedimentis exuunt; rcpugnantes diem noctemque obsident ; 
mnltis utriraque interfectis, maiorem multitudinem ad arma con- 
citant» 

43. Interim miaeio adlato , omne* eorum milites in pote- 
state Caesaris tencri, concurrunt ad Aristium; nihii publico fa- 
ctura consiiftodemonstrant; quaestionem de bonis direptis deccr- 
aunt; Lhaviei fratrumque bona publieant; le&atot ad Caesorem 

CAKSAA,. K 



$10 DE BSLITO GAiLLICO 

cnti pmganii graita mittwmt Haec faciuht roeopcra h fa nun ano- 
mm ca*«sa: scd, contaminati facinore et capti compendioex 4i- 
reptis bonis , quod ea rcs ad multos pertinebat , et timore poe- 
nae exterriti , oofisilta clam de beilo inire incipinnt ririftatesque 
teliquas legationibus eoiiieitant. Qnae tametsi Caosar intellege- 
bat, tamen, qnam milfretme potest, lcgatos adpeUat: nihil se 
prapter inscieniiam levitatemque vulgi graviua de cimtate iudi- 
eare, neque de su« in Aeduos benevolentia deminuere. Ipee, ma- 
iorem Galtiae motum exspecxans, ne abomtiimis cmtatibas ctr- 
camtisiteretar , consilia inibat, quemadmodnin ab Gergoria dis- 
cederct ac rnrsus onmem exercitum contraheret; ne profectio, 
nata ab timore defectionis-, siaaiiis fngae viderctur. 

44. Haec cogitanti accidcre Tisa est facultas bene geron- 
dae rei. Nam, quran minora iu castrs operis perspiciendi caos- 
ea vcnisset , animadvertit collem , qui ab hestthas tenebatar, nn- 
datnm bomintbns, qui euporibribus diebus vix prac maltiftadine 
cerni potcrat. Admiratus quaerit «x perfagis cnaasamy qnornm 
magnus ad eum qaotidie numerus confiaebat. Gomtabmt inter 
omnes, quod iam ipse Caosar per exploratore» cnfjtioverat, dor- 
mam essc eius iugi prope aequam; sed htnc ethrestfie et angn- 
stum , qna esset aditns ad alteram oppidi partem : huic loco ve~ 
hementer iilos timere, nec tam aWter gentire, nno ooile ab Ro- 
manis oecupato , si alternm. omisisseut, quin paene ciroumvaliati 
atque omni exitu et pabulatione interctasi viderentur: ad hanc 
maniondam locum omues a Vercingetorigo evocatos. 

45. Hac reoognita, Caesar mittk eeffipfores eqaitnm tur- 
mas eo dcmedia nocte: iis imperat, nt pauUotumultuoMttsonMii- 
bu* in locie perTagareutur. Prima luce magnmn numcrom in- 
pediraentorum ex castris [muioramque prodaci , eqme iis stra- 
menm] detrahi mulionesque cum cassidibus, eqaitnm specio ac 
siraulatione , collibus circumvehi iobet. His paucos addit eofuV 
tes , qai fcuiag ostentationis caossa Tagarentur. Longo eircukn 
eattdcm^omjies iubet petere rogiones. Haec procul ex oppido «- 
debantur , nt erat a Gergovia de?pectus in castra ; neqne tanto 
spatio, certi quid esset , exptorari poterat. Lcgtonem nnmm eo- 
dem iugo mittit et panlio progTessani inferiore constitait ioco 
stlvisqae occultat Adgetar Oaliis sospicio atqne omnes iiio ad 
miraitionem copiae transducnnior. Vacua castra hosthtm Gaesar 
compieatns, teetie insignibus snomm oocultatieque signts nilita- 
ribmtj varos miikos/, ne ex oppidp atiimadVerterentar, ex maio- 
ribus castrb in minora transducit Legatisque , quos singolis le- 
gioniboi praensoemt , quid «eri veUet, osteaiHt: in primfemo- 
net, utcontineaiit mHites, ne stodio pngnandi aut spe praedae 
lon^ius progrodiantar:l|uidiniqnita6locihaboat incommodi, pro- 
ptm»>t hoc «mi oeteritate posee Titari 



MB. Vfl. C A P. 44—48. 1 1 i 

proelfi. His rebus expociti*, aignmii dat et ab dextere parte alio 
adsccnsu eodem tempore Aeduo* mittit. 

46. Oppidi muros ab planitie atquo iniiio adscensus, rccta re- 
gione, si uullus amfractus intercedoret, A&CC passns aberati 
quidquid huic circuitus ad molliendum clivum accesserat, i4 
spatium itineris augebat. At medio fere colle in longitudinem, 
nt oatura montis ferebat, ex grandibns saxis sex pedum muxuro, 
qui nostrorum inpetum tardaret, praeduxerant Galli atquc , in? 
feriore omni spatio vacuo reiicto , snperiorcm partem coliis us- 
que ad snurnm oppidi densissimis castria compleverant. , Milites, 
dato signo, celeriter ad munitionem perveniunt, eamqne trans- 
gressi , trinis castris potiuatur. . "Ac tanta fuit in castris caplen- 
dis ceieritas , ut Tcutomntus , rex Nitiobrigum , suhito in tabcr-r 
naculo obpiressus, ut iuerMie conquieirarat ,. superiore corporis 
parte nudata, vuinerato cquo, vix ae ex manibus praedantiuin, 
miiituen eriporet. 

47. :£onsecjitus id, qaod animo proposuerat, Gaesar receptui 
cani iossit legionisque decimae , qua tum erat comitatus, signa 
constitere. At reUquarnm mtlites iegionum, non exaudito tubae 
Bono, quod satie magna valles intereedehat, iamen ab Tribanis 
miiitum Legatisqoe, nt erat a Cuesare praeceptum, retinebantur* 
sed, eJati spe ceteris victoriae et hestiura fuga superioriimque 
temporum secundis prooiiis, nihil adeo arduum sibi existimabarit, 
qnodnon Tirtuteconsequi posseat; neque prius finem seqnendi 
fecerunt, quam muro oppidi pertisqne adpropinquarent. Tma 
Tero ok omnibus urbis partibus orto ciamorc , qui longius ahe- 
rant, repentino tumuhn perterriti, quum hostem intra portaa 
esse existimarent , sese ex oppido eiecermit. Matres famijttfe, 
de rauro Tostem argenturaqiio iaotabant et , pectori* fine jpromi- 
nentes, passis manibus obtestabantur Romano*, ut sibi pgrcerent» 
neu, «dcut Avarici fccissent , ne nxulicribus quidem atqne infaur 
tihris abetinerenJ. NonnuUae, de muris pcr manus demi*«ae, sese 
militibus transdehant, L. Fabius, Centurio lcgionis VI II, qnera 
inter suos eo dic dixisse constabat,- exritarieo Avaricensihusprae- 
miis , neque connnissnrum , ut prius quisqnam niorum adscende- 
ret , tros suoe naotns manipuiares atque ab iis snbicvatos murum 
adscendk. Eoe ipse nnu singulos esceptans, in murum ex- 
tulit. 

48. Interim ii , qni ad altornm parftera oppidi , nt supra de- 
monstraTimns, mani^iems caussa convoneraiit , primo exaudito 
ciamore, inde otiam crebeis nuneiis incitati, oppidnm ab Roma- 
nis teneri, praemissis equitibns, mngno eoncursn eo contende- 
nuit. Eorum ut quisque prtmus venerat, sub muro con^iitebat 
suornmqne^ pngnantiiim numerum Aogebat. . Qunrmn qunm ma- 
gna inttltitudo c^nTeniisct , . matros. lamiUa*;. q»ae ponHo aale 

K2 



112 I>E BELLO GALLICO 

Romania de imiro mairas tendefcant , suee obtestari et moie Gai- 
lico passum capillum ostcatare iiberosque in-coiaepectam proferre 
cocperunt. Erat Romanis nec ioco , ncc nHmero , acqna contcn- 
tio: simnl, et cuwa ct spatio pugaae defatigati, nou raciie re- 
' centes atque integros sustinebant. 

49. Caesar , qunm miquo loco . pugnari hoetiumque amreri 
eopias xideret, praemctnens suis, ad T. Sextium Legatum, quem 

» uiinoribns castris praesidioreiiqucrat, mittit, utcohortes ex ca- 
stris celcriter educeret et sub infimo colle ab dextro latere ho- 
stium constituerct : ut, si nontroe loco depuisos Yidisset, quo mi- 
nus libcre hostes inseqnerentar, torreret. Ipse p&uiium ex eo 
loco cam iegioneprogressus, ubi ceastiterat, eventum pugnae 
cxspectabat. 

50. Quum acerriiue comminua puguaretur, hostes loco ct 
numcro, nostri virtute eonfiderent, subtto suat Aedui vfai, ab 
latere nostris apcrto, quos Caesar ab dcxtra partc aiio «dscensu, 
manus distinendae caussa, miserat. Hi shniiitudine armorum 
vehementer nostros perterruerunt: ac, tametsi dextris humerid 
extfcrtis animadvcrtebantur, quod insigne pacatum essc consuerat, 
tamen id ipsum sui failendi caussa milttcs ab hostibus factum 
exbtimabant. Eodem tempore L. Fabius Ccntorio, qitique uoa 
murum adscenderant , circuraventi atque interfecti demuro prae- 
eipitantur. M. Petreius, eiusdem iegionis Conturio, quum por- 
tas excidere conatua esset^ a inukitudine obpressus ac sibt despc- 
rans , multis iam vulneribus acceptis , manipularibus suis , qui 
illum secuti crant, Quoniam^ inquit, me una vobiscum servare 
iionprssum, vestrae quidem certe vitae protpiciam^ quos cupidi- 
tate gloriae adductus-inpericulum deduxL Fos^ data facuUatc, 
vobis tonsulite. Simui in medios hostis inruptt , dnobuoque in- 
terfcctif, reliquos a poria pauUum submoviL Cenaatibus auxi- 
liari suis, Ffuatra, inqnit, meoe vitae %ubvenire coiutmifu, quem 
iam ianguti viresque defloiunt: promde lune abke, dum est fa- 
cultas^ vmque ad legiotiem recipite. Ita pugnans post pauliu- 
lum concidit ac sui* eaiuti fnit. 

51. Nostri , quum undique premerentur , XLVI Centurioni- 
bus amissis, deiecti sunt loco : sed intolerantius Gaiios insequcn- 
tes legio X tardavit, quae pro subsidio paullo aequiore ioco con-j 
stiterat. Hanc rursus XIII legionis cohortes exccperunt , quac, 
ex castris minoribus eduetae, eum T. Sextio Legato ceperant lo- 
cum supcriorem. Legiones, uhi primum planitiem adtingeratit, 
infestis contra hostes signis constiteriint. Yercjngetorix ab ra- 
dicibus coliis suos intra «minitiones roduxit. Eo die mtlkes suat 
paulio minus DCC desiderati. 

52. Postero die Ctilesar, concionc advocata, temeritatetn 
tupidiUUemqn* miUtumrepreheMUt, quod tibiipsi iudkavti&sent, 



' LIB. TIL CAP. 49^-55. 11$ 

quo proeedendum^ mut quid agendum videretur 9 ueqme sigmre- 
eipiendi dato constitissent , neque ab> Tribuni» militum Legati** 
que retineri potuissent: cxposito, qtddiniqvita* toei po$$et y quid 
ipse md Avaricum sensisset , quum 9 sine duce et sine equitatm 
deprekensis kostibus, exploratam vietoriam dhnisisset, ne parvum 
modo detrimentum in eententione prepter iniquitatem loci accide- 
ret. Quanto qpere eorum animi magnitudinem admiruretmr, 
quos non eastrorum munitiones y non aUiiudo tnontis, non murus 
oppidi tardare potuisset ; tanto opere Uceniiam adroganiiamque 
reprekendere y quod plus te, quam imperatorem , de victoria at- 
que exitu rerum sentire existimarent: neo minus se tn mtiite no- 
destiam et continentiam y quam virtutem atque mnimi magnitudi- 
nem desiderare. 

53. Hae habita concione et ad extremam erutienem ceniir- 
matia militibus, ne ob kane caussam animo permoverentur, ueu, 
quod iniquitas loci adtulisset, id virtuti kosiium tribuereni; ea- 
dem de profeetione cogfcans, quae unte senterat, legionet ex 
castris edoxit aciemqno idoneo loco coustituit Quura Vercingo- 
torix nihilo magis in acquum locum dcscenderet, Itfri facto equc- 
stri proeiio atque co secundo, in castra exercitum reduxit. Quum 
hoc idem postcro dic fecisset, satis ad Gallicam ostcntationc-m 
minnendam miiitumque animos confirmandos factura existimans, 
in Aeduot castra movit Ne tiim quidem insecutis hoetibus, ter- 
tio die ad flumen Elaver pontem refecit atque exercitum trans- 
dnxit • 

54. Ibi a Virdumaro atque Eporedorige Aeduis adpellatus, 
discit , cnm omni. oquitatu Litavicum ad sollicitandos Aeduos 
profectum: oput ette, et iptot antecedere ad confirmandam ci- 
vitatem. Etti multit iam rcbut perfidiam Aeduortim perspectara 
babcbat , atque horum discessu admaturari defcctionem civitatis 
existiraabat: tamen eot retinendos non censuit, ne aut infcrre 
iniuriam vidcretur, aut dare timoris aliquam suspicioncm. Dis- 
cedentibus hit breviter sua in Aeduos merita exponit: quos et 
quam kumiles accepisset y compulsos in oppida, multatos agris, omni- 
bus ereptis copiis y inposito stipendio y obsidibus summa eum con- 
tumeUa estortis; et quam mfortunam, quamque m amplitudi- 
nem dedwtistet, utjion soium m pristinum statum redissent, sed 
omnium temporum dignitatem et gratiam antecessisse videren- 
tur. Hit datis mandatis, eos ab se dimisit 

55. Noviodunom erat oppidum Aednorum , ad ripas Ligerit 
obportnno loco positnm. Hue Caesar omnes obsidet GaUiae, 
frn men t n m , peeaniam publicam , snornm atque exercitns inpedi-* 
mcntortim tuagnam partem contnkrat: huc magnnrn numerum 
eqnonmi , huius beUi cansta in Itaiia atqne Hispania coemtum, 
uiserat So tjnun l>»nidtjiij Yiirtuiuiiinswii Tonistont et de 



114 DE BELLO GALLICO 

tmtacivitatiseognoTittent, Lksricum Ptbracte «b Aedme rece- 
ptum, qnod est oppidttm apud eos maximac auctoritatis, Con- 
victolitancm magiaitratum magnamqug partem senatus ad eum 
convenisse, legntos,ad Vercingetorigem de*pace et amicitia con- 
cilianda pttblice missos: non praetermittendum tantum commo- 
dum existimaverunt. Itaque, interfectis Novioduni custodibua, 
quique eo negotiandi aut itineris caussa convenerant, pecuniam 
atque equos inter «e partiti eont ; obsides civitattim Bibracte ad 
magistratum dedocendos curavernnt ; oppidum, quod ab ee te- 
neri noh posse iudicabant, ne cui esset usni Romanis, incende- 
runt; frumenti quod subito potucrunt -navibus avexerunt, reli- 
quum ilumine atque incendio conruperunt; ipsi ex ftnitumis re- 
gionibus copias cogerc , £raesidia custodiasque ad ripus Ligcrta 
dis poncre equitatumque omnibns loeis , iniiciendi timoris caus^a, 
ostentare coeperant, ei ab re frumentaria Romanos excluderc 
[aut adductos inopia ex Provincia excludere] poseent. Quam 
ad spem multum eos adiuvabat , qnod Liger ex nivibus creverat, 
ut omnino vado non posse transiri Tideretur. 

56. Quibus rehus cognitis, Caesar matnrandum sibi censuit, 
81 esset in perficiendls pontibus periclitandum, ut prius, quara 
essent maiores eo coactae copiae , dimicnrct. 3Vam , dt commn- 
tato conxilio iter in Provinciam convcrterct, id nemo tunc qui- 
dem necet.sario faciundum cxistiniabat, qiuiin infamia atque in- 
dignitas rci ct oppositus mons Cevenna viarumque difficultas ia- 
pediebat, tum maximc, quod abiuncto Labicno atque iis legio- 
nibiis , quas una miserat , vehementer timcbat. Itaque, aduio- 
dum magni* diurnis atque nocturnis itineribus confectis, contra 
omnium opinionem ad Ligcrim pcrvenit; Tadoque per equites in- j 
\cnto, pro rei nece«sitate obportuno, ut brachia modo aique hu- 
mcri ad sustinenda amia liberi ab aqua esse possent, dic*posito 
equitatu , qui vim fluminis rcfringeret , atqiie hostibus primo ad- 
spectu pcrttirbatis, incolumem exercitum transduxit: frumcntum- 

- que in agris et pccoris copiam nactus , rcplcto iis rebus exercito, 
iter in Senonas faccre instituit. 

57. IJumbaecapud Caesarem geruntur, Labienus eo nuV 
plemento, quod nuper ex Italia Tenerat, relicto Agedici , ut es- 
•et inpedimentis praesidio, cum qnatuor legiombus Lutetiam 
profici^citur. Id c*t oppidum Parisiorum, positum in insula flu- 

- ininis Sequanae. Cttius adventu ab bostibus cognito , magnae 
ex finitumis civitatibus copiae conveneront Sumna imperii 

- transditur Camulogeno Aulerco, qui, prope confectus aetate, ta- 
men pvopter singularcm scientiam rei militaris ad eum est ho- 
norem evocatos. I» qtmm animum advertisset., perpetaam easc 
paludem, quae iaflneret in Sequaaan atque ilinam i 



LT&Tm CAP. 5S— «L 115 




LMWB pnBi HMII BgCTC* fflDMi MfK Bf^ttfi 

explrre atqpe itrr mnirr c* ■Bbater. rwt^aa M duT- 
ficima? cesSeri ■■imnfii ilif» «flentm c caa&fe trttia Tigtlia cgrcit*» 
fos, to d im , mmm lUM.ut . ftmrre MfMuai pcrreBiL Id cet 
iippirnii Scmub , m HhIb Seemumc |m i n« , ut pautle ante 
liatctiam dixmvBB. DcprehcBtits BaTibue cticitci 1« crlccttcreuci 
cenioKtiB, atqae co ■u BtiW iapadtfit , ct rci ttoritatr prrtcrritw 
opptdauk, «Mrni magmt pars crat ad heflnm erorata, siae 
con maiuBC oppido potitiir. Refceto pontr, enem ^ pc i io i tbu» 
dicba&hoetcs leKicerant, c ie u itum transdarit ct ecemMo II»- 
mine ad Lntrtnm itrr fecere corpit. Hostcs, rr rognita ab its, 
qui a Mctonano profugcrsint , Lntrtiara inrmdoat pontrsqoe eia* 
oppidi rcttwdi inbrnt : ipsi profrrti a palude, ia ripw Seqaanae, 
c regioae Lutetiae , contra Labieni eastra considnuL 

59. Iam Gaesar a GergoTia disceseisse aailiebatar: iam de 
Aedaorum defectione et eecundo Galtiae metu rumores adfere- 
bantar, Gallique ia coaloqnits, interdo*am itiaere et Ligcri Cae- 
nurenm, iaopia frumenti coactum, ia ProTwciam contcadu*e cou- 
firmahant BelloTaci antem, defectione Aedaoram cognita,qoi 
antc erant per se infidelc*, manus cogere atque aperte belltun pa- 
rare coepernnt Tnm Labieaaw, taata rerum cenunntatione, 
longteafiod sibi capiendum consilium, atque antea senserat, iu- 
tellegebat: neque iam, nt aliquid adquireret, proelioque hostca 
laccsseret; sed ut iacolumem exercitum Agcdicum reduceret, 
cogitabat Namqoe altera ex parte Bcllovaci , quae cmtas iu 
Gallia maximam habet opinienem Tirtntil, in«tobaat; alteram Ca- 
mulogenu* parato atque instructo exercitutenebat: tum icgtones, 
a praesidio atqne Jnpedimentis intorclusas, maximum flumen dia- 
tinebat. Tantis subito diffictiitatibu* obicctia , ab animi Tirtute 
auxiiiam petendum Tidebat. 

60. Itaque sub vesperum consilio convocato , cohortatus, ut 
ea , quaeimperaiiset, diligcnter indiutrieqite administrarent, aa- 
tcs, quas a Meloduno deduxerat, singula* equtttbus HonumU 
adtribuitet, prima confecta Tigilia, quatuor milia passuum sc- 
cundo flumine silentio progrcdi ibique se exf pectari iubet. Qiiin- 
que cohortes, quas minime firmas ad dimicandum esse existi- 
mabat, castris praesidio relinquit: quinque eiuxdem legionit re- 
iiquas de mcdia nocte cum oranibus inpedimeatis adverso flumi- 
ne magno tumnltu proficisci imperat. Conquirit etiam lintrct: 
ha# , magno «onitu rcmorum incitatas, in eamdem partem mittit. 
Ipeepostpauilo, niientio egreraus, cum tribut legionibua eun 
iocam petit , quo navet adpclli iuateiat. 



116 »E BELLO GALLICO 

, 61« Eo quum esset Tentum, exploratores hosttam; at omni 
fluminis parte erant di*poeiti , inopinantcs , quod magna subito 
erat coorta tempeetas , ab nostris obprimuntur : exercitus equita- 
tusque, equitibus Romanis admiiiistrantibus , quos ei negotio 

Eraefecerat, celeriter transmittitur. Uno fere tempore sub lucem 
ostibus nunciatur, in castrk Romanorum praeter consuctudincm 
tumultuari et magnum ire agmen adverso fluminc, sonitumque 
remorum in eadem parte exaudiri et pauilo infra milites navibus 
transportari. Quibus rebus auditis, quod existimabant tribus lo- 
cis transire legiones atque oranes, perturbatos dcfectione Aeduo- 
rum, fugam parare, suas quoque copias in tris partes distribue- 
runt. Nam, et praesidio e.regione castrorum rclicto, et parra 
raanu Metiosedum versus missa, quae tantiun progrederetur, 

Suantum naves processissent, reliquas eopias contra Labienum 
uxerunt 

62. Prima luce et nostri omnes erant transportati et hostium 
acies cernebatur. Labienus , militcs cohortatus , ut suae pristi- 
nae virtutis et tot secundissimorum proeUotum memoriam reii- 
nerent , atque ipsum Caesarem , cuius ductu saepenumero hostes 
superasscnt, praesentem adesse existimarent , dat signura proe- 
lii. Primo concursu ab dextro cotnu, ubi septima legio consti- 
tcrat , hostea pelluntur atqtie in fugam coniiciuntur : ab sinistro, 
., quetn loctim duodecima legio tenebat , quum primi ordincs ho- 
stiura transfixi pilis concidissent , taraen acerrime reliqui resiste- 
bant, nec dabat suspicionem fugae qufequam. Ipse dux hostium 
Gamulogcnus suis aderat atque eos cohortabatur. At , incerto 
etiam nunc cxitu victoriae, quura septimae legionis tribunis es- 
get nuhciatam , quac in sinistro cornu gererentur, post tergum 
hostium legionera ostenderunt signaque intulerunt. Ne co quidem 
tempore quisquam loco cessit, sed circumrenti omnes interfecti- 
que sunt. Eamdem fortunam tulit Camulogenus. At ii , qui 
praesidio contra castra Labieni erant relict?. quum proenum com- 
missum audissent, sufcidio suis ierunt collemque ceperunt, ne- 
que nostronum miikum Tictorum inpetum sustinere potuernnt. 
Sic, cum suis fugicntibus permixti, qnos non siivae montesque 
texerunt, ab equitatu sunt interfecti. Hoc negotio confecto , La- 
bienus revertitur Agedicum , ubi inpedimenta totius exercitus re- 
Ucta erant: mde eum omnibus copiis ad Caesarem perronit. 
.63. Defectione Aeduorum cognita, bellum augetur. Lega- 
' tiones in omnes partes circummittuntur : quantum gratia, aucto- 
ritate , pecunia vaient , ad soliicitandas civitates niluntur. Nacti 
obsides, quos Caesarapud eosdeposuerat, horum subpiicio du- 
feitantes territant Petunta Vercihgetorige Aedui, ad se veniat 
rationesque belii gerendi contmunicet. Re inpetrata contendunt, 
ut ipsis summa imperii transdauir; et, ra i 



LIB. VIL CAP. 61—65. 117 

dneta, totiofl GalttaecoBdliumBtbracteinflicitiir. Eodem con- 
vcniunt andique frequcntes. Multitudinis suffragiis res permit- 
titar: ad nmmi omnes Vercingctorigem probant Imperaterem. 
Ab hoc concilio Remi, Lingones, Treviri abfacrnnt: iili, quod 
amicUiam Romanorum scqucbantur ; Treriri, quod abcrant lon- 
gius et ab Germani* premcbantur: quae fait caussa, quare toto 
abessent bello et neutris auxilia mitterent. Magno dolore Aedui 
ferunt , se deiectos principatu ; qncruntnr fbrtanae eoramutatio- 
nem et Caesaris in se indulgentiam rcquirent ; neque tamen, sas- 
cepto bello, suum consilium ab reliquis separare aadcnt. Ihvi» 
ti, nmnnae spei adolescentes, Eporedorix et Virdamarus, Vercin» 
gctorigi parcnt. 

64. Ille impcrat reliquis civitatibus obsides : denique ci rei con- 
etituit diem: huc omnes cquites, XV milia nuiuero, celeritcr 
convenire iubet : pcditatu, qucm ante habucrit, so fore contcn- 
tnm dicit, ncque fortunam tcntaturum, aut in acie dimicaturum; 
eed, quoniam abundct eqnitatu, perfacile cssc factu, frunienta- 
tionibuR pabulationibusque Romanos prohiberc: aequo mo- 
do animo sna ipsi frumcnta corrumpant acdificiaquc inccn- 
dant, qua rci familiaris iactura perpctuum impcrium libertatcra- 
que se consequi videant. His constitutis rebus , Aeduis Segusia- 
nisqne, qui sunt finitumi Provinciae, X milia peditum imperat: 
huc ' addit equites DCCC. His praeficit fratrem Eporcdori- 
gis bcllumquc inferre Allobrogibus iubet. AUera ex parte Ga- 
balos proximosque pagos Arvernorum in Hclvios , item Rutcnos 
Cadurcosqne ad fincs Volcarum Arecomicorum depopulandos mit- 
tit. Nihilo mitius clandcstinis nunciis Iegationibu*que Allobro- 
gas sollicitat, quorum mentcs nondum ab snperiore bello rcsedi^e 
sperabat. Horam Principibus pecunias, civitati autem imperium 
tottU8 provinciac pollicetur. 

65. Ad hos omnes casus provisa erant praesidia eohortimn 
duarum et viginti , qnae ex ipsa coacta provincia ab L. Caesare 
Legato ad omnes partes obponebantor. Helvii , sua sponte cura 
fimtomis proelio congresei, peliuntur et, C. Vulcrio Donotauro, 
Caburi filio, Principe civitatis compluribnsque aliis intcrfecthi, 
intra oppida murosque compelluntur. Allobrogcs, crebds ad 
Rhodnnum dispositis praesidiis, magna cnm cura et diligentia 
snos [fines] tuentur. Caesar, qnod hostes eqnitatu supcriorea 
esse inteiiegebat et, intercinsis omnibus itineribns, nnlla re*ex 
Provincia atque Italia suhlevari poterat , trans Rhenura in Gcr- 
maniam mittit ad eas civitatcs, quas supcrioribos aimis pacaverat, 
eqaitesque ab his arccssit et lcvis armaturae pedites, qni intor 
eos proeliasi consueverant. Eorum adventu, quod minus ido- 
neis equi* utcbantur, a Tribunis militpim reiiquisque, [sedet] 



tta . DB BELLO GALLICO 

Equjtibiii Romanis atque evocatis, eqnos sumit 
distribuit. 

66. Interca, dum haec gernnfar , hostium copiae ex Ar>er-» 
nis cquitcsqftc, qui toti Galliae erant iniperatt, convcniunt.. 
Magno horum coacto numero, quum Caeear in Sequanoe perf 
extremos Lingonum fines itcr faceret, quo facHius «ubsidiurrji 
Provinciae ferri possot , . circiter milia passnum X ab Romania 
trinis ca*tris^Vercingetorix consedit: convocatisque ad conciliam 
praefectis equitnm , venisse tempus victoriae demoustrat : fugere 
in Provinciam Romanos Galliaque excedere : id sibi ad praesen- 
tem abtinendam libertatetn satis esse ; ad reliqui temporis pacem 
atque otium parvm profici : maioribus enim coaciis eopiis rever* 
suros, nequefinem belli facturos. .Proinde in agmine inpeditos 
adoriantur. Si peditcs suis auxilium ferant atque in eo moren- 
tur, iter conflci.non posse; si , id quod magis futurum confidat, 
relictis inpedimentis , suae saluti consulant, el usu rerum neccs- 
sariarum et dignitate spoliatum iri. lS T am de equitibus hostium, 
quin nemo eorum progredi modo extra agmen audeat, ne ipsos 
quidem debere dubitarc. Id quo maiore faciant animo Y copias 
se omnes pro castris habiturum et terrori hostibus futurum. Con- 
clamant equites , sanctissimo iureiurando confirmare oportere , ne 
tecto recipiatur , ne ad liberos, ne ad parcntcs , ne ad uxorcm 
aditum habeat, qui non bis per agmen hostium perequitarit. 

6T. Prolmta re atque oinnibus ad iusiurandum adactis , po- 
stero dic in tris partes distributo cquitatu, duac se acics ab duo- 
bns lateribus ostendunt: una a primo agminc itcr inpcdire coe- 
pit. Qua re nunciata , Caesar suum qnoqnc cqujtatum, tripar- 
tito divisum, contra hostera ire iubet. Pugnatur una tunc oinni- 
bus in partibus : consistit agmen : inpcdimenta inter lcgioncs re- 
cipinntur. Si qqa in parte nostri laborarc aut gravius prcmi vi- 
debantur,eo signa inferri Caesar acicmque converti iubebat: quac 
Tes «t hostes ad tnsequendum tardabat et noetros spc anxilii con- 
firmabat. Tandem Germani ab dextro latere , summum iogum 
oiacti, hostes loco depellunt; fugieates nsque ad flumoa, ubi 
Vercingetorix cum pedcstrihiis copiis consederat, per*£quuntur 
.compluresque interficiunt. Qua re aniraadvcrsa, rciiqni, ne cir- 
cumventrehtur, veriti, se fugae mandant. Oinnibn& locis fit cae- 
ides : tres nobiUssimi Aedni capti ad Caesarem perdnountur : Co- 
tas, praefectns equitnm , qni controversiam cmn Convictolitane 

SoxJmis comitiis hahncrat ; et Cavaf illus , qni post dcfectionem 
tevici pcdeatrihus copiis praefucrat; et Eporcdorix, quo ducc 
r ante adventnm Caesaris Aedui cum Sequanis bello contenderant 

68. Fugato omni eqnitatu, Vercingetorix copias suas, nt 
pro eastris conlocaverat , rtduxk ; protinusqne Alcsaam , quod 
tat oppidum ManduttaruBK, ker facere coepit; celeriterque in- 



WB. : TIL - C AP, 06—71. - 119 

pedinNttta ex castris edncl et se subseqni iussft. Caesar, inpe- 
simentis in preximom coltein deducti*, dnabnsqae legionibat 
praesidu» relictie, secutas, quantam diei tempns egtpasstmi, cir- 
citer trihus miimvf hostium. ez nerissiino agraine interfectit, 
aitero cUe ad Aiesiaai castra fecit. Perepecto nrbissim, perter- 
ritvqoe hostibns, qood equimtu, qua mazime parte exereito* 
confidebaat, erant poisi, adkortatas ad laborem nrilites, Alesiam 
circumvaliare institnit. 

69l Ipsum erat oppidum in colle summo y admodum edito 
loco, «t, rass ebstdione, expugnari posse non videretur. Cuius 
collis radices duo duabus es partibus flumina subluebant. Antt, 
id oppidum plankies eireiter mttia passuum Hi m longitudinem 
patebat: retiquie ex omnibus partibus eoties, medioeri interiect* 
spatio, pari aHitudiuis fastigio , oppidum eingebant. Sub muro, 
quae pars coUU ad orieatem solem speetabat, hunc oronem lo- 
cum copiae Gallorum compleYerant fossamqtie et maceriam scx: 
in altitndinem pednm praeduzcra.nt. Eius munitionis, quae ab 
Romanie inetitnebatur, circuitus XI milinm paseuum tenebat. 
Castra. obportunis locis erant pesita ibique castella XXIII facta ; 
qnibus in casteUis interdiu stationes di#ponebaatnr, ne qoa su- 
bito ernptio fierct : haeceadem noetu ezcubitoribus ac nrmis prao - 
eidiift tenebantur. 

- 70. Operc iastituto, ftt equestre proelium in ea planitie, 
quam intermkeam collibus lil milm passuum in longkudinem 
patere, sopra dcraonstravimufl. Summa vi ab ntrisqne conten- 
ditnr. Laborantibus nostris Caesar Germanos snbmittit legioneo- 
qne pro castris constituit, ne qua subito inruptio ab hostinm 
peditatn *fiat. Praesidie legseaum addito , nostris animus auge- 
tur: hostes, in fngam cenieeti, se ipsi multitudtne inpediunf 
atqne angustioribus portis relictis coartantnr. Tum Germani 
acrius usque ad munitiones sequuntur. Fit magna caedes : non- 
nulli, relicti* equis, fossam transire et maceriam transscendcre 
conantnr. Paullum legiones Caosar, qnas pro Tallo constitue-' 
rot, promovcri iubet. Non minns, qui intra muoitiones erant, 
Galli perturbantur ; veniri ad se confestim existimantes , ad ar- 
ma conclamant; nonnulli pertcrriti in oppidum inrumpunt Ver-. 
cingeteriz portas iubet chmdi T ne castra nudentur. Multis inter- 
fectis, conipteibu8 equifl capti* , Gerraani sesc rccipiunt. 

71. ¥ereingctoriz , priu»quam mnnitiones ab Komanis per- 
ficiantnr, consiltum capk, omnem ab se equitatum rioctu dimifr- 
tere. Discedentibus mandat , ut suam quieque eorum civitatem 
adeat, omnesqtte, qui per aetatem arma ferre possint, adbel- 
lumeogant; sua th illos merita proponit , obtestaturque^ utsua* 
salmtis rationem habeant , neu se , de eommuni libertate optime 
meritum , • hostibus jn cruoiatmm dedant i quod si indiUgentiores 



120 DB BELLO GALLICO 

fuerhft, miUa kommum delecta LXXXuna secum mteritmade- 
monstrat; rat&one inita, frumentum se exigue dierum XXX ha- 
bere, sed paullo etiam longius tolerare posse parcendo. Hia 
«Jatis maudatit, qua erat Bostrum opiw mtermiasum, secunda 
vigtlia silentio equitatom dimittit ; framentam omne ad «e re- 
ferri iubet; capkis poenam iis, qni noit paruerint, consritmt: 
yecus, cuiu* magna erat ab Mandubiu corapalsa copia, viritim 
distribuit; frumentum parce et pauilatim metiri inrtittrit; copias 
omnes, qua»pro opptdo conlocaverat, in oppidum rectpit His 
rationibus auxilia Gailiae exepectare et belium adnunutrare 
parat. 

72. Quibu* refrut cx perfugis et captiv» cognitis , Gaesar 
baec genera munitionu inetituit. Fossam pedum XX directis 
lateribus duxit , ut eius fossae solum tantumdem pateret , quan~ 
tum summa labra distabant. ReUquas omnes munitiones ak ea 
fossapedes CD reduxit: id hoe consilio, (qnoniam tantum esset 
neecssario spatium complexus ; nee faeile totum opus corona mHitum 
cmgeretur,) ne de inproviso aut noetu ad munitiones kostium 
multitudo advolaret; aut interdiu tela in nostros, operi destma- 
tos, ooniicere possent. i/oc intermisso spatio, duasfbsjsas, XV 
pedes latas, eadem altitudine perdvxvt: quarum interiorem, 
campestribus ac demissis locis, aqua ex flumine derivata com- 
plevit. Post eds aggerem ae vaUum XII pedum exstruxit; kuic 
loricam pinnasque adiccit , grandibus cervis eminentibus ad cofn- 
missuras pluteorum atque aggeris, qui adseensum kostium tar- 
darent; et turres toto opere drcumdedit, quae pedes LXXX 
inter se distarent. 

73. JKrat eodem tcmpore et materiari et frumentari et tan- 
tas muaitiones fieri meceesc, deminutis nostris copiis, quae ion- 
gius ab caetris progredicbantur: ac nonnumquam opera nostra 
Galti tentare atque eruptionem ex oppido pluribus portis mmma 
vi facere ccSiabantur. Quare ad haec rursus opera addendum 
Caesar putavit, quo minore nuniero militum mmiifiones defendi 
posaent. Itaque truncis arborum aut admodum firmis ramis 
abscisis , atque Jhorum delibratis ac praeacutis eacuminibus , per- 
petuae fossae, quinos pedes altae, ducebantur. IIuc iUi stipites 
demissi et ab infimo revmcti, ne revelli possent , ab ramis emi- 
nebant. Quini erant ordines, coniuncti inter se atque inplicati; 
quo-qui intraverant, se ipsi acutissimis vallis induebant. Hos~ 
cippos adpellabant. Ante kos , obliquis ordinibus in quincunccm 
dispositis, scrobes trium m attitudinem pedum fodiebantur, 
pauUatim angustiore ad infimum fastigio, Huc teretes stipites, 
femtnis crassttudine , ab summo praeacvti et praeusti , demitte- 
bantur ita, ut non amplivs digitis quatuor ex terra eminerent: 
shnul, confirmandi et stabilicndi caussa, singuli ab infimo solo 



LIB. m CAP. 12*- 76. 121 

pedeo terra excuicabanUtr: reUqua par» serobU ad ooeuUandas 
insidias viminibus ac virguUU integebatur. Huius generU octoni 
srdimes ducii, ternos inter $e pedes dUtabant. Id ex similitu- 
dme fiorU tilium adpeUabant. Ante haee taleae, pedem longae, 
ferreU hamU infixis, totae in terram infodiebantur, medwcri- 
busque intermUsU spatiU, omnibus loeis dUserebantur 9 quos sti- 
muios nominabant. 

74. His rebus perfcctis, regiones secutus quam potuit aequis- 
simas pro loci natura, Xnilmilia passuum complexus, pares 
eiusdem generis manitioaes, diversas ab his, contra exteriorem 
hoatem perfecit, nt ne magna qnidem mnltitndine , si ita acci- 
dat eios discessu, mnnitionnm praesidia circnmfnndi posscnt: 
nen cnm pericnlo ex cnstris egredi cogantur, diernm XXX pa- 
bulum frumentumque habere omues convectum iubet. 

75. Dum haec ad Alesiam geruntur, Galii,'concilio prin- 
cipum indicto, non omnes, qui arma ferre posscnt, ut censuit 
Vercingetorix, convocandos statuunt, sed certnm nnmcrum cui- 
que civitati imperandum; ne, tanta multitudine confusa, nec 
moderari, nec disccrnere suos, nec frumentandi rationem ha- 
bere possent. Imperant Acduis atque eorum clientibus, Segu- 
sianis, Ambivaretis, Aulercu Braiuwvicibus, [Branhovii*,] milia 
XXXV;.parem nnmerum Arvernis, adiiinctis Eleutheris Cadurcis, 
Gabalis, Velaunis, qui suh imperio Arvernorum essc consue- 
runt; Senonibus, Sequanis, Bitnrigibus, Santonii, Rutenis, 
Carnutibus duodena milia; Bellovacis X; totidem Lemovicibus ; 
octona Pictonibus et Turonis etiParisiis et Hclviis; Suessionibiis, 
Anibianis, Mediomatricis , Petrocoriis, Nerviis, Morinis, Nitio- 
brigibus quina milia; Aulercis Cenomanis totidem; Atrebatibns 
IV; Bcllocassi8, Lexoviis, Aulercid Eburonibus terna; Raura- 
cis et Boiis XXX; universis civitatibus, qnac Oceanum adtin- 
gunt, qnaeque corum consuetudine Annoricae adpellantur, (quo 
sunt in numero Curiosotites, Rhedones, Ambibari, Caletes, 
Oiismii, Lemovices, Veneti, Unelli) sex. £x his Beliovaci 
suurn nnmerum noncontulernnt, quod se suo nomine atque ar- 
bitrio cum Romanis bellum gestnros dicerent , neque euiusquam' 
impcrio obtcmperatnros : rogati tamen ab Coinmio, pro eius 
hospitio bina milia miserunt. 

76. Huius opera Commii, ita ut antea demonstravimus, 
fideli atque utili snperioribus annis erat usus in Britannia Cae- 
sar: quibus ille pro meritis civitatem eius inmunem esse iusse- 
rat, iura legesqne reddiderat atque ipsi Morinos adtribuerat. 
Tanta tamen universao Galiiae consensio fuit libertatis vindican- 
dae, et pristinae belli laudis recuperandae, ot neque beneiiciis, 
ncque amicitiae memoria, movercntur; omnesque et animp et 
opibus in id beUnm incumberent , coactis equitum XTK miiibus 

cajuaa. L 



122 DE BELJiO GALLICO 

et peditum, circifcer CC$L. Haec in Aeduortim finHras recfcnee» 
bantur uumerusque inibatnr: praofecti constitnebantur : Cominic 
Atrebati, Virdumaro et Eporedorigi, Aeduis, VergasiHaunn) Ar- 
verno, consobrino Vercingctorigi* , summa imperii transditur 
Hisdclecti ex civitatibus adtribuuntur, quorum consiiio belluii: 
adroimstraretur. Omnes alacrcs et liduciiie pleni ad Ale^iain 
proficiscuntur:, neque erat omnium quisquam, qui adUpectun] 
raodo tantae multitudinU sustineri posse arbitraretnr; praesertim 
ancipiti proclio, qunm ex oppido eruptione pugnaretnr, forb 
tantae copiae equitatus peditatusqnc cernerentnr. 

TX. At ii, qui Alesiae obsidehantur, praeterita die, qaa 
snorum auxilia cxspectaverant , congnrato omni frumento, inscii, 
quidin Aeduis goreretur, concilio coacto^ de exitu fortunarum 
suarum consultafoant. Apud quos variis dictis sentcntiis , ' qaarum 
pars deditionom , pars, dura vires«ubpcterent, eruptionem cen- 
aebant, non praetereunda Tidetur oratio Critognatji , propter cius 
flingularciu ac neforiam crodelitatem. Hic , summo in Arverni* 
ortns loco et magnac habitus auctoritatis , Nihil, inquit, de eo- 
rum scntentia dicturus sum y qui turpissimam servitutem dedi- 
tionis nomine adpeUant; neque hos habendos civium loco , tie- 
que adconcilium adhibendos, censeo. Cum iis mihi *e* «t, qui 
eruptionem probant: quorum in consiUo, omnium vestrum con- 
sensu, pristinae residere virtutis memoria videtur. Animi est 
ista mouities, non virtus, inopiam pauUisper ferre non patttf. 
Qui sc nltro morti obferant, facilius reperiuntvr, quam qui do- 
lorem patienter ferant. Atque ego hanc sententiam probarem, 
(nam apud me tantum dignitas potest,) si nullam, praeterquam 
vitae nostrae , iacturam fieri viderem ; sed in consUio capicndo 
omnem GalUam respiciamus , quam ad nostrum auxiUum conch- 
tavimus. , Quid, hominum milibus LXXX uno loco interfcctis, 
propinquis consanguineisque nostris animi fore exisHmatis, si 
paenc in ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur? NoUte 
hos vestro auxiUo exspoliare, qui vestrae salutis caussa suum 
periculum neglexerint; nec stultitia ae temeritate vestra, aut 
inbeciiUtate aninti, omnem GalUam prosternere et perpetuae ser- 
vituti addicere. An, quod ad diem non vencrunt, de eorum 
fide constantiaque dubitatis? Quid ergo? Romanos in iUis u\r 
terioribus munitionibus animine caussa quotidie exereeri putatis? 
.. Si iUorum nunciis conftrmari non potestis, ornni aditu praesepto; 
iis utimini testibus, adpropinquare eorum adventum; cuius rei 
timore exterriti diem noctemqve in opere versantur. Quid crgo 
meieonsiUi ett? Faeere, quod nostri maiores, nequaquam pari 
bello Cimbrorum Teutonumque, fecerunt ; qui in oppida cotsr 
pulsi, ae simiU inopia subacti, eorum corporibus, qui aetatei*- 
uUles ad belUim videbantur, vitam toleraverunt neaue se hosUbvt 



LIB. TII. CAP. 11— 80. 123 

transdidertmt. Cuius rei si exemplum non habefemus, tamen 
Ubcrtatis caussa institui etposteris nrodipuleherrimum iudicarem. 
Nam qtiid illi simik bellofidt? Depopulata GaUia, Cimbri, ma- 
gnaque inlata calamkate , finibus quidem nostris aliqiiando ex- 
ccsserunt atque aUas terraspetierunt ; iura, leges, agros, Uber*- 
tatem nobis reliquerunt: Romani vero quid petunt aliud, aut 
quid volunt, nisi invidia adducti, quos fama nobites potentesque 
betto cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere, at- 
que his aeternam iniungere servitutem? Neque enim umquam 
alia conditione bella gesserunt, Quod si e«, quae m longin- 
quis nationibus gemntur, ignoratis: respicite finitumam GaU 
liam , quae in provinciam redacta , iure et legibus commutatis, 
securibus subiecta , perpetua premitur servitute. 

18. Sententiis dtctis, constitwint, nt, qtii valitndiire aut 
aetate inntiles sunt bcilo, oppido exccdant atque omnia prtas 
cxperiantur, quam ad Critognati sentcntiam dcscendant: iHo ta- 
mcn potiu» ntendnm consilio , si rcs cogat atqne anxilia moren- 
tur, quam aat dctlitionis aat pacis subeundam conditkmem. Man- 
dubii, qni eos oppido receperant, enm liberis atque uxoribns 
exire coguntur. Hi , qnnm ad munitiones Romanorum accessts- 
sent; fientes omnibus precibtis orabant, nt se, in scrvituteni 
rcceptos, cibo invarent. AtCaesar, dispositis in vallo custodiU, 
recipi prohibebat. 

79. Interea Commtus et reliqni dnces, quibus summa im- 
perii pennissa erat, cnm omnibus copii* ad Alesiam perveniunt 
et, coile cxteriore occupato, non longius M passibus ab nostris 
mnnitionibns considnnt. Postero die equitatu ex castris edncto, 
omnem eam planitiem , quam in longitndinem III milia passuum 
patere dcmonstravimus , complent pedestrcsquo copias paulium 
ab eo loco abditas in locis superioribus constituunt. Erat ex op- 
pido Aiesia despectns in campum. Concurritur, his anxiliis 
viais: fit gratolatio inter eos atqne omnium animi ad lactitiam 
excitontur. Itaque productis copits ante opptdum considunt et 
proximam fossam cratibus integunt atque aggere explent seque 
ad ernptionem atque omnes casus comparant. 

80. Caesar , omni exercitn ad utramque partem munitionnm 
disposito, ut, si usras veniat, smim quisque locum tcneat et r»o- 
vcrit, cquitatum ex castris ediici et proelinm committi inbet. 
Krat ex omnibus castrfc , qnao summum nndique iugnm tencbnnt, 
despectus; atqne omninm militum intenti animi pugnae pro- 
ventura exspectabant. Galli inter equites raros sagittartos cx- 
peditosque levis armatnrao intericcerant , qni suis ccricntibus au- 
xilio succtirrcrcnt et nostrorum equitnm inpctus snstinerent. Ab 
his cotnplures de inproviso vtilnerati proelio exccdcbant. Qnum 
suos pugnao superiores esse Galli confiderent et nostros rouititu- 

L2 



124 DE BELLO GALLIC* 

dine premi Tiderent , ex omnibus partibus et ii, <mi muriitioiri- 
bns continebantur, et ii, qui ad auxilium conTenerant, ciamoro 
et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in conspectu 
omniiun rcs gerebatur, neque recto ac turpiter factum celari 
poterat: utrosque ct laudis cupiditas et timor ignominiae ad 
virtutem excitabant. Qmim a meridic prope ad solis occasum 
dubia victoria pugnaretur, Germani una in parte confertis tur- 
mis in hostes inpetum feccrunt, eosque propulerunt: qnibns in 
fugamcoitiectis, sagittarii circumventi interfectiqne sunt. Item 
ex reliquis partibus nostri, cedentcs usque ad castra insecuti, 
sui conligendi facultatem non dedcrunt. At ii , qni ab Alcsia 
processerant, moesti, propo victoria desperata, se in oppidum 
receperunt. 

81. Uno die intermisso , Galli, atque hoc spatio nmgno 
cratium scalarum harpagonum nuraero effecto, media nocte si- 
lentio cx castris egressi, ad campestrcs munitiones accedunt 
Subito clamorc sublato, qua significatione, qui in oppido obsi- 
debantur, de suo adVentu cognoscere possent, cratcs proiicere, 
fundis, sagittis, lapidibus nostros de vallo deturbare, reliquaque, 
quae ad obpugnationcm pertinent, administfare. Eodem tem- 
pore, clamorc exandito, dat tuba signum snis Vcrcingetorix 
atque cx oppido educit. Nostri , ut superioribus dicbus sans cni- 
que locus erat definitus , ad munitioncs accedunt : fundis , libri- 
libus, sudibnsquc, qiias in opere disposuerant , ac glandibns 
Gallos pertcrrent. Prospectu tenebris ademto, multa utrimqne 
Tulnera accipiuntur ; coroplura tormentis tcla coniicitintur. At 
M. Antonins et G. Trebonius , Legati , quibus eae partes ad de- 
fendendum obvencrant, qua ex parte nostros prcmi iittellexerant, 
iis auxilio ex ulterioribus castellis dcductos submittebant. 

82. Dum longius ab munitione aberant Galli, plas multitn- 
dine tetorum proficiebant: posteaquam propins successerunt, aut 
te ipsi stimulis inopinantes induebant, aut in scrobes delapsi 
transfodiebantur, ant ex vailo ac turribus transiecti pilia raura- 
libus interibant. Multis undique vulheribue acceptis , nulla mn- 
nitione perrupta , quum lux adpetcret , veriti , ne ab laterc aperto 
ex superioribus castris eruptione circumvenirentur, se ad suos 
receperunt. At interiores , dum ea , quae a Vercingetorigo ad 
eruptionem pracparata erant, proferunt, priores fossas explent; 
dintius in iis rebus administrandis morati , prius suos disccssi&e 
cognoverunt, quam munitionibus adpropinquarent. Ita, rein- 
fecta, in oppidum reverterunt. 

83. Bis magno cum detrimento repulsi Galli, quid agant, 
consulunt^locoriimperkos adhibent: ab hissuperiorumcastroram 
eitus munittonesque cognoscunt. Erat a septcmtrionibus collie, 
quem propter magnitudinem cirouitus opere circumpiecti non 



LIB. m CAP. 81—86. 125 

; nostri, ne cessn rioane paette inigoo loco etleaUer dfr- 
clivi casfaea fecerant. Haec C. Antistius Reginus et C Caninius 
Rebflos, Legati, cmn duabus legionibus, obtinebant. Cognitis 
per exploratores regionibus , Buces hosttum LX milia ex omni 
numero dclegiint earum cmtatum , qnae maximam Tirtuii* opi~ 
nionem habebant ;4guid qtioque pactp agi placeat, occuite inter 
se constttuunt; adeundi tempus definiunt, quum meridie csse 
Tideafeir. lis cepiis VergasiUaunum ArTerntim , nanm ex. quar 
tuorDncibus, propinquuin Vercingetorigis, praeficiunt Jlie ex 
castris prtma.TigUia cgrcssus, prope coulecto sub lucem itiacro; 
post montcm se occnltaTit militesquc ex noctnrno Jaboro sese 
reficere iussit. Quum iam meridie* adpropinquare vidcretnr, ad 
ea castra, quae snpra demonstraviraus, contendit: eodcmque 
tempore equitatus ad campestres munitioaes accedere et reliquae 
copiae pro castris sese ostendere coeperunt. 

84. Vercingetorix ex arce Aiesiae suos conspicatus, ex ep«- 
pido egreditur; a castris iongurios, rausculos , falces reliquaque, 
quae eruptiouis caussa paravcrat, profert» Fugnatur uno tenv 
pore omnibus lecis acriter atque omnia tentantur: qua minirae 
visa pare firma est, huc concurritur. Romanorum manus tanti* 
munitionihus distinetur, neo facile pluribus iocis occurrit Mulr 
tnm ad terreiidos nostre* valuit clamor, qui post tergum pn- 
gnantibus exstitit, quod suum pcricuium in aliena vident virtute 
constare: omnia enim pierumque, quae absunt, Tehemeatins 
bominummentespertnrbant. ... 

85. Caesar idoncum locum nactus, quid quaque in parte 
geratur, cognoscit, laborantibus auxiliom submittit. JJtrisque 
ad animum occurrit, unum illud esse tempus , quo maxime cq»- 
tendi conTcniat. GaUi, nisi perfregerint muaitiones, de onini 
salute desperant: Romani, si rcm obtinucrint, |finem laborum 
omnium exspectant. Maxime ad superiorea munitiones laborar 
tar, quo Veqrasiltaunum missum demonstrATimus. Exiguuni 
loci ad decliTttatcm fastigium magrium habet inomentiun. AIh" 
tela coniiciunt; aUi teatudine facta subcnnt; defatigatit in viccm 
integri succedunt. Agger , ab universis in munitionem coniectu*, 
et adscensum dat Gallis, et ea, quae in terram occuitaverant 
Romani, contegit: nee iam arma nostris, nec vire* eubpotutuV : 

86. His rebus cognitis, Gaesar Labienum cum cohortibn* 
sexsubsidiomborantibusmittit: imperat, si sustwere non pcfsn* 
deductis eohortibus eruptione pugnet; id, nisi necessario, ne 
fociat ipse adit reUquos ; cohortatur , ne labori snccumpant; 
omnium superiorum dimicationum friictiun in eo die atque hora 
docet cottsisfeere. Intcriofcs, desperatis campestribus locis pro- 
pter magnitudinem munitionunv, loca pracrupta ex ajscensu tenr 
tant: hueiSA, quae paraTerant, conferuntt muUitudine teinjum 



126 DE BELLO GALLIC6 

ex tarribus propugnantee de^nrbant: nggerc et cratttrae foesas 
explent, aditus expediunt: falcibas vaHum ac loricam rcscin- 
dant 

87. Caesar mittit primo Brutum adolescentem cnra cohor- 
tibns so%, post cum aliis septem C.-Fabium Legatum: portremo 
ipse, quum vehementius pugnarent, integraa subsidio adducit. 
Restituto proelie ac repulsis hostibus, eo, quo Labienum mise- 
raf, eontendit; cohortes quatnor ex proximo castello dedurit; 
equitum se partem sequi , pnrtem circumire exteriores manitio- 
nes et nb tergo hostes adoriri iubet. Labienus, postqnam neque 
aggeres, neque fossae vim hostium sustinere poterant, eoactis un- 
deqnadraginta cohortibus, quas ex proaimis praesidiis deductasi 
foM obtulit, Caesarem per nuncios facit certiorem , quid faciun- 
dum existimet. Adcelerat Caesar , ut proelio intersit 

88. Eius adventu ex colore vestitus cognito , qno insigni in 
proeliU nti consnererat, turmisque eqnitum et cohortibits vi*is, 
quas se sequi itisserat, nt de locts'superioribus haec declivia 
et devexa cernebantur, hostes proelium committant. Utrimque 
elamore snblato , excipit rursus ex vallo atque omnibus muni- 
tionibus clamor. Nostri, emissis pilis, gladiis rem gerunt 
Repente post tergum eqmtatns cernitur: cohortes aliae adpro- 
pinqoant: hostes terga vertunt: fugientibus equites occurrunt: 
fit magna caeues. Sedulius, dux et princeps Lemovicnm, oc- 
eidytnr: Vergasiliaunus Arvcrnus vivns iu fuga comprehenditur : 
signa militaria LXXIIII ad Caesarem referuntur: panci ex tanto 
"numero sc incolumes in castra recipiunt Conspicati cx .oppido 
caedem ct fugam snorum , dcsperata salute , copias a rannitioni- 
bus reducunt. Fit protinus , hac re audita , ex castris Gaiiorum 
fuga. Quod ni*i crebris snbsidiis ac totius diei labore militcs 
essent defessi , omnes hostium copiac deleri potnissent. De me- 
dia nocte missns eqnitatus novissimum agmen conseqnitur: roa- 
gnus iramerae capitur atquo interficitur, reliqui ex fuga in civi- 
tates discedunt. 

89. Postcro die Vercingetorix, concilio convocato, id se 
bellum suscepisse non suarum necessitatum, sed communis liber- 
' tatis caussa, demonstrat; etquoniam sitfortunaecedendom, ad 
ntramqne rem se illis obferre, seu morte sna Romanis satis- 
facere, seu vivum transdere veiint. Mittnntnr de his rcbus ad 
Caesarem legati. Inbet arma transdi , vrincipes produci. Ipse 
in munhione pro castris consedit: eo duces producnntur. Ver- 
cingetorix deditur, arma proiiciuntnr. Beservatis Aeduis atqoe 
Arvernis, si per eos civitates recnperare posset, exreliqnis ca- 
ptiyis toto exercitn capita singula praedae nomine distribuit 

^ 90. His rebus confectis, in» Aednos proficiscitur; rivkatem 
redpit Eo legati ab Arverais mjssi , quae imperaret, se fa- 



LIB. \TL CAP. 81— 90. 127 

rtoros polticentur. Imporat magnnm nmiiernm obs iduni . Le- 
poaes in liiberna mittit: captfrorum eirciter XX miliu Aeduii 
Arvernisque reddit: T.Labienum duabuseum legionibus et cquitatu 
in Sequanos proficisoi iubet:hnic M. Semproninm Rutilnm ad- 
tribuit : C Fabinm et L. Minucimn Basilum eum duabus legio- 
nibti» in Remis couiocat, tie «juam ab finitumis Beilovaei* cala- 
mitatem accipiant C. Antistium Reginum in Ambivasetos, T. 
Sextiom in Bituriges, C. Canwium Rebilura in Rutenoa cum 
eingulis legionibus mittit. Q. Tuilium Ciceronem et P. Sulpi- 
ciiun Cabilioni et Matiscone in Acduis ad Ararim, rei frumen- 
tariae eaussa , conlocat. Ipse Bibracte hiemare constituit His 
rcbus iitteria Caesaxi* ooguti*, Romae diertun XX subpiicatio 
indicitur. 



JNCJERTI AVCTORIS 
AVLIHIBTII, VT VIDETVR 

_ COMMENTARIORVM CAESAMS 
D E B E L L O 6ALLIC0 

LIBER OCTAVVS 
ARGVMITNTVM 

Praefatio A. Hirtii. — Nova Gallorum coniurath. Caesarj 
vastatis Biturigum atque Carnutum agris 1 — 6, Bellovacos et 
socios proeliis vincit T — 23. Novum a Pictonibus, Carnutk 
atque Armoricis motum belhm a C. Fabio conficitur 24 — 29. 
Caninius Lucterii Cadurci et Drappetis Senonis copias profiigat 
atque hunc capit 30 — 36. UxeUodunum operibus includitur; dt 
Gutfuarto subplicium sumitur 37. 38. Uxellodunum expugnatur 
39 — 43. Commio Atrebati, equestri pugna victo, datur vcnia 
44 — 48. Praefatiuncula auctoris. Caesaris indulgentia in Gal- 
U)8 49. Eius iter in ltaliam, Antonium ut inpetitione eacerdo- 
tii adiuvet 50. Caesar magnifice excipitur c. 51. Pacatae Gal- 
Uae togatae res singulas disponit. lnitia beili civilis 52 — 55. 



A. HIRTIUS BALBO S. 

Coactus adsiduis tuis vocibus, Balbe y quum quotidiana mea 
recusatio non difficultatis excusationem , sed inertiae videretvr 
deprecationem habere, difficiUimam rcm suscepi. Caesaris no- 
stri commentarios rerum gestarum Galliae, non comparandos sn- 
perioribus atque insequentibus eius scriptis, contexui novissimum-- 
que inperfectum ab rebus gestis Alexandriae confeci usque ad esi- 
tum non quidem civilis dissensionis , cuius finem nuUum videjnv*, 
ted vitae Caesaris. Quos utinam qui legenty scire possint , quam 
invitus susceperim scribendos, quofacilius caream stultitiae atque 
adrogantiae crimine, quime mediis interposuerim Caesaris scri- 
ptis. Constat enim inter omnes, nihil tam operose ab atiis esseper- 
fectum, quod non horum elegantia commentariorum tuperetur: 



DE BELLO GAL. LIB. VHL CAP. 1— S. 129 

pu sunt editi, ne scientia tantarum rerum scrtptortbus deesset; 
adeoqne probantur omnium iudicie, utpraerepta, nonpraebita^ 
factdtas scriptoribus videatur. Ctrius tamen rei maior nostra, 
quam reliquorum , est admiratio : eeteri enim , quam bene atque 
emendate; nos etiam, quam faciie atqueceleriter eo$ perfecerit, 
scimus. Erat autem m Caesare qwum facultas atque elegantia 
summa scribendi, tum verissima scientia suorum eousiUorum ex- 
plicandorum. Mihine iUud quidem uccidit, ut Alesandrino at- 
que Africano bello interessem: quae beUa quamquam ex parte 
nobis Caesaris sermone sint nota; tameu aliter audimus ea, 
quae rerum novitate aut admiratione nos capiunt> aliter, quae 
pro testimonio sumus dicturi. Sed ego nimirum , dum omnes ex~ 
ousationis causaas conligo, ne eum Caesare eonferar 9 hoe ipso 
crimen mdroganHae subeo , quod me iudicio cu ius qua m esistimem 
posse eum Caesare eomparari. Vale. 



1. Onmi Gallia devicta, Caesar quum a snperiore aestatci.v. 
BnUam bellandi tempas intermisisset, mititesque hibernorum 793a 
quicte reficere a tantis laboribus veUet; complures eodem tem- 
pore civitates renovarebcili censilia nnnciabantnr comurationes- 
que facere. Cuius rei verisunilis caussa adferebatur, quod Gal- 
lis omnibus oognitom esset, neqne nUa multitudine , jn unum lo- 
cran coacta, rcsisti poese Romanis; nec, si diversa bella com- 
plores eodem tempore inissent civitates, satis anxiiii , aat spatii, 
ant copiarom habituram exercitom Populi Bomani ad omnia per- 
sequenda: non esse antem alicui civitati sortem incommodi re- 
cusaadam, si taii mora reliqnae possent se vindicare in liber- 
tatem. 

2. Quae ne opioio Gaflorum oonfirmaretar, Caesar M. An- 
toninm Quaestorem suis praefecit hibernis : ipse cum equitatns 
praeeidio pridie Kal. Ianuarias ab oppido Bibracte proficiscitar 
ad legionem XIII, quam non longe a finibus Aeduornm conlo-^ 
caverat in finibus Biturigum, eiqne aditmgit legionem XI, qnae 
proxtma f uerat. Binis cohortibus ad inpedimenta reiictie , reii- 
qnnm exercttum in -copiosissimos agroe Biturigum inducit: quf, 
qunm latos fines et complura oppida haberent, nnius legionis hi- 
berni» non potaerant contineri, qain bcllum pararent coniuratio- 
aesque faeerent. 

3. Repentino adventu Caesaris accidit, qned inparatis dfcie- 
ctisqae accidere fnit necesse , ot sine timore nllo rnra colentcg 
prins ab equitatn obprimerentur, qnam confugere in oppida pos- 
sent: namque etiam illud, volgare incursioais, signum hoetium, 
qaod incendiii acdificioram inieUegi ce&suevit, Caesaris id erat 



1S0 DE BFLLO GALLICO , 

interdicto soblfttum : nonnt copia pabuli trnroentiqiie , si lott^ 
gius progredi vcUet, dcficeretur; aut hostes incendiis terrereiw 
tur. Muitis hominum miiibus captis, pertorriti Bituriges, quw 
primam advcntum effugcre potuerant Romanorum , in finitumW 
civitates, nut privatw hospitiis confiei, aut societate consifio- 
rum, confiujerant. Frustra: nam Caesar inagnis itineribus 
omnibus locid occurrit ; nec dat ulli civitati spatium de aiiena ! 
potius, quam de domestica salute cogitandi: qna celcritate et 
fideies amicof. retinebat ct dubitantes terrore ad conditiones pa- 
cis adducebat. Tuli conditione proposita, Bituriges, quum sibi 
vidercnt clementia Caesaris reditum paterc in eius amicitiam, 
finitumasque civitates sine ulla poena deditse obsides atqae in 
fidem receptas essc , idem f ccerunt. 

4. Caesar militibus pro tanto labore ac patientia , qui bra- 
nmlibus diebns, itincribus difficillimis, frigoribus intoierandis, 
studiosissime permanserant in labore , duccnos sestertioe , Ccntu- 
rionibus II milia numnm praedae nomine condonanda pollicctur; 
Icgionibiisquc in hibcrna remissis, ipse 60 recipit die XXXX Bi- 
bracte. Ibi qmnu ius diceret , Bituriges ad eum icgatos mittunt, 
auxilium petitmn contraCarnutes, quos intulisse bellain sibi qoc- 
rebantur. Qua re coguita, quum non amplius X et VIII dies in 
hibernis esset commoratus, icgiones XHII et VI exhibernis ab 
Arari educit ; quas ibi conlocatas , cxpticandae rei frumentariac 
caussa, suneriore commentario dcmonstratum est. Ita cum dua- 
bus legiombus ad perdcqnendos. Carnutes proficiscitnr.' 

5. Quuni fama cxercitus ad hostcs c*set perlata, calamitate 
ceterorum ducti Camutes , desertis vicia oppidisque, quae tole- 
randae hiemis caussa, constitutis rcpente exiguis ad necessitatem 
aedificiis, incolebant, (nuper enim deiicti complura oppida di- 
iniserant,) dispersi profugiunt Caesar erumpentes eo inaxime 
tempore accrrimas tempestates quum subirc milites noiiet, in 
oppido Carnutum Genabo castra ponit atquc in tecta partim Gal- 
lorum, partim quac, coniectis celcritcr etramentis tentorioram 
integendorum gratia, erantinaedificata, militcs contegit: eunitcs 
tamen et auxiliarios pcdites in omnes partes mittit, qoascjumqne 
petisse dicebantur hostes: nec frustra: nain plernmque mngna 
praetki potiti nostri revertnntur. Obpressi Carnutes hiemis dififi- 
cnitate , terrore periculi , quum teca* expnlsi nnllo ioco dintius 
consLrtere auderent, nec eiivarum praesidio tempcstatilms durts- 
simis tegi po^scnt, di.<pcrsi, magna parte amissn snornm , dtssi- 
pantnr in fuutumas civitates. 

^ 6. Caesar tempore anni difucillimo qnnm satis haheret con- 
venicntes manus dissipare, ne. qnod initinm belii nasceretnr; 
ouantumque in ratione esset, exploratum haberet, snb tempns 
aestivorma nuUum gnnnnnm bcUnm poase confiari: C Trebo- 



• LIB. YHL CAP. 4—8. 131 

nram com II legionibus, qnas secnui habebat, in hibernis G©- 
nabi eonlecavit; ipse , quum crebris legatiombns Remoram ccr- 
tior fieret, BeUovaeos, qui belii gloria GaJIos omnes Belgasque 
praeetabant , finitumasque his civitates, duce Corrco BeUovaco 
et Commio Atrebate, exercitns comparare atgue in nnnm locnm 
cogere, ot omni maltitndice in fines Snessionum, qui Remis 
erant adtributi, facerentinpressioneni; pertinere antem non tan- 
tam ad dignitatem, sed etiam ad salutem sunui iudicaret, nultam 
calamitatem socios optime de repnblica roeritos accipere; legio- 
nem ex hiberais evocat rursus XI , litteras antem ad C. Fabium 
mittit, uti in fines Suessionam legiones JI, quas habebat, ad- 
daceret, alteraraqne ex duabus ab T. Labieno arcessit. Ita, 
quantum hibernonim obportunita* beilique ratio postulabat, pee- 
petno &uo labore, in vicem legionibus expeditionum onus iniua- 



7. His copiis coactis, ad Bellovacos proficiscitnr, castru»» 
qne in eorum finibus positis , equitam tnrmas dimittit in omnes 
partes ad aliquos excipiendos, ex quibus hostiiun consilia cogno- 
sceret. Equites officio functi renunciant, paucos in aedificiis 
esse inventos atque hos, non qni agrorum colendorum caussa 
remansissent, (namque esse undlque diligenter dcmigratum,) sed 
qui speculandi gratia essent remissi. A quibus qunm quacreret 
Cae*ar, quo loco multitudo esset Bellovacorura , quodve esset 
coasiiinm eorum, inveniebat, Bellovacos omncs , qui arma fer- 
re possent, intmum locum convenisse; itemquc Ambianos, Au- 
lercos, Caletos % VeUiocasses , Atrebatas locum castris excelsums 
in silva, inpcdita circumdatum palude, dchgissc; omnia inpe- 
dimenta in uiteriores silvas contulisse ; complures essc Principe» 
beUi auctores, sed muUitudinem maxime Correo obtempcrarc, quod 
ei summo esse odw namen Populi Romani intellexissent ; paucis 
antc diebus^ex his castiis Atrebatem Commium discessisse ad au~ 
xilia Germanorum adducenda, quorum et vicinitas propinqua, 
et muttitvdo csset infinita s constituisse autem BeUovacos, omnium 
Principum consensu, summa phbis cupiditate, si (ut dieebatur) 
Cacsar cum tribus lcgionibus veniret , obferre se ad dimicandum, 
ne miseriore ae duriorc postea condHione cnm toto exercitu decer* 
tare cogercntur : si maiores copias adduceret, in eo loc6*perma- 
ncre , quem delegissent; pabuhttione autem, quae propter anni 
tempus quum exigua tum disieota esset, et frumcntatione ct re- 
liquo commeatu ex insidiie preibibere Romanos. 

8. Quae {Caesar consentientibus ploribus qmim cognovisset, 
atqoe ea , qnae proponerentor , consilia plena prudentiae longe- 
qae a temeritate barbarorum remota esse iudicaret, omnibiii 
rebus inservieBdnm statuit, quo celerins hostis, contemta snorum 
paocitate, prodiret in aciem: singulHris enim virtoti* veterrimas 



132 ' D£ BELLO GALLICO 

iegiooesVn, VJIIet tTDI hnbebat; Bnmmw spei deleetaeqae 
iuventntis il, quac, octavo iam stipendio functa, tameu conla- 
tione reiiquarum nondum eamdem YetustatU ac virtutis ceperat 
opinionem. Itaque consttio adTOcato , rebus iis , qoae adsec»- 
sentdelatae, oinnibusexpositis, animos multitadinig coiifirmat 
Si forte hostea triom legionam nnmero posset elicere ad dimi- 
candnm, agnrini* ordinem ita constituit, ot legio VII, VTH, MJLll 
ante omnia irent upedimenta ; deinde omniom mpedimentorum 
agmen (qaod tamen erat mediocre, ut in expeditionibus esse 
consuevit) cogeret andecima, ne maioris mnltitndinio species 
accidere hostibus posset, qoam ipsi depoposcissent. Hiae ratione 
paene quadrato agnune instructo, in conspectnm hosthun, cele- 
riof opinione eorom , exercitum addacit 

9. Qaam repente instractas vclut in acie certo gradm iegio- 
nes accedcre Galli viderent, uuorum erant ad Caesarem plena 
fidnciae consilia perlata, sive certaminis pericolo, eive eubito 
adventa, seu exspectatione nostri consilii, copias instnumt pro 
castris, nec loco saperiore decedant. Gaesar, Ctsi dimicare 
optaverat, tamen, admiratus tantam multitadinem hostiam, vaile 
intermissa , magis in altitadinem depressa , quam late petente, 
castra castris hosthim confert. Haec imperat valio pedum XII 
mnniri coronisque loriculampro ratione eius altitudinis inaedifi- 
cari ; fossam daplicem pedam qainam dennm lateribas directis 
dcprimi; turris crebras excitari in altitadinem III tabulatorum, 
pontibus transiectis constratisque coninngi, quorum frontes vi- 
minea loricula munirentur, ut hostis a dupHci fossa dupiici pro- 
puirnatonim ordine ocfenderetur : quornm oiter ex pontibns, quo 
tutior altitudinc esset, hoc aadacius longiusque tela permkteret; 
alter, qni propior hostcm in ipso vallo conlocatus esset, ponte 
ab incidentibus telis tegeretur. Portfc fores alttoresque taxres in- 
posuit. 

10. Hnius munitionis duplex erat consiliam. Namqn6 et 
operum magnitadinem et timorem suum sperabat fiduciam bar- 
baris ndlaturum: et, quum pabulatum framentatumqae iongins 
c*set proficiscendum, parvis copiis castra manitione ipsaTidebat 
posttc defendi. Interim crebro paucis- otrimquo procarrentibas, 
inter bina costra palude interiecta, contendebatur : quam tamen 
paludem nonnumqnam aut nostraauxiiia Gaiiorum Germanoram- 
que transibant, acriosque hostes insequebantur; ant vicUsim 
hostes, eamdem transgressi, nostros ionghis subinovebant. Ac- 
cidebat autem qaotidianis pabulationibus, id qaod accidere erat 
necesse, quam raris disiectisque ex aedificiis pabulum conqnire- 
retur, Ut inpeditjs locis dispersi pabulatores circumvenirentur: 
quae res etsi mediocre detrimentum iumentoram ac servornmno- 
stris adferebat , tamen stuttaa cogitatiouesincitabat barbaroram; 



L*B. MtL CAP. 9—1«. 13S 

itone en flnagw, qnosl Oounuitts , qncm pronsdimi nd 8Hnunl 
Germanornin arcessenda doeai, c«n equitibus venerat: qui ta- 
men etei numero non amptias erant qaingenti, tamen Germano- 
rum adVentu barbari inflabantur. 

11. Caesar, qirani animum adverteret, hoetem compluret 
dies castris, patude et loci natura munids, se tenere; ncque ob- 
pugnari castra eorum sine dimicatione perniciosa, nec locum mu- 
nitionibas claudi , nisi a maiore exercitu, posse: litteras ad Tre- 
boniam mittit, ut, quam celerrime posset, legionem XIII, quae 
cum T\ Sextio Legato in Biturigibas hiemabat, arcesseret, at- 
qne ita cum III legionibus quam magnis itineribus ad se veniret: 
ipsc equites in vicem Remorum ac Lingonum reliquarumque ci- 
vitataro , quorum magnum numerum evocaverat , praesldio pa- 
bulationibus mittit, qui subitas hostium incursiones sustinerent. 

13- Qued qunm quotidie fieret , ac iam consuetudine dili- 
gentia. ndaoeretnr, quod pierumque accidit diuturnitate , Bello- 
vaci, delecta mana peditum, cognitis stationibas qnotidtanis equi- 
tnm noetrorum, siivestribns locis insidias disponunt; eodemquo 
eqnites noetere die mittunt, qni primmn eUcerent nostros insidiis, 
deinde cir^umveotos adgrederentnr. Cuius nuni sors incidit Re- 
mis, quibns ille dies liungendi muneris obvenerat. Namque ii, 
qunm leaente hostiom equites animum advertissent ac nnmero 
snperiores paucitatem contemsissent, cupidius insecuti, a pediti- 
bus undinne snnt circnmdati: quo mcto perturbati, celerius, quam 
eonoaetudo ferfc oquestris proelii, se receperunt, amisso Vertfoco, 
Principeeintatis, PraefecCe eqnitum: qui quum vix equo pro- 
pter aetatem passet.uti, tamcn, consuetudine Gallorum, neque 
aetatU exeasatione in suscipienda Praefectura usus. erat, neque 
dimicari sine se voluerat. Inflantur atque incitantur hostium ani- 
mi seenndo proelio, Principe et Praefecto Remorum interfecto, 
nostriqnedetrimentoadnMncntar, diligentias ezploratis locis eta- 
tione» disponere ac moderatius eedentcm insequi hostem. 

1$. Non ifttermktii interim quotidiana proelia in conspccttt 
n tio r nw que castttorom; quae ad vada transitusque flebant palu- 
dis. Qna contentione Germani, quos propterea Caesar trans- 
duxerat Rhenum, ot equitibus mterposhi proeiiarentur, quum 
constantius aniversi palodem transissent , paacisque resistentibus 
interteetis pertinaeuM reHquam mufeitudinem essent insecuti : per- 
territi non soium ii, qui ant eomminas obprhnebantar, aat cmi- 
nae vulnerabantur , sed etiam , qui lengios subsidiari consueve- 
rant, turpiterrefugerunt; nec prius finem fugae fecerant, saepe' 
amisofe superioribus locfe, quam se aut in castra suorom recipe- 
rent, attt oonindiipadere coacti, longios profugerent. Qnorum 
periculosicomnof eopiae snnt pertarbttao, nt vix iudicaripos- 

CABS4B. M 



13* PE BELLO GALLIQO 

■et, atram Moaa4U parvujis tdw . insolantiore*, an aimwiJ 
mediocribus timidiores, essent 

14. Compluribus diebue iisdemin castris consumtis, qunm 
propius accessisse legiones et C. Trebonium Legatum cotnoru* 
sent: Duces Bellovacorum, Teriti similem obsessionem Aleeiae, 
noctu dimittunt eos , quos aut aetate aut viribus infcriores , aut 
inermes habebant, unaquc reliqua inpedimenta. Quorum per- 
turbatum et confusum dum explicant agmen , (magna enim mul- 
titudo carrorum etiam expeditos sequi GaUos consuevit) obpres- 
ti luce , copiis armatorum vias pro suis instrunnt castrie , nc 
prius Romani persequi se inciperent, quam longius agracn in- 
-pedimcntorum suorum processisset At Cacsar nequc resistentes 
adgrediundos , neque cedcntes tanto collis adscensu lacessendo* 
iudicabat; neque non usque co legiones admovendas, ut discc- 
dere ex co loco sine periculo barbari, militibns instantibus , non 
posscnt Ita, qunm palndc inpedita a castris castra dividerentur, 
qnae transennal difficnltas celeritatem insequendi tardarepoeset; 
atque id iagum, quod trans paludem pacne ad hostium castra 
pertiaeret, mediocri valle a castris eornm intercisnm animum 
adverteret: pontibus palude constrata , legiones transducit celeri- 
terque in summam planitiem iugi pervenit, quaededivi fastigio 
duobus ab lateribus muniebatnr. lbi legionibus instructis, ad 
nltimum iugum pervenit, aciemqueeo loco comtituit, nnde tor- 
mento missa tela in hostium cuneos coniici possent. 

15. Barbari, confisi loci natura, qnum dimicare non *ecosa~ 
rent , si forte Romani subire collem .conarentar, paullatunqns 
copias distributas dimittere non audcrent, ne dispersi pertur- 
barentur, in acie permanscrnnt Quorum pertinacia, Cae- 
tar, cognita, viginti cohortibos instructis, castrisque ea loeo 
metatis, mnniri iiibet eastra. Absolotis operibns, legione» 
pro vaUo instructas conlocat : equites renatis equis in stationi- 
bus disponit Bellovaci , quum Romanog ad insequeitdam parn- 
tos viderent, ncque pernoctaresinepericalo, aatdiatias perma- 
nere sine cibarib eodem loco possent, tajto consilium sai reci- 
piendi inierupt Fascee^ uti consederant, (namqae ia acie gedert 
Gallos consuesse, superioribus commentariis deciaratum est) 
ttramentorum ac virgultorum, quorum tvmmu erat m emstris co- 
pia, per manus inter se tratuditos, ante aciem confocavtnmt, e*~ 
tremoque tempore diei , signo pronunciato , uno tempore tnceiwte- 
runt. lta contincns flamma copias omnet repeate a coaspecta 

' texit Romanoram.. Qaod abi accidit, barbari vehemetitissinw 
cursu refugerunt. 

16. Caesar , etsi discessnm hostium animnm advertere noo 
potcrat, incendiis obpositis; tamen id consUinm qaum fugae 
caussa initam saspicaretar, legionef pcamovet^ tarmas miuit 



LIB. Vm. CAP. 14— 1§. 135 

•d ingeqoendom: ipse veritns insidias, ne forte in eodem loco # 
nibsistefre hostis atqne elicere nostros in locum conaretnr iniquum, 
tardius procedit Eqnites qunm fntrare fumuiri et flammam 
densissimam timerent; ac, si qni cupidius intraverant, vix suo- 
rum ipsi priores partes adverterent eqnornm ; insidias veriti , li- 
beram facoltatem sui recipiendi Belloracis dederunt. Ita fiirn, 
timoris simul calliditatisque plena , sine ullo detrimcnto inuia 
non amplius X progressi hostes, loco mnnidssimo castra posue- 
rnnt. Inde , qnnm saepe in insidiis equites peditesque dispono- 
rent, magna detrimenta Romanis in pabnlattonibus infcrebant 

17. Quod qnum crcbrius accideret, ex captivo qnodam com*- 
perit Caesar, Correnm, BeHovacorum Ducem, fortissimornm mi- 
lia VI peditum delegisse, eqnitesqnc ex omni numeroM, quot 
in insidiis eo loco conlocarat , quem in locum , propter copinm 
frnmenti ac N pabuli, Romanos [pabulatum] missuros suspicare- 
tur. Qno cognito consilio , Cacsar legiones plures , qnam sole- 
bat, edncit; eqnitatnmqne , qna consuetudine pabulatoribus mit- 
tere pracsidia consuerat, praemittit. Huic interponit auxilia le- 
tis arraaturac: ipse cum legionibos , quampoteat maxime, ad- 
propinquat. 

18. Hostes in insidiis dispositi , qnnm sibi delogissent canv- 
pnm ad rem gerendam , non amplius patentem in omnes parte» 
paseibus M, silvis nndiqneinpeditissimis, ant altisskno Aumine 
munitum , velut indagine hunc insidiis circumdederunt Explo» 
rato hostium consilio , nostri, ad procliandum animo atque armis 
parati , quum snbseqnentibus legionibus nullam dimicationem rc- 
cusarent , tnrmatim in eum locum devenerunt. Quorum adventn 
quum sibi Correns oblatam occasioneih rci gercndac existimaret, 
primuni cum paucis sc ostendit atque in prbximas turmas inpetum 
fecit. Nostri constanter incursum sustinent insidiatorum ; neque 
plures in unum locum conveniunt, quod plerumque equcstribua 
proeliis qunm propter aliqnem timorem accidit, tum multiiudine 
ipsorum dctrimentum accipitur. 

19. Qnum dispositis turmis in vicem rari proeliarentnr, ne- 
qne ab latcribus circumvcniri suos paterentur, crumpunt^ceteri» 
Corrco proeliante ex silvis. Fit magna contentione divcrsum 
proelium. Quod qunm dintius pari Martc iniretur, paullatim ex 
silvis instrncta multitudo proccdit pcditum , quae nostros cogit 
cedere eqnites : quibus celeriter subveninnt levis armatuTae pedi- 
tea , qnos ante legioncs missos^docui, turmisque nostrornm inter- 
positi constanter procilantur. Pugnatnr aliquamdin pari contcn- 
tione : deinde, ut ratio postolabat proelii, qni sustinnerant primot 
inpctns insidiarum, hoc ipso fiunt superiores, quod nnllnm ab in- 
tidianttbus inprndentes acceperantdetrimentnm. Acceduntpropin» 
interim legiones, crebrique eodem tempore et nostris et hostibuf 

>M* 



s 



156 DE BSLLO GALLICO 



nimcii adferuntur, imperatorem instractis copiis adesse. Qun re 

cognita, praesidio cohordum confisi nostri, accrrime proeliantur, 
ne, si tardios rem gessisseat, victoriae gloriam coinmunicasse 
cnm legionibus viderentur. Hostes concidnnt animisatque itine- 
ribus diversis fagam quaernnt Nequidquam: nam quibus diffi- 
cultatibus locorum Romanoti claudere volucrant, iU ipsitcneban- 
tur: victi tamen perrulsique, maiore parte amissa, quo fors tu- 
lcrat, consternati profugiunt, partim silvis petitis, partimflumine; 
qui tamen in f uga a nostris acr iter insequentibus conficiuntur : quum 
interim nulla calamitate victus Correus exccdere proelio suvasqudj 
petere, aut, invitantibus nostris addeditionem, potuit adduci, quin, 
fbrtissime procliando compluresque vulnerando, cogeret elatos 
iracundia victores in se tela coniicere. 

29. TaK modoregesta, recentibus proelii vestigiis ingressus 
Oaesar , quum victos tanta catamitate existimarct hostes , «uncio 
accepto, locum castrorum relictaros, quae non longius ab ea 
eaede abesse plus minus octo milihas dicebantur, tametsi flqmine 
inpeditum transitum videbat, tamen cxercitu transducto progre- 
ijitur. At Bellovaci reliquaeque civitates, rcpente ex fuga paucis, 
atque his vulheratis, receptis, qui silvarum bcneficio casiun evi- 
taverant, omnibus adversis, cognitaealamitate, interfecto Correo, 
amisso equitatu et fortissimis peditibus, quum adventare Roma- 
nos existimarent, concilio repente cantu tubarnm convocato, con- 
damant, legati obsidesque adfCSaesarem mittantur. 

21. Hoc omnibus probato consilio, Commius Atrebas ad eos 
profugrit Gcrmanos, a quibus ad id beilum auxilia mutuatus erat. 
Ceten e vestigio mittunt ad Caesarem tcgatos, petuntque, ut eo 

^poena sit- contentus ho$tium , quam si sine dimicatione inferre in- 
tegris posset , pro sua clementia atque humanitate numquampro- 
fecto esset inlaturus: adflictas opes equestri proelio Bellovacorum 
esse; delectorum peditum multa mUia interisse $ vix refugissenun- 
eios caedis ; tamen magnum , ut in tanta calamitate , Betlovacos 
eo proelio commodum esse consecutos, quod Correus, auctor bclli, 
concitator multitudinis,csset interfectus; numquam enim senatum 
tantum in civitate, iUo vivo, quantum inperitam ptebcm, potuisse. 

22. Haec orantibus legatis, coramemorat Caesar , eodcm 
tempore superiore anno Bellovacos eeterasque GalUae civitaics 
suscepisse beUum ; pertinacissime hos ex omnibus in sententiaper- 
tnansisse 9 neque ad sanitatem reliquorum deditione esse perductos: 
scire atque inteUegere se , caussam peccati faciUime mortuis de- 
legari; nemmem vero tantum pollere, ut, invitis Principibus, re- 
sistente senatUy omnibus bonis rcpugnantiovs, infirma manu plebis 
bellum concitare etgerere posset: sed tamen se contentum fore ea 
poena 9 quam sibi ipsi contraxmenU . . 



LIB. Vm CAP. 20—21 137 

23. Nocte insequentt legati responsa ad snos referont, obsiaes 

conficinnt. Concurrunt reliquarum oivitatium legati , quae Bel- 

lovacorum gpecalabantur eventum. Obsides dant , imperata fa- 

ciunt, excepto Commio, quem timor prohibebat, cniusquam fidei 

euam committere salntcm. Nam superiore anno T. Labienus, 

Caesare in Gallia citeriore ius dicente, qnnm Comminm compe- 

risset sollicitare civitates et coniurationem contra Caesarem face- 

re , infidelitatem eins sine ulla perfidia iudicavit comprimi posse. 

Quem quia non arbitrabatur Tocatum in castra venturum, ne 

tentando cantiorem faceret, C. Volusennm Quadratum misit, qui 

enm per simulationem conloquii curaret interficiendum. Ad eam 

rem dclectos idoneos ei tradit Centnriones. Quum in conloquium 

Tentam esset et, ut convenerat, manum Commii Volusenus ad- 

ripuuiset; Centurio, Tei ut insueta re permotus, Tel celeriter a 

fomiliaritras prohibitng Commii , conficere hominem non potuits 

graviter tamen prhno ictu gtadio [caput] percussit Qoum utrim- 

qne gladii deetrkti essent; non tam pugnandi, quam diffngiendi 

fuit ntrorumque eonsilium: nostrorum, quod mortifero vulnere 

Ckmounram credebant adfectum; Gailorum, quod, insidiis cognitis, 

plnra, qnam videbant, extimeseebank Quo racto statuisse Com- 

mins dicebatnr, nnmquam in conspectum cniusquam Romani Tenire. 

24. Betticesissirais gentibus devictw, Caesar, quum videret, 

Tmllam iam esse civitatem, quae belliim jfararet, quo sibiresiste- 

ret; eed nonnnltos ©x opprats demigrare, ex agris diffugere, ad 

praesens imperium evitandum : plures in partes exercitum dimittere 

constitnit; M. Antoninm Quaestorem cum legione XI sibi con- 

iungit; C. Fabium Legatum cum cohortibus XXVmittitindiveiv 

aissimam Galliao partem; quod ibi qnasdam civitates in armis 

eese andiebat, neque C. Caninium Rebtlum, Legatum, qni in iliis 

re^ionibus praeerat, satis firmas II legiones habere existimabat 

T. Ijabienum ad se evocat, legionemqne XII, quae cnm eo fuerat 

in hibefnis, in Togatam Galiiara mittit, ad colonias civium 

Romanorum tuendas; ne quod simile incommodum aecideret de- 

cursione barbarorum, ae superiore aestatc Tergestinis accidisset, 

qni repentino latrocbio atque inpetu eornm erant obpressi. Ipse 

ad vastandoe depopulandosque finesAmbiorigi«proficiscitnr,quem 

perterritum ac fugientem quum redigi posse insuam. potestatem 

desperasset, proximum suae dignitatis esse ducebat, adeo flnes 

eins Tastare civibus, aedificiis, pecore, ut odio suornm Ambiorix, 

si qaaa fortuna focisset reliqnos , nullum reditum propter tanta* 

calaraitates haberet in civitatem. 

25. Qnum in omnis partes finium Ambiorigis ant legtonea 
ant anxilia dimisisset , atque omnia caedibus, incendiis, rapinis 
Tastasset, magno numero hominum interfecto aut capto: Labie* 
hiub cnm daabos legionibus in Treviros mittit , quorum civua», 



158 DE BELLO GALLICO 



propter Gcmaiae ▼iefmmfem qnotidianis exereitata bellia, cnlt c 
et feritate non multnra a Germani* differebat, nequc impcrata 
nmqnam, nisi exercitn coacta, faeicbat. 

26. Interira C.Canuriu?,Legatus, qouraiiiagiiammaltitadineix; 
conveni#*e ho*tiam in fines Pictonnm litteri* nunciisque Daratii 
cognosceret, qni perpetoo in amicitia Romanorom pentnuuBeratj 
qoum pars qaaedam civitati* eius defecisset ; ad oppidum Le- 
monnm conteudit. Qoo qonm adventaret, atqne ex captivis cer- 
tini cognosceret, multis hominum' milibus a Dnmnaco, Ducc 
Andiom , Duratinm clausum Lemoni obpngnari ; neque infirma^ 
logionef hostibu* committere auderet ; castra munito ioco posuit. 
Dumnacus, quum adpropinquare Canininm cognoviaset, copiii 
omnibus ad iegiones conver«is, castra Roraanorum obpugnare 
in»tituit. Quum complures dies in obpugnatipae consamsisset et, 
magno suorum dctriraento , nullam partem miwitionum convel- 
lare notuisset , rursus ad obcsidendum Lemonum xedit. 

27. £odem tempore C. Fabius, Legatus, complurea civitaH 
tes in fidem rectpit, ob*idibus firmat, litterisque C Caninii Re- 
biii fit certior , qune in Fictonibus gerantur, Quibfts rebns co- 
gnitis , proficiscitur ad auxilium Duratio ferendum. At Dumna- 
cns , adventuFubii cognito, dosperata salute, si eodem tempore 
conctu* essot ct Romanum oxteraum sustinerehostcmct respicero 
ao tiinere oppidanos, repente eo ex loco cum oopii* recedit: nec 
*e iftti* tntiun fore arbitratur, nisi flnmen Iigerira, quod erat 
ponte proptcr mngnitudinem transeundura, copias transduxisset. 
Fiibiu*, et*i nondum in conepeotum venerat hostibus , neque se 
oum Caninio coniunxerat , tamen doctus ab iis, qui locorum no- 
vorant nnturiun, potissimum credidit , hostes perterritos eumlo- 
cum, quem petebat, petituros. Itaque cum copiisad eumdem 
pontom contoudit , cquitatumqiie tantum procedere anie agmen 
Imporat legionum, qunntumquum processissot, sinc defatigatione 
eqnorum in oadcm se rccipcret castra. Consequuntur equites no- 
•trl, ut erat urneccptum, invaduntque Dumnaci agmen et, fo- 

Siontos perterntosque subsarciuis in itinere adgressi, magna prao- 
a, multis intcrfoctis, potiuntur. Ita, re bene gcsta, serecipinut 
tn oastrn. 

28. Inscquenti nQcteFabiusequitespraemittit, sic paraios, ut 
confbjrwrent atqtio omne agmen morarentur, dum conseqneretar 
Ipsc Cuiu* prneceptis nt res gererctitr, Q. Atius Varus, Praefectoa 
equitiuiHvingiUari^et animi et prudentiae vir, snos hortatnr^agmefl- 
mie hostium con«*erntus, turmas partim idoneis locis di*ponit, par- 
timcqnttnm proeliomcommittiL Cunsistitaudacius eqnitatns ho- 
ttium> succedeiitibtts sibi peditilms, qui, toto agmiae snbsistentc^ 
«qnidba«suiscontni no«tr««fernnta\ixiiiara. Fitproeliam ncri cer- 
tnmine: ntmqne nastri, mntnmfis prjdic snperatis mwtibns, qaaoi 



HB. VIH. C AP. 2ft*-38. 1S9 

«ubsequi legiooes memimssent , et pndore ccdomdi, etcupidi- 
tate per sc conficiendi proeiii, fortissime contra pedites proeliantnr ; 
hostesque, nihil araplius copiarura accessnmm credentce, ut pridio 
cognoverant, delendi eqnitatas nostri naoti occasionem videbantnr. 

29. Quum aliquamdiii summa contentione dimicaretnr, Du- 
mnacus instruit aciem, quae suis esset eqtiitibus in vicem praesidio. . 
Tum repente confertae legiones in conspectum hoethm veniuntl 
Qnibns visis perculsac barbarorum turmae, perterritae acies ho- 
stium, perturbato inpedimentorum agmine, magno clamore dis- 
carsuque passim fugae ec mandant. At nostri equites, qni paullo 
ante cum resistentibus fartissime conflixerant, laetitia victorine 
elati, mftgna undiquc clamore sublato, cedontibas circnmftui, 
quantom equorum vircs ad perseqncndum dextraeqne ad caedeit+ 
dum valcnt , tantum eo proelio interficinnt. Itaqne amplius mili- 
bua XII aut annatorum, ant eornm, qui timoro arma proiecerant, 
iaterfectis , omois multitudo capitur inpedtmentorum. 

30. Qua ex f ugaj quum constaret, Drappetea Senonem, (qni, nt 
primum defeccrat G&llia , conlectis undiqne perditis hominibus, 
servis ad libertatem vocatis , exsubbus omnium eivitatium adsci* 
tis, reccptis latronibus , inpedimcnta et commeatus Romanorum 
interceperat) non ampmis hominum II milibus ex fiiga conlectis, 
Provinciam petere, nnaque consilinm ciim eoLncterium Cadur» 
cum cepisse, quem superiore commentarto, prima defedione 
GalHac, facere in Provinciam inpetum voluisse, cognitum estr) 
Caninios Legatns cum legionibus II ad eos persequendos conten» 
dit, ne de detrimento aut timore Provinciae magna infemia, per- 
ditorum hominum latrociniis, caperetur. 

31. C. Fabius cum reliquo exercitu inCarnutes ceterasqiiepro» 
ficiscitur ciyitates, quarum eo proelio, quod cum Dumnaco fe- 
cerat, copias esse accisas sciebat: non enim dubitabat, quinre» 
centi calaraitate submissiores essent futurac; dato vero spatio ae 
tempore, eodem instante Dumnaco , possent concitari. Qna ia 
re somma felicitas ccleritasque in recipicndis civitatibus Fabium 
consequitur. Nam Carnutcg, qui saepe vcxati numquam pacia 
fecerant mentionem,' datis obsidibms, veniunt in dcditionem; 
ceteraequc civitates, positae in uUunis Galliae finibus, Oceano 
coniunctac,qitaeArmoricae adpcllantnr, auctoritate adductaeCar- 
nutum , adventu Fabii legionumque imperata sine mora faciunt 
Dumnacus, suis finibus oxpulsus, errans latitansque solos extre- 
mas Galliae regienes petere est conctus. 

32. At Drappe» unaque Luctetius, quum legiones Caniniunv 
qne adesse cognosccrent, nec se stne certa pernicie, perseqnento 
exercku , putarent Provinciae fines intrare posse ; nec iam libe- 
ram vagandi latrociniorumque faciendorum facultatem haberent, 
eonsistunt inagris Caduroorum. Ibi , quum Lucterius apud suoa 



140 DE BELLO GALLICO 

cives, quondara iategris rebus, multum potuisset, eemperqae 
auctor noTorum consiiiorum magnam apudbarbaros auctoritatcm 
habcret, oppidam UxeUodunum , quod in clientela fuerat eius, 
natura loci egregie munitum , occupat sttis et Drappeti* copii* I 
oppidanosque sibi coniungit. ' , | 

33. Quo quum confestim C. Caninius venisset aniraadver- 
teretque, omnes oppidi partes praeruptissimis saxit esse mumtas, 
quo, defendente nullo, tamen armatis adscendere esset difficile; 
magna~aiitem inpedimenta oppidanorum videret, quae si clande- 
itina fnga subtrahcre conarentur, effugere non modo equitatum, 
sed ne legiones quidem possent, tripartito cohortibus divisis, trina 
exceisissimo loco castra fecit , a quibus paullatim , quantum co- 
piae patiebantur , vallum in oppidi circuitum dncere instituit. 

34. Qaod quum aniraum adverterent oppidani, raiserrima- 
que Alesiae memoria solliciti similem casum obsessionis vereren- 
tur; maximeque ex omnibus Lucterius, qui fortunae illioa pcri- 
culum fecerat, moneret, frnmenti rationem esse habendam : con- 
stitaunt omnium consensu , parte ibi relicta copiarum , ipsi cum 
expeditis ad inportandum frumentum proficisci. £o consilio pro- 
bato, proxima nocte, duobus milibus armatornm relictis , reliquos 
ex oppido Drappes et Lucterius educunt: ii, pancos dies morati, 
ex finibus Cadurcorum , qui partim re frumentaria sublevare eos 
eupiebant, partim prohibere, quo minus sumerent , non poterant, 
magnnm numerum frumenti coraparant: nonnumquam autcm 
expeditionibns nocturnis castella nostrornm adoriuntur. Quam ob 
caussam C Caninius toto oppido munitiones circumdare conta- 
tur , ne aut opus effectum tueri non posait, aut plurimis iocis in- 
firma disponat praesidia. 

35. Magna copia frumenti comparata, considunt Drappes et 
Lucterius non longius ab oppido X milibus , unde paullatim fru- 
mentum in oppidum subportarent Ipsi inter se provincias par- 
tiuntur: Drappes castris praesidio cnm parte copiarum restitit; 
Lucterius agmen iumentorum ad oppidum adducit. Dispositjs 
ibi praesidiis, horanoctis circiter X, silvestribos angustisque iti- 
neribus frumentum inportare in oppidum instituit Quorum strc- 
pitnm vigiles eastrorum quum sensissent, exploratoresque missi, 
quae agerentur, rennnciassent, Caninius celeriter cum cohor- 
tibus armatis ex proximis castellis in frumentarios sub ipsam la- 
cem inpetum fecit li, repentino malo perterriti, dimigiunt ad 
sua praesidia: quae nostri ut viderunt, acrius contra armatos in- 
citati, neminem ex eo nnmero vivum capi patiuntur! Effugit in- 
de cum paucis Lucterins, nec se recipit in castra. 

36. Re bene gesta, Caninios ex captivis cemperit, nartem 
copiarum cum Drappete esse in castrjs amilibus non amplius XII. 
Qua re ex compiuribus cognita, quum intellegeret, fugato Duoe 



LIB. VII|. CAP. 33-38. 141 

tltero, perterritos reiiquos facile obprimi pftsse: magaae fclici- 
tatis esse arbitrabatur, neminem ex caede rctngisse in castra, qui 
dc accepta caiamitate nuncium «Drappeti perferrct. Sed in ex- 
pcriundo quum periculum nullum vidcret, equitatmn omnem Ger- 
manosque pedites, summae velocitatis homines, ad castra hostinm 
praemittit : ipse icgioncm unam in trina. caetra distribuit, alterani 
becum expeditam duciL Quum propius hostis acccssisset, ab ex- 
ploratoribus, quos praemiserat, cognoscit, castra eornm, ut bar- 
Iiarorum fcrt constietudo , relictis locis superioribus, ad ripas flu- 
minis esse demissa: at Germanos equitesque inprudentibus omni~ 
bos de inproviso advolasse et proelium commisisse. Qna re co- 
goita, legionem armatam insteuctamque addncit Ita, repento 
oranibus e* partibus siguo dato, loca supcriora capiuntur. Qnod 
ubi accidit, Germaniequitesque, signis lcgionis visis, vehemen- 
tissime proeliantur : confestim cohortes undiqnc inpetum faciunt» 
omnibusque aut intcrfectis , aut captis, magna praeda potiuntur: 
capitur ipse eo proelio Drappes. * 

37. Caninius, felicissime re gesta, sine utto paene militis 
vulnere, ad obsidendos oppidanos revertitur; externoque heste 
deleto, cuius timorc antea augere pracsidia et munitione oppida- 
noscircumdareprohibitus erat, opera uodiqne imperatadmtnistrari. 
Venit eodem cum suis copiis postero die C. Fabiuspartemqueop- 
pidi somit ad obsidendum. 

38. Caesar interymAf. Antonium Quaestorem cum cohortibns 
XV inBellovacis reliquit, iie qua rursus novorum censiiiorum ad 
capiendum bellum faculta» daretur : ipse reliquas civitates aditf 
obside* plures imperat, timentes omnium animos censelatione sa- 
nat. Quum in Carnutes vcnisset , quorum [consiiio] in civitato 
snperiore commentario Caesar exposuit initium belli esse ortum, 
quod praecipue eos propter conscientiam facti timeve animum ad- 
vertebat, quo celerius civitatem metu liberaret, principem scele- 
risiilius et concitatorem belii, Gutruatum, ad subpiicium depp- 
ecit: qui , etsi ne civibus quidem *ui* se committcbut, tamen ce- 
leriter, omnium cura quaesitus, in castra perducitur. CogUur yi 
citw sobplicium Caesar contra naturam suam , maximp militum 
coacursu, qui. ei omnia pericula et detrimenta belli , a Gutrua- 
to accepta, referebant, adeo ut vcrberibus exanimatum corpm 
tecuri feriretur. 

39. Ibi crebris lUteiis Caninii fit certior, quae deDrappete 
et Lucterio gesta essent, quoque in eonsilio permonerent oppidan*. 
Quorum ctsi paucitatem cpntemnebat, tamen pcrtinaeiam magna 
poena esse adficiendam iudicabat; ne universa Gallia, non de- 
fuissc vires sibi ad resistcndum Rpmanis, sed constantiam, puta- 
ret; neve hoc exemplo cetezae civitates, locorum obportunitate 
frctae, se viadicarent In Mbertateu: quum omnibus Gaiiis notum 



142 DE BELLO GALLICO j 

«ciret, retiquam esse nnam aestatem suae provinciae; quam si 
f nstinere potuissent , nuilum ultra pericnlum verercntur. Itaque 
Q. Oalenum Legatura cum legtonibus duabus relinquit , qui iu- 
stis itincribus se subsequerctur ; ipsc cum omni equitatu , quaxn 
potest celcrrime., ad Caninium contcndit. 

40. Quum contra exspectationem omnium Caesar Uxellodu- 
num venissct oppidumque operibus clausum unimum adverteret; 
neque ab obpugnatione recedi videret ulla conditione posse; ma- 
gna autem copia frumenti abundare oppidanos , ex perfugis co- 
gnossct; aqua prohibere hostem tentare coepit. Jlumen infi- 
mam vntlem dividcbat, quae totum paene montem cingebat, in 
quo positum erat praeruptum undique oppidum UxeUodunum. 
Hoc flumen avcrri loci natura prohibebat; sic enim in imis ra- 
dicibus montis fcrebatur , ut nullam in partem depressis fossis 
derivari posset. Erat autem oppidanis difficilis et praeruptus 
eo descensus , ut , prohibentlbus nostris , sine vulncribus ac pc- 
ricuio vitae nequc adire flumen, neque arduo se recipcrc possent 
adscensu. Qua difficultate eorum cognita, Caesnr, sagittarii:* 
funditoribusque dispositis , tormentis etiam quibusdam locis con- - 
tra facillimos descensus conlocatis, aqna fluminis prohibebat op- 
pidanos, quorum omnis postca multitudo aquatum umun ia lo- 
cum conveniebat. 

41. Sub ipsum enim oppidi murum magnns fons aquae pro- 
rumpebat, ab ea parte, quae fere pedum CCC intervalio flumi- 
nis circuitu vacabat. Hoc fonte prohiberi possc oppidanos quum 
optarent reliqui, Caesar unus videret; e regione eius vineas age- 
re adversus montem, et aggcres instruere coepit, magno cnm 
labore et continua dimicatione. , Oppidani enim , loco superiore 
deciUTentes, eminus sine pcriculo procliabantur, raultosquc per- 
tinacitcr succedentes vulnerabant; ut tamen non deterrerentur 
militos nostri vineas proferre, atque operibus locornm vinccre 
difficultates. Eodem tempore tectos cuniculos ab vineis agnnt 
ad eaput fontis, quod genus operis sine ullo periculo ct sinc 
«uspicione hostinm facere licebat. Exstruitur agger in alti- 
tudinem pedum VIIII , conlocatur in eo turris X tabulatorum, 
non qmdem quae moenibus adaequaret, (id cnim nuliis operi- 
bus effici poterat) sed quae supcraret fontis fastigium. Ex ea 
quum tela tormentis iaccrentur ad fontis aditus , nec sine pe- 
riculo possent adaquari oppidani; non taiitum pecora atqnc ia- 
menta, sed etiam inagna hominum multitudo siti consumebatnr. 

42. Quo malo perterriti oppidani cupas *evo , pice , scindu- 
U$ complent : ean ardcntes in opera provolvunt. Eodem temport 
acerrime proeliantur, ut ab incendio restinguendo dimkatiom 
tt periculo deterreant Romanos. Magna repenle in ipsti operi- 
bui flamma cxstitit Quaecumque eroro per locum praccipitem 



LIB. \m CAP; 40-45. 143 

mma erant, e«, «tneit e* agg«re subpressa, comprehendebant 
id ipwm, quod morabatur. Milites contra nostri, quamquam 
periculoso gcnerc proeiit locoqne iniqno premebantur, tametk 
omnia paratissirao «ustinebant animo: res enim gerebatur et ex- 
celso loco et in conspectu exercitus nostri; magnusque utrimque 
cbuner oriebatur. Ita quam quisque poterat maxiine insignis, 
quo notior testatiovque virtus eius esset, telis hostium fiammae- 
que se obferebant. 

43. Caesar quum complures snos vulnerari vidcrct, cx omm- 
bns oppidi partibus cohortcs montem adscendere ct , stmulattone 
moenium occtipandorum , damorem undique iubet tollcre. x Qno 
facto perterriti oppidani , quum , quid ageretnr in locis reliqute, 
essent ignari , snspcnsi revocant ab inpugnaiidis opcribus amia- 
tos mnrisque disponunt. Ita nostri nne proelii facto ceieriter 
opera flamma comprehensa partim restingmmt, partim interacin- 
dunt. Quum pertinaciter rcsistercnt oppidani ct, iam magna 
parte suomm siti amissa, in sententia permanerent, ad postre* 
TOum cuniculis venae fontis intercisae snnt atque avcrsae. Quo 
facto [cxhaustns] repente pcrennis exftruit fons , tantamqne adtu» 
)it oppidanis salutis desperatiortcm , nt id non hominnm consilio, 
sed Beorum voluntate fuctum pntarent Itaqnc, neccssitate coar 
cti, 80 trarisdiderunt. 

44. Caesar, quum suamlenitatem cognitamomnibus sciret,ne- 
que vcrcretnr, ne quid crudelitate naturae videretur aspcrius fecis- 
*e, neque exitum consiliorum suorum animum advertcrct, si tali ra- 
tione diversis in locis plurcs rebellare consilia inissent; cxcm- 
plo subplicii deterrendos reliquos existimavit. Itaque omnibus, 
qui arma tulcrant, manus praecidit; vitam concessit, quo testa- 
tior cssct pocna inproborum. Drappcs, quem captum essc a Ca- 
ninio docui, sive indignationc [ct dolore] vinculorum, sive ti T 
morc gravioris subplicii, paucis diebus se cibo abstinuit atque 
ita interiit. Eodcm tempore Luctcrius, qncm profugisse ex 
proelio scripsi, quum in potestatcm venisset Epasnacti Arverni, 
(crebro enim mutandis locis, multorum fidei sc committebat, 
quod misquam dintius sine periculo commoraturus videbator, 
quiuu sibi eonscius esset , quam inimicum debcret Caesarem ha- 
bere,) hunc Epasnactus Arvernus, amicissimus Populi Romani, 
tine dubitatione ulla vinctum ad Caesarem deduxit. 

45. Labienus interim inTreviris eqnestre proeljum secundum 
fecit ; complurilnieque Treviris interfectis, et Germanis, qni nuUi 
adversus Romanos auxilia denegabant , Principes eorum vivos 
in suam redegit potcstatem; atquc in iis Snrnm Aeduum, qui et 
virtnti* ct generie summam nobilitatem habebat solusquc ex Ao- 
duis ad id tempiu permanserat ia armis. 



144 0C BELLO GALLICO 

46. Ea re cognita, Caesar, qanmin < 
tiha* bane res geetas videret iodicaretqee, saperioribus aesrWis 
Galliam derictam et sabactam cme; Aqaitaniam nnmqoam ipee 
adissct, sed per P. Crassuai qaadam ex pavte dericwset; emn II 
lejrjoaiba* in eam partem eat prefectn* , nt ibi extremom tempns 
conMimeret aestrrerom: qaam rem, sieut eetera, ecleriter feli- 
riterque confecit: namqae .omnes Aquitaniae emtates legntoe ad 
enm ariserunt obside*qne ei dedenmt. Qnibns rebos gestia j ipee 
cam eqaitura praesidio Karbonem profectas eat, exercitnm per 
Legatos in hibcrna deduxit: quatuor legiones in Bdgio conloca- 
rit cnm M. Antonio et C. Trebonio et P. Vatinie et Q. Taliio, 
Legatis: duas in Aeduos misit, qnorom in omni Gallia onrnmam 
es*e auctoritatem sriebat: dnas in Tnronis ad fines Carnatain 
posuit, qnacoranem rcgionem coninnctam Oceano centinereiit: 
duas reliquas in Lemovicum finis, non bmge ab Arvernis, ne 
qna pars Galliae Tacna ab exercita eeset Pancos dies ipee in 
Prorincia moratns, qnum ccleriter omnes conrentns percocorris- 
set, pubiicas controversias cogitorisset, bene meritis praemia 
tribuisset, (cognoscendi enim maximam farnltatem hahehat, qnali 
qnisqno animo in reuipubUcam fiiisset totius txalliae defectione, 
qnam sustinuerat fidelitate atqne anxiliis Prorinciae illiaa) his 
rcbns confcctfs, ad Icgiones in Belgium se recipit hibernatqne Ne- 
metocennae. 

47. Ibi cognoscit, Comminm Atrebaiem proefio cnm eqnita- 
to sno contendissc. Nam, quum Antonins in hiberna Tenissct 
civitasquc Atrebatum in officio maneret, Commius, qni postil- 
lam vulncrationem, quara supra commemoravi, semper ad omnes 
motus paratus sui» civibus esse eonsuesset, ne consilia belli quac- 
rentibus auctor armorum duxque deesset , parente Romanis citi- 
tate, cum suis equitibus se euosque latrociniis alebat, infestisqne 
itineribus commeatus complures, qui comportabantur in biherna 
Romanorum, intercipiebat. 

48. Erat adtributus Antonio Pracfectus equimm , C. Voln- 
. tcnus Qnadratu*, qni cum co hicmaret Hunc Antonius ad per- 

scquendum hoetium equitatum mittit. Volusenns autem ad eam 
Tirtutem, quae singularis in eoerat, magnum odium Commii 
adiungebat, qno libentius id faceret, quod imperabatur. Itaque 
dispositis insidiis , saepius eius equites adgrcssus , secunda proe- 
lia faciebat. KoTissime, quum vehementius contenderetnr ae 
Voinsenns, ipsins intercipiendi Commii copiditate, pertinacins 
enm cnm pancis insecutns esset, ille antem fnga vehementi Vo- 
lnsennm longins prodnxisset; repente omninm snornm inrocat 
fidem atqne auxilmm , ne sna vuhiera , perfidia interposlta , pa- 
terentnr innlta; conversoqne eqno, se a ceteris incantms permit- 
tit in Praefectom. Faciunt idem omnes eint eqnites pancosquo 



UB. XUL CAP. 46—59. 145 



MKiroff crayertant atque inseqiwmtur. Comnuas incensum calca- 
ribus equum iungit eque Quadrati, ianceaque infcsta mediuin 
femur eius magnis vfcibus transiicit. Praefccto vulnerato , non 
dubitaut nostri resistere et conversi hostem pellcre. Quod ubi 
accidit, complures hostium, magno nostrorum inpetn pcrculsi,. 
vulnerantur ot partim in fuga proterantur, partim intercipiuntur. 
Quod ubi malum Dux equi veiocitate evitavit, graviter yuinera- 
tus Praefectus , ut vitae periculum aditurus videretur, refertur 
in castro. Commius autem, sive expiato suo dolore, sive magna 
parte amissa suorum. legatos ad Antonium mittit, seque et ihi 
fhturum, ubi praescripserit, et ea facturum, quae imperaverit, 
obsidibus datis firmat. Unum illud orat, ut timori suo conceda- 
tur , ne in conspectum veniat cuiusquam, RomanL Quam postu- 
lationem Antonius quum iudicaret ab iusto nasri timore, veniam 
petenti dedit, obsides accepit. 



Scio, Caemrem singulorum annorum singulot commentarioa 
confecisse: quod ego non existimavi mihi esse faciendum 9 pro- 
pterea quod insequens annus, L. Paullo, C. MarceUo Coss. nuUask.JL. 
res GaUiae habet magno opere gestas. Ne quis tamen ignora- 704. 
ret, quibus in locis Caesar exercitusque eo tempore fuissent, pau- 
ca scribenda coniungendaque huU commentario statuL 



49. Caesar, ki Belgio quum hiemaret, unum fllud proposS- 
tum habebafc, continere in amicitia civitates, nulli spcm aut 
caussam dare armorum: nihil enim minus VQlebat, quam sub 
dccessu suo necessitatem sibi aliquam inponi bclli gercndi, ne, 
quom exercitum dedueturus esset, beUumaliquod reiinqueretur, 
quod omnis GaUialibenter sine praesenti perieulo susciperct. Ita- 
qtie, honorifice civitatcs adpellando, Principes maximis praemiis 
adficiendo , nuila oncra nova inponcndo , defessam tot adversis 
proeliis Galliam, eonditione parendi meliore, facile in pace con- 
tinuit , . . 

50. Ipse, hibernis pcractis, contra consuetudinem inltaGam 
quam maximis itineribus est profectus, ut municipia et colonia* 
adpellaret, quibus M. Antonii, Quaestoris sui, commendaret sa- 
cerdotii petitionem. Contcndebat enim gratia quum libenter pro 
homine sibi coniunctissimo , quem paullo ante pracmiscrat ad 
petitionem, tum acritcr contra factionem et potentiam paucorum, 
qui M. Autonii rcpulsa Caesaris decedcntis convellcre gratiara 
cupiebant. llunc etsi Augurem prius factum, quam Italiam adV 
tingeret, in itinere audiernt: tamen non minusiustam sihi cau*~ 
sam municipia et colonias adeuhdi existimavit, utiis gratias age- 

CAESAR. * N 



146 DE BELLO GALLICO 

let, giiod fregoeatiamatqae #«0— snmaAimmio yrtMUimtml : 
sinmlqne se et honorcm saom in sequentis anni uM i m i fndar ct po 
titaone, prupte ie a quod insoienter adTersarii sai gtoriarentnr, £j. 
A-c.Lentnlum et C. Marcellum coes. creatos, qui omnem I mmmuum ci 
Wkdignitatrm Caesaris exspoliarent; cie ptuu i Sergio Gnlbae Conea- 
latum, qanm is malto plus gratia suffragiisque Taluisset. qaod 
sibi eoniunctus et familiaritate et necessituduie legationi* esset. 

51. Exceptns est Caesaris aoVentns ab omnibu* inunieipn* 
ct coloniis incredibili honore atqae amore: tom primam enin 
Teniebat ab illo universae Galliae beUo. Nihil retinquehatnr. 
qaod ad ornatnm peftarum, itiaerum, locornm omnimn, qna 
Caesar iturvs erat, excogiCari posset Com liberis omnia mal- 
titado obriam proeedcbat: hostiae omnibas loei* imnolabontnr: 
triefiniis stratis fora templaque occnpabantnr, nt tcI 
tissimi triomphi laetitia praecipi poeset Tanta erat 
tia apnd opulentiores, copiditas apad humiliores. 

53. Qaam amnes regiones Galliae Togatae Caesar peiru- 
carrisset, samma cum ceieritate ad exercrtum \emetocemiam 
ledjit: legionibusqne ex omnibas hibernis ad fine* Trerirorum 
erocatis, eo profectus est ibiqno exercitnm lustraTit T. Labie- 
nun Galliae Togatae praefecit, qno maiore commendatione 
conciliaretur ad Consnlatas petitionem. Ipse tantnm itineram 
fariebat, qnantnm *ati§ esse ad motationem loeornm, proptrr 
salubritatem, cxistimabat. Ibiqnamqoam crebroaadiebat, La- 
bienam ab inimicis sujs sollicitari; certiorque fiebat, id agi pan- 
eorum consuiis, ut, interposita Senatns anctoritate, aliqua 
parte exercitas spoliaretur; tamea neqae de Labieno credidit 
quidquam, neqne, contra Seaatas anetoritatem nt aliqnid facerrt, 
'potnit addoci; indieabat enim, iiberis sententiis patrom eonsrri- 
ptoram caossam soam facile •btineri. Nam C. Curie, Tribo- 
nos plebis, quum Caesaris canasam digpitateraque dcfendendani 
aoscepisset, saepe erat Senatni pollicitus, si qnem timor armo- 
rnm Caesaris laederet, et, qaouiam Pompeii dominatio atqne 
arma non mininram tcrrorem foro mferrent, dsseederet oteique 
ab arnus exercitusque diinitteret,. fore eo facto liberam et sni 
iuri* ciyitatcm. Neque hoc tantum pollicitns est; sed etiam per 
se diseessionem facere coepit: (qood ne fieret, Consules amiei- 
que Pompeii iusserunt,) atque ita rem lnoderando dfccesserunt 
53. Magnum hoc tesdmonium Senatos erat unhrersi con- 
Teniensque superiori facto. NamMareeilns preximo aimo, qoom 
Inpugnaret Caesaris dignitatem , contra legem Porapeii et Crassi 
retalerat ante tempus ad Seuatnm de Caesaris prorineiis, sea- 1 
teutnsque dietis, discessionem faeiente MarceUo, qui sibi omnem , 
dignitatem ex Caesaris invidia quaerebat, Senatus freqaens it 
alia omnia transiit Qoibus non frangebantar animi : ~ s — : 



LIB. Vm. CAP. 51—55. * 147 



Gaesaru, sed admonehaafar , qae maiores pararent necessitnd** 
nes, qoibug cogi posset Senatus id probare, quod ipei conetitu- 
iasent. 

54. Fit deinde S. C, nt ad beHum Parthicum legio nna a 
Cn. Pompcio, altera a C. Caesare mitterentar: neque obscure 
hae duae legiones uni Caesari detrahuntur. Nam Cn. Pompciuf 
legionem primam , quam ad Caesarem, miserat , confectam ex 
dilectu provinciae Cacsaris, eam tamquam ex suo numero dedif» 
Caesar tamcn, quum de volnntate adVcrsariorum [suorum se ex- 
epoHari] ncmini dubium esset, Cn. Pompoio legionem remisit, 
et suo nomine XV, quam in Gallia citeriore habuerat, ex S. C» 
iubet transdjL In eius locum XIII legionem in Italiam mittit, 
quae pt nfijBtii tueatur, ex quibus j>rae*idiis XV deducebatur. 
Ipso exercitni distribuit hiberna: C. Trebonium cum legionibus 
quatuor in Belgio conlocat ; C. Fabium cum totidem in Aeduot 
deducit Sic enim, exjstimabat, tutissimam foreGalliam, eiBci- 
gae, quorum maxima virtus, et Aedui, quorum auctoritas summa 
csaet , exercitibus contmcrentur. Ipse in Italiam profectus est. 

55. Quo quum Tcnisset, cognoscit, per C. Marcellum Con- 
sulem, legiones duas, ab se remissas, quae ex S. C. doberent 
ad Parthicum bellum duci , Cn. Pompeio transditas atque iii Ita- 
lia xetentas esse. Hoc facto, quamquam nulli erat dubium, quid» 
nam contra Caesarem pararetur, tamen Caesar omnia patienda 
esse statuit, quoad sibi spes aliqua relinqueretur, iure potins 
disceptaadi, quam beUi gerundi Contendit — — — 



N! 



C. IVLII CAESARIS 

COMMENTARII 

DE BELLO CITILI 



LIBER PRIMVS 

ARGVMEKTVM 

Cauma ei atigo betti ctoittr. Caaar trtmm hmUmm favmre i 
dpiorum oeeupat 1 — 2*. R s mpeiu* Brunmmum jmgit, 
eontrakit; a Caesare obsidetur, dmbitmr tamen mtque e\ 
deditur 25—29. Kiiciuntur a Caesarimnis e Sardinia Cstto, a 
SU&a Cato 30. Caeear ad urbem projkiscitur ; im Senmtu de 
pmee mgit, md Fampeium legatos wdtH sumdet y et> euum nemo 
legationem suseiperet, in Galliam uUcriorem contendit 32. 33., 
rnndc, MatsUiae obudiauc legatis eemmissm 3&, in Hupaniam 
proficiscitur etpost mutta incommoda ftitprimnt rfnces^rojmm 
et Pctrcimm ai dedi t ionem cogit 37 — 87. 



A.v. 1. Litteris a-C. Caesre Consolibas redditis, aegreabiis inpe- 
*• tratum est, summa Tribanoriim plebu contentione, ut in Seaata 
recitarentar: nt vero ex litteris ad Scnatam referretar, inpetrari 
non potait Referant Consules de Repabiica [in cWitate]. L. 
Lentulus Consal Senata Reique pablicae se non defatarnm pol- 
licetar, si aadacter ac fortiter sententias dicere velint: sinCae- 
sarem respiciant atque eias gratiam sequantur, at saperioribtu 
fecerint temporibus, se sibi consilium captaram neque Senatiu 
aactoritati obtemperatoram; habere se qnoque ad Caesaris gn- 
tiain atqne amicitiam receptura. In eamdem sententiam loqoitnr 
Scipio : Pompeio esse in animo, Reipablicae non deesse, si Se- 
natus seqoatur; sin cunctetur, atque agat lenius, nequidquani 
dns auxUium, si postca Tdit, Senatum inploraturum. 



DEBELL.CIV. LIB. I. CAP. 1 — 4. 149 

2. Haec Scipionis oratio, quod Scnatus in urbe habcbatur 
Pompeiosqne aderat, cx fpfins ote Pompeii mitti videbatur. 
Dixerat .aliquis k m o ro ra sententiam , nt primo* M. Marcellas, 
ingrcssus in eam orationem , non oportere ante de ea ro ad Sena- 
tnm referri , quam dileetus tota Italia habiti et excrcitus con- 
eeripti essent; quepraesidio tnto et libere Senatus, qnac vellet, 
deeernere auderet: nt M. Calraius, qui censebat, nt Pompefas 
in snas provincias protfoisecretur, ne qna essct armornm caussa; 
thnere Caesarem , abreptis ab eo duabus legiombtis , ne ad eiua 
pcriculum rcservare etretinere eas adurbemPompeiusvideretur: 
ot M. Rnfns, qui sententiam Calidii pancis ferc mutatis rebmt 
eeqwebatur: hi omnes, coavitio L. Lentuli Consutia conrepti, cx- 
Bgttabantnr. Lcittuius sententirtm Catidti pronnnciaturnm se 
omnino negavit. Marcelias, pertcrritns convkiis, a sua sentenv 
tia dkcessit. Sie vecibu» Consulis, terrorc pracscntis exercitus, 
minis amioorum Pompeii, plcriaue computei, inviti et coacti 
Seipionis sententiam sequuntor: uti ante eertam diem Caesar 
exercitum dimittat; si non faciat , cum adversus Rempublieam 
faetwrum videri. Intercedit M. Antonins , Q. Cassius , Tribunt 
plebis. Refertur cenfestmi de intercessione Tribunornm : dicun- . 
tmr sententiae graves : v ut quisque acerbissime crudetissimeque 
dixit, ita quam mttxtme ab inimicie Cacsaris conlaudatur. 

8. Misse ad vespernm Senatnr, omnes, qui sunt eins ordinis, 
a Pompeio evocantur. Landat Pompeius atque in posterum con- 
lirmat: segniores castigat atque ineitat. Multi uudiqueexve- 
teribus Pompeii exereitibus spe praemiomm atque ordinum evo- 
cantur : raultf ex duabus legionibus, quae sunt transditae a Cae- 
sare, arcessuntur: completur urbs et eius coraitium Tribunis, 
Centurionibus , evocatis. Omnes amici Consujum, nccessarii 
Pompeii atque eorum, qui veteres mimicitias cum Cacsare gere- 
bant, in Senatum coguntur, quoram vocibus et concursu terren- 
tur infirmiores, dnbii confirmantur, plerisque vero libere decer- 
nendi potestas eripitur. Pollicetur L. Pieo Censor, sese iturum 
ad Caesarem; item L. Roscins Praetor, qni de his rebuseum 
doceant; scx dies ad eam rem conliciendam spatii postulant. 
Dicuntar etiam a nonnuHis sententiae, ut legati ad Gaesarem 
mittantur, quf voluntatem Senatus ei proponant. 

4. Omnibushisresistitur, omnibusqueoratio Consulis, Sci- 
pionis, Catonis obponitur. Catonem fetcres inimicitiae Caesari» . 
incitant et dolor rcpuisne. Lentulus aeris alieni magkiitudine et 
gpe exercitus acprovinciarum et Regnm adpeHandorum largitio- 
nibns movetur, seqne alterum fore SuHam inter suos glonatur, 
ad quem summa imperii redeat. Scipionera eadem spcs provhv* 
ciae atque cxerettuura inpelltt, ques sepro necessitudine partitttr 
rum cum Pompeio arbitratur; simul iudkicrum metat, adnutflo 



150 DE BELLO CIVILI 

atque ostentatio gui et potentium, qui in Republica iadidfsque 
tum plurimum pollebant Ipse Pompeius , ab inimieis Caesaria 
incitatos ct , quod neminem secum dignitate exaeqoari volebat, 
totum se ab eius amicitia averterat et com communibas inimicis 
in gratiam redierat, qnorum ipsemaximam partem illo adfinita- 
tis tempore iniunxerat Caesari. Simul mfamia doarnm legio- 
num permotus, quas ab itinere Asiae Syriaeque ad suam poten- 
tiam dominatumque conTerterat, rem acLarma dedaci studebat. 

5. His de caussis aguntur omnia raptim atque turbate ; nec 
docendi Caesaris propinquis eius spatium datur; nec Tribanifl 
plcbis iui periculi deprecandi, neqoe etiam extremi inrk inter- 
cessione rctinendi, qaod L. Sulla reliquerat, facultai tribaitur; 
*cd dc sua salute septimo die cogkare coguntur; quodilli tur- 
bulentissimi superioribus temporibus Tribuni plebis octavo deni- 
que mcnse euarum actionum respicere ac timere consucrant. De- 
curritur ad illud extremum atque ultimum S. C. quo , nisi paene 
in ipso urbis incendio atque in desperatione omninm salutis , la- 
torum audacia numquam ante discessum est; dent operam Con- 
sules, Praetores, Tribuni plebis , quigue Consulares sunt adur- 
bem y ne quid Respublica iictrimenti capiat. Haec S. C. perscri- 

-buntur a. d. VIII. Idus Ianuarias. Itaque quinque primis diebus, 
quibus habcri Senatus potuit, qua cx die consnlatum iniit Lentu- 
lu8, biduo excepto comitiali, et dc iinperio Caesaris et de am- 
plbtiimis viris,. Tribunis plebis, gravissime acerbiasimcque de- 
cernitnr. Frofugiunt statim ex urbe Tribuni plebis seseque ad 
Caesarem conferunt. Is eo tcmpore erat Ravennae exspectabat- 
que suis lcnissimis postulatts responsa, si qua hominum aequi- 
tate res ad otium deduci posset. 

6. Proxiiuis diebus habetur Senatus extra urbem. Pompeiua 
eadem illa, quae per Scipiooem ostenderat, agit; Senatu* vir- 
tutem constantiamquc conlaudat; copias suas exponit; legiones 
habere sese paratas decem ; praeterca cognitum compertamque 
tibi, alieno essc animo in Cacsarem militcs, nequo iis posse per- 
snaderi, uti eum defendant aut sequantur saltem. De reliquis 
rcbus ad Senatom refertur: tota Itaiia dilectus habeantur; Fau- 
stus Sulia Propraetor in Mauritaniam mittatur; pecunia uti cx 
aerario Pompeio detur. Refertur etiam de Rege Iuba, ut socius 
fcit atqne amicns : Marcellus vero passnrom se in praesentia negat 
De Fausto inpedit Philippus, Tribunus plebis. De reliquis rebos 
S. C. perscribuntnr, provinciae privatis decernuatur , duae Con- 
gulares, reliquaePraetoriae: Scipioni obvenit Syria, L. Domitio 

' Grailia. Philippus et Marcellue privato consilio praetereuntut, 
neqne eorum sortes deiicinntur. In reliqnas proviacias Praetores 
mittuntur , neque exspectant , qnod superioribus annis acciderat, 
ut de eoruin imperio ad Populum fcratur, paludatique, voiii 



LIB. I. CAP. $—8. % 151 

nnncapAtis, exeunt, [qaodanteid tempus afcciderat unmqnara]. 
Consule* cx nrbe proficiscuntur , lictoresque habent in urbe et 
Capitolio privati , contra onuiia vetnstatis exempia. Tota Italia 
diLectus habentur, arma imperantur, pecuniae a muuicipiis cx- 
iguntur, e fanis tolluntur, omnia Divina humanaque iura pcr- 
luiscentar. 

?. Quibus rebus cognitis , Caesar apad milites concionatur, 
Omnium tcmporum iniurias inimicorum in se commemorat, a quibus 
dcductum ac depravatum Pompeium qucritur, invidia atque ob- 
trectatione laudis suae , cuius ipse honori et dignitati semper fa- 
verit adiutorque fuerit. JSovum %n Republica introductum exem- 
jrium ^ucrftnr, ut Tribunitia intercessio armis notarctur atquc ob- 
primeretur, quae superioribus annis armis esset restituta. SuUam, 
nudataomnibusrebus Tribunitiapotestate y tamen intercessioncm U- 
beram reliquisse: Pompeium^qui amissa restituisse videatur, dona 
etiam, quae ante habuerit , ademisse. Quotiescumque sit decre- 
tum, darent Magistratus operam, ne quid Rtspublica detrimenti 
caperet , (qua voce et quo S. C. Populus Uomanus ad arma sit 
vocatus,) factum in perniciosis legibus y tn vi Tribunitia , in se- 
cessione pepuli, templis locisque editioribus occupatis. Atqnc haee 
superioris aetatis exempla expiata Saturnini atque Gracchorum 
casibus docet. Quarum rerum iUo tempore nihil factum , ne co- 
gitatum quidcm ; nulla lex promulgata, non cum populo agi coe- 
ptum, nutia seeessio facta. Hortatur, cuius lmpcratoris ductu 
novem annis Rempublicam feUcissimc gesserint plurimaeque proe- 
Ua secunda fecerint , omnem GaUiam Gcrmaniamque pacaverint, 
ut eius existimationem dignitatemque ab inimicis defendant. Con- 
clamant legionis XIII, quae aderat, milites, (hanc enim initio 
tnmultus evocaverat ; reliquae nondum convenerant)se$e paratos 
esse, Impcratoris sni Tribunorumquc plcbls iniurias defcndere. . 

8. Cognita militum voluntatc,Ariminum cum ealegioncpro-. 
fidscitor, ibique Tribunos plebis, qui ad eum confugcrant, con- 
venit; reliquas legiones ex hibernis cvocat et subsequi iubct. Eo 
L. Ciiesaradolescens venit, cuius patcr Caesaris erat Lcgatus. Is, 
reiiquo sermone confecto , cuius rei caussa venerat , habcre se a 
1'ompeio ad eum privati officii mandata, demonstrat: veUe Pom- 
peium se Caesari purgatum, ne ea, quae Reipublicae caussa 
egerit , in suam contumeliam vertat ; semper sc ReipubUcae com- 
moda privatis necessitatibus habuisse potlora ; Caesarem quoque 
pro sua dignitate debere et studium et iracundiam suam Reipu- 
hUcae dimittere, ncque adeo graviter irasci inimicis , ne, quum 
iilis nocere se speret , ReipubUcae noceat. Pauca eiusdem genc- 
ris addit, cum excusatione Pompcii coniuncta. Eadem fereatquo 
eisdem rebus Praetor Rescias agit cum Cacsare sibique Pompe- 
arat. 



152 DE BfiLLO CIVILI 

9. Qaae res ctsi nihil ad levandas iaiurias pertinere videban- 
fnr: tamen, idoneos nacttis homines, per quos ea, quae vellct, 
ad eam perferrentur, petit ab ntroquc, quoniam Pompeii manda- 
ta ad se dCtvlerint , ne graventrtr sva quoque ad eum postuluta 
deferre ; si parvo labore magnas eontroversias follere atque omnem 
Italiam metu Uberarc possint : sibi semper Reipublicae primatn 
fuisse dignitatem, vitaque potiorem ; doluhse sc, quod populi Ho~ 
tnani beneficium sibi per contumeUam ab inimicis estorqueretur y 
ereptoque semestri imperio, in urbem retraheretur, cuius absentis 
tationem haberi proximis comitiis Popuius iussisset ; tamen hane 
iacturam honorissui Reipubticae caussa aequo animo tulisse : quum 
Uiteras ad Senatum mistrit , ut omnes ab exercitibus discedvrent, 
nt id quidem impetravisse : tota ItaUa dilectus haberi, rctinerile- 
giones duas, quae ab se simulationc Parthici belH sint abductac: 
civitatem esse in armis. Quonam Itaec omnia, nisi ad suamper- 
nictem, pertinere? Std tamen ad omnia se dcsccnderc paratum 

, atque omnia pati ReipubUcae caussa. Proficiscatur Pompeius in 
suasprovincias ; ipsi exereitus dimittant ; discedant m ItaUa omnes 
ab armis; metus e civitate tollatur; Ubera comitia atque omnis 
RespubUca Senatui Pbpuloque Romano permittatur. Haec quo faci- 
Uus certisque conditionibvs fiant et iurciurando sanciantnr ; aut ipse 
propius accedat, aut se patiatur accedere : fore, uti per conlvquia 
omncs controversiae componantur. 

• 10. Acceptis mandatis, Koscius cum L. Caesarc Capuam por- 
Tenit ibiqae Consulcs Pompeiumque invenit. Fostttlatn Cuesaria 
rcnunciat. Uli deliberata ro rcspondcnt scriptaqne ad eum roan- 
data per eos remittunt, quorum haec erafsumma: Caesar inGal- 

x Uam reverteretur , Arimino excederet, exercitus dimitteret: quae 
si fecisset, Pompcium in Hispanias iturum. hxterca, quoadfides 
esset data, Caesarem facturum , quae polliceretur , nonintermis- 
suros Consules Pompciumque dilectus. 

11. Erat iniqua conditio, postulnre, nt Caesar Arimino cx- 
cederet atqae in provinciam reverteretur; ipsnm' ct provineias et 
lerriones alienas teocre: exercitum Cacsarts vellc dimitti; dilcctiw 
haberc: polliceri, se* in provinciam ituvum; rteque, anto qnem 
diem itarus sit , definirc : ut, si peracto Caeearfc Consnlatu Fom- 
peiue profectus non csset, nutta tamen mendaeii religtone obetri- 
ctus videretur : tempusvcrp conloquio nondnrc,iieque aoccssurum 
polliceri, majrnani pacis de?perationem adferebot. Itaque ab Ari- 
mino M. Antonium cum cohortibus -V Arretium mittit: ipse Ari- 
miai cam daabas [leffionihus] subsistit ibique dilectam habcro 
instituit: Pisauram, Fanom, Anconam singatis cohortibas oc- 
cupat 

12. Interea certior facta*, Iguvfam Thermom ftraetorem 
eohortibus qninque tenere, oppidum mumre omniojnqae essc Igu~ 



LIB. I. CAP. 0-15. 153 

viorttm optimam erga se Totantatem, Ctttionem ctrnt tribuj co- 
hortibus, quas Pisauri et Arimtni habebat, mittit. Ctaios advcnttt 
cognito, difflsu* mutticipii vohtntate •Thermus, cohortes ex urbeJ 
educit et profugit; milites in itinere ab eodisceduntacdomumre- 
vertuntnr. Cnrio omninm sumnMVoIuntatelguvium recipit Qoi- 
bos rebus cognftis, conifcos manicipiorura volantatibus Caesar, 
cohortes legioni* XIII ex praesidiia deducit Auximomque proflci- 
scitur : qaod oppidum Attins cohortibus introdoctw teaebat, dile- 
ctnmqtte toto Piceno circumimsftis Senatortbus habcbat. 

13. AdTcntn Cacaari* eognito, Dccuriones Aaximi ad Attium 
Varnm frequentcs convenhtnt: docent, aui iudieii rem non essej 
neque «e, neque rellquo» municipenpati jrosse, C. Caesarem, Impe~ 
rator&m bene de Repnbliea meritum, tantie rebu$ gestis, oppidt 
moenibusque prbhiberi: proinde habeat rationem poeterHatie et 
perieuU eui, Quorum oratione permotus- Aftias Varoe, praesidhuD» 
qaod introduxerat, ex oppido educit ac profugit. Hunc ex pri- 
ino ordinepauciCaesarisconsecutimiiites coneistere cognnt: cora- 
misso proeiio, dcseritur a suis Varas; nonnaHa pars militum do- 
mum dlsccdit; rellqui ad Caeearem perveniunt: atqttc una cum 
u& dcprchensus L. Pnpius, primipili Cehturio, adducitur, quihune 
eumdem ordinem in exercitn Cn. Pompeii antea duxcrat. At Cao* 
sar milites Attiano* cootandat, Popinm dimittit, Auximatibue 
agit gratias seque eorum facti memorem fore pollicetar. 

14. Quibus rcbus Romam nunciatis , tantas repente terrot 
Sftvasif , ut, qmim Lcntuius consul ad aperiendam aerariam ve- 
nisset, ad pecuhiam Pompefio ex S. C. proferemtam, protimts, aperlo 
eanctiore aerario* ex nrbe proftfgcret: Cfeesar enim adventarej 
iam iamque et adesse citts equifes falso mmciabantur. HuncMar- 
cellue conlega et plerique Magistrntas consecati rant. Cn. Pom* 
pfeios, pridie eias diei ex urheprofectae,iter ad legione» habebet; 
quasa Caesareacceptas in Apnlia hibernorum cauesa disfNwaerat. 
Diiectus intra urbent intermlttuntur: nihii dtra Capnam tutum 
esse omnlbtie Tidetor. Cnpuae prnnum sese confirmant et couli-» 
gunt, dilectumqtte colonorum, qui lege Iolia Captiam dcductt 
crant, habereinetituunt; gladiatoresquc, quosibl Caeear in ludo 
habebat, ad forum prodactos Lentnlas iibertati confirroat atque 
its equos adtribuit etse eeqtti inesit: quos postea, monitus absuis^ 
qnod ea res omninm indicio reprehendebatur , circum famifiaa 
eonventns Campani custodiae- caussa dfetribuit 

15. Aaximo Caeear.progressue^ omnem agrnm Picenumper- 
curVit, -Cunctac earum regionum Prnefecturae libentissimis ani* 
ltfisemnrecipiunt,exercitamqne eiusomnibasrebasiuTattt. Etiam 
dngnlo, qood oppiddm Labicnus con*tituorat , suaqao pecanis 
exaedtTicaTerat, ad enm legati veniunt, qttaeqae impemverit, s6 
eapimssime facturos poHlcentar. Milites imperatJ mittunt In- 



144 DE PELLO GALLICO 

46. Ea re cogmita, Caesar, qtramin omnitas GaRrae par- 
tibti8 bene res gcstad vidcret iudicaretque, sttperioribus aeetivis 
Galliam devictam et eubactam esse; Aqtntahiam numquam ipse 
adissct, sed per P. Craseum quadam ex parte devicisset; cnm II 
legionibns in eam partem cst profeCtus , ut ibi extremum tcmpns 
consomeret aestivorum: q*am rem, sient cetera, ccleriter feli- 
etterque confecit : liamque <omnes Aquitaniae civitates lcgatos ad 
eum miserunt obsidesquc et dederunt. Quibus rebus gestisj ipse 
cum equitum praesidio Narbonem profectus est, excrcitum per 
Lcgatos in hibcrna deduxit,: quatuor legiones in Belgio conloca- 
vit cum M. Antonio et C. Trebonio et P. Vatinio et Q. Tullio, 
Legatis : duas in Acduos rafeit , quorom in omni Gallia 6ummam 
essc auctoritatem sciebat: duas in Turonis ad fincs Carmitum 
posuit, quao omnem rcgionem coniunctam Oceano continerent: 
duas reliquas in Lcmovicum finis, non longe ab Arverms, ne 

, qua pars Galliae vacua ab. exercitu esaet. Paucos dies ipse in 
Provincia moratus, quum ccleriter omnes conventus percucurris- 
set, publicas controversias cognovisset, bene mcritis praemia 
tribuisset, (cognoscendi cnim maximam facultatem habebat, quali 
quisque. animo in rempubticam fuisset totius ^Galliae defectione, 
cpiam sustinuerat fidelitate atque auxiliis Provinciae illius) his 
rcbus confcctis, ad lcgiones in Belgium sc recipit Uibernatque Ne- 
metocennae. 

47. Ibi cognoscit, Conimium Atrebatem proelio cum equita- 
tu buo contendissc. Nam, quum Antonius m hiberna venissct 
civitasque Atrebatum in officio mancrct, Commius, qui post il- 
lam vulnerationem, quam supra commemoravi, semper ad omnes 
motus paratus suis- civibus csse consncsset, nc consilia belli quac- 
rcntibus auctor armorum duxque deesset , parente Romanis civi- 
tate, cnm suis cquitibus se suosque latrociniis alebat, infestisque 
itineribus commeatus complures, qui comportabantur in hihema 
Romanorum, interciplebat. 

48. Erat adtributus Antonio Pracfectus equitum , C. Volu- 
f enus Quadratus , qui cum co hicmaret. Hunc Antonius ad per- 
scquendum hostium equitatum mittit. Voluscnus autem ad eam 
virtutem, quae singularis in eoerat, magnum odium Commii 
adiun&rebat, quo libentius id faceret, quod lmperabatur. Itaque 
dispositis insidiis, saepius eius equites adgrcssus, secunda proe- 
iia faciebat. Novissime, quum vehementius contenderetur ae 
Volusenus, ipsius intercipiendi Commii cupfditate, pertinacin* 
eum cum paucis insecutus esset, ille autem fuga vehementi Vo- 
lusenum Longius produxissct ; repente omnium euorttm inVOcat 
fidem atque auxiiram , ne sua vulnera , pcrfidia interposlta , pa- 
terentur inulta; conversoque equo, se a ceteris incauthis permit- 
tit in Praefectimi. Faciunt idem omn.es eius equites paucosquo 



LIB. VDL CAP. 46—50. 145 

nostrof convertunt atque inffqmmtar. Commius jncensum calca- 
ribus equum iungit equo Quadrati, lanceaque infcsta medium 
femur eius magnis viribus transiicit. Praefecto Tulnerato , non 
dubitaut nostri resistere et conversi hostem pellere. Quod ubi 
accidit, complures hostium, magno nostrorum inpetn pcrculsi,. 
Tulnerantur et partim in faga proterantur, partim intercipiuntur. 
Quod ubi malura Dux equi velocitate evitavit, graviter vulnera- 
tns Praefectns , ut vitae periculum aditurus vidcretur, refertur 
in castro. Commius autem, sive expiato suo dolore, sive magna 
parte amissa suorum^ legatos ad Antoniom mittit, seque ct ibi 
faturum, ubi praescripserit, et ea facturnm, quae imperaverit, 
obsidibns datis firmat Unum illud orat, ut timori suo conceda* 
tur , ne in conspectum veniat cuiusquam RomanL Quam postn- 
lationem Antonius quum iudicaret ab iusto nasci tunore, veniam 
petenti dedit, obsides accepit 



Scto, Caesarem singuhrum annorum singulot commen(ario9 
confecisse: quod ego non existimavi mihi esse faciendum, pro- 
pterea quod insequens oimus, L. Paullo, C. Marcello Coss. nuUasA.iu 
res GaUiae habet tnagno opere eestas. Ne quis tamen ignora- 1W. 
cet, quibus in locis Caesar exercitusque eo tempore fuissent, pau- 
ca scribenda eoniungendaque kuie commentario statuu 



49. Caesar, w Belgio quum hiemaret, unum iHud propost- 
tum habcbat, continere in amicitia civitates, nulli spem aut 
caussam dare armorum: nihil enim minus vplebat, quam sub 
decessu suo necessitatem sibi aliquam inponi belli gerendi, nc, 
qmun exercitnm deducturus esset , bellum aliquod relinqueretur, 
quod oinnis Galiia libenter sinc praesenti periculo suscipcrct. Ita- 
qne, honorifice civitatcs adpellando, Principes maximis praemiis 
adficiendo, nulla onera nova inponcndo, defessam tot adversb 
proeliis Galliam, conditione parendi meliore, facile in pace con- 
tinuit . , 

50. Ipse, hibernis pcractis, contra consuetudinem inltaliam 
qnam maximis itincribus est profectus , ut municipia et colonias 
adpeliaret, quibus M. Antonii, Quaestoris sui, commendaret sa- 
cerdotii petitionem. Contendebat enim gratia quum libenter pro 
homine sibi coniunctissimo , quem paullo ante pracmiscrat ad 
petitionem, tum acritcr contra factionem et potentiam paucorum» 
qoi M. Antonii rcpulsa Cae*aris decedcntis convellcre gratiara 
cupiebant. llunc etsi Augurem prius fcetum, quam Italiam ad- 
tingeret, in itinere audicrat : tamen non minusiustam sibi caus~ 
sau municipia et colonias adeuhdi existimavit, ut iis gratias age- 

CAESAR. ' N 



156 DE BELLO CIVILI 

eonlaudat atqne in oppidum dimittit; pogtas murosqne aAserrari 
lubot. Ipse iis operibus, quae facere instituerat, milites disponit, 
non certis spatiis intcrmissis, ut erat superiorum dierum consue- 
tado; »ed perpetuis vigiliis stattonibnsqne , ut eontingant inter se 
atqne omnem munitionem expleant : Tribunos militum et Frae- 
fectos circiimmittit atque hortatur, non solum ab eruptioiiibus ca- 
veant, sedctiam singulonuuhominuin occultos exitus adscrvcnt. 
Keqoe vcro tam reraisso ac languido aaimo quisquam oranium 
fuit, qni ea nocte conquieverit : tanta erat summa rerum exspecjta- 
tio, ut alius in aliam partem mente atque animo traheretur, quid 
ipsis Corfiniensibiis, quid Domitio, quid Lentuio, quid reliquis 
accideret , qui quosqne eventus exciperent. ' 

22. Quarta circiter vigilia Lentulus Spinther de mure cum 
vigiHis custodibusquenostris conloquitur, veUc^si sibi fiat potestas^ 
Caesarem convenire. Facta potestafe, ex oppido mittitur, neque 
ab eo prins Domitiani militos discedunt , qnam in conspectnm 
Caesaris dedncatur. Cvm eo de salute sua orpt atque vbseerat, sibi 
ut parcat , veteremque amicitiam commemorat Caemrisque in se 
heneficia exponit , quae erant maxima ; quod pcr eum t» corde- 
gium Pontificum venerat, quod provinciam Hispaniam ex JFVoe- 
tura habuerat, quod in petitione Consulatus ah eo erat subleva- 
ttuv Cuius orationem Caesar interpellat: senon mcUeficii cauasa 
cx provincia egressum, sed uti se a contumeUis inimicorum de- 
fenkeret; ut Tribunos plebis ea re ex civitate expulsos in suam 
dignitatem rcstitueret ; ut se et Popuium Romanum, paucorum 
factione obpressum^ in libertatem vindicaret. Cuius oratipne con- 
fiamatus L$ntulus, uti in oppidum reverti||ceat,\hetit; quod do 
•ua salute inpetraverit,.rore etiam reiiquis ad suam apem solatio: 
«deo essc perterritotf nonnnllos, ut suae vitae durius consu&re 
cogantur. Facta potestatc discedit. > 

23. Caesar, ubi inluxit, oinne* Senatores Senatorumque li- 
bcros , Tribunos militum Equitesque Romanos ad se produci iu- 
bct. Erant jSeuatorii ordinis L. Domitius, P. Lentulus Spinther, 
L. YibuUius Rufns, Sex. Quinctilius Varus, Quaestor, L. Rubrius : 
praeterea filiusDomitti aliique complure* adoletceates et magmu 
jmmecus Equitnm Romanornm- et Decurionum, quos ex ,munici~ 
piis Domitius evocaverat. Iios omnes productos a coiitumeliis w\- 
litnm conviciisque prohibet: pauea apud eos loqnitur, quod sibi 
a parte eorum gratia rclata non *it pro snis in eos maxiinis bene- 
Hbiis. Dimittit omnes incolumes. Sestertuuu sexagies, quod adr 
vexerat Domitius atque in pnblicnm deposuerat , adlatnm a,d ec 
ab duumvirk Corfinienstbus , Domitio reddit,,ne continentior in 
Kita hominum, quam in pecnnia, fuisse videatur ; etsi eam pecu- 
niam publicam esse constabaidatamqne aPompoio in stipendiunL 
Milites Domitiaaos 0acjramentum apud se dicere iubetatque eo die 



LIB. L CAP.tt-M. 157 



castra movet, iustmnque iter conficit, septem omnino dies ai 
Ctarfimiim cemmoratus, et per fines Marrucuiorum, Frentanorum» 
lAsinatinm , in Apuliam pervenit. 

24. Pompeius, iis rebus cognitis, quae erant ad Corfinium 
gestae, Lnceria proficiscitur Canusium atque inde Bnradisium. 
Copiae undique omnes ex novis diiectibus ad se oogi iubet ; ser- 
vo8 , pastores armat atque his equos adtribuit: ez iis circiter 
CCC equites coaficit. L. Manlius Praetor Alba cnm cohortibus 
sex profagit, Rutilius Lupus Praetor Tarracina cum tiibus : quae 
procul equitatum Caesaris conspicatae , eui praeerat Bivins Cu- 
rinfl, relicto Praetore, sigaa adCurium transferuntatquoadeum 
transeunt. Itcm reliquis itineribus noanuliae cohortes in agmea 
Caesaris, aliae in eqwtesincidunt. Beducitur ad eum deprehen^ 
8iis ex itinere Cn. Magius, Cremona, Praefectns fabrum Cn. Pom- 
peii, quem Caesar ad eum remittit cunf mandatis: qtumiam ad 
id tempus facultas conloquendinonfuerit, atque ad se Brundisium 
sit venturus, interesse reipubiicaectcommunissalutis, se oum A>M- 
peio conhqui; neque vero idemprofici longo itineris spatio, quum 
per alios conditiones ferantur, ae si coram de omnibus condi- 
tiombus disceptetur. 

^ 25. His datis mandatis, Brundisium cum legionibus sex per- 
venit, Teteranis tribus, reliquis, quas ex novo dilectu confecerat 
atque in itinere complcverat: Domitianas enim cobortes protinug 
a Corfinio in Siciiiam miserat. Reperit, Consules Dyrrhachium 
profectos cum mag a. uarte exercitus, Pompeium remanere Brun- 
disii cum cohortibus viginti: (neque certum inveniri poterat, ob- 
tinendine Brundisii caussa ibi remansisset, quo facilius omne Ha- 
driaticum mare, extremis Italiae partibus regionibusque Grae- 
ciae, in potestatem haberet, atque ex utraque parte bellum ad- 
ministrarc posset ; an inopja navium iblrestitisset:) veritusque, 
ne Italiam ille dimittendam non existimaret, exitus administratio- 
nesque Brundisini portus inpedire instituit: quorum operum haec 
erat ratio. Qua fauces erant angustissimae portus , moles atque 
aggerem , ab utraque parte litoris iaciebat, quod his locis erat va~ 
dosum mare. Longius progressus, quum agger aUiore aqua con~- 
tineri non posset , rates duplices, quoquoversus pedum triginta, 
eregione molis conhcabat. Has quaternis ancoris ex quatuoranr> 
guUs destinabat, ne fluctibus moverentur. His perfectis conlocatis- 
que aUas deinceps pari magnitudine rates iungebat; has terra 
atque aggere integebat, ne aditus atque incursus ad defendendum 
inpediretur : afronte atque ab utroque latere cratibus ae pluteispro- 
tegebat : in quarta quaque earum turres binorum tabuiatorum ex- 
citabat, quo conmodsus abinpetunaviumincendiisque defenderet. ^ 

26. Contra haec Pompeins naves magnas ouerarias , quas in 
portn Brnndisino deprehcadarat, anornabat, Ibi turres cum tor- 
ga&sar. O 



168 BE BftLLO CIVIU 

nis tabulatis erigebat easqne, multis tormentifl et ontni genere te- 
lornm completas, ad opera Caesaris adpellebat, ut rates pemim- 
peret atque opera disturbaret. Sic quotidie ntrimque eminus fun— 
dis , sagittifl retiquisque telis pugnabatnr. Atque haec ita Caesar 
administrabat, nt conditiones pacis diimttendas non exidtimaret. 
Ac tametsi magnopere admirabatur, Maginm, quem ad Pempe- 
ium cnm inandatis miserat, ad se non remitti; atque eares saepe 
tentata etsi inpetns eius consiliaque tardabat: tamen omnibus re— 
iius in eo perseverandum pntabat. Itaque Oaninium Bebilum Lega- 
tnm, fauuliarem neceflsariumque Scribonii Libonis, mittit ad cumi 
conioquii canssa : mandat, ut Libonem de concilianda pacehortetur ; 
in priniis, nt ipse cnm Fompeio conloqueretnr, postulat ; magno- 
-pere sese confidere demonstrat, si eins rei sit potestas facta, fo- 
•re, nt aeqnis conditionibns ab armis discedatur : cuius rci magnam 
•partem laudis atque e^Utimationis ad Iibonem perventuram, si, 
illo auctore atque agente, ab armis sit discessum. Libo, a con- 
ioquio Caninii digressns, ad Pompeinm proficiscitur : paullo post 
renunciat, quod Constdes abrint, »ime iUU dc compositiene agi tum 
posse. Ita saepius rem frustra tentatam Caesar aliquando dimit- 
tendam sibi iudicat et de belio agendum. 

27. Prope dimidia parte operis a Cacsare effecta, diebusque 
in ea re consumtis novem, naves, a Consulibus Dyrrhachio re- 
lnissae , quae priorem partem exercitus eo deportaverant, Brun- 
disiuni revertuntur. Pompeius, sivc operibuk Caesaris permotus, 
sive etiam quod ab initio Italia exccdere donstituerat , adventu 
navium profectionem parare incipit: et, quo facilins inpetum 
Caeearis tardaret, ne sub ipsa profectione milites oppidum inrum- 
perent, portaa obstruit, vicos plateasqne inaedificat, fossas trans- 
vcrsas viis praeducit atque ibi sudes stipitesque praeacutos defi- 
git. ^ Ilaec levibus cratibus terraque inaequat ; aditns autem at- 
queitinera duo, quac extramurum adportum fcrebant, maximis de- 
.fixis trabibus, atque eis praeacutis , praesepit. His paratis rebus, 
milites silentio naves consccndere inbet; expeditos autem ex evo- 
catis , sagittariis funditoribusque raros in muro turribusque dis- 
ponit. Hos certo signo revocare constitnit, quum omnes mili- 
'tes naves conscendissent; atque iis expedito loco actuaria na- 
vigia relinquit. 



28. Brundisini, Pompeianornm militnm ininriis atque ipsius 
Pompeii contumeiiis permoti, Caesaris rcbus favebant. Itaque, 
eognita Pompeii profectione , coacursantibus iilis atque in ea re 
occnpatis, vulgo ex tectis significabant: per qnos re cognita, Cae- 
sar ecalas parari miiitesque armari iubet , ne quam rei gerendae 
facnltatem dimittat. Pompeiussub noctem naves sohrit. Qui erant 
in muro cnstodiae caussa coalocati, eo signo, quod convenerat, 



LIB. I. CAP. 2*-31. 159 

revocantur notisque itineribus ad naves decurrunt. MiHtes, po- 
sitls scalis, muros adscendunt ; sed moniti a Brandisinid,ut valhtm 
caectun fossasque caveant, snbsistunt et, longo itinere ab his chv 
cumducti, ad portum perveniunt doasque naves cum miiitibwv 
quae ad moles Caesaris adhaeserant, scaphis tintribusque depre- 
hendunt , deprehensas excipiunt 

29. Caesar , etsi ad spem conficiendi negotii maxime proba- 
bat, coactis navibus mare transireetPbmpeium sequi, prius quam 
ille sese transmarinis auxfliisconfirmaret: tameneius reimoram 
temporisque longinquitatem timebat, quod, omnibus coactis navi- 
bas , Porapeius praesentem facultatem insequendi sui ademerat. 
Relinquebatur, ut ex longwquioribus regionibus GaUtae Piceni- 
que et.a freto naves essent exspectandae. Id propter anni tem- 
pus longum atque inpeditum videbatur. Interea veterem exerci- 
tum, duas Hispanias confirmari, (quarum altera crat maximis be- 
neficiis Pompeio devincta) auxilia, equitatum parari, Galliam 
Italiamque tentari, se absente, nolebat. 

30. Itaque in praesentia Pompeii insequendi rationem omhV 
tit ; in Hbpaniam proficisci constituit ; duumviris municipionnn 
omnifun imperat,ut naves conquirant Brundisiumque dcducendas 
eurent. Mittit in Sardiniam cum legione una Valerium Legattim ; in 
Siciliam CurionemPropraetorem cumlegionibus quatuor;eumdcm» 
qaum Sicilhun recepisset, protmus in Africam transducere exer«- 
citum iubet. Sardhnam obtinebat M. Cotta, Siciliam M. Cato, 
Africam sorte Tubero obtinere debebat. Caralitani, simul ad se 
Valerium mitti audierunt, nondum profecto ex Italia , sua sponto 
ex oppido Cottam eiiciunt. IUe perterritus, quod omnem provin- 
ciam consentire inteilegcret, ex Sardinia in Africam profugh. 
Cato m Sicilia navcs longas veteres reficiebat, novas civitatibus 
inperabat. Haec magno studio agebat In Lucanis Brutiisque 
per legatos suos civium Bomanorum dilectus habebat: equitum 
peditumque certum n um er um a dvitatibus Siciliae exigehat. Qui- 
bus rebus paene perfectis, adventu Curionis cognito, queritur 
in concione, sese proiectumaeprodHum a Cn. Pompeio, qui, emni- 
bus rebus inparatissknu* , non necessarium beilum suscepisset ef 9 
ab se reliquisque in Senato interrogatus , omnia *ibi ewe ad 
bellum apta ac parata, conftrmavisset. Haec in concione que- 
stus ex provincia fugit. 

31. Nacti vacuas ab imperiis Sardiniam Valerios, Cario 
Siciliam, cum exercitibus eo perveniunt. Tubero, qunm in Afri- 
cam venisset , invenit in provincia oum imperio Attium Varum, 
qui ad Auximum, utsupra demonstravimiL?, amissis cohortibus, 
protinus ex fuga in Africam pervenerat atqne eam sua sponte va- 
cuam occupaverat, dilectuque habito duas legiorics effecerat, ho- 
minmn et locorum notitia etusu eiiu provinciae nactus aditas ad 

02 



160 DE BELLO CIVILI 

ea conaitda, quod paocis ante annis ex Praetuva eam prornnciam 
ebtutuerat. Hic yenientem Uticam navibus Taberonem porta at- 
que oppido prohibet, neque adfectam Tatetudine fiiium exponere 
in terram patitur; se4 sublatis ancoris excedere eo loeo cogtt. 

32. Hisrebus confectis, Caesar, ut reliquom tempusa labore 
Sutermitteretor, milites in proxima munictpia deducit: ipse ad 
urbem proficiscitar. Coacto Senatu , iniurias mimicorum com- 
mcmorat, docet, se nuUum extraordinarium honorem adpetisse, 
sed exspectato legitimo temporje Consulatus, eofuisse contentum, 
quod omnibus civibus pateret: latum ab decem Tribums plebis, 
contra dicentibus inimicis, Catone vero acerrime repugnante , et, 
pristina consuetudine, dicendi mora dies extrahente, ut sui ratio 
absentis haberetur, ipso ConsuU Pompeio: qui si inprobasset^ cur 
ferri passus esset ? sin probasset\ cur se uti populi beneficio pro- 
hibuisset ? Patientiam proponit suam, quum de exercitibus dimit- 
tendis ultro postulavisset ; in quo iacturam dignitatis atque heno- 
ris ipse facturus esset. Acerbitatcm inimicorum docet, qui, quod 
ab altero postularent, in se recusarent atque omnia permisceri 
maUent, quam imperium exercitusque dimittete. Iniuriam in eri- 
piendis legionibus praedicat: crudeUtatem et insolentiam in cir- 
cumscribendis Tribunis plebis, conditiones a se latas et espetka 
eonloquia et dencgata, commemorat Pro quibus rebus orat 
ac postulat, RempubUeam suscipiant atque una secumadministrent: 
ein timore defugiant, iUis se oneri nonfuturum etper se Rempubli- 
eam administraturum. Legatos ad Pompeium de compesitione 
tnitti oportere: neque se reformidare, quod in Senatu pauUo ante 
Fompeius dixisset, ad quos Ugati mitterentur, iis auctoritatem 
adtribui, timoremque eorum, qui mitterent, signifeari: tenuis 
atque infirmi haec animi videri: se vero, ut operibus anteirc stu- 
duerit , sic iustitia et aequitate veUe superare. 

33. Probat rem Senatus de mittendis legatis; sed, qui mit- 
terentur, non reperiebantur, maximeque timoris caussa pro se 
quisque id munus legationis recusabat. Pompeius enim discedens 
ab urbe in Senatu dixerat, eodem se habiturum loco , qui Ro- 
mae remansissent et qui in castrisCaesaris fuissent. Sic tridnum 
disputationibus excusationibusque extrahittuv Subiicitur etiam 
L. MeteUus Tribunus plebis ab inimicis Caesaris , qui hanc rem 
djstrahat reliquasque res, quascumque agere instituerit, inpe- 
diat.^ Cuius cognito consilio , Caesar, frustra diebos aliqaot con- 
sumtis, ne reliqaum tempus omittat, infoctis iis, quae agcre 
destinaverat, ab urbe proficiscitur atque in ulteriorem Gal- 
liam pervenit 

34. Quo quumTenisset, cognoscit, missum in Hispaniam a 
Pompeio Vibullium Rufum, quem paucis ante diebus Corfinio 
captam ipse dimiierat : profectum item Domfciam ad occupandum 



MB. 1 c m »--11. 461 



Matalaam Bavibus in«iimii« mptem, gianvlglii et4n 
privatia. eoactaa :*ervk, libertis , colooift snis oempkverat t prae* 
mksos etiam lcgatos Massiliensea domum, nobpes adeiescentet, 
quos al* urbe dkcedeas Pompelos emt asmbrtatufr, ne~nova Cae- 
sark of&cia veterum> smraml>eiieicioram in.eot mera«riam;ex- 
peilerant Qumas maadatis aceaptk) Masrilknsm partas Caesari 
clatiserant: Aibkosy baibaros homnes, qui in eoruariftde anti* 
qnitus eraat mo atesqac sapi* Maesitiam iacotobant, ad se voca? 
verant t frnmentnra ex finkumis regionibus atque ex onmiboa ca- 
steilk in nrbem coaveaerants aimoram ftffidnag in urbe kstitu? 
erantt mnros, ciassem, portas mfickbaat. 

85. Evecat ad. se Caesar Maaniientmm. qumdecim primof : 
cum his agit , ne kitiam kfeteaii balii ab Massilieasibus oria- 
tnr: debere eoe UeMae totius auetoritatem eequi pdtius y quam 
unhu honuMB vohuiimti ob Ump e r mr e . Reliqoa, qnae ad eerusn 

sanandas mentes pertinere aehitrabatar» ei inwmnk Gaiaa 

orationem iegati domum referunt; atauaex auctorftate haeoCae- 
aari renuneiaat: inteUegere *t, <lmnm eue Pbpulum Romanum 
m partea dum; neque tuiiudkii, neque eumrum esae viriuuhy de- 
cernere, utra powe «uftitrem habeat cmumams: principee vero 
es8€ emrum partium Ch\ Pompeiumet C Gnesarem, patronp» cir 
vitatis; quorumalter agro$ VolcarumJrecomicorum etUehiorum 
pubUee iis eeneeneriU alter beUo vieta* JSaUyaM adtribuerit eecii- 
gaUaque ouxerit* Quare paribu* eorum beneficii* parem se quo~ 
que vohmHatem tribuere aebere et neutrmm eerum eantra atterum 
iuvare aut wrbe autmortibu* reoipere* 

36*. Haec daminter eoa aguatnr, Domitiai navibua MassiUr 
am / perveuit ataue , ab iis receptus , nrbi praeficitur. Summa 
ei beftli aaWuktrnndi permittitmr» Eius imperio ciassem quoquo? 
versue dimaaunt: onerariasnaves, qaasnlriqnencAsunt, deprehen- 
dnirtatqnemportua* aeduennt : parnm clavkaui materia atque ar- 
mamentis instrnctis ad reliquas armanaas reficiendasqueutuntur; 
fnunentiquod mveatamest^mpabiknm conferunt : reliquasmerces 
conmieatusque ad obsidioaem uxbis, si'accidat, reservant. Quibus 
iniuriis perniotus GaASor, legiones tres j|asaiiiam addueit; uirres 
vineasque ad bbpugnationem nrbk arare, naves lengas Arelate 
numero daedeeim facere iiuaituit. . Quibus e^ectis armatisque 
diebaa trigiata, a qaadie materk caesa.cst adductkque Massi- 
liam , his D. Brutum praeficits C. Ireboniom Legatum ad ob- 
pugnatkaem Massiliae lrdiaanit 

31. Dum faaec parat atque admiaistrat, G. Faainm Lega- 
tom iegionibus tribns, quas Narhone circumque ealoca hiemandi 
eanasa disposnerat, in Hkpankm praemittit , eeteriterqne Pvro- 
naeos saltus occupari iubet, anieo tempore abL. Afranio Legato 
praesidik tfflelyurtBr : retiqnas iegiones, quoe longius biemabant, 



16t Dtt BSItfjO CJVILI 



iobet, Tabius, uterat 

ex saltu deieot magniraaB itmeribus ad exarckum 



38. «venta L. Vifaollii Rufl, qucm a Pempeio 
HuMBtav demenjtrmtiim est, Afranias et Petreius et Varro, 
Legati Poiapcii,.quorum uiiusjribtis legionibae Hispaniam cite- 
riorems alter a saltn CastsioiieAsi ad Anam dnabus legionihsu; 
tertius ab Ana Vettonnm agrum LnsUammiique pari numero le- 
gionumobtinebat, offieiainter se partiantur, tiftiPetrefau ex Lusi- 
tania per Vettonei cum omnibus copii» ad Afraamm praficiflca* 
tur; Varro cum iis, quashabebat, legionibns omnem nfeeriorem 
Hispamam tneatnr. His rebus constitntis, eqnites anxi&aquc 
toti Lwitamaea Petrrio; Ccltmerw, Gantabris barbarwque omni- 
bus, qniad Oceanum peatinent, ab AJranio impeBaatur. Qiribus 
ooactifl, celeriter Petreins per Vetranes ad Afrmmnm pervenit 
ConstUunnt eotmmmiconsilio, belhum ad Hordam, pnoptar ipains 
lod obportuniratem, snwer*. 

89. Erant, ut supra demonstrainm est, legiones Afmsui tree, 
Petreii duae, praeterea scutetae cUejrioris prnrinoiae' et cearatae 
nlterieris Iftmpaniae eofaortes circiter eetejrinta, eqnatum atrimv 
que provinciae drciter qainqne milia. Caesar legiones ia Hi- 
spaniam praemiserat, ad sex milia auxilta peditnm^. ryffftiro tria 
milia, qnae omnibns snperioribns beilis babuerat, et parem ex 
GaUia numerum, quem ipse paraverat, nominatim «k oiBuribns 
dritatibus nobiluwimo et fortiesmm queque evdeate. Hinc optaV 



.mi generis hominum ex Aquitaais moiitamsqae* qui Galluun 
provmciam adtingunt. Audierat, Pompemm per Maaritaniam 
enm legionibns iter ia Hispamam facere conliiBtbnqno esse vea- 
tnrum: simnl a Tribnnis militum Genmrionibnsqne nmtuas pe- 
cnnias snmsit s faas exercitui dnstribnkw Qm»<facto* dhas rea cob- 
secntns est, qnod pignore anknos GantBTmnuna aoviindt ethnrgi- 
tione redemit mititum vohmtates. 

40. fttbius nmtumarum rivitatnra aaimos littoris nnmmmroe 
tentabat In Sicori flumise pontes effimerat duos, mter oe di- 
stantes milia passuum qaatnor. His pontibns pabnlatnm mitte- 
bat; qnod ea, qoa* citra flnmen faerant, superioribns «tiebw 
eonsnmseiat. Hoc idem fere, atque eadem de canssa, Boaspe- 
iani exercitus Ducob fariebant, erobroqne inter se eqnmwibnB 
proeliis eontendebant. Hne qoum quotiaiaaa consuetudrae con- 
sressae pabulatoribus praesidio proprio legiones Fabumae duae 
Snmen trantissent, fcpemmentaque et omnis eqnitatns seqneremr: 
•nbito ri ventornm et aqnae magnitadrae pons est interrnptas 
et reliqna mnltitndo equitnm istercwsn. Quo cosnum a Petrsio 
et Afranio ex aggere atqne eratibufl , qnae i 
celeriter sno ponte Afinminf 9 quemoppido < 



LIB.L CAK«*~«_aL 168 




, „ lagloanm procul ab tttm- 

G FrimjBudtarier* pont* ««beidio nostrlfi 

id, ^saodf aiiMit , at__»JOB8a^*ergariorom 

__ ot twM__ki«fwtiiBae«i aoatMs oafviaMmloe otereatar : 

i adtwrtn pmoliBm djriirf-ar Bei aa» utei qa e Iqpoaee reda- 




qnftssibi 
Poos, qai fuerat tem- 
»( hane noctu perfici iue- 
ponti castrisque praesidio 
inpetimeifta , et poetaro die 
i imtnieta aale, ad Berdam prolleiscitn* 
etsnb cairfrwA_rantt<»wtitk: «t, ibi pavlfeper sub armis mo- 
rat», imlt aeqoo loeo pugnandi p otee t a t e m . Potestate racta, 
Abtmm copias edacit et in medio eolle sufe castrls contdtuit 
Gaesar, uftcopnofitv per Aifaniiiuin stare, quo minns proelio 
"i -radjeiaa* mentis, feteimisris cfirctter pae» 
Bastra feeere eonstttuit: et,- ne ia oporo 
ntitites repemina aoarhau incursu- «xterrerentur atque 
opera ^o la^tM ary *a___» maaM ^etnit , quod eminetfe et pro- 
cul videri necesse erat; sed a fronte contra hostem pedum qain» 
dedmifbamia fieri insth. PHma etteounda toim in armw, ut 
ab IsMtiocoBfrtituta erat, pevamaoba*: post hos epus in ewmtto 
atmrtai ad&fiabat* Sfc aaaaetpriaa est perfoctom , qattm infcl* 
iegeretar afrAdira^, ca>ti*n*juiiri. 

42. Sub Tespeitmi Gaesar intrarianc fbssam legfones redu- 
dt at q oc iW eub arasis preaima nocte eonqaioscit. Peetero dio 
omaem essreitnm hitakfessam eefetinetet, quod longiu* eitotag*- 
gcr ftjteiidUs, an7raasenti»smiUemTat4oaem operk instituit , sin- 
fi^daquehtiera caetvoram sharallg adtrihuH legiouibas munienda 
foca a i qneia-t eamtiem-magiiitacm-em perfiei ilubet r retiquas te- 
gionesmarii]ie«XDo6_itat:eeritr^ AfraniusPe- 

treiasque, ten*ad_<ietfa»ea; atcme operis' inpediendi ^ eopiav snas 
ad itttaaa montwradices prodtMmnt et proelio htgmsnnt. Neque 
idetrco Caesar opas intermittit, confisus 'proesldio leg^otanti ttriftm 
et ntumtioue lossae. Dii uon 4Au commomti , nee longtat «b to* 
ftmo caMe progressi, copiaa! in caatra reducunt. Tertio die Cae- 
sar tat-tocastra commnnit: reiiquas eohortes, qaas in saperiori- 
btta castria r e t i qocr a t , tapech^awtaque a^ i^ traiisduei ittbet. 



164 m: BKLLO civaia 



48. Eret iateroppdumJ 
Fctreius atqueAframus habebant, planjties circiter passnum tare- 
centorum: atqne kt hoc fere anedio spatio tumuins erat paallo 
editior: quemsi oecupa&set Caesar et eommiuuoset, ab oppido 
et poote et commeata omoi, qnem in oppidom contniera&t, se 
interclusurum adversaries cosjfidebat. Hee sperans, legiones fcres 
ex castria edaeit, adeatte in iocis idonek instructa, unius iegio- 
nts aatesignenes preeucrere atqne occuparc emn tumulum inbe*. 
Qua ro cognita, celeriter, quae in stetione pro castris erant Afra- 
nii eehortes., breriore itiaere ad enmdem occopandam iecttm 
mittenter. Contenditorproelio et, qnod prins in tamolnm Afrav- 
njani vcnerant, nostri repeiluntar, atqae, aliis submissis sabei- 
diis, terga vertere seqne ad signa fcgionum reci£ere caguntar. 

44, Gcnus erat pugnae militum iUornm, nt magno inpetu 
piimo procorrerept, andacter locnm caperent, ordines suos non 
nagnopereservarent, rari dispereiqae pagaarent: si premeren- 
tnr , pedem referre et leco excedere non turpe ejdstimareni, CHna 
Lmsitaais relionisqne barbatis ^ejnere quodam pagnae adsoefaeti s 
qnod fere fit, quibus quisque 10 locis miles inveteravit, uti nrai- 
tum earum regionum oonsoetadine moveater. Haec fesnen ratio 
nostros perturbavit, insuetes hoins generis pugnae : circnmiri 
enim sese ab aperto tetere, procsjorentibas singuiis, arbitraban- 
tor; ip» autem suos ordwe» scrvare, neque ab ssgnis discedere» 
neque sine gravi oaussaeum lecum, quem ceperant, dimitticen- 
suerant opertere. Itaque, perturbatis antesigiiank, legio» qune 
in eo coonu constiterat, iocnm aoo tensatatquein proiiimmi col- 
lem sese recepit. 

45. Cae^ar, paeneomniaciepertecrite, qned praeter . opi- 
niQnem consuotealnemque acciderat, eohartatns snes, legsoaenm 
vmsm subsidio dudgt: hostem, insidenter: atqae aCriter nosntoa 
insequentem, subprimit, rursoflqne terga vertere sequc ad eppi- 
dum Jlerdalu recipere et sub araro ieonsistere cogit. ■ Sed nonae 
legionia mttites,, elati studio,. dum sarrire jaoeeptem oetrinsentum 
volunt, temere insecuti fugientos, in iocnm iniqnum progredimv- 
ter et *ub montem , in «u* «rat oppidum positom llerda, su cc e 
dunt Hincsereeipiere quum veBenfc, nsrsns MU ex loco supe- 
riore noatros pronicbant Praemptns tocas ewlt, ntraqne ez parte 
directu»; ac tantom in lat^ndmem patebat, oi fres in«trnctae 
cohortes eomfioeimi oxplgyen^ et* nequesubaidia a Iaterib«s aob- 
mitti, neque eqajtes laborantibva. usui esse posoant Ab oppido 
aatem decliris ioenj tenui fastigio vergebat in langitedinem pas- 
s«um cirdter C3X ^aenostciserat receptes; quod eo, ineitati 
stedio, moonsnltitts processerant. Hoc pu^nabatur loco, et 
propter angas&s iniquo, ot quod snb Ipsis radieimis ttaontni eon- 
stiterant, ut nullmM frujtra tejtfm in ess mitteretta? t tamen vir- 



IiULL CAP. *— 4& 1*5 

ct 



illk copia, atque ex castris cohortes per oppidum 
sniimittehantar', ut iotegri defessis succederent. Ilae 
idera Caesar facere cogebatur, ut, solmiissis in enmaVwn lo> 
euni cohortroas, deiessos nciperet. 

46. Hoc quam esset modo pagnatam centhienter horis quin- 
qne noetrique gravias a multitadme preiperentar, contumtis omni- 
Ihu telis, gladiis deetrktia, iopetam adversus montem ia cohor- 
tis feciunt, faucisquc daiectM, reliqaos sese convertere cogunt. 
Sabnioafi sub maram cohortibas ac nonnuUa punfo proptor ter- 
roreminoppidumcoimmlsis, mcilis ett neetrit reeeptus datus. 
Eqoitatos aatem ooster ab atroqae latere, etsi deiectis atque in- 
ferioribos iocis constiterat, tamen sommom ia iugam virtute con- 
nititor atqae, inter duas acies perequitans, commodiorem ac 
totiorcm noetris receptom dat, Ita vario certamine pugnatiun 
estv Nostri in primo congreara drciter LXX cecideront , in hia 
Q. Fulginius ex primo hastato legionis XHII, qui propter eximiam 
▼irtotcm ex inferioribas ordinibus in enm lociim pervenerat. Vnl- 
nerantur amplius D€. Ex Afranianis interficiuntnr T. Caeciliut, 
primi pili Centurio, et praeter eum Centurinoes quatuor, nulitet 
amplius ducenti. 

47. Sed haec eius diei praefertur opinio , ut ee utrique su- 
pfcriores discessisse existimarcnt; Afraniani, qaod, quum etse 
omninm hidicio inferiores viderentur , comminus tam diu stetit- 
aentetnostrorum inpetum sustinuissent et initio locum tumulura- 
que tenuissent, quae caussa pugnandi fuerat, et nostrot prime 
congressu terga vertere coegissent : nottri autem , quod , uiiquo 
loco atque inpari congressi numero, euinque horis proeiium sus- 
tinuissent, quod montem gladiis destrictis adscendissont, quod ex 
loco superiore terga vertere adversarios coegisscnt atque in op- 
pidum cdmpulissent. IUi eum tumuium, pro quo pugnatum est, 
magnis operibus munierunt praesidiumque ibi posuerunt. 

48. Accidit etiara repentinum incommodum biduo, quo haec 
gesta sunt. Tanta enim tempestat cooritur, ut, numquam illit 
locis maiores aquas fuisse , constaret : tum autem ex omnibua 
montibus nivis proluit ac summas ripat fluminit superavit, pon- 
tisquo ambo, quos C. Fabius fecerat, uno die interrupit. Quae 
res magnas etfficultates exercitui Cfoesaris adtulit. Castra enim, 
ot supra demonstratum est, quum essent inter fiumina duo, Si- 
corim et Cingam , spatio milium XXX , neutrum horum transiri 
poterat, necessarioque omnes his angustiis coiuinebantur. ^eque 
civitates, quae ad Caesaris amicitiam acccsserant, frumentum 
subportare; neque ii, qui pabulatum longius progretsi erant, in- 
terclasi fluminibus, reverti; neque maximi comitatus, qui ex 
Italia Galliaque veuiebant, in castra perrenire poterant Tem> 



166 DE BELLO CI VILI 



pos [autem] erat annt tifAdnfami, quo neque frumenta In hi- 
benus erant, neqne multura a maturitate abcrant: ac crritates 
exinanitae , quod Afranias paene omne f ramentam ante Caesaris 
aoVcntom Ilerdam conTexerat; reliqtti ei qnid fuerat, Caesar su- 
pericribus dicbus consumserat : pecora , qnod secundom poterat 
esse inopiae subsidium , propter bcllam finitnmac cMtates lon- 
gras rcmoTerant: qoi erant pabulandi aut frnmcntandi canssa 
progressi, hos leTis armatorae Lositani peritique earum regio- 
nom cetrati citeriorb Hispaniae, consectabantnr, quibus erat 
proclive transnare flomen , qood consuetado eoram omniam est, 
nt sine atribas ad exercitam nou eant 

49. At exercitus Afranii omninm rerom abnndabat copia, 
Maltum erat framentum proTisom et conrectum superioribus teni- 
noribos: maltum ez omni ProTincia comportabatar: ma- 
gna copia pabuli sabpetebat. Harom rerum omnium facnlta- 
tes sine ollo pericnlo pons Herdae praebebat ct locatrans flomen 
integra, qao omnino Caesar adire non poterat 

50. Hae permanseront aqnae dies complares. Conatus est 
Gaesar reficero pontes: sednec magnitndo fluminis permittebat, 
neqae ad ripam dispositae cohortes adTersarioram perfici patie- 
bantar: qaod illis prohibere erat facile, tom ipsius flumims na- 
tnra atque aqnae magnitadine, tam qaod ex totis ripis in nnnm 
atque angostom locum tela iaciebantur; atque erat difficile, eo- 
dem tempore rapidissimo floraine opera perficere et tela Titare. 

51. Nunciatur Afranio, magnos comitatus, qui iter habe- 
bantad Caesarem, ad flumen constitisse. Venerant eo sagitta- 
rii ex Rutenifl, eqnites ex Gallia cum moltis carris magnisqae 
inpedimentis , at fert Galiica consnetudo. Erant praeterea cn- 
iosqne generis hominom milia circiter sex cum servis liberisque : 
sed nullus ordo , nullum imperium certum , quum suo quisque 
consitio uteretor atque omnes sine timore iter facerent, usu su- 
periorum temporum atque itinernm liccntia. Erant complurcs 
lionesti adolescentes , Senatorum filii et ordinis Equestris; erant 
legationes civitatnm ; erant Legati Caesaris. Hos omnes flnmi- 
na continebant Ad hos ebprimendos cum omni equitatu tribus- 
que legionibus Afranius de nocte proficiscitur inprudentcsque ante 
missis eqoitibns adgroditnr. Ceieriter tamen scse Galli equites 
expedinnt proeliumque committunt. Hi, dnm pari certamine res 
geri potuit, magnnm hostium numerum pauci sustinuerc; sed, 
ubi signa legionum adpropinquare coeperunt, paucis amiseip, sese 
in montes proximos conferant. HoC pugnae tcmpus magnum ad~ 
tulit nostris ad salntem momentum : nacti enim spatium se in lo- 
ca snperiora recepernnt Desiderati sunt eo die sagittarii circi- 
ter CC, equites paoci, calonnmatqae mpedimentoram non ma- 
gaos nameras. 



IilB. I. CAP. 49~~tt. 167 

58. His tamen ommbm oaaona erevit» quae fere re? ntin 86» 
lum inopia praesentis, sed etiam futuri temporis timore ingrave- 
scere consucvit. Iamque ad denarios L in singiilos inodios aa- 
nona pervenerat et milituin viros inopia frumenti deminnerat; 
atque incommoda in dies augebantor; et tam paocis diebus ma- 
gna erat rerum facta commutatio ac se fortuna inclinaverat, nt 
nostri magna inopia neceseariarum reram conflictarentur ; illi 
omnibus abundarcnt rebus superioresque haberentur. Caesar iis 
civitatibus, quae ad eius amicUitim aeeesserant, quo minor erat 
frumenti copia, pecus imperabat; calones ad longinquiores civi- 
tatesdimittebat; ipse praesentem inopiam , quibus poterat subsi- 
diis, tutabatur. 

53. Haec Afranius Petrehisque et eorum amici pleniora etiam 
atque uberiora Romam ad suos perscribebant. Multa rumor fin- 
gebat, ut paene belltun confectum videretur. Quibus litteris 
nunciisque Romam pcrlatis, magni domum concursue ad Afra- 
nium, magnae gratulationes fiebant ; multi ex Italia adCn. Pom- 
peium proficiscebantur: alii, ut prineipes talem nuneium adtulis- 
se; aiii, ne eventum belli exspectasse, aut ex omnibos novissimi 
venisse viderentur. 

54. Quum in his angustiis res esset atqne omnes viac ab 
Afranianis militibus equitibusque obsiderentur, nec pontes perfici 
possent, imperat militibus Caesar, ut naves faciant, cuius ge- 
neris eum superioribus annis usus Britanniae doeuerat. Carinae 
primum ac statumina ex levi materia fiebant : rcliquum ,corpua 
navium , viininibus contextum , coriis integebatur. Has perfe- 
ctas carris iunctis devehit noetu milia passuum a castris XXII, 
militesque his navibus fiumen transportat continentemque ripae 
collem inproviso occupat. Hunc celeriter, prius quam ab adver- 
sariis sentiatur, communit. Huc legionem postea transiicit; at- 
quc ex utraque parte pontem iastitutum biduo perficit. Ita cp- 
mitatus, et qui frnnienti caussa processerant, tuto ad se recipit 
et rem frumentariam expedire incipit. 

55. Eodem die equitum magnam partem flamen tranriecit, 
qui, inopinantcs pabulatores et sine uilo dissipatos timore ad- 
gressi , quam magnum numerum iumentorum atque hominum 
intercipiunt ; cobortibusque cetratis subsidio missis, scienter in 
duaa partes sese distribuunt; alii, ut praedae praesidio sint; alii, 
ut venieutibus resistant atque eos propeilant: unamque cohortem, 
qoae temere ante ceteras extra aciem procurrerat, seclusam ab 
reiiquU circumveniunt atque interficiunt, incolumesque cum ma- 
gna praeda eodem ponte in castra revertuntur. 

56. Dum haec ad Ilerdam geruntur, Maesilienses, usi L. 
Domitii consilio, navis longas expediunt, numero XVII, qua- 
rum erant XI tectae. Multa bnc niinoranavigia addunt, ut ipsa 



168 PE BELLO CIVILI 

nraltifodiiie nostra classis terreatur: maguum muaernm sagitta- 
riorum, magnum Albicorum, de qaibas sapra dcmonstratum est, 
inponunt atque hos praemiis pollicitationibusque incitant.* Cer- 
tas sibi deposcit naves Pomitius atque has colonis pastoribusque, 
quoe secum adduxerat, complet. Sic, omnibus rebus instructa 
classe, magna fidncia ad nostras naves procedunt, qnibus prae- 
erat D. Brutus. Hae ad insulam, quae est contra Magsiliam, sta- 
tiones obtinebant. 

57. Erat multo inferior naTium numero Brutus ; sed delectos ex 
oumibus legionibus fortissimos viros antesignanos Centuriorfe* Cae- 
sar ei clnssi adtribuerat, qui sibi id muneris depoposcerant Ii manns 
ferreas atqueharpagones paraverant; magnoque numero pilorum, 
tragulamm reliquorumque telorum se instruxerant. Ita, cognito ho- 
stinm adventu, suas naves ex portueducunt, cum Massttiensibui 
confligunt. Pugnatum utrimque est fortissime atque acerrime ; 
neque muitum Albici nostris virtute cedebant , homines aaperi et 
montani, exetcitati in armis: atque ii, modo digressi a Massilien- 
sibus, recentem eorum pollicitationem animis continebant; pasto- 
Tesque indomiti, spe libertatis excitati, sub ocufia domini suam 
probare operam studebant. 

• 58. Ipsi Massilienses, et eeieritate navium, et scientia gu- 
bernatorum confisi, nostros eludebant inpetusque eorumexcipie- 
bant; et, quoad licebat'latiore spatio, producta longius acie, cir- 
cumvenire nostros , aut pluribus navibusadoriri singolas, autrc- 
mos transcurrentes detergere, si possent, contendebant; quum 
propius erat necessarie ventum, ab scientia gubernatorum atque 
artificiis ad virtutem montanorum confugiebant. Nostri, quod 
miniis exercitatis remigibus minusque pentis gubernatoribos ute- 
-bantur, (qni repente ex onerariis navibus erant prod)ncti, neque 
dum ctiam voeabulis armamentorum cognitis,) tum etiam gravi- 
tate et tarditate navium inpediebantur : factae enim subito ex hn- 
raida matcria non eumdem usumceleritatishabebant. Itaque, dum 
locus comminus pugnandi daretur, aequo animo singulas bini* 
navibus obiiciebant atque iniecta raanu ferrea, et retenta utraqne 
nave, diversi pugnabant atque in hostium naves transscendebant; 
et, magno numero Albteorum et pastorum interfecto, partemna- 
vium deprimunt; nonnullas cnm horainibus capiunt; reliqnas in 
portum .compellont. Eo die navee Maasiliensium cum iis, quae 
suntcapime, intereunt novem. 

59. Hoc primum Caesari ad Ilcrdam nunciatur ; simul, per- 
fecto ponte, celeriter fertuna mutatur. lili, perterriti virtute 
equitum, minus iibere,minus audacter vagabantur ; alias, nonlongo 
ab castris progressi spatio, ut celerem receptum haberenty angustins 
pabulabantur,alias longiore drcuitu: custodiasstationesqueequi- 
tum vitabant, aut , v auquo accepto detrimento, aut procoi equka- 



LIB. L CAP. 57-6T 169 

tn vtso, ex mefio itmen proiectig earemis fngiebant Postremo 
et plnres intermitteredieR et, pnwferamsiietiidiaejni omninntj noctn 
conetitaerant pabalari. 

60. Interim Oscenses ct Calagnrritani, qni erant cnm Oscen- 
slbus contributi, mittunt ad cum legatos seseque impcrata factti- 
ros pollicentur.* Hos Tarraconenses et Iacetani et Au>etani et 
paucis post diebns IUargaTonenses, qni flamen Ibcram adtingunt, 
insequuntur. Petit ab his omnibas , at se frumento iavent : pol- 
licentar atqne , omnibns ondiqae conquisitis iumentis , in castra 
deportant Transit etiam cohors niurgaTonensis ad emn, cognito 
civitatis con«ilio, et signa ex stationc transfert. Magna celeritcr 
commotatio reram. Perfecto ponte , magnis qainque civitatibus 
ad amicitiam adinnctis, expcdita re frumentaria, cxstinctis ru- 
moribus de anxUiis lcgionum, quac cum Pompeio per Maurita- 
niam Tenire dicebantnr , multae longinquiores civitates ab Afra- 
nio desciscunt et Caesaris amicitiam sequuntur. 

61. Quibns rebus perterritis animis advsrsariorum, Caesar, 
ne semper magno eircuita per pontem equitatus esset mittendus, 
nactus idoneom loctun, fossas pedum triginta in iatttadinemcoin- 
plurea facere instituit, qnibus partem aliquam Sicoris averteret 
vadumque in eo flumkie efficeret. His paene effectis , magnuni 
in timorem Afranius Petreiaeque pejrveniunt, ne omnino frumcn- 
to pabuloque interomderentur; qnod mnitnm Caesar eqnitatu va- 
iebat. Itaque constituunt ipsi iis locis excedere. et in Celtiboriam 
beiium transferre. Huic consUio subfragabatur etiam iila res, quod 
ex duobus contrariis generibus, qaae stweriere bello cuui L. Ser- 
torio steterant civitates, victae nomen atquo imperiam absentU 
timebant; qaaein amicitia ■manserant , Pompeii maguis adfectae 
benefieiis eum diLigebant: Caesaris autcm in barbaris erat nomen 
obscurius* Hinc magnos eqnitatus mngnaque nuxiUa exspccta- 
bant et suis locis beUum in hiemcm ducere cogitabant Hoe ini- 
to consiUo, totoflumine Ibero navis bonquircreet Octogesam ad~ 
duci inbent. Id erat oppidnm positum ad Iberum, mUiaque 
passnnm a castrig abevat viginti. Ad eum loeum ftumiois , navi- 
bus iunctis, pohtem imperant fieri, lcgionesque duas flumen ^Jco- 
rim transducunt castraque muniunt vaUo pedum duodecira. 

62. Qua re per exploratores cognitn, summo labore militnm 
Caesar , conttnuato dtem noctemque opcre in flumine avertcndo, 
hnc iara dednxerat rem, tit cquites, etsi difficuker aique aegre 
fiebat, poesenttamen atque aaderent fltunen transire; peditesvero 
tantummodo humeris ac summo pectore exstare , et quum attitu- 
dine aquae , tum etiam rapiditate fluminw ad transenndnm inpe- 
direntur. Sed tamen eodem fere tempore pons in Ibero prope 
efffectus nunciabatur et in Sieori vadum yeperiebatnr. 

CAESAR. P 



170 . D£BELLO CIVILI 

63. lam vero co magis iili majniandum iter exktimabant 
Itaque, duabus auxiliaribus cohortibus flerdac pracsidio relicti*, 
omnibus copiis Sicorim transeiuit et cum duabus legionibus, quas 
superioribus diebus transduxerant , castra coniungunt. Relinque- 
batnr Caesari nibil, nisi uti equitatu agmen adversariorum malc 
baberet etcarperet; pons cnimipsius magntim circuitum habebat, 
ut mnlto breviore itincre illi ad Iberum pcrvenire possent. Eqai- 
tes ab eo missi fluiuen transeunt et, quum de tertia vigilia Petre- 
ius atque Afranius castra movissent, repente sese ad novissimnm 
agmen ostendunt et, magna multitndine circumfusa , morari at- 
que iter inpedire incipiunt. 

64. Prima luce ex superioribus locis , quae Caesaris castris 
erant coniuncta, cernebatur , equitatus nostri proelio novistimos 
illorum premi vebcmenter , ac nonnunqiiam sustinere extremnm 
agmcn atque interrumpi : alias inferri signa et universarum co- 
hortium inpetu nostros propelii; dcin rursus conversos insequi. 
Totis vero castris milites circulari et doiere , hostera ex manibus 
dimitti , bellum non necessario longius duci : Centariones Tribu- 
nosque militum adire atque obsecrare , ut per eos Caesar ccrtior 
fieret, ne labori %w> neupericulo parceret: paratos. esse seae, pos- 
$e et audere ea tranaire flumen, qua transductus esset cquitatus. 
Quorum studio et vocibue excitatus Caesar, etsi timebat tantae 
magnitudinis flumini exercitum obiicere, conandum tamen atquc 
experiendum iudicat. Itaque infirmiores miiites ex omnibus cen- 
turiis deiigi iubet, quorum autanimus aut virea videhantursu*ti- 
nere non posse: hos cum legione una pracsidio castris relinquit: 
reliquas legiones cxpeditas educit magnoque numero iumentorum 
in flumine supra atque infra constituto, transducit exercitum. 
Fauci ex his militibus , vi fiuminis abrepti , ab equitatu excipi- 
untur ae subievantur : intcriit tamen nemo. Transdncto incoluini 
exereitu, copias instruit triplicemque aciem ducere incipit. Ac 
tantum fuitin militibus studii, ut, milium VI ad iter addito*cir- 
euitu, magnaque ad vadum fluminis mora interposita, eos, qoi 
de tertia vigilia exissent, ante horam diei nonam consequerentur. 

• 65. Quos ubi Afranius procul visos cum Petreio conspexit, 
nova re perterritus locis superioribus constitit aciemque instruit. 
Caesar in campis exercitum reficit, ne dcfessum prociio obiiciat. 
Rursus conantcs progredi insequitur et moratur. Iiii necessario 
jnaturius, quam constituerant, castra ponunt: suberant enim mon- 
tes atque a milibus passuum quinque itinera difficilia atqueangn- 
sta excipiebant. Hos intra montes se rccipicbant, utequitatum 
effugerent Caesaris, praosidiusque in angustiis conlocatis, exerci- 
tum itinere prohiberemV ipei sine periculo ac timore Iberum co- 
pias transducerent: quodfuit illis conondura atque omniratio- 
ne cfficiendum. Sed totius diei pugna atque itineris iabore de- 



LIB. 1 CAP. $3— f& 171 

fcssi , rem in posterum diem disfolenffit Gaesar qnoqne in pra- 
ximo colle castra ponit. 

66. Media circiter nocte iis , <rai adaquandi canssa longins a 
castris proccsserant , ab equitibns conreptis, fit ab his ccrtior 
Caesar, Dnces adversariorum silentio copias castris edncerc. 
Qao cognito, signnm dari iubct et vasa militari more conclamari. 
Illi , exandito clamore, veriti, ne noctn inpediti enb onere con- 
fligere cogerentur, aut ne ab cquitatn Caesaris in angustiis tc- 
nerentnr, iter subprimunt copiasqne in castris continent. Postero 
die l^etreius cnm pancis eqnitibus occulte ad cxploranda loca pro- 
ficiscitur. Hoc idem fit ex castris Caesaris. Mittitur L. Dcci- 
dios Saxa cnm pancis, qui loci natnram perspiciat. Uterque 
idem suis rennnciat, qninqne milia passnum proxima.intcrcedere 
itineris campestris ; inde excipcre ioca aspera et montnosa : qni 
prior has angnstias occnpaverit , ab hoc hostem prohiberi , nihil 
esse negotii. 

67. Disputatnr in consilio ab Petreio atqne Afranio et tem* 
ptis profectionis qnaeritur. Plerique censcbanft, ut noctu iter 
facerent: posse prius ad angustias veniri, quam sentirentur. 
Alii, quod pridie noctu conclamaium esset in castris Caesaris, 
argumenti sumebant loco, non posse clam exiri; circumfundi «o- 
ctu equitatum Caesaris atque omnia loca atque itinera obsidcri : 
nocturnaque proelia esse vitanda , quod perterritus miles in cfoili 
dissensione timori magis, quam religioni, consulere consuerit: 
at lucem multum per sc pudorem omnium oculis, multum etiam 
Tribunorum militum et Centurionum praesentiam adferre: qui- 
bus rebus coerceri milites et in efftcio contmeri solcant. Quare 
omni ratione esse interdiu perrumpendum : etsi aliquo accepto de- 
trimento; tamen summa exercitus salva, locum, quem petant, 
capi possc. Haec evicit m consilto eententia et prima luce po- 
stridie constituunt proficisci. 

68. Caesar, expleratfe regioninns^ albente coelo, omnes 
copias castris educit ; magnoqnc circuitu nullo certo itincrc ex- 
ercitnm ducit: nam, qnae itinera ad Ibertim atque Octogesam 
pertinebant, castris hostinm obpositis, tcnebantur. Ipsi crant 
transscendendae valles maxhnae ac dtfficiilimae; saxa multis lo- 
cis praerupta iter inpedicbant; ut arma per manns necessario 
transderentur miiitcsque inermi subievatique alH ab aliis magnam 
partem itineris conficcrcnt- Sed hunc iaborem recusabat ncmo, 
qnod eum omnium laborum finem fore existimabant , si hostcm 
lbero intercludcre ct frumcnto prohibcre potuissent. 

69. Ac primo Afraniani militcs viscndi caussa laeti ex ca- 
stris procurrebant eontnmcliosisque vocibus prosequebantnr, ncc 
non neccssarii victus inopia coactos fngere atque ad Ilerdam re~ 
verti: erat enim iter a proposito diversum contrariamquc in 

P2 



172 DE BELLO CIVILI 

partem iri videbatur. Duces rero eorom suum consilium landi- 
bus ferebant, quod se castris tcnuisscnt, multumquc eorom opi- 
nionem adiuvabat, quod sinri iumentis inpedimcntisque ad iter 
profcctbs videbant , ut, non possediutius inopiam sustinere, con- 
iidcrcnt. Sed , ubi paullatim retorqueri agmen ad dextram con- 
spcxerunt, iaiuque primos superare regionem castrorum anunum 
adverterunt, ncmo crat adeo tardus aut fugiens iaboris, quin 
e tatim castris excundum atque occurrendum putarcnt. Concla- 
inatur ad arma atquc omnes copiac, paucis pracsidio reiictis 
cohortibus , cxcunt rcctoqne ad Iberum itinere contendunt. 

70. Erat in celcritute omne positum certamen, utri prius 
angustias montesque occuparent : sed exercitum Caesaris v iarum 
difficultates tardabant; Afranii copias equitatas Caesaris inse- 
quens morabatur, Rcs tamen ab Afranianis huc erat necessario 
dcducta, ut, sipriores montis, quos petebant, adtigissent, ipsi 
pcriculum vitarent, inpedimenta totius excrcitus cohortesquc, in 
castrisrelictas, eervare non possent, quibus, interclusis exercitu 
Cacsaris, auxilium fcrri nuQa ratione poterat. Confccit prior 
itcr Caesar atquc, ex niagnis rupibus nactus planitiem, in hac 
contra hostcm aciem instruit. Afraniue, quum ab cquitatu novis- 

" simum agmen premcretur et autc se hostem viderct, collcm 
qucmdam nactus, ibi con*titit. Ex co loco quatuor cetratorum 
cohortis in inontem, qui crat in conspectu omnium excelsissi- 
mus , mittit. Hunc magno cursu concitatos itibct occupare , co 
consilio, ut ipsc eodem omnibus copiis contcnderct et, mutato 
itincre, iugis Octogcsam pervcniret Hunc quum obliquo itinere 
cetrati pctcrent, conspicatus equitatus Caesaris, in cohortu 
inpctum facit: nec miuimam partcm temporis equitum vim ce- 
trati su*tincrc potuerunt, omnesque ab eis circumventi in con- 
spectu utriusque exercitus interficiuntur. 

71. Erat occasio bene gcrcndae rei. Neque vero id Caesa- 
rcm fugicbat, taato sub oculis accepto detrimento, pertcrritum 
exercitum sustinere non po*se , praesertim circumdntura undique 
equitatir, quum in loco aequo atquc aperto confligerctur: idque 
cx omnibus partibus ab eo nngitabatur. Concurrcbant Legati, 
Ccnturioncs , Tribunique militum, ne dubitaret proeUum com- 
mittcre; omnium essc militum paratissimos aninws: Jfraniaua 
contra multis rebus sui timoris signa misisse , quod suis non sub- 
vcnissent, quod de coUe non decederent, quod vis equitum incursus 
austinerent, conlatisque in unum locum signis, conferti, neque 
ordines , neque signa servarent. Quod si iniquiiatem loci timereU 
datum iri tamen aliquo loco pugnandi faeultatem , quod certe 
inde decedendum esset Afranio^ nec sine aaua permanere posset. 

72. Caesar in eam spcm vencrat , se sine pugna et sine vul- 
nerc suorum rem conficere posse , quod re frumeataria advewa- 



LIB.L CAP. W— tt. 173 

: cg caiaai H(»< i frmelie a fi fa w rx sa«— rit- 
trrwi? emr rAtmi aarftrtfar fptfatc •> se atriift* at&tes,' ear 
demwque fm i umam mene li t m et m r * praesertim mamm aoa auftus 
c»d imp t imtmh y n— ■iTis tmperare^ mwam giad:t*~ Hsrdwrttrr 
ctiam mim e rkm r m m rrcrn, «ves imtcrCcicndes tidebat: qKibns 
atzJsris mtame u K m immimms 9 rem mbtimere malebat- Hoc ron>Uium 
Gaesaris a yliii qt bm praanfcatBr; uuiitfs vero paiam iater o« 
loquebanfiar, fmmimm taiis sccasfb rictoriae dimitteretmr , rtHrm 
^trsrai vellct Gresor, tese aaa rsse pw<pi«tvro$. Hle tn sua scn- 
tentia p e is cr ciat Kpaaunlom cx co loco dijrreditur, ut tintorcm, 
adTemriis miaaaf. Pctrcias atque Afranius, oblata fecultatc, 
in castra sese refenmt. Caesar, praesidiis in montibns di$po>iti$, 
omni ad Ibcnnn iaterclaso itinere, quani prosime notest hoetiuiu 
caatris carfra commnnit 

7Z. PosterodieDuces adve«ari©rum perturbati, quod ontncm 
rei fnimentariae fluminisque Ibcri spem dimiscrant, de rcliquis 
rebos conmltajbaat Erat nnom iter , Uerdara si reTerti vellent ; 
altermn , si Tarraconem peterent Hnec consiliantibus eis , nnn- 
ciatnr, aqnatores ab equitatu premi nostro. Qna re cognitn, 
crebras stationes disponunt eqnitnm et cohortinm alariarain , le- 
gionariasque interiiciunt cohortis, Tallumque ex castris ad nqtmm 
dncere incipiunt, ut intra munitionrm, ct sinc timorc ot M*no 
stationibue , aquari possent Id opus inter se Pctreius atquc Afru- 
nius partiuntur, ipsique pcrficiendi operis caussa longiiis progro- 
diuntur. 

74. Quorum dtscessu libcram nacti milites conloqniorum 
facultatem , vulgo procedunt et , qucm quisque in enstris notuni 
aut municipem habebat, conqnirit atque evocat. Primuiit agunt 
gratias omnes omnibus ,"quod sibi perterritis pridic pepcrcisseut : 
eorum scbeneficio vivere: deindc Impcratoris fidem quacrunt* rc- 
ctenc se illi sint commissuri; et, quod non ab initio fvverint 
armaque cutn hominibus necessariis et consanguineis contuleritit, 
queruntur. His provocati sermonibus , fidcm ab Impvratorc do 
Petreii atque Afranii vita pelunt, ne qnod in se scclus conco- 
pisse , neu suos prodidisse , vidcantur. Qnibus confirmatis rcbus, 
se statim signa translaturos confirmant lcgatosque de pace pri- 
morum ordinum Centuriones ad Caesarem mittunt, Interim alti 
suos in castra invitandi caussa ndducnnt; alii ab eui* abducttn- 
tur, adco utuna castra inm facta ex binis vidcrentur : comnlu- 
rcsqne Tribuni milittim et Ccntnrioncs ad Caesarrm vcniunt 60- 
qne ei commcndant Idem hoc fit a Princiuibus IIiHpanino, quot 
illi evocaverant et secum in castris habebant obHidum loco. II 
snos notos hospitcsqne qnaercbnnt, pcr qnem qufcqno coruni ad- 
itum commendationiei haberet ad Cacsarcni. Afranii etiam filiut 
adolcsccns de sua ac parentis sui salute cum Caeeare pcr Sulpi- 



174 DE BELLO CITILI 

rinm Lcgafam agebafc Erant pleaa lactitiact grarn1afi«pc wia; 
eorwn, qoi tanta pericola Titasse, et eonun, qui sine Tulnere 
tanta* re* canfeciete Tidebantar: magitmnque firnctnm soae pri- 
«tinae lenitati* omnium iudicio Caesar ferebat consiliam^oe eioa 
U conrti* probabatnr. 

75. Quibas rebas nunciatfo Afranio , ab institoto opere dis- 
cedit seque in ca*tra recipit; sic paratas, nt Tidebator, ut, qui- 
cumquc nccidi#*et c»*m, hunc quieto et aeqno animo ferrejt. Pe- 
treiu» Tero non deserit *e*»e; armat famiiiam; com hac et prae- 
toriil cohorte cetratorum barbariaque equitibns paacis, beoefi- 
ciuriitf «ui«, qno* fuae custodiae caa#sa habere consnerat, in- 
provuo ad vulLom advolat, conloquia militnm interrnmpit, no- 
stro* ropcllit ab cnstris: quos deprehendit, interficit. Rcliqui 
cocunt intcr ko ct, rcpentino periculo cxterriti, sinistras eagis in- 
volvuut frbidio«quc deutringunt atque itase a cetratis cquitibusque 
d<<f«ndiiiit, ciutrorum propinquitate confisi; geoue in castra re- 
clpiunt ct ab iid cohortibug, quae erant in statione ad portas, 
dul'oiidnn|ur. 

70. Quibus rcbus confectis, flens Pctreins manipulos cir- 
cuit, iiiilitcnque adpcllat; neusc, neu Pompeium absentem, Im- 
peratorcm auum, advcrsariis ad subplicium transdant , obsccrat. 
Fit eoleritor concursus in Pructorium. Postulat, ut iurent omnes, 
SOCXorcitiuiiDiiccKquonon dcserturos, nequc prodituros, nequesibi 
lepnriitiin & roliqui* eonMlium capturos. Princeps in haec vcrba iu- 
rnt ip*o ; idcin iuniurandum adigit Afranium ; subscquuntur Tribuui 
militum Cimturionosiquo ; ccnturiatim producti milites idem iurant. 
Kdicunt, penew qneiu qufcque sit Caesaris milcs, ut producatur: 
prodtir.ton palfini in Pructorio interficinnt. Sed plerosque hi, qui 
reccpiTtint, colant noctuque pcr vallum emittunt. Sic terror 
oblatus a Ducibuti, crudelitns in subplicio, nova rcligio iuris- 
liiriitidi, spcm priiescntis doditionis sustulit, mentesque militum 
COttvortit et rem nd pristimun bclli rationcm redcgit. 

77. CtiOiar, qui milites advcrsariorum in ca^traper tempus 
conloqmi vcnorant, eumma dilijrcntia conquiri etrcmitti iubct: 
■od ox niuuoro Tribunorum militum Centurionuraquc nonnnlli 
•tm voluntiitc npud ouin rcmanscrunt, quos ille postca magno in 
liouore hiibuit: (Vnturioncs in nmpliorcs ordincs, Equites Ro- 
nmno« in Tribnnitium restituit honorem. 

78. Promebuntur Afraniani pabulatione, aqnabantor aegre, 
frtimonti copiam legtonarii nonniillam habebant; quod diernm 
Wll ub Ilerdo frumentum iussi erant eifcrre; cetrati auxiltares- 
quo imUnm, quorum erant et facultatcs ad parandnm exignae, 
H rorpora insueta ad oncra portanda.: itaque raagnus eornm quo- 
tidie numeros adC^icsarcm perfu^icbat. In his orat angnstiis rcs; 
*od ex pmpociitui cousiliid duobus explicitius vidcbatox, lierdam 



LIB. I. CAP. 75—81. 175 

# 
rererti, qcod ibi paollulum frumenri reliqaerant: lbi se reliqaiim 
consilium expliraturos confidebant. Tarraco aberat longius: quo 
spatio plures rem posse casus recipere intcllcgebant. Hoc pro- 
bato consilio, ex castris proficiscuntur. Cae-ar, eqnitatu prae-. 
mie^o, qui novissimum agraen carpcrct atque inpediret, ipse-cum 
legionibus subsequitur. Xullura intercedebat tcropus , quin ex- 
tremi cum equitibus prqeliarentur. 

79. Genus crat hoc pugnae. Expeditae cohortes novissimum 
agmen claudebant ; pltiriesque in locis campcstribus subsistebant : 
si mons erat adscendcndus, facile ipsa loci natura periculum 
repcllebat, quod cx locis superioribus, qui antccesserant, desuper 
[suos] adscendcntes protegcbant. Quum Tallis aut locus dcclivis 
suberat, ncque ii, qui antecesserant , morantibus opcm fcrre 
potcrant , equitcs vcro ex loco supcriorc in aversos tela coniicie- 
batit: tum magno erat in pcriculo res. Rclinquebatur, ut, quum 
eiusmodi locis essct adpropinquatum , legionum signa consistere 
iuherent magnoque inpctu equitatum rcpellcrcnt; co submoto, re- 
pcnte incitati cursu sese in vallis tinivcrsi demitterent atque, ita 
traregressi , rursus in locis superioribus consisterent. Nam tan- 
ttim ab equitum suorum auxiliis abcrant, quorura numerum ha- 
bebant magnnm, ut cos, superioribus pertcrritos proeliis, in 
mcdium recipcrcnt agmen ultroquc eos tnercntur : quorum nnlii 
ex itinerc excedere licebat, quin ab equitatu Gaesaris excipc- 
rentnr. 

80. Tali dum pugnatur modo , lentc atque paullatim pro- 
ceditur crebroqne, ut sint anxilio suis, subsistnnt: ut tum ac- 
cidit. Milia cnim progrcssi quatuor, vehementiusque pcragitati 
ab equitatu , montera cxcelsum capiunt ibique una frontc contra 
hostem castra rauniunt, neque iumentis onera dcponunt. Ubi 
Caesaris castra posita tabcrnaculaque constituta, et diraissos equi- 
tcs pabulandi caussa animum advertcrunt, sescsnbito proripiunt 
hora circiter sexta eiusdem diei ct , spem nacti morae , disccssu 
nostrorum equitum , itcr facerc incipiunt. Qua rc animum ad- 
versa, Caesar relictis legionibus subseqnitur, pracsidio inpedi- 
mcntis paucas cohortis reiinquit : hora decima subsequi pabula- 
tores , equitesque revocari iubet. Celcriter equitatus ad quoti- 
dianum itineris officiura revertitnr: pugnatur acritcr ad novissi- 
mnm agracn, adco, ut paene terga cenvertant: coropluresque 
milites, etiam nonnulli Centuriones interficiuntur. Instabat agraen 
Caesaris atque universnm inminebat. 

81. Tum vero neque ad explorandum idoneum locum castris, 
ncqtte ad progrediendum data facultate , consistunt nccessario et 
procul ab aqua , et natura iniquo loco , castra ponunt. Sed iis- 
dem de caussis Caesar, quae supra sunt demonstratae , proclio 
amplius non laccssit et eo die tabernacula statui passus non cst, 



176 DE BELLO CITILI 

qno paratiores essent ad insequendum omnes, sivc nocta, srve 
interdiu ernmpercnt. IUi enim, adverso vitio castrornni, tota 
nocte munitioncs proferunt, castraqae castris convcrtunt. Hoc 
idcm postero dic a pfiraa luce facinnt totnmque in ea re diem 
consuinunt. Sed, qnantum opere proces>erant et castra protu- 
lerant, tanto abcrant ab aqna longins et pracscnti malo aliis malia 
rcmcdia dabantur. Frima nocte aqnandi caussa ncmo egreditur 
ex castris: proximo die, pracsidio in castris relicto, univcrsas 
ad aquam copias edncnnt ; pabnlatnm emittitnr nemo. Ilis eos 
subpliciis malc haberi Caesar et necessariam subire deditioucm, 
quam proelio dcccrtare, malcbat: conatur tamen eos vallo fossa- 
qnc circummunire , ut qnam maxime repentinas eornm eruptio- 
nes dcmore*tur; qno neccssirio descensnros^cxistimabat. • IHi, et 
inopia pabuli adducti , et , qno essent ad id expeditiores , omnia 
sarcinaria iumenta interfici iubent. 

82. In his operibus con^iliisqnc bidnnm consuniitur: tertio 
die magna iam pars» operis Caesaris processerat. Iili inpedtendae 
rei , hora circiter octava signo dato , lcginnes educunt aciemque 
snb castris instruunt. Caesar ab opere legioncs revocat, cquita- 
tum omnem convenirc iubet, aciera instrnit: contra opinioncm 
enim militnm famamqne omninm videri proelium defugisse , ma- 
gnum detrimentum adferebat. Sed eisdcm de caussis , quae stint 
cognitae, quo minus dimicarc vcllet, movebatur; atque hoc 
etiam magis, quod spatii brevitas, ctiam in fugam coniectis ad- 
versariis, non mnltum ad summam victoriae iuvarc poterat: non 
enim amplins pedum milibus dnobus ab eastris castra distabant. 
Hinc dnas partes acies occupabant ; tertia vacabat , ad incursum 
atque inpetum miiif iim relicta. Si proelium cominitteretur , pro- 
pinquitas castrorum celcrem snperatis ex fuga receptum dabat. 
Hac de canssa constituerat , signa infcrentibus rcsistere, prior 
proelio non lacessere. ' 

83. Acies erat Afraniana duplex legionnm quinque ? tertiam 
in snbsidiis locum alariae cohortes obtinebant: Caesaris triplex: 
sed primam aciem qnaternae cohortes ex quinque lcgionibus te- 
nebant; has subsidiariae ternae ct rursus aliae totidem suae rn- 
iusque legionis subscquebantur; sagittarii funditorcsque media 
continebantur acie; equitatus latcra cingebat. Tali instructa 
acie, tenere uterqne propositnm vidcbatur; Caesar nisi coactns 
proelium non committere; ille, tit opera Caesaris inpediret. 
Producitur tamen res aciesque ad solis occas*ura conttnentur; inde 
ntrique in castra disccdunt. Postero dic munjfiones institutas 
Caesar parat pcrficere; illi vadum fluminis Stcoris tentare, si 
transire possent. Qua re animum adversa, Caesar Germanoa 
levis armatnrae equitumque partem flnmcn transiicit crebrasqoe 
in ripis custodias Hieponit. 



WB. h CAP. 88— 8fc 177 



84. Tandem , omnibuft rebus ob#e«si, quartum iam diem 
sine pabulo retentis iumentis, aqaae, ligoonun, frumeoti inopia, 
conloquiom petunt et id, ei fieri poesit, semoto a militibud looo. 
Ubi id a Caesare negatnm et, palam *i conloqui vellcnt, con-. 
cessum est; datnr obsidis loco Caesari filius AfraniL . Vcnitur in 
emn locnm , qnem Caesar delegk. Andiente utroqne exercitu, 
loqnitur Afranius : Non esse aut ipsis, aut miUtibus succensendum, 
quod fidem erga Imperatorem suum Cn. Pompeium conservare 
votuerunt , sed satis iam fecisse officio satisque subplicii tuUsse y 
perpessos omnium rerum inopiam: nunc vero, paeue utferas^cir- 
cummunitos prohiberi aqua, prohiberi ingrcssu, neque corpore 
dolorem , neque animo ignominiam ferre posse : itaque se vietos 
confiteri: orare atque obsecrare, si qui locus misericordiae reUn- 
qiiatur, ne ad ultimum subplicium progredi necesse habeaut- 
liaec quam potest demisi&sime atque subiec&siine exponit. 

8d. Ad ea Caesar respondit: Nulli omnium has partis vel 
querimoHiae , vel miserationis , minus convenisse : reUquoe eninv 
omnis suum ojficium praestitisse ; «e, qui etiam bona conditione y 
et loco ei tempore aequo , confligere nohierit , ut quam integer- 
rima essent adpacem omnia; exercitum suum, qui, iniuria etiam 
accepta suisque interfectis , quos in sua potestate habuerit , cpn-. 
servarit et texerit; iUius denique exercitus militcs, quiper se de 
concilianda pace egerint : qua rn re omnium suorum vitae consu^ 
lendum putarint. Sic omnium ordinum partis in misorkordid 
constitisse; ipsos Duces a pace abhorruisse, eos neque conloquii 
neque induciarum iura servasse , et homines inperitos et per can- 
loquium deceptos crudeUssime interfecisse. Jccidisse igilur hi$ % 
quod plerumque hominibus nimia pertinacia atque adrogantia 
accidere soleat , uti eorecurrant, et id. cupidissime petant r quod 
pauUo ante contemserint. Neque nunc se illorum humiUtate , nc- 
que aUqua temporis obportunitate postulare, quibus rebus opes. 
augeantur suae; sed eos cxercitus, quos contra se multos iam% 
annos aluerint, velle dimitti. Neque enim sex Ugiones alia. de> 
caussa missas in Hispaniam, septimamque ibi conscriptam, neque 
tot tantasque classis paratas, neque submissos Duccs, rei miU- 
taris peritos : nihil horum ad pacandas Hispanias , nihil ad usum 
provinciae provisum, qude propter aTuturnitatem pacis nullum 
auxiUum desiderarit ; omnia haec iam pridem contra se parari, 
in se novi generis imperia constitui, ut idem ad portas urbanis 
pracsidia rcbus, et duas betticosissimas provincids absens tot an~ 
nos obtineat: in se iura magistratuum commutari, ne ex Prae- 
tura et Consulatu , ut semper , sed per paucos probati et electi in 
provincias mittantur: irt se aetatis excusationem nihil valere,quod 
superioribus bellis probati ad obtinendos exercitus evocentur : in. 
se uno non servari, quod sit omnibus datum semper Imperatori- 



178 DE BELLO CIVILI 

bus, «t, rebus feUciter gestis , aut cumhonore aUquo, aut cerfc 
flthe ignominia domum revertantur exercitumque dimlttant. Quae 
tamenomnia et se tulisse patienter et esse laturum; neque nunc 
id agere , ut ab illis abductum exercitum teneat ipse , quod ta- 
inen sibi difficile non sit ; sed ne UU habeant , quo contra se uti 
potsint. Proinde, ut esset dictum ,' yrovinciis excederent exerci- 
tumque dimitterent : si id sit factum , nociturum se nemini : hanc 
wiam atque extremam pacis esse conditionem. 

86. Id veromilitibus fuit pcrgratuin et iucundum, ut ex ipsa 
significatione potuit cognosci; ut, qui aliquid victi incommodi 
exspectavissent , ultro praemium missionis ferrent. Nam , qunm 
de loco et tcmpOre eiua rei controversia inferretur : et voce et 
manibus universi ex vallo, ubi constitcrant, significare coepe- 
rant, ut statim dimitterentur , neque omni interpositafide firmum 
csse posse, si in aliud tempus differretur. Paucis quum esset 
in utramque partem vcrbis disputatum; reg huc deducitur, ut ii, 
qui habeant domicilium nut posscssiones in Hispania, statim; 
reliqui ad Varum flumen dimittantur: ne quid cis noceatur, neu 
quis invitus sacramcntum dicere cogatur a Caesare , cavetur. 

87. Caesar ex co tempore, dura ad flumen Varum veniatur, 
se frumentum daturum poliicetur: addifr cfiam, ut, qyid quis" 
que eorum in beilo amiserit y quae sint penes milites suos, «s, 
qui amiserint , restituatur : militibus , aequa facta aestimatione, 
pecuniam pro iis rebus dissolvit. Quascumque postea contro- 
versias inter se milites habucrunt, sua spontead Caesarem in ius 
adierunt. Pctreius atque Afranius, quiun stipendinm ab legio- 
nibus paene seditione facta flagitaretur , cuius illi diem nondum 
venisae dicerent, Caesar ut cognosceret ,' postulant; coque utri- 
que, quod statuit, contenti ftierunt. Parte circitcr tcrtia exer- 
citus eo bkluo dimissa, duas legibnes suas antecedere, rcliquaa 
tinbsequi iussit, ut non longo intcr se spatio castra faccrent; ei- 
que negotio Q. Fufittm Calenum Legatum praeficit. Hoc eius 
praescripto ex Hispania ad Varum flumen est iter factum atque 
ibi reliqua pars exercitua dimissa. 



[LIBER SECVNDVS 

ARGVMEJVTVM 

C Trelonius MassUiam obpugnat ; Nasidius cum classe au- 
silio advenit, sed navaU proelio supcratur c. 1 — 7. Irebonius 
machinas magnae moUs adoppidum exstrtiit, quibus Massilienscs 



^IB. I. CAP.<86— 81. LIB. H. CAP. 1— 3. 179 

perterriti inducias petunt atque inpetrant, inpetratas violant, 
erumpunt atque opera Trebonii disiiciunt: quibus cito reparati*, 
denuo de deditione agunt e. 8 — 16. Interim M. Varro in-utte- 
riore Hispania, dum bellum adparat ab omnibus dedertus ad 
Caesarem trarmt. qui ontni modo Ilispanos sibi devineit c. 17 — 21. 
Massilienses quoque se dedunt c. 22. Curio in Africa primo rem 
prospere contra Varum gerit, post, proelio temere commisso, supe- 
ratus interficHur et totus exercitus disiicitur c. 23 — 44. 



1. Dum Jiaec in Hispania gcruntur, C. Trebonius Legatus, 
qui ad obpugnationera Massiliae relictus erat , duabus ex parti- 
mis aggerera, Tineas, turrcsque ad oppidum agere iustifuit. 
Una erat proxima portu navalibusque; altcra ad partem, qua 
est aditus ex GaLLia atque Hispania ad id mare, quod adigit ad 
ostimn Khodani. Massilia enim fere cx tribus oppidi partibua 
mari adiuitur; reliqua quarta est, qoae aditum babeat a terra. 
Huius quoque spatii pars ea, quae ad arcera pertinet, ioci na- 
tura et valle altissiraa munita, longam et difficilera babet obpu- 
gnationem. Ad ca perficienda opera C. Trebonius magnam iu- 
mentorum atque hominum nuiltitudinem ex omni provincia to- 
cat: vimina materiamque comportari iubet. Quibus coraparaiia 
rebus , aggerem in altitudinem pedum octoginta exstruit. 

2. Sed tanti erant antiquitus in oppido omnium rerum ad 
bellum adparatus, tantaque rauititudo tormentorum, ut eorum 
\im nullae contcxtae Timinibus vineae sustincre possent. Asseres 
enim pedum duodecim , cu&pidibus praefixi atque hi maximis ba- 
listis missi,.pcr quatuor ordincs cratium in terra defigcbantur* 
Itaque, pedalibus iignis coniunctis inter se, porticus integebantur; 
atque hac agger ictcr manus profcrebatur. Antecedebat testudo 
pedum LX , aequanfli loci caussa, facta itcm ex fortissimis iignis, 
conToluta omnibus rcbus, quibus ignis iactus ct lapides dcfendi 
possent. Scd magnitudo operum , altitudo muri atque turrium, 
multitudo tormeutorura omncm administrationcm tardabat. Tum 
crebrae per Aibicos eruptiones fiebant cx oppido, igncsquc agger) 
et turribus infcrebantur , quae facilo nostri repellebant miiitea 
magnisque ultro inlatis detrimentis, eos, qui eruptionem fece- 
rant , in oppidum reiiciebant. 

3. Interim L. Nasi$,us, ab Cn. Pompeio cum classe naTium 
sedecira , in quibus paucae erant aeratae, L. Donitio Mas$ilien- 
sibusque subsidio missns, freto Siciliae, inprudente atque inopi- 
nante Curione, pervehitur: adpuisisque Messanam naTibus , at- 
quc inde propter rcpentinum terrorem principum ac senatus fuga 
facta, ex navalibus eorum unam deduci^., Hac, adiuncta ad re- 



180 DE BELLO CIVILI 

liquas navcs, cursum Massltiam versus perficit; praemiseaqnc 
clam navicula, Domitium Massilicnsesque de suo advcntu rer- 
tiores facit cosquc magnopere h,ortatur, ut rursus cum Bruti 
classe , additis suis auxitiis , confligant. 

4. Massilienses, postsnpcrius incommodnm, vctcres ad cura- 
detn ' numerum ex navalibus productas naves refecerant summa- 
qiie industria armaverant, (rcmigum gubernatorumquc mag-na 
copia subpetcbar) piscatoriasque adiecerant atque contexerant, ut 
cssent ab ictu telorum remiges tuti : has sagittariis tormentisque 
compleverunt. Tali modo Instructa classe, omnium seniorum, ma- 
trum familiae, virginum prccibus et fletu excitati, [ut] extremo 
tempbre civitati subvenirent , non minore animo ac fiducia , qnara 
ante dimicaverant , naves conscendunt. Communi enim fit vitio 
natnrae, ut invisis, latitantibus atque incognitis rebus magis confi- 
fiamus vehementitisque exterreamur: ut tum accidit. Adventns 
eiiim L. Nasidii snmma spe ct voluntatc civitatem complevcrat. 
Nacti idoneura ventum, ex portu exeunt et Tauroenta, quod est 
castellum MassiHensium , ad Nasidium perveniunt, ibique narcs 
expediunt, rursusque se ad confligcndum animo confirmant et con- 
eilia commnnicant. Dextra pars MassIIiensibus adtribuitur, si- 
nfetra Nasidio. 

5. Eodem Brntus contendit, aucto naviura numero. Nam 
ad eas, qiiae factae erant Arelate per Caesarem, captivae Mas- 
fiiliensium aecesserant sex. Has superionbus refecerat diebus at- 
que omnibus rebus instruxerat. Itaque suos .cohortatus , quos in- 
tegros superavissent , ut victos contcmnCrent , plcnus spei bonae 
atqne animi adversus eos proficiscitur. Facilc erat, ex castris G. 
Trebonii atque omhtbus stiperioribus locis prospicere in urbem, 
lit omnis iuvenths , quae in oppido remanscrat , omnesque supe- 
rioris aetatis, cum liberis atque uxoribus publicisquc custodife, 
aut ex muro ad coeiura manus tcnderent, aut templa Deoruni 
inmortalium adircnt et, ante simulacra proiecti, victoriam ab Diis 
exposcercnt: neque erat quisquam omnium, quin in eiusdieicasn 
snariun omniom fortunarum eventum consistere existimaret. Nam 
et honesti ex iuventute , et cuiusque actatis amplissimi , nomina- 
tiin evocati atque obsecrati, naves conscenderant; ut, si quid 
adversi accidisset , ne ad'conandum qnidem sibi quidquam reli- 
qui fore viderent; si snpcravisscnt , vel domesticis opibus, vel 
externisauxiLiis, de salutc urbis confidercnt. 

l '"\ 6. Coramisso proeiio, Massiliensimtt res milla ad virtutem 
defnit: sedmemores eorum praeceptorum, quae paullo ante ab 
smV acceperant, hoc animo decertabant, ut nullum aliud tem- 
pus ad conandtfm habitnri •vidcrcntur , et, quibus in pngnft vitae 
^ericulum acdderet , non tta mulfo se reliquorum civiuni fa- 
tmn ' antecedere exkttmarent, quibus, urbe capta, eadem es- 



UB.JDL CAP. 4— 9. 181 



setbeffifortmmirfemda. Didaetisnne nostris podlalSa iiaTibat, 
et artificio gidwrnatorum mobilitati naviam locus dabatur et, si 
qnando nostri facultatcm nacti ferreis manibus iniectU navem rc- 
JjgnTerttnt, undique suis laborantibae succmrebant Neque Tero 
conhmcti Albfcis comminns pognando deficiebant; neque moltum 
cedebant Tirtnte nostris : eimul ex minoribns navibus magna tm 
eminua missa telornm mnlta noetris [de inproTiso] inprudentibus " 
atque inpeditis Tuloera inferebant : conspicataeqne navea trircmes 
duae naTem D. Bruti, qnae ex insigni facilc agnosci poterat, 
duabus ez pardbus sese in eam incitaTerant: sed tantum, re pro- 
visa, Brutns celeritate naTis enisns est, nt parro momento an- 
tecederet Illae adeo graiiter inter se incitatae confiixerunt, ut 
Tehementissime ntraeque ex concursn laborarent ; altera Tero prae- 
fracto rostro tota conlabefieret. Qiui re animnm adTersa , quao 
proximae ei ioco ex Bruti classe naves erant, in eas inpeditas in- 
petum faciunt celeriterque ambas deprimunt 

7. Sed Aasidianac nares nuilo nsui fuerunt celeriterque pu- 
gna exeesserunt: non enim bas ant conspectus patriae aut pro- 
pinqnorum praecepta ad extremum Titae periculnm adire coge- 
bant Itaque ex eo numero navium nulla desiderata est, ex Mas- 
siliensium classe quinque sunt depressae, quatuor captae , una 
cum Nasidianis profugit : quae omnes citeriorem Hispaniam pe- 
tiTerunt : at ex reliquis una praemi&a Massiliam , huius nuncii 
perferendi gratia , quum iam adpropinquaret urbi , omnis sese 
multitudo ad cognoscendnm effudit ac , re cognita , tantus lu- 
ctns excepit, ut urbs ab hostibus capta eodcm Testigio videretur, 
Massilienses tamen nihilo seqoius ad defensionem urbis reliqua 
adparare coepcrunt. 

8. Est anmiadvereum ab legionariis, qui dexteram partem 
operis administrabant , ex crebris hostium eruptionibus , magno 
tibi essc praesidio posse , si pro castello ac receptaculo turrim 
ex latere sub muro fecisscnt , quam primo ad repcntinos incur- 
sns humilem parramquc fecerant. Huc se rcferebant : hinc , si 
qua maior obpresscrat vis , propugnabant : hinc ad repellendum 
etprosequendum hbstem procurrebant. Patebathacc quoquover- 
sus pedes triginta, sed parietum crassitudo pedes quinque : postea 
Tero, nt est rerum omnium magister usns, hominum adhibita 
solertia, inventum est, magno esse usui posse, st* haec esset in 
altitudinem turris elata. Id hac ratione perfectum est 

9. Ubi turris altitudo perducta est ad contabulationcm ; eam 
inparietis instruxerunt ita, ut capita tignorum extrema parietum . 
ttructura tegcrentur, ne quid emineret, ubi ignia koatium ad- 
haerescdtet. Hanc insuper contignationem, quantumtectumplu- 
tei ao vinearum pasaum est, utterculo adstruxerunt y supraque 
eum locum duo Ugna transvena iniecerunt non longo ab extremU 

CAE8AK. Q 



182 ' ' DE PELLO CIVILI 

-parietibus, quibus suspenderent eam contignationem , quae turri 
tegimento esstt futura : supraque ea tigna directo transversas 
trabes iniecerunt easque axibus teUgaverunt. Has trabes pauUo 
hngiores atque eminentiores , quam extremi parietes crant, effe- 
cerunt, ut esset, ubi tegimenta praependere possent ad defen- 
dendos ictus ac repellendos , quum inter eam contignationem pa- 
rietes exstruerentut: eamque contabulaltonem summam lateribus 
lutoque constravervnt •, ne quid ignis hostium nocere posset: cen- 
tonesque insupet iniecerunt , ne aut tela tormentis missa tabula- 
tionem perfringerent , aut saxa ex catapultis lateritium discute- 
rent. Storias autem ex funibus ancorariis tres, in longitudinem 
parietum turris , latas quatuor pedes fccerunt, easque ex tribus 
partibus, quae ad kostes vergebant, eminentibus trabibus circum 
turrim praependentes reUgaverunt: quod unum genus tegimenU 
m aUis locis erant experti nuUo teh neque tormento transiici posse* 
Ubi vero eapars turris, quae erat perfecta , tccta atquemunita 
est ab omni ictu hostium, pluteos ad aUa opera abduxerunt: tur- 
m tectum per se ipsum prehensionibus ex contignatione prima 
suspendere ac toUere coeperunt: ubi, quantum storiarum demissio 
patiebatur, tantum elevabant. Intra haec tegimenta abditi at- 
que muniti parietes lateribus exstruebant, rursusque alia prehen- 
sione ad aedificandum sibi locum expediebant. Ubi tempus aUe- 
rius contabulationis videbatur, tigna item y utprimo, tecta ex- 
tremis lateribus instruebant , exque ea contignatione rursus sum- 
mam contdbulationem stotiasque elevabant. Ita tuto ac sine vtto 
vulnere ac periculo sex tabulata exstruxerunt, fenestrasque , qui- 
bus tVi hcis visum est, ad tormenta mittenda in struendo reU- 
querunt. y m 

10. Ubi ex ca turri, qiiae circum essent, operatueri se 
posse confisi sunt ; musculum pedum LX longum, ez materia bi- 
pedali, quem a turri iateritia ad hostium turrim murumque per- 
ducerent, facere institucrunt : cuius musculi haec erat forma. 
Duae primum trabes in sqh aeque longae, distantes inter se pe- 
des quatuor, conlocantur inque eis columeUae pedum in altitu- 
dinem quinque defiguntur. Has inter se capreolis moUi fastigio 
coniungunt, ubi tigna, quae muscuU tegendi caussa ponant, eon- 
hcentur. Eo super tigna bipedaUa iniiciunt eaque laminis cla- 
visque religant Ad extremum muscuU tectum trabesque extre- 
mas quadratas regulas, quatuor patentis digitos, defigunt, quae 
lateres, qui super muscuh struantur, contincant Ita fastigato 
atque ordinatim structo , ut trabes erant in eapreoUs conhcatae, 
lateribus tutoque musculus, ut ab igni, qui ex muro iaceretur, tu- 
tus esset, contegitur. Super lateres coria inducuntur, ne eana- 
Ubus aqua inmissa lateres diluere posset. Coria autem, nerur- 
sus igni ac lapidibus conrumpantur, centonibus conteguntur. Hoc 



LIR n. CAP. 10—14. 183 

optts omne, tectwn tunew, ad ipsam turrim perficiunt snbitoque^ 
inapinantibus hostibus, machinatione navali, phalangis subiectis, 
ad turrim hostium admovent, ufaedificio iungatur. 

11. Qao inalo perterriti subito oppidani saxa, quam roaxi- 
ma possunt , Tectibus promoTent prnecipitataque mnro in musen- 
Huxt deTolvunt. Ictum firmitas materiae sustinct; et, quidquid 
incidit', fastigio musculi elabitur. Id ubi Tident, mutant consu- 
linm: cupas, taeda ac pice refertas, incendunt easque de muro 
in mnsculum derolTunt. InTolutae labuntur, delapsae ab late- 
ribus lon^uriis furcisque ab opere remoTentur. Interim sub mu- 
scudo mihtes Tectibus iufima saxa turris hostium, quibus fnnda- 
menta continebantur , conrellunt. Musculus ex turri lateritia a 
nostris telis tormentisque defenditnr: hostes ex muro acturribus 
snbmoTentur : non datur libera muri defendendi facultas. Com- 
pliiribus iam lapidibus ex ea , quae suberat , turri subductis , ro- 
pcntina ruina pars eius tnrris concidit, pars reliqua eonsequemi 
procumbebat. 

12. Tum hostee, [turris repentina ruina commoti, inopinato 
malo turbati, Dcoram ira perculsi,] urbis direptione perterriti, 
inermes cum infulk sese porta foras uniTersi proripiunt; ad Le- 
gatos atque exercitum subplkes manus tendunt. Qua noTa rc 
oblata, omnis administratio belli consistit, miiitesque, aTcrei a 
proelio, ad studium andiendi et cognoscendi feruntur. Ubiho- 
stes ad Legatos exerdtnmque perrenerunt , uniTersi se ad pedes 
proiiciunt: orant, ut adventus Caesaris exspecietur: captam su- 
am urhem videre , opera perfecta , turrem subrutam ; itaque ab 
defensione desistere: nutiam exoriri moram posse, quo minus, 
quum venissety si imperata non fdcercnt, ad nutum e vestigio 
diriperentur, Docent 9 si omnino turris concidisset, non posse 
milites contineri, quin spe praedae in urbem inrumperent urbefn- 
que delerent, Haec atqoe eiusdem generis complura, ut ab ho- 
minibus doctis , magna cnm misericordia fietuque pronunciantur. 

13. Quibus rebus commoti Legatimilites ex opere deducunt, 
obpugnationededstunt, operibus custodias relinquunt. Inducia- 
rum quodam genere misericordia facto, adTentus Caesaris ex- 
spectatnr : nullnm cx mnro, nuUum a nostris mittitur telnm : ut re 
confecta, omncs curam et diMgentiam remittunt Gaesar enim per 
litteras Trebonio magnopere mandaTerat , ne per Tim oppidum 
expugnari pateretnr ; ne graTius pormoti milites et defectionis 
odio et contemtione sui et diutino labore omnes pnberes intornV 
cerent: quod sefactnros minabantur: aegreque tunc suntretenti, 
qnin oppidum inrumperent , ^raTiterque eam rem tulerunt, quod 
stetisse per Trebonium, quo minus oppido potirentur , Tidebatur. 

14. At hostes sine fide tempus atquc occasionem fraudis ac 
doli quaerunt; interiectisque aliquot diebus, nostris iangiientibas 

Q2 



174 DE BELLO CIVILI 

ciumLegatum agebat. Erant plenalaetitiaet gratulatione omnia; 
eorum , qui tanta pericula vitasse , et eorum. , qui sine vuliiere 
tantas res confccissc videbantur: niagmunque fructum suae pri- 
stinae lcnitati* omnium iudicio Caesar ferebat consiliumqfue eias 
a cunctig probabattir. 

75. Quibus rebus nunciatis Afranio , ab instituto opere dis- 
cedit seque in castra recipit; sic paratus, ut videbatur, ut, qai- 

" cumque accidisset casus, hunc quieto et acquo. animo ferrct. Pe- 
treius vcro non deserit sese; armat familiam; cum hac et prae- 
toria cohorte cetratorum barbarisque equitibus paucis, benefi- 
ciariis suis, quos 6iiae custodiae caussa habere consuerat , in- 
proviso ad valium advolat, conloquia inilitum intcrrumpit, no- 
stros repcUit ab castris: quos deprehendit, interficit. Rcliqui 
cocunt intcr se ct , rcpentino periculo cxtcrriti , sinistras sagis in- 
volvunt gladiosquc destringunt atque ita se a cctratis cquitibusque 
dcfendunt, castrorum propinquitate coniisi; 6egue in castra re- 
cipiunt et ab iis cohortibus, quae erant in statione ad portas, 
dofendnntur. 

76. Quibus rcbus confectis, flens Pctreius manipulos cir- 
cuit, militcsque adpcllat; neusc, neu Pompcium absentem> Im- 
peratorem suum, advcrsariis ad subplicium transdant, obsecrat. 
JFifc celeritcr concursus in Praetorium. Postulat, ut iurent omnes, 
se cxcrcitiun Duccsquc non dcscrturos, ncque prodituros, neque sibi 
separatim & reliquis.consilium capturos. Princeps in haec vcrba iu- 
rat ipse ; idcm itisiurandum adigit Afranium ; subscquuntur Tribuni 
xnilitum Centurioncsquc ; centuriatim producti milites idem inrant. 
Edicunt, penes quem quisque sit Caesaris miles, ut producatur: 
productos palam in Praetorio interficinnt. Sed plerosque hi , qui 
reccperant, cclant noctuque per vallum emittunt. Sic terror 
oblatus a Ducibus, crudclitas in subplicio, nova rciigio inris- 
iurandi, spem praesentis dcditionis sustulit, mentesque militum 
convertit et rem ad pristinara bclli rationcm redcgit. 

77. Caesar, qui milites advcrsariorum in castraper tempus 
conloquii vcnerant, summa diligcntia conquiri et rcmitti iubet: 
scd cx numero Tribunorum militum Centurionumquc ' nonnulli 
8ua voiuntatc apud cum rcmanscrunt , quos ille postca magno in 
honore habuit: Centuriones in ampliorcs ordincs, Equites Ro- 
manos in Tribunitium restituit honorem. 

78. Premebantur Afraniani pabulatione , aquabantur aegre, 
frumenti copiain legionarii nonnuliam habebant; quod diemm 
XXII ab lierda frnmentum iussi erant efferre; cetrati auxiliarea- 
que nullam, quoruni crant et facultates ad parandum exiguae, 
ct corpora insueta ad oncra portanda,: itaque magnus oorum quo- 
tidie numonis ad Caesarera perfugicbat. In his orat. angustiis res; 
>ed ex propositisr consiliis duobus explicitius videbatur , Ilcrdam 



LIB. I. CAP. 15—81. 175 

# 
rcverti , qcod ibi panllolam frumenti reliquerant: ibi se reliquum 
consiiium explicaturos confidebant. Tarraco abcrat longius: quo 
spatio plures rem posse casus rccipere intcllegebant. Hoc pro- 
bato consilio, ex castris proficiscuntnr. Cacsar, equitatu prae-. 
misso, qui novissimum agraen carpcrct atque inpediret, ipsc-cum 
legionibus subscquitur. Xullum intcrcedebat tcrapus , quin ex- 
trcini coin equitibus proeliarentur. 

79. Genus crat hoc ptignae. Expeditae cohortes novissimura 
agrnen claudcbant ; pluriesque in locis campcstribus subsistebant : 
si mons erat adscendcndus , facile ipsa loci natura periculum 
repcllebat, quod cx locis stiperioribus, qui antccesserant , desuper 
[ssuos] adsccndcntes protegcbant. Quum vallis aut locus dcclivis 
suhernt, neque ii, qui antecesserant, morantibtis opcm fcrre 
potcrant , equitcs vero ex loco supcriorc in aversos tela coniicie- 
liant: tnm magno erat in periculo res. Rclinquebatur, ut, quum 
eiusraodi locis esset adpropinquatum , lcgionura signa consistere 
iuherent magnoquc inpctu equitntum repellcrent; co submoto, re- 
pcntc incitati cursu sese in vallis univcrsi dcmitterent atque, ita 
tran*<rressi , rursus in locis superioribus consistcrent. Nam tan- 
tum ab equitum suorum auxiliis abcrant, quorum numerum ha- 
hchant magnum, nt cos, superioribus perterritos proeliis, in 
mcdium recipercnt agmcn ultroque eos tncrcntur: quorum nniii 
ex itinerc excedere iicebat, quin ab equitatu Caesaris excipe- 
reutur. 

80. Tali dum pngnatur modo , lente atque paullatim pro- 
ccditur crebroqnc, ut sint anxilio suis, subsistunt: ut tnm ac- 
cidit. Milia cnim progrcssi quatuor, vehementiusque pcragitati 
ab equitatu , montem cxcclsum capinnt ibique ana frontc contra 
hostcm castra rauninnt, neque iumentis onera dcponunt Ubi 
Caesaris castra posita tabcrnaculaque constituta, et diraissos equi- 
tcs pabulandi caussa animum advcrtcrunt , scsc subito proripiunt 
hora circiter sexta ciusdem dici ct , epem nacti morae , disccssu 
nostrorum cquitum , itcr faccre incipiunt. Qua rc animum ad- 
vcrsa , Caesar rclictis lcgionihus subsequitur , pracsidio inpedi- 
mcniis paucas cohortis relinquit : hora decima subsequi pabula- 
tores, equitesque rcvocari iubet. Celeriter equitatus ad quoti~ 
dianum itineris officium rcvcrtitnr: pugnatur acritcr ad novissi- 
mnm agmcn, adco, nt paene terga convcrtant: compluresque 
milites, etiam nonnulli Ccnturiones intcrficiuntur. Instabat agraen 
Caesaris atque universum inminebat. 

81. Tum vero neqtie ad explorandum idonenm locum castris, 
ncqtie ad progredicndum data facultate, consistunt nccessario et 
procul ab aqua , et natura iniquo loco , castra pontint. Sed iis- 
dcm de caussis Caesar, quae supra sunt demonstratae , proelio 
amplius non laccssit et eo die tabernacula statui passns non c*t, 



186 DE BELLO CIVILI 

di* confenet, mroi fruniem>imqae onme ibi eonfinaret: provin- 
ciam eoim omnem Caesaris rebus favere cognoverat In insula, 
frumento iiavibnsque eomparatu , beUum duci non difficile ex- 
istimabat Caesar, etsi multis necessariisqae rebus in Italiam 
revocabatar, tamen coiistituerat, nullam partem belli in Hispa- 
niis relinqnere ; qnod magna esse Pompeii beneficia et magnas 
clientelas in citeriore provincia sciebat 

19. Itaque, dnabns legionibns missis in nltcriorem Hispa- 
niam cnm Q. Cassio, Tribuno piebis, ipse cumsexcentis equi- 
tibus magnis itineribns progreditur edictumque praemittit, ad 
quam diem Magistratus principesqne omnium civitatom sibi esse 
pracsto Cordnbae veliet Quo edicto tota provincia pervulgato, 
nnlla fuit civitas , quin ad id tempns partcm Senatus Cordnbam 
mitteret; nuUusve civis Romanns pauilo notior, qoin ad diem 
conveniret Simul ipse Cordubae conventns per se portas Varroni 
clausit, custodias vigUiasque in turribus muroqne disposuit. Co- 
hortes duas, quae colonicae adpellabantur, quum eoeasu venis- 
sent, tuendi oppidi caussa apud se retinuit. Iisdem diebus Car- 
monenses, qnae est longe firmissima totius provinciae civitas, de- 
ductis tribus in arcem oppidi cohortibus a Varrone praesidio, per 
se cohortes eiecit portasque praeclnsit 

20. Hocvero magis properare Varro, ut cum legionibns 
quamprimum Gadis contenderet, neitinere ant transiectu inter- 
duderetur: tanta ac tam secnnda in Caesarem volnntas provin- 
ciae reperiebatur. Progresso eipauUolongiuslitteraeaGadibus 
redduntur, simul atque sit cognitum de edlcto Caesaris, consen- 
sisse Gaditanos principes cum Tribunis cohortium, quae essent 
ibiin praesidio, ut GaUonium ex oppido expclierent, urbem in- 
sulamque Caesari servarent. Hoc inito consilio , denunciavisse 
GaUonio, utsuaspontejdumsine pericuio liceret, excederet Ga- 
dibus ; si id noh fecisset, sibi consiUnm capturos: hoc timore ad- 
ductum Galionium Gadibus excessisse. His cognitis rebus, alte- 
ra ex duabus legionibus, quae vernacnla adpeUabatur, ex castrfc 
Varionis, adstante et inspectante ipso, signa 6ustuUt seseque Hi- 
spalim recepit atque in foro et porticibus sine maleficio consedit. 
Quod factum adco eins eonventus cives Romani comprobavernnt, 
ut domum ad se quisque hospitio cupidissime reciperet Qoibns 
rebus perterritns Varro, quum, itinere converso, sese ItaJicara 
venturum promisisset, certior ab suisfactus est, praeclasas esse 
portas. Tum vero, omni interclnsus itinere, ad Caesarem mit- 
tit, paratum se esse, legionem, cui iusserit, transdere. Hle ad 
eum Sex. Caesarem mittit atque huic transdi iubet Transdita 
legione, Varro Cordubam ad Caesarem venit : relatis ad eumpu- 
bhcis cum fide rationibus, qnod penes eom est pecuniae, trans- 
dit et, quod ubique babcatirumenti ac naviam, ostendit 



LIB.IL OAP. 10— », 187 

21. Ceesar, concione habita Cordubae, onmibns generatim 
gratias agit: civibus Romanis, quodoppidum in sua potestate 
studuissent habere; Hispanis, quod praesidia cxpulissent; Gadi- 
tanis, quodconatus adversariorum iniregissent sesoque in liberta- 
tem vindicassent; Tribunis militum Cenrarionibusque , qui «o 
pracsidii caussa Tenerant , qaod eorum consilia sua Tirtute con- 
firmassent : pecunias , quas erant in publicum Varroni cives Ro- 
mani polliciti, remittit; bona restituit iis, quos liberius locutos 
ac poenam tulisse cognoverat : tributis quibusdam publicis priva- 
tisque praemiis, reliqnos in posterum bona spe complet, biduum- 
que Cordubae commoratus Gadis proficiscitur : pecunias monu- 
mentaque , quae ex fano Hcrculis conlata erant in privatam do- 
muni, referri in templum iubet: provinciae Q. Cassium praeficit, 
huic quatuor legiones adtribuit: ipee iis navibus, quas M. Varro, 
quasquo Gaditani iussu Varronis fecerant,Tarraconem paucis diebus 
perrenit. Ibi totius fere citerioris provinciae legationes Caesaris 
adventum exspectabant. Eademratione privatim acpublicequi- 
busdam habitis honoribus , Tarracone discedit pedibusque Nar- 
bonem atque inde Massiliam pervenit : ibi , legem de Dicta- 
tore iatam seseque Dictatorem dictum a M. Lepido Fraetore, 
cognoscit. 

22. Massilienses, omnibus defessi malis, rei frumentariae 
ad fuinmam inopiam adducti , bis proelio navali superati , cre- 
bris emptionibus f usi , gravi etiam pestiientia conflictati ex diu- 
tina conclusione et mutatione victus, (panico enim vetere atque 
hordeo conrnpto omnes alebantur, quod, ad huiusmodi casus 
antiquitus paratum, in publicum contulerant) deiecta turri, la- 
befacta magna parte muri, auxiliis provinciarum et exercituum 
desperatis, quos in Caesaris potestatem venisse cornoverant, sese 
dedere sine fraude constituunt. Sed paucis ante diebus L. Domi- 
tius, cognita Massiliensium voluntate, navibus tribus comparatis, 
ex quibus duas familiaribus suis adtribuerat , unam ipse conscen-» 
derat, nactus turbidam tempestatem, est profectus. Hunc con- 
spicatae naves, quae iussu Bruti consuetudine quotidiana ad por- 
tum excnbabant , snblatis ancoris, sequi coeperunt JSx iis unum 
ipsins navigium contendit et fugere perseveravit auxilioque tem- 
pestatis ex conspectu abiit; duo, perterrita concursu nostrarum 
navium, sese in portum receperunt. Massilienses arma tormen- 
taque ex oppido, nt est imperatum, proferunt; navis ex porta 
navalibusque educunt; pecuniam ex publico transdunt. Quibus 
rebus confectis, Caesar magis eos pro nomine et vetustate, quam 
pro meritis in se civitatis, conserrans, dnas ibi legiones praesi- 
dio relinquit, caeteras in Italiam mittit: ipsead urbem profici- 
scitur. 



188 DE BTELLO CIVILI 

28. Iisdem teniporibus C. Cario , in Africam profectus ex 
Sicilia, et iam ab initio copias P. Attii Vari despiciens, duas le- 
giones cx quatnor, qnas a Caesare acceperat, et quingentos cqol- 
tes transportabat ; biduoqne et noctibns tribus navigntione con- 
sumtis, adptilit ad enm locum, qui adpellatnr Aqmlaria. Hic 
locus abest a Clnpeis passnnm XXII milia, habetque non incom- 
modam aestate stationem et dnobnseminentibnspromontormicon- 
tinetur. Hnins adventum L. Caesar filins cum decem longia na- 
vibus ad Clupeam praestolans, qnas naves Uticae, ex praedonont 
bcllo snbductas, P. Attius reficiendas hnius belli caussa curaverat, 
veritusque navium nmltitudinem ex alto refugerat, adpnlsaquead 
proximnm littns trireme constrata et in littore relicta , pedibua 
Adrumetnm profngerat: (idoppidumC. Confidius Longus tmios 
legionis praesidio tnebatnr:) reliqnae Caesaris naves eius fuga 
Adrnmetnm se recepernnt. Hanc secntos M. RnfnsQnaestor na- 
vibus dnodecim , qnas praesidio onerariis navibns Curio ex Sici- 
lia eduxerat, postqnam in littore rclictam navem conspexit, hanc 
remulco abstraxit : ipse ad Cnrionem cnm classe redit 

24. Cnrio Marcnm Uticam navibus praemittit: ipse eodem 
cnm exercitn proficiscitur, bidniqne iter progressns, ad flnmen 
Bagradam pervenit : ibi C. Caninram Rebilnm Legatnm cnm le- 
gionibns relinquit; ipse ojim cqnitatu antecedit ad castra explo- 
randa Cornelia, qnod is locns peridoneus castris habebatnr. Id 
antem est ingnm directuiri , eminens in mare , ntraque ex parte 
praernptnm atqne asperum, sed tamen panllo leniore fastigio ab 
ea parte, quae ad Uticam vergtt. Abest directo itinere ab Uti- 
ca paullo amplius passnum mile. Sed hocitinere cstfons, qno 
mare snccedit longius, lateque is locns restagnat: quem si qni 
vitaro volnerit, sex milinm circnitn in oppidnm perveniet. 

25. Hoc explorato loco , Cnrio castra Vari conspicit, mnro 
oppidoque coninncta, ad portam, qnae adpettatur Bellica, ad- 
modum mnnita natnra Joci : una ex parte ipso oppido Utica, altc- 
ra a theatro , quod jeat ante oppidnm, snbstrnctionibns eins operis 
maximis aditn ad castra difficili et angusto. Slmul animadvertit, 
multa undiqne portari atqne agi plenissimis tiis, qnae repentini 
tnmultns timore cx agris in nrbem conferantnr. Huc eqnitatnm 
mittit, nt diriperet atqne haberet loco praedae. Eodemqne tem- 
pore his rebns snbsidio sexcenti eqnites Nnmidae ex oppido pedi- 
tesque quadringenti mittnntnr a Varo , quos auxilii canssa Rex 
Inba paucis diebns ante Uticam miserat. Hnic et paternnm ho- 
Bpitinm cnm Pompeio et simnltas cnm Cnrione intercedebat; 
qnod Tribnnns plebis legcm pronmlgaverat , qua lege Begnnm 
Iubae publicavetat. Concurrunt eqnites inter se , neque vero pri- 
mnm inpetnm nostrornm Numidae ferre potnerunt : sed , interfe- 
ctis circiter CXX,reliqui se in cattra ad oppidnm receperunt In- 



LIB. n. CAP. »— 28. 189 

' terim 9 adventu longartmi navium , Onrio pronuneiare oncrariii 
navibus iubet, qnae stabant adUticam numero circiter ducentae, 
se in hostium habiturum loco , qui non «jr vestigio ad castra Cor- 
nelia vela direxisset. Qna pronnnciatione facta, temporis puncto, 
sublatis ancoris, omnes Uticam relinquunt et, quo imperatnm 
est, transcunt: qnae res omnkun rermn copia complcvit exer- 
citum. 

26. His rebus gestis, Cnrio se in castra ad Bagradam rece- 
pit atqne universi exercitus conclamatione Imperator adpeliatnr: 
posteroqne die Utieam exercitum ducit et prope oppidum castra 
ponit. Nondnm opere castrorum perfecto, equites ex statione 
nanciant, magna auxilia eqnitnm peditnmque , ab Rege missa, 
Uticam Tenire: eodemqne tempore vis magna pulveris cernebatur, 
et vesti£ro temporis primnm agmen erat in conspectu. Novitate 
rei Curio permotns, praemittit eqnites, qui primnm inpetnm sus- 
tineant ac morentur: ipse, celeriter ab opere deductis iegionibns, 
aciem instruit: eqnites committnnt proeiium; et prius, quam plane 
legiones explicari et conslstere possent , tota auxilia Regis, iupe~ 
dUa ac perturbata, quod nullo ordineet sine timore iter fecerant, 
in fagam se coniicinnt: eqnitatuqne omni fere incolumi, quod se 
per littora celeriter in oppidnm recepit, magnum peditum nume* 
rum interficiunt. 

27. Proxlma nocte Centnriones Marsi duo ex castris Curio- 
nis cum manipnlaribus suis duoftus et viginti ad Attinm Varnm 
perfuginnt. Hi seu vere, qnam habucrant, opinionem ad eura 
perfernnt , sive etiam auribns Vari serviunt, (nam qnoe volumus, 
et credimus libenter; et, quae sentimus ipsi, reliquos sentire 
speramus) confirmant quidem certe, totins exercitus animos alie- 
nos esse a Curione: maxime opns esse, in conspectu exercitnm 
venire et conloquendi dare facultatem. Qua opinione adductus 
Varus, postero die mane legiones ex castris educit: facit idem 
Curio atque, una valle non magna intcriecta, suas uterque co- 
pias instrnit. 

28. EratinexercituVari Sex. Quinctilius Varus, quemfuisse 
Corfinii, supra demonstratum est. Hic, dimissus a Caesare, in 
Africam venerat; legionesque eas transduxerat Curio, quas.su- 
perioribns temporibns Corfinio receperat Caesar; adeo ut, pau- 
cis mntatis Centnrionibus, iidem ordines manipuliqne constarent. 
Hanc nactus adpellationie caussam Quinctiiius , circumire aciem 
Curionis atque obsecrare miIitescoepit,ne primi sacramenti, quod 
apudUomitium atque apud se Quaestorem dixissent, memoriam de- 
ponerent; neu contra eos arma ferrent » Qui eadem essent usi 
fortuna eademque in obsidione perpessi; neu pro iis pugnarent, 
a quibus contumelia perfugae adpellarentur* His pauca ad spem 
largitionis addidit 7 quae ab sua liberalitate 9 si se atque Jttium 



190 BE BELLO CIVILI 

secuti essent, exspectare deberent. Hac habita oratione, nuHam 
ia partem ab exercitu Curionis fit significatio , atqne ita suaa 
nterqae copias redacit. . 

29. Atqnein castris Curionis magnus omniam incessittimor : 
nam is variis hominom sermonibos celeriter angctur : unusquis- 
qne enim opiniones fingebat et ad id , quod ab alio audierat, sui 
aliquid timoris addebat Hoc ubi uno auctorc ad plares perma- 
naverat, atque alins afii transdiderat, plares aactores ciusrei 
videbantur. [Civile bellum; genus hominum, quod Ueeret Ubere 
facere, et sequi, quod veUet; legiones eae, quae pauUo anteapud 
adversarios fuerant; nam etiam Caesaris beneficium mutaverat 
eonsuetudo, qua offerrentur municipia etiam diversis partibus con- 
iuncta: neque enim ex Marsis Pelijpiisque veniebant , utquisu- 
periore nocte in contaberniis ; commilitonesqae nonnulli graviores 
sermones militum vnlgo darius accipiebant : nonnnlla etiam ab 
iis, qui diligentiores videri volebant, fingebantur.] 

30. Quibus de eaussis consilio convocato , de sarnma rernm 
deliberare incipit. Erant sententiae, quae conandum omnibus mo- 
dis , eastraque Vari obpugnanda censerent ; quod huiusmodi mi- \ 
Utum eonsiUis otium maxime contrarium esse arbitrarentur : po- 
stremo praestare dicebant , per virtutem in pugna beUi fortunam 
experiri, quam, desertos et circumventos ab suis, gravissimum 
subpUcium pati. Forro erant, qui censercnt, de tertia vigiliain 
eastra CorneUa recedendum, ut, maiore spatio temporis interiecto, 
miUtum mentes sanarentur; simul, si quid gravius accidisset, 
magna muUitudine navium et tutius et faciUus in SiciUam rece- 
ptus daretur. 

31. Curio, utrumque improbans consilium, quantumaiteri 
sententiae deesset animi, tantum aUeri superesse dicebat; hos 
turpissimae fugae rationem habere, iUos etiam iniquo loeo dimi- 
candum putare. Qua enim , inquit , flducia et opere et natura 
loci munitissima castra expugnari posse confidimus ? autvero quid 
proficimus, si, accepto magno detrimento, ab obpugnatwne ca- 
strorum discedimus? quasi non et feUeitas rerum gestarum exer- 
eitus benevolentiam Imperatoribus , etres adversae odia, conci- 
Uent. Castrorum autem mutath quid habet, nisi turpem fugam 
x et desperationfimomnium.et aUenationem exercitus? Namneque 
pudentes sudpicari opbrtet, sibiparum credi; neque inprobos sci- 

, re , sese timeri: quod UUs Ucentiam timor augeat noster; his stu- 
dia deminuat. Quod si iam, inquit, haec explorata habemus, 
quae de exercitus alienatione dicuntur, quae quidem ego aut 
omnino faisa, aut eerte mtnora opinione esseconfido: quanto, 
haec dissimulare et occultarc, quam per nos confirmari , prae- 
stet? An fion, uti corporis vulnera, ita exercitus incommoda 
sunttegenda, ne spem , adversariis augeamus? M ttiam, ut 



LIB. 1L CAP. 29-32. - 191 

medianoete prqficiseamur , addunt: quo maiorem, credo, licen- 
tiam habeant, qui peccare conentur: namque huiusmodi res aui 
pudore, aut metu tenentur, quibw rebusnox maxime adversaria 
est. Quare neque tanti sum ammt , ut sine spe castra obpugnan- 
da censeam; neque tanti timoris , ut ipse deficiam: atque omnia 
prius esperienda arhitror , magnaque ex parte iam me una w~ 
biscum de re iudicium facturum confid[o. 

32.Dunisgo consilio, concionemadVocat milttum: commemo- 
rat, quo sit eorum usus studio ad Corfinium Caesar: ut magnam 
partem ItaUae, benefido atque auetoritale eorum, suam feeerit. 
Vos enim vestrumque factum , inquit, omnia dcinceps municipia 
sunt secuta,neque sine caussa et Caesar amicissime devobis, et illi 
gravissime, iudicaverunt. Pompeius enim, nuUoproelio pulsus, ve- 
strifacti praeiudicio demotus ltalia excessit: Caesar me, quem sihi 
carissimum habuit, provinciamque Siciliam atque Africam, sine qui- 
bus urbem atqueltaUam tueri non potest, vestraefidei commisit AaV 
sunt, quivos hortentur, ut a nobis desciscatis. Quid enim est iUis o- 
ptatius, quam uno tempore et nos circumvenire "et vos nefario «ce- 
lere obstringere? Aut quid irati gravius de vobis sentire possunt,- 
quam ut eos prodatis, qui se vobis omnia debere iudicant ; in eo- 
rum potestatem veniatis, quiseper vosperiisse existimant? Anve- 
ro in Hispania res gestas Caesaris non audistis ? duos pulsos ex- 
ercitus? duos superatos duces,? duas receptas provincias? haee 
qcta dieMs quadraginta , quibus in conspectu adversariorum ve- 
nerit Cae%rr An, quiincqjiumes resistere non potuerunt, perdiU 
resistant? vos autem, incerta victoria Caesarem secuti, dtiudi- 
cata iam beUifortuna, victum sequamini, quum vestri officiiprae* 
mia percipere debeatis? Desertos enim se ac proditos a vobis di- 
eunt et prioris sacramenti mentionem faciunt. Vosne vero L. Do- 
mitium, an vos L. Domitius deseruit? Nonne extremam patifor- 
tunamparatos-proiecit iUe? non sibi, elam vobis, salutemfuga 
petivit? non, proditi per ittum, Caesaris beneficio estis conser- 
vati? Sacramento quidem vos tenere qui potuit , quum, proiectis 
fascibus et deposito imperio, privatus et captus ipse in aUenam ve- 
nisset potestatem? HeUnquitur nova reUgio, ut, eo neglecto sa+ 
cramento, quo nund tenemini, respiciatis ilkid, quod deditione 
Dueis etcapitis deminutione sublatum est. At, crcdo, si Caesa* 
rem probatis , m me obfenditis, qui de meis in vos meritis prae- 
iudicaturus non sum, quae sunt adhuc et meavoluntate etvestra 
exspectatione leviora ; sed tamen sui laboris miUtes semper even- 
tu beUi praemia petiverunt : qui quaUs sit futurus , ne vos qui- 
dem dubitatis. DiUgentiam quidem nostram, aut quem adfinem 
adhuc res processit , fortunamque cur praeteream? An poenitet 
vos, quod salvum atque incoiumem exercitum, nulla omnino nave . 
desiderata, transduxerim? quod cUusem hosUum prtmo inpetu 



192 , 0£ BELLO CIVILI 

adveniena projUgaverim ? quod bi$ perbiduum equesiri prpeUo su- 
peraverim ? quod ex portu sinuque adversariorum ducentas naves 
onerarias abduxerim, eoqm ittos compulerim, ut neque pedestri 
itinere , neque navibus commeatu iuvari possint? Hae vosfortur 
na atque his Ducibus repudiatis, Corfirtiensem ignominidm , an 
Italiae fugam, an Hispaniarum deditionem, an Afrid belliprae- 
iudicia sequimini? Equidem me Caesaris militem dici volui; vos 
tne ImperatorU nomine adpellavistis. Cuius si vos poenitet , ve- 
etrum vobis benefteium remitto: tniki meum restituite nomen; ne 
ad contumeliam honorem dedisse videamini. 

33. Qua oratione permoti milites, crebro etiam dicentem 
interpcllabant, ut magno cum dolore infidelitatis suspicionem 
sustinere vidercntur: discedentem vero ex concione universi co- 
hortantur, magno sit animo, neu dubitet proelium committcre, 
<et suam fidem virtutemque experiri. Quo facto commutata 
omnium et voluntute et opinione, consensu suo constituit Curio, 
quum primum sit data potestas, proelio rem committere. Po- 
ttero die productos , eodem loco , quo superioribus diebus con- 
stitcrat, in acie conlocat: ne Yarus quidem Attius dubitat copias 
producere, sive sollicitandi milites, sive aequo loco dimicandi 
detur occasio, ne facultatenr^praetermittat. 

34. Erat vallis inter duas acj^,^^unjra.Aempnstratum est, 
non ita magna, at difficili et arduo adscensn.;; HancAfcerque si 
adversariorum copiae transire conarentur^ e^ectflpu^ quv 
aequiore loco proclium committeret. Simul ab smisiro cornu 
P. Attii equitatus omnis, et una levis armaturae interiecti com- 
plures, quum se in vallem demittcrent, cernebantur. Ad eos 
Curio equitatum et duas Marrucinorum cohortis mittit: quorum 
primum inpetum equites hostium non tulerunt, sed, admissis 
equis, ad suos refiigerunt: relicti ab his, qui una procurrerant, 
levis armaturae circumveniebantur atque interficiebantur ab no- 
stris. Huc tota Vari conversa acies suos f ugere et concidi videbat. 
Tum Rebilus, Legatus Caesaris, quem Curio secum ez Sicilia 
duxerat, quod magnum habere usurn in re militari sciebat, Per^ 
territum, inquit, hoetem vides, Curio: quid dubitas uti tempo- 
ris obportunitate ? Ille unum elocutus , ut memoria tenerent mi- 
lites ea, qnae pridle sibi confirmassent, sequi sese iubet et prae- 
currit ante omhes: adeoque erat inpedita jvallis, ut in adscensu, 
nisi sublevafci a suis, primi non facile eniterentur. Sed prae- 
occupatus animus Attianorum militum timore et fuga et caedo 
suorum, nihil deresistendo cogitabat, omnesque iamse ab equitatu 
circumveniri arbitrabantur. Itaque prius, quam telum adiici 
posset, aut nostri propius accederent, omnb Vari acies terga 
vertit seqne in castra recepit. 



LIB. n. CAP. 53-37. 193 

35. Qua in faga Fabiiu Peligniu quidam , cx infimis ordi- 
nibus-de exercitn Curioms, primum agmen fugientium consecu- 
tus, magna voce Varnm nomine adpellans requirebat: nti unus 
esse ex eius militibus et monere aliquid velle ac dicere videretur. 
Ubi ille, saepius adpellatus, adspexit ac reetititet, quis csset, 
aat qnid vcliet, quaesivit; hnmernm apertura gladio adpctit 
parilinmqne abfuit, qnin Varnm interficeret : quod iile periculum, 
sublato-ad eins conatum scato, vitavit. Fabins, a proximis 
militibns circumvcntus , intcrficitnr. Hac fugfientium mnltitn- 
dine ac tnrba portae castrornm occnpantnr atqne iter inpeditnr ; 
plnrcsqne in eo loco sine vulncrc, qnam in proelio ant fnga, 
intereunt, neque mnltum abfuit, quin etiam castris expelleren- 
tnr : ac nonnulli protinus eodem cursn in oppidum contenderunt 
Scd, quum loci natura et munitio castroram aditum prohibebat; 
tum quod ad proelium -egressi Cnrionis milites iis rcbus indige- 
bant, qnae ad obpngnationem castrornm erant usui. Itaque 
Curio exercitum in castra reducit, suis omnibus praeter Fabium 
incolnmibus , cx numcro adversariorum circiter sexcentis inter- 
fectis ac mile vulncratis : qni omnes, disccssu Curionis, multiqne 
praeterea , per simulationem vulncrum , ex castris in oppidum 
propter timorem scse recipiunt. Qna re animnm advcrsa , Varas, 
ct tcrrore exercitus cognito, bnccinatore in castris ct paucis ad 
speciem tabernacutis relictb, de tertia vigiiia silentio exercitum 
in oppidnm redncit. 

36. Postero die Curio Uticam obsidere et vallo ctrcummu- 
nire instituit. Erat in oppido multitudo insolcns belli, diutur- 
nkate otii: Uticenses pro quibusdam Caesaris in se beneficiis illi 
amicissirai: coaventos is v qui ex variis generibus constaret : terror 
ex superioribus proeliis raagnus. Itaquede deditione omncs pa- 
lam loquebantur et cumP. Attio agcbant, ne sua pertinacia omni- 
nm fortonas pertnrbari vellet. Haec quum agcrentur, nuncii prae- 
missi ab Rcge luba venerunt, qni illum cum magnis copiis ad- 
essc dicercnt et decustodiaac defensione urbishortarentur: qnae 
res eorum perterritos animos confirmavit. 

37. Nunciabantur haec eadem Curioni , sed aliquamdiu fidei 
fieri non poterat: tantam habebat suarum rerum fiduciam: iam- 
que Caesaris in Hispania res secundae in Africam nunciis ac 
titterb perferebantur. Qnibns omnibns rebus sublatus, nihil 
contra se Regem nisurnm existimabat. Sed , ubi certis auctori- 
bus comperit, minus quinque et viginti milibus longe ab Utica 
eins copias abesse, relictb mnnitionibus, sese in castra Cornelia 
recepit. Huc frumentum coroportarc, eastra munire, materiam 
conferre coepit statimque in Siciliam mieit, uti duae legiones 
reliqunsque eqnitatns ad se mitterentur. Castraerant ad bcllura 
dncendnm aptbsima, natnra, et loci munitione, et maris pro- 

cajuar. R. 



194 DE BELLO CIVILI 

pinquitate et aquae et salis copia , cuius magna vis iam ex pro- 
ximis erat salinis eo congcsta. Non materia multitudinc arbo- 
rum , non frumentum, cuius erant plenissimi agri , deficere po- 
terat. Itaqne omnium suorum consensu Gurio reliquas copias 
exspectare et bellura ducere parabat. 

38. His constitutis rebus, prpbatisque consiliis, ex pcrfugis 
quibusdam oppidanis audit, Iubam, revocatum finitimo bello et 
controvcrsiis Leptitanorura, rcstitisse in Kegno; Saburam, eiua 
Praefectum , cum mediocribus copiis missum , tfticae adpropin- 
quare. His auctoribus temerc credens, consilium commutatet 
proelio rem committcre constituit. Multum ad hanc rem pro- 
bandam adiuvat adolescontia , magnitudo animi , superioris tem- 
poris proventus, fiducia rei bene gcrendae. His rebus inpulsus, 
equitatum omnem prima nocte ad castra hostium mittit, ad flu- 
men Bagradam, quibus praecrat Sabura, de quo ante erat audi- 
tum. Sed Rex omnibus copiis insequcbatur et sex milium pas- 
suum intervallo ab Sabura consederat. Equitcs missi nocte itcr 
conficiunt, inprudentis atque inopinantis hostes adgrediuntur : 
Numidae enim , quadam barbara consuetudinc , nulhs ordinibus 
passim consederant. Hos obpressos somno ei dispersos adorti, 
magnum eorum numerum intcrficiunt; raulti perterriti profu- 
giunt. Quo facto, ad Curionem equites revertuntur captivosque 
ad eum reducunt. 

39. Curio cum omnibus copiis quarta vfgiiia exierat T co- 
hortibus quinque castris praesidio relictis. Progrcssus milia pas- 
suum sex, equites convenit, rcm gcstam cognovit; ex eaptivis 
quaerit, quis castris ad Bagradam pracsit? respondent, Saburam. 
Beliqua studio itineris conficiundi qunercre praetermittit , pro- 
ximaque respiciens signa, Videtisnti, inquit, milites, captivorum 
orationem cum perfugis convenire? abesse Rcgem, exiguus esse 
copias missas , quae paucis equitibus pares esse non potuerunt ? 
Proinde ad praedam, ad ghriam properate, nt iam de praemiis 
vestris , et de referenda gratia cogitare indpiamus. Erant per 
se raagna , quae gesserant equites , pracscrtim quum eorura ex- 
iguus numerus cum tanta multitudine Numidarum conferretur; 
haec tamen ab ipsis inflatius commemorabantur, ut de suie ho- 
mines laudibus libcnter praedicant. Multa praeterea spolia prae- 
ferebantur , capti homines equitesque producebantur : ut , quid- 
quid intercederet temporis, hoc omne victoriam morari videretur. 
Ita spei Curionis miiitum studia non deerant. Equitea eequi iu- 
bet scse itcrque accelerat, ut quam maximc e* fuga perterritos 
adoriri posset. At illi, itintere totius noctfc confecti, sttfoequi 
non poterant atque alii alio loco resistebant. Ne haec qutdcm 
rcs Curionem ad spem morabatur. 



LIB.IL CAP.a&-42. 195 

40. Iuba, cettior fectug a Sabura de nocturno proelio, duo 
milia Hispanorum et Gallorum equitum, quos suae custodiae 
caussa circuin se habere consuerat, et peditum eam partcm, cui 
maxime confidcbat, Saburae submittit: ipse cum reliquis copiis 
elephantisque sexaginta Icntius subsequitur, suspicatus, prac- 
missis equitibus , ipsum adfore Curionem. Sabura copias cqui- 
tum peditumque instruit atque his imperat, ut simuiatione tinio- 
ris paullatim cedant, ac pcdem referant: sese, quum opus essct, 
rignum proelii daturum et; quod rem poetulare cognovisset, iuv- 
peraturnm. Curio, ad superiorum spem addita praesentis tem- 
poris opinione, hostes fugere arbitratus, copias ex iocis superio- 
ribus in campum deducit. 

41. Quibus ox locis quum longius essetprogressus, confecto 
iam labore exercitu , sedecim milium spatio s constitit. Dat siiis 
signum Sabura, acicm constituit et circumire ordines atque hor- 
tari incipit; sed peditatu duntaxat procul ad speciem utitur, equi- 

. tes in aciem mittit. Non deest negotio Curio suosque hortatur, 
ot spem omnem in virtute reponantf ne militibus quidein, ut 
defcssis , neque equitibus , ut paucis et labore confectis , studium 
ad pugnandum virtusque deerat : sed ii erant numero ducenti, 
reliqui in itinere substiterant. Hi quamcumque in partem inpe- 
tum fccerant, hostes loco cedere cogebant; sed neque longius 
fugientes prosequi, nec vehcmentius equos incitare, poterant. 
At equitatus hostium ab utroque cornu circumire aciem nostram 
et aversos proterere incipit. Quum cohortes ex acie procucur- 
rissent, Numidae integri celeritate inpetum nostrorum efFugie- 
bant , rursusque ad ordines suos se recipientcs circumibant et ab 
acie excludebant. Sic neque in loco manere ordinesque servarc, 
neque procurrere et casum subire, tutum videbatur. Hostium co- 
piae , submissis ab rege auxiliis , crebro augebantur : nostros 
vires lassitudine deficiebant: simul ii, qui julnera acceperant, 
neque acie excedere, neque in locum tutura referri poterant, 
qued tota acies equitatu hostium circumdata tenebatur. Hi , de 
sua saiute desperantes , ut extremo vitae tempore homines faccre 
constterunt, aut % suam mortem miserabantur, aut parentcs suos 
commcndabant., si quos ex cp periculo fortuna servare potuisset. 
Plena erant omnia timoris et luctus. 

42. Cnrio ubi, perterritis omnibus, neque cohortationes suas, 
nequc preces audiri inteilegit, unam, ut miseris in rcbus, spem 
reliquam salutis esse arbitratus, proximos coiles capere univer- 
803 atquc co signa inferri iubct. IIos quoquc praeoccupat missus 
a Sabura equitatus. Tum vero ad suinmam dcsperationem no- 
stri perveniunt etpartim fugientes abequitatu interficiuntur, par- 
tim integri procumbunt. Hortatur Curionem Cn. Domitius , Prae- 
fectus equitum , cum paucis equitibus circiunsistens , ut fuga sa- 

R2 



196 DE BELLO CIVILI 

lutem petat atque in castra contendat; et se ab eo nc 
rum pollicetnr. At Curio , nnmquam , amisso oxercitn , qnem a. 
Caesarc fidci commissum acceperit, sc in eins conspeetnm rcvCT- 
surum confirmat atqne ita proelians interficitnr. Equites per- 
panci exproelio se recipinnt: sed ii, quos ad norissimum agaaen 
eqnornm reficiendornm eaussa substitisse demonstratnm est, fog^a 
totius exercitus procnl antmadversa, sc$e incolnmcs in castra cotzt- 
ferunt Milites ad nnnm omnes interficinntnr. 

43. llis rcbus cognitis , M. Rufus Quaestor , in castris re- 
lictus a Cnrione, cohortatnr snos , ne animo deficiant Hli orant 
atqne obsecrant , ut iit Siciiiam mmbus reportentur. Pollieerar, 
magistrisque imperat naTium , ut .primo Te*pere omnes scaphaa 
ad iitus adpnlsas babeant Sed taatns fuit dmninm terror, ut alii 
adesse copias Inbae dicercnt, alii cnm legtonibus instare Vartnn, 
iamqne se pnlverem Tenientium cemere; qnarnm rernm nibil 
omnino accidcrat; alii classem hostinm celeriter adrolaturam stt— 
tpicarentnr. Itaqne, perterritis omnibns, sibi quisque consnlebaC. 
Qui in classe erant, proficisci properabant: hornm fuga naTinna 
onerariamm magistros incitabat: panci lennncnli ad officium 
imperiumque conTeniebant : sed tanta erat, completis litoribns, 
eontentio, qui potissimum ex magno nnmero conscendercnt , uC 
mnltitudine atquc onere nonnulii neprimerentnr, reliqui ob timo- 
rem propius adire tardarentnr. 

44. Quibns rcbus accidit , nt panci milites patresqne fami- 
* liae, qni aat gratia, ant miscricordia Taierent, ant naTes adnaro 

possent, recepti, in Siciliam incolnmes perTenirent: rdiquae 
eopiae, mi$sis ad Varnm noctn legatorum numero Centnrionibns, 
sesc ei dediderunt: qnornm cohortes militum postero die ante 
oppidum Iuba conspicatns, snam essc praedicans praedam^ ma- 
gnam partcm eorum interfici iussit ; pancos electos in Rcgnum 
remisit Quum Varns snam fidem ab eo laedi qnereretnr, neqne 
resistero anderet: ipse eqno in oppidnm Tectns, prosequentibas 
complnribus Senatoribns, qno in nnmero erat Ser. Solpicins ct 
Ucinius Damasippns, paucis diebns, qnae ficri Tcllet Uticae, 
constitnit atque imperavit, diebns aeqoe post paucis se ia Re- 
gnum cum omnibus copiis rccepit 



LIBER TERTIVS 

ARGVMENTVM 

Caesar Dict ator urbanis rebut ordinatii, Consul Bruniiiium 
abit 1. 2. fWneius magnam vim conligitZ—5. Caesar in Grae- 
ciam, parte classis amissuj tramUcit 6—4J., pace tentata Oricum, 



LIB. IL CAP. 48—44. LIB. m. CAP- 1—2. 197 

ApoUoniam , aUa occupat 9^1Z. PompeiusDyrrhachium conten- 
dit ; Bibulus in classe moritur; Labienus ad Pompeium transfu- 
fTtt. CoUoquia de pace turbantur 13 — 19. Motus CoeUi et Mi- 
lonis in ltaUa obprimuntur 20—22. Libo , Pompeii Legatus, 
Brmndisinum portum frustra obsidet 23. 24. Antonius, quas reU- 
quas legiones aegre traiecit, cum Caesare iungit 25 — 30. Scipio 
Syriacas legiones ad Pompeium adducit. Ephesiuas pecunias 
oegre servat Caesar 31 — 33. Cassium in TkesmUam, Calvisium 
in AetoUam, Domitium in Macedoniam mittit; huic obpositue 
Scipio male rem gerit 34 — 38. Pompeii filius Oricum et Lissum 
tentat; Caesar Pompeium ad Dyrrhachium obsidet&9 — 51. Ptu- 
ribus devincitur proeUis Pompeius, qui tamen Caesmrem dupUd 
ad Dyrrhachium clade adficit 52 — 71. Fugiens Caesar cum Do- 
wnitio coniunctus ThessaUam occupat 72 — 81. Ibi Pompeius du- 
plici elade adfectus ad Pharsalum vincitur et fugatur 82 — 100. 
Cassius classem Caesaris in Sicilia iucendit 101. Pompeius in 
Aegypto interficitur 102 — 105. Caesar eodem secutus controver- 
sias Ptolemaci et Cleopatrae dirimit 106 — 109. Excitatur ah 
AchiUa, Praefccto regio, tumultus atque Caesar Alexandriae no- 
vq beUo inpUcatur. Haec initia beUi Jkxandriui 110 — 112. 



1. Dictatore habcnte comitia Caesare Consuleg ercantur Iu-A.r. 
fiu* Caesar ct P. Servtliu*: i* enim erat annus, quo per legea efH* 
Consulem fieri liceret. HU rebus confectis, quum fides tota 
Italia essct angustior , neque creditae pecuniae soiverentur, con- 
stituit, nt arbitri darentur; per eos fierent aestimationes possee- 
eionum et rerum, quanti quaeqae eardm ante bellum fuis- 
cent, atque eae. creditoribus transderentur. Hoc et ad timo- 
rem noTarum tabularum tollendum minuendumque, qui fere bcl- 

la et civiles dissensiones sequi consuevit, et ad debitorum tiien- 
dam cxtstimationem, esse aptissimnm exiatimavit. Item, Prae- 
toribas Tribunfcquc plebis rogationes ad populum ferentibus, non- 5 
nullos , anibitu* Pompeia Icge damnatos iriL» temporibus, quibm 
in urbe praesidia legionnm Pnmpeius habuerat, (quae ludicia, 
aliis audientibus indicibus, aliis sententiam fcrcntibus, singulis 
diebus erant perfecta ,) in integrum rcstituit; qui se illi initio ci- 
Tilis belli obtulerant, si sua opera in bello uti vellet, proinde 
aestimans, ae si usus esset, quoniam sui fccissent potcstatems 
statuerat enim, hes prius iudicio populi debere rcstitni, qnam 
suo beneficio Ttdcri receptos, ne ant ingratus m refercnda gratia, 
aut adrogans in praeripiendo populi bcneficio videretur. 

2. Hisrcbns, et ferits Latinis comitiisque omnibus perfici- N 
«ndis, nndecim die* tribuit , Dictaturaqne se abdicat et ab urbe 
proficj*eitur Brundisiumque pcrvenit. £o legiones dnodedm, 



198 DE BELLO CIVILI 

equitatum omnem venirc insserat; sed tantum navium reperit, 
ut anguste quindecim miiia legionarioram militum , quingentos 
equites transportare possent. Hoc unum [inopia navium] Cae- 
sari ad conficienfli belli celeritatcm defuit. Atque eae ipsae copiae 
hoc infreqncntiorcs inponuntur, qnod multi Gallicis tot bellia 
defecerant, longumque iter cx Hispania magnum numerum de- 
minucrat, ct gravis autumnus in Apulia circumque Brtuidisiam, 
ex saiuberrimis Galliae et Hispaniae regionibus , omnem exerci- 
tmn valetudine tentavcrat. 

3. Pompcius, annuum spatium ad comparandas copias nactus, 
quod vacuum a bello atque ab hoste otiosum raerat, magnam ex 
Asia Cycladibusquc in8ulis,*€orcyra,Athenis,Ponto, Bithjnia,Sy- 
ria, Ciiicia, Phoenice, Aegypto classem coegerat ; magnam omni- 
bus locis aedificandam curaverat ; magnam imperatam Asiae, Sy- 
riae, Rcgibusque omnibns et Dynastis et Tetrarchis et liberis Acha- 
iae populis pecnniam exegerat; magnam societates earum pro- 
vinciarum , quas ipse obtinebat , sibi numerare coegerat 

4. Lcgiones effeccrat civium Romanorum novem; quinque 
ex Italia quas transduxerat ; unam ex Sicilia veteranam , quara, 
factam ex duabus, gemellam adpellabat; unamex Creta etMa- 
cedonia, ex veteranis militibns, qui, dimissi a superioribu* fcn- 
peratoribus , in iis provinciis consederant; duas ex Asia, quas 
Lentulus Consul conscribendas curaverat. Praeterea magnum nu- 
merum ex Thessalia, Boeotia, Achaia Epiroque, subplementi 
nomine , in lcgioncs distribuerat. His Antonianos miiites admi- 
scuerat. Praeter has exspectabat cum Scipione ex Syria legiones 
duas; sagittarios ex Creta, Lacedaemone, Ponto atque Syriare- 
liquisque civitatibus, tria milia numero habebat ; funditorum co- 
hortee sexcenarias duas; equitum septcm milia, ex quihus sex- 
centos Gallos Deiotarus adduxerat , quingentos Ariobarzanes ex 
Cappadocia , ad eumdem numerum Cotys ex Thracia dederat ct 
Sarialam fiiium miscrat. Ex Macedonia ducenti erant , qnibos 
Rhascypolis pracerat , exccllenti virtute : quingentos ex Gahuiia- 
nis Alexandria, Gallos Germanosque, quos ibi A. Gabinius prae- 
sidii caussa apud Regem Ptolcmaeum reliquerat, Pompeius filins 
cum classe adduxerat ; octingentos, quos ex servis suis pastoram- 
que siiorum coegerat : trecentos Tarcondarius Castor ct Dorylaus 
ex Gallograecia dederant. Horum alter una venerat, alter 
filium miserat. Ducenti ex Syria a Comageno Antiocho, cui ma- 
gna praemia Pompeius tribuit, missi erant; in his plerique hip- 
potoxotae., Huc Dardanos, Bessos, partim mcrcenarios, partiin 
imperio aut gratia comparatos, item Macedonas, Thessalos ac 
reiiquarum gentium et civitatum adiecerat, atque eum, quem 
gupra demonstravimus , numerum exploverat. 

5. Frumenti vim maximam ex Thessalia, Asia, Aegypto, 



LIB. UL CAP. *-t. 199 



Crreni* refiqnisqiie 1*3100 ihos c«nporaT*rat: htaMUQ 
PyTrharfiii, ApoUoaiae asmubosque opptdb martttuni* cnnttho- 
ent, nt mare Caesarem transire prohiberet: eiusquQ rri co u sio 
omiii ora marituma classem disposnerat Praeerot Aegvptti* na- 
^ribus Pompeins fitios; Asiaticis D. LaeJios et C Triartuu»; 8\rw- 
cis CL Caasios; Rhodiis C. Marcettus cum C. Coponio; Liburai- 
cae atque-Achaicae classi Scrtbonius Libo ot M. Octariu** totl 
tamco efficio maritomo M. Bibulas praepositos cuncta admkuV 
etraliat : ad himc summa imperii respiciebat. 

6. Caesar, ot Brandisium venit , coacionatns apud miUtett 
quamam prope adfincm laborum ae perictdorum esset pctventvm y 
acquo anhno mancipia atque inpedimcnta in Itaiia rcUnqverentj 
ipsi expediU naves conscenderent, quo maior mnticrat militumpoo- 
set inponi; omniaque esvictoria et ex sua Uberalitatc spcrannli 
condamantibus omnibus, imperaret quod vcllet; quodcumqut tffr- 
peravissct, se aequo animo essefacturos ;pridicNonas Iannarlti* na- 
Tes sorvit, inpositis, ut supra demonstratum est, icgionibu* spptoin. 
Postridie terram adtigit. Cerauniorum saxa inter et niia loen 
periculosa quietam nactus stationcm et portus omnes timeus, quod 
teneri ab adversariis arbitrabatur, ad eum locum, qul adpeilutur 
Palaeste, omnibus navibus ad unam incoiumibus, milltes oipontilt. 

7. EratOriciLucretiusVespiilo etMinuciusRufus cum Asiu- 
ticis navibus duodeviginti , quibus iussu D. Laelii uraeernnt) M. 
Bibulns cum navibus CX Corcyrae. Sed nequc illl , aibl conflsl, 
ex portu prodire sunt ausi, quum Caesar omnino duoderim na- 
tcs longas praesidio duxisset, in quibus erant constratae quutuor i 
ncque Bibulus, inpeditis navibus dispcr«i«que rcmigibiii, ifitlf 
niatnre occurrit, quod prius ad eontinentem vlsus e*t Cncsar, 
quam de eius adventu fama omnino in eas regione* perforretur. 

8. Expositis miiitibus, navcs eadem noctciirundUlum iiCne- 
sare remittuntnr, ut reliquae legiones eqnitatusque trnnsportnrl 
possent. Huic officio praepositus erat Fuflus Calenu* , Ijflgntuf, 
qui celeritatem in transportandis legionibu* adhiberet. Seci «o- 
rius aterra provectae naves, neque usae nocturna anra, ln red- 
eundo obfenderunt. Bibulus enim, Corcyrae certior factu* de 
adveotu Caesaris, sperans, alicui se parti onustarnm navium 00- 
currere posse, manibus oecnrrit et, nactus circiter trlginta, (n eoa 
indiligentiae suae ac doloris iracundia erupit omnesque fncendltf 
eodemqne ignenautas dominosque navinm interfecit, magnitudina 
poenae reliquos deterrere sperans. Hoc confecto negotio,*si Nuloiif* 
ad Orici portnm stationes litoraqne omnia longe latenae da*»ibu# 
occupavit : custodiisqne diiigentius dispotiti*, ipse gravissima hlctna 
in navibus excobabat, neque nllum laborem aut munns de*picJeJt*« 
nequesnbsidium exspectans, si inCaesaris complexum vcnire po#**, 

9. Discessn Iibarnarum ex Ilivrico, JML Oetavin* eom ii* f 



200 DE BELLO CIVILI 

ris hahebat, navibus Salonas pervenit. Ibi concttatis Dalma- 
reUquisque barbarig , Issam a Caesaris amicitia avertit : con— 
Teatum Salonis quum neque poUicitationibus , ncque denuncia— 
tione periculi permavcre posset,. oppidum obpugnare ins.tituit: 
cst autem oppidum et loci natura et colle munitum: sed celeri- 
ter civcs Romani, ligneis effectis tnrribns, iia sese munierant et, 
quum essent infirmi ad resisten^um propter paucitatemhominum, 
crebris confecti vulneribus , ad extremum auxilium desccnderunt, 
•ervosqne omnes puberes liberaverunt et, praesectis omnium mu- 
lierum crinibus, tormenta effecerunt. Quorum cognita sententta, 
Octavias quinis castris oppidum circumdedit atque uno tempore 
obsidione etobpiignntionibus eos premere coepit IIU omnia per- 
pcti parati, maximc a re frumentaria laborabant. Quarc missis 
ad Caesarem legatis, auxiUum ab eo pctebant: reliqua, ut po- 
terant, per se incommoda* sustinebant : et longo interposito 
epatio, quum diuturnitai) obpugnationis negligentiores Octavia- 
nas effecisset, nacti occasionem meridiani tcinporis, discessu 
eorum, pueris muLieribusque in muro dispositis , ne quid quoti- 
dianae consuctudinis desideraretur, ipsi, mann facta, cum iis, quos 
nuper maxime Uberaverant, in proximaOctavii castra inruperant. 
Bis expugnatis, eodem inpctu altera sunt adorti , inde tertia et 
quarta et deinceps reliqua: omnibusque eos castris expulcrant et, 
magnd numero interfecto, reliquos atque ipsum Octavium in na- 
ves conragere coegcrnnt. Hic fuit obpngnationis exitus. Iam- 
que bicms adpropinquabat, et, tantis detrimentis acceptis, Octa- 
▼ins, desperata obpugnatione oppidi,I)yrrhachinm sese adPom- 
peium recepit. 

1#. Demonstravimus, L. TibuUium Rufum , Pompeii Prae- 
fcctum, his in potestatem pervenisse Cacsaris atqne ah eo esse 
dimissum , semel ad Corfinium , iterum in Hispania. Hunc pro 
mis bencficiis Caesar idoneum iudicaverat, quem cum mandatis 
ad Cn. Pompcium mittcret; eumdemque apud Cn. Pompeiumau- 
ctoritatem habere inteliegebat. Erat autem liaec summa man- 
datorum, debere utrumque pertinaciae finem facere et ab armis 
discedere neque ampUus fortunam periclitariz satis esse magna 
utrimquc incommoda accepta 9 quae pro disciplina et praeceptis 
haberepossent, ut reliquos casus thnerent. Illum ItaUa expulsum^ 
amissa SicUia et Sardinia duabusque Hispaniis , et cohortibus in 
ltalia atque Hispania civium Romanorum centumatque trigintu; 
te mortc Curionis et detrimento Afrieaui exercitus tanto, mtiitum- 
quc deditione ad Corcuram* Proinde sibi ac Reipublicac parce- 
rent; quantumm beUofortuna possct y iam ipsi incommodis suis 
mlis essent documcnto. Hoc unum esse tempus de pacc agcndi, 
dum sibi uterque confideret et pares ambo viderentur: si vero aU 
tcri pa ullum modo tribuisset fortuna 9 non esse usurum conditio- 



LIB. m. CAF. 10—13. 201 

tubvs pacis eam, qui superior videretur, nequefore aequa parte 
contentum, qui se omnia habiturum eonfideret: eonditiones pm» 
e£s 9 quoniam antea convenire nen potuissent, Romae ab Senaiu 
et a Popuio peti debere : interea et Reipublicue et ipsis plaeere opor- 
tere, si uterque in eoneione statim iuravisset, se triduo proximo 
exercitum dimissurum: depositis armis auxilUsque^ quibus num 
coTtfiderent, necessario Populi Senatusque iudicio fore utrumque 
contentum, Haee quo facilius Pompeio probari possent , otnne* 
euas terrestres urbiumque eopias dimissurum, 

11. Vibullius, his expositis a Caesare, noo minuf necesearium 
esmexistimavit, derepentino adventu Caesaris Pompeium fieri 
certiorem , uti ad id consilium capere posset, antequam de man- 
datis agi inciperct: atque ideo, continaato et nocte et die itinere 
atque mutatis ad ceieritatem iumentis , ad Pompeiiim contendit, 
ut adease Caesarein emnibus copiis nunciaret. Pompcius erat eo 
tempore in Candavia iterqae ex Macedonia in hiberna Apollo- 
niam Dyrrhachiumque habcbat Sed re nova perturbatus , na- 
ioribueitineribus Apolloniam petere coepit, neCaesar orae mari- 
tumae crritates occuparet. At ille, expositis militibus, eodem 
die Oricum proficiscitnr. Quo qunm venisset, L. Torquatus, qui 
iusra Pompeii oppido praeerat praesMinmque ibi Parthinorum 
habebat, eonatus portis clausis oppidum defendere; quum Grae- 
cos murum adscendere atquc arma capere iuberet; illi autem to 
contra imperram Populi Romani pugnaturos esse negarent; op^ 
pidani autem etiam sua sponte Caesarem recipere conarentur; 
desperafis omnibus auxiliis , portas aperuit et se atquc oppidum 
Gaesari dedidit incolumisque ab eo conservatus est. 

12. Recepto CaesarOrico, nulla interposita mora, Apollo- 
niam proficiscitur. Eius adventu audito, L. Staberias, qui ibi 
praeerat, aquam comportare in arcem atque eam munirc obsi- 
desque ab Apolloniatibus exigere coeptt Hli vero daturos se 
negare, neque portms Consuli praeelusuros ; neque sibi iudiehnn 
sumturos contra , atque omnis Italia Populusque Romanus htdica- 
visset, Qoorum cognita voluntate, ciam profugit Apolionia Sta- 
berius. liii ad Caesarem legatos mittunt oppidoque recipiunt. 
Hos sequuntur BnlKdenses, Amaotiaai ct reliquae finitumae 
civitatcs , totaquc Epiros et , legatis ad Caesarem missis , quae 
imperaret, facturos poUicenttir. 

13. At Pompeius, cognitis iis rebus, qnae eraut Orici at- 
quc Apolloniae gezttae, Dyrrhachio timens, dinrnis eo noctur- 
nisquc itiaeribhs contendit. Simul ac Caesar adpropinquare di- 
cebatur , tantus terror incidit eius exercitni, quod properans n#- 
ctcm diei coniunzerat, neque iter intermiserat, ut paene omnea 
in Epiro finitamisque regionibus signa reiinquercnt , compluref 
anuaproiicerent ac fugae simile itcrvideretur. Sed, quumprope 



202 DE BELLO CIVILI 

Dyrrhaehram Pompeius constitieset castraque metaritnesigset, per- 
territo etiam tum exercitu, princeps Labienus procedit iurattqoej 
te eum non .deserturum eumdemque casum subiturum , quem- 
eumque ei fortuna tribiiisset. Hoc idem reliqui iurant Leg-ati : 
ho8 Tribuni militum Centurionesque sequuntur, atqueidem omnii 
exercitus iurat. Caesar, praeoccupato itinere- ad Dyr rhachiixm, 
finem properandi facit, castraque ad flumen Apsum ponit in fini- 
bus ApoUoniatium , ut castellis vigiLiisque bene meritae civitateg 
tutac essent praesiriio; ibique reiiquarum ex Italia legionum ad- 
vcntum exspectare^et sub pellibus hiemare constitait. Hoc idem 
Pompcius fecit et, trans flumen Apsum positis castris, eo co- 
pias omnes auxiliaque conduxit. 

14. Caienus , legionibus equitibusque Brundisii in naves in- 
positis , ut erat praeceptum a Caesare , quantum navium faenlta- 
teinhabebat, naves solvit, paullumque progressus a porta, lit- 
teras a Caesare accipit, quibus est ccrtior factus, portus litora- 
que omnia classibus advcrsariornm teneri. Quo cognito, ee in 
portum rccipit navesque omnes revocat. Una ex iis, quae perse- 
veravit, neque imperio Caleni obtemperavit, quod erat sine mi- 
litibus , privatoque consilio administrabatur , delata Oricum at- 
que a Bibulo expugnata est : qui de servis liberisque omnibus &d 
inpuberes subplicium sumit et ad nnum intcrficit. Ita exiguo 
tempore magnoque casu totius exercitns salus constitit. 

15. Bibulus, ut supra demonstratum est, erat cum classe 
ad Oricum: et, sicuti mari portibusque Caesarem prohibebat. 
ita ipse omni terra earum regionum prohibebatur : praesidiis enim 
dispositis omnia litora a Cacsare tenebantur , neque lignandi at- 
que aquandi , neque naves ad terram religandt potestas fiehat. 
Erat res in magna difficultate snmmisque angustiis rernm neces- 
sariarum premebantur, adeo nt cogerentur, sicnti reliqnnm com- 
meatum , ita ligna atque aquam Corcyra navibus. onerariis eub- 
portare: atque uno etiam tempore accidit, nt, difficiKorihns usi 
tempestatihus , ex peUtbus, qnibns erant tectae naves, noctur- 
nuni excipere rorem cogereutur: qnas tamen dimcultates patien- 
ter atqne aequo animo ferebant, neque sibi nndanda litora et re- 
linquendosportus eristimabant. Sed qnnm essent, in quibas de- 
monstravi, angustiu ac se Libo cum Bibnlo coniunxisset, loquun- 
tur ambo ex navibus cnm M. Aciiio et Statie Murco , Legatis, 
quornm alter oppidi mnris, alter praesidiis terrestribns praeerat; 
vtUe se maximis de rebus cum Caesare laqui, w sibi eius facui- 
tas derur. Huc addunt panca rci confirmandae caassa , ut dc 
comp€sitione actnri viderentnr. Interim mntulant, tit Mtnt in- 
duciaey atque ab iis iapetrant: magnum.enim, quod adfcrebanf, 
Tidehatnr, et Caesarcm id snmme sciehant cupere, ct profectum 
aiiquid Vihuilii i 



LIB. m. CAP. 14—18. 203 

16. Cteetar, eo tempore cnm legione una profoctos ad re- 

cipiendas ulteriores civitates et rem framentariam expediendam, 

«gna anguste utebatur, erat ad Buthrotum, obpositum Corcyrae* 

Ibi certior ab Acilio et Murco per litteras factus de postulatis 

XibonU et Bibuli, legionem relinquit; ipse Oricum revertitur. 

£o quum venisset, evocantur illi ad conloquium. Prodit Libo 

atque excusatBibulum, quod is iracundia summa erat inimici- 

tiasque habebat etiam privatas cum Caesare, ex Aedilitate et 

I*raetura conceptas; ob eam rem conloquium vitasse, ne res ma- 

ximae spei maximaeque utilitatis eius iracundia inpedirentur, 

Pbmpeii summam esse ac fuisse semper voluntatem, ut compo- 

nerentur atque ab armis discederetur : sed potestatem eius rct se 

nuUam habere , propterea qubd de concilii sententia summa belli 

rerumque omnium Pompeio permiserint : sed, postulatis Caesaris 

cognitis, missuros ad Pompeium atque illum reliquaper se actu- 

rum, Tiortantibus ipsis: interea manerent induciae, dum ab ilh 

rediri posset ; neve alter alteri noceret. Huc addit pauca de caussa 

et de copiis auxiliisque suis. 

17. Quibus rebos neque tum respondcndum Caesar cxistima- 
vit, neque nunc, ut memoriae prodantur, eatis caussae putamns. 
Posttdabat Caesar, ut legatos sibi ad Pbmpeium sine periculo 
mittcre liceret ; idque ipstfore reciperent aut acceptosper $e ad 
eum perduccrent. Quod ad inducias pertineret, sic bclli rationem 
esse divisam, ut UU classc naves auxiliaque sua inpedirent, ipse 
ut aqua terraque eos prohiberet: si hoc sibi remitti vellent , re- 
mitterent ipsi de maritumis custodiis ; si illud tenerent , se quo- 
que id retenturum: nihilo minus tamen agiposse de compositionc, 
ut haec non remitterentur ; neque hancrem esse inpedimenti loco, 
Illi neque legatos Caesaris recipere, neque periculum praestare 
eornm, sed totamrem adPompeium reiicere: unum instare, de 
indociie, vehementissimeque contendere. Quos ubi Caesar intel- 
lexit praesentis periculi atque inopiae vitandae caussa omnem 
orationem instituisse, neqne ullam spem aut conditionem pada 
adferre; ad reliquam cogitationem belli sese recepit. 

18. Bibulus, multos dies terra prohibitos et gravioremorbo 
ex frigore ac labore inpliritus, quum ncqne curan posset, ncque 
snsceptum officium descrere vellet , vim morbi sostinere . non po- 
tuit. Do mortuo, ad nendneni ommi samraa imperii redit ; sed 
separatim suam qoisqae classem ad arbitrium snom administra- 
bat Vibullius, sedato tumultu, qoem repentinus adventus Cae* 
§ari8 concitaverat, ubi primnm, rorsos adhibito Libone et IV 
Lucceio et Theophane , quibuscum commonieare de maximis re- 
bus Pompeius consueverat, de mandatis Caesarb agere instituit, 
eum ingressom in sennonemPon^nsinterpeilavitetioquiplura 
[irohibnit Quid miki, inqnjft, aut vka 9 ant civitate opms est, 



204 DE BELLO CIVILI 

quom benefleio Caesaris habere videbor ? cuius rei opmto follt aoa 
poterit, quum in ltaUam, ex quaprofectus sum, reduetus cxisti- 
mabor. Bello perfecto , ab iis Gaesar haec dicta cogaoTit , qoi 
•ennoni interfuernnt: conatus tamen nibilo minus est, aliia xaitio- 
nibus per conloquia de pace agere. 

19. Inter bina castra Pompeii atqne Caesaris nnnm fluniea 
tentum intererat, Apsus, crcbraque inter se conloquia militcs ha- 
bebant: neque ullum interim telum per pactiones conloquentiom 
transiiciebatur. Mittit P. Vatinium Legatum adripamipsaiii flo- 
minis, qui ea, quae maxime ad pacem pertinere Tidereatar, age- 
ret et crebro magna Toce pronunciarct, Uccreine civibus ad ci- 
ves de pace legatos mittere , quod etiam fugitivis ab saltu jy. 
renaeo praedonibusque licuissct: praesertim, ut id agerent, ne 
civis cum civibus armis decertarcnt? Multa subpliciter lacntos, 
nt de sua atque omnium salnte debebat , silentioque ab utreque 
militibus nuditus. Rcsponsum est ab altera parte, A. Farro- 
nem prqfiteri, se altera die ad conloquium vcnturum 9 atqne ona 
etiam ubj utrimque admodum tuto legati venire et, quae Tcllent» 
exponere possent, certumqne ei rci tcmpus constituitur. Qoo 
quura esset postero die Tcntom , magna utrimque multitndo con- 
Tenit , magnaque erat eius rei exspectatio atque omnium iatenti 
animi ad pacemcsse Tidcbantur. - Qua ex frequenria T. Labienas 
prodit , submissa orationc loqui de pace atque altercari cnai Va- 
tinio incipit Quorum mediam orationem interrnmpnnt ondique 
eubito teia inmissa, quae ille obtectus armis mititum TitaTit. 
Vulnerantur tamen coiuplures, in his Cornelius Balbus, M. Plo- 
tius , L. Tiburtius , Centuriones militesqne nonnnllf . Tmn La- 
bienus, Desinite ergo de compositione loqui: nam noour, nisi Com- 
savti capite relato , pax essc nuUa potest. 

20. lisdem temporibos [Ramae] M. Coetfns Rafo* Praetov, 
canssa debitornm suscepta, initio Magutratas tribnnalsinim hrxta 
€. Triboait Praetoris nrbani seUam coalocaTit et, si qait adpd- 
lasset de aestimatioae et de soltttioaibas, qnae per arbitriaai fie- 

«reat., at Caesar praesens eoastituerat, foreaaxilia poilkebatar. 
Sed fiebat aequkate decreti et hnmanitate Treboaii, qni hi« tem- 
poribas ckmeater et moderate ioa dfceadnm exirtimabat, at re- 

>et« 



aeririn< 
fortaose 




LIB. m. CAP. 19—28. 205 

legem promalgavft, ut sexies teni dief tine usuris creditae pecu- 
niae solvantur. 

21. Quum reeisteret Servilius Gontml reliquique Magistra- 

tus , et minus opinione sua efficeret : ad hominum excitanda stu- 

dia, sublata priore lcge, duas promulgavit ; unam, qua morce- 

des habitationum annuas conductoribus donavit; altcram tabu- 

larum novarum ; inpetuque muititudinif in C. Trebonium facto» 

et nonnullis vulneratis, eum de tribunati deturbavit. De quibui 

rebus Seryiiius Consul ad Senatum retulit, Senatusque Coolium 

ab Republica removendum censuit. Hoc decreto eum Consul 

Senatu prohibuit et concionari conantem de rostris deduxit. Iile, 

ignominia et dolore permotus , palam se proficisci ad Caosarera 

eimulavit; clam, nunciis ad Milonem ndssis, (qui, Clodio in- 

tcrfecto, eo nomine erat damnatus,) atqnc eo in Italiam evocato, 

quod, magnis mnneribus datis, gladiatoriae famitiae reliquia* 

habebat, sibi coniunxit atque eum in Thurinum ad sollicitandos 

pastores praemisit. Ipse quum Casitinum venisset, nnoque tem- 

pore signa eius mtikaria atque arma Capuae essent comprehensa 

et familia Neapoli visa , atque proditio oppidi adpareret , pate- 

factis consitiis , exchisus Capna et peticnlum veritus , quod con- 

ventns arma ceperat atque eum hostis ioco habendum existima- 

bat, consilio destitit atqne eo itinere sese avertit. 

22. Interim Milo, dimissis circum munioipia litteris, ea, 
quac faceret, iussu atque imperio facere Pompeii, quae manda- 
ta ad sc per Bibulura deiata essent, quos ex aere alieno labora- 
re arbitrabatur , sollicitabat. Apud qnos quum proficcre nihil 
posset, quibusdam solutis crgastulis, Cosam in agro Thurinoob- 
pugnare cocpit. £o quum a Q. Pedio Praetoip cum legione * * 
lapideictus ex muro , periit: et Coclius, profectus, ut dictitabat, 
ad Caesarem, pervenit Thurios: nbi, quum quosdam eius mu- 
nicipii sollicitaret, equitibusque Caesaris Gallis atque Hispanit, 
qui eo praesidii caussa missi erant, pecuniam polliceretur, ab iis 
est interfectus. Ita magnarum initia rerum, quae occupatione 
Magistratnum et temporum soliicitam Italiam habebant, celerem 
et facilem exitum habucrunt. 

23. Libo, profectus ab Orico cum classe, cui praeerat , na- 
viomquinquaginta, Brundisinm venit insulamque , quae contra 
Brundisinum portum est, occqpavit; quod praestare arbitrabatur, 
unum loeuro, qua nccessariut nostris erat egressus, quam onudum 
litora ac portus custodia dausos tneri. Hic repentino advemta 
naves onerarias quasdam nactus incendit et nnam frumento onu- 
tfam abdoxit, majgnumqtie riostris terrorem injecit et nocta, mi- 
iitibos et sagittarii* in terram expositis, praesidium eqnitum de- 
iecit et adeo loci obportunitate profecit, uti ad PompeiiDii litte- 

CAESA&. S 



206 DEBELLO CIVILI 

rae mitteret, naves reliquas, ei vellet, subdaei et reflci iuberet: 
sua classe auxilia sese Caesaris prohibitnrum. 

24. Erat eo tempore Antonius Brundisii, qui, virtuti mili- 
tum confisus, scaphas navium magnarum eireiter sexaginta cra- 
tibus pluteisque contexit, eoque milites delectos inposuit,. aique 
eas in litorepluribus locis separatim disposuit, navesque triremes 
duas , quas Brundisii faciendas curaverat , per caussam exerccn- 
doruro remigum ad faaces portus prodire iussit. Has qnnm 
audacius progressa* Libo vidkwet, sperans intercipi posse , qoa- 
driremes quinque ad easmisit Quae quum navibne nostris adpro- 
pinquassent , .nostri veterani in portum refugiebant : illi, studio in- 
citati, incantius sequebantur. Iam ex omnibus partibus subito An- 
tonianae scaphae, signo dato, se in hostes incitaveront, primo- 
que innetu unam ex hiB quadriremem cumremigibus defensoribiis- 
qnesuiscepernnt, reliquasturpiterrefugere coegerunt. Ad hoc de- 
trimentum accessit, ut, equitfbus per oram maritumam ab Anto- 
nio dispositis , aqnari prohiberentur. Qua necessitate et ignomi- 
nia permotus Libo, dkcessit a Brundisio, obeessionemque nostro- 
rum omisit. 

25. Multi iam menses transierant et hiems iam praecipitave- 
rat , neqne Brundisio naves legionesque ad Gaesarem veniebant : 
ac nonnnllae eius rei praetermissae occasiones Caesari videbantur, 
qtiod oertesacpe flaverant veoti, qnibus necessario committendum 
exietfmabat; quantoque eius amplins processerat temporis, tanto 
erant alacriores ad enstodias, qui clas*ibus praeerant; maiorem- 
qne fiduciam prohibeudi habebant et crebrisPompeii litteris ca- 
stigabantur» quoniam primo venientem Caesarem non prohi- 
buissent, ut reliquos eius exercitus inpedirent: duriusque quoti- 
die tempus adti^sportandumleniorwusventisexspectabant. Qui- 
bus rebus permotus Caesar Brundisium ad suos severius scripsit, 
nacti idonenm ventum ne occasionem navigandi dimitterent , sive 
ad litora ApoQoniatium cursum dirigere atque eo naves eiicere 
posseat. Haec a custodiis classium loca maxime vacabant, quod 
se longius portibus committere non audercnt. 

26. Ifli, adhibita andacia et virtute, admiiiistrantibus M. 
Antonio et Fnsio Calenp, multum ipsis miiitibus hortantibus, 
nequo ullum periculum pro salute Caesaris recusantibus, nacti 
austrum, naves solvunt atque altera dieApoUoniamDyrrhachium- 
que praetervehuntur. Qui quum essent ex continenti visi, C. 
Coponius , qni Dvrrhachi» classi Bhodiae praeerat, naves expor- 
tu educit et, quum iam nostris remissioreTento adpropinquassent, 
idem auster increbuit nostrisque praesidio fuk. - Ncquc vero ille 
ob eam canssam conatu desistebat, sed iabore et penererantia 
nautarum se vim tempestatis superare posse sperabat, praeterre- 
ctosque Dvrrhachium magna vi venti nih&o secius sequebatur. 



LIB.JP. CAP. Mt-29. 307 

Noetri, uei fortunae beneficio, tamen inpetum classis tamebant, 
si forte ventus remisisset. Nacti portum , qui adpellatur Nym- 
phaeum, ulira Lissum milia passunm tria, eo naves introduxe- 
runt , (qui portus ab africo tegebatur, ab austro non erat tutus,) 
lcviusque tcmpestatis, quam classis, periculum aestimaverunt 
Quo simul atque intus est itum, incredibili felicitate auster , qui 
per biduum flaverat , in africum se vertit. 

' 27. Hic subitam commutationem fortunae videre licuit. Qul 
modo sibi timucrant, hos tutissimus portus recipiebat: qui no- 
stris navibus periculum intulerant,de suo timere cogebantur. Ita- 
que, tempore commutato, tempestas et nostros texit, et naves 
Rhodias adflixit, ita ut ad unam omnes conetratae, numero se- 
decim , eliderentur et naufragio interirent et ex magno remigum 
propugnatorumque numero pars ad scopulos adlisa lnterficeretur, 
para ab nostri* detraheretor: quos omnes conservatos Caesar do- 
mum remisit. 

28. Nostrae naves duae, tardius cursu confecto, in noctem 
coniectae, quum ignorarent, quem locum reliquae cepissent, 
contra Lissum in ancoris constiterunt. Has, scaphi* ininoribus- 
que navigiis compluribus stfMnissis', Otacilius Crassus, quiLLssi 
praeerat , expugnare parabat : -simul de deditione eorum agebat 
et incolumitatcm deditis pollicebatur. Harum aitera navis ducen- 
tos viginti ex legione tironum sustulerat: altera cx veteraoa paujlo 
minus ducentos. His cognosci licuit; quantum esset hominibus 
praesidii in animi firmitudine. Tirones enim , multitudine na- 
vium perterriti et salo nauseaque confecti , iureiurando accepto, 
nihil iis nocituros hostes, se Otacilio dediderunt: qui omnes, ad 
emn producti, contra rcligionem iurisiurandi in eius conspectu 
crudelissime interficiuntur. At veteranae legionis milites, item 
confiictati ct tempestatis et sentinae vitiis, neque ex pristiim 
virtutc remittendum aliquid putaverunt; sed, tractandis conditio-i 
nihus et simulatione deditioais extracto primo noctistempore,gu- 
bernatoremin terram navem eiicere cogunt ; tysi, idoneum locum 
nacti, reliquam noctis partemjbi confccerunt et luce prima, missis ad 
eos ab Otaciiio equitibus, qui eam partem oraemantumae ad- 
servabant, circiter quadringentis, quique eos armati ex praesi- 
dio secuti sunt , se defenderunt et , nonnullis cornm interfectis, 
incolnmes sese ad nostros receperunt. 

29. Quo facto, conventus civimn Romahorum, qui Lissum 
obtinebat , quod oppidum iis antea Caesar adtribuerat muni- 
endumque curaverat, Antonium recepit omnibusque rcbus iu- 
vit. Otacilius, sibi tiraens, oppido fugit et ad Pompeium - 
pervenit. Expositis omnibus copiis Antonius, quanim erat 
summa veteranarum trium lcgionum uniusque tironum et equi- 
tum octmgejitorum, plerasque naves in Italiam reinittUad re- 

S2 



208 DE BELLO CIVILI 

liqnos milites equftesque transportandos : poritones, quod estgeras 
navium Gallicarum, Lissi relinqnit, hoc consilio, ut si forte Pom- 
peius, vacaam existimansltaliahij eo transiecisset exercitum, qnae 
opinio erat edita in vulgus, aliquam Caesar ad insequenduai f»- 
cultatem haberet: nunciosque ad eum celeriter mittit, quibus re- 
gionibus exercitum exposuisset et quid mUitum transvexisset. 

30. Haec codem fere tempore Caesar atque Pompeius cogno- 
scunt : nam praetervcctas Apolloniam Dyrrhachiumque naves vi- 
derant; ipsi itcr secundum eas terra direxerant; sed, quo essent 
eae delatac, primis dicbus ignorabant: cognitaque re, diversa 
sibi ambo consilia capiunt : Caesar, ut quam primum se cum An- 
tonio coniungcret ; Pompeius, ut venientibus in itinere se obpone- 
ret, si inprudente8 ex insidiis adoriri posset : eodemqucdie utcr- 
que eorum ex castris stativis a flumine Apso exercitum educunt; 
Pompeius clam et noctu, Caesar palam atque interdiu. Sed Cae- 
sari circuitu maiore iter erat longius, adverso flumine, ut vado 
transire posset : Pompeius * quia expedito itinerc flumen ei trana- 
eundum non erat , magnis itineribas ad Antonium contendit ; at- 
que, cum ubi adprppinquare cognovit, idoneum locum nactus, ibi 
copias conlocavit , suosque omnes castris continuit ignesque fieri 
prohibuit, quo occultior csset eius adventus. Haec ad Antonium 
statim per Graecos deferuntur. Ille, missis ad Caesaretn nunciis, 
nnum diem sesc castris tenuit: altero die ad eum pervenit Caesar. 
Caius adventa cognito, Pompeius, ne duobus circumcluderetur 
exercitibus, ex eo loco discedit, oranibusque copiis ad Aspara- 
giumDyrrhachmorum pervenit atque ibiidoneo loco castra ponit. 

31. His temporibus Scipio, detrimentis quibusdam circamon- 
tem Amanum acceptis, sese Imperatorem adpellavcrat. Quo fa- 
cto, cmtatibus tyrannisque magnas imperaverat pecunias: item 
a publicanis snae provinciae debitam biennii pecuniam exegcrat 

•et ab eisdem insequentis anni mutuam praeceperat equitesque toti 
provinciae imperaverat. Quibus coactis , finitumis hostibus Par- 
this post se relictis, qui paullo ante M. Crassum Imperatorem 
interfeccrant etM. Bibulum in obsidionehabuerant,legioneseqHi- 
tesque ex Syria deduxerat : summaque in solltcitudine ac timore 
Parthici belli in provinciam quum venisset, ac nonnullaemilitum 
voces tum audirentur, sese, contra hostem si duccreiitur, ituros, con- 
tra civem et Consulem arma non laturos ; deductis Pergamum atque 
in locupletissimas orbes in hiberna legionibas, maximas largitio- 
iies fecit et confirmandorum militum caussa diripiundas iis civita- 
tes dedit. 

32. Interim acerbissime imperatae pecuniae tota provincia 
exigcbantur : multa praeterea generatim ad avaritiam excogita- 
bantur. In capita singula servorum ac liberorum tributum inpo- 
nebatur: columnaria, ostiaria, frumentum, milites, remiges, ar- 



LIB. ffl. CAP. 3*^*35. £09 

toa, tormenta, vectnrae imperabanrar: cufns modo rei nomen re- 
periri poterat, hoc satis esse ad cogendas pecunias videbatur. \on 
solttm urbibus , sed paene vicis castellisque singulis cum imperio 
praeficiebantur. Qui horum quid acerbissime crndclissimeque 
fecerat , is ct Tir et civis optimus habcbafar. Erat plena lictornm 
et imperiornm jproTincia; difterta praeeeptis atqnc cxactoribus, 
qut, praeter imperatas pecaniae,suo etiam privato compendio ser- 
"viebant: dictitabant enim , se, domo patriaque expulsos, omni- 
bus necessariis egcre rebus , ut honesta praescriptione rem tur- 
pigsimam tegcrent. Accedebant ad haec gravissimac usurae, quod 
in belio piernmque accidere consuevit, univereie imperatis pecuniis : 
qtiibus in rebus prolatroncm diei donationem esse dicebant. ftaque 
aes alienum provinciaeeo biennio multiplicatum est. Neque mimis 
obeamcaussam civibus Romanis eius provinciae, sed in singulos 
eonventussingulasquccivitatcs,certae pecnniae imperabantur, mu- 
tuasque illas ex SC. exigi dictitabant : publicanis , uti ia sorte fe- 
cerant , insequentis anni vectigal promutuum. 

33. Fraeterea Ephesi a fano Dianae depositas ftntiquitus pe- 
cunias Scipio tollilubebat, certaque eius rci die constknta, quura 
in fanraii ventum esset , adhibitis cempluribus Senatorii ordinis, 
quos advocaveratScipio, litterae ei rodduntur a Fompeio, mare 
transissc cum legionibns €aesarem : properarct ad sc cum exer- 
citu venire omniaque posthaberet. His litteris acceptis , quos ad- 
vocaverat, dimittit, ipse itor m Macedoniam porare incipit pau- 
cisque post diebus est profectusv Haec rcs ^phesiae pecuniae sa- 
httem adtulit. 

34. Caesar, Antonii exercitn coniuncto, deducta Oricole- 
gione, quam tuendae orae raarkumae caussa posuerat , tentah- 
das sibi provincias longiusque procedendum existiniabat; ct, quum 
ad eum ex Thessalia Aetoliaque legati vcnisseht, qui praesidio 
missopollicerentnr, earum gentium civitates imperata facturas, 
L. Cassiura Longinum cura legione tironum, quae adpcUabatnr 
septiraa vigesima, atque. equiribus ducentis in Thessaliam? C. 
Calvisium Sabinum cum cohortibus quinque paucisquc cqnitrbus 
in Aetoliam imVit, maximeque eos, quod erant propmquae re- 
giones, de re frumcntaria ut providerent, hortatus est. Cn. Do- 
mitium Calvinum cum tegionibus duabus, undecima ct duodeci- 
ma , et equitibus qokigentis in Macedontam proficisci iubet : cu- 
ins provinciae ab ea parte, quac Libera adpellatnr, Meriedemus, 
princeps earum regionnm, missus legatus', omnium suorum ex- 
ceilens studium profitebatur. 

35. Ex hts Calvisins , primo adventu sumtha ommum Aeto- 
lorum receptus voluntate, praesidirs adversariorum Calydone ct 
Naupsicto rciectis , omni Aetolia potitus cst. Cassius in Thessa- 
liam cum legione pervenit. Hie quum essent factiones duae, va- 



210 f>E BELLO CIVILI 

lia voltmtate civitatum utebatur. Hegesaretos, veteris hotno 
potentiae, Pompeianis rebas stadebat: Preteus, summae nobili- 
tath adolescens, suis ac suoram opibasCaesarem enixe iuvabat. 

36. Eodemque tempore Domitius in Macedoniam venit et, 
■ qmim ad eiun frequentes civitatam legationes convenire coepis- 

sent, nunciatnm est, adesse Scipionem cnm lcgionibus, magna efc 
opinione et fama omnium : nam plerumque in novitate fama an- 
tecedit. Hic, nullo in loco Macedoniae moratus, magno inpetu 
tetcndit ad Domitium et, quum ab eo milia passuum vigioti 
abfuisset, subito se ad Cassium Longinom in TJiessaliam con- 
vertit. Hoc adeo celeriter fecit, ut simul adesse et venire nuncia- 
retiir. Et, quo iter expeditius faceret, M. Favonium ad flumeu 
Haliarmoncm , qnod Macedoniam a Thessalia dividit , cum co- 
hortibus octo praesidio inpedimentis legionumreliquit castcllum- 
que ibi muniri iussit. Eodem tempore equitatns Regis Cotys ad 
castra Cassii advolavit, qui circum Thessaliam esse consueveraL 
. Tum timore perterritus Cassius , cognito Scipionis adventa, vi- 
sisque equitibus, quos Scipionis esse arbitrabatur, ad montes se 
convcrttt, qui Thessaliam ctngunt, atque ez his locis Ambraciam 
versus iter faccre coepit. At Scipionem, properantem sequi, lit- 
terne sunt consecutae aM. Favonio, Domitium cum lcgionibua 
adcsse, nequese praesidium, ubi constitntus esset, sine aoxilio 
Scipionis tcnere posse. Quibus litteris acceptis , consilium Sci- 
pio itcrque commutat ; Cassium sequi desistit, Favonio auxilium 
ferre contendit. Itaque die ac nocte continuato itinere ad eum 
pervenit, tam obportuno tempore, ut simul Domitiani exercittis 
pulvis cerneretur et primi antcchrsores Scipionis viderentur. Ita 
Cassio industria Domitii, Favonio Scipionis celeritas, salatem 
adtulit. 

37. Scipio, biduum castris stativis moratus, ad flumen,qaod 
inter eum et Domitii castra fluebat, Haliacmonem tertio die pri- 
ma Iuce exercitum vado transducit et, castris positis, postero die 
mane copias ante frontem castrorum struit. Domitius tnm quo- 
que sibi dubitandum non putavit, quin, prodactis legionibus, 
proelio decertaret. Sed , quum esset inter bina castra campus 
circiter inilium passuum sex, Domitius castris Scipionis aciem 
suam subiccit: ille a vallo non discedere perseveravit: attamen, 
aegrc retentis Domitianis militibus, est factum, ne proelio con- 
tendcrctur; et maxime, qaod rivas difficilibas ripis, castris Sci- 
pionis subicctus, progressus nostrorum inpediebat. Qnorum stu- 
dium alacritatcmque pugnandi quum cognovisset Scipio, suspi- 
catus tore , ut postero die aut invitus dimicare cogeretur , aut 
magna cum infcmia castris se contincre, qui magna exspectatione 
venissct , temere progressus turpem habait exitam et nocta , ne 
conclamatis quidem vasis , flumen transit atque ia eaindem par- 



LIB. m. CAP. $6—40. 211 

tem, ex qua venerat, redit ibique prope fiumen edito natnra loeo 
eastra posuit. Paucis dicbus intcrpositis , noctu insidias equitum 
coidocavit, quo in loco superioribos fere diebus nostri pabulari 
coiisueverant. Et, quum quotidiana consuetudine Q. Varus, Prae- 
fectus equkum Domitii , vcnisset , subito iiii ex iosidiis convur- 
rexerunt ; sed nostri fortiter eorum inpetum tulcrunt celeriter- 
que ad suos qnisque ordiues rcdiit atque ultro universi in hostea 
inpetum fecerunt. Ex hig circiter octoginta interfectis , reliquia 
in fugam coniectis, nostri, duobus amissis, in castra se rece- 
perunt. 

38. Hisrebusgestis, Domitins, sperans Scipionem ad pu- 
gnam elici posse , simulavit , sesc angustiis rei frumentariae ad- 
ductum castra movere ; vasisque militari more conciamatis, pro- 
gressus milia passuum tria, loco idoneo et occulto omnem exerci- 
tum equitatumque conlocavit. Scipio, ad insequendum paratus, 
equitatum magnamque partem levis armaturae ad explorandum 
iter Domitii et cognoscendum praemisit. Qui quum cssent pro-r 
gressi primaeqne turmae insidias intravissent, ex fremitu equo* 
rum intata suspicione, ad suos se recipere coeperunt: quique hos 
scquebantur , celerem eorum receptum eonspicati, restiterunt. 
Kostri, cognitis insidiis, ne frustra reliquos exspectarent , duas 
nacti hostium turmas exceperunt: (in his fuit M. Opimius, Prae- 
fectus equitum) reliquos omnes earum turmarum aut interfecerunt, 
aut captos ad Domitium pcrduxcrunt. 

39. Deduqtis orae maritumae praesidiis, Caesar, ut supra 
demonstratum est , tres cohortes Orici oppidi tuendi caussa reli- 
quit iisdeniquc custodiam navium longarum tnuudidit, quas ex 
Itaiia transduxerat. Huic officio oppidoque C. Aciiius Le^atus 
praecrat. Is naves nostras interiorem in partem post oppidum 
reduxitet ad terram deligavit, faucibusque portus navem onera- 
riam submcrsam obiecit ct huic alteram coniunxit , snper qua 
tnrrim effeetam ad ipsum introitum portus obposuit et militibus 
complevit tuendamque ad omnes repentinos casns transdidit. 

40. Quibus cognitis rebus, Cn. Pompeius filius, qui classi 
Aegyptiae praeerat, ad Oricnm venit snbmersamque navim , re- 
mnico multisque contendens f unibns, adduxit ; atquc altcram na- 
vem , qnae erat ad custodiam ab Acilio. posita, pluribns adgrcs- 
sus navibus, in quibus ad libram fecerat turres, ut ex superio- 
ri pngnans loco ,. integrosque semper defatigatis submittens , et 
reliquis partibus simul ex terra scalis et classe moenia oppidi 
tentans , uti adversariorum manus diduceret , labore et multitu- 
dine telorum nostros vicit : defectisque defensoribus , qui omnes 
scaphis excepti refngerant, eam navem expngnavit; eodeinque. 
tempore ex altera parte molem tenuit naturalem obiectam, quao 
paeac insntam contra oppidnm effecerat, qua quatuor biremes, 



212 DE BELLO CIVILI 

subiectis scutulis, inpnlsas vectibus in interiorcm partem tran&- 
duxit. Ita ex atraquc parte naves longas adgrcssiis, quae erant 
deligatae ad terram atque inanes , qnatuor ex his abduxif^ rdi- 
quas incendit. Hoc confecto negotio , *D. Laelium ab Asiatica 
classe abdnctum reliquit, qui commeatus Bullide atque iman- 
tia inportari in oppidnm prohibebat: ipse, Lissum profectus, na- 
ves bnerarias triginta, a M. Antonio relictas, intra portum ad- 
greesus omnes. incendit : Lissum expugnare conatus , defendenti- 
bus civibns Roraanis, qui eius conventus erant, militibusque, 
quo8 praesidii caussa mtscrat Caesar , triduum moratus , paucia 
in obpugnatione amissis , re infccta , inde discessit. 

41. Caesar, postquam Pompeium ad Asparagium essc co- 
gnovit, eodem cnm exercitn profectus, expngnato in itinereop- 
pido Parthinornm , in qno Poropeius praesidium habebat , tertio 
die in Macedoniam ad Pompeium pervcnit, iuxtaque eum castra 
posnit et postridie, eductis omnibus copii?, acie instructa, de- 
cernendi potestatem Pompeio fecit. Ubi illnm snis locis se tene- 
re animum advertit , redncto in castra exercitu , aliud sibi con- 
silium capiundum existimavit. Itaque postero die omnibus co- 
piis, magno circuitu, difficili angustoque itinere, Dvrrhachium 
profectus cst, sperans, Pompeium aut Dvrrhachium compctli, 
aut ab co intcrcludi posse, qnod omnem commeatum totiusque 
belli adparatum [is] eo contulisset: ut accidit. Pompcius enim, 
primo ignorans eins consilium, quod diverso ab ea regione iti- 
nere profectum vidcbat, angustiis rei fruroentariae compulsuni 
discessisse existimabat : postea , per exploratores certior factus, 
postero die castra movit, breviore itinere se occurrere ci posee 
sperans. Quod fore suspicatus Caesar militesque adhortatns, ut 
aequo animo laborem ferrent, parva parte noctis itinere inter- 
mtsso , mane Pyrrhachium venit , qunm primum agmen Pom- 
peii procul cemeretur, atque ibi castra posuit. 

42. Pompeius , interciusas Dyrrhachio , ubi propositum te- 
nere non potuit, secnndo usus consilio, cdito loco, qui adpella- 
tur Petra, aditumque habet navibus mcdiocrem atque eas a qui- 
busdam protegit vcntis , castra comiriunit. Eo partem navium 
longarum convenire, frumentum commeatumque ab Asia atque 
omnibus regionibus, qnas tenebat, comportari imperat. Caesar, 
longius bellum ductum iri existimans et de Italicts commeatibua 
desperans , quod tanta diligentia omnia Iitora a Pompeianis te- 
nebantur, classesque ipsius, quas hieme in Sicilia, Gallia, Ita- 
lia fecerat , morabantur, in Epirum rei frumentariae caussa Q. 
Tnllium et L. Cannleium Legatum misit: qttodqne hae regiones 
aberant longius, tocis certis horrea constituit, vecturasque fru- 
menti finitumfs civitatibus descripsit ; item Lisso Parthinisque et 
omnibns castcUis, quodesset frumenti, conquiri iusnt. Id erat 



LIB.m. CAP. II— 45. 213 



perexigmmt, qwim ipsios agri natura , quod smit loca atpera et 
mentaosa ac plerumque frumento otuntor inportato ; tum quod 
Pompeios haec providerat et soperioribos diebas pracdae loco 
Parthinoshabuerat, frtunentumquc omne conqaisitum, spoliatie 
eflossisque eorum domibns, per equitee comportarat. 

43. Qnibus rebns cognitis, Gaesar consHium captt ex loct 
natnra. Erant enim circum castra Pompeii pcrmulti editi atque 
asperi colles : hos primum praesidiis tennit castellaqne ibi com- 
muniit. Inde , ut loci cuiusque natura ferebat, ex castello in ca- 
stellum perducta munitione , circumYallare Pompeium instituit: 
haec spectans , quod angnsta re frumentaria utebatur , qnodque 
Pompcius multitudine equitum yalebat, quo minore pericnlo un- 
dique frumentnm commeatnmqne exercitui subportare posset; si- 
mui, uti jmbulafione Pompeiom prohiberet equitatomqne eiua 
ad rem gerendam inutilem efficeret; tertio, oi aoctoritatem, qua 
ille maxime apnd exteras nationes niti videbatur, minueret; 
quum fema per orbem terrarnm percreboisset, illum a Caesare 
obsideri neque audere proelio dimicare. 

44. Pompeius neqne a mari Dyrrhachtoqtte discedere volebat, 
qaod omnem adparatum belli, tela, arma, tormenta, ibi con- 
locaverat, frumentumque exercitui navibus subportabat; neque 
munitiones Caesaris prohibere poterat, nisi proelio decertare vel- 
let, quod eo tcmpore statuerat non esee faciendum. Relinque- 
batur, ut, extremam rationem belli sequens, quam plurimos col- 
les occuparet et quam latissimas regiones praesidiis teneret, Cae- 
sarisque copias, quam maxime posset, distineret: id quod acci- 
dit. Castcllis cnim quatuor et viginti effectts, quindecim miKa 
passuum tircuitn amplexus, hoc spatio pabulabatur ; multaque 
erant intra eum locum manu sata, quibus interim iumcnta pa- 
sceret. Atque ut nostri, [qui] perpetuas munitiones habebaat, 
perdactas ex castellis in proxima castclla, ne qno loco erum- 
perent Pompeiani et nostros post tergura adorirentnr, [time- 
bant]: ita ilii interiore spatio perpetuas munitioncs effieie- 
bant, ne quo ioco nostri intrare atque ipsos a tergo circum- 
venire possent. Sed illi operibns vincebant, quod ct nume- 
ro militum pracstabant et intcriore spatio minorem circuitum 
habebant. Quac qiium erant loca Caesari capicnda, cfci pro- 
hibere Pompeius totis copiis et dimicare non constitoerat ; ta- 
men suis iocis sagittarios fttnditoresque mittebat, quorum ma- 
gnum habebat numerum, multique ex nostris vulncrabnntor, ma- 
^nusque incesserat timor sagittarum atque omnes fere milttes aut 
ex coactis, ant ex centonibus, aut ex coriis tunicas auttegimeata 
fccerant, qnibus tcla vitarent 

45. In occupandis praesidiis magna vi uterque nitebatur, 
Caesar, ut quam angustissime Pompeium contincret; Pompeius, 



214 DE BELLO CIVILI 

ut quam plnrimoi colle* qnain maximo circuitu occuparet: cre- 
braque ob eam caussara proeiia fiehant. In his quum lcgio Cac- 
aaris nona praesidium quoddam occupavisset et munirecoepisset; 
buic loco propinquara et contrarium collem Pompeius occnpavit 
nostrosque opere prohibere coepit : et , quum una ex parte pro- 
pe aequum adituin haberet, primum sagittariis fundltoribasque 
circuraicctis , postea levi* armatnrae magna multitudine ntis>a, 
tormentUque prolatts, munitiones inpediebat: neque Crat facile 
nostris, uuo tempore propugnare et munire. Caesar, quum snos 
ex omnibus partibus vuinerari videret, recipere se iussit et loco 
excedere. Erat pcr declive receptus : illi autemhoc acrius insta- 
bant, neque regredi nostros patiebantur, quod timore adducti 
locum reiinquere videbantur. Dicitur eo tempore glorians apud 
guos Pompcitt8 dixisse , «o» recusare se, quin nulUus usu* Impe- 
rator existimaretur , si sine maximo detrimento legiones Caesaris 
$ese recepissent inde, quo temere essent progressae. 

46*. Caesar, receptui suorum timcns, crates ad extremiun 
tumulum contra hostcin profcrri et adversas locari ; intra has 
mediocri latitudinc fossam, tectis railitibus, obduci iussit locum- 
quo in onmes partes quam maxime inpediri; ipse idoneis locia 
fonditores instrnxit, utprae*idio nostris se recipientibus esseut 
Ilis rebus completis , legiones reduci iussit. Pompeiani hoc in- 
solentius atque audacius no^tros premere et instare coeperunt cra- 
tesquc, pro muoitione obiectas , propulerunt , ut fossaa transcen- 
derent Quod quum animadvertisset Cacsar, veritus, ne non 
reducti, sed reiccti vidcrentur, maiusque detrimentum caperetur, 
B medio fore spatio suos per Antonium, qui ei legioni praeerat, 
eohortatus , tuba signum dari atque in hostes inpetum fieri ius- 
sit. Alilitcs iegionis nonae subito conspirati pila coniecerunt et, 
ex inferiore-loco adversus ciivum incitati cursu, praectpites Pom- 
peianos egcrunt ct tcrga vertere coegerunt : quibus ad recipien- 
dum crates dtrectae ionguriique obiecti et institutae fossae magno 
uraedimento fncrnnt Nostri vcro, qui satis habebant sine detri- 
mento discedere, comploribns interfcctis, quinque omnino snorum 
aniissis, quietissime se recepernnt, paulloqoe citra eum iocum 
morati , aiiis conprehensis collibns , munitiones perfecerunt 

47. Erat nova ot inusitata bolli ratio , quum tot castello- 
rum numero, tantoque spatio et tantis munitionibns et toto ob- 
eidionis genere, tum etiam reliquis rebus. Nam, quicuinque al- 
terum obsidere conati sunt, percuUos atque infirmos hostes*adorti, 
aut proelio superatos , ant aliqua obfensione permotos' continae- 
iunt, quum ipsi nnmero militum equitumque praestarcnt: caussa 
autem obsidionis hacc fere esse consnevit, ut frumento ho- 
stes prohibeantur. At contra integras atque incolunics copias 
Caesar inferiore militunt numero continebat; quum ilii ouuii- 



LIB. IU. CAP. 46—50. 215 

imi rernm copia abwidarent: quotidie enim magirae undi* 
qae naTiam nnmerus convenicbat, qoae commeatum subporta- 
rent ; neque ullas flare ventns poterat, qnin aliqna ex parte se- 
cnndam eursum haberent. Ipse autem, consumtis omnibus longe 
lateque frumentis, summis erat in angustiis : sed tamen haec sin- 
gulari patientia milites ferebant. Recordabantnr enim, eadem 
ee quperiore anno in Hispania perpessos, labore et patientia ma- 
ximom bcilum confecissc : meminerant, ad Alesiam magnam se 
inopiam perpessos, multo etiam maiorem ad Avaricum, maxi- 
inarum se gentium victoree discessiste. Non, ?His hordeum qnum 
daretur, non legumina recusabant : pecus vero, cuius rei summa 
erat ex Epiro copia , magno in honore habebant. 

48. Est etiam genus radicis inventum ab iis, qui fuerant cnm 
Valerio, quod adpcllatur chara, quod admixtum lacte multum 
inopiam levabat. Id ad similitudinem panis efficicbant. Eius 
erat magna copia. Ex hoc effectos panes , quum in conloquiis 
Fompeiani famem nostris obiectarent, vulgo in eos iaciebant, ut 
gpem eorbm minuerent. 

49. Iamque frumenta matnrescere inripiebaat atque ipaa spea 
inopiam sustentabat , quod celeriter se habituros ctfpiam eonfide- 
bant: crehraeque voces milkom in vigiliis conloqniuqne audie- 
bantur, prius ge c&rtice exarbwibu» victttros, quam Pompeium 
e manibus dimissuros. Libenter etiam ex perfugig cognoscebant, 
equos eorum vix tolerari, reliqua vero iumenta mterisse ; uti au- 
tem ipsos valetudine non bena, quum angnstiis loci, et odere 
tetro ex multitudine cadaverum, et.quotidiaais laboribus, insue- 
tos operum, tum aquae summa inopia adfectoe: omnia enim flu- 
mina atque omnesrivos, qui ad mare pertinebant, Caesar aut 
averterat, aut magnis operibns obstruxerat. Atque, nt erant loca 
montuosa et ad specu» angnstiae vaUiom , has snblicis in terram 
demissis praesepserat terramqtte adgesserat , ut aquara contine- 
rent. Itaqne iili necessario loca sequi demissa ac palustria et pu- 
teos fodere cogebantnr: atque hunc laborem ad quotidiana opcra 
addebant : qui tamen fontes a quibusdam praesidiis aberant lon- 
gius et celeriter aestibus exarescebant. At Caesaris exercitus opti- 
ma valetudine summaque aquae copja utebatur; tum commeatus 
omni genere praeter frumentnm abundabat : quibus qnotidie me- 
lius succedcre tempu* maioremque spem maturitate frnmentorum 
proponi videbant 

50. In novo genere belli novae ab ntrisque bellandi rationes 
reperiebantnr. Illi, qunm animnm adverttssent ex ignibus, nocte 
cohortes nostras ad munitiones excubare, silentio adgressi nni- 
versas, intra multitudinem sagittas coniiciebant et se confestim 
ad suos recipiebant. Qnibss rebus noftri, usu doeti, haec re- 



£16 DE BELLO CIVILI 



■eriebanireiiiedia, ut alio loco ignes facerent, [aHo excuba- 
rent]."* . 

51. Interim eertior factns P. Sulia, quem discedens castris 
pracfecerat Caesar, auxiiio cohorti venit cum lcgionibus duabus, 
cuius adventu faciie sunt repulsi Pompeiani. Neque vero con- 
fpectum aut inpetum nostrorum tulerunt; primisque deiectis, re- 
tiqui se vcrterunt et loco cesserunt. Sed inseqrientes nostros, ne 
longius proeeqnerentnr, Snlla revocavit. At pleriqne existimant, 
fi acrius insequi voluisset, belliun eo die potuisse finiri. Cuius 
eonsitiom rcprehendendum non videtur; aliac enim sunt Legati 
partes, aliae Imperatoris: alter omnia agere ad praescriptnm, 
aiter libere ad snmmam renun consulere debet. Sulla , a Cae- 
fare castris relictus, liberatis suis, hoc fuit contcntusf neque proe- 
lio decertare volnit, (quae res tamen fortasse aliquem reciperet 
casum) ne Imperatorias sibi partes sumsisse videretur. Pompeia- 
fris magnam res ad receptum difficultatem adferebat. Nam , cx 
iniquo progressi loco, in snmmo constiterant: si per declive sese 
reciperent, nostros ex snperiore insequcntesloco verebantur : ne- 
que multum ad solis occasum snpererat temporis : spc enim con- 
ficiendi negotii prope in noetem rem duxerant. .Ita, neeessario 
fttque ex tempore capto consilio, Pompeius tumulum quemdam 
oecnpavit, qui tantum aberat a nostro castello, nt telum tormen- 
tumve missum adigi non posfat. Hoc consedit loco atque eum 
communiit oranesqne ibi coffcas eontinuit. 

52. Eodem tempore duobus praeterea locis pugnatum cst: 
nam plnra castella Pompeius pariter , distinendae manus caussa, 
tentaverat , ne ex proximis praesidiis sucfttrri posset. Uno loco 
Volcatius Tullus inpetum legionis sustinuit coltortibus tribus at- 
que eam loco depulit; aiteroGcrmani, mnnitiones nostras egressi, 
complnribu8 interfectis, sese ad suos incolomes receperunt. 

53. Ita uno die sex proeliis factis , tribns ad D vrrhachium, 
tribus ad munitiones, quum horum omnium ratio haberetur, ad 
duorum milium numero ex Pompcianis cecidisse repcriebaraus, 
evocatos Centurionesque complures. In eo fuit numero Valerins 
Flaccus, L. fiiius, etas, qui Praetor Asiam obtinuerat: signaque 
f unt sex militaria relata. Nostri non amplius viginti omnibns sunt 
proeliis desiderati. Sed in castelio nemo fuit omnino milimm, 
qnin vulneraretnr; quatuorqtie ex una cohorte Centuriones ocu- 
los amiserunt. Et, qnum laboris sai periealique testimonium ad- 
ferre velient, milia sagittarnm circiter triginta, in castellnm 
coniecta, Caesari renumeraverunt : scutoque ad eum reiato Scae- 
vae Centorionis, inventa sunt in eo foramina CXX. Quera Cae- 
sar, ut erat de se meritus et de Repubtica, donatum milibus du- 
centis [aeris] , ab octavis ordinibus ad primum piium se traas- 
ducere pronunciavit: ciua enim opera castelium magna ex parte 



LIB. HL CAP. tt— •». 217 




dio, frumento, veste et aliis donis amplissime doBavit 

54. Ponmeius, noctn magiug additis mimitieaibae, reBqoia 
diebns turres exstruxit et, in altitndinem pedum euindeemi effe- 
ctis operibos, vineis eam partem caatrorum obtent; et, qwnqua 
intennissis diebus , alteram noetem siibnabilam nactus, obstru* 
ctis onmibns castrornm portb et ad inpcdieadnm obiectis, tertia 
inita Tigilia, silentio exereitam edaxk et sein i 
nes recepit. 

55. Aetolm, Acarnania, Amphilochis per ( 
et CaJridnm.Sammim, ut demon straiuuu s, rccoptfo, 
sibrAehaiam ac paullo longios progredieadum cxistimabat Cae- 
sar. Itaque eo Fnfinm Galenam misit et Q. Sabinnm et Gasshmt 
cum cohortibue adiungit. Quornm cogmto adrentu, Rutioas !*• 
pns, qni Achaiam, inissus a Pompeio, outinebat, Istbmnm prao- 
manire institait, at Acbaia Fufiam prohiberet. Calenns Del- 
phos, Thebas, et Orchomenom, Tolnntate ipsarum civitatuni 
recepit, nonnullas nrbes per vim expugnavit, refiqoaa civitatea, 
eircummissis legationibus , amieitia Caesari conciUare fftui^rlrat 
ln his rebus fere erat Fnfins oecopotas. 

56. Omnibus dcinceps diebns Caesar exercitnm in aciem ae- 
qnom in locian prodaxit, si Pompeias proelio deeertare vellet, 
nt paene castris Pompeii legiones aobiicerct: taotamqae a Tallo 
eins prima acies aberat, nti ne in eam telam tonnentumvc adigi 
posset Pompeins antem, nt famam et opinionem homimmi te- 
neret, sic pro castris exercitnm coiistiiathat, nt tertia aciea val- 
Inm contmgeret; omnftj qaidem instructus exercitns telis ex valio 
abiectis protegi poaset. *i*: 

57. Haec qaum in Achaia atque apad Drrrhachiam gere- 
rentar, Sdpionemqae in Maoedomam Tenisse constaret, non ©b- 
litns pristini instituti Caesar, laittit ad eam A Glodium, snom 
atque illias nunilmrem, qnem, ab ilio transditmn initio et com- 
mendatnm, in suorom necessariornm nnmero habere instituerak. 
Hnic dat iitteras mandataqae adeum, qnornm haecerat sonuna: 
sese omrna de pace expertum: ntitil adkuc arbitrarifactum vitio 
eorum , quos esse auetores eius re» vohiisset, quod raa maadata 
perferre non obportuno tempore ad Fompeium vererentur. Sci- 
pionem ea esse auctoritate y ut non solum Ubere, quae preba$set 9 
esponere, sed etiam magna e» parte eompeUere atque errantem 
regere posset : praeesse autem suo nomme exercitui y ut, praetev 
auctorhatem , vhes quoque ad eoereendum haberet: quod si fe~ 
eisset, quietem ItaUae 9 patem prevmciaTum, satutem tmperii 
mu ornnes aeceptam rclaUtros. Haec ad enm maadata Qodiua 
refert. Ac primis diebas, ut videbatar, libenter aaditas, vchV 
qak ad conioqoiam non adnuttitar$ c aa%at oScipione a Favoaio, 

cas&ul T 



218 PX HELLO CIVILI 



ntf«»w«49Mfec» Mlo leperkteiBw: infectaqnc te seseaslCae- 

sarem recepit. 

56. Caesar, quo lacilins eqnitatwm Pompeiannm ad Dyr- 
rhachinm centineret et pabulatiene prohiberet, aditus duoe, qnos 
esse angustos demoastmTimns, magnis operibuB piaemnnivit, ca- 
fftfflafw* his locia posuit. Pempeias, ubi nihil profici eqaitatu 
cognovit, paaci* intermissis diebus, nnan eam naTibus ad se 
intra munitiones recipit. Erat summa inopia pabuU, adeo nt 
foliis ex arboribns strictis et teneris arnndinnm radicibng conio- 
m» 9 eqnos sjerent: fromenta enim, qnae fnerant intra mnnitio- 
nes sata, consumserant et cogehantnr, Corcyra atqne Acarnania, 
longo interiecto navigationis spatio, pabnlnm subportare: quo- 
qne erat ciu* rei minor copia , hordeo adangere atque his ratio- 
nibus eqnitatnm tolerare. Sed, postqnam non modo hordenm 
pabnlnmqne omnibus loejs herbaeqoe desectae, sed ctiam fructus 
ex arboribos defiriebant, conmptb equis macie , conandum sibi 
aliqnid Pompeias de eruptione existimaTi^. 

.59. Emat apudCaesarem ex equitummimero Allobrogeg duo 
fratres, Rosdllas et.Aegus, AdbuciUi filii, qui Frincipatum in 
ciyitate multis annis obtmuerat, singiuari Tirtute homines, quo- 
rum opera Caesar omnibus Gallicis bellis optima fortissimaque 
erat usus. His domi ob has caussas ampUssimos Magistratus 
mandaTerat atqne eos extra ordiaem in Senatum legendos cura- 
Tcrat, agrosqne in Gallia, ex hestibus captos praemiaque rei pe- 
cuniariae magna tribuerat iocupletesque ex egentibus fecerat. Hi 
propter Tirtutem non solum apud Caesarem in honore erant, sed 
etiam apud exercitum cari hab^bantur: sed freti amicitia Cae- 
saris , et stulta ac barbara adrogantia elati, despiciebant suos sti- 
penummque equitnm fraudabant etpraedam omnem domum ayer- 
tebant. Quibus illi rebus permoti uniTersi Caesarem adiemnt 
palamque de eorum ininrib sunt questi ; et ad cetera addiderunt, 
fakum ab his equitum numexum deferri, qoorum stipendium 
aTerterent. 

60. Caesar neqne tempus iilnd animadTersionis esse existi- 
mans, et mnlta Tirtuti eorum concedens, rem totam distulti; illos 
•eereto castigaTit, quod quaestu oqaites habexent; monuitque, ut 
ex suaamicitia omniaexspectasent et ex praeteritis suis officiis re- 
liqua snerarent Magnam taraen haec res illis obfensionem et 
co n te mti onem ad omnos adtulit : idque ita esse quum ex aUoram 
ebieetationibus, tum etiam ex domestico iudicio atque anuni con- 
scientia intellegebant Quo pudore adducti et fortasso non setibe- 
ruri, sedin aliud tempus reserraxi arbitrati, discedere ab nobia 
et noram tontare fortunam nornsque expexiri amicitias ceastuu- 

\i et cum paucis conloeotl cUendbus suis, quibus tantqra fa- 

i committereaqdflbant, primnm conatisunt, Fraefectumequi~ 



LIB. m. €AP. 58-6S. 21« 

tmn, C. Volusonimi, interficere , xA postea, bcflo eonfeeto , co- 
•gnitum est; ut cam nranere atiquo perfogisse ad Porapeium vi- 
derentur. Postqnam id difficilios visum est , neque facultas per- 
ficiendi dabatur, quara maximas potneront peconias matoati, pro- 
inde ac suis satisfacere et fraadata restituere vclient, multis coem- 
tis equis, ad Pompeium transierant cam iis, qaos sui consilii parti- 
cipes habebant. 

61. Qaos Pompeios, qaod erant honesto loco nati et instracti 
liberaliter magnoqne comitata et multis inmentis renerant, riri- 
que fortes habebantur et in honore apnd Gae*arem fderant, qnod- 
qne novum et praeter consuetadinem acciderat, omnia san pr&e- 
eidia circumdoxit atqae ostentaTit: nam antc idtempos nemo aot 
zniles aut eques a Gaesare adPompeiam transierat, qaam paene 
quotidie a Pompeio ad Gaesarem perfugerent, vulgo tcto uni- 
•versiin Epiro atque Aetolia conscripti milites earumque regionuni 
omniom, qnae a Gaes&re tenebantar. Sed hi, cognitis omnibas 
xebus ; seu quid in munitionibus perfectam non er&t , sea qaid & 
peritioribas rci militaris dcsiderari videbatur; temporibasque re- 
ram ct spatiis locorom et custodiaram viribu» ac diBgentia ani- 
inadversa , prout caiusqae eorum , qui negotiis praeerant , ant 
natura aut studium ferebat, haec ad Pompeiura omnia detnlerant. 

62. Quibos ille cognitis, eruptionisque iam ante capto con- 
nlio , ut dcmonstratum est, tegimenta galeis milites cx ▼imlnibns 
facere atqne aggerem comportaVe iubet. His paratis rebos, ma- 
gnum nnmerum levig armaturae et sagittariorum aggeremqne 
omnem noctu in scaphas et nares actuarias inponit et de mecKa 
nocte cohortes sexaginta, ex maximis castris praesidiisque dedoctas, 
ad eam partem munitionum ducit, quae pertmebant ad mare 
longtssimeqne a maximis castris Gaesaris aberant Eodem naves, 
quas demonstravimu8%ggere et tevisarmararae militibus comple- 
tas, quasque ad Dvrrhachium naves longas habcbat, mittit et, 
quid a quoque fieri veKt, praecipit. Ad eas munitiones G&es&r 
Lentulum MarceUinum Qu&estorcm cum legione nona positum 
habebat. Huic, quod valetudine minus commoda utcbatur, Fot- 
vium Postumom adiutorem submiserat. 

63. Erat eo loco fossa pedum quindecim et vallus cbntra ho- 
stem in altitudinem pedom dccem, tantumdemqne eiusT&Hi agger 
m latitudinem patebat. Ab eo , intermisso spatio pednm «cxceh- 
torum , alter conversus in contrariam partem erat vallus , hnmi- 
liore pauilo munitione: hoc enhn superioribns diebas ttmensCae- 
sar , ne navibus nostri circumvenirentur, daplicem eo ioco fece- 
rat Taliam, at, si ancipiti proelio dimicarctnr , possct resisti. 
Sed operum magnitudo et continens omniura diermn lahor, qnod 
milia passuum in circuitu scptemdecim monitiones eraf comple- 
xus, perficiendi spatiam non dab&t. Itaqae contra mare trans- 

T2 



220 DE BELLO CIVILI 

versumTallimi, qui has duas mnnitioiies contiageret , nondam 
perfecerat. Quae res nota erat Pompeio , delata per Allobrogas 
perfugas, magnumque nostris adtulit incommodnm. IVam, nt ad 
marti nostrac cohortcs honae legionis cxcuhavcrant, accesserc sub- 
ito prima luce Pompeiani exercitus, novusque eorum adventus ex- 
stitit; simul ex navibus circumvecti milites in cxteriorem valuim 
tela iaciebant, fossaeque aggere complebantur : et legionarii, in- 
terioris mnnitionis defensores, scalis admotis, tormentis cuius- 
que generis telisque terrebant ; , magnaque multitudo sagittari- 
orum ab utraque parte circumfundebatur. Mnltum autem ab 
ictu lapidum , quod unum nostris erat telum, viminea tcgimenta 
galcis inposita defendebant. Itaque, quum omnibus rebus nostri 
premerentur atque aegre resisterent , animadversum est Titium 
munitionis, quod supra demonstratum est, atque inter duos val- 
' los, qua perfectum opus non erat, per mare navibus expositi in 
adversos nostros inpetum fecerunt atqne ex utraque munitione 
deioctos terga vertere coegerunt. 

64. Hoc tumultu nunciato, Marcellinus cohortes gubsidio 
nostris laborantibus submittit : quae ex castris fugientes conspi- 
catae, neque illos suo adventu confirmare potuerunt, neque ipsae 
hostium inpetum tulerunt Itaque, quodcumque addebatur sub- 

. flidio, id, conruptum timore fugientium, terrorem et periculum 
augebat: hominum enim muldtudine receptus inpediebatur. In 
eo proelio, quum gravi vulnere esset adfectus aquilifer ct a vi- 
ribus deficeretur, conspicatus equites nostros, hanc ego, inquit, 
et vivus muUos per annos magna diligentia dcfcndi, et nunc mo- 
riens eadem fide Caesari restituo. Nolite, obsficro, committere, 
quod ante m esercitu Caesaris non accidit, ut rei militaris dede- 
cus admittatur; incolumemque ad eum referte. Hoc casu aquiia 
conservatur, omnibus primae cohortis Centurionibus interfectb, 
praeter Principem priorem. 

65. Iamque Pompeiani, magna caede nostrorum, castris 
Marcellini adpropinquabant, non mediocri terrore inlato reliquis 
cohortibus: et M. Antonius, qui proximum locum praesidiorum 
tenebat, ea re nunciata, cum cohortibus duodecim descendens ex 
loco superiore cernebatur. Guius adventus Pompeianos compressit 
nostrosque firmavit, ut se ex maximo timore conligerent. . Ne- 
que multo post Caesar, significatione per castella fumo facta, ut 
eratsuperioris temporis consuetudo, deductis quibusdam cohortibus 
expraesidiis, eodemvenit Qui, cognito detrimento, quumanimad- 
vertisset, Pompeium extra muniiiones egressum, castra secundum 
mare, utlibere pabulariposset, nec mmus aditum navibus ha- 
beret, commutata ratione belli, quoniam propositum non tenu- 
erat, iuxta Pompteium munire iussit. 

66. Qua perfecta munitione, animadversum est ab specula- 



LIB.IIL CAP.M— tt. 221 

toribus Caesaris, eohorteg qnasdam , quod instar legfonig yide- 
rctur, esge post silvatn et in vetera castra duci. Castrorum hic 
situs crat. 'Superioribus diebus, nonaCaesarislegio qnnm se obie- 
cissetPompciahis copiig atqne opcra,ut demonstravimus, circnm- 
mnniret, castra eo loco posait. Haec silvam qnamdam contin- 
gebant, neque longiug a mari passibug quadringentis aberant. Post, 
mutato consiiio qnibngdam de canssis , Oaesar pauHo nltra enm 
locnm castra transtnlit : paucigqne mtermfssis diebns eadem haec 
Pompeiug occnpaTerat ct, qnod eo loco plnreg erat iegiones ha- 
biturus, reiicto interiore valio, maiorem adiecerat munitionem. 
Ita minora castra, inclnsa maioribns, castciii atqne arcig locnm 
obtinebant. Item ab angnlo castrornm ginistro mnnitfoncm ad 
flumen perdnxerat, circiter passns qnadringentog, quo libering ae 
sine periculo railites aquarentur: ged is quoqne, mntato consilio 
qnibusdam de canssig, qnag commemorari necegge non cst, eo loco 
excegserat. Ita complureg dies mangerant cagtra: munitioneg qui- 
dem integrae omnes erant. 

61. Eo gigno legionis inlato, gpeculatoreg Caesari rennnciarnnt 
Hoc idem visum ex guperioribus quibugdam cagteliis connrmaverant 
Is locug aberat a novis Pompeii castrig circiterpassug quingcntog. 
Hanc legioncm gperans Caeiar se obprimere pogge, et cupieng oiug 
diei detrimentum garcire , reliquit in opere cohortes duas , qnae 
speciem munitionis praeberent: ipse diverso itinere, qnam potnit 
occultissime, reliquas cohortes, numcro tres et triginta, in qui- 
bas erat legio nona, multis amigsig Centnrionibng, denunutoque 
militum numero, ad legioaem Pompeii castraqne minora dnplici 
acie duxit Neque eum prima opinio fefellit Nam ct pervenit 
prios, quam Pompeius gentire posset: et, tametsi erant munitio- 
nes cagtrorum magnae, tamen ginistro cornu , ubi erat ipse, ce- 
leriter adgrcssus Pompeianos cx vallo deturbavit Erat obiectus 
portis ericias. Hic paulligper est pugnatum, qnnni inrnmpere 
nogtri conarentur, ilU cagtra defcnderent, fortisgime T. Puliione, 
cuiug opera proditum exercitum C. Antonii demonetravimus^e loco 
propugnante. Sedtamen nogtrivirtute vicerunt: cxcigoque ericio, 
primo in maiora castra, post etiam in castellam, quod erat incln- 
sum maioribug castris , iaruperunt et , quod eo puka legio scsc 
receperat, nonnullog ibi repugnantes iuterfecerunt 

08. Sed fortuua, quae plnrimum potest, quum in reliqnig rc- 
bus, tum praecipue in beflo, parvig momentis magnag rernm 
commutationes efficit: ut tum accidit Mnnitionem , quam per- 
tinere a castrts ad flumen gnpra demonstravimus , dextri Caesa- 
ris cornucohorteg, ignprantia loci, sunt gecutae, qnum portam 
quaererent eagtrornmque eam munitionem esse arbitrarentnr. 
Qupd qaum esset animadversura , coniunctam egse flnmim; 



2?2 DE BELLG CIVILI 

rutisbb mnnitioiiihtis, defendente nnlk», transcenderunt onmu- 
que noster eqaitatus eas cohprtes est secutus. 

(JD.InterimPompeius, hac satis longa interiecta mora, et re 
nunciata, quintam lcgionem, ab opere deductam, subsidio suis du- 
zit : eodemque tempore equitatus eius nostris equitibus adpropin- 
quabat, etacies instructa anostris, qui castra occupaverant, cerne- 
batur omniaque sunt subito niutata. Pompciaoa enim legio, celeris 
gpe subsidii confirmata, ab decumana porta resistere conabatur at- 
que ultro in nostros inpetum faciebat. Equitatus Caesaris,quod an- 
gusto itinere per aggcres adscendebat , rcceptui suo timcns , ini- 
tium fugae faciebat. Dextrum cornu, quod erat a sinistro seclu- 
sum , terrore equitum ajumadversor, ne intra raunitionem obpri- 
meretur, ex parte, qua proruebat, sese recipiebat, ac plerique 
ex iis , ne in angustias inciderent , decem pedum munitionis se in 
fossas praecipitabant: primisque obpre8sis,reliqui perhorum cor- 
pora saiutem sibi atque exitum pariebant. Sinistro cornu milites, 
quum cx vallo Pompeium adesse ct suos fugere ccrnercnt, veriti, 
ne angustiis intercladerenfar, quura cxtra ct intus hostem habe- 
rent , eodem , quo venerant, receptu sibi consulebant , omniaque 
erant tumultus, timoris, fugae plena, adeo ut, quum Caesar 
signa fngientiura manu prehenderet et consisterc iuberet, alii di- 
missis equis eumdem cursum conficerent, aKi ex metu etiam si- 
gna dtmitterent, neque quisquam omnino consisteret. 

70. His tantis malis hacc subsidia succurrebant , quo minos 
omnis deleretur exercitus, quod Pompeiue insidias timens, (credo, 
quod hacc praetcr 6pem acciderant eius, qui paullo ante ex castris 
fiigientes suos conspexerat,)munitiombnsadpropmquarealfquaiii- 
diu non andebat, cquitesque eius, angustis portis atquehis aCae- 
saris militibus occupatis , ad inscquendum tardabantur. Ita par- 
vae res magnum in utramque partem momentnm habuerunt. Mu- 
nitiones cnim, a castris ad flumen perductae, expugnatis iam ca- 
stris Pompeii , prope iam expeditam Caesaris victoriam interpel- 
laverunt: eadem res, celeritate insequentium tardata, nostru 
salutom adtulit. 

71. Duobus his tiniue diei proeliisCaesardesideravit milites 
DCCCCLX et notos Equites Rom. Felginatem Toticanum Gal- 
lum, Senatoris filiura; C. Felginatem Placentia; A. Graninm 
Puteolis ; M. Sacrati virum Capua; Tribunos militum et Centori- 
ones XXXII. Sed horum omnium pars magnii , in fossis muni- 
tionibusque et iluminis ripis obpressa suorum terrore ac fuga, sino 
ullo vulnereinteriit, signaque sunt militaria XXXII amissa. Pom- 
peius eo proelio Imperator est adpcllatus. Hoc nomen obtinait 
atque ita se postea salutari passus est ; sed in litteria, quas scri- 
bere est solitus, neque in foscibns insignia laureae praetulit At 
Labienus, quum ab eo mpetravifiset, ut eibi captivos transdi in- 



LIB. m. C4P. 09— 74. 228 

beret, omnefl productos ostentationk, ut vidcbatur, caussa, quo 
maioir perfogae fides haberetar , commUitones adpeUane et ma- 
gna verborum oontamelia interrogans, solerentne Teterani miU- 
tea fagerc , in omiiiam conspecta interficit. 

72. HU rebus tantam fidaciae ac spiritos Pompeianis acceo* 
sit, ut non de ratlono belli cogitarent, sedvicisse iam sibi vide- 
rentur. .Non Uli pajtckatem nostrorum mtUtunt, non iniqaitatem 
loci atqae angustias, praeoccupatis castris, et ancipitem terrorem 
intra extraque jmutitiajies, non afascissum m duas partis exercitum, 
quam altera alteri auxiiium ferre non posset, caossae fuisse co- 
gitabant. Non ad haec addebant, non ex ooncarsa acri facto* 
non proelio dimicatom, sibique ipsos maltitodiao atque angnstiis 
maius adtulisec jdetrimentam , quam ab hoste acccpissent. Non 
deniqne commones beUi casns recovdabantor, qaam parvalae sae- 
pe caossae vel falsae sospicionis, vei terroris repcntuu, vel ob- 
lectae religionis, magaa aetrimenta intnlissent ; qaoties vel culpa 
Dacis, vei Tribani vitio, in exercite esset obfensam: sed, pro- 
inde ae si virtate vioitfeent, neqae ulla commatatio rerom pos- 
set accidcre, per orbem tcrraram fama ac litteris victoriam eius 
diei concelebrabant 

73. Gaesar , ab snperioribos consiUis depnlsns , omncm sibi ' 
commntandam belU ratienem exbtimavit. Itaqae ano teropore 
praesidiis omniboo dedoctis et obpagnatione dimissa , coactoqoe 
in onom locumexercito, concionem apad miiites haaait hortatus- 
qoeest, ne ea 9 quae accidissent, graviter ferrent , neve kk 
rebus terterentur, muUisquc seeundis proeUis unum adversum, ei * 
id medioere 9 obponerent: habendam Fortunae gratiam, quod 
haUdm sme aliquo vumere cepksent; quod duas Hispanias, beU 
IkosUshnorumhommum peritissimisatque exereitatissimis Ducibu8 9 
pacavissent; quod fmitumas frumentariasque provincias in pote- 
statem redegissent: denique reeordari debere, qua felicitate inter 
medias hostium classes , obpletis non soUan portibus , sed etiam 
Utoribus, omnes ineolumes essent transportati: sinon omnia ca- 
derent secunda, Fortunam esse industria sublevandam: quod 
esset acceptum detrimenti, etus iuri potius , quam suae eulpae 9 
deeere tribui: loeum se aequum ad dimicandum dedisse, potitum 
esse hostium castris, expulisse ae superasse pugnantes : sed\ sive 
ipsorum perturbaiio, swe error aUquis, sive efiam Fortunapartam 
iam praesentemque victoriam interpeUavisset , dandam omnibus 
operam, ut aeceptum incommodum virtute sareiretur: quod si esset 
factnm, detrimentum in bonum verteret 9 vti ad Gergoviamaecifiis- 
set, atque u, qui ante dimieare Ummssent, ultro se proeUo obferrent. 

14. Hao habita concione, nommHos signiferos ignominia nota- 
vit ac leco movit. Exercitai qoidem omni tantns incessit ex incom- 
modo dolor tantansjnegtadNn inmmiae sarciendae, ut nemo aot 



224 DE BELLO CIVILI 

Tribmn ant Cenforionis imperiniii derfderaret, et sibf qnSgqne 
etiam poenae loco graTiores inponeret labores sfaunlque omnes 
arderentcupiditato pngnandi: quum superiorisetiam ordioig non- 
nulli, oratione permoti, manendnm eo loeo et rem proelio com- 
mittendam exietimarent. Contra ea Caesar neqne satis militibua 
perterritis confidebat , spatiumque interponendnm ad recreandos 
animos putabat, reUctisque munkionibus magnopere rei frumen- 
tariae timebat. 

75. Itaque, milla interposita mora, sauciorum modo et ae- 
grornm habita ratione, mpedimenta omnia silentio prima nocte 
ex castrisApolloniam praemisit ac conquiescere ante iter confe- 
ctnm Tetuit His nna legio missa nraesidio est His explicitis 
rebus, duasiacastrislegiones retimiit, reliquas de qnarta Tigilia, 
cemplnribus portis eductas, eodem itinere praemisit; parroque 
spatio intermisso, nt et militare institntnm servaretur , et nuam 
serissime eins profectio cognosceretnr, conclamari inssit; statim- 
que egressns et norisshnum agmen consecntns celeriter ex con- 
spectu castrornm discessit Neque vero Pompeins , cqgnito con- 
silio eins, moram uilam ad insequendam intuiit: sed eadem spe- 
ctans, si itinere inpedito perterritos deprehendere posset, exer- 
citum e castris ednxit equitatumque praemisit ad noTissimum 
agmcn demorandum; neque conseqni potnit, qnod multum ex- 

* pedtto itinere antecesserat Caesar. Sed, qunm ventum esset ad flu- 
men Genusnm, qnod ripis erat inpeditis, consecntns equitatns 
noTissimos proelio detinebat. Hnic snos Caesar eqnites obposuit 
expeditosque antesignanos admiscnit quadringentos, qni tantura 
profecernnt, ut, equestri proelio commisso, pellerent omnes com- 
pluresque interficerent, ipsiqneincolumesse adagmen reciperent 

76. Confecto iusto itinere eins diei, qnod proposuerat Cae- 
sar, transductoque exercitn flumen Genusnm, Teteribns suis 
in castris contra Asparaginm consedit militesque omnesintra Tal- 
lum castrornm continnit eqnitatumque , per canssam pabulandi 
emissum , confesthn decnmana porta in castra se recipere iussit 
Simili ratione Pompeias, confecto einsdem diei itinere, in snis 
Teteribus castrisad Asparaginm consedit , einsqne milites, qnod 
ab onere, integris munitionibus , vacabant ,^ alli Sgnandi pabu- 
landique canssa longins progrediebantur ; alii, quod snbito con- 
silium profectionis ceperant, magna parte mpeaimentorum et sar- 
cinarum relicta, adhaec repetenda inritatt propinquitate snpe- 
riornm castrornm, depositis in contubernio armis, Tallum reiin- 
qnebant. Quibns ad sequendum inpeditis, Caesar, -quod fbre 
providerat, meridiano fere tempore, signo profectionis dato, ex- 
ercitnm cducit, dnplicatoque eins diei itmere, octo roilia passnnm cx 
eo loco procedit : qnod fecere Pompeins discessumilitumnonpotuit. 

77. Postero dieCaesar, similiter praemiasi» prima nocte in- 



UP. IH. CAP. Tfr-W. 225 

pediraeutis , de quarta vigilia ipge egreditur , u* , si qua essctin- 
posita dimicaodi neccssitas, subitum cagum expedito exercitu sub- 
iret. Hoc idem reliquis fecit diebug. Quibus rebus perfectum 
cst, ut altissimis fluminibus atque inpedkissimis itineribus nul- 
lum acciperet incommodum. Pompeius enim , primi diei mora 
inlata, et reliquorum dicrum frustra labore suscepto, quumse 
magnis jiineribus extenderetetpraegressos consequi cuperct, quar- 
to die finem sequendi fecit atque anudsibi consilium dapiendum 
existimavit. 

?8.Caesari, ad saucios dcponendos, stipendium exercituidan- 
dum, socios coniirmandos,praesidium urbibus relinquendum,necesse 
crat adire Apolloniam. Sed his rebus tantum temporis tribuit, quan- 
tum erat properanti necesse : timensque Domitio, ne auVentu Pom- 
peii praeoccuparetur , ad eura omni celeritate et 6tudio incitatua 
ferebatur. Totius autem rei consilium his rationibus explicabat, 
ut, si Pompeius codem contenderet, abductum illum a mari atque 
ab iis copiis , quas Dyrrhachii comparaverat, frnmento ac com- 
meatu abstractum, pari conditione belli secum decertare cogeret: 
si in Italiam transiret; coniuncto cxercitu cum Domitio per Iliy- 
ricum Italiac subsidio proficisceretur ; sin Apoiloniam Oricnmque 
obpugnarc et se omnimarituma oraexcludere conaretur; obsesso 
tamen Scipione , necessario illum suis auxilium ferre cogeret. 
Itaque, pracmissis nunciis ad Cn. Domitium, Caesar scripsit et, 
quid fieri veilet, ostendit : praesidioque Apolloniae cohortibus qua- 
tuor , Lissi una , tribus Orici relictis , quique erant ex vulneri- 
bus aegri, depqsitis, per Epirnm atque Acarnaniam iter facere 
coepit. Pompeius quoque , de Caesarb consilio coniectura iu- 
dicans, ad Scipionem properandum sibi existimabat, si Caesar 
iter illo haberet, ut subsidium Scipioni ferret; si ab ora mari- 
tuma Oriciaque discedere nollet , quod legiones equitatumque ex t 
Italia exspectarct, ipse ut omnibus copiis Domitium adgrederetur. 

79. Iis de caussis uterque eorum celeritati studebat , et suis 
nt esset auxilio , et, ad obprimendos adversarios, ne occasioni 
temporis deesset. Sed Caesarem Apollonia a directo itinere aver- 
terat : Pompcius per Candaviam iter in Macedoniam expeditum 
habebat. Accessit ctiam ex inproviso aliud incommodum , quod 
Domitius, qui dies complurcs castris Scipionis castra conlata ha- 
buisset, rei frumentariac caussa ab eo discesserat et Heracleam, 
quae est subiecta Candaviae, iter fecerat , ut ipsa fortuna illum 
obiicere Pompeio videretur. Haec ad id tempus Caesar ignora- 
bat Simul, a Pompeio litteris per omnes provincias civitatesque 
dimissis deproelio ad D yrrhachium facto, latius inflatiusquc mul- 
to, quam res erat gesta, fama percrebuerat, pulsum fugere Cae~ 
sarcm , pacne omnibus copiis amissis.: haec itincra infesta reddi- 
derat, haec civitates nonnujlas ab eius amicitia averterat Qui- 



226 DE BELLO CJVILI 

fcus acciditrebu*, ut plnritms dtaiisei itineribos, a Caesare ad 
Domitium , et ab Domitio ad Caesarem , nulla ratione iter con- 
fieere possent. Sed AUobroges, RosciUi atqae Acgi familiares, 
quos perfugisse ad Pompeium demonstravimus, conspicati in iti- 
nere exploratores Domitii, seu pristina sua consuctudine , qnod 
nna in Gallta bclla gcsserant, seu gloria elati, cnncta, nt erant 
acta, exposneront et Caesaris profectionem et adventam Pom- 
peii docneront A quibus Domitius certior'factus, vix qnatuor 
horarum spatio antecedens, hostium beneficio pericnlum vitavit 
et ad Aeginium, qnod est obiectum obpositumque Thessaliae, 
Cacsari venienti occurrit. 

80. Coniuncto exercitu , Caesar Gomphos perrenit, quod est 
oppidum primum Thessaliae Tenientibus ab Epiro, quae gens 
paucis ante mensibus ultro ad Cacsarcm legatos miscrat, ut suis 
omnibns facultatibns uteretur, pracsidiumque ab eo militum pe- 
tierat. Sed eo fama iam praecurrerat, quam supra docuimas, de 
proelio Dyrfhachino , quod muitis auxcrat partibus. Raqne An- 
drosthenes, Praetor Thessaliae, quum se victoriae Pompcii co- 
mitem esse mallet, quam socium Caesaris in rebus adVersis, 
omnem ex agris multitudinem servorum ac liberorum in oppidnm 
cogit portasque praecludit et ad Scipionem Pompeinmque nnncios 
mittit, ut sibisubsidio veniant; se confidcre munitionibus oppidi, 
si celeriter succurratur : longinquam obpugnationcm sustinere non 
-posse. Scipio , discessu exercituum ab Dyrrhachio cognito, La- 
rissam legiones adduxerat : Pompeius nondnm ThescaUae adpro- 
pinquabat. Caesar, castris munitis, 6calas mnscnlosque ad re- 
pentinam obpugnationcm ficri et crates parari iussit. Quibus re- 
bus effectis, cohortatus milites docnit, quantum usum haberet 
ad subievandam omnium rerum inopiam, potiri oppidp pleno at- 
que opulcnto ; simul reliquis civitatibus huiua urbis exemplo in- 
ferre terrorem; etid fieri celeriter, priusquam anxitia concur- 
rerent. Itaque, usus singulari militum studio, eodem, qno ve- 
nerat, die post horam nonam oppidnm altissimis moenibus ob- 
pugnare adgressus, ante soiis occasnm expugnavit ct ad diripien- 
dnm miiitibus concessit 5 statimqne ab oppido castramovit et Me- 
tropolim venit, sic, ut nuncios expngnati oppidi famamquc ante- 
cederet. 

81. Metropolitao , primum eodem usi consilio, iisdem per- 
moti rumoribus , portas clauserunt murosque armatis conpleve- 
runt: sed postea, casu civitatis Gomphensis cognito ex captivis, 
quo&Caesar ad murum producendos curaverat,portas aperuerunt. 
Quibus diligentissimc conservatis , conlata fortuna Metropolitum 
cum casu Gomphcnsium, nuila Thcssaliae fuit civitas, praeter 
Larissaeos, qui magnis exercitibus Scipionis tenebantur, qnin 
Caesari parercnt atque imperata facerent. IUe , segctis idoncnm 



LIB. m. CAP. 80-S4. 227 

locmn in agris nactus, quae prope iam matura ent, Mbi adven- 
tum exspectare Pompcii coque omnem rationem belli conferre 
constituit. 

82. Pompeius paucig post diebus inThessaliamperrenitcon- 
cionatusqne apnd cunctnm excrcitum suis agit gratias ; Scipionia 
milites cohortatur, ut, paria iam victoria, praedae ac praemio- 
rum velint e6se participos: receptisque omnibus in nna castra le- 
gionibus , sunm eum Scipione honorem partitur, classicumque 
apud eum cani et alternm ilii inbet praeterium tendi. Auctis 
copiis Pompeii , duobusque magnis exercitibus coninnctis , pri- 
stiia omnium confirmatnr opinio et spes victoriae augetur adeo, 
nt , quidqnid intercederet temporis, id morari reditum in Italiam 
videretur ; et, si quando quid Pompeins tardius ant consideratiua 
faceret, nnius esse negotium diei /9 aed illum delectari imperio 
et Consulares Praetoriosque servorum habere numero, dicerent 
Iamqae inter se palam de praemiis ac Sacerdotiis contendebant, 
in annosque Consulnium defUiebant; alii domos bonaque eorum, 
qni ia castris erant Caesaris, petebant: magnaque inter eos i& 
consilio fuit controversia, oporteretne L. Hirri, qaod is a Pom- 
peio ad Parthos missus esset, proximis comitiis Praetoriis absen- 
tis rationem haberi: qnum eins necessarii fidem inplorarent Pom- 
peii, praestaret, qaod proficiscenti recepisset, ne per eius aucto- 
ritatem deceptns videretur; reliqui , in labore pari ac pcriculo, 
ne unns emnes antecederet, recuearent. 

83. lam de Sacerdotio Caesaris Domithu , Seipio, Spinther- 
que Lentnlus, , quotidianiftcontentionibus ad gravissimas verbo- 
rum contumelias palam descenderunt : quum Lentuius aetatis ho- 
norem ostentaret, Domitius urbanam gratiam dignitatemque ia- 
ctaret, Scipio adfinitate Pompeii confideret. Fostulavit etiam 
L. Afranium proditionis exercitus Attius Rufus apud Pompeium, 
quod gestnm in Hispania diceret. £t L. Domitius in consiiio 
dixit, placcre sibi, bello confecto, ternas tabellas dari ad iudi- 
candum iis, qui ordinis essent Senatorii belloque una cnm ipsis 
interfuissent, sententiasque de singulis ferrcnt, qni Romae re- 
maneiasent, qnique intra praesidia Pompeii fnissent, neque ope- 
ram in re.militari praestitissentt unam foretabellam, qui libe- 
randoe omni peiiculo censerent; alteram, qui capitis damnarent, 
tertiam , qui pecunia multarent Postremo omnes ant de hono- 
ribus suis , aut de praemiis pecuniae, ant de persequendis inimi- 
citiis agebant; nec,quibus rationibua raperare possent, sed,quem~ 
admodum uti victoria deberent, cogitabant. 

84. Be frumentaria pracparata, confirmatisque militibus, et 
aatis longo spatio temporis a Dyrrhachinis proeliis intermisso, 
quo satis perspectum habere militum animnm videretnr, ten- 
tandnm Caesar existimaTit, q^iidnam Pompeina propositi aut to- 



228 BE BELLO CIVILI 

hmtatis sd dimicandam habefet. ' Raque ex castris exefcituni edor 
xit aciemqne instruxit, prinram suis locis, pauiloqae a castris 
Fompeii longius; continentibos vero diebns, ot progredcretar a 
castrie suis collibasque Pompeianis aciem subiiceret Quae res in 
dies confirmatiorem eius exeratumr cfficiebat. Superius tamen 
institotom in eqnitibos, qood demoiistravimus, servabat, ut, quo- 
niam numero moltis partibos esset mferior, adolescentes atqoe 
expeditos , ex antesignanis electos miHtes ad pernieitatem , armis 
inter equites proeliari iuberet , qni qootidiana eonsoetadine asam 
qaoqae eias generis proeliornm perciperent. His erat rebos ef- 
fectam, at eqaites mile apertipribus etiam locis septem miliom 
Pompeianoraminpctom, qaam adessct osos, sustinere andercnt 
> neque magnopere- eorom mnititadine terrerentar. Namque etiam 
pcr eos dies proeliam secandam eqaestre fecit , atqae Aegam AI- 
lobrogem ex daobas, qaos perfagisse ad Pompeiam sapra docui- 
mus, cum quibusdam inteffecit. 

85. Pompeias, qaia castra in colle habebat , ad infiraas ra- 
dicesmontis aciem instruebat; semper, ut videbator, spectans, 
si iniqois locis Caesar se subiiceret. Caesar , nolla ratione ad 
pugnam elici posse Pompeium existimans , hanc sibi commodig- 
simam belli rationem iudicavit , uti castra ex eo loco moTeret 
semperque esset in itineribus: hoc sperans, ut, movendis castris 
piuribasque adeandis locis, commodiore frumentaria re uteretur: 
simalquc in itinere ut aliqnam occasionem dimicandi nanciscere- 
tor, et insolitum ad laborem Pompeii exercitum quotidianis iti- 
neribos defatigaret. His constitatisrebos, signoiam profectio- 
nis dato, tabernaculisqae detensis, ammadVersam est, paollo 
ante, extra quotidianam consuetudinem, longius a valio esse aciem 
Pompeii progressam, ut non iniqno loco posse dimieari videretur. 
Tunc Caesar apud suos, qoum iam esset agmen in portis, JHf- 
ferendum est, inquit, iter inpraesentia nobis et de proelio eogi- 
tandum, sicut semper depoposcimus : animo simus ad dhnicandum 
parati; non faeUe occasionem postea reperiemus: coiifesthxique 
expeditas copias edocit. 

86. Pompeius quoque, nt postea cognitnm est, suornm omniam 
hortata stataerat proelio decertare. Namqoe etiam in censilio 
snperiofibos diebns dixerat, priusquam concurrtrent acies, fbre, 
uti exercHusCaesarispeUeretur. Id quumeseent pleriqae admirati, 
Sctome, inqait, paene incredibilem rem poMiceri; sed rationem 
consiUi mei accipite, quo flrmiore avimo in procUum prodeatis. 
Persuasi equitibus nostru, idque m$ki sefaduros conftrmaverunt, 
tit, quum propius sit accessum, dextrum Caesaris cornu ab la- 
tere aperto adgrederentiur , «t, circunwenta ab tergo acie, 
prhis perturbatum esereitum peUerent, quam a nobis tehm tn 
hoetem iaceretur, ha mne perkuio legionvm et paene sw* 



LIB. m. CAP. W— 69. 229 



9y fnnM CC)«BJBrm«t« <J« «BVCM SWff^tSse «0B 6n f CMMB 

t eeuftot* cwle«m«t. Smml «*m««ei«t«t, «t cBttnt «wm 
parmti m jM t temw ; et, c/uc*u«m Jlerei dimiemudi poteotms, ut 
tmepe cegitmeistent, «e usu mmmuquc reUquerum opinienem /«#- 
Hereuf. 

69. Hmig LftMctrat cmjepit, et, mjb Caemrit eopiat de- 
tpieeret, Poinpeii eMMHinM icnMnJt taucUbat effemt, NeU, in- 
«irft, etwtMUJre, Fmumi, iwe ette exercttvet, -fui GalUam 
Germamimmque devicerit. Ommeus interfui preeUit, Btove ie- 
Mere «ncognftom rem premmncio. tore sigum part iliius esereitut 
tupetett, magna pars deperii}: quod meemiere tet preemt fuH 
necette: mulios auiumnipettilentin in Italia consumsit, mutti «V 
«tttm «Sfcetterat«t, «tttits sumt rtueti m etftttneats. An nen ex- 
etmHstit, ex iit, eut per reunoBi j u rfci ii di mt remMitenmt, ce» 
Jtortct esee Brunduii factat? Hme copiae, qums eieetit, e* ctf- 
Uctibus herum mnnerum in citcriere QaUia eunt rtfectae y et ple- 
rique emmt e* toUmiie Transpmdanie: attamen, quodfuit rokoris, 
duaeus preesum Dmrrkmekime interm\ Haec eu«m «iJBktet, ia- 
nrrii, «e, «mvMtoreM, in em t irm mem rt v e nur ums retiquoeqae, 
' " i «tt Bte ImmImm PoMfeioj, " 




Nec vero ex itdiauit fuii qufequ«M, «ui i«r«re dabiuv- 
in oe«riue, magna tpe et ketitia 
ett : ac mm urimo vicsorii 
mwaA de re Uat« ot »• tam pertto Imperatore «tail 1 



86. Ousar, quum Pempoii osttrit ««proptaqttaetot, ad hanc 
siem eiot iatBmmum aain«M «dvoriit. Eraai in tuuV 
ttro eonra kgionet cume, iMBeditae « Caiearc initio di«jonti««it 
cx & C, cjaaram a«a pVmiJj, altera tertm adpellabatur. In eo 
mco ipte erat- Pompeiut . Mediam «dem Seipio cbm kriooib 



Syriaeit teaebai. CiiKnmfit legio, ectnJaacta cbm cohoitibut 
Hitpanit, quat trantdactat ab Afraaio docuinmt, in dextro oonm 
csuat tanloealae» H«t famuuijntt m im bcroPomt>ciat ejattima- 

m oreq ue cettertce CX CHpkverei, Haee crant miiia XLV , evo- 
caiu t uut cirdter d«e, cjmmi ez bonoilciariit tupctrt«r«M exerci- 
ta«m ad eam cotrrcmaraot; cmae teui «cie di tp e r to rat. Beliqoat 



coaviMtecv teptem cattnt i>repinqwiccj«c cattellit pmetidio d i tpet n e* 
l etat rhmt qalcMM i«tt<Mtitk ripit mnmebat : 



rai. ' Dextrunt < 

«tMBt ob cattHtam eaaetiim r pitjihJin , ' tngitttTini 

camtet, ta tiaittro conm ob i ec erat, ,t 

Hf . Caetar, Myeri«ti«ttirni«M tervaat, decimam tetponeM 

iackKiaiocwroa, neaam in ii«ittr« te«JoMvc^at,taMctti erat Dyr- 

" ait proeitit vnbtMMrtor acttenoate. H«ic tic ad«i«Tit octa- 

i, nt pacBe Bjuam ex «jjabot tiuurmiti, mtqujb alter«jn «Ueri 

U 



'230 DK BBfcbO CIVILI 

piaeridie etceintcerat Gehercee In aefe ecceginte ednctitntoecu»- 
bebat, qoae nrotna erat miliom XXII, Cohortet dmtc cactrlc 
praetidie rcliqoemt. Sinictro conra Antonium, iertw P. Sniiam, 
media acie Cn. DomitMm preepotncmfc: ipsc. coatra Pompeioin 
constttk. Simol , hts rebos atiimadverti* , quas demonstraTiania, 
timens, ne a rnnltitndme ee^itunt detttrnm eorau careomVenire* 
tor , eeieriter ex tartsa ncie- ringniac eehertec detraxitatfoe «x 
liii qoarmm inctitok equitetoiaa*ohpceaie et, qoid neriTclle*, 
CMteadit monokqoe , efau diei ricteriam fn earoii 



i earom eonertimnv \ir- 
tate conctere. Simel tertiae aoiei tecique exercitui inip ernvk , 
ne inioejoeao commrrereti e», qanm id fieri vellet, vexmle si- 



g-aam < 

99. Exerritam eaam milkeri mere ad pagnem < 
etmqae in eant perpetm teucpeeU ofieia pi-aedicaret, 

aemanivk, tewtibu* te mititihu mti netse, qnanto wtmUm pev 

>ner A. Clev 



in priniit 

ttttMfeenav 

cem vetttcet, quae per Futhmtm in conioquii»^ quae \ 

t medit .ad Orfcnfn < 
«ceoe ee njnqwam aouti nrihV 



dium cum Sdpkme egittet, omoiit medit 4id Oricum cam Libone 
de mfttendtt legatii coatencbteet* n 



fam etmgwinc, neeae JnenmifccJoom cwcrorro c&crcitn nrware 
eohncse. Hnc haMte oiMiotte, especeeattttua tnilitiba» et 



dio pogane aidentibnc , • ceba eignum 

91. Emt Grncthuis evececus inesereita Caeteri», msl cope- 
riore anne npod eom primnm ptmm in legiooe dmiimn daxernt, 
Tirttngalari<Tirtato. Hic, n^.^Smlnmne, inooit, 
manipulare$ mei quifuittis, et vettro kmpcratori, quam consti- 
fnittit, opcram dnte: o*«a» Aoc prooUumeupcrett^ quo een/e- 
cto, ettiletuam di ynite teni, ct nmncefrnm iNVcrtotem r o snn c 
roeimnt. Simol rccoirient Cnecarem, Fmcimm, inquit, nothe, 
Impcratory %% amt vfoo mihi y mr mortuo gratias aga». Haec 
quum dixisset, prunos es dextee cernu procoeorrit, 
electi milftcs eirciter centom et Viginti vbiuntarii < * 
tnriae cont protecnti. I 

92. Inter dons aeimtantam emt relictom cpatii, nteatite»» 
cet nd conMiitnni atriasqae exercttus :• ted Pompeiactais praedi* 
xerat, ut Caetnrit tepetnm^exdperent» ncre ce leeo me reiea t 
iidemqueemtoifteahi naterantdrt idqae admonitn C Trtnrii le. 
ct*«e dicebmtnr, nt prinina exearcat rltqne mititnm iol ' 



tnr ncietqoe dletendeietar , atnoe in enic ordinibae ditpeett 
perto» adorirentar: lerinnine catara piln tperabat, In ieco te* 
tentii milnnbot, qmun ti ipei imxnccie tettc eceurristent: cimni 
fore, ut, doplicato coiao, Caetarit nriiitec exanimareatar et tot- 
dtadine coullcerentur. Qaod nebic qaidem nalla ratieae f 
a Pompdo Tidetar, proaterea^mod ett qa ne d nm animi f 



ntqoe alncritat natnrnliter imratn emoibnt > qoae ctndio 
iaceaditar. Ilanc non 



qoae ctndtepngnac 
Imfiernteraeebcnt, 



UB*IIL OAPJtt— »t. .231 



fias ar a aatiquitn» kriifetam eat, ut sigua uadique conci- 
oercnt clamoremque universi toUcrent: quibusrebus et hostes ter- 
reari et raos inckari existimaverunt. 

93. Sed nostri mitites, datosigno, quum infestis pilis pro- 
cuciirrissent atque animadvertissent , non concurri wPompeianis: 
tiso periti ac superibribus pugnis excrcitati sua sponte cur*um re- 
presserunt et ad medium fere spatfum constiterunt , ne.conisuin- 
tia viribns adpropinquarent ; parvoque intermisso temporis spa» 
tio, ac rursus rcaoTato cuwa, pila miserunt celeriterque, ut 
erat praeceptum a Caesare, gladios ttrinxernnt. Neque rerq 
Poinpeiani huic rei defuerunt. Nam et tela missa exceperunt, et 
iopctum legionnm tulerunt et ftrdines conservaverutit, piluque 
misais , ad gladios redierunt. Eodcm tempore equites ab sinistro 
Pompeii cornu, ut erat imperatttm, universi procucurrcnint 
omnisque mtiititudo sagittariorum se profudit : quorum inpetuai 
itoster equitatns non tulit, sed paullum loco motus cessit: eqci- 
tesqoe Pompeiani hoc acrius instare et se turmatim expitcaro 
aciettique nostrani a latere aperto circnire coepcrunt. Quod ubi 
Cae*ar animttra advertit , quartae acici , quam instituerat sex co- 
hortium numero, signum dedit Illi ccleriter procucnrrerunt, m- 
festisqtte signis tanta vt in Pompeit eqnttes inpctum fecerunt , ot 
eornm nemo con»i*teret omncsque conversi non solum loco exce- 
dercnt, sed protinus incitati fuga montes aitissimos petercnt. 
Quibus submotis, omnes sagittarii funditorraque destituti, iner- 
mes , sine pracsidio , interfecti sunt. Eodem inpetu cohortes #t- 
nistrum cornu , pugnantibus etiam tum ac resistentibus in acie 
Pompeianis, circumierunt eosque a tergo sun£ adorti. 

M. Eodem tempore tertiam aciem Caesar , quae quieta fue- 
rat et se ad id tempus loco tenuerat, procurrere iussit Ita, 
quum receutes atque integri defessis successissent, alii antem a 
tergo adorirentur, sustinere Pompeiani non potuerunt atque uni- 
versi terga vcrterant. Neque vero Gaesarem fefcllit, quin afar 
iis cohortibus, quae contra equitatum in quarta acie conlocatae 
es*ent, inithtm victoriae ortretur, ut ipse in cohortondis militi- 
bus pronuaciaverat Ab his enim primum equitatus est pufeiis, 
ab iisdcm factae caedes sagittariorum atque funditorum , ab iia- 
dem acies Porapeiana a sinistra parte erat circumita atque ini- 
tium fugac factum. Sed Pompeius, utequitatum suum pulsitm 
vidit atque eam partem, eui maxime confidebat, pcrterritain 
animum advertit , aliis diffisu* acie excessit protinnsquc se in ca- 
stra equo contulit et iis Centurionibus, quos in stationc adprac- 
toriam portamposuerat, clare, ut milites cxaudirent, Tueimni, 
iaquit, ctutra et defendite diligenter, si quid durhu aecideritt 
ego rcliqua* portm circumeo tt castrorum prae$idia confirmo. 

U2 



2S£ ~ D« BELLO CIVILI < 

Haec quum dixisset, le in •praetorkm eontulit; iu mmae rel dif- 
fidens et tamen eventmn exspectans. 

95. Caesar, Pompeiani* ex foga intra vaUum compulsis, 
nullum spatium perterritis dare oportcre existimans r milites co- 
hortatus est, ut benciicio fortnnae uterentur caatraque obpugna- 
rcnt: qui, ctsi magno acstu fatigati, (nam ad meridiemres erat 
perducta) tamen, ad omnem laborcm animo parati, iuiperio paru- 
crunt. Castra a cohortibus, quae ibi praesidio erant rclictae, 
industrie defendcbantur, multo etiam acrius n Thracibus barba- 
risque auxiliis. Xam , qui acie refugerant militcs ct aniino pcr- 
tcrriti et lassitudine confecti, raissis plcrique armis signisque mi- 
litaribus, magis de rcliuua fugn, quam de castrorum defensione 
cogitabant. ]Veque vcro diutiu^, qui in vallo constiterant, mul- 
titudincni tclorum sustinere potucrunt; sed confccti vulncribu* 
locum rcliqucrunt , protinusquc omncs, ducibus usi Ccnturionibus 
Tribunisque militum , in altissimos raontes , qui a4 castra pcrti- 
ncbant, confugcrunt. 

96*. In castris Pompeii vidcrc licuit trichilas stratas, magnum 
argcnti pondus exposijtum, reccntibus cespitibus tabernacula con- 
strata, L. ctiamLcntuli et nonnuUorum tabcrnaculaprotecta cde- 
ra ; multaque praeterea, quae nimiam luxuriam et victoriae fidu- 
ciam designareut : ut facile aestimari posset, nihil eos dc eventa 
eius dici timuisse, qui non nccessarias conquirercnt voluptates. 
At hi niiscrrimo ac patientissimo cxercitu Caesaris luxuriem ob- 
iicicbant, cui scraper omnia ad necessarium usum dcfuissent. Pom- 
pcius, iam quum intra vailum nostri versarentur, equum nactus, 
defractis insignibus Imperatoriis, decumana porta se cx castris 
eiccit protinusquc cqtio citato Larissam contendit. Kcque ibi con- 
stitit, Bed eadcm celeritate, paucos suos ex fuira, nactus, noctnrno 
itinerc non intermisso, comitatn equitum trigwta ad mare perve- 
nit navcmque frumentariam conscendit; saepe, ut dicebatur, que- 
rcns , tantum se opinionem fefellissc, ut, a quo genere hominnm 
victoriam sperasset, ab eo, initio fngae facto, paene proditu* 
videretur. 

97. Cacsar, castris potitus, a militibus contendit, ne, in 
prneda occupati, reiiqui negotii gerendi facultatem dimitterent 
Quare inpetrata, montem opere circumvcnire instituit Pom- 
peiani, quod is mons erat sine aqua, diffisi ei loco, relicto 
inonte, universi iuris ciusLarissam versus serecipere coeperunt. 
Qua re animadvcrsa, Caesar copias suas divisit, partemque lc- 
gionum in.castris Pompeii remanere iussit, partem in sua castra 
remieit; qtiatuor secum legionet duxit commodiorequc itinere 
Pompcianis occurrere coepit et, progressus milia passuum sex, 
nciem instruxit. Qua re animadversa, Pempeiam in quodam 
wonte constiteruat. Hunc montem fiumen sublaebat. Caesar, 



LIB.ni. CAP. 95—101. 233 

hdiitef eohortams, etsi totius dieft centinenti tabore crant confe- 
cti , noxque iam sufcerat , tamen mtmitione flumen a monte sc- 
cluait, ne noctn aquari Pompetaai possent. Quo iam perfecto 
opere, ilii de deditione, mi**i* iegatis, agere coepcrunt. Pauei 
ordini* Senatorii, qui se com ii* coniunxcraat , nocte fuga talu- 
tem pederunt. 

98. Caesar prima ince omues eos, qui in monte censedcrant, 
ex Riperioribiu iocis in pianRiem descendere atque arma proii- 
cero iussit. Quod ubi sinc recusatione fecerunt, passisquc pai- 
mis , proieeti ad terram, flentet ab eo salutcm petterunt; conso- 
latu* consurgere iussit et , panca apud eos dc ienitate sua locu- 
tas, quo minore cssent timore, oraues conservarit; miiitibusque 
gni* commendavit, ne qui eorum violarentur, neu quid sui desi- 
derareat. Hac adhibita diiigentia, ex castris sibi tegiones alias 
oecorrere et eas, quas secum duxerat, invicem rcquiescere atque 
in eastra rererti iussit : eodemquo die Larfesam pervenit 

99. In eo proeiio non ainpliu* ducentos mUitea de*idcrarit j 
•ed Centuriones , forte» Tiros , circiter triginta ainisit. Interfe- 
ctus est etiam fortissime pugnans Crastinus , cuius mentionem 
suprn fecimus , gladie ia os adversnm coniecto. Kcque id fuit 
faUum, quod iiic, in pugnam proficiscens, dixcrat : sic enim Cue- 
sar existimabat, eo proeiio exce!ientis*iraaiu Tirtutem Crastini 
fuisse, optimeque eum dc se meritum iudicabat. Ex Pompeiauo 
exercitu circiter mitia quindecim ceckiisse videbatitur : sed iii dc- 
ditionem Tenerantampliusmilia quatuor et Tiginti : (namque etiam 
cohortes , quae pracsi^io in carfcilis fuerant, seae Sullae dedide- 
runt:) multi praeterea in finitumas civitatcs rcfugerunt, asigtiaque< 
mititaria ex proelio ad Caesarcm sunt reiata CLXXX, ct aquiioe 
noTem. L. Domftius, ex castra io> montem refugicns , quout 
Tires eum lassitudine dcfecissent , ab equitibus est iirterfectne. 

100. Eodcm tempore D. Laelius cum classe ad RrundUium 
Tenit ; eademque ratione , qua factum a Libone antea demon- 
strarimus, insulam obiectam portui Brantfisino tenuit. Similiter 
Vatinius, qui Brnndisio praeerat, tectis instructisque scaphis cli- 
cuit naves Laelianas; atque ex his iongius productam unam quiu- 
queremem et minores^luas in angusths portuscepit; itemque per 
equites dispositos aqua pronibere classiarios instituit. Sed Lac- 
lius , tempore anni commodioro usus ad navigandum , onerariis 
navibu* Corcyra* Dyrrhachioque aquam suis subportobat , neque 
a prbposito deterrebatiur, nequo, ante proetium ihThessaiia fa- 

. ctum cognitum , aut ignominia amisjtarum naviom , aut uecessa- 
riarum rerum inopia, ex portn ingubique expelii potuit. 

101. lisdem fcre temporHnis Cassiu» cum ciasse Syrorum et 
Phoenitutm et Cilicum ki Siciliam Tenit. £t , quum esset Cae- 
saris cfaissjs dr?i*a in duas partes, et djinktiao parti praeosset P. . 



284 DE BELLO CIVILI . 

Sulpiciue Praetor Vibone ad fremrn, dimidiae H. Fompenius ad 
Messanam: prius Cassius ad Messanara navibus advolarit, quam 
Pomponius de eius ndvcntu cognosceret; pertnrbatumquccum na- 
ctus , nuliis custodiis , neque ordinibus certis , magno vento et 
«ecundo complctas oncrarias naves taeda et picc etstupareliquis- 
que rebus , quae sunt ad incendia , in Pomponianam classem in- 
misit atque omnes naves inoendit quinque et triginta : e quibua 
erant vigintioonstratae: tantusque 60 facto timor incessit,ut, quura 
es*et iegto praesidio Messanae, vix oppidum defenderetur: et, 
nisi eo ipso tempore quidam nuncii de Caesaris victoria per dis- 
positos cquites essont adiati, existimabant plerique , futurum fu- 
isse, uti ainittcretur. Sed obportunissimeDuuciis adiatis, oppidum 
fuit dcfensum, Cassiusquc ad Sulpicianam inde classem profe- 
ctus est Vibonem, adplicatisque nostri ad terram navibus, proptcr 
eumdem timorem pari, atque antea, ratione egerunt. Cassius se- 
cundmn nactus ventum, onerarias naves circiter quadraginia, 
praeparatas ad incendium, inmisit et, flamma ab utroque eornu 
comprehensa, naves sunt combustae quiaque. Quumque iguia 
niagnitudinc vcnti latius serperet, miiites, qui ex veteribus lo- 
gionibus erant rclicti praesidio navibus, ex numero aegrorum, igno- 
niiniam non tulerunt; sed sua sponte naves conscendcrunt et a 
terra solvcrunt, inpetuque facto ki Cassianam classem, quiu- 
qucremos duas, in quarum altcra erat Cassius, ceperunt: sed Cas- 
sius , cxccptus scapha, refugit. Praeterea duae sunt deprehcit- 
sae trireuics. Neque multo post de proelio fetcto in Thessalia 
cognitum est, ut ipsis Pompeianis fides fieret : nam ante id tera- 
pus fingi a Legatis amicisque Caesaris arbitrabantur. Quibus 
robus cognitis , ex iis locis Cassius cumclasse discessit. 

102. Caesaromnibusrebus reiictis, persequendum sibiPom- 
peium cxistimavit , qnascumque in partes ex fuga se recepisset, 
ne rursus copias compararc alias et belium renovarc posset: et, 
quantumcumque itincris equitatu efficcre poterat, quotidie pro- 
grediebatur; legionemquc unamminoribusitineribussubsequiius- 
sit. Erat edictum Pompeii nomine Amphipoii propositura, uti 
omn&* eius provinotae iunioros, Graeci civesque Romani; iuran- 
. di caussa eonvcnirent; sed utrum avertendae suspicionis caussa 
Pompeius propesuisset, ut quam diutissime longioris fugae con- 
sUium oocultaret,an novis dilectibus, si nemo premeret, MacedomV 
am tenere conaretur, existimari non poterat Ipse ad ancoram una 
nocte constitit et, yocatis ad se Araphipolihoepittbus, et pecunia ad 
noccssariQs sumtus conrogata, cognitoCaesaris adventu, exeoloco 
disccrfsit ct Mytilenas paucis diebus venit. Biduum terapestato 
retentns, navibnsque aiiis additis actuariiu, in Ciiiciam atque inde 
Cyprum pcrvenit. Ibi cognoscit, consensu omnium Antiocheasimn 
dviumquo Romanomm, qui iliio negotiarantur , arcem 



LIB. BOL OAP. ltfr-lttt. S85 

esee, exclariendi stti caussa, ntuieioeque dlmissef ad eos, qui *e 
ex fuga in finitumas civitates recepissedicerentur, ne Antiochiant 
adirent: id ai feeissent, magno eoram capitis pcricnlo fiitarum. 
Idem hoc L. Lentulo , qui superiore anno Consul racrat , et P. 
Lentnlo Consulari, ac nonnullis aliis acciderat Riiodi: qui, quum 
ex fugaPompeiumsequerentur atqoeia insuiam Tcnissent, oppido 
ac porta reccpti non erant: missisque ad eoe nunciis, ut ex iis 
locis disceflerent, contra ▼oluntatem suara »aves s olvcrunt Iam- 
que de Caesaris advcntu fama ad civitatcs pcrfercbatur. 

103. Quibus cognitis rebus, Pompeius, deposito adeundae 
Syriae consiiio , pecunia societatis sublata et a quibusdam priva- 
tis sumta, et aeris magno pondere ad miiitarem ugum in naves 
inpoeito , duobusque milibus hominum armatis, partim qttos ex 
famiiits societatum delegerat, partim a negotiatoribus coegerat, 
quoeque ex suis quisque ad hauc rem idoneos existimabat, Peiu- 
sium perrenit. lbi casu Rex erat Ptolemaeus, puer aetate, ms- 
gnis copiis, cum serore (Xeopatra belium gerens ; quam paucis ante 
mensibus per suos propinquos atque amicos Rcgno expulerat; 
castraque Cleopatrae non longo spatio ab eius castris di*tabant. 
Ad eum Pompeius misit, ut pro hospitio atque amicitia patria 
Alexandria recipcretur atque iilius opibusin caiamitate tegere- 
tur. Sed, qui ab eo missi erant, confecto legattonis officio, li- 
beriiis cum militibus Regis conloqui coeperunt eosque hortari, ut 
suum officium Porapeio praestarent nere eius fortunam dcspice- 
rent. In hoc crant numero complures Pompeii milites; qnoa, 
exeius exercitu acceptosin Syria,Gktbinius Aiexandriam transduxo- 
rat, beHoque confecto, apudPtolemaeum, patrem pneri, reliqncrat. 

101. His tunc cognitis rebus, amiciRegis, qut propter aeta- 
tem eius in procuratione erant Regni , sive ttiuore adducti , ut 
postea praedicabant, soliicitato exercitu Regio, ne Pompeiua 
Aiexandriam Aegyptumque occuparet; sive dcspecta eius fortuna, 
ut plerumque in caiamitate ex amicis inimici exsUtnht ; ife, qui 
erantab eo missi, palam liberaliter responderunt, eumque ad Re- 
gem renire iusserunt: ipsi, clam constiio inito, Achiiian, Frae- 
fectum Rcgium , singulari hominem audacia , et L. Septimium, 
Tribunura militum , ad internciendum Pompeiam miserunt* Ab 
his liberaliter ipse adpeliatus et quadara notitia Septimii produ- 
ctus , quod bcllo praedonum apud eum ordinem duxerat , navi- 
culam parrulam conscendit cum paucis suis; et ibi ab Achilla et 
Septimio interficitur. Item L. Lentulus comprchendttur ab Rege 
ot in custodia necatur. 

105. Caesar, quum in Asiam venisset, reperiebat, T. Am- 
plum cbnatum essc tollere pecunias Epheso ex fano Dianae, eiut- 
que rci caussa Senatores omnes ex provincia evocasse, ut iis tc- 
pecuniac uteretar; sed interpeUatnm adventa 



£36 . DEBELLOCIVILI 

Caesaris profagisse. Ita duobus temporibus Ephesiae pecuutae 
Caesar auxilium tulit. Item coustabat, Elide in tompio Miner- 
▼ae , rcpctitis ntquc cnumeraiis diebus, qno die proclium secun- 
dnm fccisset Caesar, simulacrura Victoriae, quod ante ipeam 
Mincrvam conlocatum crat ct ante ad simulacruin Minervac spe- 
ctabat, ad yaLvas se tcmpli limcnque convertisse. Eodemque die 
Antiocliiae iu S yria bis tantus excrcitus clamor ct signorum sonus 
cxauditus est , ut in muris armata civitas discurreret. Hoc idem 
Ftolemaidc accidit. Pergami in oceultis ac reconditis tcntpli, 
quo praetcr Sacerdotcs adire fas non est, quae Graeci advrcc ad- 
pellant, tympana sonuerunt. JteinTrnllibusin templo Victoriae, 
nbi Cac*aris statuani consocraverant, palma per eos dies iu tecto 
intcr coagmentn lapidum ex pavimcnto cxstitisse ostendebatur. 

100. Caesar, paucos dies in Asia uioratus, qnnm audisset 
Pompciura Cypri visuni, conicctuns, eum Aegyptum iter habere, 
propter ncccssitudines Regni reiiquasque cius ioci obporttinitates, 
cum legionibus , una , quain ex Thessalia se sequi iusserat , ct 
altcra, quam cx Achaia a Q. Fufio Ijcgato evocaverat, equiti- 
busque octingentis et navibus longis Rhodiis decem et Asiaticis 
paucis Alexandriam pcrvenit. In his erant legionibus hominum 
tria milia CC; reliqui, vulneribus ex - proeliis et laboreacma- 
gnitudinc itineris eonfccti, consequi non potuerant. Sed Caesar, 
confisus fama rerum gestarura, infirmis auxiiiis proiicisci non du- 
bitaverat atque omnem sibi locum tutum forc exUtimabat. Alexan- 
driae dePompeii morte cognoscit: atquc ibi primum e navi cgrediens 
clamorem miiitnm audit, quos Rex in oppido praesidii caussa re- 
liquerat, et coitcursum adse fieri vidct, quod fasces anteferren- 
tur. In hoc oiitnis multitudo niaiestatem Rcgiam minui pracdi- 
cabat. Hoc sedato tumultu, crebrae continuis diebus ex concur- 
su muititudinis concitatiohes fiebant, compluresque miiites huiui 
. uxbis omnibus partibus lQtcrficiebantur. 

107. Quibtts rcbus animadver«is, lcgiones sibi alias exA*ia 
adduci iussit, qua* exPompeianis militibu* confecernt: ipseenini 
necessario etcsiis tenebatur, qui Alexandria naviganttbus sunt ad- 

A.u.versissiini vcnti. Intcrim controversias llegum ad Popuhun Ro- 
?G7.mauum et ad sc , quod essct Consul , pertinerc existimuns , atquo 
eo magis officio suo convenire , quod superiore Consulatu cttm 
patre Ptolemaeo et lege et S. C. societas erat fticta, ostendit, sibi 
placcre, Rcgcm Ptoteinaeum-atque sororem cius Cieopatram ex- 
orcitus, quos ftaberent, diraittere et de controversiis iure apud 
Be potiudt , quam intcr se armi^ ,, di aceptare. 

108. Erat in procuratione Regni propter aetatem puert nn- 
fricins eius, euuuchns, uomine Pothinus. Is primum iiiter snos 
queri atque indignnri coopit, Regem ad dicendam caussam evo- 
cari: deindo adiutorcs qnosdam ^ conscios sui, nactus ex Regis 



LIB.1IL CAP. 106^110. 887 

amicfe, e icrcka m a Pelusie ciam Alexnndriffm eveeavilatqaa 
eumikni AchiUan, cuiue supra memiuimus, omniau* copiis m»* 
fecit. Hunc, iocitatum suia, et Regis inflatum polliritatfontbuaj 
quae fieri veiiet , litteris nunciisque edoeuit. In tostamento Pto* 
lemaei patris heredef erant tcripti ex duobu* filiismaior, ct cd 
duabue ea, quae aetate antecedebat. Haec uti fierent, per omnea 
Dcos , perque feedera , quae Romae fecuset, eodcm testamcnta 
Ptolcmaeus Popuium Romanum obtestabatar. Tabulae testa» 
menti unae per lcgatos eios Romae eraat adlatae , ut in aerario 
ponerentur, (hae quum propter publieas occupattones poni noa 
potuissent, apud Pompeium sunt dcpositae) alterae, codera exem* 
plo, relictae atque obuigriatae Atexandriae proferebantur. y 

109. De his rebus quum ageretur apud Caesarem, isque ma* 
xime Tellet pro communi araico atque arbitro controversias Re- X 
gum componere: subito exercttus Regias equitatusque -omnis ve* 
nire AJexandriam nanetatur. Caesarts copiae nequaquam crant 
tantae, ut eis , extnf oppidum si esset dhnicamfum , coafideret; 
Relinquebatur, ut se sois locis oppido teneret eonsiliumque Achil- 
lae cognosceret. Milites tamen omnes in armis esse iitssit, Ro* 
gcmque hortatus est, ut ex suis necessariis , quos haberet maxU 
mae auctoritatis, legatos ad Achtilan mitteret et , quid esset soaa 
voluntatis, ostenderet. A quo misei Dioscortdes et Serapion, qnl 
ambo legati Romae fuerant magnamqtieapud patrcm Ptoiemaeum 
auctoritatem habuerant, ad Achiilaa pervenerunt. Quos ilfa» 
quum in conspectum eius venistent , prius , quam audiret , aut, 
cuius rei caussa misst> essent, eogaosceret, conripi atque inter* 
fici iossit: quorura alter accepto vulaere occjipatus, pcr snos pro 
occiso sublatns, alter interfectus est Qao facfo, Regem ut m 
sua potestate haberet, Caesar effecit, magnamque Regium no- 
men apud suos auctoritaiem habere exiitimans , et ut potius pri* 
vato paucorum et latronum, quam Regio eonsilio, susceptum 
bellum videretur. 

110. Erant cum Achilla copiae, ut neque numero, nequO 
genere hominum, neque usu rei miiitaris contemBendae videren- 
tur: miiia enira viginti in armis habebat. Hae constabant es 
Gabinianis militibus, qui iam in consuetudincm Alcxandrinae vi- 
tae ac licentiae venerant , et nomen disciplinamque Populi R6- 
manidedidicorantuxoresqneduxerant, ex quibus pleriquc libe-t 
ros habcbant. Huc accedcbant conlecti ox praedonibus latroni- 
busque Svriae Ciiiciaeque provinciae finitumarumqiie regionum. 
Multi praeterea capitis damnati exsuiesque convcnerant : fugiti- 
visque omnibus nostris certus erat Alexandriae reeeptus certaquo 
vitae conditio , ut , dato nomine , miikum essent numero : qtte» 
rum- si quis a domino prehenderetur , concursu miiitum cripie* 
batar , qui vim suorum, quod in simili culpa ▼exsabantur, ipsi 



188 X DB BBMiO ClVILl 



io^efemlehaat. Hl Regttm aarieoe ftd mortem de- 
Mscere; lii bona fecupletam diripere.stipeudii augendi eanasa. 
fcegis domum obeidere, Regnjk expeBerc [alios ,] aiios arcesscrcv 
vetare quodam Alcxaudrint excrcitus iastituto, consucverant. 
Erant practerea cquitum milia duo. InTeteraverant hi omncf 
emupJnribus Atexandriae beliit» Ptolemaeom patrem in Regnurti 
reduxerant, Bibali fttios daee ieterfocerant, bclla eum Aegyptiis 
geaserant. Hnnc nsum rei mtlitaru habebant 

111. His cafiii fideat Achilhu, paocitatemqne milUum Cae- 
saris despiciens, occnpabat Alexaadriam, praetcr eam oppidi par- 
fteat, quam Caeaar cum miiitibuv tenebat, prhno inpetu domam 
eiu* inrumperc conatas: sed Gaesar^ dispositis per vias coliorti- 
aas, inpetum eius snstinuR. Eodemqoe tempore pu^natum est 
ad portam ; ac longe maximam ea ree adtuiit diraicataonem. Si- 
■wl euim, diductie cepiis, pruribus viis pognabator et magna 
maUitodine naves iongas occupare hostes conabantur, qaarum 
erant quinqiuiginta auxilio missae ad Pompeiam , proclioquc in 
Thessalia facto domnm redieraat. JUae trireme* omnes et qoin» 
queremcs, aptae instructaeque oranibus rcbns ad navigandum. 
Praetcrhas dnae et viginti, qoae praetidii caussa Afexandriat- 
«ate cooeueverant, ooBstrataoomoeg: qrasgi oeciipavit^nt* clas- 
ee Caesari erepta, portom ae mare totam in sua potestate habe- 
rent, commeatu aoxitiiaqae Caesarem prohibcrjent. Itaque tanta 
cat contentioae actom, quanta agi debtiit, qnom illicelerem in 
ea re victoriain , hi suhitem samm consistere viderent. Scd. rem 
ohtiniiit Cacsar; enmesqne easnaves et reiiqaas, qaac erant ia 
aavalwas,iaccndit, quod tamlato tneri tam parva maau noa po~ 
lerat, confestimque ad Pharom navibos milites exposnit. ' 

112. Pharus cst in insula torris, magaa aJtUtidine, mirifi- 
4bs operibus.cxstcacta* quae aomen ab insula accepit Haec ia- 
eula, obiecta Aiexandriae, portmn efficit: sed a superioribns Re- 
ribus in longitadinem passunm nongentorum in mare iactts nuh 
fibos, angusto itinere et ponte enm oppido eooiungitnr. In hac 
•nnt insula domiciiia Aegyptioenm et vicos, appidi magnitndine: 
quaeque ubique naves iaprndentia aut tempestate paulbitum sno 
corsu decesserint, has more praedonum diripere consueverunt 
Iis autem invitis, a qoibos Pharos tenctur, non potcet esse pro- 
pter angustias navibus introitus in portnm. Hoc tum veritns Cae- 
aar , hostibus in pugna occupatis , militibosquc expositis , Pha- 
ron prehendit atque ibi praesidium posuit Quibus e*t rebus ef- 
fectum , uti tuto frumeotum auxiliaque navibus ad eum snbpor- 
fari posscot. Dimisit enim circnm omnes propinquas rcgiooes 
atquc inde auxilia evocavit. Rdiqnis oppidi partibus sic e*t pu- 
gnatum, ut aequoproelio discedcretor et neutri pelierentar, {ii 
efuciebant aagustiac loei) paucisque utdmque interfcctU, Cue- 



LIB. «."tMF.-all—lHL 239 



S8F, WCt IDBHIHW BOCQMWM COmpiCXBS, lMCtB BffBCBBBnit. HoC 

tracto oppidi pars erat Regiae exigoa, in oaam ipse habitandi 
caassa initio crat mdactos, ct theatrom, coniaactam domni, ooo4 
arcis tcncbat locnm adltasqae baoebat ad portam ct ad rcltqaa 
navalia. Has maoitioocs mseaneotibas oaxit diebas, ot pro mo- 
ro obiectas haberet, neo dimicare ioTitos eogeretor. Interim 
filia mioor Ptolcmaei Regis, Tacoam possessionem Regni spe» 
rans ,• adV Acbii^aa seje ex Regia Jraa*ie«it ooaoae beliant i 
nistrare eocpft. fied ceteriter cst foaer cis dc prioripaCa « 
Tersia orta ; onaeres apod niitites^argitipBca anxit: macnis < 
iactoris sibi qaisoae coram anhnos concfliabat flaec dmn i 



hostes genmtor, Pothioos, Botricios poeri ct procorator Regni, 
in parte Cacsaris, qoom ad Acnilian ooocios mitterethortaretor- 
qne , ne negotio desisteret nere anhno deficcrct, indicatis deprp- 
h^siso^&enon<tis,mea«sare csrasterferM/llaeciiiitk bcffi 
Alexnndrtaftfoerant 






-j i $p m . i ni m i — 

a! H I R T I I 
DB 

BELLO ALEXANDRINO 

LIBER SINGVLARIS 
ABGVMENTVM 

Caetmr AhtsmmAriam obpmgnmrt pergit; Rtftm Pttltmmeum, 
muem tn potestatt habebat, Arsinoe torort intenm cum Gmm w m ede 
tmperium obtinente, AUsandrinit petenHbuM dimittit 1 — 24. Pto- 
Umaeut perflde beUum inttaurat, $ed proelio victut in NUo per- 
ft 25 — 8$. Quo tublato Caetar Alexandria potitur et Ptolemaeum 
minorem CUopatramaue Reget eonttituit; Artinoen e Regnb de- 
ducit, in Syriam abtt 88. Ponticum btUum advertut Fharuacem 
deMcribitur, per Domitivm Calvinum inprotpert gettum 84 — 41. 
In IUyrico Gabiniut maltpugnat; rem Vatinius, tuperato Octa- 
•*b, rtttituit 42 — 47. Sub idemJempuM turbat in Hitpania ul- 
teriore a Cassio Longino excitantur eiutdemquc morte Medantur 
48 — 64. ConMtituit Caesar Syriam, CiUciam, Ariam, Cappado- 
ciom 65 — 66. Deiotaro GaUograeciae Tetrarchae, Pompetum «e- 
cuto, ignotcit 67.68. Denique Pharnacem, dolote agentem, ce- 
leriter Muperat, Pontum recipit, Mithridatem Pergamenum Re- 
gem Botpori tt GaUograecorum Tetrarcham comtituit, tn ItmUam 
Mubito abit 69— 7& 



a.v. , l.BdtoAlflnBMnocoiiflato^CSMnrBhodoatqiieexSyriaCS- 
ItT.Kctaqtie omnem clafwm areetfit; Creta sagittariog, equkes ab 
Rese Nabataeoram Malcho evocat; tormenta uodiqae ccaquiri 
et frumentam mitti auxiliaqae addaci iabet Interim manitionei 
quotidie operibaf aagentur atqoe omnes oppidi partes, qnac 
minof firmae esse Yiderentur, testactinibuf atqae mascalis aptan- 
tnr: ex aedificiif antem per foramina in proxima aedificia arietei 
ittmittuiitar, quantumque aat rainif deiidtnr , ant per ▼im reei- 
pitor loci , in tantnm munkkftncf proferantar. Nam inceadio fe- 
re tota ett Alexandria, qaod fine centignatione ac materia sunt 
aedificia et ftractarif atqoe forakftuf continentur tectaquc foat 



A. HIRTn DE BELLO WESUUM. UB. CAP. 1—1. 241 

rndere ant paTiroeatis. Gaesar maxime studebat, nt, qnam an- 
gustissimam partem oppidi palus a meridie interiocta efficiebat, 
hanc operibns Tineisquc agendis ab reliqua parte nrbii exclude- 
ret: ittud spectans, primiun, ut, qaum esset in duas partes urbs 
dmsa, acies uno consitio atque imperio administraretur; deinde, 
nt laborantibiu succurri atqne ex altera oppidi parte auxttium 
ferri posset; in primis rcro, utaqua pabuloque abundarct: qua- 
rum alterins rei copiam exignam, alterins nullam omnino fa- 
cultatem habebat: quod ntrumque palus large praebere poterat. 

2. NeqneTero Alexandrinis ih gerendis negotils cunctatio ul- 
Ia ant raora inferebatur : nam in omnes partes, per quas fines Ae- 
gyptii Regnumqne pcrtinet, legatos conquisitoresqne diiectns ha- 
bendi caussamiserant, magnnmqne nnmerum in oppidnm telornm 
atque tormentornm conTexerant et innumembiiem multitudinem 
addnxerant. Nec minns in nrbe maximae armornm erant institutae 
officinae. SerTOs praeterea puberes armaTerant, quibua domini 
locupletiores rictnm quotidianum stipendinmqne praebebant. Hiac 
multitudine disposita, mnnitiones semotarnm partinm tuebantur; 
Tcteranas cohortes Tacuas in celeborrimis urbis locis habebant, 
ut, quacumque regione pngnaretur, integris Tiribus ad auxilium 
fercndum obportuni essent Omnibus tIw atqne angiportis tri- 
plicein TaUum obduxerant : crat autem ouadrato exstructus saxo, 
neque niinus quadraginta pedes altitudims habebat: quaeque par- 
tis urbis inferiores erant, has altissimis turribus denorum tabu- 
latornm municrant. Praeterea alias ambulatorias totidem tabu- 
latornm confixerant; subiectisqne easrotis, funibns iumentisque 
obiectis, directis plateis ia quamcumque «rat Ti«um partem mo- 
Tebant. 



8. Urbs fertilissima et copioeisrima onminni rernm adpara- 
tns snbgcrebat. Ipsi homines , ingeniosissimi atqne acutissimi, 
qnae anobis fieri Tiderant, ea sollertia efficiebant, nt nostri il- 
lornm opera imitati Tiderentnr; et sna sponte mnlta reperiebant, 
unoqne tempore et nostras mnnitiones infestabant et snas defcn- 
debantt atque haec principes in consitiis concionibosqnc agita- 



bant, F$puktm RomanumpauUatim m eoneuetudinem eiu$ Regni 
oeeupandi venire: pauci$ annu antta Qabmium eum esercitu 
fuuee m Aegupto; Fompcium $e es fuga eodem reeepi$$e; Cae- 
eawem veni$$e eum eopii$; neque morte Pompeii quidquam profe- 
etum, quo minu$ apud se Caeear commo r ar etur : quem $i non cx- 
puli$$cnt, futuram ex Regno provineiam: idque agendum ma- 
ture: namque eam, interelueum tempe$tatibu$ propter anni tem- 
pu$ , rectperc tremmatina auxiUa non po$$e. 

4. Iaterim dissensione erta inter Achilkn, qni Teterano ex- 
ercituipracerat, etArsinocn, fiegis Ptolcmaei minorem filiam, 
cASSAa. X 



242 A. HIBTII DE BELLO ALEXANP. 

ut supra demonrtrafam est, qunm utcrque usrique insidisreter 
et summam imperii ipse obdnere yellet, pracoccupat Arsinoe per 
Ganymeden euiiuchiim , mitricinm raom, atqne Achillan inter- 
ficit. Hoc oeciso, ipsa sine nllo socio et custodc omne imperinm 
obtinebat; exercitus Ganymedi transditur: is, suscepto officio, 
largkienem in milites auget, reliqua pari diligoaiia administrat. 

5. Alexandria est jfere tota snbfossa , specnsque habet ad 
Nilnm pertinentes, fouibus aqua in prrratas domos inducitur, quae 
paullatim spatio temporis liquescit ac subsidit. Hac uti domini 
aedinaorum atque eorum familiae consaeTernnt: nam, quae flu- 
mine Nflo fertnr, adeo est limosa ac tnrbida, ut multos rarios- 
que morbos etficiat : sed ea plebes ac multitudo contenta est ne- 
cessario, quod fons urbe tota nullus est. Hoc tamen flumen in 
ea parte urbis erat, qoae ab Alexandrinis tenebatnr. Quo facto 
est admonitns Ganymedcs , posse nostros aqna intercludi ; qui, 
distributi munitionum tuendarum caussa, Ticatim ex prnratbae- 
dificiis , tpecubus ac pnteis extracta aqua utebantur. 

6. Hoc probato consilio , magnum ac difficilo opus adgre- 
ditur. Interseptis enim specubus atque omnibus urbis partibns 
exclusis, quae ab ipso tenebantur, aquaemagnam vim ex mari 
rotis ac maehinatibnibus exprimere contendit. Hanc locb supe- 
rioribus fundere in partim Gaesaris non intermittebat; quamob- 
rem falsior paullo praeter consuetudinem aqua trahebatur ex pre- 
ximis aedificiis, magnamque homtnibus aomirationem praebe- 
bat, quam ob caussam id accidisset : nec satis sibi ipsi credebant, 
quum se inferiores eiusdem generis ac saporis aqna dicerent nti, 
atqne-anteeonsuessentt ▼ulgoque inter se conferebant et degu- 
stando , quantnm inter se diflferrent aquae , cognoscebant. Par- 
m Tero temporis spatio, hacc propior bibi omnino non poterat; 
illa iirfcrior conruptior iam falsiorque reperiebatur. 

7. Quo facto aobitatione sublata, tantus incessittimor, ut 
ad extreuram easam periculi omnes dedncti riderentnr, aferae 
alii morari Oaesarem dleerent, quta<naTes conscendere iuberet, 
alii multo grarius exti m ese er ent casum; quod neqne celari Ale- 
xandrini possent in adparaada fuga, quum tam parro spatio.dt- 
starent ab ipsia; neqne, iUk mminentibas atque uisequeatibufl, 
ulms in nares recentus daretur. JErat autem magna mnjtirado 
oppidanonum ia parto Caesaris, quara domiciliis ipsoram nen 
moverat, queaeaae fidesem palam nostris esse suuuiabat et de- 
sciTMse a snis Tktebatur; ut, simihi defendendi ossent Alcxan- 
driai, quod aeque fallaoes essent, neque temerarii, nurita ora- 
tio frustra absumeretur. Quum Tero uno tcmpore et natio eo- 
rum et aatara QOffnoscatur; aptissisnum eate hoc gemu ad pro- 
ditioaem, nemo diibitare poteat 



LIB. CAP. S-10, ' 243 

' 8. Cfeesar mermtt timorem eonsolatione et rsjHoaeiniiraelMt. 
Nam puteis /miw aquam duleem posse reperiri adfirmabat : omrria 
enim litera naturaiiter aquae dulesevenas habere. Quod n aUa 
evset Utoris Jegyjptu natura , atque amuium reUquorum; tamen, 
quoniam mare Ubere tenerent, neque hostes elassem haberent, 
prohiberi sese non posse , quo nunus quotidie aquam navibus pe- 
terent, vel a sinistra parte a Paraetonto, vel a dextra ab insu- 
la; quae diversae navigaUones numquam uno Umpore adversis 
ventis praecluderentur. Fugae vero nuUum esse eonsiUum non 
sohim iis, qui primam dignitatem haberent, sed ne Us quidem^ 
qui nihil , praeterquam de vita , cogitarent : magno negotio in- 
petus hostium adversos ex munitiontbus sustineri , quibus reUctis, 
nee loco nee numero pares esse posse : magnam autem motam «t 
dijficuttatem adseensum in naves habere, praetertim ex seaphis: 
summam esse eontra tn Alexandrinis velocitatem, locorumque et 
aedifieiorum notitiam: hos, praedpue invietoria insolentes, prac- 
eursuros et hca exeelsiora atque aedifieia oceupaturos ; ita fuga 
navibusque nostros prohibituros : proinde eius eonsiUi obUvisce- 
rentur atque omni ratione esse vineendum cogitarenU 

9.^ Hac oratione apud snos habita atque omnium mentibus 
excitatis, dat Centurionibus negotium, ut, reliquis operibus in- 
termissis, ad fodicndog puteos animum conferant, neve quam 
partem nocturni temporis intermittant. Qno suscepto negotio, 
atqne omnium animis ad laborem incitatbi, maffna una nocte via 
aquae dulcis inventa est. Ita operosis Alezandrinorum machina- 
tionibns maximisque conatibu* non longi temporis labore occur- 
nim est. Eo biduo legio XXXVII ex dedititiis Pompeianis mili- 
tibus, comfrumento, armis, telis, tormcntis, inposita in naves 
a Domitio Calvino, ad litora Africae , paullo supra Alexandriam, 
delata est. Hae navcs Euro , qui multos dies continenter flabat, 
portum capere prohlbebantur: sed loca sunt egregia omni iila 
rcgione ad tenendas ancoras. Hi quum diu retincrentur atque 
aquae inopia premerentur , navigio actuario Caesarem . faciunt 
cextiorem. 

1#. Caesar, ut per se consiKum eaperet, quid faciendum vi- 
deretnr, navim conscendit atqtie # omneni classem se sequi inssit, 
irattisnogtrisimlitibus inposkis; quod, qunm longint paollo dis- 
cederet, munitiones nudare notebnt Qnnmque ad eum loenm 
accessjsset, quiadpelmturChersonesiis, aqnondique canssa re- 
miges in terrjam exposuisset, nennnlM ex eo numero, quuai ion- 
gius a navibua nraenutam precessissent, ab e quk tbns hostium 
sunt excepti: ex ri* co£novera*t, Caesarem ipsum in classe vc- 
nisse nec nllos miliies in nnribns habere. Qua re comperta, 
magnam sibi facultatem fortunam obtulisse bene gerendae rei 

X2 



244 A. HIRTII D£ BBLLQ ALEIAND. 

credidenmt Itaque naves omnes, quas paraftas habuerant ad 
navigandum, propiigiiatorilrasin&truxerunt, Caesarique redeonti 
cnm classe occurrerunt : qni daabus de canssis co die dimicare 
nolebat, qnod et nuUos milites in navibus habebat, et post ho- 
ram decimam diei res agebator, nox aotem adlatura videbatar 
maiorem fidnciam Hlis, qui locorum notitia confidebant: sibi 
etiam hortandi suos auxUium defuturum ; quod nuiia satis ido- 
nea esset hortatio, quae neqne Tirtutem posset notare, neqac 
inertiam. Quibos de caussis naves, quas potuit, Caesar ad 
terram detrahit, quem in locum Ulos successuros non existi- 



11. Erat una naTis Rhodia in dcxtro Gaesaris cornu, longe 
ab reliquis conlocata. Hanc conspicati hostcs non tenuerunt sese, 
magnoque inpetu quatuor ad eam constratae naves et complurea 
apertae contenderunt Gni coactns est Gaesar ferre snbsidiuni, 
neturpem in conspectu contumeliam acciperct; quamqaam si 
quid gravius iUis accidisset , merito casurum iudicabat Proe- 
Hiim commis8um est magna contentione Rhodiorum : qni, qrtum 
in omnibus dimicationibns et scientia et virtute praestitissent, tum 
maxime Ulo tempore totum onus sustinere non recusabant, ne 
quod suorum culpa dctrimentum acceptum Tidcrctur. Ita proe- 
lium sccundissimum est factum. Capta est una hostium quadrt- 
remis, depressa est altera: deinde (duae) omnibus epibatis nu- 
datae : magna praeterea multitudo in reUqnis navibus propugna- 
torum est mterfecta. Quod nisi nox proelium dircmusct , tota 
classc hostium Gaesar potitns esset. Hac calamitate pcrterritis 
hostibus, adverso vcnto leniter flante, naves onerarias Caesar 
remulco victricibus suis navibus Alcxandriam deductt 

12. Eo detrimento adeo sunt fracti Alexandrini, quum iam 
non virtute propugnatorum, sed scientia classiariorum, se victos 
vidcrent, ** quibus et superioribus locis sublevabantnr» ut ex 
aedificiis defendi possent: et materiam cnnctam obiicerent, quod 
nostrae classis obpugnationem etiam ad terram vcrebantur. lidem, 
postea quam Ganymedes in concilio confirmavit, sese et eas, quae 
essent amissae, restitnrum et numerum adaucturum, magna 
spe et fiducia veteres reficere naves , adcuratiusque huic rei stu- 
dere atqne inservire institaeruntt ac, tametsi ampUus CX navi- 
bns longis in portu navaUbosque amiserant, non tamen reparan- 
dae classis cogitationem deposuerunt: vidcbaot enim, non auxi- 
lia Caesari, non commeatos subportari poese, si classe ipsi va- 
lerent Praeterea nantidhomines, nrbis et rerionis maritnmac, 
quotidianoque usu a pueris cxercitati, ad naturale ao domesticam 
bonum reragere capiebant et, quantum parvuUs navigiis profe- 
cissent, sentiebant. Itaque omni studio ad parandam classem 
incubuoruiit 



LIB. CAP. 11-15. 245 

a 13« Erant omnibus ostiis Niti custodiae exigendi portorii caut- 
ea dispoeitae. Naves veteres crant in occultis Regiae navalibus, qui- 
busmtikisannis adnavigandumnonerantusi. Hasreficiebant; il- 
laa Alexandriam revocabant. Deerant remi ; porticus, gymnasia, ae- 
dificia publica detegebant, asseres remorom usum obtinebant: ali- 
ud naturatis sollertia, aliud urbis copia subministrabat. Poatremo 
non longam navigationem parabant, sed pmesentis temporis necessi- 
tati serviebant etln ipso portu confligendum videbant. Itaque paucis 
diebue, contra omnium opinionem, quadriremes duas et viginti,- 
qoinqueremes quinque confecerunt. Ad has minores apertasque 
complures adieccrunt et, in portu periclitati remigio, quid quae- 
que earura efficere posset, idoneos miiites inposuerunt, seque ad 
confligendum omnibus rebus paraverunt. CaesarRhodias naves 
novem habebat, (nam, decem missis, una in cursu litore Aegy- 
ptiodcfecerat) Ponticas octo, Lycias quinque, ex Asia duodecun. 
Ex his erant quinqueremes quinque et quadriremes decem: reli- 
quae infra hanc magnitudinem et pleraeque apertae. Tamen vir- 
tute militum confL»us, cognitb hostium copiis, se ad dimicandmn 
parabat. 

14. Postquam eo ventum est, ut sibi uterque eorum confi- 
deret; Caesar Pharon classe circumvehitur, adversasque naves 
hostibus constituit; in dextro cornu Rhodias conlocat* in sinistro 
Ponticas: inter has spathun quadringentorum passuum relinquit, 
quod satis esse ad explicandas naves videbatur. Post hunc or- 
dinem reliquas naves subsidio distribuit: quae quamque earum se- 
quafuret, cui subveniat, constituit atque imperat. Non dubi- 
tanter Alexandrini classem producunt atque instruunt: in fronte 
conlocant duas et viginti, retiguas subsidiarias in secundo ordine 
constituunt. M agnum praeterea numerum minorum naviffiorum 
et scapharum producunt cum maUeoUs ignibusque , si qmd ipsa 
multitudo et clamor et flamma nostris terroris adferre possent. 
Erant inter duas classes vada transitu angusto, quae pertinent 
adregionem Africae: (sicenimpraedicant, partcm esseAlexan- 
driac dimidiam Africae:) satisque diu inter ipsos est exspectatum, 
ab utris transeundi ficret initium; proptcrea quod, eis qui intras- 
sent, et ad explicandam classem, et ad receptum, si durior ac- 
cidisset casus, inpeditiores foro videbantur. 

15. Rhodiis navibus praeerat Euphranor, animi magnitu- 
dine ac virtute magis cum nostris hominibus, qaam cum Grae- 
cis, comparandus. Hic ob notissimam scientiam atque animi 
magnkuctinem deiectus est ab Rhodiis, qui imperium classis ob- 
tinevet. Qui, ubi Caesaris animum advertit, Videris mihi, in- 
quit, Caesar, vereri, n haeo va&a prhais navibus intraveris, ne 
prius dimkare cogaris, quam reUquam classem possis esplicare. 
Nobis rem comrotttc, ms proetium sustinebimus , (neque tuum 



246 A. HIRTII D£ BELLO ALEXAND. 

iudicium fattemus) dum reliqui aubsequantur: hes quidem diutiu* 
«n nostro conspectu gloriari , magno nobis et dedecori et dolori 
est. Caesar illum adhortatas, atque dmnibus laudibus prosecn- 
tue, datsignum pugnae. Frogrcssas ultra Tadnm quatuor Rho- 
dias navescircunisistunt Alexaadrini atque in eas inpetum faciunt. 
Sustinent illi atqoe arte soUertiaque se explicant : ac tantum do- 
ctrina potnit, ut in dispari numero noila transvcrsa hosti obiico- 
retur, nuUius remi detergerentur, sed scmper venientibus adver- 
•ae occurrerent. Interim sunt reliquae subsecutae. Tum neces- 
tario discessum ab arte est, propter angustias loci , atquc omne 
- certamen in virtute constitit Neque Tero Alexandriae fuit quis- 
quam aut nostrorum, aut oppidanorum, qui aut in opere, aut in 
obpugnatione occupatum animuro haberet, quin aitissima tecta 
peteret atque cx omni prospectu locuin spectaculo caperet preci- 
busque et yotis victoriam suis ab Diis inmortaiibus exposceret 

16. Minime autem par erat proelii certamen: nostris enim 
prorsus neque terra neque mari effugium dabatur victis, omnia- 
que victoribus, erant futnra in inccrto: illi, si superassent navi- 
bus, omnia tenercnt; si inferiorcs fuissent, reliquam tamen for- 
tunam periclitarentur. Simul illud grave ac miserum videbatur, 
perpaucos de summa rerum ac de salute omnium decertare : quo- 
rum 81 qui aut animo aut virtute cessisset, reliquis etiam esset 
cavendum, quibus pro se pugnandi focultas non fuisset Haec 
supcrioribus diebus saepcnumero Caesar suis exposuerat , ut hoc 
maiore animo contenderent, quod omnium salutem sibi commcn- 
datamviderent Eadem suumquisque contubernalem, amicnm, 
notum proscquens erat obtestatus, ne suam atqne omnium faUe- 
ret opinionem, quorum iudicio dclectus ad pognam proficiscere- 
tur. Itaque hoc animo est decertatum, ut neque maritumis nau- 
ticisque sollertia atque ars praesidium ferret ; neque numero na- 
vium praestantibns multitudo prodesset, neque flexi ad virtutem 
ex tanta multitndine viri virtuti nostrorum possent adacquari. 
Gapitur hoc proelio quinqueremis una et biremis cum defeusori- 
bus remigibusque ct deprimuntur tres, nostris incolumibus omni- 
bus : rcliquac propinquam fugarn ad oppidum capiunt, quas pro- 
texerunt ex molibus atque aedificiis uuninentibus, ctnostrosadire 
propius probibuerunt 

17. Hoc ne sibi saepius accidereposset, omni ratione Coe- 
sar contcndendum existimavit, ut insuiam moiemque, adViosulam 
pertinentem, in suam redigeret potestatem: perfectis enim ma- 
gna ex parte munitionibus in oppido, et iilam et urbemunotem- 
pore tentari posse confidebat Quo capto consitto, cohortes de- 
cem et levis armaturae electos , quos idoaeos ex equitibus Gal- 
lis arbitrabatur , in navigia minora scaphasque inponit ; tude al- 



LIB. CAP, 16— 19. 247 

i meulae partem distinendae mamis caussa constratis navi- 
bns adgreditur , praemiis magnis propositis, qui primus insulara 
ccjrisset. Ac primO inpetnm nostrornm pariter sustinucrunt : uno 
eaim tempore et ez tcctis aedificiorum propugnabant et litora ar- 
matidefenuebant; quo propter asperitatem loci non fociiis nostris 
aditus dabatur ; et scaphis navibusque longis quinque mobiliter 
et scienter angustias loci tuebantur. Sed ubi , primum locis co- 
gnitis vadisque pertentatis, panci nostri in iitore constiterunt at- 
que hos sunt alii subsecuti, constanterque in eos, qui in litore 
aequo institerant, inpetumfecerunt; omnesPharitaeterga vcrtc- 
runt. His pulsis custodia portus relicta , ad litora et vicum ad- 
plicarerunt , seque ex navibus ad tuenda aediiicia ciccerunt. 

18. Neque vero diutius [ipsi] ea munitione se continere po- 
tuerunt: etsi erat non dissimile, atquc Alexandriae , gcnus aedi- 
ficiorum, ut minora maioribus conferantur, turrcsque edltae et 
coniunctae muri locum obtinebant: neque nostri aut scalis; aut 
cratibus, aut reliquis rebus parati venerant ad obpugnandum. 
Sed terror homimbus mentem coneiliumquo eripit et membra de— 
biiitat: tit tunc accidit. Qui se in aequo loco ac plano pares 
csse confidebant, iidem, perterriti fugasuornm et caede pauco- 
rum, triginta pedum altitudine in aedificiis consistere ausi non 
sunt , seque per molem in mare praecipitaverunt et octingonto- 
rum passuum intervaUo ad oppidum enataverunt. Muiti tamen 
ex iis capti interfectique sunt , sed numerus captivorum omnino 
fuit DC. 

19. Caesar, praeda militibus concessa, aedificia diripi ius- 
sit, castellumque adpontem, qui propior erat Pharo, commu- 
nlvit atque ibi oraesidium posuit. Hunc fuga Pharitao rclique- 
rant; fbrtiorem lllumpropioremqtie oppido Alexandrini tucbantur. 
Sed eum postcro die simili ratione adgreditur, quod, his obten- 
tis duobus , omnem navigiorum excursum et repentina latrocinia 
sublatum iri videbatur. Iamque eos, qui praesidio cum locum 
tcnebant, tormentis ex navibus sagittisque depulerat atque in op- 
pidum redcgerat; ct cohortium trium instar in terram exposue- 
rat: non emm plures consistere angustiae loci patiebantur: reli- 
quae copiae in navibus stationem obtinebant. Quo facto imperat, 
pontem adversus hostem praevaliari et, qua exitus navibus erat 
fornice exstructo, quo pons sustinebatur, lapidibus obpleri atque 
obstrui: quorum altero opere effecto, ut nulla omnino scapha^ 
erredi posset, altero instituto, omnes Alexandrinorum copiae ex 
oppido se eiecerunt et contra munitiones pontis latiore loco con- 
stHernnt: eodemque tempore, quae consueverant navigia per 
pontes ad incendia onerariarum emittere, ad molem constitue- 
runt. Pugnabatur a nobis ex ponte, ex mole; ab illis ex area, 
quae erat adversus pontem, et ex navibus coatra molem. 



248 A. HIRTII DE BELLO ALEXAND. 

20. In hi» rebus occnpato Gaesare militesque hortante, rc- 
migvm magnus numcrus et classiariorum ex longis navibus no- 
stris in molem se eiecit. Pars eorum stadio spectandi ferebator, 
par8 etiam cupiditate pugnandi. Hi primnm navigia liostium la- 
pidibus ac fnndis a mole repellebant ac multnm proficere multi- 
tudine telorum videbantur. Sed, postquam ultra eum locum, ab 
latere eorum aperto, ausi sunt egrediexnavibus Alexandrini pao- 
ci ; nt sine signis certisque ordinibus, sine ratione prodierant,sic te- 
mere in naves rerogere coeperunt. Qnorumfuga incitati Alexandri- 
ni plures ex navibus egrediebantur nostrosqne acrius perturbatos in- 
sequebantur. Simul, qui in navibus longis remanserant, scalas rapc- 
renavesquea terra repellere properabant, ne hostes navibos poti- 
rentur. Quibus omnibus rebnsperturbati mjiites nostri cohortium 
trium , quae in ponte ac prima mole constiterant, quum post se 
clamorem exaudirent, fugam suorum viderent, magnam vim 
telorum adversi sustinerent, veriti, ne ab tergo circumveniren- 
ttu* et discessn navinm omaino reditu intercluderentur , munitio- 
nem in pontem institutam reliquerunt et magno cursu incitati ad 
naves contenderunt: quorum pars, proximas nacta naves, multitu- 
dmehominumatque onere depressa est; pars resistens et dubitans, 
quid esset capiendum consilii, ab Alcxandrinis interfecta est ; non- 
nulli feliciore exita, expeditas ad ancoram naves consecuti, in- 
columes discesseriint ; panci, adievati scutis etanimo ad-conan- 
dum nixi, ad proxima navigia adnatarunt* 

21. Caesar, quoad potuit, cohortando suos ad pontem et mu- 
nitiones contendere , eodem in pericnlo versatus est. Postquam 
universos cedere animadVertit, insuum navigium se recepit Qno 
mqltitudo hominum insecuta quum inrumperet, neque admini- 
strandi neque repellendi a terra facultas daretur; fore, quod ac- 
cidit, suspicatus, sese cx navigio eiecit atque ad eas, quae lon- 
gius constiterant, naves adnatavit. Hinc suis laborantibus sub- 
sidio scaphas mittens, nonnullos conservavit; navirium quidem 
eius, muititadine depressnm militum, una cum hominibos inter- 
iit. Hpc proelio dcsiderati sunt exnumero legionariorum militum 
circiter quadringenti et paullo nltra eum numerum classiarii et 
remiges. Alexandrini eo loco castellum magnis mnnitionibus 
multisque tormentis confirmaverunt atque, egestis ex mari lapidi- 
bus, libere snnt usi postea ad mittenda navigia. 

22. Hoc detrimento milites nostri tantum abfuerunt nt per- 
turbarentur, ut incensi [potius] atque incitati magnas accesskmes 
fecerint in operibus hostium expugnandis, in proeliis quotidia- 
nis , quandocumque sors obtulerat, procurrentibus et erumpenti- 
bus Alexandrinis * * manum comprehendi multum operibus, eti 
dentibus studiis militum: nec divulgata Caesaris hortatio r- 1 " 



LIB. CAP. 2ft-2i, 249 

qn| legkHram aiit kborem, aut pagmuidi po tetat captdkftteni: nt 
magifl detcrrendi et contincndi a pericnlosissinNS essent dimttatao-r 
nibus , quam incitandi ad pognaadam. 

23. Alexandrfni, qoum Roraanos et secnndis rebus confirmari 
ct adrersisincitariTidcrent, neque nllnm belli tertium casuin no#- 
sent, quo possent esse firiniores, ut coniecturn consequi possomaa, 
aat admoniti a Regis amicis, qui in Caesaris erant praesidiis, ant 
suo priore consilio, per occultos nancios Regi probato, legatos ad 
Caesarem miseront, «t dimitteret Regem, transireque ad stiot 
pateretur : paratam enim omnem multitudinem esse , confectam 
taedio puelUte , ftducidrio Regno, dominatione erudeHsnma Ga~ 
nymedis, facere trf, quod Rex imperasset: quo $i auctore in Cae- 
sarisfidem amicitiamque venturi essent, nuHius perieuU timorem 
multitudini fore inpcdimento , quommus se dederent. 

24* Caesar, etsi fallaccm gentem semperque alia cogitan- 
tem, alia simuiantcm, bene cognitam habcbat; tamen petenti- 
bus dare rcniam , utile esse statuit : quod, si quo pacto sentircnt 
ea , quae postularent , mansurum in fide dimissum Rcgem cre- 
debat; sin, id quod magis illorum naturae convenicbat, duccm 
ad bellum gerendom Rogcm habere Tcllent, splendidius atque 
honcstius scse contra Regem , quam contra convenaruin ac fugi- . 
tivorum manum , bellum esse gesturum. Itaque Re^cm cohor- 
tatus , ut consuleret Regno paterno, parcerct pracclarisstmae pa- 
triae , qvae turpissimis incendiis et ruinis esset dcformata , cives 
'suos primum ad sanitatem revocaret , deinde conservaretj fidem 
Populo Romano sibique praestaret ; quum ipse tantum ei crcde- x 
ret, ut ad hostes armatos eum mitteret; dcxtra dcxtram tcnen*,' 
dimittere coepit adulta iam aetate puerum. At Regius animus, 
disciplinis fallacissimis eruditus , ne a gentis suae moribus dege- 
neraret, flens orare contra Cacsarcm coepit, ne se dimitteret: 
non enim Regnum ipsum sibi conspectu Caesaris esse iucundius. 
Coinpressis pueri lacrimis, Caesar ipse commotus, celeriter, si 
iila sentiret , fore eum secum adTirmans , ad suos dimUit Iile, 
nt ez carceribns in liberum cursum emissus, adco contra Caesa- 
rcm acriter bellum gerere coepit, nt lacrimas , quas in conloquio 
proiccerat, gaudio vidcretur profudisse. Accidisse hoc complu- 
res Caesaris Legnti, amici, Centuriones, militesque laetabantur, v 
quod nimia bonitas eius fallaciis pneri elusa esset : quasi vero id 
Cacsar bonitate tantum adductus, ac non prudentissimo consi- 
lio, fccisset. 

25. Quum , duce adsumto , Aiexandrini nihilo se firmiores 
factoe, ant languidiores Romanos, animadvertcrent; eludcntibns- 
que rnilitibus Regis aetatem atqae infirmitatem , magnum dolo- 
rein accipercnt; neque se quidquam proficere vidcarent; rurnoreg- 



260 A. HIRTII DE BELLO ALEXAND. 



Caesari pfetjeridift terrestri itinere Syria 
Cittciaque adduci (quod nondmn Caesari auditam erat): commea- 
tom, qui nostris inari subportabatur, intercipere statnernnk Ita- 
qoe, expeditis navigiis, lecis idoneis ad Caaopmn ia statione dia- 
peeitis navibus, wsidiahaatar nostris commeatibus. Quod ubi 
Caefari nunciatum est, classein inbct expediri atque iostroi. Prae- 
fioit hnic Tib. Keronem. Proficiscuntur in ea ciasse Rhodiae 
naves atque in his Euphranor, sine quo nuUa umqoam dimicatio 
«ttrituma, nulia etiam pavom feliciter confecta erat. At fortuna, 
quae plerumque eos, quoe ploiu&U benenciis ornavit, ad durio- 
rem casum reservat, superiorum temporum dissimUis, Euphra- 
norem proseqnchatar* Xam, qaum ad Canopum vcntum esset, 
instructaque utrimque classis conflixisset, et soa consuetudine 
Euphranor primos proelium eommisissetet illictrirememhootium 
perfiorasset ac demersisset : proximam longius insecutus , parum 
celeriter insequentibns reliquis, circumventus ab Alexandrinis esL 
Cui gubsidium nemo tnlit, sivc quod in ipso satts praesidii pro 
virtute ac felkitate eius pntarent csse , snre quod* ipsi sibi time- 
T>ant. Itaque unns ex omnibns co proelio bene rem gessit, solus 
cum sua quadriremi victrice periit. 

26. Sub idem tcmpus Mtthridates Pergamenus , magnae no- 
hilitatis domi, scientiaeque in bello et Tirtuti?, fidei dignitatisque 
in amicitia Caesaris, missus in Syriam Ciiiciamqne initio belii 
Alexandrini adauxilia arcessenda, cum magnis copiis, quas ce- 
leriter, et propensissima civitatum Toluntate, «t sua ditigentia, 
confeccrat, itinerc pedestri, qno coniungitur Aegyptus »yriae, 
Pelusium addncit: idque oppidum, firmo praesidio occnpatum 
Achillae proptcr obportnnitatem loci, (nairique tota Aegrptus 
maritumo accessu Pharo , pedestri Pelnsio, Telut ctaustris y mn- 
nita cxistimatur) rcpcnte magnis circumdatum copiis, multi- 
plici pracsidio pertmaciter propugnantibus, et copiarom nragmV 
tudine, quasinte^ras Tulncratis defessisqne subiiciebat, et perse- 
Terantia constantiaque obpugnandi, quo dic cst adgressus, in suam 
redegit potestatem praesidiumque ibi suum conlocavit. Inde, re 
bencgesta, Aiexandriam ad Cacsarem contendit, omnesque eas 
regiones, perquas iter racicbat, auctoritate ea, qnae plermnque 
adest victori, pacarat atque in amicitiam Caesaris redegerat 

27. Locns est fcre regionura illarum nobilissimus , non ita 
longe ab Akxandria , qni norainatur Delta, quod nomen a simi- 
litudine Iitterae cepit: nam pars quaedam fluminis Nili, mire dc- 
rivata inter se , dnobus itineribos paullatimmediuminter se epa- 
thim relinquens , diversiseim» ad litus intervallo mari coniungi- 
tar. Cui loco qnum ad^ropinquoj^MithridatenRexcogiioTiseetct 
transeundam eifiumen sciret, magnas advewus eumcopias misk, 
quibus velsuperari dcleriqu^Jftthrktetea, vel siae dobio retiaeri 



LIB. CAP.2*-». £51 



eredcbat. Qneinadmedum autem optabat eum Tmci, sic 
satie Jiabebat , iaterclus um a Caosare a se retineri. Quae primae 
copiae finmen a Dclta transire et Mithridati oceorrere potuerunt, 
proeiium couuniseruat, festinantes praeripere subsequeotibue 
Tictoriae societatem: quorum inpetum MUhridate* magna cum 
prudentia, consuctudine aoatra castris TaUatis, sustinuit. Quum 
Tero iocnute atque iasolenter succedere eos miinitienibns videret, 
eruptaoae undique facta, magnnm nnmerum eoruminterfecit Quod 
niei locorum aotitia reliqui se texfeeoat, partfenque in mwes, qai- 
bus flumen trausicrant , reeepissent , funditus deleti eeeent Qni 
ut panUnlum ab illo timore se recrearunt, adiuactis iis, qui sub- 
sequebaatur , rursus obpognare Mithridaten eoeperunt. 

28. Mittitur a Mithridate nnncius Caesari , qui ram gestam 
perferret. Cognoscit ex suis, eadem haec accidisse, Rex. Ita 
paeneoub idem tempusetRoxadobprimoadumMithridatoB pro- 
ficiecitur, et Caesar ad ffecipiendom. Celeriere fluminia Nili na- 
Tigatione Rex eat usus, in quo magnam et paratam classom luvr 
bobat. Caesar eodoat itinoro uti aojuit, ao naTibue in fluaaino 
dimicaret: sedcircamToctus eo mari, quod Africae partis essa 
dicitnv, sicuti supra domonstrarimus, prins tameu Regi* copiis 
occfurrit, «qnam ie Mithridaten adgredi posset, eumque ad sa 
victorem incolumi eaorcitu lecepit. Coasederat cum oopiis Rex 
loco aaturamitoito, quod eratipse oxeekior, planitie ex omni- 
buo pojetibus subiceta, tribu» autcmox iateribus Tariis genere mu* 
nitteoibe* tegebatmr. Uaum iatus orat adioctnm flumini Nilo ; 
Joco dnctnm, nt partcm castroromobtineret; 



29« a*tf*.castraResjis.et Gaaauis ker flumen intereedebat an* 
gnstura, akissimis ripis, qaod in Kimm iafluobat; aberaiautem 
ab Regis castris milia passmmi circiter septem. Rex qoum hoo 
itiuote Tftniro Gaosarem comperisset, oquitatum omaem expefbV 
teeuue ucJoctes pediles nd id flumeu misit , qui transitu Caena- 
rem prohiborcnt et ominus ox ripi» proelium inpar inirent: nul- 
ium.eaam prooessum Tirtus Imbebat, ant periculom ignnria subi- 
bat, -Qaae res iaoendit desooo tmlises equitcsque nostros, quod 
tam diu pari proeiio cum Aiexandriats certarctor. Jtaquo eo- 
dem tempore oquites Germani, dioporii Tada fluminis quaeren- 
tes, pavtim demisrioribos ripis flumeu transnaruiit; et legioaarii, 
magnis arboribus exeisio, qnae loagitudme utramquo ripam con- 
tingoroat^roioctia, repenHnoqao aggoremioom,flumontraiMaorunt. 
Qnorum iapotum adeo pextimnenmt hostes, nt in f uga «pom se> 
lntio oonlocarent: sed id frustra; namqoo ex oa ftiga panci ad 
Regem vef ngerunt, paeao omni reliqua ■mtttitndine iatorieota. . 

3b\ Caesar, ro praecJarissime goota, quum sabitmu adven- 



252 A. HIRTII DE BELLO ALEXAND. 

protimu Tictor ad castra Regis pertendit. |taec qiram et opere 
Inagno Tallata, et loci natnra munita advertcret, confertamque 
arraatorum multitudinem conlocatam in Tallo Tideret, lassos iti- 
nere ac proeliando milites ad obpugiianda castra succedere no- 
Ittit. Itaque, non magno interraiLo relicto ab hoste, castra po- 
fttit. Fostero die castelinm , qnod Rex in proximo vico non 
loitge a suis castris mnnierat brachiisque cnm opere castrorum 
eoniunxerat, rici obtinendi caussa, Gaesar adgressus omnibns co- 
phs cxpugnat, non quo id minore nmnero miiitum conseqtii difncile 
factu pntaret; sed nt ab ea Tktoria, perterritis Alexandrinis, pro- 
tinns caetra Regis obpngnaret. Itaqae eo cursn, quo refbgientes 
Alexandrinos ex castello in castra sunt milites insecuti, mnnido- 
nibus successernnt acerrimeque eminnsproeliari cocperunt. Daa- 
bus ex partibus aditus obpognatioms nostris dabatur ; ona, qaam 
libcrum acccssum habere demonftraTi; altera, quae mediocre in- 
tervallum inter castra et flumen Nilum habebat. Maxhna et eic- 
ctiseima Alexandrinorum mnltitndo defendebat eam partem, qaae 
facillimum aditnrn habebat. Fmrimum autem pronciebant in re- 
pellendis Tninerandisqne nostris , qui regione flaminis Nili pro- 
jpngnabant : dirersis enim telis nostri figebantnr, adrersi ex vallo 
cagtrorum, avem exflumine, in quo multae naTes, instrnctae 
funditoribus et sagittariis, nostros inpngnabant. 

31. Caesar, quum videret, milites acrius proeliari non pos- 
te, nec tamcn mnltnm profici propter locornm difficultatem; 
qnumqne anjmum adrerteret, excclsissimum iocnm castroram 
relictum esse ab Alexandrinis, quod et per se mnnitus esset, et 
studio partim pugnandi, partim spectandi, decucurrissent in enm 
locum, in quo pugmtbatur ; cohortes ilio circuire eastra et sum- 
mum locumadgrediiassit; iisqueCarfalemun praefecit, et animi 
magnitudine et rei militaris scientia Tirnm praestantem. Qoo 
nt Tcntum est, pancis defendentibos manitioaem, nostris contra 
milHibns acerrime pagnaotibus, drverso clamore et proelio per- 
territi Alexandrini , trepidaates in omnes partes castrorum dw- 
currere coeperunt. Quoram perturbatioae nostrornm animi adeo 
sunt incitati, nt paene eodem tempore ex omnibns partibus, pri- 
mi tamen editissimum locum castrorum caperent: ex quo aecnr- 
rentes magnam mtdtitadhiem hostiam in castris interfeearant. 
Quodpericalum plerique Alexandrini fugientes, acerratim ae de 
Tallo praecipkaTerant in eam partem, quae flamint erat adiorn- 
cta. Horom primis in ipsa fossa nuuritionismagnaruiaa obpres- 
ais , eeteri faciliorem f dgam habuerunt. Coastat fogifse cx. ca- 
stris Regera ipsum, receptnmqae ia naTem, multitadine eorum, 
qui ad proximas naves adnatabant, demerso navigio, pcrlase» 

32. Refelicissime cekrrimeqae gesta, Caesar magaaa ▼icto- 
riae fidack proximo tcrrestri itJaaro AloTandriam ca 



LIB. CAP. 81-54. 253 

contenalt; atqne caTparte oppidi Tictor introiit, quae praesidio 
hoetiuni tenebatnr. Neque eom consflium suum fefellit, qoin ho- 
stes, eo proelio audito, nfliil iam de belle essent cogitaturi. Di- 
giram adVeniens frn c tam Tirtatis et animi niagratudinis tulit: 
omnk enim multitado oppidanornm, armis proiectifl, mnnitio- 
nibusque suis relictie , veste ea somta, qna subplices dominantes 
deprecari censueverunt, sacrkqne emnibtu promtifl, qaornm re- 
ligione precari obfeasos iratosque animofl Regam erant soliti, 
adrenienti Caeflari occ ur rer n nt eeqae ei dediderant. Caesar in 
fidem receptofl consolatns , per hostium munitiones in floam par- 
tem oppidi magna gratnlatione Tenit suorum : qni non tantam 
beHnm ipsam ac dimicationem , sed etiam talem adventum eioa 
felicem f ukwe laetabantnr. 

38. Caesar, Aegvpto atque Alexandria potitnfl, Reges constituit, 
qnoe Ptohmmeofltestanientoflcripflerat atqne obtestatus eratPopu- 
Inm Romanom, ne matarentar. Nam, maiore ex duobae paerifl 
Rege amiflflo, rainori transdidit Regnum, maiorique exduaboa 
filno, Cleepatrae, qaae manecrat in fide praesidftsque eiu«: mi- 
norem Arsinoen, coias nomine diu regnasse mpotenter Ganyme- 
den doeoimafl , dedacere cx Regno statuit ; ne qua rarflus novu 
diseenflto, prhuiquani diurnitate connrmarentnr Regum imperia, 
per hominef fledhiosofl nasceretar. Lepione veterana sexta secnm 
redncta, ceteras ibi reliquit, qnO firmias eflset eorum Regum im- 
perinm , qai neqae amorem fluorum habere poterant, quod fide- 
liter permaaflerant in Caesaris amicitia ; neque Tetustatis auctori- 
tatem,pauck diebas RegM eonfltituti: flimut ad imperii nofltri di- 
gnUntem ntiHtatemqne pnblieam pertinere existimabat, siperma- 
nerent in fide Reges, praesiahs eos nostrifl esfle tutofl ; et bos, si 
eseent ingrati, poflfle iisdem praesidiifl coerceri. Sic rebufl omni- 
bna confectis et coniocatifl, ipae itinere terrestri profectusest in 
Syxnwai* 

84. Dum haec in Aegrpto gerantur, rex Deiotaras ad Do- 
mitium Calvmum, eui Caesar Asiara finitumasque nrovincias ad- 
minifltfflUMfas transdiderat, venit oratum, ne Armemam minorero, 
Regnmn suum, neve Cappadociam, Regnum Ariobarranis, pos- 
sideri Tastariqae pateretnr a Phamaee : qno malo nisi liberarentur, 
imperata se facere peeuniamque promis»am Caesarinon poweper- 
solTere. Demitias, non tantum ad explicandofl sumtus rei mifita- 
ria emum pecaniam necesflariam esse iudicaret , sed etiam turpe 
Popnlo Romano et Caesari Tictori , sibiqueinfamo, esse statue- 
ret, Regna flociornm atque amicornm ab externoRege eccuDari: 
mmcios confeethn ad Pharnacem misit, Armenia Cappadociaque 
deceJeret» neve, occupatione belH ciTilis, Populi Romani inflma- 
ieflfjafljemqne tentaret. Hane denunciationem quum maiorem Tlm 
habltoram exhfthnaret, fli profiaf eaj rcgiones cmn exerdtuac- 
cAssAa. T 



254 A. HIRTII DE BELLO ALEXAND. 

cessiaiet: ad lesioiiee profoctn* , unam ex trmns triceshmmi m- 
tam secnm dncit, dnas in Aegyptum ad Caesarem mtttit, littcrif 
eine evocatat: quarum altera m beilo Alexandrino mm occurrit, 
quod itinere terrestri per Syriam erat misoa Adiungit Cn. De- 
mitint legioni tricesimae sextae duas ab Deiotaro, qnas iile di- 
sciplina atque armatnra nostra complures annes conftitntashabe- 
bat, eqaitesque centnm: totidemque ab Ariobamane onmit Mtt- 
tit P. Sextium ad C. Piaetorinm, ^uaestorem; nt legionem aeV 
duceret, qnae ex tnmultnariis militibut in Ponto confectaerat: 
Qninctumqne Patisiam in CSIiciam ad auxilia arceMenda. Quae 
coptae celeriter omnes iumu Domitii Comana convcnerunt. 

35. Interim iegati a Pharnace responsa refcrunt, Cappado- 
cia se decessisse, Armeniam minorem rcccpisse, quam patemo 
nomine iure obtinere deberet ; denique eius Hegni caussa integra 
Caesari servaretur: paratum enim se/ncere, qvod is statuisset. 
Ciu Domitius, qnum animadVerteret, enm Cappadocia deeessisse, 
non voluntate addnctum,sed necettitate; qued facilius Armemam 
defendere postet , subiectam sno Reguo, qnam Cappadociam, 
tons^ius remetam; qnodqne omnet tres iegioncs addnctumm Do- 
mitium putatset; (ex quibus qunm doas ad Caetarnm nrissasau- 
disset,~audacius in Armenia snbstitisset ; ) persererare coepit, ut 
eo quoque Regno de e ede r et: ueque emn aUud ivs esse Cappado- 
ctoe, atque Armeniae: nee iuste eum postulare, utin Caesaris 
advcntum res integra differretur: id entm este mtegrum, qued 
ita esset, utfuisset. His respoasis datis, eamikeopiis, qnat 

"oribut 



tupra tcripti, nrofectns est ia Armeniam, locisqne tnperior 
iter facere instituit: nam cx Ponto a Comaais ingmii editomsil- 
vestre est, pertinens in Armeniam miaorem , ouo Cappadocia fi- 
nitur ab Armenia. Cnius itineris has esse eertas obportanitatet, 
quod in locit tuperioribut nullut inpetut repentinnt accidere ho- 
stiuin poterat, et qnod Cappadocia, hit iugit subiecta, magnant 
commeatns copiam erat tnbminietratura. 

36. Complures interim legationes Fhanaces ad Domkinnt 
roittit, quae de paee agerent, Begiaque maaera Domitie fiarrent 
Ea eonstanter omnia adspemabatur, nee sibi quidquamfore on- 
tiquius, quam digtUtatem RrpuU Romani et Hegna sociorumr&- 
cuperare y iegatis rcspondebat Magnis et continnis itiner&oa 
confcctit, qanm adventaret ad Bftcopolim, (quod oppidum poti- 
tnm in Armenia minore est, ptano ipsum ioco, montibos tamen 
altis ab dnobus kteribas obiectis, satis magno interrallo aii op- 
pido remotis , ) castra posuit ionge a Nicopoii «keiter milia pas- 
suum septem. Quibus ex castris qunm loeus angnstns atqne in- 
peditus esset transeundns, Pharaaees ia insidiis deieetos peditet 
omnesque paene di*posuit equites: magnam antem mnttitodment 
peooris intra eas fanees dissipariiiistit; pagasot^etoppidano* 



Llft. CAP. »-«L tSS 




■ccipt pocte» At cuutru ipes pueti 
Jta FlMflMfc» 




VffWH^ UO W^uetCf*» 

in eWcra RTMmt Deaaitiua uoctero dle 

nitt tjt 
, Pharnaces actem in#truxit mo mor* atatie 




Ltfltie 

i ftr- 



i dextm rimttraque uuurrallit, tuupticibut ordinibttt 
Perieeii utreptum castrorum opo* DomHiut, parto 
copiuruui pro valko inttituta. 

38. Proxinui nocto Pharuacei, uitereeptit tabellariU, qui 
de Alexandrinit refaut litterat ad Domitifim forebant, ooffttotfclt, 
Caeaaran magnoin periculo Yertari, ftajritariqite a Douittto. ut 
qmun priunuu tibi tubddia niitteret protrftuque ipte Alexandrlum 
per Syriam accederet Qua cognita re, Pharnacet victorUie loco 
ducebat, ti trahere tempnt pottet, quum dltcedendum Domitlo 
celeriter putaret. Itaque ab oppido , qua facilllmnm aocettum 
et aeouittunum ad dimicandum nottrlt vldebat , foitat duntdl- 



rectat, non ita magno interrallo medio relicto, quatuor pedttm 
altitudinit in eum loctun deduxit, quo lonrioi eonitituernt ittnm 
non prodacere acJem. Inter hat fottat aciem •eraper Initruebat. 
Eqvuutam autom omnem ab lateribut extrn fotiam conlor ftbut i 
qui neque aliter utilit eue poterat et multum numero antolbat 
nottrnm equitatum. 

39. Domitiuiautem, quum Caetarii magli perloulo, qunm ino, 
rauunoveretur; neqne te tnto ditcetturum arbltrarctttr, tl con- 
ditionet, quai reiecerat, runmi adpeteret, aut tlne eauiiadltoe* 
doret ; ex propinquit cattrit in aciom exercitum eduxlt. Trlceii- 
mam textam leeionem in dextro cornu conlocavlt , Pontlcara la 
tinittvo: Deiotari legionet in mediam adem contullt, qulbut tn- 
men anguttifuimnm frontit reliquuV intcrrallnm » reltqtilt cohor- 
tibut in tubtidiit conlocatit. 8ic , utrlmque aele uittructa, pro- 
cettuui ett ad dimicandum. 

40. Signo tubidem tempui abutroqucdato, cmunrritur i 
acriter vurieque pugnatnr: uam tricettraa texta leglo qunm extrn 
fotiam in eeuitatum Regit inpetum fecittet, adeo tecundttm proe- 

i Qputtufucoo 



fM&,t*iueunUHw offiuifiu^ 

Y2 



25$ A. HIBTU DE BELLO ALEXAND. 



hoetos adgredcrete. At Pontica cx altera paite lagie, 
quumpaullalum avers* hosttbas cessisset, fossam aotem circant- 
ire [acies] secundo conata esset, ut aperto late*e adgrederetur 
hostem, in ipso fransitu fossae coafixa et oppressa est: Doiotari 
Tero legioncs vix inpetum «utinuerunt Ita victricesRe£i*eopiae 
cornu suo dextro mediaque acie converterunt se ad tricedinani 
aextam lcgionem: quae tamen fortiter yiacentiam inpetam susti- 
nait: magnis copiis hostium circumdata, praesentissimo animo 
pugnans in orbcm, se recepitad radicesmo&tium: qnoPharnac<s 
insequi, propter iniquitatem loci, noluit. * Ita, Pontica legioae 
paene tota amissa, magna parte Deiotari militum inter focta, tri- 
cesima sexta lcgio in Loca se superiora contuiit, non amnlins du- 
centis et qainquaginta desideratie. Cecidcruat eo proeho gplen- 
didi atque iniustres viri nonnulli Eauites Romanl Quo tamen 
incommodo Domitius accepto, reiiquias exercitus diadpati conle- 
git, itineribusque tutis per Cappadociam se in Asiam recepit. 

41. Pharnaces, rebus secundis eiatas, qiium de Caesare ea, 
quae optabat, speraret, Pontnm omnibus copiis oecupavit: ibi- 
que, et victor, et cradera*imus Rex, quum sibi fortunara pater- 
nam feliciore eventu destinaret, muka oppida expugnavit, bona 
cirium Roinanorum Ponticommque diripuit, subpticta constituit 
in ees, qui aliquam formae atque aetatis commeadationem habc- 
bant, ea, quae morte essent mkeriora; Pontamqoe nulio defen- 
dente, paternum Regnum se recepbse gforians, obtinebat 

42. Sub idem tempus in IUyrico est ineommodumacceptuni: 
quao proviacia superioribn* mensibos retenta nea tantem sine 
ignommia, sed ctiam cum laude erat Namque eo missna aestate 
cum dnabus legionibus Q. Cornificius, Caesaris Quaestor pro 
Praetore, quamquam erat provincia minime copiosa ad exercitas 

' alendos et finitumo beUo ae diasensionibus confecta et vastata, 
tamcn prudentia ac diligentia sua, quod magnam ctfram svscipie- 
bat , ne quo temere progrederetur, et recepit et defeadit. Nam- 
que et castelia compiura, iocis editis poska, quorum ohpoftanitas 
eastellanos inpellebat ad decursiones fadendas etbeUummfereit- 
dum, expugnavit eaque praeda mUitee donavit: (ouae etsi erat 
tenuis, tamen in tanta provinciae desperatione erat grata, prae- 
aertimvirtuteparta:) et, quumOctavius ex mga Pharsaliciproe- 
lii magna classe in iUum so sinum coatuliatet, paucis navibas 
Iadertinorum , quorum semper in Rempubiicam singulare consti- 
terat officiom , dispersis Octavianis naviba* erat potHue , ut vel 
classe dimicare posset, adinnctis captivis navibua socioram. Et, 
qttum diversissima parte orbis tcrrarum Gn. Pomperam Caesar 
victor sequeretur, compluresque adversarios ia Iilyricum propter 
Macedoniae propinqnitatem se, rcliquiisex fuga eenlectis, con- 
tu&se audiret, Uttcras pd Gabimom miUit , uti cum legionibai 



MB* CAP. 41-44. 257 

ttreanm , quae nuper erant eonseriptae, profieiseerefaHn IByri- 
cam, cenionetMqiie copiis cam Q. Coraificio, si quod peri- 
culiim previnciae inferretur, depelleret: sin eanon magnisco- 
piis tata esse posset, in Macedoniam legiones addoceret : omnem 
enim illam partem regionemque, vhro Cn. Pompeio , beUum in- 
stauraturani esse credebat. 

43. Gabiaius, ut in Illyricum venift, hibenio tempore anni 
ac difncHi, sive copiosiorem previnciam existimans, sive mnltum 
fortonae victoris Caesaris tribuens , sive virtute et scientia stta 
eonfiaus , quam saepe in bellis pcriclitaras, magnasres et secon- 
das dnctu aosaque suo goseerat, neqoe provinciae fecuitatibos 
snblevabatur, quae partim erat exinanita , partim infidelis ; ne- 
qne navibus , intercluso mari tempestatibus, oammeatus subpor- 
tari peterat; magnisquo difficultatibos coaetos, bon ut volebaft, 
sed ut necesse erat, belkun gerebat: qnumqne darissimis tempe- 
statibus propter inopiam castella aotoppida expaenare ccgeretur, 
crebro inoommoda acctpiebat ; adeoque est a barbaris contemtos, 
at, Salonam serecipiens in oppidam maritamum, qaod cives 
Romani fortissimi fidelissimiqne incolebant , in agmine dimtcare 
sit coactos. Quo proelio duobus mUibos miiUam amplias amis- 
sis, Centorionibus doodeqoadraginta, Tribanis qaataor, cum re- 
iiquis copiis Saionam se recepift; summaque ibi difilcultatereram 
omnium pressus, paacis mensibas morbo periit. Cuiuset infe- 
licitas vivi, et sobita mors in magnam spem Octaviom addoxk 
provinciae potiandae; qoem tamen diotius in rebas secundis et 
foriuaa, quae plarimum in bellis potest , dUigentiaqae CornificM 
et virta* Vatinii versari passa non est. 

44. Vatinins Brondisii qoom esseft, eognitis rebas, qaae ge- 
stae erant in lilyrico, qaum crebris litteris Cornificii ad aaxUiam 
provinctae teendum evocaretur , -et M, Octaviam aadiret cam 
barbaris foedera percussisse, compluribasqaelocis aostroram nuV 
litam obpufpiare praesidia , partim classe per se , partim pede- 
stribos copiis pev barbaros ; etsi, gravi valetadine adfectus , vix 
corparis vmbus animnm seqaebasnr; tamen virtote vicit incom- 
modom natorae difficnltatesque eft hieniis et sabitae praeparatio- 



nis. Nam, quum ipse paneas inportu naves loneas haberet, luV 
fteras in Achaiam ad Q. Caleanm misift, ati sibicmssem mitteret 
Qaod quum tardias fieret, quam pericolam oostroram flagitabaft, 
qui sustiBere inpetam OcUvii noa poterant; navibus actuariis, 
quarum numeras erat satis magaos, ^aagnitudine quamquam 
noa satis iusta ad proeliandum , rostra inposuit. His adiunctis 
navibut longis et, namaro ciassk aucto, militibos veteranb 
inpositis, qubram magnam copiam habebaft ex omnibus legioni- 
bna, quinumero aegrorom reUcti erant Brandisii, quamexerci- 
transportaretar, profeeftus est in Hlyricam ma- 



258 A. HIRTII DB BBLLO ALEXAND. 



nouaulla» civitates, quae aofeeuraat, Octaviequeae 
transdiderant, partim rccipiebat, partim remanentes in • no ceuai- 
lio praetervehebatuc; nec sibi ullius rei moram necessitatemque in- 
ftuagebat, quin, qnam cekrrime posset, ipsum Octavium pecse- 
queretnr. Hunc, ebpugnantem Epidauram terra marique, nbi 
nostrornm erat praesidium , adventu sno discedere ab obpugna- 
tione coegit, praesidiiimque nostrum recepit 

45. Octavins, qnnm Vatinium dassem magna ex parte coa- 
iectam ex naviculis actnariis habere cognovisset, confinj sua 
olaflse, substitit ad insnlam Tanridem: qua regieae Vatiniu* in- 
meqnens navigabat; non quod Octavium tbi restitisse eciret, ged 
quod enm longius pi-ogressum inseqni decreverat. Quumpcopina 
sis suis i 



Tauridcm aeeessisget, distensis suis navibns, qnod et tempestas 
erat turbalenta et nulla snspieio hostis , repente adversam ad se 
venientem navem, antemnss ad raedium malnm demhwis, instro- 
ctara propngnatoribns animum advertit. Quod ubi conspexit, 
celeriter vela subduci, demittiqne antemnas iabet et milites ar- 
mari: et, vexiiio snblato, qno pugnandi dabat signum, quae 
primae naves snbsequebantur, idem nt facerent, significabat. Pa- 
rabant se Vatiniaai, repente obpressi: parati deinccps Oetaviani ex 
portn procedebant. Instruitur ntrimqne acies; ordine dispoaita 
magis Octaviana , paratior militnm animis Vatiniana. 

46. Vatinius, quam animum adverteret, neque navium ae 
magnkndine,nequenumero pavem esse, [fortukaediraicationis] for- 
tunae rem committere noluit. Itaque prtrnus sua qumqueremi in 
" ifecit. CT " * 



i ipsius Octavii inpetum fecit. Celerrime fortissime- 
qne contra ilio remigante, naves advenae rostris concurrnatadeo 
vehementer, ut riavis Octaviana, vostro discnsso, ligno contine- 
retnr. Conunittitur acriter reliquis lods proelinm concumfenrque 
ad Dooes maxime : nam, qnum suo quisqne anxilinm ranet, ma- 
gnum coiuminus in angusto mari proelium factum est : qnaatoque 
coninnctis magis navibns cenfligendi potestae dabatnr, tanto eu- 
periores erant Vatiniani ; qui admiranda virtnte ex suis navibus 
in hostinm navcs transilire nou dubitabantet, dimiratjone ae- 
quata, loagesnperiomvirtute, rem feKciter gerebant. Depri~ 
mitur ipsios Octavii quadriremis: multae praeterea caoiuntar, 
ant rostris perforataemerguntur: pt^pngiiBtoresOcraviampartim 
in navihus ingulantur, pavtim in mare praecipitantur. Ipaa Octa- 
vius se in scapham oanfiart : in quam f)lures qnnm i 
depressa scapha, vulneratus tamen adnatat ad i 
£o receptus, quum proelinm nox dirimeret, 
velis [vix] profuspt. Sequuntur hnnc suao naves i 
• casuf ab ilio pemculo vindicarat. 

47. At Vatinius, ro bene gesta, receptai eoainit; 
incolumibns, in eum seportnm vtcter reta ai t , < 




LIB. CAR 45—41 . 269 



pertu elassis Octa*iana ad dfinieandn procos a emt Capit exeo 
prociio penterem unam, trirenies auaa, dicrotae octo, complo- 
reoque reasjges > Octavianos : posteroque ibi die , dam suas capti- 
Tas««wBaTeeTOileeiet,<»n0iuiito,poflt diem tertiwn contenditin ia- 
sulam Isaam, qued eo se recepiMe ex fuga credebat OctaYinm. Erat 
in ea nebiHeanmrai regionura earum oppidum contunctwsimum- 
que Octavio. Quo ut perrenit, oppidani eubpttces se Vatinio dedide- 
ruat; comperitque, ipsum OctaTium parYis paucisqae navig-iis 
vento secundo regionem Graeeiae petiaae, inde ut SiciMam, de- 
inde Africam caperet Ita brevi epatie, re praeciarissime geeta, 
proTincia recepta et Cornificio rcddita, efauue advereariomm ex illo 
toto sinu expulsa, victor se Brundisium , incoiumi exerdtu et 
classe, recepit. 

48. lis autera temporibua, ounVua Caesar ad Dyrrhachiora 
Pompeium obsidebat «t PalaepharBati rem feticiter gerebat, Ale- 
xandriaeque auum periculo magno, tura etiam maiore periculi 
liama dumcabat, Q. Caaaius Longimu , in Hispania pro Praetore 
proTinciae ulterioris obtinendae cauasa relietua, sive eonsaetu- 
dine natdrae saae, siTe odio , quod in iUam proTinciam easce» 
perat Quaestor, ox inridiis ibi Tulneratua, magnaa qdii sui fece- 
rat acccsstones; qued vet ex conscientia sua, (qnum de aomutuo 
sentire provinciam crederet,) vei multia signis et teatiraoniis eo- 
rum, qui dtlficolter od» diwi n w rt a bant , ammura adrertore pote- 
rat; et eompensaro offenaionem proTineiaeexercitus amore eu> 
piebat. Itaque, qaum primum in mmm locura exercitum condu- 
xit , HS centenos milkibus eat polHcitus : nec multo poat, quum 
in LraitaniaMeikrfires^mii^ppidum montemque Herminium expoh 
gnasset, quo Medobregenaes confugerant, ibique Imperator esset 
adpettatus, HS centems miiites denarit. Multa praeterea et ma- 
gna praemia einguKs cencedebat, qaae apeciosum reddebant prae- 
aentent exercitus amofem; paaUatim tamen et occulte militarem 
diacipiinam sererttatemque mimtebant. 

49. Casaiua, legwnibus in Mberna dispositis, ad iua dicen- 
dnm Corddbam ae recepit, eontraeturaque in ea aea alfenum 
grariasimia oneribusprovinciae conatituit exsolTere, et, ut largi* 
tionii postuiat consuetudo, per caussam liberalitauls speeioaam 
plura largitori qnaerebantur, peeuniae locupletibus imperaban- 
tur; quas Looginas aibi expenaas ferri non tantam patiebator, 
aed emam cegebat. In gregem iocuplettmu simultatum caussae 
tenues comiciebantnr, neque uUum genus quaestus, aatmagni et 
eviaentis, aut minimi et aordidi, praetermittebatur, <quo domos 
et trihunal Imperatoris vacaret. Nemo erat, qui modo aliquam 
iactnram facere poaaet, quia aut Tadimenio teneretor, aut in rcos 
refecretur. Ita magaa etiam eollicitado pericalorum ad iacturas 
et detrimenta rei nuniliarisi " 



260 A. HIRTII DE BELLO ALEXAND. 

50. Qmbaadecaussuaccidit, ut, qom LongimMlnpmtar 
eadem faceret, sjnae fecerat Quaestor , similia raw de marte 
eios jnr©Tincialescon*iliainirem^. Horum odinmronfinnahantnoa-- 
Bulil familiareseiof, qui, quum in illa societate Tei-sarenturra- 
pinarum , nihilo minus oderant enm , cwim nomine peccabant, 
sibique , quod rapuerant , acceptum referebant ; qnod intercide- 
rat, ant erat interDeUatum, Cassio adeignabant. Qtiintam legio- 
nem noTam conscnbU: augetur odinm et ex ipso dUectuctsumtu 
additae leglonis: complentur equitam tria miUa, maximiequeor- 
nantur inpeas if : nec provinciae datur ulla reanies* 

$1. Interim litteras accepit a Caesare, ut ia Africam exer- 
citum transiiceret , perque Mauritaniam ad fines Numidiae per- 
veniret; qnod magna Cn. Fompeio Iuba Rex mieerat auxilia ma- 
ioraqne missurus existhnabatur. Quibus Utteris acccptis, insolen- 
ti Toluptate efferebatur, quod sibi noTarum proTinciarum et feiv 
tUissimi Refrni tanta oblata esset facultas. Itaqueipse in Lusita- 
niam proficiscitur, ad legiones aroessendas auxUiaque addacenda; 
certis hominibus dat negotium, ut framentum naTesque centum 
praepararentur pecuniaeque describerentur atque imperarentur ; ne 
qua res, quum redUset, moraretur. Reditus eius mit celerior 
omnium opinione: nonenim labor aut Tigilantia, cupienti prao~ 
•ertim aUquid , Cassio deerat 

52. Exercitu coacto in aimm loeum, castra ad Cordubam 
positis, pro concione mUitibus exponit, quas res Caesaris iuasu 
gerere deberct; poUiceturque iis, quum in Maurkaniam transic- 
dsset, HS centenos se daturum; quintam fore in Hispania le- 
gionem. Ex concione se Cordubam recepit, eoque ipse die tem- 
uore postmeridiano , quuin in basUicam iret, quidam Minutms 
SUo, cUens L. RaciUi, UbeUura, quasi aUquid ab eo postnJaret, 
ut miles, ei tranidit; dekde post RacUium , (nam is latue Casaii 
tegebat) quasi responsum ab eo peteret, eeJeriter date loco,quum 
ae insmuasset^sinistra conripitTersumdextraquebisferitpugione. 
Ciamore sublato, fit a coniuratis inpetus uaiTersis. Munatius 
Fiaccus proximum ghuUo transiicit lictorem: hoe interfecto, Q. 
Cateram Legatuin Tulneiat. Ibi T. Vasius et L. MergUio, rimiii 
eonfidentia,Fiaccum muaidpemauumadiurant: eranteoim emnes 
ItaUcoases* At ipeum I^nguuun LuIicimusSqiuUliismTolati»- 
c*etemque lenbus aauciat ptagia. 

&& Ckmcurritur ad Casainm defendeudum: semper eaimbe- 
roues oompluresque eTocatos oam teiis secom habere coasuorerat; 
a qulbus ceteri intnrciadnatnr, qui ad < 
«tebanturi quo ia numero fuk Caipuxaius SalTianaset] 
tWoalut. Miautkis inter saxa, quee iaccbaat in f 
ebprimitur et, ralate donwm Caesie, ad < 
Uwin ' 




LIB. OAP. W-M. 861 



cegOOOCeYet, CeOfOCKUStO ORMMU fllNI» MJ» LetereQSif, qOUR|ld 

nen dnbitaret, adcurrit laetus in castra, militibus TernacuUs et 
pecundae legtoiiis, qoibus odfo sdebat proceipue Caffium esse, 
gratnlntur t toUitar a meltitadine in tribunal, Prootor adpellatar i 
nemo onjm ant in provincia natoti, ant Ternacnlao legioois miles, 
aot diotnrnitato iom factas proTiocialii, quo in nnmero erot fe- 
conda legio, non onm onmi provincia coof enserat in odio Ces s il t 
mun legione* toicesimom ot Tkef imam nrimam , poocts raensibes 
in Itelta scriptas, Caesar adtribuerat Longino; quintalegio ibt 
nuper erot confeeta. 

54. Intcrim nnneiatnr Laterensi Ttrere Cosstnm. Qno lran- 
cio dolore magis permotaf , quam animo perturbatus, reftcit se 
ceieritcr et ad Cassinm Tbendum proficiscitur. Re cognita, tri- 
cesima legio signa Cordnbam infert ad anxilinm fercndum Im- 
pcratori sno : facit hoc idcm Ticesima prima : subsequitur has 
quinta. Quom duae legiones reliquae essent in castrts \ secun- 
dani Teriti , ne soti relinquerentur atque ex co , quid sensissent, 
indicaretur, secnti sunt factum snperiorum: pcrmansit fci senten- 
tta legio Ternocula, nec uUo timore de gradu deiecta est 

55. Cassins.eos, qui nominati erant conscii caedis, iubet com- 
prehendi: legionem quintam in castra remittit, cohortibus tri- 
ginta retcntis. Indicio Minutii cognoscit, L. Uacllium ct L. La- 
terensem et Annium . Scapulam , maximae dignitatis et gratiae 
proTincialem hominem, sibique tam fainiUarem, quam Latcren- 
sem et RaciUum , in eadem fuisse coniuratione. Nec diu mtirfc- 
tur dolorem suum, quin eos intcrfici iubeat. Minuttum libertis 
transdit excruciandum $ item Calpurninm Salvianum, qui pro- 
fitetor indicium coniuratorumque numerum auget; vcrc, ot qui- 
dam existimant; ut nonnuUi queruntur, coactus. lUdem cru- 
ciatibus adfoctus L. Mergilio. SquiUns nominat plures: quos 
Cassius interfici iubet, exccptis iis, qui se pccunia redemerunti 
nam palam HS. LX cum Caipurnio paciscitur, et cum Q. Sestio 
L. Qui si masinte nocentos sunt multati, tamen periculum ritae 
dolorque Tulncrum, pecuniae remissuf , crudcUtatem cum avari- 
tia certasse significabat, 

56. AltfootposismetwliMerasaC^^ 

bos cogooscit, Perapeiout, in acie Tictam, amissis eopHs fogisse. 
Qua re ceanita, mtxtam doiore Toioptatem copiebot. Victoriee nun- 
dns laetitnun exprimebot; confectom beUom liceotiam temporuni 
interciedebot. Siceratdubtuf osinu, utrnm nthiltbnere, ooomoia 
licere roallet. Saootis Toloeriboj , orceffit omnef , qni fibi pe- 
cuniaf cxpeo s o s toleront, aeceptesqoeeaf iobet referri * quibus pa- 
rum Tidebatar inpofoifso ooeris, amptiorem peenniom imperat. 



262 A. HIRTII DE BELLO ALEXAJND. 



eonventibus coloniisqae conscripie*, transnuiiBa imlStia perter- 
ritos , ad sacramenti redemtionera vocabat. Magnnm hoc fuit 
vectigal, maius tamen creabat odium. Hisrebus confectis, to- 
tom exercitum iostrat. Legiones, quas in Africam dncturue erat, 
et auxilia mtttit ad traiectnm: ipse, dassem, quam porabat, ut 
inspiceret, Hispalim accedit ibiqae moratur; propterea qaodedi- 
ctam tota provincia proposuerat, ut, quibus pecuaias imperasset, 
ncqnecontulissent, se adirent. Qoae evocatio vehementer omnes 
turbavit. 

57. Interim L. Titius, qui eo tempore Tribunus milituin in 
legionc vcrnacula fuerat, nunciat fama, legionem trieesimam, quam 
Q. Cassios Legatus simul ducebat, quuni ad oppidum Leptim ca- 
etrahaberet, seditione facta, Centurionibusaliquotoccisis, quisi- 
gna tolli non patiebantur, discessisse et ad secundam legioncm con- 
tendisse, quae ad frctum alioitinere ducebatur. Cognitare, noctu 
cum quinque cohortibus undevicesimanoram egreditur, manc per- 
veriit. Ibi eum diera, ut, quid agcretur, perspicerct, moratas, 
Carmonam contendit. Hic, quum legio XXX, et XXI et cohor- 
tes quatuor ex quinta legione tottisque convenisset equitatos, au- 
dit, quatuor cohortcs, a vernaculis obpressas ad Obuculam, cum 
hiead secundam pcrvenisse legtonem, omnesqueibiseconianxisse 
et T. Thorium Italicenscm Ducem dclegisse. Celeriter habito 
consilio, Marcellam Cordabara, at eam in potestate retincret, 
Q. Cassium Legatum Hispalim mittit. Paucts ci diebus adfer- 
tur, conventum Cordubensem ab eo defecisse, Marcellumque aut 
voluntate, aut necessitate adductnm , (namqne id varte nuncia- 
batur,) consentire cum Cordubensibus ; duas cohortes legionis quin- 
tae, quae fuerant Cordubac in praesidio, idem facere. Cassias, , 
his rebns iacensas, movet castra et postero die Segoviam ad flu- 
men Silicense venit. Ibi, habita cohcione, militum tentat ani- 
mos : quos cognoscit, non sua, sed Caeearis absentis caussa, sibi 
fidis8imos essc nullumque periculum deprecataros , dum per eos 
Caesari provincia restitucretur. 

58. Interim Thorius ad Cordobam veteres legiones adducit: 
ac, nc dissensionis initium natum seditiosa militam saaque natnra 
Tideretur, simul ut contra Q. Cassium; qai CaesarU nomine ma- 
ioribug viribus nti videbatur, aeque poteatem ohpoaeret digni- 
tatem, Cn. Pompeio so provinciam recupcrare velle palam dicti- 
tabat: et forsitan etiam hoc fecerit odio Caesaris et amore Pom~ 
peii, cuius nomen multum poterat apud easlegiones, quasM. 
Varro obtinuerat ; sed, id qua mcnte, coinmanis erat comectora; 
certe hoc prae se Thorius ferebat; milites adeo fatebanW, ut Ch. 
Pompeii nomen in scutis inscriptum haberent. Frequeas legiont- 
bus conventus obviam prodit; neque tantum virorum, sed etiam 

familias ae praetextatorum ; defwcatarque, nc hesttli 



LIB. CAP. «— 61/ 968 



adVenia CordMbom dtriperent : nmi se contra Ckf siuni sentlre cum 
cttmibus; contra Caesarem ne facere cogerentnr, orare. 

50. Tantae muUitodiiHS predbus et iacrimis excrcitns com- 
inotus quam Ttderct, ad Cassinm perseqaendum nihil opas esse ' 
Cn. Pompoii nomiiie et memoria ; tamque omnibu* Cae*arianis, 
quam Pompeianis, Longinum esse in odio; neque se convcntum, 
iteqne M. Marcellum contra Caesaris canssam posse perdncere ; 
nomea Pompeii ex seutis detraxernnt, MarceMum, qui 00 Caesaru 
caussam defensnrum profisebatur, Dfacem adeciTerunt,Praetorem- 
queadpeUarunt et conrentum sibi adiunxerunt castraquc ad Cor- 
clobam poanenmt. Cassiiis 00 bidno circiter qnatnor milia pas- 
snum a Cerduba, citra flnmen Baetim, in oppidi conspectu, lo- 
co exceko fack castra; iittcras ad Regem Bogadem in Mnnrita- 
niam et ad M. Lepidnm Proconsnlem in Hispaniam • citeriorem 
nuttit, subeidio sibi proTinciaeqne Caesaris caussa qnamprimum 
-reniret. Jpee hostili modo Cordubensium agros Tostat, aediiicia 
inecndit. 

60. Cuius rei deformitate atque indignitate legiones, quae 
Marcellum sibi Ducem ceperant, ad eum concurrerunt, ut in aciem 
educerentur, priusque confligcndi gibi potestas ficret,,quam cum 
tanta contumelia nobilissimac carissimaeque possessiones Cordu- 
bensinm in conspectu suo rapinis , fcrro , flammaque consume- 
rentur. Marccllus, quum conftigerc miserrimmn putaret, quod 
et victoris et Ticti detrimentum ad eumdem Caesarem esset rcd- 
nndatnrmw; neque «uae potestatis essc; legiones Baetim trans- 
dneit , ataue aciem inttrait. Qnnm Cassium contra pro snis ca- 
•tris aciem mstruxigse loco superiere Tideret , caussa interposita, 
quodris m aeqnnm non descenderet, MarceNus militibus pcrsua- 
det, uY *e in caitra recipiant. Itaque copias redncere coepit. Cas- 
siue, quo bono Talobat, Marcellumqne infirmnm esse sciebat, ad- 
gressue eqnitatn legionarios se recipientefi, complures mwiesimo* 
in flnminU ripts interficit. Qnnm hoc detrimento, quid trans- 
itus flnmmis Titii difficaltatkque haberet, cognitum esset, 
Marcellns castra Baetim transfert, crebroque nterqne iegiones 
in adem edndt ; ueqne taraen confligitur propter locorum diffi- 
cnltates. 

61. Eratcopifs pedestribus mnlto firmior Marcettus : habe- 
bat enim Teteranat multlsque proelii* expertae legione*. Cassius 
fideimagis, qnam Tirtuti legionnm confidebat. Itaqne, qnnrn 
castra castris conlata essent et MarceUus locum idoneom castello 
cepisset, quo prehibere aqua Caseianos posset; Longinns, Teri- 
tas, ne genere qnodam obsidionis cianderetnr in regfoaibus alio- 
nis eibique infestis , noetn silentio ex oastrte proficiecitur ccieri- 
quefcincre Utiam contendit: quod sibi fidele esse oppidnm erede- 
bat. Iht adeo cocmmcta ponit moenibus castra, nt et loci natnra, 



264 A. HIBTII DEBBLLO ALEXAND. 



(wunqueUliaia edito monto petim «*,) ei ipea imraitinne urfei* 
undiqne ab obpugnatione tntut ettet. Hunc Marcettut wseqnitor 
ct, quam proxime potett Uiiaun, cattra eaetrw cenfert; locerum- 
que cognita natura, quo maxime rem dedneere Tolebat, necessi- 
tate est adductut, ut neque confligeret, (cuiut ti rei faeultas et- 
tet, resistere incitatis militibut non p oter a t,) neque Tagari Cas- 
ajum latiut pateretur ; ne piures civitates ea patereutnr, auaepeset 
erant Cordubenses. Cattellis idoneis leci* conlocatit , < 
que in circuitu oppidi conttnuatis, Uiiam C 
bus clausit Quaeprinsquum uerficerentur,] 
equitaram emisit: quem magno eibi usui fore crcdebut, ti pabu- 
lari frumentarique MareeUum non paceretur; uuurao auteminpe- 
dimento, si eiautot obtidione et inutilit neeettarium contumeret 




62. Paucis diebus GiiwHitteris acceptis, RexBogud < 
piit renit; adinngitque ei legionem, quam tecum adduxerat, com- 
piuresque cobortes auxiliarias Hispanorum. Namque, ut in civilibag 
dissensionibus accidere consaerit , ita temporibus illit in Hispa- 
nia nonnullae civitates rebus Caisii studebant, plures MarceUum 
foTebant. Accedit cum copiis Bogud ad exteriores Marcellimn 
nitiones. Pugnatur utrimque acriter, crebroque id accidit , for- 
tuna saepe ad utrumque Tictoriam transferente ; nec tamen nm- 
quam ab operibut depellitur Marcellus. 

63. Interim Lepidus ox etteriore prorincia eum eohoxtibutle- 
gionariit XXXV,,magnoque numero equitom et rei^uorum au- 
xiUorum, venit ea mente Uiiam, ut tine utto etudio eojtfentieaot 
Cattii Marceiiiqne cemponeret. Huie Tenienti tine onbitatiene 
Marcelmt te credit atque obfert: Cassint eontra tuit te tenet prae- 
tidiit; tive eo, quod piussibi iurisdeberi, enamMarceiio,exi«tt- 
mabat; tive ee, qned, ne praeoocupatus anunus Lepidi eetet ob- 
tequio adversarii , verebafcur. Peuit ad Uliam cattra Iriuidus; 
neqne habet a MarceUo qnidquam divisL Ne pugnetur, interdi- 
cit: ad exeundum Cattium invkat fidemque enam in re omni ia- 
terponit. Quum diu dnbitattet Cussiut, quki sitt fecicutmm quid- 
ve Lepido ettet credendum; neque nUum exitum contitii eni re- 
periret, ti permaneret in sententia; pottulat, nti mnnitiones dis- 
iicerentur tibiqae liber exkus dnretnr. Non tantum indnctni fs- 
ctis,s sed prope iam conttitntn opera qunm compiaaarent, ousto- 
diaeque munitienum ettent deduetae, auxilia Jtcgit in itl ca ot el - 
lura MarceUi, quod proximnm erat Regiit eastris, neque o^inan- 
tibnt onmibus, (si tamen in omnibnt fuit Camiut; nam de Imius 
conscientia dnbitabatur,) inpetum feeemnt eomp inietqn e ibi mi- 
lites obprestemnt Quod niei ceieriter, indigntmone et nuxiiio 
Lepidi,proeUumestetdiremtum; 



UB. CAP:«~« 265 

" ftikV Qom» iter Cafsio po tefaeiuin etset, castraMsreellns cum 
Lepido ooniungit. Lepidut eodem temporo Marceilnsqne Cordu- 
bam, Casstw cum suis, profidscitur CarmonRin. Sub idem tem» 
pus Treboniut Freeensui ad pr o vi nci am obtinendam venit Do 
cuioa advento uft cognovit Ctafius, iegione*, quno secum habue- 
rat, equitatumque in hiberna eiftriaait: ipse, onmbu suis rebns 
celeriter conreptis, MaJacam coatendit; ibiqao adverto temporo 
navigandi aavet coiifcendit, ut iptc preedicabaft, ne ie Lepide et 
Trebonio eft Mareello comniitteret; nt amici ems dictttabant , ae 
per eaat provinciam minore eam digaitate iter faceret, coius ma- 
gna paas ab oo defecerat; at ceteri eiiitimabant, ne peeamailla, 
ex iofinitai rapmio oonfeeta, m poteftatem cuiaoauam venireL 
Progressus secunda, nt hiberna, tempettate, qnom in Ibernm 
flomen noctis vitaadae caussa ao contniiitet, inde panUo vche- 
menriore tempettato nihilo pericnlotiat te navigatorum credcna, 
profeetns adversis fiuctibiis, occurrentibus ostio flsaiiinis, in ipsis 
faucibus , quum neqae flectere navim propter vim flaminit, ne- 
que directam tantis fluctibus tenere posset, demerta aavi^periit. 

€5. Qunm in S vriam Caesar ex Acgypto venittet atqae ab 
iis, qui Boma venerant ad eum, cogaosoeret, litterisquo urbaais 
animauverterett multa Romae male et inutiliter adtainistrarj,no- 
qne ullam partem Reipublicae satis commode geri; auod et con- 
tentioaibat Xribmdeiis perniciosao seditiones orirentur et, ambi- 
tione atque indulgentia Trtbunorum militum ot qui legionibus 
praeeraat , multa contra morom eonsuetndinemque militarem fio- 
ront , quao dissoivoadao disriplinae teveritatitque esfenf ; eaque 
omata flagitare adventum suum videret: tamon praeferendum 
exietimavit, quas in provinciat regionetque venisset, eas ita oe- 
linquere conotitutas, uft doiacstieis dissonsionibas liberarentnr, iura 
legesquo aocipeteat, enteraorum hostium metum deponerent. Haee 
in Sjria, CSUcia, Asia celeriter se eoaiecturum sporabat, qaod 
hae previitciae auilo beUo promobantur. In Bifthynia ac Ponto 
plas oneris videbat sibt inpendere: nononim exceaSifse Ponto 
Pharnaeem audierat, aeqee exeetsurum putabat; quum seeaadV 
proolio vohemontor easctirtflatut, qnod oontra Domitium Calvi- 
num tecerati . Cemmcoatni» foro memaibus civitatibas, quao ma- 
ioresont digaitato, pracmia bono moriftis oft viritimetpnblice tri- 
buH: decontrevenik veterib^ aestatoit: Reges, fty- 

rannos, Byaoaras provinciae, fimtuaseeane, qui omnes ad oam 
ceucarreranfr, roceptos ia fidem, conditioatbat inpositis previn- 
taaelufnuaeac defendendae, dimittit, et sibi oft Popule Roraeno 
amicistimos. 

, eo\ Pauois diebus in oa pfoviacia consumtit, Sox. Ofcesa- 
rem, aarioam eft e*eejsafinm suam , legtonibas Svriaeque prae- 
flsitgime;oadrm eiasse, qaa ▼enorat, profieiscitiir ia Cwciaas; 

.CASfAR. Z 



266 A. HIRTII DE KBLLO ALEXAND. 

Caiut prorinctee ciruntot «mnei evocat Tmnm, mjod oppi- 
ta fere totiat CHtciac nobntiaaUMam fortiarimumque est Ibi, 
rebas omnifaas proTinciae et finitrtmamm ciritatam constita- 
tis, cupiditate pronciscendi ad beUmri gerendnm non diutive i 
rator; magnitque itineribut pcr Cappadooiam cenfectis, 
Matmeae cemmoratus , Tenit Comana, Tetustistinram et ei 
nram in Cappadocia Belionae templam, aaod tanta religione eo- 
ikur, nt Sacerdot eiut Deac maieetate, imperio , poteatinseean- 
dns a Rege eonsentu gentit iiliat lumeafor. Id homini nobiiis- 
«imo Lrcomedi Bkhjnio admdieaTit, qui, Regio Cappadocom 
genere ortus, propter adrertam fortaviam maioram saoram nm- 
tationemene generit, inre mimme dabio, Tetostate tamen inter- 
misto, Sacerdotiom id repetebat. Fratrem aotem Ariebarsanit 
Ariarathea, qnom beae meritat uterque oonmi de Repabtica esset, 
ne ant Regni hereditas Ariarathen tottkiUret, aut heret Regni 
fterreret, Ariobarzani adtrfboit, qui tob ehit imperio ac ditioaa 
ettet: ipte iter inceptnm timiii Telocitate coaficere coepit. 

67. Qaum proptut Foatam finetque Gallojpaeciae accessis- 
tet, Deietarot Tefon-chct GaUogracciac tanc auidem paene totias, 
qaod ei neqae legibas, neqae moribat concettam ette ceteri Te- 
trarchae contendebant, tine dabio aatem Rex Armentae minarit 
ab Senatu adpellatus, depotitit Regiit intignniat, neqae tantam 
prirato Testita, ted etiam reovom habita, tubpiex ad Caetarcm 
Tenit, oratam, ut iibi ignoteeret * quod in ta pmrtc pottrat teira- 
rttm, qume nuila pmemdim CaeeawU Aaamttet, ejremtjoat tamt- 
rmque m Cb. Pompeii eaetriefmimet* neqme enim te deemtteta- 
dieem ette conJroeertiorttin Agml» Romam\ $ed p ar erc proetca- 
tibu» irniperU^ 

68. Contra qnem Coetar quum pJoriaui < 



cfflcia, qnme Cen$mt ei deeretm pu h ttc m tribui$$ct; qwmmqme de- 
jemiouem etvt nwlom pcete emeuemtienem inprudcntuffc tpeeiptre 
eoargwtet? otied homo tantae prudentiaeacdiligentiac tctrepe- 
tui$$et, quh urbem Haiiamque teneret; ubi Senatme fopnkttque 
Btmanttt, mbi Jffetp», e$$et; qymk tfemdepeet L. Lentulum, C Aflar* 
eeUum Ceu$ul e$$et; tamen $e eeneedere ttt fmctum t m per io r i bm 
$mi$ benefidm, vcteri hotpiHe atque amtekiue, dignitati t 



nonwtjt, precibme sefuni, eaf^reoaeatoteoatttriYtten^AotBomtei- 
qui amiei Dektari ad depreeandum; de c ona yoe e r t ttt Tetrmrcha- 
rum peeteo tecogniturum ettedixk: Regiom Tettkomeirattknit 
Legionem aotem , quam ex genere eiTiom saorom Deiotanw ar- 



i ffereni 
i in Pontoi 
cum coegittet, ooae numero atone exercinitioae 
\ eraat, (exeepta eau* ka^etexta* 




LIB. CA*. «7—72. SC7 



mnUu^emiUtibm partim difficnltate iftinerom aenarin^ifonum, 
pacdm crebritate bellorum adee demmuftam, ut minus mile he- 
Dunna in ea esset; reliqnae eranft ftrea legiones, nna Deieftari, 
oVnae, qaae in ee proelio, qued Cn. Demhhim feciase oum Phar- 
nace ecripstmus, fuerant,) legati, a Pharnaoe missi, Cae*aremao>- 
eunt aleueiirorimia deprecaatur, «e euuadventu* hostiUtesset : /o> 
cturum enim omnia ittemacem, qmmeimperatm essent ; mnjrime quc 
cGmmaa^rabm^ijnullaPharnaceminaUiacon^ Caesarem I\mtpe- 
io darevohtiste; quumDeiotarus,qmsdedisset,tttmen eisatitfecisset. 
70. Caosar respondit, se fere mequistimum Pharnmci^ n\qmme 
polHceretur, repraesentaturus essefc Mouuit antcm, nft seiebat, 
mitHMUi tnrbio iegatos , ne aut Dehtmrmm nbi mbiieerent, mmt mV 
mis eo gkriarentur benefitio, qmodausikaPimpeiomynmisisseutt: 
nam te neque libentius fatere quidquam, qummttbpUeibutigna- 
seere $ neque prootnctarum publicas iniuriae e mdonm r e iis pette, 
quifuissent in se ojficioti : id ipsum, quod commemoratsent, ejpt- 
eium utiUus Pkarnmeifuitse, qmi prevtamset, ne vinseretur r quam 
eibi, emi Dii inmortalcs vietoriam tribmissent Itmque te magnme 
et gtaves iniurius eivium Romanorunv,qui im Ponto negotiati^s- 
eent, quoniam inintegrumrestitutrenonposset, ooneedere Phar- 
naci: nam neque interfeetis amistam vitam, neque emseetis vtri- 
litatem rettituere poste: qmod quidem eubplicium gravius morse 
cives Rotnani subiseent. Psnto vero deeeaeret confettim, famUi~ 
asque pubUeanerum remitteret, eeteraqwe rettitueret soeiis civi- 
busque RomanU, quae penes enm essent. Si feoisset, iam tmne 
sibi mittetet munerm ae dona, 01100* bene rebut gestss t Imperato- 
res ab amieis accipcre contuettent: miserat enim Pharnaoes eovo- 
nam auream. Hta responsis datis, legatos remisit. 

Tl. ilt Phaniaoes , omnia liberaftiter peUkaftus,* quum feshV 
nantem ae properantem Caesarem speraret libentias etiam cre- 
ditarum suis promiesis, quam res pateretnr, ouo celerins hone- 
ttiusque ad rcs magis necessarias proficisoeretnr, (nemini onim 
erat ignotnm, plnrimis de caussis ad urbem Caesarem rerooari,) 
lentins agere, decedendi diem posftulare iongiorem* pactionet in- 
terponere, in summa, frustrari ceepk. Caesar, coguita calUat- 
tate hoininis, quod aliis temporimis natura facere eonraevurat, 
tnoc neeessitate fecift adductus, uft cetarius omniiim opinionemo> 
num consereret. 

72. Zela est oppidum in Fonfto, positu ipso, uft in plano loco, 

iroij 



tumuluo emm uaturalis, veluti manu faetua, 
celsiore undique fastigio, sustineft murum. Circnmpositi sunt aunc 
oppido magni mnltique, intercisi Tallibus, celles t quorum editio- 
shnns unus, qui, propter Tietoriam Mithridatis eft infelicitatem 
Triarii detrimentumque exercnui nootri, supexioribui loois 1 

Z2 



268 a: hibtii de bello alexand. 



idaeribat paene eoniniictue oppido, nuuraam ia SOm partibas ha~ 
bet nobilitatem: ncc malto longius mikbus passuum tribus afcest 
ab Zeia. Hune Locum Pharnaccs, veteribue naternoram feiicium 
castrerura refectis operibas, copiis euis omnibns occapavit. 

78. Caesar, qmim ab hosto milia passuusa qninque eastra 
posaasset videretque eas valles, quibus Rejrja castra munircntur, 
eodem intervaUo sua castra manituras, si modo ea loca hoetc* 
prieres non cepissent, quae mnlto eront propiora Bcgis castris; 
aggerem comportari inbet intra munitiones. Qoo eektiter eon- 
lato, prexima nocte, vigtlia qoarta, legionibus omnibas expedi- 
tis, inpedimentisquein caatria relictis, prima luce, neque opi- 
naatibus hostibns, eum ipsnm iocnm cep*t , in quo MiAridates 
secandam proeliam adversus Triarium fecerak Hnc emaem eom- 
portatum aggeremecastrUserritiaagerentiussit, ne quie ab opere 
miies diseederet» qunm spatio noa amnlius mile passanm inter- 
cisa vallis eastra hostiom divideret ah opere ineepto Coesaris ca- 
-etrornm. 

14. Fhamaces , qunm id repento prima lnce animadvertfe- 
set, eopia* snas omnes pro castris instruxit, quas, inteiDosita 
tanta locomm iiiiqaitate, consuetudinc magis pervulgata mditari 
eredebat instrai Caesar; vel ad opus suura tardandum, quo pln- 
res in armis teuereotur; .vel ad oetentationem Regiae fidnciae, 
ae munkione magis, quam mann, defendcre locum Pharnaccs 
videretur. Itaque deterritua non est, quo minus, prima-acie pro 
vailo instrncta, reliqua pars exercitus opus faceret. At Phar- 
aacee, inpukns sive loci felicitate; sive auspiciis et religionibus 
indactus, quibus obtemperasse eum postea andiebamus ; sive pan- 
citate nostrornm, qui in armis eraut, comperta; qmun more 
operis quotidiani mapnam illara servorum mvititudmem, quae 
aggerem portabat, militwm eesc eredidisset; sive etiam fiducia 
vetereni exercitus sui, quera XXII in acie cenflixisse , et vicisse 
iegati eiiis gloriabantar; simul contemta exercitus nostri , qnem 
puisum a se, Domitio Duce, sciebat, inito consilio dimicandi, de- 
scendere praernpta valle coepit Cuius aliquamdiu Caesar inri- 
debat inanem ostentatiouera et eo loco miiitnm coartationein, 
qaem in lecnm. nemo sanus hostis subiturus esset: quumin- 
terim Phamaees eodem gradu, qno praerapta in proeliom de- 
scenderat valle, adscendere adversus arduum collem instructb 
copiis coepit. v ^ 

75. Caesar, incredibili eins rel temeritate, vel fiducia com- 
motus,neque opinans inparatusque obpressos, eodem temporemi- 
litesab operibus vocat, arma capere iubot, legiones obponit aciem- 
que instruit: cuius reisubita trepidatio magnam terrorem adtuUt 
«nostris. Nondum ordinibus instructis, falcatae Regiae quadrigae 
pennixtoa miUtes perturbant; quae tmon celexitcr multitudine 



LIB. CAP. 7S— 78. 269 

teloram obprimtmtur. Inseqnitor has acies hostiam et clamore 
sabiato confligifar, mnltum adiorante natnraloci,planmamDeo- 
ram inmortalium benignitate: qni qunm omnibos casibusbelliin- 
tersont, tampraedpiieeis^quwusiimttr^ 

76. Magno atqne acri proclio comminns racto,dextro cornn, 
qao veterana legio sexta erat conlocata, initiom yictoriae natnm 
est. Ab ea parte quum in procttre detraderentnr hostes; mnlto 
tardins, sed tamen, iisdem IMis adinrantibae, smistro corna me- 
draqne acie toaeprofiigantur copiae Regis : qnae quam facilesab- 
ierant iniqnum locnm, tam celeriter, gradu pulsae, premebantur 
loci iniqoitate. Itaque muliis mifitmus partim interfectis, partim 
suornm raina obpressis, qoi Telocitate eflugere poterant, armis 
tamen proiectis , vallem transgressi , nihii ex loco snperiore in- 
ermi proficere poterant At nostri, Tictoria elati, snbire iniqonm 
locum mmritionesque adgredi non duMtarunt. Defendentibu» ad- 
tem iis cohortibus castra, qnasPharnaces praesidio reliqnerat,ce- 
leriter castris hostium sunt potiti. Interfecta multitudine suorum, 
aut capta, Fharnaces cum paucis eqoitibus profugit: cui nisi ca- 
strorum obpognatio facultatem adtuhsset liberius profugiendi,Ti- 
vus in Caesans potestatem adductus esset. 

77. Tali victoria toties victor Caesar incredibili est laetitia 
adfectus, quod mazimum bellnm tanta celeritate confecerat ; quod- 
que subiti periculi recordatio est iaetior , quod rictoria racius ex 
diraciUimis rebns acciderat. Ponto recepto , praeda omni Regia 
militibascondonata, postero die cum expeditis equitibus ipse pro- 
ficiscitnr; legionem sextam decedere ad praemia atque honores 
accipiendos inltaliam iube( : auxilia Deiotari domom remittit : du- 
as legiones cum Gaelio Viniciano in Ponto reliquit. 

78. Ita per Gallograeciam Btthyniamque in Asiam iter facit, 
omninmque earum provinciarum decontroTersiiscognoscitet sta- 
tuit, iura in Tetrarchas, Reges , crritates distribuit. Mithri- 
datem Pergamenom, [a] quo rem fetieiterccleritcrqfte geatam in 
Acgypto sopra scripsimus, Regio genere ortnm, discipiinis etiam 
Regiis edncatura, (nam Mimndates, Rex Asiae totius, prepter 
nobflitatem Pergamo parrolum secnm absportaverat in caitrfe 
moltosque tenoerat annos) Regem Bospori constituit, quod sub 
imperio Pharnaeis fnerat; prorincittsqne Populi Romani a bar- 
baris atque inimicis Regibus, interposito amieisshno Rege, mu- 
mrit. Eidem Tetratchiam [legibns] Gallograecornm ittre gentit 
et cognationis adiudicaTit, occupatam et possessam paneis ahte 
annis a Deiotaro. Neque tamen nsquam dintius moratos est, 
quam necessitas urbanarum seditiomun pati Tidebatur. Robus 
felicissime celerrhneque confectis , in Itaiiam celerius omnimn 
opinione Tenit 



A. H I R T I I 
DE 

BELLO AFRICANO 

LIBEB SINGVLARIS 
ARGVMENTVM 

Ltamar in Africam proflciscitur 2—0. Adrumetum fruHra ten- 
tat; Leptis oppidumse dedit etCaesar, auxiliis eo convocatis, cttm 
Labieno aliquoties eonfligit 7 — 21. In castris ad Ruspinan\ co- 
pias auget, armaparat; Pompeius fiUus Mauritaniam r Bogudis 
Regnum, invadit, Ascurum frustra obsidet 22. 23. Res Nu- 
midiae Iuba auxilio Scipioni, summo parthtm Pbmpeianarum 
duci, profectus, ad tuendum eontra Bogudem regnum revo- 
eatur 24, 25. Bellum exinde varia fortuna ductum, • oppida 
capta, veWtatum saepius, naves interceptae, plus tamen Cae- 
sari faventibus fatis. Tandem iustoproelio ad Thapsum res Sd- 
% vionis pro/Kg-atae 26—86. Ex quo M. Cato Uticensis, 88. rex lu- 
oa et M. Petreius, 94. et ipse dux Scipio 9 90. vim vilae suaein- 
tulerunt. lubae regnumfit provincia. 



AVt 1. Caesar itinerflras iustis confectis, nnllo die intermisso, a 
jjgd. XIHI. KaL Ian. Lilybaenm pervenit, statimque ostendit, sese 
naves rellp conscendere , quum non amplins legionem tironum 
haberetnnam, equites tU sexcentos. Tabernaculnm secnndum 
litus ipsum conttitnit, ut prope fluctus verberaret. Hoc eo consi- 
lio fecit, ne qnif sibi morae quidquam fore speraret, et nt i 
in diethorasqueparati essent Incidit per id tempus, nt 
ttates ad navlgandnm idoneas non haberet; i 



In navibus remures militesque continere et nnllam praetormittere 
occasionem proffoctionis; quum praesertim ab incolis. eini pro- 
vinciae nunciarentnr adversariorum copiae, eqoitataf infinitus, 
legiones Regiae qnatnor, ievis aimanrae magna Tis, Scipionis 
legiones deeem, elephanti CXX, dassesqne esse complaret ; ta- 
men non deterrebatnr, animoqne et spe confidebat Interim in dies 



aecerreDatnr,animoqneet spe t 
longae adaugeri et onerariae 



A. BIRTQ DE BELLO AFRICANO UB. CAP. 1-4.271 

jrere et legiones tironum convenire, ia hia Teterana lcgio quinta, 
equitum ad dao milia. 

2. Legionibus conlectis sex et equitum dnobnfl mUibus, nt 
qnaeque prima lcgio venerat, in naves longas inponebatur , equi- 
tes autem in onerarias. Ita maiorem partcm navium anteccdere 
inssit et insnlam petere Aponianam, quae non abest a Iilybaeo : 
Spse parnm commoratus , bona paucorum vendit pnblice : dcinde 
Allieno Fraetori, qni Siciliam obtinebat, de omnihus rebus prae- 
cipit et de reliqno cxercitu ceieriter inponendo, Datis mandatis, 
ipse navem conscendit a. d. VI KaL Ian. et reliquas naves sta- 
tim est conseeutus. Ita Tcnto certo eeleriqne navigio vecttis , pos t 
diem qnartam cum longis paucis navibus in conspectum Africae 
Tenit: namque onerariae retiquae praeter pancas , vento disper- 
sac atqne errabundae , diverea loca petierant. Clupeam classe 
praetervehitur , deinde Neapolim : complura praetexea castella et 
oppida non longe a mari relinquit . 

«8. Po8tquam Adrnmetum accessit, ubi praesidiom erat ad- 
▼ersariorum , cni praeerat C. Considius, et, a Clupeis secnndnm 
oram maritnmam cnm equitatu Adrumeti, Cn. Piso cum Mau- 
ris circiter tribus miiibus adparait; ibi panllisper Caesar ante 
portnm commoratus, dum rcliquae naves convenircnt, exponit 
cxercitnm; cnius numerus in pracsentia fuit peditnm III miiia, 
equitum CL ; castrisque ante oppidnm positis, sine ininria cuius- 
quam consedit; cohibetque omnes a praeda. Oppidani mterim 
muros armatis complent : ante portam freqnentes considunt ad 
nedefendendum : quorum numeras dnarnm legionnm intus erat. 
Caesar, circum oppidum vectus, natnra loci perspecta, rcdit in 
castra. Non nemo culpae cius inprndentiaeque adsignabat, quod 
neqnecertnmlocumgnbernatoribus praefectisque, qnem peterent, 
praeceperat; neque, nt mos ipsins consuetudoque superioribus 
tcmporibusfuerat, tabellas signatas dederat, nt in tempore, ita 
perlectis, locnm certnm peterent universi. Quod minime Cao* 
saremfcMlerat: namque nullnm portum terrae Africae, quo. clas- 
ses decurrerent, pro certo tutum ab hostium praesidio fore su- 
epicabatnr ; sed fortnitu obiatam occasionem cgressuB aucupabafar. 

4. L. Elancus interim Legatns petit a Caesaie, uti sibi darct fa- 
cultatem cum Considio ageadi, si posset aliqna ratione perduci 
ad sanitatem. Itaqne, data facultate, litterae conscribit et eaa 
captiro dat perferendasin oppidnm ad Considinm. Qno simul at- 
que captivus perrenisset litterasque, nt erat mandatum, Considio 
porrigere coepisset,prinsquam acciperet ille, l/nde, jnquit, istas ? 
Tnm captivos: lmperatore a Caesare. Tunc Considius, Unus est, 
inqnit , Scipio bnperator hoc tetftpore PopuU Romani. Dcinde in 
conspecta suo captivum statim interJici lubet Utteraaque nondum 



272 A. HIRTII DE BELLO AFltlCANO 

perlectas , sicut erant signatae, dat homini ccrto ad Scipionem 
perferendas. 

5. Poatquam, una nocteet die ad oppidumconsumta, neque 
refponsum uiium a Considio dabatur; neqne ei reliquae copiae 
fuccurrebant: neque equitatu abnndabat; et ad oppidum obpu- 
gnandnm non satis copiarum habebat et eas tironnm; neqne pri- 
moadventu convulnerari exercitam Tolebat; et oppidi egregia 
munitlo et difficilis ad obpognandam erat accessus; et nunciaban- 
tur auxiiia magna equitatos oppidania subpettas Tenire; non est 
-risa ratio ad obpngnandom o^pidura commorandi, ne, dnm in ea re 
Caesar esset occupatus, circumTentns a tergo ab eqnitatn ho- 
etium laboraret. 

6. Itaque, castra quum morere vellet, snbito ex oppido ernpit 
multitudo atque equitatus subeidio uno tempore eis casu raccurnt, 
qui eratmiafos ablnba ad ftipendium accipiendnm, castraque, 
undc Gaesat egresfus iter facere coeperat, occupant et eius agmen 
eztremnm inseaui cooperunt Qoae res quum animadversa esset, 
subito legionarii consistunt, et equites, auamquam erantpauci, 
tamen contra tantam multitudinem audacissime concurrunt. Ac- 
cidit res incredibilis, nt equites minns triginta GalH Manrorum 
equitum duo roilia loco nellerent urguerentaue in oppidum. Post- 
quam repulsi et coniecti erant intra munitiones, Caesar iter con- 
stitutnm ire contendit. Quod quum sacpius facerent, et modo ia- 
scqaerentur, modo rursus ab equitibus in oppidnm repellerentur : 
cohortibus paucis ez Tetcraais , quas secum habebat, in extremo 
agmine coniocatis , et parte equitatus , iter leniter cnm reliqais 
fiicere coepit. Ita, quanto longius ab oppido discedebatur, tanto 
tardiores ad insequendam erant Numidae. Interim in itinere ex 
oppidis et castellis legationes venirc, poliiccri frumentum para- 
tosque esse, qnae imnerasset, facere. Itaque eo die castrapo- 
suit ad oppidum Ruspioam Kalendis lanuariis. 

I.Inde movit et pcrvenit ad oppidum Leptin,iiberam civita- 
tem et inmunem. Legati ex oppido veniunt obviam; libenter se 
omnia facturos, quaevellet, pollicentar. Itaqae, Centarionibas 
ad portas oppidi et custodiis inpositis, ne qnis miles in oppidom 
introiret, au{ iniuriam faceret cuiquam incolae, non longe ab op- 
pido secundnm ittus facit castra. Eodem navcs onerariae et 
longae nommllae casu advenerunt; reliquae, uf est ei nunciatum, 
Incertae locorum Uticam versus petere visae sunt. Interim Cae- 
sar a mari noil digredi, neque, mediterranea petere propter na- 
vinm errorem, equitatnmqne in navibus omnem continere, ut 
arbitror, ne agri vastarentur; aquam in naves iubet comportari. 
Remiges interim , qui aquatum e navibus exierant, snbito equi- 
tesMauri, neque opinantibus Caesarianis, adorti, multos ia- 
oulifl convnlneraverunt, nonnuHos mterfeeerunt: hUeBtenira in 



LIB.CAP.5~-H. 875 



eqni* infter c<mvalkt,et svbito esrisftmft, aon «ft » 
depngnent. 
8u Caesar interim mSardiniam nuncios cum littoris et in re- 
iiquaa provincias finitumas diinisit, ut sibi auxilia, commeatus, 
frumentum, simul atque littecat legissent, mittenda curarent; 
exeneratisque partim navibus longi*, Rabirium Postumum in Si- 
ciliam ad secundum commeatum arcesseiidum mittit. luterim 
cum decem navibus longis ad reiiqua* nave* onorarias conqui- 
renda*, quae deerrassent, et simul mare tuendum ab hostibu* iu- 
bet proficiscL Item C. Saiiustium Criepum Praetorem ad Cer- 
cinam insulam versus, quam udversarii tenebant, cum parte nar 
▼ium ire iubet: qaod ibi magnum numerum frumenti esse au- 
diebat. Haec ita imperabai, ita unicuique praecipiebat , utu, 
fieripo*$ct*eicne $ locam wmatio nullim hpbertt; ncc tnoram 
tetppertatio. Ipse interea, ex perfugis et incolis cogniti* 1 con- 
diiionibus Scipionis, ot qui eum.eo cotitra so beilum gerebaat, 
miserari, (Regium enim equitatum Scipio ex prpviacia Afrtca 
alebat,) tanta homines esse dementia, ut malint Regis esse ve- 
ctigales, quam cimt civibus ia patria ia suit fortuai*esse iacohimee, 

9. Caesar a. d. UL Non. Ian. castra movett Leptique sox co- 
hortmm praesidio cum Saserna rclicto, ipse rursns, unde pridie 
venerat, Buspinam cnm reliquis copiie convertU ibique , sarci- 
nis exercitus relictfc, ipse cum expedita maau proficiscitur cir- 
cum villas frumeatatum |oppidanisqoe imperat, ut plaustra ia> 
mentaquo omnia sequantur. Itaquo magne frumenti invento hu- 
mero, Buspinam redtt. Hoc eum idcirco exbtimo fccisse, ut ma- 
rituma oppida poatse.no vacua relinqueret, pracsidioque firma- 
ta ad ctassim reeeptacula muniret. 

10. Itaque, ibi relicto P. Saserna, f ratre eius, qaem Lepti pro- 
ximo oppido reiiquerat, cum legione, iubet comportari iigna in 
oppidum quam piurima: ipse cum cohortibu* scptem, quae ex 
veteranis legkraibua in classe cum Sulpicio et Vatinio rcm gcsse- 
rant, ex oppido Bospina egressus, proficiscitur ad portum, qoi 
abestab oppido milia passpum duo, ibique olassem sub vesperum 
cum ea copia conscendit. Omnibus in exercitu insciis et requi- 
rentibus Iinperatoris consiliuro , magno metu ac tristimonia sol- 
licitabantur. Parva enim cum copia, et ea tironum, ncque omni 
exposita, in Africa contra magnaa copias, et insidiosao natio- 
ois, equUatumque iaaamerabUcm, seexpositoe videbant; neque 
quidquam eolatii in praesentia , neque anxUium in suorum con- 
silio animum advertebant, nisi inipsius Imperatoris vultu, vigore, 
mirabilique hUaritaie; animum enim altum et erectumprae 00 
gerebat. Huic adquiescebant homines, et in eius scientia et con- 
-■ ilio omnia sibi proclivia omaes fore sperabant. 

XL Gaejajr, una aocte in navibus cansnmla, iam coelo ai- 



274 k. HIBTII »E BCLLO A*BI€AHO 



leriter de navibos imperat easnes egraai aaoae pjmamii ia litore 
reJiqao* adveaieiBtes milites extpeetare. Iuqae, sine naom m- 
vilms ew ia pertam reeeptio, et adveetis nrilkm eqoitnsmjBeeopii*, 
rarsas ad Oppidom Baspinam redit atque, ibi 

ream eoborttmw expeditis triginta f 
m est eogoitani Caesarie eonsilhim, ill 
onerariis, qnae deerrassent, sabsidio ire < 
ne easa iopradeates saae aaves ia dsjssem 
rents neqee eam rem eos volnisse scirc, qoi ia praesidiiorelieti 
sai arilites fnissent, nt nihii proptar saoram paacftateaa et ho~ 
stiom moltitadinem meta dtentarent, 

12. Interim, qnum iam Caesar progressa» esset a castnscir- 
clter milia passaum tria, per specalatores et antecessor«o eauites 
Bnnciatar ei, copias hostium haud lonaje absese visas. Bt her- 
cnle cam eo nnncio pulvis iagaas conspici coeptas est« Hac ra 
cognito; Caesar celeriter iabet eaaitatam nniversom, coias oopiam 
hftbuit ia praegentia non magnam, et sagittarios, aaatom parvoB 
numeruf , ex castris areessi, atqae ordinatim sfgna se loriter con- 
sequi: ipse aatecedere cum paocis armati*. Iamquc, anaaa pro- 
cul hostis contpici posset, nrflitet k campo inbet galeari et ad 
pagnam parari. 4}aorum omnino numerus fnit triginta cohor- 
ftain, cnm eqtftibus quadringentis et sagittariis CL. - 

13. Hostes interhn, qnornm Dux erat Labienus, et dao Pa- 
cidli, aciem dirigunt mirabili longitndine, nonpeditum, sed^eqaJ- 
tum, confertam; et intor eos levis armatarae Namhfas ct sagitta- 
rios pedites interposuerant et ita condensaverant, nt proeni Cae- 
sariani pcdestres copias arbitrarentur; -ct dextrum ac eraktrum 
cornu magnis eqakam eopiis firraaverant. Interim Gaesav aciem 
dirigit siinplicem, at poterat, propter paucitatem: «agittarios ante 
aciem constituits oquites dextro tinistroquo eotnu obponit, et ita 
praecipit, ut providcrent, ne multitudine equitatu» tostiura cir- 
camvcnirontur : existiraaboi eaim, se cum pedestribus copiis acie 
instructa dimicaturum. 

14. Quum utrimque exspectatio fieret, neque Caesar se re- 
moveret, et cum suorum pancitate eontra magnam vim hostinm 
artiflcio magis, quam viribus, decernendum videreft; subito ad- 
vorsariorum equitatus sese extendere et in latitudinem premovere 
eollesque complecti et Caosaris equitatum exteauare simulque 
ad circumeundnm comparare sff coeperunt. Caesariani eqnites 
eorum ranltitudinem aegre sastinebant. Acies interim me- 
diae qunm concutrere conarentur, subito ex condensis tarmis 
pedites Numidae levis armaturatB eiim equitibus piocarraat 
ot inter iogioaariat nwite» iacau conikiunt Hic, qmtm Caesa- 



MB. CAF. U— ». 276 

nanl in^ inpetom feciaaent, iUernm eqejiet.refogietant: po 
dites kiterim retistebant,dum equitee rurtus, chmo renovato, pe- 
dilibua enit succurrerent. 

15. Ceeaar, novo gcnere pagnae obkto, qamn animam ad- 
vertexet, ordtnes euorum m procurreado turbari, (peditet eaira, 
dnm eunitet longius ab signia persequuntar, latere nudato, a pro- 
sdnmKmmd^iaeuuAvameffaliaatarf equites autem hostium pilum 
militU euiau faeile vitabaat) edicit per ordinee, ne quis milet ab 
Bgnie quatnor pedes loogin» preeedecet Equitatua interim L«r 
bieni, tauoriim mnltitiiduie cenjisufl, Ceotaris paucitatem circura- 
ise eeaniur: cqukes luliani pauci, muitkudine hostium defesti, 
eqnia convuuiennit, pauHatim cedere: hottit magis magitqne in- 
«tare. ita pnncto temporit omnibue legiooariit ab hestium equi- 
tatn etvcmuventb, Caesarisqne copiis in orbem compulsia, intra 
canoeUot omne^eeniecti pngaare cogebantur. 

1& Lahienu» in eqve, eapita nudo, veraari in pjrima acje$ 
•hnnl sue* cobcrtaci, nonnnmqnam iegionarios Cuetarit ita adV 
pcUarea QnioYttfi inquit, miles tito y tamferoculu* es? Vq% quor 
que tate «erdat tfgmttumt. JEe mugnum mekereule vo» nerioulum 
inpulit. Mheteor eesrtt. Tnm milos: iVontum, inquit, tiro, Lar 
bicuej tetl de legione Xveteremne. Tum Labienut: Non ugno- 
teo, inqnit,(ei^atIeennumonitn. Imnmiles: lom me 9 owetm» 
iuteUigees ttmnl caasidem de capite deieeit, ut cojrnosci ab oo 
possei, atqne ita pimm, viribnt eontortnm, dum w Labienura 
mtttere centendtt, eqni graviter advefso pectori adfixit, et ait: 
Lmbieeux, tleonmomnn mUitem f enJ tepetit, acito eue. Omnin» 
taxnenanimi in tenoremeoaieeti, et maxime tironum: circnm> 
tpicerc enimCaetarem, neqaeamplint facere, niti hottium iacu- 
lavitare. ; < - 

ll»tCnoMir ialarim contilie hoetium cognito, iubet aeiem 
m iongiradinena qnam inaximam perrigi, et akernis convertit co- 
herttbns ; ol nna pest aiteram ante si£na tenderet. Ita coronam 
hostiam dextre tinittroqne coruu medmm dtvidit; et nnam par- 
temejb altera exclnsam eqnitibns ratrinsceus adortns cnm pedkatn» 
teik.eeniectis in fugam, vertit; neqne kmgbis progressut, vejritnt 
iosidias, aaad snot recipit. Idem alterapart eqaitum peiitnm- 
qne Geesorw mcit Hbrebtitgestua^precal hostibut repalsis 
cenvuieeratisquev ad sua praesidia sese, sicnt erat inttmctat, re* 
cipareceephw 

18. Interim M. Fetreiat et Ot. Fite com eqaitibat Nomidit 
MC ekctit, nedttatnqne einsdem generis tatit grandi, ex itiaere 
reeta subsidio snis occurmnt Aftqne bostes, tuk ex terrore fiiv 
matk rarsntqne renovatit nidmis, iegionarios, cenvertia cquiti* 
bosserecipieatet, nefvimimM adonrt et inpadire eoepernnt , qne 
castra se iceipcrent. Hac ta anisnadverta, Caetar iu- 



276 A. HIBTII DE BELLO AFRICANO 

bat slgmi converti et medio eampo redjbitegrftri proelram. Qtram 
ab hostibus eoderamodo pugnaretar,neccommimi8 ad manus red- 
iretur , Caesarisque equites iumenta, ex nansea recenti, siti, lan- 
gaore, paucitate, vulneribae defiatigata , ad usequemkmi hostcm 
aerseverandumque cursum tardiora haberent, dteique pam exigua | 
lam reMqoa esset: cohertibus equitibus [qae] circamdatie, eobor- | 
tatus imperat, ut uno ictu contenderent, neque remitterent, donec 
uJtra ultiraos celles hostes repalissent atqae eoram essent potiti. 
Iiaqae signo dato, qoomiam hostes languide tela negligenterqne 
mittcrent, subito inmittit eohortes turmasque saeram: atqae, pan- 
eto temporis hftstibus nallo.negotio campo pulsis, post coltanque 
deieetis, naeti locum atqoe ibtpaullisper commorati, ita uti erant 
instraeti, leniter se ad suas reciphmt munitienes: itemqoe adver- 
sarii, male aeceptl, tum demom se ad sua praesidia eentulerant, 

19. Interim, ea re gesta et proeHo diremto, ex adversj&xiis 
perfugae ptures ex omni genere homiiNHm et praeterea intercepti 
hostium complaree' equttes peditesqaes ok qatbas cognismm cst 
hostium censiMam, eos hae mente et eonafct venisse, att boto juV 
qae inusitato genere proeMi tirones iegionariiqiie pancipertarbati, 
Corienis exemplo, bA equitatu; circumTenti obprimerentur s tatita 
Labienam dixisseproconcione, tmntam ssse muttitudin*mavxtiu>- 
rwn advenariis Bubmimstraturum, ut etiam eatdendo in tpta w- 
etoria defatigmti vmcertntur, atque a stas sttperarentur: «aippe 
qatsineillorum fide stbi ooiraaeret; primam, qued aodicrat, Ilo- 
inae legione* veteranas mesentire, neque in Afrfoam velie trans- 
ire; detnde, quod triennio in Africa saos milites<Mrasuetadine re- 
tentos fidelessibi iam effecisset, maxima autem auxiiia haheret 
Kuimdarom eqaitum levisque armaturae. P r aete rea aa Ingagroc- 
lioque Pompeiano Labienus, quos secora a Brondisio traaaporut- 
verat, equites Germanos GalloBqae* ibique posiea «x «hibridis li- 
bertmis gerrisque conscripserat, armaverat «eejooqne tstt frenato 
condocuerat. Praelerea Regia auxilia, elephantes centum et vi- 
ginti, eqtiitatusqueinnuraeraBilis: deinde, legiones conseriptae 
ex cuiusquemodi genere amplias duodecim. Hac speatque ea 
audacia iiuTammatas Labtenua, cum eqoitibas Gallis Germanis- 
qne MDC, Kamidaram sine fsenis oeto mtlibus, praeteree, Pc- 
treiaao aoxifio adhlbko, equitibas M€, peattam ac levis ama 
rae qoater tanto, sagittarns ncfunditortbas hippotoxetisqaoc 
plaribus. His copiis pridie Non. Ian. post diem teetium , q 
Africam adtigit, in campis plaaissimis partsgistisqoeab horadiei 
qninta osque ad soMs occasum est decertamm. In eo proeiio 
Petreius grariter ietus ex acie } stcessit 

20. Caesar < interim oastra .mmui» 4iligentins,, psaesidia fir- 
mare maioribus copiis , Taitamqwa ah oppMo Rospina asque ad 
marededacero tbitmMtrU+ltmBiim oodem«q«o taalas altst) citro- 



LIB. CAP. 15— tt 277 



ejoe conHrart aaxulaqoe siae pericolo sibi ettccnrrere pottent t 
tela tormeataqoe ex navibu* in castra comportare: remtgumpar- 
teaoa ex classe, GaUerum, Rhodiorum epibatarumqtic armare et 
in castra evocare, uti, si posset, eadem ratione, qua advet*arii, 
levi* aruiatora iateriecta ioter equites soos interponeretor : sagit- 
tarikqoe ex omnibus navibu*, Itvrci*, Svriis et cuiu#quejrenerit 
ductis in castra compluribus, frequentabat suas copiats (audio- 
bat enim, Scipionem post diem tertium eius diei , quo proelium 
factum crat, adpropinquare, copias suas cum Labieno et Petrelo 
eoiuangere,cuio« copiae legionum octo,et equitum trium milium 
csse nundabantnr) officjoat ferrariat instruere, tagittas telaque» 
uti fierent complura, curare, glandet fundere, sudes coroparare» 
litteras in Siciiiam nunciofque mittere, ut eibi cratet matertein* 
que congererent ad arietes,cuius inopia inAfricaesset: practereu 
ferrum plumbumque mitteretur. £t animum etiam advertebat, 
f ramento se in Africa , nini inportatitio , uti non posse : ptiore 
eninm anno, propter advenariorum duectus, quod stipendiariiara- 
tores mitites essent facti, meesem non esse factam : praeterea ex 
omni Afrjca frumentum adversarios in pauca oppida et bone rau* 
nita comportasse, omnemque regionem Africae exinanisse fru- 
mento : oppida, praeter ea pauca, ooae ipai suit praetidlU tueri 
poterant, reliqua dirui atque deleri ; et eorum incolnt intra sua 
praesidia coegisse commigrare; agros desertos ac vaetntos efte. 

21. Hac necessitate Caesar coactus , prtvatos aiubiendo et 
blande adpeliando aliquantuium frumenti [numerum] in sua prae* 
eidia congetserat et eo parce utcbatur. Opera interim ipse quo- 
tidie circumire et ad ternas cohortes in statione habcre, propter 
hostiom multitudinem. Labienussauciossuos, quorunt maximui 

. numerua fuit, iubet in plostris deligatos Adrumetum deportarl. 
Naves mterhn Caesaris onerariae errabundae male vngnbantur, 
ineertae locorum atque castrorum suorum: quas singulas scnuhae 
adversariorura complures adortaeincendebantatque expugnabant. 
Hac re nunciata, Caesar elasses circura insulas portusque dispo- 
auit ; qoo totius commeatus subportari pott et 

22. M. Cato interhn , qui Uticae praeerat, Cn, Pompelura 
nlium nmltis verbis adsidueque obiurgare non desistehat. luu», 
inqnit, pater ittuc aetathquum e»»et ei animadvertiuet y Rcm~ 
publicam ab audacibu» tceleratUque eivibu» obpre*»am, bonotqu* 
aut intcrfecto», aut essiUo multato» , patria civitatcque earere 9 
gloriaet animi magmhtdme elatu» 9 pricatu» atque adoUtcentulu», 
patemi cxerdtu» rcUquH» cenlecti», paene obpreuam funditu» et 
deietam ItaUam wrbemque Bomanam in Ubertatem vindicavit t 
idemque SicUiam, Afncam, Numidiam, Mauritaniam mirabili 
celeritate atmi» recepit. Quibu» ex rcbu» tibi eam dignitatem % 
quae e*t per gente* elarMma notMmaque , conciuavit; adole. 
> oaksab* Aa 



278 A. HIRTII DE BELLO AFRICANO 

scentulusque atque Eques Romanus triumphacit. Atque iUe non 
ita ampUs rebus patris gestis , neque tam excellenti maiorum di- 
gnitate parta, neque tantis clientelis nominisque claritate prae- 
ditusy in Rempublicam est ingressus : tu contra, et pairis nobiU- 
tate et dignitateet per te ipse satisanimi magnitudine praeditus, 
nonne eniteris et proficisceris ad paternas cUentelas^ auxiUum tibi 
Reique pubUcae atque optimo cuique efftagitatum ? 

23. His verbis hominis gravissimi mcitatiis adolescentulos, 
cam naviculis cuiusquemodi generis triginta, inibi paneis roetra- 
lis, profectUs ab Uticaeat in Mauritaniam , Rcgnumqoe Boga- 
dis est ingressus; expeditoque cxercitu, namero servorum, libe- 
rorum duorum milium, cuius partera inermem, partem arraatam 
habuerat, ad oppidum Ascurum accedere coepit: in quo oppido 
praesidium fuit Regium. Pompeio adveniente, oppidani, usque 
co passi propius accedere, donec ad ipsas portas ac muram ad- 
propinquaret, subito eruptione facta, prostratos pertcrritosque 
Pompeianos in mare passim navesque compulerunt. Ita re male 
gesta , Cn. Pompeius filius naves indc avertit, neque posteft lttos 
adtigit classemque ad insulas Baleares versus convertit* 

24. Sciplo interim cum iis copiis , quas paul|o ante demon- 
stravimus, Uticae grandi praesidio relicto, profectus, primnm 
Adrtiraeti castra ponit : deindc paucos dies ibi comraoratas, noctu 
itinere facto cum Petreii et Labieni copiis se coniungit: atque, 
unis castris factis, tria miiia passuum longe consittunt. Equita- 
tus interim eorom cireum Caesaris munitiones vagnri atque eos, 

' qui pabulandi aut aquandi gratia extra vaUum progressi essent, 
excipere; ita omnes adversariosintranranitioncscontincre. Qoare 
Caesariani* gravi annona sunt conflictati, ideo, quod nondum ne- 
que ab Sicilia , neque ab Sardinia coimncatus subportatug erat ; 
neque pcr anni tempus in mari classes sine periculo vagari pote- 
rant, neque araplins milia passuum sex terrae Africae quoquo 
versus tenebant pabulique inopia premcbantur. Qua necessitate 
coacti veterani milites equitesque, qni multa terra marique bella 
confecissent et periculis inopiaque tali saepe essent corifiictati, al- 
ga e litore conlccta et aqua dulci eluta et ita iumentis esurienti- 
bus data , vitam eorum producebant. 

25. l)um haec ita fierent, Rex laba, cognitis Caesaria dtffi- 
caltatibus copiarumque paucitate, non est visuni, dari spatinm 
convalescendi augendarumque cius opum: Itaque, comparatb 
equituui magnis peditnmque copiis, subsidio suis, egressus e Re- 
gno. ire contendit. P. Sitius interim etRexBochus, comunctis suis 
copiis , cognito Regis Iubae egressu , propius eius Regnnm co- 
pias siias admoverc, Cirtamque, oppidum eius Regni opaftentis- 
siinum , adorti paucis diebus pugnando capiunt et praeterea duo 
oppida Gaetulorum: quibos quum conditionemferrcnt, ut oppi- 



LIB. CAP. 23— W. 279 

0*0 excederent idqae sibi vactram transderent cbnditionemqne re- 
pndiassent, postea ab eis capti interfectique sunt omncs. Inde 
progressi , agros oppidaque Texare non desistunt. Quibtts rebns 
cngnitis , Inba, quum iam non longe ab Seipione atque eins Du- 
ctbns abesset, capit consilium, satius esse, sibi suoqne Regno 
eubeidio ire , quam , dum alios adiutnrus proficisceretur , ipse 
suo Regno cxpulsus, forsitan utraque re expelleretur. Itaque 
rnrsus se rccipere atuuc auxilia etiam ab Scipione abduxit, sibi 
suisque rcbus tiniens , elephantisque trigihta relictis , suis finibua 
oppidisque subpetias profectns est. 

26. Caesar interim , quura de sno adventn dubitatio in pro- 
Tincia esset , neque quisquam crederet, ipsum, sed aliquem Le- 
gatom cum copiis in Africam renisse, conscriptis litteris circnm 
provinciam , omncs civitatcs facit de suo adventu certiores. In- 
terim nobiles homines ex suis oppidis profugere e£ in castra Cae- 
aaris deTenire et de adversariorum eius crudelitnte acerbitateqqe 
conomemorare coeperunt. Quorum lacrimis qnerelisque Caesar 
commotue, quum antea constitisset in stativis castrts, aestate inita, 
cunctis copiis auxitiisquc actis,bellura cum adversariissutsgerere 
instituit, litteriaqnc cejeriter in Siciliam ad AlKenum etRabirium 
Postumum conscriptis et per catascopum missi», ut aine mora 
aut ulla excusatione hiemis ventorumque quam celerrime exercitus 
sibi transportaretur : Africam provinciam perirefunditusqueeverti 
ab tuis inimicis: quod nisi ccleriter sociis foret subventum,praeter 
ipsam Africam terram nihil^ ne tectum quidem, quo $e reciperent, 
ab illorum scelere inndmque rcliquum futurum. Atque ipse in 
tantaerat festihatione et exspectatione, nt postero die, qnam 

- misisset litteras nunciumque in Siciliam , classem excrcitum<|ne 
morari diceret, dies noctesque ocnlos mentemque ad mare di*po- 
sitos directosque haberet. Nec mirum: animadrertebat cnim, tiI- 
las exuri,agros Tastari, pecus diripi, trucidart, oppida castel* 
laque dirui deserique, principes civitatum ant interfici, aut in 
catenis teneri , liberos eorura obsidum nomine in servitutem ab- 
ripi ; iis se in miseriis suamque fidem implorantibns anxiiio pro- 
ptcr copiarum pitucttatem esse non posse. Milite» interim ki ope- 
re exercere, castra mnnire, turres, eastella facere molesque ia- 
cere in mare non intehnittere. 

27. Scipio interim elephantos hoc modo condocefocere insti- 
tuit Duas instruxit acies>unam funditoram contra etcphantos, 
quac qnast advcrsariorum locum obtineret et contra eorum fron- 
tcm adversam lapilios minntos mitteret : deinde tn ordinem ele- 
phantos constituit: post illos autem aciem suam instruxit, nt, 
quiun ab adversariis lapides mitti coepissent et elephanti perter- 
riti se ad suos convertissent, rursus a sua acie lapidibus missis, 
eos converterent adversus hostcm ; quod aegre tardeque fiebat : 

Aa2 



280 A. HIRTII DE BELLO AFRICANO 

rades enim elephanti, multornm annorum doctrina nraqne tc- 
tusto vix edocti, tamen communi pcriculo in aciem producuntur. 

28. Dumhacc ad RuspkamabutrbqneDucibusadtainistraiH- 
tnr, C. VirgHius, Praetorius, qiri Thapsi, oppido maritunw, 
praeerat, quum animad vertisset , nares singulas cnm exercitu 
Caesaris, incertas locorum atque castrorum suornm, vagari, oc- 

■ casionem nactus , navem , quam ibi habuit actuariam , militibus 
complet et sagittariis ct eidcm scaphas de navibus adiungtt ac 
■ingulas naves Caesarianas consectari coepit. Et , quum plures 
adortus, pulsus fugatusque inde discessisset , ncc tamen dcsistc- 
ret periclitari, forte incidit in navem, in qua crant duo Titii, 
Hispani adolescentes , Tribuni legionis quintae, quorum patrem 
;Cae*ar in Senatum legerat, et cum his T. Salienus, Centuriole- 
gionis einsdem, qui M. Mcreallam Legatum obsederat Afessanae 
et seditiosissima oratione apud eum est usus ; idemque pecnniam 
et ornamenta triumphi Cae*arts retinenda et custodicnda curaTe- 
rat et ob has caussas timcbat sibi. Hic propter.conscicntium 
peccatorum snorum persuasit adoiescentibns , ne rcpugnarent se- 
seque Virgiiio transdcrent. Itaque deducji a Virgilio ad Scipio- 
nem, cnstodibus transditi et post diem tertiuin sunt interfecti. 
Qni quum ducerentur ad necem , petisee dicitur maior Titius a 
Centurionibus, uti se priorem , qnam fratrem, interficerent ; id- 
que ab eis facile* inpetrassc atque ita csse intcrfectos. 

29. Tnrmae intcrim eqnitum , quae pro rallo in stationibns 
esse solebant , ab utrisque Ducibus , quotidie minutis proeliis in- 
ter se depugnare non intcrmittunt : nonnumquam etiam Germani 
Gallique Labienani cum Cacsaris equitibus, iidedata, inter se 
conloquebantur. Labienns interim cum pnrtc cquitatus Leptim op- 
pidum , cui pracerat Saserna cum cohortibu* tribus , oppugnare, 
ac viinrumpercconabatur: quod ab defensoribus , propter egre- 
giam munitionem oppidi et tormcntorum multitudinem, fhcile et 
iine periculo defendcbatur. Quod ubi eaepius eius equitatns fn- 
cere non intermittcbat et quum forte ante portam turma densa 
adstitisset; scorpione adcuratius misso, atque eorum Decurione 
percusso, et ad decumanam dcfixo, reliqui pcrterriti, fnga se in 
castra recipiunt. Quo facto postea sunt deterriti oppidum tentnre. 

30. Scipio intcrim fere quotidie non longe a suw ca^tris pas- 
tibus CCC instruerc aciem ac, maiore diei partc consumta, rur- 
sus se in castra rccipere. Quod quura saepius fteret , nequc ex 
Caesaris castris quisquam prodirct, neque propius oius oopias 
accedcrct; despecta paticntia Cacsaris exercitusque eius, raiiver- 
eis copiis productis elephantisque turritis triginta ante acicni in- 
structia, qnam latissime potuit porrecta equitnm peditumque mul- 
titudine, uno tempore progregsus, haud ita longe a Caesarnj ca- 
ftris constitit in campo. 



LIB. CAP. 28—32. 281 

31. Quibns rcbus cognitis, Caesar iubet mflites, qui extra 
munitiones processerant , quique pabulandi, aut lignandi, aut 
etiam muniendi gratia vallem petierant, quique ad eam rcmopus 
erant, oinnes intra munitiones minutatim modestequc sine tumul- 
tu aut tcrrorc se recipere atquc in opere consistere : equitibus au- 
tem , qui in statione fuerant , praccipit, ut usque co locum obti- 
nercnt , in quo paullo ante constitissent , donec ab hoste missum 
telum ad se pcrveniret: quod si propius accederetur, quam hone- 
stissime se intra munitioncs recipercnt. Alii quoque equitatoi edi- 
cit , uti suo quisque loco paratus armatusque praesto esset At 
haec non ipsc pcr se coram, quum de vallo prospccularetur ; sed 
mirabili peritus scientia bellandi , in Praetorio sedens , per spe- 
culatores et nuncios imperabat,quaefierivolebat: animadverteoat 
enim , quamquam magnia essent copiis adversarii frcti , tamen 
saepe a se fugatis, pulsis perterritisque, et concessan» vkam, et 
ignota peccata; quibus rebus numquam tanta snppcteret ex ipso- 
rum incrtia conscicntiaque animi vktoriae fiducia, ut castrasua 
adoriri auderent. Praeterea ipsius nomen auctoritasque magna 
ex parte eorum exercitus minuebat audaciam : tum egregiaenra- 
nitiones- castrorum et valli fossarumque altitudo ct extra vallum 
stili oaeci, mirabilem in modum consiti , vel sine defcnsoribus 
aditum adversariis prohibebant. Scorpiomim, catapultaruui, 
ceteroruroque teloruni, quae ad defendendum solent parari, ma- 
gnam copiam habebat. Atque haec propter exereitus sui prae- 
sentis paucitatem et tirocinium praeparaverat; non, hostium 
vi et mctu comuaotus, patientem se timidumqae hostium opinistri 
praebebat Neque idcirco copias, qnamqnam erunt paacae tiro- 
numque, non educebat inaciem, qood victoriac suorum diffiderct ; 
sed referre arbitrabatur, curasmodi victoria esset futura: turpo 
enim sibi existimabat , tot rebus gestis tantisque exercitibus de- 
victis , tot tam claris victoriis partis, ab reliquis copiis adversa- 
riorum suorum , ex fuga conlectis , se cruentam adeptum existp- 
mari victoriam. Itaque constituerat , gforiant exsultationemque 
eorum pati , donec sibi veteranarum legionum pars aliqua in se- 
condo commeatu occurrisset. 

32. Scipio intcrim, paullisper, ut ante dixi, in eo loco com- 
moratus, ut quasi despexisse Caesarera videretur, paullatim re- 
ducit suas copias in castra et, concione advocata, de terroresuo 
desperationeque exercitus Caesaris verba facit et,cohortatus suos» 
victoriara propriam se cis brevi daturum pollicetor. Caesar iu- 
bet milites rursus ad opus rcdire et , per caussam mnnitionum, 
tirones in labore defatigare non intcrmittit. Interim Numidao 
Gactulique difftigere quotrdie ex castris Seipionis et , partim in 
Regnum se conferre, partim, quod ipsi maioresque eorum bene- 
ficio C. Marii usi fuissent Caosaremque eius adfinem esse audie- 



282 A. HIRTII DE BELLO AFRICANO 

bant, !n cku castra perfugcrc catervatini non intermittunt Qtio- 
rura ex numero electis hominibus inlustrioribus , Gactulis, et lit- 
teris ad suos cives datis , cohortatus , uti manu facta sc suosque 
defendercnt et, ne suis mimicis advcrsariLsque dicto*audientes 
essent, mitth. 

33. Dum haec ad Ruspinam fiunt, legati ex Achiila, civitate 
libcra, etlam undique ad Caesarem veniunt, sequc paratos, qtt ae- 
cumque impcrasset et libenti animo fucturos pollicentur: tan- 
tum orare et petere ab eo, ut sibi praesidium daret, quo tu- 
tius id et sine periculo facere possent : se ctfrumentum, et quac^ 
cumque res eis subpeteret , communis salutis gratia subministra- 
turos. Quibus rebus facilea Caesare inpetrntis,praesidioquedato, 
C. Messiura,Aedilitia functum potestate, Achillam iubetproficisci. 
Quibus rcbus cognitis, Considius Longus, qui Adrumeti cum 
duabus legionibus et equitibus septingcntis praeerat, celcriter, ibi 
parte praesidii relicta, cum octo cohortibusad Achiilain irecon- 
tcndit. Mc*sius, cclerius itinere confecto, prior Achillam cum 
cohortibus perrenit. Considius interim, quum ad urbem cum 
copiis acccssisset ctanimadvertisset, pracsidium Caesaris ibiesse, 
non ausus periculum suorum facerc, nulla re gesta pro nraltitu- 
dine hominum, rursus Adrumctum sc rccipit: deinde, paucis post 
diebus equestribus copiis ab Labicno adductig, rursus Achillitanos* 
castris positfa, obsidere coepit. 

34. Pcr id tempus C. Sallustius Crispus , quem pancis ante 
diebus missum a Cacsare cum classe dcmonstrnvimus, Cercinam 
pervenit Cuius adventu C. Decimias, Quaestorius, qui ibi cum 
grandi familiae suae praesidiopraeerat commeatui, parvuliimna- 
vigium nacrus conscendit ac se fugae commcndat. Sallustiusin- 
terjm Praetor, a Cercinitanis receptus, magno nuinero fromenti 
invento, naves onerarias, qnarum ibi satis magna copia fuit, 
complet atque in castra ad Caesarem mittit. AHicnus interim 
Proconsul e Lilvbaeo in navcs onerarias inponit legiones XIII et 
XIV et cquites Gallos DCCC, funditorum sagittariorumque mile, 
ac sccundum commeatum in Africam mittit ad Caesarem : quae 
naves, vcntum secundum nactae, quarto die in portum ad Rn- 
epinam, ubi Caesar castra habuerat, incolumes pervenenuit 
Ita Caesar, duplici laetitia ac voluptate uno teropore auctus, fra- 
mento auxiliisque, tandem suis exhilaratis anUonaque levata, 
follicitudinem deponit , legioncs cquitesque, ex navibus egressoit, 
iubet ex languore nauscaque reficere ; dimissos in castella raani- 
tionesquc duponit. 

35. Qnibus rebus Scipio, quique cum eo erant, coramirari 
et roquirere : C. Caesarcm , qui ultro consuesset beUum inferre 
ac lacesscre proelio, subito commutatum non sine magno consi* 
lio suspioabantur. Itaque ex eius patientia in magnum timorem 



LIB. CAP. 33— 3T. 283 

coniecti, ex Gnetulis duos, qnos arbitrabantur snis rcbns amicis- 
siraos, magni* praemiis pollicitationibusque propositis, pro per- 
fugis speculandi gratia in Caesaris *castra mittunt. Qui simul ad 
, euin snnt deducti, petierunt, ut sibi liceret sine pcriculo verba 
proloqui. Potestate facta, Saepenumero , inquiunt, Imperator^ 
cqmplures Gaetuli, qui sumus clientes C. Marii et propemodum 
omncs cives Romani, qui sunt in legione quarta et sexta, ad te 
voluimus in tuaquc praesidia confugere; sedcustodiisequitum Nu~ 
midarum, quo id sine periculo minus faceremus , inpedicbamur. 
JVunc, data facultate, pro speculatoribus missi ab Scipione, ad 
te cupidissimc venimus, ut perspiceremus , num quae fossae dut 
insidiae elephantis ante castraportasque vaUifactaeessent, simuh* 
que consiUa vestra contra casdem bestias comparationemque pu~ 
gnae cognosceremus atque ei renunciaremus. x Qui , conlandati a 
Caesare stipendioque donati, ad reliquos pcrfugas deducunturs 
quorum orationem celcriter veritas comprobavit. Namque po* 
etero die ex legionibus iis , quas Gaetuli nominaverunt, militei 
legionarii complures ab Scipione in castra Caesaris perfugcrunt. 

36. Dum haec ad Ruspinam geruntur , M. Cato , qui Uticae 
praeerat, dilectus quotidie libertinorum, Afrorura, servorum de- 
niqne et cuiusquemodi generis hominum, quimodo per aetatem 
armnferre poterant, habere atquesub manum Scipionisin castra 
submttterc non intermittit. Legati interira*ex oppido Tisdrac, in 
quo tritici modium milia CCC comportata fuerant a. ncgotiatori- 
bus Italicis aratoribusque , ad Caesarem vencre, quantaque co~ 
pia frumenti apud se sit, doccnt; simulque orant, ut stbiprae* 
sidium mittat , quo faciUus et frumentum et copiac suae conser- 
ventur. Quibus Caesar in praesentia gratias agit praesidiumque 
brevi tempore se missurum dixit; cohortatusque ad suos civei 
iubet proficisci. P. Sitius interim, cum copiis Numidiae fioes in- 
gressus, castellum, in monte loco munito locatum, in quod Iuba 
belli gercndi gratia et frumentum et res ceteras, quac ad bellum 
usuisolent esse, comportaverat, vi expughando est potitus. 

37. Caesar postquam legtonibus veteranis duabus , equitatn> 
lcrique armatura, copias suas ex secundo commeatu auxerat, na* 
ves scx onerariag statim iubet Lilybaeum ad rdiquum cxercitum 
transportandum proficisci: ipse VI Kal. Febr. circiter vtgilia pri» ' 
maimperat, speculatores adparitoresque omncs ut sibi praesto 
cssent. Itaque, omnibu» insciis neque suspicantibus, vigilia ter* 
tia infoet omnes legiones ex castris educi atque se eonsequi ad op» 
pitlum Ruspinam versus, in quo ipse praesidium habuit, et quod 
primum ad amicitiam eius accessit Inde parvulam proclivitatem 
djgressus, sinistra parte campi propter mare legiones ducit. Hie 
campus mirabili planitie patet milia passuum quindecim ; quem 
iugum ingens , a mari ortum neque ita praealtum, veiut thcatri 



284 A. HIBTII OE BELLO AFRICANO 

tt&at iptaem. ht boe ingo eolles nnt exeebi panci ; in qnibu* 
fiogulae Uurrts specolaeque ftinralac pervetere» eraal conlocatae : 
qoarum apnd altimaai prae»idjum et statio fait Scipioni*. 

38. Po»tqoam Caesar ad iagom, de quo docui , adsccndit at- 
qoe in unatnqueraqae coilcm turres castellaque facere cocpit (atque 
ea miniitf semihora effecit) et postquam non ita longe ab altiixio 
eolle tarrique fuit 9 qaae proxima fuit castris adversarioruin, in 
qua docui e**e prae*idiam stationemque Xumidarum; panliispcT 
commoratus, pcrspectaque natura loci, equitata in statione dis- 
posito, legionibus opu* adtribuit, brachiumque medio iugo ab eo 
Ioco, ad quem pervencrat, usque ad eam, andc egressus cmt, 
iubet dirigi ac inunirL Quod postquam Scipio Labienusquc ani- 
madvcrterunt , cquitatu omni ex castris educto acieque equestri 
instructa, tt tuU muiiitionibu* circitcr passus mile progrediuntur 
pedottremquo copium ia secunda acic, niinus passus CD a castri* 
•uli, constituunt. 

311. Caesar in opere milites adhortari neque adversariorum 
copiis moveri. Quum iam non amplius paseuum MD inter ho- 
•tium aciem suasque munitiones essc animadvertissct intellexissct- 
que, ad inpcdiendos milites suos ct ab operc dcpellcndos hostcm 
proplus accederc, ncccsseque habcret, legiones a munitionibu* 
dedueere : impcrat turmae iiispanorum, ad proximuin colicm pro- 
pere adcurrcrent prac*idiuiuque inde dcturbarent locumque ca- 
perent ; eodemque iubct levis armaturae paucos consequi snbsi- 
dio. Oui mi««i celeriter, Numidas adorti, partim vivos capiunt, 
nonnulios equites fugientes convulncraverunt locoque sunt potiti. 
Postquam id Labienus animadvcrtit , quo ccierius iis auxttium 
fcrret, ex acle inetructa equitatus sui prope totum dextrum cornu 
avortit atque suis fugientibua subpctias ire contcndit. Quod ubi 
Caetar conspexit, Labienum ab suis copiis longius iam abscessis- 
10 { equitatus sui aiam sinistram ad interciudcndos,hostesinaiisit. 

40. Eratin eo campo, ubi ea res gcrebatur, viUa perma- 
ffna, quatuor turribus exstructa, quae Labicni prospectum inpe- 
dlcbat, ne posset animum advertere, ab equitatu Cacsaris se in- 
torciudi. Itaque non prius vidit turmas Iulianas, quam suos caedi 
a tergo «ensit. Ex qua re subito in terrorem converso equitata 
Kuimdaruin, recta in ca*tra fugere contendit. Galii Germanique, 

3ul restitorant, ex •uperiore ioco et post tcrgum circumventi, for- 
torqno resistentes, conciduntur universi. Quod ubi legiones Sci- 
pionis, quae procastris erant instructae, animnm adverteront: 
metu ao terrore obcaecatae, omnibus portis in sua castra fugere 
cocperunt Postea, Scipione eiusque copiis campo collibasque 
oxturbatis atque in castra compulsis, quum receptui Cacsar cani 
iussisset cquitatumque omnem intra suas muaitiones recepisset, 
campo purgato, animadveriU miri&ca corpora Galiarom Germa- 



UBL CAP. »— *L 285 




41. His rehos gestis, petifxia die Cmmt ex iwiter ptt*» 
sidii* ceherte* edaxit atqoeoauK* soa isoepias ia campo iatsiaiit 
Scipio, sak msde acceptis, tccfe« c*»valnerati*qoe , iatr* saa* 
continere se n— itiuaui coepit. Caesar, iastraeta ecie, secaaduam 
infiuuu iagi radices, propias mmiitioae* leaiter accessit lamqa« 
minns mile passaam ab oppido Usita, qued Scipio teaehat , ab* 
erant legiones loliaaae, qoum Sctpio, Teritus, ae oppidum aJehy 
tcret , onde aquari retiquisque rebu* sableTari eias exercitu* coa- 
«ncrat , edactis omaibas copiis , qoadruplici acie instrarta ex ta- 
etitoto sao, prima eqacstri turniatim directa, etephantisqiie tur- 
riti* iiiterpositis armatuque, sabpctias ire contcndit. Quod ubl 
Caesar animadvcrtit, arbitratus, Scipionem ad dimfeandum pa- 
ratum ad se ccrto animo Tenire, in eo loco, quo paullo ante eom- 
mcrnoravi, ante oppidum constitit suamque aciem mediam eo on- 
pido tcxit; dextram sinUtraroque cornu, ubi eleyhanti crent» ttt 
conspcctu patenti adversariorum constituiL 

42. Qttum iam prope solis occasum Caesar exspectuTit*et, ne- 
que ex eo loco, quo constiterat , Scipionem progredl propius tO 
animadTcrtissct; locoque magis se defeodoro, si res coeglsset, 
quam in campo comminus consistere audere ; non est tUa rntlo 
propius accedendi eo die ad oppidum, qnoiiiam ibi prnetiditim 
grande Numidaruin esse cognoverat , hostosquo mcdiani aclom 
snam oppido texisse; sibique difficilo factu csse IntcUexlt, fhnill 
et oppidum uno tempore obpugnare , ct in aeio in cornu doxtro 
ac siuictro ex iniquiore loco puirnare, praesertim qutim inHitiM n 
mane diei ieiuni sub armis stetissent defatigati. Itnque redufltls 
suis copijg in castra , postero die propius eorum aciem instltult 
exporrigere munitioncs. 

43. Interim Considius, qui Achillam octo cohortiDUf ftlpen- 
diarii* KumidisGactulUquo obsidebat, ubi C. Messlus eohortibuf 
praeernt, diitmultumque expertu*, magnisque operibus fnopo ftd- 
mott* , ct iis ab oppidanis incen* i* , qumn profloerct niliil, sublto 
nuncio de cquestri proelio adlato commotuf , frumento, culus In 
c&stris copiam habuerat, incenso, vino, oleo, ceterlfque rebuf, 
quae ad victum parari solent , conruptis , Achillam , quam ob- 
sidcbat, deseruitatque, itincre per Regnura lubae facto, copluf 
cuin Scipione partitus , Adrumetuih se recepit 

44. Interea cx secundo commeatn, qnema SicUtfl jnUcrai 
Ailienox, navuuaa, inquafuerat ^CominiusetL* HcidaiCqtiei 



286 A. HIRTII DE BELLO AFRICANO 



0, ah residaa clatse qtaaa erravisset delataqne esset rcnto 
ad Thapsoa, a Virgiiio scaphis naviculttque actuariis cxcepta est 
et ad Sciptoaem deducta. Item altera navis trieris ex eadem classe, 
errabunda ac tcapestate ad Aegimurum delata, a classc Vari et 
M. Octavii est capta, in qua milites Teterani com uno Centurione 
et nonnuUi tirones fnernnt : quos Varus , adservotos sine contu- 
meiia, dcducendos coravit ad Scipionem. Qui postquam ad eum 
pervenerunt et ante snggestiim etus constiterunt, iVon vestra> in- 
quit, tpontc t?e», certo scio, sed iUius scelerati vestri Imperato- 
ris impulau et impcrio coactos, cives et optimum quemque nefarie 
eonsectari. Quos quoniam fortunu m nostram detulit potestatem, 
si, id quodfacere debetis , RempubUcam eum optimo quoque de- 
fendctis, eertnmest, vobisvitamet pecuniam donare. Quapro- 
fter , quid sentiatis , proloqmmini. 

45. Hac habitaoratione, Scipio, quum existimasset, pro sno 
beneficto smedubio ab iis gratias sibi actum iri,potestatem iis d\- 
cendi fecit. £x eis<Centurio kgionis quartae dectraae, iVo too 
inquit, summo bencfkio, Scipio, tibi gratias ago, (non enim Im- 
peratorem te adpelio) quod mihi vitam incolumitatemque , beUi 
iure capto , polliceris : et forsan isto uterer bencficio , si non ei 
eummum scclus adiungeretur. Bgone contra Caesarem, Impera- 
torem meum , apud quem ordinem duxi, eiusque exercitum , pro 
cuius dignitute victoriaquc amplius XXXVI annis depugnavi, ad- 
versus armatusque consistam? Neque ego istud faeturus sum, et te 
magnopcre, ut de negotio desistas, adkortor. Contra cuius enim 
copias contendas, si minus antea expertus es, licet nune cogno- 
scas. Elige ex tuis cohortem unam, quam putas esse firmissimam, 
et constitue eantra me : ego autem ex meis commilitonibus , quos 
nunc in tua tenes potestate , non ampUus decem sumam : tunc ex 
vittute nostra intelleges , quid ex tuis eopiis sperare debeas. 

46. Postqnam hacc Centurio praesenti animo adversu* opi- 
irionem eius est locutus, ira percitus Scipio atqne animt do- 
lore incensus adnuit Centurionibus , quid ficri vellet ; atque ante 
pedes Centurionem intcrficit rcliquosque veteranos a tironibus iu- 
bet secerrii. Abdueite, inquk, istos nefario scelere contaminatos 
et caede vivium saginatos. Sic extra vaUum deducti sunt et cra- 
ciabiliter interfccti. Tirones autem iubet inter legiones dispertiri et 
Cominium cum Ticjda in conspectum suum prohibet adduci. 
Qua ex re Cacsar commotus, eos, quos in stationibus cum longis 
navibus apud Thapsum custodiae caussa in salo esse iusserat, ut 
suis onerariis longisque naTibus pcaesidio cssent,ob negiigentiam 
ignominiae cauesa dituittendos ab exercitu, graviseimumquc in 
cos edictum proponendum curavit. 

47. Per id terapus fere Caesaris exercitui res accidit incre- 
dibilis auditu. Namque Virgiliarnm signo confecto, circiier vi- 



LIB. CAP. 45-49. 267 



giKa eccundanoctis, niatbas cum saxea grandine subito est etwr- 
tus ingens. Ad hoc antem incommodum accesserat, quod Caesar 
non, more supcriorum Imperatorum, in hiberni* exercitum con- 
tinebat, sed in tertio quartoqne die, procedendo propiusqne ho-' 
stera accedendo, castru communiehat; opereque faciendo, mili- 
tes se circumspiciendi non habebant facultatem. Praeterea ita 
ex Sicilia exercitum transportaverat, ut, praeter ipsum militem 
et armn, neque vas, neqne inancipium, neque ullam rem , qaae 
usu iniliti esse consuerit, in naves imponi pateretur. In Africam 
autem non modo sibi quidquam non adquisierant autparaverant; 
sed etiam propter annonae caritatcm ante parata censumserant. 
Quibus rebw* adtenuati, oppido perquam pauci sub pelitbns ad- 
qiiiescebant: reiiqni, ex vestimcntis tentoriolis faotis atque arun- 
dinibns scopisque contextis, permanebant. Jtaqne , snbito iinbre 
grandineque consecuta, gravati pondere, tencbris aquaque omnes 
snbruti disiectique, nocte intempesta, ignibas exstineti* rebusque 
ad victnm pertinentibus omnibus cenruptis, per castra passimva- 
gabantur, ecntisque capita contegebaut. Eadem nocte quintao 
legionis pilorum cacumina sua sponte arserunt. 

48. Rex interim Inba, de equestri proelio Scipionis certior 
factus, evocatusqoeabeodemlitteris, praefccto Sabura cum parte 
exercitns contra Sitinm rclicto, ut secum ipee altquid anctoritatia 
adderct exercituiScipionisad terroremCaesaris, cum tribus legio- 
nibus equitibusque frenatis octingentis, Numidis sine frenis, pedi- 
tibnsqae levis armatnrae grandi numero , elephantisque triginta 
egressus e Regno,, ad Scipienem est profectus. Postquam ad eum 
pervenit, castris Regiis seorsnm positis, cum eis copiis, quas com- 
memoravi, haud ita longe ab Scipione consedit (Erat m castris 
Caesaris superiere temporo magnusterror; et* exspeotatione co- 
piaram Regiarnm, exercitus eius tnagis snspensiore animo ante 
advcntum lubae commovebatur : postquam vero castra castris cen- 
tultt, dcspectis eius copiis, omnem terrorem deponit. Ita, qaam 
antea absens habnerat anctoritatem, eam omnem praesens dimi- 
serat.) Quo facto cuivis foclle fuit intellectum, Scipioni additum 
animnm fiduciairique Regis adventn: nam postero.die universas 
snas Regisque copias, cnm elephantiasexaginta proauctas in aciem, 
qnam speciosissime potuit, instruxit: ac, paullo longius progres- 
sus ab snis munitionibiu , haud ita diu commoratus , se reeepit 
in caetra. 

49. Caesar poetqnam animadvertit, Scipieni auxUta fere, quae 
exspectasset, omnia convenissc, neque moram pugntmdi ulhun forc, 
per iugnm summum cnm copiis progredi coepit et brachia protfr» 
nus dncere et castella munire, propiusqtte Scipionem capiendo loca 
excelsa occnpare, contendit. Adversarii, inagnitudine copiarnm 
confisi, pToxminm coliem occupaverunt atquc lta longins ibi pro- 



138 A, HIRTII DE BELLO AFRICANO 



gntimA eripuerant facnltafeMi Erasdem collis occupandi gra- 
tia Labiemis eensilium ceperat et, qao propiore loco fuerat, eo ce- 
lcriuB oecaricrat. 

50. Erat conralii*, satifl magna latitndine, akitudine prae- 
rapta, erebrifl loci* spelaneae in modum suorutin, quae erant 
traasgredicnda Caesari ante, qnam ad enm colleia, qnem capere 
Tolebat, perreniretur ; uUraque eam convallcm oiivetura Tetus, 
crebris arboribus condensom. Hic quura Labienus animadvertia- 
sct, Caesarem, si Tcllet enm locum oceupare, prius necesse esse 
coavaUem euvctamque transgredi, eoram locoram peritus in in» 
eidii* com parte eqnitatus levique armatara consedit: et praeter* 
•a post montem eollesquc equites iu occulto conloeaTerat , ,ut, 
quum ipse ex inproTiso legionarios adortus esset, cx colie se eqni- 
tatas ostenderet et, re daplici pcrturbatus Caesar eiusque exerci- 
tos, neqne retro regrediundi, neqae ultra procedendi oblata facul- 
tate, circumventus concideretur. Caesar, equitata ante praemi*so, 
iascias insidiaram quum ad esm locum veni*set, abusi siTe obbV 
ti praeceptoram Labieni , sive Teriti, ne in fossa ab equittbuo ob- 

Srimerentur, rari ac singoli de rupe prodire etsuminapeterecol- 
is: quos Caesaris cqoites consecuti partim interfeceriint, partim 
Tirorum sunt potiti: deinde protinua collera petere contenderunt 
atque eom, decosso Labieni praesidio, ceieriter occupavcruut. La- 
bienofl cum parte eqnitara vix fuga sibi peperit salutem. 

51. Hac re per cquite* geflta, Caesar legionibus opera distri- 
boit atque in eo colle, quo erat potitufl, castra munivit Deindo 
ab fluifl maximis castris per medium eampum, e rcgione oppidi 
Lzitae, quod inter sua castraet Scipionis in planitie positain erat 
tenebaturqueaScipionc, duo braohia institait duci et ita erigere, 
Bt ad angulum dextrum siniatromque eius oppidi convenirent. Id 
hac ratione* opoj instruebat, ut, quum propios oppidum copias 
aamovisset, ohpagnareque coepisset, tecta latera suis munitioni- 
bus haberet, ne, ab equkatus mnltitudine circumventus , ab ob- 
pugnatione deterreretor ; praeterea, quo faciiius conloquia fieri 
possent et, si qui perfugere Telient , id quod antea sacpe accide- 
rat magno cum eoram periculo, tum facile et sine periculo fieret 
Voluit etiam experiri, quum propius hostem accessisset, haberetne 
m animo dimicare. " Accedebat etiam ad reliquas caussas, quod 
is loeus depressus erat, puteique ibi complores fieri poterant : aqua- 
tione enim longa et angusta utebantur. Dum haoe opera , qnae 
ante dixi, fiebant a legionibufl , interim pars acie ante opus in- 
strncta sub hoste stabat. Equiter barbari levisque armaturtfl 
proeliis minutis comminufl dimicabant. 

52. Caesar ab eo opere quum. iam sub vespernm copias io 
castra reduceret, magno incursu, com omni eqnitata levique ar- 
inatura, Iuba, Scipio, Labienus, ia legioaarios tapetum fecerunt. 



LIB. CAP. 50-54. 289 

Equites Cacsarjani, vi mtiversae subitaeque hostiatn multitadiniB 
palsj, pajramper cesserant; qnao res aliter adversariis cecidh. 
Namque Caesar, ex medio itinere copiis redacti*, eqaitibas suis 
anxiliam talit : equites antem , adventa legionum animo addito, 
conversis equis in Numidas, capide insequentes dispersosque, in- 
petam fecerunt atque eos convulneratos usque in castra Regia re- 
polerant multosquc ez iis interfecerant. Qued ni in noctem proe- 
lium csset coniectam, pulvisque Tento flatus omniam prospecta 
obfecisset, Iuba cum Labieno capti in potestatem Caesaris venis- 
sent, eqaitatosque cam levi armatara fnnditus ad internecionem 
dcletas esaet. Interim incredibiliter ex legionibas quarta et sex- 
ta Scipionis milites diflugere , partim in castra Caesaris, partim 
in quas quisque poterat Tegiones pervenire: itemque equites Cu- 
rioniani, diffisi Scipioni eiusque copiis, eomplures se eodem con- 
ferebant. 

53. Dum haec circum Uzitam ab utrisque Ducibas admini- 
strantur, legiones duae, nona et decima, ex Sicilia navibus one- 
rariis profectae , quum iam non longe a portu Ruspinae abessent, 
eonspicatae naTes Caesarianas, quae in statione apud Thapsum 
stabant, veriti, ne in adversariorum , ut insidiandi gratia ibi 
eommorantium, classem inciderent, inprudentes veia in altom de- 
derunt ac, diu multamque iactati, tandem multis post diebus siti 
inopiaque confecti, ad Caesarem perveniunt. 

54. Quibos legionibus cxpositis, memor in Itaiia pristinae li- 
centiac militaris ac rapinarum certorum homuium, parvulam 
modo caussulam nactus Caesar, quod C. Avienus, Tribunus mili- 
tum deoimae legionis, navem commeatufamiliasuaatqueiumen- 
tie occupavisset, neque miKtem unnm ab Sicilia sustulisset, po- 
stero die de suggestu, couvocatis omniumlegionttm Tribunis Cen- 
turionibusqne, Maxime veUem, inquit, homines suae petulantiae 
mmiaeque libertatis aUquandso finem fecissent, meaeque lenitatis, 
modestiae, patientiaeque rationem habuissent; Sed quoniam ipsi 
sibi neque modum, neque terminum constitunnt; quo ceteri dio- 
simiUter se gerant, egomet ipse documentum more miUtari con- 
stituam. C. Aviene, quod in ItaUa miUtes Populi Bomani contra 
ItempubUcam instigasti, rapinasque per municipia feeisti ; quod- 
que mihi ReiquepubUcae inutiUs fuisti, et pro miUtibus tuam fa- 
miUam iumentaque in naves inposuisti; tuaque opera miUtibus 
tempore necessario Respubliea caret; ob eas res ignominiae caussa 
ab exercitu meo te removeo, hodieque ex Africa abesse, et, quan- 
tum potest, profichci iubco. Itemque te, A. Fontei, quod Iribu- 
nus miUtum seditiosus malusque civisfuisti, ab exercitu dimitto. 
T. SaUene , M. Tiro, C. Wusinas, quum, ordines in meo esercitu 
beneficio non virtute consecuti, ita vos gesserHis , ut nequc beUo 
fortcs, neqpe pace oefii aut «titar fueriUSy et magis in seditione 

cabsaa. Bb 



290 A. HIBTII DE BELLO AFBICANO 



i miUtibus-aipefms vutnm huperatorem, quam pu- 
dorU modestiaequerfueritis studiosiores ; indignos vos esse ar- 
bitror^ qui in meo esercitu ordines ducatis, missosque facio y 
et, quantum potest y abem* es Africa iubeo. Itaque transdidit 
eos Ceoturkmibafl: et singuiis noii amplius singulos addites eer- 
vos in navim inponeudo« separatim curavit. 

55. Gaetuii kitarim perfugae, quos cum litteris mandatteque 
a Gaesare misses tupra doeuimua, ad suos cives perreniunt; quo- 
nun auctoritate facile adducti, Caesarisque nomine peraua- 
ti, a Rege Iuba desciscunt celeriterque euneti arma capiunt 

- contraque Begem facere mo duMtant Quibus rebus cognitis, Iuba, 
distentus tripltci bello, neeessitateque coactus, de stiis copiU, quas 
coatra Caesarem adduxerat, sex cohortes in fines Begni soi mit- 
tit» quae essent praesidio contra Gaetulos, 

56. Caesar, brachiis perfectis, promotisque usque eo, quo 
teium ex oppido adiici nen. poseet, castra muait : balistis soorpio- 
nibusque crebris ante frontem eastrorum eontraque oppidunn con- 
iocatis, defensores muri deterrere non utermittit: eoque quinque 
legiones ex superioribua «astris deducit. Qua facuUate oblata, 
falustrioresnotissimiqiie wnspectam amicorum propinquoruwique 
efHagitabaat atque inter se conloquebantur. Quae res quid utili- 
tatis haberet, Caesarem non faliebat. Namque Gaetuli ex equi- 
tatu Begio nobitiores, equitumquo praefecti, quoram patros cum 
Mario ante meraeraat, eiusque beneficio agris finibusque donati, 
post Sutiae Tictoriam sub Hiempsalis Begis erant potestate dati, 
occasione capta, nocte , iam luminibus accensis, cum equis calo- 
nibusquesoiscirciter mUeperfuginnt inCaesariscastra, qnaeerant 
in eampo proxime iocum Uzitae locata. 

51. Quod postquam Scipio, quique cum eo erant, cognore- 
ront, quum commoti ex tali incommodo essent, fere per id tem- 
pus M. Aquinium cum C. Saserna conloquentem viderunt. Sci- 
pio mittit ad Aquinium, nihil adttnere, eum eum adversariis con- 
loquL Quum nihiio minus eius sermonem nuncius ad se referret, 
sed restare^ ut reUqua, quae vellet, perageret; viator praeterea 
ab Iuba ad eum est missus, qui diceret, audionte Saserna: Vetat 
te Rexconloquu Quo nuncio perterrkus discessit et dicto-audicn*. 
fuit Begi. Usu venisse hoc civi Bomano,et ei, qui a Fopulo Bo- 
mano honoree accepisset, incoiumi patria fortunisque omnibus, 
Iubae barbaro potius obedientem fuisse, quam aut Scipionis ob- 
temperas8e nuncio, aut, caesis eiusdem partisoivibus, incolumem 
reverti malle! Atque etiam suporbius lubae factum non in M. 
Aquinium, hominem novum panrumque Seuatorem, sed in Sci- 
pionem, hominem Uia familia, dignitate, honoribus praestantem. 
ftam, quum Scipio saguio purpureo ante Begis adventum uti so- 
litus esset, dicitur Iuba cum eo egisse, sm oportere Ulum eodem 



LIB. CAP. »-450. 291 

uti veHHu, atque tpte uteretur. Itaque fiactum est, nt Scipio ad 
albnm sese vestitum transferret et Inbae, homini superbissimo 
inertissimoque, obtemperaret. 

58. Petftero die nniversas omniom copios de captris omnibut 
edacimt et, saperciliam quoddam excelsum nacti, non longc a 
Caesaris castris aciem constituunt atque ibi consistunt. Cac*ar 
item prodacit copias celeriterqae iis instrnetis ante snas mnnitio» 
nes, qnae erant in campo, constitit; sine dobio existimans,' oltro 
adTersarios, qnam tam magnis copiis anxiUisque Regis essent prae- 
diti promtiusque prosiluissent, ante se concorsaros propiusque ee 
accessuros. Eqoo circamvectus legionesqne oohortatus, signe dato, 
accessom hostium aacapabatur : ipse enira a sois monitionibas 
longias non sine ratione non procedebat, qnod in oppido Uzitae, quod 
Scipib tenebat, hostinm crant cohortes armatae ; eidemautem oppi^ 
do ad dextrom latas eias coruu erat obpositom ; verebaturque, ne, si 
praetergreseusesset, ex oppido erupdone facta, ab latere eum 
adorti conciderent. Praeterea haec qooqoe eum caussa tardavit, 
qnod erat locus quidam perinpeditus ante aciem Scipionis, quem 
sois inpedimento ad ultro occarrendnm fore ezisthnabat. 

90. Non arbitror esse praetermittendum, quemadmodom ex- 
ercitos atriasqne fderint in aciem instructi. Scipio hoc modo 
aciem direxit. Gpnlocabat in fronte suasetlubaelegiouee: post- 
ea aotem Nmnidas in subsidiaria, acie ita extenoatos et in lon- 
gitudinem directos, nt procul eimplex esse acies media ab le^io- 
nariis miiitibus videretar; in cornibus antem dupiex esse cxi*ti- 
mabatnr. Eiephantos dextro sinistroque cornu conlocaverat, ae- 
qualibns inter eos intervallis interiectfs : post antem eiephantot 
armatoras leves Numidasqne substituerat aaxiMares. Equitalam 
frenatnra universam in suo dextro cornu disposuerat ,* sinistrutu 
enim cornn oppido Uzita claudebatar, noqae erat spatium equi- 
tatos expiicandi. Fraeterea Numidas lerisqne armaturae infini- 
tam multitudinem ad dextrara partem soae aciei obposuerat, fere 
interiecto non minos mile passnnm spatio ; et ad collis radices ma- 
gis adpulerat longiusque ab adversariorum suisque copiis promo- 
verat: id hoc eonsiiio, ut, qanm acies duae inter se concurrie- 
sent initio certaminis, paollo longius eins equitatos circumvectus 
exinproviso clanderet multitudine soa exercitum Oaesaris atqne 
perturbatum iacuiis configeret Haec ftdt ratio Scipionis eo die 
proeliandi. 

60. Gaesaris autem actes hoc modo fuit coulocata, nt ab ti- 
nistro eios cornu ordiar et ad dextrum pervcniam. Habuit in si- 
nistro cornu legionem Vmi, VIII; in dextro eornn XXX, XXVIII; 
XIII, XIIII, XXVIHI, XXVIinniediaacie; ipsnm antem dextrum 
eornu, secnridam aciem fere, in earnm legionum parte cohortium 
conlecaverat; praeterea ex tironnm legionibus pauxas adiecerat. 

Bb2 



292 A. HIRTII DJE BELLO AFEICANO 



Tertiatn aatem aeiem in shistrtim suum cornu confalerat, et ns- 
que ad aciei soae mediam legionem porrexerat, et ita conlocave- 
rat, nti sinistrum suum cornu triplex esset Id eo consiiio fecc- 
rat, quod snnm dextmm latus ronnitionibns adiuvabatur;sinistrum 
antem, equitatus hostinm multitndini nti resistere posset, labora- 
bat, eodemque soum omnem equitatum contnlerat: et, quod ei 
parnm confidebat, praesidio his equitibus legionem qnintam prae- 
miserat levemqne armatnram inter equites interposuerat Sagit- 
tarios varie passimque, locis certis maximeqne in cornibns, con- 
locaverat 

61. Sic ntrornmqne exercitns instrncti, non plus passuum 
trecentornm interiecto spatio, qnod forsitan ante id tempns acci- 
derat nnmquam, quin dimicaretur, a mane nsqne ad horam deci- 
mam diei perstiternnt. Iamqne Gaesar dum exercitnm reducere 
intra munitiones suas coepisset , subito universus equitatns ulte- 
rior Nnmidarnm Gaetnlorumque sine frenis ad dextram partem 
se movere propinsque Caesaris castra, qnae erant incoUe, se 
eonferre coepit; frenatus autem Labieni eques in loco permaiiere 
legionesque distinere : qnum snbito pars equitatns Caesaris com 
Ievi armatura, contra Gaetnlos ininssu ac temere longius pro- 
gressi paludemqae transgressi, mnltitndinem hostiumpauci, susti- 
nere non potuerunt; loviqne armatura deserti ac pulsi conTnlne- 
ratiqne, uno equite amisso, multis equis sauciis, levk armatnrae 
XXVII occisis, ad suos refugernnt. Qno secundo equestri proclto 
facto v Scipio laetns in castra nocte copias rednxit Qnod proprinm 
gaudium beliantibas fortuna tribnere non decrevit : namque po- 
stero die Caesar cum parte equitatns sui Leptim, frumenti gratia, 
misit. In itinere. praedatores eqnites Numidas Gaetulosque ex 
inproviso adorti circiter centnm partim occidernnt , partim vivo- 
rum potiti sunt. Caesar interim quotidie legiones in carapnm de- 
ducere atque opns facere vallumque et fossam per medinm cam- 
pum ducere, adversariorumque excnrsionibns iter obficere non 
intermittit Scipio item munitiones contra facere et , ne ingo a 
Caesare excluderetar, adproperare. Ita Duces utriqne et4n ope- 
ribus occapati erant et nihilo minus equestribus proeliis inter se 
quotidie dunieabant. 

62. Interim Varus classem, qnam antea Uticae hiemis gra- 
tia subduxerat, coghito legionis VII et VIII ex Sicilia adventn, ce- 
leriter deducit illamque Gaetulis remigibus epibatisque complet; 
insidiandique grratia [ab] Utica progressus, Adrnmetnm cum LV 
navibus pervemt. Cnius adventns inscins Caesar, L. Cispinm cum 
clasee XXVII navium ad Thapsum versus in stationem, praesidii 
grotia commeatus sui, mittit : itemqne Q. Aquiiam cum XIII na- 
vibus longis Adrumetom eadem de canssa praemittit Cispius, 
quo eratmissus, ccleriter pervenit: Aqniia» tempestafe kctatns, 



LIB. CAP. »V-6*. 293 



i non potuk, atque j 
tam a tcmpestate' nactns, obdi dasse se longios a p t oup mu 



movii. Retiqua dassis in salo ad Lepthn, fgressis 

" loppide ticui 



> in litore Tagantibus, paitim m oppide vktus i 
candi gratia pregressis, Tacua a defeusoxibus stabat. QoJbos re- 
bus Varus ex pcrf uga cogiutu , occaakaem iiactns, Tigiiia se- 
cunda Adrumeto ex Cotbone egressus, cnm primo mane Leptim 
uniyersa classe vectns, nares onerarias, qnac longino a portn in 



salo stabant, moendit et 
nnllo repngnanto, cepit. 

63. Caesar interim cderiter per mmcios in castris, 
opera circojniret, certior ractns, quae aberant a portn milia 
paaBonm sex, eqno admisso, omissia omnibus icbua, celeriterper- 
venit Leptim: ibiqne hortatus, omnes utsenarei conseqmmitnr, 
primnm ipsenavigiolnm parralnm co&sceodit; incursu Aquilam, 
multitndine navigierum perterritom atqne trepidantem , nactus, 
hostium classem seqoi coepit Interim Varas, celeritate Caesaris 
audaciaqqe motns, cnm universa classe, conversis navibns, Adro- 
me^um versus fugere contendit. Quem Cuesar inmilibus nassuum 
qnatuor congecutns, recuperata qninqueremi cum ommous suis 
epibatis atque etiam hostium enstodibus CXXX,in eanavecapti*, 
triremem hostinm proximam, quae in repugnando erat commo- 
rata, onustam remigum epibatarumque cepit; reliquae nave» 
hostium promontorium superaruntatqucAd^metnmmCothonem 
se universae contulerunt Caesar eodem Tento promontorium su- 
perare non potuit atque, in salo in ancoris eanocte commoratus, 
prima luce Adrumetum aceedit ibique, navibus onerariis, quae 
erant extra Cothonem, incensk, omnibusque reliquis aliis aut 
•nbducus, aut in Cothonem compulsis, paullisper commoratus, 
si forte Tellent classe dimicare, rursus se recepit in castra. 

64. In ea nave captus est P- Vestrius, Eques Romanus, et 
P. Ligarius, Afranianus, quem Caesar in Hispania cum reliquis 
dimiserat et postea se ad Pompeinm contulerat; inde ex proelio 
effugerat in Africamque ad Varum Tenerat : quem ob periurinra 
perfidiamque Caesar iussit necari; P. Vestrio autem, quod eius 
frater Romae pecuniam imperatam numeraverat et quodipse 
soam caussam Caesari probaverat, se, a Nasidii classe capttun, 
quum ad necem dueeretnr, beneficio Vari esse servatum, postea 
ucultatem sibi nullam datam transeundi , ignovit 

65. Est in Africa consuetudo incolarum, ut in agris et in 
omnibus fere villis sub terra specuscondendifrumentigratkclam 
habeant atque id propter bella maxime hostinmque subitum ad- 
Tentnm praeparent. Qua de re Caesar certior oerindicem factus, , 
tertia vigilia legiones duas cum equitatu mittit ab castris suis 
milia pasjuum decem atque inde magno nnjncro fxumenti onu- 



294 A, HIRTII OE BELLO AFBICANO 



stos leetpift ia eafltra. Qoiba* rebus cegnitifl, Labienas, pnm- 
BOfl a fnifl castris milia passuum fleptem peringom et cofiem, 
per qaeni Caesar pridie iter fecerat, ibi castra duarum legionum 
facit; atfljae ipso quotidie, existimans, Caesarem eadem saepe 
framentandi £ratia commewtnrnm, cum magno equitatu levique 
armatnra insidiaturus locls idoneifl coafledit. 

66. Caesar interim de insidiis Labieni ex perfngis certior 
factus, paucoA dies ibi commoratus, dum hostes qootidiano in- 
stitato, saepe idem faciendo, in negligentiam adducerentur, sub- 
ito mane imperat, porta decnmana legiones se octo veteranan 
cnm parte equitatus seqni; atqae, equitibus praemissis, neque 
opinantet iiisidiatores subito , in convallibus latentes, levi arma- 
tura concidit circiter qoiogentofl ; reliquos in fugam turpissimam 
coniecit Interim Labienus cum uniTcrso equitata fugientibus 
flais subpetiafl occurrit. Cuius vim multitadinis quum eqaites 
paaci Cacsariani iam sustineve non posscnt, Caesar instrnctaa le- 
giones hofltiam copiis ostendit. Quo facto perterrito Labieno ac 
retardato, suos equites recepit incolomes. Postero die Iuba Nu- 
midas eos, qui, loco amisso, raga ee receperant in castra, in 
cruce omnes subfixit. 

67. Caesar ioterim, quoniam fromenti inopia premebatur, 
copias omnes in castra conducit; aique praesidio Lepti, Ru- 
«pinae, Achillae relicto, Cispio Aquilaeque classe transdita, ut 
alter Adrumetnm, alter Thapsura mari obsiderent , ipse castria 
incensis, qoartanoctis vigilia, acie instracta, inpedimentis in si- 
nistra parte conlocatis, ex eo ioco proiiciscitur et pervenit ad op- 
pidnm Agar; quod a Gaetulis saepe antea obpagnatum stimma- 
que vi per ipsos oppidanos erat defensum. Ibi ui campo caatria 
onifl positis, ipse fromentatum circnm villas cum parte exercitua 
profectns, magnoinvento hordei, olei, vini, fici numero, paat» 
co tritici, atque recreato exercitn, redit in castra. Scipio interim, 
cognito Caesarifl discesso, cum univorsis copiis per iugnm Caesa- 
lem subsequi coepit atque ab eius castris miUa paasaam sex lon- 
ge , trinis castris dispartitis copiifl, consedit. 

68. Oppidum erat Zeta, qoed aberat ab Scipione miliapas- 
■uum decem , ad eius regionem et partem castrorum coniocaram, 
a Caetare autem diversnm ac remotum , quod erat ab eo longe 
milia passuum XVIII. Huc Scipio legiones duas fromentandi 
gratia misit. Qaod postquam Caesar ex perfdga cognovit, ca- 
fltris ex campo in coiiem ac tutiora locaconlocatis,atque ibiprae- 
sidio relicto, ipse quarta vigilia egresflus, praeter hostium caataa 
proficiflcitnr cum copiis et oppidam potitar. Legiones Scipinnis 
comperit longius in agris frumentari et, qnom eo contendere co- 
naretar, anunadvertit , copias hostinm iis legionibus occurrere 
subpetia*. Quae res eioi inpetem retardavit. Itaqoe, caoto C. 



LIB. CAP. •6-TO. 895 



Motio Regioo, Eqaite Roaano, Seipionibas famiharitsimo, qui 
ci oppido praeerat, et P. Atrio, Equite Romano de conventtt 
IJticeasi, et canieli* daobua et vigiati Rerii adductts, prue«idio 
ibi cam Oppio Legato relicto, ipsc se recipere coepit ad castra. 

C9. Quum iam non longe a castris Scipionis abessct , quae 
ecun necesse erat praetergredi, Labienus Afranitisque, cum omni 
cqoitatu levique armatura ex insidiis adorti , aginini eius extre- 
uio «e obferunt, atqne excoiiibus priiuis exsistunt. Quod pos>t- 
quain Cac*ar animadvertit , equitibus suis hostium vi obpositi*, 
sarcinas legionarios in acervum iubct comportarc atque ccleritcr 
signa hostibus infcrrc. Quod postquam coeptum cst ficri, primo 
inpetu lcgionuni equitatus et levis armatura hostium nulio nogo- 
tio loco pulsa et deiecta est de eoiie. Quum iam Caesar existi- 
masset , hostes pulsos detcrritosque finein lacessendi facturos, et 
iter coeptum pergere coepisset ; iteram celeriter ex proximi* col- 
libus erumpunt atquc eadem ratione , qua ante dixt , in Gaesa- 
ris legionarios inpctom faciunt Nomidae levisque armaturae, mi- 
rabiii velocitate praediti, qui inter equites pugnabant et una pa- 
riterque cum equitibifs adcurrere etrefugereconsueverant. Quum 
hoc saepius facerent et Ioiianos proficiscentes inscqucrentur ctre- 
fagerent , stantcs propius non accederent et singuiari generc pu- 
gnae uterentur , eosquc iaculis convuincrarc satis esse existima- 
rent; Caesar intellcxit, nihii aliud eos conari, nisi ut se cogercnt, 
castra [in] eo loco ponere,ubi omnino aquae nihil esset; utexer- . 
citus eius ieiunus, qui a quarta viyilia usque ad horam decimam 
diei nihil gustasset, ac iumenta siti perirent. 

70. Quum iara ad solis occasam estet, et non totot centani 
passus in horam IV essct pr og t es t ut ; eunJtata suo propter equo- 
rum interitum extremo agmine remoto, legiones invicem ad ex- 
tremum agmen evocabat. Ita vim hosttum , placide ioniterque 
procedens , per iegiomurium ntilitem commodius sustinebat. In- 
terim equitum JSunndarum copiae dextra sinistraque per coilet 
praecurrere coronaeqae in modum cingere multitudine sua Cae- 
saris copias; pars agmenextremom insequi. Caesaris autemnon 
amplios tres aut quatuor milites veteram si seconvertissentet piia 
viribus contorta in Numidas infostos coniecissent , amplius duum 
miiium numero adunum terga vertebant ac rorsus adaciem pas- 
sim, conversis equit,te eontigebant atque inspatio conseqnebantur 
ct iacula in legionarios coniiciebant. Ita Caesar, modo proce- 
dendo, modo resistendo, tardias itinere confecto, noctis hora 
prima omnes suos ad unum in castris incolomes , sauciis decem 
factis, reduxit Labienus, circitcr trecentis amissis, multis vul- 
ncratis ac defessis instando omnibo*, ad saos se recepit. Scipio 
intcriw iugione* productas cuia olepuantL», quos aiite castra in 



296 A. HIRTII DS BELLO AFRICANO 

aeie terroris gratia in conspectu Caesaris conlocaverat, redocitin 



71. Caefar contra eiasmodi hostiam genera copias soas, non 
nt Imperator exercitum veteiroiimYictoremqueiiiaxiraigrcbiisge- 
atb, sed ut laniita tirones gladiatores condocefacere; qao pede 
se reciperent ab hoste, et quemadmodum obversi adversariis, et 
in quantulo spatio resieterent ; modo procurrerent, inodo recede- 
reat comminarenturque inpetum ; ac prope, quo loco et quemad- 
mpdum tela mittcrent , praecipit Mirifice cnim hbstium levis 
armatura anxium exercitum nostrum atque sollicitum habebat: 
quia et equites deterrebat proelium inire propter equorum inter- 
itum, quod eos iaculis interficiebant; et legionarium miUtemde- 
fatigabant propter velocitatcm : gravis enim armaturae miles si- 
mul atque ab his insectatus constiterat» in eosque inpetum fo- 
cerat , illi veloci cursu facile periculum vitabant. 

72. Quibus ex rebus Gaesar vehementer commovebatur ; quia, 
quodcumque proelium quotics erat commissum, equitatu suo eine 
legionario milite hostium equitatui levique armaturae eorum nullo 
modo par esse poterat. SoUicitabatur autem his rebus , quod 
nondum hostium legiones cognoverat, et quonam modo sustinerc 
«e posset ab eorum equitatulevique armatura, quae erat mirifica, 
si legiones quoque accessissent. Accedebat etiam baec caussa, 
quod elephantorum magnitudo multitudoqae militam animos de- 
tinebat in terrore: cui uni rei tamen invenerat rcmedium. Nam- 
que elephantos ex Italia transportari iusserat, quo et miles no- 
ster speciemque et virtutem bestiae cognosceret et cui parti cor- 
poris eius telum facile adigi posset; ornatusque ac Ioricatus 
quum esset elephantus,qaae pars eins corporis nnda sine tegmine 
relinqueretur^ ut eo ftela coniioerentur ; praeterea, ut iumenta 
hestiarumodorem, stridorem, speciem, consnetudine captanon 
reformidarent. Quibus ex rebus largiter erat consecusus: nam 
et milites bestias manihns pertraetabant earnmque tarditatem co- 
gnosccbant , equitesquo in eos pila praepilata coniiciebant; atque 
in consuetudinem eqaos patientia bestiarum sjdduxerat 

78. Ob has caussas , qnas supra commemoravi , soUicitaba- 
torCaesar, tardiorque et consideratior erat mctus et ex pristina 
bellandi consoetadine celeritateqae excesserat Noc nurum. Co- 
-pias enim habebat in GaUia, heUare oonsnetas loeis campestri- 
bus, et contra GaUos, hommes apertos minimeqae insidiosos, 
quipervirtutem, non perdolum, dimicareeonsaerant: tam aatem 
erat ci laborandum, ut consuefaceret mUites, hostium doIos,insidias, 
artificiacogno8cere et, qaidseqai, qaid vitare conveniret Itaque, 
quo haec celerius conciperent, dabat operam, nt legiones non in 
uno loco contineret, sed per mmffsam framentandi hnc atqne iUac 
raptaret : ideo quod hostium copias ab se suoque vestigio non 



LIB. CAP. 71-76. 297 

dueenrarai existhnabat. Atque posft diem tertfom productas ad- 
curatitis suas copias sicut instruxerat, propter hostium casti* 
praetergressus, aequo loco iavitat ad dimicanduro. Postquam ab- 
horrere eos videt , rcducit sub vesperum legione* in cnstra. 

74. Legati intcrim ex oppido Yacca, qaod finitumum fuit 
Zetae, cuius Cacearem potitum esse demonstraTiinus , veniunt; 
petunt et obsccrant, ut eibi praeaidium mittat ; »e res oompluree, 
quae utUcs beUo sint, adminietraturos. Peridcrotcmpus, Deorum 
voluntate studioque erga Caesarem, transfuga suos cives facit cer- 
tiores, Iubam Regem celeriter cum coptis suc», antequam Caeearii 
praesidium eo perveniret , ad oppidum adcucurrisse atque, adve- 
nieute multitudine circumdata^ eo potitum ; omnibvaque eiue op- 
pidi ineolis od unum interfectis, dedieee oppidum diripiendum cV 
Undumquc militibu». 

75. Caesar intcrim, lustrato exercitu a. d. XII Kal. Apriles, 
postero die productis njuversis copiis, progressus a suis castria 
miiia pafsuum quinqne, a Sciptonis circitcr duom milium inter- 
iecto spatio , in acie constitit. Postqnam satis diuque adversari- 
os , a se ad dimicandum invitatos , supersedcre pugnae animad- 
vertit, reducit copias. Postero die castra movet atqueiter ad op- 
pidum Sarsuram, ubi Scipio Numidamm habuerat praesidium 
frumentiimque comportaverat, ire conteudit. Quod ubi Labicnus 
animadvertit, com equitatu levique armatura agmen eins extrerattm 
carpere coepit: atqueitalixarum mercamruroquc, quiplostrismer- 
cesportabant, interceptis sarcinis , addito animo, propius anda- 
ciusquc accedit ad legiones; quod existimabat, milites sub one- 
re ac sub sarcinis defatigatos pugnare non possc. Quae rea Cae- 
saremnon fefellerat: namque expeditos ex singulis legionibus tri- 
cenos milites esse iusserat. Itaque eos, in equitatum Labieni in- 
missos , turmjs suonun subpetias mittit. Tum Labionus , con- 
versis equis, signorum consocctu perterritus, turpissime conten- 
ditfugcre, multis eius occisis , compluribus viilueratis. Milites 
legionarii ad sua se recipiunt signa atque iter inceptum ire coe- 
pcrunt. Labienus per iuguro summum coliis dextrorsos procul 
subseqni non desistit. 

76*. Postquam Caesar ad oppidum Sarsuram vcnit, inspe- 
ctantibii8 adversariis intcrfecto praesidio Scipionis, quum suis 
auxilinm ferre non auderent, fortiter repugnante P. Cornclia, 
evocato Sciptonis, qui ibi praeerat, atque a mnltitudine circum- 
vento interfcctbqite, oppid» potitur; atque ibi frumento exercitui 
dato, postero die ad oppidum Tisdrara peryenit, in quo Constdius 
per id tempus fuerat cum grandi praesidio cohortcque sua gladiato- 
ram. Caesar, oppidi natura perspecta, atqueinopia ab obpugnatione 
eius deterritus, protinus profectus circiter milia passuum quatuor ad 
aquam facit castra atqae, iude quarto die egressus, redit N rur*u* ad 



298 A. HIRTII D£ BELLO AtfRICANO 

ea cattra, quae ad Agar hafaoerat Hem facit Scipio atque inan- 
tiqua castra copias reducit. 

11 Thaberienses interim, ouitub ditione et potestate Ia- 
bae esse consuessent, in extrema eiusRegni regionc marituma 
locati , interfecto Regio praesidio, legatos ftd Caesarem mittunt ; 
rem a se gestam docent; petunt oraritque, ut sais fortnnis Po- 
pnlus Romanus , quod bene meriti essent, auxilium ferret. Cae- 
sar, eorum censilio probato , Bfarciam Cri#|ram Tribunum cam 
cohorte et sagittariis tormentisque compluribus praesidio Thabe- 
nam mittit fiodesn tempore ex legionibus omnibus militcs , qai 
aut morbo inpediti, aut, commeatu dato, cumsignis non potn- 
erant ante transire in Africam, ad milia IV, equitesCD, rundito- 
res sagittariique mile, uno commeatu Caesari occurrcrunt. Ita> 
qne cum his copiis et omnibus legionibus eductis, sicut erat ia- 
ftructus, octo milibus passuum ab suts castris, abScipionis vero 
quatuor milibus passunm longe constitit in campo. 

78. Erat oppidum infra castva Scipionis, nomine Tegea, ubi 
pfaesidhim equestre circiter CD numero habere consuerat. Eo 
equitatu dextra sinistraque directo ab oppidi lateribus, ipse, le- 
gionibus ex castris eductis atque in iugo inferiore instructio, non 
longius fere mile passus ab suis 'munittonibus progressus, in acie 
coastitit. Postquam diutius in uno loco Scipio commorabatur et 
tempus diei in otio consumebatur; Caesar equitum turmas suo- 
rum iubet in hestiumequHatum, qui ad oppidumin statione erat, 
facero inpressionem ; levemque armaturam, sagittarios fundito- 
resque eodem submitttt. Quod ubi coeptum est fieri et cquie con- 
citatislulianiinpetum fecissent; Pacidius suos equitesexporrigere 
coepit in longitudinem , ut haberent facultatem turraas IuUana* 
circumfundi et nihilp minus fortissime acerrimeque pugnare. Quod 
ubi Caesar animadvertit , treceatos, quos ex iegionibus habere 
expcdttos consueverat, ex proxima legione, quae ei proeKo ia 
acie constiterat, iubet equitatui succurrere. Labienus infcerim 
' suis eqnitibus auxilia equestria submlttere sauciisque ac defatigatis 
integros recentioribusque viribus equites subministrare. Postquam 
equitcs Iuiiani CD Yim hostium, ad quatuor milia numero, sustinere 
non poteraat et a lcvi armatura Numidaram Tulnerabantur mi- 
mttatimque cedebant : Caesar alteram alam mittit, qui satagen- 
tibus celeriter occurrerent. Quo faeto sui sttblati universi, in 
hostes inpressione facta, in fivgam adversarios dederunt, mnl- 
tis occisis , compluribus vulneratis : insecuti per tria milia pas- 
toum, usquein colles hostibus adactis, se ad suos rectptunt. Cac- 
sar in horam decimam commoratus . sicut erat instructus, ee ad 
sua castra recepit, oranibus incolumibus: in quo proeiio Paci- 
dius, graviter pilo per cassidem caput ictus, compluresque Du- 
ce§, ac fordsshmu quisque, interfecti volneratique i 



LIB. CAP. 11—81. 299 

19. Pestqnam nnlla coMtttioue cogere adverfarioe poterat, ut 
io aequum locum descenderent legionumqne periculum faceront; 
neque ipse propius hostem caetra ponere propter aqnae penoriam 
se posse animad vertebat ; adversariee non eorum virtuto confi- 
dere , sed aqoarnm inopia fretoe despicere se intellexit : pridie 
Non.Apr.tertia viaiiia egressutab Agar,XVI milia nocte progrestut, 
ad Thapsnm, nbi Virgilios onm grandi praotidio praearat , ca- 
ttra. ponit, oppidumque eo die circummunire coepit iocaque ido- 
nea> obporauiaque complnia praesidiit oecupare ; hottet ne intrare 
ad se ac loca interiora capere posseat. Scipio interim , cognitis 
Caosaris consiiiis, adnecessitatem adductus dimicandi, ne per sum- 
mum dedecwfidisrimoi euis rebusThapsitanos et Virgilium amit- 
teret, coafestim Cacsarem per superiora loca consecutus, miiia 
paatuum octo a Thapso binis castris consedit. 

80. Erat sragnum salinarum, iater quod et mare anguttiae 
qnaodam non ampiius miie et quiagento* passns intererant ; quas 
Scipio intrare et ThapsitanU auxilium ferre conabatur: quod fu> 
turum Caesarem non fefeUerat. Namque pridie in eo loco ca- 
stelio monito, ibiqne trino praesidio reiicto, ipse cum reliouis 
copiis liuiatu castris Thapsum operibus circummunivit Scipio 
interhn, exclusus ab incepto itinere, supra stagnum, po- 
stero die et nocte eonfecto, eoelo aibente, non longe « castris 
praesidtoque, qnod supra commemoravimns, MC passibus, ad 
mare Tersus conse4it et eastra munire coepit. Quod postquam 
Caesari nunciatum est, milite ab opere deducto, castris praesidio 
Asprenate Frocensute eum iosjrionibus duabus relicto , ipse cum 
expedka copia in eum locum atathn contendit: classisque parte 
ad Thapsum rolicta, reiiqaas navet inbet post hostium tergum 
quam marime ad iitus adpeili signumqne suum observare ; quo 
sig^odato, siwitoclamerefacto, ex inproviso hostibos aversis 
incuterent terrorem, ut pertnrbati acperterriti respicere pott ter- 
gSL cosrerontur* 

81. Quo postquam Caesar pervenit et animadvertit aciem pro 
vallo Scipibnis, elephantosque dextro sinistroque cornu conloca- 
tos et nihilo minus partem militdm castra non ignaviter munire; 
ipse, acie tripltci coniocata, legione decima secundaqne deztro 
cornu, octara et nona sinistro , obpositis qoinque legionibus in 
quarta acie, ante ipsa cornua qmnis cohortibus contra bestias 
conlocatis, sagittanis, funditoribus in utrisque cornibns dis- 
positis, levique armatura inter equites iateriecte, ipse pedi- 
bus circum railites concursans , virtutesque veteranorum proe- 
liaque superiora commemorans blandeque adpelians, animos eo- 
rum excitabat. Tirones autem , qui numquam in acie dimicat- 
eent, hortabatur, ut veteranorum pirtutem aemularentur eorum- 
que /amorn, nomcn, Unumque, victeria fatta, cuperent postJdere. 



300 A. HIBTII DE BELLO AFRICANO 

82. Itaque ift rircumeundo ,exercitnm animadvertit, lioates 
eirea vaUom trepidare, atqoe nltro citroque pavidos concurvarc 
et, snodo 86 intra portas recipere, modo inconstanter iiunoderate- 
qoe prodire. Qtnun idem a pluribus animadyerti coeptam enset; 
subito Legati evocatique obsccrare Caesarem , ne dubitaret si- 
pntm dare : victoriam sibi propriam a Diis inmortaUbus portendi. 
Dubitante Caesare atque eornm studio cupiditatique resistente, 
sibiqoe, crnptione pugnari, non placere clamitante, et etiam at- 
qoc enam aciem mstentante, subito dextro cornu, iniussu Cae- 
saris, tubken a raititibus coactos canere coepit. Quo facto, ab 
tmiversis cohortibos signa in hostem coepere inferri ; quum Cen- 
tariooes pectorc advereo resisterent vique conttnerent milites, ne 
ininssu Imperatoris concnrrerent, nec quidqnam proficerent. 

83.Quodpo8tquamCaesarintellexit, incitatis militum animis 
resisti nnllo modo posse, signo Felicitatis dato, equo admisso, in 
hortem contra principes ire contendit. A dextro interim cornu 
funditores sagittariique concita tela in elephantos frequentes in- 
iicinnt. Quo facto, bestiae, stridore fnndarum lapidumqne de- 
tcrritae, sese convertere et suos post sefrequentos stipatosque pro- 
terere et in portas valli semifactasruere contendnnt Item Mauri 
eqnites, qni in eodem eornn cnm elephantis erant, praesidio de- 
serti, principes fnginnt. Ita celeriter besttis circnmitis, legio- 
nes vaUo hostium snnt potitae ct, paucis acriter repugnantibus in- 
terfectis, reliqni condtati in castra, nnde pridie erant egressi, 
confugiunt. 

84. Non videtur esse praetermittendum de virtute militis ve- 
terani quintae legioni*. Nara , qnum in sinistro cornn elephan- 
tns, Yolnereictus et dolore concitatus, in lixam inermem inpe- 
tum fecisset, enmque snb pede subditnm, deinde genn innixus, 
ponderc sno, proboscide erecta vibraatiqne, stridore maximo 
premeret atque enecaret , miles hic non potnit pati , quin se ar- 
matum bestiae obferret. Quem postquam elephantus ad^se telo 
infesto venire animadvertit, reUcto cadavere, militem proboscide 
eircnmdat atque in snblime extoUit armatum. Qui in eiuemodi 
pericnlo quum constanter agendom sibi videret, gladio probosci- 
dem, qna erat circumdatus, caedere, quantnm viribns poterat, 
non destitit: qno dolore adductus clephantus, milito abiecto, 
maximo cum stridore cursuque conversu* ad reUqnas bestias se 
recepit. 

85. Interim Thapso qni erant praesidio , ex oppido eruptio- 
nem porta marituma faciunt et, sive ut suissnbsidio occurrerent, 
sive ut, oppido deserto, fuga saiutera sibi pararent, egredimitmr; 
atque jto per mare mnbUici fine ingressi , terram petebant: qni 
a servitiis pnerisoue , qui in castris erant , lapidibus pUisquepro- 
faibiti terramadtingore.rursns se inoppidom reoepenmt Interim, 



LIB.CAP. 82-87. 801 

Scipipnis copiis prostratis passimqne toto carapo fugientibus, con- 
festim Caesaris lcgiones consequi , spatiumque sc non dare conli- 
g-cndi. Qui postqnam ad ea castra, qnne petcbant, perfngcrunt, 
ut, refectis castris, rursus sesc defenderent , Ducem aiiqueiu re- 
«juirunt, qncm re*picerent, cnius anctorkate imperioque remge- 
rcrcnt. Qui po^tquam animadvcrtenint , ncminem csse ibi prae- 
eidio, protinus, armis abiectis, in Regia ca*tra fngerc conten- 
dunt. Quo poetquam perrenemnt , ca quoque ab lulianis teaeri 
vident. De^pernta salute, in quodam colle consistnnt atque,armui 
demiesis , salutationem more militari faciunt. Quibus miseris ea 
rcs parro praesidio fuit Namqae milites veterani, ira et dolore 
incensi, non modo, ut parccrent hosti , non poterant adduci , scd 
ctiam ex suo exercitu inlustrcs urbanos, quos auctores adpellabant, 
coraplnres aut vulnerarunt, aut interfcccrunt: in quo nuincro 
f uit Tallitis Rufus , Quaestorins , qni , pilo tran*iectus consulto 
anrftite, tnteriit: item Pompeius Rufus, bracbium ghHio pcr- 
cnsigus^nisi celcriter ad Caesarem adcucurrisset, interfectus e^ct. 
Qud facto complures Equites Romani Senatore^que pertcrriti ex 
proelio se rcceperunt , ne a militibus, qui ex tanta yictoria licen- 
tiam sibi adsumsissent inmoderatc peccandi, inpunitatis propter 
maximas rcs gestas spe , ipsi qnoque interficerentur. Itaque ii 
omnos Scipionis milites, quum fidcra Caesari* inplorarcnt, in- 
epectante lpso Caesare et a militibus deprccantc, eis uti parce- 
rent , ad nnum sunt interfccti. 

86. Caesar trinis castris potitas , occisfsque hostium dccera 
milibus fugatisque compluribus , se recepit, quinquaginta militi- 
bns amissis, paucis sanciis, in castra ac stitim cx itinere antc. 
oppidinn Thapsum constitit , clcphantosquc LXIV ornatos arma- 
to-sqne cum turribus ornnmentisque capit, captos ante oppidum in- 
strtfctos constitnit: id hoc consilio, si possct Virgilius, quique 
com eo obsidebantnr , rei male ge*tne suorum indicio a pcrtina- 
cta dedueu Deinde ipse Virgilinm adpellavit invitavitque ad de- 
ditionem suamque lenitatem etclemcntiamcommemoravit. Quem 
postquam animadvertit re^ponsum sibi non dare, ab oppido re- 
cessit. Postero die , Divina re facta, concione advocata, in con- 
«pectu oppidanorum milites conlaudat: totumque exercitura vete- 
ranum donavit , praemia fortissimo cuiquc ac bene merenti pro 
Buggestn tribttit: ac statim inde digreseus, Rcbilo Proconsule 
cum tribus ad Thapsum legionibus et Cn. Domitio cum dtiabut 
Tisdrae, ubi Considius praeerat, ad obsidendunirclicti*,M. Mes- 
salla Uticam antc pracmisso cum equitatu, ipsc codom iter facere 
contendit. 

87. Equites interim Sctpionis, qui ex proelio fngerant, qnum 
Uticnra versus itcr facerent, perveniunt ad oppidum Paradae. 
Ubi quum ab incolis non reciperentur, ideo quod fama de victo- 

caksar. Cc 



302 A. HIRTII D£ BELLO AFRICANO 

ria Caesarie praecucorrisset; Ti oppido potiti, inmedioforoli^nis 
coacervatis omnibusque rebuseorum congestis, ignem subiiciunt 
atque eius oppidi incolas coiusque generis aetatisque Tivoe con- 
strictosque in flammam coniiciont atque ita acerbissimo adficiunt 
subplicio: deinde protinus Uticamperveninnt. Superiore tempo- 
rj M. Cato , qaod in Uticensibus propter beneficiam icgrjs Iui|ae 
parum suis partibus praesidii esse exigtimoverat, plebem inermcm 
oppido eieccrat et ante portam Bellicam castris fossaque parvula 
dumtaxat munierat, ibique custodiis circumdatis, habitare coe- 
gerat: senatum autem oppidi costqdia tenebat Eornm castni 
li eqnites adorti expugnare coeperont, ideo quod eos portibus 
Caesaris favisse sciebant, ut, eis interfectis, eorom pernicie do- 
lorem suum ulciscerentur. Uticenscs , animo addito ex Caesari* 
victoria , iapidibus f astibasque equites rcpulcrunt Itaque postea- 
quam castra non potuerant potiri, Uticam se in oppidam conie- 
cerunt atque ibi'multos Utieenses interfecerunt domosque eorum 
expugnavcrunt ac diripuerunt. Quibus quom Cato persoadcre 
nulla ratione quiret, ut secum oppidum defenderent et caede ra- 
pinisque desisterent ; et , ouid sibi vellent , sciret; sedandae ee- 
rum inportunitati* gratia smgulis HS C divisit Idem SuilaFau- 
stus fecit ac de sua pecunia lurgkas est : linaque cum iis ub Uti- 
ca.proficiscitur atque in Regnum ire contendit 

88. Complores interim ex faga Uticam perveniunt Quos 
omnes Cato conTocatos, una cum trecentis, qui pecuniam Sci- 
piftni ad beliam faciendam contalerant, hortatur, ut scrvitia ma- 
numitterent oppidumque defendcrent Qaorum qaam partem ad- 
sentire, partem animum mentemque pcrterritam atque in fogam 
dc»tinatam habere intellexUset; arapUus de ea re agere destitit 
navesque iis adtribuit, ut, in quas quisque parte* vellet, proQ- 
cisceretnr. Ipse, omnibus rebus diligentissime constitutis, liberis 
■uis L. Caesari, qui tum ei pro Quaestore fuerat, commeodatis, 
et sine suspicionc, vultu atque sermone, quo superiore tempore 
usus fuerat, quum dormitum isset, ferrum intro clam in cnbicu- 
lum tulit atque ita se transiecit Qui dum anima nondum exspi- 
rata concidisset et, inpetu facto in cubicuium ex susipicione, me- 
dieus familiaresque continere atque Tulnus obligare coepisseot, 
ipse suis manibus vulnus crudeiissime dtvcllit atque animoprae- 
senti se interemit. Quem Uticenses, quamquam oderant partium 
gratia , tamen propter eius singularem integritatem et, quod dis- 
simiilimus reliquorum Dueum fuerat, quodque Uticam mirificis 
operibus munierat turresque auxerat , sepultura adficiunt Quo 
interfecto, L. Caesar, aliquid sibi exea re auxilii ratus, convo- 
cato populo^concione habifca, cohortator omnes, ut portae ape- 
rirentur : se in C. Caesaris clementia magnam spem habere. Ita- 
que, portis patefactis, Utica egressos, Gaesari Imperatori obriam 



LIB. CAP. 88—91. 303 

proficiscitur. Messalla, ut erat imperatum, Uticam pcrvcnit 
omnibtisqtte porlis custodias ponit. 

89. Cacsar interira, a Thapso progressos, Uscetam pervenit, 
nbi Scipio magnum framenti numernm, armorum, tclorum cete- 
rarnmque rerum , cnm parvo praesidio habnerat. Id adveniens 
potitnr: deinde Adrnmetum pervcnit. Quo qnum sine mora in- 
troi*set, armis, frtimento pecuniaque considerata, Q. Lignrio, C. 
Considio filio, qui tnm ibi fnerant, vitam conressit Deinde eo- 
dcm dic Adrnmeto egressiis, Livineio Regnlo ibi cum lcgione re- 
licto, Uticam ire contondit. Cni in itinere fit obvius L. Cacsar 
et subito se ad genua proiccit vitamquc sibi, nequc amplius quid- 
quam, deprecattir: ctii Caesar facile et pro sua natura, et pro in- 
stituto, concessit: item Caecinae , C. Ateio, P. Atrio, L. Cellac, 
patri etfilio, M. Eppio, M. Aqtiinio, Catonis filio , Damasippi- 
que liberis cx sna consuetudine tribuit; circiterqoe luminibus ac- 
ceneis Uticam pervenit atque extra oppidum ea nocte mansit 

90. Postero die mane in oppidum introiit; concionequc ad- 
vocata, Uticenses incolas cohortatus, gratias pro eorum erga se 
studio agrt; cives autem Romanos negotiatores et eos, qui inter 
trecentos pecunias contnierant Varo et Scipioni, multis verbls ac- 
cusatos, de eornra sceieribns longiore habita oratione, ad extre- 
mum, utsine metu prodircnt, edicitt se eis dumtaxat vitam con- 
cessurum ; bona quidem eorum se venditurum, ita tamen, qui eo- 
rum bona sua redemissety se bonorum venditionem inducturum et 
pecuniam multae nomine relaturum, ut vncolumitatem retinere 
po$$et. Quibns metn exsangnibus de vitaquc cx suo promerito 
deeperantibu*,subito oblata salnte, libentes cupidique conditionem 
acceperunt: peticrnntqtie a Caesare, ut univcrsis trcccntis uno no- 
mine pecuniam imperaret Itaque bis milHes sestcrtio his inpo- 
sito, ut per triennium sex pensionibus Populo Romano solverent, 
nttllo eorum recusante ac se eodem die demum natos pracdican- 
tcs, laeti gratias ajrtuit Caesari. 

91. Rex intcrim Inba, ut ex proelio fugerat, nna cnm Pc- 
trcio inlerdiu in villis latitando, tandcm, noctnrnis itincribus con- 
fectis , in Regnum pervcnit atqite ad oppidnm Znmam , ubi ipso 
domicilium, coniuges, liberosque habebat, quo ex cuncto Regno 
omncm pecuniam cnrissimasque res comportaverat, qnodque iiii- 
to bello operibus maximis munierat, accedit. Qucm oppidani, 
antea rumore cxoptato de Caesaris victoria audito , ob has caus- 
sas oppido prohibuerunt, quod, bello contra Populnm Romanum % 
suscepto, in oppido Zamae lignis congestis , maximam in mcdio 
foro pyram construxerat ; ut, si forte bello foret superatus, omni- 
bne rebns eo coaccrvatis, dehinc civibns cunctis interfectis eodem- 
qne proiectis, igne snbiecto, tttm demum se ipse insnper interfi- 
ceret atque naa cum liberis, coniugtbas, civibus, cunctaquegaza 

Cc2 



S04 A. HIBTII DE BELLO AFRICANO 

Rcgia cremarctnr. Postqtiam Iaba antc portas diu roaltamqno 
primo mints pro imucrio cgfcset cam Zamensibus; deinde, qnurn 
se parum proficere intclicxtsset , precibua quoque orasset , uti *e 
ad snos Dcos pcnatcs admtttcrent ; ubi eos in scntcntia per$tare 
animadvcrtit, nec minis nec precibtis suis moveri , quo magis se 
reciucrcnt; tertio petit ab cis, ut sibi coniuges liberosquc redtlc- 
rent, ut tecum cos absportaret. Poetquam e-ibi nihil otnnino c*p- 
' pirianos responsi reddere animadvertit, nnlla rc ah iia inpetriUa, 
ab Zama discedit, atqtie ad villam suaiu cumM. Petreio paucia- 
que equitibus sc confcrt. \ 

92. ZamcHses intcriiri lcgatos de iis rcbns ad Caesarcm Utr- 
cam mittunt petuntqtic ab co , uti ante, quam Rex manum conli- 
geret, seseque obpugnaret, sibi auxilium mitteret: se tamen pa- 
ratos esse, sibi quoad vita svbpetevct, oppidum seque ei reservare» 
Legatos conlaudatos Cacsar domum inbet antecedere ac &uum ad- 
veutum jiraenunciare. Ipsc, postcro die Utica ogrcssus, cum eqni- 
tatu in Hegniim ire contcndit. Interjm in iiinere ex Regiis co- 
piis Dtirc* coiupiurcs ad Caesarem vcuiunl orantquc, tit sibi igno- 
erat. Qttibus subplicibus Tonia data, Zamam perveniutit. R«- 
raorc iuteriiti perlato do eius lcnitute clcmcntinquc, propemodum 
oinncs Regni cquitcs Zamatn uerveniunt ad Cacsarcm ab eoquo 
suut mctu periculoquc libcrnti. 

93. Dum hacc utrobiqne geruntnr, Considius, qui Tisdrae cum 
famitia sua, gladiatoria manu, Gaetulisque praeerat, cognita cae- 
do suorum, Domitiique et legionum adventu perterritu?, despera- 
ta salute, oppidum deserit scque claiu cum paucis barbaris peca- 
Itia onustus subducit atque iu Regnum fugerc contendit; quem 
Gactuii, sui comites, in itinerc, praedac ctipidi, concidttnt &cqi;e 
in quaseumquc potucre partes conferttnt. C. interim Yirgilias, 
postqnamterramariqueclausus se nihil profircrc intellexit, 6ito#- 
que aut intcrfectos aut fugatos , M. Catonem Uticae sibi ipsum 
manus intulisse, Regem vagum ab suia-qne desertum ab omnibua 
adsperoari, Saburam eiusquo copias ab Sitio esse dcietas , Uticae 
Cacsarem sine raora reccptum , de tanto. exercitu reliquia* es*o 
ntillas,quae sibi suisque iiberis prodessent; a Caninio Proconsule, 
qui eum obsidebat, fide accepta, seque et sua omnia et oppidum 
Proconsuli transdit. - 

94. Rex intcrim Iuha, ab omnibus civitatibus exclusus, de- 
sperata salute, quum iam cocnatus esset cum Potreio, ut per vir- 
tutem interfccti case vidcrentur, ferro inter se depugnaot: atqne 
firmior inbccilliorem Iuba Petrcium facile ferro consumsit. Deinde 
ipse sibi quum conarctur gladio tran>iicero pcctus, nec po*set, 
precibus a servo suo tnpetravit, ut se interficeret, idque obtinitit. 

95. P Sitius interim, puko excrcitu Sahurae, Praefcrti Iu- 
bae, ipsoquc intorfecto , quam iter cum paucis per Manritantam 



LIB. CAP. 92—98. 505 

ad Caesarem faceret, forte incidit in Faustum Afranittraque , qul 
eam noanum habebant, qua Utieam diripuerant,iterque in Hfepa- 
niam intendebant et erant nomero circiter MD. Itaquc ccleriter 
nocturno tempore insidiis dispositis, eosprimaluceadortus, prae- 
ter pancos equites, qui ex priufo agmine fiigcraat , reliquos aut 
interficit, aut in deditionem accipit ; Afraiiium et Faustum vivos 
capit cum coninge et liberis. Paucis post diebus, disscnsione iu 
exercitu orta, Fanstuft ctAfranras iaterficiuntur; Poropeiac coai 
Fausti liberis Caesar incolumitatcm snaque omnia concessit. 

96. Scipie interim cun Damaaippo et Torquato et Plaetorio 
Rustiano, navibns longfe, din muftumque iactati, qnnm Hispa- 
niam peterent, ad Hipponem Regium defcruntnr, ubi ciassis P. 
Sitii per id tenipus crat : a qna pauciora ab amplioribus circnin- 
Tenta navigia deprimuntnr ; ibiqae Scipio cum quibus paulio aute 
nominavi, interiit. 

97. Caesar interinj, Zamae auctione Regia facta bonisque 
eornm venditis, qui cives Romani contra Popuium Romanum ar- 
ma tulerant, nraemiisquc Zamensibns, qui de Rege oxcludendo 
consilium ceperant, tributi?, vectigalibusqne Regiis abrogatis, ox 
Rcgnoqae provincia facta , atqne ibi Crispo Sallustio Proconsnlc 
cnm imperio rclicto , ip«se Zama egressu? Uticam se recepit. Ibi 
bonis venditiseornm, quisubluba Petreio^ue ordines duxerant, 
item Thapsitanis HS vicesies, convcntui eorum HS tricesics; 
Adrumetinis HS tricesies , conrentui eorum HS quinqnngies, 
muitae nomine inponit: civitates bonaque eorum ab omni iniuria 
rapinisque defendit. Leptitanos, quorum superioribus annis bdna 
Iuba diripuerat, et ad Scnatum questi per legatos, atque arbitrii 
a Senatu datis soa receperant, tricies centenis milibus pondo olel 
in annos singulos mnltat, ideo quod initio, per dissensionem prin> 
cipiim , societatem cuin Iuba inierant cumqiie arinis , nulitibu»j 
pecuniaiuverant. Tisdritanos, propter humilitatem civitatis, certo 
numere frumenti mnltat. 

98. His rebus gestis, Idibus Iun. Uticae classcm conscendit 
et post diem tcrtinm Carales in Sardiniam pervenit. IHi Sulci- 
tanos, quod Naeidium eiusqne classem recepcrant, copiisqne iiive- 
rant, HS centies raaltat; et pro decnmis octavas pendere iubct 
bonaqne pancorum vendit et ante diera III. Kai. Qninet. naves 
conscendtt; eta Caralibns seenndum terram provectits, duodetri- 
cesimo die, eo quod tempestatibus in portubu* cohibebatnr, ad 
urbem Romam venit. 



LIBER SINGVLARIS 

DE BELLO HISPANIENSI 

QVOD ADVERSVS POMPEII FIMOS 
GESTVM EST. 
, ARGVMENTVM 



BelH Hispanici initia 1. Cn, Pompeius ulteriore Hispania poti- 
tur; CaesarinHi$paniamvenit,invitatur u Cordubensibus ; UUae 
auxiUa mittit, Cordubam, quam Sex, Pompeius tenet, obpugnat, 
Uliam liberat 2 — 4. Castra Caesaris et Pompeii conferuntur at- 
que Ategua, obpugnata diu, tandem Caesari deditur 5 — 19. 
Res ad Ucubim gestae. PompeU crudelitas. Fit pugna, Caesar 
vincit 20 — 21. Ant, Turpionis et Q. Pomp. Nigri singulare cer- 
tamen, Equites R, ad Caesarem transfugiunt 25. 26. Proe- 
lium ad Mundam , quo Pompeiani ad internecionem usque vin- 
cuntur. Pereunt Labienus et At. Varus 1R — 31. Cerduba , IH- 
spalisy Carteia deduntur Caesari 33 — 38. Saucius Pompeius pro- 
fugit et caeditur; caput eius Caesari adfertur 39. Caesaris naves 
tncenduntur 40. Capitur Mundu atque Ursao 41. Caesaris concio 
bnbita Hispali 42. 



1. Fharaace superato, Africa recepta, qui ex iis proeliis 
cnm adoleacente Gn. Pompeio profogfesent, qnnm et ulterioria 
Hispaniae potitus esset, dom Caesar ranneribus dandis in Italia 
detinetur, quo facilius praesidia contra 1 compararet Pompeius, 
in fidem uniuscuiusque civitatu confngere coepit. Ita partun pre- 
cibns, partim vi, bene magna comparata manu, proTinciam ra- 
stare. Quibus in rebus nonnuliae civitates sua sponte auxiiia mit- 
tebant , item nonnullae portas contra clndebant £x quibus si 
qna opptda vi ceperat, quum aliquia ex ea civitate optime de Cn. 
Pompeio meritus civis esset, propter pecuniae magnitudinem ali- 
qua ei inferebatur caussa, -ut, eo de medio sublato, ex eius pecu- 
uia latronum largitio fieret Ita paucis conunodis hoste hortato, 



DE BELLO HISPAKDOiSI UB. CAP. 1—4. S07 

raainrce augebantur copiac. Ob hoc crehris nunriift in ItaKaai 
niii»*is, civitatc* contrariae Pompeio auxilia sibi depostulahanL 

2. G. Caesar Dictator III, designatns IV, inultis itineribusA.tr. 
antc confectis, qunm ceieri festinatione ad bellum oonficiendum inTO6. 
Hitipaniam Tenisset, legati Cordubeases, qui a Cn. Pompeio dis* 
cesecrant, Cacsari obviam Tenivnt : a quibus nunciabatnr, noctur- 
no tempore oppidum Cordubam eapi poste, quod nec opinantibu» 
adversariis eius provinciae potitus esset^ simuique tabeUarii capti 
essent) qui a Ci*. Pompeio dispositi omnibus locis essent, quo cet- 
tiorem Cn. Pompeium de Caesarts adventufacerent. Muifia praeterca 
veririmilia proponebant. Quibus rebus adductus, quos Legatos ante 
exercitui praefecerat, Q. Pedium et Q. Fabium Maximum, de suo ad- 
Tentu facH certiotes, ut, quem sibi eqnitatum ex proTincia fccissent, 
prae*idio mitterenL Ad quos celerius, quam ipsi opinati sunt, ad- 
propinquavit, neque, ut ipse voluit, equitatum sibi praesidio habuit» 

3. Erat idem temporis Sextus Pompeius frater, qui cum prae- 
sidio Cordubam tenebat, quod eiusprorinciae capnt esse cxistima- 
batur : ipse autcm Cn. Poropeius adoiescens Uliam oppidum ob- 
pugnabat, et fere iam aliquot mensibus ibi detinebatur. Quo ez 
oppido, cegnito Cae*aris adventu, legati, clam praesidia Cn. Pom- 
peii, Caesarem quum adissent, petcre coeperant, uti sibi primo 
quoque tcmpore subsidium mitteret. Cacsar eam civitatem omni 
tempore optime de Populo Romano meritam esse scicns , celeri- 
ter sex cohortcs secanda Tigilia inbet proficiuci parique equitcs 
numero : quibus praefeeit homincm eius provinciae notum*-et non 
paruin scienteni, L. Iuriium Paciecum. Qui quum ad Cn. Poui- 
pcii praesidia Tenfsset, incidit idem temporis, nt tcmpestato ad- 
Terea vchementique vcnto adilictarctnr: quem tw tempestatis ka 
obscurabat, ut Tix proximum agnoFcere possct. Cnius incommo- 
dum summam utilitatem ipsis pracbebat. Ita, quum ad eum lo- 
cum Tenerunt, iubet binos equites incedere et recta pcr adver«a- 
riorum praesidia ad oppidum contendere : mediisque eorum prae- 
sidiisquum qnaereretur, qui essent, unus cx nostris respondit: 
ut sileat vcrbum faeere ; nam id temperu conari ad murum acce- 
dere, ut oppidum capiant: et partim tempestate inpediti vigilea 
non poterant diiigentiam pracstare, partim ilio responso deterre- 
bantur. Qunm ad portam adpropinquassent : signo dato, ab op- 
pidanis sunt recepti, et pedites equitesque, clamnre facto, dupo- 
sitis ibi partim, qui remansere, eruptionem in adversariorum ca- 
stra fecerunt. Sic ttliid quum inscienttbus accidisset, existimabat 
magna pars hominum, qui in iis castris fuissent, seprope ca- 
ptosesse. 

4. Hoc misso ad- Uliam praesidio, Caesar, utJPompeium ab 
ea obpugnasione deduceret, ad Cordubam contendit; ex qtuTiti- 
nase ioncatos t4tos fortcs euia equitata aate pracmisit: qut, si- 



308 BE BELLO HISPAXIENSI 

nal in conspeetum oppidi se dederunt, in equis recipiuntnr. Hoc 
a Cordubensibus nequaquam poterat aninmin adverti. Adpropin- 
quantibus, ex oppido bcne raagna muttitudo ad equitatum con- 
ciuendum quum exissent, loricati, utsupra scripsimus, ex equis 
descenderunt etmagnum proelium fecerunt, sic uti ex infinita ho- 
mmuiu multitttdine patici in oppidum se reciperent. Hoc timore 
addurtus Sextus Pompeius litteras fratri misit, ut celeriter sibi 
Mibeidio venirct, ne pritis Caesar Cordubam caperct, quam ipse 
illo venisset. Ita Cn. Poinpeios, Ulia prope capta, litteris fratrt* 
excitus, cum copiis ad Cordnbam iter facere coepit. 

. 5. Caesar, quum ad flumen BaTetim venisset, neque propter 
altitudinein fluminis transire pos»et, lapidibus corbes plenos dc- 
mtsit. Ita insuper ponte facto, copias ad castru tripartito trans* 
duxit Tenebant advcrsus oppidum e regione pontis trabes , ut 
supra scripsimus, bipartito. Iluc quum Pompeius cum suis co- 
piis venisset , ex adverso pari ratione castra ponit. Caesar , ut 
eum ab oppido commeatuque excluderet, bracbium ad pontem 
ducere coepit. Pari idem conditione Pompetus. Hic intcr Duces 
duos fit contentio, uter prius pontem occuparet : ex qua contentio- 
ne quotidiana ininuta proelia fiebant, ut modo ht, modo iili *u- 
periorcs discederent.- Quae res quusnad maiorem contentioncm 
venisset, ab utrisque coraminus pugna inita, dum cupidius lo- 
coin student tenere, propter pontem coangustabantur et fltuninis 
ripas adpropinquantes coangustati praecipitabantur. Hio altcri 
alteris non solum mortem morti exaggerabant, sed tomulos tu- 
mulis exaequabant. Ita diebus compluribtis cupiebat Caesar , si 

' qua conditione posset, adversarios in aequum locunt deducere et 

. primo quoque tempore de bello decernere. 

6. ld quum ahimadverteret adversarios mininro veile , quos 
ideo a viaretraxerat,utinaequttm deduceret, copiis flimen trans- 
ductis, noctu iubet igne* fieri magnos. Ita firmfasiinum eius 
praesidium Ategoam proficiscitur. Id quum Pompeius esx perfu- 
gis rescisset, ea die per viarum angustias carra complura mul- 
tosque lanistas retraxit et ad Cordubam se recepit. Cacsar mu- 
nitionibus Ategimm obpugrtare et brachm circumducere coepfc 
Cuius rei Pompeio quum nuncius esset adlatus , eo die proficiscv 
tur. Cuius in adventum , pracstdit caussa , Caesar compiura caV 
fitella occupavit, partim ubi equitatus, partim ubi pedestris copia^ 
in statione et in excubitu castris praesidio esse pussent. Hic in ^ 
adventu Pompeii incidit, ut matutino tempore nebula esset cras- 
sissima. Itaque in illa obscuratione cnm aliquot cohortibus et 
equitum turmis circumcludunt Caesaria equites et concidunt, sie, 
ut vix in ea caede pauci effugerent. 

7. Insequenti nocte castra sna incendit Pompeius et trans 
flumen Salsum per : cuuvaUes castra iater du* oppida, Ateguam 



LIB. CAP. 5—9. 309 

et Ucnbim , In monte conetituit. Caesar in rannitfonibaf ceteris- 
qne, qnae nd oppidom obpugnandum opus fuerunt, aggercm Tine- 
asquc agerc tttetitttit. flaec locasnnt montuosa et natura edita ad 
rem militarem ; quac planitie dividuntur Sako flumine, proxirae 
taracn Atc^uam , ut ad flumen sint circiter passuuni dno nailia. 
Ex ea regione oppidi in montibus castra babuit Poropeins , in 
conppectn utrorumqnc oppidorum, nequc suis ausus cst subsidio 
vcntre. Aquilas et signa hahuit tredecim legionum; sed, ex qui- 
bns aliquid firmamenti se existimabat habere, duae fuerunt ver- 
naenlac, qnae a Trebonio transfugcrant ; ima, facta ex coloniis, 
quae fucrunt in his regionibus ; quarta fuit Afraniana ex Africa, 
qoam secum adduxerat v rcliquae ex fugitivi* auxiliares constste- 
bant: nam, deleviariDatnraeteqnitatu, longeetyirtuteet nuinero 
nostri erant superiores. 

8. Arccdcbat hnc, ntlongins bellnm dncerct Poropein*, quod 
loca sunt edita ct ad castrnrum munitiones non parum idonea. 
Nant fcrc totias ulterioris Hispnniae regio, propter terrae fecun- 
ditatem, inopem difficilemque habct ohpiignntionetn et non minus 
copiosara aquationcm. Hic ctiam proptcr barbarorum crcbras ex- 
curssiohes omnia loca , quac sttnt nb oppidis rcmota , tttrribus vt 
munitionibtis retincntnr et, sicut in Afriea, rudere, non tetriilia 
tcgnntitr; simulquc in his habent spcculas et propter altitudmera 
lpnge lateque prot*piciunt. Item oppidorum magna pars cius pro- 
Tinclae montibus fere lminita et natura cxcellentibns locis est con- 
stituta, ut simul aditus adsccnsrsque habeat difficilcf. Ita ab ob* 
pugnationibua natura loci dfctinentnr, nt chitates Hfepaniae non 
facile ab hostc cnptantnr: id quod in hoc contigit bello. Nam, 
nbi ihtcr Ategnain et Ucnbim , qitae oppida sttpra sunt scripta, 
Porapeins habuit cnstra cotistitntA in con^pectn duorum oppido- 
mm , ab suis castris circiter milia passnum quatuor grumns eet 
excellcns natnra, qui adpellatur castra Postumtana: ibi praesidii 
caussa castcllum Caesar habuit conetitutum. 

9. Pompeios, qni eodera ingo tegebatnr Ioci natura ct, quod 
remotnm erat a castris Caesaris , auiinadvertcbat loci difficulta- 
tem, et, quod flmuine Salso interclndebatur , non essecommis- 

. surum Cacsarem, ut in tanta loci difficultate ad subsidium submit* 
tendiiin *c raitteret. Ista fretus opinione, tcrtia vigilia profcctus 
• ca^tciluan obpugnare coepit, tit iaborantrbus succnrreret. Nostri, 
quum adpropinquassent , clamore repentiwo telorumque mnltitu- 
\ dinc iactus facere coeperunt , uti uiagiiam partcin hominum vul- 
, ncrjbus adficerent. Quo peracto, qnum ex casteilo repugna- 
i re cocpissent^ ct maioribus castris Caesari nuncins esset adlatu*, 
i cum tribus Jegionibus est profectus et , quum ad eos adpropin- 
! qua^sct, fuga perterriti multi sunt interfecti, complures capti ; in 

i 



310 DE BELLO HISPANIEKSI 

quibns dno*. Multi praetorea armis exuti fugeront ; quorumscuta 
sunt relata octoginta. 

10. lnsoqnenti Ince Arguetius ex Italia cum equitatu venit. 
18 signat Saguntinorum retttiit quinqne, quac ab oppidanis cepit. 
Suo loco praeteritns est , quod equites ex Italia cum Asprenate 
ad Caesarera venissent. Ea nocte Pompeins castra sua incendit et 
ad Cordubam versus itcr focere coepit. Rex, nomine Indo, qui 
cum equitatu suas copias adduxerat, dum cupjdius agmen advcr- 
sariorum insequitur , a yernaculis lcgionariis cxceptus est et 
interfcctus. 

11. Postero die equites nostri longius ad Cordabam ver- 
«iis prosecuti sunt eos , qui commeatus ad castra Pompeii ex 
oppido portabant; ex.iis capti L cum iumentis ad nostra adducti 
snnt castra. Eodcra die Q. Marcius, Tribunus militum qni fuis- 
set Pompcii, ad nos transragit, et noctis tertia vigilia in oppido 
accrrime pugnatum est, ignemque multum miserunt, sic ut omne 
gcnus , quibus ignis pcr iuctus solitus est mitti, cxcrceretur. Hoc 
praetcrito tempore, C. Fnndanius, Eques Romanus, ex castris 
advcrsariorum ad nos trausfugit. 

12. Postcro dicex legione vernacula militcs sunt capti ab equi- 
tibus nostris duo , qui dixerunt, se servos essc. Quum venirent, 
cogniti sunt a militibus,qui antea cum Fabio ct Pcdio fuerant et 
a Trebonio transfugerant Eis ad ignoscendum luilla est data fa- 
cultas et a militibus nostris interfecti stuit. Idem temporis capti 
tabellarii, qui a Corduba ad Pbmpeium missi erant perperamque 
ad castra nostra pervencrant, praecisis manibus missi sunt facti. 
Pari consnetudine , vigilia secunda ex oppido ignem multum te- 
lorumque multitudinem iactando, bene magnum tempus coneum- 
serunt compluresqne vulneribus adfecerunt. Praeterito noctistem- 
pore, eruptionem in legionem sextam fecerunt, quum in opere nostri 
distentiessentacritcrquepuguarecoeperunt: quorumvis repressa a 
nostris, ctsi oppidani superiore loco defcndebantur. Ii, quum eru- 
ptionem facere cocpissent, tamcn virtute militum nostrorum, qui 
mferiore loco premebantur , repulsi adversarii bcne multis vul- 
neribus adfecti in oppidum se contulerunt. 

• 13. Postero die Pompeius ex castris suis brachiom coepit ad 
flamen Saisum dncere : et , quum nostri eqnites pauci in statione 
fuissent a pluribns reperti , de statione sunt deiecti et occisi tres. 
Eo die A. Valgius, Senatoris filius, cuins frater in castris Pom- 
peii fuissct , omnibus suis rebtis relictis, equum censcendit et fa- 
git. Speeulator de lcgione eecufida Pompeiana captus a militi- 
bus et irtterfcctns est : idemque temporis glans missa est, inscrn 
pta, quo die ad oppidum capiendum accedcrent, sese scutumscse 
positurum. Qua spe nonnulii, dum sine pericnlo murum adscen- 
dere et oppidum potiri posse se sperant, postero die ad murum 



LIB. CAP. 1*-16. 811 

opus facere cocperunt et bene ntagna prioris ranri pars deiecia cst. * 
Quo facto ab oppidanis, ac si suaram partium essent, conservati, 
inissos facerc loricatos, quique praesidii caossapraepositi oppido a 
Pompcio essent, orabant Quibus respondit Caesar, $c candi- 
tiones dare, non occiperc, consuevisse. Qui quum in oppidam 
revertbsent , rclato responso , clamore snblato , omni genere te* 
lornm emisso, pugnare prp muro toto eoeperant: propter quod 
fere magna pars bominum , qni in castris nostris essent, non do- 
bitarunt , quin eruptionein eo die essent facturi. Ita corona cir- 
cumdata, pugnatum est aliquamdiu vehementissime, sinnttyue 
ballista missa a nostris turrem deiecit: qua adrersariorum, qui 
in ea turre fuerant , quinque deiecti sunt et paer, qui baliistam 
solitus erat observare. 

14. Eo praeterito tempore, Pompetus trans flumen Salsnra 
castellum consrituit: neque a nostris prohibitns, fabaqueiUaopi*- 
nione gloriatus est, quod prope in nostris partibus locum te- 
nuiseet. Itcm insequenti die eadem consnetndine dam longius 
proscquitur, quo loco eqnites nostri stationem habuerant, aliquot 
turmae cum levi armatura , inpetu facto , loco sunt deiectae et, 
propter paucitatemnostrorum equitnm, simnl cam levi armatura 
intcr turmas adversariorum protritae. Hocinconspectuutrorum- 
que castrorum gerebatur: et maiore Pompejani exsultabant gle- 
ria, longius quod, nestris cedentibus, prosequi coepissent Qui 
quum aliquo loco a nostrii recepti essent, ut consuessent , ex si- 
mili virtute clamore facto, aversati sunt proelium facere. 

15. Fere apud excrcitus haec est equestris proeiii consuetudo : 
quum eques ad dimicandum, dimisso equo, cum pedite congre- 
ditur, nequaquam par habetur, Id quod in hocaccidit certamiue. 
Quum pcdites, ex levi armaturalecti , ad pugnam ,. equitibus nosttfa 
neeopinantibus, Tenissent , idque in proelio aaimadversajn esset, 
complures ex equis descenderunt. Ita exiguo tempore eques pedestre, 
pedes equestre proelium facere coepit, usque eo, ut caedem proxi- 
me a vallo fecerint In quoproelio adversarioruin cecideruni 
CXXIII, compluresque armis exuti, muiti vulneribus adfecti in 
castra sunt rcdacti : nostri cecideruntlll; saucii XII pedites, equi- 
tes V. Eius diei insequenti tempore, pristina consuctudino pro 
mnro pngnari coeptum est. Qunm beneinagnammultitudinemte- 
lorum ignemqne nostris defendentibus iniecissent, nefandnmcrn- 
delissimumque racihus sunt adgressi , in eonspectnque noatro ho- 
spites, qui in oppido erant, iogulare et £e mujro praecipites mit- 
tere coeperunt , sicuti apud barbaros : quod post homiaum me~ 
moriam numquam est factum. 

16. Huins diei extremo temporo a Pompeianis et clam nostroa 
tabellarius est missns, ut eanocte turres aggeremqne incenderent et 
tertiavigUiaeruptionemfacerent. Itaigne telorumque nnltituamo 



812 DE BELLO HISPAMEXSI 

iotta, fnn ftene mago a ni partem muri censuni*it«ent , portam, 
quae e regione et in con*pectn Pompeli castrorom fuerat, aperuerunt 
copiaequetotac eraptiosHsmfecernnt gccumque extulernnt calcata* 
ad fo*sas complendas et tiarpagnnes ad ca*as, qnae stramentttiae 
ab nostri* hibernorum canssa aedificatae crant, dirnendas et in- 
cendendas ; praeterea argentum et vestimenta, ut, dnm nostri in 
praeda detinerentnr, illi, caede facta, ad praesidia Fompeii se 
reciperent; nam, quod esietimabat , eok pos«c eonatnm efficere, 
noetetotnultaibatflomcnSalsnra in acie. Qnod factura licet nec 
opmantibas nostris esset gestam , tamen , virtute freti , rcpuisos 
multisque vulneribus adfectos oppido repressernnt praedaqne et 
armis eornro sunt potiti vivosqnc aliqnog ceperunt, qni pootero 
die sunt interfecti. Eodemque temporctransfuganunciavitcx oppi- 
do , Innium , qni in cnnicnlo fuisset , iugnlatione oppidanoroni 
factaclaraasse, facinus $e ncfandum et scelus fecisse: ncm eot 
nihil meruisse , quare tali poena adficerentur, qui eos ad uras et 
focoe 8uo9 rccepistent; eosgue hospitium scelere contaminasse : 
mnlta practcrea dkisse : qua oratione deterritos, amplios iognla- 
tiuncm non fecig>e. 

17. Ita postero die Tullius Legafofi com Catone Lusltauo 
venit et apud Caesarem verba feciti Vtinam quident Dii inmor- 
tales fecissent , ut tuut potius miles, quarri Cn. P&mpeiil factus 
essem et hanc virtutis constantiam in tua victoria , non in iUius, 
calamitate, praestarem: cuius funestae laudes quippe ad kane 
fortunam reciderunt, ut cives Romani, indigentcs praesidii, et 
propterpatriae luctuosam perniciem dedamur hostium numero : qu$ 
neque in iUius prospera acie primam fortunam , neque in adversa 
tecundam obtinuimus victoriam : qui legionum tot inpetus susten- 
tantct, noctumis diurnisque opertbus gladiorum ictus telorvmque 
mtssus tsspectantes, victi et deserti, a Pompeio, tua virtute sn- 
peroti, tatutem atua clementia dcpotcimut; petimusque, nt, qua~ 
lem te gentibus praestitisti, similemin eivium deditione praestes. 
Et qttalcm, ait, gentibus me praestiti; similcm in ciuium dedi- 
tionemepracstabo: 

18: Remissis legntis , qnnm ad portam vcntsset Tib. Tolli- 
us et qtutm enm introeuntcm C. Antonius ihsccatos non essct, re- 
vertit ad portam et hominem adprehendit. Quod Tiberias qonra 
fieri animadvertit, sinn pugionem eduxit ct manum eius incidit 
Itn refagerant ad Caesarem. Eoderaque tempore signifcr de le* 

Jfione prtma transfagttet nunctavit, quo die equestre proelium 
actam essot , suo signo pcrisse homines XXXV, neqne licere ca- 
ttris Cn. Pompeii nunciari neqne dlci , perisse queraquam. Ser- 
vas, eaias dominas in Caesaris cnstris fafcsct, nxoremquc et 
filinm in oppido reliqnerat , dominnra ingnlavit ct ita clam a 
Caajtajrif praeeidiid in Pompeii castra disceseit etindicium giande 



LIB. CAP. 17—». 518 

scripium misit, per qnod certior leret Cfeesar, quae !n oppide 
ail difendendum comporarentor. Ita litterisacceptif, qumn in oppi- 
dmn reTortissent , qui mittrre glandem inscriptam solebant, laee-. 
qaenti tempore doo Lusitani fratres transfugae nuncianint, qnam 
Pompeins concionem habuissct: quoniam oppido subsidiononposset 
venire, noetu ex adversariorum conspectu se deducerent ad more 
versum: nnum mpondisse , ut potiu» ad dimicandum descende- 
rent, qvam signumfugae ostenderent: enm, qoi italocntns essei, 
lugnlatum. Eodem tempore tabellarii eius dcprehensi , qai ad 
oppidnm veniebant, qnornm litteras Caesar oppidanis obiecit et, 
«rai vitam sibi peteret, iussit tnrrem Iigneam oppidanornm in- 
cendere: id si fecisset, ei te promisit omnia concessurum. Quod 
difficile erat factu , ut eam tnrrem sine pericnlo quis incenderet. 
Ita * facturus de ligno, qnnm propius accessisset, ab oppidanli 
est occisus. Eadem nocte transfuga nunciavit, Pompeium et La- 
biennm de ingulatione oppidanorara indignatos e«se. 

19. Yigilia secnnda propter multitndinem tolornm torris U- 
gnea, qnae nostra fnisset, ab imo vitium fecit, usque ad tabnlatom 
sceundum et tertium. Eodem tempore pro muro pngnatum acer* 
rime, et tnrrim nostram, nt superiorem, incenderunt, idcirco, 
qaod ventum oppidani secnndum habuerunt Insequenti luce ma- 
terfamiifas de muro se deiecit et ad nos transiliit dixitqne, secum 
famiUa constitutum habuisse, utuna transjugerent ad Caesarem; 
illam obpressam et iugulatam. Hoc praeterea tempore tabellae- 
de mnro sunt deiectae, in quibus scriptumest inventum : L. Afi- 
natius Caesari. Si miM vitam tribues , quoniam ab Cn. Pompeio 
sum desertus, qualem me UU praestiti, talem virtute et constantia 
futurum me m te praestabo. Eodem tempore oppidanorum Iegati, 
qni antea exierant, Gaesarem adierant, si sibi vitam concederet, 
sese insequenti die oppidum esse dedituros. Quibus respondit, se 
Caesarem esse fidemque pracstaturum. Ita, ante diem XI. Ka- 
lend. Martii oppido potitus, Imperator est adpellatus. 

20. Quod Poinpeius cx perfugis quum deditionem oppidi fa- 
ctam esse scisset, castra movit Ucnbim versus, et circum ea loca 
castella disposuit ct munitionibns sc continere coepit. Caesarmo- 
vit et propiuB castra castris contulit. Eodem tempore mane lori- 
catus nnns ex legione Ternacula ad nos transfogit et nunciarit, 
Pompeium oppiddnos Ucubenses convocasseeisqueitaimperavisse, 
ut, diligentfa adhibita, perquirerent, qui essent suarum partium 
itemqne adversariorum victoriae fautores. Hoc praeterito tem- 
pore, in oppido, quod fuit captom , servus est prehensns in cnni- 
culo, quem supra demonstravimns dominum iugulassea is vivnt 
est conibnstus. Idemque temporis Ccntnriones ioricati octo ad 
Caeaarem trnnsragerunt ex legione vemacula , et eqnites nostri 
cuin advenariorum eqnitibus congressi sunt et saueii aliqnot oc- * 

CABSAJU D d 



?16 DE BELLO HISPANIENSI 

i 
yerterat ab opere ad spectandum,acjcs sunt dispositae: nam inter 
)>cllntore£ principes dubia erat posita victoria, ot prope videretur 
finem beliandi doornni dirimerc pugna. Ita avidi cupidique sua- 
rum tyiisque partiou, * expcrtorum virorum fantonimque volun- 
tas habebatur. Qnorum vjrtute alacri quum ad dimicandum in 
planitiem se cootulissent , scutorumque laudi* insignis praeful- 
gens opus caelatum, quorum * pugna essct prope profecto di- 
remta, nisi propter equitum * couces*um, ut supra demonstjravi- 
mus , levis armatura pracsidii caussa non longe ab opere castro- 
rum constitisset. Vt nostros equitcs in receptu , dum ad castra 
redeunt, adversarii cupidius sdnt insccuti, universi, clamore fa- 
cto, inpetum dederunt. Ita metu perterriti, quum in fuga cssent, 
mnltis amissis , in castra se recipiunt 

26. Caesar ob virtutem turmae Cassianae dooavit milia XIII 
et Praefecto torques aureos V et levi armaturac milia X. Hoc 
die A, Baebius et C. Flavius et A. Trcbellius, Equfres Romani 
Astenses, argento prope tecti [equites] ad Cae«arem transfugerunt; 
qui nunciarunt, Equites Romanos coniurasse omnes, qni in ca- 
stris Pompeii essent,ut transitionem facercnt; serviindicioomnes 
in custodiam esse coniectos , e quibus , occasione capta, se trans- 
fugisse. Itcm hoc die litterae sunt deprehensae , quas mittcbat 
Ursaonem Cn. Pompeius. £. V. G. JE. V. Etsi, prout nostrafe- 
Ucitas, ex sententia adversarios adhuc propulsos habemu», tamen } 
st aequo loco rat potestatem /acerent, celcrius, quam vestra opinio 
fert , beUum confecissem. Sed esercitum tironem non, audent in 
eampum dedueer^nostrisque adhuc freti praesidiis beUum ducunt ; 
nam singulas civitates circumsederunt ; inde sibi eommeatus ca— 
piunt. Quare et civitatcs nostrarum' partium conservabo et bcl- 
lum primo quoque tempore conficiam. Cohortes in anima habeo 
ad vos mittere. Profecto nostro commeatu privati, necessario ad 
dimicandum descendent. 

27. Insequenti tempore qmun nostri temere in opere distenti 
essent, equites in oliveto, dum lignantur, interfecti sunt aiiquot 
Servi transfugerunt , quinunciavernnt, a. d. III. Nonarum Mar- 
tii proeiium, ad Soritiam quod factum est, ex eo tempore me- 
tam css,e magaum et Attium Varum circum casteUa praeesse. £o 
die Pompeius castra movit et contra Hiepalim in olivcto consdlit 
Caesar, priusquam eodem est profcctus , luna hora circiter VI 
vi*a est Ita castrisonotis Ucubim, Pompcius praesidium, quod 
rcliquit , iussit incenderent et , deusto oppido , in castra maiora 
se reciperent. Tnsequenti tempore Ventbponte oppidnm qunm ob- 
pugnare coepisset, deditionc facta, iter fecit in Carrucam con- 
traque Pompeinm castra posnit Pompeius oppidum, qnod coo- 
tra sua praesidia portas clausisset, inccndit; milcsque, qui fra- 
trem suum in castritf ioguiasset, interceptus est a nostris oi fusti 



LIB. CAP. 26— 80. »17 

percusgu*. Hine iftinere facto, in campum Mundensem qaum 
esset ventum , castra contra Pompeium constituit. 

28. Sequenti die quum iter faccre Caesar cum copiis vellet, 
renunciatum est ab spcculatoribus, Pompeiuin de tertia Ti<rilia 
in acie stetisse. Hoc nuncio adlato, vexillum proposuit. Idcfrco 
enim copias ednxerat, qtiod Versaoncnsium civitnti fuissent fau- 
torcs: antea litteras nikerat, Caesarem % nolle in eonvallem desccn- 
dcre, quod maiorem partem exercitus tironem haberet. Hae lit- 
terae Tehcmcnter confirniabant mentcs oppidanorum. Ita, hac 
opinionc fretus, totum 6c facere possc exi*timabat : etenim ct na- 
tura loci defcndcbatur ct ipsius oppidi munitione, ubi castra ha- 
buit constituta. Xamquc, ut supcrius demonstravimtis , loca ex- 
cellentia tumulis contineri ; interim nulla planitiadividit. 

29. Sed ratione nulla placuit taceri id , quod eo iucidit tem- 
pore. Planities inter utraque castra intercedcbat, circiter milia 
passuum quinque, ut auxiliaPompeiiduabusdcfenderenturrebus, 
oppidi excelsi et loci natura. Hinc dirigcns proxima planities 
aequabatur, cuius decursum antecedebat rivus, qui ad eorum ac- 
cessum summam efficiebat loci iniqnitatem: nam palustrt et vora- 
grinoso solo currens erat ad dextrum. Et Caesar, quuiu aciem 
directam Ttdisset, non habuit dubium, qtiin media planitie in 
acquum ad dimicandum adversarii procedcrent. Hoceratinomni- 
um conspectu. Huc accedebat, ut loctis illa planitie equitatum 
ornaret, et diei soli^que screnitas; nt mirificum et optandum tcm- 
pus prope ab Diis inmortalibus illud tributum essct ad proclium 
committendum. Nostri lactari, nonnulli etiam timcre, quod in 
eum locum res fortunaeque omnium dcduccrentur , ut , quidquid 
post horam casus tribuisset , in dubio poncretur. Itaque nottri ad 
dimicandum proccdunt, id quod adversarios ex!«timabamus esse 
facturos; qni tamen a munitione oppidi raile passibus longiut 
non audebant procedere : in quo sibi prope murum adversarii proe- 
liandum constituebant. Itaque nostri procodtmt. Intcrdum aequitas 
loci adversarios efflagitabat, ut tali condittone contcndcrent ad 
Tictoriam : neque tamen iili a sua con*Hetudine dccedcbant , ut 
ant ab excelso loco, aut ab oppido, discederent. Nostri pede 
presso propius rivura quum adpropinquassent , adversarii patroci- 
nari loco iniquo non desinunt. 

30. Erat acics XIII aquilis constituta, quae Iateribus eqnfta- 
ta tcgebatur , cum levi armatura milibus sex : praeterea auxilia- 
res accedebant propc alterum tantum. Nostra praesidia LXXX 
cohortibus et VIII milibus equitum. Ita, quum in extrema pla- 
nitie iniquum in locum nostri adpropinquassent , paratus hostis 
erat superior , nt transeundi superius itcr vehomentcr esset peri- 
culosum. Quod quum a Caesare esset animadversum , ne quid 
tcmere culpa eua secus admittereftur , eum locum definire coepit. 



820 DE BELLO HISPANIEXSI 

fitum cnm praestdio intromittit. Ipse castra ad oppidam ponit. 
rftt bene magnum- intra Pompcianarum partium pracsidiam, 
quod Caesaris praesidium receptum indignaretur clam quemdara 
Philoncm, illura, qui Pompeianarum partium fuisset defensor 
accrrimus. Is tota Lusitnnia notissimus erat. Hic clara praesidia 
Lusitaniam proficiscitur et Caecilium Nigrum , homincm barba- 
rum , ad Lcnium convenit ; qui benc magnam manum Lusitano- 
rum haberct. Rurstis in Hispalim oppidura denuo noctu per mn- 
rum recipitur; pracsidium vigilesque iugulant, portas pracciu- 
dunt , dc integro pugnare coepernnt. 

36. Duin hacc geruntur, lcgati Cartcienscs renunciarunt, 
quod Pompeium in potestatera haberent. Quod ante Caesnri por- 
tas praeclusissent , illo b^neficio suuni maleficiura existimabant 
se lHcrifacere. Lusitani Hispali pugnarc nulio tcmpore desiste- 
hant. Quod Cacsar qunm animadverteret, si oppidum capcre 
contenderet , ut hoiriines perditi inccndercnt et moenia dclerent, 
ita consilio habito noctu , • patitur Lusitanos eruptionem facerc: 
id quod consttlto non cxistimabant flcri. Ita erumpcndo naves, 
quae ad Baetim flumcn ftiissent, incendnnt. IVostri dttm inccn- 
dio detinentur , illi profttgiunt et ab equitibus conciduntur. Qoo 
facto, oppido recttperato, Astam itcr facere coepit, ex qua civi- 
tate legati ad deditionem venerunt , Mundensesque , qui ex proe- 
lio in oppidum confugerant , quum diutius circnnlsiderentur, bene 
multi deditioncm faciunt et, qunm esscnt in legionem dUtributi, 
coniurant inter se, ut noctit signo dato, qui in oppido fuissent, 
eruptionem facerent: illi caedem in castris administrarent. Hac 
re coguita , insequenti nocte vigilia tertia tcssera data, extra val- 
lum oranes stint concisi. 

37. Carteienses Duces, dum Caesar in itinere rcliqna oppida 
ebpugnat , propter Pompeium disscntire coeperunt. Pars erat, 
quaelegatos ad Caesarem miscrat, pars, qui Pompcianarum par- 
tium fautores essent. Seditione conckata, portas occupantr cae- 
des fit magna: saucittsPompeius navesXX occupat longas ctpro- 
fugit. Didius, qui Gadis classi pracfuisset, (ad quem simul nun- 
eius adlatus est, confcstim sequi-coepit: partim peditatus et equi- 
tatus ad persequenditm celeriter iter faciebant:) itcm quarto die, 
navigatione confecta , consequitur eos. Quod inparati a Carteia 
profecti sine aqua f uissent , ad terram adplicant. Dum aquantur, 
Didius classe occurrit, naves incendit, nonnullas capit. Pompe- 
ius cum paucis profugit et locum quemdam munitum natura oc- 
cupat. 

38. Equites et cohortes, quae ad persequendum raissae essent, 
tpeculatortbus ante missis certiores fiunt : diem et noctem iter fa- 
ciunt. Pompeius humcrO «t sinistro crure vehemcnter crat sau- 
cius. Huc accedebat, ut eiiam taium intorsisset: quac res ma- 



LIBt. CAP. 86r-41- 

xime inpediebat. Ita Jectica a tarrc, qua csget adlatn* , in ea f e* 
rebatur. Lusitanus more militari, qrium a Caesaris praesidio 
fuisset conspeGtus , celcriter equitatu cohortHmsque circumcludi- 
tur. JErat accessns loci difficultas. Nara idcirco , quod propter 
8UO8 a nostro praesidio fuissct conspectus , celcriter munitum io-f 
cum natura, quem ceperat sibi Pompeius, quamvis magna mul- 
titudine deducti homines ex supcriore loco defendere posscnt, sttb- 
eunt. In adventu nostri depelluntur teiis : quibus cedentibus, cu- 
pidius inscquebantur adversarii ct confestim tardabant ab accessu. 
Hoc saepius facto, animadvcrtebatur, nostro magno id fieri pe- 
riculo. , Opere circummunire instituit, pari autem et celeri fcsti- 
natione circummunitjones in iugo dirigunt , ut aequo pede cuin 
adversariis congredi possent. A, quibus quum animadvcrsiun es- 
set , fuga sibi praesidium capiunt. 

39. Pompeius, ut supra dcinonsfravimug, saucius et intortb 
talo, idcirco tardajjatur ad fugiendum : itemque prepter loci difr 
ficultatcm neque equo',. neque vehiculo salpti suae praesidium pa- 
rarc potcrat. Cacdcs a nostris undique administirabatur, exciusa 
jnunittone, amissisque auxiliis. Ad convallem aotem atque exo- 
sum iocum, ut in speluncam, Pompeius se occultare cocpit, ut 
a nostris non facile inveniretur , nisi captivorum indicio. Ita ibl 
interficitur. Qtium Cacsar Gadibus fuisset , Hispalim pridie Id. 
Aprilis caput adlatum et populo datum est in conspectum» 

40. Interfecto Cn. Pompeio adolescente, Didius, quem supra, 
demonstraviraus , illa adfectus laetitia, proximo se rccepit ca- 
stello nonnullasque nayes ad xeficiendum subduxit. Lusitanf , qui 
ex pugna superfuerunt, ad stgnum se rccepcrunt ct, bene.magna 
manti comparata, ad Didium se reportant, Huic etsi non aherafc 
diiigentia. ad navcs tuetidas , tamen nonnunquam ex castello pro- 
pter corum crebras- excursiones eliciebatur : et sic propc quotidia? 
nis pugnis insidias ponunt et tripartito signa distribuuot. Erant 
parati, qui naves incenderent, incensisque, qui subsidium repe- 
tercnt. Ii sic dispositi crant, ut a nuilo conspecti omnium ad pu- 
gnam contenderent. Ita, quum ex castcllo Didius ad propellcn- 
dum processisset cum copits, signum a Lusitanis tollitur, naves 
iucenduntur, simulque, qui in castello ad pugnam processerant, 
codem signo fugientes latrones dum persequuntur, a tergo insi- 
diae clamore sublato circiimveniunt. Didius magna cum virtuto 
cum compluribus interficitur : nonnulli ea pugna scaphas , quac 
ad lLtutf fucrant, occupant: item complures nando ad naves, quao 
itt salo fuerunt, se recipiunt: ancoris subiatis, pelagus remis pe^ 
tere coepcrunt. Quae res corum vitae 6ubsidio fult. Lusitani 
praeda potiuntur. Caesar Gadibus rursus ad Hispaiim recurrit. 

41. Fabius Maximus , quem ipsc ad Mundam ad praesidium 
obpngnandum rcliqaerat operibus adsiduis , hostesque circum scse 



822 DE BELLO fflSPANIENSl LIB. €AP. 41—42. 

fnterclusi, inter se {lecentere, facta caedc benemagna, * ern- 
ptionem facinnt. Nostri ad opptdum recuperandum occasionem 
non praetermittunt et rdiquos tit68 capiunfc, XIIII milia, ac de-. 
inde Ursaonem proficiscimtur: qnod oppidum magna munittone 
confinebatiir, sic, ut ipse locus non solura opere, sed etiam na- 
tura editns , ad obpognandum liostcm abverteret. Huc accede- 
bat , trt aqua , praeterquam in ip^o oppido Munda , circumcirca 
nuequam reperiretur proptus milin passoum octo. Quae res ma- 
gno erat adiumento oppidanis. Tum praeterea accedcbat, nt ag- 
ger matcricsque, unde solitae sunt turrcs agi, propius milta pas- 
suum VI non reperiebantur. Ac Pompeins , nt oppidl obpngna- 
tionem tntiorem efficeret, omnem maferiem circum oppidum 6uc- 
cisam intro congessft . Ita necessario deducebantnr nostri , ut a 
Munda, qnam proxime ceperant, materiem illo deportareiit. 

42. Dum hacc ad Mundam gcruntnr et Ursaoncm , Caesar, 
quum a Gadibus ad Hispalim se recepisset, insequcnti die, con- 
cione advocata, commemorat, initio Quaesturae suae eam pro- 
vinciam cx omnibus'provinciis peculiarem sibi constituisse et, quae 
potuisset eo tempore , beneflcia largitum esse. Insequenti Prae- 
tura ampUato hdnore, vectigalia,- quae MeteUus inposuisset, a 
$cnatu petissc eteispecuniisprovinciamUberasse; simulque, pa- 
trocinio suscepto , multis legationibus ab se in Senatum inductis, 
simul pubUcas privatasque caussas, multorum inimicitiis susceptis, 
Uefendisse : suo item in Consulatu absentem, quae potuisset, com- 
moda provinciae tribuisse : eotum omhhtm cdmmodoirum esse et 
inmemores et ingratos in se et in Poputum Romanum, hoc belio 
- et in praeterito tempore cognosse. Vos , iure gentium et civium 
Romanorum institutis cognitis,' more barbarorum, Pbpuli Rorna- 
Itt magistratibus sacrosanctis manus semel ei saepius adtuUstis; 
etluceclara Cassiumin medio foro nefarieinterficere voluistis. 
Vos ita pacem semper odisti*, ut nitllo tempore tegiones desitae 
Populi Romani in kae provincia haberi. Apud vos beneficid pro 
maleficHs , maieficia pro beneficits habentur. Ita neque in otio 
concordiam , neque in beUo virtnteni ullo tempore rettnere potvi- 
stis. Privatus ex fuga €n. Pompeius adoiescens a vebis receptus, 
fasces imperiumqUe sibi adripuit : muUis interfectis civibus, au-* 
xiUa contra Populum Romanum comparavitt agros provinciam- 
que vestro inpulsu depopuUtvit. In quo vos victores existimabafis? 
An , me deleto , non . animum advertebatis , decem habere legio- 
nes Populum Romanum, quae non solum vobis obsistere , sed et- 
iam coelum diruere possent? auaruni laudibus et virtute ** * 



C. ilVLII CAESARIS 

FRAGMENTA 



EX LIBRIS EPISTOLARVM AD M. T. CICERONEM. 
GAESAR. IMP. S. D. CICERONI IMP. 

"urnn Furnium nostrum tantum Tidissem , neque loqni neque 
audire me commode -potuissem , properarem , atquc essem in iti- 
nere, praemissis iam legionibus: praeterire tamen non potui, 
quin et scriberem ad te, et illum mitterem , ffratiasque agerem; 
etsi hoc officium et feci sacpe, et saepius mihi facturus Tideor: 
ita de me mereris. In primis a te peto «. quoniam confido me ce- 
leriter ad urbem Tenturum , utte ibi Tideam, ut tuo consilio, 
gratia , dignitate , ope omnium rerum uti possim. Ad proposi- 
tum reyertar : festinationi meae brcvitatique litterarum ignosces, 
Reliqua ex Furnio cognosces. Vale. Ex. Cic. ad Attic. 9, 6\ 

GAESAR IMP. CICERONI MP. 8. ' 
Recte augurarfe de me (bene enim tibl cognitas sum) nihlf 
a me abesse longius crudeHtate. Atque ego quum ex ipsa re 
magnam capio voluptatem , tum , meum factum probari abs te, 
trinmpho gaudio; neque iliud me moret, quod ii, qui a me di- 
missi sunt, discessisse dicuntur, ut mihi rursus bellum inferrent: 
nihil enhn malo, quam et me mei similem esse, et illos sui. Tu 
Telim mihi ad urbem praesto sis , ut tuis consiliis atque opflras, 
nt consuevi , in omnibus rebus utar. Dolabella tuo nihil mihi 
scito esse iucundius. Hanc adeo habebo gratiam ilH ; neque enira 
aliter facere poterit; tanta eius humanitas, is sensns, ea in mt 
est bentaolentia. Vale. Ex dc. ad Attic. 9, 16. 

ReperituT et apad Iul. Celeam p. 186; (ed.' Lem. p. 102. Yol. IDL) 
Porro ef. C. 1, ffl; 84. et Cle. ad Attie. 10, 4. Oberl. 

CAESAR IMP. CIQEROM IMP. S. 
Etti te nihil temere , nihil inprudenter facturum iudicaram, 
tamen permotus hominum fama, scribendum ad te existimavi, 
et pro nostca benivoleutia petendum, ne quo progrcdereris , pro- 
ciinata iam re , qno integra etiam prqgrediendum tibi non existi- 
masaes. Namque et amicitiae graTiorem iniuriam feceris, et tibi 



324 C IVLII CAESABIS 

minuf commode consulueris , si non fortunae obsecntus videbere 
(omnia enim secundissima nobis, adversissima illia accidisse vi- 
dentur) nec caussam secutus (eadem enim tum fuit, quum ab 
eorum eonsiiiis abesse iudieasti,)r sed meum aiiquod factum con- 
demnavisse : quo mihi graviu* abs te nihil accidere potest. Qned 
ne facias , pro iure nostrae amicitiae a te peto. Postremo , qnid 
xiro bono et quieto et bono civi magis eonvenit , quam abease a 
cjviiibus controversiis? quod nonnulli quum probarent, periculi 
caussa' seaui non potuerunt; tu, explorato et vitae meae testimo- 
nio, et amicitiae iudicio, nequetutius, neque honestius reperiea 
quidquam, quam ab omni contentione abesse. XV. KaL Mai. ez 
itinere. Vale. Es Cie. ad Mtic. 10, 8. 
V. et ep. ad Att. 10, 9. 

M. Oraum quem mihi commendas , vel Regem Galliae fa- 
ciam, vcl hunc Lcptae deicga, si vi*. Tu, ad me alium mitte, 
^uem ornem. Ex Cic. ad Fam. 7, 5. 

Taraebus vel Leptue deleta ; Lambiaus vel Leptae dele&a&o. Rut- 
geniiie V. L. 1, 5. vel Lepttde lesatum. Oberl. Co<L Oizens., qao 
11809 sani: vel Leptae delegam. Si vis tu. Secatas sam Schutzium. 

Xequc pro cauto ac diligente sc castris continuit. Ex.CharU. 
i. 1. col. 101. edit. PutschiL 

Quwl quaeris, qufd Caesar ad me scripserit ? quodeaepe, gratis- 
simum sibi csse, quodquierim: oratquc in eo ut perseverein. Ex 
Cic. adjttie. 8, 11. 

Dc Tribunetuquod seribis, ego vero nominatim petivi Curtio, 
et mihi ipse Oiesar neminatim Curtio paratum esse rescripsit, me- 
amque in rogando verecundiam obiurgavit. Ex Cic. ad Quintum 

ft.$,i,&. 

Quod quidem propemodum videor exCaesaris littcris ipsius 
voluntate facere posse ; qui ncgat ncque honestius neque tutius mihi 
quidquam csse, quam ab omni contentionc abcsse. Ex Cic ad At- 
tic. 10, 9. 

. Caesar mihi ignoscit per litteras, quod non venerim, seseque in 
optimam partem id accipcre dicit. Facile patior, quod scrlbit, se- 
'cumTullum ctServium questosesse,quianonidem8ibiquodmihi 
rcmfcuset. — Scd tamon exemplum misi ad te Caesaris litterarum. 
Ex Cic. ad Attic. 10, 3. 

Scstius apud rae fuit et Theopompus, pridie venisse, a Caesare 
narrabatJitteras; hoc scribere, sibi certum esse Eomae manere; 
caussamque eam adscrlbcre, quac erat ih epistola, ne se abscnte le- 
ges suae negtfgerentur, eicut esset neglect» sumtuaria. Ex Cic. 
ad stoicl^lt 

Sedheustu, cetoi videor n rc. Quomodonam, mi frater, de 
nostrie versibusCaesar? Nam primum Kbrum selegfese scripeit ad 
meante i ~et prhna sic, utnegetseiieCrraeca qufdem mefiora legissc 



FRAGMENTA. 825 

Reliqua ad quemdam locum $bt&v[i<6TeQct, hoc enim utitor Terbo 
ete. ExCic.adQuintumfr.2,16. 

ExBritaimiaCaesarad meKal. Sept. dedit litteras, quas ego 
accepi A. D. IV. Kal. Oetobr. satis commodas deBritannicis rebus : 
quibus, neadmirer, quod a te nullas acceperim, scribit, sesineto 
ffusae,quumadmareaccesserit, etc. Ex Oc. ad Qmntum fr. 3,1. 

Quumhanciamepistolam complicarem, tabellarii a Tobis ve- 
nerunt A. D. XI. Kal. Oct. viceeimo die. O me soliicitum ! quantum 
ego dolui in Gaesaris suaTissimis litteris! sedquo erant Buaviores, 
eo maiorem doiorem iilins ille casus adferebat. Ex Ctc. ad Qwn^ 
tum/r.3,1,5. 

EX EPISTOLIS AD C. OFPIVM ET BALBVM CORNELIVM. 
CAESAR OPFIO ET CORNELIO S. 
GaudeomeherculeTOssignificarelitteris, quamvaldeprobetui 
ea, quae apud Corfinium sunt gesta. Consiiio Testro utar Ubenter, 
et lioc libentius, quodmespontefacereconstitueram, utquamle- 
nissiraum ine praeberem, etPompeium, daremoperam, utrecon- 
ciliarem. Tentemus hoc modo, si possumus omnium Toluntates re- 
cuperare et diuturna victoria uti ; quoniam reiiqui crudelitate odium 
effugerc non potuerunt , neque victoriam diutius tenere , praeter 
unbmL. Sullam, quem imitaturus non sum. Haec nova slt ratitf vinv- 
cendi, ut misericordia et liberalitatenos muniamus. Id quemadmo- 
dum iieri possit, nonnulla mihi in mentem Tcnirint, et mufta re- 
periripossunt. Dehisrebus, rogovoe, utcogitationemsuscipiatis. 
Cn. Magium, PompeiiPraefectum, deprehendi: scilicet meo insti- 
tuto usus sum et eum statim missum feci. Iam duo praefecti fabrum 
Pompeii in meam potestatem venerunt et a me missi sunt Si volent 
grati esse, debebunt Pompeium hortari, ut malit mihi esse amicus, 
quam iis, qui et illi et mihi semper fuerunt inimicissimi: quorum 
artificiis effectum est, ut Resp. mhunestatom perveniret Ex Cic. 
ad^ttic.9,8. 

Gf. C. 1, 23. 24. Mentio qaoqae baiiuepistol^efitapadCelsamp.lSt. 
(Ed.Lcm.Vol.ia p.181.) tfberl. 

CAESAR OPPKTET CORNELIO S. 

A. D. VII. Id. Mart. Brundusium veni : ad murum castra posm. 
PompeiusestBrundusii; misitad rae Cn. Magium de pace: quae 
visa sunt, respondi. Hoc tos statim scire volui. Quum in spem ve- 
nero, de compo*itione aliquid me conficere, statim tos certioregfa- 
ciam. Ex Gc. ad Attk. 9, 13. 

Habet et Celso» p. 188. (Ed. Lem. VoL IH. p. 188.) Oberl. 

DeGaesarefufferatmeadtescribere» Videoenim, quastulhV 
teras exspectaris. SediUescripsitadBalhnm, msciculumiUumepi^ 
•tolarum, inquofueratetmea, etBalbi, totom sibiaqua m a didqm 

Ee 



326 C IVLII CAESARIS 



redditomessej utneih^qiiidem seiat, meaiafaisseatiqiifimepi- 

stolam. Sed ex Balbi cpistola paueaTerba intellexerat, ad quae ro- 
seripsit his Terbis : De Ckertme videote quiddam *erip8isse y quod ego 
nonmtellexi: quantumautem eonieetwa consequebar, id erat hu- 
Uumodii ut magis optandum, quam sperandum putarem. Itaque 
postca misi ad Caefarem eodem illo exemplo litteras. Iocum autera 
iilint de*sua egcatate ne sis aspernatus etc Ex Cic. ad Qmntum 
./r.2,12. 

Libri sunt epistolarum C. Caesaris ad C. Opphnn et Balbmn 
Cornelinm, qui rei eins absentis eurabant. In his epistolis qoibusdam 
in locif inTeninntnr litterae singulariae, sine coagmentis eyllaba- 
Tum, auas tn putes pos itas incondite ; nam verba ex his litteris con- 
fici nulla possunt. Erat autem conventum inter eos clandestimim, 
de commutando sita litterarum, ut inscriptio qoidem alia aliae io- 
cum et aomen teneret ; scd in legendo locus cuique guus et potestas 
xestitueretur, — estsadeo Probi Grammatici commentariiu satis 
curiose fiactus, de occulta litterarum aignificationeepistoJaruniC. 
Caesaris scriptaram. Ex GeUio 17, 9- 

EX EPISTOLA AD Q. PEDIVM. 
CAESAR Q. PEDIO S. 
Pompeios se oppido tenet ; nos ad portas castra habemns. Co- 
naraur apus magmim et multornm diernm, propter altitudinem ma- 
ris; aed tamcn nihii est, quod potins faciamus. Ab ntroqne portus 
•ornn,moies iaeinras, ut aat iUum quam primum transiicere, quod 
habeiBrnndusii copiarum, eogauus, aut exitu probibeamua. £x 
Cic.adAuic^, 14. 

* Cfc Iakoa Oekam p. 188. (Ed. Lem. Vol. m. p. 185.) OberJ. 

EX EPISTOLA AD PISONEAL 
Locellum tibi signatum remisL . Ex Char. Ub. 1. eol. 60. 

EX LIBRO EPISTOLARVM AD ANTONIYTVL 
Nam ad me misit Antonius exemplam Caesaris ad se littera- 
rum, in quibus erat, seaudiTisscCatoaemetL. Metellum inlta- 
N liam Tenisse, Romae nt essent palam: id sibi non placere, 
ne qni motus ex eo fierent; prohiberiqne omncs Italia, ni- 
4i quoram ipse caassam cognovisset; deque eo vehementius erat 
«criptum. Ex Gic. ad Attic. 11, X. 

EX LIBRO EPISTOLARVM AD SERVHJVM. 
P. Serrilias pater ex iitteris, qaas sibi a Caesareinissasease 
dicehat, significat Talde te sibi gratam fecisse, qnod de sua to- 
hmtate erga Gaeearem hamanissime dUigentiseuBequc f 
*t». JfcCfc. «rfQ*mtw»,/r.a,l,t3. 



FRAGMENTA. 827 

DE C. IVXn CASSARIS EPISTOLB TESHMONIA. 

Epistolae quoque eius ad Senatum exetant, quat nrunus vi- 
detur ad paginas, et formam memorialis libelli converhsse; qaum 
antea Consules et Duces non nisi transversa charta mitterent scri- 
ptas. Exstant et adCiceronem, item ad FamiUares , domesticis de 
rebns : in quibus si qua occultius perferenda erant, per notas scri- 
psit, id est, sic strncto litterarum ordine, ut nullum verbum ef- 
fici posset : quae si quis invcstigare et persequi vellet, quartam 
elementorum litteram, id est, D pro A> et perinde reiiquas com- 
mutet. Ex Suet. in Caes. c. 56. 

Scribere, et legere simul, dictare et audire solitum accepi- 
jaras; epistolas vero tantarum rerumquaternaspariter librariisdi- 
etare, aut, si nihii aliud ageret, septenas* Ex PUn, 7, 25. 

Non dubito, quin tuis (Caenarem adloquitur) litteris, uunrum 
exemplum legi, quas ad eum (Deiotarum) Tarracone huic Blesa- 
xniodedisti, semagisetiamerexerit, abomnidiiesollicitudineabs- 
traxerit: iubes enim eum beue sperare et bono esse animo^ quod 
*ciote non frustra scribere eoiere. Apud Ciceronem tn Orat.pro 
Veiotaro c. 14. 

Hopxrjfiog — snilsvs totg ns£oIg etc. Appianus Civ. 2, 79. re- 
fert strategema Pompeii, de quo apud CaesaremC 3, 92- idqae iu 
litteris suis Caesarera inprobasse scribit. 

Quam (Britanniam) Caesar, ille auctorvestrinominis, quum 
Bomanorum primus intrasset, alinm se orbem terramm scripsit 
reperisse, tantae magnitudinis arbitratu6,utnoncircumfusaOeear 
no, sed complesa ipsumOceanuai videretur. Ex Eumenii inPanr- 
egyr* Constantii Caes. c. 11. 

'Ev insivrj drj ttj otoaxsioi BQogs£rjoxT]<tsv IvnaZo/uvog tug 
imatoXag vnayoosvstv xal Svalv ofiov yodcpovatv i£aoxuv ayt 
til"Oit7ti6g qrrjpi. xal nXsioat. Aiystat Sl nalta dia yoauficL- 
xcov tolg cptXotg opttXstv, Kaiaaoa noaxov fiT}xavrjoa(S$at* JGJr 
Ptutorcfoin Gaes. *. 17. 

EX ORATIONIBVS IN FVNERE IVUAE ET CORNELIAE. 

^ Quacstorluliam amitam uxoremque Corneliam, defunctas lau- 
davit e- more pro rostris. Sed in amttae quidem laudatione de 
eius ac patris sui ori^ine sic refert : Amitae meae Iuliae rnaternum 
' genus ab Regibus ortum> paternum cum Diis inmortdtibus coniun- 
ctunt est; nam ab Anco Marcio sunt Marcii Keges, quo nomine 
fuit matert a Venere Julii, cuius gentis familia est nostra, Est 
ergo wi genere et sanctttas Regum, qui plurimum inter homine* 
pollent, tt caerimoniaDeorum, quorumipsi inpotestate sunt iZe-> 
ges. Ex Sueton. c. 6. 

9 "OtB rrjs Maqtov yvvatrtog cbto&avovarjSi aSsXtptdovg «v 
avvijg, iynmutov tsXafinoov iv ayoay diijX&snal nsol trp i*q?o~ 

Ee2 



328 C. IVLII CAESARIS ' 

qbp ixohintBv dwvag Metotov noo&ia&ai. Ex Plutarcho in Cae- 
sare c. 5. qui addit: to ulv i7tiyvvai£i nQSOpvreoaig Xoyoyg i&i- 
tatplovg Sis£iivai y ndtqtov rjv ^Pcofiaioig' viaig 6* ov* ov iv 
ffct, xotivQg sJjcb KalcaQ inl trjg havrovyvvaimg aTco&avovorjg. 

EX OBAT. PRO BITHYNIS. 

C. Caesar Pont. Max. in oratione, quam pro Bithynis dixit, 
hoc principio usus est. Vel pro hospitio Regis Nicomcdis 9 vel 
pro horum necessitate y quorum res agitur 9 refugerc hoc munus, 
M. Vinici, non potui, nam neque hominum morte memoria deleri 
debety quin a proximis retineatur, neque clientes sine summa in- 
famia deseri possunt, quibus etiam apropinquis nostris opem fer- 
re insUtuimus. Ex Gellio 5, 13. 

Quid ergo? syngraphae non sunt, sed res alienaest. Ex Iw 
Uo Rufiniano defiguris. Edit. Rhetorum Capperon.p.dO. 

EX ORAT. PBO LEGE PLAVTIA. 

Reperi tamen in oratione C. Caesaris, qua Plautiam rogatio- 
nem suasit, nccessitatem dictam pro necessitudlne , id est , iure 
adfinitatis. Verba haec sunt: Equidem mihi videor pro nostra 
necessitate, non labore, non opera, nonindustria defuisse. Ex 
Gell 13, 3. et Nonio in voce Necessitas, 4, 323. 

EX ORAT. IN CN. DOLABELLAM. 

Caesar in Dolabellam actionis m. ibi isti y quorum in aedibus 
fanisque posita, et honorierant, et ornatu.- In libris quoque Ana- 
logicis omnia istiusmodi sine t littera dicenda censet. Ex GeU. 4, 16. 

Nono decimo aetatis anno L. Crassus C. Carbonem, uno et 
vigesimo Caesar Dolabcllam, altero et vigesimo Asinius Poilio 
Catonem, non multo actatem antecedens Calvus Vatinium, iis ora- 
tionibus insecuti sunt, quas hodieque cum admiratione iegimus. 
ExDialogo de oratoribus c. 34. 

Caeterum composita seditione civili, Comelium Dolabellam 
Consularem et triumphalem virum, rcpetundarum postulavit, ab- 
sjolutoque Rhodum secedere statuit. Ex Sueton. c. 4. 

Divus quoque Iulius, quam coelestis riuminis, tam etiam hu- 
mani ingenii perfectissimum columen , vim facundiae propriae 
expressit, dicendo in adcusatione Cn. Dolabeilae, quem reum agit, 
eztorqueri sibi cauBsam optimam L. Cottae patrocinio. Ex Valer* 
Max. 8, 9. 

Ne forte erretis et eumdem hunc Cn. Dolabellam putetis esse, 
in quem C. Caesaris orationes legitis, scire vos oportet, duos eo- 
dem tempore fuisse — Dolabellas: horum alterum Caesar accu- 
tavit, nec damnavit. Ex Pedianp in orat. pro M. Scauro. 

Significat et Caesarem, item adolescentem, in Dolabella reo 



FRAGMEXTA. 829 

cx Sicilia, qui qnidem damuatut non est qnantum oportnit pcr 
Hortensii gratiam etc. Ex Pediano in Divin. 

'EnttVBl&nv 8' tlg ^Poofirjv JoXapsUav inqtvi xoxcDtfsos 
iitccQzictg, xalitoXXal ano rrjg^EXXdiog ruvnoXmv naoxvqiag 
avry naoiozov. f O fUv ovv JoXafliXXag dniarvyt zypMxrp. Ex 
PUtt. in Cae*. c. 4. 

EX ORAT. AD IVinJTES. 

Fama vero hoatilium copiaram perterritog, non negandomi- 
nnendove, sed insuper amplificando ementiendoque confirmabat. 
Itaque qunm exspcctatio advcntus Inbae terribilis eesct, convoca- 
tis ad concionem mifitibus , Scitote , inquit, paucissimis his dic- 
bus Regem adfuturum cum X legionibus y equitum XXX ', levis 
armaturae C millibus, elephantis CCC Proindc desinani quidam 
quaerere ultra, aut opinari 9 mihique, qui compertum habeo, crc- 
dant : aut quidem vctustissima nave inpositos quocumque vcnio 
ui quascumquc terras iubebo avehi. Ex Suet. cap. 66. 

C Caesar apud militcs de * incommodis eorum : A r o» /ru- 
ttrabo vos, milites. Ex Diomedis U 1. col. 395. 

*)• Aliq% ceimn«d)9. Oberf. 

EX ORAT. FRO DECIO SAMNITE. 

IVec forte qukquarn aut Caesaris proDecio Samnite, aut Bruti 
pro Dcioiaro Rege, ceterosque cuiusdam lentitudinie ac teporiii 
tibros Icgit, etc. Ex Juctore Dial de orator. c. 21. 

EX ORAT. PRO SEXTfLIO. 

Qno eniin nimbo, qna procella rerbornm, inpinm Sextilii 
eaput obrni nicrctiir ? quod C. Caesarem, a qno quum studiose, tum 
etiam feliciter, gravissinii criminis reuj defensus f oerat, etc. Ex 
rat. Max. 5, Z, 3. 

EX ORAT. DE COMVRATiS. 

Catonem primum gententiam pntat de animadversione di- 
xi«se, qnam omnes ante dixerant nraetev Caesarem: ct quum 
ipsiusCacsaris tam severa f uerit, qai tum Praetorio loco dixcrit, 
etc. Ex Cic. ad Attic. 12, 21. 

Scd Cacsar, ubi ad eum perventum est , rogatus sententiain 
a Consule, htmiscemodi verbalocutuseet: Omnes hominos, etc. 
Ex SaUust. Cat. c. 51. 

DE C. IYLII CAESARIS ORATIONIBVS TESTIMOMA. 

Tmn Brutus : Orationes quidem eins mihi vehementer pro- . 
bantnr, comptures autem Iegi etc. Ex CHc. in Bruto c. 75. 

Orntione? aliquas reliqmt, inter qnas teroere quaedam forun- 
tnr. »o Q. MeteUowm imuerito Anguitnr existimat magis ab 



880 C. IVLII CASSABIS 

actoarii* exeeptam, male snbseqnentibns Yerba dicentis, quam ab 
ipso editam. Nam iu qoibasdam exemplaribus invenio ne inscri- 
ptam quidem pro Metelto, EeAquamscripsU Af eteUo, quumexper- 
sona CaesarU sermo sit , Meteilum seqne adrersos commnninm 
obtrectatornm criminationes purgantis. Apud milites qaoque in 
Hispania idem Augustus orationem esse vix eius pntat: quae ta- 
men dnplez fertnr, una quasi priore habita piroelio, altera poste- 
riore; quo Asinius Pollio ne tempus quidem eoncionandi habubse 
enm dicit, subita hostinm incnrrione. Ex Sueion. c. 55. 

EX LIBRIS IN CATONEM. 
Reliqnit et de Analogia duos libros, et Anticatones totidem. 
Suet c. 56. 

BX LIB. L 

Cacsar in Anticatone priore : Uno enim excepto, quem alius 
modiatque omnis natura Jinxit, suos quisque habet caros. Priscia- 
nus bi% l 6. 7 et 13. 

EVCERTA EX IISDEM. 

Erant officia antelncana, in quae incidere rnpune ne Catoni 
qnidem licuit, quem tamen C. Caesar ita reprehendit, ut landet. 
Scribit enim eos, quibns obvius fuerat, quum caput ebrii cetexi»- 
scnt, erubnisse, deinde adiicit: putares non ab UUs Catonem, sed 
illos a Catone deprekmsos. Potuitne plns auctoritatis tribul Ca- 
toni, quam si ebrins tam venerabifis erat? Nostrae tamen coenae 
ut adparatus et inpondii, sietemporis modns constet. Neque enim 
ii sumus, quos vituperareneinimidquidempossint, nisi ut simul 
laudent. Ex Plin. epist. 3, 12. 

C. ctiam Caesar, gravis auctor linguae Latinae, in Antica- 
tone : Unius, inquit, adrogantiae y superbiaeque dominatuque. Ex 
Gdi.4,16. 

D£ C. IVLn CAESARIS EV CATONEM SCRIPTIS 
TESTMONIA. 

Qnalis futura sit Caesaris vituperatio contra laudadonem 
meam, perspext ex eo libro, qnem Hirtins ad me misit, in quo 
colligit vitiaCatonis,*sed cum maximis laudibus meis. Itaqae 
misi librum ad Muscam, ut tuis librariis daret; volo enimdrvul- 
gari. Ex dc. ad Jttic. 12, 40. 

Birtii epistolam si legeris, quae mihi quasi nooxlacaa ti- 
detur eius vituperationig , quam Caetar acripsft de Catoae. Ex 
Cic. ad Attic. 12, 41. 

Ouum mihi Balbus nuper in Lannvino dixisset, se et Oppiam 
scripsisse ad Caesarem, me legisse libros contra Citaami , et 
vehementerprobasse. ExOcad Jttic. 13, 60. 



FRAGMENTA. 381 

Qnibas ooohIhis gee*ribusnsns ertiiimis in 
contra Catonem meam. Ex de. in Topic. c. 2G 

M. Ctceronw libro, qno Catonem coelo aeqaarit, qoid aliud 
Dictator Caesar, qoam rescripta oratione Telut apud iudices, re- 
spondit? Ex Tac. AnnaL 4, 34, 7. 

Hisqae usam C. Cacsaremin Titnperando Catone notaTerit * 
Gcero. Ex Quint. 3, 7, 28. 

*in Topieu. Obcri. 

Ut Catonem Tnllius faradans, et dnobns Toluminibus Caesar 
accasans, Ex Mart. CapeU. lib. 5, p. 152. 

qnam sint dao Caesaris Antkatones. Ex Iuven. 

Sat. 6, 337. 

Caesar belio cirili , cognita Catonis morte , cuins virratem 
dialogo iilo, qui inscribitur Cato^ Cicero ctiam Inudavit, libros 
duos famosissimosjn vitam Catonis edidit, quos Jnticatonesinscri- 
psit. ¥ctu% sckol. adluven. Sat. 6, 337. (p. 228. ed.Cramer.) 

De iJlk Anticatonibos plara tradit Plut. in Caesare c 64. Oberi, 

EX UBRIS DE ANALOGIA. 
AD M. T. CICERONEM. 

Acliquit et de Analogia duos libros, etc. Ex Suet. e. 50. 

C. Caesar de Analogia libroa edidit , seiens sine ea neqae nd phflo- 
sophiam, in qna peritissimas erat, neque ad eloqnentiam, in qua poteit- 
tiasiinus, poase quempiam perveaire. Ioan. Saresberg. Melal. i, 81. 
p.TVl. (Lemair.) 

EX LIB, I. 

Quin etiam, fn maximis occupationibns qnnm ad te ipsum, 
Inquit , in me intnens , de rationc Latine loquendi adcuratissime 
scripserit, primoquc in iibro dixerit, verborum delectum originem 
esse eloquentiae, tribueritque , mi Brute, huic nostro, qui me do 
illo maluitquamse dicere, laudem singulurcm: ctiam scripsit 
liis Terbis, quum hunc nomine esset adfatus: Ac 9 si cogitata 
praeclare eloqui possent, nonnuUi studio et usu elaboraverunt^ 
euius te paene principem copiae atque inventorem , bene de no- 
fnine ac dignitate Populi Romani meritum esse existimare debe- 
mus: hunc facilem et quotidianum novisse sermoncm, num pro 
delicto est hafiendum ? Tum Brutus, amice, hercule, inquit, et ma- 
gnifice te laudatum puto, quem non solum principem atque in- 
ventorem copiae dizcrit, quae erat magna laas, sed etiam bene 
neritum de Populi Romani nomine et dignitate. Ex Cic. in 
Bruto c. 72. . 

C. Caesar ille perpetuos Dictator, Cn. Pompeii socer , a quo 
familia et adpellatio Caesarum deinceps propagata est, Tir ingenii 
praecelientii , germonis praeter alios suae aetatis. cajttegimf, in 



552 C. IVLII CAESARIS 

libris, quos md H. CiccTo nc n i rfc Annlogia conscrtpsit, arenas 
vitiose did>cxfetimabat, qnod arcna numquam nmltitadinis nn- 
mero adpeUanda «it, sicuti neque cocwm, neque tritictrm. Contra 
mntem quadrigas , etiamsi currus unus eqoornm qnatnor iuncto- 
romnnum sit, pluratWo semper nnmero diceadas putat, sicnt 
orma, et moenia, et comttia, et inimicitias etc Bsu/to post : 
Tanc protato libro de Analogia primo Terba haec es eo panca 
memoriae mandayi, nam qoom praedixisset, neque coelum, triti- 
comye, neqae arcnam maltitudiRu signiGcattonem pati: Numtu, 
inquit, harum rcrum natura accidere arbitraris , quod itnam ter^ 
ram ct plares fcrras, et urbcm ct tcroes, et imperium ct imperia di- 
camusfs ncquc quadrigas in vnam nominis figuram redigere , ne- 
que arenam in muUUudinis adpcUationem conocrterc possimus ? 
ExGcU. 19,$. 

Atquc id, qnod a C. Caesare, excellentis ingenii ac providen- 
tiae (ita GeUius ; Macrebius prodentiae) Tiro in primo de Ana- 
logia libro scriptam est , habe scmpcr in memoria atque in pe- 
ctore, ut tamquam scopulum sicfugias inauditum atque insoicns 
verbum. Ex GdL 1, 10. et Macrob. Saturn. L, 5. 

EX LIB. n. 

C. Caesar in Iibro de Analogia secratdo , huius die et huiut 
•pecic dicendum putat. Rv GelL 9, 14. 

Esempla vide de b. Gall. 2, 23. Af. 51. H. tt. (Ib. Oad.) Oberl. 
. Panium Caesar de Analogia libro secundo dici debere ait, 
eed Verrios contra. Nam t detracta panum ait dici dcbere. Ex 
Charis. lib. 1. col. 69. 

Caesar de Analogia secundo : fagos, popuZes, ulmos. Ex Cka- 
ris. Ub. 1. coL 104. 

Caesar de Analogia secundo turbonem, non tvrbinem, etiam 
in tempestate dici dcbcre ait, ut Cato Catonis, non nt homo ho- 
minis. Ex Charis. Ub. 1. coL 117. 

Laceranlacerisetc Caesardc^nofog»asecundo,necnonYaI- 
gius de rebus per cpistolam quaesitis. Ex Charis. Ub. 1. coL 109. 

Is Tiomo , idem corapositum facit, nisi quia Caesar libro se- 
cnndo (de Analogid) singnlaritcr trfem, pluraliter iidcm diccn- 
-dmn adJunnat Sed consuetudo hocnon eervat. Ex Char. Ub. 1. 

EX IESDEM, NON DISTEVCTO LIBRO. 
a ^ C. Caesar, gravis auctor linguae Latinae, in Ubrie jfttofo- 
gicis omnia istinsmodi (puta Senatu, vietu, aspecte, ete.) sine 
t littera diccnda censet. Ex GeU. 4, 16. 

Hic et baec Samnis» huius Samnitis: sic Caesar de Anah-, 
gio. Ex Prisc. 1*5. 6. cel. 707. 

Parium. Caesar de Analogici* harum partum. Ex Cmw. 
Ub. 1. co*. U4. * ^ 



FRAGMENTA. S33 

EX IISDEM, VTI VEROSIMILE EST, NON ADSGBIFTO 
TAMEN VBI LAVDANTVR LIBRO. 

Mihi antem placet Latinam rationem sequi , queusqne pati- 
tnr decor. Neque enim iaiB Cabfpaonem dixerim, ut Ianonera: 
quarnquam secutui antiquos C. Cacsar utitur hac ratione decli- 
nandi. Quint 1, 5, 63. 

M. Tuliiuf et C. Caesar mordeo memordi, pungo pepugi, 
spondeo spepondi dixernnt. OeU. 7, 9. 

C. Caesar ait , L iittera nontinanVo singnlari neutra finita 
nomina eamdem definitionem capere, qnam capiant E iittera ter- 
minata, huic animaU etab hocanimaU: huicputealiet abhoc pu- 
teali. Char. lib. 1. col 95. 

Aphistre. Omninm nominnm, qnae eunt neutri generis et in 
I5terminantur, ait Plinius, Caesarem scisso eosdem esse ablatfc- 
to8, qnales sunt dativi singulares. Char. Ub. 1. col 98. 

AR litteris nomina nentralia terniinata, ait Gaesar, quod 
datiro et ablativo pari iure funguntur , ut idem Plinins scribit. 
Char. Ub. 1. col 98. < 

Iubar. Piinius ait inter cetera etiora istud Caesarem dedisse 
praeceptum, quod ncutra nomina AR nominativo clausa, per I 
datirum ablativumque singularis ostendant: iubar tamenet/or ab 
hac regula dissidere, nam huic ivbari dicimus, ab hoc iubare, ot 
huic farri, abhocfarre. Char. Ub. 1. col. 108. 

Ac ne illa ratio recepta est, quam Caesa* poriit in femininis, 
utpuppim, restsVn, pelvim, boc enim modo et ab hoc cani, et 
ab hoc cane. Char. Ub. 1. 

Tribus iii iunctis qualis posset syllaba pronunciari ? non po- 
stremum i pro vocali accipiendom , quod Cacsari artis Gramma- 
ticae doctissimo placitum fuisse a Victore quoque in arte Gram- 
matica de syllabis comprobatur. Pmcian. Ub. 1. col. 545. 

ln ed. Putschii legitur nam postremum. Oberl. 

Floco consonantb posita, eamdem prorsus in omnibus vim 
habuit,apnd Latinos quam apnd Aeoies digamma F,pro quo Cae- 
sar hanc figuram^ scribere voluit. Quod quamvis recte visum 
est , tamen consuetudo antiqua superavit, Prisc. Ub. 1. col. 545. 

Legi heic praecipit A. Schottus Obs. hist. 3, 15. pro qvo Cl. Caewar 
etc. quandoquidem Qaintil. 1, 7, 27. istad iuventum clarissimis verbis 
Claudio adtribuit. Couf. notata ad Taeiti Ann. 11, 14. Adeoqac is Pri- 
sciani locus huc non pertinet. OberL 

Haee poUis, poUinis: sic Charisius. Probus autem et Cae~ 
sar, hoc poUen, polUnis decIinaTerunt. Prisc. Ub. 6. eol. 798. 

Praeterea Caesar declinat pubis, puberis : Probus, pubes, pu- 
heris: quidam puber, puberis. Prisc. Jio.6. col. 707. 

QuamvisCacsar non incongrue protulit ens a Terbo stim, es, 
est. Prisc. Ub. 18. 



554 C IVLII CAESA&IS 

Hoc lutum atque maceUum singutari exire memento^ licet 
Ennius ista maceUa dicat et Caesar iuta. JEr Capro. (p. 2244 .J 

Lacrumae an lacrhnac 9 maxumu* an maxtmtts, et si quae 
similia sunt , scribi debeant , quaesitum. Terentius Varro tradi- 
dit Cacsarem per i eiusmodi verba soiitom esse euunciare et scri- 
bere, inde propter auctoritatem tanti viri consuetudinem factam. 
Sed ego in antiqniorum, ctc. Cassiodorus ex Annaeo Comuto de 
Orthographia. eol. 2284. C/. Quintil. 1, 7. 

Varie etiam scriptitatum eat,mancupium y aucupium, manubiae, 
siquidem C. Caesar per i scripsit, ut apparet ex titulis ipsius. Ex 
Vdio de Orthogr. col 2228. 

An ideo minor est M. Tullius Orator, quod idem artis haioi 
(Qrammaticae) diligentissimus fuit, et in filio, ut in Epistolis ad- 
paret, recte loquendi usque quaque asper quoque ezaotor? Aut 
vim C. Caegaris fregerunt editi de Analogia libri? Quint. 
Ub. 1, 7; oM. 

APOPHTHEGMATA. 

Sed tamen Ipse Caesar habet peracre iudtcium; et, ut Ser- 
vius,'frater tuus, quem litteratissimum fuisse iudico, facile dt- 
ccret, hic verms Plauti non est,$iic est, quod tritas habertit 
aures notandis generibus poetarum , et consuetudine legendi : sic 
ttudio Caesarem, quum velumina iam confecerit ' Jicocp&sypd- 
xcovy si quod adferatur ad eum pro meo, quodmeum non sit, re- 
Sicere solere ; quod eo nunc magis facit, quia vivunt mecum ferje quo- 
tidie illius familiares. Incidunt autem in sermone vario multa, quae 
fortasse ,iUis, quum dixi , nec inUtterata, nec insulsa esse videan- 
tur. Haec ad iUum cum reliquis actis perferuntur. Ita enkn ipse 
mandavit. Sic fit, ut, ei quid practereade me audiat, non] ao- 
diendum putet. Cic. ad Fam. 0, 16. 

DICTA COLLECTANEA. 

Feruntur et a pueroet ab adoiescentulo quaedam seriptaetc- 
Item Dicta collectanea 9 quos omnes UbeUos vetuit Augustus pa- 
bUcari. Suet. c. 56. 

EPHEMERIDES. 

C. Iulius Caesar qunm dimicaret in GalUa et ab hostc ra- 
ptus equo eius portaretur armatus, occurrit qnidam ex bostibos, 
qui eum nossct, et insultans ait * Cecoa Caesar, quod GaUerum 
lingua, detfiftte, significat: et itafactum est, utdimitteretnr. Hoc 
autem ipse Cacsar in Ephemeride sua dicit , ubi propriam com- 
memorat feUcitatem. Serv. in Aen. Virg. 11, 143. 

* Alia» , Ceto* Caeaar. Serviwt P. Ztatfettt , Caetar Caetar. Qwtd 
qirtd velity dotti examinent. Scal- 

Ex quo fonte hanc aarratiajicalam bauserit Scrvius, boa cowtet. 
Oberl. "... 



I FRAGMENTA. 355 

• LDBRI ATSPICIORVM. 

Sed contra Iulius Caesar XVI. Auspiciorvm libro neffftt atm- 
«linis coacionem advocari posse , id est, cnm popnlo agi, ideo- 
tjue nundinis Romanorum haberi comitia non posse» Mocrofr* 
Sat. 1, 16. 

AVGVRALIA. 
Caesar in Auguralibus : Si sincera pccus erot Prisc. Ub. 6. 
eoL 719. 

DE DIVEVATIONE. 
Gcnus eloquentiae dumtaxat adolescens adhucStrabonisCae- 
tar secntns Tidetnr ; cnins etiam ex Oratione, qnae inscribitnr Pro 
Sardis, ad Terbum nonnufta transtnlit in Divinatiwiem snam 
Suet. c.55. 

ASTROXOMICA. 
Nam Inlins Caesar ut Siderum motus, de qnibas non indo- 
etos libros reliquit , ab Aegyptiis disciplinis hausit : ita hoc quo- 
que ei eadem institutione mutuatns est , nt ad solis cnrsum fini- 
endi auni tempns extenderet. Macrob. Saturn. 1, 16. c/. et c, 14. 
Tresautem fuerc sectae, Chaldaea, Aegyptia, Graeca: his 
addit apud nps quartam Caesar Dictator, annoe ad soiis cursnm 
redigens singulos, qui prius antecedcbat. Ex Plin. 18, 25 (57). 
A Bruma in Fayonium Caesari nobilia sidera significant : 
m. Kal. Ian. matutino Canis occidens. Paullo post : Pridic Non.Iaiu 
Caesari Delphinus matutino exoritur, et postero die Fidicula, quo 
Aegypto Sngitta Tesperi occidit. PauUopost: A FaTonio in aequi- 
noctium Ternum Caeeari significat XIV. KaL Martii triduum Ta- 
rie, et VIII. Kal. Hirundinis Tisu , et postcro dic Arcturi exorta 
Tespcrtino. It. m. Non. Mart. Cacsar Cancri exortu id fieri ob- 
serraTit. Pavllo post : Caesar ct Idus Martias ferales sibi adno- 
tarit Scorpionis occasn. PauUo post: Aequinoctium Tcrnnm a. d. 
VIII. KaL Apr. peragi Tidetnr. Ab eo ad Virgiliarum exortum 
matntinnm Caesari significant Kalendac Apr. III. Nonas Apr.in 
Attica Vergiliae Tespen occnltantur : caedem postridie in Boeotia? 
Caesari autem et Clialdaeis, Nonis. Pautto post: Caesari VI. Idua 
significatnr imber Librae oecasn. XIV. Kal. Maii Aegypto Su- 
culae occidunt Tesperi, sidusTehemens, et terra mariqtie turbi- 
dum, XVI. Atticac, XV. Cacsari, continuoque triduo significa- 
bat. Paullo post : VI. Nonas Maii Caesari Suculac matutino ex* 
oriuntur, et VIII. Idus CapeUa pluTialis. Ex Ptin. 18, 26 (64). ^ 
" A Vergiliarum exortu significant Caesari postridie Arcturi 
occasus matntinus : III. Id. Maii Fidiculae exortus. XII. Kal. Iunit 
Capella Tesperi Occidcns et in Attica Canif . XI. Kal. Caesari Orio- 
xris gladias occidere incipit. III. Non. Iunii Caesari, ctAssyriae 
Aqmla Tesperi oritur, ctc. XI. Kal. eiusdeni Orionis gladius 
Caeiarioccidereincipit. Ex Hwi. 18, 27 (67). 



32* C ITLII CAESARIS 



m ntneQtnd ^aiiisn sriat, i 
stohusi. ScdcxBalbtefi^olapaacaTerfoaiiUelleierat, adqnaere- 
ivcAm :DtCktrwmvideoUq*Uldam8erip8U8eyqtiodego 



9M mteUexi: quautum auUm amUctura amaequebar, id erat hu- 
" «t magis aptamaum^ quam tperandum putarcm, Itaque 



pn ste a arisiad Csg ss nm c o dc m UIo exesnplo Ihteras. Iocom antem 
illias sVsua cg e s ta te ae sia aspernaios etc JEr Cic. ad Quuitum 

Libri snat epistolarum C. Caesaris ad C. Oppram et Balbmn 
Cornelinm, qui res eins ahsentis cnrabant. In his epistolis quibusdam 
in locis iDTeolBntnr litterae singuiariae, rioe coagmentis syllaba- 
rum, ouas to potef positas incoodite ; nam verba ex his litteris con- 
~ 1 nuua p* 



ftci nuua possunt. Erat autem eonTentnm inter eos clandestumm, 
de coBunotando sita litteraram, nt inacriptio qnidem alia aliae lo- 
sjamccaomenteneret; sedmlegendolocwcuiquesuus et potestes 
restitueretar, — estsadee Probi Graminatici commentarius satb 
cnriose Cactus, de occoita Utterarum sjgnificatioiie epistolarnm C. 
Caesaris scriptanun. ExGeUU>17 y fL 

EX EFISTOLA AD Q. FEDITOL 
CAESAR Q. FEDIO S. 
Fompeinsseoppido tenet; nos ad portascastra habemos. Co- 
namnr apns magnam et moitormn diernm, propter altUudinem ma- 
ris? sed tnmen aihU est,qned potins faciamus. Ab ntroqne portus 
«onwjnoies iaoimus, nt ant iUnm qnam primnm transUcere, quod 
habctBrondusu copiarnm, cogasnus, ant exitn prohibeamue. JEr 
CU.adMtU.9 y 14. 

' Cl IuJiBniCieisonip.l8B.(Ed.Lenu Vol.m. p.195.) OberJ. 

EX EFISTOLA AD PISONEAL 
LoceUnm Ubi sigiiatnm remisL Ex Char. Ub. 1. col 60. 

EX LIBRO EFISTOLARYM AD ANTONITIIL 
Nam ad me misit Antonins exemplnm Caesaris ad se littern- 
rnm , in quibns erat , se andiTissc Catonem et L. MeteUum tn Ita- 
. liam Tenisse, Romae ut essent palam: id sibi non nlacere, 
ne qni motus ex eo fierent; prohiberique omncs Itaha, ni- 
si quornm ipse canssam cognovisset; deqne eo Tehemeatias erat 
scriptnm. ExCic.adAtUc. 11, X 

EX LIBRO EFISTOLARVM AD SERVILim 
P. SerriUns pater ex litteris, qnas sibi a Caesaremissasesie 
dicebat, signiflcat valde te sibi gratum fecisse, qnod de sna to- 
hmtate erga Caesarera humanissune dttigentissuaeqae locatus et- 
ses. ExCU. ad Qutntumfr. &,!,$. 



FRAGMENTA, 827 

DE C. IVLH CAESARIS EPISTOLIS TESTIMONIA. 

Epistolae quoque eius acf Scnatam exetant, quas prlmus vi- 
detur ad paginas, et formam memorialis libelli convertisse; qaura 
antea £onsules et Duces non nisi transversa charta mittcrent scri- 
pta*. Exstant et adCiceronem, item ad Familiares , domesticis de 
rebns : in quibussi qaa occultius perferenda erant, per notas scri- 
psit, id est, sic structo litterarum ordine, ut nullum verbum ef- 
fici posset : quae si quis invcstigare ct pcrsequi vellet, quartam 
eleraentorum litteram, id est, D pro A> et perinde reliquas com- 
mutet. Ex Suet. in Caes. c. 56. 

Scribere, et legere eimui, dictare et audire solitum accepi- 
mufl; epistolas vero tantarum rerumqaaternaspariterlibrariisdi- 
ctare, aat, si nihil aliud ageret, septcnas* Ex PUn. 7, 25. 

Non dubito, qain tais {Caesarem adloquitur) iitteris, auarum 
exemplum legi, quas ad eum (Deiotarum) Tarracone huic Blesa- 
miodedisti, se magis etiam erexerit, ab onmi^ae sollicitndine abs- 
traxerit: iubes enim eum bene sgerare et bono ease onimo> qood 
*cio te non frustra scribere solere. Apud Ciceronem ia Orat.pro 
Deiotaro c. 14. 

Iloffxrjiog — htilsvs totg ns£otg etc Appiamu Civ. 2, 79. re- 
fert strategema Pompeii, de qao apud CaesaremC 3, 92. idqoe ia 
litteris suis Caesarem inprobasse scribit. 

Quam (Britanniam) Caesar, ille aactor vestrinominis, quum 
Romanorum primus intrasset, alium se orbem terrarnm scripsit 
reperisse, tantae magnitudinis arbkratu8,utnoncircumfusaOcea- 
bo, sed complexa ipsomOceanam videretar. Ex Eumenii iu Panr 
egyr* Constantii Caes. c. 11. 

'Ev IxsLvy dr) tjj atoatsLo: noogs&cxTjtsv tnnalouivog tug 
inMftoldg vnayoosvuv %al Sualv ofiov yodtpovoiv i£aa%Biv ap 
dl^Oitntog qtrjpi. %al nlsioai. Asystat dh %al td.dtd yoauu-ar 
xcov rolg tpLXoig 6iidslv y Kaioaoa nooStov u^%avriOao^au Hf* 
Pktiorcho in Caes. e. 17. 

BX ORATIONEBVS IN FVNERE IVLIAE ET CORNELIAE. 

Quacstorluliam amitam uxoremque Corneliam, defunctas lau- 
davit e- more pro rostris. Sed in amitae quidem laudatione de 
eiits ac patris sui origine sic refert : Amitae meae luUae maternum 
• yrenus ab Regibus orf ttm, paternum cum Diis inmortalibus coniun- 
etuni est} nam ab Anco Marcio sunt Marcii Reges, quo nomi/ve 
fuit mater} a Venere Julii, cuius gentis famitia est nostra, Est 
ergo in genere et sanctitas Rcgum, qui plurimum inter komines' 
pollent, et caerimoniaDeorum, quorumipsi inpotestate sunt ite-> 
ges. Ex Sueton. c. 6. 

5 "OtB trjg MaoLov yvvai%6g Axo&avovoij$i dSsX<ptSovg <3v 
avtijg, iy%<6uiov tsXafinooviv ayooa diijlfrsxai nsol tqv &o>o* 

Ee2 



538 CL IYLIl CAESARIS 




>piat ett ingenii Ro 
promoTuee^ quam imperii. Rn. 1, 3t. 

Cicero ^iMHiim \BL:Re vemmstm Uerum emtm, 
mfestam sit eeiuto oou dki, ooi amtvmwnimtM, aat vrndita , at 
Cicero. C. Caeser: ft ts ciii o wei reoii, cat aetteti nttfrit ©cn- 
itttof. Diomcdes Uh. 1. coL 366. 

Eioeda, Tebiculi tc! eorraa geuua, om eoiiii enut pagnare 
GoJIL Caesar testit eot libro ad Cmexmwmx m.i MuUa miUia 
equUum aique euedariorum habet. Hiae et gladiatort* esaeda- 
ni dieuutar, qui carra certaat. Iunius PhUargyrus m Georg. 
Firg. 3, 204. 

Aaguttut qaoqae in epittolit ad C. Caetarem ocriptit emen- 
dat, quod U calidum dicere quam ealdum (in Ubrisforte de Ana- 
logia) malit : non qoia illnd non rit Latinum , oed qma rit odio- 
sum, et, otipse Graeco Terbo rigmficaTit, **oUoyov. Qsaatil. 
1,6,19. 

C. IVIJI CAESARIS DICTA. 

To , qnaeso, qnidqoid noTi (molta antem enpecto) scribere 
ne pigrere. In bis , de Sexto tatiane certum; maxime aatem dc 
Bruto nottro: deqao qaidem ille, ad quem diverti, Caeearem 
solitam dicere: magni refert, hie quid velit; ted quidqvid vo~ 
Jet, valde volet: idqne eum ajrimadvertisse , qoom pro Deiotaro 
Niceae dixerit, Talde vehementer eom Titum et libere dicere. 
Cic. ad Attie. 14, 1. 

Proxime quum Sextii rogata apud eum fuittem exspecta- 
remqae sedent, qaoad Tocarer, dixitte enm: ego dubttem, quin 
eummo tn odio tim % quum M. CSoero tcdeat, nee tuo eommodo 
tne convenire po88it? Atqui 9 ti quisquam ett facilit , hic e$t: 
tamen non dubito , quin me male oderit. C*c. ibidem. \ 

Aiebat, Caesarem secum, quo tempore Sextii rogatu Teni < 
ad eum, quum exspectarem sedens, dixisse: ego nunc tam tim 
ttuUus, ut kunc ipsum, facilem hominem, putem mihi ette ami- \ 
ctffii, quum tamdiu tedent meum eommodum exspeetet? Cic. ad I 
Att. 14, 2. I 

Quo gaudio elatu* , non temperavit , quin paueos poet diet 
frequenti curia iactaret,invitiset gementibut adversariis adeptam 
se quae concupisset ; proinde ex eo insultaturum omnium capitibos : 
ac , negante quodam per contumeliam , Facile hoe utti feminae 
fore: respondit quasi adludens: in Suria quoque regnatte Semi- 
ramim , maghamque Asiae partem Amazonas tenuitte quondam. 
Sveti c. 22. 

Pbarsalica acie caesos profligatosqoe adVersarios prospicien- 



FRAGMENTA. 339 



tem , taec «nm sd vertant dixisse refert Asinins Pollio : Hocvo- 
hterunt; tamtis rebus gestis C. Caesar condemnatus meni, nm 
ab excrcitu auxiUum pctissem. Suet. c. 30. 

€kmsecutusque cohortes ad Rubiconem flumen , qui provin- 
ciae eivs finis erat, patillulum censtitit ac reputaas, quantum mo- 
liretar, coaversus ad proximos, Etiam mtnc, inquit, regredi 
possumus : quod si ponticulum transierimus, omnia armis agenda 
erunt. Suet.c.%1. 

Canctanti ostentuin tale factum e«t. Qnidam eximia magni- 
tndine etforma etc. Tunc Caesar, Eatur, inquit, 9110 Dcorum 
ostenta et inimicorum iniquitas voeat. Iacta alea esto, inquit, 
Suet. c. 32. 

Romam iter convertit : adpeHatisqne de Rep. Patribus vnii- 
disskna* Pompeii copias , qnac snb tribus {jegatis, M. Petref o et 
L. Afranio et M. Varrone in Hispania eraat , invasit ; professn» 
ante iater snoa, Ire se ad esercitum sine duee et indc reversurum 
ad dueem sine esercitu. Suet. c. 34. 

Prolapsus in egressu navis , verso ad melins omine , TeneA 
te, inqnit, Jfiica. Suet. c. 59. Cf. Front. 1, 12, t. 

Caesar dicebat , idem esse sibi consilinm adversus Kostetty 
qnod pierisque medicis contra vitia corporum, fame potias quam 
ferro superandi. Front. Strat. 4, 7, 1. 

Qnum exspectatio adventus lubae terribilis esset , convocatis 
ad concionem militibns, Scitote, inqnit, paucissimis his diebus 
Regem adfuturum cum X legionibus, equitum XXX, levis arma~ 
turae C miUbus, elephantis CCC. Proinde desinant quidam quao- 
rere ultra, aut opinari, mihique, qui eompertum habeo, creaants 
aut qiiidem vetustissima nave inpositos quocumque vento inquas- 
eumque terras iubebo aveki. Suet. c. 60. 

lactare solitus, miUtes suos etiam unguentatos benepugnara 
posse: nec milites cos pro concione, sed blandiori nomine com- 
miUtones adpeliabat. Suet. c. 67. c/. Polyaen. 8, 23, 22. 

Qnosdam infimi generis ad awplissknos honores provexit 
Qnnm ob id culparetnr , professns est palam, si grassatorum et 
sicariorum ope in tuenda sua dignitate usus esset, taUbus quoquM 
se parem gratiam relaturum. Suet c. 72. 

Interrogatus, cur repudiasset uxorent, Quontatn, inquit, 
meos tem suspicione, quam crimine iudico. carere oportere. Suct. 
e. 74. 

Acie Pharealica proclamavit, ut civibusparceretur. Suet. c. 57. 

.Nosseqae, ut Caesar dictator aiebat, miserum esse instru- 
mentum senectuti recordationem crudeUtatis. Amm. Marcell. 29, 2. 

Vfria Graeca inserit Oadend. desumta ex Plot. et Appiano. Oberl. 

Nec minoris inpotentiae voces propalam edebat, ut T. Am- 
pim scribit; NihU esse RempubUcam, adpeUationem modo sine 

Ff % . 



840 C. IVLII CAESABIS 

corpore ae tpede. Sullam netciese Utterat, qui lHetaturam ie- 
poeuerit. Debere komines consideratius iam loqui aecum ae pro 
kgibus habere quae dicat. Suet. e. 77. 

Eoque adrogantiae progressiis est, ut, haruspicc tristia et 
sine corde exta sacro quodam nunciante , Futura, diceret, tee- 
tiora, quum vellet: nee pro ostento dueendum 9 si pecudi cor de- 
fuinet. Suet. ib. 

Trinmphanti et subsellia Tribunitia praetervehenti sibi uirani 
e collegio Pontium Aquilam non adsurrexisse , adeo indignatas, 
itt prbclamaverit: Jlcpete ergo a me,Aquila, RempubUcam Tri- 
bunus, nec destiterit per continuos dies qnidqnam eutquam, nm 
tnb exceptione, polliccri, si tamen per PontiumAquilam lituerit. 
Suet. e.lS. 

Plebei flegem se salutanti, Caetmrem *e, non Regem eate^ 
respondit Suet. e. 79. 

De quo genere optime C. Caesarem praetextatum adhnc ac- 
ccpimus dixisse: Si cantas, male cantas; n legis, canta*. 
Quintil. 1, &. 

Elevandi ratio est duplex,ut ant veniam quis, aut iactantiani 
ininuat: quemadmodnm C. Caesar Pomponio ostendenti vulnua 
ore cxceptum in seditione Sulpiciana , qnod ipse se passum pro 
Caesare pugnantem gloriabatur , Numquam fugiens respexeri*, 
inquit. Aut crimen obiectum , ut Cicero , etr. Quint. 6, .8, 75. 

Est et illa ex ironia iictio , qna usus est C. Caesar. Nam 
quum testis diceret, a reo femina sua ferro petita, et esset faci- 
lis reprehensio, cnrillam potfesimum partem corporis vulnerare 
Tolnisset: Quid enim faeeret, inquit, quumtugaleam et loricam 
haberes ? Quintil. ib. 91. 

Sic fac cxistimcfl, post has mieerias, id est, postquam ar- 
mis discoptari coeptum est de iure pnblico,nihiiesse actnm alind 
cum dignitate. Nam et ipsc Caesar, adcusata acerbitate Mar- 
celli (sic enim adpellabat) iandataquehonorincentissimeet acqui- 
tate tna, et prudentia, repente, prneter spem dixit, seSenatui 
roganti de Marcello, ne hominis quidem caussa negaturum. CSc. 
ad Famil. 4, 4. ad Ser. Sulpicium. 

Dcmetrio Megae Siculo Dolabella rogaiu meo civitatem a 
Caesare impetravit : qua in re cgo interfui. Itaque nunc P. Cor- 
neiius vocatur. Quumque propter quosdam sordidos homines,qui 
-Caesaris beneficia vcndebant, tabnlam, in qua nomina civitate 
donatornm incisa essent , revelli iussisset : eidem Dolabelkte, me 
audiente, Caesar dixfy: nihilesse^quod de Mega vereretur; benc- 
ficium $uum in eo manere. Ge. ad Fam. 13, 36. ad Aciiium 

DE C. IVLIO CAESARE. 
Sed tamen , Brute , inquit Atticus, de Caesare et ipse itain- 



FRAGMENTA. 341 

dioo , et dc hoc huius geaeris acerrimo acstimatore gaepissiimi 
mudto, illam omaiam fere oratorum Latine loqui elegantissime, 
nec id solum domestica consuetudine , at dadum dc Laelioram et 
M acioram familiis audiebamug, sed, qaamquam id quoque credo 
fumse , tamen ut esset perfecta illa bene ioqnendi lautr, multia 
litteris, et iis quidem receuditis et exqoisitis — est ponsecata* 
etc. Ex Cic. in Bruto c. 72. 

Sed pergo, Pomponi, de Caesare, et rcdde quae restant. 
Solum quidem, inquit ille, et quasi f undamentum oratoris etc. 
Caesar aotem, rationem adhibens, consuetadinem vitiosam et 
comruptam pura et inconrupta locatione emendat Itaque quum 
ad hanc elegantiam verborum Latinorum (quae , etiarasi orator 
non sis, et sis imjenuus civis Romanue, taraen necessaria est) 
adiangit illa oratoria ornamenta dicenoM : tam videtar tamquam' 
tabulas bene pictas conlocare in bono lumine. Hanc qnum ha- 
beat praecipuam laudem in communibus , non video, cui debeat 
cedere. Splendidam qaamdam , minimeque veteratoriam ratio- 
nem dicendi tenet, voce, motu, forma etiam magnifica, et ge- 
nerosa quodammodo. Tom Brutus: Orationes quidem eius etc. 
Afeftut etiam commentarios qoosdam scripsit remm suarum. Vai- 
de qaidem, ihqaam, probandos; nadi enim snnt, recti, et ve- 
nusti, omni ornnta orationi* tamquam veste detracta. Sed, dum 
Toiuit alios habere parata, unde sumerent, qui vellent scrinere 
historiam: ineptis gratam fortasse fecit, qui voient iila cahunistris 
innrere; sanos quidem hemines a scribendo deterruit, etc. Ex 
dc. in Bruto e. 74. sq. 

Qaid? eratorom quem hoic antepones eornm, quinihfl aliud 
egentnt? qais sententiisaatacatior, aat crebrtor? qaisverbisaat 
ornatiev , aut etegantior? Ex Gic* ad Cur. Nepot Saet. c. 55. 

6. Ialino Caeoar hfetoriorraphas Roraanorom nulloa. Commeatarii 
VelH Gaflici, qaorum ad nos inaaavit opinio, tantaia exatant; nec, quan- 
tam ail historiam , quod compertiun habeam, qnidquam aifud: nam cetcra* 
rnm eios rcrum gestarum, postquam idem Iuftus totins paeneurbis cauaa- 
rnm motibu» e»t abpresens, Hirtree eius notaria» in commentarios se- 
riem referendam soecepH. Ex Lupi Abboti* FerrariewuM EpUt. 31. 
Zemair. 

Sed bene loqnendi de Catufis optnio non minor; sale vero et 
fiacetiis Caesar vicit omnis. Ex Cic. de offidis 1, 37. 

Vide ampli8simam Caesarra laudationem apud Plin. Histor. IVat. VII. 
c. 25. et Cjcer. (quM vulgo fertur,) orat.pro M.MarceU*, ia qoa se ipsum 
vidt oratoram pnncepo. Lfnair. 

Retfqnit et rerum suarum Gbmmentarios Gaflict civilisque 
belli Fempeiani. Nam Alexandrini , Africiqoe et Hispanicnsi^ 
incertns auctor 4st. Alii [enim] Oppfum putant , alii Hirtium : 
qui etiam Gallici belU novissimnm imperfectumqne librom sub- 
pkvertt. Paullmjwst: Poflio Asinius parnm diligenter, parttu^ 
que integra veritate eomposkos pntat; quum Caesar pleraque et 



842 C. IYLII CAESARIS 

quae per alies erant geeta, temere crediderit'; et quac per se, 
vei coasulto, vei etiam memoria iapsu$, perperam ediderit, exi- 
stimatque rescripturumet correcturum faisse. Ex Sujet. in Caes. 
c. 66. 

C. Tero Caesar gi tantum foro vacasset, non alius cx nostria 
contra Ciceronem nominarctur; tanta in co vis est, id acuinen, 
ca concitatio, ut illum eodera animo dixiase, quo bellavit , adpa- 
reat: exornat tamen haec omnia mira sermonis, ouiusproprie 
•tudiesus fuit , elegantia, Ex Quintil 10, 1, 114. 

Quid tamen noccret, rim Caesari*, asperitatem Coelii, dili- 
gentiam Poliionis, iudicium Calvi, quibusdam in iocis auVumere. 
Mx Quint. 10, 2, 25. 

Ilinc vim Caesaris., indolem Coelii, flubtilitatcm Callidii, 
gravitatem Brutt, acumen Sulpicii, accrbitatem Cassit, dUigen- 
tiam Poilionisi, dignitatem MejsaUae, sanctttatem Calvi reperie- 
mos. Ex Quint. 12, 10, U. 

Adstrictior Calvus , numerosior Asinius, splendidior Caesar, 
amarior Coelius, gravior. Brutus, veheinentior et plcnior et va- 
lentior Cicero. Ex dialogo de orat. c. 25. 

Aiyitai 61 %ccK opvvai noog Xoyovg noXivtnovg 6 KccZcoq 
&Qioia % xai Sianovijoai cpUotifiotata trjv <pvaiv> <ug tet tew- 
vtQua (ilv d$7iQitcog l%siv etc. Ex Plut. in Cores. c. 3. 

'Ev 81 'P&PV noXlrj fxhv iicl vo) Xoytp iztol rag avvrjyooiag 
avtov %OQtg i&Xa/Lntev. Ex Flut. ib. c. 4. 
- Ac mibi ox Graecis orationes Lysiae ostentat; cx neetris 
Gracchorum Catonisque , quorum sane plurimae sant circumci- 
sae et breves. £go Lysiae Deraosthenem , Aeschinem , Hyperi- 
dem» muHosque praeterea; Gracchis ct Catoni PoIIionem, Cae- 
sarem, CoeUum, inprimis M. Tullium obpono, caias oratio opti- 
ma fertur esse, quae maitima. Ex PUn. ep. 1, 20. 

Sed ego vcrcar, ne me non satjs deceat, quod decuitM.Tul- 
lium, C. Calvura, Asinium Pollionem, M. Messaliam, etc. Di- 
vum Iulium, Divum Augustum , Divum Nervam , T. Caesarejn, 
ete. Ex Ptin. ep, 5, 3, 

Dictator Caesar summje oratoribus aemulus. Tac. An.lZ y Z. 
(Lcmair.) 

Yalidiorcs olim Gallommresfuisse, sttmmus auctorumDivua 
Inlius tradit. Tac. Gcrm. 28. (Lcmair^) 

C. Caesarom Dictatorent — studia certandi, dtctandi, lccti- 
tandique sibi mutuo vindicavere. . £t licet in persona unius eius- 
demque tempore sno principts viri, castrensis, oratoriaequ* 
•cientiaecuracertaverit, ferraegioria aequiparari; idem tamea 
mtnquam se tatis dttxit in uiriusque artis arco corapositnm, prius- 
qnam vestrt Arpinntis tcstimonio anteferrctur ceteris mortaUbue. 
m*n % JpoU* XlUep. 6. Vide eOam IX ep. 14. (Umair.) 



FBAGMENTA. 



343 



Ratio Gaii CaesarU de ordine airni ptr dnodecim memea. 



EPACTE. CLAVES. EPACTE. CLAVES. 



Iannarias, Angnstus et De- Null. XXVI XXM XXXIU 

ceinberquartoftonashabeut; XI . XV 1111 XXII 

nonodccimo Kalenda* post XXU XXXUH XV XI 

Idus; etdiea trigmtauamn. HI XXUl XXVI XXX 

Martius, Maius, Iulias et XUn XII Vn XIX 

October nextoNouaBhabent; XXV XXXI XVUI XXXVIU 

Vllmo decimoKaleridaspost VI XX 

ldus ; etdies trigiuta umun. XVII XXXVIH 

Aprili*, lunius, Septeinber, XXVIII XXVIII 

Aovember IVto Nonas ha- XVIU XVII 

beot: Xmo octavo Kalendas XX . XXXVI 

post Idus ; et dies XXX. * 1 XXV 

Februarioa veroIVtoNonaa XII Xllll 
habet; serto decimoKaleudas ' 
poflt ldttsj et dies XXVIII. 
Et quando bis sextus evene- 

rit, fiabet dies viginti novem. ' 

Omnes ergo menscs octavo 
ldua habent. 

Rcgvlares ad feriam invenien- Regvlarcs ad Itmam invenien- 

dam mensium. dam mensium. 



Numerua iite a latera 
Epactarum dconmm 
descendeus per X et IX 
anuos discurrcns, o- 
stendit et diee, qui a 
Vllmo ldu9 lanuarii 
asque ad septuagesi- 
malem termiuuw c — 
putantur. 



Martius V. 
Aprilis I. 
Maius III. 
Iunius VI. 
luliua I. 
Augustna mi. 
September VII. 
October II. 
November V. 
Dccember VU. 
Ianuar. III. 
Fcbruar. VL 



Si via invenire, 

2uota sit feria in 
[alendis cuius- 
que men»i8, iun 
ge regulares 
eiusdcm mensis 
cum coucarren- 
tibus ipaius anni. 
Si numerus, qui 
inde conficitur 
iufra septem re 
manet, tota erit 
feria in Kalendis 
ipaiasmensis. Si 
usque adseptem 
excreverit, simi- 
litertotaerit. Si 
scptein transie- 
rit, toile septem, 
quodremanet.au- 
merus est fcnae. 



V September. 

V October. 
VII November. 
VIIDecember. 

IX lauuariiu. 

X Februariu9. 

IX Martius. 

X Apriiis. 

XI Maius. 

XII Iunius. 
XUI Iulius. 
XlUIAugustus. 



Si vis invenire, 

Suota sit luna in 
aleudiH alicu- 
iu8 mensis, iun- 
ge reguiares 
eiusdem mcnsis 
cumepactcprae* 
seutis anni: si 
utimeru*. quiin- 
dc coufinlur, in- 
tra triginta re- 
manet, tota erit 
luna ; si ascendit 
uaqne triginta, 
aimiliter tota 
erit ; si vero tri- 
ginta transierit, 
toIleXXX,etae- 
tas lunae rema- 
net. 



A festo stellae numerando perfice 
lunaeQuadraginta dies; postseptua- 

finta iiet : ATtitonans divina gerens 
ouufl extat; Gratuito coeli fert au- 
rea doua lideli. 



Ratio ad inveniendaui luuum. S! 
vis scire cuiuslibet lunae aetatem 
infra mcnsem , computa , quot diea 
praeteritos , 4 aiue illo, de quo quac- 
ris, liabeat* dies. His adde luuam, 
quota in Kalemlis fuit , et ile his 
ipsis mensis lunationem tolle; et 
quod superfaerft, aetatem lunae ti- 
bi uumerabit .... (Reliqua desuat^. 



344 C. IVLII CAESARIS FRAGMENTA. 

Haee Kalendarii ratie (qnam Lemair. descripoit e cod. Regio 7362.) 
moa ipsi Caesari tribneada est, ut satis aperte demoastrat nomen lulium 
inditum qainto mensi; sed ex eias libris de astrologia desomta videtur. 
8ic Lemair. Idem edidit e cod. Regio olim Colbertino , 90ti9, membr. in — 
fo, X saec. exarato ; 

Dum dubitat natura marem faceretne pucllam, 
Natus ea , o pulcher , paene puella puer. 

E cod. Regio olim Colbert , 6638, membr. in 4« XIII. «aeculf. 
Yersas Virgilii in Laudem Caesaris : 

Caesur tantui eras, quantus et orbis; 
Et nunc exigua clauderis urna, 
Posthac quisque scjat se ruiturum, 
£t <mod nulla mori gloria tollat 



ANNOTATIONES. 



Commentarti) Librt memoriae eatiea a Caeeare ad usum eommodiorar 
de ee rebusque gestis conscripti , quoa in praesenti pluribus omare vel 
non placebat, vel non vacabat. Modestiae causa hoc nomine adpellavit* 
ut significaret opus iuchoatum , non perfectom atqne ab omnibus numeria 
esse absoiutum. Gracce vno/urijuara , vnofirtVfAara , vnQfiinmariopQi; 
Gall. Memeires,.nos Denkwurdigkeiten. 

£ veteribus scriptoribns horum coinmentarierum anctorem multi exor- 
narnnt laudibus sub fiuem fragmentorum commemorati ; e recentioribua 
Mullerus: Briefe einetjungen Gelehrt. p. 163 et 168 ; KSppen: Vertrauta 
Briefe uber BUcher und Welt T. I. p. 458 sq. ed. prior. ; Blair : Lectu- 
rcs on Rhetorie Vol. I. p. 93 convers. Schreit. His , a Dct. Iacobo in 

Suaeetion. Lucian. ad Toxar. p. 23 commemoratis , adde Mullerum : All*. 
}e»ch. P. I. p. 293. sqn. et 317 sqq. — De iis , qui hos Caesaris libros in 
auspicionem et dubitationem vocarunt, vid. Voss. de histor. lat. I, 13, Ber- 

fer. de natural. pulchr. p. 569 sq.: Fabr. Biblioth. lat. I, 19; Oberl. in 
raef. p. V sqq. atque Hersog. in iis. quae initio belli Gal. docte disse- 
ruit. — Contra Asin. Pollionem de iide Caesaris dubitantem (Suet. Iul, 
c. 56 , Morhof. de Patav. Liv. c. 4. p. 39 ed. Ond. T. VII , Funccius d« 
vir. aet. L. L. It. p. 297 sqq.) acripsit C. H. Eckard in commentatione de 
C. A$. Pollione iniquo optimorum latinitati» auctorum censore. lenae 
1743. 4. p. 54 sqq. et, qnem Morus laudat p. VIII. Praef. , I. D. Rftterus: 
Gesch. der Gatlier. Lips. 1774. B. Cf. quoque Berger. 1. 1. p. 569 sq. et 
Adolph. Waruer. in nraefat. libri, quo Caesaris commentarios Germ. ser- 
mone reddidit p. XVsqq. 

BELL. GALL. 
LIB. I. 

Caj. 1. protrtmique) Consentiunt Lemair. A. B. D. 

et ad eam] Bene restituit Oud. ed. min. praepositionent e tribas eodd. ^ 
Voss. Carr. Amoino duobusque aliis. 

quae eet ad Hispaniam. pertinet] Lemair. A : quae ad H. pertinet. 

Cap. 2. M. Pisone] MSS: L. Pisone vel Publ. Pi«. 9 alii P. vel PubL 
M. Pisone, unde Oud. coniicit: Pupio M. Pie., ut a Pupio adoptatns d*. 
claretur. 

qua de causta] 14 MSS. com ed. inc: qua ex parte, in Andin. suprs- 
•criptum cst re , ut eum Oud. coniicias quare. At probo MSS. scripturam, 
q»ja res , quae spectatur , magis elfertur. Sic Tac. An. VI , 27. & : Tol 
luctibus funesta civitate part moeroris fuit , quod lul. etc. ..... 

Cap. 3. 1$ sibi — swtcepit. ln eo] Sic optimi et vetostissimi hbri eoai 
eodd. Lem. et edd. Basil. ac Strad. - 

a 8. P. R.\ Conveniuntin hac script. codd. Lem. eamqoe probat Oud. t 
quamquam retmuit vulg. a S. P. Q. R. 

in civitate] Vo% eua, quae vulf © additur, non comparet in eodd. I*m. 

Cap. 4. Ba ree ut est—enunctata] Qiinm part. ut in 13MSS. Oudend. 
atqne in Cuiac. e«t desit, scripserim, quod iain Oudendorpio atque Ober- 
lino placuit: Ea re Helvetiie — emmctota. Graccus: rovrairda ffiflua*- 
dirttav. 



846 ANNOT. CRIT. AD 1TL. CAES. B. 6. UB. I. 



Ca*7 5. menMum) Dedit Oud. e eod. Bout;. intererTimo 1 

Cap. 6. Rhodanum) Wetael , secntus R. Steph. et Graecum , edidit 
Rhenum^, ut voluit Chr. Crasius, probante Moro. Placet Danum (hod, 
Ain). quod coniecit Deppinr in Annalee de* vouagee — par M. Malte- 
Brun , T. V. 1810. Cf. Xcta^lit. Haien. 1814. n. 4?. 

Helvetiorum flnibu*) Poster. voi , qua carent 2 boni codd. et non- 
nollae vet. edd., suspecta ett. ( Caesar videtur scripsiMe : Extr. op. At. 
proximumque Helv. e*t Geneva, sfve, ut habe» Strada, Geneva eet. 
Graecus: tov Idjor» nelts T% xal Twv^EXpqrfav lyyvraT» larlv ij XV- 
vota. Ita fere e. 16, 5 : ab Ocelo, quod e*t etc. 

*m* flni*] Sic Qud. ed. mln. , non flne* , quod ubiquo retinnit Lem., 
nnnm | B g U o A atque in aliii fere omnibus constanter scriptum sit tree^ 



Cap. 7. quam max. [potetf] mti. num.) Mediam voccm cum Stoepha- 
ffrfc incluji ; omisit Oud. e fide cod. antio. et nounull. vet. ed. 

exutimabat: tamen) Sic nexu postulante distinxi. Supplenda estpart. 
eouccssiva, ut IV. 11, 5. Cf. Cl. Beier. ad Cic. off. III, V, 33 p. 238 at- 
que Heui. ad I, li p. 16. 

Cap. 8. qui— influit) Nihil mutationts h. 1. opus est. Simffi modo 
Strabo IV, 9 p. 207 : ooo£ — Xi^vtjv tyov i£t«taar *i$ tov "iaaQov, 
nbi cf. Casaub. 

ad montem Iuram) Haec agnoscit Celsus p. 21 Tom. HL ed. Ltem., 
et difficukatee , quas Olark. et morusde h. 1. moverunt, bene sustulit 
Vom., qui expficat: ad eam citeriori* ripae partem, ubi mon* Iura in 
oppo*ita ulteriore parte fiumen pertingit, i. e. u»que ad anguetiae. C£ 
Oberl. ad h. 1. et Koetch. in libro : Commentar. uber die Comm. dem Caee. 
p. 196. luvabit etiam lerere , quae Wielandus retulit in libello : Ueber- 
lief. %ur Ge*ch. unterer Zeit. 1822. mcns. Dec. p. 535: Skizze einer Reiee 
durch dae Schweizerlend. 

deeem) Hunc numerum dedi e Leld. pr. et Celso p. 2L probantibus 
Moro et Davis. Praeivit iam Voss. , qui ob nimiam muri altitudinem vel 
decem vel novem legendum suasit. Oud. ed. min. recepit novem ; Bipp. 
Ober}. et Gian. retinuerunt vulg. deeem novem, ad quem fere numerum 
redeunt Graecus : ixarov xal n*Yxy\y.ona dvo ozddia atque Appiaa.] dc 
rebui Gall. IV, 15 p. 52 ed. Tauchn. neque nimiam vutat Butiaus Jongi- 
tudinem decem novem mil. pa*. Cft mantissa obss. Oberl. p. 814. 

Cap. 9. euo benefieio] Sibi , quod in nonnullis tantum codd. inseritur, 
eum Oud. ed. nun. delevi. . 

Cap. 11. Aedui AmbarrO Vulro : Aedui, Ambarri quoque, quae Lem. 
et Gian. retinuerunt, invitis MSS. , qui omnea cum Lem. codd. careut 
voee quofue. Gruter. et Ciac. Aedui plossam pntant nrobantibus Moro 
et Hausio. Sustulit Oberl. favente Graeco ; ego cum Clark. atque Oud. 
lungo Aedui Ambarri, ut dcsiffueutur illi Ambarri, qui Aeduorum pars 
VoJ adfines sint, nam additur: eorum neces*. 

Cap. 12, adpeltabatur) Placet scriptura codd. Leid. pr. Vom. pr. et 
Reg. adpellatur. quo tempore utitur noster in rebus mutationi miuus ob- 
noxiis c. 27, 4; C. 11, 23, 1; UI, 26, 4; c. 42, 1. Alia est res in nominibus 
lerionum: C. II, 19, 4 ; c. 20, 4 ; III, 34, 2. — Supra aguoseunt codd. Lem. 
quartam vero partem. 

qaatuor pagot) Addit cod. Lem. B: vel parte*. 

Cap. 13. ArarQ Dedit hane abl. formam h. 1. et e. J6. Oud. ed. min. e 
bono cod. Leid. pr. et nonnuiiis aliis. 

postet— cwof — trowduolt] Codd. Lem. B. E. G. consentiuBt in hac 
scrlpt. 

ui magU virtmUy quam dolo, een. aut in$. niterentur) Davisius, ut 
Oaesarem aquadamorationis seabritie vindicet . lerit: utm. virtute, quam 
doio aut ine. nUerentur; Bentl. niterentur et eontenderent ; Ciae. con- 
tendere . quod verb. Grut. deleudum censuit , non refraraate Oudeudor- 
pio. Muii haec non disiungenda, sed copulanda videntur, quum in*idia« 
contineaatur dolo, uade scripserUn: eoffteitderenl atque ineidU* niteren- 



ANNOT. CKIT. AD IVL. CJBS. B. G. LU3. 1. 84T 

tur. Graecus reete: nXtovtttaiq rt nal rfoAftMrce?. Saepistfme neeter epe- 
ciem addit reneri asus copol. et , ae. atque, que. 

Cap. 14. [fefatf Helveti{] Inclasi haec suipeeta jam Ciac. et Grutere, 
probantibus Oud., Oberl. et Beatl. Graecus: ra xmo aov faSbTct. 

accidistent] Revpcavit Lem. e sois codd. accidisset. 

deponere jtosse] Codd. Lem. habent alii posse, alii posset. — De nm 
huitis infin. cf. Krurer. ; Untersuch. aus dem Gebiet der lat. Spr. I H. 
p. 19 ; Ramsh. Gr. §. M. p. 617. 

• Cap. 16. Idem Caesar faeit] Hic verborom ordo eet ia vet edd. eum- 
qae dederant Bipp. et Lem. De codd. ignoro. 

et novissimo) Recepi cam Bipp. et Wetzel. omniam codd. scriptaram, 
quain probat Held. ad C. I, 44 p. a. — Caesar hoc silrf volt: et auda- 
ciua subsistere et nonnunqaam etc. . de qua diceudl ratione ef. Matthia* 
de anacoluthis apud Cic. in Littcr. Anal. JFolf. Vol. II p. 4. 

pabul. popufationibusque] Sic Lem. B, sed cod. E pobulationibusqua 
omiesa altera voce; cod. G pplationibus. Lemair. mavult iimpHciter: 
rajpinis populationibusque. 

miltbus [vassuum] Eiecit Oud. ed. min. passuum ex aector. Lei&. pr. 
et vet. edd. Hoc qaidem non eet aJienum a Caesare, ted quum contraria 
non desint , uncis raclusi. 

Cap. 16. ante dictum ett] Morns, Oberl. et Leu. deieveraat ett, im- 
▼itie MSS. atque edd. vet. ; uneis notavit Stoephaa. 

fraeeraf] Codd. Lem. praeerant. 
ap. 17. qui privati] Recte Oberl. Len. et Gian. poet Ood. ed. mla. 
acripserant privati , quibas magUtratu* opponantar. Graecas : dqpairaf 
ovrag. 

quod praestare—neque dubitare] Sie edideraat Oad. ed. min. OberL 
et Iiemair.; sed mihi persuasum est Caesarem scripsisse: quod praestare 
debeant. Si iam principatum Galliae obt. non possint. GaiUrum. quam 
R. imp. praeferre , neque dubitare , quin etc. et sic fere edd. Bas. et * 
Strad. , ni8i quod debeant post dubitare retinent. Toentur quoqae Leid. 
pr. et sec. praeferre. quod oifnilieat maiie et habet vim , contparandL 
Ond. ed. maf. et Giaw: quod praestare oteant, si iam—perferre. satiuo 
es«e; neque dubitare debeant, quin ete. , atque ita Monis, Bipp. et 
Wctzel. omissis tamen *w. satius esse. Graecoi : ftaXXor n)v aQXW T ** 
r Elftijrttov i} rwv 'Fwfiaiorv »lmt ijtt&vftovat. 

Cap. 16. ab aliit quaerit] Coneentiua* eedd. Len. 

illo licente] Lem. B. illo dicente. 

deminuta] AgnoscitLem. E, sed cod. A diminueretur. 

Meperiebat— perterritum) Verba: quod proelium — eiuo fugae Jta 
snnt expedienda: initium fuMae eius proelii adversi (i. e. m proelio 
equestri adverso), quod paucis ante diebus esset factum , a Ihimnorige 
factum esse. Cf. Ramwh. Gr. €. 266 n. 6. p. 768 et Ceneor in Annalibua 
Heidelb. lit. 1821. n. 27 p. 428 sq. — Beier. ad Cic. Off. 1, 12, 37 p. 88 
quod explicat de eo, quod. — Giani e tribas, qaoa consaluit, Ambros. 
codd. Bcrinait: Hepertebat — Caesar , quod initium fugae proeiii e. «. 
paucis ante diebuo (hae trea vocet desmnt , errore puto typofr. ) « Ita- 
mnorige atque eq. f. esset (namr- praeerat) eorumque fuga vel eq. per- 

territum. Pro vocibus in quaerenao (i. e. • -* ,f l4 * x 

eodd. Lem. habent cnm t 



in quaerendo (i. e. quum quaereret, ut II, 15, 
in vuir. inquirendo , quod praefert Lemair. ] 
dedi, quod Oud. e MSS. et vet. edd. (in his Bas.j.recte restituit. 

Cap. 20. multis eum lacr,] Lem. B multum e. I. 

Cap. 21. pro Praetsre] Qaom h. 1. omnia in eeleritate et feetinatione 
aiat posita, scripeit Giani propere> qqo tolluatur diffiealtatei nominie 
pro Praet. 

Os ducibus] Lem. e suis A. B. E dedit his duc. 

Cap. 22. a Gallic. — cognoviste] Cf. Menken. obss. ling. lat. p. 117. 

Helvetios] Agnoscunt Lem. A. B etXfraecus. M 

Cap. 23. commovissent] Sic Oud. e 3 MSS. Vid. Menken. 1. 1. p. 111 



846 ANNOT. CBTT. AD IVL. CAES. B. G. tfB. L 

Cav. 24. #«, vtrmjira ee] MSS. qdd. Ite, ut wpra, 164.— Oad. 
rel voees ita uti, vel uT «upra marginaiem §aspicatur esle ffloasam. 

et omnia — coniocaret: ae — compleri et tnterea — conferri — siioaet] 
Haee, quae Oud. praeeunte Clark. e codd. edidit, nexui orationis noa aa- 
a videntur convenire. Scripserim cuin Ciae. e cod. et omn, a. conlocarit 
ae — eompleret. Interea etc. , atque ita detHt Giani. Non muHum diace- 
ditStrada: conlocarit ac—compierit. Jnterea ete. et aic fere ed. Bas., 
aisl quod habet: Et interea. - ' 

Cax. 25. aequato omnium] Vocem omninm agnoscunt codd. Lem. 

et id contptcati) Carent copuja et edd. pr. refragantibua MSS. Cob- 
iedt Oud. ut id vel id ut — coeperunt. 

eseiperet] Lem. codd. tutcineret. 



Cap. 28. nullam partem — intermitto] Morus haec, gaasi e margine 

*, delenda censet. Atque Oud. est otfensus existiman/einsmodi fajram 

per tot dies noctesque a natura humana ferri non posse ; quare com. Gru- 



tero Buspieatur: eaque (sc. komin. milia) nullam partem noctit itinere 
int.y eonsentiente uraeco. Celsus u 28: irrequieti et intomnet — in Lin- 
gonee pervenere. MSS. tres recentiores et vet. cocL Urgin. habent nulla 
parte. Nihil mutaverim, quum, qui uullo loco subsistentes neo eaatra 

ronentes per breve tautum tempus ad vires colligeudas quieti ae dant, 
ene dici possint : tota nocte etc. Cf. VII, 9 ; C. III, 13 m : properano 
noctem diei coniunxerat etc. De accus. nullam partem vid. Vecha. Hei. 
lib. I P. II c. 16 p. 257 sqq. Alia ratioue nostro patrocinatur loco Doe- 
ring. in obtt. crit. inaliquot iul. Cae«./oc.Friburgael821. p. XL CfL etiam 
Jacob.ta quaettion. Luctan. I. p.27. 

eodem /ocol Deest illot , quod vulgo additur , in codd. Lem. 

Verbigenui) Vindicaruut hanc script. Ritterus in ttbro : de quelque* 
antiquitet de la Suitte , 4 Bernae 1788. et Schoepfliuus ex inspecta Solo- 
duri ara lapldea Genio Verbigeno dicata. Cf. Oberl. , quem sum aeeutas. 
Codd. qdd. Urbigenut y quod Oud. dedit. 

prima noctit) Quum alii codd. habeant prinxa n. vigilia , alii prima 
hora noctity maxtme probabilis est scriptura eod. Dorvil. , quam cam Oud. 
ed. min. reocpi. — Oudendorpianis addi possit Liv. 42, 67, 6: Perteut 
. ferme diei quarta . ubi tamen Sigon. legit : P. hora ferme d. q. , quod 
dedit Drakb. , aescio an e codd. — Lem. codd. cum edd. Strad. et Baa. 
coosentiuiit com vulf . prima noete* 

Cap. 28. Latobrtgot) Hauracot , quod eod. Pet. addit , non agneacont 
Lemaireani. 

fruetibut) Sic edidit Oud. e 4 bonis codd. — Cf. de h. voee Cl. Beier. 
ad Cic. off. O, 3, 12 p. 28$ Matth. ad Cic. p. Rose. Am. 31, 88 p. 4t et 
Oud. ad n. 1. — Dcest in 3 MSS. atque ed. inc. , at euspicio de gioesm 
ease possit* 

in parem iurit) Boni codd. et pr. edd. in partem iurit , al. eonoV- 
tione unde Oud. couiicit: in partem i. I. eonditione, atque ip*i ete. 

Oav. 28. domum redierunt) Omnes codd. praeter 3 et iuc. ed. domo, 
unu8 de domb , alius jn domo. Conieeit Oud. denuo red. vel oomoo red. f 
quod poster. probo. — Supra codd. Lem. habent ad Caet. reiatae. 

Cav. 31. tecreto [et] in occulto] Inserui et e Bas. Strad. al. edd. , i«- 
elusi tamen ob codd , qui non affnescuut. Cf. quae diximus in bibl. erit. 
Htid. 1821. P. 789, quibus adde Sall. Catil. 20 in: Catiiina—in abditam 
partem aedium tecettit (=r oceulto) atque ibi , omnibut arbitrit procui 
remotit (— tecreto) oraUonem habuit ; lacob. in quaettion. Luc.i. p. 38.— 
Bentl. vooem occulto delendam censet. 

ad Magetohriae] Edidi , quod iuvenitur in codd. Lem. A. B. atque ed. 
Stradae, qui in marf. expiicat Magetodriae aedet. Cf. Vechn. Heil. 
p. 124 sqq. — Ducunt ad h. scripturam omncs fere MSS. in quiboa Ad- 
magetobriae , quod dedit Oud. ; ST Bonf. Admagetobriae , vulfo Amage- 
tobriae; Graecus: iv * Anay*rdfi»la. — OJ>erl. e frafmento urnae, coi 
MAG&TOB. inscriptum kit, edidit ad Magetobriam. 
_ tuttineri) Multi codd. tuttiuere probante Olari. , miwu Oudeadorpio. 
Fbrtaise: poue •« tutinere. 



ANKOT. CBIT. AD IVL. CAES. B. G. UR I. 349 

• transdueatur) Lera. eoddt traduoatur. 

Caj». 32. retpondere—permanere] Perperam ed. Haletts. retponrfpnf— 
permanent. r 

exprimere] Sie codd. Lem. 

euest nerferendi] Grammatiri, quos Rnddim. farttt. €rr. Lat. P II 
p. 238 laodat et Vechn. Hell. p. 379-hunc 1. ita afferaot: estet perferen- 
dum, de quo vid. Ramsh. Gr. §. Ib9. p. 438. - v J 

legatos] Deest in 2 codd. atque ed.ine. Desiderantnr quoqne ia Scodd 
w. gdi ah eopost.. ut proba sit Oudcnderpii eoniectura: placuit ei ad 
Ar. mittere, uti aliquem. 

emolimento) CM. emolumento; alii voluut molimento. At ef, Mo- 
rua atgue Oberl. 

relatti) Heec eet script editioiram qdd. vet. , ia his Strad. Bae, et AJd 
1580. — Edd. Leiu. aliique legatis , al. legatis redountibus vel red. lesa- 
tio; nouualUcum ed. iac. delegatis, unde Oud. bene couiieit delatis. 
Graecue : Tovrtov— l.iayyiX&lrriair* 

Cap, 36. item Populum] Edd. Lem. idem P. 

m abfuturum] Amat CaeeaTpleuiorem formam etiam fn Subetantivis • VI 

2», 2 ab flumine et eaepius, qnare dedi cum Bipn. vulff. abf. ut C H ra 

Ms abfuit, III, ZQ ubfdisset. ^De conetruct. vid. Beier. ad Clc. off. "'m 

33 p. 1OT. ' ' 

Cav. 38. profecisse] Hoc restituit Oud. ed. mih. atque accedit Lem 
A , alter B nrofiesmsse; Bentl. mavulf prpfectum esfe. 

Dubti] Maxirae variaut in n. nomlne MSS. cf. Oud. atque Oberl. qui 
putat hunc fluvium dietum fuisee Adduam s. Atduam , cuiue recentins 



p. 59 sqq. 

noctumis diurnisque] Retiuui e MSS. et vet. edd. hunc vb. ordinem 
quera Oud.ed. miu. mutavit.reponeus vulg. diumis noetumisque. Sole- 
mnie quidem est hic ordo , ut die» noetesque, a quo scriptoree uon disce- 
dunt, uisi vis quaedam ineet iu. nocturno teinpore % ut h. C£ Rameh, Gr. 
p. 626. 

Cap. 39. [magvump. m£t., quod] Omieerunt haec Oberl. et Lem. au~ 
ctoritate nonnuUorum MSS. atqne vet edd. cum Graeco , iieque aesentit 
ceneor in supplem. actor. lit. Halens. 1620. n. 11, qui e eqq. huc trandata 

rutiit. — Oud. euspicatur aversabantur s. murmurabantur pro miser. • 
rsinua et Muretue ettse rebantur. Ego e iide bouoruai codd., iu his Le- 
mair.. retiuui, eed r.uin Stoephaeio iuclusi. 

dicerent — petebant] Wihil hac eynesi apud nostrum frequentius, eam- 
qne ex auctor. cod. Lovan. cum Oberl. et Lemair. dedi , probantibus iam 
Heina. atque Oud. , qui cf. ad II, 26, Graeeue: &Uo? a>U»^-^-U«yor. 

Cap. 44). videbatur) De hoc imperf. vid. Kruger 1. 1. p. 56. 

taermos] Lem. B tncrmes. 

audientes [miUtes] Poeter. vocem e quibued. edd. vet. addlditDavie oro- 
bante Clark. — Quum Caeear centurioaes quoque , a culpa non omnino 
vacuoe, tacite videatur iucnsare, vocem illam, iam Oudendornio et Moro 
suspectam, uncis notavi. Omisit Giani. 

contMncttfm] Alii convictam i. e. aperte demonttratam , nt 0\id. Met 
13, 89 furor convictua. Cf. Menken. 1. h p. 199. Reeepit Herxoff. vSo' 
dubins utrum praeferrem , dedi cum OuiL ed. min. atque Oberl. coniu%- 
etam y obeecutua codd. Lem. Graecue: iUyx&ijoav. 

Caf. 41. ex aliis [Gallit] Oud. cd. min. Oberl. et Lem. er GaiUtu 
quod iam Davisio placuit. %o , quum in codd. Lem. al. vox Galli» desit* 
inclusi; deleverunt Mnrus , BTpp. et Wetzcl. — Cod. Iieid. pr. aliti iil 
causti, quibus in marg. adscriptum est: ex Aeduti, nam JDivitiaeus erat 
Atduus. 

Cap. 42. lieere] Non alitec Lem. codd. , iidem agaogcuut eo aate h- 
gionarios. . ' ' 

CAE5AR. Gg 



360 AMSOT. CRIT. AO IVL. CAES. B. G. UB. 1. 

Caeearem focere ; pollicitum [#el SHutolfnvt Oud. ed. mio. et Giani 
se atqae ei, quod post Caesarem insentur. Oherl. et Lein. »e retinuerunt, 
quodmclusi; delevisscm, nisi MSS. obstarent, quorum notuiuili habentease, 
corruptum ei se s. eese. — Bipp. et YVetzel utrumque ediderunt. 

C*k 43. Urrcnu»] Sic Lem. codd. . 

cuod munera amplissima mi**a] Non spernit Oud. scripttfram 5 MSS. 
tnunera tatn ampliss. — Dc part. tam superiativis addita cf. Graev. ad 
Cio. Phil. XII, 5 p. 4» ed. Wcrnsd., Ernest. nclave Cic. sub. v. tam ct 
Heus. od Vechn. HelL p. 171; neque Graeeum.evz*) ante aaperl. eaee ten- 
tandomdocuit ad Phryn. p.424 Lobeck.. quem laudatBrcmi ad Aeschin. or. 
adv. Ttmajrch. c. M p. I». — Advenatur Dcfc Beier. ad Cio. off. 1 , 11 
p.87, qui statuit tam ante superi. ex media csse latinitate neque diasentit 
fearat. ad Cic. 1. 1 — 12 MSS. cum vet. edd. in hit Bas. et 8trad. ow/w- 
«line, quod Moro plaeait. 

m« niAtf deperd.] Sie boni codd., alii euie, unde Oud. conieoit e ««i* 
at 111, 2B, 4. Fortasse scribendnm est de wif. 

Ca*. 44. [ Hhenum] Arnoecitb~ nomen Leoi* A ; deeat in Oioa. es vet. cod. 
Ufftn. neque habet Ceteas p. 36. — lttclugi8uapecturaiamUr8iao 9 OadeB. 

fusas ae *uper<ita*]Dnbia6 est Ood. utrum praeferat/tuew an puIeasMad 
est in multis MSS. etiam Lem. A atque edd. pr. ; maluit tamen /u«o« ob Jib. II, 
XL 5 et 111, 28, 2. 

depenaerint] Recte Oud. cd. m. boc revocavit ex opt. MSS. et vet. edd. 
C/. noe i« bibL crit. //»74.1821. p. 790. Lem. cuu Bipp. et VYetzel. retinuit 
valg. pependerint. 

sic iteml Hoc restituit OuA. ed. min. e MSS. et cdd. pr. Male Scal. 
e Carr. ct Duker. mutavit in eic iterum, quod medo e Pomp. MeJ. III, 7. fi 
defendi poaset. — De canfmrione h. vocum vid. Beier adCic. off. II, 3, 
12 p. 26. 

quod in ».] Restitui cnm Oud. ed. min. vuljr. quod; MSS. qdd. et vet. 
«4d. quin iu «., idqucOberl. et sequaces dederunc. 

Caf.40. ut diremisset\ Addidit Davis. utemultisMSS.etvet.edd.Ood. 
Ceisum p. 38 speetaus comecit: vi Hiremisset. 

,jCap.4ff. ex s. LegaUs «/*] Graecus: rtva rav tavrovy jaude Davis. 
tx s. legatum,ai n qua acriptura admissa, Oud. mavult deJere aliquem sc- 
eaodum J codd., non negans abesse etiam posse aliquetn retenta voce ie- 
gatis. PutoCaesaris eate: ex suis al. — Celsus: alioquin et>uis aliquos 
ad te mitti petiit. — Iubet quoque Bentl. iegatis expuuri. 

Cav. 48. si quQ Meadose Lem. B si quid — Cf. Ramah. Gr. S. 166 
p.36Baq. 

Cap.49. numero] Coasenliant codd. Lem. 

Cap.SO. maioribus'] Pbirimi MSS. cum edd. ret. addunt caetris. 

hostihusque] ParticoJam encl. ignorant 10 MSS. «t vet. edd. 

Caf. 51. quod minus] Vaide probo scripturam 18MSS. et pr. ed.^ eno 
minus \. «. nam eo minus. 

eastris etux."] Bipp. et Gian. |>ene praemittnntpraep. ex, qoam tuen- 
tur edd. Ba*. Strad. atque AW. 1860.: cf. c. 58, 1; TII, 1% 1} «?4a\ 1. 

pauii criuibus] hem. e svis et Graeco passis manibus. 

Cap.52. tf»tesl Dederat Oud. e Bonr. pr. testis, sed ed. aiin. revocarit 
vulr. testes. Ego tn his accosativi foTmis diligenter secutus sum Oudea- 
dorpiu» et piane assentior Geriacho, qni 4n iis, quaeSall. p. XL praefstus 
eat, censet, melior um codd. auctoritatem esse tuendam, danec rerula, ad 
ojuam iadiciu» diriratur, sjc inveata. 

Cav .53. pervenerint] Vak. acripturam pervenerunt Bipp. Wetael et 
Giani edideruot. — PraetuJerun cum Benti « Letd. pr. vervenirent. cf. 
IV, 14, 1; IU, 12, 1; VII, 9, 5. P pefreiMreiw, 

n t\§F erWU '* ^ ^' ^ ™* "" Mel,l,i,,i volebat pepererunt , prob. 
v equiies nostrf] Priorem vocem servant 3 boni codd., sed 9 MSS. Ouden- 
dorpU cnm nonnullis aliia et nr. edd, equitmtUy quod praestat et mvet Cel- 
vus p. 49\ instante B. exerdtu. Oud. eoniecit equite. 



ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. I. II. 351 

utraeque perierunt] Cod. Lcm. A eom roJgatifl : utraque perHt. 

pertequentem] Malim e Caiac. Leid. pr. tert ed. inc. et Gelso : inee- 
quentem. 

Cap. 54 quot Vbii] Sfc Lem. eeodd.euie, aeqiiealiter Oed. — Valgo : 
7<mm vM, g«f — focofimf, «en«eri>nt perterritoe. 



Lm. II. C*f. L «t aennanotl PartionJa «f, ^wi Des/ie. a «d. Vea. 
et inteTpr. Graeco revocavit, deettln Lem. A. B. 

noiueranf] Lem. B nmient. 

in imperio] Ex auctor. nlurimorum MS8. et vet, edd. Bat. Strad. al. 
inserul cam Bipp. Obcrl. et Lem. praep. ra; cf. I, B, 2. 

Cav. 2. imta] Lem. cedd. inetmte. 

£XII die] Besuat ia murtifl MSW. atqae edd. Bae. Strad., qoare -cum 
Oud., Oberl. et Lcm. inclusi.— Oad. coniecit: primo dfe vel primo quoqme 
die; Frotscheras mem propere; Graecas:. «u; Tapara Urttt. 

Cap.3. omni opinione] Stc Oad. ed. min. e wboufs eodd. et 5 al. cam 
edd. pr. consentlente Lem. B. — Vatgo ornnium opin. ; pridr vox ueeet m 
Leid. tert. atqae ed. iac, 

qui dicerent] Haee I. Pr. Gron. ad Seaee. de benef. VIT , II ia opt, 
MSS., qufbus Aadini atqae Oxen. accednnt, decene dfcft. Prebat Davis. 

in potettatem] Praepoeitiouem Oud. ed. min. inseruit e T MSS. etqee 
ed. inc. — 

qui eU Rhenum] Lera. B. qui ripae Rheni. 

Caf. 4. RemQ Sic Lem. codd., nea Rhemi. Panllo noot MSS. qdd. et 
▼et. edd. cognoverant vel cognoverunt. 

eleeta milia] Addidl milia cum Oud. ed. mJn, e melioribas MSS. edd. 
Bas^Strad-, Celso et Geaceo. 

latittimot] Praemittuat 8 codd. Oad. atqae untiqaiseimi Lemeir.Jtnef^ 
Cefeas p.43: ampiuiimo* atqUe uberrimot agres; G m cc ao t rouc Shovaq 

(eic) TzfMoTfiP T§ xal yonuwTurrjv — xvW** 

tummam totiut belU] Hunc vulfat. verborom ordinem dedi cam Oad. 
ed. min. 

Aduatutot XIX] In hoc namero, qaem dedlt Oud. ed. min. , conteu- 
tiant omnes MSS. Oad. ct vet. edd. cum Celeo et Graeco , eumqae recep^ 
Lem- caias codd. conscutiunt qaoqne in vv. XVmilia Atrebatet. 

Cap. 5. venire vidit] Retinait Oud. e sait MSS. vidit> qaod in nonnul- 
lif deest omisitqae Giant. Iurin. vult ultro. 

pott eum] Coasentiunt Lem. codd. 

portari pottent] Tuentar ▼. pottent 5 boni MSS. Oad. Cetout p. 44 : 
venturie commeatibut. 

reliquit]Sie edidit Oud. ed. min. eMSS. et qda. edd. vet. 

Cir.6. Gallorum — ett haec] t boai MSS. exhibent Jt pre demonetr. 
haec; alii ae vel hi; Lem. A. B Hae ubi. Gruter. haec deiendnm ceuset, 
probante Oud. ; Graecas : tJJ avrJJ — ^^wrrat • avrol ult — noowrtfiO" 
petot. Videtar aliquid latere. 

euccedunt] Lem. codd. alil. euccendunt. 

unue ex hie] Revocavit hie Oad. ed. min. e plerleqae M86., nee disee- 
dont edd. Bee. et Strad. . 

tibi tubmittatur] 3 boni codd. tibi mittatur, qaod Giani reeepit; Oud. 
pron. tibi delendum censet, cui «sseutior. 

Cap.T. quotadire] Vu]e^enoadt're,inyit»MSS.Beaf8r8.pr.eec. Voss. 
pr. Petav. Et;m. Leid. tert. et ed. inc. — Speetat Caeearln universumi^- 
coe qaibas aedificia comprehenduutur. 

ditcettit] Probo cam Davis. et Clark. seriptnTam Gronovii ad Liv. IV, 
52 decettit. qaam conlirmant emnee MS$. OutL uoo «cepto. Refraratur 
Certe ad Sall laf . 41. 

Gg2 



352 AMVOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. H. 

Caf.8. auderent soUicttaUonibus, periel.] lta cdidi cum Oa«L ed. mia. 
e bcnis codd., scd virgulam transposui post v. soUic. ob numeram oratio- 
nis in oppoeitis. Celsus: rtjg t* rmv Tro/Lstxiwv ahetj; xal rtj; Tarr kccvtmv 
rvlftm, ttsTqov lofifiamr. — Cod. Lem. A cum aliis vocem soUic. igno- 
rat, cod. B. soll. exquirebat. » 

frontem] Sic 3 optimi codd. Alii tn frontem, ut volait GUan, ia ind. 
• Lucret. sob v. in jp. 359. 

fastifatus] Lcm. codd. eastigatus. 

Cap. 9. proelid nostris] Godd. Lem. vr.n—tri. 
, «I *ifnu» netui?««efif] Sic codd.; alii «fri muttt*, vel *t*'mins«pe*«enr. 

commeatuque n. prohiberent] Haec est gcript. MSS. Carr. Petav. Cuiac. 
Lovan. NoTvic, Bong. triam alioramqae; *Jraecu8: xal tou; 'Pauatov; 
tojp toiTijdticDv a;roxw/.L£iv (sic pro d.ioxZuuv scribendam est, vel aito- 
xXsUiv) \ Cclsas p. 46 ea^ue parte venf uros interciperent commeatus. — 
Va)ge : eomnieaiifsffiie nottros sustinebanf; edd. vet. commeattMfae n. 
prokiberent. 

Cap.10. ipsos — deficere] 5 codd. cam ed. inc. ipsis—def. 

conMUuerunt, optimum r«i«, — reverti, et , auorum — convenirent, vt 
potivs] In hac modnrum variatione, de qua cons. Iluluik. ad Jtui.£u».p.95, 
conecntiuut oini;es MSS. ct vet. cdd. Bas.etStrad.— JtaeudatiouemMori: 
ul guorum — ef potius, receperiint Obexl. et Ijemair. 

Cap. 11. prioresoue} Sic dedi cum Oberl. et Lem. e nonnalli* codd. at- 
qne allquot vet. edd. , uon improbante Ood. — Facile euclit. excidere 

C4P.13. accepit—ducff] K fidc MSS. et Tet.edd.Bas. Strad. al. acripsi 
cumBipp. ducit; Oud. cd. min. rfuxft. 

*Jaf.h Petefe] Praeteren, qnod vet. edd, qoaedam praemittant, non 
agnoscunt codd. Lem. neque Bas. et Strada. 

Cap. 15. [ad luxvr. nert.j Chtcis haec, qaae in multis eodd. desunt, 
cum Oud. cd. min. iudasi ; delcviseem, sed obstsbaut Lem. cedd., Ccisa* 
• et Graccus. 

animos] Addant eerum, qaod cum Oberl. et Lem. omisi; Ond.ed. mio. 
transposuit ante v. remiui. jVobia favet Celsua ct Graecus, sed eodU.Lem. 
aguoscuut. 

Cap. lfi. Sabtm] Lemair. in supplem. p. 98 T. I Caesarcm in nomine 
huius iluminis gravfssirauiniucrrorem putat incidisse eam locorum iasriam 
ob propinquitatcm ntriusouc fluvii Sabit et Scaldi* nomina confudisse, 
quare bamaram vel Scaidim scribendum censet. 

CAP.lt. Hi* rebus cosnitiel Vulffo praeraittitur Caesar, quod nomen 
recte Oad. e MSS. auctoritatc dclevit, ncque tiabent codd. Lem. 

vcnisset] Hauc vulg. scripturam Oud. ed. min. e codd. Lovan. al. re- 
vocavit. 

atque infiexis—tnteriectis] Delevi cum Oberi. et Iiera. enatis popt v. 
ramiae lide codd. Leid. r»r. Scal. Lem. B atque e varta «oript. cod. Petav. 
Inclasit Oud., qai ed. mlu. edidit crcbris pro crebriBque; ldcm probat e 
cod. Lcid. pr. intertextia pro interiectis; Cod. Lem. A, a niati. pr., aliiquo 
cuin ed. inc. carent vocibus inflexis crebrUque. — Uerzoff. virgulam post 
incisis sustalit. 

munimenta] 3 boni codd. tnunimentum; 6 nlii et ed. inc munimenUs, 
unde coniecit Oud. munimrn iis, maliin : munimenta iis. 

quidempossitj EdideruutObexl. oiniiesquc tere recentiorcs posset ; ego 
cum Oud. e MSS. longe pkirjinis et qdd. cdd. vet. retinui possit. 

non modo] Cd. I^eui. A non modj non. 

sibi consuinni] Decst pron. in 8MSS. 

Cap.18. injlma] Sic uuus Petav.; vulgo infimus, Leid. pr. infimis. 

circiter pedum Triuni] Hic vb. ordo cst apud Oud. consent. cd. Bas. — 
Oberl. aliique cuin Bipp. pedum circ. trium, nt Strada. 

Cap. 19. porrecta ac loca aperta] Locus dubiu«, cf. Oad., nui coascnlit 
cum liotoin. et Grutcro de f fossa vocis aperta, quue deest m Petav. — 
Censor in bibt. crit. HUd. 1823. p. 8«i8 accedit Davisio legesti ex cdd. Rom. 



ANSOT. CfitlT. AD IVL. CAES. B. 6. LIB. IL 353 

et Vcn. norreetaac aperta loca, de quibus vid. Ramsh.Gr. §. 179 p. 516.— 
Xoca porrecta aunt, loca ia longitudinem e&teasa, per lnagaum protrecta 
spatiam, at longus sit oculorum prospectus, bJs Oaesar, quo solet more, ad 
Tein latius illustraqdam addit ae loe m ap er tai. e. sine colhbas et silvis, utl, 
41, 4 : hoc igitur spcctat ad planittein, illud ad longitudinem. Cf. Iacob. iu 
quaest. Lucian. 1. p.2B. — Lemair. mavoJt: quam, quem ad fiuem, por- 
recta pertinebant. 

dimeneol Lcm. B mendose dimisso. 



codd. 

deuu „— . , _, 

murus et muri; ripa et ripae; muntmentum et munimeuta; frumentum 
et frumenta, quae differunt ut genus et species. 

Gaf.20. quoderat— oporteret] Nonassentior iis qui haec dclcnda cen- 
eeiit, et beue Herzog. p.591 in excurs. contra Doering. 1. 1. dcfendit. 

successu* et incursu* hostium] Ddering. 1. }., ne Cacsar contraria sibi- 
«rae opposita coniungat, voci successus locum non concedendum imlicat. At 
solet uoster iis quae praecedunt, subrangere qaae inde sequuntur : hostes 
sensira sensimque adpropinquabant et tum enbito inpetom facicbaut, hinc 
dicit infra propter propina. et celeritatem. Davis. ct Morus vocem mcur- 
*u* delendam censent, quuras rectc adversatur Censorin bibt. crit. Hild. 
1823 p. 867. De vocc successus vid. Menk. 1.1. p.94fi. 

Cap-21. cohortatu$2 Pracmisit Oud. ed. min. est ex vet. edd. in his Baa. 

6 inducenda*] Boc Ursino iam probatum, scripsi e mnltis MSS. et ed. 
Plant. ct sic Oud. ed. min., qui cf, etMenk. 1. 1. p.492. — Lem. et Giao. 
dederiint induendas, consent. Celso et Graeco. 

Aetrahenda] IIMSS. ct margo Plant. detrudenda. 

in quaerendis suis] Valde arridet «criptara codd. Scal. atq«e And. fo 
tmaerendo suos, qaibus propius accedunt Leid. pr. et vct. cod. Ursin. •»- 
frdrendo *uo*. Cf. Ramsh. fcr. §.169 p.44T. 

C.22. deiectusque] Perperam Lem. codd. delectus. 

Cap. 23. Legionis nonae] Non improbat Ond. scripturam edd. Rom. et 
Steph. Legionum nonae. , 

»n fue. dederuntl Sic opt. codd. ; abi contecerunt. 

Attum totis] Codd. attonitis, Lcm. B at totis, prob, Lem. 

co«periMitl flanc syllepsin revocavit Oad. ed. nua. e Leid. pr. 

Cap.25. eM ipsosYLem. codd. sibi ipsi*. 

Bacuio] Lem. B Pactio. 

etiam in extrem.] Sic Ood. ed. min. e vulgatra. s 

C4F.2T. neauidquaml E 3 codd. Oud. cd. miu. scnpeit neqniquam, lau- 
dan iii u variis script- ed. mai. Lncan. H, 491 et Corte ad SaE*Catil. 20 f 5 
Sttemen rertnuit n%uidq. G. Vin. 19, 6; C. I, lfin. - Cf. Drakb. ad Liv. 
40, 4Tfin. p.530 et Gron. ad 42, 84, 4. 

redegerat} C£ de h. v. Menken. i 1. p.83T. 

Cap.29. mncrel Sic codd. Lem. , 

[ttno] rel.] Inclosi cum Oberl. et Lem. v. una, qnae abest a cofl. Ura. 

C Cap.30. vallo pedum XII] Compareut haec incOdd.Lem. # 

in muros — contoc.l i. e. iuxta muros. 2codd. in muro, miuus bene, 
«mum speotctor motus id locnm. Cf. Oud. ad. G. VIII, 46 ct Ramsh. Gr. 

CAP.31.'oi)e divina] Qoidam boai MSS.2>eorum,inde suspicatur Oud. 
Dedm 8. iHvdm; Graecus: 9*!as l/rtxoi/o«/«g , Celsus: coelesti auxiUo. 

[et expr. pugn.] Desnnt in 9 MSS.^ neque agnowat Celsus. Lem. 
exhibet. • ■ 

dixeruntl Suspectum est Oudendorpio. . , , . 

Cap.33. deducturoe] Lem. A. *.„«... m ucc- «♦ 

repenUnwn] Uoc e cod.» ^etayk e«dit Ood. ed. »in. Ptures MSS. et 
Lem.B repeniino, vulgo repente, quod receperunt Bipp. qberl. et Usm. 



354 ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. UB. II. IH. 

Cap.35. quae — anhurao — facturas] Quidam MSS. eitf; uaus furf — 
swtiifws— facturoe; Leid.pr.aAte v. obeideo iaserit aatjonet. 



Ln. m. Caf. 1. [tfrf ftfemantftrm] E coniect Hotomanni et Ciae. haee 
Oud. transposuit; vulro leruntur antev. concetnt; 2 codd. ct Graecus omi- 
•ernnt; Davii., prob. Ulnrlao atqne Ond., delenda censnit; ego inclusi. Lem. 
probat scripturam codd. A. B : aiteram eiue partem Gallis ad k. conces- 
Ht; alteram vac. ab ittis rei., cohortibue conceteit. Fortasse Caeearis est: 
alteram—-Galti$ concessit; alteram — cohortibus (sc. concessit). 

Cap.2. neque eam pi.] i.e. et eam quidem non pi.; Cic. Phil. II, 18: 
eerta fafitii merces y neo eu parva ; Liv. V, 33 : praeter sonum linduae, 
nec eum tneorruptum retinent. — MSS. 10 cum nonnnllis vet. eddT tam 
pieniss., non improbante Ond.— Cf. I, 43. lnrin. vult unam, ut Graecus: 
Ivog Tayftarog. Possis coniicere: neque tum plen. 

inpetum euum] Pron. arnoscunt codd. Lem. 

Cap.3. consilio — coneitio] Sic dcdi cum OberL e bouis codd. et noa- 
nnlliH edd. vet. ; Ond. restituit ed. min. concilio. 

Cap. 4. eo occurrere] Conqcntiunt Lem. codd. 

Cap. 5. nostrU deficerentj Sic codd. atqoe edd. vet Cl de bac censtr. 
Stallb. ad Ruddim. P/n. p. 151 et 138. 

dato signo] Hnae vb. ord. servaat pleriqne MSS. — Oud. ed. mia. 
steno dato. 

Cap.6. viderat] Censor in euppl. act.Ut. Halene. 18» n. 11 p. 81 vult 

Cap. 7. Iiiyrieuml Praep. in earant 3 erregii codd. Cf. Ond. ad h. i et 
Ramab. Gr. §.134 p. 239. 

mare Ocean.] Alii mari OceanOy invids opt. eodd., in quibusLem. 

in Unettos] MSS. valde vaiiant Secutas sum0berl.etfavente4d.Bas. 
Strad. al. cum Graeco probantque Clark. Davis. et Cellar. ; Ondend. de- 
dit Esubios; fortasse Essuos scribendum, qul ad saltnm pepticojn incok- 
bant. Cf. Reichardl orbie ant. tab. BL 

CaP.8. inpetu] Forcel. in Lex. snb h. v. eipHcat: spatio et latftudine, 
ubi mare libere fertnr inpetu sno. Lucret. V, 991 inpetue eoeli , nbi Gifan. 
in collect. p. 359 inpetnm interpretatur ceierrimum coeli ambitum. Pro- 
bant Morus atque Oberl. coniecturam Iipsii ambitu\ sed nihil eoaiect 
opns. Cf. Lemair. et Heind. ad Cic. de TV. D. II, 38 p.&ll. 

consuerunt] Sic Oberl. post Ond. ed. min. e eodd. 
, abiie JtoftJ Praetulit Oud. ed. min. fuit e MSS. et vet. edd.; aKi cum 
eodd. Lem. fit. 

retinendQ Addunt codd. qdd. etsi quos intercipere potuerunt, utLem. 
B; sed cod. A, Graecns et Celsus non arnescunt — Non iadigaa Caesare 
videntur illa verba Ondendorpio. 

reciperaturoo] Hoc dedi e Bonr. pr. a m. pr., eamque verbi formam 
receperunt Oud. ed. min. atque Oberl. ad G. VH , 1 fin. et e. 1& — Stoe- 
phas. in annot p. 996 tnetur altcram recup. 

recipere] Cf. de hoc v. Bremi ad Aem. Prob. Ale. V,«. — 4 codd. eum 
Bas. ed. atqne Ald. 1589. recuperare; Ursin. et Brant evet cod. volueruat 
reciperare. 

Cap. 9. quum primum] Oud. ed. min. et Scal. quamprimum, invitiseodd. 
et vet edd. 

' rettquaeque item civitates] Codd. Lem. muHiqne al. eum edd. vet. addant 
certioresfacti i. e. fortioree tnagisque animo conftrmatt. Cf. ciav Cfe. Br- 
neH. snb. v. certu» ad fin. — JSoa improbat Oud., qui ejmthesia statuit, 
offendit tamen in vv. cognito adventu certioreo facti, quare pntat vel su- 
peresse aliqaid, veldeesse, vel sctibendnm : de omHto C. adventuetyeino- 
pino vel inopinato. 

_ itttcientlumlAmitmitiam.lhi^^ 
Cat. in exc. p. 99 aqq. 



d. copulis, quod recte prooant Oad. et Moras pest 
i — Cf. fragm. po€t. $cen. Lat. Both. Vol. V p* 23« 
ic Flade (in obss. ad toc. qdd. Iul. Caes. program- 



ANKOT. CRIT. Al> IVL. CAES. B. 6. LIB. ffl. 356 

oe, fem «<] Sic distiaxi inbeate Wakh. in emouf. Lf». p.87 *q. 

_fm»fffalot] Lemeireo ptacet seript. eod. B Amb imm s, cnt pWioae 
Ondendorpiani adversautur. Supra dedi cum Oad. e MS&>. fere omaibue 
inmlcw noefsge, Oberl. et Lem. ineuiaeque n. 

Cap.10. libertati etudere] Sic edidi cam Oberl. e codd. Bong. et Vos- 
sianis multisque eliis. Oad. ed. miu. UkertatiM studio incitmri e MSS. nen 
inferioris notae, sed glossae ipeciem prae se ferunt. Graeeus : tpvou fii* 
O7iov6*d&tv rfi li*v$to(ct. 

Ca*. 11. auxilio] Consentiant Lem. codd. ; unus Oadcndorpii in av- 
xilio. 

Caf. 12. quod bis aeoidit — XII spatio] In namero XII coutentiant ctiam 
Lem. codd. — Obcrlin. at Caesarem a putido librariorom errore libe- 
raret, scripsit XXI V eumque secuti santstoephas. et Lem.— Vox bie de- 
est in Oion., probante Iurin. ; ed. Amstel. Elievir. 1876. pro bis habet kic. 

Cap. 13. inaltitudinem] Sic Oud. ed. min.eMSS. et vet edd. ; Oberl.: 
in latitud. 

oonfectae, eive] Prou. kae post confectae in moltie codd. male iatru- 
sum, delevi cam Oad. ed. min. ; retinait Lem* e fide saorum codd. 

eive eo] Postremam vocem ag noscunt Lem. codd. 

eustineri] 7 codd. et vet edd. sustinere. 

satis commode] CJark. additnesfe. quod habeat codd. A et Jater liaeas 
B probantibus Davis. et Lem.— Omisit Oad. e fide 5 bonor. codd. et vet, 
edd. in his Bas. 

scopulis] Pal. cod. 

Hotom. Lips. et Davis.- ,.__ — r 

n. t.~ Taetar qaoqaelPlade (in obss. ad foe. qdd. ,„__ 

tnati a. 1813 Friburgae praemissis p. I), qui consuli iubet Liv. 30, 10 et Fler. 

et %e vento dedtssent] Haee Oad. ed. min. ancis notavit. 

derelictae] Oad. mavalt cam Heins. reiectae. 

Cay. 14. exepectandamj Drafcenb. e MS. vult exspectandum ; vid. C. 
111, 110 et Drakb. ad Liv. 4*, 38, 3 p. 531. 

Cap. 16. Veiectis] i.e. de sommo malo io aaves vel mare iactis. Reee- 
pi hoc cum Bipp.Oberl. etLem. ex opt. Andin. et Lem. B; volgo dftiecffs, 
Graecus; xarapdXUiv. 

drcumsteterant] Lem. A mendose eircumefeterant, 

Cap. 17. Aulerci Eburovices] Oud. ed. mln. haec nomlna virgola se- 
iongiit. 

Legato dimic.] Sic codd. Lem. A. B, qui sopra afaoscunt: multitudo 
— coneenerot, quod dedit Gian. 

C-T.18. traneeat et, quid] Retinui et cum Oberl. e fide MSS. et vet. 
edd.; omisit Oud. ed. min., cui favet c 26: excitarent, quid f. velit, o- 
etendit. Idem vult e nonuulH» edd. vet ad hoetem. 

Cap. 19. mene eorum [e«r] Haec delenda eensueront Grot. et Lips. eis- 
, ,J - . , ,« .. „. _•«.«, ^ iMibent 

r . , JC 

codd. Bong. pr. et Voss. tert: Gaffta, qaam Lipsios orae libri soi 

psit, deleta praep. ex. Statlm post cum Oud. ed. min. edidi i» illis loci». 
L. Maniliu»] Sic Lem. B. — Scripsit Lem. X. Malliue Graecum 

JUtOS. 

ftnttumae hi$ res.] Haac Ciac. coniectoram edidi cum Bipp. Oberl. et 
Lem. consentiente cod. Reg. 

SoUatium] Consentiaut in hae gen. forma edd. Bas. Strad. et valg. 
Sic c. 23 Focatium et Tarueatiunu IV, 10 Nantuatium, C. 1, 23 Larina- 
%ium. Of. Heus. ad Cic. o„LT,l Schneid. Gr. P.Ip.*l. 

Cav.21. tamen confecti] Placet scriptura edd. Bas. Strad. Vea.etiyfa- 
nut: tandem, quam recepit Giani ita distinguens: atque acriter, quum 
Setimteo —freti, inoua — putarent; noetri — cuperent. Tandem — ver- 
tere. Quorum etc Graecus: TiXog t% roits noUpkvt etc 



que accedere videtor Dronke ad Tac. Aaric. p.84.— % 1 
eet, quod, claudicante pede incedena, inclasi. 

CUv.30. ex tertia parte Qailiae) Placet Oad. atque Oberlino scrintara 



356 A3N0T. GBIT. AD IVL. CAESL B. G. UB. pL IV. 

. seeturae] Sie Lem. eidi 

Cap.22. jdfomtranaiw] Lem ■avnlte huh ab OberL laadaio Da- 

letuonus. 

cum iis Adcant.] Cfc de h. L Raaaah. Gr. §. XM a. f p.m — Lem. 
deleada ceuset. 

abCrasto} Dedi o»«i boais eodd: e. », 1 «* Caemre, V,4ft\ 1«* Gc. 

etsaepins. 

Cap. 23. instituunt] Nonnulli boni eodd. intistunt. 

Cap. 24. institutal Conscntiuut malti codd. ; al. inttructa. 

tutiu» ette] BentL mavalt safftis et me* praefert agmtae et ophiione 
timoris. 

inferioret animo] FhiresMSS. inferiore\ longeplurimi infirmioreque; 
Carrar. inferioresque. 

Crassus—effccissent—coh. suos] Tuentur malti codd. effecusent. Du- 
ker. Ursin., e vet. co«L, et Clark. quum tua eunctatio ateueopinio — effe- 
eistet; Voss. coniecit: quum §ua eunHatione atque opimone Umeris ho- 
$tes nostros mil. — effecittent, ut dedit R. Stephanus. 

Cap. 25. alii fottatl Prior vox deest in Leid. pr. — Cf. Ond. ad G. 
I, 8. 4.— Statim post Voss. pr. lapidibusque ettelis, moreLiviaao; Strad. 
lamdibusque telisque. 

Cap. 26. quatuor] Sic 5 codd. et Lem. B ; alii is vel his s. hiit y nnus 
inde, dao h. voce carent. Celsus his coh. ; Graecus roeis a/rtiQag. 

intritae] Concinunt 4 codd. ; plures interritae vel interitae, vulgo in- 
tegrae, quod praefert BentL 

prorutit] ln h. script, qnam dedit Oud. e Fa€rai lib., conseniiunt edd. 
Vasc. Strad. al. eamque probat Davis. — Codd. proruptis, vulgo pcr- 
ruptis. 

Cap.27. maxima] Bipp. Wctzel et Oberl. magna^ unde, neecto. 

Cap.28. belium agere] 7iQisjuo*ayst*=tyx*iQ*CwrdTov7ioUpov. — 
Proba est locatio, quam h. L opt. servaat codd. in his Lemair.-— Cf. Oud. 
ad n. L, Tsach. ad Eatrop. II, 9 et Ramsh.Gr. §.190 p.gti. 

instituerunt] Sic cod. Lem. B. 

quum Caee, perven.J Qunm nomen Caes. incertam in MSS. oeeupet 
sedem, bene suspicatnr Oud. id e margine esse ortum. 

deperdiderunt] Consentit Lem. A; alii disperdiderunt , Oxon. deside- 
raverunt. 

Cap. 29. quae proxime] PlajimJ codd. et vet edd. maxime , probante 
Moro. Graecus , vtvoart. 



Lrn. IV. Cap. 1. beliandi caussal Abest a Bong. pr. v. cotcssa, quod 
cnm Ond. probo. Cf. Ramsh. Gt. §.'169 p.443 et Ruddim. 1. L P.II p.245. 
— 2 codd. beiiandi ex oautta. — Suit, quod vulgo finibue praemittitur, 
delevit Oud. ex opt. codd. 

Religuij qui domi manterint] Sio Oud. e suhi dedit MSS., censent. 
Graeco. Cod. Lein. A manserunt, B cum ed. B nostram tuetar scripturam. 

rurtut in vtcem] Cf. de h. dic. modo Vechner. Hellen. p. 155 aqq. — 
Taylor. lect. Lns. p. 247 invicem deleudnm censuit, cui rectc adveraantur 
censor. in suppiem. actor. Halens. I. et bibl. crlt. Hild. 1823 p. £67 sq. 

homine»'] Revocavit Oud. e suis MSS.; Graecus «W$a$. Davis. , ob 
incertmm, quam in MSS. tenet sedem, tollendum censet. 

laventur] Consentiunt qaoqne edd. Bass. et Strad. — Plerique codd. 
lavantur. 

Cav.2. ad eos] Carent his vocibus 9 MSS. 

Galiia delectatur] Bdd. Bas. et Strad. Galli delectantur, Greecus 
aydlXovrat oi rdXXoi. 

inportath Thisl Omnes MSS tuentar his. quo earent edd. Bas. Bfrad. 
al. — Dedit Oberl. post Oud. ed. min. inportatitiis. PraetaU inportalis, 



ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. IV. 357 

ob V, 2 aere utuntur inportato et C. IH, 41 ad fin. — Assentitur Bentl., 
qui v. hi$ delevit. — • Graecos: $liayouivat$ avrol ov /otorrort, omis- 
80 nomine Germ., qaod Clarkio probatnrlegenti: inportati» hi (sc. Suevi) 
non utuntur, cui accedrt Lem., retinens tamen Germ. x me no* refragante. 

parva) Sic cnm Ond. ed. min. edidl, consentientibus 7 MSS. com Ijem. 
B , ed. Strad. et Graeco. Neque aliter nostrum 1. affert II ess. ad Tacifc 
Germ. p. 28. 

vni9 e»t} 4 bonl eodd. cvn ed. Bae. al: ueuo po$cit, quod dedit Gian. 

Cap. 3. et paullo — humaniore$] Consentiunt in his MSS. ; Graecus : 
y.al ijutntoTtQot rt tcjv alXtav elal oi Ovfiioi, undeMorusconiecit: paul- 
.lo y quam qui eunt eiusd. generi» (i. e. gentis) humaniore»; BentJ. gene- 
rie ceteri vel ceterti, deleta copula. . 

redegerunf] Huc cum Bipp. OberL et Lem, recepi o fide* MSS. et ed. 
Bas., probante lam Davis. Cf. II, 27. — Oud. ed. mio, reddiderunt. 

Cap.4. habuerant, demigraverunt^Moras vult: erant,demigraverant; 
Oberl. dedit: demigraverant. 

Cap. 0. latiu» iam} Poster. vox deest ia pluximia MSS. et vefc edd. ; 
Leid. pr. iam latiu». 

Cap. 7. legati ab hi*] Sic codd, Lem. . , , 

coneuetudo haec"} Pron. deest in 2 codd. probante Oad. — 3 addant 
ut ante quicumque. 

Cap. ». Cae»ar r quae vitum esf] Plcrique MSS. cum edd. pr. quae vi- 
$um ett Caetar. 

hoc $e ab ii$ inpetr.1 VuTgo hoc $e ab TTbii* inpetraturum ; plerione 
eodd. cnm Lem. A : hoc Suevi» s. Suebi» inpetr. consentiente Cclso v. W ; 
Lcm. B : hoc $e idem ab t/bii» impaturum, Ood. e Leld. pr, atque Ortel : 
hoc $e Ubii» inp.\ Brutus probante Clark. couicclt: hoc $e iU hid.— Ego 
cum Oberl. reccpi coniecturam Mori, cui favct Graecns: naq* auraiv. 

. Cap. 10. ex Rheno recepta] Sic Oud. e codd. et vet. edd. AUi Rheno 
fline. praepositione , vel Rheni; Aadin, recepto, unde Oud. eoniecit: ex 
parte quadam Rheno recepto. 

inmlam efflcit — » transitl Oud. ia b. loco varie corrnpto e MSS. de- 
dit : ineulamque efficit B. in Uceanum injluit. neque tongiu» ab 0. — in 
Rh. trantit.. Recepi cum Lesn. scrtpturam Bipp. atque Oberl. probatam 
iam ^Moro. Consentiont valgatae et Graecus-, ni§i quod babent influit, 
ijuftalJLei. — Cod. Lem. A mendose: Et parte quadam ex Reno recepta, 
quac a. Vacalu». In$ula , quae efflcit Fatavorum in Oceanum influit. 
NequV longiu» ab 0. m. p. LXXX \n Renum traneit; cod. B : etparte — 
Vacalu», xnmlaque eff. Batavorum. — De Rheno cf. YVilhelm : Germa- 
. nia ii. seine Rewohner p. (10 %qa. 

Nantuatiumj Sic fere MSS. et Graecua. Oberl. et sequacet Saru- 
netium. 

Cap. 11. feci$»et"\ Consenttnnt Lem. A. B. 

Cap. 12. re$i»tentibu» no$tri»} Pleriqae MSS. ct vefc edd. carent v. 
nostris; Leid. pr. Urgin. ed. Ba*. al. hi» vel U» re»i»t. 

in conspectuml 3 codd. cum Lem. B et Bas. ed. in contpeetu, probante 
Clarlc. Cf. de h. dicendi modo Oad. ad h. 1., Vechn. Hell. p. 2ttl , Berger. 
]. 1. p. 407 sq. ct Ramsh. Gr. §. 150 p. 290. 

Oap. 13. quo» »ibi — t'u«nt] MSS. fere omneg et vet. edd. gravtu» re- 
tineri; Lem. B gavi» itto», qnam potter. vocem 10 eodd. Oud. et ed. inc 
uiserunt. Graecus: TovToiidtTtanovato KaZoao ria&tl;, Ixbivov; /utv xa- 
rio/ev; Cclsu8: quo» ubi Caeear od$pexit, nulla penitu» de re audito» 
iilico eapi iu$$it, unde suspicor Caesaiem icripsisee: vblato» gavisu» il- 
lico ret. iut»it , vel o. graviu» Ulico r. i. Lipaius coniecit grati$, Oud. 
ingratii» vel gratutatu*. 

Cap. 14. inttituta] Sic codd. Lem. 

coneUiQ Mavult Oud. cuin Gron. ad Liv. 44, 2 condliL 

perturbantur] Morus vult ptrturbabantur , quod habent Duker. coi. 
et Basil. Strad. »1. edd. , 



358 A5X0T. CUT. AI> WL. CAB6. & €. IS. IV. 




wmm n. cwvu ^h wtvtfai • ■_ ■■. _■ 

«t redimmm mff.J SuofaM ewi 
Caf. VCHkeumm eme} Decatnsster 
ed. leniar aate Bkemum. 



t«ku UU.fv.iiMlSS.fM.ctpr 



__l3 f«M, f«c«1 Deest fnw ra Lem. B. 

•fW dedermnt} Ftulk. ati, fne Telg» iiifillilii, «ait_mmt mnoqac 

- J^}?£S5nX!!2?i£?ir miUia - "■ *■—-«-■■ 

oecupmt retpbi.} Qaidam codd. na m Lem. et Bw. Strad. al. edd 
oe. /Mpuli H. Graecos tw» 'Pmualtor* Cmhm* negmUiMtcipbi. 

e—e nomen) Delevit Oad. eum Davis. toccs epad eeo, qeas eodd. Urs. 
Ceiac. Leid. pr. et Lem. B iaseruat. Statim post4 MS8. et Lern. B : om- 
ntonem exerdttu M. vd & exeretta»; Ptares eedd. «u vet. edd. exer- 
c#» AriovUti puleo, qood cam Ood. probo. 

C<v. 17. Hationem pontU} -Omisi ea Oleri. tf&Jtar, qaod t leceat. 
MSS. iaseraot. 

deroctm ad perp.} Probator Lemairee, qnod ia sttis a. codd. ravenit; 
derectae adp-.,§ed pronae ae f a*t1 gatme. AHl Jaotigimtm. — Ct Gren. 
«4 Lit. I, M, Drakenb. ad 44, t, « el Peri»e_uadPomp. Mel. L 4. 

iuneta} Lcm. B dUtuneta. 

OMebanturit codd. et edd. Bas. Strad. aL adifeoaatar, qaod edide- 
ront Bipp. et Giaa. 

pro arUte} Retinui evm Glaa. Toeem mflitarem Caeoeri ce_rveaientem 
et rei majris aptam, eamqne plerique MSS., codd. Lem. edd. Bas., Strad. 
al. cam Celso et Graeco taenter. Probant Lemair. et Taraeb. AdT. *t, 
30.— Oud. e Paerni, Urs. Lips. codd. atqae Oxon. dedit: pro pariete.— 
Oe ponte ef. , praeter eos, ques Ond>, Oberi. et Moros laudant, Brieficb. 
in Btbt. ertt. Hild. I0M p. Mtt. 



t§Mp: _ 

et aliae] Sic Lem. codd. 

deilcle ndi operi*] 7 boni _, 

ab aliio additam. Reete , cf. Zumpt. Gr. $. 81. n. _ p. 611 ed. IV. 



deitciendi operl*] 7 boni M8S. «_■ stiit nen anoeemtt 
_..._..,._«- _. . _. -,. _,_ « «g n g p 6n . 

venera^inot,coMent. Ybonis Mt|H-l et GTaecoTvalgo deest. 



CUr.18. AtSigambA Bene watavit Unia. «t, enam TocemiaMSS. 



Cap. 19. tniecUial Lem. codd. com aiiis tuccemU. 
dimfatne] Sfe Lem. eodd. al. pinrimi. 
in $Uv*§1 ContenUaat Lem. codd.— Cf. nos in bibl. crit. Hild. 180 
p. 1066. J 

profeetuni} Non discedit Lem. A ; alter B pfectum. — Cf. Meekea. 

1. 1. p. m. 

Cap. 20. Ulo odttl Hoc dedit Oud. cam Scal. e aonnallts MSS. ; Lem. 
e suo A illo odiit , alii odit ad illot. vel adit illo* s. itto* adit. 

Galliam] Sic Oad. ed. min. et Gian. , eoneentientibas Lem. B et edd. 
Bes. Stiad.-Plerique MSS. Galliao. 

cvocati*] Concinunt Lem. B et quidam Oadendorpiani. Lemaereo pla- 
eet o suo A vocatii ; vulgo convocaii». 

Oap. 21. quam—fectrat, elmoem} Consentiont ia h. script.5boni codd. 
et sio Caes.^T Ul, 42, 3. Cf. Meakea. 1. 1. p. »t.— Coddf Lem. agao- 
sount Veneticum. 

eo§ domum] Pronomen Ond. ad Soet. Caes. 7 p. 15 iabet indaei. 

tnagni hab7\ Conspirant opt. MSS. cmn codd. Lem. 

tit vopvl, H.l ReTocavit Ood. part. ut e bonis MSS. eenseat. Lem. 
B et edd. Baoil. eom Strada. la plerisque M8S. abest, probsmtibas Ckrk. 
et Lem. 

Cap.iS2. pollicerentur] Malti MSS.potfleetit«r,Leid.pr.iMiiYee6eariir. 

tantutarum} Praetalerim e plerisqae MSS. atque ed. in. tmntarum 
qood vim minaendi babet, nt V, 4», f; VI, M, 0; C UI, 2. Cf. qaac di- 
xlmus in bibi. crtt. HUd. 1821 p/iosi. 



AINISOT. GIUT. AD IVL. CAES. B. *3. UB. t\ 869 

eibi BrUkn.] Frou. Ood. 6 S oedd. et Graeco reoepit.— Clark. delon- 
dum censnit et deest in Bas. et Strad. 

LXXX] Aecedit Lem. B et Greecne. 

longarum] Iarin. deleri vult, neque Graeeas agvoeeit. 

ab milibus iPraepoeitione eareut roolti codd. et vet. edd. cum Baf . et. Strad. 

dedutendum] Probat Lem. e suo A duoendmm. 

Cap. 93. fanm M] Pron., qaod Oud. cnm Clark. e bouUMSS. rettitait, Le- 
mair. e ooio delevit. — • Gracoaii: ntnl ravra. 

copias armata$] Posterior vox in Leid. pr. eot a man. oee, ; noanulli 
MSS. eum edd. pr. turma$ armata$, unde Oojd. voeeo eejriat armjglomim 
putat; Oberliu. vocem turmat gtoseam eooe sftatejt.— Celoaa p. TSarma-' 
tis hontibue , Graecus t rovs itoUulovi — ojTrXwuhovi. 

angu$ti$] Iurin. vult abruptU; Ccltus p. 73 nominat praerupta$ rvpet. 
— Adiect. angu$tU h, 1. habef vim «fendi Cf. Ramsh. $. 3BB n. 6*2. 

adiici] Probo cum Oud. et Lem. e pluribua iisque boui* codd., in qui- 
bua Lem. >ISS. adigi. e ^ 

idoneum] Varle transponitor in M88L ; deett tn Leid. pr. a man. pr. 

ut quae celerem—kaber&nt] Variatur in MSS. et variae suaeh.L een- 
iecturae, cf. Oud. — Celsue p. 73: ne qua e$$et aut belli$ aut marittmia 
rebu* mero, $ed md nutum omnim dfeto citiu$ explorentur. Graeeus: 
7rapi}vy«^iv avroT$ ( ag ra argarterrixa xal uaXiora ra vavrtxa fjrti) 
jiarru iroium^ % tog xal rotg nlotot; tvxmgrai; g£cqut>o<$ xal Intrqr 
dtuaq xara i« nttoayY$X&ttoou$va nqavr$w. 

Cap.24. de uavibu$\ Pnop. deest in Lem. B, M- 

non eadem] Oud. ed. miu. atque Oberl. e fide omniom fere MSS. et 
Strad. cd. deleverunt omne$ a Scalig .' inoertum. Lem. A eamdem. 

nitebanUtr] Hoc edidit Oberl. poot Oud. ed. min. e eod. Oiou.— Lem. 
codd. al. utebantur. % 

Cav.26. erat barbarU] Prior vos deeot ia 1 MSS. probante Ond.; in 
aiiis oedes eat ineerta. 

ho$te$ propeilQ Ood. ed. mai. e Bonf. pr. Aoettt p. 

commilitone$] Xem. B milites. 

ho$ item] Recepit Oberl. e vutt; : ho$ item alii. 

proximU primis] In nis omne» oonsentinnt cdd.— Oberl. Lem. et Gia- 
ni omiserunt v. primU; Oud. coniecit maximis, sed recte ad Suet. Caes. 
50p.82 tueturvuta»tuin,expllcans: ex iUnavibu$ y quaeinproximo ordino 
erant primae. luriu. vult : proximi ex primi». 

Cap.26. in univer$o$] Noo ditceditnt codd. Lem.— Graecut: ttc avu- 
Tiarra;. 

$imul in arido] Bipp. et Gian. contra MSS. Hmui o*«ie.— Cf. Ood. 
ad n. 1., Gocrena. ad Cic de Fio. III, 6, 21 et Corte ad Cic. epp. ad div. 
17, 18. 

Cap.27. Hune UH] Oad. ed. min. «s errore typ. Huc illL 

oratorU modo] Sic ediderunt Oud. ed. min., Obert et Lem. eMSS. e» 
vet. edd., nec diooedunt Lem. eodd. 

convenere et] Convenire nt dedit Lem. e onn A. 

Cir.29. ffnidletlConoentrant omneo fere MSS. et eodd. Lem. Qaidam 
omittnnt v. Hie$; vult;» quae d*>», qnod plaoet, cemparatis c. 36, 2; C. 1, 
5, 4; 36, 5. Sic fere eemner de tempore in uuiversum. 

hiemarQ Hoe edidit Oud. e 2 MSS.. consentiente I>em. B ; ceterl hit- 
mare, quod receperunt Bipp. Giaa, et Wetsel., me n«n adversante. 

Cav. 30. qui — fa&enda] Mnlti MSS. et cod, Lem. A enm ed. Strad. 
al. qui po$t proeiiumad Coooarem conv*ne:rant,9T*k> Lem*— Statim poot 
ed. Strad. habet et equitee. 

Cap.32. ex reliqui$] Agnoscont eodd. Lem. 

Cap.33. paullatlml Lem. B paulum et a man. oec. pauUatim. 

itm currus conl.] Sic ediderunt Oberl. et Wetzel ex maiore MSS. nu- 
mero et vet. edd. , qoibuscum faoiont Lem. A et Graecoo. Probat Iorio. 



560 ANNOT. CHIT AD IV L. CAES* B. 6. LIB. IV. V. 

— Len. B al. ita te c*ttfocmnt;ul eurru ee eonfoeant, quod reeepit Oud., 
non ioiprobans Hotom. eoniecturam : te et curnu cont. 

Cav.35. ttf,«0 HMSS.et ed. inc. et «, quod placet Oudenderpio, lau- 
danti II, 10: conttituerunt optimum eue — et convenirent. 

Cat. 36. adfiictit incent.] Probo cum Oberl. coniecturam L C. H (areu- 
bcrfi ) : hominibut longe lateque adfticti* incentitque aed. y fere ut V, 19; 
nisi Oaesar scripsit, ui plures exhibent codd., in his Lem. A: aedificiit 
incentt». Conscntit ftraeciis et probat luriu. 

Cap. 37. amptiut horit] Concinunt Lem. eodd. ; 2 cum edd. pr. antpliut 
herat, probante Oud. 

Cav.38. 9110 perfugio—utQ Mira b. I. seriptarae vanetas, cf. Oad. — 
Lem. A al: que tupenore anno perfuerant usi; cod. B ono perfugio tup. 
a. crant uti. 



Ln. V. Cap. 1, tubduotionetque] Nou spernant Oad. et Morus scri- 
ptnrnm eodd. Ciac. «uAa»ctYoafooiie ; alii habent tubductioret vel «ttorfu- 
eftorwftfe. Kostram script. tuentur Lem. codd. 

retiquiB — maribu*] Consentiunt Lem. A. B; sed non praetereondaest 
ncriptura codd. Aud. Oxou. . edd. Bas. Ald. al : in alio mari uti adtueve- 
rant. Negat Cbaris. I p. Sfl (Putaclt.) dici marium et maribut; Pri- 
' sttau. eontru VII, p. 770 diserte nostrum laudat locnra, nt ostendat, probc 
dici maribue. Verum quum veteres Latini stadiose vitarent ainbtguiiatein, 
licet dubitare de usu renit. et dat. marium et maribut. 

humilitat muttum\ Hunc vulg. ordinem vb. dedit Oud. ed. min. 

accepta orafione}- Lem. A percepta. 

Vxr.l. in Brttanniam trantmittum et*e — XXX a eontinenti] Sic 
aedft Oud. ed. min. et favet Graecus. — Codd. Lem. A. B altique eum edd. 
Bas. et Strad. in Br. traiectum ette cogn., circiter m. patt. XXX trane- 
mit». a cont. . quae Lem. probat. Voss. cod. trantmftturae preb. Oud., 
qui etiam eonitcit trantmitturit ; Wetael incJusit traiectum, servata voce 
trantmiteum post num. XXX, quam Scal. et sequaees ob onumFaern.cod. 
elecernnt. 

Cap.3. permitturum] Non aliter codd. Lem. A. B. — PJacet qusque 
e Xaeid. pr. fide y de qua f en. foxma cf. Oud. ad 1L 23. . 

Cap.4. fitio]J*m. B filtie. 

/d Jactum} Poster. vocem, quae abest a 3 eod&.atque ed. inc, agno- 
scunt Lcm. A. B. — In aliis legtturpost v. tuiit. 

Uap. 5. LX] Oberl. cum vujg. XL. 

in MeldUlOherL edidit inBetgit, iuritis vetust. codd. cnm Lem. A. 
B, edd. Bas. Strad. Celso et Graeco. Bini codd, Melvit Heduit atque ia 
era Meiit. Sad cf. Hausias in animadvertionibua eonveraioni germ. aub- 
ieeMa. 

revertiste] Sic Lem. A. B. 

ex omnibuecipit.2 Huue verb. ordinem habet Oad. cd. min^— OberJ.e 
Leid. sec. omnibutlex eio. 

Caf.7. in hi» locit] Ond. ed. min. e Petav. dedit partibu* ; vtraque 
vox et locio etnartibut in Lem. A aliisqoe mollM deest ; cod. B et Grae- 
ens ufuoseunt iocit. Gruter. coniecit: temporUnu hit {»c. Galtit eiut to- 
«0 ; 5 codd. contuerit tubfiare. Suspicor •criptum fuiese : Umporit hic 
fiare contuevit. 

ctrcuuuittunt hominem atque interfidunt) OberL secundum Ond. ed. 
min. circumsittuut atque hominem int. ; vulfo circ. hominemque interfi- 
dunt; Gmecus: ri*> «V^oa»7roy 7r«oior>}oxm-sc unixztwccr; Cekuo p 61: 
uoetferantem teque memu protegentem cirtumeunt et obfruncant. Vol- 
gatum vb. ordinem tuetur Ramsh. Gr. §. 197 p. 635 sq. 

Cap. 8. rem frum."] Lem. cod. B al. eum ed. Strad. tei fr. ; altet A re 
frum* — Statim post Iurin. vult atque vel atque quem in cont. 

rotinfuebat, totit occasu] Hanc tcripturun propagnat e cod. Andm. 



AJNNOT. CaiT. AD IVL. CAES. B. 6. LIB. V. S61 

Gron. ia obtt. IV , 4 eamqae taeutur 4 bonl eodd. Oadendorplani com 
Lem. B. 

uno erant vitae temp.] 8ie MSS. cum edd. vet. , sed Lem. A. B et 
pauci al. una erant visae, timore. — 

Cajp. 9. praefecit] Concinunt Lem. *A. B. 

Caj?. 10. in protpectu] Non aliter Lem. A.B. 

in litore eieetat] Agnoscit Lem. A. Ovid. Met 13, 536: eieetum in 
iitore corput. 

Caf.11. atque ttinere detitt.] Lem. A eum aliis: tn itinere retittere, 
prob. Hotom. 

quae tunt ap. eum] De hoc indic. usu vid. Ramsh. Gr. $.115 p.619. 
— Bipp. Oberl. et seqoaces : quae tint a. eum. 

taborit] Praemittuut 6 codd. recent. et qdd. edd. vet. multi. 

CattiveUauno^ Lem. A variat in CattuveUauno et Cattivel. 

Cap. 12. interior] Lem. B inferior. 

Utuntur—ferreit] De script. varietate h. 1. cf. Oud., qui edidit: aut 
aere aut taleit ferreit eumque sunt secuti Morus et Stoephas. et defendit 
Herzor. — Ego cnm Oberl. paroi Graeco , qoi habet : SaxrvXtoig. Codd- 
Lem. A. B : utuntur aut aere aut numo aereoj aut taieit ferreit ad e. p- 
ex. pro numo; edd. Bas. et Strad. aut numo aereo aut annulit ferrefr 
Bentl. coniecit clavulit f. 

Cap.13. Hibernia] 3 boni MSS. addunt incula; Graecus: 'ifitQvia xa- 
lovfiUvti viioog, 

triquetra] Lem. A utrique, B triquadra. 

alter angulut] Markl., teste Bentl.,~vu]t: altior ang. 

Hoe latut tenet] 3 MSS. cum Strada: hoc pertinet; Graecaa: avtq 
u\v ri TtZsvya — rsiVcc. 

Cap.14. Ornnet Br. vitro inf. ]Cf. Oberl. Lem. atqae Herzog. 

horridiore]S\e Oud., secutos Davis., ex ed. Strad. Vasc, et Grypb.— 
Plurimi MSS. horridiorct . quod deditLem., cuius eodiLitem variant.Leid. 
pr. horribilioret , al. horribiliore. 

quo primum virgo] Sic cod. Lem. antiqnissimus. 

Cap. 15. in tilvat colletque] Scripseriin, quod mavuit Oud., ealletque. 

Q. Laoeriut] In hoc nom. cnnseutiunt 5 MSS. Oudend., Lem. A, Grae- 
chb et edd. Bas. Strad. -, sed 5 alii cum Oros. Fre>culphut Labienut. 

inmittit] Sic Oud. ed. min. e 5 codd. * 

Cap. 16. armaturae] HocOud. ed. rain. cx 5 nomiuatis codd. edidit. Her- 
• zog. cum Bipp. et Gtan. armorum dtdit. 

proelio dim.] Prior vox in multis codd. et Lem. B deest. 

Cap. 17. teniut] Sic L«*m. A. 
• ex omnibut] Carent praepos. 13 MSS. cum cd. inc, idqne probo eum 

intequenii] Hoc verbum. Caesari in hostibns c vestigio premendis 
usitatissiinum , cnm Gian. e iide Ovon. atque edd. Bas. et Strad. recepi. 

Cap.IH. eo inpetu] Sic Lem A. B. — Grut. et Uentl. voces atque eo 
inp. eiicieudas censent 

Cap.19. effunderet—omn. viit notit] Sic scripsit Ond. e 5 bonis codd., 
consent. edd. Baas. Strad. al. Cf. Vcclui. Hell. p.470 et Glottar. Liv. Er- 
nett. sub v. effundere. Alii eiiceret veJ eiecerat. 

Cap.20. Galliam] Non discednnt codd. Lem. Male quidam deleri vo- 
luernnt, sed conf. Iacob. in quaettion. Lucian. 1. p.28. 

llmanuentiut] Carent h. nomine MSS. Oadendorpianf, quare cumOud. 
incluei. 

Cattivellaunut] Celsus: Catmetianut. 

Caf.21. incurttonis—vitandae] Leid. pr. incurti&net — vUandi. Vid. 
adB. CIU, 10. , 

Cap.22. Lugotorige] Lem. B et Celsos: Legotorite. v 

ttatuitnet, hiemem — agere] Sic 6 boni codd. ; alii cum Lem. A : con- 
etitutttet hiemare , alii : inttituittet vel ttatuittet h. 

noceat] Hoc revocavi cum Herzog. e codd. , consentientibus Lem. A. B 

CAE5AR. HH 



962 A3N0T. CfUT. AD 1TL. CAES. B. G. IflB. V. 

a man. sec. , edd. Bas. Strtd. et Cefeo p. 85. — Oud. dedit e 3 codd. et 
nonnullis edd. vet. bellum faciat. Manifesta glossa, 

Caf.23. reportare] Sic scripei cam Moro, Bipp., OberL et Lem. - 
3 Untum codd. deport are , quod edidit Oud. 

instituit] Sic Lem. A. B. 

neque — ulld] Non eensentientem me habet Ood., eui e 3 codd. pro- 
bator: neque — nuUa r quod vehementiore negatione att dictam e more 
Graec. — Cf. Ramsh. Gr. §. 1T3 p. 485 sq. 

priorw] Sustulit Oad. copalam et y qnae vulgo pwemtttttnx. Iaeluse- 
rnnt Bipp. et Wetzel. 

Cap.w. Eentoo] Volnnt qnidam Aeduo». 

CativolcQ Mulfi M6S. CMvo/ei; edd. Bas. et Strad. Cottpuief, Gne- 
ose: £azt(levhsov , Celeus: CavalcL 

Cap.25 Tertium iam — reum] tnfer/.] Mafaa in his w. est scriptn- 
rae varietas, cf. Oud., qui edidit: Tertiam — inimici, eUamied. maior. 
<om) — auctoribu» eum intf. — Caesar hoc sfbi vult: /Jime TC, tertium 
iam a. regn.. inimici efu» palam atque ante omnium oculoointerfecemnt, 
quod eo facifiu» facere potuerunt, quum multi adeo ex dvitate rem eua- 
•inent. Hinc dicit: quernmqne epera etc — Ego igitur cum Btpp., Wet- 
seL et Giani dedi scripturam edd. Bas. AJd. 1500, Glar. ai, servato tamea 
pronomiae eum, quod aneis inclusi, quum desit in Hsdem edd. et eedd. 
Lem. A, Seal. atque Oxoo,, atque ita fere ed. Strad., nisi quod habet 
hunc iam. Ke pron. eum plane delerem, fecit usu» h. pronomiais de quo 
Ramah. Gr. &JLSB. 2. g. et §. 172. b. 5 p. 480. — Graecas: rm ds rqs 
petod*£ac avrov rohtj trtt^ ol dvgurnig <tvrov 9 noXUav ryc noltuc 
aQXorrwv rovrov rov noayftaroc airuov ytyorrtiuirw , 3£ kutpavovc 
anixjetrar. 

cum legione] Oxea. eulti legione.Bong. pr. eum religione, nnde qui- 
dam eospicantur: eum Vll legione. Flacet coniectara MarU. in explicaL 
1. a. 2KT: eum 1 (una) legiope. 

Ca*.«. JmduciomdrCTrevirQ Io marg. ed. Strad. est: Ina\ et IVe- 
vlrorum. Graecas: xairw ToevtQoyy, quod usui, qaem Caes. seqnitur. 
coaresat. Cf. oos in Ubl. crit. ffild. 1822 o. 173. — i » 

caotra obpugnatum] 3 bom codd. cum Lem. B ad castra oppugnanda 
et slc edd. vet. cum Ceiso p.87. Lem. A: ad eaotra oppugnatum; alii ad 
castra purnatum: Rhellic. et Manut. probant caetra oppugnandi. 

aliqut — prodirent\ Lem. A. B al : aliquie — prodtret, oade Ond. so- 
sflcatar : aliqui — prodireL 

hotte» — reduxeruni] Hie vb. ordo cst apad Oad. 

qaibu» rebus} Agnoscaat poster, vocem Lem. codd. 

Cap.27. C. Arpineiuel Lcm. A. B. al. Carpineiu^eMOarptxetu; Oud. 
ed. min. C. Arpinue. 

mi**u} Coasentiunt Lem. A. B; Celsas p. 87 mittl eoiituo, Graecae: 
ftepjtoiievo;. 

ad h. modmm] Sie Oad. ed. min. Idem infra ei aliqnot MSS. et ed. 
Baa. edidit /ecerot, de qno cl Krnger Ihp.M. OberL retinoit feeerit. 

alterae\ Lem. B alteri. 

«e atcBcj Hoc ordtoe dedit Oad. ed. mia. Iaria. vnlt: hahere nwne ee 
r. officUsja-o b. Caetarie monere Titurium: pro hotpitio orare. In vv. 
pro ben. Caeeario nou discedunt Leav codd., qai afaoscant quoqoe ab M» 
atoit , qoae infra seqnuntur. 

Caf. 28. exoiettt controverrial Lem. B : eontrovereia orta eet. 

quantaevia] Bentl. quamvie, 

Cap.2». eonvenieoent: aut] Mutavi cum Stoephme. verk distbetionem. 
^ eine eertare] 2 ctdd.cum nonnalKs vet. edd. «jae eerta epe; Graecas: 
ativ rivoc iinido; , Cels. p. 89 : eine' magna eaueetL 

CAF.30.Mre reieetQ Sic 4 codd. ReUqai fere omaes nonrti^ eai Oud, 
maiorem tribuit vim. ^ 



ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. UB. V. $63 

Ca*.S2. eftaorfim*— /oeol lVon dtscrepant eodd. Lem, et Celoue p.90. 

Caf. 33. providisset] Sic Lcm. A. 

eum dencere] 2 bont codd. e/— defic. Cf. IIT, 5. 

previdere possent] Couctnit Lcm. A, ged B seire possenU Uterqne 
etatun peat: pronuntittre. t t 

ad pugnam] Hoc taentur 4 boni codd. et Graecus : slc rrp parriv ; 
alii cum ead. Bas. et Strad. ad pugnandum. Eadem varietaa eet ia codd. 
Lem.* 

qnae quisque] Sic 2 codd. cum noDnniln edd. vet. — Lem. codd. aj. 
et Bao. Strad. edd. quaeque quisque. 

Cap. 34. JErant — ponebant] Celtus p. 91 : Hostis, qui expertu* agno ■ 
tceret, suos^ Romanis in angusto impares; Graecue: rjcmt d* el^PmuaX- 
v o« xat ailxji xat 7t/b/#«t avdoiav rolg nsAsuiose foo*. — Plarimi codd. 
cum edd. Bas. Strad. et Lcm. A.B : erant et virtute et numero pugnan- 
di pares nostri, qoae recepit Lemair. Marro Vasc. et Strad. animo vu- 
gnandi ; Oud. coniecit : Erant et virtute Eburones pugnande paree. \o- 
stri etc. 

?rocurreret] Slc Lem. B. 
!ap.35. eam partem] Noo discedanft Lem, A. B. 

progrewfl Sio edidit Oud. ed. mm. e 2 boaioMSS., ooaoeatiemte Lem. 
B. — Graecuo 7iaoijl$ov. 

Caf.37. Jfif aefre^CoaaeotiautLem. A. B.— Nonnulli MSS. cummlr. 
Mii aegre. Aa Caesar scripeh* At iUi aegre. 

Cap.38. duo] Lem. codd. duos. 

Cap. 39. Huic quoque] Agnoscunt Lem. A. B. — MSS. recentioree 
Hue; Hotom. voloit tiic, prob. Davis, et Clark. neqae damnat Oud. « 
echedis Pulmanni. Graecus: ivrau&a. Bene defendit v. Hic Henog. 

Cap.42. nacti captivo* y abiis] 5 boni eodd.etLem. B tuentor hane 
ocriptaram. Graeeoo : aixnalorwovg laperrse v.t avrtov. AIH eum Lem» 
A : kabebant captivos, a quibus. 

cespitem] MSS. plerique cam edd. vet., in bis Bao. et Strad. eeepttee. 
qaod recipiendam daco. Cf. c. 51, 3; C. UI, 2$, 1 etc. 96. 

sagullsque] Asseutior Herzogfo bene nauc scriptaram tuenti; neqoe 
•dvenatar Fiade in oo««. I. p.6, laodans Oros. VI, 10: gladiis conitrfe*- 
do terfam et sagulis exportando. Graeeus : /trutrt I&ytUIv — ijvayxd- 
^orro. — Placet Oberlino traguli», ut coniecit Markl. in explic. veU 
aliquot etc. p. 262, et censor in bibl. crit. HUd. 1823. p. 866, dignum cen- 
get quod recipiatur. 

nam minus — in eircuituj Mire h. 1. variator. Lem. e «uo A recepit : 
nam minus hori* tribus , miltum p. XV in circuitum munitionem perfe- 
cerunt. Arnoecit cod. Petav. in ctrcuitum , quod Herzog; probat et W 5 
integerrimi Ood. MSS., omissa tamen praepoeitione. 

Cap. 43. clamore insecuti] Sic Lem. B et edd. Bass. et Strad. cum 
▼ulgatis. Graecus lrcay.olov9rio*m$. Plerique codd. secuti, vel sieuti^ 
quod Oosterius placet Moro, ut deleatur x.quasL 

Cap. 44. T. Pulflo et L. Varenus] MSS. com edd. antiqaiss. PuUo; 
. Celras: Pullo et } orenu*. Lemaireo e monumentis placet Pullio. 

quinam antef.] Assentitur cod. Lem.A.— Cf. Ramah. Gr. §. 160 p.367. 
— Lem. B : uter alteri a. 

Probandae] Lem. A : tuae pro laude ; B pro laude virtuti» tuae. 

m*c, hic dses] Sic Oud. ed. min. — • Idem paollo ante: controversias 
inter *e. — Lea. A: hic diet, hia dies r cod. B: hie dies. 

vfocedit — inrumpit] De Bcripturae varietate , quae h. 1. obsidet, c£. 
OudT{ qui e bonis codcl. et vet. edd. ita edidit, coasentientibus Graeco et 
Strada , quae tamen habet et quae pro quaaue. — Lem. B : quaeque ho- 
stium pars c. est visa , cam inr.; Baa. ed. et quae pars hostium — in 
eam erumpit. 

A"e farenus quidem — subsequitur, mediocri—relicto-. Puifio] Se> 

Hh2 



364 ANNOT. CWT. AD ITL. GAES. B. 6. LIB. V. 

des vocU tum h. 1. est vaga* ef. Oud.— Bis tagitar ap. Stradam: Ne — 
tum vallo — *ub*. Tum med. Priore Ioco oinisit Oberl. — Ego cam Fla- 
deo 1. 1. p.8 Oud. sum seeatus, cousentientibus ed. Strafl. et Graeco, 
qnibas mutavi iuternunctionem , scribens : *ub. med. — relicto. Pulfio. — 
Statim post plares MSS. eum ed. Strad. immittit. Bene. 

univerai teld] Hic vb. ordo est apud Oud. ed. min. 
• Ulum veruto — Occuraot — Varenu*] Incerta est ii. I. manus Cae- 
gari8. Ood. coniecit : illum veruto rentur tr. Ociu* gl. Varenu* c. r. 
g. ; Hcrzog. euspicatar : illum vero tcrutantur occitum. Hi* obvius gla~ 
dio c. r. g. f arenu*. — Lem. cod. A caret vv. itlum verutotr. arb^ 
altcr B io nostra consentit scriptura. MiM placet vulgata : arlitrantur. 
Var. gladio c. r. gerit^ eamqae agaoscuut edd. Bos. et Strad., XJelsus 
atque Graecus. 

Cap.45. necabantur] Slc Oad. ed. min.' e 4 MSS. et ed. iae. 

Hic *ervo~\ IVon discedit Lem. B. 

Cap. 46. Exiit cum nuncio] Leni. B a m. pr. excitu* nuncio. 

qua *ibi — aciebat] Conscntiaut Lem. A. B. 

extpeetandam] Lem. B a m. pr. exercendam. 

Cap.47. progreditur] Concinuut Lem. A. B. — Alii procedit, in qnod 
inclinat Oud. 

veritu* ne — non] Lcm. B, Strad. Bas. edd. veritu* *i — ut hotium 
— non potset. 

remittit] Coufirmatur a Lem. B et Graeco. 

peditatu* equitatu*que] Hunc Vb. ordinem dedit Oad. ed. Btin. 

Cap. 48. communi taluti] Sic Oud. ed. mia. e Leid. pr. Ox. et proxi- 
me accedit Lem. B comuni tatute. — Probat Lem. , retinuit tamen cuin 
Oberl. communi* *aluti*. 

Cap. 49. Tum . quoniam] Alii Tamen , quon. — Flade in obao. I. ifl- 
terpretatur tum tur die Gcgemrart , fdr den ZeitpunLt. 

referat] Lem. A: deferat. 

liberatum obtidione] Oud. ed.imtn. ob$. liberatum. 

commoditsimo] Sic Oud. ed. miu. e\ And. et Leid. pr. ' 

C%p. 51. manu acindere] Accedunt Lem. A. B et Graecos. 

Cap. 52. veritu* — videbat\ i. e. neque occasiouem vidcbat relinqoi 
detrimento iilormn vel parvulo , quautumvis parvulo. Sic beue Herzop.' 
de h. 1. disseruit. — JVISS. vanant, cf. Oud. — Lem. codd. iu eo quod 
dedi videutur conscntire. 

incolumibu* L^^pii*] Inclusi vocem poster., qua 4 boni codd. com 
Graeco et Celso p.98 careot. 

taetatio] Sic Lem. A. 

CA¥.tt.milia p. c. LX] Multi et pptimi MSS. cum Celso in nnmero 
LX conveniunt ; Graeoos -aradiovg rsTQaxoatovg xal o/Joijxorta, 
Oxon. et ed. Bas. habcnt uamcrum L. 

cum lcg. — hiberna] Lem. A : cum *ua lee. remittit in hiberna. 

de concilii»] Retiueuduia censet F3ade in obs*. laadatis. Alii de con- 
Bilii* , quod Oberliuo probatur. Graec. t/rixtiQtiotr. 

ab L. Roscio [Legato] 2 tautum codd. et nonnullae vet. edd. agno- 
scunt Legato ; ceteri Quaettori , qui erat M. Cra**u* c. 24. Graecus et 
Celsas nomen honoris non habent, quare inclusi. 

abfuisae] Sic scripsi cum vulg., Bipp. Lem. et Gian. Vid. ad I, 36. 

Cap.54. omnibu* voiuntatum] Lem. B: omnium voluntatis. Suspica- 
tar Oud. omnium voluntatum. 

Cap. 55. Rhenum tranairet] Strad. Rh. trantirent. Cf. Oud. ad ll|, 
17, 4 et VI, 11, 4. J 

tcntanaam] Consentit Lem. B ; alter A : temptaturo*. 

exereere] Graecus: aaxslr , neque aliterLeni. A. *B. 

Cap. 56. [hoc more — belti] Desunt haec in codd, Pctav. In libris 
MSS. variatur, quarc cum Oud. et Oberl. iaclasi. — Lem. e fide A. B 
et iuterpretis Graeci servanda censet. 



ANNOT, CRIT. AD IVL. CAES. B. G. LBB. V. TI. 866 

CTaf. 57. ceftum diem) ftaeet vnlg. certum d., quam edidernnt Bipp. 
Wetzel. et Gian., consentiente Strada. Cf. ad IV, S. 

Cap. 58. proterritia] Agaoecit Lem. A. 

neu quia quem] Probi codd. cum edd. Bas. Stxad. Ald. 1580 : neu quia 
quemquam , quod probant Oud. et'Lem, 



IjIB.VI. Caf. 1. dilectum] Mendose Lem. B detatum. 

Conwlia jacramento] Cum Jiis concinunt Lem. A. B, edtk Ba*. et 
Strad. ' 

oarcirf] MSS., paucie exceptfs, resarciri, probante Oud. 

Caf. 2i> civitatibua] Agnoscunt Lem. A. B et Bas. edl 

Cap. 3. Lutetiam] Praemittunt MSS. quidam et vet. edd. praepositio- 
nem in. 

abfuisa?] Sic cdd. Bas. Strad. et Ald. 1580. 

Cap. 5. concertaturum] Lem. B contenturum. Statim ante Faernus 
coniecit : quid in eum erdt pro v. -quod meruerat. 

Caf. 6. f>e h. numeroj Scal. et Leid. pr. se A. in numero. 

Cap. 8. petiverunt] OutiV dedit pet ierunt k sed alteram fbimam r etihuit 
C. II, 7 et 32 al. - r 

Caf. 9. acccpit] Praefert fienh accinit. kt c£ Oud. 

Cap.10. flkirfucto»! Retinui hoc cum JBipp. et Herzog,, qui conferatur. 

— Oberi. cum Oud. ed. min. adfltctos, quod unus agnoscit jLeid. pr. 

Cap. 13. autprivatua aut publieua] Non pauci MSS. et vet. edd : ant 
pr. aut populusj i. e. noir tantum in sua quisque privata re, sed etiam 
totus popujus, ut pars nationis Gallicae, iu rebus coramunibus eorum pa- 
rent decretis. Nam popufus, d7mo$ dic. de hominum multitudine et uniUB 
urbis et totius regiouis , sociata consensu iuris et utilitatis communione, 
atque efficft pavtem nationis vel gentis. Ovid. Met. II, 215, ibi Gierig. 
Neque improbat Oud. v. populua. modo legatur: si qui privati.. 

tis omnes decedunt] JNonnalh boni MsS. et Bas. ed. al. ab iis omnes 
discedunt i. e. illi ponuli, vel pagi se separant, nullam cum iis habent 
consuetudinem. Coel. in Cic. ep. VIII, 6 extx. uxor a Dolabelta disces- 
sit. — Agnoscunt quoque praepositionem Oxon. et Petav. inter vereus.— 
Graecus : avzcjv zt)v avvovaiav Tzavreg. xal rovg loyovg. anotptvyovat». 

oditum eorum] Pronomen deest in multis MSS. 

aujfragio lhr. adtegitur] Non mtftnm abfuit. quin ftostremam vacem ao- 
ctf notarem vel plane tollerem, quamde^it in qdd. codd. atque ed. Beroald. 

— Bong. pr. a raan. sec. dcligitur, q-iod Obcrf. post Oud. ed. min. rece- 
pffe. TVou male legas, ut iam visum Oudendorpio , non sine iide MSS. et 
vet. edd 1 aut ai qui — suecedit, aut si *unt. Ego mattem: Hec nwrtuo, 
ei qui — succedit ; at , (sic Oiou. et Aadin. cum Graeco) ai sunt pt. pa~ 
res r suffragio Druidum (se. succedunt). 

toco consecr.] Oud. ed. mra. luco ... quocl iu Oreo. est snprascriptom* 
Sie voluit iam Voss. et probat Wetzei. cnm Casaub. ad. Laerfc. proem. 1. 

Caf. H. omniumque rerum] Placet Wetzelio cum Heinrich. onerum 
pro v. rerum. 

C.4FM6. omnia Gatlorum] Oberl. edrdit e MSS. omnium Gall. — Oud. 
confedl hominum G— Ego cam Oadv et Moro scripsr • fide nonnullorum 
codd. omnis probatam Heraogio. 

in furto — aut atiqua] Addidit Oud. e 10 MSS. et ed. inc. praepost- 
tienemi'nantev./arrDc., eiquee4recent. codd. et vet. edd\ retinenda vide- 
tur praepositio ante v. aliqua^ — Ed. Bas. in furto , aut latrecinio aut 
al.i Strad. infurto aut latroc, aut tn al., quod, qXiumfurtum et latr. 
unum comtituant genus , placet. 

noxa] MSS. Bong. pr. Scal. cum ed. Bas. noxia. de qua v. c£ Sanct. 
Min. IV, 4 p. 61 ed. foaaT. et Serriw 9* Vii& Aen. I, 4). . 



366 ANNOT. GBJTT. AD IYL, CAES. B. G. LIB. VI 

Cap. 11. Quae ntper.] Dedit Wetzel. couiecturam Clark: Qvvm su- 
per. Iurin. vult: qui super. 

neque saepe — constitutum esf] Lofeas corraptas , cf. Oad. y qai Me- 
taphraeten in suo cod. invenisse putat : Namque aicubi accidlt, ut — au- 
deret, gravissimum ei vel tfft •. constitutum ett; interpretator enim 
Graecus : sl u\v ydq rivtg —xlixpavrsg avowvraif rovrovg d(ptt6*wg xo- 
idfrvot, unde Oud. conticit: Namque haud aaepe vel «aepe haud acci- 
dit , ut quis auderet. — Cod. Lem. B cam nonnullis aliis : ibi euppli- 
dum (vel eup. ibf) horum delictorum cum cruciatu const. est ; Cod. A cum 
ed. Bas. in vulg. consentit. Encliticam voci graviss. adionctam omnes 
MSB. retinent. 

Cap. 19. pro cultu] Sic Lem. A. B. 

omniaque "quae\ Plurimi MSS. omnia quaeque. 

tuetio funeribua] Markl. coniecit: quoa a vivia dilectos ease constabat f 
mutuis vulneribus eonfecti. At cf. Ond. ad Suet. Aug. 19 p. 181. Afii vo- 
lant funebribus. 

Cap.20. Rempubl.] V. publicam deest ab And., non iuprobante Oud. 

inperitoa] Non dissentiuut Lem. A. B. 

Cap.21. perluuntur] Sic codd. Lem. 

Cap. 22. od frigoraj Inrin. quam ad. fr, 

Cap.23. laUssimas] Nonnulli codd. eam Lem. A latisrime, cod. B ta~ 



Hospites} MSS. plerique cam ed. Strad. al. Hoapitem > qaod probat 
Ond. Statim poat maior codd. pars ct vet. edd: sonctos h. hiaque vel 
iiaque. 

ab in. proh.] Codd. qdd. bonae notae et Lem. B cum vet. edd. carent 
pxaeporitione , qoam agnoscit ed. Bas. 

Cap. 24. ultro — proptef] Consentiunt Lem. A. B. — Vaigo et ultro 

— ac pr. 

Provinciae] Nonnalli omittant h. vocenv. — Lem. A aliiqae plures: 
provinciarum, ande Oud. coniicit: provinciae noatraevelprovinciae durn^ 
• minore poat v. largiter distiactione facta. Graecos : rtjg rav 'JPwuaim 
Inaqxtag. 

Cap. 26. rami quam late] Cod. Lem. A cora aL et edd. Baa, Stra<k 
ramique iate. 

Cap.27. reclinatae] Agnoscunt Lem, A. B cam edd. Bas. et Strad. 

Cap. 28. durant hominesl Poster. vox abest ab Lem. A et edd. Baa 
et Strad. ; sed vide Ramsh. Gr. §. 152 p.301. 

Cap.29. minime omnes] Concinont Lem. codd. et Bas. Strad. edd. — 
Alii cum Graeco omittnnt v. omnea ; Ond. mavult hominea. 

{per Ard. — patet] Haec non respondent iis, quae lib. V, 3 tradifca 
font, ueque agnoscit Graecns , qoare com Bipp. atque Oberl. inclusL 

Cap. 30. priuaque — adferretur) Sic Oberl. secundum Oad. ed. min. 

— Mjbi placet vulgata , quam ediderunt Bipp. et Lem : priusque eiua 
adventus ab h. videretur, quamfama ac nunciua adferretur, in quibus 
consentiant edd. Bas. et Strad., nisi quod posterior cum pluribus codd, 
habet omnibus pro hominibus. — ^Graecaa haec omnia iffnorat; in alus 
pro nunciia est nunciua, et odventus vel ponitur bis veftautam post v. 
nuncius legitar. — Lem. mavult : priuaque eiua adventua ab omnxbus vt- 
deretur etc. , quam phrasis partem saos habere dicit codd. 

Cap.31. prohibitua] Addidit Lem. fuerit , invitis codd. 

dimissia] Praemittont Ond. ed. mih. et Lem. e vnlgatis dom, quod 
nec Celsus et Graecus, nec plares codd. cam e<L Strad. al. agnoscunt. 
Omisi cam Oberl. 

hi ineulia] Lem. dedit hia inaulia. Codd. multi ii in aUvia; Lem. A: 
in ailvis. 

ferre*} Hoc retinai cum OberL— Edidit Oud. ed. min. e paacislib. 
, tustinere. 

Cap.32. Aduatucam] Lem. A et Bau. Strad. edd: ad Vatucam. 

Cap.33. Aduatucoa odu^ Vel scribendum est *d Aduot. vti Aduotu- 



annot. CRir. ad ivl. caes. b. o. lib. vl m 367 

eo#w ouod e fide plurim. MSS. eini Oud. ed. min. recepi. Cf. Gifan. eo/- 
lecf. in Lucret. p. 902 sab adiacere et Stavereu ad Aem. Pr. Tim. 3. 1.— 
Lem. cam Oberl. , qni ia mantissa obsa. laadat Drakb. ad Liv. 7, 12, de- 
dit AduatucU, nt edd. Bas. Strad. al. habent. — Stoephas. edidit : ad AduaU 
Scaldem] Celsns p. 108 : Scaldim, qui Eburonum inflnibue Motae tn- 
labitur,— MSS. ano consensa Scaldem s. Scatdim; edd. qdd. in his Bas. 
Ascaldem al. Scaldium. Uao* Graecas Safitr 9 cai favent, quae Caesar ' 
commemorat de extremis Ardueunae partibus, qoae designant loca circa 
Sabin et Mosam , a qoibos flamen Scaldis remotom est. Celiar. cam Ste- 
phano Sabin recepit. 

Cap. 34. Vbi cuique} Hoc Ond. atque Oberl. al. e 3 bonis codd. dade- 
runt. Alii defenderet. Sed— ubicunque et — . - 

Cap.35. tranaeunt} Videtur Caes. scripsisse: traneeunt ff, unde cor- 
ruptelae trarueunti, tran*eunte*> traneeunt et. Atqae diserte habetEgm. 
transeunt kii ; Graecus : ovrot. 

erat perfectut} Bene ita Oberl. post Oud. ed. min., conseatientlboe 
codd.Lem., qai mavalt pertectua ; Davis. etCiark. praeferoat inperfeetut\ 
Sed cf. Herzog . 

fortunatUrimU} Sic Lem. A. Mox A. B : venirt potettit. 
Cap. 3$. [euw>] progrettum} Deest pron. in bonis eodd. et vet. edd., ut 
Strad., probantibua Oberl. et Oud. ad Suet. Caes. 7 p. 15. Inclusi. 
in mil. p. 111} Bentl. haec deleuda censet, nec Graecus agnoscit» 
in cattrtt} His carent multi eodd. cam Lem. Actvett. edd.— Graecas : 
twt ItcI vaom h rjj Baoovra \mo rov Kaiaaoog xartltXttfiivtov etc.' 

~Cap. 37. et catuj Copulam, Clarkio atqae Oad. saspeetaja, Bipp. omi- 
eerant, cousentientibas nonnnHis MSS. 
Cap. 39. quin rei} Sic codd. Lem. 

Cap.40 demiterant} Edd. Strad. atque Ald. 1660 demUerunt^ qaodpla* 
eet ; recepit Gian. — Bas. ed. dimiterunt. 

Cap.41. Ac tantut} Sie Lem. codcL , qoi infira consentiunt cum Strada . 
{n w. fidem non faceret. 

equitatum [tantum} Inclusi poster. vocem, qua carent MSS. praeter 
Ursin. Cuiac. et Petav. a m. sec. et Lem. B, neqae agnoscunt edd. Baa, 
Strad. Graecns et Celsus p. 112. Cum Lem. delevissem , sed cautionem 
«oadebant syllabae , quae praecedant. 

Cap.42. tudicaWn Lem. e suis dedit indicavit , probante Herzog. 
obtulerint } Bdidernnt Bipp.Wetsel. Lem. et Gian. vulgatam obtuie* 
rant. Praefero e 12 MSg. ej vett. edd. obtulerunt. 

Cap.43. a tanta} 5 tantom codd. agnoscunt praepositionem. quae in 
Teliqnis et nonnnlHs edd. vet. deest, ut sint abl. absol.— Cf. Ilt, 12 fin. 
C. 1,25, 6 1 altiore aqua. 

ut modo visum—nec} Codd. Lem. ut non modo visum—nec. VoJgo: 

ot non vUum—ted nec. v 

latebrU aut taitibut} Delevi cum Oberl. et Lem. ac rilvU post v. f*. 

tebrit , ex auctoritate iooge plurimorum codd. , nee non Lem. A et ed. 

fitrad. 

Cap.44. Agedid} SicOud. ed. min. eMSS., faventePtolem., qulhabet 
'Ayt^txor. 



Ln.Vn. Cap.I. de ClodUi } Consentiunt In h. nom. Lem. codd. et ^et. 
edd. Bas. Btrad. cum Gelso p. 113. 

de eenatueque} Praepositio, absorpta a praeced. syllaba, deest In 
emnibos fere codd. , eamque Lem., invitia sois MSS., male omisit. 

Cap.2. principetgue} Vulgo additur $e, quod in moltis codd. cum Le- 
mair. deest . 

quo more} Tuentur hoe Lem eodd. nultiqae Oadendorpiant 



568 AXNOT. CRTT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. VH. 

Caf.3. dreiter CLTJ Sic Celsus. qqem male eonsitlait Lem. 

Caf.4. ad arma concurritur: ab Gobanitione ] Quidam codd. et vet, 
edd. ad a. concurrunt , prohXJbeiur ab Gergovia , quibus acoMfant Lem. 
eoda., nisi quod babent concurritur et sic Celsus p. 115 videtar )egis&e. 
Integerrimi MSS. cum ed. Bas. nostram exhibent scripturam. 

Turonos ] Hanc formam dedi cum Oud. ed. min. e MSS. Btfng. Voss. 
Lovan. Cuiac. Scal. al.. qai cum plerisque habent quoque Audoe. tt 
Oud. ad h. locam et I, 11 et II, 4. 

Cap. 5. eane] Sic Lcm. codd. 

ponendum] Lem. A cam maltis Oad. proponendum et statim post 
idem cod : cum Arvernis iunguntur, 

Cap. 6. pacati] Multi codd. et Lem. A quieti , fortasse rectius. Grac- 
cus: liQtfiisZv doxovrrtg. 

Caf.H. labore] Multi codd. sudore; Celsue p. 11? multo labore, Grae- 
cujg (TtolxJj/, nnde bene coniecit Oud. sudore ac labore, probantibtiaOberL 
et Iacobo in quaestion. Lucian. 1. p. 29. Herzog. vult: labore ac sudore. 

singulari quidem] Posteriore -voce carent Scal. et Leid. pr. sec. pro- 
batque Oud. 

haec fama ae nunciis — perfenmtur] Leid. pr. et Scal. haec fama 
nuncii perfertur; Lem. A cum aliis atque edd. vet. in his Strad. et 
Bas : haec fama ac nunciit — perferuntur; Lem. B : haec fama ac nun- 
cii perferunt. 

Cap. 9. [pmnibus] suis inop. ] Primam vocem revocavi e 5 bonis codd. 
et vet, edd. iu bis Bas. Strad. et Ald. 1580, consentiente Graeco ; sed, quum 
uon agnoscat Celsus p. 117, inclusi. 

[Gergoviam] Vana eat h. nomints scriptura et disscnttunt interpretcs, 
dubh una, au duae eiusdein nominis fuerint urbes. — Lem. A multique 
alii: Gor&abinam, B cum 4 al. Gortonam , alii aliter, cf. Oud. , qut ed. 
min. Scaligerum secutu», inclnsit. 

Cap.II. conferri] Hoc dedit Oud. ed. min. e bonie MSS., consentiente 
Lem. A cum ed. Strad. al. 

iter conficeret] Aesentitur Lem. B, atque sic edidit Oud. ed. min. e 
Leid. pr. — Herzog. praefert vulg.. iter faceret et virgulam addidit , sub- 
lata altera post Genabum. 

diei tempore] Dorvill. die. Cf. ad V, 3. 

continebat] i. e. ita coercebat, ut alius non esset exitos. Aliter Her- 
zog. tuetur h. scripturara. — Boni codd. cum Lem. B, ed. Bas. al. contin- 
gebat, quod, Oudendorpio probatum, recepit Giani. 

cuncti [vivi] Vox cuncti abest a Leid. sec. et pro ea in Andin. Cuiac. 
I>eid. pr. atque Oxon. est vivi , hinc Oberl. cum Oud. utramque vocem 
arimisit. — Celsus, Graecus et edd. Bas. , Strad. non agnoscunt v. vivi et 
• omiseruut Lem. et Giani ; ego inclusi. * 

Cap. 12. [Biturigum , pos. in via~\ Uncis haec notavi cum Oad, Oberl. 
Lem. et Bipp. , qnum desint in multis cod., in his Lem. A et vett edd.; 
sed agaoscant edd. Bas. Strad. et Graecus. 

Cap. 13. perduxerunt] Magis placet Oadendorpio e 3 codd. produ- 
lerunt. 

Cap. 14. quod equitatu ] Codd. qdd. cam Lem. A ut ej., nnde beae 
poniecit Oud. et quod eq» 

deleri] Sic Lem. B. 

a Boia] Conseutiant Lem. A. B et Graecas. 

aestimare. ] Favent plerique MSS.— Lem. B cam nonnullis al. aesti- 
mari. — V. debere abest a qdcl., sed MSS. melioris -notae agnesount. 

Cap. 15. Jquod] — [confidebantl Alii codd. in his Lem. A, haec nonmi- 
bent, in aliis desunt se prope; 3 boni pro v. confidebant exhibent spera- 
bant. — Celsaa p. 119: incendia cernebantuf non sine omnium dolore, 
quem ea spes lenibat fsic), quod,j>arta victoria y eito omnes perdita re- 
«taurarent; Graeeos : o xocCneQ navrtg paovrara cpiqorrBt bfitog Tovrto 
naqsfxv^ayfv, ort ttxqaamg sv&vf, a i^aioy, ano-ktjywJ&ai yi- 



ANNOT. CBIT. AD 1YL. CAES. B. G. UB. VIL 369 

7riCovr— Ego eecutus §mn Moram, Oberl. Bipp. et Wetzel., ita tamen, ut 
v. oe prope delerem.— Lem. vv. quod se—confidebant iuclusit, ne plane 
tolleret, qujmrauctoritaB suorom codd., ntimero prope Xll (ia quibus B), 
prohibuit. — Herzog. verbis suspectis patrocinatur. 

Cap. 16. t» singula d. temp. 1 Accedunt Lem. codd. — Bong. pr. a m. 
pr. insigni dei, ande susnicor dte. Vide c. 11. , 

Cav. 17. a palude] Sic qdd. MSS. cum edd. Ban. et Strad. Alii omit- 
tunt pracpositiouein, alii habent et paludibus, quod recepit Lera. 

adfecto] Non discedunt Lem. codd. 

earuerint — sustentarent] Leid. pr. carerent—euetentarent. 

numquam] PraetuJerun e plerisque MSS. et vet. edd., iu ouibfre Strad., 
ntuquam, quod verbo discedendi magis convenit. Graccus: ovdauofrtr. ^ 

praestare] Lem. codd. praestaret. 

Caf. 18. eo profectum] Priorem v., qua boui MSS. ct nonnullae vet, edd. 
careut, cum Oud. supervacaneam puto. — Lem. B insidiandi caussa pro- 
fectum. 

in loco edito atque-aperto] Hic v. ordo est apud Oud. 

Cap.19. sit — vitteat — reeusent] Consentiunt codd. Lem. 

Cap.20. insimulatus] IV ou aliter codd. Lem., qui cumOud.probatscri- 
pturam Voss. sec. Ciac. et edd. Vaac. Strad. al: insunuiatur. Graecus: 
xaniYOQij&ti. 

kae fuga] Pronomen agnoscunt Lem. codd., in aliis deest. 

Cap. 21. ouod penee eos] Sic codd. Lera. com Ondendorpianis. 

intellegebant] Lem. cum. Soal. h. 1. signuui lacunae posuit. Atcf. de 
h. 1. iudicium Vossii. 

( Cap. 22. et ejficienda] Sic MSS. fcre omnes com vet. edd., nou atgue 

Cap. 23. Muris autem—forma est] Cod. Lem. A aiiique: Muriautem 
omnes Qallici hac fere forma sunt. 

hae revinciuntur] Codd. qdd : aere (Lem. A haere) vinciuntur. 

Cap. 24. [Luto] friaore] Vox luto iu coild. Urs. Scal. Leid. pr. Cniac. 
atque Petav. ad oram legitur; rcliqui MSS. cum Graeco, Celso p. 125 et 
edd. Bas. et Strad. non aguosciiDt. Delevcruut Bipp. VVetzel et Lem. 
eamque Herzog. delendam ceuset. Equideiu inclusi. 

picem reliquasque] Inseruit Lem. alii, iuvitis codd. 
- oecurreref ur] CousentitLew. 13. 

pluresque] Sic Lem. codd. 

Cav.25. exanimato altero] Hoc dedit Ond. e 5 bonisMSS. et qdd. vet. 
edd., in his Bas.— Rectc ut sit dativua antiq. cf. V, 2T, 5.— Alii cuia 
Lcm. A: alteri. 

omni parte] Lem. B omni ex parte. 

Cap. 26. matres familiae] Sic optimi MSS. cum codd. Iiem. 

naturac] Agnoscunt opt. codd. et maxima pars Lemair. — Graecas : 
dtcc ri\v aa&lvtiav rijs <pvatoj;. 

Cap. 27. directisque] Edidit hoc Oud. ex aliqoot codd. et ed. inc. — Alii 
cum Lem. A: perfectisque, al. erectisque vel derectisque, ut Lem. B. 

Leg. intra vineae] Oud. coniecit: leeionibusque extra castra intra 
vineae in occulto expeditis sc. eos ve\ muitet, eoqne inclinat Morus, qui 
cum aliis praefert cohortatus\ deletis vv. extra castra ; Lem. mavult : intra 
castra vineaspue. — Codd. valde inter se discrepaut, cf. Oud. — Lem. \ 
cnin multis aliis^ extracastra vineas, al. vineasque vel vineis; Graecusf: 
rff dh Ttcyuara w\dq vtxo raig /utj/avaTg ra/d-drra. 

adscendissent] Cf. Oud. ad h. 1. atque ad Suct. Caes. 16 p. 101.— 
Perperam Davis. e cod. And. , cui accedit Lem. A a m. pr. escendisserit, 
quod pronugnat Gron. ad Liv. II, 28. 

Cap. 28. omni eo ] Agnoscunt v. ea 5 boni codd. cum Lem. B et edd. 
Bas. et Strad. 

ex fuga excepit] Part. nc, quam quidam praemittunt, pauci MSS. 
agnoscunt. Leid. nr. Lem. B: *tc excepit, omissu w. ex fuga. 



370 AMVOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. 6. UB. m 

Gaf.29. in ade} Tnentar praeposUionem Lem. codd., iidem exJribeat 
proventua. 

€ap.30. et contpectum} Sie pleriqae et opt. codd.; nonnuBi: ueque 

COMtp. 

potiendo} Confirmant omnes MSS. enm Lem.etyet.edd.Bas. etStrad. 

Caf. 31. donit poilicitatibnibutque} 5 opt. codd. eum Ursin. Lein. B 
ed. Bu. Strad. banc tueutnr scripturam. , . . 

capiponet} Dao MSS. capere; abest a 9 eodd. Ondendorptanis et 
nounullts alii*.— Celsus p. 129: virot eiegerat, mui vel noti in populU 
acceptiaue vel blanda oratione atque ingenio, vet prineipum famiuari- 
tate poUentet ac gratia, idonei viti erant; Graeeus: 7i%ia&ypat ftaliOTa 
ar dovatro. 

Cav. 32. Avaricf} Plures codd. cam Lem. B Avarico. 

Vaiedlacut} Sic codd. Lem. 

popuium ; tuat} Sustnli cam Bipp. Weteel. Oberl. et Lem. praeposi- 
' tionem in ante tuat , e fide omttium fere codd. in hia Lem. A. B et edd. 
Baa. et Strad. neque agnoscit Graecus. 

Cap. 33. detrimintotum} 2 MSS. detrimento $uo; onoa detrimentum 



tmum; Bentl. suspicatur.* detrimento tibi fore. 

Decettam} Sic eod. Ursin. et 7 Ood.; alti etiam, Lem. B Deeetio-, ia 
aliis deest. ' 

imperiuml Ajrnoscunt Lem. A. B. 

iniromittit} fioe recepi cum Lenu, probantibus iara Davis. Clark. et 
y Moro. In eo, quod admittebantur , eeroiturmos; atnne ita Graecns: 
ijio tuv UqIwv, jiaQorrojv tov aQxovruv , oig otpioi rqonog , paotXia 
ajtodttx&ivra , hinc yirgolam transpoani post sacerdotes. Cic p. SoIia.c, 
18 extr. ut cum prima iuce contuiem talutatum veniretj intromitttu meo 
more et iure amicitiae, me in meo lecto trucidaret. Oud. dedit voJg. in- 
termtirit, quam tuetur HerzQg., Lamb. Bos. iu animad. ad Caet. p. 21 
eoniecit intermtxtit. 

Cap. 34. hit rebut} Pron. habent Lem. eodd. 

altera £Etaverit} parte} Nomen Etaveri» comparet in 5-codd. Oad. com 
Lem. B et edd. Baa. et Strad. ; alii cum Graeco fiuminit , quod, ntraque 
vox, ut Oud. et Moro yisnm est, alienae manus est, praeferendnm duce.— 
Oud. coniecit : omuibus interruptit ponUbut , ab aitera eiut parte. 

Cap. 35. Quum uterque — t» contpectu — poneret} De h. loco varie 
eorrnpto cf. Oud. — Nostram scriptoram agnoscunt 5 boni codd. et con- 
scntiunt fere Lem. B, edd. Vasc. Strad. Bas. ai., praeter quod habent ex- 
erdtui. PJures cum edd. pr : uterqne utrimque exittet, probante Henog., 
nui cf. — 2 codd. fere , muKi ponebant , quibus ductus Ond. coniectt : 
Quum uterque utrique extitittent exercitue — fereque e regione cattro- 
rum cattra ponebat. Morus vult: Quum utrimque ettent »n contpectUy 
fere cattrit cattra opponebant. JLHtpotitie etc. — Lips. coniecit oppone- 
ret yOberh cnm Oud. ed. min. omisit v. eattrU. Graecus: t&v oh duo 
OTQarav aXh\lotg xarafavuv orratv xal xaravTiXQVs oftdov «JUi;Zo<j 
OTnaroTitdtvoafxivmv. Fortasse ecripsit Caesar: Quum uterque utrique 
ettet exercitui m conepectu , fere e reg. cattrit cattra ponebant. JMtpa- 
titit — inpediretur. 

captit quibutd. cohortibutl Caesar seeom retinnit dnas lepones, qui- 
buecum se abdidit in locnm silvestrem inxta rudera pontis a Vercinfe- 
tonge interrupti ; quatuor aliaa nitra inssit progredi cum iinpedimeatis : 
at, ut deciperet hostem, dempsit ex qnatoor legionibus qnasd. eohortee, 

3 uae 'f eTipnum , quas secum- retmnerat, speciem repraesentareat. Sic beae 
e h. I. Lem., qui e sois codd. scripturam, quam dedi, restitoit, eoaseii- 
tientibus Oudeadorpianis. — Celsus p. 139: additit cohortibut aiiquot, ut 
eonttare numerut videretur omnium legionum. — Capere, ot Gr. 
laftguvttv est h. 1. eligere, ot Terent. Hecyr. 4, 1, 22: eanere generum. 
Cf. Forcell. sob h. y. et Donat. ad Terent. Phorm. 2, 3, 23 ebi dicit: ce- 



AHNOT. CBJT. AD 1VL. CAB9. B. 6. LIB. VDL »71 



pere dicimus , quum id , qnod Sir mobls est t adsamimus , unde tapore pro , 
eligendo ponitar. — Quidam oodd. et vet. edd. Strad. Bas. al. habent 
demptis, «uod Giani recepit; Oud. conieeit SecUs , non inprobans Vossii 
coniectaram detractis quartis. Wendel. in bibl. crit. Hild. 1820 p.&49 volt 
carptis, probante viro D. in Allgem. Schulzeit. 1824. Part. 11. p. 183. 
Sed obstare videtnr nuius verbi usus , qui apud Caeaarem in re militari 
obtinet, obi significat, iasectando miaaere: cf. C. I, G3, 8> W fin. — 
Herzogio placet: capti» desuis, vel demtis (suU «. de suis) — Graeeus: 
T^ya? amtiqaq xaraoxojv avrav. 

Cap. 36. <fe expugnatisne— esnstituif} JfoCes 4e expugn. desp. absunt 
8 mnltis MSS.— Uuus Lem.: ile oppttf. non jrttis ar. eofMt., alter: de 
obsessione non prius etc. — Wiggertus m adnotationibus, quas Stoepnas,- 
Caesari addidit, ad vnlgatum probandum confert e. 06 et 68. Ond. euspi- 
catur: de opp. n. prius agend. constituit, quod probo.— • Celsus p. 131 1 
oppugnationem differendam statuit , Qonec rei frumentariae et commea- 
tifius inpendisset*- Graecus: tjjv dl &iotv rijg noUtog xaravotjouusvoSf ' 
tov jU*y avrrp ava xoarog alqtiv avtikmos. 

prope oppidum] Accedunt Lem. codd. 

periclitaretur] Xem. A perspiceretur. 

droumcisus: Iquem—tenebatur:) tamen} Sie cnm Oberl. distinxi. Bene 
eonvertit h. locum Flade 1. 1: Es war der Stadt gegenuber, gerade unten 
am Berge, ein Hugel. Konnten dieten die Vnsrigen wegnehmen, so 
'echien es , wQrde dem Feinde grossen Theils das Wasser u. die freie 
Fourragirung abgeschnitten werden. Zwar war dieser Basten ausnehmend 
befestigt u. das Terrain war auf allen Seiten joh obgeschnitten , alleiu 
er war nicht sonderlich stark beaetzt; doher broch Coesor—. 

non nimis firmo] Sic Lem. codd. fere omnes. 

Cap. 37. adtignatum] Hoc dedit Oud. ed. min. e 5 opt. codd. 

praemium] Non discedunt Lem. codd. et, qnnm praecedat eolloqui- 
tur et sequantar praemio deductie, cum Hotom. probat FladeJ.1. 

distineat] Lem, A : dedistineat. 

disceptatorem — oratione] Consentiunt Lem. codd. \ 

Cap. 38. Eporedorix] Oberl. dedit: Eporedirix. 

J irdumarus] Sic edidi cum OberL 

caede fUgerunt] Scribendum censee: caede effugerunt, hausta fit. e 
a praeced. — Graecus avaavy%Xv. 

omnes equite»] Lem. A. B a sec. m. multos equUes. 
m Cap. 39. sibi ab Divic.] Pron. sibi , qood in nonnollis MSS. deest, in 
aliis incertam occnpat sedem , suspectum est. 

perduxerat] Mavult Oud. produxerat, quod placnitlhinaeo ad Demost. 
or. de pace p. 114, ed. Beckii. — Celsus: es imo in altum vaide provt~ 
srerat. v 

pugnaverantl Sic Jjem. A. 

Cap. 40. quod — videbatur} Aceedunt Lem. eodd. 

ne quemquam] MS. Oxon. ne quts quem, ut V, 66. Probant Wasse et Ood. 

€ap. 41. periculo fueritl Mon aKter codd. Lem. 

omni genere] Tueutur h. scrintaram 5 boni codd.com Lem. B. 

Cap. 42. habeant] Coucinant piertque codd. et Lem. B, sed A: habenU 

Cap. 44. sed h. suvestre — qua] Sic dedi cum Oberl. ex ed. miu. Oaden- 
4orpii, qui coniecit hinc. — Plerique Mss. et ed. Bas. al. sed hunc *il~ 
vestrem — qua, et aaec Lem. e suis revocavit, ut vox dorsi antiquam in- 
duat formam. Davie. scripsit : sed hac silvestre et angustum , qua , pro- 
bante Clark. ' ■ 

Cap. 45. Zmulorumque produci eque iis stramenta] Scriptara h. 1. est val- 
de perturbata, ef. Oud.— Lem. haec omnia omisit e fide cod. A, consen» 
tientibus aliis cnm edd. Bas. et Sfrad. , neque agnoscit Celsus : discurrere 
tussis equitibus et inmixtis turbae . mulionibus galeotU , et Graecus : 
natntolv dt xal oxtvoyoQW nXij&og dua rjj yuiQa lr. rov aroanoTiidov 
i-ccyctyohy rotg innoxouoig xqanj Ivdvvrag. Morus atque Oberl. volunt: 
m..num. inp. ex castris produci, mulionesque etc.— Ego eum Henog. inclnsi. 



372 ANNOT. CHIT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. VEL 

illo — cojripej Potiot videtur Lemaireo valg. scriptura : t//o munitio- 
num copiae , quam agnoscit cod. A cuin Graeco. 

ne — animadverterentur] Lem. A aiiique: qui—animadverterentar; 
Ursin. cod. ne — animadverteretur. 

Cap. 46. praeduxeruntl Sic Lem. codd. 

Teutomatus] Lem. A rotomapatu*. B Votomatu*. 

Cap. 47. ffua tam eraf comftaftMlSic dedi com Bipp. Oberl. et Lem. 
aliieque et ed. Gryph.— Celsus p. 138: legio. quae propinqua erat; Stoe- 
phas. vult : apud quam erat eommoratu* ; Wiffgert : quacum erat commo- 
ratu$. Noa displicet • censori ia supplem. actorum iit. Hal. n. 11 p. 
81 : commoratut vel comitatu* % ueque dissentit a Lamb. Bos. iu animadv. 
in Cae*. p.23. cua (i. e.. ubi \tumerat concionatus; Oud. couiecit concomi- 
tatu*. — Statim post Lem. A : legionique decimae — constUuit. Ac etc ; 
B iegionisque decimae — constiterunt. 

valles] Sic Lem. B. 

pectoris fine] Lem. codd. pectore nudo. 

ne mulieribu* quidem] Lem. A : ne a mul. q. 

Cap. 48. magno concursu] Lem. B. m. cursu. . 

in conspectum] Nonnulli in conspectu. Cf. C. II, 27. 

de murd] Consentit Lein. B. — Absunt a multis codd. . 

Cap. 49. mittit] Lera. e suis misit dedit , cnnsentieut. bonis codd. Oud. 

Cap. 50. pacatum] Sic edidit Lem. e suis et conseqtiuntpleriqueMSS.Oud. 

Petreius] Lem. A et Celsus: Petronius. 

vitae prosp.] 3 codd. taluti pr., qaod Lcm. e cod. A recepit. 

Cap. 51. ceperant locum] Oad. locum cep. 

Cap.52. exposito] Lera. A et vulr. exposuit. 

Cap.53. et ad extremam orat.] Sic Oad. e MSS. conaentiente Lem. A. 
— Vulgo et ad extremum oratione 

nihilo magi*] Hanc script. exhibent edd. qdd. vet. etGraecua. Omnes 
MSS. nihilo minus, qaod Lem. e suie recepit. — Cf. Morus. 

Cap.54. prqfectum] Oberl. profectum e**e. 

antecedere] Sic Oud. ed. mia. coaaentientibus 12 MSS. cam Lem. A. 
B et vet.edd. ' .. . 

perspectam] Praemisit Lem. nom. Caesar, quod, cjaam in aliis desit, 
in aliis ante v. Etsi Jegatur, recte Oud. omteit. 

discessu admat.] Leid. pr. Scal. maturandi. Petav. ad naturalem y Ox. 
maturari. Coniecit Oud. tuscessum maturandi sc. caussa. 

erepti* copii*] Consentiont codd. Lem. AJii sociis. 

r&liisentTBeutl. mavult redUse. 

Cap. 55. Bibracte] Lem. A Bibracti. 

autitineris] Absaut a multis codd. et vet. edd., neqoe agnoscaiitLem. 
A, Graeeus et Celsus p. 143. 

[aut adductos — excludere] His codd. qdd. carent. Celsus p. 143: ut 
eum , si non aliter , saltem fame repellerent. — Lem. e sao A edidit : 
excludere , aut adductos — expellere poseent , qaam vulg, scripturain iia- 
bent alii qdd. codd. cam edd. Bas. et Strad. — Alii aliter, vid. Oud. — 
Ego inrlusi cum Bipp. et Oberl., qui probat rationes Mori coniicientis: si 
re fr. R. exciudere possent. Cf. c. 59< 

• Cap. 56. id nemo tuno quidem] Sic Moroe e qdd. codd. , uVi ut nemo 
t. o., eumque cum Ober). sum secatus. — Pleriqae codd. ut vel id ne 
metu o. , qaod Lem. e suis dedit. Alii cam vulg. id ne tum a., ut edi 
Bas. ef Strad. — Oud. e coniectura Ciac. edidit : ut nemo non tum q. — 
existimabat. Vulgatam script. id ne tum q. nec faciendum ex., taetur 
Iurin., qai ia iis, qaae seqauntnr. ita pergit: quin infamia — inpediebat, 
tum maxime, quod abs oe intercluso Labieno — timebat. SchneU. ad B. 
C. 1, 84 laudatus, valgatam script. distinruit maiorestrno poet v. existimabat. 

% quodinf.] Suadente Moro , OberJiuaa cum R Stephauo inseruit fttotf, 

abiuncto Lab.] Favent boni oodd. scripturae abiuncto^ quam cum 
Oberl. et Lem. dedi ; probaraut iam Davis. et Morua. Graecus inortt 
AaptirvtZ, — Oad. secutas Ckccan. edidit Agedico, Labitno. 



ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. UB. TTL 373 

quas una miserat] Media vox deest in ed. min.Oud. 
timebat] Valgo cupiebat. < 

Cap. 58. Melodunuml Consentiunt Celsos , Graecus omnetque codd. 
com Lem. A; setl cod. B et h. 1. et'c. 61 habet Metioscdum , ut bis infira 
JAetiosedo, pro quo cod. A: Medodone. 
inpositis] Lera. A : iniectis. 

incendunt] Hoc edidit Oud. ed. min. e 2 bonis codd. 
inde cum] Cod. quidam antiquissimus cum Lem. A in diem, unde Oud, 
indidem coniecit. 

Cap. 63. conveniunt undique frequentes. Mult. 8uff.\\ Sic Fafirnus et 
T T rsin. e MSS. , cui suffragantur Oxon. et Andin. — Reliqui cum codd. ' 
Liem : conv. u. fr. multitudine*. Suffr. 
abfuerunt) Xon discedunt codd.Lem. 

Cap.64. XV mil. numero] Lem. A: XVnumero, B : XF eubscripta 
lineola. 

peditatu] Vetba: diemque bello constituit, equite» ex »ua pecunia^ 
ut singulos denario8 accipiant, constituit, hos omnes, quae Oxon. et And. 
praemittunt , non agnoscunt codd.'Lem., qui statiin post habent: aut aciei 
»e consequi] l'ron. «e , quod in aliis deest, ignorat quoqne Lem. B. 
Cap. 65. 8uos Hlnes] tuentur] Mediain vocem, quam ajruoscuut edd. 
Bas. Strad. et AliT 1580, recepit Lern. e suis codd. — Omisit Oud. , ego 
inclusi. Graecus : r>}v oq)aiv ^oiqav diaqivXarrovat. 

[sed et] Equit.yPriore? voces, Iurinio suspectas, pleriqie MSS. agno- 
scuntcum Lem. A. "B; carent edd. Bas. Slrad. al. ; in Oxon. desunt: *ed— 
Romanis ; in Leid. sed. ; unus sederet. — Oud. putat excidisse praefe- 
ctis. Graecus: y.alrojv Xotntav Irtnioiv 'Ptouaimv Tnnovg a<psXojv. 

Cap.66. toti Galliael Lem. B et 3 boni Oud. tota Gallia, de quo abL 
cf. Zumpt Gr. §.74 n. 13 annot. p.368. 
JPromde~\ Sic Lem. codd. 
in agmine] Hoc edidit Oud. ed. min. e 2 codd. 

confidat] Placet confulebat, quod habent 3 codd. cum edd. Bas. Strad. 
al. ; Leid. pr : credat confidebat. 

terrori hostibus fut.] Lem. B : t. A. non defuturum. 
bis] Affii09cunt coddT Lcm. et Graecus , nou Celsus p. 148. 
Cap.Ct. converti] Lem. A constitui. 

Cap.68. qua maxime parte e.c.] Recept cum Bipp., Wetzel., Oberl. et 
Gian. vulg. scripturam. — Edd. Bas. et Strad. qua maxima parte e. c; 
alii aliter, cf. Oud., qui coniecit: quo maximam partem confidebaht , sed 
ed.min. dedit: quo maxima parte exercitus c. — Lem. e cod. B nonnul- 
lisque al. edidit: quo maximt confidebant ; cod. A: quo maxima parte e. 
c; iuter lin. cod. U: parte exercitus. — Iurin. vult: quod eorum equi- 
tatus — pulsus , et sic fere Graecus. 

Cav.69. ad orientem solem] Agnoscit solem Lem. A. 
eruptio] Lemaereo placet inruptio, quod invcnitur in nonnullia codd. 
Cap. 70. 111 mil. pass.l Consentit Lein. A. 
in longit-2 Desunt in Lem. B et nonnuUis al. 
coartantur] Corrupte Lem. A : coacervatum. 
v Cap.71. quod si~\ Sic Lem. codd. — lidein : ratione inita, frumentum, 
Blsi quod A habet: rat. inita, exigue se frumentum. 

His datis mandatis] 2 boni codd. et Lein. B: Hit dictis, undd Oud. 
suspicatur: His datis aictis, vel his dictis datis. 

Cap.72. eius fossae solum] Sic edideruut Oberl. et Lem. post Oud.ed. 
min. e qdd. codd. — Alii : eius pressae sotum ; in 2 codd. deest solum. m 
summa labra~\ Inserunt multi codd. cum Lem. A u. fossae. Oud. e suis 
MSS. coniecit: ut eius pressae solum t. p. quantum eumae labra distar 
bant , vel distarent. Tictor. var. lect. utroque Joco vocem fossae retinen- 
dam censet. , 

peden CD~\ Omncs codd. et fere edd. vet. retinent pedes. Oberlinus 
secntus Guischardnm dedit paesus , adversante Lem. 

opu8~\ Dubitans cum Moro an munitio bene dici possit corpu«, revocavi 

CASSAA. Ii 



874 ANNOT. CBIT. AD 1YL. CAES. B. 6. LIB. VIL 

eum Lem. opiu ex optimis Leid. pr. Scal. And., edd. Bss. Strad. et Grae- 

co. Videtur corpus e-glossa medii aevi ortum. . 

Caf. 73. eodem tempore] Sic Lem. codd. 

aut admodum] Lemair. secundum qdd. edd. vet. et Graecum haud ad- 
moduru dedit, invitis MSS. 

delibrati»] Non discrepaut Lem. codd. 

Hob dppos adpellabant. Ante ho» — tUsposUos] Sie 5 boni codd. et 
Graecns. — Cod. Lem. A: Hos c. adpeilabant, quo» obiiquos — dispositi*, 
consentientibus edd. Bas. et Strad. — Praepogitio ante , a praeeed. syl- 
laba absorpta videtur acripturae varietatem peperiaee. 

solo pedes terrd] Lem. A aliique codd. et ed. Strad. addunt tres ante 
pede§. 

virgulti»] Lem. A vinculi», nnde virguli» anjpicatur Oud. ; Carr. 
iunculi». 

Cap.74. neu cum] Omnes fere MSS. et pr. edd. aut cum, hiac Oud. 
coniicit: at ne cum; Graeeus: /ui) d J av. 

Cav.75. frumentandi rationem] Lem. A aliique frumentationem , al. 
frumenti rationem. 

Aulerci» Brannovicibu» [Brannovii»] Postremum nomen cam Oberl. 
Inclusi. — Lem. putat quattror populos nomine communi Aulerco» fuisse 
appellatos et quaTtum quidem, ut e nostro loco appareat, cognominibus 
Aulerc. Brannovice» , Aulerc. Brannovio» et sic legendum cenuet. 

Eleutheri» Cadurci»] Lem. e suis et plerisque Oud. edidit: Eieuteti» 
Cadurci» et «uspicatur quatuor iisdem noininibus fuissc populos. 

Sue»»ionibu»] Codd. Lem. Senonibue. lidcm infra Cadetes. 

Boii» XXX\ Glarean., ut 8umma c. 76. respondeat, Jegendum censet 
Boii» bina, ut habeut Vasc. Strad. et al. edd. cum Graeco, probantibus 
Hotom. et Oud. Mavult Lem : Boii» 111. 

contulerunt] Sic Lem. B. 

Cap.76. quibu» ille pro mer.] Consentit Lem. A. 
- Cap. 77. Apud — dioti»] Sic opt. codd. cum Lem. B. 

ortu»] TNon aliter Lem. codd. 

mollities] Cod. Lem. B mollitia, A molestia. 

(nam apud me — potest)] In hia couspirant bonf codd. Oud. et Lem., 
praeter A, qui cum multis al. caret v. nam y probante Lem. 

Quid , hominum] 6 boni codd. cuin 4 al. et inc. ed. quid in hom. ; 
Graecus : Tiva yag &vjuav — , unde ecripserim : quid enirn hom. 

Romano» — animine cau»»a] Nonnaili codd. in hia Lem. AetBare- 
cent. m. Romanorum animo» eme eccussa. 

Cap.78. inutile» sunt] De hoc nsu indic vide Ramsh. Gr. §. 195p. 619. 
— Perperain recentiorcs inutile» sint. 

experiantur] Quidam codd. cum Lem. A: expediantur. 

Cap. 79. et reliqui] Plurimi MSS. cum edd. vet. reliquique. Bene; 
Cf. de h. part. vi , ouam dicunt adiunctivam , Stallb. ad Rudd. T. II n. 343. 

mile pa»»ibu»] Hunc numerum tuentur Lem. codd. muitique alu cum 
Graeco. Kecepi cum Oberl. 

abdita»] Cod. Petav. addueta»* unde Ond. coniecit abducta», nt vnlt 
Iurin. 

Cap.80. omnium — intenti] Alii cum Lem A: omnes mitites intenti; 
«d. Strad: omnes milites intenti animis» Graecoc: ndnsi otoTQarwrat 
Ti\v Ti)s ft<*XW arvoflaoiv avi/utvov, 

proventum] Sic Lem. codd. 

pugnae superiores] Restitut hoc <cum Oad. ed. min. e Leid. nr. And. 
et Lem. B. 

una in parte ] Oberl. in mantissa obes. conikit tua tn »., favente 
Graeco. 

Cap.8L UbrUibus] Accedaut Lem. codd. , qoi «taiim post habent: pre- 
terrent. 



ANTVOT CBIT. AD IVL. CAES. B. 6. UB. VII. Vffl. 875 

Cap.82. delapsf] Sic5 boni codd. cnmLem. B et edd. Bas. et Strad.— 
Crraecas y.arajtta6vrsg. 

praeparata erant] Lem. codd. mnltiqae al : praeparaverant, qnod re- 
cepit Lemair. — Btpp. edideruut : parata erant. 

Ctp.83. quem proptef] Vox quia, quae \uJg-o inseritur, noa comparet 
in Lem. codd. 

quid, quoque pacto] Non improbat Lem. e suis : quid, quoquo pacto. 

meridie esse] Hanc formam genit. revocavit Oud. ed. min. e 6 anti- 
quis codd. et 4 recent. cum ed. iuc. Cf. ad V, 3 et Oud. ad II, 23. 

Cap. 81. qua minime] Lcm. codd. cum vulg : quae minime. 
' vident virtute] Non pauci et boni MSS. cum Lem. A. B ab see. m. vi- 
dent salute ; Graecua : akxij rtov aXXiav etc. 

constare] Sic Oud. cd. min. e fide MSS. 

Cap. 85. auxilium subm. ] Priorem vocem Davis. et Oud. e qdd. eodd. 
et Graeco adaid$runt. assantientibus Moro etOberl., qui confert Drakenb» 
ad Liv. VI , p. 281 T: II. — Flade in oo«. /. p. 5 commode e rernm 
nexu intelligi posse e«istimat. 

Exiguum — fastigium] In 'voce exiguum consentiunt soli And. et O- 
lon. eum edd. Bas. Plant. al.; reliqiii fere emnes: iniquum, ut Lem. eodd. 
et Graecus. Moro placct : iniauum lori f. m. h. mom. 

Cap. 86. fossa» explent] Plerique MSS. haec agnoscunt, sed in Lcm. 
codd. aliisque desuut : aditu» expeditmt ; Petav. fo»*a» expediunt, 

Cap. 87. undequadr.] Ciac. suspicatur AJ, cui prorsus accedit Lem. - 

Cap. 88. quo — consuerant\ Coitcinunt omnes codd. atque edd. vet. — - 
Lips. de mil. R. II, 12 e margine irrepsisse putat, probante Moro. — In- 
cluserunt Oberl. et sequaces. Ego asaentior Heraogio etFretsohero, qui cf. 

emissi» pili»] Bene ita edidit Oberl.e 5 probis MSS.et vet. edd. inhfa 
Bas. , consentiente Graeco. Probat Gian. laudans I, 25, 2 ; II, 23, 1 et C. 
111, 93, 2, multusque est in refutanda scriptura ab Oud. et Lem. recepta, 
quam e Sallust. Cat. 60 defendunt. 

Lemovicum] Sic Lem. B cum edd. Bas. et Strad. ; alter A Remorum ; 
alii aliter. 

Cap. 90 t His — cogniti»] 3 opt. codd. cum Lem. B : Huiu» anni rebu» 
cogn.; Lem". A aliique: Hi* literi» cogn.; Graccus: Ix r» raiv avrou 
yoapfMTtm* ot 'jPw/wio»; Celsos p. 155: hUque per literas Senatui nun~ 
ciati». 



Lra. VBl. Praefatio. A. Hirtiu» Baibo ».] Ineptissime 8 Hbrariis in- 
eeribitur : A. H. Pan»a Balbo ». , duobus nominibus in unum translatia, 
Abest nomen Pansae a 3 bonia codd. et edd. Bas. et Strad. — Verisi- 
miltima est sententia eorum, qui hunc librum Hirtio, non Oppio tribuunt. 
Cf.MorusetDodwelli distert.de auctore h. libri. in praefat. Oberl.p.XL 

Caetari» — contexui] De scripturae diversitate, qua h. locus laborat, 
et de variis coniect. cf. Oud. Morus et Oberl.— Chr. Schnciderus, quea 
et ingenii sollertia et doctrinae copia pariter praeditumetsubsiuiisadrem 
necessariis instructum , novum post Oudendorpium Caesaris restptutorcm 
iure exspectamus, coniecit in Philom. Wachleri T. I p. 180 : non cohaeren- 
tibu». — Retinui quidein, quod Oud. e reeent. codd. dedit ; sed nrobo 
scriptnram, quam Lem. e suis codd. atque Oxon. recepit: Caesaris no- 
stri — non comparandi» super. atque inseq.eius scripti» contexui, ouae 
ita explico : commentarios Caesaris a me coutinuatos attexui atqne adiunxi 
eius noo comparandis (scil. cnm meis scriptfo) i. e. longe praestantissimis, 
superforibus (qui huuc VHI lib. praecedunt) et insequentibus (qui eundem 
Beqnuntur) scnptis. &on conferenda scripta suut , quae ob praestantiain 
cum aliis minus praestantibus comparari nou possunt, unvergleichlicti. De 
quo gerundivi usu cf. Zumpt.Gr.§. 81,10 p.4b0 — verbum contexendi propi ium 
est im rebus, quae interruptae cominuantur et quibus ea, quae deiiciuut, 

li2 



S76 ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. VIH. 

adiicioatar, Be amplit»~eint imperfectar Cic. p. Cocl. 7. longiua mihi qui- 
dem contexere hoc carmen liceret ; de legg. 1, 3 : nec tam facile irtler- 
rupta contexo, quam absolvo instituta, 

novissimumque inperf.] Sic Oud. e plerisqueMSS. et vet. edd. — 3 codd. 
aatis boni novissimeque tmperfectum ; 2 reccutiores : novissimum ac im- 
«er/. , quod Oberl. rccepit sectitus Suct. Caes. c. 56. Vulgo noutssimeque 
tmperfecta. lntelligit Hirt» lib. III. belli civil. , quem librojn novissune 
acribere exorsus nondam Caes. absolverat. 
tant. rerum] Lem. B ; t. r. gedarum. 
koc ipso] Consentft Lein.B a man. pr. 

Cap. 1. a superiore] Bipp. praepositionem omiserunt, invitis codd., 
nno eicepto ; Wetzel. inclusit. Sed vid. Oud. 

resisti posse R.] Omnes fere codd; resisti posse a Rom., trade Oud. 
anspicatur : r. p. a se R. 

Cav. 2. inpedimenta] Retinnit Lem. tuenda , quod vulgn addunt. Re- 
ete omisit Oad. ed. min. e lide Andin. , eui aceedit unus»e Lem. a pr. m. 

potuerant} Oud. edidit e 4 bonis codd. alfifeque potuerint. Ego cum 
Oberl. Lem. Bipp. et, Wetael. praetuli vulg. — !\oii malc alii potuerunt. 

C\v. 3. disiectisque] Lcm. codd. cum al. deiectisque. 

tncursionis] Oberl. edidit e Voss. pr. a m. pr. incursionibus \ Oud. su- 
tpicatur: incursioni ; Morus vocem delendam censet. 

Cap. 4. 11 milia numum] Ond. vult : ad 11 m. n. 

condonanda] Unus tantuin Bong. teri.'hoc tuetur , reliqui condonata, 
probante Lem- — Coniecit Oud. condonatae ; Ciac. delendum censet. 

educit] Mavult Oud. reducit. 

Cap. 5. desertis vicis] PJacet Oudendorpio: vicis desertis, quaeque 
tolerandae hiemis causa constituerant aedificia {nuper etc.) 
' in tecta partim — contegit] Moro placet coniecit. quod multam ar- 

ridet Oberiino. Herzog. existimat contegere eodem modoh. 1. esse dictum, 
quo alias abdere. Beutl. mavult eompegit. 

Cap. 6. finitumasque his civitates] Lem. A : fin. iis civitates. 

Tito] Lera. codd. Lucio. 
# Cap. 7. tn silva, inpedita dr.palude] Scripturah. 1. variat, cf.Ood., 
qui suspicatur : inpeditum circumdata palude ; Moro placet : in silva in- 
"* peditd palude; Pavia. in s. inpedita, circumdata palude, et sic fere 
Clark. v virffula posita ante v. palude. Valgo deest in silva } neque agao- 
scunt edd. Bas. et Sirad. — Celsus p. 157: alto in loco et paiudibus septa; 
Oros. VI, 11 : locum cinctunt atque inpeditum. Mihi voces in silva delen- 
dae videntur. 

(ut dicebatur)] Codd. Lem. aliique multi : ut diceretur. 

adducertt] Lem. e 2 bonis antiquissimisque recepit ageret, probanto 
lam Gron. ad Liv. VI, 28 ex opt. codd. 

Cap. 8. functa] Hanc vocem , quae in multis MSS. et Lera. A deest, 
revocavit Oud. e 6* bonis MSS. — Glossae non est dissimilis. 

in conspectum] Alii in conspectu. 

Cap. 9. muniri, coronisque loriculam-^in aed.] Haec scriptura, quam 
cumOud. recepi, valde est incerta. Codd. Lcm. A. B a m. sec. muniri, et 
loriculamque pro rat. eius alt. inaediflcari, quae Lem. recepit; cod. B a 
m. pr. muniri coronis inaed. fossam duplicem ouinum denum. — Ed. 
Bas. caret voce loriculam, et Strad. ignorat coromsque. Oud. coniedt : et 
• loriculampro coronis ac rat. eius alt. ; Morus : coronisque hoc^sc. valium) 

5ro rat. alt. inaedificari ; Oberl. coronisque sive loricula, non disseatiens 
e glossa v. loriculam. quae et mihi suspecta est. 

ut hostis a dupl. fossa — defenderetur] i. e. propulsaretur , prohibe- 
retur, cf. Oud. ad VIT, 9; Matthiae. ad Cic. p. R. Am. c. 1 p.5; interpre- 
tes ad Horat. Od. 1, 17, 3. — Lem. A : ut ab hostibus, dupi. f. d. pr. ord. 
defenderentur ; cod. B: ut hontis a dupl. pr. ord. depeUeretur , quae de- 
dit Gian. — Lem. edidit : ut ab h. duplex fossa , dupl. pr. ord. defendere- 
tur. Ego parui Davisio et Oud. 

Cap. 10. eamdem] Secutus sunt cum Oberl. Lem. Bipp. et Giaa. con- 
- lecturam Ciac. , finnataot cod. Ursini et Faerni libro. — Oud. recepit e 
Leid. pr. et Oxou. eadem, ut Clark. coaiecit. VuJgo eodem. 



ANNOT. CBIT. AD IVL. CAJES. B. G. LBB. VHI. 377 

inflabantur] Sic Lem. B. 

Cap.IL munitionibus ciaudf] Ab bie vy. xwque ad cap.proxiinank: Cn- 
ius tnali etc. in Lem. A cst Jacuaa. 

quam magnis'] Addideront v. guam Ood. ed. mi». etOberl eLeid. pr. 

Cav. 12. insidiis} Lem. B insidiae. ldem cod. a pr. m. iofra : ilte i<h 
cus — obveuerat. 

Injlantur] Conseniit Lem. B a m. pr. cmn And. et Oxon. 

Cav.13. intermittit] Sc. Caesar. Sic beueliem. e suis et 8 bonia Oud. dedit» 

resistentibus] Cedu. Lem. aliique fere omnes cum ed. Strad. in retisten- 
do , quod non spreverim. 

pudore coacii] I» hoc, qaod Oud. ed. m. ex auctor. fere omniumMSS. 
restituit, consentmnt Lem- A. B cum edd. Bas. Strad. et AM. 1580. Atta- 
ineii cum Lcm. et Herzog. intactam reliqui vocem nonnulli , pro qua 
Oud. et Oberl. e Voss. pr. dederunt nonnulto. 

secundis parvulis] Accedit Lem. B ; tres boni parvulisque \ Herzog. 
praefert minimU ob hdem MSS. et ob vim. 

Cajt. 14. copiis — cattris].S\c Oud. ed. min. etOberl. edideront. Ero 
cnm Lem. praetulerim scfipturam 2 bon. codd. et edd. Strad. Bas. et Ald. 
1580 : copiis armatorum eastrotum vias instruunt i. e. milHibus armatis in 
acic coffocatis vias adornabant, ne eae Romani occupare possent. — Scal. 
e MS. Ciac : copias armatorum pro suis instruunt caetri* , et sic edide- 
ruut Bipp. VVetzeJ. Lera. et Gian, 

neque resistentes adgr. — lacessendosA Hanc scripfturam elicuit Oad. 
e MSS., e qaibus alii agnoscaut adgred y alii tacessendo.s. Vulgo, ut edd. Baa. 
Strad. et Ald. 1580 nou habeat vv. adgr. non ced. , ia aliis : non ced. — 
Lem. adgred. delenduui censet. 

Ita, quum — dividerentur] Hts, quaeOberl. etLem. nostOud.ed.mta. 
ediderunt , auuuttnt ex parte codd. — Lem. A : lta cum palude inpedita 
a castris castra dum divideretur ; B a m. pr. ita cum p. i. castra castris 
dimitterent d. divideretur. Vulgatam : Ita, quum paludem impeditam a 
castris castra dividere , receperunt Bipjp. YVetzel. et Giau. , consentienti- 
tras edd. Baa. Strad. et A)d. 1580. Bentf. vult : quutn — dividi animad- 
verteret. 

Cap. 15. muniri iubetl 6 boni codd. et Lem. B munire iubet , quod 
Caeeari conveuit , cf. Oud. ad H, 5 fin. — 4 ex illis codd. male praemit- 
tunt Menapios. 

AbsoluUs] Lem. B : ac solutis. > 

neque pemoctare — sine cibariis] Sic Oud. ed. mia. edidit. In codd. 
voces sine periculo transratae Jeguntar ante pron. eodem^ omissis w. sine 
cibariis , quas ajrnoseunt duo tantam boni coud. eum ed. Bas. , unde OucL 
utramque adaiisit scripturam. — Giani retinuit vulgatam: neque pern^ 
neque diutius permanere sine periculo eod. I. 

namque — declaratum estl Haec Clark. et Wasse ad Sall. Iug. 24 de- 
Jenda ceusucrunt, probante Moro; expuuxit OberJ., inviiis MSS. et vet. 
edd. ; Bipp. et Stoephas. incluserunt. — Lemair. vel Hirtium errasee pu- 
tat, vcl particulain , ad quam haec spectent, commcntariis Caesaris ex~ 
cidisse: hiuc explicat: Gailifasces, uti consederant (sc. ut erant seden- 
tes) ; namque in acie (in bello, meme en temps de guerre* in pace enim 
et domi. et in conviviis sedisse eos certum est) sedere ,Galios etc— Ego 
interureter : Galli acie instrueta. ubi nondum necesse est contra hostem 
in pugnam progredi, sedertt , sea non licet iis quieti se dare, vellocose 
movere atoue obambulare , ut ad hostium incursum atque iuipetum exci- 
pieBdum siut paratiores atque alacriores. In ceteris assentior Lemaireo. -— 
Herzog coniecit : fasces , uti cousueverant (namque in acie ita facere 
eonsuesse etc. 

per manus] A acribis haec addita videntor, nam in MS. Dorvil. 
desant, iu reliquis et edd. Bas. Strad. leguntur ante v. stramentorum. 

Cap. 16. subsistere"] Davis. e cod. Norvic. et ed. Beroald. subsisteret, 
qnod Oberl. et Gian. receperant. 

fumum] MSS. fere omnes cum codd. Lem. summum iugum, unde Grat. 
confecit : fumum iugem , probaate Oud. 

adverterent] Codd. Lem. animadverterent. 



878 ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. VBQL 

Cap. 17. [pabulatum] Agnoscant 5 codd. eam Lem. B atquq edd. Strad. 
Baa. et Ald. 1580; iu rel. deest; qaare Davia. et Grat. deletum volunt, 
probaate Oad. — Sustulit Lem. , cgo inclasi. 

equitatumque , qjta consuet.] Coosentiunt omnes fere MSS. cam edd. 
Strad. Bas. et Ald. 1580. — Davis. et Clark. emendarunt : equitatuinque, 
quem sua cons. pabul. m. praesidio cons. ; Bipp. et Lem. eq., quem prae- 
ridio (Lem. praeaidia) semp. pab. m. cons. — Unus Bong. pr. aguoscit 
praeridia. 

Cap. 18. rilvis — munitum] Sic Lem. B, sed A : rilv. undique aut im- 
peditissimo flumine. 

insidiis circumtlederunt. Explorato — nostri] Obcrl. e ftde fere omni- 
vm codd.Oud. transposaitpron. nostri post. v. consiiio, eamque cumLem. sum 
tecntue, conecntitqiie cod. Lem. A. — Vulgo referunt pron. ad verb. cir- 
eumd. — Oud. dcdit : ciroumdederunt. Nostri , explorato etc. cx aactor., 
ut videtar, codd. Scal. Cuiac. Leid. pr. And. et Oxon. 

incursum sustinent] Lem. B cum ed. Bas. inpetum s. 

Caf. 19, perculsique] Sic vel percusrique habent optimi Oad. et Lem. 
eodd. — Supra ex errore habet Oud. ed. min. eunt superiores. 

elatos] Accedant Lem. A et edd. Bas, et Strad. 

invitantibus nostris , ad ded.] Sic cum Iarin. distinxi , prob. Ober!. — 
Moro placet legere: Correus, ut excederet — peteret — deditionem, haud 
(sic qdd. codd. et vet. edd.) adduci — ; Bentl. exc.ederet — peteret — posset,— 
Flade in obss. 1. p. 4 locum ita restituit : quum interim nulla calamitate 
tnctus Correus, ut excederet proelio silvasque peteret, aut invitantibus 
nostris , ad deditionem potvit adduci, et putat Oberlini rationem , ex qna 
excedere et petere adduci dictum sit pro add. ad excedendum et peten- 
dum, non esse huias scriptoris, sed vel poetae velserioris. 

Cap. 20. plus minus] Lemaireo placet scriptara qdd.' edd. vet. quam. 

Cap. 21. adflictas] Leid. pr. Ox. et Lem. B adfectas , quod Moro pro- 
batom Bipp. receperunt. 

concitator] And. Ox. Lem. B conciliator. Oud. conieeit concitor. 

Cap. 22. omnibus bonis] Omisit Oud. vocem posturiorem , non addita 
caussa. — Agnoscunt codd. Lcm. et edd. Strad. Bas. ct Ald. 1580. 

Cap. 23. prohibebat] INoii discedunt codd. Lem. 

idoneos ef] Haec desunt in 2 codd. et Lem. B com edd. Bas. Strad. 
Ald. Voce idoneos caret Leid. pr. idque supervacaneam habet Moras. 

Quum in — potuit] Variant libri. Recepit Oud. coniecturam Clarkii, 
confirmatam cod. Lem. A, quocum fcre consentit MS. Eliens., qui habet 
velut, qaod recte Clark. in vel ut mutavit. Prope accedunt edd. Bas. 
Strad. et Ald. 1580, in quibus est velut, omissa part. vel x quae sequitur. 
Iorin. vult: Quum — adripuisset; et Centurio vcllet h. int. cel, a fam. 
Commii prohibitus non potuit. 

gladio [caput] percussit] Penultima vox deest in 7 codd. et qdd. vet 
edd. eaque.carent codd. Lem. , quare inclusi. — Oad. gladio deleadam 
censet. Pro v. nercussit habent 3 codd. et Lem. B : vulneravit. 

destricti"] Non aliter Lem. A. 

Cap. 24. bellum pararet] Lem. A cum 11 Oud. bellum id pararet, 
unde bene Davis: coniecit bellum appararet. 

legione XI] Lem. codd. cum vulg. leg. XII; sed haec com Labieno 
erat. 

redigi posse] TnentUT v. posse codd. Lem. , in alijs abest, quod 
Oudeudorpio elegantius est visnm. Idem paolo ante saspicatar: impetu 
incauto erant. 

Cap. 25. in omnis partes flniurn] Codd. inter se discrepant. Qaae cum 
Oadend. atque Oberlino dedi , confirmantur a plerisque coxid. — Lem. e 
§uo B edidit: in omnes flnes partium, c6nsentientibus And. Oxon. et 
qdd. vet. edd. ; cod. A cum alifs: in omnes partes flnes ; alii tn o. parte« 
flnis. SuBnioatarOud; tuum in omnis partes per finis J. 

Cap. 26. LemonunQ Sic multi in his boui Jibri cam codd. Lem. etCefee 

6161. Alii Limonum vel Limovicum; prius praefert D' Anville, recepit 
iani. Variant quoque infra codd., ubi probat Oud. Lemono. 
a Vumnaco] Agnoscit praepos. Lem. A. » 



ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. 6. LIB. Vm. 879 

• in obpugn.] Lem. B oppugnationem. 

Cap. 227. ad auxil. D. fer. ] In scripturae varietate h. 1. putat Oad. 
mendoei quid sabesse: saspicatar ad auxilia JMtratio. — Grutcrus feren- 
dum alfenae nianus esae arbitratnr ; Lemaireo placet ad auxilium Durati. 
et H. externum ». hootem] Hanc seripturam agnoseunt 4 codd. et pr. 
edd. , reliqui et Lem. A: et Bom. et externum hostem , cod. B et Rom. 
hostem et ext. ». , quod praefert Lem. — Vnas eod. et exercitum pro et 
exter. — Ciac. voces et Hom. delendns cehset, prob. Oud. 

in connpectum v. ho»tibu»] 4 codd. cum Lem. A: in contpeetu v. ho- 
otibu» ; cod. B et Bas. ed. in conspectu v. hostium ; al. ho»tium vencrat. 
Non displicet, ef. G. II, 27. — Sic c. 29 cod. Scal. et 3 receut. habent in 
conspectu. 

eum locum , auem petebat , pet.] Lem. A eam aliis : non eum — pete* 
hant. p. ; 3 boni et marro Vasc. Strad. non — petebat. 

Caf. 28. Con»i»tit] Pierique codd. et Lem. A. B cum ed.'Strad. con- 
fiigit. Lem. dedit inntato vv. ordine : Eqwitatu» h. confHgit. Oudendorpio 
placet e Petav. conttitit. Statim post Lem. A: »ub»istentibu». 

proeliantur] Sic Oud. dedit, consentientibus edd. Bas. Strad. et Ald. 
1560. — Biup. Oberl. et Lem. proeliabantur , nescio, qua auctoritate. 
Cap. 30. Drappeten] Lem. B Drappen. 

exsulibu» omnium civitatium] Petav. Leid. pr. Lem. B : ex omnibu» 
omnium civ., qaod cum Oad. et Lem. probo. — And. et Oxon. exuli 
omnium civitatum omnibu». 

adodti»] Deest in Lem. A , al. 

latronibu»] Plerique MSS. cum Lem. A latrocinii», qaod eam Davis. 
praeiero. 

eommeatu»] Coiac, Leid. pr. inter lin. et Lem. B comitatut. Celsaa 
p. 161: adunata »ervorum exulumque ae iatronum maitu et romanoo 
commeatu» turbare et late latrocinari. 

II milibu»] Lem. e sais multisque al. Oadendorpianis dedit V mi7., 
et sic Giani. — Boag. pr. hom. duobu» m. ex f. quinque c. ; unde Oud. 
coniicit : hota. II m. ex fuga undique e. Ed. Strad. h. milibu» ex fuga 
quinque eollecti». 

euper. comment.] Praepositionem , quam alii praemittant, non agno- 
ecnnt codd. Lem. et ed. Strad. 

de detrimento aut timorc] Sic codd. Ot. et And. — Bipp. et Wetzei 
eam vulg. praepositionem omiserant : Lem. et Gian. e flde ahorum edidc- 
runt : de timore et detr. 

Cap. Zl.accisas] Conseatit I^em. A, qui paullo post cam aliis habet 
inotigante. v 

Oap. 32. nec iam — facultatem ] Lem. B cum edd. Bas. et Strad : 
nec iam t. v. latrocinandique f. , quae scriptura placet Lemaireo ob con- 
cinnitatem. 

consi»tunt]JSon aliter Lem. B com edd. Bas. et Strad. 
in agri»] "Praetnlerim scriptoram plurimorom MSS. et Lem. A cum 
ed. Strad: injinibu», ut Celstis p. 161. 

Cap. 33. in o. circuitum] Coitscntiunt codd. Ijem. et ed. Strad. 
Cap. 34. contatur] Cf. de h. v. Porcel. in Lex. , qni aifert Nou. e. 4 
n. 55 et Donat. ad Terent. Hecyr. I, 2, 2. — Plerique codd. eonatur, qaod 
interpretes mutarunt in cunctatur, reccptum a Bipp. et Lem. , rui pro- 
batur volg. moratur, qnod Gian. Wetsel. Herzog. revocaruat. Ego se- 
cutus som utramque ed. Oud. et Oberl. 

Cap. 35. X milibu»] pa»»uum, qnod volgo addant, deest in Lem. 
codd. 

ad o. adducif) Bdidk Lem. e suo A: ad o. ducit; cod. B: in o. ad- 
dueit. 

Cap. 36. a milibu» n. ampl. XII] Sic Oad. e plerisqae MSS. atque 
edd. vet., in qaibus maltiiiqae optim! carent v. ionge ante ampliu». Sed 
videtur Oud. errare in scriniura qdd. edd. vet. , in quibus dicit scriptam : 
intramilia non ampliu» A//, quuin ia Bas. Strad., qaae pleramqae cum 
Vascos. consentit, et Ald. 15K0 particola negaadi desit et namerus dena- 
rius legatur. Ipse veriorem iudicat scripturam : intra m. non ampl. XII* 



380 ANNOT. GfUT. AD IVL. CAES. B. G. LIB. m 

velocitatis homines) Sic Lem. codd., qui infra habent: Aosfet oceesf. 

to friwa co«tra] Accedit Lein. B. 

eohorte»] Alii addant omnn, qua voee carent codd. Lein. 

Cap. 37. antea a. prae»idia) Com Bipp. Lemaircus e Jide «norara al. 
«odd. dedit: antea dindere p., ut Giam. Primain vocem Oud. e codd. 
praeinisit. 

Cap. 38. consiiiorum *— daretur ] Haee dedit Oud. e 3 opt. libris et 
consentit Lem. B. Alii: con». capiendorum Betgis f. o\, quae reccperuat 
Bipp. VVetoeJ. Lem. et Gian. 

quorum [consilio] Deest poster/vox in mullis bonisque eodd. in hia 
Lem. A ct ed. Strad. — Uncis inclusi cura Lem. Bipp. et VVetacL Sustu- 
lerunt Davis. ct Clark., prob. Moro. 

Cap. 40. Hoc flumen averti) Cbnsentit Lem. A. 

»ie enim in imi» ) Lem. e suo B et 3 Oudend. edidit : He enim imis, 
consent. Stratl. 

aquatum) Plerique codd. aquatorum , quod puto esse Hirtii. Aguo- 
scunt Lem. A cum edd. Bas. tt Strad. aquatum. 

Cap. 41. Sub ip»um — vacabat) Lcin. e suo A et nonnuilis al. con- 
veniebat, »ub ipaiu* o. m. — vacabat, quibus verbis iinitur c. 40. 

unu» videret) Voces non sine nu periculo, vulgo addttac, desuot 
in pluriin. codd. et Lem. MSS. — Iucluserunt Oud. Bipp. Wetsel. et Stoe- 
pbas. Ego cum Oberl. Lem. et Herzog. delevi. 

proetiabantur — vulnerabant ; ut tamen non) Vividiorem et rei aptio- 
rem iudicat Lem. scripturam cod. sui A et nounul. ai : proeiiantur — 
vulnerant; non tamen. 

atque operibu») Boni codd. et Lem. B non habent voces et labore, 
quae vulgo praemittuutur. lnclaserunt Oud. Bipp. Wetzel. et Stoepbas. ; 
cgo cum Oberl. Lem. et Heraog. eieci. 

ab vineis) Desunt iu 3 codd. et edd. Strad. Bas. et AJd. 1680, idque 
probat Lein., cuius codd. Jiabeut ad vinea». 

cunicuto» — fonti») Hanc Davis. euiendationem , e codd. veuligiis pe- 
titam , recepit Oud. — Coiid. fere exhibeut : cuniculo» ugunt ad vinea» 
ad caput fonti»; Lem.codd. cunieulo» ad vin. aeunt et ad c. f. — Iurin. 
cun. aggere et rinei» tecto» agunt ad c. f. ; Bentf. tecto» cuniculo» agunt. 
Vulgo: cuniculos, crate» ac vinea» agunt ad e. f. Cellar. edidit: e<ut« 
ad aggere» , ae vinea» agunt ad c. f. 

moenibu» adaequaret 1 Sic Oud. e 3 bouis codd. ; alil m. aequaret, 
quod cum Frotschero uon improbo. Cf. Beier ad Cic. de off. 1, 1, 3 p. 8 et 
Vechn. Helten. p. 69. Vulgo aequaretur s. adaequaretur. 

possent adaquari) Iiem. B adaquaretur , al. aquari. Statim aute cod. 
B euperare posset pro superaret. 

Cap. 42. dimicativne et periculo) Consentit Lem. B ; idcm infra habet 
ita quam qui»que. 

Cap. 45. ftne proelii f.) Sic MSS„, aon proelio. 

tyuum — permanerent) Codd. Lem. et edd. Baa. Strad. Ald. 1580: 
Quum — opptdani magna parte — permanebant. Placet scriptura cod. 
Petav: Quum pert. oppidani, magna parle tuorum »iti amissa, in sen- 
tentia permanerent, cunicuii» etc. Oud coniecit: Quum p. oppidani, 
magna etiam (sic pleriqoe codd.) parte suorum amissa »iti> in s. p M 
ad post. , deleto resisterent , quod in plurimis codd. deest 

jjexhauttu») repente — , tantamque) Prima vox in multis codd. atque 
cd. Strad. deest, quare inclusi. Lem. c suo A dcdit: Quo faeto perennis 
mxaruit fons. tantamque. — 3 eodd. cum edd. Bas. et Aid. 1580: Quo f. 
fonsperrenms exhaustus , tantam , quae Giani edidit. 

Cap. 44. rebell. c. inissent) Oud. coaiecit: piure» belli eoneUia in- 
Usent. Quidam codd. cum vulg : piures rebeliare coepissent ; alii plures ., 
consUia inissent. 

indirnatione) Sic Oud. e 5 MSS. , quibus accedant edd. Bas. Strad. | 
Ct AJd. 15(30. Alii indignitute, quod placuit Davisio et reccpit Lem. « 
suis codd. ; forta&se rcctius. I 

[et dolore) Nou comparent in Lem. B et 1 Ood. — Incluri voces 
•apervacaneas. | 



ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. G. IJB. ITIL S81 

Gap. 45. secundum /.] Bene Oad. ed. m!a. e 2 eodd. restttuit feett y 
qnod tempas mairis convemt rebus nb aliis gestie. MSS. cum vulg. /actt 
eecundum , quod retinuerunt Hipp. Welzel. Leui. et Gian. 

Cav. 4«. rum e. praesidio] Optimi codd. tuentur praepositionem, qua 
jLem. A caret; cod. B cum equitatum pr. 

in Aeduos misit] Rectius fortasse Leid. pr. Scal. Lem. B : in Aeduis \ 
eonstituit, "probantibua Oud. et Lem. 

in Turonis ] Sic Oud. e MSS. et vet. edd. in hi§ ed. Bas. Cf. VII, 4. 
Alii: in Turones. 

quae omnem reg. ] Lem. A al. praemittant illam , quae vox Lemaireo 
Don temere reiicieuda videtur. 

in Lem. finis ] Davis. ex auctor. aliquot codd. legendum suadet fini- 
bus. Sed viae ad II, 30. * 

hahebat] 3 boni codd. habuerat. Sed spectatur res sacpius rrpetita. 
Provincia illius] Deest illius in MSS. qdd. et delendom censuit Clark. ; 
omisit cum Bipp. Ijemair. — Bentl. vult unius. 
Cap. 47. parente B. civitate] Sic codd. Lem. 

Cap. 48. ad eam virt.l Accedit Lein. A ; Scal. Leid. pr. Lem. B: ad 
eam partis virtutem; cod. Urs. ad eam partam virtutem. Bene con- 
iecit Oud. ad compertam virtutem , suspicatar etiam : ad famam partam 
virtutis singularis, ceteris resectis. 

repente — invocat ] Nonnulli codd. cum Jjom. A t inimicus (vel ini- 
' fnicos) homini, suorum inv. /.; Lem. B: inimicus homini omnium s. 
etc. — Scripserim cuin Strada : tum repente omnium s. Commius inv. /., 
nbi videas fontein corruptionis. Leid. pr. et Bong sec. carent v. repente, 
perf. interposita] Codd. variant, vid. Oud., qui coniecit: ne sua vui- 
nera , per fidem interpositam inlata , paterentur inulta. — Lem. A per 
jldem interp&sita. Bgo probo emendationem Davisii a Clarkio reccptam : 
per fidem inposita, i. e. per lidem interpositam inlata , ut sententia ver- 
borum sit : ne se per tidem deceptom et vulneratnm paterentur, inultum. 
Simili fere modo Liv. 40 , 25 : duos equiten ad Baebium PUas mittit , ut 
obsesso sibi per inducias quam primum subsidio veniret i. e. sibi per iu- 
ducias decepto et obsesso. — Tuetur Hcrzog. perfidia interpoeita, con- 
iicit tamen : pro fide perfidia ihterposita. 

lanceaque infesta — transiicit j Oud. in varia , quae h. 1. est, scri- 
ptura coniecit: lancea ingesta a mapnis — transiicit. — Lem. Ai ntainis 
viribus m. f. transiicit. — Puto Hirtium scripsisae : /. infesta ao magnU 
viribus m. /. eius tr. 

conversi] Lem. A : eonversis equis. 

perculsi] 3 boni codd. cum vujg. pulsi, probantibus Moro et Fladeo , 
fn obss. I. 

Quod ubi malam — Praefectus] In hac vulg. script. consentiunt codd. 
3 cum Ijem. B ; alii aliter. Plures : ac sic proelio secundo graviter ab eo 
(Davis. mavult adeo) — Oud. coniecit: Quod malum d. e. v. evitavit: ao 
sic proelio sec. facto gr. v. — Suspicor: quod uti — evitavit ; sic pr» 
scc. gr. ab eo vutner. 

re* Galliae] Vox poster. suspecta est, qiium desit in 2 codd. atque in 
reliquis sedes sit incerta. Edd. vet: nuitas habet Galliae magnopere 
res gestas. 

Cap. 49. adflctendo] Bentl. vult adliciendo. 
inponendo] Al. iniungendo. 

Cap. 50. insequentis. anni — petitionelVox petitione deest in 19 MSS. 
et nonnullis edd. vet. in his Strad. et Bas: — Oud. conieck: commen-. 
daret ad 8. petilionem, non inprobans petitionem , omissa tamen prae- 
positione ad. ut iam visum cst Faerno, tirsino et Hotom. probante Bentl. 
legatioms esset] Lem. A ab his v. lacunam habet^ usque ad e. 53: 
quo maiores etc. 

Cap. 52. obtineri] Bentl. obtentum tri. 
eo facto] Sic Lem. B. 

Neque — discesserunt] Quid Hirtius srrlpserit difficile est expeditu. 
Vulgo: intercesserunt pro v. iusserunt, alK suaserunt. Iurin. couiicit: 
tem morando discusserunt. De coustructione insolita v. iubere ne dis- 



882 AN50T.CMT.ADIVL.CAES.B.G.LIB.VIILB.C.L.IB.I. 

■eralt Flade in obss. J. p. 9," qui v. moderando Jnterpretatar mederantes, 
e eonstruetioae Livio faimliari. 

_ Cap. 54. mitterentur] Affnoseaat edd. Bas. Strad. et Ald. 1301. C£ 
Oad. ad VII, 39, X 

ex dil. — Caeearis] Consentit Lem. B. 

quum — dubium esset] Suorum deest ia multis eodd. et edd. Bas. 
fitrad. et Ald. 1580. — Scal. Bratam et Carr. rod. secutus eiecit vocea 
se exspoiiare (ml. exspoliari), eiqae pariierunt Davis. et Clark. — Lem. 
e eod. A dcdit:- quum de voiuntate nem. d. esset ad. suorum; Giaa: 

8iii«ji de v. adv. «. nemini d. esset. Ego voces suorum se ex. , quaa iam 
orui et Beutl. delendas censuergnt , lnclusi. 

Cap. 55. C. Marc.l Codd. Lem. G. vel C. Marc. 

nulli erat dubium) Sic Lem. codd. 

quidam e. Caes. p.~\ Aeeedunt codcL Lem. — Molti: fuin armm e. C. 
pararentur. 

beiii gerundQ Lem. B : belligerandi. Beatl. ftetto a^endi. 

Contenditl Addunt h. v. plures in his bonae notae MSS. et bene 
respeudet inillo lib. I. de bello civ. — Contendit ac. a Senatu per Uteras 
ete. Uaua cod: contendit quadam utraque die futurum. 



Bell. civ. LlB. I. Cap. t a C. Caesare"] Hane emendationem Oaden- 
dorptt cnm Oberl. et Held. recepi. Edidit tamen Ond: o [Fabio] Cae- 
sare. — Bipp. Lem. et Gian. retinuerunt vulg: a Fabio C. Caesaris, qaae 
eodd. Lem. fere omneii agnoscunt. 

[in eivitate] Nondnm de h. v. expeditum eat. Inclusi com Oud., qai 
non improbat coniectaram Pet. Fabn ad Gic. Academ. II, 5: incitatej 
Iorin. ad Senatum, Ciac. indefinite vel infinite volant. 

Cap. 2. de ea re] Sic Lem. B. 

Cap. 8. omnes, qui sunt eius] Markl. in expl. I. p. 264 legit: omnes 
eui, qui sunt. ' l 

Laudat Pomp. ] Edd. qdd. Laudat promptos , qnod jprobaraat Ciac. 
et Bentl. recepitqne Gian. — Fortasse scriptum fuit: Laud. promptes 
Pompeius. Markl. 1. 1. suspicatar: Laudat aitcros, atque in p. 

completur — comitium] Haec post Oud. ediderunt Oberl. et Held., ad- 
versante Lem.,qui e coniecturarecepit: completur urbs ; at ius comitiorum 
tr.pi. C. evocat. Iurinius: complentur euriae aditus et comitium Tribunis 
tnilitum, centurionibus evocalis. Vulgo : Ad ius comitiorum Tribunos pi. C. 
Curio (plerique codd. Centurio\ evocat. Multi codd : com. urbsetiuscomitium» 

Cap. 4. simul] Iurin. comecit muitos et post v. sui delet copulam. 

Cap. 5. raptim] Cellar. atque Oud. ed. miu. ruptim, quod VVetael» 
recepit. 

iuris interces».] Sic Lem. B. 

tatorum audacia] Davis. haec expunri volebat, probantibus Oberl. et 
Heldio. — VVetzel recepit «coniect. Manutii latronum aud., collato Plut 
Caes. 30 extr. et c.58.— Invitis codd. Bipp. et VVeUcl supra dederuut: 
atque desperat. 

Vlll Idus] Manut. de Senatu R. «5: VII Idus, ut vulfo. 

Cap. 6. aut seq. saltem] Sic cuin Oberl. Lem. atque Heid. distinxi, 
eonsentiente Lem. B com Strada. Gian. omisit v. saltem. 

PrepraetorJ Haec est emendatio Manutii. — Codd. propere. 

Marceilusl Placet, quod Voss. suasit: Marcellinus, quod nomen 
reddidit A*dolph. VVagner in conversione Qerman. 

neque exspectant — exempla] Sic a Caesare scriptam fuisse mihi per- 
saasam est. Aactor hoc sibi viilt: Praetores iu rel. pr. mittuntur neque, 
quod ex le§e autea erat factuin, populam de imperio rogant, neqac ex- 
spectant populi concessionem , sed paiudati, votis nuncnpatis, qussi impe- 
rio leritimo exeunt. Item consules cx urbe proiiciscuntur lirtoresque ha- 
bent in urbe et capitolio privati tauquam si de more ac ritu ipsis hoe 
liccret. Sic fere Flade 1. 1. p.« r qui addit: lta haec tria, quae C. ex- 



AIVNOT. CRTT. AD IVL. CAES. B. C. LIB. L S8S 

Ejfltrit, legibas vim inferebant. — Verba unds inclasa, Voftsfo. Oad. et 
emair. suspecta , non sunt Caesaris , nara varia sedes , quam in lib. oc- 
cupant, movet euepieionem et repugnant fervori, quo Caes. de his rebus 
loquitur.* — Gland. e solo cod. Uro. dedit exeant, sed arctiug coniunren- 
dum est cum prioribas neque exspect. , at enclit. que adiuuffat sententiam, 

Suanrvocant adversativam , quo uihil in serraone communi est frequentius. 
ufliciat e multis laudasse Ramsh. Gr. $. 179 n. € p. 523. — Binp. Lem. 
et Gian. cum Oud. dederant: neque exsp. — exeant. Cons. — proficlscuntur : 
tirtoresque. et sic Lem. B, nisi qaod habet: exeunt — accidit — privatim, 
Oberl. Held. cum Wetzel. ediderunt ex emendat. Vwien: neque—exeant, 
quod ante — nunquam. Cons. ex urbe etc. , quae Iurinio probantur. 

Caf.7. deductum] Ood. ex Leid.pr. dedit seductum. Saepe dic. deduc. 
de sententta animi mutata , ut VII, 37, 6. Cf. Menken. 1. ). p. 221 ; Erncst 
elav. Cic. ed. Sch. X. XVIII. P. II p.25. — Lem. maJe e suis diductum, 
quod edidit Gian. 

annis armis] Poster. vocem, quam tuentur omnes MSS. (3 et armis), 
eiecerunt Lem. et Gian. ; Hotom. coniecit: eine armU. 

habuerit] Non male 5 codd : habuerint , prob. Oud. — Quidam inter- 
punfrunt: vid. dona, etiamquae. 

Caf. 8. necessitatibus]' Probo cam Held. e 7 MSS. antiq. et'edd. Bas. 
Strad; Ald. 1560 necessitudinibus. Cf. G. VIII, 53 fin. Bremi ad Aem. 
Prob. Dion. 1,3. 

ne , qiqim] 4 boni codd. et Lem. B : ut quum , probante Lem. 

eisd. rebus] i. e. argoraentis, ut fcre c.2paucis fere mutatis rebus. 
Kititur haee script. auctoritate bon. cod. — Lem. cum Bipp. eisdem de 
rebus. quod placuit Moro et praetulit Wetzel. in Addendis. Giani edidit 
emendationein Rubenii in Elect. I, 8: eisdem diebus^ probatam iamVodsio. 
Clark. volebat verbis , et sic Iurin. 

Cap. 9. Reipbl. ] Deeet iu qdd. codd. — Lom. B al. primam P. A., 
unde sospicatur de glossa v. reipbl. 

dimittant] Sic Lem. B. 

metus — tollatur] Leid. pr. metus — tollantur. Celaus p.,177: motm 
et metus publici. 

Cap. 10. per eos rem} Mavuk Oud. cum Hotom. et Lips : per eosdem 
rem. 

Cap. U. peracto C. Consulatu P.] Scriptara h. 1. est incerta. Noraen 
Pomp. Grutero et Oud. intrasum videtur. — Lem. B : peracto Cos. Caesaris, 
eonsul profectus non esset. Lem. probat emeudationem Rhell. et Glandorp. 
proconsulatu. 

[iegionibus] subsistit] Inclusi cam Bipp. et Lem. v. legionibus , qaant 
Wetzel. Oberl. et Held. deleverunt. Mavutt Oud. substituere cohortibus. 

Cap. 12. munidpii voluntate] Lem. B etLeid. Voss. cum ed? Bas. 
mun. voluntatis. 

Cap. 13. Varus] Omisit Oud. e fide 3 MSS. praenomen Attius y quod 
vulro legitur. 

hunc ex pr. er.] Markl. 1. Umavult: hunc es primis ord.; YoM.huno 
e*'pr. a&mine. 

L. Pupius] Lem. B cum maltis al. 8. L. qaod, ande ortam sit, facOe 
patet. 

Cap. 14. apertol Roben. Elect. I, 24 legit : non aperto. 

iam iamque et adesse ] Addidit Oud. voculam et c 5 bonis MSS. — • 
Strada distiucuit : iamque , et adesse. Malim : et iam iamque adesse , ut 
Cic. ad Att. 7 , 9 : Caesarem ruere nuntiant e{ iam iamque adesse. 

pridie eius d] Dorvil. die, cf. G. V, 3. , 

ad forum] Sic Oud. e fide oinn. MSS. et pr. edd. praeter Pet. Leid. 
pr. , qui exhibent: inforum deduct. — Bipp. Oberl. omneeque recent. inf. 
prod. 

libertati confirmat] Forcel. in Lex. explieat: in perpetuum liberos 
esse iubet. 4 boni codd. caitt Lem. B: libertatis confirmaty quara diffici- 
liorem scripturam, e Graec. fontibos derivandam, cum Oberl. probo. 
Continet vb. confirm. h, L vim paxticipaEdi et cousequenu^ , de cuiusmodi 



884 ANNOT. CRIT AD IVL. CAES. B. C. UB. L 

vb. *f. Vedw. Hellen. p. 3& sqq. — FJade ]. 1. p. 8 elplicat: fo 
libertatte, utfirmi, non dubia Ubertate uterentur. 

circum — Camparu'] S\c edidi cum Geil. Oberl. et Held., prob. TOavis. 
et Rrntl. Praeivit laui Kuben. I jKect. 8. — Cf. Cic. ad Att. 7, 14— Morufl 
emn Oud. dedit : circum familiaree conventu§ Campaniae. 

Cap. 15. Utcillem Hirrum] Lem. cod. Ucittum. Faern. et Man. (ad 
Cic. ep. ad div. 8,8) volunt C. Luceium Hirrum. Praetalerim cam OberL 
Glamiorp. emendationcm : LucUium Hirrum. 

Cap. 16. Recepto Asculo , expulooque L. 1 Oudeadorpio placet vel : 
Becepto oppido (quod cst in llrsin. cod.) vel : Hecepto Firmo , Aeculoque 
expuleo L.j quod posterias Lem. e soo 11 recenit, laudaas nonnuUoa codd. 
Oud. et edd. vet. — Aguoscant Firmo malti codd. , qai carent nom. 
A*culo. 

Cap. 19. arcano] Lem. codd. archano , 

conttituitj Clark. e cod. Reg. instituit. Minns bene, cf. Held. et 
censor in bibl. crit. Hild. 1824 p. 286. — Supra re tfuadeate etlidi cam 
Oberl. Binp. Iiem. et Held. concilio, e fide multorum MSS. 

Cap. 2ft. prima vesperi 1 Sic Lem. A. B. 

Cap. 21. Neque vero] Hoc Faern. (e vet. libro) et Man. habent. — 
Omnes Oud. MSS. eum ed. Bas. neque eo , quod Lem. e suis dedit ; aiii 
neque eum, unde non displicet, quod Strad. Vasc. et Steph. kabent: 
Neqae eorum. Oud. swpicatur : Neque enim. 

eumma rerum] Lips. et Aicardus margini adscripseraut : eummae 
rerum et sic in margiue Plant. 1578 et in scbedis Pulmanai. Maluit boe 
Iurin., quod cum Oud. et Wetzel. probo. 

Cap. 22. ab eo erat ] Voces ab eo desunt in 6 eodd. et nonnuHis edd. 
vet., ut videantar aiienae manos. 

Cap. 23. inluxit] Oud. dedit e Petav. Leid. pr. et Lovan. tuxit. Fa- 
dle prima syllaba excidere potuit. 

Cap. 24. Biviue Curiu»] Videtur legeudum ease Vibiuo Curius, ot 
placuit Gland. et Oud. adscripsitque niargini Lips. — Probant Oberi. et 

Cremona] Lem. B Cremonae. 

atque ad ee] Ciac. atque ipse, quod cum Held. et Lem. praefero. 
Morus coniecit antequam inse Br. probante censore in bibi. crit. Hild. 
1823 p. 8Kb. — Celsus p. 179 : quoniam ad hunc diem non fuerit nobi» 
opportunita» coiloquendi atque ego Brundueium , quo ivine illum audio. 
profecturue eum etc. Markl. J. 1. p. 2t>5 suadet: quon. — fuerit , atque ad 
te Br. vel *e — venturum. 



proficij Ho»abOud. e 2 bonisMSS. receptum confirmant codd. Lem. 

Cap. 25. extremi*] Quidam codd. et vct. edd: ex uttimie. probatua 
neidio. Moro placet cum extr., quod verum putat Oberl. MarkJ. J. 1. 
exfremie — Graeciae opportunum. Suspicor : ex exlremi». 

in pot. haberet] l)m znr Disposition zu baben. Cf. de bac formula 
Gocrenz. ad Cic. de legir. 111, 17, 37 p. 2ti8; Ccnsor in actie lit. Lip*. 
1824 n. 28 p. 221 et Ramsn. Gr. §. 150 p. 291. MSS. fere omues cum edd. 
vet. inpoteatate h. , probante Heldio. 

molet ] Accedk Lein. B. 

deatinabat] et mox integebat} Concinunt Lem. codd. 

conlocatUque] Bentl. mavult conligatieque. 

Cap. 29. benef. Pompeio'} Omnes rccentiores dederant 6. Pbmpcii e 
vulg. De codd. ignoro. 

Gap.30. eum leg. quatuorl Hunc nnracrum, euem iamDavis. etClark. 
suasernnt, revocavi cum Oberl. Lem. et Held. Ci. C. II, 23 et 37.— Volge 
tribut. 

in Afrtcam] In 2 codd. deest praepos.,jion contrja usum Caes., cf. ad 

ex pr. fugit] Scripserim e 2 codd. profugit. 

Cap.31. Uticam navibus] Praep. cum, quae vnlffo inseritor. deest 
in Lem. B multisque al., vide c. 36 in. II , 23 fin. Retinaerant Lem. et 
Gian. ' 

exponere in terram] QuidaBi MSS. e. in terra. Cf. III, 23. 



ANKOT. CMT. AD rWL CAES. B. C. UB.L 885 

Cap.12. «eimfseeTflMavaH Davis.oermkcere. Nea est opue, cf. Heli. 
Ct cenaor inT/W. erit. Hild. 1824 p. «6. r ' 

illis se <m. *<m futurum] Sic pierique et opt. MSS.cam Lem. B. AKl 
silt »e e. nen defuturum. 

Cap.34. paucis ante diebus] Inveno ordine Oberi. n. diebus anfe, 
favitiemeiior.MSS. . >T ~* 

t°»*c djmfe.J Agneecit prooom. Lem. B. 

jfetfffj Ced. Lera. Sigili. 

instituerant] Lem. B o tec. m. exstruxerant. 

portao reftctebant] Foeter. vocem tuentar opt. eodd. evtm Lem.— Re- 
liqaa invereo leffuntur ordine : portas y ctateem ; Lovan. elassim. Ego ma- 
limoportt», cla—im ref. — Minua bene Morue et Bipp. edideront e cod. 
Carr. refeeerant. 

Cir.35. decemere] Sic bene emendnvit Gron. in obss. HI, 1S p. 541. 
MSS. et vet. edd. ditcernere. 

iit concetteritl Markl. 1. i. p. 31» lerit tibi c. — At vide Held. et 
Hamah. Gr. §. 1% p. 350. 

Sallyas] Hectpi conieetnram GlandorpH, qnam probant Ond. Oberl. 
(qui valt Sallyes) Lem. Held. et ceneorea in bibl. crit. H. 1823 p. 866; 
jm p. 281 et 1n supplem. act. Ut. Halent. 1820 n. 11 p. 81. 

Cap. 30. parum — inttrucUs]Qtiacrit Oad. qaomodo riams parum in- 
miructae dici pontint materia. llecte vero sic dicantur, qnam materia 
significet tigna, atteret et tabuiat, atqae pari modo dixit Caeo. G. IV, 
31 med: materia — ad reliquat reficiendat utebatur. Tria noatro 1. com- 
meraorat: eiaeos, quibae navee continentar; materiam i. e. tir.no, aeseres 
et tabalaa ; deniqae armenta i. e. funes , radeatee , vela etc. , quae oinnia 
partiin erant cenropta (hinc naves parum inetraetae),partimiutee;ra ct hia 
uooa eat ad reliqoaa navea reficieuaas. — Davia. mavuit : harum clavio 
et materia — instructi, iis ad — ; Oud. aaadet: parum -— instructi iit aA 
— ; lurin. jmrum — detraetit vel extraetis ad retiquas longas arm. — 
Ingenioae Orret Held. acripturam cod. Dorvi). et uonnuUaruln edd. aut 
arm. ; aed ac , atque eoniang ant diverea et diaaimilia : G. UI, 15, 1 binam 
ae ternae navee. 

Cap. 3*7. cum legfonibut tribus] Tidetor qoatoor haboiese, at Iaria, 
monatt. Cf. c.40; nisi ibi cam Leid.pr.acribcrevelia legionettrettraieciU 

Cap. 89. Caesar — praemiterat] Inriu. vult e e. 40 supplere quatuor% 
dac: praemiserat tex, auxilia peditum; Guischard. in I. Guerre de Cd- 
smr en Sspagne (iafemWr. crit. p.tt)pr.quinque ad sex mii. 

Hinc — hominum] ac. fOrliaafmo quoqne evocato. MSS. cam edd. vet. 
discrepant : alii kuic pro Atnc, vel ad «e huic , alii ad se hinc, unua huo t 
qaod rleld. probat, eiietimana in vocibus ad se veatiglam inesse verborum 
addere. adiicere, accedere, qane verba atiaa apud Caea. vocem hue m- 
eom habeant iunctam. — Lem. edidit, qaod ia edd. Vasc. et Strad. )egi- 
tnr: Htne o. g. homineo. Cenaor in «nm»/. aet. lit. Halens. 1820, n. 11. 

&81 probat Davis. coniecturam: Huc (uavia. adhuc) o. g. hominum JuT 
ile) apnrobantibaa iam Clark. et Oud. — Addidit etiam Guiachard. 1. 1, 
et verbo audierat praemittit noetotiam. 

Cap. 40. Siconl Hac abl. forma in nom. flominum noatcr ut! solet: e. 
63 fln. G. 1, 13, 1. 

Huc quum — congresoael Aceedit Lem. B. 

Cap. 41. quoo sibi] I^em. B quos ibi. 

a terUa ade fiebaf] Lem. B : XIII acie fiebat: al. aciee terlia f. 

Cap. 42. redudt] Afnoacant Lem. codd. ; nonnaHi dedudt, qaodprobtl 
Davis. 

adtriMt legion.] Poster. vov per errorem la ed. min. Oad. deeat. 

Cap. 43. instructd} Probo e Lem. B aliisque ttructa. Cf. Oud. adh. 1. 
et HI, 07 in. 

submissi» subsidiis] Cod. Lem. al. suwtmie.— Bipp. We^xeL et Lenu 
edidenrnt praetidUo e lide nonnul. cod. 

Cap. 44. genere quodaml Probo cum Held. eonieetoram Mori g. eo* 
dem; Flade tn obss. I. conHelt quondam. 

Haee tamen] Codd. qdd. et vet. odd. Mtm rm», prob. Ood. et Heldio. 

GAEBAB. v Kk 



886 AMN0T. CRIT. AD H7L. CAES. B. C LIB. L 



Cat* 46. dedipt* I»mi»] SieLem. B eutn boni»Oud. et ed. Stmd. ; Lem. 
C: editu* locue; alii dedivifamtigio vergebat. quod placet Iurinio. 
,: Jugebatur ilti* copiq} Consentiunt boni MSS. eam Lem. B. Cf. Oad. 
ud h. 1. et G. 1 , 48. — Vuls;. Augebantur illi* eopiae rctinaerant Bipp. 
JkVetsel. et Giuui. 



Cap. 46. ex primo hastatol i. e. qui antefaac pr. hastatua faerut. Sie 
. , , „___ __ .* Mp aaiiavf *-* f 

?reudus a 
p. 498.- 
>« t/n — n 



fere li. 1. interpreUntur Gron. •£««. IV, 20 p. 323 Jlavis. ataae_0__d. , qui 



«ie praepositionis significatione est confcrendus ad Lacan. IV, 719 et Sal- 
mas. ad tcript. hi*t. Aug. T. I. p. 493.— Cousentit Guischard. 1. I.p.118. 
laudaus IIL M : Crastinu*, qui otim — duxerat. His «ssentior e-ptieatis : 
eecidtt Q. Fulginius . qui antea fuerat inferioris ordinie, ted ob egTegiam 
* yirtuiem mox asceudit ad gradum eentarionis primi hastati, qua tatne» di- 
srnitate non diu est gavisus , quippe qui non multo post, qnain p. haatatus 
«st factus , eecidejrit. — Lips. de tmil, JtL II, 8 lerit: Centurionr. %a*tati 
eiqae asscntiunt censores tn suppl. act. lit. Haten*. 18» n. 11. p. 81 et 
bibl. erit. Hild. 1824 p. 989. — Lem. e_cidi.se nutat tribunus, quaestor; 
Interpres Germ. Viennensis a. 1794, qaem laudat Oberl.,supplet exjw. ha- 
gtato primus princep*. Nonuullae ed<J. vet. pr. hastatu*. 

Cap . 47. tam diu] Sic codd. Lem. — Bipp. et Wetzel : tamen diu. 

Cap. 48. nivi* proluit) so. tempestas, tta cum Oberl. et He!d. e 
eod. Voss. edidi , Oudendorpio non iinprobaute, qui tamen alteram fermara 
nive* pr. retinuit e 3 codd. . consentientibus Lem. B et C a m. pr. — Alii 
nix proluit, qnod Giani dedit. Vulgo nis profiuit. 

pontisque amool Lem. C p. ambo*. 

Tempus [aufemj erat] Mediam vocem OberL et Held. enm Bipp. e. 
fide 3 M5S. cd. Bas. a). emieerunt. — AJ. Tempu* erat autem , emissa 
voce anni ; in qutbhsd. desunt autem et anni. Ego inclusi autem. 

u*u) Sic Oud. ed. min. ex opt. codd. , idque saadet vb. eoneianitas. 
Vulfo usi. 

mervi* liberisque] Sic omnes codd. et vet. edd. — Hotom. voluit «. libertis- 
eue, qaod cum Held. et Censore in bibl. crit. Hild. 1824p. 187 probo. Cf.c. 34 

eontinebaut] Held. sunpieatar retinebant, qaod rei mafis convenit, ne- 
qac improbat censor 1. 

Cai*. Sui Hi* tameu omnibu*} Lem. C: ha+c tamen omnia <in marg. 
incommoda) annona creavit. Hotomanni conieotaram , Qui ium pro ie> 
men vokiit scribere et rea delere, bene refatarunt Held. et eens. 1. — 
Cf. etiam Oud. 

C.4¥. 53. Multa rtimor fingebat] Leid. pr. mvltarum rumore orat fiw 
gebat et sic Lem. B, nisi qood habet fingebant ; Lovan. multorum ora fin> 
rebanty aou male; sed piraefiBro cum Oud. R. Siephani tcripturaat: mul' 
\a rumor affiugebat. 

Cav. 54. Carinae — statumind] Sic eodd. Lem. et vet edd. Ven. 1511 
com Ald. 1580, Vasa. Strad. et Bas. — Alii Car. oe pr. otatumiua ieri 
yel et fctrf, aU ttramUna et levi. Oudendorpio videtar sub v. «e primum 
oliquid latere. 

poutem — perficit] 3 boni codd. cum Lem. B s pontem inmtUuit, ande 
Markl. 1. 1. p. 266: p. inttituit: uutUutum perflcU^ laudaus c 28; II, 1! 
et Afr. 86. * 

Cap. 55. inomnantesl Hevocavit Oad. ed. mtn. hanc vu\g, acens. for- 
mam , quam in nuicsmodi yoce.nolim mutare, q4uunquam in Leid. pr. et 
cd. Bas. est inopinantie. 

csA. cetratt*] Beuenicpost Aldumedidit Oud. omuesque recentiorei 
praetec Lemair. , qui revocavit e MSS. centuriaU*. 

Cap. 56. usi) Af/noscunt Lem. codd. Infra Lem. C habet Haec — obtinebat. 
' Cap. 57. magnoaue— tetorum sej Leid. pr. ma. pHorum — Ulorum st jis- 
mero. 

Cap. 58. ef, quoad licebat latiore^paUo] BoniMSS. ante ▼. «B#ttoif 

Siruat ut -vel aut y oade cum Lessair. puebo coniectaram Voss: uti epatifi- 
ud. coniecit: tatiore aut spatio. aut prod. Miaos bene, et HeM. 
artijrtislConcmitLvutk r 

C\v. 59. Hoc pr. — nunciatur] Iu hac script. conseutiuut Lem. B ct 
e4d. Bas. cum Strada,>- Codd. OudcjOorpu: i/ocpr.otuMi. 



f. 



ANNOT. CMT. AD IVL. CAES. B. C. LIB. L 387 

Caeoari — nimc] Lem. e *w C edidit: Hoe pf. vt Cae*. ad llerd. 
etc. Bipp. Davisium sccuti: /foe proelium quum Caeoari; Scaligeri scri- 
ptnram dedit Gia.ii : Huc Caesari ad I. nunctato. t 

minu* iibere] Desant haec in utraque ed. Oud. 

Cav. 60. lUurgavonenei*] Lem. G : LurgavonenoU. 

celeriter] Fit , quod vulgo adduut , deest quoque iit codd. Lem. Reti- 
noit Gian. 

Cap. «1. latitud.] Leid. p. altitud. , quam vulg. seripturam dedit Giaa. 

quibu* — averteret] Sic Oud. e plurimis optimisque MS8. — 3 codd. 
et n-ouuullae vet. edd. : quibus parte aiiqua Sicorim averteret, qnae pro- 
bat Uotom. ifoque suffragatur Held. laudans c 46 nonnuila parte, ut ab- 
lativus locnm obtineat adverau. 

Cap. 62. deduxerat] Non discedunt Lem. codd. N 

ex*tare] sc. pos*ent. Tneatnr infinitivum 5 beni MS8. — AIH exta- 
rent, quod receperunt Bipp. etWetzel. probatque ccnM»r in aeti* liter. 
Lipe. 1824 p. 987.— Pro cepala et, quae seqttitftr, nounulli MSS. etvct. 
edd. Bai. Strad. aK babent ut. — Particulam neg. post traneeundum e 
fide 3 MSS. et Lem. G reole deleveruut Oberl. Lem. et Held., ntaue po- 
stulant, quae c. 63 et 64 narfanfor. lnclaacrunt Oud. Bipp. Stoepnas. et 
YVetzel. , sed retinuit Giaa. ' 

Cap. 64. cernebatur] Codd.Lem. al. eernebantur. Vidc annot ad c.73. 

circulari] Consentit Lem. B ; sed C cam al. eonturbari. 

non nece—ario] Pacttc. non addiderunt poet Cetlar. Oberliaas, Lem. 
Gian. et Hcld. , consent. uonnuNis MSS. , neqae improbat Oud. , retiuuit 
tamen rulf atam , fn qae Lem~ eodd. consentiunt. 

ouetinere] fsurpat Caes. hoc vb. absolute , ut c. 71 in. , HI , 94 , sed 
ita ot sit i. q. iotum *uum tenere, cui adversatnr interrumpi, qnod sequi- 
tur. Cf. Heid. — Probo igitur cum Moro *ub*i*tere, quod reeeperunt 
Bipp. consentientibusedd. Bas. Strad. et Steph. Cf. de hoc vb. Gron. ad Liv. 
27,7;Gesiaer ad Claud. XX, 368 et Ernest. gtoo*. Liv. sub v. *ub*i*tere. 

dein — rurm*] Sic 3 boui codd. cum aJiis. Vid. Verhn. Heil. p. 15». 

incipit. Ac tantam foH] Sio oum Bipp. Lem. etGiau. interpuuit. Par- 
tic. ac. sicut atque, habet vim continuandi et novum quid addit, Ka ut, 

3uae dicta suut, aureoiitttr. Cf. Beier ad Cic. off. II, 5n< 34. Pari me- 
o G. IU, 16, 3; VI, 41, 2, tbiqoe Ond. — Oberl. Wetzel. et Held. 
dederunt : At tan. f. 

ad iter—interporita] Hame Davisii emendationem probant Clark. et Oud., 
qni monet Soaligerain e suo eod. haec verba ka transposaisse : addito cir- 
euitu, magnaque ad vadumfl. mora interpo*ita, omissis vocibus ad iter, qaas 
primui Ciac. deleri iussit. — MSS. habent : ad iter addito ad vadum 
eircuitu,magnaqueflumini* mora interpotita. Quam vuqr. scriptoram cum 
Heldio probo , qui comparat e. 63 : domum concurtu*. Adde Liv. M, 28 
in : brevt per monteo circuilu. 

Cap.65. viso*] Abest a Lem.C. — Delendnm eentneront Cfae. et ScaT^ 
jion dissentiente Obcrlino. Clark. patat idem esse, quod apparentta 
((parirrag) probante Oud. 

constiUt — inttruit] Sic edidi e MSS. et vet. edd. , probatque Held. 
laudaus c. 41 conttitit — etfacit. Adde G. \\n.delegit — iubet; c.2 re/i- 
quit — proficitcitur ; II, 13, 1: recenit — ducit. 

conante*] Hoc revocavit Oad.ed.min. Vid. c. 55 inopinante* f. 2 codd. 
conanti*. 

Bo* intra monte*] Hic vb. ordo est in edd. Strad. et Bas. — Omncs 
flere MSS. /fot montes intra. 

in pr. cotte] Leid. pr. in proximum collem. 

Cav. 66. ii* y qui — ab hi*] Consentit Lem C; sed B: 7ii» — conrepti; 
aliift vel hi—conrepti (Lovan. addit «unt)Markl. I. 1. p.266Iegit 11 (duo) 
— conrepti. 

va*a — conclamaril Sic fere III, 38, 1; c. 75, 2: ut et militare — 
iu**it. Codd. Lem. II. C cum bonis Oud. vata mililaria more conc, qunm 
scriyturam Lem. vcram autumat, immerito Oudeudorpinm vituperans, qui 
hanc vartetatem e codd. non commemoraverit. — Lovan. et Dorvil. mUL- 
taria , more conclamandi proferre, K k 2 



S88 AKHOT. CBIT. AD IVL. CAES. B. C. UB. L 

«* eoitrb Coesari»] Bfpp. Oberl. mmnm reeeutfOTCa : «rCSwt. eancri*. 
Caf. «7. fo «msiftV] Lem. num e mm fodd. oeeatas edidit comdlio y 
auod etiam sab finem emp. scripsit , et sic Giaui. 

ab Petreio atque Afr.] Ab dedi e Leid. pr. ei nsn Caesaris VI, 2, S 
ab proximi»; Vlf, 46, 1 ab pianitie. Idem cod. cnm Vosa. edd. Strad. 
Vue. al. habet atque, ut c. 43, 1 ; c. 72 fia. et 73. 

sentirentur] Praetulerim e S codd. et edd. Bas. Strad. et Vaac. «euv- 
Uretur. 

at — adferre] Markl. probat Ciac. eoaiectaraai: at fuee (dnm ln est) 
— oculos, adferre, distingena: at luce, multum — eeoiec, muitum prae- 
eentiam, adf. 

aliquo accepto] Cod. Leid. pr. et nnni Lem. aliquauto, Oudeftdorpio 
nrobatum. 

Cii». 68. nam . quae itinera ad] Coaaeatiojit Lem. codd. 

inermi] Acccdit Lem. C. 

frumento] Plerique MSS. frumentum. Saspieor frumento eum, 

Cap. 68. nec non necessarii] Sic Uud.e cod. Petav.— Scripserint eum 
Davis. nos neeet». e maltis MSS. G um Lem. C et edd. Vasc. et Strad. — 
Probant Oberl. et Held: protequebantur no*tro«, neee»». — Alti b&e vel 
nee necess. ; Giani dedit vulg. pro»equebantur . necess. , at ed. Baa. 

putarent] 3 Lem. putaret , qood vulg. defendit Benti, — Reetituit 
putarent e Leid. pr. Oad. , qai cf. ad Saet. Caetar. 75 p. 116. 

Caf. 71. idque ex omn. — fiagitabatur] Desunt haec in nonnullis vet. 
edd. , probante Bentl. — Agnoscunt codd. Lem. 

alihuo loeo] Cf. Oud. ad Suet Tib. 47 p. 422. — Per errorem Oud. ed. mia. 
supra habet conioeatioque. 

Cap. 72. a pierisque] Praepeeitioae careat Lem. B. C aoaaalli eodd. 
Oadeador|»ii , qui laodat c. 74 a cuncti» probatur. — Sustulit Lemair. 

in montibu»] Agnoacunt 3 codd. praepeeitiouem , quae in Lem. cedd. 
rcliquisque cum edd. Strad. Bas. deeat. Omisit Gian. et probat Held. ; qoi 
cenfereudus est ad c. 21. 

Cap. 73. dimi$erant~\ Lem. C : amUerant , qood volf. dedit Gian. 

nunciatur] Revocavit Oud. ed. min. nunciantur e eodd. Leid. pr Le- 
vaa. et Voss. , quibas aceedit Lem. B. — Utrumqoe Caesaris est, ef. Oud. 
et Held., quocum praetuli nunciatur, de caiua verbi uso impersonali cf. 
Ramsh. Gr. §. 168 p. 431 et Raddim. I. 1. P. 11 p. 13. 

Cap. 74. quisoue — evocat'] Conseatiunt Lem. codd. cum ed.Strad. 

armaque cum] Codd. dissentiaut. Moras cunr Oad. probat e cod. 
vrsin. armaque, quod cum, ut dederaat Bipp.*, sed eoaf. Held. 

atque Afran.J Sic MSS., uon et. 

abdueuntur] tJnus MS. oum edd. pr. adducuntur, quod omaea dede- 
rant recentiores. Sed perit elegaas oppositio. 

Cap. 76. Po$tulat] Codd. Lem. cum multis aliis Pottnlant. 

ut produeatur] Abest ut a nonaullis codd. et ab nno Lem. — Alit nro- 
ducat vel producant, quod posteriuS, ut diflicilius, jprobatur Heldio. 

Sed — receperant] Cum hac script. consentiunt 4boni MSS. cum Lem. 
A; sed C habet : Sed plerique , quoo receperant. ut edd. Bas. et Strad. 

$ic — a Ducibu*] Lem. e suis et nonuullis al. dedit : 8ie terrore oo- 
lato a Due. 

Cap. 77. in honore] Omnes fere MSS. agnoscont praepositionem. 

Cenlurione* — honorem ] Sie Lem. C. — Coniicit Voss. : Centuriones 
in primore» ordines , tr. in trib. r. h., ut placuit Ciacconio ; Faernus : et 
triBuno» in tr. r. h., qood e fide 2 codd. cum Heldio recipiendom dnco. 

Cap. 79. plurieeque] Hoc dedit Scal . e coniect. Ciac. — Omnes codd. et vet. 
edd. plure$que. Placet Lemaireo scriptura Hotom. et pr. edd. ntureeque — tu- 
etinebant, quod poster. verbum non improbatrHeld. — Bentl. coniecit: 
pluresque inpetu» sustinebant. 

deouper Xttuo»] Prior voi in nounullis deest, eamqoe e fide suornm 
omisit Lemafr. , neque admisit Gian. Inelusi cum Bipp. — Unoa MS. 
euo» demver, 3 carent pron. tuos, quod Oud. eiici mavult, probaate Hel- 
dio ob meliorem vb. oppositiohem. 

aversos] Lem. C: adversarios; Gian.dedit: adveroos. 



ANNOT. CRIT. AB IVL. CAES. B. C. UB. I. 689 

Relinquebatur , ut} Librl vaxknt. Oud» 9 comipta Leid. pr. scriptu- 
ra relinquirebatur eruit relinquebatur. Duo codd. requirebatur ; codd. 
Leui. ret inquirebatur ; vulgo fum inquirebant. quod, ut solet, Gianiedi- 
dit. Carr. pro v. tum habet tamen , prob. Oud. 

tncifo/tj Acccdunt Lem. codd. — jBipp. et Glani: incitato. 
. tn vo//f«] Sic Oud. e 3 MSS. 

Cap. 80. unafronte] Scal. una afronte } Benfcl. aft tinafr. 

relictis] ScaJ. e comectura Faerm eductis, quod Moro probatum rcce- 
perant Bipp. et Gian. 

Cap. 81. amplius] Addidit hoc Oud. e 5 MSS. et vet. edd., deest ln> 
Lem. A. — Cod. C caret v. proelio. 

Uli — vitiol> Lem. C edd. Bas. et Strad. illi animadverso vitio. 

convertunt] Lem. C connexerunt ; Ciac. coniecit conferunt^ Bentl. 
continuant. 

His eos — haberi] i. e. inopia aquae , pabuli et hoetium continuo in- 
peta eos vexatos mafebat. Hanc script. dedi cum Bipp. e Leid. pr., pro- 
bantibua Clark. Moro, Adolph. Wagnero et Heldio; mafim tamen e 2MSS. 
habere. Alii atiter. cf. Ouu., quienidit: His eos supplices matis haberi; 
Lemair. e suis codd. His eos supplicesmale haberi; Gian. e vet. edd. Hio 
eos supplices malis Caesar necessariam etc. 

circummunirel Sic edidi cutn Glark. Ober). atque Held. e plerisque 
codd. Oudendorpti, quibus accedunt codd. Lem. — Oud. Morus, Bipp. 
Wetzel. et Gian. circumvenire. 

Cap. 82. inped. rei, horaij PTerfque MSS. cum Lem. B. C et multis 
edd. vet. in. rei K quae muniUonis causa fiebat ; alii aliter , ut manifcsta 
appareat glossa in vv. munitionis causa, quas cum Davis. Oberl. atque 
Held. sustuli. — Retinuerunt v. causa cum Oudeudorpio Moros , Lem. et 
Gian. Cf. G. IV, 1 iu. * 

defugisse] i. e. vitasse, recusasse. Sic Oud. e Voss. dedit. Vulgo 
diffugisse. 

occupabanf] Addunt Lem. B. C cum 4 Oud. duae, quod recepit Lem. 

Cap. 83. Acies — obtinebant] Codd. mire variant. Edidi cum Clark. 
etOud. emendationem Ciac, cui codd. Lem. propius accedunt: Acies erat 
Afraniana (cod. C Afranii) dupl. leg. V in subs. locum alariae cohorte* 
obtinebant (cod. C cohortis obtinebat) f hinc Lem. effinxit: Acies — du- 

£lex , legionum quinque. Tertia (legio) in subs. loc. alariae cohorlis ob- 
nebat. Giaui: Ades — quinque: in subsidiis locum al. cohortes obtine- 
bant. 

sed primam — tenebant] Sic restituit Voss, e suis MSS., probantibus 
Clark. et Oud., qui cf. 

nisi — oommittere] Taeatur haec codd. Lem. B. C a m. pr. aliique 
' cpt. Oudendorpii , quf de hac moaoram permutatione cf. ad h. 1. et ad G. 
ll, 10. — VuUro : ut nisi— committeret , nt edidit Gian. 

Cap. 84. «f conlooui] Coneinunt Lem. eodd. — Ijeid. pr. si quid loqui. 

volw;runt2JSia mnnes MSS. et vet. edd. Cf. Ramsh. Gr. §. 195 

8., €19 sq. — Edd. Bas. et Strad. voluerint, qnod omnes recentiores edi- 
erunt. 

ut feras] Ontime sie emendavit Voss. et probat Berger. de naturali 
pulchr. etc. p. 246. — MSS. ut foeminas, quod retinuit Lem. 

ingressu) Convertk FJade ). 1. p. 8: Sie konnen keinen Schritt thun. 
Vo88. coniecit congressu vel egressu et hoc probat Morus atque receperunt 
Celiar. Bfpp. et Gian. -- Davn. digressu scribendum placuit. 

circummunitos] Alii circumventos. 

ne ad uttimwnl Rod. Schnell. in spec. obss. in Caes. com. Basil. 1789 
eoniecit:ne ad ultima supplicum pr. nec h. Cf. mantissa Oberl. p. H27. 

Cap. 85. neaue conloquiQ Desunt in otraque ed. Oud., Davig. 1 1 Mori. 

nlerumque hominibus] Sic dedi cum Binp. Wctzel. Lem. ct Giau., con- 
■entlentibus edd. Bas. Strad. et Ald. 15*- 0. M ivult Lem. e suo B hominum. 

opes a. suae] Hic vb. ordo est ia MSS. , noo aug. opes stiae. 

ad portas — rebus] Lem. C et nom.ulli a!ii : ut idem adportans urba- 
nis praesidia rebus ; volgo praetideat \>\o v. praenidia, probante lieutl. — 
Morus coniicit: praesidio sit. Tuetur llade 1.1. uostram scripL laudans 



A5K0T. CRIT. AD IfL. GAK. R C. UB. L IL 

Cle. Mam. MprfUimrericwtattTSm. H. W.XXH, 22 a. 44a»»r*M «e- 

af Amib. Adde Zompt. Cr. $. 84 ■. lt p. 417 cd. IV. r 

tti vel fosrf, qaod prias aabctLem. B 
r pest v. uitro et coaiieit nitroneae. 



Cap. 86. victf] 3 boai eodd. iiutf vel iosrf, qood prios habctLem. B.— 
Ood. e fide boa. codd. delevit tarfe peot v. «/(re et coaiich 



neeae emnfl 8ic Lem. eodd. 

ne quid eio noeeatur) Haoc seript. afaoseaat boai Ond. MSS. i 
B. Qaidam : ne eui de its noceatur , coaseatieate Lcsn. B, et baec proban- 
tar Yossio et Clark. AIH noeeretur. 

neu — co# oturlSie plarimi optimiqne libri eam edd. Bas. et Strad. 

sacramenlu m] Coasentit Lem. B eom aL optimis; alii oseramento, 
«uod receperuot Davis. Moras , Bipp. WeUeL et GiaaL 

Caf. 87. du«o/ntj Lem. B solvtt. 

kabnerunl] Dedi eom Bipp. scriptoram opt MSS. Leid. pr. Pet ScaL 
Boogars. et ed. 8trad..Cf. Kamsa. Gr.$. 165 p. 41». Alii kobuerant, 2Ae> 
huerint, quod Oud. dedit. 

in ius adierunt] Egregie sic emendavit Goilielmos e. 2 qnaestion. in 
Aululariamin Grut. lamp. T.III p.344 — Lem. B cum aliis: intus adie- 
runt; al. introduxemnt. 

0. Fuf. Calenum] Sic edidi c MSS. eum Bipp. Wcteeh Oberl. Lem. 
et Giaa. Cf. Garaton. ad Cic. PhO. VlII, 4 p. 2ci ed. Werasd. — Oad. 
Kaienum; oodd. Lem. Fufeium. 



Lni. IT. Cap. 1. oorftt] Hane dat. formam dedi e Leid. pr. Cf. Ood. 
ad G. 1 , 16 et Berrer de nalural. ttulch. p. 416 sq. 

altera — Rhodanf] Magna h. I. est scripturae varietas, moltae conie- 
ctarae. Qaod cum Oad. edidi , diserte leritar in Lem. C edd. Bas. et Ald. 
1850. Lcm. recepitatfmfftt, et WetzeL verba: ex Gallia — attingit cum Sca- 
Hgero (qai habct adigit) inclosit, idque placet R. Schnell. 1. L , qui etiam 
N coniicit adit. — Adtgit est i. q. oe adigit. adigitur. Cf. Ramah. Gr. 
$. 163 p. 383 sq. 

ad/tum habcat] Sic edidit Ond. e 3 bonis eodd. et 5 al. Ct Ramsh. 
Gr. $. 166 p. 416. — Oberl. omnesqae reeent.dederantAa6ef. 

Cap. 2. etmvoluta] Consentit Lem. B ; valro evoluta; Morus, Bipp. 
Wetzel. et Giani recepcrunt eoniect. Ciac. invotutam. 

Cap.3. pervehiturj Sic optiuti codd.; clii provehitur. 

ex navalibu» — deducftl Pleriqae codd. cam 2 Lem. agnoseunt nava- 
lihus; unas cum nonnullis edd. navibus. Cod. Petav. unam ded. navem, 
in ahis sefles vocis navem est incerta ct ttnast deest; quatuorutraqaevo- 
ce careut, quare recte iudicat Oad. v. unam excidisse, qaam scriptam fue- 
xit per notain I, qaare recepit scriptaram ScaL, in qua consentmat edd. 
Bas. Strad. al. Assentitur Held., sed dedit cam Oberl. navem unam ded. 

Cap. 4. [uf] extremo temp.j Deest ut ia bonis codd. Oad. et Lem. B. 
C a man. sec. — Omisit Lem. ; ego iiiclosL Cf. Oud. ad G. VIII. 20. 

latitanUbus] Lem. B ct C latitatU. Markl. L L p. 26? coniicit inten- 
tatis. J * 

Cap. 5. ut victot] 2 codd. careat v. ut. 

Cap. 6. lHductisouel Sic Lem. codd. 

magna vi$ — inferebant] Lem. B magna eminu» mi—a telorum mul- 
titudo inferebant ; Hotom. ex antiq. cod. magna vi. 

[de inproviso] Aguoscunt quoque haec codd. Iiem., sed vix>in uberta- 
te Caesaris defeiidi possant ab inepta ac patida perspicaitate. Iaclusi com 
Bipp. Wctsel. OberL atque Held. 

ex in»ignC\ Hanc scripturam ■ervarant Palat ct DorviU.; plores ex 
igni ; Lem. Q al. ex ttgno. 

sed tantum] Codd.Lem.com qdd. aliis et Strad. ed. «edtontar«,quod 
placet Lemair. 

praefracto] Ijcm. B: perfecto. C et Voss. praerupto. quod Lem. rece- 
plt; Glai.per/>acto. J ' r f 



ANNOT.CRIT, AD TVh. CAES. B. C. LIB. IL 891 

Cip. 7. ad cognoscendum] DeMnt tn eodd. Norvte. Leid. pr. Seal. et 
Lem. B ; cod. C ad agntsc. ~ suspecta sunt Davisio. 

m/uJo gequius} 3 codd. cain Lein. C et edd. Bas. Strad. fton «effafo*, 
quod probant Morus atque Oberl. ; receperont Bipp. Lemt et Gian. 

CaK 8. pedet F] Sic Oud. e 6 codd. et nonnallis edd. vet, Volgo pe- 
dum V. 

Cap. 9. XTbi turris — ■ contabulationem ; eam — instruxerunt fta,]Con- 
sentiunt iu h. Oad. scriptura edd. Strad. Bas. ct Ald. 1580. — Dissentiunt 
MSS. cf. Oud. , qui coniecit : perd. e*t ad contabulationem , eiu» caussa 
parietes instruxerunt etc. Porcel. sub instr. explicat : struendo inmiserunt, 
laud>u8 Vitru. V, 9 a med. instruere tubulos in parietibus; Gian. iuter- 
pretatur : incluserunt intra murum ; ego : intra parietes struendo apto- 
runt. 

contignationem—laterculo adstruxerunt] MSS. omnes latericulo. hinc 
Markl. 1. I. p. 268 scribit lateritio (sc. onere). quod cum Moro et Oberl. 
probo; Morus suepicatur: ad hanc conUgnationem — lateritium adstr. -» 
~Leid. pr. adstrinxerunt ; alius construxerunt.* 

easquc] Sic Lem. codd., qui etiam consentiant in Storias, quffd Infrft 
seqoitur. 

prehenrionibu*] 2 codd. cum Lem. B et ed. R. Steph. pressionibuu • 
quod praeferunt Lips. Poliorc. II, 4 et Ad. Wagner in vernac. interpr. 
p. 423. — Lem. C: penrionibus. Quom infra omnes fere MSS.iin prehens. 
con8entiant, nihil mntandum censeo. 

Cap. 10. vedum LX] Lips. Poliorc. I, 9 p. 54 emendavit IX, qui nu- 
meros rei yidetur magis couvcnire et probatur Oud. Oberl. Lem. et Hel- 
dio , atque ita loctun nostrum laudavit Rainslu Gr. §. 108 p. 183. — 2 
codd. cuin qdd. edd. vet. pedcs, quod receperunt Bipp. et Gian. — Cf. 
Ramsh. 1. 1. 

regulas] Lem. C tegulas. 

lateribut lutoque] Alii in lateribus , al. et luto, in al. deest que. Oud» 
inendam latere putat. 

Cap. 11. ab opere] Desiderantur in vet. cod. Lem. 

pars rel.] His vb. incipit apud Lein. c. 12. 

TJap. 12. [ turris — perculsi] Haec desaut in 5 bonis codd. et Lem. B. C 
*- Omisit Lemair. ; suspecta sunt Oud. Moro et Heldio. Inclusi. 

videre] sc. se. Cf. Oud. ad Gall. II, 31, 1.— Probat Bentl. e nonnullio 
vet. edd. videri, quod receperuut Oberl. et Held. 

ab defensione] Ab exhibeut 3 codd. 

quin spe] 7 codd. cum Lem. quin se, unde bene Heins. ad Sil. It. 12,' 
436 et Oud. couiiciunt : quin se spe. Cf. Gron. ad Liv. 36, 7, 13 p. 1011 ed. 
Drak. T. IV. Vech. Hellen. p. 8T et cap. sq. «e — erumpunt, ib. OberL 
- Cap. 14. fammam conc.] Sic codd. Lem. (C a m. pr.) 

tnaiore] Hanc abl. formam dedi e Leid. pr. 

Cap. 15. latitudine~\ Cousentiunt queque Lem. codd. — Qnum vero 
jnuri altitudo h. 1. spectetur , ex edd. Steph. Vase. et Strad. praetalcrim 
altitudine, quod probant Davis. Oud. et Held. qui cara Iiins. 11 Poliors. 
3 bene monet supra c. 1 non commemoratam fuisse latitudinem. 

congertitiui] Concinit Lem. B; sed C congestus, receptum a Bipp. 
Wetzel. et Gian 

Sub tecto — tectus] Marklando abundare videtur vel nub tecto y Vel 
tectus , pro que coniieit tutus. 

reconciliatur] i. e. reparatnr. picftur h. verbum de iis. qnae ad tem- 

Iias interrupta, ad priorem redncuntur statam. Revocavit Oud. ed. min., 
abentibus MSS. et pr. edd. probatqae Held. — Varro R. R. III, 16: rer 
conciliatac apes. — Cod. C : breviore condUatur y unde Lem. coaiicit »rs- 
vi conciliatur i. e. resarcitur* reparatur. 

Cap. 10. Quod ubi) Non dissentiant Lem. codd. 
teia manu coni.] iboni MSS. telum manu e. 
Cap. 17. ferebat] Sic 5 MSS. cam Lem. B. C. — Alii referehat. 
Postta vero, quum\ Markl. 1. L p. 208 legit: P. vero. quam. laadaas 
0.^375^,32. J r * 



892 ANNOT. CBm AD IVL. CAES. B. C. IJB. II, 

laUu» atque in/i<aiu*i Cf c. m, ». 

Cap. 18. Petreioque] 7 codd. Pompeioque, qued Lem. e snifl dedit, 
BMne improbat Oud. Sed vide Held. 

nf /scere/in Suspecta sunt Oud. et Gratero. 

in HispaliJ Agnoseunt praepos. omnes MSS. Cf. Ramsh. Gr. $. 149 
n. 3 P. 281. — Omfsit Giani. 

Gadis] Sic plerique MSS. ut infra. 

se certis] Lem. C secreti». 

perterrito» civi»] CouseutitLem C, alter mendose: perterriti» civi». 

liS.CLXXX} Cod. C: CH. CLXXXX, m marg. coAorte«; alter cod. 
CH. CLXXX. Placet Lcmaireo cohorte» CLXXX,— Oberl. et HeJd. cum 
Bipp. tt Wetzel. vulg. receperunt: HS.CXC. 

praesidiaque — redd,ebat] Hunc verb. ordinem restituit Hotom., con- 
sentlentibua 5 codd. Oud. ; vulgo ponuntor post v. addieebat. 1'lao.e de- 
iunt in Lem. C et Voss. — Leinair. distinguendum censet inter readebat 
et qui , ut relativum spectet ad voc. in privatos. Staiim post Oud. ez ifltis 
6 codd. dedit eorum pro eorumque. 

bellum parabat] Vulgo par. bel. contraMSS. 

pprvulgatb] 3 codd. et qdd. ecld. vet. pronivlgato, 

Cap. 19. Cordubam mitteret] £ 5 bonis codd. , quibns accedunt Lem. 
B et C, dedit Oud. ed. min. Cordubae. de qua script. noudum miiii est 
persuasum, praesertim, quum sequatur ht. m. 

ad diem convcn.] Revocavit Oberl. cum Cellar. statutum post diem, 
non 8i'ne iide MSS.; optiini tamen Cuiac. Scal. Leid. pr. Lovan. cura codd. 
Lcm. et Bas. ed. non arnoscuut. Probat Held., retinuit tament/ofutum. 

cohortes eiecit] 5 boni codd. cohorte» iniecit et putat Oud. aliquid 
Oiendosi lafere. x 

Cap. 20. Hispalim] Qaidam codd. in Hispalim; alii eum nonnullis vet. 
edd. Hispali. 

quod ubique] Praetulerim com Heldio e 5 codd. quid ubique y probante 
iaml)ud. 

Cap.21. HUpanUi] Consentiunt duo Lem. Alii mendose Hispali». 

?uibu»dam] 3 boni quibusque y quod probant Gruter. et Oudf. 
!ap. 22. iussu Bruti] Optimt codd. Petav. Leid. pr. et -Lem. B cnm 
nliis et nonnullis edd. vct. in his Bas. missu. quod iflavult Gruter. 

Cap. 23. transportabat] Probat Oud. comecturam Lipsii transportarat. 
Sed bene defeudit Held. impcrfectum. 

adpuRt] Sic plerique et opt. MSS. 

profugerat] 5 codd. perfugerat, quod placet. Terfugere eiit ad locum 
eertum fugere , ut sis in tuto ; profugere , fugiendo alio se conferre , a 
loco procul fugere. — G. I, 27: Caesar—servo»^ qui ad eo» perfugissent^ 
poposrit; V, 45, 2. 

Cap. 24. Cornelia] Recepi hoc cum Lemair. e lide MSS. Ciac. Vossi- 
anorum et Lem. C, probante Oudendorpio. Optimi quoque MSS. agno- 
scunt c. 37. — Sic Plin. H. N. V, 4 et Poinp. M. I, 7, 2. Pari modo ap. 
Cic. ad divers. 12, biforum Cornelium; urbs Cornelia, ut Inscript. ap. 
Grat. p. T2 n. 6; via Cornelia p. 457 n. 6.— Lem. B mcndosc Cantdiana. 

Cap. 25. a theatro] ConsentiuutquoqueLem. codd. — Giani haec omisit. 

eonferantur] Sic cod. C, sed ab eadem manu suprascriptum est «6. 
BIpp. Lem. et uian. conferebantur. 

pronundare] Hoc einibenta boni codd. Vulg. pronunctart habent Bipp. 

Cornelia] Ita Carr. et Voss. 

Cap. 26. rerepit] Lem. B recipit. 

vestigio] Plerique M6S. cum codi. Lem. non agnoscunt praepositionem, 
quam praemittunt Cellar. Davhi. Bipp. Wetzel. et Gian. 

Squites] Oinnes codd. et vet. edd. usquc adScalig. Equitesquc.Y\*cet. 

Cap. 27. ad eum perferunt] Sie MSS. et vet. edd. — Vulgo desoat ad 
e»m, neque dederunt,Btpp. et Wetxel. 

6» conspeetu] Reeepit hoc Ond. ed. min. e multis BiSS. content Lem. 
B. C et Bas. ed. Cf. not. ad G. IV, 12; VIU,27. 



ANNOT. CWT. AD IVL. CAES. B. C. LB3. U. $96 

darel Idem mhibent codd. Lemairel, qui dedit dari, quod. Mido un- 
de, eeripserunt Blpp. Weteel. Oberl. et Held. 

Cap. 18. ieg. ea* tratud. Curio] Noinen Curionis a Lem. C muUisqae 
al. deest; in Leid. pr. et B transpositum legitar post qua*; Hotom. vult: 
mto legioneo. Caesar lib. 1 , 18 milttes Dotnitianos sacramentum dicere 
liuserat, tum Curionem cum III legionihus in Siciliam, qua capta, ia Afri- 
cam misit c. 30 et de his legion. h. 1. est sermo. Cf. etfem c. 23. 

contumelia} Sicabonf codd. cum Lemaireanis, plures in contumeliam, 
duo in contumelia, unus ad contumeiiam. 

Hi» paucal Probo com Oud. et Held. e 4 bonis MSS. Huc pauea, 

add/dit] Giani vulr. edidit, iuvitis codd. 

Hae hubJ) His vb. Bipp. et Lem. initium faciunt eap. proximi et cum 
ed. Bas. Strad. coniongaut: reducit: atque incfit—. 

Cap. 29. [Civile bellum — fingebantur] Corruptissimus locus , de que 
ef. Ood. et OberL — Lem. secutas cod. C , a quo , manu sec. quamqaam 
misere laeerato r genniaae seriptarae veatiria offerri dieit, sic edidit : Ci- 
vile beUum (cod. civili bello): genus hominum (=homines), auod lieeret 
— ef «. quod vellet. (id absolute dictum et de oinnibus homiutbas in omui 
civili beflo intelligi posse dictt, proxima vero ad Curionis milites et prae- 
sens disciimen esse refercnda) Legiones — fuerant {nam — municipia) ; 
etiam diversis (.^adversis) partibus eoniunctae {namque enim — sic le- 
git pro v. neque enim — ex Marsi* — contubernii*) ; commilitonesque — 
accipiebant. Giani scripsit : Genu* hominum (Sopplet : in quo nihil turpo 
Sit ab una ad alteram partem se conferre) genu* hominum (nempe liberum 
et Romanum, cui licet et facere et sequi, quod velit), cui — vellet; le* 
gione* eae (quae paulo ante apud adversartos militaverant) quae — fne~ 
rant : nam — consuetudo (qua eoram oculis offerebantur munieipia, quae 
non omuia Caesari studebant, sed alia Caesarem, alia etiam adverxas Pom- 
peii partes sequebantur , mutaverat Caesarfs eiusdem beneficiam : h. e. 
eofl Cacsaris beneticii immcmores reddiderat). Haeque enim (Sic pro v. 
Neque enim, ut cauea addatur diversi animi, quo quisque duceretur) ex 
Mar*i* etc. — Schnellius 1. 1: Civile belium; g. hiiminum, cui quoa li- 
beret, liceret facere et sequi. Quid vellent legiones eae — fuerunt, {nam 
consuetudo) quin oferatur? Municipia eadem diversis — coniuncta : pte» 
rique enim ex Marsi* JPeiignieque venerant. auditosque tuperiore n, iu 
conlubemiis militum sermone* gravius accipiebant eic. 

Cav. 30. huiusmodi mil. contil.l Hunc verborum ordioem dedit Oud. 

Jt plerisque codd., consent. Bas. et Strad. Cf. de his Held. 3 codd. hu- 
usc. cons. mil., quos secutas est Oberl., cai etiam placet Vossii coniectura 
negotium max., vel mavult: quod h. consilii» mil. otium, vel h. conai* 
lium mil. otio. lurinius: maxime conducere s. ovportunum esse. 

Porro] Petav. Leid. pr. supplicium perpeti. Erant , omissa voce por» 
ro, quod Oud. elegantius putat 

Cap. 31. po**e eonfidimuolVrUtr vox deest iu Carr. Toss. et Lem. C, 
probante Oudend. — Omtsit Gian. cum Scalif . — Sed indicat maiorem 
virium contentionem, atque solet Caesar plene loqui: G. III, 21, 3: Ni- 
hil — proftei posse intellexerunt. , 

pudentes} Sic dicontur, qui imperatori suum student probare officinm. 
Plancius in Cic. epp. ad div.% 18, 2: Accidit mihi, quod homini puden- 
ti et cupido satisfaciendi reipubl. bonisque omnibut accidere solet. Niti- 
tur nostra scriptura auctoritate codd. Heg. et Palat. — Vult;. prudentes 
retinuerunt Lem. et Gian. 

Quodhi—habemu*'} Petav. et Voss. habeamus, qood eum Held. puto 
melius h. 1. couveuire. JJJ' 

dissimulare et occ."] Frequens generis mutatio. Laudat Hela. I, 32, 
5: atque ornnia permisceri mallent, quam imperium — dimittere. Cr. 
Drakbr ad Liv. In, 51. T. I. p. 753. — Lem* e cod. C dedit: dissimulari 
et occultari; 3 coud. dissimulare et oceuitari. 

praestetl Sic dedit Oud. Omues reeeutiores e vulg. praestat. 

An nonj Conientiant Lem. codd. cam edd. Bu. et Strad. — Mavult 
Davis. At vero. 



394 ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. C. UB. U. 

Cip. H. in consptctu] qaasi tub e enfa . Sie Oud. e pleriaque et bo- 
nls MSS. Gf. c. 27. — Omhes receut. cdbjerunt vulg. m con«j»ec£um. 

. f"o«nf] Atfuoacuot enclit, Leuu codd., careut 20ud.,quihenimprobat, 
Bec- dissentit Oberliuus laudans G. VII, 5. 

Nonne — proiecit ilte?] Acceduat eud. Bas. Strad. et Lem. B, nisi 
quod habet nonne sibi. Codd. variant, cf. Oud. 

* in me obfendUis) Sic priraus Manut. dedit.consent. MS. Petar. — 
Cf. Paul. Manut. ad Cic. epp. ad div. V, 14 p. 33* ed. Richt. et Vechner. 
Hellen. p. 74. — Codd. Leiu. iam me off. 

processitl Contra MSS. Clark. processerit. At cf. Held., Raraah. Gr. 
C. 174 p. 497, Stallb. ad Rudd. I. L P. U p. 347 et quos laudat 42oereuz. 
ad Cic. de Ftu. IV, 24, u7 p. 504. 

onerariaslhem. codd. et 2 alii oneratas , in quam ecripturam laudai 
Held. c. 25. Recepit Lem. 

abduxerim) Hoc reposuit Ciacc. e cod. Viterb. eumque Oud. eat se- 
tU8. — Vulg. adduxerim retinucrunt Bipp. VVetseL et Gian. 

Corfiniensetn] Afnoscuut codd. Lem. 

cn Italiae etc.1 Particulam an iteratam, quam Scal. snadente Ciae. 
Inclusit. rccte Oud. retinuit. In MSS. passiin e*t in. — Siuilia auapho- 
ra est G. VII, bp* fiu. 

Cap.33. etvoluntate— ] Revocavi vo<nilam ef e MSS. et qdd. edd. G. V, 
18, 1 : et praesidio et ornamento ; C. III, 3tt, 1 : et opinione et fama. Sae- 
pe scribae priorem v. iu hie neflexerunt. 

consensu suo] Bcnc siceMSS. est edituin, couscnt. codd. Lem. ; nam 
Cnrio nondum consenserat. Probat Flado 1. 1. p. 7. Vuljro c coniect. Ho- 
tom. conssnsu summo, quod Giani reeepit. Faern. e MS. suorum c. 

- Cap. 34. non ita magna] Dedi e cap. 27 cum Clark. Bipp. ct OberL 
emendationem Ciao. magna. non improbatara Oudendorpio. 

at diff.] Hanc emendatiouem probat Ciac. firmatque MS. Voss. — 
Reliqui aut, quod Lem. non dcbult recipere; vulgatum oo dedit Gian, 
tlnus.cod. ut, quod Grutero arrisit. 

levis armaturael Lem. B levis armatura. 

timore et fuga] Markl. 1. 1. p. 268 couiecit : timore ex fvgtt. 
r Cap. 35. Jffac fugientium] Sic Lem. C. Vulgo oc, alii ab. 

aut fugal Nonnuili codd. aut infuga, rcpetita praepositiono , ut 80- 
let Caettar. Probo cuin Held. 

aditum prohibebatl Digsentiunt codd.. cf. Oud., eni Placet Bentlcii con- 
fectnra aditu prohibebant ; laudat C. I, 66 fin. — Videtur Caes. ablati- 
vum nonere, si additur, qoi prohibctur, ut G. I, 1, 4. V, 32 fin. VII. 57 
fin; sin modo res commemoratur ct motus ad locam speetatur, tum obti- 
net accusat. : aditum pr. i. e. adeuntes. Sic Aera. Pr. Han. 3 , 4 proh. 
transitum — transeuntes. Con^entiunt cam nostra scr. codd. Lem. 

fttm quod] Hanc vocularum sedem apuoscunt codd. Lem. VuJgo tum 
> legitur antc munit. — In ed. Bas. dcest cttm. 

quae ail\ Inseritur in nonnul. codd. rea, qua v. eareat etiam codd. 
Loa». cum cdd. Bas. et Strad. 

oo mile vuln.) Notam milenariam, quam Urain. e suo MS. revoca- 
vit, agnoscit quoquc Lem. C. 

Cap. 36. palam] Pmrimi codd. eum Lera. inpalam, quod aeque bene 
ac propalam dici potest. Probat Oud. laudans tnnuper. inibi, incoram, 
et Davis. affert e Gloss. Isidori : inpalam ~ aperte. , Vom. rescribebat : 
iam "palam. 

CapJMT. natura , et loci] Bipp. Oberl. et HeW. : natura loci et muni- 
tione edraeruut, e conicctura Markl. I. ]. p. 26P, prob. Moro. 

mitterenturj Sic 3 oodd.. unus mitterent, Leid. pr. reliquique eq. mit- 
terentur, probante Oud., qui cf. ad G. VI, 7, 7. — Lein. codd. reliquis- 
que e mitteretur, Vulgatum mitteretur edidit Gian. 

Cap. 38, Saburam] Codd. Saburram. 

otnnibus copiis] Pracpositiouem cum. quam vulco pracmittunt, sastu- 
lit Oud. ex auct. codd. Scal. et Leid. pr. d'. Oud. ad G. II, 7. Ramah. 
Gr. $. 140 n. 2 p. 255. 



Afcwr. crit. ad itl. gaes. b. c. leb. n. iii. 595 

ab Sabura] Dedi ab e eod. Dorvil. ct edd. Str. Bas Ald. 11». Exct- 
dit appd. Oad. 

- inprudentis] 4 MSS. inprudentisque y quod cam Heldio probo. S boitf 
prudcntesoue. 

Cap. 3A. pofuerimfl 2 codd. potuerint. 

Cap.41. peditatu] Lem. B et Leid. pr. peditatum, Leid. sec. peditum. 

U erant — «uosfttcranf J Codd. pars cum Lem. C : u numero CC reli- 
gui etc. 

<wer«o«] Lem. codd. adversos. 

nostros — def.] Leid. pr. Lovan. Lem. B edd. pr. nostr%$ — dcf. c£ 
G. 111, 5. — Lem. C nosfrorum vires. — 

poreflte*.] Markl. p. 2fa8 absentes. 

Cap. 42. Praefectus equiiuml Quidam codd. cnm Lem. B prae. eque. 

fidei] Sitae, quod vulgo adduur, deest in MSS. et vet. edd. in hi§ 
Ba*. 

Cap. 43. venientiuml Sic Lem. codd. 

ob timorem] Oinnes MSS. praetex Ursin. et Bas. Strad. edd. aL hoa 
timore, quod cum Hcld. probo. 

Cap. 44. legat. numero \ Aceedunf quoque Lem. B. C a m. pr. 

quorurn cohorte*] 2 codd. cum Strada auarum cohortes, Lem. B qua- 
rvm cohortium. 



Lib. nt. Cw.l.praeriplendo'] Quidam codd. etedd.vet. praecipiendo. 
Sed vide Held. 

Ca». 2. equitatum omnem] Recentiores praeter Gian. praemittunt et. 
Praefero • Leid. pr. equitatumque. 

[inovia navium] Ha* voces, multis non sine cansa snspectas, com 
Bipp. Oberl. Lem. Heldio iuclusi. Oud. maius ulcut latere pntat ; minoi 
haeret Lemair., qui iis patrocinatur. 

Galiicis] Placet Oudendorpio GaUiat, qnod est ad oram libri Fabri- 
ciani. — 

Ctv. 3. Aegypto] Copnla et, quae vulgo praemittitur ,* carent MSS. ' 
et pr. edd. 

Cap. 4. cohortes sexc.l Sic optimi lib. c. Lem. jB. 

eauitum VII miliq] Cod. Voss. cnm ed. Bas. al. equites, de quo cf. 
Rarash. Gr. §. 157 p. 325. — Praemittit Lem, C a sec. man. cum aitis et 
detectorum. 

Rhasvypolis] Sic codd. Lem. 

VCCC, quos] Pron. 3 codd. omfttnnt, prob. Oud., qui praefert CCCCf. 

ex servis suis p. «.] Locus h. videtnr esse corruptus. Ciac lefit : ser- 
vU pastoribus suis; acutius Lips. de mil. R. I, 2 ex servitiis pastoribus- 
que suorum. Susptcatur Oud. numero pro v. suorum. 

Dorylaus] Sic dedi cnm Wetzel. e Cic. p. Deiot. 15. 

Cap. 5. Dyrrhachii, ApoUoniae} Codd. habeat vel ByrrhacMo. Apoi- 
lonia, ut Lein. C; vel DurrhmjJiium , Apolionia, ut Lem. B et duo Oa- 
dendorpii, qui et ad G. VII, 32 

Cap. 6. e$*e facturosl Prtor voi' uoest a Leid. pr. et Lovan., proh. 
Oad. — Statim post 3 boni codd. solvunt. 

inpositis — leg. VII] Boni qdd: codd. inpositme — legiones VIL 
Manut. haec omnia pro glossa habet. Pro num. VII Voss. ad cap. 2 vnft 
V, in qoo cousentinnt Appian. II, 54 et Plat. c. 37. — Cnm Oberl. maiore 
distinctione tuterpnnxi ante nom. Ceraun., praeeunte Davisio. 

quietdm] Mavult Oberl. inqvietam. 

quod teneri] Sic Ond. ed. min. e qdd. codd. 

Pataeste\ Hodie Palacasso. Sic dederunt Btpp. Oberl. Gfan. atqmV 
Held. ? idquePauius Maraus ad IV Fast. Ovid.se in antiqno Caes. cod. 
invenisse tostatur. Crnse hunc locum in univ. Graedae 4nHq. tobvi*f~ 
sait inira Oricum in Epiro haud procui ii marl ' 



996 AKNOT. CRIT. AI> ITL. CAE3. B. C. UB. DL 

Ca*. t. nequeilli, ribieenfief] Sk edidi tmm Oberi. - Edd. «ttace- 

dunt, cf. Oud., qai vuH non ribi conf, vel aao xotrov non repetendum* 
Lem. B : sed nefue quatuor ribi eonflri. 

neque Bib.] Addidit neque Kohhua , ab Oberl. laoda^us. — Codd. va- 
riant: malticum Lem. B in quibus erant constratae : illenequeB.} «Jiita 
quibus erat et ipse : iili neque B. , quae placent Lemair. 

Cap. 8. Fuftus Caienu&T Habent quoqae Lem. codd. Cf. C. I, 87 Jin. 

inditigentfae] Hoc Ursin. c suo cod. reetituit, idqae iam ante Seal 
edidit Steph. — Perverae in MSS. ditigent — Statim poat piaeuit Faer- 
Bo et Davis. iraeuridiam , qnod dederuut Bipp. 

oecupavit : cuotodiUque dil, — possef] Locos valde eat comrptue. Me» 
raa vult: occupavit, custodiU dil, — excubans, in qna postrema voce 
eonveninnt MSS. nraeter unom. Oud. auanicatur ne quod «. exspeetaua- 
tis tn Caes. cemptexum venire posset. Heidio placet eoniect. Davisii : ne 
qua subsidium extpectatum in Caesari* complexum (sic 2 codd.) v. poo- 
set; Markl. p. 268: litoraque — occupavit, (Bibulne) custodiasque — dio- 
posuit , — excubans; neque etc. Caeoari* posituin eaae vult pro Cae*a- 
rianorum nt c. 92. — ScJuielliua ]. L ne quod *. exspeclanti Caeearit 
(\e\cxepectantU C.) in cansp. v. p. 

Cap. t. munttum} Iurin. vult inftrmum,Oberh addendam putat parum 
vel non satis. 

se4 celeriter— et t quum} Probatar Heldio cemiectara Clark: et eele* 
riter — sed quum. 

quo* nuper maxime] Sic edidit Oud. e cod. Lovan. , quoeuu eensen- 
tiunt Lem. , biaqae prope accedunt 5 alii integerrimi : maximi. Al. naav 



Hic fuit — exitusl Deeunt in 2 codd. et pr. edd. 

aecepU*] Sic cod. Ursini, retibai receptis: Oad. coniieit exeeptU. 

Cap. 10. VibuUiuml Lem. codd, Bibnium.ut cap. 11 Bibutu». 

cotwrtibus in ltatta] Carent praepoaitione MSS. et edd. vet. Glarean. 
eoniecit: cok. es ltai.; Oud. omittendam censet vel leg. eoh. ItaUae, 
quod probo. 

iam ipri — essentl Mnvalt Ood. tam ipsos — eese; 3 codd. ipeU, ed. 
Ven. 1517 «t't sibi, unde Held. coniecit ipsfsibi. 

et Reipubl.-] lurln. nddi vnlt expedire. Cf. Flade 1. L p. 8. 

Cap. 11. his exp. a CaesareJ Haec scriptura videtpr eaae Ald. Man. 
Omaes codd. et vet. edd. Corcyrae, ut Celsaa p. 189: Haee eum Vibul- 
Uo ad Corcyram — quum egisaet. Ciac. coniecit: Is vcl Vibulliu* 
U exporitu* Corcyroe, quae probat Oud., inodo legatur postea inde vel t'n- 
didem pro v. ideo (MSS. eidem).— Lem. tuetur acripturam MSS. ita, ut 
Caesar noa fuerit Corcyrae. sed iu viciaio, unde, quum Corcvra ait no- 
tabilior illlua orae locua, nihiJ inpediat, qnin Caes. eam urbem nomina- 
vertt , veluti lectoribus notissimam. — Mihi de Aldl. acriptura noodom eat 
persaaaum. Fortasse Caes. hoc sibi vult : Vib. primum haec Bibulo Cor- 
cvrae exposuit, tum contendit dd Pompeium, quem de adventu Caeoa- 
ru faceret certiorem. Fladeua quoque 1. 1. p. 7 tuetur antiqaiasimaa 
aavipturam. Bibuhis, ioquit, (consulturus rebus Pompeit) pootquam Cor- 
eurae ooanovtrat^Caesarem Pompeio instare, atque ad hune man ia t a dedio- 
oe Vibuttio, ipse ad eum, cui erat deditisrimus, uti Coesari inimirisutmus, 
{ infra c. 16) continuato itinere et nbcte et die, ut cerUorem eum faeeret 
de repentino udventu Caesaris (Vibuttiu* debebat ante omnia mandata 
ejf exponereinti ad id consilium capere pooset ante , quam de mandatim 
Vibullio a Caesare datU agi inciperet. 

atque mutatU — omnibus copiU nunciaref\ MSS. etpr. edd. atfue vel 
ac omnibus copiU mutatis ad cei. — contendlt , (Leld. pr. et) adesse C, 
nunciaret. — Gruterus, Oadendorpio probante, putat verba: ut adesea 
omnibus e. nune. esae ab aiieua manu. Ego com Heidio eiiatimo vocee 
mnn. copiis e maigine esae ortaa. 

quum Graeeos — iuberetl ka dedlt Oud. e MSS. et vet. edd. eoaaen. 
ttenfe Lem. B. Alii : Graeeo* — iubet. Hli autem quum se, qnae reeepit 
Giaai, neqae inprobat Held., qoi cf. -~ Pron. ae poat v. Utt entem, mv 



AtfNOT. CRW. AB IVL, GAJSS B. C. Lfflt HL 397 

rent 4 cedd.,i» aliis lefitnr poat p«f*ef ; pro v.fafteret Leid. ar.fcwsbstf, 

S al. iuaaiU valf o ttrtet. 

Ca*. 11 te — Aa^erfut] Consentiant Lera. eodd. 

Caf.13. Simul ae ete.] Praemittant qaaed. edd. vet. voeem oue, qnani 
nec Lem. codd. neque alii agnoecunt; receperont Oberl. atque Held.. qni 
eoniecit: Simui et — dicebatur , tantusque terror — 4 MSS. eimut et. 
piures tantuaque. — Oadend. scribendam videtar : Simui Caesar adp. 
dicebatur. Tdntusque terror. Placet miki conieetora Heldif. ita, at com ceu- 
eore in actis lit.Lipa. 1821 n. 118 p. 940 verba: guod — intermiaerat, ad 
Caesarem referam. 

terror ineidit eius ex."] 3 boni codd. exercitua, at C. II, SS. 

praeoccupato'} MSS. vel prqfeeto occup. vel perfecto oc., nnoe prae- 
fato , cf. Ood. , qni com Ciae. legendom censet praecepto itin. vel prae- 
cepto et occuv., nen nerans tamen de flossa. - 

ut castellis—praesidiolSie Aldns emendavit ; MSS. variant, vid.Ood., 
eni arridet Bnrm. coniectnra ad Vei. Pat. II, 25: ut vigiliis caatellisqua 
bene — ut (quasi) praesidio, probante Lem. — Davis. rescribit: ut ca~ 
mtella, vici , beneque merttae dvitatee tutae esaent nraeetdio. Blibi su- 
epecta est vox praesidio , nt iam visam est Cellar., Moro et Heldio ; dcv 
est in rionnollis vet. edd. ; incloserant Bipp. et Lem, 

Cav. 14. in navee inpoe.l Sic Lem. codd. 

quantum navium^jAantum k. 1. locnm adverbit tenet, not: in wie 
weit, nt bene monnit Held. Consentinnt codd. Lera. — Qoibasdam placoit: 
eptarum vel quantam. Bentl. vb. quantum — habebat abondare eiwtimat. 

Oricum] Lovan. ad Oricum. 

Cap. 15. omnia litora — tenebantur} Markl. p. S71 : omefo a litore f 
Caesari tenebantur. 

atque aquandf\ Afnoscnnt codd. Lem. cam S aliis ; pro v. atque trea 
habent aut; volfatam neque aq. ediderontBipp. et Gian. 

d rtbi eiusj Postrema vox deest in 4 codd. , prob. Ond. et Heldio. 

Vibullif} Sic bene emendaront Canteras , Ciac. , Voss. aliiqae. Valf a 
Bfbuli. - fcf. c. 10. 

profectum] Confirmant boni codd. ; aBi perfecturum. 

Cav. 16. obpositum Corcyrael Hanc Hotom. emendattonem eeofirmaat 
Leid. pr. , Bas. ed. et marf o edd. Vase. et Stradae. Reliqni oppidum C, 

relinquit} S codd. reliqutty prob. Ond. 

atque excus.} Sic edd. Bas. et Strad. et, ni follitur Oad., Leid. pr,— Re- 
liqai: neque exc. qaod, Gratero iam probatnm, recepit Lem, — Admlsss 
part. neeandi Ond. sospicator quaedam deesse. 

inpeairentur} Inrin. inpediretur. 

componerentur} Scil. ree , . vel arma , qnod visom est censori in Bib. 
er. H. 1833 p. 868. — Probo com Moro, lurin. et Held. componeretur. de 
qoo cf. Mattb. ad Cic, or. p. R. Am. 47 §. 136 p. 60 etTMenf. 1. 1. p. 141. 
Keceperunt Bipp. et Gian. 

eius rei se nullam} Vulfo : se eius rei n. , qaod Bipp. et Gian. edi- 
derunt Abest pron. se a 3 bonis codd. 

concilii] Quaed. edd. consilii, qood probant Moros, Ffeide in obs». h 
et censor 1. . nt intellifantor legatt, tribuni. Recepit Gfau. — Ero cum 
Vost. et Held. intellifo Senatum R. per coutemtamillonominenominatum. 

Cav. 17. prodanturl Sio editum est o cod. Petav. Vulgo prodatur y 
wtGian. 

neque hano rem—Caesari* redpere"] Codd. Lem. at fere alil: neque h. r. 
esse illis inpedimenti foco ; neque le^atos Caesaris reoipere, neque pert- 
eulum praestare eorum. 

Quos ubQ WonnulU codd.etvet. edd. fuero ubi; molti quae ubi; Ciac. 
mod ubi. 

Cap.18. quibuecumVBsjnt sic Clark. primos ediditetreeepi cnmOberL 
Bipp. atqae rleld. Probarant iam CeHar. et Davis. — Cf. Gron. obss. 
II, 6; Wolf. anal. T. I p. SB6 et eensor in suppl. act. lit. Haiens. IflM 
n. 11 p. 81. — Vulfo deest praepos. , absorpta a sq. syllaba. 

dictal VidetuTCaesar scripsisse facta, quod est ia 6 eodd^ idqae dV 

CAESAR. Ll 



598 ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. C. UB. IIL 

4Ht Lem. « sois. — Probat Oud. laudans G. V, 6: Idfaptum Caeear eo- 
gnovit. 

Caf. 19. lnter bina^ Boni codd. cum Lem. B. C et pr. edd. praemit- 
tant ut, quod, modo duobue punctis poat traiieiebatur distinguatur , probo 
com Oud. Lem. et Held. qui ef. 

ad cives — mitterel In«erunt omnesMSS. cum codd. Lem. et pr. edd. 
duos ante legatos, quod edidit Lem. Nou ajpM>8cit Celsus p. 190. — Alii 
eoniecerunt ad dves suos, Morus ad suos; Davis. vooes de pace delendaa 



ut id agerentl Codd. quidam boni : auum id ag., quod Heldio piacei; 
Oad. sugpicatur ubt id. 

Multa subptidUr etc.] Iurin. vult: Multa simiiiter. — Cod. Davisii 
addit e*t post v. locutus, quod placuit Moro. — Davis. vult : Multo sup- 
pliciter locuto — audito. Ceterum cum Bipp. Oberl. et Held. poat v. audi- 
%us plene difltinici. 

atque una etiam ubi utrimquel Plnres MSS. et Lem. B habent : una 
vU ubi ; Lem. C a »ec. m. atque etiam utrimque ; 2 codd. una ubi vel ibt 
utrimque; Oudendorpio arrjdtet; atque una ubi utrimque, quae Bipp. 
ediderunt. 

submUsal Oud. coniecit omissa. Non est opus, cf.Held. etErn. clavU 
Cic in v. subm. 

obtectu*] Leid. pr. intectus ; al. obiectus, Bong. obtecti: 



Caf. 20. IRomae'] Non comnaret iu 10 MSS. onmcodd. Lem. Grai. et 
Oad. delcndum censuerunt. Inclusi. 

tnitio] Vo8s. mavult invito, Hotom. inito. 

per arbitrium} Oud. e 4 MSS. edidit arbitrum , non improbans arbi- 
trium , quod recepit Lem. e suo C consent. edd. Bas. et Stradae. Secutos 

reperiri non posset] Bipp. omnesque recentiores praeter Gian. r. n. 
possent. Ex quo fonte , reperire non potui. 

sexies seni dies 1 Vanae h. 1. sunt coniecturae , c£ Oud. — Gron. 
de sestert. 4, 5 p. 036 legendum censet: ut semisse in dies iine. quod 
placuit Lipsio et recepit Wetzel. Probat cens. in supplem. act. lit. Hal.\.\. 

Caf. 21. atteraml Probi quidam codd. aliam. Cf. Oud. ad G. I, 1, 1. 

et familia etc.] Multt boni codd. visaque proditione; Lem. codd. cum 
nonnulns edd. visa , quae pr. , ed. Bas. visaque prorf. — adparere ; Faere, 
visa de proditione op., probante Oud., qui e MSS. vestigiis coniecit: 
«r famiUa iV. ; visque proditione o. ad. 

C\v.f2.Cosam—Thurino] Cf. dehoc loco Oud. efrOberl.— Nihil mutandum 
es§e pute tn n. Cosa, quum duae Vel plnres nrbes eiusdem nominis fue- 
rint, quo4 statuit etiam Morus cum Ruhnk. ad Vellei. P. L 14 et coasen- 
tit Giani. 

a Q. Pedio Praetore cum legione * *1 Nonnulla videntur deeese. Dr- 
■ini cod. a P. Ped. proditore c. 7., unde Ursin. a P. Pedio, funditore le- 
gionU , l. ictu* e—et; Manut. e cod. Piuelli, qui habet cum legione muoo, 
emenda^t: a Q. P. Tr. miiitum: Oud. U vel eo tuma Q.P. praetorecum 
leg. mU»o, lap. etc. ; Giani edidit: a Q. P. praetore cum legione mUso, 
i. ictu* esset. TEd. Bae. a Q. Pepio praet. — lctue es*eU — JSooet , quod 
vulfo lcgitur, nullo firmatur codice. 

quum — oollicitaref} Huius quoque loci eeriptura est incerta. Quod 
Oud. edidit, confirmant codd. Lem. et ed. Bae. cum Strada. — Cod. Lo- 
van. cum Cosam eius sollicitaret ; Palat. et DorviL constantiu* ; 3 optiui 
earcntv. eiu* municipii; edd. pr. quoeque pro quosdam. Markl. p. 271 
vult: cum ConsenUno* •ollicitaret ; Bentl. quum tncomuitiu* quosque aef- 
licitaret. 

praesidii esmssa] Haec eat eonieetura MaamL et FaOmi. MSS. ei vet. 
edd. praeaandi c, uuod Lem. uen improbat. 

fwtticeretur] Quidam codd. pollicitaretur. 

Ita — sotticitam] Marklanao haec traneporita videntur; lefit: Ita 
(vulgo Itaque, codd. iovitis) — rerum et temporum, quae magUtratuum, 
folhcitam etc. 

Car. 23. omnium] ac. locorum maritimorum. fitt oppositio: unum lo- 



AKiVOT. CRTT. AD IV L. CAES. B. C. UB. WL 899 

eum tueH — ormtium ete. , ot bene monuii Plade 1. 1. p. 7. Voloerunt 
quidain omnia prob. Moro et Lem. ; recepemnt Bipp. 

tueri] Sic optimi codd. cum edd. Bas. et Strad. Al. tenere vel teneri> 
quod poster. receperunt Jjem. et Gian. 

m terram exposUis] 4 boni MSS. m terra, probattte Held. — Cf. G. V, 
10 et C. I. 31. J * 

Cap. 24. qui virtuti] Deest pron. in quibusd. codd. An scriptum fuit : 
Brundieii. U virtutit NounuJIi virtute, ut G. VII, 50, 1; C. I, 12, 2. 

adpropinquassent] Lein. codd. cum 6 Oud. propinq. 

veterani] Markl. p. 272 legit veriti; Iurin. vel ut territi. 

lam ex omn.] Alu Nam , quod Held. non improbat. 

Cap. 25. iam praecip\t.] lam deeat in 4 bonis codd. et edd. Bas. Strad. 
sJ. , probante Oud. 

certe] Gron. conieck certi. 

duriusque — exsp.] Lem. et Gian. haec ad Pompeian. referunt. Pror 
bo et consentit Flade 1. 1. p. 6. — Ciac. dat : exspectabatur. 

sive ad tttora] Conseutiunt codd. Lem. — De h. usu part. «t've, quae 
h. ). sirn. sogar wenn , vid. Kainsh. Gr. §. 180 p. 530. — Hutoin. Davfr. 
et Clark. reposucrunt: si vel, quod Bipp. dederunt. Held. suspicatur «i 
ad lit. 

a custodiis] MSS. et edd. qdd. custodibus , qaod ediderunt Weteel. 
Oberi. Lem. et Held. 

portibvs] Hipp. ct Lem. a portibus, nt iam Voss. volnit. ProbatHeld. 

Cap. 2b. altera die] 3 boni codd. eum ed. Strad. altero d. t quod pr.ie- 
tnlerim. — Iu 2 codd. deauat. Eaclit. quc Dyrrh. adiuncta abeat a 8 codd. 
Lovan. inde Dyrrh. 

praetervehuntur] Agnoscunt codd. Lem. et Bas. Strad. edd. 

tam nostris] Sic 4 codd. cum Lem. C et edd. Strad. Baa. — YuTg. 
iam nostrij retinuit Gian. 

intus] MoJti MSS. cum edd. Bai. Strad. intro y quod placet Heldio. 

Cap. 27. detraheretur] Consentiunt 4 codd. — Leinair. mavuHium 
Davte. extrah., vulf. dislrah., quod Wetzel. et Gian. Afiderunt. 

Cap. 28. ducentos] Accedunt Lem. codd. et Bas. Strad. edd. - T omnee 
recentiores praeter Lem. ducentis. 

His eognosci licuit] Sio omues MSS., malfm tamen Hie y quod Obexl. 
omnesque recent. edideruut, consenk edd. Strad. et Bas. 

producti] Hoc tuentur 6 boni MSS. — Al. perducti. K 

in — eonspectu] 6 MSS. in conspectum. 

item] % MSS. cumLem. C idem , itnde Heinsius malebat itidem. 

neque ex pr.] Sic 7 codd. ; vnlgo non ex pr.. — Statim post Morua le- 
gendum censet et tractandis, probante Held. 

adservabantl Cf. Ond. ad C. I* 21. — 3 codd. et Lem. C observ. y quod 
Lem. cum Darisio praefert. 

se ad noetros] Sic MSS. et edd. qdd. — Oud. ed. min. ad nostros sesi^ 
ut ed. Bas. 

Cav. 29. Expositis omn. eopii»] Edidi cum Bipp. Oberl. et Heldio con- 
iect. Oiac, qnam probat Morns ; omieernnt tamen Bipp. v. omnibus. Omues 
MSS : Ex omnibus copiis. Ond. aliquid cxeidisse putat, 

veteranarum] Sie 8 codd. Vulgo veteranorum. 

Cip. 30. secund. eas terra dir.] Lem. C sec, eas trans direx., quam 
mendosam scrtpt. Lem. non debuit probare. — Cod. B sec. ea» terras. 

si inpr.] Delevi cnm Bipp. Oberl. Lem. et Held. copulam et, quam 
omnea codd. praemittnnt; couscntinnt Lips. et Davis. — Quidam et sic. 

Dyrrhacmnorum] 3 boni codd. Dyrrhachiorum , quod probat Oud. 

Cap. 32. cuius modo] Codd. Lem. rauHiqae al. cum edd. pr. et Bas. 
cuiusmodi, quod scripsit Lemair., probante Held. , qui laudat Cic. ad div. 
IV, 7 ; Verr. V, 41 ; pro R. Am. 34. — Gruter. couiecit cuiuscuius. 

sinMulis] Oberl. e 2 oodd., qnibns accedunt edd. Bas. Strad. al., edidit 
singuli, quod recepit Held. non improbant alteram script. 

differta] 4MSS. cum edd. pr. et Strad. Bas. conferta. 

pruecepU§] Consentiujit multi codd. Res^ondent stbi Uctores et exa- 

L12 



400 A5N0T. CBIT. AD WL. CAE8. R C LsB. HL 

etoreo, praeeepta ataee teierfa. Ste eliam Flade L 1. p.C Pncfertlkm 
▼•Jf. praefeeU» reteatmm aBipp. WetzeLetGiaa. — BeatL lcgit jwaediow. 



▼el*;. praefeeU» reteatmm aBipp . WetzeLetGiaa. — BeatL Jcgit pnedibus. 

privato eompendio] Le. /sera, ouaettu, ef. PoreeL ia iex. sab cemn. 

Laalat OberL Cie. Verr. II, 3 et III, 4§, ubi quaettut et ceat». iuni- 

tar. — NeneeUi codd. pr. imperio eompendio s. compendioque, prob. Ho- 

~ > Oaaeadorpio Grateri coBiectara: pr. inpendto et 



Plaeet Oaoeadorpio^Grateri ceniectnra: j>r. 

inclasenrat Bipp. 



dat Cie. ad Att, VL 1 et Groa. de pee. vet. Mautitt. p. 41ST 
wd to •*«*.] E fide eod. Petav. sBstattt OberL •ed; ' 



iSat ex 8. C.l MSS. etTet.edd.ex iUo te eoasvlfo. 

ttf/ in oorte] Markl. p. 212 uti in euperiore; alii «tf fe Serfo, quod 
HeML cam Moro probavit et receperuat Lem. et Gian. 

promutuum] Sic omnes fere et optimi libri. — Dao eedd. cum edd. 
Bas. Strad. al. pro mutuo. qaod placait Cellar. Moro et Gesaaero ia thet. 
— ReeepeTaat Bipp. et GtanL 

Cap. 83. certaque — contUtuta] Haee ett emeadatio llniai. Volgo: 
eeteratque eiu§ Deae ttatuas; Davis. aureaoque eiut Deae; Hotom. cer- 
tatque etut Veae ttatuat; eodd. aoaaoJfi: caeteraque eiut diei con- 
oUtuta. 

Cap. 34. in Thetsaliam] Codd. quidam addunt ire; dao manaat % onns 
iubet ire; Petav. et Leid. tcrt. in Thettalum ire; hinc Oudeudorpio vera 
script. videtar : in Tkettaliam ire se. misit. Vet. auaed. edd. ire mandat 
v«j1 mandaret. 

maximeque] Sic edldi cum Bipp. Oberl. Lem. et Held. Vulgo maxime. 
Oad. mavutt cam Gratero ett post hortatut delere , qaam que addere. 

Libera adpellatur] Praefert Oad. ad Saet. Aag. 91 p. 317 et ad no- 
fjram loc. aapellatur e 2 codd. , sed retinuit ▼olr. — TEgo secotus sum 
Bipp. Oberl. Lem. et Held. Cf. not. ad 1, 12. 

Cai. 35. reiectit] Coasentiaat Lem. C et edd. Bas. Strad. ; plerique 
eodd. relictit; Ciac. coniecit deiectu. 

Preteu»] Hoc restitoit Oad. ed. mia/e eodd. Lovan. et DorviL Adver- 
Ittar Lem.. retineas Petreiut. 

' Cap. 86. nullo in loco] 3 codd. carent praepos. 

tetendit] Sic Cuiae. et Petav.; 6codd. tendlt; Lem. C aliique coaten- 
d#, qaod receperant Lem. Bipp. et Gian. 

abfuittet] Ed. Strad. abettet. 

ierW 

tinuit C w , r _ 

Cap. 87. catlra] Cellar. et Moras agmen. 

ttruit] Hoc tueatar boni codd. ; vujgo inttruiL 

Domitius] Agaoscaat codd. Lem. cam edd. Bas. et Strad. — Omuit 
Glan. 

continere] PJerique MSS. et edd. Vasc. Strad. al. contineret. 

majrna extpeet.] 2 codd. eum iisd. edd. magnacumexep. 



ofuittet] j£d. strad. abetet. 

l otyt] Diserte sic 4 boni MSS. CL Kraose ad Vel. P. II, 129, Schnei- 
. 1. P. I p. 180 et Strave uber d. lat. Ded. p. 27. — Vulg. Coti re- 
; Giau. — Vide interpr. ad Aem. Pr. Ipaicr. 3, 4. 



redit] Hoc dedit Oud. e MSS. — Vulg. rediit scripserajit Bipp. et 
Glauy qui etiam trantiit edidit. 

M , quum] luriu. volt JEb, quum. 

Cap.138. ad insequendum] Sic Oad. — Omaes reecatiores praeter 



Gian. ad eequendum , ut Bas. et Strad. edd. 

levit armaturae] Careot his v. Lem. codd. maUiqoe al. ; Lovan. ex- 
trdtut i. e. peditum, cf. Oad. ad G. VII, 61. 

cognitit —turmae] In hac script. consentiant edd. Bas. Vasc. Strad. et 

* Gryph. eamque probat Davis. — MSS. habent : cogn. hotUum intidiit — nacti 

turmat. Vocem hottium suspectam habeo, nec disseatit Oud. — Bipp. et 

WetieL receperant Vossfi eoaiectaram: citgniUehoeti insidue, Clarkiopro- 

batam. 

Cap. 89. Deductit — Caetar] Haee alio dedit ordine Clark : Deductit 
o. m., Caetar, praendiit consentientibas 2 MSS. — Bene, ct ClarL adG. 

Auic officio — Legatut praeerat] Ific vb. ordo est in MSS. — Onuea 



AMSOT. OBIT. AD iVL. CAES. R tX I4B. flL 401 

receatlores : Huie—praeerat C. -dfc. £e£. — Codd. Lem. CofirnfofiiM, alii 
Caninius vel Canianiua, uade bene-Oud. est easpicatiu latere lit. C, quod 
praenomen cum Oberl. et Held. restitui. — Lemaixeo videlur restituendus 
C.Aquiliua e Dioo. 42, 2 vel e c. 15 M\Aciiiue. 

interiorem in parteni] Ciac. hic et c. 40 portum legi maluit, probaa- 
, tibos Moro Iuriu. et FJade in obs$. /. p. 3 qui etiam coniicit : in tnterio- 
rem portua partem.— Vulr. in inter. p. 

tuper qua] MSS. et ead. Bae. Strad. aL tuper quae. 

Cip. 40. remulco] Cf. eenaor. Bihl. cr. H. 1821 p. 298 et Trcea ib. 
1820 p. 392. r 

adduxit] Sic 1 codd. consent. ed. Strad. Cf. G. III, 14, 6: funes, qui 
— • addurti erant. Vnlgo abduxit. 

defecttique] Accedunt quoque Lem. eold. Valgo deiectUque. 

eamnavem] Hanc Fa£rni emendatioaem tnentvr 3 codd. cnm Lem. B. 
Vulg. etiam navem , qaod receperant Bipp. WetzeJ et Gian. — Ond. coo- 
iecit eam etiam navem. 

contra] Carent h. v. 4 codd. 

qua quatuor biremes] Sic vult Clark. ei ano eod. , probtmte Moro. 
Recepi cum Oberl. — Voss. cod. et Lem. O a m. pr. qua biremes. — Ia- 
rinius : Eodem t. ex a. p. qua molee tenuU naturalU obieeta p. i. op. eff. 
IV b. s. sc. i. v. in inter. portum. 

•scutuiti] Alii volunt: rutuiU «. rotulti, alii scutinti^ suculti. 

transduxit. Ita ex] Quidam boni MSS. et vet. edd: transdustt; itu 
ut ex — adgrederentur (al. adgrederetur). 

Cap. 41. profectus , expugnato] Copulam et , vulgo insertam , delevit 
Oud. e iide bonorum MSS. 

in Maced.] Uiiua Bong. cod. recent. agaoscit praepeakionem. Cf. G: 
III, 7. 

decernendt] MS. Norvic. cum qoibd. edd. vet. deeertandi. — Laudat 
Oud. Buxmaunam ad Suet. Mer. 28 fio., cui aade Bremt adAem.Pr.Han. 
- 10, 4. 

M eo] Deett t'« in plerisque MSS. et edd. Bas. Strad. aJ., frob. Oud. 

— Inclusi. x. 

Dyrrhach. venit] Restitait Davjs. e M$. IVorvie. ad %r. »., probante 
Clark. — Carent praep. reliqui MSS. cum Lem. codd. 

Caf. 42. Q. TtUlium] Sic edidit e Leid. pr. Oud. , noa improbans ad 
Suet. Caes. B2 p. 132 scripturam plurimorum MSS. Q. Tiilium s. TUium, 
quibus accedunt Lem. codd. Alii Quintilium (sic Strada) vel Q. Tittum, 
quord edidit Lem., idque fortassc rectiu*. Ed. Bas. al. hoc nomine careut. 

Legatum] Malebat Grater. legatoe , qaod Oberi. et Held. reeeperant. 

— Non ausus suin sequi, praesertun quum scriptora nom. TullU nondam 
sit e*pedita. 

ii wrtatol Accedit qqoquc Lem. B eed Leid. pr. i nportatu. Oud. vult: 
inpor.atitio. Vid. G. IV, 2. 

Cap. 43. niti] Sic Lem. codd. com edd. Strad. et Ba§. ; nonnulH uti. ' 

Ca*. 44. id quod acciditl Hoc repoeait ex aact. codd. Petav. et Kor- 
vic. Vulgatom idque ac. edidit Gian. 

tqui perpetj} — [timebant] Pron. qui An omnibas deest MSS. , iidem 
videbant pro v. habebant , quod Hotomannus in antiquo cod. se invenisse, 
dicft. Oud. eum Faemo soepicatur iungebant vel agebant , omissig qui et 
timebant. Markl. p. 2T2 : Jtque ut noatrti perpetuoe mumtione» fiebant, 
perductae — adorirentur: ita illi ete. Moraa cooieck: Atque ut noatri 
perp. m. hobebant , perducta» — caetella , quia , ne quo — timebant. — 
lnclusi voces sospcctas, nec inultum abfuit, quin revocarein videbant i. e. 
procurabant , parabant , ut Cic. ad div. VII, 20 fin. Sed valebti meaque 
negotia videbti. Cf. Ern. c/. Cic. sub v. videre n. 5. Consenttt fere Flade 
1. 1. p. 6 qai explioat: epectabant, intuebantur, effioere Uudebant.—Lem. 
omissis illis vocibus dedif : habebant perductasque. 

Quae quum] 2 codd. Quaetum-, Morus conieeit; quaedum, qnod com 
Held, probo. Bentl. Quaecumque erant ioca. Flade 1. 1. toetur quum, quod si- 
gnificet caosam , non tempoj. 



402 ANNOT. CWT. AD IVL, CAES. B. C. LIB. HL 

eoactis) Honim osus erat I a castris ad terendas turres. Cf. ForceH. in 
Ampend. pr. p. 25. — Vulgo siioeoactis, qaodCell. retinuit; al. subactis, 
pferique coactis. 

C4P. 45. nitebatur) Pauci MSS. cum Lem. B utebatur, quod Gian. 
rccepit. Lem. C videbatur. Cf. Oad. ad G. IV, 24. 

recipere se iussit) Sie Lem. eodd. et optimi Ond. eura edd. Bas. 
Strad. al. , 

legiones] Leid. pr. legionum, htac Ond. coniecit: 7egfo nona — re- 
eepissef — esset prom—a. Probo cura Len. $ sed ton cap. proximo cum 
Iurin. est legendum legionem. 

04*. 4«. completi») Cf. Menk. 1. 1. p. 139 sq. ct clari* Cic. Bru. — 
Rahnken. in tf«, euae <8cAeH. licx.praemaif, sabscribitconiectaraeMarld. 
p.213: confectis, eamqae sequitur Morus. 

reiecti) Codd. Lem. et S Oud. deieeti, qaod, Oadeadorpio probatam, 
reeepit Lenair. 

consniratt) Consentiant codd. Ursiui «am Petav. Cuiac. et Lem. B, sed 
C et ed. Bas. eenspieatij al. complicati vei constipati, qaod vaigatam 
probat Held. cum Bentl., recepit Cian. 

adversus clivuml Haec emendatio est Manutii; Faernus: adversu» 
tumulum. Omnes MSS. et vet. edd. adversus pilum, qaod Lem. restitu- 
endum censet. _ 

Caf. 47. prohibeantur] 4 eodd. prehiberent, atZAttum, Voss. At 
tamen. 

eurtum haberent] Restitait hoe Oud. e cod. Leid. pr. , eai aecedit 
Strad, Vulgo* haberet; Markl. distinetione sublata legit: haberent, tpse 
— enet in angustiis. 

meminerant -~ discessisse] Haec alienae manus esse iedicat Bentl. 

vecu» vero) Arridet Oudendorpio ecriptorm ed. R. Steph. panicum, at 

Cap. 48. eum Valerio) 5 boui codd., qui fuerant Valeribue et consen- 
tlunt codd. Lem., nt sasptcer eam GfUter. Oad. et Lem. nomen loci inhis 
latere. 

ehara) Cf. de hae ehara Morns et Oberl. ^^Wolf. ad Suet. Caes. 68 
p.85 laudat Penzel. ad Dion. 43 n. 866; Foreell. inv£«*- ■«* v » c « r *««! 
affert Dioscor. III, 66, qui cari radlcem coctam aeqa^ edalcm **** *ort 
ac pastinacae. 

lacte] Rarior censtr. de qua cf. Gifan. in cotl. ad Lufr ».*»«* 
T. admiscendi. Leid. pr. et 2 vet. edd. iaeti. ^ 

Cap. 49. Libenter) Giani dedit vulf . frequenter, iuvitis c< 
guod sequitur, abest a codd. et vet. edd. Matfm non tolerari. 



itiscoddS; 



ex multitudine] Consentit Lem. C. 

adfectoe) NonnuHi codd. adflceret. Ciac. et Scat delendum <.«„«„.., 

.j X. ra f terfr ^S ent i^ ] ¥ a ;JP r '&***& f******> Non male, cf. O^S 
•d G. I, 5; addc Cic. ad Atl. 16, 2, 1: cavendae eunt fanUliaritatZ 
praeter kominum verpaucorum. J WM ** WW *\ 

# euccedere) Codd. Lem. et 3 al. eubterere, qaod servandam censet Lem * 
quiexplicat: comminuere, ducendo trahere tempus interpositum inter inol s 
piam praetentam et abandantiam, quam maturitate rru* um adpropinauan- 
te, proponi vidissent. — Duo codd. $ubterrere t nnnesubterire. bnd bu- 
spicatur fucpurrere. Bentl. eubire, Voss. mbvenire, Moras aooedere 
Efo acquievi in volfata scrip., qoam habent edd. Bas.'et StrSne?^ 
Cap.50. adgrcsrt universas] Conoinit Lem. C, sedB adversi; nennol» 

[o/to excuJorenf] Haee addita videntur ab Aldo: desunt ia eodd. et 
vet. edd. , 

Ap^dt Odsi'pW - >*fl ■-• Ifc» . mrcfa. ort. *lte*r. 

oMoe /mjwratort.} 81« 1 tratui, Md bori codd. Vata» otm. Jim., 



ANTVOT. CBJT. AD IVL. CAES. B. C. UB. HL 408 

ernnia] 4 eodd. non babent. 

quae ree tamen forta—e] Deett tamen in 3 MSS. et Lem. C a pr. m. 
Bugpectamqae habeat Voes. et Davis. - Coniecit Ciae. cutn vel et fe» tan- 
ta. Fortasse rectias eoniecerunt Clark. et Oad: ttun. Dao eodd. quae ta- 
tnen ree. 

magnam\ Plertqoe M88. eum edd. Bu. Strad. al. magna. 

duxeranC] Nou male edd. Bas. Strad. al. dedux. reeeptum a Gian. 

tormentumve mUeum] Cf. Ood. atqae Oberi. — Vom. ei Davis. lerunt : 
tormento mUoum s. emUoum. • ■ 

Cap?53. ad II milium numeroJSic 3 eodd. cum Lem. B et vet. edd. 
in his Bas. — Plerique MSS. ad U. milia numero; aL ad II milium nur 
merurn. 

milia — triginta] Hunc nameram prneferaut Eraesti et Wolf. ad 
Suet. Caes. 68, ubi centum ae triginta leguntur, probante jiostro 1. Ur- 
sino. — Baumg.-Crusio ad Suet. Vol. 1 p. 136 probabilior videtur nu- 
merns Saetonii. 

CXX] In boc namero eonveniant plerique MSS., eamqae referunt 
Suet. 1. 1. VaL Max. 111, 3 et Celeus p. 193, qui etiam coneentit in nume- 
ro sagittarem. 

milibus dueentie [aerU] Unus tantum cod. agnoseit aerie, pro quo 

reliqui habent atque\ in Lem. C aerio snprascriptnm eet; neutrum 

acit eod. Ursini. Ed. Bas. aerio atque, Strad. donavit aerU duc. \ 
Expuugit v. aerU Markl. p. 173 , ero incrasi et eom Moro inteJHg 
tertium. Lem. tecutos cod. B edidit: mil. dueentU atque. Vulgo < 
pro donatum, binc Oad. coniecit: donatum ivit. 

primum pilum] Sie Maaut et Cellar. ex antiqno eod. reseribendunl 
etistimarant atque ita Ciac. Reeepi eoin Bipp. Oberi. et Held. Cfc Idpe, 
mi. Bom.lI, SetManat. Quaee. ^erepUt. 2, 3. — MSS. et edd. vet 
mrimi pUum. 

* ttipendio — donU] Magna k. 1. est scripturae varietas , mnltae con- 
fecturae. Codd. Lem. cum antiquitt. Oad. frumento, ve$te, epecUariU mt- 
iitaribueque donU; alil eum ed. Bas. Strad. frumentovc et tpeciariis mir 
litaributque donU, quae ediderunt com Oudend. omaes reeeittiores prae- 
ter Bipp., qaiboteum reeepi Voeeii emendationem, probatam Ciarido, Cell. 
Iurin. Oud: Moro Oberi. et Heldio. 

Cap.54. exttruxit et] Haee Oberiino non videntar sana. Iarinius emen- 
dat: exttruxitin — XV. IfrectU op. vineU etiam partem — obtexit; et 
— diebut , noctem etc. 

ob&tructU — portU] Ad temnus id fecit, ut contilium exeundi celaret, 
Bene sic Oberl. , quocam dedi e Leid. pr. et qaibd. edd. vet. obttricti; 

?[uod etiam Bipp. Held. et Lem. receperuat. — Cod. Lem/B obetruxit; 
>ud. coniecit dettructU, ted recepit exttructU; Markl. p. 274 ericiU omn. 
caetrorum — obiectis. 

et ad inped. obieetti] Clark. et Morus malunt : et craUbue ad t. o. 

Cap. 56. et Q. Sabinum] Placet Oudendorpio conieetura Gland. ct 
Lipsii eique Sab. Ciaceon. reeeribit : C. ,(*«• CalvUtum) Sabtnum , quod 
deaitLemair, — Glarean. numerom cohortium excidissesuspicatur, nouim- 
probante Oud. 

et Orchomenum] Addidi et e plerieque MSS. et edd. Bas. Strad. a). ; 
cf. G. UI. 3D, 2; c. 1, 1; 17, 8; II, 35, 3. 

«roeej Scal. omisit invitif codd. pneter Leid. tec. — Lovau. eivi^ 
tateo. 

amiettUi Caeeart] Lerebatur amicttiae Caeeart» , aed voeem amicitia 
tuentur omnes fere eedd. Bene aotem Hotom. et Voet. conieoerunt Cne- 
wari. 

Cap.56. in eam] Abtunt a 5 bonie codd. 

telum tormentumve]YidL c. 51. Pmeet Voatie, Davie. et Cmrk. e eod. 
Bonf. telum tormente. Pieriqoe eodd. eum edd. pr. aL felo tormentove; 
Ciae. vu)t: teia tormentave; Oad. eonieeit: uti neteta tormentove. 

et opinUnem] 5 MSS. opinionemque. 

em&quidem] Sie dedit Oad. e 5 codd. Volro emnteqae efae. 

abiectU] Contentiant fere omnee MSS. eum hem. B et pr. edd. VaV. 



404 ANNOT. CRJT. AD JVL. CAJBS. B. C. UB. ffl. 

fo adicctte, quod Bipp. receperunt; Giani c nOnnnllia ifiiectft ; Iurinio 
pUcet adacti». — Cod. Lem. C proiecti*. 

Cap.57. A. Clodiuml Sic OberL ct Held. e coniect. Marklaadi p. 274. 

— Oad. praeuomeo non habet. 

probasset] Strada probaret. 

Caf.58. rccinit] MSS. et edd. quaedam recepit. Paulo antc Oberl. et 
Held. rursut ediderunt. 

et cogebantur] Copula deest iu 2 MSS. prob. Oud. 

Acarnania] Markl p. 274 legit Candavia. Cf. Oberl. 

fructus] i. e.frondes; nam fractue eet voi communis omnibas ita, 
quae ex arboribus eeui juut. Donat. ad Terent. Pliorm. II, 2, 18 : quid- 
quid editur cibi loco fructus adpellatur. Cf. etiam Flade in obss. /. p. 5. 
Consentiunt 1n hac script. plures optimique codd. — Bipp. Oberl. atquc 
HeJd.habent/runrfeeecouientura Faerui; Cellar. et Davis. front — deficie- 
bat, qttod postcriue nonnulli habent codd. — Oud. accedit Vossio de Anal. 
1, 33 legenti :~frus — dcfiriebat. 

Cav 58. Rosdllus] 2 boni codd. RaucUlus, trea Roucillus, quod Oa- 
dcndorpio verius videtur. 

Cu\W). auaestu] Sic edtdi e Lcid. pr. et Ciac, cf. G. I, 16. 

ab nobisj Scripst ab e Voss. cod. ; nuua cod. cum vet. edd. a nostris. 

id difficiIiuslQmdam MSS. idfacinus; Leid. pr. Scal. a man. pr. id 
facilius; Lem. C fadlius, sed in margine a in. sec. difficilius. Coniecit 
Clurk. id facinus difficilius. — Paalo ante Oud. ed. min. profugUse s ei 
errore puto. 

proinde] Sic, si quid iu h. v. MSS. tribuendam est hoc loco et c. 1. 
•eribeudam eet ; eedcuutHerzog. ad O. VII, 66 praetulertm vuig.perinrfe, 
quae particala obtinet in rebue quae inter eimilis intercedit ratio, wotuq av ; 
proinde involvit vim exhortandf, ttqos ravra, quae h. 1. aliena est. 
CX Heind. et Moser. ad Cic. de N. D. II, 38 et censor in Bibl. cr. H. 
1823 p. 869 , cui tamen placet proinde. 

Cav.61. omnia sua] Edd. Bas. Strad. al. per omnia «., qaae Bipp. de- 
derunt. \ 

Vul&o — universi] Cf. Ramsh. §. 206 p. 706, et Iacob. in quaestioni- 
bus lauo. p. 30. 

viribus ac dUigentia] Hanc codd. Pctav. et Norvic. scripturara Vossio 

et Clark. probatam recepi cum Oberl. et Heldio. Alii vera s. viria dil., 

multi in hts Lein. C varia dil., quod Oud. retinuit , sed. quum m 5 bonie 

codd. sit in custod., couiecit ct custodiarum vicibus indtligentia, laudana 

• C. II, 7 indUigentiae iracundia. 

detulerant] Vulf. detulerunt, quod recepertint Bipp. Wetzel et Gian. 

Cap.62. pertinebant — aberant] Cod. Pal. pert inebat , Leid. pr. aberat. 
lurinius mayult pertinebat — aberat, probaute Heldio, qui numerum mul- 
titudinie legibue linguae coutrarium iudicat. Verum utrumque recte dici 
poteet, pro vi, quam ecriptor voci regenti vel rectae tribuit : c. 47, 4 ma- 
gnu» navium numerus, quae — subportabant ; t}ic off. II, 23, 80: conta- 
gionibu* malorum, quae profecta manarant. 

Cap.63. vdllus] 6 codd. atque edd. ante Aldum vallum. Sed vid.Oud. 
et Ern. clav. Cic. a. v.vallum. 

septemdecim~] Hunc numerum reposuit Oud. c 7 bonis codd., probaat 
tamen XXX V III, auem uumerum Lips. de Mii. M. V,13acribendamcen- 
suit. — Lemair. cdidit XVIII ut Giani. 

munitioneti] Glark. acribit munitione prob. Moro et Iorin. Reeeperant 
Bipp. — Davia. e Ciac. muniUontbut} probat etiam Held. ablat, aed Oud. 
vocem illam suspectam habet. 

delata — perfuga»] Haec a Lovan. absunt et saspeeta babetHeineiae. 

— Bipp. et Gian. dederuat vulg. Allobroges, invitis codd. Petav. et ScaJ. 

nottrae cohortet] sic omnes codd. Oud. et Lem. duobua exceptw, qai 
habent inter eoh., unde non male Ciac. tres c, Oud. quoque numerom ei- 
cidisee putat. • 

excubavertmt] HooOnd. e5 bonis codd. dedit, laodans Bam. ad Ovid. 
att. am. u, ais. 



ANNOT. GBIT. MD 1YL. CABS. B. C. UB. VL 406 

novusque e&rum} Deeont in ft cedd. Ood., qai coniecJt: Pbmpoiani; 
exercUusque inopinans ad. exsUtit; Bentl. Pompeiani atque ex inqpinmto 
eorum adv. Aa Caesar seripslt: P. atque inexspectatus eor. ad\exsU- 
tit?— Vocem exercitus Scal. iaclasit. 

t» exteriorem] Afnoscant haec 6 eodd. cam Lcm. Probat Davis. eom 
Gron. obss. III, 18. 

in adversos] Sic MSS. et vet. edd., qoibos invitis non-aueus sum cam 
Oad. Faerai scriptaram recipere. 

Caf.64. a vUibus def.] vulgo viribuo defleeret; ScaL viribus deficert- 
tur. — Qaod Oad. dedit, firmatur optimifl codd. 

dedecus admittatur] Coneentiont omnes codd., vet. edd. et Ccisus p. 
194: cavete dedecus. Perperam Voss. est sospicatus: decus amitterent. 

referte] Hoc rei magis convenit, qnam deferte, quod Oad. edidit. con- 
seatientibus MSS. eicepto Leid. pr. Celsus p. 195 commUsa aqutfa ad 
Caesarem revertatur. 

Caf.65. castra $ec. mare] lorin. supplet posuisse, quod Oberl. ob sq. 
posoet eiapsum patat. Probant Lem. et Held. 

Caf.66. Pompeianis copiis atque opera] Vocem opera tuentur multi 
eodd. et vet. edd.— Lem. B opere. lurin. valt eaeque opere. 

Caf.67. aeie duxit] 4 opt. coda. ade eduxit, qaod cum Oad. praefero. 

T. Pulfione ] Sic dedi e G. V, 44, idqoe voluerunt Ciac. Grat. Stoe- 
phas. probantibos Wiggerto et Lemair.— MSS. Puleione, Pulsione, vel 
Puleone. 

e looo] Restitoit hoc Urs. e suo MS.,quocum faciunt boni codd.Oad.; 

i et looo, vulffo eo loco. 



et, quod eo] Agnoecunt copnlam codd. Lem. et melioresOad. -,nonnulli 
ea carent ; unus et quo ; Lovan. quo puloo, nt Voss. coniectt. 

Caf.68. pertinere] Consentiunt Leid. pr. Levan. et Lem. B.— Vulgo 
pertingere, quod Giau. dedit. 

prorutWX Hoc dedit Oud. e eoniect. Ciacconii probaote iam Clark 
Cf. G. III, 26. In MSS. protinus, prout tfs, velporitU; vulgo protinus, 
quod Oberl. reeepit. 

Cap.69. ex parte, qua] Conseotioat etiam codd. Lem., qui baae scrl- 
ptaram ia adaotatione dedit, sed in serie orationis scripsit ea parte, qua, 

2aae est Faerni coniectara, probata Clarkio, Davis. et Heldio, recepta a 
tipp. — Vulgo ex parte.ex qua; Ciac. emendavit : ex p., quam proruerat. 

praecipitahani] MSS. tantom non omnes et vet. edd. praectpitant. 

receptu sSbi] Edidi com Bipp. et Lem, receptu, nt iam Voss. emendav 
vit, probantibus Moro et Heldio. Consentiant edd. Vasc. Strad. Steph. et 
MtiqaaH Piaelii liber. Caesar hoe sibi vult: milites eodem loco, quo 
▼enerant, se recipiebant, atqae ita iibi eonsolere studebant, ut receptu sit 
ablat., non dativus, ut Ood. vult, qui sibi per abundantiam dictum patat. 
Consentit nobiscom Flade in obss. p. S expncans: sibi eonsulebantreceptu 
I. e. se redpientee eodcm quo venerant. MS. Ciac. et pr* edd. recessu. 
Omnes aat. MSS. et vet. edd. taentar sibi, qaod Giani omisit. 

dimissU] Faeruus, Ciac. et Hotom. volunt admUsit , quod Oad. Moro 
et Heldio probatur. Statim post placct Oudendorpio eooiectora Manutii 
wnnium pro omnino. 

conficerent] Codd. Urain. Petav. Pal. Leidenses, Voss. confugerent; 
Lovan. eodem curou confugerent. Latere aliquid Oud. putat. 

Cap.70. anguitio portioJSie plerique et opt codd.*, £\ii angustiiopor- 
tUque, ut dederaot Oad. Bfpp. et Giaa. 

prope iam expedUam] Hane Vossii eoniecturam confirmat cod. Norvic. 
Vulf . propriam et exped. retinaeraat Bipp. et Gian. — 3 MSS. proprir 
am expeditamque ; eopula et abeat a Lovau. 

Caf.TI. DCCCCLX] Plot. 65 dutfmUia, Oros. VI, 15 quatuor mil. 

Caeoar derideravit] Muiti MSS. et nonaullae vet. edd. Caesario. De- 
siderati sunt, vel Caesari desiderati sunt, et cetera in nominativo. Lo-. 
eus haud integer eet, cf. Ood., qui cam aliis numentm eqaitom eicidiase 
patat , qaem vulgo addunt CCCC vel CCC. — NonnulJi a Placentia — a 
Pateolii. 



406 ANNOT. CBIT. £D IVL. CAES. B. C. IJB. HL 

<7 roftfom] Reperit hoc Oad. ia 4 bonfs codd., consent» ed. Strad.; al 
Gravium. 

M. Sacrativirum) Agnoscunt 6 boni codd. cum edd. Bas. et Strad. 

Centur. XXXII ] iTi hoc namero eonsentiant 9 MSS. et pr. edd. — 
Oros. XXII; vulgo A'JOT, qaem nuraeram dedit Gian. — <Juidam j»o?t 
Trib. mit. inseront L vel X invitis MSS.; alii X Trib^, Manut. /iJ TWA. 

terrorel Oud. e3 codd. praemisit praej». in; coaiecit etiam vi suorum. 

sed in litterU] Sic e 6 bonis MSS. edidit Oud, laudans Burm. ad Vel. 
Pat. 11. 45. Siuulis locas ap. Liv. V^12x oppida oppugnata nec obsesea 
'sunt, ubt rcctc DraLb. nec ante v. onpug. eiecit; Propert. I, 8, 41: Sunt 
igitur Musue ,- neque amanti tardus ^ Apollo. Kodem modo Graeci : 
Aesch. Agam. 515 (548): Jlaoig yao ovtb — no7ug % SchoL ovr« Jldm; 
ovrnoh^ cf. ibi Blamfield p. 55 ed. Lips. 

oatentationis — caiusa"} lnter versus tantum est poster. vox in Leid 
pr. quare delendum censet Oud. , laudans G. IV, 1. 

Caf.72. altera] Sic 3 MSS. prob. Davisio, vulgo alter. Male excidit 
ed. Oad. min. 

Caf.73. felicitate} Consentiunt 2 codd. cam Lem. B et edd. Vasc- 
Strad. al. Cod. C facultate; vulg. fucilitatc, a Gian. receptum. 

eitu iuri} Sic 2 MSS. opt.— Lem. B. C. al. cuiusvis, quod cum Oad. 
praefero; al. exercitus, vel cuivU. 

locum 90 aequum"] Haec est coniectura P. Victor. var. lect. 30. 22 et 
Maautii Clarkio probata. Cod. Norvic. locum aequum. Alit aliter, cf. Oad. 

interpellavisset] Sic 5 opt. codd. cam edd. Vase. et Strad. 

fuodu — verteret] Coaciait Lem. C, si fides est habenda; eod. B 
com aliis inserit ut ante detrim. Diacedunt alii, cf. Oad., sed nostrascrt' 
ptara, qaam ed. Bas. agnoscit, proxime accedit ad MSS. vestigia. — Giani 
edidit: verterent — atque u, qui UmuUsent — offerrent; edd. vct. ver- 
terent, — atque w, qui timuUset — offerret. Ceusor in Bibi cr. H 1823 
p. 870 praefert scrtptaram Leid. pr. verievetur; sed cf. Vechn. /7e/.p.63. 

Caf.74. spatiumque — magnopere'} Locus nondam ert integcr x ncc 
satisfacit Vossias , qui delet particulam encl. v. relictU adinnctam , m?e- 
rens et ante v. magnopere, qaam coniectaram probant Morus, Oberl. at- 
que Held. eamque receperunt Bipp. et Lem., qui distinguit : animo§ , rel. 
munitionibus ; et magn. — timebat: itaque sauciorum modo — confectum 
vetuit. HU etc. — E fide codd. Lcin. B. C et 4 al. bonorom particoJa 
que delenda est et vocula nom, quae facUe excidere potqit, antev.mog*. 
inserenda videtor. Celsus p. 106 : neque praeterea tam hostem quamfru- 
menti inopiam metuendam eo loci manentibus iudicabat. 

Caf.75. quam #m'#«'me] Ad hanc Scalig. scriptoram dacant T codd. 
in quibas est: q. suetUsime; oX ne citUtima 8. citUsvme. Oad. coniecit: 
et ne quam cittssime. 

itinere inpedito perter.l Hanc Lovan. cod. scriptaram recepft Oad.— 
He!dio potior videtar vulgata : inpeditos et pert. y qaum exercitas ab ho- 
ste vcxatus semper utatur itmere mpedito ad pacnandom, quamqnam per 
se expedito; 5 boni MSS. itin. inpeaitos pert. Leid. pr. in itinere. 

ipsique'] Restitoi e fide omaiom MSS. et vet. edd. particolam que : IB, 
30, 5 suosque — continuit^ ignesque fieri prohibuit; G. V, 43, 4, quum 
undique fiamma etc. 

Caf.76. intra vallum castrorumj Cod. Ursin. caret v. castrorum; afii 
intra castrorum munitionem ; ia Lem. B vacat vallum et muniUonem. 

milia\ Sic 4 codd. et nonnullae vet. edd. Valgo milibus. 

vroviderat] Mavult Oad. ad Suet. Kvg. 10 p. 164 praeviderat, quod 
edidit Gian. , consentientibas 2 codd. cam ed. Strad. al. Coniunxit Caes. 
G. VH, 30, 2 : animo jtrovidere et praetenUre. 

proeedU] CeiJar. Moroe, Bipp. et Wetze). diseedU. 

Oaf. 77. praegressos] Hoc oedit Oad. e cod. Lovaa*, refiqoi progres- 
eos receptum a Bipp. Wetzel. et Gian. 

Caf. 78. timensque) Part. encL abeet a 5 bonis codd. 

obpugnare] 3 codd. cum Lem. C et soanallae vet. edd. obpagnaret; 
Leid. pr. expugnare. 



ANKOT.tWT. ADIVX, CAKS. B. C. LIB. UL 407 

Ortcutjroe] Petav. Lem. B Coriciaque, Voes. Orieciaque, kinc bene 
Marltl. p. 274 coniecit Oriciaque, quod cum Oberl. Lem. et Held. recepL 

Caf. 79. et suis ut esset] Sic MSS. — Valf o ut suis esset. 

a directo} Praepos., quam Gian. omisit, agnoscunt 5 boni codd. 

Heracleam] Additar Senticam. qaam, nimis remotam, Pompeio nou 
vacabat adire. Suspectam vocem incluserunt Bipp. Wetzel. cuin Oud. — 
Recte deleverunt oberl. Lem. et Held. 

de proelio ad Durrh.] Praep. de vel decst in codd. vel scribitur ac 
vel qtiibus, quod margiiu Lem. C adscriptom estr Leid. pr. et ed. Strad. 
proelium — factum. Oud. coniecit proehi facti fama ; praepositionem de- 
lendam censet Markl. p. 275. 

latius] Davis. Clark. Bipp. et Gian. dederunt Cjac. coniectaram ela- 
tius . quam probat Scbaefer. in Melet. p. 11 ; sed cf. Oud. ad C. II. 17. 

aaec itinera — averterat) AL reddiderant — averterant , quou prac- 
fert BentL et recepit Gian. I2d. Strad. reddebant — avertebant ; Lovan. 
cod. haec res — reddiderat, prob. OudY 

Cap. 81. Gomphensis] Sic bene coniecerunt Hotom. et Ciac. Corrn- 
ptam scripturam comprehensis recepit Lem. e suo C. — Leid. pr. com 
pressae, Lem. B compressis. 

parerent — facerent] Accednnt quoque Lem. B et C ; vulgo par& 
ret — faceret, ut edidit Gian. Ceilar. praefert pateret —faceret. 

segetis] Abest a 5 cod. et Lem. B. — Cod. C in margine habet ad- 
scriptum. Flade. in obss. I. p. 4 vult segetibus ( — propter segetes) ido- 
neum locum in agris nactus , quae prope iam — eoque omnem r. b. c. 
constituit atqnc m huuc ablativi usum, qua causa sigaifteetur, laudat 
G. II, 8 : loco natura opportuno. 

matura erat] Boni codd. erant. Probat Oberl. coniect. Beutl. quia 
(sic 3 vet. edd.) prope iam matura erant frumenta , deleta voce segetts. 

Cat. 82. praestaret] Alii praemittunt ut , invitis codd. — Recepit 
Gian. 

recepisset] 2 codd. repromisisset , al. promisisset, unns praecepisset, 
ed. StratL al. promiserat. Nostram scripturaju tueutur 6 MSS. cjum ed. 

Cap. 83. quod gestum — diceret] Haec Mortw cum Grut. delenda cen- 
set. Beutl. etiam v. apud Pomp. tolli vult. — Heldius aasentitnr Moro, 

2ui cam Grutero censet il!a vv. delenda. — Weteel. voces illas inclusit.— 
!od. Voss. videretur pro diceret; SchaeUius 1. L coniecit: auod rem male 
gestam in H. diceret. 

, tt#, gui], Quidam; de tt«, qui — interfuissent , ut Giau. Alii male v. 
interf. praemittunt non. 

qui liberandosl Iurin. qua lib., prob. Oberl. 

de praemiis] Markl. p. 275 legit de Praeturis. 

inimicitiis] Sic 4 MSS. c. Lem. B. Vulgo inimids. 

Caf. 81. praeparata] Leid. pr. eomparata. 

quo satis] Vulgo quum satis , invitis codd. 

militum animum] Addidit haec ScaL e cod. Ursin. et cousentiunt 
omnes iere Oujl. — 3 MSS. carent v. animum, Leid. sec. perspicuum 
habere. 

armisl Suspecta est haec vox Oudend., vel putat adiectivum excidiese 
ad quod illa vox pertineat. Iurinius ftddi vult levibus. Freinsh. ad Curt. 
VII, 7, 32 suadet armatos ; Flade in obss. I. in armis. 

equites mile"\ 5 boni codd. et Lem. B equitum m. , probatum Ouden- 
dorpio. Cf. interpr. ad Aem. Pr. Dat. 8 et Milt. 5. Ramsh. Gr. §. 157 

Aegum Allob.] E fide 2 bou. codd. edidi cumOberl.Lem. et Held. Ae~ 
gum. prob. Davis. et Oud. — Lem. B uncum, C unicum, al. nnum. 

Cap. 85. quia — habebatl Lem. B qui—hab., C cum 20ud: castris— 
habitis. i 

spectans] MSS. et vet edd. ewspectans. 

commodiore — uteretur] Leid. pr. commodo rei frumentariae ut.;Z 
aJii commodiore consilio pussimfr.i edd. pr. com, patsimfr. % prob. Oud. 



408 ANNOT. CHIT. AD IVL. CAES. B. C. LIB. m. 

hoc sperans] Lem. t> euis et Lefd. pr. et VJrsin. dedit : haee sp. ; non- 
nuUae edd. koc speetans. 

detends] 2 codd. et cdd. pr. ineensis. 

«nfe, — eonsuetudinem} Desunt in Leid. pr., eaque Markl. p. 215 
tolH vult. 

apud suos] Aliqaot MSS, od Mt«t. 

cogitandum — paratQ Carrar. Leid. pr. multique al. enm Strada: si 

apl sienim) ut semper — svmus — paratf , quac Flade in obse. /. eum 
oro et Bentl. restituendam eenset eiplicans ut : qna ratione , qna con- 
ditione. Lem. e suo B dedit: si , ut semper — simus etc. 

Caf. 86. <n cens/ftol Consentlunt 7 codd. et pr. edd. 

idque] 8 MSS. et ed. Strad. al. id , quod , prob. Ond. In qdd. codd. 
deest «e ante v. /oeturo« ;Lovan. tnihi facturi, qaod Ond. aon spernen- 
dnm videtnr. 

eogitavissent] Probo enm Oberl. Mort coniectnram rogitavissent ; 
Davis. optavisseni, Grttter. agUavissent , non adversante Oud.. Markl. 
p. 275 ftagitavissent. Flade in obss. I. nutat eogitare n. 1. esse i. q. sne- 
ctore , oplare neqae opus esse eoniecturis. 

ne iisu manuquc] Cod. Cuiac. ne tuti monuum: 2 boni ne ustc nuzntu, 
Leid. pr. et Voss. carent encl. que. Mark). , teste Iurinio , ne snam du- 
eumque vel ne suam atque rel.; Vossio totus locns nsqne ad falierent est 
snspectus. 

Caf. 8T. et. quum] Pro vnlr. ut restitnit Ond. e 6 bonis eodd. et, 
quod agnoscit Lem. B. — Idem lafra e 5 MSS. edidit exaudistu* eon- 
sent. Lem. B et C. — Vulgo audutis. 

pleriquc] Sic fere omnes MSS. ; vulro pleraeque. 

coioniisJEx aactoritate MSS. Leidd. Fal. edd. Vasc. Strad. Bas. re- 
eepi cnm Bipp. Oberl. Lem. et Held. ooionfu, prob. Ouden., qui tamen re- 
tinait colonis. 

et a tam perito] 2 codd. et tam perito; t alii et de t. »., Davie. vnlt: 
atam p. 

Cap.88. Ciliciensis] Inria. marnlt Siciliensis. 

eohortes CX\ Orosins VI, 15: LXXXVIU; Clac. praefert XCprok. 
Lemair. 

milia XLF] Bone;. Lem. C et vet. edd. LV y qya numerus' Lemaireo 
placet. . 

eireiter duo] se. milia. — Sic longe plorimi MSS. et Lem. B. C. Vni- 

f» duae. Inrin. mavnlt: 6ui — eonvenerant atque — dispersi errnnU Sed 
optimi MSS. enm edd. Bas. Strad. et Ald. 1560 dispetoerat. 

Cap.89. Huic] Conuiam et, quae vulgo praemiititnr. delevitOnd. e€ 
bonis codd. et vet. edd. ; retiuuernat Bipp. Wetsel. et Gian. 

octoginta] Lem. B LXXV. 

miiium XXII\ Enodem numernm referaat Plnt. Pomp. e. 69, Appian. 
II, 76. — Cousentft Lem. B et edd. Bas. Strad. — Alii Xfc velXXXlIL 
, Dtto codd. hominum milium. 

eeleriter— cohortes] QuidamvolnernntseiMS, qnodrecepitGian.— Ho- 
tom.ejrtremaeocie{«ex;]>tinu8Latiniu8: estremaactesex; MarkLp.276: 
cei. sex tertiae adei singulas cohortes detraxit. Vocem singulas tnentor 
omnes Ond. codd. 

Cap.93. ut Caesaris inpetun*] Consentiant eodd. Lem.— Duo MSS. ne, trea 
enm edd. Vasc. Strad. al. ste». Oud. putat Caesarem scripsisse sine part. 
stf, landans c. 82. 

ieviusque'} Sic omnes MSS. et vet. edd. Onmes recentiores ienimsque, 
praeter Gian. qui edidit levius quoque. 

exanimarentur] Conveninnt in hac Aldi emendatione edd. Baa. et , 
Stiada. — Cf. Voss. et Davis. ad G. III, 16.— In codd. est exinanirentur 
vel existimarentur , at Lem. codd. ; Petav. aestuarent; ia ScaL cod. su- 
praseriptnm est exaestuarent , aon improb. Ood. 

Cap.68. concurri] 2 eodd. et pr. edd. oceurri. \ 

^•econsnmtfsl 5codd. enmLem. Oetpr.edd. ut non. edd. VaM.8trad. 
Grypk. poster. a? ne, quod com Oud, et ObcrL probo. 



ANNOT. CRIT. AD IVL. CAES. B. C. LD3. IIL 409 

sex coh.] £roba kaec Faerai «st^eaiecturm, cf. e. 89. — MSS. ex eo- 
Aort., quam probat MarkJ. p. 277 laadans c. 59 ex equitum numero , 101 
ex numero aegrorum ; 1 . 77, 2 ; 1L> 7, 2. 

pugnantibus] J\on displicet scriptura Leid. pr. et Scal. inpugn.. edd. 
pr. oppugnantes. Edd. Vnsc. Strad. aJ. sinistro comu , pugnante* — re- 
eistentes (sic Carr.) — Pompeianos. 

Cav. ShcircUimta] Accedit Lem. B cum edd. Strad. Vasc. al.— -Vulgo 
ctrcumventa. Ante faoc vb. tellendum censent erat Ursin. Gruter. Clark. 
Moras , Ond. et Markl. p. 277, qoi etiam vult acic et vocukun /atque acci- 
pit pro statim. 

ab his — factum] i. e. effectam, at Fompeiaai fugerent. Sic bene 
Held.— MSS. tantum non omnes exhibent factae caedes; alii/acta cae^ 
des, ut Giani dedit. 

atiis diffisus] Multi codd. aliis avam maxime a\, quae Davieio probantnr; 
6 codd. cum Lem. C et pr. edd. atiisque quam maxime d. ; 3 cum Lem. 
B et ed. Bas. aliisque dUfisus. 

tuemint] Agnoscunt Lem. B. C et 5 Oud. — Vulg. tueamini y quod 
edidit Gian. 

Caf.95. existiman*] Sic MSS., vulg-o aestimans, prob. Davis. 

missisl Mavuit lur». amitri», coasentientibus Lovan. et Leid. sec. 

in altiss. — pertinebant] lurin. in altissimum montem — pertinebat, 

Cap.96. trirhilas stratas] Sic edidi cum Bipp. Obcrl. et HeW. e fide 
MSS. et vet. edd. Probavit iam Morus, qut cf. — Salmaaii einendationem 
etructas recepit Ood. ; \Hlg. triclinia strata rctinucront Cellar. Leinair. 
et Giani, Bentl. probante. 

multaque] Part. enclit. abest a 6 codd. et ed. Strad. al., Oad. non ad- 
versante. 

At hx\ Sic Oud. e 7 MSS., al. atque hi vel ii. 

patientissimol Consentiunt edd. Bas. et Strad. — ,Omnes codd. peten- 
tUstmo, quod retinuit Lem. 

exercitu] Hanc dat. formam dedi e Leid. pr. sec. etSeal. Cf. G. 
1,16. 

usum] Duo codd. victum, qnod Vo«s. praefert. 

Imperatoriis] Secutus sum Oberl. Lein. Gian. ct Held., conseutienti- 
bue 3 MSS. et nonnnllis edd. vet. — Rctiuuit Oud. vulr. hnperatoris. 

paucos suos] Vulgo suorum, invitis MSS. et vet. edd. ante A. Manu- 
tium. 

tantum — fefellisse] Haec videntur corrnpta. 4 codd.raamein%ana8 
tantum eum, Fetav. se tantum ; nouirallae edd. vet. tantam ; Vasc. slrad. 
suam «e, ande Oud. coniicit: tantum suam se, vel delendum censet 
tantum, 

Cap.97. diffisi ei loco] Leidenscs d. eo loco, u( Giani dedit. 

iuris eius) Ilaec Bipp. et Lem. inclu&erunt , alii eiicienda censent. — 
Lem. C (in quo antea iuris eius videtur fuisse) et 3 Oudend. cum edu. 
Bas. Strad. al. universi simul, quod edidit Gian. — Mavult Oud. viri, 
equi; Betttleio et Oberl. placet Manutii, vel Puteani potius coniectura vi- 
rts. equU, de quo cf. Dct. Beier ad Cic. off. III, 33, 116 et Ferrar. ad Cic. 
Phil. Vlli, 7 p. 261 ed Wernsd. ; Davis. suspicatur: unirersi exercitus. 
Ad. Wagncr eouiecit iussis eius. Ego cum cen*. in Bibl. crit. H. 1823 
p. 866 probo coniecturam Clark. et Wassii ad Sall. Cat. 44: iugis eius, 
cui favet Celsus p. 202: illi in montem atium conscenderunt , cf. G. VII, 
45: legionem unam eodem iugomittit et c. 90, 1 duut locis superioribus. 
— A 4 codd. abest «e, quod seqliitur. 

Ouarel Sic scripsit Oud. e cod. Carr. et conficntiunt edd. Bas. et 
Strad. Reliqui Qua spe , unde Oud. coni. specie vel spectacuio. Volga- 
tam script. Qua spe Lem. e sois recepit , nec male defendtt Flade 1. 
1. p. 8. 

quo iam] Non agnoscnnt iam MSS. et edd. Vasc. Strad. al. 

Cap. 98. commendavit] Consentiant 8 codd. cam vet. edd. Valgo ius- 
tit, qaod Davis. probavit et Gian. retinuit. 

ne qui — violarentur] 6 MSS. ne auis — violaretur; 9 violarttuT y 

CAESAR, ' Mm 



412 AKNOT. GRTT. AD IVL. CAES. B. G LEB. ffl. B. ALEX. 

— conatue etl, qnae recepit Gian. Sed v. ett nen agnogeant Petav. et 
Leid. pr. Ia Ijem. B. C praeterea oppidi partem. 

primo inpetu) Quaed. vet. edd. tenebat. Et primo in. Bentl. vult te- 
nebat. Primo in. — canattu e»t vel primoque domum y omisso inpetu; 
Clark. primoque in. 

quinquaginta] Appian. C. II, Tl iiyxovTa; hinc MarkL p. 278 vult 
eexaginta. 

quum illi — hi} Dedi cum Lem. e cod. C illi pro vulg. Ule. Praeivit 
iamlurin. 

Cap.112. a auperioribu» regibus) fteetitui com Ober). Lem. Gian, et 
Heldio regibu» e lide MSS. Voss. Lem. C et cod. Ambros., quem laudat 
Gian. — lioc iam» voluerunt Brodaeus, Scal. Valee. Hoaiua et Markl. 
p. 279 et probavit Oud. , qui cf. — Ceusor in BibL cr, H. 1823 p. 870 
retiaendum ceuset rezionibu». 

ubique] Deest iu Bong. et Voss. — A\\\ ibique, ubi, vel utique. Ma- 
vult Oud. cuin Lins. umUque y vel com lirs. ibt\ 

prehendif] Sic dedit Oud. e 3 bouia codd. — Edd. Bass. Strad. adpre- 
hendit , et ftic Forcel. locum laudat in Lex. sub h. v. Receperunt Bipp. 
Wetzel. Oberl. Lem. Gian. et Held.— 3 MSS. comprehendit. 

dimisif] 7 codd. cum edd. pr. et Baa. Strad. deduxit; 4 opt. cum Lem. 
B deauxit, ut cum Oud. suspiceris aliud quid latere. AL miUt y vulgo 
demisit. 

Hoc tractu] Plerjqoe MSS. et edd. Bas. Strad. nee tr. — Oudendor- 
pio placet Fafrni scrlptura in hoe tr., MS. Bong. Haec tr. 

reiiqua nav.] Opponitur portus. iritur reliqua loca , qnibus naves ex- 
efpiuntur. Slc bene Flade 1. 1. p. 7. — Placet OberUuo Mori eoniectura : 
regia nav. 

iacturi») 2 codd. acturi». Cf. Berrer de nat. vulch. p. 4T4, 

in parte] Leid. nr. in partem ; Nicatius in potestate. 

Haec — fuerunt] Desunt a 5 MSS. Suspecta sunt. 



Annot erit. ad Bellum Alexandr. 

A. HirtiQ Ex epistola Balbo scripta. qnae libro octavo nraemiaa esty 
probabiliter coniici poteat , eundem et illius et huius de bello Alex. libn 
esse auctorem. ln codd. praescribitur vcl Oppii vel Hirtii nomen. Er- 
rant, qui Caesaris, vel Cel»i t Suetonii vel Hirtii Pansae praescribunt. 
— - Cr. H. Dodwelli dissert. de auctore huiu» lib. 1. 1. p. XII. 

Cap. I. spectans] Maior codd. pars cum Lemair. et edd, pr. exepe- 
etans. 

Cap. 2. obportuni essent] Placet Lemaireo scriptura codd. B et C ©6- 
ponipossent. Iidem codd. conftxerant. 

Cap. 3. imitatil Vulgatum imitari recepit Lemair. e suo C. 

conriliti] MSS. et edd. qdd. conciliis, quod Bipp. Oberl. a). edi- 
uerunt. 

tempestatibu» , — tempu»] Consentiunt Lem. codd. 

Cap. 7. casum periculi | Addunt quoque posteriorem vocem Lem. codd. 

multo graviu»] Sio edidi cum Oberl. suadentibiu MSS. ct codd. Lem. 
cum edd. pr. et Ba». S(rad. 

Saod neque — possentl E fidc codd. Lem. Scal. et Voss. scripsi Ale- 
rini^ in qaod etiam Oud. maffis incliuat, qui retinutt vulg. Aiexan- 
drinU ; al. Alexandrinos , ut Giani dedit. De constr. vb. ceiandi c£ in- 
ter])rete3 ad Aem. Pr. Alc. 5, 2. 

Cap. 10 proceseiseent J Concinant Lem. B et C cum edd. Bas. et Strad. 

Cap 11. in conspectuj Addit Lem. C hottium. 

Ulo tempore] Leid. pr. in ilto temp. , qood cum Oud. praefero. 

depretsa est alterd] PJacet Iurinii emendatio: depresea ettatteraper- 
forata ; Oud. probat coiiiecturam Gron. obs». IV , 19 aiteraque perferata 
et mavult cum Clark. reacribere omntbu» ep. uudata. . 



XMQT. CBIT. AD B. ALEX. 413 

Cap. 12. qu{bu» etsuper. etc.] Laeunam, quae h. 1. ett, non agno- 
acit Rhellicanus neque haiug indiciuin invenit Gian. in MSS. Ambros. 

nauticC] Agnoscunt Lem. codd. 

Cap. 14. intrauent] Tuentar hoe codd. Lem. 

Cap. 15. ho» quidem] 4 codd. et cd. Strad. hostes quidem, ut dedit Giani. 

voti»] Bipp. et Wetzel voto. Nescio unde; ' 

Cap.16. maiorel Sic scripsi ex auct. MSS. et edd» qdd. 

fexi ad virt.] Lem. B flecti ad v. , cod. C /rectt (sic) t>e/ electi ad 
v. c ninc Lemair. edidit elccti ad v. Flexi est i. q. propensi , senshn scn- 
eimque compositi: Tac. An.HI,l6i o» in moestitiam fiexum ; Ovid. Trist. 
UI, 5, 41, irae ad mitiu» flexae* 

virf] Sic Lem. codd. 

Cap.17. et Ulam et wrbem} Codd. Lem.ef illam ta uroera vel in urbe. 
Oud. cmiecit t//am (insulam) et turrem. ' 

?uo»] Probat Oud. quosque , quod Lips. voluit. 
!ap. 18. [tpsil a munit.] Pron. ipei delevit Lem. e fide suoram codd., 
quibus acceduut 5 Oudendorpiani , qai ctiam carent praep. ex. Ego ipsi 
inclusi et cum Bipp. et Oberl. dedi ea. Ursin. in munit. , Oud. PharUae 
coniecit pro ipsi. 

' Cap. 20. udlevati] Hoc cum Moro , Bipp. Wetzel. Oberl. Lem. et 
Giani edidi. Oud. e 4 codd. adlevaii». 

Cap. 21. neque administrandQ Iurin, praemitti vqH et vel ut. Beue. 

paullov.e.numerum] Lem. B pauio eum num., siccod. C, nisi quod 
a sec. m.post inter lineas habet. « 

Cap.22. tantum abfuerunt etc.]. Locus est valde corruptus. Ego vo- 
cem potiu» post incensi, ab Oud. omissam, inclusi. Fusius atque accn- 
ratius de locutione tantum abe»t etc. disputatum est in libello ab Grae- 
fenhan. et Moench. edito : Exercitia fur 2 LaU Classen etc. HaTae 1824 
p. 165 , ubi potiu» defenditur. — Verba : Alexandrini» — ardentibu» de- 
sunt in 2 codd. et cdd. Vasc. Strad. Gryph. poster. et Seminarii Patavini, 
quam editiohem nomiuat Gian., quf snblata tacuna edidit : tum (sic cod. 
Ambros.) in pr. quotidiani» , q. »or» obtulerat , pr. et er. »tudii» militum, 
omissis, quae Inserta leguntur. Neque agnoscit lacunam luriu. legcns : 
Hoc — perturbarentur , incensi— accessiones fecerunt in oper. h. exp. 
in proetiUque c., quand. pr. et er. Alex. for» obtulerat manum con»e-. 
rendt facultatem ardenttbu» studii» mil. Probantur haec Oberlino, qui 
etiam tuetur v. ut — fecerint. 

Cap. 23. tertium} Mendose Lem. C tunc vim. 

admoniti] Sic Lem. codd. 

»uo priore] Edd. vet. suoptey a Bipp. receptum, probatum Lemair. 

Regiprobato] Frarimi cum Lem. codd. regi» pr. quod dederunt Bipp. 
et Weteef. 

Cap. 24. Regiu» animus] Consentiunt Lem. B et Bas. ed. 

Cap. 25. animadverterent] 2 boni MSS. adverterent y cf. 30,2 et G. 
VIH, 16. 

et aiic] Prebat Oud. et illi ex opt. libris. Iurin. coniccit: illico. 

Cap. 26. cum magni» — adducit] Clark. e MS. Reg. , conscntiente 
Strada, magna» copia» 9 quod probatMoras et receperunt Bipp. Wetzel. 
Oberl. Lem. et Gianr — Davis. coniecit advenit, Iurin. accessit. 

victorQ Sic Lem. codd. * 

Cap. 27. mire derivata] Priorem vocem aon agnoscunt 4 bonf codd. 
cum edd. Bas. et Strad. al. — Wasse ad Sall. Iog. bB p. 4«8 coniecit a 
Myride %. Moeride, vel Myrie, Moerie. 

ma&na cum prud.l Consentiunt Lem. codd. nisi quod B habet poten- 
tia, sed supra inter liueas vel prudentia ab eadem manu. Addunt qui- 
dam con»tantiaque militum , alii aactius constanliaque virtutum et Ale- 
xandrinorum inprudentia. Oud. ooniecit : constantiaque virium. 

Cap. 28. in quol Sic edidi cum Bipp. Obcrl. et Lem. e lide 4 MSS. et 
edd, Vasc. Strad. al. — Lem. B in- qua , alter his caret. 

Cap. 30. minore} Hanc abl. formam tuentur MSS. et edd. qdd. 

Cap. 31. cohortes] Codd. Lem, et edd. Bas. cum Strad. nihfl ampliue 



414 AKNOT. CRIT. AD B. ALEX 

rutna) Agnoscunt Lem. codd. ; in ed. Strad. margini haec vox ad- 
aeripta esi. 

Cav.32. prolatii] Sic edd. Bas. et Strad., aliae praelatis, quod Mo- 
ras probat et receperunt Bipp. et Lem. 

felicem fuissej Probo cam Oberi. M ori coniectnram talem fuiste, deleta 
voce talem , quae praecedit. 

Cap.33. Regum imperid] Dedi cnm ObeTl. et Lem. coniecturam Da- 
▼iaii firmatam codice Pal., probarunt iam Glark. et Morns. Rcceperunt 
Bipp. coniectnram Lips. regia imp. Cod. Petav. Regi$ imperio , unde 
OudVvuIt: confirmarentur Reges imperio, dedit taraeu: conf. Regis im- 
peria , ut Gian. — Cod. Lcm. B aliique Regi imperium , alter C com 
Strada oonfirmaretur Regis imperiam. 

Caf.35. responsa] Deest in Leid. pr. a m. pr. probante Oud. — Eius- 
dem cod. anctoritate Oud. delendom censet praen. Cn. aute JJomit. , quod 
in aliis varie legitur. 

nec iuste] Omues recenliores praeter Giau. nec iueto* 

Caf. 36. dissipari] Lem. C a m. sec. disponi. 

§1 amicus] Codd. Lem. enm Oudendorpianis : rive amicus , rioe fcntni- 
cum , qnod cum Moro et Lemair. probo. 

Caf. 37. instituta] Agnoscunt Lem. codd. 

Cap. 38. flagitariqueX Lem. codd. flagitari. 

Caf. 39. in subsidiisj Codd. Lem. in insidiis. 

Cap. 40. aversosque] Consentiunt Lem. codd. 

[aciesl secundo] Locus est corraptus. Saspicatar Davis. eircuitu pro 
tranritu , deletis v. acies see.. qoas voces et Oud. habet corruptas ; Lips. 
aeies seounda. Probat Lemair. Inrinii emendationem : quum p. adverris 
hostibus cess. f. a. tranrire acie» secunda conata esset. 

praesentissimo] Malim e nonnullis codd. praesentissimoque , ut edide- 
runt Bipp. et Lem. 

Cap.43. defendit. Namque — navibus sociorum] In h. loco distin- 
guendo secutus sam Bipp. Oberl. et Lem. 

Cap43. ausuque] Sic MSS. et edd. vet. Oberl. et Lem. ediderant au- 
spicioque a Lips. marrini adacriptnm. Probant Bentl. et Oud. 

gerebat : quumque] Sic dedi cum Oberl. anadcnte Moro. — Ood. et 
Wetzel. gerebat, quumt vulgatum gerebat. Ita quum recepcront Bipp. 
Lem. et Giaa. 

Cap 44. in lllyrico] Lem. B. C et 5 boni Oud. cum ed. Bas. in My- 
rieum. 

et hiemis] Recepit vocnlam et Oad. e 3 bonis codd. 

His adiunctis} Omnes fere MSS. et vet. qdd. edd. Has ddiunctas, ut 
BTobcm cnm Oud. et Moro coniectdram Clarkii : ad has adiunctts. 

Cap. 46. animum advertit] Leid. pr. et Pet. advertit , prob. Oud. , cf. 

Cap.46. [fortuitae dimicalionis] fortunae rem com. no/twt]Duacprio- 
res voces desunt in Scal. Leid. pr. et Lem. B. casque cnm Bentl. e glossa 
esse ortas puto , quare inclusi. Jjem. C et I/rsin: fortuitae dimicationi 
f. r. c. nolutt. Vulg. scripturam fortuitae dimicationi — maluit recepe- 
runt Wetzel. et Giani. — Bipp : fortuitae dimicationis f. r. c. matuit ; 
Davis. futurae dimicationi f. rem e. noIuU; Morus: fortuitae dimicationi 
rem c. maluit. 

velis rwVj profugit] Mediam vocem Oad. omnesqae reeentiores omi- 
■erant. MSS. nonnulli vix prof. , alii velis vix prof., velis et vix absunt 
a Voss. — Ego uncis inclusi , non ansas eam plane tollere. 

Cap. 47. Erat in ea] Cod. Norvic. et qdd. edd. Erat Maeum, quod 
probant Davis. et Clark. non adversante Oudeudorpio , cui tamen anctor 
videtur tantum dicere: tu ea iosuia Issa foiase nobllissimnm oppidum, di- 
ctam ab insula Issam. 

Cap. 48. multis signis] 5 codd. com ed. Strad. al. mutuis •., Ciac cnm 
Fa^r. mutis «.$ qaod arridet Oudendorpio. Lem. B motus s. 

Cap.51. Iuba res] Poster. vox in 5 codd. abest eamque cum Oad. pro 
glostahabeo. 



ANNOT. CRIT. AD B. ALEX. 415 

Cap. 52. transiecisset] Nescio qoa fide Bipp. Oberl. WefateL et Lem. ' 
scripserint transiecissent. 

tempore post merid.l Lem. G. povt meridiem, quod placet Lemair. 

ab eo peteref} 3 bom codd. non agnoscont voces ab eo. Non dcside- 
rantar. 

conripit versurn] Sie4 optimi codd; Lem. B ct Voss. versus. Ouden- 
dorpio videfar scribendum aversum. ut nlacuit Beutleio. 

At ipsurn] Sic cam Bipp. et Oberl. e cod. Lovan. dedi , prob. Oud. 
et IVIoro. 

Caf. 53. berones] In hac ttript. consentinnt runcti MSS. — Subscribo 
cum Gian. eententiae eorum. qui exietimant, Beronen fuisse genfes Hi- 
spaniae Tarraconensis a Strabone 111 p. 373 et Ptolem. 11,6 (4) in Hispania 
collocatas. Commemoratur ap. Strab. urbs ct fluviue BsXuv. Cf. Casaub. 
Alii volunt Fettones , m Barone$, Biserones. 

ibi nuper] Sic cdd. Bas. et Straa. ; de MSS. ignoro. Ond. nuper ibi, 

Cap. 54 indicaretuf] Consentit Lem. B, alter C idicaretur. NonnuIIf 
MSS. iudicaretur. quod Bipp. Wetzel. Oberl. et Lem. dederunt» 

Cap. 55. indieiutn} Lem. codd. indictum. 

HS.LX] Hoc edidi cum Oberl., qui cf,— Oud. HS. X. 

adfectus] Non dfecrepant codd. Lem. 

Cap.50. dubius animi] Sic Scal. e suo cod.— Lem. B a\ animfr,cod» 
C cum volgatis d. animus. Cf. Vecbn. Hellen. p. 287 et 290. 

Aeque — initituit; quos] Lemaireo placet fecnptera cod. C: eandem- 
que rationem dilectus instituit. 

totdm exercitum] 5 boni codd. notum , unde Ursin. novum , quod est 
inPetav. 

,Cap.57. LeptinQ Sfc omnes fere codd. Scdplacetioepama. Zepam, quo 
dacit Leid. pr. Iepum; qaaedam edd. vet. llurgim, quod placuit Ciacco- 
nio ct recepit Giaa. — Wessel. ad ltin. Anton. p. 411 llipam , ad quea 
locum Suritam Laepem Morus coniecisse dicit. 

undevieesimanorum] Placet, ut Lipa. voluit, unetvicesimanorum, quod 
ediderunt Bipp. et Lem., nam undevices. legio non adfuit. • Probat Oud. 

Cap.58. sed, id qua mente. communis erat coniectura] Sic Oud. ed, 
min. ex auctoritate omnium MSS. — Probat Lemair. 

Cap. 60. Quum Castium — videret] MS. Beg. cmm nonnallis edd. vel 
Quum Cassius — aciem instruxisset foco supenore. caussa , qaam scri- 
ptoram Hfrtfi esee puto ; videret exulat a 6 al. bonis codd. 

Cap.62. Marcellum f&vebant] Lem.ecod. C dedit Mareello favcbant y 
et sw ediderunt Bipp. Wetzei. et Gian. 

Cap.63. Non tantum induciis — complanarent] Asper sententiarum 
nesus; planior est ei Mori couiectura: Nhn t. in. — iam constituta re, 
op. quum compl. Tel legae i prope re iam const. 

Cap. 65. Dynastas pr. , finit.] Scrinecrim e coniectuxa Oud. dynattas, 
provinciae finuimosy qut omnes. 

Cap. 60. imperio , potenHa] Sic omnes MSSv Oodendorpii , qul conft 
ad G. IV, 15. 

Fratrem autem — ditione esset] Quum ia omnibus fere MSS. sit: 
Fratrt Ar, Ariarathi etc., pruetulenm cum lurin. Fratriautem Ar. r Ari- 
arathi , quum — esset y ne aist — soUicvsaret , aut h R. terreret Ario- 
barzanem. Armeniam minorem adtribuit. quae ete. Cf. Cic epp. ad div. 
15, 2 et PhH. U, 31. 

Cap. 67. exercitibus hnperiisque] Probant Ond. et Moroa coniectaram 
Markl. in ep» crit. p. 129 : exercitusque imperiis. 

Cap. 68. quumque defensionem eius — inprudentiae] Secutus sum 
Ondendorpium ita , nt pron. eius (aT. suae) ante v. inprud. , a Bipp. et 
Lem. incla8um, cum Oberl. et Gian. tollerem. Deest in edd. Vasc. $trad. 
et Steph. — Oberl. secutus est Clarkfum, scrfbentem: defeetionem— exq, 
inpr. ; Oud. probat coniectoram Davfs. quumque nuUam posse se ext, . 
inpr. rec. e. • • 

frequentesconc.] Cnua tantum cod. Lovan. cum edd. pr. frequentere. 



416 AMVOT. CRIT. AB B. ALEX. B. AFRIC. 

Legionmm autem~\ Addunt moJti codd. et vet. edd. eam, prob. Oud. 
et Moro. 

Cap.69. mile hominum] T boni codd. mile hominibus. Cf. Oud. ad 
C. 111 , 2tt. Lcm. B : ut minus eentum hominibus t cod. C ut tninus ho- 
minum. 

Pharnacem} Hanc formam accus. praetali. -- Oad. Phatnaeen. 

Cap. 70. ftussent in se\ Part. non, quam codd. praemittunt, cam Clark. 
et Oberl. defevi. \g noraut edd. Vaac. Strad. al. , neque agnoacit Ceisus : 
oi in mefuisset obsequiosus. 

Cap.73. comportatum— agerent. tasrilfcSic codd Pet. et Lem. BL — 
B. Hisp. n incenderent , iussit. Ct Oud. dd Suct. Tib. 22 p. 386. 

Cap.74. XII in aciej Omisi cum Bipp. Oberl. et Lem. voces eutn le- 
gione , quae vulgo praemittuntur. Non agnoscont codd. Scal. Leid. pr. 
et Lovan. Probat Oud. 

2uo praerupta — valle~\ Haec est emendatio Oudendorpii. Plerique 
. t» proelium descenderat, vallem ascendere; Lem. C cora vulg-. 
Suo in praeruptam descenderat vallem ; eod. C quo in proelium descen- 
crat, ascendere vallem. quae probat Lem. 

Cap. 75. casibus bellt} Omnes codd. et vet. edd. in his Bas. Strad. c 
bellis, unde cam Stephau. scribendum est bellicis, prob. Oad. et Moro. 

Cap.77. quodque — laetior~\ Sic cod. Reg\ et vet. edd. — Lem. B et 
Bas. ed. quodque s. p. recordatione laetior; vulgo eratque «. p. laetior. 
•reliquit] Sic Oud. ed. min. consent. ed. Bas. 

Cap. 78. Mithridatem ] Oud. Mithridaten. IHam accas. formam poto 
obtinuisse in nominibus barbar. , eamque h. JL et cap. 69 agnoscunt edd. 
Bas. et Strad. 

[ol guo] Carent praepos. 7 bonf MSS. ed. Bas. al., prob. Oud., qui 
laudat Corte ad Sal. Iug. 21. — Inclusi. 

leqibus} Hauc vocem Ciac. Scal. et Davis. delendamceusuerunt; Oad. 
eoniecit : iure gentis et tegibus cogn. — Oud. omnesque recent., praeter 
Giau. incluserunt. At vide Moruin. 



Annot. crit. ad B. Afric. 
A. HirtiiJ Incertum huius lib. esse auctorem patet ei Suet Caes. c. 
86 et nomina Vpptt, Hirtii, Caesaris in co«ld. praefixa, vel incerta vel fal- 
sa esse recte monet Moros. Ego cum Oud. atque Oberl. ex more recepto, 

Sio liber commemorari solet, Hirtii nomeu praeiixi. — Cf. Henr. 
odwelii dissertatio de auctore lib. de heil. Afr. iu pracfat. Oberi. p. XIV. 

de bello Africano"} Rectius e nonnullis lib. tcribitur Afrieo; cf. C. 
H, 32. 

Cap. 2. non abest a~\ Partic. neg. deest in Lem. B al. et pr. edd., in 
cod. C in margiue est adscriptum. Bipp. iucluseruut ; Davis. iu negat. 
numerum IIM latere putat, cui asseotior; Heinsius IM; Cellar. Wetzel. 
et-Giani: non longe ab.— Boni qaidam codd. quae est a. 

Cap.3. Adrumetu On. P.~\ Lem. C Adrumeti. Cn. P. 

cum Mauris] Vulgo cum Maurorum. Edd. Bas. et Strad. cum Mauris. 

legionum intusl fiigeniose coniecit Wakh. in emend. Liv. p. 13* ieg. 
instar, ut C. 111, 66; AJTex. 19. 

neque certum — peterenf] MSS. circum loca — quid peterent y nnde 
bene Oud. coniecit: certa loca gub praefectisque. quae pet. 

fortuitu] Nonnalli MSS. fortuito, Leid. pr. Jortuito easu, quod Oud. 
onice verum putat; dissentit Oberl. iaudans Cic. off. I, 29,103; Plaut. Au- 
lul. II, 1, 41. Adde Cic. ep. ad div. V, 86 et Phjl. X, 2. 

Cap. 4. Imperatore a Caes.~\ Hanc Davis. coniccturam, a Barthio Adv. 
16, 5 iam prolatam, receperunt Clark. Oud. omuesqoe deinceps recentiores, 
Uaeter Lem., aui edidit : Immo ab (Jmperatore) Caesare. Sed sedes ver- 
Doram recte Moro displicet. — MSS. imo vel ymo* ande auepicor: 
Mummo a Caesare, hausta lit. «. a praec. syllaba. Vulgto venio a Caesare; 
Ciac venio a Caes. imperatore, — Haosios suspicatur Iacunam. 



ANNOT. CRIT. AD B. AFRIC. 417 

Cap.\6. urgerentque } Sic Pet. — Reliqai MSS. fere omnes fugarent- 
que vel refugerentque. 

Cap.7. non ut — depugnent] Praeferam com Oberl. qnodMorusvolt: 
non, ut — depugnant. 

Cap. 8. uti, fleri — haberet ] Lera, e snis : ttf , «t jieri jwtset, nee ne, 
etc. 

Cap.9. ad classim] Sic 3 boni codd. Alii cam vulg. ad clasris, qood 

Slacet Moro, vel ad clasrium, Oudendorpio probatom. Lem. cam Bipp. 
edit ad classis. 

Caf.10. tristimonia] Consentit Lem. B. 

sibi nroci. ] Excidit sibi ed. min. Oud. Posteriorem vocem agnoseunt 
Lem. codd. 

Caf. 13. Pacidii] Lem. codd. al. PacideU 

Cap. 14. se removeret] Sic edidit Ond. ed. min., content. MSS. et pr. 
edd. 

pedites Nunridae ] Prior vox deeet in Lem. C al. et ed. Baa, — Sta- 
' tim post unna tantum JVorvic. habet leg. milites, reliqui com vet. edd. 
leg.pedites, quod placct Lem. 

Caf. 15. a proximU Numidisl Deest nom. Numid. apnd Oud, Si ex 
auctnr. MS&, recte. Agaescunt edd. Bas. et Strad. 

Caf. 18. equitibusque] Inclusi cnm Oberl. part» encHt., qua earet ed. 
Bas. 

itemque advers. ] Verba quae seq. usque ad voces profugae p/.abtont 
a Lem.. C. 

Cap. 19. qufppe qui — confideret] Codd. Lem. al. quippe quU in illo- 
rum eibi confideret. Volpo : quippe qui in illorum sibt e. multitudine, 

3uae receperunt Bipp. Wetzel. Lem. et Gian. Vox multitudine in inullis 
cest, in aliis legitur aute v. ribi. 

cx cuiusquemodi — duodecim] Addirnr milibue, qno nnmero carent 3 
codd., qnare cnm Oberl. et Lem. delcvi. Cum iiedem etiam edidi e Petav. 
et IVorvic. genere. Non improbat Oud., edidit tamen : ex cuiusquemodi 
generis a. XII milibus. 

Labienuo] Aguoscunt Lem. codd., qni etiam pron. ea aate v. audacia 
exhibent. 

Caf. 21. aliquantulum frumenti Tnumerum] 1 codd. com edd. Vasc. 
Strad. al. aliquantum, qood Bipp. dedernnt. Vox numerum in Leicl. pr. 
eet a m. sec, in reliquis eius sedes est incerta. Clark. eam tolli vu1t,non 
dissenticnte Oud. — Ego scripserim: aliquantum frumenti, omissa v. 
numerum, qaam inclusi. 

ad ternasj Sic emendavit Lips. V dial. %de re m//.— Lem. B alteras, 
C armatas; Leid. pr. attemas, quod receperunt Lem. et Giani. 

ab audacibus] Multi MSS. ab nardii» 8. nardis, Lem. C al. ab arduis 
vel varduU. Oud. couiecit, ab Mariis vel Jlf arianit, Davis» ob perdUU ; 
malim ab nefariis. 

Caf. 22. et <fe/ef am]Desnnt in Leid. pr. et ScaL 

Cap.24. unis caslris] Sic Lem. codd. 

Caf. 27. aciem suarn] Oud. suam aciem. 

Caf.28. Thapsi] Sic 4 optimi codd. Praeesse absolute dictum est, ut 
C. III, 28, 2 et vocc8 oppido maritumo obtinent locura appositiouis, quare 
virgulis seiunxi. 

Et, quum — nec tamen desisteret] Lem. B et quum plures id (pro 
is) adortus esset, pulsus fugatusque inde discessit; sed nec tamen deri- 
steret, quae Lemaireo gcnuiua videntur- Leid. pr. discessit. Sed cum nec 
sie tamcn, unde Oud. coniecit: et quum plures ad. esset, pulsus fugaius- 
que inde discessit; sed quum nec (vel ne) sic tamen d., eumque secuti 
sunt Bipp. et Oberl., ita ut v. tamen delerent et ante v. sed plene distin- 
gucrent. Fortasse soriptum fuit: ad. esset, pulsue — discessisset, nec ta- 
tnen d. 

cohortibuo IJT] Consentiunt Lem. codd. 

ad Decumanam] Codd. discrepant : ad terram, ftlii ab decuma, a de- 
cumona, ad decumam, de decuma. Oud» coniecit: ab equo kutni vel 
humum. Poesis suspicari ad equum. 



418 ANNOT. CRIT. AD B. AFRIC. 

Cap.90. diei parte] Oud. parte diei. Edd. Bas. et Strad. dfef parte. 

universisl Praemittunt codd. et vet. edd. /ufto vel Iubae, prob. Lem. 
qoi patat. Iubam , comporitis sui regui rebus, ad Scipionem revertisee. 

Cap. 31. ^l Aa«c] Lcm. cam Bipp. dedit e nonnullis vet. edd. Ad haec 

patientem et timidum~] Sic e c. 30 scribendum esse docoit Ciaccon. 
Omnes MSS. et vet. edd. sapientem et tim n etiam Celsasp. 280 : fingebat 
*e pavidum praeterea et pavorem sapienter (al. pavore sapientiam) am- 
plecti. Non temere vfdfratam scripturam reiecerim, quom voeee illae co- 
gnatac sint significationis. Sapiens enim dic. de eo, qui faeile perspicit, 
quid iu quaque re sit opus. qui mente et cmtsilie valet,eui eppouitur«fu/- 
tu§; timidu» de canto, qoi nec temere audet, nec in agendo est securior 
et opponitur temerario. Cf. interpr. ad Aem. Pr. Thraa. II, 3 et Cic epp. 
ad div. VI, 21. 2. — Ood. eoniecit: «apienter timidum se. 

Cap.33. etiam undique] Probant Oud. et Oberl. eoniectoxtni Rabenii 
in Eiect. II, 4 et immuni. 

Ca*.34. tandem wti — equiteaqme'} Sic dedH Davis. e cod. Nervic., 
paucis mutatis. Probatur Lemair. scriptura eod. C: tandem suis hUara* 
tus, annonaeque levata sollicitudine, deponit legiones, equitesque — iubet. 

Cap. 36. commirari 3 Hoc dedi cum uberl. c qdd. codd. et sic reacri- 
bendum censuit Rubenius 1. 1. I, 10. prob. Oud. — Lem. e suis codd. et 
vulg. retinuit: comites, mirari. 

Cap. 36. castellum — est potitus ] Conseatiunt codd. Lem. — Multi 
eodd. babent montis vel montes, uode puto Hirtii esse in montis i. m. 

Cap.39. iam abscessissel tfon discedunt codd. Lem. 

Cap.43. qui AchiLiam IIX eoh. stip.] Lem. probat Hcriptaramsuorum 
codd. et octo cchortes stipendiarias, ut volgo legitur. 

conruptW) Oad. iu utraque ed. dedit conreptis; cx errore puto. 

Cap.44. triertV) Accedunt Lem. codd. 

Cap. 45. XXXV l annis] Restitoit Oud. e suis codd. annis. — Duo 
MSS. et margo Vasc. et Strad. XVI, quem num. probant GtantL, Oud. 
et Gian. — Lem. e suis codd. vulgatum numerum tuetur, qnem arncttcit 
Gclsusp. 222. 

Cap. 47. super. bnper.} MarkL p. 279 vult sup. temporum, quod iara 
visam est Gland. Secutus est Ad. Wagneros in conversione vemacula. 

scopisque) i. e. manipulis herbarum, virgukorum , rainulornm', fruti- 
cnm inter se colligatis. Cf. Forcell.-, Plaut. Stich. U, 3, 23(324ed.Both.) 
munditias volo fieri , afferte huo scopas simuique harundinem. C£ Ham- 
merus, quem laudat Oberl. in mantissa et Cuvier commemoratus ab Le- 
mair. 

Itaque eubito etc.] Corraptus locas. Oad. eonieeit: Itaque — grava- 
tis pondere tentoriis, aquarumque vi subrutis disiectisque, omnes nocte. 
Nonualti codd., in his Lem. C a pr. m. gravata — omnia subruta , quam 
script. Lem. praefert; Cod. B gravata — subruta, disiecta. Forcell. sub 
v. subrutus locum ita affert : subito imbre grandincque consecuta, aqua 
omnes subruti (=cpacne obruti) disiectique per castra passim vagabantur. 
~ Cap. 48. ut secum ipse etc.] Sic cam Oberl. dedi. cai etiam scribendum vi- 
dctur Cae8ari. Oud. edidit : ut secum — Scipioms y ac terrorem CaesariM. 
Lem. codd. ac terrorem, Leid. pr. ad terrorem ; vulgo : ut secum ipse — 
auct. haberetj exereitus Scipionis a terrore Caesaris. 

euperiore] Sic Leid. pr. sec. et Dorvil. 

magnus terror etc.] Codd. Lem. m. t. et exopectatio copiarum Reg. 
Exercitutf magis suspensiore animo — . * 

Cap.49. longius ibQ Recepi cura Lem. etBipp.coniectoramMori; vul- 
go sibi, Oberl. putat scriptum fuisse illi. 

gratia] Delendum censuit ClarJc., incluscrant Bipp. et Lem. 

Cap.50. et praeterea — ostenderet"] TVounulli codd. cnm Lem. C ef 
praeterea — coftesque subito se C. ostenderaf, et equites — , cod. B ut 
praeterea oollesque subito se Caesari ostenderet, equites. — 

abusi] Non dabito, quin Hirtius scripserit arbustt i. e. oliveti supra 
commemorati. Dicitur autem arbustum de cuiuscumque generis arboreto, 
i de oliveto. Cf. MitseherL ad Horat. Od. UI, 1, 9. — Totum lo- 



ANNOT. CBIT. AD B. AFRIC. 419 

eum sic emendftverira : Caes&r, e. ante praemiseo, insdus tntt&iarum ad 
e. l.'Venit arbusti. llli sive obliti pr. etc. 

Cap. 51. erigere'] Consentiunt codd. Lem. 

Cap. 52. in legionariosl Sfc omnes codd. enra Lemair. 

Cap. 54. in navim ] Hoc edidi ex ed. Strad, al., prob. Oad. et OberL 
— Facile lit. m excidere potuit. 

Cap. 56. loeum Uzitael Revocavi e MSS. loenm , quae voi peeuliari 
signifieatione die. de oppiuis: Liv. I, 5; promnquitas loci — stimulabat; 
XXVII, 30 Philippus ad Phalara exerchum reduxiU Jn Malaico sinu 
i» locus est. Cf . Ueerinr. ad CataJl. IX, 1 

Cap. 62. [ab Utica] llesnnt in qaibusd. eodd. nequeagnoscit ed.Bas.; 
omisit Giani; ego inclusi. 

Cap. 63. hortatus] Lem. B hortatur. 

audaciaque motus] 4 boni cordd. commote* , qnod eom Ood. probo. 

rellquU aliis~] Lem. B rel. ab hi». 

- Cap. 69. levisque armaturae] Consentit Lem. B, alter C levique ar- 
matura. 

[m] eo loeol Deest praepos. in Leidd. et SeaJ. — Inchui. 

Cap. 70. in horam IV] Sic Leid. pr. et Scal. — AHi in horf» IV r 
qnod non displicet Nnmeri notam Bipp. deleverunf , inelaserunt Oberl. 
YVetsol et Lem. 

Cap. 12. quia 9 quodcumqvel Sie eodd. Lem. 

ex Italia] Haec est eraendatio Ciae. et Lipa. Seet. II, 22. Omaes 
M£S. et vet. edd. in Italiam neque aliter Celsns p. 2X6 ; aed Dio* Caas. 
43, p. 215 Ix rijg 'iralfag. 

oqpta] Hanc scripturam , quam Davia. dedit ex MS. EUens. , recepe- 
rant Bipp. Wetzel , Oberl. et Lem. ; probarnnt Bentl. Oud. et Morns. Vol- 
go eaptarum. 

Cap. 74. Zetae] Lem. eodd. Zeie, iidem ante Vaga pro Vaeea. 

Cap. 77. cum cohorte] 3 codd. cohortibus , Leid. pr. cohortibus ttibu» 9 
quod cum Oud. pracfero. De CrUpi nomine* anpra eommemorato , cf. 
fcarat. ad Cic. Phil. IX, 12. p. 411 ed. Werusd. 

Cap. 78. CD numero] In hoc nura. consentit Lem. C, alter BCOCO. 

Cap. 79. consedit] Oud. contendit, qua anctoritate neseio; videtor cx 
errore. 

Cap. 80. trfno praesidio] Codd. Lem. et Scal. III prae». , 2 MSS. et 
wet. cdd. magno prae». , Leid. pr. cohortibus tribus , unde Oud. coAor- 
tium III praesidio. 

Cap.81. secundaque] Inrln. septimaque, nam seennda erajt in Africs. 

oppositis — legionibu»] VerisimiJlima est scriptura Roeschii 1. 1. p % 114 : 
<rpp. quinque leg. in media acie , ad ipsa cornua etc. 

Cap. 82. eruptionel Celsns p. 127 : non sibt placere erupUone pugna- 
ri. Placet Oudendorpio Schelii coniectnra ad Hjrrin. p. 41 foraptame. 

Cap. 83. fundarum lapidumque] Consentiuut iiem. eodd. 

deterritae] Lem. e eais codd. aedit perterritae. 

Cap. 84. qua erat circumd.] Dedi cam OberL et Lem. qua pro wHg. 
<quo , nam Hirtias diierat miiitem proboscide eireumdat. 

Cap. €5. refecti» castris ] Serfbe : ut refeeti castrU »e etc. ; nam de 
castris reficieadis nunc saltem cogitare «ea poterant. Celsns p. 288; IUi 
alia castra petentes, ut ibi reparatU animis tuerentur. 

Cap. 86. recessit] 3 codd. et qdd. edd. vet. discessit, qaod cnm Clark. 
et Oud. probo. Gelnus p. 230: viro» egregio» — donU omat iugenUbu»% 
•confestimque dUeeden» etc. 

Cap. 87. in Uticensibusl Com Bipp. Oberl. et I*m. praeposkionem 
transtnli ante Uticens.* qnod iam volnerant Lips. et Faera., prob. Clark. 

H8 C] Celsns p. 231 tentum sestertio» dispersit in singulo». 

Cap. 88. ihfugam] Lem C infuga. 

in cub. tulii) Scripserim e Leid. pr. intulit. 

conUnere] Sic Lem. eodd. 

alifuid — ratus] Hane eod. Petav. scriptnram dedft Oud. In ntraqne 
ed. - Al. ut aitquid siM 9a rts auxiliaretur ; cod. C com vulgmtia 



420 ANXOT. CBIT. AD B. AFRIC. B. fflSPAN. 



r 



ut aliquid (aliquod) ribi ex ea re ausiiii pararat, quaeLem. Bipp. et 
Gian. receperunt. 

Cap. 9i. coenatus] Vulgo conatus. Erregie Rubenius Elect. I, 10 
cmendavit coenatus, ut margini sui cod. ofim adlevit Gruterus; Al. eon- 
vivatus ; Lem. mavult e suis conatus esset. 

inpetravit] Accedunt Lem. codd. 

Cap. 95. iterque in Hispaniam intendebantl Desunt ia Leid. pr. et 
Moras suspecta habet. Agnoscit Celsus p. 236: jraustus forte et Jfranius 
eaum mile viris ad HUpaniam ibant. 

Gaj?.'97. abrogatisj Lejn. codd. rogatis; Leid. pr. erogati*. 



Aunot. erit. ad B. Hispaniense. 

JUker singularis] Et Suet. Caes. c. 56 coniici iicet. atfctorem huius 
Itbri inaxime depravati ac corrupti eundem esae. qui de bello Africano, 
Aleiandrino et de rebas Gallici belli eitremis scnpsit. Quod *i est , tuffi 
cum Moro statuendum est^euuinum et verum librum aut periisse et alius 
euiusdam hoininis ephemendes de hoc bello fuisse servatas , aut ab ali- 
quo in brevem snmmam coutractum rautilatumque ad posteros pervenisse, 
qoam posteriorem sententiam confirraare videtur tam ratio , qua res au- 
ctor eaarrando persequitor, qaam oratiouis dtversitas, quae, passim pro- 
babilior , tamen adeo horrida , inculta ac barbara cst , ut maaifestnm sit, 
auctorem h. 1. plane alium ac superiorum librorum fuisse. — Uispanum 
autem quendam sive Afrum putamus auctorcm , qui iudoli suae linruae imbu- 
tus purique sermonis latiui ignarus res enarravit et aatis ineptus librum 
genuinum ex arbitrio mutavit } exceptis orationibns, qnas, ex ore aliorum 
referendas atque mutationi minus aptas. puriore reddidit sermone. At- 
que hoc ipsum, si quid recti vidimus, lirmare videtur nostrum de h. 1. 
iudicium. 

Cap. 1. Phamace superato"} Concinunt codd. Lem. — Placet Moro at- 
que Oud. Leid. pr. scriptura : Scipione «. 

cludebant] Agnoscit Lem. B. 

Cap. 2. quum ccl. venisset] Codd. Lem. eum aliis bonis : cum ceteris — 
fuum venitset. Oud. coniecit: cum celeri festinatione beUi in H. quum 
venisset. ' 

simulque — - lodt essent etc . 3 Tn hoc manco loco dedi cnm Bipp. 
OberL ot Lem. scripturam codd. Norvic. et Petav., qui in eo discedunt, 
quod habent disp. — erant. — Oud. edidit : rimulqme captos tabellarios, 
qui — essent, quo etc. — Codd. Lem. cum edd. Bas. Strad. et vulgatis: 
simulque quod tabellarii a Cn. P. <L o. /. essent , qui certiorem etc. 

neque ut ipse] Lem. codd. atque ut ipse. 

Cap. 3. adflictarctur : quem visj Consentit Lem. C, sed eod. B ad- 
flictaretur : quae vis. Oud. legendum suasit : adftictaretur aditus , quem 
— possfis. ut dedit Oberl. 

Cap. 4. in equU] Codd Lcm. cum equis. 

Cap. 5. pugna inita] Lem. codd. cum vulg. p. iniqua. 

Cap. 6. a via] Accedunt Lem. codd. 

lanistas] Slc Lem. C et edd. Bas. et Strad., eod. B lanistos. 

Cap. 10. praeteritus e*t] Agaescunt Lem. codd. 

Cap. 12. tamen virtute — repulsi] Secntus sum cum Oberl. coniectu- 
ram Mori. — Oud. ealdit: tamen v. m. nostrorum ,* qui etri inf. t. pr., 
tamen revulsi. 

Cap. 11 Qui auum al. loco] Geusentiuat eodd. Lem. ' 

Cap. 16. clam nostros] Omisi cnm Cell. OberL et Lem. praep. aa\ 
quae inseritur; incluserant Oud. Bipp. et Wetael. 

Cap. 17. et quaiem , ait , stentibus — praestabo] Haec Davis. e cod. 
Thuaneo insernit. Lem. B petimus, ut qualem te gentibus me praesUtt, 
sdmilem in dvirnn d. me praestabo; cod. C: deposdmm petimusaue: Et 
qualem, ait. me gentibus praestiti, similem in c. d. me praestabo. At- 
que ita edidlt Lejn. — Celsus p. 210: orare, ut clementiam,, quam vi- 



AKNOT. CRIT. AD B. HISPAN. ^421 

ctU gentibus praebuUset, suis eivibus nen tiegaret. Tum ita pergit: 
Multa praeter haec locutus e*t , quae scriptorum vitio confusa vix intel- 
ligi possint; unum illud intelligitur , quod, multi* ultro citroque dictis, 
tunc deditio non procesrtt. 

Cap. 18. ad portam venisset} Lem. e suis codd. venissent , ia qno 
eousentiont Norvic. et Petav. 

*inu pugionem] Edidi «un Oberl. rtnu pro v. simul, ex auctoritate 
eodd. Norv, et Petav. Vulgo rtmulque. 

lta * * facturu* de ligno} Lem. codd. ita fune erure de ligno. 
_ Cap. 19. Si mihi — praeetabo] Celsus p. 240: Si mihi vitam tribui* 
— talem virtute ete. Receni talem. 

Cap. 22. vendz] Hoc ejidi cuuvBipp. Oberl. «t Lem. e fide qdd. codd. 
Oud. dedit vulg. vendere. 

Cap. 23. detinentibu*} Signum lacunae, qood Ond. posnit, cnm Oberl. 
sustuH. Placet antem scriptura cod. Voss. et nonnull. edd. vet. desinenti- 
ftiif , qnam Bipp. receperunt. Bentl. renitentibu*. 

viri casu p. audito] 3 boni eodd. etLem. B. C a pr. m. interiorit (vel 
temporis) aquari fortis inrtgnia. * . 

Cap. 24. noetri magnajln loenm v. nestri substituunt Oud. codd. non 
parum, unde Oud. comicit: noetri non parum, quod placet. , 

Cap. 25. nullo loeol Malim cum Moro nulu t. 

lta avidi ete.] Codd. Lem. qui*que ex partium virorum fautorum; 
et infra: quorumpugna essct — equitum eonce**um. 

Cap. 26. tectt [equtt e*\ Posteriorem vocem, quue in Vom. et edd. 
Vasc. Strad. al. deest, inciusi; omisit Gian. — Probat Oud, scripturam 
«od. EHens. tecti equo» } quam Clark. et Bipp. receperunt. 

Cap. 31. hoetie conterretur] Sic MSS. et pr edd., non hoste» conter- 
rentur, 

Cap. 32. Valeriu*} Lem. G Fabiu*. 

quo* equite* — distribuit] Hanc scriptnram tuentur codd. Eliens. et 
Petav., eamque cum Oberl. Cem. et Bipp. recepi. — Ond. retinuit vulr. 

Sws equite*, quod p. $. habuit eU (deest apud WeUel.) dUtribuit, et slc 
ian. 

belle haberet] Lem. C beUo haberetur. 

Cap. 33. rtcam] Mavult Oud. ttaetam vel stactam retinam. 

Cap, 34. descendere] Mprus vult defendere. 

Cab. 36. .Erat oene,— • pro/}ci>ci] m mira scripturae varietate, quae 
placet scriptura MS. Norvic. Erat bene magna multitudo intra Pompe- 
ianorum 1>., quae — ; praefert Oud. Ciacconit emcndationem : magna ma- 
nu*. — Lem. C: Erat bene magnum intra Pompeianas parte* prae*i~ 
dium indignaretur cuidam Phiioni illi, qui etc, unde Lemair. voltt 
erat intu* bene magnum Pompeianorum , quod Cae*. praertdium rece- 
ptum indignabatur , clam ergo Philonem miendam, Ulum, qui — emisit. 
Cod. B caret vocibus : quod Caesari* praertdium. 

hominem barbarum} Haec est emendatio Gland. et Manut., quam re- 
eepi cum Oberl. et Lem. probante Moro. 

Cap. 37. Carteiente* duce*] Vulgo ooncirt Munden*e* aueee. Caeeat 
«tc. Fortasee scriptum fuit : eonciti Mundentee. Carteienae* duee* etc. 

Cap. 39. Quum Cae*. — Id. Apr.} Sic MSS. Ursin. Norvic. et vet. 
edd. quibuscum consentinntopt.Oudendorpii, cui, quum inCelso «HCaeta- 
remfiUpali digre**um, pjacet scribere: Gadi*ire*taUii8*et, vel intellecto 
ire : Gadi* etatuUtet. Trobatur mihi scriptuxa ed. sas. Quum Caeear 
ingrediebatur HUpalim; vulgo gradiebatur. 

- Cap. 40. incensUque — repeterent} Aguoscunt Lem. codd* — . Gland. 
Tult repelierent, Oud. reiieerent. 

Cap. 41. hoetetque — faciunt} Sic Lem. codd. 

quam proxime} Scribendum eat e 3 codd. et Vet. edd. quad nr. te. 
oppiaum prob. Oud. 



cabsar. Nn 



HMENDANDA. 

P.6LM ieg. Amfenee. - p. 33 1. 13 leg. pe£»ue. - p. 88 L 18 
leg. quantutvU. — * p.mi.15 inf. feg. frenatU. — p. 181 1. 5. inf. leg . 
pnrfetee, — p. 3K L 11 leg. emntfidn /ere eetZtf. — p. 818 1. 3 leg. iu*- 
ett; Hn. 24 leg. Fribergae; lin. 5 inf. leg. Admagetobrigae. — p. 31» 
I. 11 leg. G&JA Xem. — ' p. 359 1. 31 !eg. euf M «e. — p. 30» 1. 21 
eerlb. t. ftaeterea Hterie fneitnrtie et temnioribiie; Bn. 38. !eg . en meai e . — 
p. 386 Mn. n leg. JViftergae. - p. 386 ttn. U inf. leg. ed. JBo*. - p.SM 
I. 3. leg . enm aueterttat; Hn. 1 inf. leg. Cnee. 81; — p. 318 1. 9 fnl leg. 
ntfei «traeve. — p. 373 1. 35 leg. Leid. eee.; Ifafc 1 in£ leg. ». /oeeee. — 
p. 118 L 31 Inf. leg. eamque eupervacaneam. — p. 388 L 10 leg. oYetfit- 
f uene. — p. 304 L 18 inf. leg. fum. — p. 408 1. 14 leg . Geenero; Itn. 28 
leg. O. 7, 13. - p. 481 L 6 leg. JTorv, Iurtn.; Hn. 18 int kfc*. repeeatt 
Oud.- p. 408 1. 18 inf. leg. ecrfptara» amieUia. 



*i **\ 



**• 



THE NBW YORK PUBLIC LIBRARY 

RBFBRENCB DBPAftTMENT 



Tfci* Iwwk i» imd** no •»•«■»*•**•• *° ! 
taken from tbo Buildmfi 



t